__________________________________ 495

_______

BORU HATLARINDA ISIL GENLEME

ve ANALZ YNTEMLER

Cihan ANAKI
Arif HEPBALI

ZET

Boru hatlarnn malzeme ve montaj giderleri, s teknii ile ilgili tesislerin nemli ksmn oluturur. Boru
hatlarnn pay, toplam tesis giderlerinin %30u zerindedir. Bu yzden, boyutlarn seiminin zenle
yaplmas ve sl genlemelerinin en ekonomik ekilde alnmas gerekmektedir.

Uygulamada, boru hatlarnn sl genlemelerinin alnmasnda, kompansatr, omega gibi elemanlar

kullanlmaktadr. Hatta, bazen hattn kendisi sl genlemeleri kompanze edecek yeterli esneklie
sahip olmasna karn, bu elemanlar gereksiz olarak kullanlmaktadr. Bu durum, hem yatrm hem de
iletme maliyetinin artmasna yol amaktadr.

Bu almada, boru hatlarnn sl genlemelerinin alnmasnda kullanlan deiik yntemler genel

hatlaryla ele alnacaktr. Burada; zellikle, boru hatlarnn yeterli esnekliini belirlemede kullanlan
yaklak yntemler ile daha hassas hesap gerektiren bilgisayar destekli tasarm zerinde durulacaktr.
eitli hesaplama rnekleri verilerek, boru hatt tasarmcsna yardmc olmaya allacaktr.

1. GR

Boru hatlar ok geni bir alanda ve ok deiik basn ve scaklklardaki gaz ve sv akkanlarn
tanmasnda kullanlr. Bilindii gibi mhendislik bir bakma, estetiin gz nne alnmasyla,
ekonomik adan optimum zmler bulma sanatdr. Bu erevede, mhendisler, boru hatlaryla
urarken, nemli soruna zm bulmaya alr. Bunlar; optimum boru apnn belirlenmesi,
optimum yaltm kalnlnn belirlenmesi ve gerilmelerin en ekonomik biimde alnmasdr.

Borularda gerilmelere yol aan 4 faktr vardr:

a) ve d basn.
b) D ykler, borunun, valflerin, desteklerin, boru iindeki svnn, yaltm malzemelerinin ktleleri,
deprem gibi dinamik yklerden oluan gerilmeler.
c) D kstlamalardan tr boru parasn yapmak zorunda olduu hareket rnein, dinamik bir
sisteme bal olan boru, sistemle birlikte titremek zorundadr.
d) Isl genlemeler [1].

D ykler, arlk yklerinin kontrol basittir. Standartlatrlm destek ve asklarla kolayca nlemleri
alnabilir. Bu almada, destek ve asklardan sadece yzeysel olarak bahsedilecektir. Literatrde, bu
konuyla ilgili geni aratrmalar, rnek modeller ve uygulamalar mevcuttur. Daha fazla bilgi ilgili
literatrden elde edilebilir [2,3].

Boru hatlar, tesistn amacna uygun, en uzun mre, en dk iletme ve yatrm maliyetine sahip,
emniyetli alacak ekilde tasarlanmaldr. Sz konusu en iyi zm, tesisatn sl gerilme analizinin
yaplmasn gerektirmektedir. Bu nedenle, sl gerilmeler, en basit ev stma tesisatndan, yksek
basn ve scaklktaki buhar tesisatlarna kadar her tesisatta gz nne alnmaldr. Nkleer
 __________________________________ 496
_______

tesislerdeki boru hatlar, kullanlan svlarn, zellikle sv metallerin yksek alma scaklklar ve
daha fazla emniyet gerektirdiklerinden sl gerilme analizinin n plana kt tesisatlardr [4].

Isl genlemelerin hesaplar kark ve zordur. D atmosferdeki veya boru sistemi iindeki akkanda
oluan scaklk farklar, sistemin boyca uzamasna veya ksalmasna sebep olur. Eer boru hatt
sadece bir noktadan sabitlenmi ise uzamalar sistemin serbest ucana doru olur ve hibir genleme
gerilmesi olumaz. Fakat gerekte boru hatt iki veya daha fazla noktadan eitli ekillerde sabitlenir.
Bu sabit noktalar genlemeleri engeller ve sistem iinde gerilmeler oluur [5].

Boru hatlarnda montaj her zaman ortam scaklnda gerekletirilir. Daha sonra tesisat eitli
scaklklardaki akkanlar ve dolaysyla da sy belli bir yere tamaya balar. Boru hattnn son
scakl ve montaj scakl arasndaki fark, tesisat ve iletmede byk gerilmeler meydana gelir. Bu
gerilmeler, tesislerin planlanmas, inaat ve iletilmesi esnasnda kesinlikle ihmal edilemezler. Aksi
takdirde iletmenin emniyeti tehlike altna girebilir [6].

Boru hatlarndaki sl genlemelerin alnmasnda deiik yntemler kullanlmaktadr. Kompansatrler,

dengeleyiciler, metal hortumlar gibi elemanlarn yan sra, bazen hattn kendisi, ekli dolaysyla bu
genlemeleri kompanze edebilecek yapdadr. Bu yzden kompansatr, dengeleyici vs.. elemanlar
kullanmadan nce sistemin genleme hesaplar yaplmaldr. Bu sayede gereksiz yere genleme
elemanlarnn kullanlmas nlenir.

Bu almada, temel olarak boru hatlarndaki sl genlemelerin doal kompanzasyon ile alnmas
incelenmitir. Doal kompanzasyon ile; sistemin kendi ierisinde, sl genlemelerden oluan
gerilmelerin izin verilen maksimum gerilme deerlerinin altnda tutulmas amalanr. Isl
genlemelerden oluan termal gerilmeler ok deiik yntemlerle hesaplanr. Tek bir doru zm
varken neden bir ok ynteme ihtiya duyulmu, diye sorulabilir. Fakat en basit boru hattnda bile
matematiksel ilemler ok kark bir hal almaktadr. Bu nedenle hata yapmadan bunlar hesaplamak
ok zor ve zaman alcdr. Gerekte boru hatlarnn boyutlu ve karmak ekillerde olduu
dnlrse, bu hesaplamalar tek bir yntemle yapmak ok fazla emek gerektirir. Bu yzden ou
yaklak zm veren birok yntem gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm, basit formllerle boru hattnn ilk
incelenmesinde karar vermeyi kolaylatrc grev stlenirler. Bazlar yaklak olarak sistemdeki
gerilmelerin hesaplanmasn salar. Tam olarak sonu verebilen uzun ve kark yntemler de
mevcuttur. Aada birka yaklak yntemin yan sra Hao Hsiaonun tam zm yntemi ve bu
yntemin bilgisayar destekli uygulamas incelenmitir [2,3].

2. GENEL BLGLER

2.1 ISIL GENLEMELER

Fiziin temel kurallarndan biride maddelerin scaklk deiimleri sonucu genlemesi ve bzmesidir.
Bu genleme ve bzmeler maddenin cinsine, i yapsna ve scaklk farkna baldr. Byk scaklk
farklarnn sz konusu olduu uygulamalarda sistemi tehlikeye sokacak boyutlara ulaabilirler. Bu
yzden daha planlama aamasnda hesaplanmalar ve nlemlerinin alnmas gereklidir.

Borularn uzunluk genilemeleri, yaklak olarak scaklkla orantldr. rnein; akma elii iin 100
Clik scaklk farknda her mlik boru iin takriben 1.2 mm dir. Bakrda ise, bu deer yaklak olarak
1.8 mmdr. Isl genileme miktar scaklkla deiir ve malzemenin bileimine baldr. En ok
kullanlan boru ve flan elikleri iin cm/m cinsinden uygun genileme deerleri eitli scaklklarda
ekil 1 de grafik olarak verilmitir [6].

Literatrde bunun gibi diyagramlarn yan sra doru okunmas daha kolay olan ve deiik malzemeleri
ieren grafikler de mevcuttur. ekil 2 de eitli malzemedeki borularn, 10Ca gre mm/m cinsinden
uzamalar verilmitir.
 __________________________________ 497
_______

ekil 1. eitli boru malzemelerinin sl genlemeleri

Literatrde[7], bu amala kullanlan eitli tablolar mevcuttur. Aada bu tablolardan biri gsterilmitir.

Tablo 1. eitli malzemelerin deiik scaklklardaki genlemeleri

20 Cye Gre Uzama Miktarlar (mm/m)

Malzeme 100C 200C 300C 400C 500C
Ferritik elik 0.0111 0.0121 0.0129 0.0135 0.0139
Ostenitik elik 0.0155 0.0165 0.0170 0.0175 0.0180
Bakr 0.0155 0.0160 0.0165 0.0170 0.0175
Alminyum ala. 0.0237 0.0245 0.0253 0.0263 0.0272

Elastikiyet modl de scaklkla deiir. letme esnasndaki boru zellikleri bizim iin asl kriterler
olduundan iletme scaklndaki elastiklik modlnn de hesaplanmas gerekir. Baz malzemelerinin
deiik scaklklardaki elastiklik modlleri ekil 3 de grafik olarak gsterilmitir [6].
 __________________________________ 498
_______

ekil 2. eitli malzemelerin sl uzamalar (mm/m)

 __________________________________ 499
_______

Scaklk (T C)

ekil 3. eitli malzemelerin deiik scaklklardaki elastiklik modlleri.

Isl genlemelerden doan gerilmelerin gerekte nasl olutuunu anlamak iin, aadaki iki basit
tipteki boru paralarn inceleyelim;

A : Kesit alan (mm)

E : Elastikiyet modl (N/mm)
F : Kuvvet (N)
4
I : Eylemsizlik momenti (mm )
M : Moment (Nmm)
T : Scaklk fark (C)
: Normal gerilme (N/m)
: Lineer sl genleme katsays (1/C)

rnek 1:

Her iki ucundan tespit edilmi boru:

Birim uzama: .T= (1)
E
Malzeme zellikleri: St35, DN 150 (A = 3206.3 mm), E=2.1*105 N/mm, =12.5*10-6 1/C,

T=220C ise;
L= 1 m

12.5 .10-6 .220 = =577.5 N/mm
2.1 * 10 5
F=A=1.851 638 N

Grld gibi, boru sabit noktalarnda bir F gerilme kuvveti olumutur.

 __________________________________ 500
_______

rnek 2:

L eklinde, her iki ucu tespit edilmi boru paras:

ekil 4. L eklinde, her iki ucu tespit edilmi boru paras

Teoriden 5 eitlik elde edilir.

B noktasndaki ekil deitirmeler.

1 1 1 Fy b
y= [ Fy a 3 M b a 2 ] = + a T (2)
EI 3 2 EA

1 1 1 Fa
x= [ Fx b 3 M b b 2 ] = x + a T (3)
EI 3 2 EA

3EI (4ab + a 2 )x + 3b 2 y
FX= (4)
ab(a + b) b2

3EI (4ab + b 2 )y + 3a 2 x
Fy= (5)
ab(a + b) a2

6 EI
Mb= (ax + by ) (6)
ab(a + b)

Be bilinmeyen x, y, Fx, Fy, Mb bu be denklemle zlrse;

 __________________________________ 501
_______

( Dd Di )
4 4
I= (7)
64
A noktasndaki moment Ma = a. Fy - Mb (8)

C nokatsndaki moment Mc = b. Fx - Mb (9)

M c Dd
A noktasndaki gerilme a = (10)
12

M c Dd
B noktasndaki gerilme b = (11)
12

Grld gibi basit ekildeki sistemlerde bile, sl genleme analizini yapmak zor ve zahmetlidir [4].

2.2 BORU DESTEKLER (ASKILAR ve YATAKLAR)

Boru hatlarndaki asklarn, desteklerin ve yataklarn hesaplanmas ve yerletirilmeleri aslnda ok zor

bir ilem deildir. Birok tasarm firmas boru hatlarnn tasarm iin zel yetitirilmi mhendisler
altrrlar. Fakat her firma, maliyetleri drmek iin kendi bnyesindeki mhendislerden bu
sorumluluu almasn bekler. Mhendisin yapmas gereken biraz vakit ayrarak bu konuyu
incelemesidir. Daha sonra ilem srasn takip ederek, uygun destekleri uygun noktalara yerletirebilir
[2,3].

Bu blmde ok fazla detayl hesaba girilmeyecektir. Son yllarda bu konuda birok aratrma
yaplmtr. Gerekli bilgiler literatrden elde edilebilir. Bu blmde sadece ilem srasndan ve ask ve
yatak eitlerinden bahsedilecektir [2,3].

Yaplmas gereken ilk ilem boru hattnn izimini hazrlamaktr. Bu izimde boru hatt zerindeki her
trl malzeme, havalandrma kanal, pompa, alet kablo tablalar, her trl damarlar, vb yaplar ve
yerleri belirtilmelidir. Bu ekillerin boyutlu hazrlanmas kolaylk salar. Ayrca, boru lleri, boru
malzemesi, duvar kalnl, arlklar, yaltm zellikleri, kritik ara balantlar (reaktrler gibi), gerilme
sonular, esneklik, hareketler, titreimler, vb bilgileri ieren bir veri dosyas oluturulmas da fayda
salayacaktr [2].

Desteklerin seilmesinde izlenecek ilem sras yledir:

a) Desteklerin yerlerinin belirlenmesi: Desteklerin yerleri belirlenirken iki destek arasndaki aklk
zenle seilmelidir. Bunun iin literatrde deiik tablo (Tablo 2 ve 3) ve diyagramlar mevcuttur
[3,6,8].

b) Her bir destekteki termal hareketlerin hesaplanmas: Tam bir kesinlikle boru hatlarndaki sl
genlemelerin hesaplanmas ok karmak bir alma gerektirir. Fakat basit metotlarla da bu
inceleme yaplabilir.

Tablo 2. ki destek arasndaki maksimum aklk

Nominal
Boru ap 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 5 6 8 10 12 14 16 18 20
(inches)

Aklk 7 9 10 11 12 13 14 16 17 19 22 23 25 27 28 30
(ft)

Aklk 2.1 2.75 3.1 3.4 3.7 4 4.3 4.9 5.2 5.8 6.7 7.0 7.6 8.2 8.5 9.1
(m)
 __________________________________ 502
_______

Tablo 3. ki destek arasndaki maksimum aklk

DN D Et Arlk (kg/m) Maksimum

ap Kalnl Boru Su Toplam aklk
(mm) (mm) (m)
15 21.3 2.0 0.962 0.1 1.062 2.5
20 26.9 2.3 1.41 0.31 1.71 2.5
25 33.7 2.6 2.01 0.58 2.51 3.0
32 42.4 2.6 2.57 1.0 3.57 3.0
40 48.3 2.6 2.95 1.3 4.25 3.5
50 60.3 2.9 4.14 2.2 6.34 4.0
65 76.1 2.9 5.28 3.6 8.88 4.5
80 88.9 3.2 6.81 4.8 11.61 5.5
100 114.3 3.6 9.9 8.5 18.4 6.0
125 139.7 4.0 13.5 12.6 26.1 6.5
150 168.3 4.5 18.1 19.0 37.1 7.0
200 219.1 5.9 31.0 33.4 64.4 8.5
250 273 6.3 41.6 52.6 94.2 9.5
300 323.9 7.1 55.6 74.4 130.0 10.0

Genellikle akkan tayan yatay borularda ak kolaylatrmak iin ak ynnde ok kk eimler

verilir.

Bunun yan sra, boru hatlarnda iki destek arasnda maksimum akl, yaklak olarak veren deiik
bantlar da gelitirilmitir. Bu bantlar D boru d ap olmak zere [9];

L = (0.4 ~ 0.5) D (m) (12)

veya Webere gre;
L = 0.032 D (m) (13)

a) Destek yklerinin hesaplanmas: Yksek scaklk, yksek basn ve sl genlemelerin miktar

esnek desteklerin kullanlmasn gerektirir. Burada unutulmamas gereken udur: Her bir parann,
borularn, dirseklerin, valflerin, flanlarn arlnn hesaba katlmasdr. Bunun iin bir tablo
oluturup sonra her destek noktas iin kuvvet dengelerinden destek kuvvetleri bulunur. Her
destek noktasnn ayr ayr serbest cisim diyagramlarnn izilip, hesaplamalarn bu ekilde
yaplmas byk kolaylk salayacaktr.

b) Uygun desteklerin seimi: Hesaplanan destek kuvvetlerine uygun biimde, sl genlemeler

sonucu oluacak uzamalarn yeni gerilmeler oluturmasna izin vermeyecek ekilde, ekonomik
destek sistemi seilir.

c) Boru hatt zerindeki dier paralarn uzaklklar hesaplanr: (rnein elektrik kablolar,
havalandrma kanallar arasndaki uzaklklar hesaplanr.) Bu basamak sadece boru hattnn
modeli de yaplyorsa hesaplanr. Eer bir model kullanlyorsa kontrol birinci basamaktan
balayarak otomatik olarak yaplr [2].

3 ISIL GENLEME ANALZ

3.1 KOMPANSATRLER

Fiziin temel kurallarndan biri maddelerin scaklk deiimlerinden dolay genlemesi ve bzlmesidir.
Kompansatrler boru sistemlerinde oluan genleme, bzlme ve titreimleri emerek en basitinden en
karmana dek her trl endstriyel sistemin kesintisiz ve verimli almasn salayan elemanlardr
[1,5,7,10].
 __________________________________ 503
_______

Kompansatr esnek bir elemandr. Scaklk ve titreime bal hareketler olduunda, kompansatrn
boumlu (krkl) ksm bu hareketleri emmek iin tasarlanmtr. Boum adedi emilecek uzunluk
miktarna bal olarak deiir. Endstriyel problemler ok deiik ve eitli olduunda kompansatr
tasarmnn da belirli faktrleri olmaldr. Boumlu ksm bir yandan evresel basnca dayankl, dier
yandan esneyebilir nitelikte olmaldr. Bu arada basn yknn yarataca sorunlar kullanlan
kompansatrn tipine gre deiik ekillerde zlr [1,10].

ki noktay balayan bir borunun bnyesinde birok etkenden tr gerilmeler oluur. Bu etkenler;

a) alma scaklnda i ve d basn,

b) Borunun kendi arl ve tad maddeler,
c) D kstlamalardan tr boru parasnn yapmak zorunda olduu hareket (rnein; dinamik bir
sisteme bal olan boru, sistemle birlikte titremek zorundadr.),
d) Isl genleme: Isl genleme faktrndeki gerilme neminden tr ayrca ele alnmaldr. Bir
borunun sabit olan iki ucu arasnda oluan sl genlemeden doan gerilme ile iki utan birinin
hareketi ile oluan gerilme e nemde olabilir. Bu rnek iki etkenin paralelliini vurgulamaktadr.

Son iki etkeni (c ve d) yeniden ele alrsak, hareketten ve sdan kaynaklanan genlemeyi incelememiz
gereklidir. Boru sistemlerinde meydana gelen gerilme;

d kstlamalar tarafndan kendisine uygulanan kuvvete

d kstlamalar tarafndan kendisine uygulanan harekete
borunun kendi esnekliine

baldr.

ayet gerilme deerleri ya da uygulanan kuvvet ve / veya moment mmkn olabilen en byk
deerleri ayorsa, borunun esneklii suni olarak arttrlmaldr.

stenen bu sonu

a) Ya boru tasarmnn tamamen deitirilmesi (Bu s, yer, basn, yaltm vs. gibi kayplara yol
aacaktr),
b) Ya da byk esneklii olan paralarn sisteme yerletirilmesi ile mmkndr (Bu esneklik
sayesinde sistemdeki her trl hareket emilecek ve gerilmeler nlenecektir).

kinci zm yolu kompansatr ilevinin ak bir tanmdr [1].

3.1.1 Eksenel Tip Kompansatr:

Hareketin eksenel olarak emilmesi ilk seenektir. Ak ynn deitirmeyen eksenel tip kompansatr
uygulamas ek montaj alan gerektirmez (ekil 5). Eksenel kompansatrlerle boru sisteminin ara
blmlere ayrlmas, oluan yatay kuvvet gerilmelerinden kurtarr. Sonu olarak, serbeste uzayp
giden bir boru sistemidir [1,10].

Bu eit bir emme hareketinin n art, bir boru blmnn her iki ucuna basn zorlamasna
dayanabilecek sertlikte klavuzlarn yerletirilmesidir. Bu tip klavuzlama uygulamas

Yksek basnl borularda,

Orta basnl ancak geni kesitli borularda,
Kendinden destekli boru hatt kprlerinde,

ok gtr. Yukarda sz edilen basn ykleri, iletme basnc ile etkili alann arpm ile hesaplanr.
Sistemdeki pompa kompresr vb. gibi hassas niteler nne de kompansatr yerletirilmelidir.

Eksenel kompansatrlerin tantmn, onun yarar ve sakncalarn anmsatarak srdrmek gerekirse,

ana hatlar ile yle bir tablo oluur.
 __________________________________ 504
_______

ekil 5. Eksenel tip kompansatr

Yararlar:

Hareketin emilme sorununun kolaylkla anlalr zm,

Ak ynnde herhangi bir deiiklie neden olmamas,
En kk tesis sahas gerektirmesi,
Gereken lde eksenel emme gerekleirken en krk kvrmlar kullanld taktirde kk yanal
ve asal hareketlerin mmkn olmas,
Basnlarn yksek olmamas halinde hassas nitelerin nnde gerilmelerden arnm bir balant
elde etmek iin ideal bir eleman olmas.(Pompa, kompresr titreimleri vs.),
Balant bana ucuz maliyeti.

Sakncalar:

Teknik ve ekonomik bir sorun olabilme olasl tayan kuvvetli klavuzlarn zorunluluu.
Dz ve uzun boru hatlarnda ve byk hareketlerde birok kompansatrn kullanlmas gereklilii.
Her ara blmn ayr ayr dengelenmesi gerektiinden, birok dirsei kapsayan ksa blmlerin
ok sayda klavuz gerektirmesi, buna bal olarak toplam boyunun ksa olmas nedeniyle
kompansatrn yanal hareketi emerek boyutlu hareketin snrll.
Hassas niteler nne yerletirildiinde yksek basnlarda veya geni aplarda gerilmelerden
arnm bir balantnn garanti edilememesi [1].

3.1.2 Yanal Tip Kompansatr:

ki boyutlu boru sistemlerinde hareketin yanal olarak emilmesi ikinci seenektir. Bir dzlemdeki iki
boyutta meydana gelebilecek uzama, ikinci boyuta yerletirilecek bir yanal kompansatr ile giderilebilir
(ekil 6). Yanal kompansatrn nemli bir zellii de yanal hareketin yan sra eksenel hareketi de
emebilmesidir [1,10].

Zorunlu yn deiimleri (dirsek dnleri) olan sistemlerde yanal tip kompansatr kullanm bazen
daha ekonomik dizaynlar getirebilir. Uzun boru blmlerinde hareketin tek bir yanal kompansatrle
emilmesi ok enderdir. Bu durumlarda bir sonraki blmde aklanan asal kompansatrler kullanlr.
Yanal ya da asal tip kompansatr seimi daha ok eldeki uygulama alanna baldr. Bu seim daha
ok bir maliyet sorunu olduundan kesin bir ayrmdan sz edilemez [1].

ekil 6. Yanal tip kompansatr.

 __________________________________ 505
_______

Yanal tip kompansatr kullanmndaki yarar ve sakncalar aada belirtilmitir:

Yararlar:

Eksenel kompansatre karn daha az klavuz gerektirir.

Tek bir yanal kompansatr hareketin iki boyutta emilmesini salar, iki adet bu tip kompansatr
kullanldnda boyutlu hareketlerin de emilmesi mmkndr.
Asal kompansatrlere gre daha kolay anlalabilir zmdr.
Basn zorlamasnn yksek olduu hassas niteler (Trbin, Pompa, kompansatr vs.) nnde
titreim giderici olarak kullanldnda stresten arnm bir balant salar.

Sakncalar:

Boru tesisatnda sadece dnlerin olduu yerlerde kullanlabilir.

Eksenel kompansatre karn daha ok tesis alan gerektirir.
Yanal olarak genleen, bu nedenle dikey olarak ksalan kompansatr boruyu kk bir bklmeye
zorlayabilir. Bu nedenle uzun hatlarda bir sonraki blmde sz edilen asal kompansatrler
kullanlmaldr [1].

3.1.3 Asal Tip Kompansatr:

Asal kompansatrler, yanal kompansatrler gibi genlemenin emilmesi iin yn deiimini gerektiren
elemanlardr (ekil 7). Asal kompansatrler iki veya dzlemde oluabilecek iki veya boyutlu
hareketlerin emilebilmesi iin en uygun seenektir.Asal kompansatrler de yanal kompansatrler gibi
klavuz ihtiyacn asgariye indirip, konumun elverdii nispette, hangi boyutta olursa olsun, her trl
yanal genlemeyi emebilme zelliine sahiptirler. Yukarda da sylendii gibi aslen iki asal
kompansatrler bir yanal kompansatre benzetilebilir,

Asal kompansatrler
ki yne ve
her yne hareketli olmak zere iki grupta toplanabilir [1].

Yararlar:

Hareketi emebilecek boru blm anormal lde uzun olmad takdirde klavuzlar nemli
deildir.
Hangi boyda olursa olsun her hareketin ve genlemenin emilmesi mmkndr.
Sistemin doru dzenlenmesi hem hareketlerin hem de genlemenin boyutta ve dzlemde
emilmesi ekli garantidir. Bu nedenle kark boru tesisat projelerinde zellikle nemlidir.

ekil 7. Asal tip kompansatr.

 __________________________________ 506
_______

Sakncalar:

Eksenel kompansatrlere gre daha fazla tesis alan gerektirir.

Boru hattnda dnler gereklidir

3.1.4 Kompansatr Uygulamalar:

Kompansatrlerin kullanm alanlar ok genitir. Bu nedenle hemen hemen her tr endstride

uygulamalar yaplr. Bugnn teknolojisinde, zellikle geni nominal apl boru sistemlerinde eitli
ekilleri ve zel tasarmlar ile her trl gereksinimlere cevap verebilecek olan kompansatrler tek
yeterli esnek elemandrlar. Mevcut kompansatr tiplerinin her biri, ilgili kullanm alanna gre, kendi
yararna sahiptir [1].

retici, her apta, her basn ve scaklk iin gerekli btn kompansatrleri retmektedir [1,7,10]. Sz
konusu hareketler u ekilde ksaca zetlenebilir:

Eksenel Hareketler
Yanal Hareketler
Asal Hareketler
Bununla bal bileik hareketler
Sistem dinamiinin oluturduu titreimler

Doru seimi yaplm ve uzman tarafndan monte edilmi olmak kouluyla kompansatrler aadaki
zellikleri tayan balantlardr [1].

Basnca ve vakuma dayankl,

Scakla direnli,
Pas tutmaz,
Bakm gerektirmeyen ,
Uzun sre hizmet veren,
Hizmette gvenilir,
Ekonomik.

3.2 DENGELEYCLER

Isl genlemelerin yol at gerilmelerin alnmasnda kullanlan bir baka yntemde gerilmeleri belli
deerlere kadar tayabilen dengeleyiciler kullanlmaktr. Bunlar en ok kullanlanlar U, omega ve
Lyra dengeleyicileridir. ayet sl gerilmeler uygun dengeleyicilerle alnabiliyorsa; mmkn mertebe 4
ila 5 DN lik yarapl 90 lik dirseklerin kullanlmas gereklidir. Burada ksa olan kollarn byk yk
altnda kald unutulmamaldr. Aada basit tipteki iki dengeleyici iin kuvvetlerin ve gerilmelerin
hesab verilmitir [6].

3.2.1 Normal U-Yayl Dengeleyicisi

Dengeleme cihazlarnn bu cinsi, en fazla bilinenidir (ekil 8). Hesap iin u kabuller yaplr:

a) Btn R yar aplar birbirine eittir.

b) Her iki yayn alt mesafesi b=2.5.R'dir
c) Borunun ilk yatann, dengeleme aletinin simetri ekseninden olan mesafenin yaklak 10R lacak
tarzda montaj yaplmaldr.
 __________________________________ 507
_______

Sekil 8. Normal U dengeleyicisi

En yksek noktadaki en byk eilme gerilmesi;

E D H (100 V )
= (kg/mm) (14)
10 6 A 2 C 0 100

Reaksiyon kuvveti iin;

EJ H 100 V
H= 2 (kg) (15)
10 6
A C2 100

J =
64
(D 4
d4 ) (cm4) (16)

E : Boru malzemesi elastisite modl (kg/mm)

J : Boru tama momenti (cm4)
H : Toplam sl uzama (cm)
A : U yaynn boaltt uzunluk (m)
D : Boru d ap (cm)
R : Eilme yarap (cm)
V : n gerilme (%)
C0 ve C2 : Kark formllerle hesaplanan katsaylar.

Bu konuyla ilgili daha geni bilgi literatrde mevcuttur [6].

3.2.2 Lyra Dengeleyicisi

Dengeleyicilerin U- dirseine benzeyen bir cinside lyra dengeleyicisidir. ekil 9 da Lyra dirsei bkl
ksmlarnn daha byk olan uzunluu sebebiyle U-dirseine gre biraz daha elastiktir. Bundan dolay
ok uzun borular iin kullanlrlar. Lyra dengleyicisinin al kabiliyeti ayn llerdeki U-dirseine gre
daha iyidir. Fark kk boaltmalarda % 5, byklerde % 10, kullanl llerde yaklak olarak % 7
kadardr. Lyra dengeleyicisinin byk olan al kabiliyeti dolaysyla daha byk kuvvetler verir. Ke
dirsekleri katl borulardan yaplan cinsleri mevcuttur. Bunlarda reaksiyon kuvvetlerinin azaltlmas
iin kullanlr. Literatrde lleri en uygun, n gerilme ve ait olan reaksiyon kuvvetleri ile beraber
toplam genileme miktarlar mevcuttur [6].
 __________________________________ 508
_______

ekil 9. Dz ve katl borulu Lyra dengeleyicisi

3.3.3 Omega Dengeleyicisi

Omega dengeleyicileri sl genlemelerin alnmas iin oluturulmu, ok kullanlan

dengeleyicilerdendir (ekil 10). Genilik derinlik oranna bal olarak, omega dengeleyicilerinin deiik
uygulama alanlar mevcuttur. Aada genilii derinliine eit omega dengeleyicisi iin tablolar ve bir
rnek uygulama gsterilmitir. Dier durumlardaki omega dengeleyicileri hakknda literatrde geni
aratrmalar mevcuttur [11].

W W
a

2W

ekil 10. Omega dengeleyicisi

rnek 3:

Boru ap DN 20, uzunluu L= 30 m ve montaj scakl 20C olan 160C kaynar su sistemi iin gerekli
a deerini bulmak iin;

Tablo 4den (veya ekil 1 ve 2 den) uzama miktar

160 20
x= 84 = 55 (mm)
232 21
Tablo 5den L=30 iin a=966 mm, ise gerekli a deeri;

a=966 - 55 = 911 (mm)

 __________________________________ 509
_______

Tablo 4. eitli uzunluktaki borularn 21C - 232C arasndaki uzama miktarlar

Uzunluk L (m) 30 46 61 76 91
Uzama miktar x (mm) 84 126 169 211 253

Tablo 5. Genilii derinliine eit omega deeri

Boru L (m)
ap 30 46 61 76 91
W a W a W a W a W A
DN (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm)
20 1016 966 1296 1244 1474 1423 1626 1575 2084 1779
25 1169 1092 1447 1372 1626 1550 1096 1830 2058 1981
32 1296 1194 1600 1497 1830 1728 2084 1984 2236 2135
40 1525 1397 1881 1548 2185 2058 2544 2413 2021 2693
50 1728 1575 2135 1981 2490 2210 2846 2693 3126 2973
65 1906 1702 2210 2135 2745 2541 3126 2922 3507 3304
80 2185 1956 2745 2516 3202 2973 366 3430 4041 3812
100 2516 2210 3125 2845 3736 3430 4524 4219 4727 4421
125 2795 2413 3557 3150 4193 3812 7803 4421 5337 4956
150 2973 2541 3836 3380 4515 4117 5235 4778 5845 5388
200 3304 2693 4320 3710 5185 4575 5997 5388 6633 6022
250 3507 2745 4651 3888 5642 4880 6505 5743 7269 6506
300 3609 2693 4880 3965 5947 5032 8082 5947 7701 6706

3.3 DOAL KOMPANZASYON

3.3.1 Pratik Analiz Yntemi

Boru hatlarnda sl genleme hesaplarnn daha kolay ve hzl yaplabilmesi iin deiik kriterler
aranmtr. Bu kriterler sistemlerin ilk incelenmesinde karar vermeyi kolaylatrc grev stlenirler. Bu
kriterlerin gz nne alnmasyla, sistemin yeterli esneklie sahip olup olmad basit formllerle ksa
zamanda hesaplanabilir. Sistemin yeterli esneklie sahip olmas durumunda tesis gvenli alabilir.
Sistemin kritik olmas durumunda daha deiik hesaplama yntemlerine bavurularak kesin zm
elde edilir. Bu kriterler her zaman gvenilir deildir. Farkl durumlarda yanl sonular verebilecei gz
ard edilmemelidir [3].

Bu blmde incelenen kriter 1955 ylnda M.W. Kellogg Company tarafndan sunulmutur. Bu kritere
gre aadaki formln 0.3ten kk veya eit olmas durumunda boru hatt oluabilecek hasarlar
kendi iinde doal bir ekilde nleyecek tarzda esnek saylabilir.

D * Y / (L-U) 0.3 ngiliz Birim Sisteminde (inch)(inch)/(ft) (17)

D * Y / (L-U) 208.3 SI Birim Sisteminde (mm)(mm)/(m) (18)

Burada kullanlan sembollerin anlamlar yledir:

L : Boru merkez izgisinin toplam uzunluu

U : ki sabit nokta arasndaki dik uzaklk
D : Nominal boru ap
Y : Genleme ve termal hareketlerin bilekesi
e : Isl uzama
 __________________________________ 510
_______

U= (Lx + Ly + Lz) (19)

Y=U * e (20)

Bu kriter sadece sistemin esnek olup olmad hakknda bize bilgi salar. Reaksiyon kuvvetlerinin
hesabnn gerektii durumlarda deiik metotlar kullanlr.

rnek 4:

ekil 11 deki sistemi inceleyecek olursak;

Verilen zellikler; D = 150 T=200 , Malzeme St35.8 , e=2.5mm/m

Lx = 18 m, Ly = 12 m, Lz=10 m

L=Lx+Ly+Lz = 40 m

U= (Lx + Ly + Lz) = 23.83 m

Y= U * e = 59.58 mm/m

D * Y / (L-U) 208.3

150*59.58/(40-23.83) = 34.17 208.3

...Sistem yeterli esneklie sahiptir!...

y
8

12

x
10

z 10

ekil 11. rnek 4teki hattn izometrik grn

Bu kriterin yan sra U/D ve Y/U oranlar bir diyagram haline getirilmitir. Burada u ilem sras izlenir:

U/D Hesaplanr.
ekil 12den U/D ve scaklk deerlerinin bilinmesi ile R deeri elde edilir.
R < L / U ise sistem yeterli esneklie sahiptir [12].
 __________________________________ 511
_______

rnek 5:

Tablo 6. Deiik llerdeki borular iin pratik analiz

1 2 3 4

Malzeme ASTM A106,Gr A ASTM A106,Gr A ASTM A106,Gr A ASTM A106,Gr A

letme. Sc 320C 400C 480C 100C
Montaj Sc. 20C 20C 20C 20C
Sevis Tipi Ya Pompalama Ya Pompalama Ya Pompalama Ya Pompalama
Nominal ap DN 50 DN 100 DN 20 DN 50

HESAPLAR

L (m) 100 115 115 115

U (m) 56.6 58.5 58.5 58.5
U/D 1.132 0.585 2.92 1.17
L/U 1.77 1.97 1.97 1.97
R 1.95 3.0 1.85 1.55
Sonu Gvenli Kritik Gvenli Gvenli

Scaklk oF
ekil 12. ASA Doal kompanzasyon hesaplama diyagram
 __________________________________ 512
_______

Tablo 6dan da grld gibi deiik koullarda alan boru sistemleri iin, karar vermek; basit
ilemler ve ekil 11 de verilen diyagramla ok basit bir hal almaktadr.

1,3.4nc stundaki sistemler yeterli esneklie sahip kmtr ve bu sistemler iin dier yntemleri
uygulamaya gerek yoktur. 2. Stundaki sistem ise kritiktir. Gerek sonular kark ve uzun ilemlerle
bulunarak sistemin gerekten yeterli esneklie sahip olup olmad belirlenebilir [12].

3.3.2 Grafik Analiz Yntemi

Boru hatlarnda sl genlemelerin doal kompanzasyon ile alnmas, literatrde belirtilen deiik
diyagramlar yardmyla hesaplanabilir. Bu erevede ekil 13de gsterilen boru hattnn analizi,
ekil.14 verilen diyagram yardmyla kolay bir ekilde yaplr.. Bu diyagramda borunun nominal apnn
ve sl genleme katsaysnn bilinmesi ile doal kompanzasyonu salayan L uzunluu belirlenir [6].

ekil 13. Grafik analiz gerekli L uzunluu

Bu diyagramda n gerilmeler ihmal edilmitir. n gerilme durumlarnda L uzunluun azaltlarak doal

kompanzasyon salanm olur. rnein % 50 n gerilme durumunda L deerinin % 30 u alnarak
kompanzasyon salanr [7].

rnek 6:

Boru nominal ap DN = 150

Sistemdeki uzama x=100 mm

olan bir boru sistemi iin gerekli olan L uzunluu, 8 m olarak diyagramdan bulunabilir.

Bu rnekte eer n gerilme sz konusu olsayd:

L= L+ 0.3L =8+0.3*8 = 5.6 m

elde edilirdi.
 __________________________________ 513
_______

Nominal boru ap (DN)

ekil 14. Isl genlemelerin doal kompanzasyonla alnmas [7].

(Bu diyagram 300 C, emn=80 N/mm, n gerilmesiz St 37 iin geerlidir.)

3.3.3 Paralara Ayrma Yntemi

Borularda sl genleme analizinin gerekte uzun ve kark ilemlere sahip olduu daha nce de
belirtilmiti. Bu yntemin seilmesi halinde vakit kayb ve yanl yapma olasl gz ard edilmemelidir.
Fakat bu yntemi kullanmak istemeyenlerin bavurabilecei kolay ve hzl bir yaklak zm salayan
bir metot vardr [14].

Bu yntemde en ok kullanlan paralar L, Z, U eklindeki borulardr (ekil 15). Bunlar

standartlatrlm ve deiik boyut ve malzemeler iin tablolar oluturulmutur. Analizin
kolaylatrlmas iin de basit ve kullanl bir form oluturulmutur [14].

Gerekte basit birka boru ekli iin oluturulan bu tablolar sayesinde uzun ve karmak sistemler de
yaklak olarak zlebilmektedir. Karmak sistemleri incelerken benzer ekle sahip blmler hayali
ya da gerek destek noktalaryla paralanr. Bylece tablolarda bulunan benzer ekillere benzetilmi
olur. Her bir blm ayr bir sistem gibi incelenir ve hesaplanan yeterli esneklie sahip olduunu
gsterir. Her bir blmn emniyetli kmas halinde sistem gvenlidir denebilir [12].

Yukardaki deerler hesaplandktan sonra u ilem srasnda form doldurularak kolay ve hzl bir
ekilde boru hattnn analizi yaplm olur [14].

a) Formda uygun ekle sahip stun seilir.

b) Sistemin verilen deerleri tablodaki yerlerine yazlr.
c) Verilen ller iin dirsek faktr seilir.
 __________________________________ 514
_______

ekil faktr hesaplanr.

Efektif ap uzunluu hesaplanr.
zin verilen en byk gerilme deeri bulunur.
Gerek genleme deeri hesaplanr.

d) Gerek deer ile izin verilen en byk gerilme deeri karlatrlr.

ekil 15. Deiik Boru Paralarnn Genlemeleri

ekil 16. Paralara ayrma yntemi formu (L eklindeki boru iin)

 __________________________________ 515
_______

3.3.4 Gerek Analiz Yntemi

Literatrde boru hatlarnda sl genleme gerilmelerinin bilgisayar destei olmadan tam ve kesin
zmn veren birok yntem vardr. Bu sistemlerle iki sabit nokta arasndaki boru sistemi tam ve
kesin olarak incelenebilir. Bu tr analiz yntemlerinde ilem kalabaln ortadan kaldrmak ve
hesaplamalar dzenlemek iin eitli tablolar oluturulmutur [3].

Bunlarn iinde en ok bilinenlerden biri nl boru tasarmcs S. W. Spielvogel in iki boyutlu

sistemlerde elastik merkeze dayal Spielvogel teoremidir. Bu yntemde reaksiyon kuvvetlerinin
etkidii, tam olarak bulunabilen bir nokta vardr. Bu noktada reaksiyon momentleri sfrdr. Eer
reaksiyon kuvvetlerinin yn belirlenebilirse; yani bu ynde olan ve elastik merkezden geen ve ntr
eksen olarak adlandrlan, eilme momentlerinin sfr olduu noktalar bulunmu olur. Reaksiyon
kuvvetlerinin deerleri hesaplanabilirse, herhangi bir noktaya gre eilme momentleri, reaksiyon
kuvvet deerinin, o noktadan ntr eksene olan uzaklk ile arplmas ile bulunur. Yani problem sadece
reaksiyon kuvvetlerinin iddetini ve ynn bulmaya dnr [3].

Geni kullanm alan bulan bu yntem daha sonralar gelitirilerek Mitchel C.T. tarafndan tekrar
sunulmutur. Mitchelin sunduu yntemde ntr eksenin iki sabit noktay birletiren izgiye paralel
olduu ngrlmtr. Gerekte bu simetrik paralar iin dorudur. Fakat simetrik olmayan
paralarda tam sonu elde etmek bu yntemle mmkn deildir [3].

Mitchelin ynteminin 2 boyutlu sistemler iin olmas ve simetrik olmayan boru sistemlerinde tam
sonu verememesi, yeni yntemler gelitirilmesine yol amtr.

3 boyutlu sistemlerde tek bir elastik merkez noktas tayin etmek ok zor ve zahmetlidir. Spielvogel bu
nedenden dolay 3 deiik elastik merkezle almay uygun bulmu ve 3 yzeyin kesiimindin oluan
boru sistemleri iin her yzeye ait bir elastik merkez hesaplamas yoluna gitmitir.

Hao Hsiao bu fikri daha baka kesin zmlerle gelitirmi ve basit ilemlerden oluan bir yntem
gelitirmitir. Hao Hsiao yntemi en iyi , en gereki ve hesaplamas en kolay yntem olarak kabul
edilir. Aada bu yntem incelenecektir. lemlerin ve tablolarn nasl oluturulduu anlatlmayacaktr.
Buna gerek de yoktur. Aadaki ilem srasna gre Tablo 7 ve Tablo 8 doldurularak hesaplama ok
kolay bir ekilde tamamlanabilir [3,13].

lem sras :

1-Boru sisteminin 3 boyutlu bir ekli izilir.

Koordinat eksenleri izilir.

Her borunun ve dirsein balang,biti noktalar iaretlenir.
Bu noktalara harf veya rakam verilir.
Her noktann koordinatlar hesaplanr.

2-Boru ap ve boru et kalnl seilir.

Seilen boru ap ve et kalnlna gre;

Borunun atalet momenti:

I= x [D4 (D- 2t)4] (21)
64
Borunun kutupsal atalet momenti:

S*= x [D4 (D- 2t)4] (22)
32 D
Termal uzama miktar e ekil 1den seilir.
Borunun balant noktalarnn koordinat farklarn e ile arpp uzama miktarlar bulunur.
 __________________________________ 516
_______

3-letme scaklklar tespit edilir. Ve bu scaklklardaki elastisite modlleri bulunur.

Tc Montaj scakl
Th letme scakl
Ec Tcdeki Elastisite modl
Eh Thdeki Elastisite modl
Sc Montaj scaklndaki emniyetli boyuna eilme gerilmesi
Sh letme scaklndaki emniyetli boyuna eilme gerilmesi

4-Gerilme redksiyon faktr f bulunur.

Emniyet gerilmesi hesaplanr.

SA = f (1.25 Sc + 0.25 Sh) (23)

5-Dirsek yarap R, Boru nominal yarap r belirlenir.

Dirsek karakteristii:
R.t
h= (24)
r2
Dirsek esneklik faktr:
1.65
n= (25)
h
katsays:
n 1.3
=5R (26)
6
katsays:
n + 1.3
=R (27)
4
6-Dirseklerin geometrik merkezleri hesaplanr

Centroit:
2R
c= (28)

7-Borular ve Dirsekler bulunduklar yzeylere gre ayrlr.

8-Her yzeyde ;(Tablo 7)

Boru merkezi koordinatlar L ile arplr. L,Lx,Ly,Lz,Lx,Ly,Lz...hesaplanr.

Dirsek merkezi koordinatlar L ile arplr. L=1 alnr,Lx,Ly,Lz,Lx,Ly,Lz...hesaplanr.

9-Her yzeydeki borularn toplam bulunur ;(Tablo 7)

(1), (8), (15) nolu satrlar hesaplanm olur.

10-Her yzeydeki dirseklerin toplam bulunur ;(Tablo 7)

(2), (9), (16) nolu satrlar hesaplanm olur.

11-Her yzeydeki dirseklerin toplam ile arplr.

(3), (10), (17) nolu satrlar hesaplanm olur.

 __________________________________ 517
_______

Tablo 7. Gerek hesap formu 1

L3 L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y Z
B
O
R
U
1 TOPLAM DATA LSTES
D D=
t=
I I=
X R S*=
Y S T=
e=
E Eh=
K Ec=
2 TOPLAM X=
Y=
3 Lambda * 2 Z=
4 1+3+25
5 4 / TL
6 5 * TLX,Y,Z
7 4-6
L3 L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y Z
B
O
R
U
X 8 TOPLAM FAKTRLER
Z D h=
n=
R R=
S Lambda=
E To=
K Ii=
9 TOPLAM Io=
10 Lambda * 2
11 8+10+25
12 11/TL
13 12* TLX,Y,Z
14 11-12
L3 L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y Z
B
O
R
Y U
Z 15 TOPLAM ATALET MOMENTLER
D 1-Ix_US=
2-Iy_US=
3-Iz_US=
R
S 4-Ix_USUS=
5-Iy_USUS=
E 6-Iz_USUS=
K
16 TOPLAM 7-I1/3,6=
8-I2/3,6=
17 Lambda * 2 9-I3/3,6=
18 15+17+25
19 18/TL Ix=1+4+7+8=
Iy=2+5+7+9=
20 19*TLX,Y,Z Iz=3+6+8+9=
21 18-20
22 2+9+16
23 To* 22
24 1+8+15+23
25 (3,333) * 24
R
E 1 A B C
A 2 D E F KATSAYILAR
K 3 G H K A= -Ixy / Ix = D= Iy / Ixy = G= -Iyz / Ixz =
B= -Ixz / Ix = E= -Iyz / Ixy = H= Iz / Ixz =
S 4 1+2 L
I 5 1+3 M C= X* Ec* I / Ix(518,4) X=DeltaX
Y 6 5+8 N P F = Y* Ec* I / Iy(518,4)
K = Z* Ec* I / Iz(518,4)
O 7 4_-6 Q R
N 8 L+M
Y=R+Q
K. Z=(P+NY)+L
X=C-AY-BZ
 __________________________________ 518
_______

12- Tm yzeylerin ;

Tm borular toplam (24).

Tm dirsekler toplam (22).
toplamlar arp (23).
Hepsinin toplam arp 3.333 (25).

13- Her yzeyde ;

(4), (11), (18) hesaplanr.

14- Her yzeyin ortalamas bulunur

(5) ortx ve orty.

(12) ortx ve ortz.
(19) orty ve ortz

15- Her yzeyde;

ortx * TLx......vb
(13) ortz * TLz......vb
(20) orty * TLy......vb hesaplanr.

16- (7), (14), (21) hesaplanr. Ix, Iy, Iz, Ix, Iy,Iz, Ixy, Ixz, Izy hesaplanm olur.

17- Atalet momentleri hesaplanr. Ix, Iy, Iz

18- Katsaylar hesaplanr (A,B......K,L,M,N.....Q)

Bylece BX, BY, BZ hesaplanm olur.

19- Tablo 8 doldurulur.

Her noktann koordinatlar yazlr.

Her noktadan ortalama yzey deerleri kartlr
Bulunan deerler BX, BY, BZ ile arplr.
Mx, My, Mz bulunur.

20- Her noktann intensifikasyon katsaylar belirlenir

intensifikasyon katsaylar

0.9
Ii = 2
(29)
3
h

intensifikasyon katsaylar

0.75
I0 = 2
(30)
3
h

Burulma durumlarnda i=1

U konumlarda i= 1.3
 __________________________________ 519
_______

21- SE boyuna bkm gerilmesi hesaplanr:

Mx 2 ix 2 + My iy 2 + Mz 2 iz 2
SE = (31)
S * / 12
22- Boyuna basn gerilmesi hesaplanr.

( D 2t )
p= P (32)
4t
23- Her nokta iin;

SE+ p SA Koulu salanyorsa ; Sistem Gvenlidir.

24- Sistem kritik kyorsa aadakiler yaplarak, analiz tekrarlanr.

a) Et kalnl arttrlabilir.
b) Hattn sabit noktalar deitirilir, baka bir deyile hat ara sabit noktalara blnr.
c) Hattn ekli, doal kompanzasyon salanacak ekilde deitirilir.
d) Boru hattnn paralara ayrlmasnda, zorunlu noktalara kompansatr, dengeleyici paralar
yerletirilir.

Tablo 8. Gerek hesap formu 2

Noktalar a b C d e f g h k l
X= 1 x
Y= 2 y
Z= 3 z
XY 4 x-ortx
5 y-orty
Ortx= 6 X*5
Orty= 7 Y*6
Mz (6)-(7)
XZ 8 z-ortz
9 x-ortx
ortx= 10 Z *9
ortz= 11 X *8
Mx (10)-(11)
YZ 12 y-orty
13 z-ortz
orty= 14 Y * 13
ortz= 15 Z* 12
My (14)-(15)
ntensifikasyon ix
Faktr iy
iz
Hesaplanan
Gerilme SE

Sonular
 __________________________________ 520
_______

4. BLGSAYAR DESTEKL TASARIM

Bilgisayar her trl zellii ile gnlk yaammza girmi ve vazgeilmez ihtiyalarmzdan biri
olmutur. Bilgi depolama, hzl ilem yapma, hatasz alma vb. zellikleri her alanda ona ok nemli
grevler yklenmesini salamtr. Uzun ve karmak hesaplar daha nceleri yaklak zmler veya
kabullerle zlrken gnmzde tam ve kesin sonular elde edilebilmektedir.

Uzun hesap teorisindeki ilemlerin uzun olmas ve her nokta iin tekrar etmesi hesaplayan kiinin hem
vaktini almasna hem de yanllar yapmasna olanak salar. Bu blmde, uzun hesap teorisinde
anlatlan ilemlerin bilgisayar vastasyla ok kolay ve ksa zamanda tam doru yaplmasn salayan
bilgisayar program anlatlmaktadr.

Bilgisayar dili olarak C++ kullanlmtr. Program interaktif olarak almakta ve kullancya deiik
durumlar iin hesap yapma kolayl salamaktadr. Programda girilen verilere gre SI veya ngiliz
birim sistemi kullanlabilir. Programn bandaki sabitler deitirilerek girilebilecek nokta, boru ve dirsek
saylar arttrlabilir.

Kullancya ilk olarak borunun karakteristik zellikleri sorulmaktadr. Bu sorulara mevcut sistemin boru
ap, boru et kalnl, dirsek yarap, boru nominal yarap, elastisite modl, sl uzama katsays
gibi zellikleri girildikten sonra her noktann 3 boyutlu uzaydaki koordinatlar bir text dosyas halinde
girilir. Her noktann koordinatlar alt alta x, y, z sralamasna gre yazlr . Dikkat edilecek bir husus
ta dirsek geometrik merkezlerin bir text dosyas halinde girilmesidir. Dz borularn geometrik
merkezleri programca hesaplanmaktadr. Dirseklerin geometrik merkezleri dirsein gidi yn,
konveks veya konkav olma durumlarna gre deitiinden ayrca hesaplanarak bir text dosyas
halinde girilmesi daha salkl olacaktr. Yine her dirsein centroitleri koordinat dosyasnda olduu gibi
alt alta x, y, z, sralamasyla yaplacaktr Dikkat edilecek bir ikinci hususta intensifikasyon
katsaylarnn da yine bir text dosyas halinde girilmesidir, nk intensifikasyon katsaylar da boru
parasnn bulunduu dzleme ve borunun gidi ynne baldr. ntensifikasyon.txt dosyasnn
hazrlan da dier text dosyalarnn hazrlan ile ayndr.

Bu girdiler hazrlandktan sonra program altrlr. Sonu olarak her noktann toplam gerilme
deerleri emniyetli akma gerilmesi ile karlatrmal bir ekilde ekrana kt olarak verilmektedir.
Ayrca kritik noktalar, emniyet gerilmesini aan noktalar da kullancya bildirilmekte ve hesap
tamamlanmaktadr.

Program basit bir erevede hazrlanmtr. Gelitirilmesi ve eklenmesi gereken daha bir ok yn
vardr. Bu program, kullancya uzun ve kark tablolarla ve ilemlerle uramak yerine sadece
yukarda aklanan girdileri girerek hesap yapma kolayl salamaktadr.

Programda kullanlan ksaltmalarn anlamlar ; ( Kullanl srasna gre)

x, y, z Noktann uzaydaki koordinatlar

ix, iy, iz ntensifikasyon faktrleri
Mx, My, Mz Noktann momentleri
SE Boyuna bkm gerilmesi
Tgerilme Toplam gerilmeler
L3, L, LX Tablo 7deki hesaplanacak deerler
TL3 ,TL, TLX Yukardaki deerlerim toplamlar
D Gerek boru ap
t Boru et kalnl
R Boru nominal yarap
R Dirsek yarap
e Termal uzama
Ec Montaj scaklnda elastisite modl
P letme basnc
h Dirsek karakteristii
n Dirsek fleksibilite faktr
To katsay
 __________________________________ 521
_______

Lambda katsay
SA zin verilen maksimum bkm gerilmesi
SigmaP Boyuna basn gerilmesi
Syldz Borunun kutupsal atalet momenti
I Borunun kesit atalet momenti
ortx, orty, ortz Yzeylerin ortalama deerleri

4.1 PROGRAMIN ALGORTMASI

1) Veri girileri

a) Sabitler (Boru ap,Boru et kalnll vb.)

b) Koordinatlar (Her noktann 3 boyutlu uzaydaki koordinatlar)

2) Girilen iki noktann boru dirsek kontrol

3) Yzeylere ayrma;

a) Borularn yzeylere bltrlmesi

b) Dirseklerin yzeylere bltrlmesi

4) Arlk merkezlerinin hesaplar ( x, y, z, L, Lx , Lx, Ly, Ly, Lz, Lz, Lxy, Lxz, Lyz )

a) Her boru iin

b) Her dirsek iin

5) Her yzeyde;

a) Boru hesaplarnn toplam

b) Dirsek hesaplarnn toplam
c) Dirsek toplamlar arp ()

6) Toplam ;

a) Tm borularn arlk merkezi hesaplarnn toplam

b) Tm dirseklerin arlk merkezi hesaplarnn toplam arp ()
c) [(6-a)+(6-b)]*3.333
d) (5-a)+(5-b)+(6-c)

7) Hesaplar;

a) Yzey ortalamalarnn hesaplanmas ( ortx,orty,ortz)

b) Toplam Lx, Ly, Lz lerden ,ortalamalarla toplam Lx, toplam Ly, toplam Lz lerin arpmlarnn
karlmas ve Ix ,Iy ,Iz ,Ixy ,Ixz, Iyz deerlerinin hesaplanmas
c) Ix ,Iy ,Iz Atalet momentlerinin hesaplanmas
d) Katsaylarn hesaplanmas (A, B, C, D, E, F, G, H, K)
e) X, Y, Z nin bulunmas
f) Her yzey iin (x - ortx., y orty, z ortz) ifadelerinin bulunmas
g) Her noktann Mx, My, Mz momentlerinin hesaplanmas
h) ntensifikasyon faktrlerinin girilmesi
i) Her noktaya ait SE hesab
j) Her noktann toplam gerilmelerinin hesab
k) Her noktann toplam gerilmesinin ,emniyetli akma gerilmesi (SA) ile karlatrlmas
 __________________________________ 522
_______

5. BLGSAYAR DESTEKL HESAPLAMA

y 3200 21000
3000

e f
d
3000

c
b k l (Sabit Nokta)

a (Sabit Nokta)

z
ekil 17. rnek 6 nn izometrik grn

ekil 17de gsterilen DN 250 (273x63) boru hattnda 14 bar basnta doymu buhar
(Tdoyma=198.32C) dolamaktadr. Boru malzemesi St 35 olup, montaj 20 C scaklkta yaplmtr.
Kullanlan dirsek yarap 254 mmdir. Buna gre sistemin yeterli esneklie sahip olup olmadn
analiz edelim:

Program tarafndan sorulan, Tablo 9daki veriler girilir

Tablo 10daki veriler bir text dosyasna yazlr.

Tablo 9. Veri listesi

Veriler Deer Birim
Boru D ap D 273 Mm
Boru Et Kalnl t 6.3 Mm
Dirsek Yarap R 254 Mm
Boru Nominal Yarap r 125 Birimsiz
Isl uzama Miktar e 230 mm/100m
5
Elastikiyet Modl E 2.1x10 N/mm
alma Basnc P 14 bar
Emniyet Gerilmesi SA 140 N/mm

a) Boru koordinatlar; ekil 17de verilen izometrik grnteki her bir noktann 3-Boyutlu uzaydaki
koordinatlardr.
b) ntensifikasyon katsaylar; Dirsek, dneme, ve sabit noktalar iin hesaplanr.
Sabit noktalarda, burulma gerilmesi bilekesi yoktur, oluan eilme gerilmesi dolaysyla
intensifikasyon karsays 1.3 alnr.
Borunun gidi ynnde intensifikasyon katsays 1 alnr.
Koordinatlarda deiimin olmad ynde intensifikasyon katsays 1.85 alnr.
Koordinatlarda deiimin olmad ynde intensifikasyon katsays 1.54 alnr.
 __________________________________ 523
_______

c) Dirsek geometrik merkezleri ekil 18de grld gibi hesaplanr.

ekil 18. Dirseklerin geometrik merkezi

Tablo 10. Veri listesi

Boru Koordinatlar ntensifikasyon Geometrik Merkezler

Dirsekler
Katsaylar
Noktalar

X Y Z X Y Z X Y Z

a 0.0 0.0 3000 1.3 1.3 1 bc 0.0 161.7 161.7

b 0.0 0.0 254 1.54 1.85 1 de 161.7 2907.7 0.0

c 0.0 254 0.0 1.54 1 1.85 fg 3167.7 2907.7 0.0

d 0.0 2746 0.0 1.54 1 1.85 hk 3292.7 161.7 0.0

e 254 3000 0.0 1 1.54 1.85

f 1946 3000 0.0 1 1.54 1.85

g 3200 2746 0.0 1.54 1 1.85

h 3200 254 0.0 1.54 1 1.85

k 3454 0.0 0.0 1 1.54 1.85

l 24200 0.0 0.0 1 1.3 1.3

Bu sistemin bilgisayar kts aada verilmitir

SONULAR

BORU HATTI 0 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 101.117607 < 140 N/mm2

BORU HATTI 1 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 48.63.8626 < 140 N/mm2
BORU HATTI 2 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 67.536552 < 140 N/mm2
BORU HATTI 3 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 63.319118 < 140 N/mm2
BORU HATTI 4 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 74.793175 < 140 N/mm2
BORU HATTI 5 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 84.444695 < 140 N/mm2
BORU HATTI 6 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 74.7105 < 140 N/mm2
BORU HATTI 7 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 55.743443 < 140 N/mm2
BORU HATTI 8 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 65.296158 < 140 N/mm2
BORU HATTI 9 NOKTASINDA GVENLDR ! SE = 33.166233 < 140 N/mm2

SSTEM YETERL ESNEKLE SAHPTR !

 __________________________________ 524
_______

6. SONU

Bu almada; boru hatlarndaki sl genlemeler ve bunlar alma (giderme) yntemleri incelenmitir.

Boru hatlarnn, yksek scaklktaki akkanlar ile alt iin genletikleri ve bu genlemelerin nemli
problemlere yol aabileceini bir kez daha vurgulamakta yarar vardr. Bu genlemelerin bir ekilde
alnmalar gereklidir.

Deien teknoloji ve bilim bu alanda da ok farkl yntemlerin domasna sebep olmutur. Bu

genlemelerin alnmasnda; bu almada da sz geen kompansatrler, dengeleyiciler bunlarn
dnda metal hortumlar, vb. aralar kullanlmaktadr. Fakat baz sistemler kendi ekillerden dolay bu
genlemeleri doal olarak kompanse edebilecek yapya sahiptirler. ou sistem de genlemeleri
doal kompanzasyon ile gidermesine ramen, kompanzasyon aralar kullanlmaktadr. Bu da iletme
ve yatrm maliyetlerini artmasna yol amaktadr. Sistemin sl genleme hesabnn nceden
yaplmas yeterli esneklie sahip sistemlerde bouna kompanzasyon aralar kullanlmasn engeller.
Ayrca, bu yntemlerle kritik noktalarn belirlenmesi de kompanzasyon aralarnn doru bir ekilde
kullanlmasn salar.

Bu almada, deiik analiz yntemleri incelenmitir. Pratik analiz, grafik analiz ve paralara ayrma
ksa zamanda sistemin esneklii hakknda bilgi edinmek iin uygulanrlar. Tam ve kesin sonularn
elde edilmesi zor olmakla beraber, nemli lde zaman almaktadr. Fakat bilgisayarlar sayesinde bu
ilemler bizim iin birka saniyede zlr hale gelmitir. Bu erevede gerek analiz ynteminin
bilgisayar program hazrlanmtr.

Hzla deien bilim ve teknolojide biz mhendislerin grevi en ksa zamanda, en iyiyi deil; en
ekonomii, en salam deil; yeterli salam yapmaktr.

7. KAYNAKLAR

[1] AYVAZ A.. Expansion Joints Kmpansatrler, Calostat ndustries, 1996.

[2] HOLMES, E. Handbook Of ndustrial Pipework Analyze, McGraw Hill Book Company, 1973.
[3] KNG, R.C. CROCKER, S.N. Piping Handbook, McGraw Hill Book Company, 1973.
[4] PARMAKSIZOLU, . C., AVCI, S. Boru Tesisatlarnda Isl Gerilme Analizi, 25, Tesisat
Mhendislii, Kasm-Aralk, 1997.
[5] HYDRA. Metal Bellows Handbook, Witzenmann GmbH, 1980.
[6] ORAL, A. Boru Sistemleri Teknik El Kitab, Smerbank Teknik Yaynlar, 1978
[7] HYDRA. Kompansatoren, Das Handbuch Der Kompansatoren, Witzenmann GmbH, 1990.
[8] DRR LTD. Pipework Specification Notes, ngiltere, 1990.
[9] RECKNAGEL / SPRENGER. Tashenbuch fr Heizung und Klima Technik, Oldenburg Verlag
GmbH, Mnchen,1981
[10] POLTEKNK LTD.T. Boru Genleme Paralar Kompansatrler, 1989.
[11] ALARKO A.. Boru Hatlar Analizi,
[12] WILEY, J. Design Of Piping Systems, M.W. Kellogg Co.,1956.
[13] ALKAN, . Piping Flexibility Analyze, DESA A. almas, 1987.
[14] ANAKI, C. Boru Hatlarnda Isl Genleme ve Analiz Yntemleri Ege niversitesi Mhendislik
Fakltesi Makine Mhendislii Blm, Yl ii Projesi, 1999

ZGEM

Cihan ANAKI

29/01/1977 tarihinde Bursada dodu. Ortaokul ve Lise renimini 1995 ylnda Bursa Ulubatl Hasan
Anadolu Lisesinde tamamlad. 1996 ylnda Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine
Mhendislii Blmn kazand. Halen ayn blmde 4. Snf rencisi olarak okumaktadr.
 __________________________________ 525
_______

Arif HEPBALI

1958 ylnda zmirde dodu. zmir Motor Teknik Lisesini bitirdikten sonra (1976), Yksek renimini
srasyla; Lisans: Seluk niversitesi (1980), Y.Lisans (ve Y.Dil Hazrlk Snf): T (1985) ve Doktora
(ayn zamanda DESA A..): S. (1990)nde tamamlad. hayatnda ise; S..nde Ara. Gr.(1982-
1996), DESA A..de (Demir Kazan ve Makina Sanayii) Proje Bamhendislii ile Planlama ve Kalite
Salama Md.Yard.(1986-1992) ve AKZO-KEMPOL A..de (Boya Sanayii) Mhendislik ve Yatrmlar
Md.Yard. (1992-1993) ve SMPLOT ve BEKOLU A..de (Dondurulmu Parmak Patetes
Fabrikas) Bakm-Onarm Mdr (1993-1995) grevlerinde bulundu. Celal Bayar niversitesi
Mhendislik Fakltesinin Makine ve Gda Mhendislii Blmlerinde dersler verdi (1995-1996). 1996
ylndan beri, Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits (Md.Yard.) ile Mhendislik Fakltesi Makina
Mhendislii Blmnde retim yesi olarak (Is Teknii Konularnda) almakta olup, Enerji
Yneticisi Sertifikasna sahiptir. Evli olup, Almanca ve ngilizce bilmektedir