HUMANA GENETIKA

ISPITNA PITANJA I ODGOVORI

 HUMANA GENETIKA
2
 ISPITNA PITANJA I ODGOVORI ZA STUDENTE MEDICINE

Raovi Nenad

3
SADRAJ
1. CENTRALNA DOGMA MOLEKULARNE BIOLOGIJE ..................................................................................... 6
2. STRUKTURA DNA MOLEKULE .................................................................................................................... 7
3. KVANITITATIVNA HROMATOGRAFSKA ANALIZA DNA .............................................................................. 8

4
4. STUPNJEVI KONDEZACIJE HROMATINA .................................................................................................... 9
5. STRUKTURA RNA MOLEKULA .................................................................................................................. 10
6. REPLIKACIJA DNA .................................................................................................................................... 11
7. STRUKTURA GENA KOD PROKARIOTA .................................................................................................... 15
8. STRUKURA GENA KOD EUKARIOTA ......................................................................................................... 16
9. TRANSKRIPCIJA ........................................................................................................................................ 18
10. TRANSLACIJA ......................................................................................................................................... 22
11. TRANSKRIPCIJA I TRANSLACIJA KOD PROKARIOTA ............................................................................... 25
12. USMJERAVANJE PROTEINA PREMA MJESTU DJELOVANJA ................................................................... 29
13. REGULACIJA GENSKE EKSPRESIJE KOD EUKARIOTA .............................................................................. 30
14. REGULATORNE SEKVENCE, MODEL OPERONA ..................................................................................... 35
15. MUTACIJE I TIPOVI GENSKIH MUTACIJA ............................................................................................... 37
16. MOLEKULARNA OSNOVA TAKASTIH MUTACIJA ................................................................................. 38
17. GENOTOKSINI AGENSI......................................................................................................................... 42
18. LANANA REAKCIJA POLIMERAZA I NJENA PRIMJENA PCR TEHNIKA ................................................ 46
19. DNA POPRAVKA, REPARACIONI MEHANIZMI ....................................................................................... 47
20. MOLEKULARNI MEHANIZMI EKSCIZIJSKE REPARACIJE.......................................................................... 49
21. SOS REPARACIJA.................................................................................................................................... 51
22. STRUKTURA I FUNKCIJA HROMOZOMA ................................................................................................ 53
23. REPRODUKCIJA I SEKSUALITET .............................................................................................................. 54
24. ELIJSKA DIOBA MITOZA I KONTROLA ELIJSKOG CIKLUSA ................................................................. 55
25. ELIJSKA DIOBA MEJOZA, GAMETOGENEZA......................................................................................... 60
26. GENSKE REKOMBINACIJE ...................................................................................................................... 63
27. DETERMINACIJA I DIFERENCIJACIJA POLA ............................................................................................ 65
28. HROMOZOMSKE ABERACIJE (DELECIJE I DUPLIKACIJE) ........................................................................ 67
29. HROMOZOMSKE ABERACIJE (INVERZIJE) .............................................................................................. 69
30. HROMOZOMSKE ABERACIJE (TRANSLOKACIJE) .................................................................................... 70
31. HROMOZOMSKE ABERACIJE (RING HROMOZOM)................................................................................ 71
32. NUMERIKE ABERACIJE......................................................................................................................... 72
33. ANEUPLOIDIJE POLNIH HROMOZOMA ................................................................................................. 73
34. SINDROMI GENSKIH ANOMALIJA .......................................................................................................... 75
35. DETERMINACIJA I DIFERENCIJACIJA EMBRIONALNIH ELIJA I TKIVA ................................................... 76

5
36. GENETIKO SAVJETOVALITE ................................................................................................................ 79

1. CENTRALNA DOGMA MOLEKULARNE BIOLOGIJE

Centralna dogma molekularne biologije jeste pravilo prenosa genetske informacije unutar elije
(produkcija proteina) i sa roditeljskih na potomake celije (kroz generacije).

Unutar elije: prenos genetske informacije sa DNK na RNK i sa RNK na protein, odnosno
transkripcijom i translacijom.

6
 Kroz generacije: geni se kroz generacije prenose zahvaljujui procesu replikacije koji omoguava
da potomake elije dobiju iste gene koje je imala i elija od koje su nastale.

Ova dogma je univerzalna za sve elijske organizme i predstavlja osnovu biosinteze

makromolekula. Frensis Krik je formulisao ovu dogmu 1958. godine. Sa otkriem retrovirusa (HIV-virus
spada u ovu grupu) dogma se jako poljuljala poto ovi virusi imaju RNK koju prepisuju u DNK, a zatim tu
DNK ugraduju u DNK elije domacina koja po uputstvima DNK virusa sintetie nove virusne estice.

2. STRUKTURA DNA MOLEKULE

Osnovne jedinice greae nukleinskih kiselina su nukleotidi. Za DNK, to su dezoksiribonukleoti, a
za RNK ribonukleotidi.

Nukleotidi se sastoje od tri osnovne komponente: pentoze, azotne baze i ostatka fosforne
kiseline. Molekul eera se nalazi u sredini grae nukleotida: za njegov prvi C atom je vezana azotna
baza, a za peti C atom ostatak fosforne kiseline. eer i azotna baza ine nukleozid.

Pentozni eer u sastavu dezoksiribonukleotida je dezoksiribonukloza, a u sastavu

ribonukleotida riboza.

Azotne baze mogu da budu purinske: adenin (A) ili guanin (G), i pirimidinske: citozin (C), timin
(T) ili uracil (U). Timin se nalazi samo u dezoksiribonukleotidima, a uracili samo u ribonukleotidima.
Purinske baze su dvoprstenaste, a pirimidinske jednoprstenaste.

Molekuli nukleinskh kiselina su polinukleotidi. U jednom polinukletidnom lancu nukleotidi su

povezani jakim fosfordiestarskim vazama, koje se uspostavljaju izmee OH grupe na 3'C atomu jednog, i
ostatka fosforne kiseline na 5'C atomu drugog nukleotida. Stoga svaki polinukleotidni lanac na jednom
kraju ima nukleotid sa slobodnom 5'PO3 grupom, a na drugom kraju nukleotidsa slobodnom 3'OH
grupom. Ovi krajevi, su oznaeni kao 5' i 3' kraj, daju orijentaciju i polarnost polinukleotidnom lancu.
Lanana graa zasnovana na fosfordiestarskim vezama ini primarnu strukturu nukleinskih kiselina.
Primarna struktura je odreena redosljedom nukleotida.

Prostorna organizacija molekula predstavlja sekundarnu strukturu DNK i RNK.

U itavom ivom svijetu molekuli DNK se sastoje od dva lanca nukletida koji su meusobno
povezani i spiralno uvijeni oko svoje osovine. To je potvreno Votsonovim i Krikovim modelom
dvostruke zavojnice.

Sekundarna struktura DNK je u stvari zavojnica ili heliks izgraen od dva antiparalelna
polinukleotidna lanca. Antiparalelnost znai da naspram 5' kraja jednog lanca lei 3' kraj drugog lanca, i
obrnuto. Lanci su meusobno povezani nekovalentnim vodoninim vezama koji se formiraju izmeu
azotnih baza oznaenih kao komplementarne baze. Tako se formiraju parovi baza A-T i C-G. Uvijek
postoji jednaka zastupljenost guanina i citozina, odnosno adenina i timina. Odnos parova baza AT/CG je
obino razliit.

7
 Komplementarni lanci su uvijeni na desno jedan oko drugog, tako da se du molekula formiraju
dva spiralna ljeba, oznaena kao veliki i mali ljeb. Jedan okret ili hod zavojnice sadri 10 nukletida.
Opisani model je ujedno i najea forma molekula DNK u prirodi, oznaena kao B forma. Pri visokim
koncentracijama soli ili u dehidratisanom stanju DNK se javlja u A formi, u kojoj je zavojnica takoe
desna, ali zbijenija sa 11 baznih parova po punom okretu. Z forma molekula DNK, koju karakterie
lijevostrana zavojnica sa okosnicom cik-cak oblika, po emu je i dobila naziv. Jedan zavoj ima 12 baznih
parova i formira samo jedan duboki ljeb.

Jedinica duine dvolananog molekula DNK je par nukleotida. Jedan bazni par se oznaava kako
1 bp, 1000 bp = 1 kilobaza ili kb a 1 000 000 bp = 1 megabaza ili 1 Mb.

Kao osnovni genetiki materija DNK ulazi u sastav hromozoma. U jednom hromozomu, u eliji
ban diobe, se nalazi jedan molekul DNK. U prokariotskoj eliji DNK je locirana u regionu nukleoida, a kod
eukariota u elijskom jedru, ali i u mitohondrijama kao i u hloroplastima biljaka.

DNK je osnovni nasljedni molekul. Upravlja sintezom proteina. Redosljed nukleotida u

odreenim djelovima molekula DNK genima ini ifru koja odreuje redosljed aminokiselina u
polipeptidnom lancu.

Zahvaljujui svojoj specifinoj grai molekul DNK obezbijeuje uvanje genetike informacije i
njen prenos s jedne elije na erke elije, i od roditelja na potomke. Naime, struktura molekula DNK
omoguava njegovo precizno udvajanje autoreprodukciju tj. replikaciju.

Denaturacija je proces naruavanja sekundarne strukture molekula DNK usljed raskidanja

vodoninih veza izmeu komplementarnih baza visokom temperaturom (75 step. C) ili promjenom pH.
Segmenti DNK sa veim sadrajem C-G parova se tee denaturiu. Izmeu C i G parova postoje tri, a
izmeu A i T samo dvije vodonine veze. U povoljnim uslovima moe doi do ponovnog povezivanja
lanca i formiranja dvostruke zavojnice i to je renaturacija DNK. Trei proces vezan za promjenu
sekundarne strukture DNK je proces hibridizacije, koji podrazumijeva spajanje komplemenarnih djelova
lanca iz razliitih molekula DNK (kao i lanaca DNK i RNK, ili dva lanca RNK). Sposobnost hibridizacije
nukleinskih kiselina se danas najire koristi u genetikom ininjeringu.

3. KVANITITATIVNA HROMATOGRAFSKA ANALIZA DNA

Kvanitativnu hromatografsku analizu DNK je izvro argaf i uspostavio je sljedea pravila:

1. udio pojedinih baza nije jednak kod svih organizama

2. bliske vrste imaju slian molarni udio pojedinanih nukleotida
3. sastav nukletida se ne mijenja starenjem, ishranom ili promjenama u okolini i jednak je u
razliitim tkivima iste vrste
4. pravila ekvivalencije:

8
 a. jednaki su molarni udijeli adenina i timina sa jedne strane, i guanina i citozina sa druge
strane
b. udio piridinskih baza jednak je udijelu purinskih baza

4. STUPNJEVI KONDEZACIJE HROMATINA

Hromatin predstavlja kompleks DNK, proteina i male koliine RNK, prisutnih u jedru eukariotske
elije. Najoptija, klasina definicija kae da je hromatin sadraj jedra u interfazi.

Proteini hromatina su grupisani u dvije grupe: grupu histona i nehistonskih proteina.

Histoni su proteini sa kojima je neposredno zapakovana DNK eukariota. Prema sastavu i primarnom
redosljedu aminokiselina svrstani su u pet grupa: H1, H2A, H2B, H3 i H4. Histoni su mali bazni globularni
proteini bogati aminokiselinama lizinom i argininom. Imaju izraen afinitet za vezivanje za DNK. U
eukariotskom hromozomu masa histona jednaka je masi DNK.

Nehistonski proteini su obino prisutni u maloj koliini i vezani su za specifine regione DNK. Oni kao
strukturne jedinice uestvuju u pakovanju molekula DNK, a kao funkcionalne javljaju se u ulozi enzima
i faktora odgovornih za replikaciju, transkripciju, regulaciju genske ekspresije i druge procese.

Najjednostavniji i osnovni nivo pakovanja DNK u eukariotskom hromozomu je namotavanje oko

histonskog jezgra. Po dva molekula histona H2A, H2B, H3 i H4 grade osmolano jezgro oktamer, oko
koga se obavija molekul DNK kao konac oko kalema. Pri tome segment DNK od priblino 140 bp stvara
nepuna dva navoja oko histonskog jezgra. Tako se formira struktura nazvana nukleozom, koja
predstavlja osnovnu jedinicu grae hromatina. Nakon kratkog segmenta od oko 60 bp gole inter-
nukleozomske DNK, stvara se sljedei kompleks histonsko jezgro-DNK. Nukleozomi i meunukleozomski
segmenti se smjenjuju du molekula DNK. Ova struktura ini prvi nivo organizacije hromatina koji se
naziva nukleozomna nit.
H1 ne ulazi u sastav samog nukleozomskog jezgra ve se bono vezuje za ivice dva susjedna
nukleozoma. U njegovoj grai se razlikuje centralno tijelo i ruke koje ine N-terminalni i C-terminalni
produeci. Preko svojih ruku histoni H1 povezuju susjedne nukleozome formirajui hromatinsku ili
solenoidnu nit, koja predstavlja osnovni oblik hromatina u interfazi. Kada se hromatinska nit izloi
niskim koncentracijama enzima dezoksiribonukleaze, doi e do hidrolize DNK na mjestima koja nijesu
zatiena histonima i to su tzv. hipersenzitivna mjesta. Ona imaju vanu ulogu u kontroli transkripcije
gena, jer se za njih vezju regulatorni nehistonski proteini.
Histoni imaju i vanu ulogu u regulaciji aktivnosti gena. Bliska povezanost DNK i histona
sprijeava transkripciju te oni vre nespecifinu inaktivacjiu gena.
Hromatinske niti se dalje savijaju u petlje duine od 20 kb do 100 kb.

Na osnovu morfolokih i funkcionalnih osobenosti postoje dva razliita tipa hromatina:

euhromatin i heterohromatin. Euhromatin se slabije boji, svjetliji je, rastresitiji nije kondezovan, ranije
se replicira i uglavnom sadri genetiki aktivne regione. Heterohromatin je tamniji, kondezovan, dobro
se boji i uglavnom je genetiki neaktivan. Razlikuju se dva tipa heterohromatina. Konstitutivni

9
heterohromatin moe da bude sa odreenim, uvijek istim poloajem na hromozomu, kao to je npr.
heterohromatin u regionu centromera ili telomera. Drugi oblik konstitivnog hromatina ima promjenljiv
poloaj. Fkultativni heterohromatin je onaj ije postojanje nije obavezno niti stalno. On zahata samo
jedan homolog. Primjer fakultativnog heterohromatina je inaktivni X hromozom kod ena, poznat kao
Barovo tijelo.

5. STRUKTURA RNA MOLEKULA

Molekuli ribonukleinskih kiselina su polimeri ribonukleotida. Oni su u osnovi povezani na isti
nain kao i polimeri nukleotida u DNK 3'-5' fosfordiestarskim vezama. U njihovom sastavu za razliku od
DNK, od eera sreemo ribozu, a umjesto azotne baze timin nalazi se uracil, koji je takoe
komplementaran sa adeninom.

RNK su po pravilu jednolanani molekuli. Redosljed nukleotida u molekulu RNK odeuje

njegovu primarnu strukturu. Meutim, i nukleotidi u RNK se mogu komplementarno sparivati, pri emu
se parovi azotne baze A i U, odnosno C i G. Vodonine veze se veinom ostvaruju unutar jednog lanca,
ime molekul poprima sekundarnu strukturu. Molekul RNK je daleko nestabiliniji od DNK.

Molekuli RNK pokazuju veliku raznovrsnost funkcije. Uprkos razlikama, svim tipovima RNK je
zajedniko da se sintetiu kako komplementarne kopije DNK u procesu transkripcije. U eukariotskoj
eliji oko 50% molekula RNK se nalazi u sastavu ribozoma, oko 24% je u citosolu, oko 15% u
mitohondrijama, a samo 11% u jedru.

Tri su osnovne grupe RNK: informaciona (iRNK ili mRNK), transportna (tRNK) i ribozomska
(rRNK).

Molekuli iRNK su prenosioci genetike informacije tj. poruke sa DNK na protein, i slue kako neposredna
matrica za sintezu polipeptida. Redosljed nukleotida u iRNK se na ribozomima prevodi u redosljed
aminokiselina u polipeptidu.

tRNK prenose aminokiseline do ribozoma, gdje se povezuju sa iRNK i uestvuju u prevoenju genetike
ifre u redosljed aminokiselina u polipeptidu. 49 tipova tRNK funkcionie u citoplazmi, a 22 i u
miohondrijama kod Eukariota. Svi molekuli tRNK imaju karakteristinu sekundarnu strukturu u vidu
djeteline sa tri lista.

rRNK su dobile naziv po tome to uestvuju u grai subjedinica ribozoma, inei oko 65% njihovog
sastava. Novija saznanja ukazuju na njihovu katalitiku ulogu u toku sinteze polipeptida. Tako je
utvreno da upravo rRNK, a ne protein, katalizuje formiranje peptidne veze izmeu aminokiselina u toku
translacije. Inae, danas se zna za veliki broj molekula RNK sa enzimskom aktivnou, koji se oznoavaju
kao ribozimi.

Pored navedenih osnovnih tipova RNK, kod eukariota postoje odreene frakcije tzv. malih i
mikro RNK koje su uglavnom ukljune obradu i modifikaciju glavnih kategorija RNK i kontrolu sinteze
proteina.

10
Male jedarne (nukleusne) RNK snRNK (engl. sn small nuclear) uestvuje u obradi primarnog prepisa
iRNK.

Male nukleolusne (jedarceta) RNK snoRNK (engl. sno small nucleolar) vre obradu i modifikaciju
baza rRNK u jedarcetu nukleolusu.

Mikro RNK miRNK (engl. mi micro) se vezuju za iRNK u citoplazmi i tako reguliu sintezu proteina.

Antisens RNK su oznaene kao takve jer sprijeavaju ekspresiju kodirajueg tj. sens niza na DNK.
Glavna im je uloga u regulaciji genske aktivnosti putem komplementarnog vezivanja za molekul DNK.
Ovdje spada i XIST (engl. XIST X-inactive specific transcript) RNK koja je zaduena za inaktivaciju X
hromozoma kod ena.

RNK u sastavu enzima telomeraze, koji omoguava replikaciju telomernih regiona hromozoma, SRP
(engl. SRP signal recognition particle) RNK ili 7SL RNK ulazi u sastav kompleksa koji prepoznaje signalnu
sekvencu na proteinima i omoguuje njihov prolaz kroz elijsku membranu.

Pored strukturnih razlika izmeu DNK i RNK, vano je napomenuti da DNK u prisustvu alkalija ne
hidrolizuje, kao to je to sluaj sa RNK.

6. REPLIKACIJA DNA
Replikacija je proces udvajanja molekula DNK. Pri tom se od jednog molekula DNK dobijaju dva
nova molekula koja su identina sa njime kao i meusobno.

Naime, prije nego to se elija podijeli, ona mora produkovati novu kopiju svakog hromozoma, dakle
mora obaviti replikaciju DNK da bi majka elija mogla da prenese identinu kopiju nasljednog materijala
obijema erkama elijama. Na taj nain proces replikacije obezbijeuje stalnost u koliini i sadraju DNK,
a time i konstantnost u prenosu genetike informacije izmeu elija.

U hemijskom pogledu replikacija je proces sinteze molekula DNK. Ona se zasniva ma sposobnosti
autoreprodukcije DNK, pri emu svaki od dva polinukleotidna lanca slui kao model matrica za sintezu
novog lanca, a time i stvaranje novog molekula DNK. Po zavretku replikacije nastaju dva molekula DNK,
a oba sadre jedan stari roditeljski i jedan novi novosintetisani lanac. Ovakav model replikacije
oznaen je kao semikonzervativan.

Replikacija DNK zahtijeva prisustvo itavog niza enzima i proteina koji ine replikacionu
maineriju. Enzimi uestvuju u procesima vezanim za sintezu nukleinskih kiselina mogu se po svojoj
aktivnosti mogu svrstati u tri osnovne grupe: polimeraze, nukleaze i ligaze. Polimeraze su enzimi koji
vre polimerizaciju nukleotida u lance, katalizujui formiranje fosfordiestarskih veza. Sineteza se vri po
principu komplementarnosti izmeu nukleotida. Nukleaze su enzimi koji raskidaju fosfordiestarske veze
izmeu dva nukleotida u lancu, a mogu biti:

1. Egzonukleaze raskidaju terminalne veze odvajajui tako posljednji nukletid iz lanca.

11
 2. Endonukleaze raskidaju unutranju fosfordiestarsku vezu unutar polinukletidnog lanca, sjekui
ga time na fragmente.

Ligaze, suprotno endonukleazama, formiraju fosfordiestarske veze izmeu dva fragmenta DNK one
znai vezuju djelove skeleta.

Najznaajniju grupu enzima u replikaciji ine DNK polimeraze. Njihova osnovna funkcija je u
sintezi novih lanaca DNK. Po principu komplementarnosti sa matinim lancem one biraju nukleotide i
vezuju ih u polinukletidni niz. Sinteza se uvijek vri u smjeru 5'-3', to znai da se novi nukleotid svojom
5'PO3 grupom vezuje za 3'OH grupu prethodnog nukleotida. Prekursorski nukleotidi, spremni za ugradnju
se nalaze u obliku nukleozid-trifosfata, a energija potrebna za uspostavljanje fosfordiestarske veze se
obezbijeuje hidrolizom dva fosfatna ostatka. Aktivnost DNK polimeraza katalizuje jon Mg++. DNK
polimeraze imaju i egzonukleaznu aktivnost, zahvaljujui kojoj mogu da isjeku i uklone posljednji
nukleotid u nizu. Veina DNK polimeraza ima egzonukleazno djelovanje u smjeru 3'-5' tj. Suprotno od
smjera polimerizacije. Ipak DNK polimeraza I kod prokariota ima 5'-3' egzonukleaznu aktivnost. Zbog
svoje egzonukleazne aktivnosti DNK polimeraze nisu u stanju da zaponu sintezu novog lanca, ve je
primaza enzim koji zapoinje replikaciju, a ini ga kratki segment RNK nazvan RNK poetnica (prajmer).

Replikacija DNK moe se podijeliti u tri faze: incijacija, elongacija i terminacija.

REPLIKACIJA KOD PROKARIOTA

Za fazu icijacije kod Prokariota znaajno je da se na cirkularnom molekulu DNK nalazi samo jendo
specifino mjesto na kome poinje process replikacije inicijalno mjesto. Stoga itav prokariotski
hromozom ini jedan replikon. Mjesto poetka replikacije je rgion ouvane structure u kome se uz
uee enzima DNK helikaze vri raskidanje vodoninih veza. Denaturacijia je olakana jer je mjesto
poetka replikacije bogato parovima A-T, koji su povezani sa svega dvije vodonine veze. U regionu
raskidanja vodoninih veza dolazi do razmicanja dva antiparalelna lanca DNK, to se uoava kao mjehur.
U replikacionom mjehuru oba lanca DNK slue kao modeli za stvaranje komplementarnih lanaca. Dvije
helikaze se vezuju za inicijatno mjesto replikacije i kreu se u suprotnim smjerovima, zahvaljujui energiji
koju dobijaju hidrolizom ATP-a. Na taj nain se sa obije strane replikacionog poetka formiraju,
replikacione viljuke u obliku slova Y. Da bi se stabilizovale jednolanane strukture u replikacionoj
viljuci za njih se vezuju SSB (eng. single strain binding) proteini. Tek nakon stabilizacije replikacione
viljuke zapoinje sinteza novog lanca, za koju je odgovoran enzim primaza. Primaza ugrauje
komplementarne ribonukleotide i formira RNK poetnicu. S obzirom da RNK poetnica sadri slobodnu
3'OH grupu na svom posljednjem nukleotidu, ona time stvara mogunost za aktivaciju DNK polimeraze,
koja moe da nastavi proces sinteze ugraivanjem dezoksiribonukleotida.

Time se zavrava prva, a poinje druga faza replikacije oznaena kao elongacija. Elongacija
podrazumijeva proces sinteze tj. rasta novih lanaca DNK. Sinteza se obavlja u oba smjera u odnosu na
inicijalno mjesto replikacije, to je oznaeno kao bidirekciona replikacija. Glavni enzim replikacije kod
Prokariota je DNK polimeraza III, koja se naziva replikaza. Ovaj enzim je zapravo dio velikog
multimernog kompleksa od bar deset subjedinica. Po principu komplementarnosti sa matrinim lancem
DNK polimeraza III bira nukleotide i vezuje ih u polinukleotidni niz, a sinteza se vri u smjeru 5'-3'. Vano

12
je istai da DNK polimeraza III ima i egzonukleaznu aktivnosti, za koju je zaduena posebna subjedinica.
Egzonukleazna aktivnost se odvija u smjeru 3'-5', a ogleda se u uklanjanju pogreno ugareenih,
nekomplementarnih nukleotida. Naime, DNK polimeraza III nakon povezivanja odreenog nukleotida
obavlja provjeru da li je on korektno sparen, a ukoliko nije vri njegovo isjecanje. To je tzv. editorska
samokorigujua funkcija DNK polimeraze. Matrini lanci kalupi za replikaciju su antiparalelni, sinteza
polinukleotidnog lanca se uvijek vri u smjeru 5'-3' i u okviru ove faze jasno se izdvaja sinteza jednog
vodeeg i drugog zaostajueg lanca.
a) Sinteza vodeeg lanca: Na jednom matinom lancu kalupu proces elongacije se vri
kontinuirano. Pri tome DNK polimeraza III neposredno slijedi aktivnost helikaze koja otvara
replikacionu viljuku. Tako sintetisani novi lanca se naziva vodei lanac.
b) Sinteza zaostajueg lanca: Ovaj lanac se konstituie u smjeru suprotnom od smjera otvaranja
replikacione viljuke. Iz tog razloga on se formira dio po dio diskontinuirano, a svaki dio ima
svoju novu RNK poetnicu. Djelovi zaostajueg lanca se nazivaju Okazakijevi fragmenti. U
sintezi ovog lanca uestvuje poseban proteinski kompleks nazvan primozom, koji u svom
sastavu ima DNK helikazu, primazu i jo pet proteina. Primozom se kree du matrinog lanca
DNK i na odreenim mjestima sintetie RNK poetnice. Za njih se vezuje DNK polimeraza III koja
nastavlja elongaciju pojedinih Okazakijevih fragmenata u smjeru 5'-3' tj. suprotno od smjera
otvaranja replikacione viljuke. Uklanjanje RNK poetnice obezbijeuje enzim DNK polimeraze I
(Kornbergov enzim). Ovaj enzim je graen od samo jendog polipeptidnog lanca, koji ima
klasinu polimeraznu aktivnost u smjeru 5'-3' i egzonukleaznu aktivnost u oba smjera. To mu
omoguava da uklanja jedan po jedan ribonukleotid RNK poetnice, i istovremeno popunjava
nastalu prazninu dezoksiribonukleotidima koje vezuje za posljednji nukleotid prethodnog
Okazakijevog fragmenta. Okazakijeve fragmente povezuje enzim ligaza.
Tokom itave replikacije rasplitanje lanca molekula DNK i otvaranje replikacionih viljuki potpomognuto
je aktivnou helikaza i SBB proteina. Pored toga, znaajnu ulogu u procesu replikacije imaju enzimi DNK
topoizomeraza I i II. Ovi enzimi su reverzibilne endonukleaze, koje sprijeavaju formiranje supernavoja
pri raskidanju vodoninih veza u dvostrukoj spirali DNK. DNK topoizomeraza I uklanja sabijanje navoja
molekula DNK u korijenu replikacione viljuke tako to najprije presjeca jedan lanac DNK, omoguava
njegovu despiralizaciju, a zatim katalizuje pnovno spajanje presjeenih krajeva. Jedna DNK polimeraza II
nazvana iraza presjeca oba lanca DNK, rotira molekul u suprotnom smejru tj. dodaje negativne
supernjavoje, a zatim pnovo spaja prekinute krajeve.

Zavrna faza replikacije DNK je terminacija zavretak replikacije, koji se izvodi takoe na specifinom
mjestu replikacionom zavretku. Replikacioni zavretak se nalazi tano naspram mjesta poetka
replikacije i omoguava koordinisano susretanje dvije replikacione viljuke uz uee odgovarajuih
proteina terminacije. Po obavljenoj replikaciji enzim topoizomeraza II presjeca oba matina lanca, ime
se omoguava odvajanje novonastalih molekula DNK.

REPLIKACIJA KOD EUKARIOTA

Replikacija kod Eukariota se vri iskljuivo u S fazi interfaze.

13
Kao i kod prokariota, i kod eukariota je replikacija semikonzervativna, a istovremeno i bidirekciona, u
jednom vodeem lancu kontinuirana, a u drugom zaostajuem lancu diskontinuirana. U Eukariotskoj
eliji postoji vie tipova DNK polimeraza: DNK polimeraza (delta) vri replikaciju vodeeg lanca. DNK
polimeraza (alfa) poinje replikacju zaostajueg lanca, s tim to posjeduje i primaznu aktivnost. DNK
polimeraza (gama) vri replikaciju mitohondrijalne DNK. DNK polimeraza (beta) je reparacioni
enzim, a za DNK polimerazu (epsilon) se smatra da moe da uestvuje u sintezi vodeeg lanca.

Du svakog dvostrukog lanca DNK postoje brojna inicijalna mjesta odakle poinje proces replikacije.
Ukoliko se elija bre dijeli tim je broj replikacionih poetaka na hromozomima ve to omoguava veu
brzinu replikacije. Replikacioni poeci se ne aktiviraju svi istovremeno, pa se razliiti replikoni istog
molekula replikuju u razliitom vremenu u toku S faze. Regioni rastresitog i aktivnog hromatina se
replikuju rano u S fazi. Tzv. house keeping geni, koji su aktivni u svim elijama jednog organizma, se
takoe repliciraju vrlo rano u S fazi. Jako kondezovani i neaktivni heterohromatin replikuje se uvijek
kasnije. Takoe, kod ena, Barovo tijelo se uvijek kasnije replicira u odnosu na drugi, aktivni X
hromozom.

Regioni replikacionih poetaka imaju specifinu strukturu i oznaeni su kao ARS elemnti (eng.
autonumosly repliacation sequences). Proces inicijacije je pod kontrolom specifinih proteina (RFA i RFC
engl. replication factor A and replication factor C) koji se vezuju za hromatin i obezbijeuju da se svaki
region replikujesamo jedanput u jednom ciklusu sinteze.

U vodeem lancu sintezu RNK poetnice vri enzim primaza, a polimerizaciju nastavlja DNK polimeraza
Ovaj enzim je aktivan iskljuivo u prisustvu proteina PCNA (engl. proliferating cell nuclear antigen),
koji se nalazi samo u elijama koje se dijele. DNK polimeraza je enzim graen od dvije subjedinice koji
pored 5'-3' polimerazne aktivnosti ima i 3'-5' egzonukleaznu aktivnost.

U zaostajem lancu sintezu zapoinje DNK polimeraza ija jedna subjedinica ima primaznu aktivnost
pa je oznaena kao DNK primaza. Elongaciju zaostajueg lanca nastavlja DNK polimeraza

U fazi terminacije, specifinost se odnosi na replikaciju krajeva linearnih molekula DNK, koji odgovaraju
telomerama eukariotskih hromozoma. Telomere su izgraene od tandemskih ponavljanih nizova
nukleotida (TTAGGG). Naime, na samom 5' kraju novosintetisanog zaostajueg lanca nakon uklanjanja
RNK poetnice ostaje praznina. DNK polimeraza sa svojom 5'-3' sintetskom aktivnosti ne moe da izvri
popunjavanje ove praznine, jer nedostaje nukleotid sa slobodnom 3'-OH grupom od koga bi poela
polimerizacija. Iz tog razloga se sa svakom polimerizacijom hromozomi eukariota sve vie skrauju, da bi
nakon odreenog broja ciklusa dolo do prestanka diobe i smrti elije. Meutim, za vrijeme embrionalog
razvia postoji specijalni enzim za repliciranje telomera koji ne ukljuuje uobiajenu replikacionu
maineriju. Tu ulogu obavljaju enzimi telomeraze koji se sastoje od proteinske komponente i segmenta
RNK. Telomeraza poinje svoju aktivnost vezivanjem na starom lancu koji je ostao nerepliciran, i uz
pomo RNK fragmenta kao matrice sintetie niz nukleotida koji e produiti ovaj lanac za nekoliko
telomernih ponavaka. RNK se zatim koristi kao poetnicu na koju e se dodavati dezokisribonukleotidi
radi popunjavanja praznine na novom lancu. Na taj nain se postie normalna duina novog lanca i
sprijeava skraivanje telomera.

14
Vano je istai da replikacija kompletnog hromozoma kod Eukariota ukljuuje ne samo replikaciju DNK
ve i sintezu histona i nehistonskih proteina. Za razliku od ostalih proteina ija se sinteza odvija u G1 ili
G2 periodu interfaze, histoni se sintetiu upravo u S fazi interfaze.

7. STRUKTURA GENA KOD PROKARIOTA

U klasinoj genetici gen je bio definisan kao dio molekula DNK koji sadri informaciju za
sintezu jednog polipeptidnog lanca.

Po savremenoj definiciji gen je dio molekula DNK koji nosi informaciju za sintezu bilo
kog molekula RNK. Gen je dio molekula DNK potreban za stvaranje funkcionalnog produkta,
bilo da je to protein ili funkcionalni molekul RNK. Geni za polipeptide tj. za proteine esto se
oznaavaju kao strukturni geni. Geni iji je krajnji produkt neki od molekula RNK su i oznaeni
kao RNK geni.

Sastavni djelovi gena su i susjedni segmenti. Najvaniji je promotor, koji se nalazi na

kraju gena i sadri nazove nukleotida neophodne za ispravno zapoinjanje transkripcije. Ostali
regulatorni regioni kontroliu koliinu vrijeme i mjesto sinteze datog tipa RNK.

U genima Prokariota genetika informacija je kontinuirana, tj. prostire se bez prekida u

odreenom segmentu molekula DNK. Jedan promotor po pravilu kontrolie transkripciju vie
gena u nizu, a ostali regulatorni djelovi su u blizini promotora ili se sa njim preklapaju.
Od saznanja da geni kontroliu strukturu polipeptida, panja istraivaa je bila usmjerena na
pitanje kako nizovi od etiri razliita nukleotida u DNK kontroliu strukturu I funkciju protein graenih od
20 aminokiselina. Polazei od broja razliitih aminokiselina u sastavu proteina (20) I broja azotnih baza u
molekulu DNK (4), dolo se do zakljuka da niz od tri baze triplet predstavja ifru za jednu
aminokiselinu i mogue su 43=64 kombinacije tripleta nukleotida.

Skup tripleta nukleotidnih baza koji predstavlja ifru za pojedine aminokiseline oznaen je kao
genetiki kod. U uem smislu kod je naziv za triplet baza DNK. Njima komplementarni triplet baza iRNK
oznaeni su kao kodoni. Triplet baza tRNK koji je komplementaran kodonu naziva se antikodon.

Pokazalo se da od 64 kodona njih 61 odreuje aminokiseline. Preostala tri kodona: UAA, UGA i
UAG su oznaeni kao besmisleni ili nonsens kodoni, jer su oni jedini koji ne nose informaciju ni za jednu
aminokiselinu. Meutim, kasnije je utvreno da ovi kodoni imaju posebnu i specifinu funkciju, jer
predstavljaju signal za zavretak sinteze polipeptida. Zato su nazvani terminacioni ili stop kodoni.
Eksperiment je takoe pokazao da startni signal u sintezi polipeptida predstavlja kodon AUG, koji
odreuje aminokiselinu metionin. Iz tog razloga je u svim polipeptidima koji se sintetiu u eliji upravo
metionin poetna inicijalna aminokiselina.

Genetii kod je je univerzalan (isti za sve forme ivota na Zemlji, ali su pronaena izvjesna
istupanja kod mitohondrijalne DNK), specifian (jedan kodon uvijek oderuje jednu te istu
aminokiselina), degenerativan (vie od jednog kodona odreuje jednu te istu aminokiselinu),
nepreklopljiv (jedna baza moe istovremeno pripadati samo jednom kodonu) i kolebljiv
(komplementarnost kodona i antikodona nije striktna).

15
 Dok je gen osnovna jedinica naslijeivanja, genom je kompletan nasljedni materijal jednog
organizma. Ovaj pojam obuhvata sve gene.

Osnovne karakteristike genoma su njegova ukupna veliina, izraena u baznim parovima i broj i
vrsta gena koje sadri.

U pogledu grae, posmatra se da li su neki segmenti genoma po svom nukleotidnom sastavu

jedinstveni, ili se javljaju vie puta u haploidnom setu nasljednog materijala. Odakle proizlazi podjela na
jedinstvene nizove nukleotida i nizove nukleotida koji se ponavljaju tj. koji su repetitivni. Nizovi koji se
ponavljaju, prema broju kopija, dijele se na umjereno-repetitivne i visoko-repetitvne nizove.

U pogledu funkcije, osnovna klasifikacija se odnosi na sadraj genetike informacije. Regioni koji
nose genetiku informaciju za bilo koju RNK se nazivaju kodirajui geni, dok su regioni koji ne sadre
genetiku informaciju oznaeni kao nekodirajui. Kodirajui regioni se dalje klasifikuju prema tome koji
molekul je njihov krajnji produkt polipeptid ili neki molekul RNK.

Genomi prokariota su mali po veliini jer nasljedni materijal prokariota predstavlja jedan jedini
kruni molekul DNK, uz eventualno postojanje plazmida. Organizacija ovako haploidnog genoma je
jednostavna: veinu molekula DNK zauzimaju kodirajui regioni tj. geni, dok je mali dio DNK bez
genetike informacije. Kod prokariota se geni srodne funkcije najee nalaze u nizu, pod kontrolom
istog promotora. Segmenti koji se ponavljaju su rijetki, i odnose se uglavnom na RNK gene.

8. STRUKURA GENA KOD EUKARIOTA

U klasinoj genetici gen je bio definisan kao dio molekula DNK koji sadri informaciju za
sintezu jednog polipeptidnog lanca.

Po savremenoj definiciji gen je dio molekula DNK koji nosi informaciju za sintezu bilo
kog molekula RNK. Gen je dio molekula DNK potreban za stvaranje funkcionalnog produkta,
bilo da je to protein ili funkcionalni molekul RNK. Geni za polipeptide tj. za proteine esto se
oznaavaju kao strukturni geni. Geni iji je krajnji produkt neki od molekula RNK su i oznaeni
kao RNK geni.

Sastavni djelovi gena su i susjedni segmenti. Najvaniji je promotor, koji se nalazi na

kraju gena i sadri nazove nukleotida neophodne za ispravno zapoinjanje transkripcije. Ostali
regulatorni regioni kontroliu koliinu vrijeme i mjesto sinteze datog tipa RNK.
Geni Eukariota su sloene strukture. Prije svega, za gene koji kodiraju polipeptide karakteristian
je diskontinuitet genetike informacije. Tipian eukariotski gen sadri djelove koji nose genetiku
informaciju egzone, izmeu kojih se nalaze segmenti koji ne nose genetiku informaciju introni.
Dokazano je da se prilikom transkripcije prepisuje itav gen dajui primarni prepis iRNK; zatim se u
procesu obrade introni isijecaju dok se egzone meusobno povezuju u zrelu iRNK.

Pored navedenog, u genima za polipeptide i na 5' i 3' kraju se nalaze djelovi koji nee biti
prevedeni u protein, ali ulaze u sastav zrele iRNK, i imaju bitnu ulogu u regulaciji translacije. To su 5' UTR
(engl. untranslated region) region, oznaen kao eoni niz, i 3' UTR region oznaen i kao trailer.

Svaki eukariotski gen za polipeptide ima svoj poseban promotor.

16
 Svaki gen zauzima odreeno mjesto na hromozomu, koje se naziva genski lokus. Postupak kojim
se utvruje poloaj gena na hromozomu predstavlja mapiranje gena.

Od saznanja da geni kontroliu strukturu polipeptida, panja istraivaa je bila usmjerena na

pitanje kako nizovi od etiri razliita nukleotida u DNK kontroliu strukturu I funkciju protein graenih od
20 aminokiselina. Polazei od broja razliitih aminokiselina u sastavu proteina (20) I broja azotnih baza u
molekulu DNK (4), dolo se do zakljuka da niz od tri baze triplet predstavja ifru za jednu
aminokiselinu i mogue su 43=64 kombinacije tripleta nukleotida.

Skup tripleta nukleotidnih baza koji predstavlja ifru za pojedine aminokiseline oznaen je kao
genetiki kod. U uem smislu kod je naziv za triplet baza DNK. Njima komplementarni triplet baza iRNK
oznaeni su kao kodoni. Triplet baza tRNK koji je komplementaran kodonu naziva se antikodon.

Pokazalo se da od 64 kodona njih 61 odreuje aminokiseline. Preostala tri kodona: UAA, UGA i
UAG su oznaeni kao besmisleni ili nonsens kodoni, jer su oni jedini koji ne nose informaciju ni za jednu
aminokiselinu. Meutim, kasnije je utvreno da ovi kodoni imaju posebnu i specifinu funkciju, jer
predstavljaju signal za zavretak sinteze polipeptida. Zato su nazvani terminacioni ili stop kodoni.
Eksperiment je takoe pokazao da startni signal u sintezi polipeptida predstavlja kodon AUG, koji
odreuje aminokiselinu metionin. Iz tog razloga je u svim polipeptidima koji se sintetiu u eliji upravo
metionin poetna inicijalna aminokiselina.

Genetii kod je je univerzalan (isti za sve forme ivota na Zemlji, ali su pronaena izvjesna
istupanja kod mitohondrijalne DNK), specifian (jedan kodon uvijek oderuje jednu te istu
aminokiselina), degenerativan (vie od jednog kodona odreuje jednu te istu aminokiselinu),
nepreklopljiv (jedna baza moe istovremeno pripadati samo jednom kodonu) i kolebljiv
(komplementarnost kodona i antikodona nije striktna).

Dok je gen osnovna jedinica naslijeivanja, genom je kompletan nasljedni materijal jednog
organizma. Ovaj pojam obuhvata sve gene.

Osnovne karakteristike genoma su njegova ukupna veliina, izraena u baznim parovima i broj i
vrsta gena koje sadri.

U pogledu grae, posmatra se da li su neki segmenti genoma po svom nukleotidnom sastavu

jedinstveni, ili se javljaju vie puta u haploidnom setu nasljednog materijala. Odakle proizlazi podjela na
jedinstvene nizove nukleotida i nizove nukleotida koji se ponavljaju tj. koji su repetitivni. Nizovi koji se
ponavljaju, prema broju kopija, dijele se na umjereno-repetitivne i visoko-repetitvne nizove.

U pogledu funkcije, osnovna klasifikacija se odnosi na sadraj genetike informacije. Regioni koji
nose genetiku informaciju za bilo koju RNK se nazivaju kodirajui geni, dok su regioni koji ne sadre
genetiku informaciju oznaeni kao nekodirajui. Kodirajui regioni se dalje klasifikuju prema tome koji
molekul je njihov krajnji produkt polipeptid ili neki molekul RNK.

Genom eukariota se preciznije definie kao kompletan nasljedni materijal sadran u haploidnom
setu hromozoma. Mnogi pak pod genomom podrazumijevaju ukupnu koliinu nasljednog materijala
DNK jedne diploidne tjelesne elije. U svakom sluaju kod eukariota se radi zapravo o dva genoma:

1. Genom jedra obuhvata nasljedni material sadran u haploidnom setu hromozoma. Moe se
takoe rei da jedan genom tjelesnih elija eukariota sadri dva haploidna genoma: jedan
naslijeen od oca, drugi od majke.

17
 2. Mitohondrijalni genom predstavlja kruni molekul DNK mitohondrijalni hromozom. On sadri
relativno mali broj gena koji kontroliu sintezu proteina u samim mitohondrijama, a po strukturi
je veoma slian genomu prokarita.

Ukupna koliina DNK, u genomu je karakteristina za odreenu vrstu organizma. To je u

literaturi oznaeno kao tzv. C-vrijednost. Pokazalo se da je u naelu C-vrijednost u neposrednoj
korelaciji zakonitom odnosu sa stepenom sloenosti grae organizma. Pored veliine genoma i
broj gena se u naelu poveava sa sloenou organizma. Istovremeno, poveava se i udio
nekodirajue DNK.

9. TRANSKRIPCIJA
Transkripcija je process kopiranja genetike informacije sa molekula DNK na molekul RNK. To je
biohemijski proces sinteze svih tipova RNK koja se zasniva na istim osnovnim principima.

Prije svega, kao model za sintezu ne koristi se cio molekul DNK, ve samo jedan odreeni dio
molekula gen. U procesu transkripcije samo jedan od dva polinukleotidna lanca molekula DNK
(matrini lanac) slui kao matrica za sintezu RNK. Drugi, njemu komplementaran lanac DNK je
nematrini. Redosljed nukleotida nematrinog lanca je identian redosljedu nukleotida u sintetisanom
molekulu RNK s tom razlikom to je timin u DNK zamijenjen uracilom u RNK. Stoga se nematrini lanac
naziva i kodirajui ili sens.

Za sprovoenje transkripcije odgovoran je enzim RNK polimeraza. Ona kao supstrat koristi
ribonukleozid-trifosfate koje ugrauje u rastui lanac nukleotida, uz oslobaa nje pirofosfata.

Za razliku od DNK polimeraze, RNK polimeraza ne posjeduje samokorigujuu aktivnost i moe

samostalno da zapone sintezu polinukleotidnog lanca. RNK polimeraza, kao i DNK polimeraza, ima
5'-3' polimeraznu aktivnost. To znai da se fosfordiestarska veza uspostavlja izmeu 3'OH grupe
prethodnog i 5'PO3 grupe novog nukleotida u lancu, a energija za ovaj proces se obezbijeuje hidrolizom
pirofosfata. Lanac RNK se uvijek sintetie uvijek u smjetu 5'-3', dok se matrini lanac oitava u
suprotnom, 3'-5' smjeru.

Dok kod Prokariota samo jedan tip RNK polimeraze transkribuje sva tri tipa RNK, kod Eukariota
postoje bar tri razliita tipa RNK polimeraza. RNK polimeraza I nalazi se samo u nukleolusu i katalizuje
transkripciju 3 od 4 postojee rRNK. RNK polimeraza II sintetie sve iRNK i neke snRNK. RNK polimeraza
III sintetie tRNK, 5S rRNK 1i preostale snRNK.

Transkripcija svih vidova RNK ima etiri osnovne faze: prepoznavanje promotora, inicijaciju,
elongaciju i terminaciju.

Prepoznavanje promotora:

1
5S rRNK se sastoji od otprilike 120 nukleotida, strukturna je i funkcionalna komponenta velike subjedinice
ribozoma, a oznaka 5S se odnosi na brzinu sedimentacije molekula u ultracentrifugi, to se izraava pomou
jedinice svedberg (1S=10-13s)

18
Promotor je segment molekula DNK specifine strukture, koji enzim RNK polimeraza prepoznaje i
vezuje se za njega. Prepoznavanje promotora je signal za despiralizaciju i raskidanje vodoninih veza u
molekuli DNK: dva lanca se razdvajaju da bi jedan od njih posluio kao matrica za prepisivanje.
Denaturacija molekula se odigrava u malom fragmentu ime se formira soivasta struktura oznaena kao
transkripcioni mjehur.

Inicijacija sinteze:
RNK polimeraza moe samostalno da pone sintezu polinukleotidnog lanca, pa za ovaj proces nije
potrebno prethodno formiranje prajmera. Prvi startni nukleotid segmenta DNK koji se prepisuje
oznaen je kao +1, dok je nukleotid ushodno od njega -1. (Obiljeavanje se odnosi na kodirajui, a ne na
matrini lanac DNK.) Poslije ugradnje prva dva ribonukleotida komplementarna matinom lancu DNK i
formiranja fosfordiestarske veze zavrava se inicijacija i poinje sljedea faza.

Elongacija lanca:
RNK polimeraza kree da se nastavlja du matrinog lanca DNK u 3'-5' smjeru; po principu
komplementarnosti sa ovim lancem ona bira i ugrauje ribonukleotide u rastui lanac i povezuje ih
formirajui fosfordiestarske veze u smjeru 5'-3'. Kako se RNK polimeraza pomjera, pomjera se i
transkripcioni mjehur koji ostaje iste veliine.

Terminacija sinteze:
Terminacija sinteze zavisi od tipa organizma i molekula RNK koji se sintetie.

Transkripcija kod Eukariota se odvija u jedru, a procesi transkripcije i translacije su meusobno

odvojeni.

SINTEZE INFORMACIONE RNK

Transkripciju gena za polipeptide tj. sintezu iRNK kod Eukariota vri RNK polimeraza II, koja je
veliki molekul sastavljen od 10 subjedinica. Kod Eukariota svaki gen za polipeptide daje svoj pojedinani
prepis, pa je iRNK uvijek monocistronska.

U eukariotskom genomu postoji veliki broj segmenata DNK ukljuenih u regulaciju transkripcije,
koji se jednim imenom nazivaju regulatorni elementi.

Promotor se nalazi neposredno ushodno od startnog mjesta transkripcije. Region promotora se

sastoji od nekoliko specifinih segmenata koji su nazvani promotorski elementi.

Mjesto poetka transkripcije odreuju elemenati u tzv. sri promotora koji imaju stalan poloaj.
Najznaajniji je TATA blok nukleotida koji se nalazi u regionu -25 (tj. oko 25 nukleotida ispred startnog
mjesta). Sekvenca ovog bloka je 5-TATAAA-3, a okruen je regionom bogatim GC nukleotidima.
Promjena strukture TATA bloka ne mijenja nivo transkripcije ali dovodi do pomjeranja mjesta od kog
transkripcija zapoinje. Znaajni su i BRE2 (engl. B recognition element) na poziciji -35, inicijatorski niz na
samom startnom mjestu i tzv. DPE3 (engl. downstream promoting element) na poziciji +30.

2
BRE (engl. B recognition element) je niz u molekulu DNK kojeg prepoznaje TFII-B (Transcription Factor IIB)
3
DPE (engl. downstream promoting element) je promotorski element kojeg prepoznaju subjedinice TFIID
(Transcription Factor IID)

19
 Intenzitet transkripcije reguliu elementi u tzv. proksimalnom promotorskom regionu, koji se
nalazi u regionu -50 do -200 od mjesta poetka transkripcije. Najznaajniji su CAAT blok i GC blok, koji se
obino nalaze u vie kopija. Oba segmenta djeluju na pojaavanje transkripcije.

Pored promotora kao osnovnog regulatornog elemenata koji je neophodan za poetak

transkripcije, postoje i posebni elementi koji utiu na intenzitet transkripcije, kao to su pojaivai koji
poveavaju nivo transkripcije i priguivai koji ga smanjuju.

U prvoj fazi transkripcije neophodno je da RNK polimeraza II prepozna promotor i vee se za

njega. U ovom procesu neophodno je i uee kompleksa proteina, poznati kao opti transkripcioni
faktori. Transkripcioni faktori (TF) vezani za funkciju RNK polimeraze II su i oznaeni kao TFII, i slovima
abecede (identifikovano ih je bar osam: A-J). Prvi se vezuje TFII-D, koji neposredno prepoznaje TATA
blok. Zatim se po odreenom redosljedu ukljuuju i ostali TFII, a samu RNK polimerazu II donosti TFII-F.
Na taj nain se na promotoru formira proteinsko-enzimski kompleks oznaen kao preinicijacioni
kompleks (PIK), koji je preduslov za zapoinjanje transkripcije.

Neophodno je da doe do aktivacije PIK-a koja se vri uz hidrolizu ATP-a i katalitiko djelovanje
TFII-H. Tek potom, RNK polimeraza II moe da pone sintezu RNK lanca. Vano je rei da se u procesu
transkripcije prepisuje itav gen, ukljuujui egzone, introne i UTR regione. Produkt ove sinteze je
primarni transkript ili primarni prepis iRNK, skraeno nazvan pre-iRNK. Zanimljivo je da terminacija
transkripcije iRNK kod Eukariota nije precizno regulisana, a brzina i vrijeme trajanja transkrpcije
pre-iRNK kod Eukariota jako varira.

U jedru Eukariotske elije nastaje veliki broj primarnih prepisa koje produkuje RNK polimeraza II.
Ovi molekuli su izrazito raznoliki kako po veliini tako i strukturi, pa se nazivaju heterogene nuklearne
RNK (hnRNK).

OBRADA PRIMARNOG PREPISA iRNK

Primarni prepis mora biti modifikovan kroz seriju dogaaja koji su oznaeni kao obrada RNK.
Obrada se odvija u jedru, a nakon nje nastaje zrela iRNK.

Obrada 5' kraja primarnog prepisa obuhvata dodavanje cap strukture ili kape, koju ini 7-metil
guanozin. On se vezuje za poetni 5'-nukleotid neuobiajenom 5'-5' vezom uz pomo capping enzima.
Cap struktura ima veoma vanu ulogu u vezivanju ribozoma za 5' kraj iRNK i inicijaciju translacije.

Obrada 3' kraja primarnog prepisa podrazumijava njegovu modifikaciju dodavanjem niza od oko
50-250 nukleotida adenina, koji se naziva poli(A) rep. Transkripcija iRNK moe da se nastavi i 100 ili 1000
nukleotida iza specifinog mjesta koje se zove poli(A) mjesto. Neposredno iza ovog mjesta transkript e
biti naknadno presjeen, a enzim poli-A polimeraza dodaje adenine na 3'OH grupu posljednjeg
nukleotida. Poli(A) rep je vaan za stabilnost iRNK jer je titi od degradacije ribonukleazama. Pored toga
on pomae pri transportu iRNK iz jedra u citoplazmu.

Sljedea faza obrade primarnog prepisa iRNK je isijecanje introna, da bi u zreloj iRNK ostale
samo kodirajui djelovi tj. kontinuirani niz egzona. Ovaj proces se esto naziva splajsovanje ili splajsing.
Faza isijecanja introna je od kljunog znaaja. U isijecanju introna iz pre-iRNK uestvuju molekuli snRNK,
enzim nukleaza i jo nekoliko proteina, koji zajedno ine ribonukleo-proteinski kompleks oznaen kao
snRPP. Vezivanjem snRNP kompleksa za pre-iRNK formira se splajsozom. U svim eukariotskim genima

20
introni poinju nizom GT (tj. GU u pre-iRNK), koji je oznaen kao donorsko mjesto, a zavravaju se nizom
AG, koji je akceptorsko mjesto obrade. Oito su ovi dinukleotidi kljuni signali za prepoznavanje introna,
koji kontroliu njihovo savreno precizno isijecanje i uklanjanje iz kodirajueg niza.

Sumarno, zrela iRNK Eukariota ima sljedeu strukturu: na poetku je 5' kapa, slijedi neprevodivi
5'UTR tj. eoni niz na koji se nastavlja startni kodon, a zatim kodirajui niz sa stop kodonom na kraju;
poslije 3'UTR molekul se zavrava poli-A repom.

TRANSKRIPCIJA RIBOZOMSKE RNK

Kod Eukariota postoji veliki broj kopija gena za rRNK. Tako se geni za 18S, 28S i 5.8S rRNK
nalaze u nizu i to ponovljeni u vie tandemskih kopija. Svaki niz od tri gena ima zajedniki promotor i
stoga predstavlja jednu transkripcionu jedinicu ije prepisivanje vri RNK polimeraza I. Zajedniki
primarni transkript koji pri tom nastaje je 45S rRNK. Isijecanjem primarnog transkripta pomou
specifinih ribonukleaza dobijaju se zrele 18S, 28S i 5.8S rRNK.

U genomu postoji vie regiona u kojima se nalaze kopije rRNK gena; kod ovjeka oni se nalaze na
kratkim kracima svih akrocentinih hromozoma. Oko rRNK gena se formira jedarce ili nukleolus, pa se
oni i nazivaju regioni organizatori nukleolusa (NOR-ovi). U regionu nukleolusa se vri ne samo
transkripcija rRNK, ve i isijecanje 4S rRNK i formiranje ribozomskih jedinica povezivanjem rRNK
molekula sa ribozomskim proteinima. U odnosu na to, u strukturi nukleolusa se od centra prema
periferiji mogu razlikovati tri zone: hromozomska, fibrilarna i granularna. Hromozomsku zonu ine sami
geni za RNK tj. NOR-ovi. U fibrilarnoj zoni se nalaze primrarni prepisi rRNK i produkti njihovog isijecanja,
ve povezani sa ribozomskim proteinima. Granularna zona sadri novoformirane ribozomske
subjedinice.
Geni za 5S rRNK ne nalaze se zajedno sa ostalim rRNK genima. Kod ovjeka su prvenstveno
lokalizovani na hromozomu 1. Trasnkripciju ovih gena vri RNK polimeraza III.

TRANSKRIPCIJA TRANSPORTNE RNK

Molekuli tRNK imaju specifinu sekundarnu i tercijarnu strukturu. Model sekundarne strukture
molekula tRNK je tzv. model trolisne djeteline (etiri drke i tri petlje) i ovakva struktura uslovljava
etiri funckionalna mjesta na molekulu:

1. Na 3' kraju u okviru glavne drke, nalazi se triplet CCA, za koji se vezuje aminokiselina.
2. Sredinja petlja nosi triplet nukleotida koji se naziva antikodon a koji se sparuje, tokom
translacije sa kodonom na iRNK. U odnosu na strukturu antikodona postoje 49 razliitih tRNK.
3. Jedna od bonih petlji na molekulu tRNK se vezuje za ribozom.
4. Druga od bonih petlji na molekulu tRNK se vezuje za enzim aminoacil-tRNK-sintetazu.

Tercijarna struktura tRNK nastaje preklapanjem po dva susjedna kraka, to funkcionalnom

molekulu daje oblik latininog slova L.

21
 U genomu postoje brojne kopije gena za tRNK. Kod Eukariota sve tRNK prepisuje RNK
polimeraza III. I geni za tRNK imaju promotore unutar kodirajueg niza. Primarni transkript je
pre-tRNK koja mora de se modifikuje da bi postala zrela tRNK. Prvi korak u modifikaciji je dodavanje
CCA niza na 3' kraj molekula, a drugi korak je hemijska modifikacija mnogih nukleotida du lanca.

10. TRANSLACIJA
Translacija je sloen proces sinteze polipeptida na ribozomima.

Ribozomi se u funkionalnom stanju nalaze samo u toku translacije. Van ovog procesa oni su u
dinamikoj ravnotei, sa svojim subjedincama, na koje se spontano razdvajaju.

Svi ribozomi u odreenom elijskom tipu su identini i nespecifini. Na njima se vri sinteza
razliitih polipeptida zahvaljujui oitavanju iRNK sa razliitim kodirajuim nizovima. Tokom translacije
ribozom putuje du iRNK u smjeru 5'-3' pomjerajui se pri tom za po jedan kodon sve dok ne stigne do
stop kodona, ime se zavrava sinteza polipeptidnog lanca.

Aminokiseline do ribozoma donose molekuli tRNK. Na samom ribozomu obezbijeeno je

adekvatno prepoznavanje kodona sa iRNK i antikodona sa tRNK. Ribozom moe da prihvati najvie dvije
tRNK, i to na dva karakteristina mjesta koja su oznaena kao P i A mjesto. Na P ili peptidnom mjestu se
nalazi tRNK koja nosi rastui polipeptidni lanac, dok se na A ili aminoacilnom mjestu prihvata tRNK koja
donosi novu aminokiselinu. Podaci ukazuju da na ribozomima postoji i tree E (engl. exit) ili izlazno
mjesto, preko koga slobodne tRNK izlaze u citoplazmu.

Kod Eukariota se translacija vri pri brzini od 2 aminoksiseline u sekundi.

AKTIVACIJA AMINOKISELINA
Aktivacija aminokiselina predstavlja proces vezivanja pojedine aminokiseline za odgovarajui
molekul tRNK. Na taj nain se formira kompleks oznaen kao aminoacil-tRNK.

Proces aktivacije aminokiselina i njihovo prenoenje do ribozoma se odvija u citoplazmi, uz

prisustvo odgovarajue tRNK, enzima aminoacil-tRNK-sintetaze, molekula ATP i katjona Mg++.

Enzim aminoacil-tRNK-sintetaze prepoznaje sa jedne strane odreenu aminokiselinu, a sa druge

strane tRNK sa odgovarajuim antikodonom. Ovaj enzim je specifian za svaku aminokiselinu, a za
njegovu aktivnost je veoma vano prisustvo jona Mg++ i molekula ATP.

Prvi korak u formiranju kompleksa aminoacil-tRNK podrazumijeva aktivaciju aminokiseline u

prosustvu energije ATP, pri emu dolazi do oslobaanja pirofosfata. Zatim enzim prebacuje
aminokiselinu na 3' kraj molekula tRNK, uz oslobaanje AMP.

Aminokiselina se vezuje za tRNK preko adenozina iz tripleta CCA, koji se nalazi na 3' kraju svake
tRNK. Pri tom se forimra visokoenergetska estarska veza izmeu karboksilne grupe aminokiseline i 3'OH
grupe riboze. Ova energija e se kasnije koristiti za povezivanje aminokiselina u polipeptidni lanca, gdje
su aminokiseline energetski slabije.

22
 Aktivacija aminokiselina je samo preduslov za odvijanje procesa translacije koji se sastoji od tri
faze: inicijacija, elongacija i terminacija.

INICIJACIJA TRANSLACIJE
Inicijacija oznaava poetak sinteze polipeptidnog lanca.

Svi polipeptidi koji nastaju na ribozomima u eliji poinju sintetu aminokiselinom metionin,
kojoj odgovara startni kodon AUG, a doprema je specifina Met-RNK.

Inicijacija zapoinje na ribozomskim subjedinicama, koje tokom ove faze formiraju kompletan
ribozom. U proces inicijacije ukljueni su prije svega iRNK koja se prevodi, tRNK koja nosi prvu
aminokiselinu metionin, mala i velika subjedinica ribozoma. Za proces su takoe neophodni GTP
(guanozin-trifosfat), katojoni Mg++ i proteini faktori inicijacije.

Proces inicijacije poinje vezivanjem slobodne male subjednice ribozoma za iRNK. Eukariotska
iRNK nema posbnu sekvencu za vezivanje sa ribozomom, ve se 5' region prepoznaje zahvaljujui cap
strukturi. Mala jedinica se postavlja tako da se startni kodon AUG nalazi na P mjestu ribozoma. Za ovaj
kompleks se potom vezuje inicijatorna tRNK, koja nosi prvu aminokiselinu metionin. Inicijatorna tRNK
sadri antikodon UAC, koji se prepoznaje i komplementarno sparuje sa startnim kodonom AUG na iRNK.

Posljednji korak inicijacije je vezivanje nastalog kompleksa sa velikom subjednicom ribozoma, u

prisustvu faktora inicijacije IF1 i GTP kao izvora energije. Formirani funkcionalni ribozom na P mjestu ima
tRNK-Met vezanu za startni kodon, i spreman je za sljedeu fazu translacije elongaciju.

ELONGACIJA TRANSLACIJE
Sljedea faza u translaciji je faza elongacije, u kojoj se odvvija sintetisanje tj. polimerizacija
samog polipeptidnog lanca. U svakom ciklusu elongacije se vee po jedna aminokiselina, na koji nain i
raste polipeptidni lanac.

Aminokiseline se meusobno povezuju peptidnim vezama.

Faza elongacije ima tri opta koraka koji se ciklino ponavljaju. Prvi korak je vezivanje nove
aminoacil-tRNK na slobodno A mjesto na ribozomu: koja e se aminoacil-tRNK vezati zavisi od kodona na
iRNK. U drugom koraku se formira peptidna veza izmeu novopridole aminokiseline i rastueg
polipeptidnog lanca. Trei korak je premjetanje translokacija ribozoma du iRNK za jedan kodon, u
smjeru 3'-5'.

Na poetku elongacije na P mjestu ribozoma se nalazi Met-iRNK. Nova tRNK sa odgovarjuom

aminokiselinom dospijeva na slobodno A mjesto.

U sljedeem koraku se na P mjestu najprije raskida veza metionina i inicijatorske tRNK.

Osloboena energija se koristi za uspostavljanje prve petidne veze. tRNK na A mjestu sada nosi vezane
dvije aminokiseline tj. dipeptid, oznaava se kao peptidil-tRNK.

23
 Za formiranje peptidne veze potrebna je katalitika aktivnost peptidil-transferaze, iju ulogu ima
sam molekul rRNK. Takav RNK molekul sa katalitikom aktivnou se naziva ribozim.

Nakon uspostavljanja prve peptidne veze, slobodna inicijatorska tRNK naputa P mjesto, i izlazi iz
ribozoma preko E mjesta

Dalje oitavanje informacije sa iRNK, a time i rast polipeptidnog lanca, omogueno je

pomjeranjem ribozoma za po jedan kodon du iRNK u 5'-3' pravcu. Pomjeranjem ribozoma za jedan
triplet tRNK sa dipeptidom sada zauzima P mjesto, dok se na slobodnom A mjestu nalazi sljedei (tei)
kodon iRNK. Na njega se vezuje tRNK sa odgovarajuom aminokiselinom, kompplementarno se vezuju
kodon i antikodon, i proces se ponavlja. Naime, dipeptid se odvaja od tRNK na P mjestu i povezuje se sa
aminokiselinom na A mjestu. Uz uee ribozima uspostavlja se druga peptidna veza ime se na A mjestu
formira tripeptid (ili tripeptidil-tRNK).

Kodirajui niz iRNK koji poinje startnim kodonom, a koji se prevodi u procesu translacije, ini
otvoreni okvir itanja genetike informacije (engl, open reading frame).

Pomjeranje ribozoma du iRNK u procesu elongacije polipeptidnog lanca traje sve dok ribozom
ne naie na jedan od sljedeih stop kodona: UAA, UAG ili UGA.

TERMINACIJA TRANSLACIJE
Ulaskom u ribozom jednog od stop kodona na iRNK, sinteza polipeptidnog lanca prestaje, jer se
za ove kodone ne vezuje ni jedan od postojeih tRNK molekula. Kada na A mjesto ribozoma dospije
zavrni stop kodon, umjesto tRNK sa odgovarajuom aminokiselinom, za njih se vezuje posebni
proteinski faktori R1 i R2, pri emu R1 prepoznaje UAA ili UAG kodon, a R2 UAA ili UGA kodon. Aktivnost
ovih proteinskih faktora vezana je iskljuivo za A mjesto ribozoma. Poslije razdvajanja polipeptida od
molekula tRNK dolazi i do razdvajanja kompleksa ribozom-iRNK.
Vano je istai da jedan molekul iRNK moe biti prevoen od strane veeg broja ribozoma koji se
po njemu kreu jedan za drugim. Novi ribozom se vezuje za 5' kraj iRNK, u momentu kada je prethodni
koji vri translaciju na istom molekulu, odmakao za oko 80 nukleotida. Tako nastaju poliribozomi
(polizomi). Svi polipeptidi koji nastaju na poliribozomu su identini jer je i matrica za njihovu sintezu ista.

I nakon zavrene translacije usmjeravanje novosintetisanih proteina u eukariotskoj eliji je pod

genetikom kontrolom. Svi proteini koji naputaju eliju, kao i oni koji se ugrauju u njene membrane ili
ulaze u sastav organela, imaju na N-terminalnom kraju dodatni segment od 15-30 aminokiselina, koji se
naziva signalna sekvenca. Protein bez signalne sekvence ostaje u citoplazmi tj. ne ulazi u kanalie ER-a.
Kada se formira signalna sekvenca, za nju se vezuje signalna estica za prepoznavanje SRP (engl. signal
recognition particle), koja je kompleks 7S RNK i est proteina. Ona upravo prepoznaje specifini receptor
na membrani ER-a, ime se omoguava vezivanje ribozoma za ovu organelu, a novonastali polipeptid
ulazi u njenu unutranjost.

24
11. TRANSKRIPCIJA I TRANSLACIJA KOD PROKARIOTA
Transkripcija je process kopiranja genetike informacije sa molekula DNK na molekul RNK. To je
biohemijski proces sinteze svih tipova RNK koja se zasniva na istim osnovnim principima.

Prije svega, kao model za sintezu ne koristi se cio molekul DNK, ve samo jedan odreeni dio
molekula gen. U procesu transkripcije samo jedan od dva polinukleotidna lanca molekula DNK
(matrini lanac) slui kao matrica za sintezu RNK. Drugi, njemu komplementaran lanac DNK je
nematrini. Redosljed nukleotida nematrinog lanca je identian redosljedu nukleotida u sintetisanom
molekulu RNK s tom razlikom to je timin u DNK zamijenjen uracilom u RNK. Stoga se nematrini lanac
naziva i kodirajui ili sens.

Za sprovoenje transkripcije odgovoran je enzim RNK polimeraza. Ona kao supstrat koristi
ribonukleozid-trifosfate koje ugrauje u rastui lanac nukleotida, uz oslobaa nje pirofosfata.

Za razliku od DNK polimeraze, RNK polimeraza ne posjeduje samokorigujuu aktivnost i moe

samostalno da zapone sintezu polinukleotidnog lanca. RNK polimeraza, kao i DNK polimeraza, ima
5'-3' polimeraznu aktivnost. To znai da se fosfordiestarska veza uspostavlja izmeu 3'OH grupe
prethodnog i 5'PO3 grupe novog nukleotida u lancu, a energija za ovaj proces se obezbijeuje hidrolizom
pirofosfata. Lanac RNK se uvijek sintetie uvijek u smjetu 5'-3', dok se matrini lanac oitava u
suprotnom, 3'-5' smjeru.

Dok kod Prokariota samo jedan tip RNK polimeraze transkribuje sva tri tipa RNK, kod Eukariota
postoje bar tri razliita tipa RNK polimeraza. RNK polimeraza I nalazi se samo u nukleolusu i katalizuje
transkripciju 3 od 4 postojee rRNK. RNK polimeraza II sintetie sve iRNK i neke snRNK. RNK polimeraza
III sintetie tRNK, 5S rRNK 4i preostale snRNK.

Transkripcija svih vidova RNK ima etiri osnovne faze: prepoznavanje promotora, inicijaciju,
elongaciju i terminaciju.

Prepoznavanje promotora:
Promotor je segment molekula DNK specifine strukture, koji enzim RNK polimeraza prepoznaje i
vezuje se za njega. Prepoznavanje promotora je signal za despiralizaciju i raskidanje vodoninih veza u
molekuli DNK: dva lanca se razdvajaju da bi jedan od njih posluio kao matrica za prepisivanje.
Denaturacija molekula se odigrava u malom fragmentu ime se formira soivasta struktura oznaena kao
transkripcioni mjehur.

Inicijacija sinteze:
RNK polimeraza moe samostalno da pone sintezu polinukleotidnog lanca, pa za ovaj proces nije
potrebno prethodno formiranje prajmera. Prvi startni nukleotid segmenta DNK koji se prepisuje
oznaen je kao +1, dok je nukleotid ushodno od njega -1. (Obiljeavanje se odnosi na kodirajui, a ne na
matrini lanac DNK.) Poslije ugradnje prva dva ribonukleotida komplementarna matinom lancu DNK i
formiranja fosfordiestarske veze zavrava se inicijacija i poinje sljedea faza.

4
5S rRNK se sastoji od otprilike 120 nukleotida, strukturna je I funkcionalna komponenta velike subjedinice
ribozoma, a oznaka 5S se odnosi na brzinu sedimentacije molekula u ultracentrifugi, to se izraava pomou
jedinice svedberg (1S=10-13s)

25
Elongacija lanca:
RNK polimeraza kree da se nastavlja du matrinog lanca DNK u 3'-5' smjeru; po principu
komplementarnosti sa ovim lancem ona bira i ugrauje ribonukleotide u rastui lanac i povezuje ih
formirajui fosfordiestarske veze u smjeru 5'-3'. Kako se RNK polimeraza pomjera, pomjera se i
transkripcioni mjehur koji ostaje iste veliine.

Terminacija sinteze:
Terminacija sinteze zavisi od tipa organizma i molekula RNK koji se sintetie.

Sintezu svih tipova RNK kod prokariota katalizuje jedna RNK polimeraza.
U prokariotskom genomu obino jedan promotor kontrolie transkripciju vie gena u nizu, koji se
prepisuju u jedinstvenu policistronsku RNK.

Terminacija transkripcije moe biti odreena specifinim nizom nukleotida koji ima
palindromsku strukturu tj. sadri simetrino postavljene meusobno komplementarne baze. Zahvaljujui
sparivanju komplementarnih baza ovaj segment u molekulu RNK se savija kao ukosnica, to sprijeava
dalju aktivnost DNK polimeraze. Druga mogunost je terminacija pomou proteina oznaenog kao (ro)
faktor.

Policistronska iRNK, sadri prepis vie gena za polipeptide, koji najee kontroliu povezane
biohemijske procese. Sintetisana iRNK kod Prokariota predstavlja zrelu iRNK koja se odmah koristi kao
matrica za translaciju.

Transkripcija kod Prokariota nije ni vremenski ni prostorno razdvojena od translacije.

Translacija je sloen proces sinteze polipeptida na ribozomima.

Ribozomi se u funkionalnom stanju nalaze samo u toku translacije. Van ovog procesa oni su u
dinamikoj ravnotei, sa svojim subjedincama, na koje se spontano razdvajaju.

Svi ribozomi u odreenom elijskom tipu su identini i nespecifini. Na njima se vri sinteza
razliitih polipeptida zahvaljujui oitavanju iRNK sa razliitim kodirajuim nizovima. Tokom translacije
ribozom putuje du iRNK u smjeru 5'-3' pomjerajui se pri tom za po jedan kodon sve dok ne stigne do
stop kodona, ime se zavrava sinteza polipeptidnog lanca.

Aminokiseline do ribozoma donose molekuli tRNK. Na samom ribozomu obezbijeeno je

adekvatno prepoznavanje kodona sa iRNK i antikodona sa tRNK. Ribozom moe da prihvati najvie dvije
tRNK, i to na dva karakteristina mjesta koja su oznaena kao P i A mjesto. Na P ili peptidnom mjestu se
nalazi tRNK koja nosi rastui polipeptidni lanac, dok se na A ili aminoacilnom mjestu prihvata tRNK koja
donosi novu aminokiselinu. Podaci ukazuju da na ribozomima postoji i tree E (engl. exit) ili izlazno
mjesto, preko koga slobodne tRNK izlaze u citoplazmu.

Kod bakterija se translacija vri pri brzini od 15 aminoksiselina u sekundi.

AKTIVACIJA AMINOKISELINA

26
 Aktivacija aminokiselina predstavlja proces vezivanja pojedine aminokiseline za odgovarajui
molekul tRNK. Na taj nain se formira kompleks oznaen kao aminoacil-tRNK.

Proces aktivacije aminokiselina i njihovo prenoenje do ribozoma se odvija u citoplazmi, uz

prisustvo odgovarajue tRNK, enzima aminoacil-tRNK-sintetaze, molekula ATP i katjona Mg++.

Enzim aminoacil-tRNK-sintetaze prepoznaje sa jedne strane odreenu aminokiselinu, a sa druge

strane tRNK sa odgovarajuim antikodonom. Ovaj enzim je specifian za svaku aminokiselinu, a za
njegovu aktivnost je veoma vano prisustvo jona Mg++ i molekula ATP.

Prvi korak u formiranju kompleksa aminoacil-tRNK podrazumijeva aktivaciju aminokiseline u

prosustvu energije ATP, pri emu dolazi do oslobaanja pirofosfata. Zatim enzim prebacuje
aminokiselinu na 3' kraj molekula tRNK, uz oslobaanje AMP.

Aminokiselina se vezuje za tRNK preko adenozina iz tripleta CCA, koji se nalazi na 3' kraju svake
tRNK. Pri tom se forimra visokoenergetska estarska veza izmeu karboksilne grupe aminokiseline i 3'OH
grupe riboze. Ova energija e se kasnije koristiti za povezivanje aminokiselina u polipeptidni lanca, gdje
su aminokiseline energetski slabije.

Aktivacija aminokiselina je samo preduslov za odvijanje procesa translacije koji se sastoji od tri
faze: inicijacija, elongacija i terminacija.

INICIJACIJA TRANSLACIJE
Inicijacija oznaava poetak sinteze polipeptidnog lanca.

Svi polipeptidi koji nastaju na ribozomima u eliji poinju sintetu aminokiselinom metionin,
kojoj odgovara startni kodon AUG, a doprema je specifina Met-RNK.

Inicijacija zapoinje na ribozomskim subjedinicama, koje tokom ove faze formiraju kompletan
ribozom. U proces inicijacije ukljueni su prije svega iRNK koja se prevodi, tRNK koja nosi prvu
aminokiselinu metionin, mala i velika subjedinica ribozoma. Za proces su takoe neophodni GTP
(guanozin-trifosfat), katojoni Mg++ i proteini faktori inicijacije.

Proces inicijacije poinje vezivanjem slobodne male subjednice ribozoma za iRNK. Eukariotska
iRNK nema posbnu sekvencu za vezivanje sa ribozomom, ve se 5' region prepoznaje zahvaljujui cap
strukturi. Mala jedinica se postavlja tako da se startni kodon AUG nalazi na P mjestu ribozoma. Za ovaj
kompleks se potom vezuje inicijatorna tRNK, koja nosi prvu aminokiselinu metionin. Inicijatorna tRNK
sadri antikodon UAC, koji se prepoznaje i komplementarno sparuje sa startnim kodonom AUG na iRNK.

Posljednji korak inicijacije je vezivanje nastalog kompleksa sa velikom subjednicom ribozoma, u

prisustvu faktora inicijacije IF1 i GTP kao izvora energije. Formirani funkcionalni ribozom na P mjestu ima
tRNK-Met vezanu za startni kodon, i spreman je za sljedeu fazu translacije elongaciju.

ELONGACIJA TRANSLACIJE

27
 Sljedea faza u translaciji je faza elongacije, u kojoj se odvvija sintetisanje tj. polimerizacija
samog polipeptidnog lanca. U svakom ciklusu elongacije se vee po jedna aminokiselina, na koji nain i
raste polipeptidni lanac.

Aminokiseline se meusobno povezuju peptidnim vezama.

Faza elongacije ima tri opta koraka koji se ciklino ponavljaju. Prvi korak je vezivanje nove
aminoacil-tRNK na slobodno A mjesto na ribozomu: koja e se aminoacil-tRNK vezati zavisi od kodona na
iRNK. U drugom koraku se formira peptidna veza izmeu novopridole aminokiseline i rastueg
polipeptidnog lanca. Trei korak je premjetanje translokacija ribozoma du iRNK za jedan kodon, u
smjeru 3'-5'.

Na poetku elongacije na P mjestu ribozoma se nalazi Met-iRNK. Nova tRNK sa odgovarjuom

aminokiselinom dospijeva na slobodno A mjesto.

U sljedeem koraku se na P mjestu najprije raskida veza metionina i inicijatorske tRNK.

Osloboena energija se koristi za uspostavljanje prve petidne veze. tRNK na A mjestu sada nosi vezane
dvije aminokiseline tj. dipeptid, oznaava se kao peptidil-tRNK.

Za formiranje peptidne veze potrebna je katalitika aktivnost peptidil-transferaze, iju ulogu ima
sam molekul rRNK. Takav RNK molekul sa katalitikom aktivnou se naziva ribozim.

Nakon uspostavljanja prve peptidne veze, slobodna inicijatorska tRNK naputa P mjesto, i izlazi iz
ribozoma preko E mjesta

Dalje oitavanje informacije sa iRNK, a time i rast polipeptidnog lanca, omogueno je

pomjeranjem ribozoma za po jedan kodon du iRNK u 5'-3' pravcu. Pomjeranjem ribozoma za jedan
triplet tRNK sa dipeptidom sada zauzima P mjesto, dok se na slobodnom A mjestu nalazi sljedei (tei)
kodon iRNK. Na njega se vezuje tRNK sa odgovarajuom aminokiselinom, kompplementarno se vezuju
kodon i antikodon, i proces se ponavlja. Naime, dipeptid se odvaja od tRNK na P mjestu i povezuje se sa
aminokiselinom na A mjestu. Uz uee ribozima uspostavlja se druga peptidna veza ime se na A mjestu
formira tripeptid (ili tripeptidil-tRNK).

Kodirajui niz iRNK koji poinje startnim kodonom, a koji se prevodi u procesu translacije, ini
otvoreni okvir itanja genetike informacije (engl, open reading frame).

Pomjeranje ribozoma du iRNK u procesu elongacije polipeptidnog lanca traje sve dok ribozom
ne naie na jedan od sljedeih stop kodona: UAA, UAG ili UGA.

TERMINACIJA TRANSLACIJE
Ulaskom u ribozom jednog od stop kodona na iRNK, sinteza polipeptidnog lanca prestaje, jer se
za ove kodone ne vezuje ni jedan od postojeih tRNK molekula. Kada na A mjesto ribozoma dospije
zavrni stop kodon, umjesto tRNK sa odgovarajuom aminokiselinom, za njih se vezuje posebni
proteinski faktori R1 i R2, pri emu R1 prepoznaje UAA ili UAG kodon, a R2 UAA ili UGA kodon. Aktivnost

28
ovih proteinskih faktora vezana je iskljuivo za A mjesto ribozoma. Poslije razdvajanja polipeptida od
molekula tRNK dolazi i do razdvajanja kompleksa ribozom-iRNK.
Vano je istai da jedan molekul iRNK moe biti prevoen od strane veeg broja ribozoma koji se
po njemu kreu jedan za drugim. Novi ribozom se vezuje za 5' kraj iRNK, u momentu kada je prethodni
koji vri translaciju na istom molekulu, odmakao za oko 80 nukleotida. Tako nastaju poliribozomi
(polizomi). Svi polipeptidi koji nastaju na poliribozomu su identini jer je i matrica za njihovu sintezu ista.

12. USMJERAVANJE PROTEINA PREMA MJESTU DJELOVANJA

Usmjeravanje proteina prema mjestu djelovanja (proteinska translokacija) zapravo predstavlja
jedan od ciljeva post-translacionih modifikacija novosintetisanog lanca aminokiselina. Proteinska
translokacija je od krucijalnog znaaja za eliju i greke mogu dovesti do bolesti.

U godini 1970. Gnter Blobel je sproveo eksperimente koji su se ticali proteinske translokacije
preko membrana. Za svoje pronalaske je u 1999. godini dobio Nobelovu nagradu. On je otkrio da mnogi
proteini imaju signalnu sekvencu koja funckionie kao potanski kod za organelu do koje protein treba
da dospije. Protein moe da dospije do organele kojoj pripada ko-translacionom translokacijom
(translokacijom za vrijeme translacije) ili post-translacionom translokacijom (translokacijom nakon
translacije).

Prije svega, treba razumjeti ulogu proteina u eliji. Oni su katalizatori reakcija koje se odvijaju u
svakoj organeli i vre selektivni transport malih molekula kroz membranu organele u oba smjera.
Proteini su takoe povrinski markeri specifini za svaku organelu i slue za usmjeravanje
novosintetisanih proteina i lipida ka odreenoj organeli.

Sinteza proteina u eukariotskoj eliji zapoinje na ribozomima u citosolu (osim nekoliko proteina
koji se sintetiu na ribozomima mitohondrija). Dalja sinteza i transfer proteina kroz elijske odjeljke
zavisi od prisustva karakteristinih signalnih sekvenci aminokiselina koje slue za usmjeravanje ovih
proteina, vezujui se za pomenute povrinske markere receptore. Signalna sekvenca je kratak (15-
30 aminokiselina dugaak) peptid prisutan na N-terminalnom kraju veine novosintetisanih proteina koji
su namijenjeni prolazu kroz sekretorne puteve. U ovu grupu proteina se ubrajaju oni koji borave unutar
pojedinih organela (ER, Goldijev aparat), koji se izluuju iz elije ili se pak umeu u elijske membrane.
Oni proteini koji nemaju ove signalne sekvence, ostaju u citosolu. U zavisnosti od prisustva
karakteristine signalne sekvence proteini dospijevaju na odreene destinacije u eliji uglavnom na tri
naina:

a) kroz nukleusne pore (u nukleus)

b) transmembranskim transportom (u ER, u mitohondrije, u peroksizome)
c) vezikularnim transportom (iz ER-a u Goldijev aparat, pa iz njega u lizozome, sekretorne
vezikule, plazmalemu)

Da bi se neki protein usmjerio na svoje mjesto on mora da proe kroz ER i kroz odreene
modifikacije. Za signalnu sekvencu proteina koji ulazi u ER vezuje se jo i SRP koji prepoznaje signalni
receptor na membrani ER-a. Ovim mehanizmom omoguava se vezivanje ribozoma za ER, i ulazak

29
novonastalog polipeptida u njegovu unutranjost. Uklanja se signalna sekvenca, a slijede i druge
modifikacije, nakon ega se transportnim vezikulama protein prosljeuju u Goldijev aparat. Tu dolazi do
njihovog sazrijevanja, obiljeavanja i sortiranja, da bi se usmjerili ka tanom odreditu u eliji. Iz
endoplazmatinog retikuluma u Goldijev aparat dospijevaju:

sekretorni proteini (oni koje e elija egzocitozom, putem sekretornih vezikula, izbaciti u
meuelijski prostor, npr. insulin u elijama pankreasa)
proteini koji e biti poslati u elijsku membranu
proteini (enzimi) koji e obrazovati lizozome.

13. REGULACIJA GENSKE EKSPRESIJE KOD EUKARIOTA

Pod pojmom ekspresija gena podrazumijeva se njegovo izraavanje u vidu funkcionalnog
produkta. Primarni produkt gena je uvijek molekul RNK, koji se formira u procesu transkripcije. U sluaju
gena za protein molekul iRNK se dalje prevodi u konani proizvod polipeptidni lanac. Za dobijanje
funkcionalnog proteina esto su potrebne funkcionalne modifikacije polipeptida.

Regulacija ekspresije gena obuhvata mehanizme koji kontroliu intezitet i nain aktivnosti gena u
datim uslovima, odnosno skup procesa koji obezbjeuju da se u odreeno vrijeme i u odreenim
uslovima eksprimiraju odreeni geni.

ZNAAJ: I prokariotske i eukariotske elije su sposobne da mijenjaju aktivnost svojih gena u skladu
sa promjenama okruenja. Kontrolisanom ekspresijom gena elija je u stanju da sintetie one proteine
koji su joj u datom trenutku od posebne vanosti. Zahvaljujui tome, dolazi do fenotipskih (fiziolokih ili
morfolokih) promjena koje su izraz sposobnosti adaptacije na date uslove ivljenja.

Kod Eukariota regulatorni faktori uglavnom dolaze iz unutranje sredine organizma. U sloenom
vieelijskom organizmu svaki tip tkiva kao i stepen razvia karakterie odgovarajue prisustvo proteina
u eliji. Prema tome, raznovrsnost tipova elija kod ovih organizama posljedica je prije svega razlika u
njihovom proteinskom sastavu. Znaaj selektivne ekspresije gena i mehanizama koji je kontroliu
potvruje injenica da je u odreenoj eliji aktivno najvie 10-20% od ukupne koliine DNK.

Svi geni se prema tipu aktivnosti u eliji dijele na:

1. gene koji su stalno aktivni; geni uvarkue (eng. house keeping geni) aktivni u svim
uslovima sredine i ivotne dobi elije; njihovi produkti kontroliu vitalne procese u eliji
(respiracija, aktivni transport; geni za tRNK i rRNK); njihova ekspresija je neophodna za
opstanak organizma.
2. gene ija aktivnost nije stalna ukljuuju se i iskljuuju prema odreenim regulatornim
programima.

Mehanizmi regulacije genske ekspresije mogu biti:

1. pozitivni kod kojih se regulacija vri stimulisanjem aktivnosti gena, pomou odreenih
faktora (dominantni kod eukariota)
2. negativni kod kojih se regulacija vri inhibiranjem aktivnosti gena

30
 Kod eukariotskih organizama srijee se vie tipova elija. Takve elije specifine grae i funkcije
nazivaju se diferencirane elije. Na molekularnom nivou one se meusobno razlikuju u broju i vrsti
sintetisanih proteina genskih produkata, to dokazuje da je aktivnost gena u razliitim tipovima elija
strogo kontrolisana. U sloenom i viefaznom procesu samoj diferencijaciji prethodi determinacija elije.
To je moment kada je sudbina elije ve definitivno odreena, prisustvom specifinih proteina, ali jo
uvijek nije dolo do vidljivih promjena njene grae. Danas je nepobitno utvreno da se tokom procesa
razvia i diferencijacije ne mijenja sadraj genetikog materijala. Ako se tokom diferencijacije elije ne
mijenja sadraj genetikog materijala, znai da postoje razlike u aktivnosti gena, koje dovode do sinteze
specifinih proteina. Procjenjuje se da se u jednoj diferenciranoj eliji viih eukariota eksprimira svega
3% gena, dok se ostali nalaze u neaktivnoj formi.

NIVOI KONTROLE EKSPRESIJE GENA:

1. pretranskripcioni nivo (na molekulu DNK)

2. kontrola transkripcije
3. kontrola obrade primarnog prepisa RNK
4. kontrola transporta iRNK iz jedra u citoplazmu
5. kontrola translacije
6. postranslaciona kontrola protein

1.) Pretranskripcioni nivo (na molekulu DNK):

A. Dekondenzacija hromatina - Tijesna povezanost DNK i histona u okviru nukleozoma i

solenoida sprjeava RNK polimerazu i druge regulatorne proteine da pristupe molekulu
DNK i zaponu transkripciju. To znai da je spiralizovana DNK transkripciono neaktivna, pri
emu histoni vre nespecifinu inaktivaciju gena. Zato je dekondenzacija vaan uslov za
odvijanje transkripcije. U ovom procesu uestvuje proteinski regulatorni kompleks NRF
(engl. nucleosom remodeling factors), ija aktivnost zavisi od ATP-a. NRF kompleks mijenja
strukturu nukleozoma i omoguava pristup RNK polimeraze molekulu DNK. Transkripcioni
factor TFIIH sprjeava ponovno vezivanje DNK i histona sve do uspostavljanja inicijacije
transkripcije.
B. Hemijske modifikacije DNK i histona - Hemijske modifikacije DNK podrazumijevaju prije
svega metilaciju, dok modifikacije histona mogu biti raznovrsne: acetilacija, metilacija,
fosforilacija.
Ove promjene se odvijaju djelovanjem specifinih enzima i imaju povratan reverzibilan
karakter, tako da DNK i histoni mogu da prelaze iz jednog u drugo funkcionalno stanje
prema potrebi.
Modifikacije DNK i histona meusobno su povezane i koordinisane i djeluju u istom
smjeru, bilo da utiu na olakavanje transkripcije ili da dovode do inaktivacije odreenih
regiona.
Metilacija DNK predstavlja mehanizam inaktivacije odreenih gena, dodavanjem metil
grupe CH3 na citozin iz niza CG baza (oznaavaju se kao CpG niz, da bi se istaklo da se
radi o nukleotidima u istom polinukleotidnom lancu koji su povezani fosfodiestarskim
vezama), uz prusustvo enzima DNK-metil-tranferaze. Pri tom se dodavanjem CH3 gupe na

31
 5C atom citozina formira 5-metil-citozin. Obrazac metilacije DNK u tjelesnim elijama
nasljeuje se kroz mitotske diobe erke elije imaju iste metilirane gene kao majke
elije, a time i iste inaktivne gene. Tako metilacija slui kao svojevrsni oblik elijske
memorije. Uklanjanje metil grupe vre enzimi demetilaze, obezbjeujui povratak
molekula DNK u prvobitno stanje. Aktivacija gena je uvijek praena demetilacijom DNK,
ali demetilacija ne vodi neposredno do aktivacije transkripcije, ve je samo jedan od
uslova za inicijaciju zapoinjanje transkripcije.
Promjena aktivnosti gena putem metilacije ne zasniva se na promjeni njegove strukture
ve predstavlja spoljanju modifikaciju, pa se mehanizam metilacije svrstava u tzv.
epigenetske regulatorne mehanizme. Utvreno je da se u razliitim fazama ivota jedinke
mijenja stepen metilacije DNK, saglasno sa promjenama aktivnosti genoma. U gametima
je DNK visoko metilirana. Nakon oploenja aktivira se sopstvena nasljedna osnova
zametka, praena demetilacijom DNK. Ubrzo, tokom embrionalnog razvia opet slijedi
metilacija koja je specifina, povezana sa inaktivacijom odreenih gena tokom
determinacije i diferencijacije elija i tkiva.
Hemijska modifikacija histona:
Acetilaciju histona vre enzimi histonske acetil-transferaze (HAT), koje dodaju acetil
grupu COCH3 na odreene aminokiseline u polipeptidu. Za uklanjanje acetil grupe u
povratnom procesu odgovorne su histonske de-acetilaze (HDAC). Utvreno je da se
hemijske modifikacije uvijek deavaju na repovima histona, koji se nalaze na povrini
histonskog jezgra i predstavljaju N-terminalni dio polipeptida. Posebno podloni
promjenama su histoni H3 i H4. Acetilacija histona dovodi do slabljenja njihove veze sa
DNK pa je udruena sa poveanjem transkripcione aktivnosti gena. Smatra se da HAT
enzimi funkcioniu kao ko-aktivatori transkripcije, uestvujui sa nizom drugih
regulatornih proteina u kompleksnoj regulaciji ovog procesa kod eukariota.
Acetilaciju histona uvijek prati demetilacija DNK, a metilaciju DNK deacetilacija histona,
to u prvom sluaju za krajnji efekat ima dekondenzaciju hromatina i aktiviranje gena, a
u drugom sluaju inaktiviranje gena.
C. Amplifikacija umnoavanje broja onih gena iji su produkti neophodni u veoj koliini u
odreenim procesima.
D. Preraspored gena i genskih segmenata pojava preureenja nekih gena kao preduslova
za njihovu transkripciju.

2.) Kontrola transkripcije:

A. Regulacija inicijacije transkripcije gena - Kontrola transkripcije je jedan od najznajajnijih

nivoa regulacije genske ekspresije kod eukariota. Razlike u sastavu proteina izmeu dva
tipa elija, ili u istoj eliji u razliitim periodima elijskog ivota, rezultat su prije svega
razlika u transkripciji gena. Kljuno mjesto u regulaciji transkripcije imaju specifini regioni

32
 DNK za koje se vezuju regulatorni proteini, dovodei do eksprimiranja gena ili blokade
njihovih aktivnosti.
U regione DNK koji uestvuju u regulaciji transkripcije spada prije svega promotor, zatim
pojaivai (eng. enhancers), priguivai (eng. silencers), elementi odgovora (eng.
response elements RES) i tzv. insulatori. Kako se navedeni regioni nalaze na istom
molekulu DNK na kojem je i transkripciona jedinica gen, oznaeni su zajednikim
imenom kao cis-elementi (cis-faktori). Proteini koji prepoznaju ove regione i vezuju se za
njih oznaeni su kao transkripcioni faktori ili trans-elementi. Oni mogu biti opti,
specifini i inducibilni. Pojedini tipovi cis-elemenata imaju svoje odgovarajue trans-
elemente. Tako opti transkripcioni faktori prepoznaju promotor, specifini regione
priguivae i pojaavae, dok se inducibilni transkripcioni faktori vezuju za RES elemente.
Promotor predstavlja kombinaciju odgovarajuih nizova nukleotida u molekulu DNK,
preko kojih se vri osnovna kontrola transkripcije gena. Uvijek se nalazi ispred u odnosu
na kodirajui region. Opti transkripcioni faktori koji se vezuju za promotor su isti za sve
gene i tipove elija kod eukariota.
Regioni pojaivai i priguivai su segmenti DNK koji vre dodatnu kontrolu inteziteta
transkripcije. Mogu se nalaziti u okviru samog promotora, a takoe i ushodno ili nishodno
od gena, ponekad i znatno daleko od njega. Za njih se vezuju specifini transkripcioni
faktori, koji su specifini za odreeni tip elija, period razvia ili odreeno fizioloko
stanje. Na taj nain se u datim uslovima selektivno pojaava ili inhibira transkripcija
pojedinih gena.
Pojaivai sadre razliite nizove za koje se vezuju transkripcioni faktori oznaeni kao
aktivatori. Rezultat njihovog djelovanja je intenziviranje transkripcije. Da bi ostvario svoju
ulogu, aktivator mora da bude vezan s jedne strane za svoj odgovarajui pojaiva u DNK,
a sa druge strane da uspostavi neposredan kontakt sa preinicijacionim kompleksom na
promotoru. Za ovu interakciju esto je neophodno da molekul DNK promijeni prostornu
konformaciju tj. da se savije, posebno ukoliko je pojaiva udaljen od promotora. U itav
kompleks mogu biti ukljueni i molekuli koaktivatori, koji se vezuju za sam aktivator. Veze
izmeu aktivatora, koaktivatora i preinicijacionog kompleksa od presudnog su znaaja za
regulaciju inteziteta transkripcije.
Priguivai su kontrolni elementi u molekulu DNK koji inhibiraju aktivnost gena. Faktori
koji se povezuju sa njima su oznaeni kao represori, jer djeluju u pravcu smanjenja
inteziteta ili potpune blokade transkripcije. Kompleks priguivarepresor najee
smanjuje aktivnost gena iji produkt nije potreban u dato vrijeme i na datom mjestu. Tako
npr. pojedini represori iskljuuju gene koji su specifini za nervne elije u svim drugim
nenervnim tkivima.
Elementi odgovora (eng. response elements - RES) su dobili taj naziv jer odgovaraju na
hormone i druge signale koji dolaze izvan elije. Po poloaju i funkciji slini su
pojaivaima, a za njih se neposredno vezuju inducibilni transkripcioni faktori.
Insulatori (lat. insula) su segmenti u molekulu DNK veliine 0.5 3 kb ija uloga je da
funkcionalno izdvoje pojedine gene ili grupe gena. Oni ograniavaju djelovanje pojaivaa
ili priguivaa i sprijeavaju da se njihov uticaj proiri van eljenih regiona.

33
 Molekularna struktura tranksripcionih faktora:
Svi transkripcioni faktori, bez obzira na vrstu, posjeduju regione za vezivanje sa DNK, i
regione koji uestvuju u aktivaciji transkripcije. Na osnovu grae dijele se u etiri osnovne
kategorije, koje su dobile naziv prema obliku molekula: zavojnica-petlja-zavojnica,
zavojnica-lijeb-zavojnica, cinkovi prsti i leucinski rajsferlus.
Korienje razliitih promotora:
Kod Eukariota u istom genu moe da postoji vie promotorskih regiona, pa je odabir
promotora koji e se koristiti jo jedan od mehanizama regulacije inicijacije transkripcije.
Alternativni promotori se najee sreu kod gena koji se eksprimiraju u vie tkiva, pa je i
njihova aktivacija tkivno specifina.

3.) Kontrola obrade primarnog prepisa RNK:

Kod Eukariota u toku obrade primarnog prepisa iRNK dolazi do isijecanja introna i meusobnog
povezivanja, egzona na 5' kraj se dodaje cap struktura, a na 3' kraj poli-A-rep. U ovom procesu su
mogue varijacije koje se prije svega odnose na razliit model iskrajanja introna i povezivanja egzona, i
razliito mjesto povezivanja poli-A repa. Primjer ovog naina regulacije genske aktivnosti je aktivnost
gena za kalcitonin. Gen za kalcitonin u svojoj strukturi ima pet egzona, i etiri introna, a glavno mjesto
njegove ekspresije su elije paratitne lijezde. Ovdje se u toku obrade primarnog prepisa spajaju prva
etiri egzona i na kraju tog niza se vezuje poli-A rep, a peti egzon se odbacuje zajedno sa intronima. Tako
formirana zrela iRNK odlazi na ribozome, i nakon translacije i odreenih post-translacionih modifikacija
nastaje polipetid kalcitonin. Drugo mjesto eksprimiranja gena za kalcitonin su neuroni. Ovdje se takoe
formira kompletan primarni prepis, ali razlika nastaje u njegovoj obradi. Naime u nervnom tkivu dolazi
do povezivanja egzona 1, 2, 3 i 5, dok se egzon 4 isijeca zajedno sa intronima. Na kraju egzona 5 se
aktivira mjesto za pripajanje poli-A repa. Zrela iRNK se prevodi u polipeptid koji poslije odreenih
modifikacija daje CRP (engl. calcitonine realted protein). Obrada primarnog prepisa je est vid regulacije
genske aktivnosti kod ovjeka.
Obrada primarnog prepisa iRNK je jedan od vidova regulacije genske aktivnosti na nivou
posttranskripcione obrade. Jo jedan je i programiranje aktivnosti molekula iRNK. Poznato je da se
tokom oogeneze u oociti sintetiu razliite iRNK, koje e biti upotrebljene nakon oploenja, u prvim
stadijumima brazdanja. Prilikom obrade primarnog prepisa ove iRNK dobijaju skraeni poli-A rep, i u
takvoj neaktivnoj formi se nalaze u citoplazmi oocite. Nakon oploenja, u odreenom momentu se
aktivira poli-A polimeraza koja produava poli-A rep, dajui kompletno funckionalnu zrelu iRNK. Slino
tome, mogue je maskiranje regulatornih regiona koje sprijeava neblagovremenu translaciju. U
ovome uestvuju proteini, ali i male RNK koje se komplementarno vezuju za UTR regione, zrele iRNK.
Molekuli iRNK su nestabilini, ali postoje inioci koji utiu na produenje polu-ivota iRNK, to moguava
da ista iRNK proe kroz proces translacije. Krajnji efekat je poveana siteza proteina. Primjer ovakvog
djelovanja je uticaj hromona prolaktina na kazein. Poznato je da prolaktin stimulie luenje mlijeka, to
je povezano sa sintezom specifinog proteina mlijeka kazeina. Kada je u eksperimentu tkivo mlijene
lijezde u kulturi izlagano prolaktinu, produkcija iRNK za kazein je poveana svega tri puta, ali je polu-

34
ivot ove iRNK povean ak 20 puta. To zai da glavni nivo djelovanja prolaktina na poveanu sintetu
kazeina nije transkripcija odgovornog gena, ve stabilizacija zrele iRNK.
Zrela iRNK moe da trpi planske modifikacije baza koje utiu na promjenu genetike informacije.
Ovaj mehanizam se zove RNK editovanje, i vrlo je rijedak kod ovjeka.

4.) Kontrola transporta iRNK iz jedra u citoplazmu:

Kontrola transporta iRNK predstavlja regulaciju prelaenja transkripata iz jedra u citoplazmu. Od

veoma heterogene grupe primarnih transkripata gena za kodiranje proteina (tzv. hnRNK heterogena
nuklearna RNK) najmanje 50% nikadane napusti jedro ve se u njemu razgrauje.

5.) Kontrola translacije:

Za odvijanje sloenog procesa translacije neophodne su brojne komponente. Ukoliko bilo koja
od njih izostane, nee doi do sinteze polipeptida. Posebno vanu regulatornu ulogu imaju 3UTR regioni
zrele iRNK, za koje se vezuju regulatorni proteini i mikro RNK, kontroliui intenzitet translacije. Vano je
naglasiti da se naovom nivou postie bra promjena u ekspresiji gena, nego ako se djeluje na molekul
DNK i njegovu transkripciju.

6.)Posttranslaciona kontrola proteina:

Veliki broj proteina nije funkcionalan odmah po zavrenoj sintezi. Da bi se to postiglo neophode
su razliite hemijske modifikacije polipeptida, spajanje subjedinica kompleksnih proteina i sl.
U postranslacionoj obradi novosintetisanih polipeptida veoma vanu ulogu imaju aperoni ili pratioci
proteina. To su takoe proteinski molekuli, poznati kao proteini toplotnog stresa. Pokazalo se da ovi
sveprisutni molekuli sprijeavaju nepoeljna meudejstva i obezbijeuju ispravna povezivanja
polipeptida u funkcionalne komplekse.
esto je potrebno i uklanjanje pojedini djelova polipeptidnog lanca pod djelovanjem proteolitikih
enzima. Mnogi enzimi i hormoni se sintetiu u formi neaktivnih pro-enzima i pro-hormona, koji se
aktiviraju tek nakon proteolize. Takav je primjer hormona insulina, koji se sintetie u vidu prekursora
nazvanog pre-pro-insulin. Uklanjanjem 23 aminokiseline sa N-terminalnog dijela nastaje pro-insulin, iz
koga se proteolizom izdvajaju lanci insulina A, B i C.

14. REGULATORNE SEKVENCE, MODEL OPERONA

Regulatorna sekvenca je segment nukleinske kiseline koji moe da povea ili smanji ekspresiju
specifinih gena unutar jednog organizma. Regulacija ekspresije gena je od esencijalnog znaaja za sve
ive organizme i viruse.
Kod DNK, regulacija ekspresije gena se normalno deava na nivou transkripcije i ostvaruje se kroz
aktivnost transkripcionih faktora koji aktiviraju ili inhiniraju transkripciju. Transkripcioni faktori mogu da
se ponaaju kao represori, aktivarori, ili oboje. Represori esto djeluju na takav nain da sprijeavaju
RNK polimerazu da stvori produktivni kompleks sa promotorom, dok aktivatori olakavaju stvaranje
istog.

35
Kod RNK, regulacija se moe odvijati na nivou translacije, RNA cleavage5, RNA splicing, ili terminacije
transkripcije. Regulatorne sekvence su esto asocirane sa molekulima iRNK i u tom sluaju kontrliu
njenu sintezu ili translaciju. Veliki broj biomolekula moe da se vee sa RNK da ostvari ovu regulaciju :
proteini (npr. translacioni represori6 ili splajsing faktori), drugi RNK molekuli (miRNK) i mali molekuli, u
sluaju riboswitch7 sekvence.
Istraivanja s ciljem nalaenja svih regulatornih sekvenci u genomima svih vrsta su u toku. Konzervirane
nekodirajue sekvence esto sadre regulatorne sekvence, tako da su one esto predmet tih analiza
U genetici, operon je funkcionalna jedinica genomske DNK koja sadri grupu gena koja je pod
kontrolm jednog promotora. Geni bivaju zajdno prepisani u niz iRNK i bivaju svi prevedni zajedno u
citoplazimi ili pak podlijeu trans-splajsingu 8u cilju stvaranja monocistronske iRNK koja se prevodi
odvojeno. Rezultat ovoga je da se geni u operonu eksprimiraju svi zajedno, ili se ne eksprimiraju uopte.
U globalu, ekspresija prokariotskih operona vodi do stvaranja policistronske iRNK.
Generalna struktura operona Operon se sastoji od 3 osnovne DNK komponente:
Promotor nukleotidni niz koji omoguava genu da bude transkribovan. RNK polimeraza
prepoznaje promotor, i onda dolazi do inicijacije transkripcije. U sintezi RNK, promotor
kazuje koji geni trebaju biti iskoriteni za sintetu iRNK i samim tim kontrolie koje proteine
elija stvara.
Operator segment DNK za koji se vezuje represor. U lac operonu9 se klasino definie
kao segment izmeu promotora i gena operona. U sluaju represora, repesorni protein
fiziki obstruira RNK polimerazu da ne transkribuje gene.
Strukturni geni geni koji su ko-regulisani od strane operona.
Nije uvijek ukljuen u njegovu strukturu, ali vaan za funkciju operona je regulatorni gen koji
je konstantno eksprimiran i kodira represorne proteine. Regulatorni gen ne mora da bude u
samom operonu, pa ak ni u njegovoj blizini.
Regulacija Konrola operona je vid genske regulacije koja omoguava organizmima da
reguliu ekspresiju razliitih gena u zavisnotsti od uslova spoljanje sredine. Operonska
regulacija moe biti negativna ili pozitivna indukcijom ili represijom.
Negativna kontrola ukljuuje vezivanje represora za operator u cilju sprijeavanja
transkripcije.
Kod negativnih induktibilnih operona regulatorni represorni protein je vezan za
operator, to sprijeava transkripciju gena u operonu. Ako je prisutan molekul
induktor10, on vee represor i mijenja njegovu konformaciju tako da je u

5
RNA cleavage isijecanje 3' signalnog regiona iz novosintetisane pre-iRNK u procesu transkripcije
6
translacioni represori - Regulacija ekspresije gena translacionom represijom podrazumeva postojanje neke vrste
represora koji blokira proces translacije Primjer ove vrste regulacije ekspresije gena su ribozomski proteini koji su
translacioni represori sopstvene sinteze.
7
riboswitch regulatorni segment molekula iRNK za koji se vezuje mali molekul to rezultira u promjeni produkcije
proteina kojeg iRNK kodira
8
trans-splajsing posebna forma obrade RNK kod eukariota kod koje su egzoni iz dva razliita primarna RNK
prepisa zdrueni kraj uz kraj i spojeni ligazom
9
lac operon laktatozni operon je operon koji je potreban za transport i metabolizam laktoze kod E. coli i mnogih
drugih enterobakterija
10
induktor molekul koji regulie ekspresiju gena tako to se vezuje za represor ili aktivator

36
 nemogunosti da se vee za operator. Ovo omoguava ekspresiju operona. Lac
operon je primjer ovakvog operona i ovdje je molekul induktor alolaktoza.
Kod negativnih represibilnih operona transkripcija operona se normalno deava.
Represorne proteine stvara regulatorni gen, ali su u nemogunosti da se veu za
operator u svojoj normalnoj konformaciji. Meutim, odreeni molekuli zvani
korepresori bivaju vezani od strane represornog proteina, izazivajui konformacionu
promjenu na aktivnom mjestu. Aktivirani represorni protein vee se za operator i
sprijeava transkripciju. Trp operon, koji je ukljuen u sintezu triptofana, je primjer
ovakvog operona.
Operoni mogu biti i pozitivno kontrolisani. Sa pozitivnom kontrolom, activator stimulie
transkripciju vezivanjem za DNK (obino za dio koji nije operator).
Kod pozitivnih induktibilnih operona, aktivatorni proteini se ne mogu vezati za
znaajni dio DNK. Kada je aktivator vezan za induktor on podlijee promjenama u
konformaciji tako da moe da se vee za DNK i aktivira transkripciju.
Kod pozitivnih represibilnih operona, aktivatorni protein se vezuje za znaajni DNK
segment. Meutim, kada je aktivator vezan za inhibtor, sprijeen je da se vee za
DNK. Ovo sprijeava aktivaciju i transkripciju.
Model lac operona kod E. coli Ovo je prvi otkriveni operon i sastoji se od tri bliska
strukturna gena: promotora, terminatora i operatora. lac operon regulie nekoliko faktora,
ukljuujui dostupnost glukoze i laktoze.

15. MUTACIJE I TIPOVI GENSKIH MUTACIJA

Sve promjene na genetikom materijalu su oznaene kao mutacije. Zajedno sa rekombinacijama
predstavljaju izbor varijabilnosti nasljedne osnove. Ukoliko one daju prednost jedinki i poboljavaju
njen fenotip, naslijedie se u potomstvu kao normalne i zakonite.

Mutacije se mogu definistati i kao bilo koja promjena u nasljednom materijalu, nukleotidnom
nizu, ureenju ili koliini DNK. ira klasifikacija mutacija obuhvata promjene na nivou hromozoma
hromozomske aberacije, i promjene na nivou gena genske aberacije. Hromozomske aberacije se
mogu uoiti pmou mikroskopije, a genske ne mogu jer se radi o promjenama na molekularnom nivou.

Genskom mutacijom se naziva svaka promjena primarne strukture DNK, nezavisno od njenih
funkcionalnih posljedica. To su obino stabilne promjene nasljednog materijala, koje se kao takve mogu
prenijeti na potomstvo. Mutacijama nastaju nove forme jednakih gena nastaju aleli. Prvobitna forma
gena se naziva divlji tip, dok novi alel predstavlja mutiranu formu ili mutant.

Promjena divljeg tipa gena u mutiranu formu naziva se direktna mutacija. Nova, sekundarna
mutacija koja vraa mutantni alel u divlji, se naziva povratna ili rezervna mutacija. Ako se divlji tip
mijenja uvijek I istu mutantnu formu, to su rekurentne mutacije.

Prma uzorku nastanka mutacije mogu da spontane i indukovane. Spontane mutacije nastaju
prirodnim mehanizmima u fiziolokim uslovima, dok su indikovane mutacije rezultat djelovanja

37
odreenih fizikih, hemijskih ili biolokih agenasa. Faktori koji izazivaju pojavu mutacija nazivaju se
mutageni.

Prema tipu elijau kojima se promjena deava, mutacije mogu biti germinativne i somatske.
Germinativne mutacije su prisutne u gametima pa se stoga prenose na ptomstvo . Mogue je, meutim
da se mutacije nalaze samo u jednom dijelu germinativni ishodnih elija iz kojih se formiraju gameti.
Ova pojava se naziva germinaticni mozaicizam i ima za posljedicu formiranje i normalnih i mutarini
gameta kod iste osobe. Somatske elije zavataju DNK u tjelesnim elijama. One se ne prenose na
ptomostvo.

Prema posljedicama koje imaju na nosioca, neke mutacije mogu da budu letalne i subletaln e.
Letalne mutacije dovode do smrti jedinke u toku embrionalnog razvia ili odmah po roenju. Subletalne
mutacije su povezane sa znaajno skraenim ivotnim vijekom, tako da jedinka ne doivi reproduktivni
period.

Uslovne mutacije se ispoljavaju samo pod odreenim uslovima sredine.

Mutacije mogu da se izraze u fenotipu u razliitim periodima ivota jedinke. Ponekad fenotipske
promjene postoje jo tokom embrionalnog razvoja (ahondroplazija). Uglavnom se nepovoljni efekti
mutacija uoavaju na roenju ili u najranijem djetinjstvu (cistina fibroza). Na suprot tome, postoje
mutacije koje se u fenotipu prvi put izraavaju u kasnijem ivotnom dobu (Hantingtonova bolest).

Prema tipu interakcije izmeu alela, od koje zavisi i izraavanje u fenotipu, mutacije mogu biti
dominantne i recesivne. Dominantne mutacije su one koje se ispoljavaju bilo da se nau homozigotnom
ili u heterozigotnom stanju. Nasuprot tome recesivne mutacije se izraavaju u fenotipu samo kada se
nalaze u homozigotnom stanju. Ukoliko se kod heterozigota iz para podjednako ispoljavaju, rije je o
kodominantnom odnosu. A kada heterozigot ima novi, srednji fenotip, koji je mjeavina dominantnog
i recesivnog, on je oznaen kao intermedijarni.

U genetici ovjeka znaajna je podjela na familijarne i svjee tj. nove mutacije. Familijarne
mutacije su one koje su naslijeene od roditelja, a esto se nalaze i kod bliskih roaka. Svjee (nove)
mutacije su one koje se po prvi put javljaju kod oboljelog, a nisu ranje zabiljeene u porodici.

16. MOLEKULARNA OSNOVA TAKASTIH MUTACIJA

U odnosu na vrstu promjene u molekula DNK, osnovni tipovi mutacija su: supstitucije baza,
delecije i insercije. etvrta vrsta mutacija poveanje broja nukleotidnih pnovaka, se moe klasifikovati
kao podvrsta insercija.

Supstitucija baza su zamjene jedne baze drugom tj. jednog baznog para drugim baznim parom.
Supstitucije se nazivaju i takaste ili point mutacije. Tranzicije su zamjene bazom istog tipa, a
transverzije su zamjene bazom drugog tipa. Dakle, postoje etiri tipa tranzicija i osam tipova
transverzija.

38
 Delecije predstavljaju gubitak segmenta DNK. Delecija moe da zahavti dio razliite duine, od
samo jednog nukleotida, do velikih blokova koji imaju vie stotina hiljada baznih parova. Suprotno
deleciji insercija je umetanje segmenata DNK u postojei nukleotidni niz. Ukoliko se u umetnutom dijelu
ponavlja strujtura iz samog gena, re je o duplikaciji. Smatra se da su male delecije i insercije, od
nekiliko baznih parova, posljedica poremeaja u replikaciji, dok se vee povezuje sa pormeajima u
krosing overu. Takoe, pri razmjeni sestrinskih hromatida, zbog slinosti sekvenci moe doi do greke.
Ove pojave, poznate kao nejednaki krosing over, imaju za posljedicu deleciju i duplikaciju gena.
Pogreno sparivanje i rekombinacija izmeu slinih sekvenci koje se ponavljaju moe da se desi i unutar
istog molekula DNK. U zavisnosti od orijentacije tih segmenata moe doi do delecija ili inverzija. Velike
insercije mogu nastati i djelovanjem pokretnih genetikih elemenata transpozona. Ovaj mehanizam je
poznat kai inserciona mutageneza.

Poveanje broja tinukleotidnih ponovaka,ili ekspanzija trinukleotida, je nova vrsta mutacije.

Mutaciju prestavlja patoloko poveanje broja pnovaka, iznad kritinog broja. Najee se javlja
ekspanzija tripleta CAG. Ova mutacija je odgovorna za Hantingtonovu bolest. Uzrok ove vrste mutacija
nije u potpunosti razjanjen. Jedna pretpostavka je da je u pitanju proklizavanje DNK polimeraze
tokom replikacije niza koji se ponavlja, a druga da se radi on neefikasnim sistemima popravke greaka
DNK. Zapaena je tendencija da se u porodicama sa ovim tipom mutacije iz generacije u generaciju
poveava broj ponovaka, pa se one nazivaju dinamike mutacije.

Mutacijama mogu biti pogoeni kodirajui i nekodirajui nizovi u DNK. Mutacije koje pogaaju
kodirajue regione, u zavisnosti od tipa, mogu da imaju razliite efekte na aminokiselinsku strukturu
polipeptida.

Supstitucije zamjenom baza mijenjaju i strukturu kodona. U odnosu na znaenje

novoformiranog kodona one mogu da budu pogrenog smisla (engl. missense), besmislene (engl.
nonsense), tihe (engl. silence) i neutralne.

Ukoliko se baznom supstitucijom kodon za jednu aminokiselinu u kodon za drugu amniokiselinu, rije je
o pogrenoj ili misens mutaciji. Nastali polipeptid ima izmijenjenu strukturu, a najee i izmijenjenu
funkciju.

Ako se nakon supstituciji od funkcionalnog kodona formira jedan od stop kodona, to je nonsens ili
besmislena mutacija. Posljedica je prijevremeni prekid sinteze polipeptida.

Mogue je da bazna supsitucija ne mijenja znaenje kodona, to je oznaeno kao silence ili tiha
mutacija. U osnovi ove pojave se nalazi degeneracija genetikog koda. Silence mutacije nemaju
fenotipskog efekta.

Slino tome, bazna supstitucija moe dovesti do formiranja kodona za hemijski slinu aminokiselinu.
Ovakva mutacija se naziva neutralna i takoe je bez znaajnog efekta na strukturu i funkciju polipeptida.

Delecije i insercije mogu da imaju razliite efekte na genetiki kod i prevod kodirajueg niza.
Najee se nishodno od mjesta mutacije mijenja nain oitavanja kodona tj. pomjera se okvir itanja

39
genetike informacije. Zbog toga se ovaj tip mutacija naziva frame-shift mutacijama. Segment sa
izmijenjenim genetikim kodom e kodirati drugaiji niz aminokiselina u odnosu na normalnu formu
gena, a sintetisani polipeptid e imati izmijenjen sastav i funkciju. Nasuprot tome, postoje delecije i
insercije koje ne mijenjaju sadraj genetike informacije odnosno znaenje kodona nishodno od
mutacije. U tom sluaju izgubljeni ili umetnuti segment se nalazi izmeu dva cjelovita kodona, a i on sam
sadri cio (taan) broj tripleta nukleotida.

Promjene u nekodirajuem dijelu DNK mogu takoe da budu razliite.

Mogue je takoe da primarni efekat mutacije bude promjene naina obrade primarnog
preprisa iRNK. Promjena u nukleotidnom nizu moe formirati novo signalno mjesto za isijecanje intorna,
ili ukinuti ve postojee. Najee ovakve efekte imaju supstitucije, a rijee male delecije i insercije. U
svakom sluaju zrela iRNK, a time i sintetisani polipeptid imae znatno drugaiiju strukturu od normalne.

Mutacije mogu da pogode i druge regulacine regine van kodirajueg niza. To mogu da budu 5' i
3' UTR segmenti. Takoe moe biti izmijenjena struktura kontrolnih elemenata transkripcije: promotora
i pojaivaa.

U spektru mehanizama djelovanja mutacije treba pomenuti i pozicioni efekat. To je pojava da

gen promjenom svog mjesta mijenja aktivnost iako njegova struktura ostaje nepromjenjena. Naime, u
novom okruenju gen potpada pod uticaj drugih regulacionih regiona koji utiu na njegovu ekspresiju.
Najei uzrok ovakvog poremeaja su premjetanja translokacija gena ili delecija velikih segmenata u
blizini kodirajueg niza.

Poveanje broja trinukleotidnih ponovaka moe takoe da se javi u kodirajuem ili

nekodirajuem regionu gena, od ega i zavisi njegov efekat na sintezu polipeptida.

Smatra se da kod ovjeka svaki zigot ima prosjeno 100 baza razliitih u odnosu na nasljednu
osnovu roditelja.

Pod pojmom genskog ili DNK polimorfizma podrazumijevaju se razlike u nasljednom materijalu
u optoj populaciji tj. populaciji zdravih ljudi. Da bi jedna alelna varijanta bila oznaena polimorfizom ,
potrebno je da uestalost tog alela bude vea od 0.1, odnosno da broj heterozigotnih osoba bude vei
od 2%. Aleli sa manjom uestalou od navedene nazivaju se rijetke varijante. DNK polimorfizam kod
ljudi se javlja u tri glavna oblika. Najei je polimorfizam pojedinanih nukleotida, kada postoji zamjena
nukleotida drugim u nizu. Drugi vid je razliit broj uzastopnih ponovaka u repetitivnim regionima, prije
svega vezano za minisatelitne i mikrosatelitne nizove. Trea kategorija je insercioni/delecioni
polimorfizam, kod koga odreeni segment postoji/ne postoji u molekulu DNK. Procjenjuje se da je u
genomu ovjeka svaki 1000. nukleotid polimorfan. U odnosu na to smatra se da je svaki ovjek
heterozigot u oko 20% svojih genskih lokusa.

Uestalost mutacija se izraava stopom mutacija. Stopa mutacija predstavlja broj mutacja po
generaciji ili broj mutacija odreenog gena po generaciji. Kod ovjeka je prosjena stopa mutacija nekog
gena 10-4 do 10-6 po generaciji. To znai da se nova mutacija odreenog gena javlja kod jednog od 10.000

40
do 1.000.000 novoroene djece. 1 od 10 spermatozoida nosi novu tetnu mutaciju. Poto je DNK u
spermatozoidima prola kroz daleko vei broj replikacija nego DNK u jajnim elijama, oekuje se da
genske mutacije koje su posljedica greaka u toku replikacije budu ee oevog nego majinog
porijekla. Dodatni faktor rizika treba da bude ivotna dob, jer je kod starijih mukaraca vei broj
replikacija prethodio mejotikim diobama.

S obzirom na vanu ulogu enzima replikacije i enzima za popravku DNK u nadgledanju i

sprijeavanju mutacija, nasljedni poremeaji koji mijenjanju funkciju ovih enzima mogu da dovedu do
dramatilnog poveanja uestalosti svih tipova reakcija. Prema uzroku nastanka mutacije mogu da budu
spontane i indukovane.

Greke u replikaciji sejavljaju sa malom uestalou. Spontane supstitucije nastaju pogrenim

sparivanjem baza. DNK polimeraza ugrauje jedan pogrean nukleotid na svakih 10.000.000 nukleotida,
a odmah zahvaljujui svojoj korektorskoj ulozi ispravi ak 99% ovih promjena, tako da e greka zahvatiti
samo jedan nukleotid po eliji po diobi.

Promjene u strukturi DNK koje nastaju van replikacije mogu da budu raznovrsne. Votson i Kirk su ukazali
da strukture baza u molekulu DNK nisu stabilne kategorije, ve se atomi vodonika mogu pomjerati sa
jedne pozicije na drugu. Takve promjene su oznaena kao tautomerija. Znaajne su za mutagenezu je
mijenjaju afinitet sparivanja azotnih baza. Najee spontane hemijske promjene na bazama DNK su
formiranje AP mjesta i dezaminacija.

Gubitkom purinske ili pirimidinske baze nastaju apurinska odnosno apirimidinska (AP) mjesta, jo
oznaena i kao abazna mjesta. Ukoliko se naspram AP mjesta ugradi bilo koja baza umjesto one koja bi
bila komplementarna nedostajuoj bazi, nastaje mutacija.

Dezaminacija azotne baze oznaava spontani prelazak njene primarne amino grupe u keto grupu. Na
ovaj nain se u sisarskoj eliji dnevno nekoliko stotina baza prevodi u odgovarajue bazne analoge, koji
imaju drugaiji afinitet sparivanja. Dezaminacijom metiliranog citozina nastaje timin, koji je normalan
gradivni element molekula DNK pa ga kontrolni mehanizmi ne uklanjaju. U sljedeoj replikaciji timin e
se spariti sa adeninom, tako da prvobitni CG par biva zamijenjen parom TA, tj. dolazi do CGAT
tranzicije. Citozin u CpG nizovima je veoma podloan ovakvim transformacijama pa su CpG nizovi
oznaeni kao hot spots za mutacije.
Dezaminacijom citozina koji nije metiliran nastaje uracil. Uracil se u sljedeoj replikaciji sparuje sa
adeninom, to e usloviti takoe CGAT tranziciju. Dezaminacijom adenina nastaje hipoksantin koji se
sparauje sa citozinom, to sljedom dogaaja dovodi do ATCG tranzicije.

Indukovane mutacije nastaju djelovanjem na organizam razliitih faktora, koji dovode do poveanja
stope mutacija.

U toku normalnog elijskog aerobnog metabolizma nastaju aktivne vrste kiseonika, kao to su slobodni
radikali koji mogu dovesti do oksidativnog oteenja baza u molekulu DNK, kao i u slobodnim
dezoksinukleozid trifosfatima koji su supstrati za replikaciju.

41
Mnoge supstance iz ivotne sredine, koje su najee unijete hranom, mogu dovesti do dodavanja metil,
etil ili druge alkil grupe na azotne baze u molekulu DNK i u slobodnim dezoksinukleozid trifosfatima. Ovo
se naziva alkilacija baza.

17. GENOTOKSINI AGENSI

Genotoksinost je termin koji opisuje tetne uticaje koje mogu da imaju neke hemijske
supstance i jonizirajue zraenje na genetski material elije. Ono se opisuje i kao osobina hemijskih
agenasa koji oteuju genetiku informaciju u eliji izazivajui mutaciju, koja moe dovesti do razvoja
karcinoma. Genotoksinost se esto mijea sa mutagenou, ali je vano zapamtiti da nisu svi mutageni
genotoksini, dok su sve genotoksine supstance mutagene. Izmjene koje one izazivaju mogu imati
direktan ili indirektan uticaj na DNK: indukovanje mutacija, nepravovremena aktivacija dogaaja, i
direktno DNK oteenje to dovodi do mutacija. Trajne, heriditarne promjene mogu pogoditi somatske
elije organizma ili germinativne elije i tako biti prenijete na sljedee generacije. elije sprijeavaju
ekspresiju genotoksinih mutacija ili DNK reparacijom ili apoptozom; meutim, teta ne moe uvijek da
se popravi i to vodi do mutageneze.
Da bi ispitali genotokine molekule, istraivai prouavaju oteenja DNK u elijama koje su bile izloene
toksinim supstratima. Ova oteenja mogu biti u vidu jednolananih ili dvolananih prekida, gubitka
ekscizijske reparacije, unakrsnog vezivanja, alikl-labilnih mjesta, takastih mutacija i strukturnih i
numerikih hromozomskih aberacija. Ovako kompromitovan integritet genetskog materijala je u stanju
da dovede do pojave karcinoma.

Genotoksini agens je hemikalija ili neki drugi agens koji nanosi tetu elijskoj DNK, to rezultira
pojavom mutacija ili karcinoma. Toksini su i za genom i mogu uticati na spermatozoide i jajne celije to
rezultira genetikim promjenama u potomstvu! Genotoksine supstance mogu biti mutagene i
kancerogene kada se inhaliraju, progutaju ili penetriraju kou. Mutagen je agens koji je odgovoran za
izazivanje promjena na genetikom materijalu organizma. Takav agens moe biti fiziki, hemijski ili
bioloki. Kako mnoge mutacije mogu da na kraju rezultiraju pojavom karcinoma (ili da budu dio
viefaznog procesa karcinogeneze), mutageni su takoe esto i kancerogeni. Epigenetski karcinogeni ne
oteuju DNK, ali oteuju enzime DNK reparacije inei genom nestabilnim. U tom sluaju posljednja
ansa za spasenje elija su NK elije.

Hemijski karcinogeni:
1. direktno djelujui agensi
2. indirektno djelujui agensi (prokarcinogeni)
3. prirodni biljni i mikrobioloki proizvodi

1. DIREKTNO DJELUJUI AGENSI

a. Alkilujui agensi Alkilovana DNK se ni savija ni odvija pravilno, i ne moe biti
procesuirana od strane enzima. Ovo rezultira citotoksinou koja ima efekat inhibicije
elijskog rasta i apoptoze. Meutim, takoe se izazivaju i mutacije, ukljuujui i
karcinogene mutacije, to objanjava veu incidencu karcinoma nakon izlaganja. Primjeri
ovakvih agenasa su: -propiolakton, dimetil-sulfat, diepoksibutan, antineoplastini
agensi (ciklofosfamid, hlorambucil, nitrozoureja...)

42
 b. Acilovajui agensi 1-aktil-imidazol, dimetilkarbamil hlorid

2. INDIREKTNO DJELUJUI AGENSI (PROKARCINOGENI)

a. Policiklini aromatini ugljovodonici Nalaze se u duvanskom dimu i izduvnim
gasovima. Primjeri ukljuuju: benz(a)antracen, benz(a)piren,dibenz(a,h)antracen,
3-metilholantren, 7,12-dimetilbenz(a)antracen
b. Aromatini amini, amidi, azo boje Aromatini amini formiraju kovalnetnu vezu sa DNK
i sprijeavaju replikaciju. Primjeri ukljuuju: 2-naftilamin
3. PRIRODNI BILJNI I MIKROBIOLOKI PROIZVODI
aflatoksin B1, griseofluvin, cikazin, betel orasi

Genotoksine hemijske agense moemo podijeliti u dvije osnovne grupe:

1. inicijatori
2. promotori
Dejstvo inicijatora je nepovratno, dok je dejstvo promotora do odreenog trenutka reverzibilno.

Zatita od genotoksino supstanci se moe postii antioksidantnim vitaminima (A, C I E) kroz, na primjer,
redukciju nakon oksidacije od strane slobodnih radikala.

EFEKTI NA ZDRAVLJE:
somatska mutacija karcinom
razvojni defekti tokom trudnoe teratogeneza
germinativna mutacija (npr. izlaganje genitalija zraenju stohastini efekti sa dugom
latentnou) hereditarni poremeaj

Genotoksini agensi ne moraju biti samo hemijske prirode. Bilo koji faktori sredine koji mogu
izazvati promjene naslednog materijala nazivaju se mutageni. Prema svojoj prirodi, mutageni su svrstani
u 3 grupe:

fiziki mutageni
hemijski mutageni
bioloki mutageni

FIZIKI MUTAGENI

Razliite vrste zraenja, kao i izlaganje ekstremno niskim ili visokim temperaturama spadaju u
fizike mutagene. Temperatura moe imati i mutageni i genotoksini efekat. Poveavanje temperature
dovodi do poveanja kinetike energije atoma i molekula u eliji, to ubrzava hemijske reakcije. Zbog
ubrzanog opteg metabolizma elije, frekvencija sudara molekula se poveava. U toku direktnih sudara
sa molekulom DNK moe doi i do raskidanja veza unutar molekula, to se manifestuje pojavom
jednolananih i dvolananih prekida. Izlaganje visokim temperaturama dovodi i do dezaminacije citozina
pri emu se dobija uracil, koji nije azotna baza DNK, to dovodi do prekida replikacije. Moe indukovati
promjenu u genskoj ekspresiji, kao i inaktivaciju reparacionih mehanizama, to za posljedicu ima letalan
ishod.

43
Niska temperatura je posebno stresna za homeoterme. Stanje stresa je praeno poveanjem luenja
hormona i ubrzavanja procesa na koje utiu, to nekada dovodi do smanjene kontrole i pojave greaka
koje se nagomilavaju. Poveanje koncentracije hormona je genotoksino, jer ako stupe u reakciju sa
nasljednim materijalom elije, uslijedie razni mutacioni dogaaji.

Zraenje moe biti jonizujue i nejonizujue.

Jonizujue zraenje je zraenje vrlo visoke energije koje je u stanju da direktno ili indirektno stvara jone.
Ovaj efekat imaju X zraci, , i zraci, protoni i neutroni. Izvori jonizujueg zraenja su prirodni i
vjetaki. U prirodne izvore zraenja spadaju: kosmiko zraenje Zemlje i unutranje zraenje kada se u
organizam unesu radioaktvne estice. U vjetake izvore spadaju: nuklearni reaktori, elektrane,
radioaktivni izotopi, rentgenski aparati i sl. Doze zraenja se mjere koliinom energije koju su tkiva
apsorbovala i ne postoji minimalna doza koja ne izaziva efekat. Zraenje ima i kumulativan efekat
svaka naredna doza zraenja pridodaje se postojeoj. Jedinica za mjerenje apsorbovane doze jonizujueg
zraenja je grej (Gy), a ozraenje od 30 cGy udvostruuje stepen mutabilnosti gena. Posledice zraenja
su fragmentacija hromozoma, strukturne i numerike aberacije. Efekti na nivou gena su poveanje stope
spontanih mutacija.

Genotoksikoloki efekti jonizujueg zraenja zavise od kiseonika u eliji i faze elijskog ciklusa. Sam
kiseonik ne moe izazvati mutacije. Dejstvom zraenja dolazi do jonizacije vode i u prisustvu kiseonika
stvara se vodonikperoksid (HO), koji je vrlo reaktivan i odgovoran za indukovanje mutacija. Na nivou
elijskog ciklusa, zraenje u G fazi dovodi do strukturnih aberacija, u S fazi do aberacija hromozoma i
hromatida, a u G fazi do hromatidnih aberacija. elije u mejozi su osjetljivije na zraenje od elija u
mitozi, a zigot je posebno osjetljiv na zraenje kada pone brazdanje.

Nejonizujue zraenje je UV zraenje i jedino je sposobno da povea fragmentaciju hromozoma i

uestalost mutacija.Elektromagnetni zraci djeluju na jedinjenja koja ih direktno apsorbuju, a to su
upravo nukleinske kiseline. Pirimidini apsorbuju velike doze UV zraka i 10 puta su osjetljivije od purina. U
fotolizi pirimidina obrazuju se pirimidinski dimeri: TT, TC i CC, koji blokiraju funkciju DNK i RNK
polimeraza i prekidaju replikaciju. elija se od navedenog brani reparacionim mehanizmima. Ukoliko je
oteenje vee od reparacionih mehanizama elije, moe doi do njene smrti. UV zraenje i X zraenje
mogu dovesti i do takve mutacije gena da on ima sposobnost indukovanja nekontrolisane diobe elija i
pojave tumora. Ovakvi geni se nazivaju onkogeni.

HEMIJSKI MUTAGENI

Svakodnevno smo u kontaktu sa velikim brojem hemikalija i veoma je vano ispitati da li one
imaju mutageni efekat. Posebna panja se poklanja materijama iz hrane, vode, vazduha, farmaceutskih i
kozmetikih sredstava ili industrijskih procesa. Samo mali broj hemijskih agenasa su direktni mutageni,
veina ne reaguje sa nukleinskim kiselinama i proteinima. Prolazei kroz metaboliku transformaciju,
neaktivni mutageni i kancerogeni postaju aktivni. Oni su visoko reaktivni prema nukleinskim kiselinama,
ali nam je za mnoge mehanizam dejstva nepoznat.

44
AGENSI KOJI SE NALAZE AGENSI IZ FARMACEUTSKI PESTICIDI
U VODI I HRANI INDUSTRIJSKIH PROCESI
PROCESA
Prirodni sastojci: toksini Organski rastvarai Odreeni ljekovi iz Organska halogena
gljiva i proizvodi grupa: citistatika, jedinjnja
metabolizma nekih psihofarmaka,
bakterija narkotika, anestetika
Konzervansi: nitriti i Organska jedinjena Supstance koje ulaze u
nitrati sastav nekih
Vjetaki zaslaivai: Materije koje se koriste kozmetikih preparata Rodenticidi
saharin u izradi celuloznih npr. boje za kosu
vlakana i plastinih (aromatini amini i
masa drugi aditivi)
Hlorisanjem vode Neorganska jedinjnja Insekticidi
nastaju trihlormetan i As, Be, Cr, Co, Cd, Ni i
hlorfenoli. Pb

Hemijski mutageni djeluju na 3 naina:

1. Reaguju sa DNK i transformiu bazu

2. Djeluju samo pri replikaciji analogne baze koja se ukljuuje u molekul DNK umjesto uobiajenih
baza
3. Trei tip djelovanja hemijskih mutagena je djelovanje akridinskih boja koje umetanjem u
molekulu DNK mogu da izazovu delecije i insercije.

Od hemijskih mutagena, veoma znaajna je azotasta kiselina (HNO), koja je vrlo snaan
mutagen djeluje direktno na DNK, odnosno transformie baze iz amino forme u keto oblik. Pod
dejstvom azotne kiseline adenin se mijenja u hipoksantin. U lancu DNK koji sadri hipoksantin, pri
replikaciji, ugradie se nukleotid sa citozinom koji je komplementaran hipoksantinu. U drugoj replikaciji,
u jednostruki lanac koji sadri citozin e se ugraditi komplementaran nukleotid koji nosi guanin, pa e u
tom poloaju umjesto AG biti GC tj. izvrie se supstitucija tipa tranzicije.

Slino e se dogoditi pod dejstvom etil-metan-sulfanata koji je takoe mutagen i mijenja guanin u etil-
guanin etil-guanin je komplementaran timinu, pa e se i u ovom sluaju desiti tranzicija, odnosno
umjesto GC, nalazie se AT.

Druga vrsta mutagena obuhvata analoge baze. Ove supstance su hemijski sline bazama i mogu
se inkorporirati u DNK umjesto jedne od normalnih baza. Analoge baze se ee pogreno sparuju nego
normalne baze i tako poveavaju stope mutacija.

Posljedice dejstva aktivnih mutagena su nekovalentne interakcije sa molekulom DNK. Moe doi
do umetanja molekula mutagena izmeu parova baza unutar DNK, ili njegovog spoljanjeg vezivanja na
mjestima koja ne uestvuju u vodoninim vezama naspramnih baza. Sve ovo dovodi do genetskih
mutacija.

45
 Djelovanje pojedinih hemijskih mutagena moe indukovati prekide translacije, inverzije ili
promjene u broju hromozoma. Osim mutagenog i kancerogenog efekta, hemijski agensi mogu da imaju
za posljedicu i poremeaje u toku razvia i teratogeni efekat. Neki ljekovi kod ovjeka i nekih primata
izazivaju drastine malformacije udova. Kada ena tokom trudnoe uzima neki potencijalno teratogeni
lijek, ne moe se sa sigurnou utvrditi da je anomalija u razvoju ploda posljedica djelovanja lijeka.
Nekada je posledica uticaja bolesti zbog koje je lijek propisan ili meudejstva vie teratogena, to
svakako oteava teratoloka istraivanja.

BIOLOKI AGENSI

Kao bioloki agensi, poznati su mnogi virusi koji mogu izazvati mutacije genetikog materijala ili
uticati na razvojne promjene. Ovakvi efekti su esto prisutni u embrionalnom razviu ovjeka.

Infekcija trudnice rubeolom moe dovesti do anomalije srca embriona

Virusi kao B-virus hepatitis, virus variele, poliovirus, virus azijskog gripa itd. mogu imati
teratogene efekte i dovesti do mutacije pojedinih gena. Neki virusni geni mijenjaju gene
domaina u onkogene i dovode do stvaranja kancera.

U eukariotskim elijama postoje veoma stari geni koji kontroliu rast i diferencijaciju elija i nazivaju se
protoonkogeni ili onkogene elije. U humanom genomu otkriveno je vie od 30 ovakvih gena, ali se
pretpostavlja da ih je ak i stotinu. Dejstvom razliitih kancerogenih materija, ovi korisni geni se mogu
izmijeniti i postati onkogeni. Jedan od naina njihove promjene je i ukljuivanje virusa (transformiui
virus) u genom normalne elije. Ako je virus pozicioniran u sekvenci DNK iji produkt uestvuje u nekom
vitalnom procesu elije, zamijenjena aktivnost remeti i sam proces.

Matematiki prorauni pokazuju da tetna mutacija koja se samo jednom pojavi ostaje oko 600
godina 30 generacija, dok se ne eliminie prirodnom selekcijom, pod uslovom da se pojavi samo
jednom i nikad vie.

18. LANANA REAKCIJA POLIMERAZA I NJENA PRIMJENA PCR TEHNIKA

PCR (engl. polymerase chain reaction) ili reakcija lanane polimerizacije je metod koji
omoguava selektivno umnoavanje odreenog segmenta molekula DNK. Zbog svoje jednostavnosti,
brzine i pouzdanosti PCR metoda se danas najire primjenjuje u molekularnogeetikim analizama.

PCR metoda se zasniva na principima replikacije DNK. Da bi se izvrilo umnoavanje odabranog

regiona DNK, neophodno je da poznajemo strukturu njegovih graninih regiona. Na osnovu tih podataka
konstruiu se jednolanani nizovi od oko 20 nukleotida tzv. prajmeri, koji su komplementarni ovim
regionima. U PCR reakciji prajmeri se vezuju za matrine niti DNK i slue kao DNK polimerazi kao
poetnice za sintezu novih lanaca nukleotida. U jednom ciklusu umnoavanja se mogu izdvojiti tri
osnovne faze, slino kao pri fiziolokoj replikacij DNK u eliji:

1. denaturacija DNK
2. komplementarno vezivanje prajmera

46
 3. sinteza novih lanaca

Svaka faza PCR reakcije je odreena temperaturom na kojoj se odvija i vremenom trajanja. Ciklusi
umnoavanja se ponavljaju 25-40 puta. Kljuni korak u razvoju metode oznaila je izolacija
termostabilne DNK polimeraze, koja moe da sauva efikasnot tokom ciklinih temperaturnih promjena
i poznata je kao Tag polimeraza.

U klasinoj reakcionoj smjei za PCR nalaze se: DNK koja se analizira, specifini prajmeri, enzim
Tag polimeraza, slobodni nukleotidi za sintezu novih lanaca, joni Mg++ i odgovarajui pufer. Za izvoenje
PCR reakcije koriste se automatizovani aparati. 25-40 ciklusa PCR se zavri za oko 2.5-3 sata.

Na poetku svakog ciklusa vri se denaturacija uzorka DNK na temperaturi od 94-95 C.

U drugoj fazi fazi annealing-a ili hibridizacije, par prajmera se specifino vezuje za
komplementarne regione DNK, ograniavajui segment koji treba da bude amplifikovan. Povezivanje
prajmera se odvija na temperaturi koja zavisi od njihove sekvence tj. redosljeda nukleotida, a iznosi 50-
70 C. Izbor optimalne strukture prajmera i temperature njiovog vezivanja je od kljunog znaaja za
specifnost PCR reakcije.

Trea faza je faza sinteze DNK, poznata i kao faza ekstenzije. Enzim Tag DNK polimeraza vri
sintezu novih (komplementarnih) lanaca nukleotida, koji se nastavljaju na prajmere u 5'-3' smjeru.
Prekursorski molekuli za sintezu su su slobodni nukleotidi u obliku deznukleozid trifosfata, a reakciju
katalizuju joni Mg++. Tag polimeraza ostvaruje optimalno dejstvo na 72 C, pa je to uobiajena
temperatura na kojoj se odvija faza ekstenzije; vrijeme trajanja je odreeno veliinom regiona koji se
umnoava. Na zavretku ove faze dobijaju se dvije kopije segmenta DNK koji je ogranien prajmerima.
Reakcija se zatim ciklino ponavlja (denaturacija DNK hibridizacija prajmera sinteza...) a u svakom
novom ciklusu kao matrice slue i novosintetisani molekuli DNK.

Nakon 25-40 ciklusa eljeni segment DNK je umnoen 104-106 puta, to omoguava njegovo
uoavanje vizuelizaciju poslije gel-elektroforeze i bojenja.

Osnovne prednosti PCR metode su:

brzina (nekoliko sati)

jednostavnost (nisu potrebni restrikcioni enzimi niti radioaktivitet, odvija se u
aparatu)
visoka specifinost (obezbijeena adekvatnim prajmerima).

19. DNA POPRAVKA, REPARACIONI MEHANIZMI

Sva oteenja molekulda DNK moraju biti odmah popravljena, u cilju dranja kontinuiteta
genetike informacije.

Iako je direktno popravljanje oteenja najneposredniji put obnavljanja genetike informacije,

ono nije uvijek mogue, budui da su neki tipovi oteenja u sutini ireverzibilni.

47
 Danas je najbolje izuena fotoreaktivacija ciklobutanskih dimera pirimidina11 pomou enzima
fotoliaze. Fotoliaza sadri komoponentu metil tetraidrofolat (MTHF) koja slui kao primarni sakuplja
svjetlosti i prenosi prikupljenu energiju na FADH12. Ova energija se koristi za cijepanje kovalentnih veza
meu dimerima.

Drugi primjer direktne popravke oteenja je popravka O6 metil guanina13, pomou enzima O6
metil G DNK transferaze (MGMT). Ovaj enzim, prisutan u svim ivim biima, je sposoban ta ukloni metil
grupu sa O6 metil guanina premjetajui je na svoj cistein.

Trei primjer direktne reverzije oteenja molekulu DNK je popravka jednolananih prekida u
polinukleotidnom lancu pomou enzima DNK ligaze. Ovaj enzim je u stanju da obnovi fosfordiestarsku
vezu izmeu nukleotida samo ako su u takama prekida prisutni: 5' fosfatni ostatak i 3' hidroksilna
grupa.

REPARACIJA POGRENO SPARENIH NUKLEOTDA

Reparacija pogreno sparenih nukelotida ili MMR (engl. missmatch repair) se odvija u tri faze:

1. prepoznavanje heterodupleksa i formiranje reparozoma

2. degradacija lanca koji sadri greku
3. reparaciona sinteza degradovanog dijela lanca DNK

MMR KOD PROKARIOTA

Pogreno sparene baze ili insercije/delecije malog broja nukleotida u jednom lancu dovode do
lokalne distorzije molekula DNK. Taj segment, u kome ne postoji komplementarnost izmeu dva lanca,
oznaen je kao heterodupleks. Kod E. coli ovu promjenu prepoznaje i za nju se vezuje kompleks proteina
MutS-MutL (engl. Mutator S; Mutaror L), koji potom aktivira protein MutH (engl. Mutator H). U cilju

11
pirimidinski dimeri su molekulska oteenja formirana od timinskih ili citozinski baza DNK molekula putem
fotohemijske reakcije. Ciklobutanski dimer pirimidina sadri etvorolani prsten formiran putem dva sparivanja
C=C dvostrukih veza pirimidina. Ovakvi dimeri ometaju sparivanje baza tokom replikacije DNK, te dovode do
mutacija.
12
flavin adenin dinukleotid (FAD) je redoks kofaktor koji uestvuje u nekoliko vanih metabolikih reakcija. FAD
moe da postoji u dva razliita redoks stanja, izmeu kojih se on konvertuje primanjem ili doniranjem elektrona.
Ovaj molekul se sastoji riboflavina (vitamina B2) vezanog za fosfatnu grupu ADP molekula. Flavinska grupa je
vezana za ribitol, eerni alkohol, ugljenik-azot vezom, koja nije glikoziDNK veza. Stoga, riboflavin nije tehniki
nukleotid. Ime flavin adenin dinukleotid je nepravilan naziv. FAD se moe redukovati do FADH2, pri emu prima
dva atoma vodonika, a ovaj se moe oksidovati do FADH gubitkom jednog atoma vodonika.
13
O6 metil guanin je derivat guanina kod koga je metil grupa vezana za atom kiseonika. Nastaje alkilovanjem
atoma kiseonika. O6 metil guanin se radije komplementarno vezuje sa timinom nego citozinom, izazivajui CGAT
tranziciju.

48
razlikovanja starog matrinog i novosintetisanog lanca DNK sa grekom, MutH prepoznaje molekul DNK
u okolini heterodupleksa, u potrazi za metilovanim bazama. Budui da metilacija nekoliko minuta
zaostaje za replikacijom, novosintetisani lanci nisu metilovani. Na taj nain MutH prepoznaje stari
metilovani lanac i pravi jednolanani prekid u novosintetisanom nemetilovanom lancu. UvrD protein koji
predstavlja helikazu tipa II, odmotava novosintetisani lanac a egzonukleaza potom uklanja jedan po
jedan nukleotid iz ovog oljutenog segmenta DNK, ukljuujui i pogreno spareni nukleotid. DNK
polimeraza III zatim popunjava nastalu prazninu, a spajanje sa ostatkom lanca obavlja DNK ligaza.

MMR KOD EUKARIOTA

Najprije, razlikovanje novosntetisanih lanaca DNK se ne odigrava na osnovu njihovog

metilacionog statusa, ve na osnovu prisustva jednolananih prekida u novosintetisanim lancima DNK:
na 3' kraju vodeeg lanca i na 5' kraju zaostajueg lanca. Pored toga, kod eukariota ne postoje homolozi
MutH i UvrD gena, ali postoje brojni homolozi MutS i MutL gena. Vei broj takiv gena naen je u
nasljednoj osnovi kvasca. U genima ovjeka postoji 5 gena iji su produkti strukturno i funkcionalno slini
produktima MutS i 3 homologa MutL gena i to hMLH1, hPMS1 i hPMS2. MutS i MutL proteini
funkcioniu kod bakterija kao monomeri ili kao homodimeri14, dok njihovi eukariotski homolozi
funkcioniu kao heterodimeri15. Kod ovjeka su uoena i dva tipa heterodimera MutS homologa
(MutSi MutS) i tri tipa heterodimera MutL homologa (MutL, MutLi jo jedan heterodimer
sastavljen od MLH1 i PMS2 kod ovjeka kome jo nije dodijeljeno ime).U izgradnji reparozoma uestvuju
endonukleaze koje imaju zadatak da uklone novosintetisani lanac koji sadri pogrene nukleotide.
Ugradnju ispravnih nukleotida u upranjenom segmentu obavljaju enzimi koji i inae uestvuju u
replikaciji molekula DNK kao to su:

DNK polimeraza
PCNA (engl. proliferating cell nuclear antigen) koji djeluje kao kofaktor za DNK polimerazu
itako to stabilizuje MutS i MutL heterodimere na mjestima pogreno sparenih baza.
RPA (engl. replication protein A) protein koji se vezuje u jednolananu DNK
RFC (engl. replication factor S) koji dovodi PCNA na kraj poetnice.

20. MOLEKULARNI MEHANIZMI EKSCIZIJSKE REPARACIJE

REPARACIJA EKSCIZIJOM BAZA (engl. Base Excision Repair BER)

Ekscizijom baza najee se uklanjaju pogrene strane baze ili alkilovane baze. Ovaj sistem je
praktino specifian za svaki tip pogrene baze. Meutim, sve razliite varijante BER-a se odvijaju u 3
osnovna koraka:

14
homodimer protein koji se sastoji od dva polipeptiDNK lanca koji su identini po redosljedu, broju i vrsti
aminokiselina
15
heterodimer protein koji se sastoji od dva polipeptiDNK lanca koji se razlikuju po redosljedu, broju ili vrsti
aminokiselina

49
 Uklanjanje pogrene baze odgovarajuom N glikozilazom ime se formira AP mjesto;
Formiranje jednolananog prekida i stvaranje slobodnog 3'OH kraja, djelovanjem AP
endonukleaze uzvodno od AP mjesta;
Sinteze novog lanca poev od 3'OH kraja uz izbacivanje AP mjesta, pomou DNK polimeraze.

DNK N glikozilaze posjeduju mjesto sa sannim afinitetom za vezivanje specifine baze ili baznog
analoga. Pregledajui molekul DNK u potrazi za pogreno sparenom bazom, ovi enzimi svojom
konformacijom dovode do toga da na mjestu lokalne nestabilnosti, pogreno sparena baza bude
isturena iz molekula DNK i upadne u vezujue mjesto enzima. Ukoliko ovo mjesto specifino prepozna
odreenu bazu, ona e se tu zadrati dovoljno dugo da N glikoziDNK veza izmeu baze i dezoksiriboze
bude raskinuta. Tako nastaje AP mjesto koje potom ulanja endonukleaza, vrei hidrolizu
fosfordiestarske veze u 5' smjeru od AP mjesta.

Nakon toga dolazi do hidrolize fosfordiestarske veze u 5' smjeru od AP mjesta pomou AP
endonukleaze. Najbolje izuena endonukleaza je enzim kod E. coli koji nosi naziv endonukleaza III.

Nakon formiranja jednolananog prekida u 5' smjeru od AP mjesta, u sljedeem koraku DNK polimeraza
, ugrauje jedan nukleotid poev od 3'OH grupe uzvodno od AP mjesta. Otkriveno je i da DNK
polimeraza ima i dezoskiribofosfataznu aktivnost ime se uklanja dezoksiribofosfatni ostatak.
Restauraciju dvolananog molekula DNK i ovdje obavlja enzim ligaza.

REPARACIJA EKSCIZIJOM NUKLEOTIDA (engl. Nucleotide Excision Repair NER)

NER ukljuuje sljedee korake:

prepoznavanje oteenja;
vezivanje nukleoproteinsog kompleksa za oteeno mjesto;
dvostruka incizija isijecanje sa obije strane oko izmijenjenog mjesta;
uklanjanje nukleotida koji se nalaze izmeu ovih jednolananih prekida;
popunjavanje praznine DNK polimerazom;
ligacija.

Kod E. coli postoje 3 proteina ukljuena u prepoznavanje oteenog mjesta: uvrA, uvrB i uvrC. Najprije se
kompleks sastavljen od dva uvrA proteina i jednog uvrB monomera vezuje za molekul DNK i klizi po
njemu u potrazi za lokalnim disterzijama (koje mogu nastati kao posljedica oteenja u molekulu DNK).
Kad doe do mjesta oteenja, dimer uvrA se otputa, omoguavajui jo vre vezivanje uvrB i
poveanje lokalne distorzije molekula DNK.

Potom se za kompleks uvrB/DNK vezuje uvrC protein. Time se uvrB aktivira da izvri jednolanani prekid
4 baze nizvodno (u 3' smjeru) od mjesta oteenja, dok sam uvrC vri jendolanani prekid priblino 7
baza uzvodno (u 5' smjeru) od mjesta oteenja. U toku ovih procesa dolazi do vezivanja ATP-a ali ne i do
njegove hidrolize. Vezana energija je potreba tek etvrtom proteinu iz ovog kompleksa, produktu uvrD
gena koji je poznat kao DNK helikaza II, da ukloni oligonukleotide, meu kojima je i oteeni nukleotid.

50
Nastali jendolanani prekid popunjava DNK polimeraza I, a DNK ligaza potom vri potpunu restituciju
dvolananog molekula DNK.

Kod eukariota se proces NER-a naelno dovija na slian nain, ali postoje mnoge razlike u detaljima. U
formiranju reparozoma uestvuje vie od 25 proteina koji se udruuju na mjesu oteenja na precizno
ureen nain. Vezivanje ovog kompleksa poveava lokalnu distorziju molekula DNK ime se pokree
meanizam globalnom genomskog repera ekscizijom nukleotida (GG-NER). Naime, poveanjem lokalne
distorzije molekul DNK se otvara za pristup druga 3 proteina ili proteinska kompleksa. Jedan od njih je
opti transkripcioni faktor TFIIH, sastavljen od 9 subjedinica od kojih neke imaju funkciju helikaza i
odmotavaju molekul DNK u oba pravca od mjesta oteenja. Pored TFIIH u ovaj kompleks ulazi i RPA i
XPA. RPA se vezuje za jednolananu DNK i stabilizuje otvoreni DNK kompleks, a takoe je ukljuen u
pozicioniranje dvije endonukleaze (XPG i XPF) koje specifino prepoznaju mjesta spoja izmeu
jednolanane i dvolanane forme molekula DNK, to sugerie da je za njihovu funkciju neophodno
prethodno rasplitanje dvolanane spirale, pomou TFIIH monomera. Precizna uloga XPA jo uvijek nije
poznate.

Oteenja u okviru regiona koji su transkripciono aktivni se moraju bre popraviti. Reparacija
transkripciono aktivnih regiona (engl. Transcription Coupled TC-NER) ukljuuje sve proteine potrebne
za GG-NER izuzev XPC-bHR23B kompleksa. Naime, u ovim regionima DNK je despiralizovana pa su
oteenja dostupnija reparacionoj maineriji, tako da ih prepoznaje sam kompleks RNK polimeraze II.
Pritom, usporavanje RNK polimeraze moe biti signal da postoji oteenje. Dva proteina CSA i CSB
(oznaeni tako jer su defektni kod pacijenata koji boluju od Cockayne sindroma (CS)) pomau ukljanjanje
RNK polimeraze II sa molekulda DNK tako da TFIIH, XPA i RPA mogu da pristupe mjestu oteenja. Slino
GG-NER-u nakon sklapanja ovog kompleksa, dolazi do odmotavanja niza 20-30 nukleotida sa obije strane
oko oteenog regiona. Dvostruko isijecanje endonukleazama i naknadno popunjavanje nastale praznine
odvija se na slian nain GG-NER-u.

NER I OBOLJENJA KOD LJUDI

OBOLJENJE Xeroderma Trihotiodistrofija Cockayne syndrom
pigmentosum
KLINIKA SLIKA velika osjetljivost na krte dlake sa patuljasti rast, abnormalnosti lica
svjetlost, izraene nedostatkom sumpora, i ekstremiteta, neuroloke
nepravilnosti abnormalnosti lica, abnormalnosti, osjetljivost na
pigmentacije koe, nizak rast, ihtioza, svjetlost (u nekim sluajevima),
visoka incidenca ranog osjetljivost na svjetlost skraen ivotni vijek usljed
raka koe, poveana u oko 50% sluajeva. nurodegenerativnih promjena.
uestalost drugih oblika
kancera, esta
neuroloka oteenja.

21. SOS REPARACIJA

Godine 1974. Miroslav Radman je opisao i imenovao SOS odgovor koji u bakteriji E. coli odrava
integritet genoma pomou replikacije preko oteenja DNK tzv. translezijske sinteze (engl. translesion

51
synthesis TLS) te mogu nastati greke i mutacije u DNK. SOS odgovor indukuju spolanji tetni agensi
koji oteuju DNK.

Indukujui signali u bakteriji E. coli su: oteenja DNK metabolikim intermedijeri16, greke u
replikaciji, rekombinaciji ili hromozomskoj segregaciji17, poviena temperatura iznad svojstvene
metabolike, izloenost antibioticima i visokom pritisku, blago alkalni uslovi, toksine materije i
mutageni. Iznenaujue je da se SOS odgovor moe aktivirati i prekidom dvostruke ovojnice koja je
nastala restrikcionom endonukleazom18 same E. coli.

Signal za ekspresiju gena regulona19 SOS javlja se upravo u regiji jednolanane DNK kada se DNK
polimeraza III zaustavi na oteenu u DNK. Odgovor SOS regulisan je represorom LexA kao i proteinom
RecA koji se vee na jednolananu nakon zastoja replikacije DNK te djeluje kao aktivator. Kompleks
RecA-DNK tzv. RecA filament odgovoran je za tri meusobno vane funkcije: indukciju SOS odgovora i
indukovanu SOS mutagenezu, te rekombinaciju DNK. Represor LexA u neindukovanom stanju sprjeava
ekspresiju gena koji kodiraju proteine ukljuene u SOS odgovor. Nakon izlaganju nekom mutagenom
agensu dolazi do oteenjaDNK i nastajanja regije jednolanane DNK. Na jednolananu DNK (eng. single
strand DNK ssDNK) se vee protein RecA koji postaje aktiviran te indukuje autoproteolizu represora
LexA. Indukovanjem SOS odgovora sinteza proteina RecA je brza (10 molekula u sekundi), a maksimum
se postie sat vremena nakon djelovanja mutagenog agensa. Vea koncentracija nukleoprotein
kompleksa i interakcija RecA s LexA izaziva razaranje sve veeg broja represora LexA ime se omoguava
ekspresija sve vie gena regulona SOS.
Produkti ekspresije prvih gena su enzimi (UvrA i UvrB) koji promiu popravak oteene DNK, a produkti
kasnih gena su polimeraze sklone grekama. Kada polimeraze preu preko oteenja u DNK i ugrade
bilo koju nukleinsku bazu onda djeluje DNK ligaza. Tada nestaje jednolanana DNK pa se sitetisani
represor LexA vie ne cijepa ve se ponovno vee na operatorska mjesta gena SOS odgovora i elija ulazi
u neindukovano stanje.

Istraivanja kod E. coli su pokazala da se u uslovima stresa kada dolazi do aktivacije odgovora
SOS aktiviraju tri DNK polimeraze i to II, IV i V koje mogu uvesti mutacije translezijskom sintezom DNK.
DNK polimeraza II je ukljuena je u elijsku popravaku, to znai da moe replikovati oteenu DNK.
Sinteza DNK polimeraze II je indukovana u stacionarnoj fazi kad se nakupljaju DNK oteenja koja
blokiraju aktivnost DNK polimeraze III i tako zaustavljaju replikaciju. U tim uslovima aktivnost DNK
polimeraze II pokree replikacione viljuke u zastoju nizvodno od oteenja. Ona je procesivna i u veini
sluajeva tana, meutim tokom SOS odgovora uvodi mutacije.

16
metaboliki intermedijeri molekuli koji su prekursori ili metaboliti bioloki znaajnih molekula.
17
hromozomska segregacija stepen u elijskoj diobi, u kome se hromozomski parovi razdvajaju. U mitozi se
formira kompletna kopija svakog hromozoma. U mejozi hromozomi svakog para migriraju u suprotnom smjeru
elije, te dolazi do razdvajanja gena radi formiranja gameta.
18
restrikciona endonukleaza - enzim koji presijeca DNK na specifinim prepoznatljivim nukleotidnim sekvencama
poznatim kao restrikciona mjesta. Ovi enzimi, naeni kod bakterija i arheja, su vjerovatno nastali kao odbrambeni
mehanizam protiv virusne invazije.
19
regulon grupa gena koja je regulisana kao jedinica, generalno kontrolisana od strane istog regulatornog gena
koji eksprimira protein koji se ponaa kao represor ili aktivator.

52
 DNK polimeraze V i IV su iskljuivo sklone grekama to rezultira nastankom mutacija koje su od velike
vanosti za prilagoavanje bakterije E. coli tokom stresnih uslova. DNK polimeraza V je aktivni enzim i
sastoji se od jedne podjedinice UmuC i dvije aktivirane podjedinice umuD'. U normalnim elijama ima je
manje od 15 molekula po eliji. Vrlo je uspjena u prelaenju preko pirimidinskih dimera nastalih
djelovanjem UV zraka. DNK polimeraza IV je takoe sklona grekama i manja oteenja moe tolerisati.
DNK polimeraze V i IV karakterie sposobnost replikacije oteene DNK, nedostatak procesivnosti i niska
vjernost replikacije. DNK polimeraza IV je u normalnim elijama prisutna na relativno visokom nivou do
250 molekula po eliji u poreenju sa polimerazom III koje ima do 20 molekula po eliji. SOS indukcijom
nivo DNK polimeraze IV raste dodatnih 10 puta. Istraivanjima je dokazano da znaajno doprinosi
mutagenezi elija u mirovanju tzv. adaptivnoj mutagenezi. Precizna uloga DNK polimeraze IV u
normalnim i SOS indukovanim elijama jo uvijek je nedovoljno istraena. Meutim, istraivanja su
pokazala da DNK polimeraza IV i DNK polimeraza V kada su indukovane, bilo putem SOS odgovora ili
nekim drugim nainom, poveavaju stopu elijske mutacije ak i u odsutnosti oteenja DNK.
Posmatranjem u laboratoriji s konstitutivno aktiviranim SOS odgovorom utvreno je da jeDNK
polimeraza IV poveava frekvenciju mutacije za 10 puta, a DNK polimeraza V za vie od 13 puta.

Reakcija na stresna stanja je poveana stopa mutacije koja nastaje SOS odgovorom tokom kojeg
dolazi do mogunosti popravke oteenja kao i djelovanja DNK polimeraza II, IV i V.Ove polimeraze
sklone grekama (DNK mutaze) mogu uvesti pogrenu bazu tokom replikacijepreko oteenja u lancu
DNK koji je matrica. Na taj nain mogu nastati nove kombinacije gena to moe da rezultira sintezom
drugaijih proteina i nekom novom sposobnou preivljavanja bakterije u novoj nii. (npr. rezistencija
na neki antibiotic). Dokazano je da neki antibiotici indukuju SOS odgovor i tako poveavaju rezistenciju E.
coli. Zato danas naunici nastoje ljekovima onemoguiti aktivnost proteina SOS odgovora kod patogenih
bakterija da bi se onemoguila pojava rezistencije na specifine antibiotike putem njegove aktivnosti.

22. STRUKTURA I FUNKCIJA HROMOZOMA

Hromozomi predstavljaju zapakovane spiralizovane DNK molekule. Broj i vrsta hromozoma su
karakteristini za vrstu. Razlikujemo grau hromozoma prokariotskog i eukariotskog organizma.

Hromozom prokariota predstavlja hromozom krunog oblika smjeten u citoplazmi u vidu

nukleoida. To bi znailo da nije odvojen nukleusnom membranom od okoline. Osim toga za njega je
znaajno da ne sadri histone. Takoe je karakterisitno i postojanje samo jednog replikacionog poetka.

Graa eukariotskog hromozoma se najbolje vidi na primjeru metafaznog hromozoma. Na

metafaznom hromozomu razlikujemo dvije hromatide (sestrinske) koje predstavljaju spiralizovan, za
histone povezan molekul DNK. Meu sobom oni su povezani centromerom koja predstavlja veoma
sloen kompleks proteina.

Centromera ili primarna konstrikcija hromozoma je region koji spaja dvije sestrinske hromatide.
Prema poloaju centromere hromozomi se mogu podjeliti na: metacentrine, submetacentrine,
akrocentrine i telocentrine. Metacentrini hromozom je hromozom kod koga su p i q krak jednake
duine. Submetacentini hromozom je hromozom kod koga je p krak krai od q kraka. Akrocentrini

53
hromozomi su hromozomi koji sadre veoma mali p krak dok je q krak mnogo vei (centromera
postavljena oko 1/5 hromozoma). Telocentrini hromozom je hromozom kod koga se centromera nalazi
terminalnio, tako da nemaju p krak. Kod ovjeka nemamo telocentrinih hromozoma

Na svakom kraju eukariotskog hromozoma nalaze se djelovi visokoponavljajue DNK koji se

nazivaju telomere. Telomere imaju funkciju u stabilizaciji hromozoma. Hromozomi bez telomera su
meusobno ljepljivi ro dovodi do njihove fuzije. Pri replikaciji DNK ne dolazi do replikacije telomera. To
podrazumjeva da se svaka telomera poslije diobe skrati. U jednom momentu telomere e postati toliko
male da se ne mogu vie skraivati. To dovodi do prekida dioba i smrti elije. S obzirom na to da duina
telomera odreuje ukupan broj dioba jedne jedinke, one su oznaene kao mitotski asovnik. Postoje
specifini enzimi telomeraze koje mogu replicirati telomere. Ovi enzimi se nalaze u embrionalnim
elijama ili elijama tumora.

Replikacioni poetak predstavlja region na DNK lancu na kome poinje udvajanje DNK. Kod
prokariota postoji samo jedan replikacioni poetak, dok se kod eukariota nalazi veliki broj ovih struktura
to predstavlja znaajnu razliku u replikaciji prokariotske i eukariotske DNK.

Pored primarnog suenja centromere na odreenim hromozomima (akrocentrinim kod

ovjeka) nalazi se sekundarno suenje. Sekundarno suenje se kod ovjeka nalazi na kratkim kracima
hromozoma D i G grupe. Geni koji se nalaze na sekundranim suenjima predstavljaju regione
organizatore nukleolusa jer rRNK, koja se sa njih prepisuje, i ovi geni grade zajedno nukleolus. Na ovim
hromozomima opisujemo i satelite. Sateliti su terminalni djelovi hromozoma koji su sekundarnim
suenjem povezani za preostali dio hromozoma. Sateliti ne nose gene, ali mogu biti jedan od markera
ovih hromozoma.

23. REPRODUKCIJA I SEKSUALITET

Reprodukcija predstavlja fundamentalnu karakteristiku ivota na kojoj se zasniva irenje ive
materije u prostoru i vremenu. Na ovom procesu se zasniva kontinuitet ive materije.

Razlikujemo tri osnovna tipa reprodukcije: reprodukcija molekula, reprodukcija elije i

reprodukcija organizama.

Reprodukcija molekula podrazumjeva: akumulaciju, sintezu uz pomo enzima, sintezu na osnovu

modela i autoreprodukciju.

Akumulacija predstavlja najjednostavniji oblik reprodukcije molekula. Da bi dolo do umnoavanja

odreenog molekula on mora biti unesen u organizam.

Sinteza uz pomo enzima podrazumjeva i akumulaciju, jer da bi dolo do sinteze odreenog

produkta njegovi sastavni djelovi moraju biti uneseni u organizam. Ovaj proces sinteze vri se pomou
enzima biolokih katalizatora.

Sinteza na osnovu modela ukljuuje povezivanje aminokiselina u molekule proteina pomou iRNK
koja se transkribuje sa DNK. iRNK u ovom sluaju predstavlja model. Pored toga ovaj proces ukljuuje i

54
prethodna dva jer da bi dolo do povezivalja aminokiselina potrebno je te aminokiseline unijeti u
organizam, a ovaj proces regulie veliki broj enzima i zato moemo rei da on predstavlja sintezu uz
pomo enzima.

Autoreplikacija podrazumjeva sposobnost molekula DNK da samu sebe replikuje. Ovaj proces
objedinjuje i prethodna tri procesa jer da bi dolo do replikacije DNK prvo mora doi do akumulacije
proteina, veliki broj enzima kontrolie ovaj proces, a model za novosintetisani lanac predstavlja stari
lanac DNK.

Postoje dva tipa reprodukcije elije: binarna dioba i mitoza.

Binarnom diobom dijele se prokarioti. Oni imaju jedan kruni molekul DNK koji se nalazi uz
plazmalemu na mjestu koji se oznaava kao zona rasta, jer u tom smjeru bakterija raste. Prije poetka
diobe dolazi do replikacije bakterijskog hromozoma, koji se zatim podjeli. Poslije toga dolazi do podjele
citoplazme ime od jedne bakterije nastaju dvije.

Reprodukcija organizma moe biti polna seksualna i bespolna aseksualna.

Aseksualan tip reprodukcije odlikuje se nastankom identinih potomaka klonova. Genetike

varijacije genetikog materijala odvijaju se samo na osnovu mutacija. Ovakav tip reprodukcije nalazimo
kod protozoa, kao i kod mnogih biljaka (npr. jagoda stolone). Kod protozoa (npr. paramecijum
razmjena mikronukleusa) imamo smjenu aseksualne i seksualne faze.

Seksualni tip reprodukcije odlikuje vea raznovrsnost. U ovom tipu dolazi do razmjene genetikog
materijala rekombinacije koja ovu reprodukciju ini sloenijom, a osim toga omoguava raznovrsnost.
Rekombinacije genetikog materijala se vre na tri nivoa: krosing-over, razdvajanje hromozoma u anafazi
mejoze i fuzija genetikog materijala gameta, tako da se seksualnost moe definisati i kao akumulacija
genoma iz dvije jedinke u jednu. Drugim rijeima, genetska reprodukcija omoguava kombinovanje
nasljednog materijala dvije razliite jedinke i nastanak potomka koji nije identina kopija roditelja. Pored
toga to dolazi do mijeanja genetikog materijala roditelja, prije oplodnje u gonadama roditelja dolazi
do razmjena segmenata hromozoma, a kasnije dolazi do razdvajanja hromozoma, jer gameti sadre
samo jednu garnituru hromozoma. Smatra se da su prednosti seksualnog razmnoavanja nad
aseksualnim varijacije nastale rekombinacijama koje omoguavaju bolje preivljavanje u promjenljivim
uslovima sredine kao i adaptacije koje omoguavaju odabir genotipova ,jer selektivnost uz mutacije
predstavljaju osnov evolucije.

24. ELIJSKA DIOBA MITOZA I KONTROLA ELIJSKOG CIKLUSA

elijski ciklus podrazumjeva sjemnu rasta i diobe elije. To bi znailo da se elijski ciklus sastoji iz
interfaze i diobe elije. Interfaza podrazumjeva fazu rasta koja se moe podjeliti na tri podfaze: G1, S i
G2 podfazu. U G1 fazi dolazi do intezivne sinteze proteina to znai da se neprestano odvija transkripcija
i translacija. U ovoj fazi se sintetiu proteini potrebni za diobu (po nekim autorima). U S fazi dolazi do
replikacije DNK lanca, kao i do sinteze histona i nehistonskih proteina. U G2 fazi dolazi do sinteze

55
proteina koji su potrebni za diobu elije. U ovoj fazi DNK poinje da se gusto spiralizuje to sve vie
smanjuje moguost sinteze proteina.

Trajanje elijskog ciklusa je varijabilno. Sve faze elijskog ciklusa su pod kontrolom intraelijskih i
ekstraelijskih faktora. Intraelijski faktori potraumjevaju postojanje kontolnih taki i kontolnih signala
koji ubrzavaju ili usporavaju, iniciraju ili zaustavljaju elijsku diobu. Tako razlikujemo tri kontolne take
pri emu se dvije nalaze u interfazi na granici izmeu G1 i S faze i G2 faze i mitoze, dok se trea nalazi u
samoj diobi mitozi.

Broj i vrsta elijskih dioba zavisi od tipa elije, dok se neke elije nikada ne djele. Za vrijeme G1
faze odreene elije ulaze u G0 fazu. U G0 fazu eliju dovode sledei faktori:

krajnja diferencijacija elije. elija se nalazi u tkivu i obavlja sve svoje funkcije koje u stvari
predstavljaju funkciju tkiva, npr. elije epitela alveole...
potroen kapacitet diobe karakteristian za stare (senescentne) elije, koje ubrzo nakon
toga umiru apaptozom.
elija nema hranljivih materija, temperatura je neodgovarajua ili pH vrijednost. U ovom
sluaju G0 faza predstavlja fazu mirovanja.
pod uticajem odreenih regulacionih faktora (hormona), npr. primarna oocita je blokirana
do puberteta.

Postoje ak i elije koje se nikada ne djele nervne elije. itav svoj ivotni ciklus provode u G0
fazi.

KONTROLA ELIJSKOG CIKLUSA

elijski ciklus predstavlja sloen proces koji dovodi do duplikacije DNK kao i drugih elijskih
struktura prije ulaska elije u diobu. Ovaj proces zahtejva sintezu velikog broja molekula koji imaju
enzimsku funkciju. Osim toga elija sintetie i proteine koji imaju funkciju u regulaciji diobe. Ovi molekuli
po potrebi stimuliu diobu ili je pak koe ako doe do odreenih greaka.

Razlikujemo tri grupe molekula sa ovom regulatornom funkciom: ciklini, ciklin-zavisne kinaze
(engl. cyclin-dependent kinase CDK) i inhibitore CDK.

Ciklini su proteinski molekuli koji imaju funkciju da se vezuju za CDK i na taj nain ih aktiviraju.
Postoji vie razliitih vrsta ciklina i njihova koncentracija se mijenja u zavisnosti od perioda elijskog
ciklusa po emu su dobili i naziv. Oni se specifino vezuju za CDK pa aktiviraju tano odreenu CDK.

CDK su molekuli koji imaju funkciju da dodaju fosfatnu grupu na molekul supstrata. Svaka CDK je
bilobarne grae i u njenoj sredini se nalazi jedan usjek. U ovom usjeku vezuje se molekul supstrata. Kod
neaktivnih CDK u usjeku se nalazi vezana T-petlja, dok se alfa heliks za koji se vezuje ATP, koji ima
funkciju u fosforilizaciji supstrata, nalazi udaljen od usjeka.

Aktivacija CDK podrazumjeva vezivanje ciklina za ovaj protein ime dolazi do promjene njegove
konformacije. Promjena konformacije podrazumjeva pomjeranje T-petlje sa mjesta usjeka, dok alfa

56
heliks koji slui za vezivanje ATP-a dolazi na mjesto usjeka. Osim ovog procesa, da bi dolo do aktivacije
CDK molekula, potrebno je izvriti njegovu fosforilizaciju jer se fosforilizaciom poveava njegova
enzimska vrijednost.

Inaktivacija CDK se moe vriti na dva naina. Jedan od naina je fosforilizacija aminokiselina koje
se nalaze u aktivnom centru enzima, dok drugi nain podrazumijeva vezivanje inhibitornih proteina za
CDK ili CDK-ciklin kompleks ime dolazi do promjene njihove konformacije.

G1 faza ciklusa

G1 faza predstavlja najduu fazu elijskog ciklusa. U ovoj fazi elija donosi odluku da li e da ue u
diobu ili e da se diferencira i specijalizuje i da pree u G0 fazu. Da li e se elija podjeliti ili ne zavisi od
mnogih faktora spoljanje sredine: faktora rasta (mitogena), njenog odnosa sa drugim elijama ili
interakcije sa vanelijskim matriksom.

elije sadre odreeni tip receptora koji reaguje na faktore rasta. Upravo od koliine faktora rasta
koji djeluju na eliju kao i duine njihovog djelovanja zavisi da li e se elija podjeliti ili ne. Due
djelovanje faktora rasta na eliju pri kraju G1 faze dovodi do ulaska elije u restrikcionu taku kada ona
zakljuava receptore za faktore rasta i ulazi u proces diobe. Kasniji proces diobe zavisie samo od
intraelijskih proteina. Ako pak prije restrikcione take prestane dejstvo mitogena elija se nee
podjeliti.

Receptori za faktore rasta prenose signal do kinaza koje se nalaze u citoplazmi, a zatim kinaze vre
fosforilizaciju citolazmatskih proteina koji zatim prenose signal do jedra. U jedru se odgovor na elijske
signale odvija u dva stupnja. Prvo dolazi do ekspresije gena ranog odgovora, koji predstavljaju odreene
transkripcione faktore. U drugom stupnju ovi transkripcioni faktori utiu na transkripciju odreenih gena
koji utiu na sintezu ciklin D kompleksa. Ciklin D se specifino vezuje za CDK 4 ili CDK 6, a CDK 4 ili 6 vri
fosforilizaciju retinoblasta. Retinoblasti su proteini koji u svom hipofosforilisanom obliku vezuju
transkripcione faktore neophodne za nastavak elijske diobe sa jedne strane ili se vezuju za histonsku
deacetilazu pri emu je aktiviraju. Aktivacija histonske deacetilaze dovodi do deacetilizacije histona i na
taj nain sprjeavanja ekspresije gena. To bi znailo da fosforilizaciom retinoblastoma dolazi do
oslobaanja transkripcionih faktora koji imaju funkciju u nastavku elijske diobe, kao i do deaktivacije
histonske deacetilaze. Osloboeni transkripcioni faktori dovode do ekspresije gena za dihidroflorat
reduktazu i timidin kinazu koje imaju funkciju u sintezi DNK, kao i za ciklina E i ciklina A. Ciklin E se vee
za CDK 2 i na taj nain dovodi do krajnje fosforilizacije retinoblastoma, koji zatim omoguava eliji da
ue u S fazu.

S faza

U taku S faze dolazi do potronje ciklina E, dok je ciklin A glavni ciklin koji ima funkciju da provede
eliju kroz S podfazu ciklusa. Ciklin A se na poetku vezuje za CDK 2, a zatim se pri kraju ove faze vezuje
za CDK 1 to predstavlja kraj S faze i ulazak u G2 fazu.

G2 faza

57
 Na prelazu iz G2 faze elijskog ciklusa u mitozu dolazi do sinteze ciklina B koji se vezuje za CDK 2.
Da bi se ciklin B vezao za ovu kinazu mora da se prethodno aktivira ova kinaza. Njenu aktivaciju vri
Cdc25 (enzim). Meutim, ako DNK nije do kraja replicirana ili ako postoji odreena greka u njenoj
repelikaciji nee doi do elijske diobe. U sluaju prethodno navedenih greaka dolahzi do aktivacije CHK
(engl. checkpoint kinase) kinaze koja vri fosforilizaciju Cdc25 i na taj nain spriava njegovu replikaciju.

Mitoza

Kontrolu elijskog ciklusa u mitozi omoguavaju ciklini D koji se vezuju za CDK 1. Meutim, CDK 1
je prije mitoze fosforilisana i neaktivna, a njenu fosforilaciju vri Wee1 protein. CDK1 kinaza ima
sposobnost da aktivira Cdc25, enzim koji ima funkciju u defosforilizaciji CDK1, a osim toga njenom
aktivacijom dolazi do inhibicije Wee1 proteina, to znai da ovdje imamo tipian primjer pozitivne
povratne sprege. Jedna od osnovnih funkcija CDK1-ciklin D kompleksa jeste da razlae lamine i na taj
nain dovede do resorpcije nukleusne membrane. Osim toga utie na organizovanje diobenog vretena,
defosforilizaciju DNK...

Znaajna kontrolna taka elijskog ciklusa je metafazna taka. U ovoj taki dolazi do sprijeavanja
elijske diobe ako neki od hromozoma svojom kinetohorom nije povezan za niti diobenog vretena. Ovo
daje negativan signal to dovodi do aktivacije Mad2 proteina koji se potom vezuje za Cdc20 protein koji
je neophodan za otpoinjanje anafaze.

Osim ove kontrolne take postoji jo i anafazna kontrolna taka u kojoj se Cdc20 protein vezuje za
APC (anafazni kompleks proteina) koji zatim inhibira sekjuring protein. Sekjuring protein je inae
normalno vezan za separazu i inaktivira je. Meutim formiranjem APC-sekjuring kompleksa dolazi do
aktivacije separaze koja zatim cijepa centromerni kompleks proteina i dovodi do razdvajanja hromatida.

Na kraju mitoze svi proteini koji su se fosforizovali moraju biti defosforilizovani ili obrnuto.
Najee prvo dolazi do defosforilizacije CDK1-ciklin M kompleksa, to zatim dovodi do sprijeavanja
dalje fosforilizacije proteina. Osim toga dolazi do dekondezovanja genetikog materijala, obrazovanja
nukleusne membrane...

APOPTOZA I NEKROZA

Apoptoza podrazumjeva programiranu elijsku smrt. Danas je poznato da odreene grupe gena
podstiu ili sprijeavaju ovaj proces. U zavisnosti od toga kako utiu na apoptozu gene moemo podjeliti
na proapoptotike gene i antiapoptotike gene. Proapoptotiki geni podstiu apoptozu i od njih je
najznaajniji Bcl kompleks gena. Antiapoptotiki geni sprijeavaju razvoj apoptoze. Od njih je
najznaajniji p53 gen. U zavisnosti od sabirnog efekta ovih gena zavisi i to da li e doi do apoptoze ili ne.
Takoe, apoptozu izaziva i greka u nasljednom materijalu koja budi aktivnost ovih gena. Meutim, kada
elija zapone apoptozu, ona je moe prekinuti u sluaju da doe do ispravke ove greke.

Jedan od bitnih faktora apoptoze jeste smanjena koliina ATP-a u eliji. U sluaju da se koliina
ATP-a smanji ispod 30% dolazi do nekroze. elija na jai stres reaguje nekrozom, a na slabiji apoptozom.

58
 Oteenje DNK molekula dovodi do aktivacije Bcl gena koji zatim izazivaju istiskivanje citohroma C
iz mitohondrije. Citohrom C iz mitohondrija pokree mehanizam kaskadne reakcije kaspaza. Kaspaze
dovode do fragmentacije jedra i vakuolizacije citoplazme. Na kraju elija biva fagocitovana od strane
makrofaga.

P53 protein se aktivira kada doe do greke u molekulu DNK. On se zatim vezuje za akceptorsko
mjesto na p21 gen koji predstavlja proapoptotiki gen. Produkt p21 se vezuje za CDK i na taj nain ih
inaktivira. Njega specifino cijepa odreeni tip kaspaze, to dovodi do oslobaanja CDK i poetka
procesa apoptoze. Pored toga, p21 se moe vezivati i za proliferativni nuklearni antigen i formirati
kompleks koji ima funkciju u reparaciji DNK. Na ovaj nain se zapoeta apoptoza moe prekinuti i elija
nastaviti diobu.

Nekroza elije podrazumjeva pucanje plazmaleme elije koja dovodi do oslobaanja sadraja
citoplazme u meuelijski matriks. S obzirom na to da se u citoplazmi nalazi velika koliina citokina ovaj
proces dovodi do razvoja inflamacije i to predstavlja osnovnu razliku izmeu apoptoze i nekroze.

MITOZA

Mitotikom diobom od majke elije dobijaju se dvije identine erke elije. I majka elija, kao i
erke elije imaju diploidan broj hromozoma. Mitotiki (proliferativniI) procesi su: brazdanje (jajne
elije), rast (organizma), regeneracija (tkiva) i zarastanje (rana).

Mitoza obuhvata kariokinezu i citokinezu. Kariokineza obuhvata: profazu, prometafazu,

metafazu, anafazu i telofazu, dok se citokineza deava na kraju telofaze.

Profaza predstavlja prvu fazu elijske diobe u kojoj hromozomi postaju vidljivi. Hromozomi se
sastoje od dvije hromatide meusobno povezane centrozomom. Kako odmie profaza tako se DNK sve
vie spiralizuje. Centromere se kreu ka jednom od polova.

Prometafaza podrazumjeva fazu elijskog ciklusa u kojoj dolazi do dezintegracije nukleusne

membrane i nukleolusa. DNK materijal je vie spiralizovan u odnosu na profazu.

Metafaza podrazumjeva fazu elijskog ciklusa u kojoj dolazi do sinteze diobenog vretena. Diobeno
vreteno nastaje rastom mikrotubula centriola. Na diobenom vetenu razlikjemo: asteralne, hromozomske
i kontinualne niti. Asteralne niti se slobodno zavravaju u citoplazmi. Kontinualne niti povezuju
centrozome sa suprotnim polom elije. Hromozomske niti povrzuju centrozome i hromozome.
Hromozomi se vezuju za niti diobenog vretena svojim djelovima oznaenim kao kinetohori. U metafazi
hromozomi se nalaze u ekvatorijalnoj ravni normlno u odnosu na niti vretena.

Anafaza dovodi do uzdune podjele svakog hromozoma, a zatim se, kontrakcijom diobenog
vretena, hromatide kreu ka jednom od polova elije. Iz istog hromozoma hromatide idu na suprotne
polove elija.

Telofaza podrazumjevadva obrazovanje nukleusne membrane, nukleolusa kao i despiralizaciju

genetikog materijala. Osim toga u ovoj fazi dolazi i do citokineze podjele citoplazme. Kod ivotinja i

59
ovjeka do podjele citoplazme dolazi formiranjem usjeka izmeu dvije elije koji se sve vie produbljuje
dok se elije potpuno ne podjele.

25. ELIJSKA DIOBA MEJOZA, GAMETOGENEZA

Gametogeneza podrazumijeva proces nastanka polnih elija ili gameta. Ovaj proces se sastoji iz
tri faze: faze razmnoavanja (diobe), faze rasta i faze sazrijevanja.

Faza razmnoavanja podrazumjeva mitotiku diobu germinativnih elija polnih lijezda (jajnika ili
testisa) i nastanak gonija. Kod mukarca su to spermatogonije, a kod ene oogonije. Gonije su sline u
oba pola, imaju veliko jedro i diploidan broj hromozoma.

Faza rasta podrazumjeva rast gonija pri emu dolazi i do duplikacijije njenog genetikog
materijala. Kod oogonija ova faza je neto sloenija u odnosu na spermatogonije. Sastoji se iz
previteogeneze i vitelogeneze. U previtelogenezi dolazi do duplikacije genetikog materijala i prekursora
vitelusa. U vitelinskoj fazi dolazi do nakpljanja hranljivih materija bogatih energiom i formiranja vitelusa.
U ovoj fazi oogonije se diferenciraju u primarne oocite, a spermatogonije u primarne spermatocite.

Faza sazrijevanja podrazumjeva ulazak primarnih spermatocita(oocita) u mejotiku diobu, pri

emu nakon prve mejotike diobe nastaju sekundarne spermatocite sa haploidim brojem hromozoma, a
zatim spermatide.

Mejoza se odvija u dvije faze koje se oznaavaju kao prva mejotika (redukciona) dioba i druga
mejotika (ekvaciona) dioba.

PRVA MEJOTIKA DIOBA

Profaza predstavlja najsloeniju fazu mitoze, pa je zbog toga podjeljena u 5 podfaza: leptoten,
zigoten, pahiten, diploten i dijakinezis.

U leptotenu dolazi do spiralizacije DNK i hromozomi se pod mikroskopom jasno vide u vidu
konia. Na hromozomima se primjeuju odreeni gusto spiralizovani segmenti, odnosno hromomere.

U zigotenu dolazi do meusobnog primicanja homologih hromozoma i njihovog spajanja. Spajanje

hromozoma se odvija u poetku na krajevima hromozoma, a kasnije dolazi do potpunog primicanja
jednog hromozoma uz drugi i obrazovanja bivalenata. Postoji miljenje da se izmeu homologih
hromozoma u bivalentu nalazi atraktivna snaga koja se bazira na proteinskim molekulima, koji sa
hromozomima obrazuju sinaptiki kompleks. Zbog sinapsiranja hromozoma u zigotenu stie se utisak da
je broj hromozoma u eliji duplo manji to se naziva lana redukcija.

U pahitenu dolazi do dodatne spiralizacije molekula DNK. Upravo iz tog razloga u ovoj fazi jasno
vidimo da je svaki bivalent izgraen od dva hromozoma ili 4 hromatide, pa hromozome u ovoj fazi
nazivamo tetrade. Po nekim udbenicima u ovoj fazi poinje i krosing over.

60
 Diploten predstavlja podfazu profaze u kojoj dolazi do razdvajanja hromozoma. Meutim,
razdvajanje hromozoma nije potpuno, ve oni ostaju povezani na hijazmama. Hijazme predstvljaju
mjesto na kome se vri krosing over razmjena segmenata homologih hromozoma. Krosing over se
moe vriti izmeu dvije unutranje hromatide, unutranje i spoljanje ili pak dvije spoljanje hromatide.

Dijakinezis dovodi do jo vee spiralizacije genetikog materijala, ime se hijazme pomjeraju

terminalno. U diplotenu hromozomi se nalaze periferno pa dolazi do dezintegracije nukleolusa, dok
nukleusna membrana poinje da se dezintegrie.

Metafaza se odlikuje potpunom dezintegracijom nukleusne membrane. Dolazi do obrazovanja

diobenog vretena. Za niti diobenog vretena privruju se tetrade i postavljaju se u ekvatorijalnu ravan.

Anafaza se odlikuje razdvajanjem homologih hromozoma, pri emu se jedan od homologih

hromozoma kree ka jednom od polova elije.

Telofaza je malo atipina u odnosu na mitozu. U telofazi dolazi do reorganizacije nukleusne

membrane, dok se citoplazma ne djeli potpuno ve se zadrava mali segment citoplazme pomou koga
komuniciraju ove elije.

Nakon telofaze nastaju sekundarne spermatocite ili oocite sa haploidnim brojem hromozoma.
Meutim, svaki od ovih hromozoma se sastoji od dvije hromatide.

Nakon telofaze prve mejotike diobe dolazi do kratke interfaze u kojoj ne dolazi do replikacije
genetikog materijala. Meutim dolazi do sinteze RNK, kao i proteina potrebnih za drugu mejotiku
diobu.

DRUGA MEJOTIKA DIOBA

Druga mejotika dioba je slina mitozi. Profaza traje kratko i odmah nastupa metafaza u kojoj
dolazi do dezintegracije nukleusne membrane, kao i do obrazovanja diobenog vretena, pri emu se
hromozomi postavljaju u ekvatorijalnu ravan. U anafazi dolazi do uzduene podjele svakog hromozoma i
kretanja hromatida ka polovima elija. U telofazi nastaju 4 elije sa haploidnim brojem hromozoma.

SPERMATOGENEZA

Spermatogneneza predstavlja proces nastanka mukih polnih elija ili spermatozoida. Proces
spermatogeneze poinje u periodu puberteta kada se mitozom germinativnih elija testisa formiraju
spermatogonije. Spermatogonije rastu, repliciraju svoj genetiki materijal i diferenciraju se u primarne
spermatocite. Primarne spermatocite ulaze u mejotiku diobu i poslije prve mejotike diobe od njih
nastaju sekundarne spermatocite sa haploidnim brojem hromozoma. Od sekundarnih spermatocita
drugom mejotikom diobom nastaju 4 spermatide. Proces diferencijacije spermatida u spermatozoide
naziva se spermiogeneza. Spezmiogeneza podrazumjeva gubitak vode iz nukleusa i formiranje gustog i
tamnog nukleusa. Od Goldijevog aparata formira se akrozom koji zajedno sa jedrom ini glavu

61
spermatozoida. Na suprotnoj strani spermatozoida od centriole se rastom formira rep spermatozoida.
Oko centriola nalaze se nakupine mitohondrija koje imaju funkciju u proizvodnji energije za kretanje
spermatozoida. Dolazi do fagocitoze citoplazme od strane Sartolijevih elija, a samo tanak sloj citolazme
zadrava se u predjelu ispred akrozoma, oko jedra i u predjelu vrata spermatozoida.

Germinativne elije testisa nalaze se u izvijuganim sjemenim kanaliima. Osim njih u izvijuganim
sjemenim kanaliima nalaze se jo i Sartolijeve elije. Sartolijeve elije su velike piramidalne elije koje
imaju potpornu funkciju, funkciju u ishrani, u obrazovanju krvnotestisne barijere, kao i u luenju mukog
polnog hormona testosterona. Idui prema lumenu razlikujemo stadijume razvoja spermatozoida, pa
tako razlikujemo redom spermatogonije, primarne spermatocite, sekundarne spermatocte, spermatide i
spermatozoide. Sve ove elije smjetene su uz membranu Sertolijevih elija.

OOGENEZA

Oogeneza poinje u embrionalnom periodu kada se germinativne elije korteksa jajnika dijele
mitozom i formiraju oogonije. Oogonije se zatim diferenciraju u primarne oocite sa diploidnim brojem
hromozoma koje su okruene jednim slojem folikularnih elija. Primarne oocite ulaze u prvu mejotiku
diobu i zaustavljaju se u diplotenu. Dolazi do despiralizacije genetikog materijala i ovaj stadijum naziva
se stadijum diktiotena. Primarne oocite miruju sve do puberteta kada se poetkom menstrualnog ciklusa
nastavlja njihova dioba. Primarne oocite zatim nastavljaju prvu mejotiku diobu. Od primarne oocite
poslije prve mejotike diobe nastaje sekundarna oocita i primarna polocita. Sekundarna oocita se zatim
u sluaju oplodnje dijeli i nastaje ootida i sekundarna polocita. Na kraju se primarna polocita podjeli i
nastaju 2 sekundarne polocite. Krajnji ishod jedna ootida i 3 sekunarne polocite.

Bitno je napomenuti da je spermatogeneza kontinuiran proces koji se odvija od puberteta i kasnije

tokom itavog ivota, dok je oogeneza diskontinuiran proces koji se poinje u embrionalnom periodu,
nastavlja se u pubertetu i traje do klimakterijuma (45. godina ivota).

FOLIKULOGENEZA

Oko primarne oocite koja je nastala diferencijaciom i rastom oogonije formira se jo u

embrionalnom periodu jedan sloj folikularnih elija to zajedno ini primarni folikul. S obzirom na to da
se dioba zaustavlja u diplotenu, folikuli e ostati na ovom stadijumu razvoja sve do puberteta. U
pubertetu se nastavlja razvoj folikula i nastanak sekundarnog. Diobom folikularnih elija formira se
granulozni sloj (stratum granulosum). Plazmalema oocite zadebljava i naziva se oolema. Oko oocite
formira se jedan prozraan membranozni sloj koji formiraju folikularne elija i sama oocita koji se naziva
zona pelucida. Uz samu zonu pelucidu formira se corona radiata koja se sastoji od elija koje svojim
produecima dospjevaju do membrane oocite i uestvuju u njenoj ishrani. Iznad stratuma granulosuma
je vezivni omota (theca foliculi) koji se sastoji od unutranjeg membranoznog sloja i okolnog fibroznog
sloja i velike koliine krvnih sudova. Daljim rastom izmeu stratuma granulosuma i corone radiate
formira se antrum koji je ispunjen folikularnom tenou. Sama oocita nalazi se ekcentrino u jednom

62
izvratu folikularnih elija (cumulus ophorus). Folikul sa antrumom i folikularnom tenou naziva se De
Grafov ili tercijarni folikul.

Prskanjem De Grafovog folikula dolazi do ovulacije. Ovo se deava pri kraju prve mejotike diobe oocite.
Prskanjem folikula sekundarna oocita okruena coronom radijatom i zonom pelucidom, zajedno sa
primarnom polocitom ulazi u tubu uterinu. Sekundarna oocita nastavlja diobu i dolazi do metafaze druge
mejotike diobe. Ako doe do oplodnje ona e nastaviti drugu mejotiku diobu i od nje e nastati ootida
i sekundarna polocita.

26. GENSKE REKOMBINACIJE

Transformacija podrazumjeva proces unosa DNK iz spoljanje sredine u eliju, a da pri tome ne
dolazi do elijskog kontakta. Karakteristina je za bakterije, cijanobakterije i neke vrste gljiva. Strana DNK
moe poticati iz istog organizma, ali isto tako moe poticati i iz razliitih organizama.

Jedan od najznaajnih eksperimenata za dokaz ovog procesa izveo je Grifit na patogenom i

nepatogenom soju S. pneumoniae. One se inae nalaze u normalnoj flori drijela ovjeka, ali mogu
izazvati upalu plua. Kod mieva ove bakterije izazivaju smrtonosnu upalu plua.

Patogeni soj ovih bakterija posjeduje S-gen koji ima ulogu u proizvodnji kapsule otpornu na imuni sistem
mieva, dok R-gen prestavlja mutirani S gen koji ne dovodi do sinteze kapsule.

Grifit je u organizam mieva ubrizgao R-bakterije, zajedno sa prokuvanim S bakterijama, koje nisu mogle
da izazovu infekciju. Meutim, on je primjetio da su mievi uginuli za 24 h. Kasnije je dokazano da su
fragmenti gena iz prokuvanih patogenih bakterija ule u eliju zdravih bakterija. Njihovim ulaskom
enzimi transferaze u organizmu zdravih bakterija su isjekle fragment DNK sa jednog njegovog lanca, a
energija koja se oslobodila prilikom isjecanja upotrebljena je za ubacivanje stranog fragmenta u
homologi segment recipijenta. Tako da u predjelu DNK gdje se nalazio R-gen imamo jedan lanac R-gena i
jedan lanac S-gena koji nisu meusobno potpuno komplemenarni pa njihovi nukleotidi obrazuju
heterodupleks. Replikacijom bakterije, meutim, pomou reper mehanizama ova promjena u lancu
moe biti ispravljena u korist S-gena ili R-gena. Ovo je prilino znaajan proces za rezistenciju bakterija
na antibiotike. Pored toga, ovaj proces je imao znaaj i u mapiranju gena. S obzirom na to da svaki strani
segment sadri bar 2 gena, oni se na hromozomu moraju nai jedan pored drugog. Ovakav segment,
prema tome vri tranformaciju dva gena, a prema fenotipskim karakteristikama moe se utvrditi koji su
to geni.

Konjugacija predstavlja prenos genetikog materijala izmeu organizama pri emu dolazi do
kontakta izmeu dvije elije. Ona je prvi put primjeena kpod E.coli. Luderberg i Tatum su u elijama
E.coli izazvali po tri mutacije i ubacili ih zajedno u isti supstrat. Oni su oekivali da sve elije uginu jer ne
mogu preivljeti taj broj mutacija. Meutim, elije su poele da se dijele. Oni su kasnije uvidjeli da
postoji odreeni broj bakterija u supstratu kod kojih su bili sve divlji geni. Doli su do zakljuka da je
dolo do rekombinacija genetikog materijala meu bakterijama. Takoe su utvrdili da je prenos
genetikog materijala jednosmjeran tako da je jedna elija davalac donor genetikog materijala, a
druga primalac recipijent genetikog materijala. U prilog ovom zakljuku ide istraivanje kod kog je

63
izazvana mutacija kod svih recipijenata, pri emu je zbog prijema genetikog materiala od donora dolo
do preivljavanja bakterija. Za razliku od prethodnog, kada je u svim elijama donora izazvana mutacija,
kolonija nije rasla.

Kasnije je utvreno postojanje plazmida ili F-faktora koji predstavlja jednu jedinicu replikacije
replikon. DNK plazmida nosi informaciju za sintezu proteina koji imaju funkciju u obrazovanju
citoplazmatinog mostia izmeu elija izmeu kojih se vri razmjena genetikog materijala. Za ovu DNK
se danas zna da ima samo jedan operator tj. da transkripciom daje policistronsku RNK.

Proces prenoenja genetikog materijala se odvija tako to se priblii bakterija donor (F+) i bakterija
recipijent (F-) pri emu se izmeu ovih bakterija formira citoplazmatini mosti. Kasnije dolazi do prelaza
jedne niti DNK plazmida F+ faktora u F- faktor. Pri prelasku ovoj niti se dodaju komplementarni
nukleotidi tako da se ulaskom u recipijenta formira cjelokupna dvolanana DNK plazmida. Takoe i u F+
faktoru proces replikacije se zavrava. Bakterija F- kada primi plazmid postaje F+ i moe prenositi
genetiki materijal.

Kasnije je otkriveno da DNK plazmida nekada moe biti ugraena u hromozom bakterija. Ove elije imaju
veliku sposobnost rekombinacije i nazivaju se Hfr-elije (engl. high-frequency recombination). Pri prelazu
ove DNK u recipijent uvijek e osim dijela DNK koji odgovara plazmidu prei i jedan dio DNK koji se nalazi
poslije njega. Na taj nain F- faktor i nakon zavrene konjugacije ostaje F-. DNK koja je ula u recipijenta
sadri odreen DNK koja se nalazi u recipijentu pa je zbog toga recipijent diploidan za odgovarajue gene
to je za organizam bakterije nestabilno stanje. To dovodi do krosing overa izmeu homologih sekvenci F
faktora i hromozoma, odnosno do rekombinacija.

Povratnim krosing overom moe doi do izdvajanja F+ faktor iz bakterijskog hromozoma pri emu od
Hfr-elije nastaje F+. Meutim, nekada ne doe do pravilnog izdvajanja tih sekvenci to uzrokuje da F+
faktor prenese i gene glavnog hromozoma, to se oznaava kao F faktor. Isto se deava kao i u
prethodnom sluaju krosing over.

Transdukcija podrazumjeva proces prenosa DNK materijala putem prenosioca vektora. Vektori
su najee virusi. Razlikujemo dva tipa transdukcije optu i specijalizovanu.

Pri optoj transdukciji fragmenti DNK domaina ugrauju se u kapsid virusa i pri infekciji odreene elije
virusom prenose i genetiki materijal u organizam domaina koji se zatim rakombinuje sa domainskom
DNK. Ovi virusi se ne ugrauju u genetiki materijal domaina ve se nalaze u eliji i vre litiki ciklus.
Ovaj fragment DNK mora imati odreenu veliinu tako da moe stati u kapsid virusa. Ako je fragment
predugaak njegovo isijecanje vri endonukleaza. Endonukleaze su inae i enzimi koji vre isijecanje
palindromskih sekvenci DNK (segment nukleinske kiseline na dvostrukom lancu DNK ili RNK u kojima se
oitavanje nukleotida od 5' ka 3' na jednom lancu poklapa oitavanju od 5' ka 3 na komplementarnom
lancu), tako da one ovaj segment mogu isjei i direktno iz DNK lanca.

Pri specijalizovanoj transdukciji virusi se integriu sa genetikim materijalom domaima, ali se pri
njihovom odvajanju vri i odvajanje djela genetikog materijala domaina. Ulaskom u drugog domaina
virus unosi gene prethodnog domaina pa se na taj nain i geni domaina rekombinuju. Nekada

64
otkidanjem virusa doe do otkidanja prevelikog segmenta koji ne moe da ue u kapsid. Da bi ovaj
segment uao u kapsid endonukleaze isjecaju najee virusne gene.

Krosing over predstavlja jedan od vidova rekombinacije. Odvija se u mejotikoj diobi eukariota i
to sa poetkom u pahitenu dok se zavrava u diplotenu. Da bi otpoeo ovaj proces prvo treba da doe
do sparivanja homologih hromozoma u zigotenu, a zatim se formira sinaptonemalni kompleks koji se
sastoji od dva lateralna zbijena elementa i jedanog centralnog tankog elementa koji su meusobno
povezani poprenim elementima. Svi ovi elementi su proteinske prirode. Sinaptonemalni kompleks
predstavlja mjesto na kome se odvija krosing over. Poetkom krosing overa prvo endonukleaze
prekidaju isto orijentisane homologe lance na nesestrinskim hromatidama, a zatim se oni spajaju sa
prekinutim preostalim dijelom na nesestinkoj hromatidi pod uticajem ligaza ime se formira jedna forma
u obliku slova X. Zatim dolazi do njene modifikacije ime se formira oblik krsta ije krakove predstavlja
dvolanana DNK , a centralni dio jednolanana DNK. Zatim moe doi do prekida u dva pravca. Ako doe
do prekida u pravcu sjever-jug nesestrinske hromatide e razmjeniti genetiki preostali dio lanca i
krosing over e se odigrati pravilno. Meutim, ako doe do presjecanja lanaca u pravcu istok-zapad
zamijenjeni segment DNK molekula e se sastojati iz jednog lanca porijeklom od homologog hromozoma
i drugog lanca koji je porijeklom od istog hromozoma. Doi e do pojave heterodupleksa. Heterodupleks
e ispraviti reper mehanizmi u dva pravca: ili u pravcu mutirane DNK ili u pravcu divlje.

Rekombinacije kod eukariota podrazumjevaju:

1. Krosing over
2. Razdvajanje hromozoma u anafazi prve mejotike diobe
3. Spajanje gameta prilikom oploenja

27. DETERMINACIJA I DIFERENCIJACIJA POLA

Postoje tri nivoa diferencijacije pola:
1. hromozomski pol: odreen konstitucijom polnih hromozoma (muki pol: XY; enski pol: XX)
2. gonadni pol: zavisi od toga koji tip gonada posjeduje jedinka (muki pol: testis; enski pol:
ovarijumi)
3. fenotipski pol: odreen je prisustvom odreenih polnih odvoda, spoljanjih polnih organa i
drugih odlika pola, kao to su: karakteristian raspored maljavosti i masnog tkiva, razvoj mljenih
lijezda, specifina boja glasa itd.
Ukoliko je proces diferencijacije pola normalan, ove tri kategorije pola su meusobno uskljaene i
proistiu jedna iz druge. Tako e u mukom polu hromozomska konstitucija XY usloviti razie testisa, a
njihova aktivnost dalje e dovesti do fenotipskih odlika mukog pola.
S obzirom na to da u ostvarivanju funkcija vezanih za pol centralno mjesto imaju gonade (predstavljaju
mjesto proizvodnje specifinih gameta, lue hormone i druge faktore od kojih zavisi formiranje
fenotipskih odlika pola), one se smatraju primarnim polnim odlikama. Sve fenotipske odlike pola,
ukljuujui i polne odvode i spoljanje polne organe, pripadaju sekundarnim polnim odlikama.

POLNI HROMOZOMI OVJEKA

65
U gametogenezi, tj. u prvoj mejotikoj diobi, dolazi do razdvajanja polnih hromozoma, tako da gameti
posjeduju samo po jedan polni hromozom. Jajne elije se ne razlikuju po sastavu polnih hromozoma, jer
mogu da nose samo X hromozom, pa kaemo da je enski pol homogametan. U mukom polu 50%
spermatozoida posjeduje X, a 50% Y hromozom, pa je muki pol oznaen kao heterogametan. Tako e
hromozomski pol zametka zavisiti zapravo od mukog gameta.

Polni X i Y hromozomi se razlikuju. X hromozom je submetacentrian, srednje veliine, slian

hromozomima C grupe. Y je akrocentrian, mali hromozom najsliniji autozomima iz G grupe.
Na citogenetikom nivou :
Y hromozom posjeduje veliki heterohromatinski blok u distalnom dijelu dugog kraka, koji varira
u veliini i kod zdravih mukaraca, a esto je deletiran kod osoba sa smanjenom plodnou.
Ima oko 90 Mb i u cjelini je siromaan genima. 30-40% Y hromozoma ini neaktivni
heterohromatin. Na kratkom kraku nalazi se SRY (engl. sex region on Y cromosome), koji je
kljuan za diferencijaciju testisa. Na dugom kraku se nalazi grupisano nekoliko regiona koji
kontroliu spermatogenezu.
X hromozom: na njemu se nalaze geni koji odreuju razliita tjelesna svojstva. Dokaz za ovo je
postojanje znaajnog broja bolesti koje se nasljeuju vezano za X hromozom (npr. Dienova
miina distrofija, hemofilija A i B, daltonizam...). Ima veliinu od oko 165 Mb i posjeduje oko
170 gena. Na kratkom kraku (Xp) smjeten je gen koji kontrolie funkciju pola: DAX1 (ili DSS). Na
Xq samjeten je gen koji kodira sintezu receptora za testosteron (njihovom mutacijom nastaju
teki poremeaji u diferencijaciji pola). Neposredno ispod centromere, u regionu Xq13, nalazi se
centar inaktivacije X hromozoma, koji upravlja procesom formiranjem Barovog tijela (Barovo
tijelo: tamno, heterohromatinski tjelace smjeteno u jedru).
Inaktivacija X hromozoma: Do ovog dolazi da bi se uravnoteio nesklad u koliini genetikog
materijala u mukom I enskom polu. Ovo je nazvano doza kompenzacije. Stvar je sluaja koji
e od dva X hromozoma biti aktivan u odreenoj eliji. Na inaktivnom X hromozomu ipak ostaju
regioni koji su stalno aktivni (Dokaz: razlika u fenotipu ene sa jednim X hromozomom i
normalne ene).
Inaktivacija se prvi put javlja na stadijumu blastociste i taj obrazac inaktivacije prenosi se na sve
elije koje nastaju u daljim diobama.

I pored vie nego jasnih razlika, X i Y hromozomi ovjeka ipak imaju meusobno homolge regione. To su
mali segmenti na samom kraju p i q kraka oba hromozoma, a oznaeni su kao pseudoautozomalni
regioni (PAR).
Naime, u terminalnom dijelu kratkih kraka X i Y hromozoma nalazi se region PAR-1. Preko ovog regiona X
i Y hromozomi se obavezno sinapsiraju u mejozi I, a uestalost krosing overa je oko 50%. S obzirom da se
napomenuti SRY gen nalazi u neposrednoj blizini PAR-1, nepravilnim krosing overom on moe da pree
na X hromozom i uslovi poremeaje diferencijacije pola.

DIFERENCIJACIJA GONADA
Gonade vode porijeklo od sredinjeg klicinog lista mezoderma, dok primordijalne germinativne elije
nastaju van samog embriona, u endodermu umanane kese,
Zaetak gonada formira se u periodu od 4. do 6. nedjelje embrionalnog ivota, i to na isti nain kod oba
pola: u blizini zaetka bubrega mezonefrosa, javlja se u epitelu celoma parni nabor, koji se naziva
genitalni nabor. U ovaj region aktivnim kretanjem dospijevaju primordijalne germinativne elije. Tako
nastaje indiferentna gonada. Povrina gonade zadebljava, dajui korteks, a unutranji dio formira
medulu.

66
Kod mukog embriona indiferentna gonada e se diferencirati u testis, koji se formira prvenstveno iz
medule. Formiraju se zaeci sjemenih kanalia, a u njima se nalaze spermatogonije i Sartolijeve elije. U
intersticijumu testisa se diferenciracju Lajdigove elije, koje poinju produkciju testosterona.
Kod enskog embriona indiferentna gonada se diferencira u ovarijum, i to prvenstveno na raun
korteksa. Formiraju se primordijalni folikuli, u kojima se uoava centralno postavljena oogonija okruena
jednim slojem elija.

Geni koji kontroliu diferencijaciju gonada:

1. Genetika kontrola diferencijacije testisa:
Region na Y hromozomu koji ima kljunu ulogu pri diferenciranju indiferentne gonade u testis oznaen
je kao SRY gen. Nalazi se u distalnom dijelu p kraka Y hromozoma. Njegov produkt je protein koji se
oznaava kao TDF (engl. testis-determing factor). To je polipeptid koji ima ulogu transkipcionog faktora, i
sadri region kojim se vezuje za DNK. Vezivanje TDF-a za specifine segmente DNK dovodi do aktivacije
drugih gena ukljuenih u diferencijaciju testisa. Pored toga, dokazano je i uestvovanje u kontroli
aktivnosti gena koji su vani za diferencijaciju sekundarnih polnih karakteristika.
SRY gen je neophodan, ali ne i dovoljan za diferencijaciju testisa, s obzirom na to da pri promjenama u
genima smjetenim na autozomima, u nekim sluajevima, ne dovodi do formiranja testisa.
2. Genetika kontrola diferencijacije ovarijuma:
U nedostatku Y hromozoma, tj. SRY gena, indiferentna gonada sisara se diferencira u ovarijum. Za
diferenciranje ovarijuma dovoljan je jedan X hromozom, ali su za njegovo normalno funkcionisanje
neophodna dvije (poznato je da kod ena sa XO konstitucijom dolazi do formiranja ovarijuma, ali zbog
nedostatka drugog X hromozoma brzo dolazi do gonadne disgeneze).
Na kratkom kraku X hromozoma prisutan je DAX1 ili DSS gen. On je u kompeticiji sa SRY faktorom i ima
vanu ulogu u razviu ovarijuma. Tokom normalne diferencijacije testisa ovaj gen je suprimiran.
Autozomalni gen za diferncijaciju ovarijuma, WT1, smjeten je na p kraku hromozoma 11.

DIFERENCIJACIJA POLNIH ODVODA I SPOLJANJIH POLNIH ORGANA

Formirane gonade, kao primarne polne karakteristike, usmjeravaju diferenciranje polnih odvoda i
spoljanjih polnih organa.
U stadijumu indiferentne gonade u oba pola postoje dva para kanala: Wolfovi (mezonefrosni) i Milerovi
(paramezonefrosni).
U mukom polu, polni odvodi (epididimis i sjemevod) e se formirati iz Wolfovih kanala pod uticajem
testosterona iz Lajdigovih elija testisa. Uporedo sa tim, u mukom embrionu dolazi do gubljenja
Milerovih kanala, zahvaljujui djelovanju MIF-a (engl. Mllerian-inhibiting factor), koji je produkt
Sartolijevih elija.
U enskom polu nema luenja testosterona, pa dolazi do gubljenja Wolfovih kanala. S druge strane,
nema ni produkcije MIF-a, tako da Milerovi kanali opstaju i iz njih se diferenciraju polni odvodi (jajovodi,
materica i dio vagine).
Spoljanji polni organi se diferenciraju iz genitalne kvrice. Muke genitalije nastaju pod djelovanjem
derivata testosterona. U enskom polu, u nedostatku testosterona, iz genitalne kvrice se formiraju
enski spoljanji organi.

28. HROMOZOMSKE ABERACIJE (DELECIJE I DUPLIKACIJE)

Delecije spadaju u grupu strukturnih hromozomskih aberacija. Moemo ih podijeliti u dvije grupe:

67
 iste delecije koje su posljedica prekida na hromozomu i gubitka prekinutog dijela bez
centromere. Ako se na hromozomu pojavi samo jedan prekid, onda je to terminalna
delecija, a ako se pak u nivou jednog kraka dogode dva prekida, pa se dio hromozoma
izmeu tih prekida izgubi, onda je to intersticijalna delecija.
Druga grupa delecija predstavlja kombinaciju sa duplikacijama i nastaje usljed strukturnog
prerasporeivanja kod roditelja, inverzija i translokacija.

U sutini, delecije su parcijalne monozomije.

Delecije autozoma su uvijek tetne. U homozigotnom stanju su letalne, jer je veina regiona hromozoma
neophodna za normalan varijabilitet jedinke. Delecije u heterozigotnom stanju takoe mogu biti letalne,
to zavisi od znaaja izgubljenih genetikih segmenata koji prouzrokuju razliite fenotipske efekte ili
funkcije gena na neoteenom homologom hromozomu, jer se tetni recesivni geni sada mogu
nesmetano izraziti u fenotipu. Ova pojava je oznaena kao pseudodominacija.

Najei sindrom uslovljen ovom strukturnom promjenom je sindrom majeg plaa koji je rezultat
terminalne delecije kratkog kraka hromozoma broj 5. Naziv sindroma potie od toga to pla
novoroenadi podsjea na mjaukanje make. Osnovne fenotipske karakteristike: mikrocefalija, oi
iroko razmaknute, mali rast i teka mentalna retardacija.

Prader-Vilijev i Angelmanov sindrom su primjer genetikog imprintiga (razliita ekspresija genetikog

materijala u zavisnosti od toga da li se genetiki materijal nasljeuje od oca ili od majke). Oba sindroma
su rezultat intersticijalne delecije hromozoma broj 15, s tim da je prisutni hromozom 15 kod nosilaca
Prader-Viliijevog sindroma porijeklom od oca, dok je kod nosilaca Angelmanovog sindroma porijeklom
od majke. Fenotip: gojazni, kratko tijelo, male ruke i stopala, mentalna retardacija.

Duplikacije predstavljaju viak genetikog materijala u kariotipu. Nastaju nakon spontanih ili
indukovanih hromozomskih prekida, kao rezultat nepravilnog krosing overa, translokacija... Uglavnom su
stabilne i nebalansirane i njihovo prisustvo je najee manje tetno po fenotip od delecija.

Kod heterozigota, u pahitenu mejoze I, prilikom sinapsiranja homologih hromozoma, na hromozomu sa

duplikacijom se formira petlja koja se moe detektovati citogenetiki. Duplikacije mogu da se nau na
razliitim hromozomima ili jedna pored druge na istom hromozomu (tandem raspored).

Duplikacije mogu imati i pozitivan efekat, jer se smatra da su duplikacije dovele tokom evolucije do
uslonjavanja genetikog materijala. U genomu eukariota se sreu multiple kopije gena koje imaju
identine ili sline sekvence. To su multigenske familije (npr. familija globinskih gena).

Nakon duplikacije moe doi do promjene u sekvenci nekih genskih kopija to ih ini nefunkcionalnima
pri emu se formira tzv. pseudogen. Mogue je da promjena sekvence nukleotida vodi i do promjene
funkcije proteinskog gena.

68
29. HROMOZOMSKE ABERACIJE (INVERZIJE)
Inverzije nastaju kao rezultat dva prekida na hromozomu nakon ega se dio unutar prekida rotira
za 180. Mogu biti:

Pericentrine ukoliko su se prekidi odigrali na oba hromozomska kraka, pa je

centromera smjetena unutar segmenta koji rotira
Paracentrine ako su se prekidi desili u nivou jednog od kraka, pa je centromera izvan
segmenta koji rotira

Kako pericentrine inverzije mijenjaju proporciju hromozomskih kraka, one su i jednostavnije za

citogenetsko detektovanje.

Osobe nosioci inverzije imaju balansirani karioptip i uglavnom su fenotipski potpuno normalne jer je
ukupan genetiki materijal prisutan, ali je raspored gena je promijenjen. Meutim, ukoliko doe do
promjene ekspresije gena usljed promjene poloaja gena (pozicioni efekat), do prekida gena ili
duplikacija i delecija, ove promjene se onda odraavaju na fenotip.

Ukoliko je inverzija homozigotna, mejoza nosioca e biti normalna pa je i rizik za formiranje

nebalansiranih gameta mali. Ako je inverzija prisutna samo na jednom od homologih hromzoma
(heterozigotna), onda u mejozi I normalan i invertovan hromozom tee sinapsiranju i formiraju
inverzionu petlju kako bi homologi genski lokusi bili postavljeni jedan naspram drugog. Ukoliko ne doe
do krosing overa u okviru inverzione petlje formirae se normalni i balansirani gameti to daje dobru
prognozu za potomstvo. Naime, ovi gameti sa normalnim gametima formiraju zigote sa normalnim
fenotipom. Meutim, ako doe do krosing-overa na kraju mejoze I nastae 2 kerke elije. U jednoj e
biti prisutan hromozom sa jednom normalnom hromatidom i drugom koja e zbog rekombinacije
posjedovati delecije i duplikacije. U drugoj eliji je hromozom koji ima jednu invertovanu hromatidu i
drugu koja e kao rezultat krosing overa imati duplikacije i delecije. U toku mejoze II formirae se 4
mogua tipa gameta: normalan, balansiran (sa invertovanom hromatidom) i dva tipa nebalansiranih
gameta (sa delecijama i duplikacijama).

Kao rezultat rekombinacije u inverzionoj petlji nosioca inverzije, formirae se dicentrini hromozom i
jedan acentrini fragment koji e se u daljem toku diobe izgubiti. Dicentrini hromzozom je nestabilan i u
anafazi I mejoze neminovno dolazi do prekida dijela dicentrika koji se naziva anafazni most. Tokom
telofaze I formirae se dvije elije: jedna koja nosi hromozom sa jednom normalnom hromatidom i
drugom koja je zbog delecije nebalansirana, i druga koja nosi hromozom sa jednom invertovanom
hromatidom i drugom koja je zbog delecije nebalansirana. Na kraju druge mejotike diobe formirae se
4 mogua tipa gameta: normalan, balansiran (sa invertovanom hromatidom) i dva tipa nebalansiranih
gameta (sa delecijama).

Oko 1% pojedinaca koji se testiraju u citogenetikim laboratorijama ima malu pericentrinu inverziju
hromozoma broj 9, i to je najvea inverzija kod ovjeka. Ova strukturna promjena se smatra normalnom
poto nijesu naeni nikakavi tetni efekti kod nosilaca niti postoji rizik od spontanog odbacivanja ploda
ili pojave anomalija kod potomstva.

69
Pericentrina inverzija hromozoma broj 3 je jedna od malobrojnih za koju postoji dovoljno podataka koji
ovu strukturnu promjenu povezuju sa eventualnim aberacijama koje se mogu javiti kod potomaka.
Nosioci ove inverzije su srodnici starosjedilaca Njufaundlenda i fenotipski su normalni.

Inverzije su veoma znaajna strukturna promjena hromozoma sa stanovita evolucije poto je njihova
uloga u specijaciji ovjekolikih majmuna i ovjeka velika.

30. HROMOZOMSKE ABERACIJE (TRANSLOKACIJE)

Translokacije podrazumijevaju razmjenu hromozomskih segmenata izmeu nehomologih i
homologih hromozoma. Sve translokacije dijelimo u 3 grupe: reciprone translokacije, Robertsonove
translokacije i insercije.

Reciprone translokacije predstavljaju meusobnu razmjenu segemata nehomologih hromzoma.

Poto je razmjena reciprona, broj hromozoma u eliji ostaje nepromijenjen i osobe nosioci su uglavnom
fenotipski potpuno normalne. Ovaj tip translokacija predstavlja balansirane i stabilne strukturne
aberacije. Do poremeaja balansa ipak moe doi usljed pozicionog efekta ili prekida unutar gena nakon
ega slijede oteenja praena odreenim anomalijama koje nijesu svojstvene ni jednom sindromu. Ove
translokacije obino ukljuuju 2 hromzoma i obino su bezazlene za nosioca, ali podrazumijevaju
znaajan rizik za formiranje aberantnih gameta, a samim tim i tetne posljedice za potomstvo.

U pahitenu mejoze I, kada se hromzomi nosioca reciprone translokacije sinapsiraju, formira se

pahitenski kvadrivalent. Njega grade dva translocirana i dva odgovarajua homologa hromozoma u tenji
da homologi genski lokusi budu postavljeni jedan naspram drugog. Obino se u anafazi mejoze I ova 4
hromozoma razdvajaju po tipu 2:2 segregacije, tako da 2 hromzoma iz kvadrivalenta odlaze na jedan pol
elije, a 2 na drugi. Razdvajanje se moe desiti na 3 naina:

Alternativna segregacija: kada na jedan pol elije odlaze 2 normalna hromozoma, a na

drugi 2 translocirana. Nastae normalni i balansirani gameti;
Susjedna jedan segregacija: hromozomi sa heterologim centromerama (jedan normalan i
jedan translociran) odlaze na isti pol elije;
Susjedna dva segregacija: hromozomi sa homologim centromerama (jedan normalan i
jedan translociran) odlaze na isti pol elije. Ova dva tipa segregacije dovode do formiranja
nebalansiranih gameta (sa delecijama i duplikacijama).

Reciprona translokacija izmeu hromozoma 8 i 14 uslovljava pojavu Burkitovog limfoma, a izmeu

hromozoma 9 i 22 je uoena kod pacijenata sa hroninom mijeloidnom leukemijom.

Robertsonove translokacije su rezultat prekida obino u nivou centromera akrocentrinih

autozomnih hromozoma nakon ega se fuzioniu dugi kraci hromzoma i tako se formira novi
metacentrian ili submetacentrian hromozom. Kao rezultat translokacije doi e i do fuzije kratkih kraka
pri emu e nastati minutni hromozom koji e se u narednim diobama izgubiti. Kako se na kratkim

70
kracima svih akrocentrinih autozoma nalaze NOR (engl. nucleolus organizer region) regioni, gubitak
kratkih kraka dva akrocentrika se nee odraziti na fenotip nosioca. Tako osoba nosilac Robertsonove
translokacije ima balansirani karioptip sa 45 hromozoma i normalan fenotip.

Ukoliko su u ovaj tip translokacija ukljuena dva hromzoma iz istog para (npr. 13/13, 21/21) radi se o
homologoj Robertsonovoj translokaciji i tada je novoformirani hromozom metacentrian. Nosioci su
fenotipski normalni, uglavnom fertilni, ali ne mogu imati potomstvo. U toku anafaze mejoze I
novonastali translocirani hromozom odlazi u jednu od kerki elija koja e imati normalan broj
hromozoma (n) ali i duplikaciju q regiona datog akrocentrika. Druga elija e biti nulizomik (n-1) za dati
akrocentrini hromozom. Gameti koji e biti formirani na kraju mejoze II su nebalansirani. Spajanjem
ovih gameta sa normalnim gametima formirae se monozomian zigot ili zigot sa normalnin brojem
hromzoma i translokacionom trizomijom datog akrocentrika. Monozomije su letalne dok translokacione
trizomije (hromozoma 21 i 13) uslovljavaju ispoljavanje Daunovog ili Patau sindroma.

Heterologa Robertsonva translokacija ukljuuje akrocentrine autozome razliitih homologih parova iz

iste grupe. Nosoci su fenotipski normalni. U profazi mejoze I, kada homologi hromozomi sinapsiraju, kod
nosioca translokacije se formira pahitenki trivalent koga ine translocirani hromozom i dva normalna
akrocentrika. Razdavajanje ovih hromzoma u anafazi I moe biti alternativno (u jednu kerku eliju
odlaze 2 normalna akrocentrika, a u drugu translocirani hromozom; gameti su n-1), segregacija susjedna
jedan ili dva (u jednu kerku eliju odlazi jedan normalan akrocentrik i ta elija je n-1, a u drugu
translocirani hromozom sa drugim akrocentrikom i ta elija je n, ali sa duplikacijom q regiona
odgovarajueg akrocentrika). Sparivanjem ovih 6 tipova gameta sa normalnim, mogu se formirati
genotipski i fenotipski normalan zigot, zigot sa balansiranim kariotipom i normalnim fenotipom,
monozomini zigoti i zigoti sa translokacionom trizomijom. Monozomije su letalne, a ivoroeni sa
translokacionom trizomijom 21 i 13 ispoljavaju karakteristika Daunovog, odnosno Patauovog sindroma.

Insercije su nereciprone translokacije kojima prethode tri hromozomska prekida, dva na jednom
hromozomu, jedan na drugom. Nakon toga, segment unutar dva prekida sa prvog hromozoma se
ubacuje na mjesto prekida na drugokm hromozomu to rezultira pojavom delecija, odnosno duplikacija
odreenih gena. Insertovani segment moe biti sa prvobitnim redosljedom gena ili invertovan. Nosioci
insercija mogu imati genotipski i fenotipski normalno potomstvo, potomke sa balansiranim kariotipom i
normalnim fenotipom, ali i malformisanu djecu sa prisutnim delecijama i duplikacijama u kariotipu.

31. HROMOZOMSKE ABERACIJE (RING HROMOZOM)

Ring hromozom nastaje kao rezultat dvije terminalne delecije nakon kojih se deletirani segmenti
gube, dok se ostatak hromozoma rearanira u prstenastu strukturu. Ova hromozomska forma je rijetka
ali je primijeena kod svih humanih hromozoma.

Ring hromozomi su nebalansirane i nestabilne strukturne aberacije. Zbog specifinog oblika tokom diobe
(uglavnom u anafazi), ring hromozom tei naknadnom cijepanju i ponovnom rearaniranju. Kod veine
nosilaca ring hromzoma primijeeni su poremeaji u rastu, dok je kod nekih pacijanata prisutna i blaga

71
mentalna retardacija. Ipak, mnogi nosioci ne pokazuju bilo kakve fenotipske anomalije, to je vjerovatno
uslovljeno mikro delecijama koje su prethodile formiranju ringa kao i njegovom stabilnou.

Neke studije pokazuju da prstenasti hromozom moe nastati i prostom fuzijom telomernih regiona
hromozoma bez prethodnih delecija. Ovakav tip prstenastog hromozoma je naroito nestabilan i tokom
dioba moe usloviti aneuploidije koje mogu dovesti do smrti elija. Fenotip nosioca se oznaava kao
ring sindrom.

32. NUMERIKE ABERACIJE

Numerike hromozomske aberacije podrazumijevaju bilo koje odstupanje od normalnog broja
hromzoma u kariotipu. Razlikujemo 3 grupe numerikih promjena:

o Poliploidije uveanje broja cjelokupnog hromozomskog seta;

o Aneuploidije pojava vika ili manjka pojedinanih hromozoma;
o Miksoploidije prisustvo dvije ili vie elijskih linija, sa razliitim brojem hromozoma, u
okviru istog organizma. Ukoliko razliite elijske linije potiu od jednog zigota organizam je
mozaik, a ako potiu od razliitih zigota onda je himer.

Poliplodije su veoma rijetke, ali su kao somatske poliploidije karakteristine za elije pojedinih
humanih tkiva. Tipini primjeri su elije jetre koja je u regeneraciji i elije placente. Ova pojava je rezultat
ubrzanih mitotskih dioba.

Najei tip poliploidnih promjena su triplodije (3n) koje su uglavnom rezultat dispermije (oploenje
koje ukljuuje dva spermatozoida) ili pak oploenja koje ukljuuje ve aberantne (diploidne) gamete.
Fenotipska ekspresija triploidnog kariotipa zavisi od injenice da li je set koji je u viku naslijeen od oca
ili majke. Ako je porijeklom od oca, obino se formira abnormalna placenta dok je embrion slabo
razvijen. Ako je set koji je u viku porijeklom od majke placenta je mala, a razvoj embriona je usporen.
Tetraploidije (4n) su uglavnom rezultat izostanka prve diobe zigota.

Aneuploidije su uslovljene ili nerazdvajanjem hromozoma ili anafaznim zaostajanjem hromozoma.

Nerazdvajanje hromozoma moe biti posljedica pogrenog sparivanja hromozoma u prvoj mejotikoj
diobi, to dovodi do poremeaja u njihovom odvajanju u anafazi I, ili nerazdvajanja sestrinskih hromatida
u drugoj mejotikoj diobi ili u mitozi. Hromozomi ili hromatide koje se nijesu odvojile migriraju na jedan
pol elije koji e tako imati viak genetikog materijala dok e se na drugom polu elije javiti manjak
genetikog materijala. Poremeaji u sparivanju homologih hromozoma se oznaavaju kao asinapsis,
ukoliko sinapsiranje izostane, odnosno desinapsis, kada se sparivanje dogodi ali se sinaptiki kompleks ili
hijazme prerano odvajaju.

Hromozomsko nerazdvajanje moe biti:

Primarno rezultat nerazdvajanja u mejozi I, mejozi II ili obje, pri emu je elija koja ulazi u
diobu sa normalnim kariotipom;
Sekundarno rezultat nerazdvajanja u mejozi I kod nosilaca aberantnog kariotipa (npr. 47,XXX);

72
 Postzigotno rezultat poremeaja u brazdanju zigota pri emu nastaju mozaici.

Primarno nerazdvajanje hromozoma u mejozi I dovodi u telofazi I do formiranja jedne

nulizomine (n-1) i druge dizomine (n+1) elije koje e u sluaju oploenja sa normalnim diploidnim
gametima formirati dva tipa aneuploidnih zigota: monozomian (2n-1) i trizomian (2n+1). Ukoliko do
greke doe u jednoj od erki elija u drugoj mejotikoj diobi formirae se 3 tipa gameta: normalni,
monozomini i dizomini, to e kao rezultat imati formiranje normalnog, monozominog ili trizominog
zigota. Posljedica greke u obije mejotike diobe je formiranje razliitih tipova aberantnih hromozoma,
ali i normalnih. Naime, kao posljedica greke u mejozi I formirae se nulizomina i dizomina elije. U
toku mejoze II od nulizomine elije e se formirati nulizomini gameti, dok se 4 hromatide dva
homologa hromozoma dizomine elije mogu raspodijeliti na nekoliko naina formirajui razliite tipove
gameta (nulizomine, dizomine, trizomine, tertrazomine, ali i normalne).

Sekundarno nerazdvajanje hromozoma je posljedica aneuploidije nosioca aberacije. Kod npr.

mukarca sa dizomijom Y hromzoma (47,XYY) postoje 2 mogunosti kako e se tri polna hromozoma
razdvojiti u mejozi I. Prva je mogunost da X hromozom ode u jednu sekundarnu spermatocitu, a dva Y
hromzoma u drugu. Od ovh elija e se tokom mejoze II formirati jedan normalan gamet (n,X) i jedan
dizomian (n+1,YY). Druga mogunost jeste da X i Y hromozom odu u jednu sekundarnu spermatocitu, a
drugi Y hromozom u drugu. U tom sluaju dolazi do formiranja jednog normalnog (n,Y) i jednog
dizominog (n+1,XY) gameta.

Postzigotno nerazdvajanje je posljedica poremeaja u mitozi. Ukoliko se greka desi u prvoj diobi
brazdanja, kao rezultat nerazdvajanja sestrinske hromatide jednog hromozoma, doi e do formiranja 2
aberantne elije koje e u narednim diobama dati aneuploidne elijske linije: monozominu (2n-1) iIi
trizominu (2n+1). Dati embrion na taj nain postaje mozaik. Ukoliko se nerazdvajanje desi u drugoj ili
bilo kojoj narednoj diobi kao rezultat e se pojaviti 3 elijske linije: jedna sa normalnim kariotipom i dvije
aneuploidne.

Kao rezultat numerikih aberacija mogu se formirati elije kod kojih su svi hromozomi porijeklom
od jednog roditelja (uniparentalna diploidija) ili su pak dva prisutna homologa hromozoma porijeklom
od istog roditelja (uniparentalna dizomija).

33. ANEUPLOIDIJE POLNIH HROMOZOMA

Aberacije polnih hromozoma imaju manje tetan efekat na fenotip nego anomalije autozoma,
to se moe objasniti inaktivacijom svih prekobrojnih X hromozoma.

Turnerov sindrom (45, X0)

Incidencija ovog sindroma je 1:2500 enske novorodjenadi. Ova monozomija (kao i sve ostale) je veoma
letalna, pa je 99% ovakvih fetusa abortirano u prvom mjesecu gestacije. Fenotip osoba sa ovim
sindronom je uslovljen nedostatkom supresornih gena koji se nalaze na inaktivnom X hromozomu.

73
Ovaj fenotip karakterie gonadalna disgeneza (ovarijumi postaju vezivne trake), to znai da su ovakve
osobe su sterilne. Ipak, 3% ovih osoba ima menstruacije i fertilne su. Sekundarne polne karakteristike su
takoe nerazvijene. Ovaj sindrom se odlikuje nizom somatskih poremeaja: nizak rast (125-150cm),
kratak i naboran vrat, nizak rast kose na vratu, titaste grudi sa razmaknutim bradavicama, hipoplazija
prstiju, anomalije srca...
U 75% sluajeva X hromozom je porijeklom od majke, to ukazuje na neodvajanje hromozoma u
spermatogenezi.

Super-ena (47, XXX)

Incidencija je 1:1000 enske novoroenadi, a poveava se sa starou majke. Fenotip ovih jedinki varira
i nema karakteristinih somatskih anomalija. U 1/3 sluajeva je utvrena blaa metalna retardacija i
poremeaj ponaanja.
Trizomija X hromozoma moze poremetiti mejozu i menstruaciju. Potomstvo ovakvih ena je uglavnom
normalno, iako je rizik da e se roditi erka sa ovim oboljenjem 50%.
Ova trizomija nastaje usljed neodvajanja X hromozoma u I ili II mejotikoj diobi majke ili u II mejotikoj
diobi oca.

Polizomija X hromozoma kod ena

Sve do sada ispitane ene sa kariotipom 48, XXXX su sa mentalnom retardacijom, a u nekim sluajevima i
sa disfunkcijom ovarijuma. Nekad se sreu i anomalije karakteristine za Daunov sindrom.
49, XXXXX osobe se karakteriu sa jo veom mentalnom zaostalou, a i somatske anomalije su ee.
Polizomije nastaju zbog neodvajanja hromozoma u I i II mejotikoj diobi kod jednog roditelja.

Klienfelterov sindrom (47,XXY)

Incidencija je 1:1000 muke novoroenadi. Fenotip: izdueni ekstremiteti, vii od normalnih mukaraca,
krupni zubi, evnuhoidni habitus i blaga mentalna retardacija. Testisi su smanjeni, sekundarne seksualne
karakteristike su slabo razvijene, oskudna kosmatost, a u 40% se pojavljuje ginekomastija, odsustvo
spermatogeneze.
Ova aberacija nastaje zbog neodvajanja hromozoma u mejozi roditelja, a rizik se poveava sa starou
majke.
Postoje i polizomije X hromozoma kod mukaraca (48, XXXY), koje su sline Klinefelterovom sindromu,
osim sto je intezitet anomalija vei.

47, XYY

Ovakva aneuploidija se vezuje za agresivno ponaenje jedinki sa ovakvim kariotipom, ovakvi mukarci su
neto vii i imaju krupnije zube. Postoje i polizomije 48, XYYY i 49, XYYYY kod kojih se biljei porast
agresivnosti i pad inteligencije.

74
34. SINDROMI GENSKIH ANOMALIJA
Mada je letalnost autozomnih trizomija zigota vrlo velika, neke trizomije su kompatibilne sa
ivotom I prisutne su u ivoroenooj populaciji.

Trizomija hromozoma 21 (Downov sindrom)

Ova autozomna trizomija je najea, jedno dijete na 700 ivoroene djece ima trzomiju 21. Incidencija
ove abaracije je znatno vea u momentu zaea, ali vie od 60% trizominih fetusa spontano abortira, a
oko 20% su mrtvoroeni.
Najizrazitiji fenotipski efekti trizomije 21 su mentalna retardacija i kongenitalne anomalije srca praene
u razliitom stepenu izraenim anomalijama drugih organa.
Trizomiju hromozoma 21 karakterie i povean rizik za pojavu akutne leukemije i prijevremeno starenje.
Na osnovu ispitivanja parcijalnih trizomija utvreno je da je samo distalni dio dugog kraka (21q22)
odnosno 1/8 do 1/5 hromozoma 21 znaajan za patogenost ovog sindroma.
Najvei broj sluajeva Downovog sindroma (95%) ima prostu trizomiju hromozoma 21. Trizomija
najee nastaje usljed greaka u mejozi majke. Mozacizam se javlja u 1-2% pacijenata i klinika slika je u
ovim sluajevima slabije izraena. U oko 5% sluajeva trizomija 21 nastaje usljed translokacije, kada je
jedan roditelj nosilac balansirane translokacije u kojoj uestvuje hromzom 21 ili translokacija nastane de
novo u mejozi jednog od roditelja.
Najnovija istraivanja su pokazala da se Downov sindrom javlja u kod djece sa naizgled normalnim
kariotipom. U ovim sluajevima je u pitanju duplikacija malog segmenta 21q 22 oko 2000 kb koji je
odgovoran za fenotipske karakteristike ovog sindroma.

Trizomija hromozoma 18 (Edwardsov sindrom)

Incidencija ove trizomije je 1/6000 novoroenadi, dok 95% fetusa sa ovom trizomijom zavrava
spontanim pobaajem. Meu ivoroenom djecom preovlauje enski pol, to dokazuje da se fetusi
mukog pola ee eliminiu spontanim pobaajem. Fenotip novoroenadi sa ovom trizomijom se
odlikuje multiplim anomalijama. Ova djeca umiru brzo poslije roenja, samo oko 10% preivi prvu
godinu ivota. Neodvajanje hromozoma u mejozi roditelja je glavni uzrok za ovog sindroma. Rijetko
sindrom nastaje usljed balansirane translokacije jednog od roditelja, a jo rijee se javlja mozaicizam koji
prouzrokuje znatno blau kliniku sliku.

Trizomija hromozoma 13 (Patuov sindrom)

Uestalost ove trizomije se kree oko 1/12.000 novoroenadi. Djeca su sa multiplim malformacijama i
samo oko 10% preivi prvu godinu. Najei uzrok trizomije 13 je neodvajanje hromozoma u mejozi
roditelja. U oko 20% sluajeva jedan roditelj je nosilac balansirane translokacije, a u 5% sluajeva je
prisutan mozaicizam.

75
Trizomija hromozoma 8

Prije primjene tehnika traka nije bilo mogue definisati ovaj sindrom, jer se nije znalo koji je hromozom
iz grupe C u trizominom stanju. Veina do sada opisanih pacijenata ima ovu trizomiju u mozainoj formi
uz prisustvo normalne elijske linije, pa zato i njihov fenotip varira zavisno od distribucije elijskih linija u
organizmu. U svjetskoj literaturi do sada je opisano oko 100 sluajeva trizomije 8.

Ostale trizomije autozoma u ivoroenim populacijama se javljaju toliko rijetko da se ne moe dati
nikakva procjena njihove uestalosti. Kao kompletne trizomije potvrene su vie puta samo trizomija
hromozoma 22 i trizomija 9, dok su ostale trizomije hromozoma 3, 7, 10, 12, 15, 16, 19 i 20 opisane
samo nekoliko puta ili kao pojedinani sluajevi, najee u mozainoj formi.

35. DETERMINACIJA I DIFERENCIJACIJA EMBRIONALNIH ELIJA I TKIVA

ivot svake vieelijske jedinke poinje jednom jedinom, oploenom jajnom elijom, zigotom.
Zigot predstavlja novu, jedinstvenu kombinaciju gena roditelja, tako da ne postoje dvije jedinke koje bi
imale istovjetan genom (izuzetak su jednojajani blizanci).

U genomu zigota je upisan razvojni plan novog organizma koji treba da se realizuje tokom
embrionalnog i fetalnog perioda ivota.

I humani embrion se razvija iz zigota dugim i sloenim procesima, od kojih su najznaajniji

proliferacija elija (rast), diferencijacija elija i oblikovanje nove jedinke, morfogeneze. Morfotgeneza je
uslovljena rastom i diferencijacijom.

Centralni problem biologije razvia je pitanje: kako od jedne elije, zigota, nastaje sloeni
organizam od nekoliko milijardi elija. Kako te elije postaju specifine po formi i funkciji? Kako se
reprodukuju u odreene djelove novog organizma? Kako se organizuju u tkiva i organe?

Sve te elije nastaju od zigota, zigot je totipotentan. Sa svakom novom diobom potencije
blastomera se ograniavaju (pluripotentnost, multipotentnost) da bi se, ranije ili kasnije, zavisno od
vrste kojoj pripada embrion, definitivno svele na jedan jedini razvojni put: embrionalne elije postaju
unipotentne. Jo uvijek nije jasno kada i kako jedna elija u toku daljeg razvoja moe da postane samo
elija jetre ili elija srca.

Diferencirana elija ima nove morfoloko-fizioloke karakteristike koje je ine posebnom,

drugaijom od ostalih embrionalnih elija. Promijenila je oblik, veliinu, ponaanje prema susjednim
elijama. Diferencirana elija je osposobljena da vri posebnu funkciju.

Dosadanja ispitivanja su pokazala da je osnovna razlika meu diferenciranim elijama u

biosintezi specifinih proteina. Neke diferencirane elije sintetiu veliki dio specifinih proteina, npr.
90% proteina eritrocita ini hemoglobin; druge sintetiu male koliine specifinog proteina, npr. Enzim
detoksikacije u elijama jetre. Jedne svoje proteine izluuju direktno u krv (protein hormone), druge u
spoljanju sredinu (enzimi varenja, koje sintetiu elije egzokrinog pankreasa), tree u meuelijske
prostore (vezivne elije sintetiu kolagen).

76
 Zakljuak bi bio da je diferencirana elija specifina po tipu proteina koji proizvodi i po ulozi koju
ima u ortganizmu.

Strukturni elementi elije, proteini citomembrana, elementi koji omoguavaju diobu elije,
kretanje, oblik ili promjenu oblika, komunikaciju izmeu elija, proteini koji kontroliu rast i diobu elije i
sve druge procese u elijim, predstavljaju fenotipsku ekspresiju gena elije. Ako u jednom trenutku
embriogeneze blastomere ponu da se razlikuju izmeu sebe po ovim karakteristikama, onda bi to
znailo da u razliitim blastomerama funkcioniu razliiti geni. Da li razliite blastomere imaju razliite
genome?

Zigot i elije koje od njega nastaju dijele se mitotskom diobom a sutina mitoze je u
ravnomjernoj podjeli hromozoma i gena elija majke na elije erke. To znai da svaka naa elija ima
iste hromozome i gene kao to je imao zigot: epitelna elija ima gen za hormon rastenja, elija hipofize
gen za kolagen itd. Ako je tako onda mora da postoje vrlo precizni mehanizmi kontrole aktivnosti gena
koji u odreeno vrijeme, na odreenom mjestu u odreenoj eliji jedne gene ukljuuju u rad, a druge
iskljuuju iz rada.

Za sada su najmanje jasni regulatorni mehanizmi koji obezbijeuju aktivnost onih gena iji su
produkti, u odreenoj fazi embrigeneze, potebni eliji, kao i mehanizmi koji kontroliu suklaen razvoj
cjelokupnog vieelijskog organizma. Problem molekularne osnove kontrole aktivnosti gena je centralni
problem savremene biologije.

Nije udno da se mnogo vremena pretpostavljalo da pri brazdanju zigota razliite embrionalne
elije dobiju razliite determinante koje odreuju pravac razvoja svake embrionalne elije. Jednim
relativno jednostavnim eksperimentom, ova teroija je oborena. Ako se mikropipetom iz oploene jajne
elije amfiba izvadi jedro, pa se u ovakvu enukleiranu eliju unese jedro neke od elija blastule ili
gastrule, u najveem broju eksperimenata jajna elija poinje da se brazda i normalno se razvija. Kada bi
se tokom brazdanja jedra kvalitativno mijenjala, ovakav eksperiment ne bi bio mogu. U novije vrijeme,
ak i jedra razliito diferenciranih elija larve (npr. elija crijevnog epitela ili neurona), prenijeta u jajnu
eliju kojoj je uklonjeno rebro, obezbijeuju normalan embrionalan razvoj.

Ako se tokom razvia jedra kvalitativno ne mijenjaju, zato ipak dolazi do diferencijacije, do
nastanka razlika izmeu embrionalnih elija?

Druga vana komponenta jajne elije je citoplazma. U mnogim jajnim elijama, neposredno po
oploenju, mogu da se uoe kvalitativno razliiti predjeli citoplazme. Ti predjeli se razlikuju po
konzistencji citoplazme, po prisustvu ili odsustvu razliitih inkluzija (pigment, vitelus), po koliini RNK,
rasporedu organela, biohemijskim procesima i dr.

U toku brazdanja, sa svakom novom diobom embrionalne elije postaju sve manje i manje i ne
mijenjaju svoj poloaj u odnosu na predjele zigota. To znai da od poetka brazdanja blastomere
dobijaju kvalitativno razliitu citoplazmu. Citoplazma predstavlja spoljanju sredinu jedra i moe da
utie na aktivnost jedra. Ako se jedro diferencirane elije presadi u citoplazmu zigota, prestaje
transkripcija rRNK, karakteristina za difernciranu eliju.

77
 Vrlo je vjerovatno da diferencijacija primarno zavisi od kvaliteta citoplazme u kojoj se nalazi
jedro. Ako jedra razliito reaguju na kvalitativno razliitu citoplazmu, onda ona postaju razliita me po
sadraju gena, ve po aktivnosti gena.

Ta primarna razlika se produbljuje jer e se izmijeniti i interakcija izmijenjenog jedra sa

citoplazmom. Progresivno, nukleo-plazmazini odnosi postaju sve specijalizovaniji i sve vie se razlikuju
izmeu elija usmjerenih u razliitim pravcima.

Da kavalitativno razliita citoplazma moe da utie na diferencijaciju, dokazano je na primjeru

Ascarisa (valjkasti crv).

Zapaeno je da se tokom razvia Ascarisa dio citoplazme zigota sa mnogo RNK uvijek nalazi
samo u jednoj blastomeri. Blastomera bogata RNK ima 2n hromozoma. Sve ostale blastomere ve poslije
prve diobe dobijaju fragmentisane hromozome, odnosno imaju manje DNK od 2n. elije sa
fragmentisanim hromozomima diferencirae se u somatske elije a elije sa intaktnim hromozomima
daju elijsku liniju gonada. Izgleda da citoplazma bogata RNK utie na stabilnost DNK i sprijeava
fragmentaciju hromozoma a time odreuje razvojni put gonocita.

Eksperimentalna biologija je i na drugim vrstama pokazala da citoplazma zigota utie na

diferencijaciju embrionalnih elija.

Oploena jajna elija kojoj je uklonjeno jedro moe da se brazda, zavisno od vrste kojoj pripada,
do blastule, gastrule ili ak larve. Ako je zigot bez jedra sposoban da se brazda, onda moramo da
peretpostavimo da se u samoj citoplazmi zigota nalaze izvjesne informacije koje obezbijeuju brazdanje.
Te informacije mora da potiu od genoma jer se i zigot bez jedra brazda po odreenom nasljednom
planu, na odreen nasljedan nain.

Jajna elija sazrijeva u jajniku. Trajanje sazrijevanja je razliito kod razliitih vrsta: nekoliko dana,
nedjelja pa i mjeseci. Kod ovjeka, jajna elija poinje da sazrijeva u jajniku u toku embrigeneze i u stanju
diktiotena (I mejotika profaza) moe da provede i desetine godina. Zavie sazrijevanje tek po ulasku
spermatozoida, u jajovodu.

U jajnoj eliji kimenjaka nakupljaju se hranljive materije iz okoline sredine ili iz krvotoka majke
ali i sama jajna elija sintetie brojne makromolekule, od kojih e neke koristiti tek poslje oploenja.

Najvie podataka o biosintetskoj aktivnosti ovocite prikupljeno je ispitivanjem amfiba, posebno

vrste Xenopus laevis. Zapaeno je da mlada ovocita u stadionu pahitena ima u jedru dvije vrste DNK:
rastresitu, hromozomsku DNK i kompaktnu, u vidu kalote, rDNK. Ribozomska DNK sadri gene za
prekursorsku, 45S rRNK. U ovociti ima 100-1000 puta vie gena za rRNK nego u somatskim elijama.
Poveanja broja gena za rRNK vri se procesom amplifikacije, diferencijalnim umnoavanjem rDNK, pri
emu se hromozomi ne replikuju. Ribozomska DNK se u vidu prstenova odvaja od hromozoma i obrazuje
brojne nukleoluse. Dok somatske elije imaju samo dva nukleolusa, u ovociti ih moe biti i nekoliko
hiljada. Zahvaljujui ovakvom poveanju broja gena za rRNK, jedna ovocita moe da sintetie toliko rRNK
koliko u istom vremenskom periodu sintetie 20.000 elija jetre.

78
 U stadijumu diplotena ovocita Xenopusa sadri duke (oko 800.000 mikrona) hromozome, u vidu
bivalenata. Oni imaju posebnu grau. Na njima se zapaaju mjesta hijazmi, jedna centralna osovina ini
spiralizovana, u smislu transkripcije neaktivna DNK a od nje se bono izdvajaju simetrine
despiralizovane petlje. Ovakvi hromozomi podsjeaju na etke kojima su se nekad istila stakla plinskih
lampi, pa ih nazivaju lamp-bruch ili etkasti hromozomi.

Na petljama, koje predstavljaju aktivne gene, transkribuju se vrlo raznovrsne, heterogene RNK.
One se spajaju sa proteinima (zatita) pa se na petljama citohemijskim metodama dokazuju DNK petlje,
niti tek sintetisanih RNK i granule nukleoproteina. Broj nukleotida u prepisanim RNK varira od nekoliko
desetina do nekoliko hiljada. Pretpostavlja se da u heterogenim RNK ima i iRNK i tRNK. To su molekuli
koji mogu dugo vrijeme da se ouvaju u citoplazmi ovocita i da se aktiviraju tek po oploenju. Neke od
njih sadre informacije za proteine hromatina, za proteine diobenog vretena, kontraktilnih struktura i dr.

Neke od prepisanih RNK ne naputaju jedro i najee bivaju razgraene. Njihova uloga jo
uvijek nije objanjena.

36. GENETIKO SAVJETOVALITE

Genetiko savjetovanje je postalo najznaajnija oblast humane genetike. Genetiko savjetovanje
obuhvata:

a) postavljanje pravilne dijagnoze,

b) procjenu prognoze i vrijednosti bilo kojeg od moguih oblika lijeenja i
c) utvrivanje rizika ponovnog javljanja nasljedne bolesti i poremeaja u porodici.

Genetiko savjetovanje podrazumijeva i svestranu pomo porodici u razumijevanju genetikih

implikacija, kao i iznalaenje razliithih mogunosti da se posljedice ublae.

Kada su u pitanju monogenski autozomno dominantni i recesivni poremeaji koji se nasljeuju

na jasan mendelski nain, kao i kada je oboljenje vezano za X hromozom, rizik ponovnog javljanja bolesti
u porodici se lako izraunava. Druga grupa su tzv. multi-faktorski poremeaji a to su mnoge este bolesti
u humanim populacijama u ijoj etiologiji naslijee ima znaajnu ulogu, ali se te bolesti ne naslijeuju po
Mendelovim pravilima. Rizik njihovog ponovnog javljanja u porodici se procjenjuje na osnovu
posmatranja uestalosti bolesti kod srodnika probanada (empirijski rizik).

U sklopu genetikog savjetovanja su i brakovi izmeu srodnika, koji imaju odreen nivo
zajednikih gena, jer imaju zajednike pretke. to je stepen srodstva vii, postoji vea vjerovatnoa
uspostavljanja homozigotnog stanja za tetne recesivne gene.

Prenatalna dijagnoza nasljednih oboljenja

Za roditelje sa rizikom raanja djeteta sa anomalijama ili nekom nasljednom boleu mogunost
prenatalne dijagnoze i selektivnog pobaaja oteenog ploda predstavlja znaajno dostignue. Jedna od
iroko primjenljivanih metoda prenatalne dijagnoze u svijetu i u naoj zemlji jeste amniocenteza. Ovim

79
postupkom se dobijaju elije plodove vode, koje se mogu kultivistati i koristiti za analiz hromozoma
ploda.

Optimalno vrijeme za amniocentezu je oko 16. nedjelje trudnoe. elije plodove vode
(amnionske tenosti) odgajaju se i umnoavaju in vitro na odreenoj hranljivoj podlozi i poslije
odreenog vremena uzimaju za analizu urina.

Nekultivisane elije plodove vode se ispituju u cilju odreivanja ploda fetusa, putem analize X- ili
Y-hromatina. Ovaj metod je je posebno znaajan kad su posrijedi majke sa rizikom raanja mukog
djeteta sa ozbiljnom boleu vezanom za X hromozom. Da bi odreivanje pola bilo sigurnije, obino se
ispituje i kariotip fetusa.

Druga metoda za prenatalno postavljanje dijagnoze hromozomopatija, koja se sve vie koristi u
citogenetikim laboratorijama, jeste ispitivanje horionskih resica. Ova metoda se primjenjuje ranije, u
prvom tromjesjeju turdnoe, i zato ima izvjesne prednosti u odnosu na amniocentezu, jer stvara manje
traume kod trudnica, zato to je period ekanja na rezultat krai i trudnica se moe odluiti da
blagovremeno prekine trudnou.

Obije ove metode zahtijevaju prethodnu primjenu ultrazvuka za odreivanje: tanog vremena
trudnoe, poloaja placente, iskljuivanja blizanake trudnoe ili smrti ploda.

Kultivisane elije plodove vode se koriste za otkrivanje oko 60 uroenih biohemijskih

poremeaja. Ispitivanjem nivoa alfa fetoproteina u amnionskoj tenosti mogu se u ranoj trudnoi otkriti
poremeaji nervne cijevi, anecefalija i spina bifida.

Za otkrivanje anomalija centralnog nervnog sistema koristi se i ultrazvuk, kao i za anomalije

drugih organskih sistema.

Neke nasljedne bolesti se mogu otkrivati sistematskim traganjem (screening) kod novoroene
djece. Prvi put je sistematsko traganje primijenjeno za otkrivanje fenilketonurije. Sistematsko traganje je
znaajno i za otkrivanje preklinikih sluajeva i osoba genetiki predisponiranih za odreene bolesti.
Ovaj postupak omoguuje primjenu odgovarajue terapije prije pojave simptoma bolesti.

Otkrivanje nosilaca rcesivnih tetnih gena u humanim populacijama ima izuzetan znaaj zbog
visokog rizika ovih osoba da tetni gen prenesu na potomstvo. Heterozigoti za neka patoloka svojstva su
relativno esti u humanim populacijama. Nekada se ovi heterozigotni nosioci mogu lako prepoznati, kao,
npr., u sluaju nedostatka u krvi enzima katalaze, dok se za neka oboljenja moe identifikovati samo dio
nosilaca, kao u sluaju fenilketonurije, hemofilije i dr. Postoje, meutim, i takvi genetiki poremeaji za
koje jo uvijek nisu pronaene metode za otkrivanje nosilaca mutiranog tetnog gena.

Danas se sve vie koristi DNK tehnologija za postavljanje dijagnoze i prevenciju nasljednih
bolesti.

Izolacija specifinih sekveni DNK i njihovo kloniranje su neophodni uslovi za dijagnostikovanje

nasljednih poremeaja.

80
 Postoji nekoliko pristupa za dobijanje specifinih sekvenci DNK koje su oznaene kao genske
probe iz sloene mjeavine DNK sekvenci. Genske probe su komplementarne genu koji ispitujemo.

1. cDNK kloniranje
2. kloniranje genomne DNK
3. formiranje oligonukleotidnih proba

cDNK se dobija kada se na iRNK izolovanoj iz odreenog tkiva uz pomo reverzne transkriptaze
sintetie komplementaran lanac DNK. Ova cDNK se moe ugraditi u vekror, plazmid ili virus, i
umnoavati u bakterijskoj eliji.

Genomna DNK se ekstrahuje iz jedra elija i dejstvom restrikcionih enzima se sjee u fragmente
razliite duine, koji se ugrauju obino u viralni vektor. Rekombinovanjem virusima se inficira
bakterija i poslije umnoavanja virusa vri se odabiranje (screening) odgovarajuih kloniranih
sekvenci (genskih proba).

Kulture bakterija koje sadre klonirane sekvence DNK se zovu biblioteke gena.

Ako se zna redosljed aminokiselina u proteinskom produktu odreenog gena, mogu se formirati
djelovi vjetakog gena, koji takoe slue kao probe za identifikaciju gena (oligonukleotidne probe).

DNK dijagnoza

Izvori DNK za analizu su jedra limfocita periferne krvi, kultivisani fibroblasti koe, elije plodove
vode i horionske resice. Ekstrahovana DNK iz ovih elija se sjee u fragmente odgovarajuim
restrikcionim enzimom. Fragmenti DNK iz bilo kog izvora mogu biti razdvojeni na osnovu duine
putem elektroforeze u agaroznom gelu i daljim postupkom denaturacije i hibridizacije sa
odgovarajuom radioaktivno obiljeenom probom moe se utvrditi genetiki poremeaj u njima.
Ovaj postupak je oznaen kao Southern blot tehnika, prema autoru koji ju je pronaao. Nasljedne
bolesti se mogu otkriti direktno ili indirektno, DNK tehnologijom.

Ako u okviru jednog gena postoji mutacija u obliku delecije ili insercije, to moe smanjiti ili
poveati razmak izmeu restrikcionih mjesta za odgovarajui restrikcioni enzim. Isijecanjem DNK tim
enzimom i hibridizacijom fragmenta sa odgovarajuom obiljeenom probom moe se,
autoradiografijom, uoiti krai ili dui fragment u odnosu na duinu fragmenta kod osoba koje
nemaju datu mutaciju gena. Na primjer, osobe homozigoti, koje imaju normalne gene za beta globin,
hibridizacijom sa probom, daju na autoradiografiji jednu traku koja pokazuje fragment od 5.2 kb,
nastao isijecanjem jednom restriktazom. Osobe homozigoti za mutirane gene e takoe imati jednu
traku, koja otkriva krai fragment od 4.6 kb, to je posljedica delecije u genu. Heterozigoti e
pokazati dvije trake koje oznaavaju oba fragmenta od 5.2 kb do 4.6 kb.

Na ovaj nain, analizom duine restrikcionih fragmenata moe se sprovesti prenatalna dijagnoza
fetusa pod sumnjom za dato oboljenje.

81
 Promjena restrikcionog mjesta moe nastupiti i usljed pojave takaste mutacije u okviru jednog
gena. Analizom duine restrikcionih fragmenata moe se otkriti ova mutacija.

Ako je poznata takasta mutacija gena koja prouzrokuje neko oboljenje, moe se i primjenom
hibridizacije sa oligonukleotidima probama za normalan i mutiran gen dokazati da li jedna osoba ili
fetus ima ili nema datu mutaciju u genomu.

Monogenski pormeaji se mogu otkrivati i indirektno. Sada se zna da su nekodirajuim

regionima genoma, unutar samog gena i u njegovim susjednim sekvencama prisutne takaste
mutacije, koje nemaju fenotipsku ekspresiju. Ove mutacije, meutim, mogu da mijenjaju broj
restrikcionih mjesta, to rezultira promjenom duine restrikcionih fragmenata. Ovo je normalna
pojava i oznaena je kao polimorfizam restrikcionih fragmenata. Ukoliko se polimorfno mjesto nae
u blizini mutiranog gena, nasljeuje se zajedno sa mutiranim genom i moe posluiti kao koristan
genetiki marker u porodicama za otkrivanje lanova porodice i fetusa pod sumnjom da su nosioci
date mutacije.

Primjena DNK analiza, direktna i indirektna, do sada je ve omoguila prenatalnu i

presimptomatsku dijagnozu niza nasljednih oboljenja, kao i otkrivanje heterozigotnih nosilaca
mutiranog gena. Sigurno je da e dalja ispitivanja na nivou DNK omoguiti da znatno vei broj
nasljednih poremeaja bude dostupan analizi, naroito u fetalnom periodu, to e biti veliki doprinos
prevenciji nasljednih oboljenja.

Moe se oekivati da e u budunosti DNK tehnologija biti primijenjena i u lijeenju nasljednih

bolesti zamjenom mutiranih gena normalnim genima (genoterapija).

Indikacije za prenatalnu dijagnozu hromozomopatija i genopatija su:

1. starost majke (trudnce starije od 35. godina imaju povean rizik za raanje djeteta sa
trizomijom hromozoma 21 i drugim varijabilnim trizomijama)
2. dijete fetus iz prethodne trudnoe sa hromozomskom anomalijom
3. jedan roditelj nosilac balansirane hromozomske aberacije (translokacije, inverzije)
4. poremeaji vezani za X hromozom
5. marker X-sindrom (mentalna retardacija uslovljena fragilnim X-hromozomom)
6. hemoglobinopatije
7. uroene greke metabolizma
8. hemofilija A i neke druge nasljedne bolesti
9. poremeaji razvoja nervne cijevi

82