Salkl Toprak ve Salkl Bitkiler in

Kompost Rehberi
 1990 ylnda, dier yaamlarla uyum ierisinde ve ekolojik btne saygl bir
toplum hayaliyle balayan Buday hareketi, 2002 ylnda Buday Ekolojik Yaam
Destekleme Derneine dnt. Buday, bu hayale ulamak iin bu ynde
rnekler oluturma, var olana destek olma ve bilginin dolamn salama
yolunda aba gsteriyor ve almalarn bu ama dorultusunda yrtyor.
Budayn niyeti; tek tek bireylerde ve bir btn olarak toplumda ekolojik yaam
bilinci ve duyarll oluturmak; ekolojik dengelerin geri dn olmayacak hz
ve biimde bozulmas sonucunda ortaya kan sorunlara zm yollar sunmak ve
doa ile uyumlu yaam desteklemektir.
www.bugday.org

Bu yaynn hazrl ve basm GEF Kk Destek Program tarafndan desteklenmitir.

Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei tarafndan yaynlanmtr. Her hakk sakldr.

Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei

Osmanaa Mahallesi, Yourtu kr Sokak, A.H. Uzunal Merkezi, No: 48 Daire:6 Kadky-stanbul
Telefon: +90 (216) 349 99 33
www.bugday.org
 indekiler
Buday Ekolojik Yaam GR 2
Destekleme Dernei
REHBERN AMACI 3
Dnm Kitapl - 5
1. BLM: TOPRAK VE EKOLOJ 5
Salkl Toprak ve TOPRAIN YAPISI 5
Salkl Bitkiler in
TOPRAIN BLEENLER 6
Kompost Rehberi Mineraller 6
Bu yayn Buday Ekolojik Yaam Organik Madde 8
Destekleme Derneinin yrtt Hava ve Su 10
Tarmsal Atklardan Kompost Gbre Mikrobiyoloji 10
Elde Edilmesi Projesi kapsamnda
hazrlanmtr. TOPRAK OLUUMUNDA KLM VE CORAFYANIN ETKLER 13
www.bugday.org EKOLOJ 14
TOPRAK NEDEN VE NASIL YOK OLUYOR? 15
llemenin Nedenleri 16
Hazrlayan: Emre Rona
Yanl Tarm Yntemleri ve Topran Fakirlemesi 16
Editr: Oya Ayman
Danman: Prof. Dr. brahim Orta 2. BLM: ATIK VE KRLLK 17

Katkda Bulunanlar: Melis Rona, 3. BLM: BAHE VE KOMPOST 19

Duygu Kayadelen, Gl Gamze zkan
izim ve Grafikler: Enis Yunak
Tasarm ve Uygulama: Nur Ayman
Bask
Stil Matbaaclk
Yaynclk San. Tic. A..
brahim Karaolanolu Cad.
Yaynclar Sk. No: 5
Levent/stanbul
Tel: (0212) 281 92 81 / 3 Hat
zr
Bu rehberin retimi aamasnda, elinize
ulaana kadar; tasarlanmasnda ve
baslmasnda kullanlan insan gc, her
aamada harcanan kat; kat yapmnda,
boyalarda, bilgisayarda ve bask
aamalrnda kullanlan kimyasallar, zaman
ve yapay bir dei doku arac olan para
iin zgnz. abamz ve dualarmzla, KAYNAKA 64
doal hayata toplamda tkettiimizden
ok, yararl olabilmeyi umut ediyoruz.
KOMPOSTUN FAYDALARI 20
KOMPOST NEDR, NE DELDR? 21
Kompostun Bileenleri 21
KOMPOST ETLER 26
Souk Kompost 27
Scak Kompost 29
Kompost ay 36
Solucan Kompostu (Vermicompost) 38
Bokai Kompostu 42
Sv Gbre (Biyo-gbre) 47
RTLEME (MAL) 51
KOMPOST VE MAL UYGULAMASI 55
BYK LEKL KOMPOST SSTEMLER 56
TRKYE PN DNTRYOR PROJES 59
4. BLM: DNM YOLUNDA ATILAN ADIMLAR 62

1
Giri

K bitiyordu. Utanga bir k hzmesinin altnda, bahemde yetitireceim sebzelerde

kullanmak zere, kompost ynm kartrdm. Aradan birka hafta geti. Kompost ynn
yeniden kartrmaya gittiimde bir de ne greyim? Kompost yn bir domates, biber,
patlcan ormanna dnm! lkbahar yamuru, kompostun iindeki tohumlar uyandrnca,
hepsi yeermi, fide olmu. Bitkilere zarar vermemek iin, kompostu kartrmadm, braktm
bysnler. Kompostun zenginlii ierisinde yetien domateslerin, biberlerin tad bal gibiydi.
Bir daha ne yaptysam yle domates yetitiremedim.

Kompostun iinden domates fidesi kmas, kompostumun yeteri kadar snamadn

gsteriyor, evet J. Ama bir de unu gsteriyor: rendiimiz pn iinde bile, yaama dair
bir olaslk var. Yaam her yerde. Dnme hazr.

Kompost, Budayn kurulduundan beri slogan olan Yaam Dnmdrn en gzel

oturduu noktalardan biri. Hem fiziken hem de ruhen. p sandmz, tiksindiimiz bir eyin,
pek ok faydal mikro organizmaya yuva olan bir eve dnmesi iin bazen tek yapmamz
gereken, doaya mdahale etmekten vazgemek. Biz aradan ekildiimizde, doa onu
kendisine en faydal eye dntrecek. nk, doada p yoktur.

Buday Dernei olarak, gdaya tm hayat emberini kapsayacak gzle bakmaya alyoruz.
Atalk tohumlarmz takasa aarak yok olmaktan kurtarmaya abamz bu emberin
balangcysa, gdamz tkettikten sonra ortaya kan organik atklar kompost yapmamz bu
emberin sonu. Ya da belki tam tersi.

emberin sonu nerde, ba nerde, kim bilebilir?

Ama tam ortasnda bir yerde, kompostun olduu kesin.

Gizem Altn Nance

Buday Dernei E Genel Mdr

2
Rehberin Amac

SORUNU ZME DNTRMEK

Tarmsal Atklardan Kompost Gbre
Trkiyenin pek ok yerinde olduu gibi, Data Yarmadasnda da, ba-bahe ve budama
atklar nemli bir sorun. Arlkl olarak badem ve zeytin aalarnn olduu Datada,
budama sonras kan dal-budaklar yaklyor veya p alanlarna gnderiliyor. Bu uygulama,
hem hava kirliliine neden oluyor hem de yangn tehlikesi douruyor. Dier yandan, yrede
hayvancln azalmas, kimyasal gbre kullanmnn giderek artmasna yol ayor.

Sorun gibi grnen durumlar ou zaman bir potansiyeli barndryor. Datadaki dal budak
atklarnn neden olduu sorun da nemli bir potansiyel tayor: Dal-budak atklar komposta
dntrlerek hem yangn tehlikesi ve hava kirliliinin nne geilebilir, hem de iftilerin
kompost gbresini kullanarak kimyasal gbre kullanm azaltlabilir. Ayn zamanda retilen
gbre, blgedeki organik tarm yapan iftilerin srdrlebilirliine de katkda bulunabilir.

Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei olarak Datada yrttmz, Tarmsal

Atklardan Kompost Gbre Elde Edilmesi Projesi ile, blgedeki potansiyeli deerlendirmek
zere adm attk. Birlemi Milletler Kalknma Ajans tarafndan desteklenen projeyi hayata
geirirken, kimyasal gbre kullanm nedeniyle canlln giderek yitiren topraklarn
yeniden verimli hale getirilmesi, blgede organik tarmn desteklenmesi ve kk iftinin
srdrlebilirliine destek olmay amaladk.

Elinizdeki Kompost Rehberini, Datada yrttmz proje srecini ve ktlarn mmkn

olduu kadar fazla sayda insanla paylamak amacyla hazrladk.
Rehberde bireysel ya da mahalle leinde kendi kaynaklarmzla retebileceimiz kompost
eitlerinden ve organik atklarmz faydal bir toprak zenginletirici haline getirebileceimiz
yntemlerden sz ettik. Rehberin ilk blmnde topran yaps, oluumu, biyolojisi ve kayb
hakknda verdiimiz bilgiler ise, uygulanacak yntemlerin salayaca yararn anlalmas
asndan nemli. Daha sonraki blmlerde okuyacanz teknikler arasnda sizin iin uygun
olduunu dndnz yntemi benimseyebilir, deneyim kazandka yaknlarnzla
paylaarak, organik atklarn dnmne olumlu bir katk koyabilirsiniz.

3
Proje kapsamnda bugne kadar u faaliyetleri gerekletirdik:

Data Yazkydeki arazilerde toprak analizleri yaptrdk ve sonular iftilerle paylatk.

Bylece topran ihtiyacn daha iyi anlam olduk. Analizler, Trkiyenin genelinde olduu
gibi, Datada da topran humus asndan zayf olduunu gsteriyordu.

Dal-budak atklarnn tlerek kompost yaplabilmesi iin tc satn aldk.

Ekim 2015te Data, Yazkyde teorik ve uygulamal gbre retim eitimi yaptk.
Eitimde, tcden geirilen dal-budak atklaryla Bokai kompostu ve sv gbre
hazrladk. Eitime Yazky iftileri, Dataya yeni yerleenler ve ehir dndan gelenlerle
birlikte 35 kii katld.

Ayn eitimi Nisan 2016da Data, Snd Kynde gerekletirdik. Eitime, Snddan 25
kii katld.

Nisan 2016 tarihinde Sndda organik tarm uzmanmz Nurhayat Bayturan organik
tarm eitimi verdi. iftiler badem ve zeytindeki zararllarla mcadele ve arazilerinde
uygulayabilecekleri doa dostu teknikler konusunda bilgilendiler.

Nisan 2016da Snd Ky kadnlaryla organik tarm yntemlerini ele aldmz bir
sohbet dzenledik. Sohbetlerimizde, gnlk hayatta uygulanabilecek ekolojik yntemler
ile yrede geleneksel olarak uygulanan piirme, koruma ve saklama yntemlerinin
srdrlmesi gibi konulada da paylamlarda bulunduk.

Proje srecini ve ktlarn mmkn olduu kadar fazla sayda insanla paylamak iin,
kompost eitimini konu alan bir video ile elinizdeki kompost kitapn hazrladk.

Proje srecini basnla ve Buday Derneinin 300 bini akn sosyal medya takipisiyle
dzenli olarak paylaarak bir model oluturmay amaladk.

Toprak biyolojisi ve kompost yapm hakknda yaynladmz videoyu Budayn

youtube hesabndan izleyebilirsiniz.

4
1. BLM: TOPRAK VE EKOLOJ
TOPRAIN YAPISI
Toprak, jeolojik olarak ana materyal ad verilen eitli kayalarn, fiziksel ve kimyasal ayrmas
sonucu oluan, iinde bakterilerden solucanlara, mantarlardan bitkilere kadar farkl canl
organizmalar barndran, bitkilere besin salayan ve kalnl birka milimetre ile birka metre
arasnda deien bir rtdr.
Olumas yzlerce, binlerce yl sren ve karmak yapsyla bilim insanlarn artmaya
devam eden bu gl, zengin ama narin yapy, ormanszlamadan yaplamaya kadar insan
faaliyetlerinden kaynaklanan eitli etkiler nedeniyle byk bir hzla kaybediyoruz.

klim koullarna gre farkllk gsterse de, topran oluabilmesi iin, ana materyalin ok
uzun bir srete zlmesi, zlen bu ana materyale bitki ve hayvanlardan oluan eitli
canllarn yerlemesi, toprakta ykanma ve birikme olaylarnn gereklemesi gerekir. Ana
materyal zldke, ortaya kan besin maddeleri bitkiler tarafndan alnabilir duruma
gelir ve bylece yosun, liken ve eitli otsu bitkiler yerlemeye balar. Bu bitkisel organik
maddenin toprak zerinde birikmesi ve ayrmasyla dier canllar, mikro flora ve fauna
ortama yerlemeye balar. Bitki rts zamanla gelitike, toprak besin maddeleri ynnden
zenginleerek dier canllarn oalmasn salar.

Anadolu Kapadokya
blgesindeki volkanik
tf kaya devaml
anmaktadr.

Sonuta, ana materyalin zerinde bitki rtsn besleyen, bitkilere durak grevi yapan,
ierisinde eitli canllarn yaad ve kimyasal olaylarn durmakszn devam ettii, canl bir
katman meydana gelir. Bu canl katmana toprak ad verilir.
Doal srete kayalardan toprak olumas olduka uzun zaman gerektirir. Bir cm toprak
tabakasnn oluabilmesi iin en az 300-1000 yl gemesi gerekir.

Gnmzde toprak bilimi hl birok bilinmeyeni barndryor. Baz bilim insanlar, uzay ve
dier gezegenlerle ilgili bildiklerimizin, toprak hakknda bildiklerimizden daha fazla olduunu
sylyor. Bunun balca nedeni, topran srekli olarak ok karmak srelerden geen,
canl ve cansz ok sayda bileenin etkileimi ile devaml bir devinim halinde bir yap olmas.
Topran alt, yzeyinde olduundan ok daha youn ve hareketli bir yaam barndrr.
nanmas zor olsa da, bir sr srsnn otlad ayrn altnda, toplam arlklar srlardan
daha fazla olan binlerce farkl organizma yaar.

5
TOPRAIN BLEENLER
Toprak %45 orannda mineral, %5 orannda organik madde, %25 boluk ve %25 sudan oluur.

Salkl bir topran bileenleri

Mineraller

Ana kayalardaki mineraller, -bunlar volkanik olaylarla gezegenin derinliklerinden devaml

yzeye kar- eitli biyolojik, kimyasal ve fiziksel etkilerle ufalanr. Yamur, rzgr, souk,
scak, suyun andrma gc gibi etkiler kayalar paralar. Oksijen, su ve karbondioksit ise
kayalarn kimyasal ban zayflatarak anmaya ak hale getirir. Bakteriler, mantarlar, yosunlar
ve likenler, biyolojik srelerle gdalarn retirken asit veya alkali ortamlar yaratarak kayalarda
atlaklar ve oyuklar oluturur, bunlar da kayalarn paralanmasna katkda bulunur.

Bu anma ve birikimle devam eden mineral takviyesi, topran zenginliini salayan, hangi
bitkilerin nerede ve neden yetitiini aklayan nemli bir sretir. Toprakta ortalama 90 farkl
mineral olsa da, yalnzca 7si ounluktadr; silikon, alminyum, demir, magnezyum, kalsiyum,
sodyum ve potasyum.

6
Bitki geliiminde hangi besin maddesi ne ie yarar?

Havadan Alnan Makro Besin Maddeleri:

Karbon (C): Niasta, karbonhidrat ve selloz oluumunun bel kemiidir. Fotosentez
sayesinde havadaki karbondioksitten alnr.
Hidrojen (H): Neredeyse yalnzca sudan alnr. eker ve gvde geliimi iin nemlidir.
Oksijen (O): Hcre solunumu iin gereklidir ve su ile havadan alnr. Bitkiler, fotosentez
srasnda oksijen retse de, rettii glikozu paralamak iin oksijene ihtiya duyar.

Birincil Makro Besin Maddeleri:

Azot (N): Bitkilerin en ok miktarda kulland elementtir. Proteinleri oluturan
aminoasitlerde bulunur. Klorofil oluumunda gereklidir. Bitki bymesi ve yeil doku
oluumu iin gereklidir.
Fosfor (P): Metabolizma srelerinde enerji tanmas iin gereklidir. Olgunlamay
hzlandrr, kk geliimini salar, kuraklk ve souk toleransn glendirir, fidelerin
glenmesini salar, tohum ve meyve dneminde zellikle ihtiya duyulur.
Potasyum (K): Azottan sonra miktar olarak en ok kullanlan besin maddesidir.
Azot sindirimi, niasta ve karbonhidrat oluumu gibi birok kimyasal tepkimede
katalizr olarak i grr, enzimlerin faaliyete gemesini salar. Bitkide su transferini ve
hastalklara kar dayankll salar. Meyve ve sebzenin kalitesini artrr.

kincil Makro Besin Maddeleri:

Kalsiyum (C): Hcre duvarlarn glendirir, kk ve srgn geliimi iin nemlidir.
Dier besin maddelerinin bitki iinde tanmasn salar.
Magnezyum (Mg): Fotosentez iin elzemdir. Fosfor metabolizmasyla ilikilidir.
Tohumlarda youn miktarda bulunur.
Kkrt (S): Aminoasit oluumu iin gereklidir. Soan, sarmsak, hardal gibi tipik
kokular oluturan organik bileiklerin kaynadr.

Mikro Besin Maddeleri:

Manganez (Mn): Klorofil sentezi ve enzim sistemlerinin faaliyete gemesi iin gerekir.
Demir (Fe): Klorofil retiminde katalizr olarak i grr. Enzim sistemlerinde kullanlr.
Bakr (Cu): Klorofil oluumunda katalizrdr.
inko (Zn): Enzim sistemlerini faaliyete geirir.
Bor (B): Hcre zarnda ekerin hareket etmesini salar, polen tanecikleri ve tplerinin
geliimini salar. ieklenme ve meyve dneminde etkilidir.
Molibden (Mo): Baklagil trlerin azotu sabitlemesini salayan rhizobium bakterileri
iin gereklidir.
Kobalt (Co): Baklagil trlerin azotu sabitlemesini salayan rhizobium bakterileri iin
gereklidir.

ve dierleri; Silikon (Si); Sodyum (Na); Klor (Cl); Nikel (Ni); Alminyum (Al).

7
 Fosfor, laboratuvarda sentezlenmesi mmkn olmayan, her canlnn ihtiya duyduu
nemli bir elementtir. Dnya apnda bir biyolojik fosfor dngs olsa da, bu olduka
karmak ve yava bir sretir.
Dnyadaki en byk fosfat kayas oca (inorganik fosfor kayna), Bat Sahrada,
Fasn Bou Craa yresinde bulunuyor. Ancak sorumsuz fosfor kullanm bu kayna
tketmekle beraber, yer alt sularnn kirlenmesi ve trofikasyon gibi sorunlara da yol
ayor.
Balk, karides, stakoz gibi deniz canllar, nemli organik fosfor kaynaklar arasnda yer
alyor. Bahede fosfor ihtiyac iin muz, elma, portakal ve fasulye kabuklarnn kl,
yn artklar ve re kullanlabilir.

Organik Madde
Anma sayesinde kayalardaki mineral bileikler ufalanp etrafa salr. Fakat toprak bundan
ibaret deildir. yi bir bahe topra yaklak % 45 orannda mineral ve % 5 orannda organik
madde ierir. Toprak yzeyindeki bitkiler, hayvanlar ve dier canllar ldke, bakteri
ve mantarlar tarafndan paralanr ve dnr. Bu dnm iklime gre farkl hzlarda
gerekleir. Sonuta, iinde artk fazla besin maddesi olmayan ama bol miktarda karbon
ieren, su tutma kapasitesi yksek, topaklanmay salayan, kahverengi, gzel kokulu, organik
madde zengini humus ortaya kar.

Humus ve Kompost
Latince toprak veya alt, s
kknden tremitir. Kullanm
konusunda baz yanl anlamalar sz
konusudur.
Humus, kompostun alabilecei
son durumdur, yani iinde rme
srecini devam ettirecek azot, fosfor
bileikleri kalmamtr. Kompost ise,
etrafndaki bitkilere eitli vadelerde
farkl besin maddeleri sunan, bu
nedenle bol miktarda canlya ev
sahiplii yapan, dolaysyla rme
ilemi az da olsa hl devam eden
canl bir oluumdur. Topraa
serdikten sonra toprak ekosistemine
karr, topraktaki biyolojik sreleri
destekleyerek eitlilii artrr ve
zamanla humusa dnr.
Orman tabannda oluan humus

8
 Bildiimiz tm yaam trleri karbon temellidir, yani canl veya l, her ey organik
maddedir. Kuru yapraklar, mantarlar, aalar, canl bir kedi, l bir kunduz; aklnza
yaayan veya yaam olan ne gelirse, organik madde olarak anlr. Bilimsel olarak,
iinde karbon bulunan herhangi bir molekl, organik bir molekldr.

Humusun iinde paralanmas zor olan karbon moleklleri elektrik yklenerek mineral
paracklarn kendisine yapmasn salar. Dahas, bu molekller snger ilevi grerek
topraktaki mikro yaam iin barnak oluturur. Yukarda szn ettiimiz anm minerallere
organik madde eklediinizde birok bitkinin yaamasna olanak tanyan ortam neredeyse
olumutur.

Yaayp da lm olan her canl, organik madde olarak topraa geri dner ve dngy
tamamlar. Toprakta yetien her trl bitkinin yaprak, sap ve kkleriyle birlikte toprakta
yaayan mikro ve makro hayvan varlnn bu ekilde toprak organik maddesine dnmesi
humus oluumunun kaynadr. Sentetik kimyasallarn etkisiyle yararl canllarn da zarar
grd modern tarm yntemleri nedeniyle bu dngnn krlm olmas, gnmz yaygn
ziraat anlaynn yol at sorunlarn banda gelir.

Yeryznn basit karbon dngs

9
Hava ve Su

Toprak sadece mineral ve organik maddeden olumaz. yi bir bahe toprandaki mineral ve
organik madde paracklarnn arasndaki boluklar hava ve su ile doludur. Bakteri, mantar
ve dier canllarn, dolaysyla bitkilerin salkl geliebilmesi iin toprakta devaml hava ak
gerekir. Su, topraktaki besin dngsnde nemli grevler stlenir.

Su, toprakta iki ekilde hareket

eder. Yerekimiyle hareket eden
su, paracklarn arasndaki
boluklardan geerek hava
boluklarn doldurur ve yoluna
devam ederken, taze havay bu
boluklara ekerek derinlere
SU szar (szan su). Fakat daha kk
boluklarda (30 mikrondan kk)
HAVA
belirli bir miktar su molekl
AGREGAT yerekimine kar gelerek,
(Mineral Topaklama)
paracklara sarl bir katman
oluturur (tarla kapasitesi/kapiler su, yani 30 mikrondan kk boluklarda yerekimine kar
gelerek hareket edebilen su). Yerekimine kar duran, hatta yukarya hareket edebilen bu
su katmann bitki kklerinin dorudan kullanmas mmkn olmasa da, bu katman toprakta
yaayan mikro canllarn hayatta kalmas ve hareket edebilmesi iin ok nemlidir.

Kapiler su, topran su tutabilme kapasitesini gsterir. Topraktaki organik madde miktar
ne kadar yksek ise, topran su tutma kapasitesi de o kadar yksektir. Ayrca organik
madde miktarnn yksek olmas, ar kurak veya ar yamurlu geen mevsimlerde toprak
ekosisteminin saln korur, sel veya kuraklk felaketlerini nlemeye yardmc olur. (ok killi
topraklar suyu ememez, ok kumlu topraklar ise suyu tutamaz, geirgendir.)

Mikrobiyoloji

Salkl bir toprak yapsnn iinde muazzam

eitlilik ve miktarda yaam vardr. Yaam
formlarnn byk bir ksm gzle grlemeyecek
kadar kk olduu iin bu eitliliin farkna
varlmaz. Ama topra toprak yapan asl unsur;
bakteriler, mantarlar, nematod ve protoza
gibi mikro lekli canllarn hayat dngleri
srasnda gerekletirdikleri biyolojik ve kimyasal
srelerdir.

10
 Bir dnm salkl bahe topranda bir kilograma yakn kk memeli canl, 15 kg
kadar protozoa (eitli tek hcreli canllar), 100 kg solucan, 100 kg eklem bacakl,
100 kg yosun, 250 kg bakteri ve 300 kg mantar yaad tahmin ediliyor.

Toprak altnda ciddi bir besin zinciri srekli faaliyettedir. Toprak Besin A dediimiz bu
faaliyetin ok byk bir ksm, topran stndeki 10 cmlik katmanda yer alr.

Bitkiler

Fotosentez yapclar

Ayrtrclar
birlii Yapanlar
Patojenler, Parazitler
Kk Yiyiciler

Paralayclar
Yrtclar
Bakteri ve Mantar
Yiyiciler

Daha st Seviye
Yrtclar

Daha st Seviye
Yrtclar

Toprak Besin A

Bu karmak besin zincirinin tm katmanlarn tek tek bilmek, toprak bilimcilerin iidir.
Bizlerin bilmesi gereken en nemli ey, toprakta var olan her trl canlnn nemli bir ilevi
yerine getirdiidir.

11
Toprak ekosistemindeki denge bozulduu zaman, rnein topraktaki canllardan biriyle
beslenen bir tr yok olduunda, baka bir canlnn nfusu hzla artar ve bu da dier canllarn
yaamn tehdit eden bir ortam yaratr. Zararllar ile hastalklarn youn olarak ortaya kmas
da ekosistemdeki bu eksiklik ve dengesizlikten kaynaklanr.

rnein, youn olarak kullanlan zirai ilalar (bcek, ot ve mantar ilalar), topraktaki canllar
zehirleyerek bu sistemi alt st eder. Hastalk ya da tarm zararllarna kar ksa vadede bir
zm gibi grnse de, soruna kknden bir zm getirmedii iin bu ilalar srekli
kullanlr ve bir sre sonra toprakta bitkilerin salkl gelimesini salayan canl yaam
tamamen yok olma noktasna getirir.

Colorado Devlet niversitesinde toprak mikrobiyolojisi zerine uzmanlaan Dr. Elaine

Ingham, gnmzde bu alann en iyi bilinen isimlerinden. 1981den bu yana eitli
akademik kurumlarda aratrmalar yrten ve 2011de organik tarmn nde gelen
kurumlarndan Rodale Enstitsnn ba uzman olan Ingham, ayn zamanda Toprak
Besin A (Soil Foodweb Inc.) laboratuvarnn kurucusu. Toprak biyolojisi zerine
almalarn srdren Ingham, doa dostu tarmda topra beslemek ve eitlilii
artrmak iin kullanlan kompost ve kompost aynn hararetli savunucular arasnda.

Toprak Besin Andaki tr eitlilii ne kadar fazlaysa, patojen kontrol veya basklanmas o
kadar kolay olur. Bunun iin, trler dorudan birbiriyle savar ya da ortamdaki besin ve alan
iin mcadele ederler.

Salkl bitkiler iin salkl bir topraa ihtiya duyarz. Bu yzden bitkileri glendirmenin
yolu, topra glendirmekten geer.

Bu mikroskop fotoraf, bir nematodu

hapsederek hareket etmesini engelleyen etobur bir mantar
iplikiini (misel) gsteriyor. (stte solda) (Arthrobotrys)
Fotoraf: George Barron, University of Guelph

Bu misel yokken nematod (Meloidogyne incognita) bir domates bitkisinin kkne

rahata girebiliyor. (stte sada) Fotoraf: William Wergin & Richard Sayre

12
Buday Derneinin Datada dzenledii Biyolojik Atklardan Kompost Yapm konulu eitimi
veren biyolog Ruben Borge, bu canl eitliliinin dengesini, gnlk yaamdan bir benzetme
ile aklyor:
Yolcularla tklm tklm dolu bir otobs dnn. ok skk bir ortam olduu iin herkesin
vcudu birbirine deiyor ve otobs hareket ettii zaman kimse dmyor nk her bir yolcu
yanndaki yolculara destek olarak ayakta kalmasn salyor. Buna omuz omuza dayanma da
diyebiliriz. Salkl toprakta da benzer bir durum sz konusu. Kck bir alanda ok sayda ve
trde canl yaad zaman, bu trler birbirlerini destekleyerek veya kstlayarak dengenin devam
etmesini salyor.

TOPRAK OLUUMUNDA KLM VE CORAFYANIN ETKLER

Topran oluma ekli ve hz evresel etkenlere baldr. Genel bir deyile, toprak oluumu
yzlerce, hatta binlerce yl alr ve bunda scaklk, nem gibi faktrler olduka belirleyici bir rol
oynar.
Doal bir lman iklim ormannda, ormandaki
organik maddenin byk bir ksm aalarn
kknde ve gvdesinde deil, topraktadr.
Organik maddenin toprakta birikerek
olumas uzun srer ve binlerce yl toprakta
kalr. Bunun nedeni, zellikle souk geen
k aylarnda mikroorganizma faaliyetinin
yavalamas veya durmasdr; -ki bu durum
uzun vadede orman tabannda karbon
birikmesine neden olur.
Tropikal ormanlardaki organik maddenin byk bir
ksmn aalar oluturur. Organik maddenin iindeki
karbon, orman tabannda fazla kalamaz nk zellikle
selloz ieren aa artklar ve mantarlar tarafndan
byk bir hzla paralanarak yeniden besin haline
gelir. Bu tamamen s ve nemden kaynaklanan hiper
mikroorganizma faaliyetinin bir sonucudur. Scaklklarn
yl boyu 20 derece civarnda olmas, bol miktarda nem
ile birleince ok hzl bir ayrma dngsne yol aar.
Bu nedenle tropikal bir yamur ormannda, orman
tabannda, ok ince ve dank bir katman halinde
humus grlr.
Kuraklk snr altndaki blgelerde humus oluumu
ok daha yava olur. nk rmeyi salayan
mikroorganizmalarn poplasyon dalm ve bykl,
yksek scaklklar ve dk nem oran nedeniyle
olduka dktr. Kutup blgelerine yakn tundralarda da scakln ve nemin dk olmas
rmenin, dolaysyla humus oluumunun yavalamasna neden olur.

13
EKOLOJ
Yaamn neredeyse tamam, havann, su veya toprakla bir araya geldii ara yzeyde oluur.
(Ernest Callenbach, Ekoloji Cep Rehberi)

Ekoloji, canllar ve evreleri arasndaki tm ilikileri inceleyen bilimdir. Yaamn dngleri

iinde bir ilevi olan kayalar ve hava bile ekolojinin ilgi alanna girer. Dier bilim dallarnda
olduu gibi neden-sonu ilikileri zerine deil; dzenler, alar, dengeler ve dngler
zerine alr. Amac, sadece canl sistemlerini bileenlerine ayrp incelemek deil, ayn
zamanda btndeki ilevlerini anlamaktr. rnein, ekologlar bir solucan inceledii zaman
onu evreleyen hava, toprak, bitkiler, cansz maddeler, rekabet iinde olduu trler, avclar,
ayrtrc organizmalar, nem ve dier unsurlardan oluan ekosistem iindeki ilevlerini de
anlamaya alrlar.
Son yllarda, bizim dier canllarla olan ilikilerimiz ve ekolojik sreler zerinde giderek artan
mdahalelerimiz hakkndaki almalar da ekolojinin kapsamna girmeye balamtr.
Ekosistemde tahrip olan alanlar iyiletirmenin yolu; gda retirken ne yapmamz, nasl
hareket etmemiz gerektiini anlamakla birlikte, salkl, temiz rnler elde ederken topran
saln korumak zere bahemizi, tarlamz, hatta mahallemizi bir ekosistem olarak
dnmekten ve iindeki her unsurun birbirini desteklediinin farkna varmaktan geer.

Sosyal ekoloji kavram, Amerikal sosyalist ve felsefeci Murray Bookchin tarafndan

ne srlm, gnmz toplum yapsnn sosyal, ekonomik, siyasi ve ekoloji kart
boyutunun daha etik, toplumcu, ekolojik ve yapc bir eletirisidir. Bookchin, gncel
ekolojik ve sosyal sorunlarn kkenini, hiyerarik toplumsal rgtlenmeye balyor
ve bunun yerine toplumu oluturan elerin birbirini destekledii yatay hiyerari
modellerini neriyor.

Milyonlarca yllk evrim srecinde doa, mkemmellie ulam biyolojik ilemlerle var
olmutur. Yapabileceimiz en iyi ey, doadaki alara, dengelere ve dnglere dayal ileyi
yntemlerini gzlemleyerek, onu anlamak ve ders karmaktr.

Uzun yllar boyunca petro-kimya rnleri ile modern tarm uygulamalar yaplm
tarlalarda organik madde miktar genelde % 1in altndadr. Topran srekli alt-st
edilerek mikro lekli canllarn hava koullarna maruz braklmas, organik madde
kayb, suyun tutulamamas, skma ve tuzlanma gibi durumlara neden olan petro-
kimya rn gbre ve ilalarn kullanlmas ksa vadede zm gibi grnse de, uzun
vadede daha byk sorunlara neden oluyor. Ksa sre iinde bir ksr dngye dnen
gda retim sistemi bu rnlere bamllktan kurtulamyor; giderek fakirleen toprak
her seferinde artan sentetik takviyelerle beslenerek yaatmaya allyor.

14

Sentetik
gbrelerin
youn olarak
kullanld
yaygn
modern tarm
yntemleri,
topran
zamanla
fakirlemasine
ve erozyona
ak hale
gelmesine
neden oluyor.
TOPRAK NEDEN VE NASIL
YOK OLUYOR?
Hem doal yollardan hem de insan eliyle oluan
toprak kayb veya erozyon, medeniyetimizin
kar karya olduu en byk sorunlardan biri.
Tarih boyunca birok medeniyet, arazinin yanl
kullanm ve buna bal lleme nedeniyle insan
topluluklarn besleyemez hale gelerek yok oldu.
Erozyonun neden olduu bir dizi etki, hep ayn
sonular dourur: zellikle ormanlarn tahrip
edilmesi ve ar otlatma gibi uygulamalar,
kullanlan su yollarnn tkanmasna neden olarak
kuraklk getirir. Kurakln sonucu olarak ortaya
kan susuzluk, salgn hastalklara yol aar. Ayrca,
bitki rts, yok olan blgelerdeki yerleim yerleri
ve tarm arazileri, rzgrn da etkisiyle kumla
kaplanarak kullanlamaz hale gelir.
Fritz Haber, 1918 ylnda, Haber-
Bosch ilemi ad verilen yntem
sayesinde Nobel Kimya dl
kazand. Amonyak tabanl ham
madde, daha nce yalnzca
kstl doal kaynaklardan elde
edilebiliyordu. Bu yntem
ile havadaki azot ve hidrojen
gazlarndan amonyak
sentezleyebilen Haber, patlayc
ve gbre endstrisinde r
at. Modern tarmda N-P-K
olarak bilinen azot, fosfor ve
potasyum temelli sentetik
gbrenin retimini salayan ey
bu yntem oldu. Ayn yntem
ile hem patlayc cephane, hem
de gbre retiminin yolunu
am olmas da ilgin bir ironi
olarak tarihteki yerini ald.
Amerika Birleik Devletlerinin
Oklahoma eyaleti, 1936. ok byk
mera arazilerinin bilinsizce tarma
almas ve talihsiz frtnalar nedeniyle
muazzam kum frtnalar yaand,
blge nfusu ciddi skntlar yaad.
Fotoraf: Arthur Rothstein
15
 1968-1973 yllar arasnda, arka arkaya gelen kurakln da etkisiyle, Sahra Gneybat
Afrikada 100 binden fazla insan ve 12 milyon sr ld.

llemenin Nedenleri

- Toporafya: Trkiye, olduka dalk ve eimli bir corafyaya sahiptir. Erozyon, doal bitki
rtsn kaybeden eimli alanlarda iddetini artrr. Eimli yamalardan znerek tanan
toprak, akarsu ve sellerin yatak ykn artrarak, zellikle barajlardaki birikmeyi glendirir.
Tarma uygun olmayan yapda ve eimdeki araziler, yanl uygulamalarn sonucuyla toprak
kaybna neden olur. Bu nedenle, Trkiye topraklarnn % 5inde su ve rzgr erozyonu
yaanyor.
- Otlatma: Ar ve erken otlatma, var olan bitki rtsn tahrip etmekle birlikte, tahrip
olmu bitki rtsnn kendini onaramamasna neden olur. Bu durum zellikle eimli, dalk
blgelerde bitkiden yoksun plak alanlarn olumasna yol aar.
- Doal bitki rtsnn yok olmas: Yakt, inaat ve tarm amal orman tahribat, kltrel
gemii binlerce yl ncesine dayanan Anadolu topraklarnda ciddi bir sorundur. zellikle
ya dengesini koruyan ve srdrlebilir su ynetimi iin vazgeilmez olan dalk alanlardaki
ormanlarn tahribat, erozyonun balca nedenleri arasndadr.

Yanl Tarm Yntemleri ve Topran Fakirlemesi

Ormanlarn tarma almasnn yan sra, gnmz

modern tarm yntemlerinin uzun vadede neden
olduu tahribat da toprak erozyonuna katkda
bulunuyor. nceden sadece susuz tarm yaplan
arazilerin derin kuyular ve sondaj ekipmanlar
sayesinde sulu tarma almas ve topran
devaml srlmesi, var olan ok yllk bitki
rtsn yok ediyor, toprakta tuzlanmaya neden
oluyor, plak kalan arazileri yamur ve rzgrn
etkisiyle erozyona maruz brakyor. Tm bunlara
sentetik gbreler ve tarm ilalar da eklendiinde,
su varlnn kirlenmesi, toprak ekosisteminin yok
olmas, besin zincirinde krlmalar, gda retiminin
devamlln salayacak besin ve minerallerin
uzaklara tanmas gibi etkenler, gelecei ksa
vadede ngrlemeyen ciddi sorunlar yaratyor.
Bunlar, insan saln da olumsuz etkileyen
sonular douruyor. Bitki rts yok edilen muazzam tarm arazileri,
yamurlarla ciddi miktarda toprak kaybediyor.
Fotoraf: Katharina Helming, Almanya.

16
2. BLM: ATIK VE KRLLK
Doada atk diye bir ey yoktur. Bir canlnn at, baka bir canlnn besinidir. Topran oluum
srecinde srekli devinim halindeki dngler vardr. ok karmak bir a basit ve dorusal
bir ekilde tanmlamak gerekirse; bitkiler topraktan besin maddeleri ekerek geliir, bunlar
otobur hayvanlar tarafndan tketilir, otobur hayvanlar etoburlar tarafndan avlanr ve
sonunda etoburlarn vcudu ayrtrclar sayesinde yeniden topraa kararak bitkileri besler.
nsan kaynakl organik atklarn doadakine benzer dnglerle dntrlmemesi ve bu
atklarn ne yaplacann bilnmemesi ciddi sorunlar dourur. Ksaca, atk, kullanlmam bir
kaynaktr ve kirlilik, bu kullanlmam kaynaklarn birikmesiyle oluur.

Organik atklar; yani bitki ve bahe artklar, mutfak atklar, kat ve karton gibi malzemeler,
ksa bir srede znerek doaya yeniden kazandrlabilecek deerli kaynaklardr. stelik bu
deerler, kendi evimizde bile yapabileceimiz kompost yntemleri sayesinde hzla topraa
geri dner. Eer baheniz varsa, bu geri kazanmn bitkileriniz iin yapabileceiniz en iyi ey
olduunu syleyebiliriz. Bylece hem atk sorununu azaltm, hem de sorun haline gelecek
bir eyi faydal bir zme dntrm oluruz.

norganik atklar; yani mineraller ve fosil yaktlar ile retilen metal, cam, plastik gibi
malzemeler, bakteri ve mantarlar tarafndan rtlemedii iin doaya kolayca geri
dnemez. Bunlar ancak gne, scak, souk, don, yamur, rzgr gibi andrc etkenlerle
uzun zamanda doaya karr.
Bu malzemeler hem doada ok yava zndnden hem de znrken kimyasal
bileikler ortaya kardndan byk bir hzla birikir ve ciddi bir kirlilie neden olur. Bu
malzemelerin yeniden kullanlmasn salayan geri dnm yntemlerinde de enerji ve su
tketimi sz konusudur. zellikle plastik geri dnmnde retilen malzemelerin ou ilk
rn kadar dayankl olmaz, yani bir sre sonra yeniden kullanlamaz ve yine atk alanlarna ya
da doaya braklr.
Bu konuya duyarl insanlarn yapabilecei en iyi ey, her eyden nce tketim alkanlklarn
inorganik atk karmayacak ekilde deitirmek olabilir. Tketilen ve dolaysyla retilen
plastik miktar ancak bu ekilde azaltlabilir. Baka bir zm de, ambalaj atn yeniden
kullanacak yaratc zmler gelitirmek olabilir.
Bu tr rnler p olmadan nce ne kadar ok ve uzun sre kullanlabilirse, yenisine duyulan
ihtiya o kadar azalr. Dolaysyla yenisinin retimi ve retilirken kullanlan su ve dier doal
varlklarn tketimi de o kadar geciktirilmi/azaltlm olur.

DKKAT: ounluu petrol trevi olan polietilenden retilen naylon torbalar, doada 15
ila 1000 yl aras bir srede znebildiinden tm yaam dngs boyunca evreye zarar
veriyor. Bu nedenle dnyada pek ok lkede naylon torba kullanmn azaltmak amal
uygulamalar yaplyor.
Trkiyedeki pek ok market ve dkkn da, biyo-bozunur naylon torba bulunduruyor. Ancak
baz uzmanlar bu torbalarn belli koullarda zndn, Trkiyede yaygn olarak grlen
depolama sistemlerinde znmeyeceklerini veya bu znmenin ok uzun zaman alacan
belirtiyor.

17
Plastics Europe (Avrupa Birlii Plastik reticileri Birlii) Tketici likileri ve evre Direktr
Michael Poulsen, biyo-bozunur torbalarn kafa karklna neden olduunu sylyor:
Naylon torbalarn zerine biyobozunur ya da doada znr gibi ifadelerin konmas kafa
karkl yaratyor. Bu poetlerin ou, ancak ok zel koullar altnda znebiliyor ki, bu
koullar dnyada sayl p toplama nitesinde mevcut. Spermarket mterileri naslsa
doa dostu diyerek bu naylon torbalar bol keseden kullanyor. Doa dostu gibi grnen bu
uygulama aslnda doaya daha fazla zarar veriyor.
T evre Mhendislii Blmnden Do.Dr. Osman Arkan ise, bu tr poetler iin birden
fazla test yntemi olduunu belirtiyor: ngilizcedeki biodegradable plastics terimi Trkede
biyobozunur plastikler olarak ifade edilir ve biyolojik olarak (mikroorganizmalar vastasyla)
paralanabilir plastikler iin kullanlr. Ancak gerek lkemizde, gerekse dnyada hangi tr
plastiklerin biyobozunur plastik olarak deerlendirileceine dair tartmalar var. Bunun
nedeni, biyobozunur plastikler iin birden fazla standart test metodunun olmas. Testler
arasndaki en byk fark, testin gerekletirildii scaklk, pH gibi koullar. Testlerin bir
ksmysa yanltc; rnein kompost edilebilir plastikler iin test scakl 55 oCdir. Ancak bu
testi geen plastikler kompostlatrma ilemine tabi tutulmuyorsa, yani doadaki scaklklara
(maksimum 20-30 oC), maruz kalyorsa bu plastiklerin paralanmas testte belirlenen sreden
ok daha uzun zaman alr.

Gerek zm, yanmzda bez anta veya file tamak, yani kullanm alkanlklarmz
deitirmek. Hepimiz antamzda bulundurduumuz tek bir bez antayla gnde
birka naylon poetin kullanlp atlmasna engel olabiliriz. Bylelikle Trkiyede
her gn 140 milyon naylon poetin retilmesini ve pe gitmesini engelleyebiliriz.
Dnyada en fazla retilen, kullanlan ve biriken, geri dnm teknik olarak kolay
ama pratikte hi de kolay olmayan naylon poet ve pet ielerin yerini defalarca
kullanlabilen bez anta, sepet ve matara alabilir.

Herhangi bir srdrlebilir sistem kurmak istiyorsak, kaynaklarmzn nereden geldii ve

nereye gittiini bilmek zorundayz. Bir yandan doada var olan dngleri gzlemlerken,
dier yandan da gnlk hayatmzda yeri olan eylerin atk halini almadan nasl
dntrlebileceini renebiliriz.

Precious Plastic, evlerden kan eitli plastik atklar, basit bir atlyede retilebilen
modler makinalar kullanarak eritip, baka rnler haline getirmeyi tevik eden
bir giriim. Bu makinalar dnyann her yerinde kolayca bulunan malzemeler ile
retilebiliyor ve emalar, planlar, nasl ina edilecekleri ile ilgili yazl ve grsel bilgi
herkesin kullanmna ak. Giriimci bir ruh, heves ve biraz bilgi ile olduka faydal hale
gelebilecek rnler retebilirsiniz. www.preciousplastic.com

Worldwatch Enstitsne gre dnyada yalnzca 2002 ylnda 4-5 trilyon naylon poet
retildi. http://www.worldwatch.org/node/5565

18
3. BLM: BAHE VE KOMPOST
Kompost kullanmnn, avc-
toplayc insanlarn gda ihtiyac
arttka balayan erken tarm
faaliyetleriyle birlikte ortaya kt
dnlyor. Muhtemelen, hayvan
gbresinin yld yerlerde
verimin artt gzlemlendi ve ikisi
arasnda balant kurularak bu
ynde daha bilinli almalarn
kaps araland.
Hayvan gbresinin topraa
kartrlmas ile ilgili ilk
yazl kaynaklar, Akad
mparatorluundan kalma kil
tabletlerde grlyor. Antik
Yunan, Roma, Arap, in ve dier
medeniyetlerin de bu yntemden
haberdar olduu, devaml artan
nfusu beslemekte kulland
biliniyor.

Kompostlama, organik maddelerin

aerobik veya anaerobik koullarda
mikroorganizmalar araclyla
kararl hale getirildii bir ilemdir.
Kompostlamada organik maddeler
ayrrken mikroorganizmalar
oksijeni tketir. Aktif kompostlama
srasnda fazla miktarda scaklk
ve bir miktar karbondioksit (CO2)
retilir ve oluan su buhar havaya
karr. Ancak ortaya kabilecek az
miktarda karbondioksit, atklarn
doru ynetilmedii mevcut
sistemin ortaya kard karbondioksit miktarna kyasla gzard edilebilir bir miktardr.

Kompost, her yerde, her koulda yaplabilir. Apartman dairesinde oturuyorsanz, fazla yer
kaplamayan, koku ve sinek yapmayan kompost yntemleri kullanabilirsiniz. Eer mutfak
atnz ok deilse, komularnzla bir araya gelerek yeterli malzeme toplayabilirsiniz. Hzl bir
ekilde kompost retmek istiyorsanz scak kompost yntemini, eer gnlk iler nedeniyle
ilgilenecek zamannz yoksa, buna karn bahede yeriniz varsa sizi fazla uratrmayacak
souk kompost yntemini kullanabilirsiniz.

19
KOMPOSTUN FAYDALARI
Naylon poetlerde pe atlan mutfak atklar ciddi ekonomik ve ekolojik masraflar dourur.
Byk ehirlerde kii ba retilen bir gnlk p miktar yaklak 1,5 kgdr ve bunun % 50-
60n kompostlatrlabilecek organik atklar oluturur. p tama ileminde tketilen fosil
yaktlar, kontrolszce ylan biyolojik ktlenin kard metan gaz, evreye yaylan toksik su,
koku ve dier tehlikelerin yan sra, her gn pe dnen saysz naylon poetin yol at
tahribat, atk dediimiz kullanlmam kaynaklar dntrebildiimiz lde azalr.

- Organik atklar deerlendirir

> Bir yerde birikerek kirlilik yaratacak veya yaklarak hava kirliliine yol aacak olan
organik atklar, doal sreler sayesinde faydal ve deerli bir kaynaa dnr. Sorun,
zm olur.
- Toprak yapsn iyiletirir
> Agregat (topaklama) salar. ok killi veya kumlu topraklardaki organik madde miktarn
artrd iin agregat oluumunu tevik eder. Agregat ise, topran nefes almasn salar.
> Yasz dnemde toprakta nem tutar ve buharlamay azaltr.
> Fazla suyu snger gibi emerek yamurun neden olduu erozyonu engeller. 100 kg
humus, yaklak 195 kg su tutabilir.
- Topran havalanmasn salar
> Topran st ksmnda havadar bir katman yaratarak, eitli toprak canllarnn hareket
etmesine olanak tanyan salkl bir yzey oluturur. Bu sayede topran rahata
havalanmasn salar. rnein bitki kkleri rahata hava ald zaman, potasyum alm
kolaylar.
- Bitkilerin ihtiyac olan zamanda besin salar
> Tuz formundaki sentetik gbreler, suyla kartnda bitkilerin dorudan alabilecei bir
forma girer ve bitkilere bir nevi zorla iirilir. Fazlasysa bitkiler tarafndan alnamad
iin topran altna szarak yer alt sularnn kirlenmesine yol aar. Kompost ise, bitkilerin
istedii zamanda ve formda alabilecekleri besin maddesi ierir, yava salnmldr. Yalnzca
besin kayna deildir, ayn zamanda besin deposudur.
- Topraktaki toksinleri etkisiz hale getirir
> Toprakta var olan toksik maddeler ve ar metaller, bitkilerin kkleriyle alamayaca
bir forma dnr ve sabitlenir. Kompost, ciddi oranda kirlenmi topraklarn
rehabilitasyonunda da kullanlr.
- Topran pH dengesini dzenler
> pH seviyesi fazla yksek veya dk olduunda, toprakta yeterli besin varsa bile bitkilerin
bunlar kullanmas zorlaabilir. Bol miktarda kompost eklenen topraklarda, bitkilerin
ihtiya duyduu pH seviyesi daha geni bir arala yaylr ve daha esnek koullar salanr.
- Bymeyi hzlandrr ve bitkileri glendirir
> ok dk younlukta bile olsa, kompostun topraa salad hmik asit sayesinde
bitki geliiminin hzland gzlemlenmitir.

20
 klim deiiklii ve kompost
Atmosferde, bir milyonda yaklak 390 para bulunan CO2 ile karlatrldnda,
bir milyarda yaklak 1800 para ile daha az metan (CH4) var. Ancak metan gaznn
kresel snmaya etkisinin, CO2nin 25 katndan byk olduu tahmin ediliyor.
Dier sera gazlarnda olduu gibi metan seviyeleri de ykselmeye devam ediyor. 2012
ylnda atmosferik metan, insan faaliyetleri nedeniyle sanayi ncesi seviyesinin yzde
260 katna karak, 1819 ppb seviyesine ulat.
Gncel emisyon deerlerinin yars insana bal p, tarm ve kmr madenciliinden
kaynaklanyor. Kat atk depolama alanlar, ok miktarda organik ierii ve hakim
anaerob koullar nedeniyle metan oluumu iin ideal artlar sunuyor. Kat atk
depolama alanlarna gmlen ok miktarda atk, topran altnda yava yava
rmeleri nedeniyle, tesis kapandktan sonra bile metann aa kmas anlamna
geliyor.

Organik atklar metan iermiyor. Ancak metan, organik atklarn anaerob ortama
yerletirilmeleri sonucunda aa kyor. Kompost tmyle aerob ise, sfra yakn ya
da ok az metan retiyor; hazrlanan ynn biyo-atk ieriine, nem oranna ve hava
scaklna bal olarak, gbre olarak kullanlabilecek komposta dnyor.
Aerob ve anaerob ortamlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. sayfa 22.

Kompost sadece kresel iklim deiiklii ile mcadele konusunda yardmc olmakla
kalmyor, ayn zamanda p alanlarnda sznt olmasn engelliyor, arazilerin kat atk
depolama alanlar olarak kullanlmas ihtiyacn ortadan kaldryor ve retimiyle yeil
yaka istihdam salyor.

KOMPOST NEDR, NE DELDR?

Yaam olan her ey kompost yaplabilir.

Kompost, bir miktar organik maddenin bir araya toplanp, bir yn haline getirilmesiyle
oluur. Salkl bir kompostun olumas iin bir takm unsurlarn biraraya gelmesi gerekir.

Kompostun Bileenleri

Hava (Oksijen): rmeyi/ayrmay, yani kompostlamay salayan en nemli etkenlerden

biri hava, yani oksijendir.

21
Oksijenin varlnda yaayabilen bakteriler ile oksijen olmayan ortamda yaayabilen bakteriler
farkldr. Bazlar ikisinde birden var olabilir. Biz bunlara, aerob ve anaerob diyoruz.

Kompost ynmz zamanla salkl bir humusa dntrecek olanlar, aerob canllardr.
Anaerob rme (fermantasyon) dediimiz yntem de organik atklarn oksijensiz ortamda
ayrmas iin kullanlr ve genelde bu ilem srasnda ortaya kan metan gazn biriktirerek
yakt olarak kullanmak amacyla yaplr. Anaerob fermantasyon, geride azot ierii olduka
yksek olan, kompost ynnda da kullanlabilecek bir artk brakr. Kontrol edilmedii srece
anaerob sreler, bitkiler iin zehirli kimyasal bileikler retir, yakalanp depolanmad srece
ciddi bir sera gaz olan metan ve dier uucu bileikleri atmosfere salar, kt kokar ve byk
hacimlerde olursa patlama riski tar. yi ynetilmeyen ehir plkleri ciddi oranda metan
birikmesine neden olur.

Bir yere kontrolsz olarak ylan pler yalnzca koku ve grnt kirlilii yaratmaz.
29 Nisan 1993te, stanbul mraniyedeki Hekimba plnde biriken metan
gaznn patlamas sonucu onlarca insan hayatn kaybetti. Bu alana yaklak drt yl
boyunca p brakld biliniyordu. Ancak anaerob fermantasyon nedeniyle oluan
metan, amonyak ve dier yanc gazlar birikti, skt ve en kk bir tetikleyici etkenle
tutuarak felakete yol at. Benzer vakalar dnyann eitli blgelerinde de meydana
geliyor.

DKKAT: Kompost ynnn yeterince hava almasn salamak olduka nemlidir.

Bunun iin farkl yntemler kullanabilirsiniz. Yn belirli aralklarla kartrabilir, yna
delikli borularla hava ak salayabilir, ynn zeminini hava alacak ekilde aa dal gibi
malzemelerle kaplayabilir veya daha teknolojik sistemlerde ynn iine kontroll olarak
oksijen pompalayabilirsiniz. Kullandnz kompost yntemine ve ne kadar zaman harcamak
istediinize gre farkl bak alarn benimseyebilirsiniz. Yeter ki karmn her yerine
yeterince hava girdiine emin olun. Bu, zaten ynn snmasyla sonularak, kendini belli
edecektir.

Su (Nem): Eer kompost yn yeterince nemli deilse, ayrma ve paralanma ilemini

gerekletirecek olan mikro canllarn yaayabilecei uygun ortam salamak mmkn olmaz.
Kompostunuz snmaz. Yn olmas gerektiinden daha slaksa, o zaman havasz kalr ve kt
kokar.
Kompost iin en ideal nem oran % 30 olarak dnlr, fakat bunu saysal olarak
gzlemlemek ancak uygun tehizatla mmkn olduundan, yle bir yntem nerilir:
Kompostunuzu kartrdktan sonra elinize bir avu kadar alp, skarak bir top haline getirin. Bu
esnada elinizdeki malzemeden sular damlyorsa, o zaman byk ihtimalle fazla slatmsnz
demektir. Eer neredeyse hi damlamyor veya yalnzca bir-iki damla akyorsa, o zaman byk
ihtimalle uygun nem orann tutturmusunuzdur.

22
Nem oran, kompostun iine giren maddelerin eidiyle de ilgilidir. Islak ve kuru malzemelerin
ideal oranda birletirilmesi gerekir.

Is: Hangi kompost yntemini kullanrsanz kullann, kompostlama ileminde rol alan
canllarn ihtiya duyduu scaklklar salamanz gerekir. anslyz ki, bu scakl ortamdaki
termofilik mikroorganizmalar salyor. Ynnz yeterince byk, nemli, havadar ve doru
azot/karbon oranna sahipse, o zaman ynn iindeki scaklk istenilen dzeye ksa bir sre
iinde kacaktr (zellikle scak kompost ynteminde). Normal artlar altnda bakteri faaliyeti
13 derecenin altnda durur. Ama doru hazrlanan yn, dardaki hava eksilerde olsa bile
iten snmaya devam eder.
Yani kompost karmn doru ekilde hazrlamay baarrsanz, scak veya souk havadan
korumanz gerekmez, nk kompostlama sreci iin gereken scaklk, kompost ynnn
iindeki canllarn metabolizmas sayesinde ortaya kacaktr. Eer mmknse, kn zerini
rtmek, yazn da glge bir alan kullanmak iyi olabilir.
Tm oranlar doru hazrlansa bile, istenilen scaklklara kmak iin minimum yn hacmini
salamak gerekir. zellikle scak kompost ynteminde, minimum 1m3 hacim oluturulmad
taktirde istenilen scakla ulamak mmkn deildir. Eer daha byk bir yn oluturmak
gerekiyorsa, o zaman yn ykseltmek yerine yatay dzlemde uzatmak, yangn riskine kar
doru seim olacaktr.

Organik Madde (Azot/Karbon dengesi): Bir kompost ynna giren balca bileen, organik
maddedir. Yalnz, herhangi bir oranda, herhangi bir karm, kompostlama srecini salkl bir
ekilde balatmak ve tamamlamak iin yeterli deildir.
rme ve paralanma ileminin balayabilmesi iin iki temel elementi ieren malzemelerin
doru oranda bir araya gelmesi gerekir. Bunlar azot (N) ve karbondur (C). Mutfak artklar,
taze biilmi otlar, hayvan gbresi, hayvan lei gibi malzemelerin N ierii yksektir. Kurumu
yapraklar, dallar, saman, tala, kat, karton gibi malzemelerin ise C oran yksektir.
Kompost terminolojisinde azot ierii yksek olan malzemelere yeil, karbon ierii yksek
olan malzemelere ise kahverengi malzeme denir. Bu biraz da grsel bir tanmlamadr. nk
azot ieren malzemeler ounlukla otlar, sebzeler, meyveler gibi yeili bol malzemelerken;
karbon ierenler saman, tlm dallar, tala gibi malzemelerdir.

deal kompost ynna girmesi gereken organik maddenin C/N dengesi, ortalama 25:1 ya da
30:1 olarak dnlr. Yani, 25 veya 30 birim karbon ieren malzeme ile, 1 birim azot ieren
malzeme homojen olarak kartrlmaldr. Bu, hacimsel deil, arla gre belirlenen bir
orandr. yle dnebilirsiniz; karbon ierii yksek olan saman ve tala gibi malzemeler
genelde kuru ve hafiftir. Azot ierii yksek olan tavuk gbresi, balk artklar, biilmi otlar
ise slak, ar ve youndur. (Hangi malzemeleri kullandnza gre deise de, genelde
kompostun iine koyduunuz azot ve karbon ieren malzemelerin birbirine hacimsel oran
1:1dir, yani hacimsel olarak e miktarlardadr diyebiliriz. )

23
 Kompostta gevi getiren hayvanlarn gbresi tercih edilir, nk mikroorganizma
asndan zengindir. nek gbresi olduka idealdir, ama koyun, kei ve at gbresi de
kullanlabilir. Ayrca gbrenin fazla yanmasn beklemeden kompostta kullanmak
daha iyidir. Dikkat edilmesi gereken en nemli husus, etobur hayvanlarn gbresini
komposta kartrmamaktr. Bu hayvanlarn gbresinde insan salna zararl patojenler
ve parazitler olabilir ve scak kompost yntemi kullanlsa bile bunlarn tamamnn
ldne emin olmak zordur. Evcil hayvanlar, zellikle de kedi dks, ciddi salk
sorunlarna yol aabilen toxoplasma ve toxocari gibi canllara ev sahiplii yapt iin
bunlardan uzak durmak gerekir. nsan dks iin de takip edilmesi gereken zel bir
prosedr vardr.

C/N dengesini ideal olarak

KOMPOST MALZEMES Karbon / Azot : (C / N)
ayarlamak, deneyim isteyen bir
uygulamadr. lk seferlerde doru Taze yonca 16-23:1
malzemeler doru oranlarda Msr koan 60-120:1
birletirilemeyebilir, hangi Balk artklar 4:1
malzemelerin hangi oranda yna
Tahl kabuu ve saman 80:1
girmesi gerektii, alnan sonular
ve yaplan gzlemlerle zamanla Biilmi im, kuru 19:1
renilir. Kald ki, yerelde kolayca Biilmi im, ya 15:1
bulunabilecek malzemeler Yapraklar, kuru 50:1

Kaynak: Toby Hemenway Permakltr Baheleri

yreden yreye deiiklik gsterir.
Yapraklar, ya 30:1
DKKAT: Eer ynnz, azot oran Hayvan gbresi, tavuk 7:1
yksekse o zaman muhtemelen Hayvan gbresi, inek 18:1
havasz kalr ve yndaki azot, Hayvan gbresi, at 25:1
amonyak bileiklerine dnerek
Hayvan gbresi, yanm 20:1
kt kokar.
Eer karbon miktar fazla ise, Gazete kad 170:1
ynnz yeterince snmaz, Karton 400-500:1
rme ilemi yavalar. Tala 400-600:1
am inesi 80:1
Kompostta kanlmas
gereken malzemeler nsan idrar 08:1
- Kedi ve kpek dks Sebze artklar 12:1
- Fazla miktarda ya
- Kimyasal olarak kirlendiini dndnz herhangi bir malzeme, ar metaller, vb.
- Kolayca rmeyecek sert ve byk malzemeler
- Et ve st rnleri (souk kompost ynteminde, et ve st rnlerinden kaynaklanan insan
salna zararl patojenler tamamen yok olmayabilir),
- Fazla miktarda turungil at (souk kompost ynteminde fazla asidik bir ortam
yarataca iin tercih edilmemelidir)

24
 Unutmamak gerekir ki, her kompost ayn deildir. Kompost malzemelerini doru
oranlarda biraraya getirmek zaman isteyen bir sanattr. Birok bahvan kompost
yapar veya satn alr, bahesine serer. Ama kompost ynnn iine ne koyarsanz, elde
edeceiniz kompostun ierii buna gre deiir. rnein, ok yllk al ve aalarn
ihtiya duyduu toprak, tek yllk sebzelerin ihtiyacndan farkldr. ok yllk bitkiler,
mantar arlkl toprak sever, tek yllk bitkiler ise bakteri youn toprak ister. Kendi
kompostunuzu yaparken, bahenizin toprak analizini edinip eksikleri tespit ettikten
sonra, ekeceiniz bitkilerin ihtiyacna gre kompost ieriini belirleyebilirsiniz. rnein,
ilek, brtlen, yaban mersini gibi asitli toprak seven bitkiler iin hazrladnz
kompostun pH seviyesini ok ykseltecek alkali malzemeleri fazla kullanmamanz
gerekir.

Hayvan gbresi kompostun yerini tutar m?

Birok insan, kompost yapmak iin harcanan emek ve zamana demeyeceini, onun yerine
dorudan hayvan gbresi kullanmann daha kolay ve yine ayn sonucu verdiini dnr.
Ancak bu doru deil.
Taze gbre, hayvann vcudundan kt andan itibaren besin deerini ve mikrobik
zenginliini kaybetmeye balar. Topraa kartrlsa bile, gbrenin paralanmas zaman alr,
zellikle de ya ve nem orannn dk olduu yerlerde...

Kompost, toprak yapsn iyiletiren bir karmdr. Eer zengin mineral ierii salanrsa, o
zaman ham hayvan gbresinden ok daha zengin ve faydal bir rn elde edilir. Bu nedenle,
gbrenin kompost ileminden geirilmesi rndeki verimi, lezzeti, besin deerini artrrken,
toprak zenginliini tketmeyen bir katk maddesi salar.

Kompost iin gerekli malzemeler nereden temin edilir?

Her eyden nce, evinizden kan organik artklar iyi belirleyin ve ayrn. Gazeteler, meyve
kabuklar, yemek artklar, sa, peete, kahve veya ay telvesi, yumurta kabuu gibi eylerin
tm kompost yaplabilir. Evde % 100 verimle almak ilk admdr.
Komularnzla konuup ev ve bahe artklarn toplayabilir, pazar yerinden arta kalanlar,
marketten kan meyve sebze artklarn, marangozlarn att tala (boyasz, cilasz, tutkalsz
olmal; mdf vs kaplama olmamal), lokanta ve kafeteryalarn mutfak atklarn toplayabilirsiniz.
Mahalleniz veya kasabanzdaki kaynaklar belirledikten sonra, size fazladan i karmayacak
ekilde bunlar toplamann pratik yntemlerini kefedebilirsiniz.

Kompostunuzu nasl zenginletirebilirsiniz?

Kompost iin malzemeleri seerken C/N (karbon/azot) oranna dikkat etmek gerektii
kadar, topran ihtiya duyduu mineralleri ne kadar ierdiini de dnmek gerekir.
Azot ve karbon ieren malzemeler doal olarak baka mineraller de ierir, fakat baz zel
malzemelerde fosfor, demir, potasyum, magnezyum gibi mineraller daha youn bulunur ve
komposta eklemek iyi olabilir.

25
Kaya tozu, zellikle de bazalt gibi volkanik kayalarn tozu fosfor, potasyum, kalsiyum gibi
mineraller bakmndan olduka zengindir ve kompostta kullanlabilir. Bunlar dorudan
topraa serperek de uygulanabilir. Ancak kompost ynnn iinde youn mikrobiyolojik
faaliyete maruz brakldklar zaman hzl sonu verir ve bitkilere faydas artar.
Kayalarn rengi ne kadar koyu ise, mineral ierii o kadar zengindir. Ak renkli kayalarn
kalsiyum ierii yksek olsa da, genelde dier minerallerden yoksundur. Bazalt, tf gibi
volkanik kayalar veya eitli granit mineralleri ise toprak besin takviyesi olarak kullanlr.
Serpantin gibi yeil renkli kayalar kullanmadan nce elinizdeki malzemenin tam olarak ne
olduunu renmek iin bir jeoloji uzmanna danmanz gerekebilir, nk baz kayalarn
iinde insan saln tehdit eden asbest gibi bileikler bulunur.
Kaya tozunun gbre deeri lkemizde henz fazla bilinmedii iin bu rnleri marketlerden
satn almak mmkn deil. Bulunduunuz blgedeki ta ocaklarna giderek, krma
ileminden arta kalan kaya tozunu temin edebilirsiniz. Veya kendiniz ezerek toz haline
getirebilirsiniz.

Deniz yosunu da potasyum, iyot, bor, bakr, magnezyum, kalsiyum ve fosfor gibi makro
ve mikro elementler ierir. Ancak topraktaki tuz miktarn artrabilecei iin, az miktarda
kullanlmas nerilir.

Aa yapraklar, odun kl, srgan otu, karakafes otu ve dier birok bitki ve malzeme,
kompost ieriini zenginletirecek ekilde kullanlabilir.

Kimileri, komposta kire katmann pH seviyesini dengeleyeceini dnse de bu

gerekli ve faydal deildir -zellikle de kompostunuzda gbre kullanyorsanz...
Eer topranzn kirece ihtiyaca varsa, o zaman bunu kompostu topraa sererken
ekleyebilirsiniz. Kireteki kalsiyum, toprakta mikro canllar iin iyi bir besindir, fakat
iyice toz haline getirilmi yumurta kabuu, deniz kabuu gibi malzemeleri de kalsiyum
ihtiyacn karlamak zere rahata kullanabilirsiniz.

KOMPOST ETLER
Temelde ayn ilkelere dayansa da, ev, mahalle veya belediye leinde yaplacak kompost
yntemleri birbirinden farkldr. Elinizdeki organik maddenin miktar ve eidi, bahenizin
genilii, ayrabileceiniz zaman, emek ve maddi kaynaklara gre bir tercih yapmak gerekir.
Apartmanlarda yaayanlarn alan kstlamas, seecekleri yntemi belirlemede nemli bir
etkendir.

Souk kompost, scak kompost ve solucan kompostu, temel yntem olarak ne ksa da,
bunlarn alt balklar ve benzer sonulara ulaan farkl yaklamlar vardr. Bu blmdeki
teknikler, hangi kompost ynteminin siz veya mahalleniz iin uygun olduunu belirlemenize
yardmc olacak.
26
DKKAT: Tm kompost yntemleri iin geerli olan nemli bir kural, kompost kutunuzu veya
ynnz dorudan gne ve yamur altnda brakmamanz gerektiidir. zellikle yamur
nedeniyle ok slanan bir kompost yn havasz kalr ve koku yapabilir. Gne ise kurumaya
neden olabilir. Yazn bir aa alt, kn ise ynn hava almasn salayacak ekilde zerine
rtlen bir muamba, bu i iin olduka uygundur.

Souk Kompost

En basit, urasz ve baarszlk ihtimali dk olan kompost

yapma yntemidir. Doal toprak oluum srecine benzer ve
uzun zaman alr (6 ay ila 2 yl). Kompost ynyla ilgilenecek
zaman ve enerjiye sahip deilseniz sizin iin uygun olabilir,

(Fotoraf: Emre Rona)

ancak bu yn oluturacak bir alana ihtiyacnz var.
Souk kompost, temel olarak elinize geen komposta uygun
atklar srekli zerine eklediiniz bir organik madde yndr.
Kutunuz dolduu zaman daha fazla malzeme eklemeyi
brakr ve kompostlamann tamamlanmasn beklersiniz.
Buradaki en nemli unsur, atklar yna eklediiniz her sefer,
bunlarn zerini karbon ierikli bir malzemeyle tamamen Samanla rtl souk kompost
rtmektir. Bu hem C/N dengesini korumaya yardmc yn ve gnll patates fidesi.
olur, hem de sineklenme ve kokuyu engeller. Aa tala,
saman, kuru yapraklar bunun iin uygun malzemelerdir, ama paralanm kat ve karton
da kullanlabilir. ok fazla olmad taktirde toprak da bu amaca uygundur. Ynn zeri her
zaman ve tamamen bu malzemelerle kapal olmaldr.

Souk kompost yntemini deneyip de vazgeen insanlarn genel ikayeti, ynn koku
yapmas ve sineklenmesidir. Eer ynn zeri her daim karbon ierikli malzemeler ile
rtlrse sineklenmez, nem oran dengelenir ve kokmaz. Hangi malzemenin ne kadar
etkili olduunu renmek biraz zaman alabilir, hevesinizin krlmasna izin vermeyin!
Unutmayn; kompostunuz hava alsn, nemli kalsn ve zeri karbon malzeme ile kapansn.

Her kompost ynteminde olduu gibi, bu yntemde de nem ve hava dengesini kurmak
nemlidir. Adndan da anlalaca gibi, scak kompostun ulat scaklklara kmaz ve
doal paralanma ilemine yakn bir zamanda oluur. Scaklk ok ykselmedii iin yabanc
otlarn tohumlar, patojen ve hastalklar yok olmaz. Ama yine ayn nedenlerle, daha zengin bir
besin ve mikro canl kaynadr. Souk k aylarnda, mikro canllarn faaliyeti azalacandan,
kompostlama sreci de yavalar. Ayrca souk kompost ynna et ve kemik gibi malzemeler
eklenmemesi nerilir, nk yabani hayvanlar, kedi ve kpekleri ekebilir; stelik scaklk ok
ykselmedii iin et kaynakl patojenlerin tamam yok olmayabilir.

DKKAT: Souk kompost ynna bol miktarda asidik veya alkali malzeme eklememek faydal
olabilir. Narenciye kabuklar buna sk verilen bir rnektir. Sre yava iledii iin paralanma
ilemini gerekletirecek mikro canllara uygun koullar salamak nemlidir.
27
Souk kompost iin ne kadar alan gerekir?
Yaklak 1 m3 alan, drt kiilik bir ailenin
yllk kompost ihtiyacn karlamaya yeter.
Eer daha fazla yeriniz varsa iki veya
daha fazla kutu hazrlayp, biri dolduu
zaman dierinin kullanlaca bir sistem
kurabilirsiniz. Kutunun iine kmes teli
gererek, fare gibi kemirgenlerin ieri
girmesini engelleyebilirsiniz.

Yeriniz kkse, kapa kapanan delikli

bir p kovas veya tambur kullanmak da
uygun bir zm olabilir. Plastik bir p
kovasnn alt ve etrafna ok sayda delik
aarak kompostun hava almasn salayabilirsiniz. eriye kemirgenlerin ve/veya haaratn
girmesini engellemek amacyla delikleri ieriden sinek teliyle kapatmanz gerekebilir.
Kova dolduu zaman bir kenarda bekletir veya iindekileri topraa gmebilirsiniz. Hareketli
bir sistem olan tambur da ara sra dndrlerek iindeki organik maddenin karmas ve
havalanmas salanr.
Bu aralar kendiniz rahata retebilirsiniz.

Souk kompost ynteminde, srecin tamamlanmas ve kompostun kullanlabilir hale gelmesi

ortalama bir yl alacaktr. klim koullarna, yna giren malzemelerin trne ve miktarna
gre bu sre biraz uzayabilir ve ksalabilir.
Toprakta bir ukur ap iinde mutfak artklarn geliigzel biriktirmek salkl bir yntem
olmasa da, eer ukurdaki atk ynnn yeterince hava almasn saladnza eminseniz,
deneyebilirsiniz. Oluturduunuz yn havasz kalrsa ptrifikasyona yol aar; kt koku
yayan metan gaz vb gazlar retir.

(Souk kompostta kanlmas gereken malzemeler iin bkz. sayfa 24.)

28
Scak Kompost

Scak kompost, hzl ve etkili ama baarl olmak iin deneyim ve emek gerektiren bir
yntemdir. Souk kompostun aksine, bir ay gibi ksa bir srede kullanlabilir hale gelir.
(Yntemi mkemmelletiren uzmanlar, bu sreyi iki haftaya kadar drebiliyor.) Eer byk
bir baheniz varsa veya yeni bir bahe balatyorsanz, hzl bir ekilde bereket oluturmak iin
olduka faydaldr. Scak kompostun dezavantajlarndan biri, yn oluturulduktan sonra yeni
organik madde eklenemeyecek olmasdr. Yani yn bir kerede oluturulmaldr.

Scak kompost, adndan da anlalaca gibi, snmaya bal alr. Kompost karm yukarda
anlatlan unsurlara gre doru oranlarda hazrland taktirde, byk bir hzla snacaktr.

Kompost termometresi, sk sk kompost yapanlar iin olduka

faydal bir ara. Ama termometre olmadan da kompost
yaplabilir. Yn evirmeye balamadan nce kolunuzu
ynn ortalarna doru sokarak scakl anlayabilirsiniz.
zellikle ilk birka evirmede, ynn ortasnda, elinizi ieride
tutamayacanz kadar yksek scaklklar olmas gerekiyor.

Yn hazrlandktan sonra, scaklk 30 dereceye ulaana kadar kf mantarlar, bakteriler,

protozoalar ve nematodlar aktif rol oynar. 20-40 derece arasndaki bu evreye mezofilik
evre ad verilir. 30-40 derece arasnda, asl humuslatrc organizmalar olarak bilinen
aktinomisetler egemen olmaya balar. Scaklk 40-50 dereceye ulatnda kompostlamay
balatan organizmalarn neredeyse tamam lr ve bunlarn yerini 70 dereceye kadar
dayanabilen ve s reten termofilik bakteriler alr. 60-70 derece aralnda birka spor dnda
temel olarak btn patojenik organizmalar birka saat iinde lr. Termofilik bakteriler
kendileri iin mevcut besini tkettiklerinde s retmeyi durdurur ve kompost soumaya
balar. Scaklk, yeniden termofilik evre eiinin altna dnce, ynn iinde kalan organik
maddeyle beslenen, mantar ve aktinomiset arlkl yeni bir grup mikroorganizma oalr.
Bunlar, l bakterileri de besin
olarak kullanr. Tm bu aamalar
tamamlandktan sonra, ok sayda
solucan ve bcek larvas oluur.
Elimizde kalan malzeme, artk daha
fazla paralanamayan maddelerden
oluan organik bir ktledir.
Scak kompost sreci mezofilik
evre, termofilik evre, souma evresi
olarak aamada oluur. Filizlenen
tohumlar iin toksik olan amonyak
bileikleri ilk evrede rer ve souma
evresinde kaybolur.

29
Her kompost ynteminde olduu gibi, scak kompost oluturma teknikleri de kiiden kiiye
deiir. Temel yaklam ve yntemi bildikten sonra, kk deiiklikler ile kendi sisteminizi
oluturmanz mmkndr. rnein, scak kompost yaparken hayvan gbresi kullanmann
gerekli olduu dnlr, fakat ne yaptn iyi bilenler gbre yerine geecek azot ve bakteri
zengini farkl malzemelerle de scak kompost yapabilir.

Scak kompost yn nasl hazrlanr?

Her eyden nce, yna girecek kompost retim malzemelerinin tm el altnda, hazr
olmaldr. Kompostta kullanacanz malzemeler, olduunuz yerde kolayca bulunabilenlerden
seilmelidir. Dolaysyla her yerde ayn malzemeleri kullanmak mmkn olmayabilir. rnein,
tahl retimi yaplan yerlerde sap ve saman bulmak kolay ve ucuz olabilir, fakat bu tr retim
yaplmayan yerlerde ba-bahe budama artklar kullanmak daha makul bir zmdr.
Kompost oluumunda azot ve karbon oran ve ierikleri birbirinden farkl olacaktr. Dolaysyla
kompostta hangi malzemeden ne kadar kullanlaca deiecektir.
Eer kompostta kolayca paralanmayacak budama artklarnn bol olduu bir corafyada
yayorsanz ve sk sk kompost yapmaya niyetliyseniz veya komularnzla bir araya gelerek
bahelerden kan organik atklar
verimli bir ekilde deerlendirmek
istiyorsanz, uygun bir dal tc
makina edinmeniz faydal
olacaktr.

Eer ufak bir baheniz var ve

yalnzca parmak kalnlnda
budama art karyorsanz,
kk bir elektrikli tc
iinizi grebilir. Fakat baheniz
bykse ve budama artklarnz
10 cm kalnla ulayorsa, traktr
milinden g alan byke bir
tc almak iinizi kolaylatrr
ve hzlandrr. Bu makinalar
ucuz olmasa da, arkadalarnzla
bir araya gelerek ortak
kullanabileceiniz bir makina satn
alabilirsiniz.

Traktr milinden g alan

kuvvetli bir dal tc.

30
rnek bir scak kompost yn iin gerekli malzemeler

Kuru, karbon ierikli malzeme

Saman, kuru yaprak, tlm dal, tala, tahl kepei, vb. tek 15 uval
bana veya kark halde...
Hayvan gbresi
nek, koyun, kei, tek bana veya kark. Tavuk gbresi az 10 uval
miktarda sulandrlarak kullanlabilir.
Mutfak artklar
Tek seferde bu kadar atk toplamak mmkn deilse, bir sre Birka kova dolusu.
biriktirip yn hazrlanrken kullanmak zere bekletebilirsiniz. Elinizde ne kadar varsa.
Taze biilmi otlar
Tohum aamasna gelmemi otlar tercih edilir. Otlar biildikten 5 uval
sonra 1-2 gn bekletmek faydaldr.
Odun kl
Mineral ierik salar. 5 kg
Su Kitapkta bahsedilen
ebeke suyundaki klor bakterilere zararl olduundan, nem orann
mmknse klorsuz kuyu suyu veya yamur suyu kullanlmaldr. salayacak kadar.
Hzlandrclar
Balk art, srgan otu, sulandrlm idrar, re veya azot ierii
yksek olan herhangi bir malzeme. C ve N oranna bal olarak 1-2 kova kadar.
sap, saman gibi atklarda, 100 kg sap samana karlk 1 kg kadar
azotlu gbre sreci hzlandrabilir.
Zenginletiriciler
Kolayca temin edilebiliyorsa, volkanik kaya tozu (rnein Tm kompost
bazalt), deniz yosunu, odun kmr, karakafes otu gibi mineral malzemelerinin
ierii zengin malzeme. % 10-30u kadar.

Yukardaki malzeme listesi rnek bir yn oluturmak iindir. rnein, yalnzca tala ve tavuk
gbresi ile kompost yapmak da mmkn. erik ne kadar zengin olursa, kompostunuz da o kadar
zengin olacaktr. Bulunduunuz blgedeki yerel kaynaklar en iyi ekilde deerlendirmek nemlidir.

Scak kompost aamalar

Alann hazrlanmas: Kompostunuzu dorudan bir yn halinde veya istediiniz llerde
ahap, tel veya dier malzemelerden bir kafes iinde hazrlayabilirsiniz.

lk katman sermeden nce, setiiniz kompost alannn zeminine birka para dal
yerletirmek veya tlm budama artklarn kullanmak, ynn alttan hava almasn
salayan boluklu bir yap oluturur ve faydaldr. Daha yaratc zmler bulmanz da
mmkn. Tahta paletler veya eitli gzenekli malzemeler bu amala kullanlabilir.

DKKAT: Kompost alann seerken, evirme ilemini yapabileceiniz kadar geni bir nokta
olmasna zen gsterin. Dar alanda almak zor olabilir.

31
Yn oluturmak: Eldeki malzemeler, 5-10 cm kalnlnda katmanlar halinde, yaklak 1 m3
oluturacak ekilde st ste serilir. 1 m3 yn iin yaklak 1,5 metre apnda bir daire taban
oluturmak ve bunu yaklak 1,5 metre ykseltmek gerekir. Bir kat karbon ierikli malzeme,
bir kat azot ierikli malzeme ve aralara da kl, kaya tozu, kmr ve dier hzlandrc/
zenginletiriciler serpilir. Her katman hafife sulanarak uygun nem oran salanr. zellikle
balk art, re, srgan otu gibi hzlandrclar, kompost yarsna kadar ykseldii zaman
ynn tam ortasnda kalacak ekilde yerletirilmelidir.

rnein, eer yalnzca saman ve gbre ile kompost yapyorsanz, oluturduunuz katmanlar bu
kadar sade bir ema ile gstermek mmkn. Elinizdeki malzeme bitene kadar kat kat sererek ve
her katman hafife sulayarak kompost ynnz tamamlayabilirsiniz. Toplamda 1 1,5 metre
ykseklie kmak gerekir. Ykseklik arttka havalanma azalacandan, karm zorlaacak ve
istenmeyen yan rnler kompost kalitesini drecektir.

Bu emay biraz daha detaylandrmak gerekirse;

32
 Admlar

Budama artklarnn tlmesi tlm budama artklar

lk katman Gbre

Kl ve kepek Nemlendirme

33
 Tekrarlanan katmanlarla ykselen kompost yn

Tavuklara kar korunmaya alnan,

tamamlanm kompost yn

34
Scak kompost ynnn ideal miktarda havalanmas ve karmas iin evrilmesi gerekir.
evirmek ile kast edilen ey, bir dirgen ve krek yardmyla ynn d ksmlar ie, i ksmlar
da gelecek ekilde devirmektir. evirme ilemi srasnda, daha nce katmanlar halinde
yaylan malzemelerin homojen olarak birbirine karmas hedeflenir.

Yn evirmenin etkileri
- Fazla nemliyse kurumasn salar,
- Fazla kuruysa, evirme srasnda nemlendirme frsat verir,
- Isnmasn salar,
- Fazla snan ynn soumasn salar,
- Havasz kalan yn havalandrr.

Ynn ne sklkla evrilmesi gerektii, hazrlanan karmn C/N ve nem oranna gre
ekillenir. deal olarak 4., 6., 8., 10., 12., 14., 16. ve 18. gnlerde evrilir. (6. ve 8. gnler, ynn
en scak olduu zamandr.) Eer her ey yolunda giderse, bu sre sonunda kompostunuz
tamamlanm demektir.

evirme skl arttka, kompostlama sreci hzlanr. Ancak mutlaka yukarda verilen
aralklara uymak gerekmez. Kompostun ierii, C/N dengesi, nem, havalanma gibi
etkenler evirme skln etkiler.

Baz sistemlerde, ynn ortasndan geen delikli borular sayesinde kendi kendine
havalanmas salanr ve evirme ilemine gerek kalmaz. Daha byk sistemlerde ise, bir hava
kompresr sayesinde yn iinde hava dolatrlr ve tekrar evirme azaltlr.

Pratik olarak en doru evirme araln, eldeki malzemeler ve deneyimleriniz belirler.

Tamamlanm kompost koyu kahverengidir, gzel kokar, byk paracklar yoktur ve topaklanr.
Eer byk paralar kaldysa, bunlar elenerek bir sonraki kompost ynna eklenebilir.

35
Scak kompost yapmnda karlalan sorunlar
- Kompost yeterince snmyor: Bu durumda yndaki azot miktar az gelmi veya
yeterince nemlenmemi olabilir. evirirken kontrol edin, fazla kuruysa biraz nemlendirin,
azotlu malzeme az grnyorsa biraz daha ekleyin. Eer yn yeterince byk deilse,
yeterli scaklklara ulamayabilir. Yn bytn.
- Kompost, olmas gerektiinden fazla snyor: Yndaki azot oran fazla gelmi olabilir.
evirirken ynn her tarafn iyice havalandrdnza emin olun. Gerekirse evirme iini
sklatrn ve/veya karbon ierikli malzeme ekleyin.
- Malzemeler znmyor: Bkz. Kompost yeterince snmyor.
- Kompost kt kokuyor: Yn fazla slatlm veya azot oran ok yksek olabilir. Bu
durumda yn havasz kald iin anaerob koullar meydana gelir. Yn evirin ve iyice
havalandna emin olun. Gerekirse biraz karbon ierii yksek sap, saman, anz, odun
tala gibi malzemeler ekleyin.

Scak kompost ile souk kompost karlatrmas

Avantajlar
Scak - Hazr kompost hzl oluur.
Kompost - Yeni bir bahe hazrlarken ihtiya
duyulan verimi hzlca salar.
- Yabanc ot tohumlarn ve
patojenleri byk lde yok
eder.
- Az bakm ve emek gerektirir.
- Bitki hastalklarna kar faydal
Souk mikro canllar yok etmez.
Kompost - Yna srekli organik madde
eklenebilir.
Dezavantajlar
- ok emek gerektirir.
- C/N ve nem orann iyi bilmek gerekir.
- Tek bir seferde ina edilmelidir; yeterli
organik madde elde hazr bulunmaldr.
- Topraa bal hastalklar bastrma gc
daha dk bir kompost olur.
- Yamur ve gne gibi doal olaylara
uzun sre ak kald iin besin deeri
debilir.
- Tamamlanmas 6 ay ile 2 yl aras srer.
- Patojenleri ve ot tohumlarn yok etmez.
- Yna devaml ekleme yapld iin, C/N
oranna dikkat edilmelidir.
- Tm organik madde tamamen
paralanmad iin elemek gerekir.

Tamamlanm kompost, fide ve fidanlk toprana 1:3 orannda kartrlarak

filizlenmenin hzlanmas salanabilir ve bylelikle daha salkl bitkiler elde edilebilir.

Kompost ay

Kompost ay (AACT Actively Aerated Compost Tea), zengin kompost ieriini sv halde
ve hzl bir ekilde topranza eklemek iin kullanlr. Kompostun iindeki besin ve mikro-
organizma bolluunun topraa yaylmas zaman alrken, sv olarak kullanlan kompost ay
ile bu sreci epey hzlandrabilirsiniz.

36
Kompost ay yapmann farkl yntemleri vardr, fakat gerek anlamda aerob fermantasyon
srecinden gemi kompost ay iin, karmn havalandrlmasn salayan basit bir ekipman
gerekir. Kompost ay, gbre erbeti olarak bilinen karmdan farkldr. Gbre erbeti, hayvan
gbresini bir sre suda bekleterek elde edilen anaerob bir karmdr. Bu, bitkilerin ihtiya
duyduu besin takviyesini belirli bir oranda topraa verse de, anaerob bakterilerin baskn
olduu karmlar toprakta kullanmak pek tercih edilmez, nk salkl toprakta aerob
bakteriler daha youndur.

Salkl gelien bir kompost ay srecinde, faydal bakterilerin says drt katna kar. Bir tatl
ka dolusu kompostta faydal bakteri says bir milyar iken, bir tatl ka dolusu kompost
aynda drt milyardr.

Kompost ay hazrl
Kompost ay, 20 ltlik kovalardan, tonlarca kapasiteli sistemlere kadar her lekte yaplabilir.

Ev lekli kk bir sistem iin ihtiyacnz olan en nemli alet, kk kapasiteli bir akvaryum
hava pompasdr. Akvaryum hava pompas, ok basit ve kk bir hava kompresrdr.
Pompa, bir hortum vastasyla, suyun iindeki hava tana hava pompalar. Hava ta, ponza
gibi delikli, hafif bir tatr. Hortumdan geen havay kk baloncuklar halinde suyun iine
tar. Bu sayede akvaryumda balklarn ihtiya duyduu oksijeni suya kartrr.
Bu sistem, iinde kompost olan bir kova dolusu suyu havalandrmak amacyla kullanlr. 20
lt. kapasiteli bir kovann tabanna, hava motorunun ucuna bal olan hava ta yerletirilir ve
arlk veya bantla sabitlenir. Kova suyla doldurulur ve iine 1-2 avu kaliteli kompost konur.
Hava motoru altrldnda, kompostun iindeki bakteri, mantar ve dier canllar, hava
aknn enerjisiyle, bal olduklar kat paracklardan koparak suya karr ve suyun rengi
kahverengiye dner.
Hava motoru, sz konusu canllar bal olduklar yerden ayracak kadar kuvvetli olmal, ama
ayrldktan sonra onlar ldrecek kadar da gl olmamaldr.
Ayrca, ay demlenirken bakterilerin iini kolaylatrmak iin 1-2 orba ka kkrtsz
pekmez veya melas ekleyebilirsiniz. ayn demlenmesi iin hava motorunun 12-24 saat
boyunca almas gerekir.

Bu erbeti pulverizatr ile

yapraklarda kullanmay
planlyorsanz, kompostu bir
tlbent veya kadn orabnn
iine doldurup kovaya
sarktn. Bu ilem daha sonra
yapacanz szme ilemini
kolaylatrr.

DKKAT: Kullandnz su
klorsuz olmaldr.

37
yi kompost ay nasl anlalr?
Kompost aynn salkl olup olmadn anlamann ok basit bir yolu var; burnunuza
gvenmek... Eer hazrladnz karm kt kokuyorsa, o zaman anaerob kalm demektir ve
bunu kullanmamalsnz. Gzel kokuyorsa gnl rahatlyla kullanabilirsiniz.

DKKAT: Karm kullandktan sonra kovay, hortumu ve hava tan mutlaka temizlemelisiniz.
Tan yzeyinde biriken bakteri tabakas, zamanla kompost aynn ieriini bozacak
hale gelebilir. Ayrca hava tann zerindeki delikleri klterek, havalandrma srasnda
bakterilerin lmne neden olabilir.

Nerede kullanlr?
Kompost ayn toprakta ve yapraklarda sk sk kullanabilirsiniz. Temelde bu bir gbre deildir.
Bahenize ve topranza bol miktarda faydal mikro-organizma, bakteri, mantar, protozoa
ve nematod yaymanz salar; bylece bitkilerin hastalklara ve zararllara kar diren
kazanmasna yardmc olur ve verimi artrr.

Solucan Kompostu (Vermicompost)

Solucan kompostu yapmak, normal kompost yapmaktan ziyade iftlik hayvancl yapmaya
benzer. nk organik maddenin paralanma ilemini solucanlarn sindirim sistemi salar.
Paralama, tme, evirme ve havalandrma ilemini solucanlar yapar.
Organik maddenin snd bir termofilik sre gereklemez, fakat ortaya kan kompost,
doru hazrlanm bir scak kompost gibi zengin, toksinlerden arnm ve besleyici zelliklere
sahiptir.

Kompost yapmak iin kullanlan solucanlar,

toprakta ska karlatmz toprak
solucanlar deildir. Krmz kompost
solucanlar, zellikle organik madde
tmekte ok baarl ve hzldrlar. En sk
kullanlan trler, Eisenia foetida ve Lumbricus
rubellustur. Bunlar satn almak mmkn
olsa da, hayvanclk yaplan bir iftliin gbre
ynnda, organik madde ieren plklerde
veya organik maddece zengin topraklarda
bolca bulunurlar.

Solucanlar, yalnzca kompost retmekle kalmaz, yksek protein ierikleri nedeniyle tavuk ve
balk yemi olarak da kullanlr.

Solucan iftlikleri, kk bir apartman dairesinde yaplabilecek kadar kk veya yerleim

merkezlerinin organik atklarn dntrecek kadar byk olabilir.

38
Solucan kompostu, aslnda solucanlarn idrar ve dksdr. Bu nedenle kat ve sv olarak
iki ayr rn verirler ve ikisi de olduka youn ve zengin birer gbredir. Bitki geliimini
glendiren hormon ve enzimler ierir. Dksnn topaklanma salayan yaps nedeniyle
toprakta su tutma ve havalandrmay da kolaylatran iyi bir toprak dzenleyicisidir.

Solucan beslemek, evcil hayvan beslemek gibi zen ister. Solucanlar gneten, scaktan ve
souktan korumak, devaml beslemek, yaadklar ortamn fazla nemli veya kuru olmamasna
dikkat etmek ve yanl gdalarla beslememek gerekir. Yaadklar ortam fazla asidik veya alkali
olmamal ve hava almaldr (oksijensiz kalmamaldr). Solucanlar ve gnei sevmezler,
topraktan veya kutularndan karlarsa lrler. ok nadir olarak su baskn ve hardal gaz
basks altnda yzeye karlar.

Kompost solucanlar 5-26 derece arasnda yaayabilse de, en hzl reme ve sindirme,
12-25 derece arasnda gerekleir.

Avantajlar Dezavantajlar
ok atk kyorsa, tamamn
Kk lekli yaplabilir. dntrecek nfusa ulamalar gerekir.
Narin canllar olduklar iin her trl
Zengin bir kompost retir.
organik at dntremezler.
Solucanlar devaml beslenir ve kompost
Devaml bakm gerektirirler.
retimi sreklidir.

Solucanlar ne yer?
Her canl gibi solucanlarn da dengeli beslenmesi gerekir. Otoburlardr. Mutfak atklar onlar
iin olduka uygundur. Sebze, meyve artklarna, zellikle de muz kabuu, yumurta kabuu
ve ay/kahve posasna baylrlar. Kat ve karton gibi sellozik maddeleri de tketirler.
Soan, sarmsak, narenciye gibi fazla asidik gdalar eer oka verilirse zararl olabilir. Et, st
ve kemik gibi hayvansal rnleri temezler, kald ki et sineklenmeye neden olabilir. Kavun
karpuz gibi fazla sulu meyveler, ya, am ineleri, parlak baskl kat ve her trl kimyasal
maddeden uzak tutulmalar gerekir. Eer yiyebileceklerinden fazla ve fazla sulu mutfak at
verilirse, bunlar ortamdaki nem nedeniyle oluan anaerob koullar yznden rmeye
balar, solucanlara zararl amonyak bileikleri ortaya kar ve solucanlarn yaam alan daralr.
Solucanlar, uygun koullar altnda, bir gn iinde kendi arlklar kadar besin tketebilir.
Ortalamalara gre, yaklak yarm kg organik maddeyi bir gnde dntrmek iin bir
kilogram (yani yaklak 2 bin adet) solucan gerekir.

DKKAT: Solucanlara vereceiniz artklar ne kadar paralar ve kltrseniz, bunlar

sindirmeleri o kadar kolay ve hzl olur.

39
Evde solucan sistemi nasl kurulur?
sterseniz piyasada satlan solucan kutularndan satn alabilir veya kendi kutunuzu
yapabilirsiniz.

Solucanlar besleyeceiniz kutu ne kadar

bykse, saylar o kadar artar. Saylarnn
artmasna izin verecek kadar byk bir kap ve
yeterli besin yoksa fazla remezler. 0,5 m2 alanda,
yaklak 0,5 kg solucan yaayabilir. Kullanacanz
kutu 60 cmden derin olmamaldr, nk
solucanlar bundan daha derine inmez.
Hazrlayacanz kutunun tabanna delikler aar
ve ieride biriken svnn altta duran baka bir
hazneye dklmesini salarsanz, solucanlarnz
mutlu olur, bylece retkenlikleri artar.
Alt katmanlarda fazla sv birikirse ortam fazla
nemli ve havasz kalabilir. Kutudan szdnz
suyu sv gbre olarak kullanabilirsiniz.
Evde mutfak atklarn dntrmek iin yaklak
20-25 lt hacminde plastik bir kutu yeterli olur.
Tahta kutular hava ald ve fazla nemi emdii iin
tercih edilir. zerinde ve iinde kimyasal rnler
kullanlm kutular kullanmamak gerekir.

Kendi kendinize yapabileceiniz bir solucan kovas

40
Solucanlarnz edindiiniz zaman, hazrladnz kutunun dibine yrtk kat ve kartonlardan
kalnca bir katman serin ve bunu snger kvamna gelinceye kadar slatn. Artk
solucanlarnzn yata hazr.
Solucan iftliinizin hacmini, alt delikli kutular st ste ekleyerek geniletebilirsiniz. En
alttaki kovada biriken suyu almak iin ufak bir musluk takmanz iinizi kolaylatrr. En stteki
kovann zerini kapatmanz, ieri baka hayvanlarn ve gne nn girmesini engeller.
Ayrca kutuyu yerden yksekte tutmanz gerekir.
Solucanlar kutunun alt katmanlarnda yaar, st katmanlara beslenmek iin karlar.
Solucanlarnz beslerken 5 cmden kaln bir atk katman oluturmayn. Besledikten sonra
yukarya ktklarn grmezseniz bir sre beslemeye ara verin. Kutunun nemini srekli kontrol
edin ve scak havalarda kapa bir sre ap havalandrn, gerekirse hafif su pskrterek
ortam hafife nemlendirin. Kutuya eklediiniz organik atklarn zerini, en alt katmana
yaptnz gibi nemli bir gazete kad/karton katmanyla rtebilirsiniz.

Kutunuzdaki kompostu farkl yollarla hasat edebilirsiniz. Eer kutudaki her eyi bir kenara
iter ve yan tarafna taze besin eklerseniz, bir sre sonra neredeyse tm solucanlar taze besin
olan tarafa toplanr ve siz de dier tarafta kalan kompostu alabilirsiniz. Veya, kutuda henz
tketilmemi byk artklar aykladktan sonra bir miktar kompostu alp bir tezghn zerine
yavaa yayn. Bir sre sonra solucanlar bir tarafta, kompost dier tarafta kalr.

Solucan kompostu nasl kullanlr?

Hazr solucan kompostunu, meyve, sebze, iek, im, fide, fidan, toprak veya saks fark
etmeksizin her amala kullanabilirsiniz. Filizlendirme iin yaptnz toprak hazrlnn 1/3
kadar solucan kompostu kullanabilirsiniz. Yeni sebze dikimi ve artmalarda, her fidenin
dibine bir avu kadar kompost eklemeniz yeterli olacaktr. Aalarda ise aacn byklne
gre 1-5 kg kadar kullanlabilir.
Sv gbreyi, 1:10 orannda sulandrarak, sulama srasnda veya yapraklara dorudan
pskrterek kullanabilirsiniz.

41
Bokai Kompostu

Bokainin kelime anlam (Japonca) fermente olmu organik maddedir. ok eski Japon
geleneklerini temel alarak gelitirilen EM (Etkin Mikroorganizma) ile oluur.

EM (Effective Microorganisms/Etkin Mikroorganizmalar)

1980li yllarda toprak bilimci Dr. Teruo Higa tarafndan gelitirilen bir rndr.
Dr. Higann teorisine gre, kimyasal ve biyolojik etkileim iindeki herhangi bir
sistemde (toprak, hava, su, memeli vcudu, vb) eit mikroorganizma vardr: Pozitif
mikroorganizmalar (yenileyici eilimi olan), negatif mikroorganizmalar (bozucu
eilimi olan) ve frsat mikroorganizmalar. Bir sistemin sal, negatif ve pozitif
mikro canllarn birbiriyle dengeli etkileimine baldr. Frsat mikroorganizmalar ise,
ortamdaki dier mikroorganizmalarn younluuna gre saf deitirirler. Yani eer
pozitif mikroorganizmalar younsa onlarn safna katlr, negatif mikroorganizmalar
younluktaysa onlarn safnda yer alrlar. EMnin temel ilevi ise, ortama pozitif
mikroorganizma yarak, frsatlarn desteini almak ve sistemde yenileyici bir etki
oluturmaktr.

EM, patentli laboratuvar teknolojisiyle retilir ve iinde 60-80 farkl mikroorganizma

vardr. Laktik asit bakterileri (Lactobacillus casei), fototropik bakteriler
(Rhodopseudomonas spp.), maya (Saccharomyces cerevisiae) ve dierleri...

Eskiden Japon iftiler, yemek artklarn bu mikroorganizmalar tayan zengin

bir toprakla kartrr, fermente olmasn bekler, sonra da topraa kartrrm.
Gnmzdeyse bu mikroorganizmalar elde etmek iin EM kullanlyor.

EMnin kullanm alanlar

iftlik ve bahecilik uygulamalar
- Sebze baheleri hazrlanrken, zellikle sorunlu topraklarda iyileme srecini
hzlandrmak iin,
- Bitki hastalklar ve zararllar ile mcadelede,
Temizlik ve hijyen
- Ev ii temizlik rnlerinde,
2011 Bangkok selinin, 2004 Gneydou Asya tsunami felaketinin ve 2005 Katrina
frtnasnn ardndan halk saln korumak zere, salgn hastalklarn yaylmasn
engellemek amacyla.
Atk ynetimi
- Foseptiklerde rme srecini hzlandrmak iin,
- Anaerob nedenlerle oluan kt kokular gidermekte,
Bokai kompostu veya dier kompost yntemlerinde bakteri zenginliini artrmak
ve sreci hzlandrmak amacyla kullanlr.

42
Bokai kompostu iin izlenen yol, EMdeki bakterileri kuru bir malzemeye emdirip (kepek,
tala, vb) kuruttuktan sonra kullanlmak zere saklamaktr.

Bokai, komposttan ziyade turu yapmaya benzer ve anaerob koullar altnda oluur. Kk
bir kovada bile yaplabilir, koku ve sinek yapmaz, metan gaz karmaz, dolaysyla apartman
dairelerinde bile kullanlabilir. Besin kayb olmaz, evirmeniz veya kartrmanz gerekmez,
tm ii mikroorganizmalar sizin yerinize yapar. En byk avantaj ise her trl organik atn
bu ekilde rahata paralanabilmesidir. Et ve st rnleri, narenciye gibi souk kompost veya
solucan kompostuna atlamayan malzemeler, Bokaide byk bir hzla znr.

Bokaideki temel rme ilemini yapan laktik asit bakterilerini evde retmeniz mmkn.

Bokai serumu nasl yaplr?

1. Aama:

Bir miktar pirin, biraz su ile kartrlr, iyi alkalandktan sonra

suyu szlrek bir kavanoza aktarlr. (rnein 1 su barda
pirin ile 1-2 su barda klorsuz su) Pilav yaparken pirinci
slattktan sonra kalan suyu bu amala kullanabilirsiniz.
Bu beyaz su, karanlk ve serin bir ortamda, kavanozun azn
kapatmadan bekletilir. Yaklak bir hafta sonra rengi sarya
dnen, dibinde tortu, zerinde jelatinimsi bir katman ve
beyaz kf oluan (ve olduka kt kokan) bu su, tlbent ile
szlerek temiz bir kavanoza aktarlr.

2. Aama:

Szlen sv, 1e 10 orannda yal, UHT olmayan st

ile kartrlr (1 lek svya, 10 lek st). Bu karm
da yaklak bir hafta boyunca, karanlk ve serin bir
ortamda, kavanozun az kapatlmadan bekletilir. Sre
tamamlandnda, kavanozun iinde peynire benzeyen
kat bir katman olumaldr. Bu karm yine tlbent ile
szlerek temiz bir kavanoza aktarlr ve 1-2 orba ka
koruyucu iermeyen pekmez ile kartrlr. Geride kalan
peynirimsi kat madde hayvanlara yedirilebilir, nk
sindirim sistemi iin faydaldr.
Bu sv buzdolabna konabilir (yaklak 1-2 ay tazeliini
korur) veya dorudan kullanlabilir.
EMnin temel ierii olan lactobacillus serumu, 1/20
orannda sulandrlarak bahede, bitkilerde ve atk su giderlerinde kullanlabilir.

43
3. Aama:

Yarm ay barda serum,

yarm ay barda koruyucu
iermeyen pekmez, 2,5 lt
klorsuz su kartrlr ve kepek,
tala, paralanm kat gibi
ufalanm, kuru bir malzemeye
-her taraf nemlenecek ekilde-
iyice yedirilir. Bu i iin byke
bir leen kullanlabilir. (ller
esnektir, rnein biraz daha
fazla serum kullanmann bir
sakncas yoktur.)
Nemlendirilen malzeme elde
skldnda bir top eklini alr,
fakat su damlamamaldr; ne ok slak, ne ok kuru olmas gerekir. stenirse bir avu kadar
kaya tozu veya deniz tuzu eklenerek mineral ierii zenginletirilebilir.
Her taraf serum, su ve pekmez ile slatlan kepek, az hava almayacak ekilde kavanozlara
veya baka bir kaba doldurulur.
Bu noktada kavanozlarn iine iyice bastrarak ieride hava kalmasn engellemek ok
nemlidir. (Kavanoz kullanyorsanz azna kadar doldurun, torba kullanyorsanz iyice
sktrn ve bzn.)
Kapa skca kapatlan kavanoz, karanlk ve serin bir ortamda iki hafta kadar bekletilir.
Kavanoz aldnda tatl-eki, gzel bir fermantasyon ya da turu kokusu hissedilir. Kt
koku, koyu renkli mantar veya kf grlrse, srete bir hata olmu, muhtemelen hava alm
demektir ve bu malzeme kullanlmamaldr.
Laktik asit bakterileri ile
fermente olmu kepek,
kavanozdan boaltlr ve
kurumas iin geni ve dz
bir masa (veya plastik rt)
zerine serilir. (Evde, balkonda
veya bahede). Arada bir
kartrlarak, iyice kuruyana
kadar bekletilir. (Kuruyunca
takr takr olmal.) Sonra hava
almayacak ekilde torbaya,
kutuya, kavanoza veya baka bir
saklama kabna alnr.

Bylelikle Bokai kompostunda

kullanacanz maya artk hazr...

44
Bokai kompostu nasl hazrlanr?
Bokai iin anaerob koullar gereklidir. Bunun iin az skca kapanan herhangi bir plastik
kova kullanabilirsiniz. Eer kova hava alrsa, ieride alacak bakterilere dardan mdahale
olabilir, istemediimiz bir tr bakteri baskn kabilir, ptrifikasyon meydana gelir ve
kompost bozulabilir. (rnein; kapal bir kovaya tm mutfak atklarnz koyar fakat Bokai
eklemezseniz, kovann iinde yine bakteriyel aktivite balar, rastgele bir karm olduu iin
byk ihtimalle istemediiniz tr bakteri ve mantarlar baskn kar; kokumu, salksz bir
kova dolusu atk oluur.)

Mutfak atklarnn konulaca kovann dibine plastik bir szge yerletirilir ve solucan
kompostunda olduu gibi bir musluk taklr. Kovaya mutfak art eklenen her seferde,
zerine bir avu kadar kuru Bokai mayas eklenir. Daha sonra artn zeri bir naylonla
rtlr, havasn almak iin tepesinden bastrlr ve kovann kapa skca kapatlr. Her
kompost ynteminde olduu gibi burada da atklar mmkn olduu kadar kk paralara
blmek, mikro canllarn iini kolaylatrr ve hzlandrr.
Kovann kapan mmkn olduu kadar az amak gerekir. Dolaysyla mutfaktan kan
artklar gn boyunca kk bir kapta biriktirebilir ve akamlar kovaya ekleyebilirsiniz.
Kova dolduktan sonra iki hafta kadar az kapal bir ekilde bekletilerek fermantasyon
srecinin tamamlanmas salanr.

Turulama srecinde kovaya konulan atklarn suyu dibe szlr. Eer szme
gereklemezse, ierideki ortam fazla slak kalr ve sre bozulur. Srecin iyi ilemesi iin,
bu suyun her gn veya gn ar alnmas gerekir. Bu su 1e 100 orannda sulandrlarak
bahede kullanlabilecek faydal bir rndr. Bir orba ka Bokai suyu iin 2-3 lt klorsuz su
kullanlabilir.

Nasl kullanlr?
Atklar kovadan ilk ktnda olduka asidik bir yapdadr, bu nedenle dorudan bitkilere
uygulamamak gerekir.
Kovann iinde oluan kompost, topran 20-30 cm altna gmlr, zeri toprakla rtlr ve
yine iki hafta kadar sonra zerine dorudan ekim-dikim yaplr. Eer baheniz yoksa, byke
sakslarda da ayn ey yaplabilir.
Kovann iinde sreci tamamlam olan organik atklarn grntsnde bir deiiklik
olmaz. Fakat turulama srecinde organik maddenin hcre zar paraland iin, topraa
gmldnde byk bir hzla dnrler.

DKKAT: rm, buzdolabnda uzun sre beklemi, kflenmi atklar kovaya kesinlikle
girmemelidir. Bu, kovann iinde istediimiz mikro canl dengesini bozar. Kovay gne
ndan, ar scak veya souktan korumak (21-37 derece idealdir), dzenli olarak atk
eklemek faydaldr.

DKKAT: Srecin hibir aamasnda metal kap, tencere, szge, kak kullanmamak gerekir.

45
Kovann iinde koyu renkli mantar grrseniz veya sirkemsi bir turu kokusu dnda ar bir
p kokusu alrsanz, srete bir yanllk olmu demektir.
Bu durumda;
- Kovaya yeterince Bokai mayas eklemiyor olabilirsiniz, miktar biraz arttrn.
- Kova hava alyor olabilir, kapan skca kapandna emin olun ve bol bol maya ekleyin.
- Kovann dibinde fazla su birikmi olabilir, musluklar bazen tkanabiliyor, suyunu iyice aln
ve bol miktarda maya ekleyin.
- Kovay gne ndan, fazla souk veya scaktan koruyun.

Karmdaki beyaz renkli kf ve mantardan korkmayn; bunlar, srecin doru ilediini size
gsterir.

Bokai kompostunu doru yapmak zor olmasa da, hatalar renmek ve baarl olmak iin
birka deneme gerekir. Hazrlklarn 1. ve 2. aamalar ile uraacak vaktiniz ve yeriniz yok ise,
patentli EM rnlerinden satn alp, dorudan 3. aama ile ie balayabilirsiniz. Kolayl, hz
ve sorun kma riskinin fazla olmamasndan tr zellikle ehirlerde apartman dairelerinde
yaayanlarn tercih edecei bu zengin toprak katksn, mutfanzdan kan organik atklarla
salayabilirsiniz.

46
Sv Gbre (Biyo-gbre)

Delvino Magro ve Sebastio Pinheronun tarif ettii sv gbre, hzl ve kolayca yaplabilen
olduka zengin bir biyolojik gbredir. Dier yntemlerden farkl olarak, anaerob, yani
oksijensiz fermantasyon yoluyla elde edilir. Bu ilemi, gevi getiren hayvanlarn sindirim
sisteminde yaanan srelere benzetebiliriz. Havasz ortamda yeterince besin maddesine
sahip olan anaerob bakteriler bunlar hzla tketir, biyo-kimyasal srelerle ayrtrr, paralar
ve salkl bitki geliimi iin uygun, toprak zenginletirici bir forma getirdikten sonra,
ortamda yeterli besin kalmad iin lrler. Sonu olarak elde edilen gbredeki mineral,
mikro-organizma, biyo-katalizr ve besin maddesi zenginlii, toprak iin olduka faydal ve
besleyicidir.
Fermantasyon ileminin hava almayan ortamda gereklemesi ok nemlidir. Bu nedenle
az sk kapanan, hava szdrmaz ie, bidon, varil ve tanklarda yaplr. Anaerob fermantasyon
srasnda ortaya kan (kt kokulu) gazlarn skarak patlamasn engellemek iin kapaa bir
hava kilidi yerletirilir.
Sv gbre, olduka basit ve her yerde bulunabilen, ucuz malzemelerle yaplabilecek nemli
bir rndr.

Sv gbre nasl yaplr?

nce, bahenizin bykl ile doru orantl
ekilde, uygun bir varil bulundurmanz gerekiyor.
(Burada vereceimiz tarif, yaklak 200 lt hacminde,
conta kapakl standart mavi varil zerinden
hesapland. stenirse yalnzca birka litre de
retilebilir; fermantasyonun gereklemesi iin
belirli bir hacme ulamaya gerek yoktur.)

Kullanlacak malzemeler
- 200 lt mavi varil
- 1 metre uzunluunda effaf hortum
- Plastik, hortum ek paras
- Lastik conta
- Metal kelepe
- 1 lt pet ie

Gbre iin:
- Taze inek gbresi: 40 lt (Ne kadar taze o
kadar iyi, nk hayvann midesindeki anaerob
bakteriler hl canldr.)
- Su: 140-150 lt (klorsuz olmal.)
- St (veya peyniralt suyu): 2 lt (Laktik asit
bakteri kaynadr.)

47
 - Maya: 100 gr (sreci hzlandrmak ve zenginletirmek iin kuru veya ya ekmek mayas)
- Pekmez: 2 lt (maya ve bakteriler iin besin)
- Odun kl: 2 kg (potasyum, kalsiyum gibi mineral katk)
- Kaya tozu: 3 kg (Bazalt gibi volkanik kayalardan elde edilen toz, olduka zengin bir
mineral katkdr. Eer el altnda bulunmuyorsa, yerine odun kl kullanlabilir.)
- Dier eser elementler iin eitli katklar: zellikle deniz kenarnda yaayanlar iin,
yosun ve dier deniz canllarnn artklarndan az miktarda kullanmak, gbrenin mineral
ieriini zenginletirir.

Karm nasl hazrlanr?

Kullanlan varilin daha nce temiz ve kimyasal rn tamada kullanlmam olduuna dikkat
etmek gerekir.
lk aamada, taze inek gbresini varile boaltarak, zerine suyun bir ksmn dkn ve bir
sopa yardmyla iyice paralanacak ekilde kartrn. Bu srada, mayay bir miktar lk su ve
pekmezle kartrarak canlanmasn bekleyin. zerine, geride kalan tm malzemeleri ve suyu
ekleyip, yine iyice kartrn.

Karm bu noktada hazrdr.

Hava kilidini yapmak iin, varilin kapanda plastik hortum balant ucunun zorlukla saca
ebatta, yuvarlak bir delik an. Plastik hortum ek parasn lastik contayla birlikte skca yerine
oturtun. (Genelde tam bu srada klok diye bir ses kar ve ilemi doru yaptnz gsterir.)
Sonra hortumu, plastik balantnn darda kalan ucuna balayn ve metal kelepeyle iyice
skn.

Hortum balants yaplan kapa skca yerine

oturtup, hava almadndan emin olacak ekilde
kapatn. Varilin koluna bir ip balayn ve su dolu
1 ltlik pet ieyi de bu ipe balayarak, iindeki su
dklmeyecek ekilde varilin yanndan sarktn.
Hortumun ucunu, pet ienin iindeki suya daldrn ve
kolay kmayacak ekilde sabitleyin.
Bu sayede, varilin iinde anaerob fermantasyona izin
veren havasz ortam oluurken, ayn zamanda ieride
oluan metan gibi gazlarn darya kmasn salayan
bir sistem kurulur.

Varili gne almayan lk bir ortamda bekletin.

Fermantasyon, yaklak 25 gn iinde tamamlanr. lk

bir hafta boyunca hortumun, suyun iindeki ucundan
gaz k gzlemlenebilir ve ilk haftadan sonra bu gaz k durabilir ama fermantasyon
ilemi devam eder. Ayrca bakteriler, gndz scaklklarnda daha aktif olurlar.

48
25-30 gn sonra kapa atnz zaman, sv gbrenin salkl bir ekilde olutuunu anlamak
iin kokuyu ve karmn rengini kontrol edin. Eer karmda hafif bir gbre kokusuyla birlikte
tatl-eki bir fermantasyon kokusu
varsa, rengi turuncu/sar/kahverengi
gibiyse, gbre baaryla hazrlanm
demektir. Gbrenin pH derecesi 4 4,5
olmaldr. Fakat eer koku ok rahatsz
ediciyse, rengi de koyu mavi/mor/yeil
gibiyse, o zaman varil muhtemelen
hava alm veya iindeki malzemeler
yetersiz kalm demektir. Eer durum
byleyse, bu svy bahelerde
kullanmadan imha etmek gerekir.

Hazrlanan sv gbre, % 5 orannda seyrelterek kullanlmaldr. (1 lek sv gbreye, 20 lek

klorsuz su.) Kullanmadan nce tlbentle szlmelidir. Sulama suyuna kartrlabilir veya
yapraklara pskrtlebilir. Pulverizatrn iine 1-2 orba ka pekmez eklenirse, gbrenin
yaprak yzeyinde tutunmas kolaylar.
15 gnden daha sk uygulanmamaldr ve bitkinin ieklenme dneminde kullanlmamaldr.
Fidelerde ise, bitki drt gerek yaprak aamasna* geldikten sonra kullanlabilir.

Kapa alan sv gbrenin bir an nce kullanlmas tavsiye edilir. Eer bekletilecekse, o
zaman 1 lt ielerde, az skca kapatlarak, lk ve glge bir yerde saklanmas gerekir. Yine de
mmkn olduu kadar hzl tketmekte fayda var.

* Drt gerek yaprak aamas: Filizlenme aamasnda tohumdan kan ilk yaprak(lar), bitkinin gerek
yapraklar deil. Bunlara kotiledon deniyor. Bundan sonra ortaya kan yapraklara gerek yaprak (true leaf)
ad veriliyor.

49
 20 lt younlatrlm konsantre (sulandrlmam) sv
gbre, yaklak 10 dnmlk alann gbrelenmesi
iin yeterlidir. Yetitirdiiniz bitkinin trne, yana
ve ihtiyacna gre tam olarak ne kadar kullanacanz
deiir. Byk meyve aalarnda daha fazla
kullanlrken, kk aa ve tek yllk sebze veya
fidanlara daha az uygulanr. zellikle dk pHl
gbre, yapraklarda yanmalara neden olabilir.

Kullanma hazr sv gbre ok kk lekli sv gbre retimi

Byk lekli sv gbre retimi

50
RTLEME (MAL)

Topran zerini rtmekte kullanlan tm malzemelere mal ad verilir. Bunun birok faydas
vardr ve doann dorudan taklit edilmesidir, nk doal ekosistemlerde plak topraa
nadiren rastlanr. Aalarn tm, ine yaprakllar dahil, yapraklarn dkerek, diplerinde
gittike derinleen bir organik madde katman oluturur. Bu katman doal maltr.

Modern tarm sistemlerinde mal amal plastik rtler de kullanlr, ama bunlarn
toprak ekosistemine pek bir faydas yoktur. Genellikle yabani otlar ldrmek ve hasad
kolaylatrmak iin kullanlrlar. Bizim ilgilendiimiz mal ise doal yolla oluan organik
maddedir.

Aslnda mal, kompostun bir baka formu olarak da adlandrabiliriz. nk salad birok
faydann yannda, zamanla mikro canllar tarafndan paralanarak topraa karr. Ancak,
havadaki nem oran dk olan kuru iklimler ve mevsimlerde bu sre olduka yavalar.
Yamur suyunu toprakta daha uzun sre tutmaya yarayan yntemler ve evin atk suyunu
mall alanlarda deerlendirmek, bu dorultuda ie yarayan nemli yaklamlardr.

Hazrlk aamasndaki bir sebze yatanda rtleme amal kullanlan pirin sap. Fotoraf: Emre Rona

51
rtlemenin faydalar:
- Gne n keserek yabanc otlarn bymesini engeller,
- Yzeydeki buharlamay azaltarak veya engelleyerek toprakta su tasarrufu salar,
- Topran plak kalmasn nleyerek yamur, rzgr gibi etkenlere kar erozyonu
engeller,
- Dorudan gne n azaltt ve nem tuttuu iin biyolojik aktiviteyi tevik eder,
- Topraa organik madde ve besin katar.

Neler mal malzemesi olabilir?

- Tahl sap ve saman: Kes brak yntemiyle, anza dorudan ekim yaplarak tahl
tarlalarnda kullanlabilir. Ayrca sebze baheleri, bostanlar, seralar ve aalarn altna
serilebilir. Besin ierii zengindir ve paralanmas ok uzun srmez.
- Kat/karton: zellikle yabanc ot problemi yaanan yerlerde, topraa vuran gne
n tamamen kesmek iin, kat kat kullanlr.
- Aa tala: rmesi uzun zaman alr, fakat mantar faaliyetini artrd iin ok yllk
bitkilerin diplerinde kullanlabilir. Eer idrar gibi azot zengini bir svda bekletilerek
kullanlrsa faydas artar.
- Kuru yapraklar, aa kabuklar, tlm kuru budama artklar: Bunlarn da
rmesi uzun zaman alr, ok yllk bitkilerin diplerinde kullanlabilir.
- Taze biilmi otlar, ya yapraklar ve tlm ya budama artklar: Ya organik
madde, zellikle tek yllk bitki diplerinde kullanlabilir, nk bakteri aktivitesini
glendirir.
- rt ilevi grecek tm organik maddeler: Hal, kilim gibi doada znebilen
malzemelerin tm rtleme amal kullanlabilir.
- Ta, akl: Doada znmeseler de glgeleme, nem tutma ilevlerini salar. Baz
koullarda s farkndan dolay havadaki youmay yakalayarak bitkilerin su ihtiyacn
karlar.
- Canl mal: zellikle byk tarlalarda ve meyve bahelerinde, dardan rt malzemesi
tamak mmkn olmayacandan, canl rtleme kullanlabilir. Yer rtc bitkilerin byk
bir ksm, yukarda belirtilen etkileri saalamakta kullanlabilir. zellikle toprakta azot
sabitleyebilen baklagil trler (yonca, fi, trfl, bakla, vb), rtleme ilevinin yan sra rn
de veren tatl patates, ilek, balkaba gibi bitkiler, iklim koullarna ve toprak tipine gre
kullanlabilir.

Budama artklarn tyor ve rtleme amal kullanyorsanz, mantar gibi hastalklara

yakalanm dallarn ve nematod tayan bitki dal ve kklerinin, maltan ayr tutulmas
ok nemlidir. Hasta dallar kompost yaplabilir veya yaklabilir, fakat dorudan baheye
sermek, hastaln tm baheye yaylmasna neden olabilir.

52
 Yeil Gbre: Kklerinde yaayan zel bakteriler sayesinde toprakta azot sabitleyebilen
tek yllk ve mrl baklagil trler, ieklenme dneminden hemen nce (bnyesinde
en fazla azot barndrd dnemde), trpanla kesilip topraa braklarak veya topraa
karacak ekilde apalanarak, verimi artrmada kullanlabilir.

Organik rtlemenin toprak ve bitki sal iin nemi byktr.

Ka girmeden hemen nce yaplacak rtleme, topran daha ge soumasn salar ve
topra yamurun, karn iddetinden korur.
Yaz aylarndan hemen nce yaplacak rtleme ise, topra gnein ve scan olumsuz
etkilerinden korur.
Yabanc ot basklamak amacyla yaplan rtleme, topra apalama gereksinimini ortadan
kaldrarak toprak biyolojisine verilen zararn minimuma inmesini salar.

Ufak bir sebze yatanda am ineleri ile yaplan rtleme. nce bir mum katman ile kapl olduklar iin
paralanmalar zaman alr (kompost iin de ayn ey geerlidir) ve kuru olduklar taktirde topraa bir zarar
yoktur. Hatta salyangoz ve smklbceklerin pek sevmedii bir yzey olduu da gzlemlenmitir.
Fotoraf: Emre Rona

53
Kaln rtleme yntemleri, fazla yamurlu dnemde suyu snger gibi emerek taknlar ve
dolaysyla erozyonu engeller. Fazla kurak dnemde ise topran nem ihtiyacn karlar.
Trkiye gibi organik madde yaps dk toprak yapsndaki corafyalarda suyun kt olmas ve
yaz aylarndaki scaklk nedeniyle mallama nemli bir tarm pratiidir.
Mal malzemesi, zamanla doal yollardan ayrma ile topraa organik madde kazandrr.

Ykseltilmi sebze yatanda buday saman ile rtleme. Fotoraf: Emre Rona

stanbulun yeil kalmay baarabilmi son alanlarndan Prens Adalarnda hummal

bir alma var. Adalardaki ok saydaki baheden kan byk miktardaki dal-budak
atnn pe gittiini gren Adalar Kent Konseyi, gnlller ve Adalar Belediyesi bir
araya geldi. Gnll desteiyle, bahelerden kan dal-budak atklarn tcden
geirdiler daha sonra bunlar uvallara doldurarak ada halkyla cretsiz paylatlar
hem de kapya servis yaparak... Projenin sadece ilk aynda 350 uval mal retildi,
paketlendi ve teslim edildi.
Benzer bir uygulama, bahe-budama atklarnn ok olduu belediye ve ilelerde
yaplabilir. Hatta, kyler, kooperatifler bir araya gelerek, ortak bir tc alabilir ve dal-
budak atklarn mal veya komposta dntrebilir.

54
KOMPOST VE MAL UYGULAMASI

Bu kitapkta anlatlan kompost eitleri, bolca mikrobik faaliyete sahip, mineral ve besin
maddesi ierii zengin olan yaam dolu toprak katklar ve dengeleyicileridir. Canl olduklar
iin her trl doal kouldan, saklama artlarndan ve uygulama yanllarndan tr zarar
grebilirler.
Hereyden nce, bahede tamamlanmam kompost kullanlmamaldr. indeki bakteriyel
faaliyet ve besin maddesi ak dengelenmedii iin, topraa serilen tamamlanmam
kompost, var olan toprak ekosisteminin dengesini, geici de olsa bozabilir. Bitkisel retimde,
geliimini tamamlam organik gbrelerin kullanm her zaman dikkat ister.

Bitkilerinizin ihtiyac olan ierie sahip kaliteli bir kompost retmek ve kullanmak nemlidir.
rnein, kalsiyum asndan zengin olan bir toprakta, yine kalsiyum asndan zengin bir
kompost kullanmann pek yarar olmaz. ok yllk bitkiler iin mantar aktivitesi, sebzeler iin
bakteriyel aktivitesi fazla olan kompost ve rtleme eitleri tercih edilmelidir.

Toprak analizi yaptrmak, kompost uygulamalarna balamadan nce topranzn hangi

besin ve minerallere ihtiyac olduunu anlamanz iin nemlidir. Bundan sonra atlacak
admlar daha salkl ve gvenli olacaktr. Ayrca organik/ekolojik tarmda kompost bitki besin
elementi salayan malzeme olarak kullanlacaksa, kompostun besin elementi ieriinin de
bilinmesi nemlidir.
Sz konusu toprak analizleri baz niversitelerde, aratrma enstitlerinde, tarm il
mdrlklerinde, ziraat odalarna bal yetkili laboratuvarlarda veya zel kurulularn
laboratuvarlarnda yaptrlabilir.

Aalar iin kompost sererken, aacn ta hizas boyunca topraa 15-20 cm derinliinde
ember eklinde bir ark ap, kompostu serdikten sonra zerini rtmek, hem topraktaki
canl faaliyetini hzlandrmak, hem aa kklerinin ihtiyac olan yerde besin ve mikrobik
katk salamak, hem de kompost ieriinin havayla temas ederek deerini kaybetmesini
engellemek iin nemlidir.
Aa bana kullanlacak kompost miktar aacn yana gre deiir. Genel bir kural olarak,
aacn ta ap ka metre ise, kilogram leinde o kadar kompost kullanlabilir. rnein,
aacn ta ap 5 metre ise, 5 kg kompost konulabilir. Veya dekara 2 ton olacak ekilde bir
uygulama yaplabilir. Kompost serildikten sonra zerinin organik bir rt malzemesiyle
kapatlmas, her iki unsurun da faydasn artrr.
Aalara mal yaparken dikkat edilmesi gereken hususlardan biri, yal dneme girerken,
rt malzemesinin (karton, saman, tlm dal, vb) aacn gvdesine temas etmemesine
zen gstermektir. Yalar nedeniyle srekli slak kalan rt malzemesi, aacn gvdesine
mantar bulatrabilir. Ama yasz yaz dneminde byle bir sknt yaanmaz.

55
zellikle az ya alan, erozyona uram iklim ve corafyalarda, topran mmkn olduu
kadar uzun sre nemli kalmasna almak gerekir. Nem olmadan toprak biyolojisi hayatta
kalamaz ve toprak biyolojisi olmadan salkl bir ekosistem olumaz. Bunun iin eitli yamur
suyu hasat tekniklerini de uygulama yelpazesine katmak gerekir.

Mal, kompost, kompost ay, sv gbre gibi tekniklerin tmn bir arada uygulamak,
zellikle hasar grm, organik maddesi azalm, toprak verimlilii dm arazilerde
olduka nemlidir. Kompost, tek bana mucizeler yaratamaz. Bahecilie btncl bir
bak ile yaklamak; toprak, su ve dier canllarn, ekosisteme bir arada en ok fayday nasl
salayacan dnmek gerekir. Bir organizmann at, dier bir organizmann besinidir.

BYK LEKL KOMPOST SSTEMLER

Ele aldmz kompost yntemleri, apartmanlarda, mstakil evlerin bahelerinde

yaplabilecek, ufak iftlikler, baheler ve bostanlarda kullanlacak miktarda kompost
retimi iin uygundur. Organik atk meselesinin kk lekte zlmesi, bireylerin tahrip
olan ekosistemin iyiletirilmesi ile ilgili sorumluluu ele alp kendi sorunlarn kendilerinin
zebiliyor olmas, dnyann kar karya olduu byk lekli sorunlarn hafiflemesi iin
nemli birer katkdr.

Kat atk sorununun ne kt, plerin belediye tarafndan topland kasaba ve ehirlerde
byk miktarda organik atk ile nasl baa klaca daha geni bir ereve gerektirir. Belediye
lekli organik atk ileme tesislerinde enerji tketimine neden olan ilemlerin banda,
organik atklarn cam, plastik, metal, pil gibi inorganik ve zararl maddelerden ayrtrlmas
gelir. plerin evde organik/inorganik olarak ayrlmas, kat atk bertaraf tesislerinin
zerindeki yk ciddi oranda azaltr.

Yerinde ayrtrma
Kompost veya biyogaz amal toplanan evsel organik atklarn evde ayrtrlmas ok
nemlidir. Evde ayrtrlmayan atklar, kompost tesisinde fazla zaman ve enerji kaybna
neden olan ilemlerden gemek zorundadr. Hepimiz plerimizi evde ayrrsak, hem
belediyeler, hem de doa zerindeki yk ciddi oranda azaltm oluruz.

56
Byk lekli kompost sistemleri, kitapta aktardmz yntemler gibi, insan gcne dayal ve
pasif yntemlerle alamaz. Ayrtrma, havalandrma, kartrma, snflandrma gibi ilemler
nemli miktarda enerji tketen ve masrafl sistemlerdir. Komplike bir dntrme tesisi
ina etmek, yrtmek, bakm ve kontroln yapmak, hem uzmanlk hem de maddi kaynak
gerektirir. Trkiyenin eitli noktalarnda bu amala alan baz tesisler olsa da, lke geneline
bakldnda ciddi miktarda bilgi ve teknik donanm eksikliinden sz edebiliriz.

Ayrca ehir, ile ve semtlerin p profili birbirinden farkldr. rnein baz semtlerde ambalaj
atklar, baz semtlerde organik atklar, baz semtlerde ise budama artklar daha youndur.
Ayrca belediyelerin p toplama ann ne kadar verimli alt, plerin kaynanda ayrlp
ayrlmad, tesis tasarm iin nemli verilerdir.
Bu tr tesisler kurulmadan nce bir fizibilite raporu hazrlanr, organik ve inorganik atklarn
ierii ve oran, nasl topland tespit edilir ve tesis bu verilere gre dzenlenir. Tesis doru
kurgulanmadnda kapasite alt alr ve bu da verimi sekteye uratarak zamanla byle
pahal iletmelerin kapanmasna neden olur.

Ekonomik, ekolojik, tarmsal ve turistik deer

Atklarn snflandrlp, uygun malzemenin kompostlatrlarak kentlerin park ve bahelerinde
kullanlmas, hem ekonomik hem de ekolojik bir yarar salyor.
Belediyeler iin, organik atklar komposta dntrmenin ekonomik yan zerinde
durulmas, genelde konunun etik yannn arka planda kalmasna neden oluyor. Eer kompost
yapmak, pleri bir p sahasna dkmek veya yakmaktan daha ucuza geliyor ise, o zaman
konuya olan ilgileri artyor.
Oysa fazla sayda insann bir arada yaad kasaba ve kentlerde doaya yeniden
kazandrlarak ekonomik gelir de salanabilecek ok miktarda biyolojik atn ekolojik,
tarmsal ve turistik deeri tahmin edilenden fazladr. Belediyelerin, zellikle de ekolojik deeri
n planda olan yrelerdeki resmi kurumlarn, organik atklar evreye faydal olacak biimde
dntrmeleri bir prestij kayna olmakla birlikte, sahip olduklar doal ve turistik deerlerin
srdrlebilirlii ve glenmesi iin de olduka nemlidir. Ayrca belediyeler iin byk sorun
olan p yma alan bulma meselesi de hafiflemi olur.

p profili, insanlarn nasl yaadna dair nemli bilgiler verir. Arkeologlar, gemite
yaam insanlarn gnlk rutinleri, alkanlklar ve retimi hakknda bilgi sahibi olmak
iin plerini inceler. Benzer ekilde, gnmzde farkl sosyo-ekonomik snflardan
insanlarn tketim alkanlklar ve yaam biimleri de plerinin analiziyle takip
edilebiliyor.

57
Byk lekli kat atk bertaraf tesisleri, aerob kompost ynteminin yan sra anaerob
fermantasyon yoluyla da organik atklar dntrebilir. Byk, hava almayan tanklarda,
uygun nem oran ve scaklkta kartrlan organik atklar, hzl bir ekilde metan gaz retir.
Bu metan gaz, dier gazlardan ayrtrlarak depolanr ve fosil yaktlar gibi yksek kalorili
bir enerji kaynana dnr. Geriye kalan organik artklar ise mineral ieriinde ciddi bir
azalma olmadan, hatta bazen azot bakmndan zenginleerek rahata kompost yaplabilir ve
tarm amal kullanlabilir. zellikle kompost solucanlar, nceden sindirilmi bu artklarla
beslenebilir. Bu sayede, atk halindeki biyoktleden hem enerji elde edilir, hem de kompost.

Anaerob fermantasyon teknikleri ok daha kk lekte de kullanlabilir. zellikle

Hindistann birok yerindeki ev ve iftliklerde, inek gbresinden elde edilen metan gaz
ile alan ocaklar yaygndr. ok karmak olmayan bu sistemleri, kullanclar kendileri
kurabilir ve altrabilir. Dikkat edilmesi gereken hususlardan biri, anaerob rtme
tankna devaml atk girmesi gerektiidir. Besleme kesilirse, metan gaz oluturan
bakteriler yavalar ve verim der.

3, 4 milyon kiinin yaad Berlinde, yl iinde toplanan yaklak 2 milyon ton kat
atn drtte nden fazlas mekanik ve biyolojik ilemlerden geerek ileniyor ve geri
dnmde kullanlyor.

5,5 milyon kiinin yaad Atinada ise, toplam 2 milyon 400 bin ton kat atn yalnzca
300 bin tonu geri dnm ve kompost tesislerinde ileniyor.

58
Byk lekli Kompost Yapm iin Buday Derneinden
Trkiye pn Dntryor Projesi
Neden ple urayoruz?
p, genellikle grmezden gelinen bir sorun. Brakn uygulamalar iyiletirmeyi, konuulmas
bile tercih edilmez.
Teknolojik gelimeler ve sanayileme ile paralel olarak hzl kentleme ve nfus art insan
faaliyetlerinin evre zerindeki basksn artrdka, retilen atklarn miktar ve ierikleri de
tehdit edici seviyelere ulayor. Trkiyede ehirde yaayan bir kiinin gnlk ortalama atk
miktar yaklak 1,5 kg. Bunu ehir nfusuyla arptnzda sorunun bykl daha net
orataya kyor.
znebilir biyolojik/organik atklar kat atk depolama sahalarna gnderildiinde, toprak ve
yeralt suyu kirliliine yol ayor ve sera gaz etkisine yol aan metan aa karyor.
pn toplanmas, depolama sahasna gnderilirken harcanan fosil yakt, p alanlarna
ayrlan arazilerin bykl, p sularnn yeralt sularna ve topraa karmas; tm bu
sorunlarn ok byk bir ksm, bireylerin evde veya bahede mutfak atklarn komposta
dntrmesi, iletmelerin ve belediyelerin ise kompost tesisleri kurmasyla zlebilir.

AB Sivil Toplum Diyalou IV evre Hibe Program tarafndan desteklenen Trkiye pn

Dntryor projesi, evresel ve sosyolojik sorunlar bir arada ele alyor ve zm nerileri
sunuyor:
klim deiiklii (atmosfere sera gaz salmn engelleyerek)
evre kirlilii (toprak ve yeralt suyunu kirleten szntlarn olumasn engelleyerek)
Biyoeitliliin korunmas (topraklarn kat atk depolama alanlarna evrilmemesini
salayarak)
Trkiyede atk ynetimini gelitirmek (bilgi aktarm ve yaygnlatrlmas ile)

Trkiyede henz ileyen bir atk ynetimi alt yaps kurulamad iin, her yl milyonlarca
ton doal kaynak, binlerce insan iin istihdam olanaklar ve milyonlarca dolarlk bir servet
boa harcanyor; doann kendini yenileme kapasitesi hzla yok ediliyor. Trkiyede kat atn
byk ounluu hl mevzuata uygun bir ekilde bertaraf edilmiyor. Bu nedenle katk atk
ve atk su verileri eksik ve yllar iindeki deiimleri dzenli olarak lmlenemiyor.

stanbulun pnn yars organik madde

Aratrmalar, Trkiyedeki atklarda organik madde orannn yksek olduunu gsteriyor.
rnein, stanbuldaki kentsel kat atklarda, organik madde oran yzde 54,09 dzeyinde.
Bunu yzde 15,57 ile kat/karton grubu takip ediyor. Bu atklarn kk bir ksmnn bile kat
atk depolama alanlarna gitmesini engelleyerek komposta dnmesi, evrenin korunmas
ve kresel iklim deiiklii zerinde etkisi byk olacak.
TK verilerine gre 2013 ylnda Trkiyedeki metan gaz salmlarnn en byk blm
(yzde 58) atklarn bertarafndan kaynakland. Trkiyede 2015 ylnda yrrle giren
Kompost Teblii (2015 - 29286), biyo-atklarn kat atk depolama alanlarna gnderilmesi
yerine kaynanda ayrtrlmasn tm belediyeler iin zorunlu klyor. Ancak, kompost ilemi

59
hakknda lojistik, operasyon ve mali srdrlebilirlik konularnda byk lde bilgi eksiklii
var.

Bykehir Belediyesi Kanunu (10.7.2004 - 5216) ve Belediye Kanunu (3.7.2005 - 5393)

dzenlemelerine gre, kentsel atklarn ynetiminde tek sorumluluk belediyelere dyor.
Belediyeler kat atklarn toplanmas, nakliyesi, ayrtrlmas, geri dnm, bertaraf ve
depolanmas ile ilgili btn hizmetleri salamakla ya da baka kurulular, bu hizmetleri
salamak iin grevlendirmekle ykml. Buna ramen, belediyeler kat atk toplanmas ve
nakliyesi ile ilgili grevlerini byk lde yerine getirirken, kat atk ynetiminde yeteri kadar
etkin deil.

Projenin amac
Trkiyede biyo-atklarn ayrtrlarak toplanmas ve ilenmesi ile ilgili yasalar olsa da, yasal
dzenlemeler henz sadece kat zerinde kalyor. Siyasi tevik ve desteklerin nndeki en
nemli engellerden biri, konuyla ilgili bilgi ve uzmanlk eksiklii.
Trkiye pn Dntryor Projesinde kamu kurumlar, belediye birlikleri, medya, STKlar
ve kamuoyu da dahil, sektrdeki tm karar vericiler birlikte alacak.
Proje, Trkiye ve Avrupadaki paydalar bir araya getirecek; karar vericiler kompost
konusundaki iyi uygulama rneklerini ziyaret ederek ilham alabilecekler. Proje kapsamnda
dzenlenecek konferans sayesinde Avrupa ve Trkiyeden paydalar bir araya gelerek
bir platform oluturacak ve bylece konuyla ilgili uluslararas sivil toplum diyalounun
glendirilmesi salanacak.

Ortaklar
Byk apl ve belediye leinde kompost yapabilmek, ciddi bir bilgi birikimi gerektiriyor.
Buday Derneinin proje orta olan ACR+, 1994 ylndan bu yana atk nleme ve atk
ynetimi alannda alyor ve biyo-atk ve kompost konularnda 11 yldan fazla deneyime
sahip. ACR+, AB yesi lkeler, yelie yeni kabul edilmi lkeler ve Gney Akdeniz lkeleri
ile alyor. Yaklak 1100 belediyeyi temsil eden yerel ve blgesel ynetimlerden oluan
100 yesi olan ACR+, baarl biyo-atk ve kompost projeleri yapm Avrupa belediyeleri
ile Trkiyedeki belediyelerin dorudan iletiim kurmasn salayabilecek aa sahip. ACR+
ayn zamanda projenin ana hedef grubunda yer alan STKlar, akademik kurumlar ve zel
kurululara da ak bir iletiim a olarak hizmet veriyor.

Proje Faaliyetleri
Yakn zamanda kabul edilen Kat Atk Ynetmeliine (2015 - 29314) gre biyo-atklarn
ayr toplanmas ve ilenmesinden tm ile belediyeleri sorumlu. Ancak yasal dzenleme
yrrlkte olsa bile uygulama olduka snrl. Bunun temel nedeni ise, bilgi ve tevik
eksiklii. Trkiye pn Dntryor Projesi, ile ve bykehir belediyelerine ulaarak
gerekli eitimlerin verilmesini salayacak, iyi uygulama rneklerinin ziyaret edilmesiyle
bilginin yaylmasna araclk edecek. Proje kapsamnda ulusal bir kompost konferans
da dzenlenecek. Dzenlenecek kompost konferans en az 150 payda ve karar vericiye
ulaacak.

60
 Trkiye pn Dntryor Projesinin ana hedef grubu, kentsel kat atk
ynetiminden sorumlu olan belediyeler. Trkiyede 1397 belediye bulunuyor. Ancak
belediyeler yksek miktarlardaki atk ile ba etmeye alrken, yeterli bilgi, deneyim ve
teknolojiden yoksun. Proje, belediyelere Avrupadaki iyi uygulamalar gstermeyi ve
belediye temsilcilerine bir el kitab ile eitim sunmay amalyor.

Proje kapsamnda 21 belediyenin temsilcisi Avrupadaki en iyi kompost tesislerini ziyaret

edecek.

Medyaya ynelik faaliyetlerle hem medya hem de kamuoyunun bilgilenmesi salanacak.

Bylece hem karar vericiler zerinde kamuoyu basks oluturulmas, hem de bahe ve
balkonlarda yaplan bireysel kompost saysnn artmas ile pe giden biyo-atk orannn
azaltlmas planlanyor.

Proje hakknda daha fazla bilgi edinmek ve/veya, bir kamu kuruluu olarak (belediye,
bakanlk vb) projenin payda olmak istiyorsanz www.turkeycomposts.org sitesini ziyaret
edebilirsiniz.

61
4. BLM: DNM YOLUNDA ATILAN ADIMLAR...
Doayla bamzn ne kadar kopuk olduuna srekli ahit oluyoruz. Plastik paketler iinde
yllarca bozulmadan kalan gdalar, pet ie veya plastik damacanaya hapsedilmi ime sular,
yeil alanlar neredeyse tamamen yok edilmi ehirler, trafikte geen saatler...
yle bir noktadayz ki, gnlk kouturma iinde kaybolurken kendimizi doadan ayr bir
canl olarak gryoruz. Doayla bamz, doal rn, doal hayat gibi kavramlar, sanki
doadan farkl canllarmz algs yaratyor. Hatta artk bu algnn yanlln bile kanksam
durumdayz.

Teknoloji ilerledike, doadaki dnglerle ilikimiz gittike zayflyor. Suyun nereden gelip
nereye gittii, gdalarn nasl retildii, plere ne olduu gibi sorular artk biroumuzun
ilgisini ekmiyor, nk bunlarla uraan bakalar var. Sorumluluktan katmz srece,
ikayet ettiimiz dzene katkda bulunmaktan baka bir ey yapmyoruz.

ehirlerde yaayanlarmzn musluklarndan akan su, belki onlarca, hatta yzlerce kilometre
tedeki muazzam barajlar ve derin su kaynaklarndan tanyor, artlyor, kullanlyor, yine
artlyor ya da artlmadan doaya braklyor. Neredeyse ime suyu niteliindeki ebeke
suyunu, sifonlarmz ekmekte kullanyoruz. En temel su kaynann yamur suyu olduunu
fark etmiyor, oumuz yaadmz evlerin atsna den yamur suyunu byk bir gven ile
kullanabileceimizi bilmiyoruz. Veya bunu yapamayacamz dnyoruz. Oysa dnyann
bir ok blgesindeki gibi artk Trkiyede de su hasad teknikleriyle bitkisel retim ve ev
ihtiyac iin su salanabiliyor.

Soframzdaki gdalarn byk bir ksm yine yzlerce, hatta binlerce kilometre tedeki devasa
tarlalarda, dnyann baka yerlerinde retilmi makinalar, rafine edilmi fosil yaktlar ve
bu yaktlarla retilmi sentetik gbrelerle filizleniyor; hasat ediliyor, paketleniyor ve yine
muazzam miktarda fosil yakt ile spermarketlere tanyor.

Herhangi bir rn satn aldmz zaman, aslnda tam olarak ne satn aldmz grmyoruz.
rnein, tketicilerin ou bir meyvenin retim, paketleme, nakliyat aamalarnda tkettii
enerji ya da pamuklu bir gmlein retimi iin harcanan suyun miktarn bilmiyor. Oysa
kullandmz eya ve gdann retim aamalarnda doaya ne kadar byk bedelleri
olduunu, dolaysyla gerek maliyetini bilmek tketimlerimizi azaltmak yolunda nemli bir
adm olabilir. rnein, bir kilogram krmz et retmek iin toplam 15 bin lt su kullanlyor
(veya bir kilo kalori krmz et retmekte 2-4 kilo kalori enerji tketiliyor) ve bir adet pamuklu
gmlek iin ortalama 2 bin 700 lt su tketiliyor.

Daha az tketerek gerek maliyetleri ve doadaki tahribat azaltabiliriz.

oumuz, evimizden ve mahallemizden kan organik atklar harika bir gbreye

kolaylkla dntrebileceimizi, gdamzn en azndan bir ksmn kendi bahemizde
yetitirebileceimizi veya yaadmz ehrin kysndaki gvenilir iftilerden temin
edebileceimizi bilmiyoruz. Ya da bunu yapamayacamz dnyoruz.

62
Tek bana olduumuzda ok da kolay olmadn syleyebiliriz. Bireysel abalar faydal
olmakla birlikte, yeterli deil. Ama bilgi, zaman, emek gibi kaynaklar paylaabileceimiz,
bunu yaparken de salkl ilikiler kurarak sosyal hayatmz zenginletirebileceimiz
komularmz var. Onlarla bir araya gelerek dnm yolunda nemli admlar atabiliriz.

Gerek u ki; enerji, gda, su, atk gibi meseleleri nce yerel lekte zmeye almal, bunu
yaparken de kresel bilgi ve dayanma andan faydalanmalyz. stesek de istemesek de,
iinde yaadmz evreyi baka insanlarla paylayoruz ve onu koruma, gzelletirme
sorumluluu hepimize dyor.

Eer srdrlebilir bir yaamdan sz ediyorsak, insann besin zincirinde yer alan bitki
ve hayvanlarn retiminde doann prensiplerini gznne alan yntemleri hayata
geirmek kanlmaz. Doal gbre olarak kompost yapmak, hayvan gbresi ya da yararl
mikroorganizmalar kullanmak toprak sal kadar bizim salmz iin de gerekli.
Sonu olarak organik, inorganik, kat veya sv, ne kadar atn doaya olduu gibi
brakldndan ok, rettiimiz atklar nasl azaltabileceimize odaklanmamz gerekiyor.
Dnyada daha kk bir ayak izi brakmann yolu, tasarruftan ve daha az tketmekten
geiyor.

Jevons kilemi
ngiliz ekonomist William Stanley Jevons, 1865 tarihli The Coal Question (Kmr
Sorusu) adl kitabnda, endstri devrimiyle birlikte girilen retim devriyle ilgili nemli bir
noktaya deiniyor. Teknolojik verimlilik ilerledike, daha az yakt ile ayn ii becerebilen
makinalar gelitike, kaynak tketiminin azalmad, tam tersi arttn vurguluyor. Yani
daha verimli alan makinalar retmek tketimi tevik ediyor. Ksaca, daha yksek verim
ile salanan tasarruf ekonomik bymeye yatrlrsa, o zaman daha verimli kullandmz
eylere olan talep de artyor. Bu yaklam, satn aldmz her trl rn iin geerli;
endstriyel rnler, su, elektrik, vb.

Ek, Bi, Ye,

stanbulun merkezinde ufack bir lokanta/kafeterya. Mnsnde salata, orba ve
drmler var. Buray sradan bir iletmeden ayran zellik ise, endstriyel gda retim
ve tketim alkanlklarna kar durular. Meknn iinde ve bahesinde hidrofonik
yntemle yetitirilen 2 binin zerinde sebze fidesi var ve tamam gnlk olarak hasat
ediliyor. Mterilerine kahve, et gibi karbon ayak izi yksek rnler sunmuyorlar
ve organik atklarnn neredeyse tamamn kompost solucanlar ile dntrerek
bahelerinde kullanyorlar. Hatta sistem o kadar verimli alyor ki, ellerinde torba torba
kullanma hazr kompost birikmi durumda ve isteyenler gelip alabiliyor. Yani kck
bir alanda toprak retiyorlar. Bu yl iinde su kltrne balayarak gda retimini daha
da verimli hale getirme projeleri ise devam ediyor.

63
 1977de, Kahirenin kuzeydousunda 70 hektarlk bir alan zerinde balatlan SEKEM
projesi, srdrlebilirlik temeli zerine ina edilen bir kltrel devrim niteliinde.
Antik Msr dilinde gneten gelen g anlamndaki SEKEM, 1975 ylnda anavatann
ziyaret ettii srada karlat sosyal ve eknomik durumdan rahatsz olan Dr. brahim
Abouleishin vizyonu sayesinde olumu. l snrndaki byk arazi, iklim koullarna
dayankl trlerle aalandrlm, toprak saln gzeten yntemlerle biyodinamik
tarm uygulamalar balatlm, kendisi gelitike evresine rnek ve ilham olmu
bir giriim. Geleneksel, organik tarm yntemleri, hayvanclk, bitkisel ilalar, yerel
zanaatlar ve eitim gibi alanlarda younlaan faaliyetleri sayesinde, u anda organik
pamuk yetitiriciliinde nemli bir yere gelmi, bir niversitesi olan, sosyal ve kltrel
etkinliklere ev sahiplii yapan uluslararas bir merkez. Organik tarm almalar ile
birlikte, Msrdaki pamuk retiminde sentetik bcek ilac kullanmnn % 90 azalmasn
salam, yerel topluluklara ekonomik istikrar getirmi, toprak slahnda uluslararas
baarya ulamlar.
www.sekem.com

64
BUDAY EKOLOJK YAAMI DESTEKLEME DERNE
DNM KTAPLII
Yaam dnmdr... Dnm hizmetle ekillenir.
Victor Ananias
Kompost Rehberi, Buday Derneinin Dnm Kitapl Serisinin beinci kitabdr.
Bu seri, adn Buday hareketinin kurucusu ve lideri Victor Ananiasn, Ekolojik Dnm
Rehberinde nerdii 10 bal kapsyor.

Victor Ananias, dnm emberine giri niteliindeki rehberde, yaamn dntrmek

isteyenlerin att admlar lebilecekleri bir test yntemi neriyor ve sz konusu lm
testini 10 ayr balkta topluyor. Yaamn, ekolojik yaamn esaslarna gre dntrmek
isteyenler, bu lme yntemini uygulayp, adm atarken her alanda yardma ihtiya
duyuyor. Dnm Kitaplnda yaymladmz rehberler de bu konuda yardmc
kitaplar olma niteliini tayor.

Bu seride daha nce Ekolojik Dnm Rehberinin Dinlenirken blm iin yol
gsterici olacak Doa Dostu Turist ve Gnll Olma Rehberini, retirken blm
iin yardmc olacak Atalk Tohumlar in Yetitirici Rehberini , Nefes Alrken,
Beslenirken, Sermayemiz Zaman, Klk Kyafet, Temizlik ve Atklar, Ularken
balkl blmlerinde ilerleyebilmeniz iin yardmc olacak Treticinin El Rehberini ve
Beslenirken, retirken, Temizlik ve Atklar balkl blmlerde yol gsterici olacak
Doa Dostu Kent Bahecilii Rehberini yaymladk.

Serinin beinci kitab olan Kompost Rehberi, Ekolojik Dnm Rehberinin

Beslenirken ve Temizlik ve Atklar balkl blmlerinde size yol gsterecek.
Ekolojik Dnm Rehberindeki lmlerde ve dnm yolunda atacanz admlarda
yol gsterici olmas amacyla hazrladmz Dnm Kitapl serisinde ayrca,
Barnrken ve Niyet ve fade balklarn konu alan rehberler yaymlayacaz.

www.bugday.org
www.victorananias.org
 Ekolojik dnme siz de katln.
www.bugday.org adresinden dernee ye olabilir ve
bizi sosyal medya hesaplarmzdan takip edebilirsiniz.

https://www.facebook.com/bugdaydernegi
Buday Dernei @BugdayDernegi

Buday Ekolojik Yaam Destekleme Dernei

Osmanaa Mahallesi, Yourtu kr Sokak, A.H. Uzunal Merkezi, No: 48 Daire:6 Kadky-stanbul
Telefon: +90 (216) 349 99 33
www.bugday.org