TDE Osmanlı Türkçesine Giriş PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1976

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1053
OSMANLI TRKESNE GRfi
Yazar
Prof.Dr. Mertol TULUM
Editr
Prof.Dr. Abdlkadir GRER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2009 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. F. fiennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi

Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Osmanl Trkesine Girifl
ISBN
978-975-06-0665-6
4. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Aralk 2011
indekiler
Sunufl ............................................................................................................ xi
1. NTE Osmanl Trkesi Alfabesi...................................................... 2

OSMANLI TRKES..................................................................................... 3
Halk Dili......................................................................................................... 4
Edebiyat Dili .................................................................................................. 6
YAZI VE YAZIM ............................................................................................ 7
OSMANLI TRKES ALFABES................................................................... 8
Bitiflen ve Bitiflmeyen Harfler....................................................................... 9
Harflerde fiekilce Benzerlikler ...................................................................... 10
Harflerin Bitiflme Biimleri ........................................................................... 10
El Yazsnda Bitiflmeyle lgili zel Durumlar .............................................. 12
Osmanl Alfabesi flaretlerinin Latin Alfabesindeki Karfllklar................... 14
Yardmc flaretler .......................................................................................... 17
Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazlfllar .......................................... 18
nllerin Yazlfl ..................................................................................... 18
nszlerin Yazlfl................................................................................... 23
Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme ........................................... 25
YAZI TRLER ............................................................................................... 26
zet................................................................................................................ 29
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 31
Okuma Paras .............................................................................................. 34
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 35
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 36
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 37
2. NTE Alfabe flaretlerinin Ses Deerleri.......................................... 38

GRfi .............................................................................................................. 39
TRKENN NL SESLER......................................................................... 39
Niteliklerine Gre nller ........................................................................... 40
nllerde Nicelik ......................................................................................... 40
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER .................. 41
Arapann nlleri ve Yazlfllar.................................................................. 41
1. a nls ve Yazlfl ............................................................................ 42
2. i nls ve Yazlfl............................................................................. 47
3. u nls ve Yazlfl............................................................................ 49
Farsann nlleri ve Yazlfllar................................................................... 51
1. a nls ve Yazlfl ............................................................................ 52
2. i nls ve Yazlfl............................................................................. 54
3. u nls ve Yazlfl............................................................................ 56
Osmanl Trkesinin nlleri zerine Deerlendirme .............................. 57
TRKENN NSZ SESLER ...................................................................... 61
Niteliklerine Gre nszler .......................................................................... 61
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER ................ 62
Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri.................................................. 63
Farsaya zg nszler ve Ses Deerleri................................................... 67
iii
Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme ............................ 69
zet................................................................................................................ 73
3. NTE Yazm ........................................................................................ 80

GRfi .............................................................................................................. 81
OSMANLI TRKES YAZIMININ BAfiLICA ZELLKLER ........................ 82
ARAPA VE FARSA KELMELERN YAZIMINDA YAPILAN
DEfiKLKLER ............................................................................................. 82
TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE NSZLERN
YAZILIfiI......................................................................................................... 87
nller ........................................................................................................... 88
I. Tek nsz Sesten baret Ekler ....................................................... 90
II. Tek nl Sesten baret Ekler ......................................................... 93
III. Bafl nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler ............................. 94
IV. Bafl ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler ................................... 98
V. Bafl nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler........................................ 99
VI. Bafl nl, Sonu nsz Tek Heceli Ekler...................................... 101
VII. Bafl nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler........................................ 104
VIII. Bafl ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler........................................... 107
IX. Bafl nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler .......................... 114
nszler ......................................................................................................... 116
Yazmn Geliflme Srecinde Grlen Deiflmeler................................. 120
zet................................................................................................................ 121
4. NTE eviriyaz .................................................................................. 130

GRfi .............................................................................................................. 131
EVRYAZI NEDR?...................................................................................... 131
Dil, Sesler ve Yaz ......................................................................................... 132
Dilde Deiflim Karflsnda Yaz ..................................................................... 132
Alfabe ile Ses Sisteminin liflkisi ................................................................... 133
Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar......................................................... 134
EVRYAZI ALFABES ................................................................................. 136
eviriyazl Metinler....................................................................................... 138
KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES ........................... 144
eviriyaz Sistemimiz..................................................................................... 144
eviriyaz Alfabemiz...................................................................................... 148
EfiTL EVRYAZI ALFABELER............................................................... 153
Bu Alfabenin Uyguland Bir Metin rnei ............................................... 156
EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA .............................. 158
zet................................................................................................................ 160
iv
Okuma Paras .............................................................................................. 166
5. NTE Kelime ....................................................................................... 170

GRfi .............................................................................................................. 171
TRKENN HECELER ................................................................................ 173
Ak ve Kapal Heceler ................................................................................. 174
Hecede Kurucu Ses....................................................................................... 175
ALINTI KELMELERN HECELER ................................................................. 176
Dzensiz Hecelerin Trkelefltirilmesi......................................................... 176
TRKEDE HECELERN SIRALANIfi KURALI.............................................. 179
TRKENN KELMELER............................................................................. 181
1. Yap Bakmndan z Trke Kelime..................................................... 181
Kk........................................................................................................... 181
Yapm Eki ................................................................................................ 182
ekim Eki ................................................................................................ 183
2. Trke Kelimelerde nllenme Dzeni.................................................. 183
3. Trke Kelimelerde nsz Sistemi .......................................................... 185
Osmanl Trkesinde Uyumlar zerine Deerlendirme............................. 190
ALINTI KELMELER ....................................................................................... 191
Arapa Kelimeler........................................................................................... 191
Osmanl Trkesinde Arapa Kelimeler ................................................ 195
Arapa Kelimelerin Seslendirilmesi........................................................ 195
Arapa Kelimelerde Hece Sonu nszleri ............................................ 202
Arapa Kelimelerde nsz Benzeflmesi ................................................ 203
Dzensiz Hecelerde nl Tremesi ...................................................... 204
Arapa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................ 204
Arapa Kelimelerin Eklerle ve Birlefltirme Yoluyla Uzatlmas ............ 205
Arapa Kelimelerin Kalplar .................................................................. 207
Farsa Kelimeler ............................................................................................ 210
Osmanl Trkesinde Farsa Kelimeler ................................................. 211
Farsa Kelimelerin Seslendirilmesi ......................................................... 212
Farsa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................. 212
Farsa Kelimelerin Eklerle ve Birlefltirme Yoluyla Uzatlmas.............. 213
zet................................................................................................................ 214
Okuma Paras .............................................................................................. 220
6. NTE Kelime Snflar I: Adlar........................................................... 226

GRfi .............................................................................................................. 227
ADLAR............................................................................................................ 228
ADLARIN EfiTLER ..................................................................................... 228
v
ADLARDA CNSYET (KEYFYET) ............................................................... 229
Erillik ve Diflillik ............................................................................................ 229
Arapa Eril ve Diflil Adlar ............................................................................. 230
ADLARDA SAYI (KEMYET)......................................................................... 233
Teklik-okluk ................................................................................................ 233
Arapa Kelimelerde Say (Kemiyet) ............................................................. 236
Farsa Kelimelerde Say ................................................................................ 238
ADLARDA EKM.......................................................................................... 238
TRKE TREMfi ADLAR ........................................................................... 240
simlerden ve Fiillerden Tremifl Adlar ....................................................... 240
ARAPA ADLAR ............................................................................................ 248
Yaplarna Gre Arapa Adlar ...................................................................... 249
ARAPA TREMfi ADLAR ........................................................................... 249
FARSA ADLAR............................................................................................. 255
Yaplarna Gre Farsa Adlar ....................................................................... 257
FARSA TREMfi ADLAR ............................................................................ 257
zet................................................................................................................ 262
7. NTE Kelime Snflar II: Sfatlar....................................................... 272

GRfi .............................................................................................................. 273
SIFATLAR ....................................................................................................... 273
SIFATLARIN EfiTLER................................................................................. 274
I. Niteleme Sfatlar........................................................................................ 274
1. Karfllafltrma Sfatlar........................................................................... 275
2. Berkitme Sfatlar................................................................................. 277
3. Kltme Sfatlar ................................................................................ 279
II. Belirtme Sfatlar ....................................................................................... 280
1. Gsterme Sfatlar................................................................................ 281
2. Soru Sfatlar ........................................................................................ 281
3. Belirsiz Sfatlar..................................................................................... 281
4. Say Sfatlar ......................................................................................... 282
Yaplarna Gre Sfatlar................................................................................. 283
OSMANLI TRKESNDE TREMfi SIFATLAR .......................................... 283
simden Sfat Yapanlar: ................................................................................. 283
Fiilden Sfat Yapanlar.................................................................................... 287
zet................................................................................................................ 292
8. NTE Kelime Snflar III: Zamirler ve Zarflar ................................ 298

GRfi .............................................................................................................. 299
ZAMRLER ...................................................................................................... 299
vi
ZAMRLERN EfiTLER ............................................................................... 300
Kifli Zamirleri ................................................................................................. 300
Kifli Zamirlerinin ekimi ......................................................................... 301
Dnflllk Zamirleri .................................................................................... 302
Gsterme Zamirleri ....................................................................................... 302
Gsterme Zamirlerinin ekimi ..................................................................... 303
SORU ZAMRLER.......................................................................................... 303
Belirsiz Zamirler ............................................................................................ 304
linti Zamirleri................................................................................................ 305
ZARFLAR ........................................................................................................ 307
ZARFLARIN EfiTLER ................................................................................. 307
Nitelik (Hl, Tarz, Tavr) Bildiren Zarflar .................................................... 309
Nicelik (Azlk okluk, Miktar) Bildiren Zarflar ........................................... 313
Yer, Yn Zarflar ........................................................................................... 315
Zaman Zarflar ............................................................................................... 317
Soru Zarflar ................................................................................................... 322
Olumlu Karfllk, Benimseme, Beenme ve Onaylama Bildiren Zarflar .... 322
Olumsuz Karfllk, Benimsememe, Beenmeme, Onaylamama
Bildiren Zarflar .............................................................................................. 323
Gsterme Zarflar .......................................................................................... 323
Say, l, Sklk, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar ............................. 324
Sra Bildiren Zarflar ....................................................................................... 324
Younluk Derecesi, okluk ve stnlk Bildiren Zarflar.......................... 325
Derecelenme Bildiren Zarflar ....................................................................... 325
yi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar ................................................. 326
Yreklendirme, Kflkrtma Zarflar................................................................ 326
Sakndrma, Uyarma Zarflar......................................................................... 326
Korkutma, Gz Da Verme Zarflar............................................................ 327
Beenme, Alkfllama Zarflar......................................................................... 327
Selmlama, Uurlama Zarflar ...................................................................... 327
Dilek, stek, Yalvarma Zarflar ..................................................................... 328
Lnetleme, Beddua Zarflar .......................................................................... 328
fiphe, Tereddt, htimal Bildiren Zarflar.................................................... 329
Benzerlik Bildiren Zarflar ............................................................................. 329
Birliktelik Bildiren Zarflar ............................................................................. 330
Ayrlk Bildiren Zarflar .................................................................................. 330
Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar ............................................................ 330
And Verme Zarflar ....................................................................................... 331
stem Dfllk, Kendiliinden Olufl Bildiren Zarflar...................................... 331
zet................................................................................................................ 332
9. NTE Fiiller ......................................................................................... 340

GRfi .............................................................................................................. 341
FLLER ........................................................................................................... 341
vii
Fiillerde Anlam .............................................................................................. 342
Kullanfllarna Gre Fiiller....................................................................... 344
Fiillerde at................................................................................................... 345
at Eklerinin Yazlfl .............................................................................. 345
EKMSZ FLLER......................................................................................... 347
Adfiiller .......................................................................................................... 348
Sfatfiiller ........................................................................................................ 350
Zarffiller ......................................................................................................... 351
EKML FLLER ........................................................................................... 358
Eklerin Sras............................................................................................ 358
Fiillerde Zaman ....................................................................................... 359
Fiillerde Kifli............................................................................................. 359
sim Fiili ve ekimi ................................................................................. 362
rnek ekimler....................................................................................... 372
1. Genifl Zaman ............................................................................................. 373
2. Srekli fiimdiki Zaman.............................................................................. 375
3. Gemifl Zaman .......................................................................................... 378
4. Dolayl Gemifl Zaman ............................................................................. 380
5.1. Gelecek Zaman ...................................................................................... 382
5.2. Gelecek Zaman ...................................................................................... 383
6.1. Kesin Gereklik........................................................................................ 385
6.2. Salt Gereklik ........................................................................................... 387
6.3. Niyetli Gereklik ...................................................................................... 388
7.1. stek ........................................................................................................ 389
7.2. stek ........................................................................................................ 390
8. Dilek-fiart ................................................................................................... 391
9. Emir............................................................................................................ 392
zet................................................................................................................ 393
10. NTE Kelime Snflar V: Taklar, Balamlar ve nlemler ............ 400

GRfi .............................................................................................................. 401
TAKILAR ........................................................................................................ 401
Adlar Yaln Durumda, Birtakm Zamirleri se lgi Durumunda
steyen Taklar ............................................................................................... 402
Ynelme Durumunda Ad steyenler ............................................................ 405
Ayrlma Durumunda Ad steyenler .............................................................. 406
Belirsiz Ad Takmlarnn Bafllca Yer Yn, Bilelik, Birliktelik, Grelik
Durumu Ekleri Almasyla Biimlenen Taklar ............................................. 407
Arapa ve Farsa n Taklar ........................................................................ 409
Arapa n Taklar................................................................................... 409
Farsa n Taklar.................................................................................... 414
BALAMLAR.................................................................................................. 417
Trke Asll Balamlar................................................................................. 417
Yabanc Asll Balamlar ............................................................................... 419
viii
NLEMLER..................................................................................................... 424
zet................................................................................................................ 433
11. NTE Adtakmlar ve Sfattakmlar ................................................. 442

GRfi .............................................................................................................. 443
ADTAKIMLARI............................................................................................... 444
Trke Adtakm............................................................................................ 444
Belirli Adtakm........................................................................................ 446
Belirsiz Adtakm ..................................................................................... 447
Adtakmnn yeleri Arasnda Sra Deifliklii ...................................... 449
Adtakmnn ki yesinin Birbirinden Uzak Dflmesi........................... 450
Adtakmlarnn ekimi ............................................................................ 450
Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... 451
Arapa Adtakm............................................................................................ 452
Yazlfl ve Okunuflu ................................................................................ 452
Farsa Adtakm ............................................................................................. 455
FARSA ADTAKIMININ TRLER ................................................................ 459
Farsa Adtakmnda Sra Deifliklii....................................................... 461
yelerin Uzak Dflmesi .......................................................................... 461
Farsa Adtakmlarnn ekimi................................................................. 462
Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... 463
SIFATTAKIMI ................................................................................................. 464
Trke Sfattakm.......................................................................................... 464
Sfattakmlarnn ekimi .......................................................................... 465
Sfattakmnda Zincirlenme ..................................................................... 466
Arapa Sfattakm.......................................................................................... 468
Uyuflma .................................................................................................... 468
Farsa Sfattakm........................................................................................... 469
Nitelike Uyuflma .................................................................................... 470
zet................................................................................................................ 473
Metinler
Metinler .......................................................................................................... 480
Yavrumun Elifbs (lk Okuma Kitab) ........................................................ 481
Elifb Harfleri (Matbu) .................................................................................. 541
Elifba Harfleri (Elyazs) ................................................................................ 542
Kk Gemi................................................................................................... 543
Tahtadaki ivinin Yerleri .............................................................................. 544
ix
Bir Damla Suyun Hikyesi............................................................................ 546
Son Bahar ...................................................................................................... 547
Fndk Kurdu ................................................................................................. 548
Kapat Gzn Nine nin Hikyesi ............................................................. 550
Rzgr ............................................................................................................ 554
Son Bahar ...................................................................................................... 555
Arab ve Fars Kelimelere Ahengin Tesiri.................................................... 556
Kelebek .......................................................................................................... 561
Anadolu Kadn.............................................................................................. 562
Kayk ........................................................................................................... 564
Mektup ........................................................................................................... 565
Sadk Kpek .................................................................................................. 567
Yeni Devir Simlar ....................................................................................... 570
Ezik Palamut .................................................................................................. 573
Mensur fiiirler................................................................................................. 574
Doktorun Katr ............................................................................................. 575
alflkan.......................................................................................................... 577
Tiryaki Szleri................................................................................................ 578
hsn- At...................................................................................................... 580
x
Sunufl
Osmanl Trkesi, Bat Trkesi ve Bat Ouzcas da denilen Trkiye Trk-
esi'nin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnem XVI.-XIX. yz yllar, demek ki
drt yz yllk bir zaman dilimini kapsar. Gnlk dilden olduka uzaklaflarak iki
ynde geliflmifl olan bu dnem yaz dilinin en belirgin izgileri, kelime daarc-
nn Arapa ve Farsadan alnmfl saysz denilecek lde kelimeyle ykl olmas,
Trkenin sz dizimi kuralna aykr yapdaki Farsa adtakm ve sfattakmlarnn
ifllek olarak kullanlmas ve Trke kurall rneklere uymayan cmlelere olduka
genifl yer verilmesidir.
Dilimizin bu tarih dneminde eflitli alanlarda pek ok bilim kitab yazlmfl, fli-
ir ve dz yaz trlerinde saysz edebiyat eseri var edilmifl, devletin btn ifl ve ifl-
lemleri belgelendirilerek byk bir arfliv meydana getirilmifltir. Dil, tarih, edebiyat,
sanat, kltr, hukuk ve iktisat tarihi alanlarndaki arafltrmalar bu yazl rnlerin
incelenmesine dayanr. Bu yzden niversitelerimizin Trk dili ve edebiyat ile ta-
rih baflta olmak zere eflitli blmlerinde bu dnem yaz dili Osmanlca ya da Os-
manl Trkesi ad altnda retilmekte, bu yzyllara ait metinlerin okunup anla-
fllabilmesi amacyla rencilere gerekli donanm kazandrlmaktadr.
Trkenin grameri zerinde yerli alflmalar Tanzimat'tan sonra bafllamfl, okul
programlarna Trke retiminin konmasndan sonra Latin harflerinin kabulne
(1928) kadar ok sayda okul kitab yazlmfltr. Bunlarn ortak yan, konularn se-
iminde, ifllenmesinde ve yaplan snflamalarda daha ok Arap gramerciliinin,
baflka deyiflle Arapann gramerinin rnek alnmfl olmasdr. Daha sonra Fransz-
ca iin yazlmfl gramerlerin de bir lde rneklik ettii btn bu denemelerin
baflka bir ortak yan, kendi alarnn yaz dilinin tasvirine dayanan alflmalar ol-
malar, tarih derinliklerinin bulunmamasdr. Harf devriminden sonra da pek ok
gramer yazlmfltr. Bunlarn da hemen hemen hepsi dilimizin son dnemini, bafl-
ka bir deyiflle yaflayan dili temel alan alflmalardr. Trkiye Trkesinin zellikle
XVII. ve XVIII. yz yllarda nemli deiflmelere uramfl ve geliflmeler gstermifl
olduu nceki dnemi ise; ses, biim ve dizim bakmlarndan tafld zgelik ve
ayrkslklarn ortaya koyan bamsz bir arafltrma ve alflmann konusu olmamfl-
tr. Son 60 yl iinde niversitelerdeki Osmanlca dersleri iin yazlan kitaplar da,
dilimizin bu dnemini bir tarih dnem olarak ele almak dflncesine uzak kalmfl,
daha ok eski alfabenin ve yaznn tantlmasna, Arapa ve Farsadan alnmfl ke-
limeler ile kimi gramer biimlerinin aklanmasna arlk veren bir anlayflla hazr-
lanmfltr. En son baslan ve bugn Osmanlca retiminde kullanlmakta olan ki-
taplarda da bafllca konular alfabe, yazm (=iml), Arapa ve Farsann kelimeleri-
nin ve kimi kelime beklerinin yaplar ile ilgili gramer kurallardr. te yandan bu
kitaplarda kullanlan gramer terimlerinin ou ya Tanzimat sonrasnda yazlan gra-
merlerden olduu gibi aktarlmfl ya da, rencinin renmesi gerekli saylarak,
kullanlan yeni terimlerin yannda bunlar parantezler iinde verilmifltir. Akas bu
kitaplarn hi birinde dilimizi z ehresiyle grmek; onu kendi sesleri, ses dzen-
leri ve portresini oluflturan izgileriyle tanmak mmkn deildir.
Osmanl Trkesi dersleri iin hazrlanan kitap, bu tarih dil dnemini farkl bir
bakfl asyla ele almaktadr. Dayandmz esas, dilimizin bu dnemini tasvir eder-
ken z yapsn biimlendiren ayrks yanlar yanstmak, nemli bir deiflme sre-
cinde izlenebilen geliflmeleri ve baflkalklar, XVI.-XIX. yz yllardaki ortak konufl-
ma dili ile kitap dili (=okuma dili) arasndaki ayrlklar gstermek, bunun sebep-
xi
lerini aklamak, bylece onu gerek ehresiyle sunmaktr. Bylesi bir tasvir Arap
harfli metinlere dayanlarak yaplamazd; bu yzden yararlandmz kaynaklar
XVII. yz yldan bafllayarak Avrupal dil bilimciler tarafndan yazlmfl gramerler ol-
mufltur. niteler iinde anlacak olan bu Trke gramer yazarlar dilimizin bu tari-
h dnemini hem konuflulan dil, hem de yaz dili (=edebiyat dili) seviyelerinde ol-
duka ayrntl olarak tanmamz salayan gvenilir veriler sunmaktadr.
Bu kitap 2 cilt olarak tasarlanmfl olan Osmanl Trkesi gramerinin 1. cildi
olup, ses bilgisi ve yap bilgisi ile ilgili belirli konular iine almaktadr. Grlece-
i gibi, tutulan yol, bir gramerde yer almas beklenen btn konular yerine bu d-
nemin ayrks yanlarn gstermek iin yalnzca ele alnmas gerekli bulunan konu-
larla snrl kalmak, ele alnan konularn ayrnts bakmndan da benzer bir tutum
sergilemek olmufltur. te yandan bu kitabn bir bilimsel arafltrma kitab deil, bir
ders kitab olduu gzden uzak tutulmamfl, bu yzden her konu ya da kural ile
ilgili ok sayda rnek verilmifltir. rnekler zenle seilmifl, her nitede deiflen
sayda olmak zere verilen bu rneklerin arasna bugn kullanlmayan kelimeler
serpifltirilmifl, bunlarn anlamlar trnak iine konmak suretiyle de bir sz daarc-
nn oluflmas amalanmfltr. 1500 kadar kelimeyi iine alan bu daarcn ezber-
lenmesi okunacak kolay metinler iin szlk kullanma ihtiyacn byk lde
karfllayacaktr.
Bu kitabn son nitesi aslnda sz dizimine ayrlmfl olan ikinci kitabn konula-
rndan birine ayrlmfltr. Bunun sebebi, dilimizin bu dneminde ifllek olarak kul-
lanlmfl alnt bir sz dizimi birliini, Farsann adtakm ve sfattakm kalbn ta-
nmann nceliidir. Okunan bir metinde bu kalpla yaplmfl bekleri tanmak
doru okumann, dolaysyla okunan metni doru anlamann nemli flartlarndan
biridir. Kitabn sonuna konulmufl kolay metinlerin sonuncusunda bu yapnn r-
nekleri yer almaktadr. Bunlara doru okunmas iin gerekli iflaret konmufltur.
Bu kitap olduka ksa bir srede hazrlanmfltr. Bu yzden gerek yer verdii
bafllklar, gerekse niteler iinde ele alnan konular arasnda gzden kaan eksik-
ler bulunabilir. Bunlar yaplacak uyar ve elefltirilerin deerlendirilmesiyle sonraki
basklarda tamamlanabilecektir. Yaplann yeni bir bakfl asna dayanan bir dene-
me olduu, drt yz yl iine alan bir dnemin eksiksiz bir grameri olmak iddi-
asndan uzak bulunduu unutulmamaldr.
Ama, dilimizin tarih bir dnemini ayrks yanlaryla tantmak, renmek iste-
yenlere ana dilimizin eski bir portresini sunmaktr. Osmanl dnemine ait son de-
rece nemli tarih metin yaymlarnda bulunmufl ve olanca mrn tarih gramer-
cilie vakfetmifl deerli hocamz Mertol Tulumun kaleme ald iki ciltlik seriden
bu ilki iin kendisine ok teflekkr ediyor ve rencilerin bu kitab tat alarak oku-
yacaklarn umuyor, baflarl olmalarn diliyorum.
Editr
Prof.Dr. Abdlkadir GRER
xii
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu

aklayabilecek,
Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, Osmanl Trkesi
yazmyla ilgili n bilgileri sralayabilecek,
Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdaki
biimlerini tanyabilecek,
Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilecek ve
okuyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Konuma Dili
Yaz Dili
ehirli Dili
Halkllatrma
Dil Kalb
Ssl Sz
Yazm
Ses Deeri
erik Haritas
OSMANLI TRKES
OSMANLI TRKES ALFABES
YAZI TRLER
2
Osmanl Trkesi Alfabesi
OSMANLI TRKES
Osmanl Trkesi Ouz Trklerinin Anadolu'da kurduklar yaz dilinin
ayrld dnemden ikincisi iin kullanlmaktadr. Bu dnemi be-
lirleyen, dilin i ve d yapsnda meydana gelen deime ve gelimeler-
dir. yap deyimiyle dilin sz dizimi, d yapdeyimiyle ise sz var-
l anlatlmak istenir.
Ouz boylarnn konuma diline dayanan ve Bat Trkesi, Bat

Ouzcas, Trkiye Trkesi gibi adlarla anlan bu yaz dilinin ilk d-
nemine Eski Osmanlca, Eski Trkiye Trkesi ve Eski Anadolu
Trkesi gibi adlar verilmitir. Zaman bakmndan bu dnem Anadolu
Seluklular ve beylikler a ile Osmanl Devleti'nin XV. yzyln ikin-
ci yarsna kadar uzanan kurulu dnemini iine alr. Buna gre Os-
manl Trkesi tarih bakmndan Osmanl Beylii'nin gittike glene-
rek Anadolu'da siyasi birlii salamasndan sonra, zellikle stanbul'un
fethiyle birlikte bu kentin yeni bir bilim, kltr ve uygarlk merkezi h-
Gnlk dil: Szl anlatm dilidir.
line gelmesiyle gelien bir yaz dilidir. XVI-XIX. yzyllar boyunca

Bir dili konuflanlarn gnlk
iliflkilerinde anlaflmak ve iletiflim
gnlk dilden olduka farkl olarak iki seviyede gelime gsterdii g-

kurmak amacyla kullandklar dil
rlen bu yaz dilinin en belirgin nitelii kelime daarcnn zengin, do-

seviyesidir.
laysyla anlam ve kavram eitlilii bakmndan anlatm gcnn geli-

Yaz dili: Yazl anlatm dilidir.
zenli, geliflmifl, sz daarc ve
kin ve ergin olmasdr.

anlatm kalplar bakmndan
zengindir. Edebiyat dili de denir.
Bu yaz dilinin iki ayr seviyede kullanld grlr. lk seviye, kimi

ynleriyle konuma dilinden olduka farkldr; ancak geni bir okur-ya-
zar kitlesi tarafndan kolayca okunup anlalabilir bir nitelik tar; daha
ok fayday ne alan, anlatm dilini ara olarak gren bir anlaya daya-
nr. Bu yzyllarn pek ok yazar eserlerinin kolay anlalmasn, dolay-
syla geni kesimlere ulamasn amaladklarndan bu seviyede bir dili
kullanmay yelemilerdir.
3
kinci seviye sanat amaldr. Daha da zengin bir kelime
kadrosu ve yabanc sz kalplar yannda, zellikle ortak slam
kltrnden beslenen bilgi ve kltr unsurlarna geni yer verir.
Yksek kltrl bir toplum kesimine, akas zamann
sekinlerine hitap eder. Kendine zg bir zevk ve gzellik
anlayn n plana karan bu dil sanat amac gder. Dil bu
seviyede artk ara olmaktan uzaklam, ama hline
gelmitir. Ama sanatkrca yazmak, hner sergilemek, ustalk
gstermektir. Konular bakmndan retici kimi eserlerde bile,
byle bir dilin kullanlm olmas, bu amac aka ortaya koyar.
Dil bu seviyede daha ok nesir (dz yaz) trnde kullanlmtr.
Osmanl Trkesinin yaz dilinde ayr bir kolda gelien bu yksek
seviyedeki dil, konuma dilinden tamamen kopmutur. Arapa ve
Farsadan alnma ok sayda kelime, dil kalb ve kural ile karma
Alnt: Bir dilin baka grntl bir zel dil manzaras gsterir. zellikle alntlarn
dillerden ald kelime ve sese nitelik ve niceliklerinin korunmas kaygs bu dile tam bir
gramer biimlerine denir.
karma dil nitelii kazandrmtr. Byle bir dil kullanm olan
kimi yazarlarn yapt aklamalar, gerekten de, bu seviyedeki
Osmanl Trkesinin dilli bir yap olarak grldnn
gstergesidir.
Her dilde konuma diliyle yaz dili arasnda belli llerde
farklar bulunur; ancak szn ettiimiz dilin, gnnn konuma
diliyle ilikisi, ok sayda yazarn eserlerinde grld gibi,
yalnzca dilin cmle yapsnn byk lde korunmasndan
ibaret kalmtr. Bir benzetmeyle syleyecek olursak; iskelet
korunmu, ama beden dolgusu ve zerine geirilen ssl psl
giysiler onun kiiliini rtm, tabii kln deitirmitir.
Bu dili btn zellikleriyle tanmaya girimeden nce halk dili
ve edebiyat dili terimleri zerinde biraz daha durmak, bunlarn
snrlarn belirlemek asndan yararl olacaktr.
Halk Dili
Halk dili terimiyle anlatlan, genel olarak gnlk hayatta

insanlarn iletiim kurmakta kullandklar dil, yani konuma
dilidir. Buna sesli dil de denmektedir. Bir dilin gelime tarihi
iinde sesli dilin belirli bir zaman dilimindeki durumunu
belirlemek kolay olmad gibi gelime basamaklarn izlemek de
mmkn deildir. Bu yzden dilin tarih dnemleri bakmndan
bu terime ykleyebileceimiz anlam, gnlk konuma dili deil
de yazl metinlerde nitelii belirlenebilen dil, demek ki bir
bakma yazya geirilmi konuma dilidir.
Halk dili ortak anlama dilidir, bu yzden herkese anlalr

olmak zorundadr. Toplum iinde, eitim seviyesi ve yeri ne
olursa olsun, herkesin byle bir dil kullanmas hem olaan, hem
gerekli, hem de kanlmazdr. Doal olarak byle bir dilin kelime
daarcnn ve anlatm olanaklarnn ok da geni olmas
beklenemez. Toplu yaayn gerekli kld ilikiler iinde kiiler
arasnda iletiim arac olarak kullanlan halk dili, bu yzden
kkne daha bal, baka dillerin etkisine olduka kapal, hzl
deiime kar ise direnli ve korumacdr. Halk dilinin kukusuz
bir de edebiyat vardr ve bu edebiyat kendi geleneinden
kopmadan yz yllarca geni kesimlerin beenip paylat,
titizlikle koruyup srdrd bir edebiyattr. Toplumlarn yeni
kltr ve medeniyet evreleriyle karlamalarndan doan
etkilerle ortaya kan deiimler kanlmaz olsa da, bu edebiyatn
dilinin gnlk konuma diline gre ok da farkllamad bir
gerektir. Byle bir dilde deien inan, anlay ve eilimlerin ve
bunlarn yn verdii hayat tarzlarndan doan gnlk ihtiyalarn
Halkllatrma: Baka zorlamasyla alnm olan kelimeler de halkllatrlmtr.
dillerden alnm Bununla birlikte, halk dilinin de, tpk yaz dili gibi, eitim ve
kelimelerdeki sese
yabans yanlarn bir dili
kltr alanlarndaki gelimeye bal olarak srekli bir gelime,
konuan halk tarafndan dolaysyla da deime gstermesi sz konusudur. Edebiyat
kendi dilinin ses yalnzca belli toplum kesimlerinde yaylma ve gelime gstermi
dzenine uygun hle
getirilmesidir.
olsa da, Bat Trkesinin btn dnemlerinde byle bir dil,
toplumu oluturan btn kesimler iin gerekli ve geerli olmu,
sultandan hi okumam kylye kadar, belli seviye farklarn
korumu olarak, toplumda hem sesli dil olarak kullanlm, hem
de yaz dili olarak srekli kullanmda kalmtr. Bat
Trkesinin ilk dneminde, zellikle beylikler anda retilmi
olan ok sayda telif ve tercme eserin dili bu halk Trkesi
olduu gibi, Osmanl Trkesi dneminde de bu dille pek ok
eser kaleme alnmtr.
Medrese eitiminin yaygnlamas, doal olarak okur-yazar
orannn artmas sonucunu dourmu, buna bal olarak Arapa
ve Farsa renenlerin says hzla oalmtr. Bu arada Fars
edebiyatna kar geni bir ilgi uyanm, bu ilgi aruzla yazlm
birok manzum eserin Trkeye ayn l kullanlarak manzum
evirilerinin yaplmas yolunu amtr. te yandan medrese
eitimi grm olanlarn edebiyat sanat bilgileri de edinerek
aruzla ve zellikle Fars edebiyatn rnek tutarak iir yazma
hevesi giderek artm, bu arada edebiyata duyulan ilgi ve aire
verilen destek de bu hevesleri beslemitir. te btn bu sebeplerle
yaz diline oalan lde kelime girmeye balamtr. Trkiye
Trkesinin ilk dnemi iinde balayan bu gelimenin XV.
yzyln ortalarna kadar olduka yava yol ald grlr.
zellikle beylikler dneminde ve Osmanl Beylii'nin kurulu
anda yaplan geni eviri almalarnn hazrlad bu gelime,
beylerden byk destek grm, ancak bu dnemin beyleri halk

dilinin snrlarn aan byle bir dile ve bu dille kurulmaya
allan bir edebiyat akmna uzak ve yabanc kalmlardr. XV.
yzyln ikinci yarsndan balayarak zellikle byk
medreselerin bulunduu, bu yzden de birer bilim ve kltr
merkezi olma yolundaki stanbul, Bursa ve Edirne gibi ehirlerde
sz konusu gelime daha hzl seyretmitir. te bu hzl
gelimenin etkisiyle giderek farkllaan halk dili Osmanl
Trkesi dneminde, ehirli dili denebilecek bir okumu kesim
dili nitelii kazanm, zellikle stanbul'da eitimli, aydn
kimselerin konutuklar bu dil stanbul Trkesi adn almtr.
Geni bir okumu kesimin konuma dili olan bu gelimi ve
zengin dil, ayn zamanda yaz dili olarak da, zellikle edebiyatn
nesir trnde yaygn olarak kullanlmtr. Balca zellii
yabanc dil kalplarna olduka az yer vermek olan bu dilin daha
ok geni kitlelere ulamay amalayan retici ve eitici
eserlerde kullanlm olduu grlr.
Edebiyat Dili
Edebiyat dili, daha ok yaz dili anlamnda kullanlr. Bununla

birlikte bu terim, dar anlamda Osmanl Trkesi dneminde
toplumun yalnzca belli kesimlerine hitap eden, iirde ve nesirde
sanat dili olarak gelimi bir dil iin de kullanlmaktadr. Bu
dilin sokak diliyle neredeyse hibir ilgisi bulunmad gibi,
Dil kalb: Dilde birden yukarda tanttmz ehirli diliyle de pek yaknl
ok kelimenin bulunmamaktadr. Bu dili belirleyen ana nitelik, kulland sz
beklemesi ile olumu
belli zelliklerle
malzemesinin byk lde alnt olmasdr. Bu alnt malzeme
tanmlanan yaplardr. iinde ilk srada snr belirsiz lde kelime yer alr, ikinci srada
ise ok sayda dil kalb ile yabanc kltr unsurlar bulunur. te
Fesahat: Bir kelimenin
yandan nesirde ve nazmda alnt kelimelerin ait olduklar dildeki
ak, ses nitelikleri
korunarak, przsz ve ses ve yap zelliklerinin korunmasna byk zen gsterilmitir.
yanlsz olarak Eskilerin fesahat dedikleri sz zelliinin dayanaklarndan biri
sylenmesi ve saylan bu tutum, giderek okumularn konuma diline de belli
kullanlmasdr.
lde yansm, bu yansma ehirli diline de bulaarak Trkiye
nl deeri: Bir nly Trkesine yeni bir nl deeri girmesine yol amtr. Bu dille
dier nllerden ayran yazanlarn anlay Sanat sanat iindir anlaydr; bu yzden dil,
ve ses yolunda olumas
srasnda beliren nitelik artk yalnzca bilginin, dncenin ve heyecann aktarlma arac
ve nicelik zelliidir. deil, ayn zamanda hner, beceri ve ustalk aracdr; sonu
olarak, kendisi dorudan bir ama hline gelmitir.
zellikle XVI.-XIX. yzyllarda birok yazar tarafndan
kullanlm olan bu st seviyeli dil, phesiz belli estetik
kayglara ve sanat anlay llerine dayanmaktadr. Bu anlayn
temsilcilerinden biri olan XVI. yzyl yazar l'ye gre sz, yani
dil, gzel bir bakire kz gibidir. Szn endam, gzel bir kzn
endam gibi przsz, dzgn, belli llere uygun olmaldr. Bu,

gzelliin ilk art ve ayrlmazdr. Ayrca bu arta ek olarak, tpk
zarif ve iveli bir kzn duru ve davranlarndaki incelik gibi,
szn anlam ve anlatm bakmndan ince, yani edal olmas
gerekir. Daha da nemsenen bir baka art ise, bir sz gzelinin
olanca gzellik malzemesiyle, yani sz ve anlam sanatlaryla
sslenerek daha da gzel bir grnme sokulmasdr. Buna gre
Ssl sz: Eskiler gzel sz; ak, anlalr, yerinde olmakla birlikte ssl szdr.
szn ssllk niteliine Bir airin, bir nesir yazarnn asl amac da sz en ssl
bel derlerdi.
grnme sokmaktr.
Bat Trkesinin Osmanl Trkesi dnemini renmeye
alrken, dilin yukarda ksaca zetlenen seviyelerindeki
kullanmyla ilgili btn yap ve kullanm zelliklerini gz
nnde bulundurmak gerekir. Ama bu dnemde yazlm eserleri
okuyup anlayabilmek, kendi insanmzn gemi zamanlardaki
yaam, etkinlikleri, retimleri, yaratclklar hakknda ilk elden
bilgi edinebilmek, onlarn yaz araclyla aktarm olduklar ok
ynl tarih bilgilerine, kltrel ve estetik deerlere ulaabilmektir.
Bir eski metin syleyeceini syleyip susmu, artk
konumayan bir konumacya benzer. Onu okurken sorularmza
sesli karlk alamayz. Yapacamz ey; ne demek, neleri
anlatmak istediini yazya geirilmi olandan anlamaya almak,
sonu olarak da yaz araclyla onu anlayabilmek, onunla
anlaabilmektir. Ama bu, uzunca bir yolda gerekletirilecek
alma, gsterilecek aba ve esirgenmemesi gereken srekli bir
ilgi ile baarlabilecek bir itir.
Her gidi bir ilk admla balar, her i bir atlm ister. Bu iin ilk
adm yazy bilmek, atlm da onu renmeye koyulmaktr.
YAZI VE YAZIM
Yaz, bilgiyi, duygu ve dnceyi aktarmakta kullanlan bir ara,
bir iaretler sistemidir. Bu iaretler konuma dilinin zengin ses
eitlerini yanstmad gibi, vurgu ve tonlama gibi zel yanlarn
da gstermez. te yandan yaz belli bir alfabenin iaretleri ile dilin
ortalama seslerini karlarken, bu seslerin zaman iinde geirdii
deiikliklerle birlikte kendisi de deiebilen bir nitelik tamaz.
ekil 1.1 Tek ekillilie eilimli ve bu eilimlerin gelenekletii lde
onlara bamldr. Bununla birlikte, Osmanl Trkesi dneminde
1927de yaynlanm
grld gibi, yeni eilim ve araylarn ortaya kmasyla bu
ilkokul 1. snf okuma
kitab Yavrumun bamlln gevedii, ortaya kan gelimelerin nceleri az, ama
Elifbasnn i kapa. giderek oalan sayda yazya yanstld grlr.
7

Yazm ise, yaz araclyla gerekletirilen bir uygulamadr.
Bir dilin ses rglerinden oluan trl birimlerini alfabe
iaretleriyle yazya dkmektir. Bu uygulama kimi zaman nceden
belirlenmi ve kabul edilmi kurallara gre yaplr, kimi zaman
ise bir gelenee bal bulunur ve kullanm sreci iinde meydana
gelen deiikliklerle birlikte ekillenir.
Bat Trkesinin yazl ikinci durum iin iyi bir rnek
oluturur. Arap asll alfabenin Trkeye uygulanmasnda ilk
dnemde grlen yazl biimleri daha ok nsz seslerle nl
uzunluklarnn gsterilmesine dayanan Arapann yazl
dzenine uydurulmutur. Ancak sonraki srete Trkenin
nllerinin birtakm harf iaretleriyle gsterilmesi yaygnlam;
tam olarak uygulanmam olsa bile, byk lde belli kurallar
ortaya kmtr.
Arap alfabesini kullanan, ama Uygur yazs geleneine bal
Dou Trkesi: XIII. Dou Trkesi yazmyla karlatrldnda, Bat Trkesi
yzyldan sonra ortaya
yazmnn Orta Asya geleneine bal olmayan, kendi bana bir
kan yaz dillerinden
biri. XV. yzyldan sonra gelime yolu izledii grlr. Eski Osmanlcann en eski
aatayca adyla metinlerinde Uygur yaz geleneine bal rneklerle karlalrsa
anlmtr. da, bunlar yaygnlk kazanamamtr. Dou Trkesi yazmnn
Uygur yaz geleneinden gelen en nemli yan, kk sesleriyle
btn yapm ve ekim eklerinde nllerin harf iaretleriyle
gsterilmesidir.
OSMANLI TRKES ALFABES

Osmanl Trkesi alfabesi Arap alfabesine dayanr. 28 harften
oluan Arap alfabesine Farslar kendi dillerindeki farkl ses
iin kk deiikliklerle 3 iaret eklemiler ve harf saysn 31'e
karmlardr. Farsann bu sesleri Trkede de bulunduu iin,
bu 31 harflik alfabe Trkler tarafndan da aynen alnp
benimsenmitir. Bu alfabenin harfleri Trkedeki adlaryla
unlardr:
ekil 1.2 elif, be, pe, te, se, cim, im, ha, h,
Yavrumun Elifbsndan dal, zel, r, ze, je, sin, n, sad, dad, t,
Osmanl alfabesi harfleri.
z, ayn, gayn, fe, kaf, kef, lam, mim,
nun, vav, he, ye.
Bu harflere lam ile elif in birletirilmi biimi olan lamelif

i de katmak gerekir. L olarak okunan bu birleik harf yazda
yaln bir harfmi gibi deerlendirilir.
Harflerin bu biimleri yazda byk lde deiiklie urar.

Yukardaki biimler yalnzca birtakm harflerden sonra kelimede
son ses olmalar durumunda korunur. Bu yazl zelliklerine gre
de harfler iki bekte toplanmtr.
Bitien ve Bitimeyen Harfler
Arap yazsnn en nemli zellii sadan sola doru yazlmasdr.

Harfler yazda sadan sola doru dizilirken kimi harfler
kendisinden sonraki harfle bitimez, yaln durumunu korur. Kimi
harfler ise nden ve sondan bitiir ve bunlarn yaln biimi
Bitimeyen harfler:
Eski gramerlerde deiir; bata, ortada ve sondaki yazl biimleri kk farklarla
bunlara munfasl harfler da olsa birbirinden ayrlr. Bu zellikleri yznden alfabe harfleri
denmitir. bitimeyen harfler ve bitien harfler olmak zere iki blk
Bitien harfler: Eski oluturur. Yaz renirken her eyden nce hangi harflerin
gramerlerde bunlar da bitien, hangi harflerin bitimeyen harfler olduklarn bilmek
muttasl harfler diye gerekir:
adlandrlmtr.
a. Bitimeyen harfler. Bunlar yazda yalnzca kendilerinden
nce gelen dier harflerle bitiir; iinde kendileri de yer
almak zere, sonra gelen harflerle ise bitimez:
nl: Seslerin olutuu Sonuncu harf ancak bir nl yerine kullanld yerlerde
ses yolunun tamamen bitimez. Buna eski gramerlerde h-i resmiye (=ekilce he)
ak bulunduu durumda
alt enenin, dilin ve
denir.
dudaklarn hareketleriyle
az boluunda b. Bitien harfler. Hem kendileriyle, hem kendilerinden nce
ekillenen seslerdir. ve sonra gelen teki btn harflerle bitiir. Bu duruma
gre, biimleri zellikle bata ve ortada deiiklie
urayan harfler bunlardr. Bunlar, nceki harf bitimeyen
harfse bataki ekliyle, bitien harfse ortadaki ekliyle
yazlr; sonda yer aldklarnda ise yaln biimlerine
kavuur:
Aada bitimeyen harflerden sonra bitien harflerin deimeyen

biimlerinin alfabedeki srasna gre ilk yazlarak yazma
rnei olmak zere verilmitir. Sadan sola doru yazmak
gerektiini unutmadan kalan bitien harfleri ekleyerek siz de bu
harflerle ilgili yaz almas yapnz: .
Harflerde ekilce Benzerlikler
Bu alfabenin harfleri ekilce benzerlikleri bakmndan da

bekleirler. Bir bek iinde yer alan harfleri dierlerinden ayran
stlerine ve altlarna konulan bir, iki ya da noktadr. Aslnda
harflerin alfabedeki sras da benzerlerin art arda gelmesiyle
ekillenmitir. Bu bekler unlardr:
( nun) ve ( ye) harfleri de aadaki tabloda (bak. Tablo 1.1)

greceimiz gibi, bata ve ortadaki yazl ekliyle bu bekte yer
alan dier harflere benzer, dolaysyla bu benzerlik ynyle bu
ikisini de bu bek iine katmak doru olur.

Harflerin Bitime Biimleri
Alfabe konusundaki bu ncelikli tantc bilgilerden sonra,

yalnzca kendilerinden nce gelen teki harflerle bitien harflerin
ortak bitime biimleriyle hem kendileriyle, hem de kendilerinden
nce ve sonra gelen teki btn harflerle bitienlerin ise biimce
uradklar deiiklikleri bilmek, bu alfabeyle yaz yazabilmek ya
da yazlm bir yazda harfleri tanyabilmek asndan ok
nemlidir.
Aadaki tabloda yalnz bitien harfler yer almaktadr. lk
srada harflerin alfabedeki yaln biimleri, ikinci srada nden ve
sondan bitien harflerin bata, ortada ve sondaki biimleri, nc
srada ise bunlarn birbirine ulanm biimleri verilmitir.
10
Tablo 1.1 Yaln biimler Sonda Ortada Bata Ulanm biimler
Bitien Harflerin Yaln,

Bata, Ortada, Sonda ve
Birbirine Ulanm
Biimleri

Bitimeyen harflere gelince, daha nce de belirttiimiz gibi,

bunlar nceki harfe bitiir, ancak sonraki harfle bitimez.
Bunlarn bitime biimleri ortaktr. Aada grld gibi,
bititirme kk bir ekleme izgiyle salanr:
11
Tablo 1.2

Bitimeyen Harflerin
Yaln, Ortada ve Sondaki
Biimleri

Bata, ortada ve sondaki biimler, kendileriyle birlemelerinde

olduu gibi, baka bitien harflerle birlemelerinde de olaan
olarak bu deiik ekilleri korurlar. Aadaki rneklerde bulunan
noktasz harflere nokta koyarak, noktal olanlarn noktalarn
deitirerek on rnek yaznz:
El Yazsnda Bitimeyle lgili zel Durumlar
Birok yaz trnden gnlk hayatta kullanm en yaygn olan

yaz rka denilen yazyd. Bu yaznn harfleri abuk yazmaya
elverili bir duruma getirilmi; di denilen kntlar kaldrlm,
kimi harflerdeki iki nokta izgiye, nokta da kk bir ters v'ye
()evrilmi, nun ve kafn noktalar ise sonlarna eklenen birer
izgicie dntrlmtr. Bu arada bitimeyen harfler bile
bitiik yazlr biimler kazanmtr. Bunlar istenirse hattat
denilen bir yaz ustasndan renilebilir. Ancak el yazsyla
ekil 1.3
yazlm bir metni okuyabilmek iin bilinmesi gereken, zel
biimlerden ok, kimi harflerin bitimelerindeki ortak biimlerdir.
Yavrumun Elifbsndan Bunlardan balcalar unlardr:
rka harfler.
a. ( be) ve ona benzeyen harfler ( mim) ile yukardan bir

yuvarlak izgicikle bititirilir ve mim harfinin bataki
biimi ( )yuvarlakln kaybederek dzleir:
; gibi.
12
b. ( cim) ve gvdesi ona benzeyenler ( be) ve benzerleriyle

bitiirken yukardan yaplan bititirmede bu harfler iin ucu
aaya bakan bir izgicik kullanlr:
; ; ; gibi.
Bununla birlikte el yazsnda harfi gsteren bu izgicii

birletiren uzant yuvarlak bir biim kazand gibi, cim ve
benzeri harflerin biimleri de yuvarlaklk kazanr.
c. ( be) ve benzerleri ile ( nun), ( ye)'nin sondaki

biimiyle, birleme noktasnda ucu ie doru kvrlan dz
bir izgicikle birletirilir: gibi.
( ye) sonda bulunduunda dier harflerle bitime noktas

da yukardandr, dolaysyla bu harflerin bataki biimleri
stte kalr:
gibi.
. ( cim) ve benzerleriyle ( he) harfi, ( mim) ile, gvdeleri

yukarda kalmak zere bir izgicikle bititirilir:
gibi.
Bununla birlikte, el yazsnda oklukla cim ve benzerlerinin

ak olan az ksmlar kapanr, mim ise dz bir izgicie
dnr.
d. ( sin), ( n), ( sad), ( dad), ( t), ( z), ( ayn),

(gayn), ( fe), ( kaf) harfleri mim ile bataki biimleri
yukarda kalmak zere, yuvarlak bir izgicikle bitiir:
gibi.
e. ( mim) harfi, ( cim) ve benzerleriyle, dz bir izgicikle

bititirilir; ancak bataki ii bo biim deiiklie urayarak
kapal bir grnm kazanr:
gibi.
13
Kendisiyle bititiinde ise bu izgicik yuvarlaklar:
gibi.
f. ( lam) harfi bitimede yukardan aa ekilen dz bir izgi

biimindedir; ancak ( cim) ve benzerleri ile ( mim), ( he),
( ye) ile birleirken birleme noktas bu harflerin
stndedir:
; ; gibi.
Kendisinden sonra yine yukardan birleen bir harf

geldiinde, onunla da stten birletii iin, harfler arasnda
st ste bir ylma meydana gelir:
gibi.
g. ( be) ve benzerlerinden ikisi ( r), ( ze), ( je) ile sonda

bulunan ( nun) harfinden nce birlikte geldiinde, bitime
zel bir biim kazanr:
gibi.
h. ( be) ve benzerlerinin sonda yer alan ( ye)'den nce

ortadaki yazln, yuvarlaka bititirme izgisi ile ( ye)
harfinin balang noktasnda oluan di biimlendirir:
gibi.
Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki

Karlklar
Harfler seslerin iaretleri olduu iin her harf bir ses deerini
Ses yolu: Grtlan karlar. Bu deer bir sesin ses yolunda kazand niteliktir.
ortasnda bulunan ses Demek ki bir alfabedeki her iaret ayr nitelikteki bir ses iindir.
dudaklarndan balayp
dudaklara ve burun
Osmanl alfabesi de byledir. Aada yalnzca Trkenin sesleri
deliklerine uzanan bakmndan deerlendirilmi olarak her harfin bugnk Latin
yoldur. asll alfabemizin hangi harfine karlk dt gsterilecektir.
Arapann sesleri iin kullanlan harflerin ses deerleri ile
bunlarn Trkedeki syleni deerleri ise sonraki nitede
ilenecektir.
14
1. elif:
Hareke: Arapa'da ksa a. Kelime banda e harfini karlar. Hareke denilen yardmc
nlleri gstermek zere
iaretler kullanldnda bata , i, o, , u, nlleri iin de
kullanlan yardmc
iaretlere verilen addr. kullanlmtr. Ancak bu durumda kendisi harekelerin
konulduklar yeri gstermek iin kullanlm bir dik
izgiden baka bir ey deildir, demek ki bir ses deeri
tamaz.
b. Bir nsz ses iaretinden sonra hecenin kurucu nls

yerindeki a sesinin karldr. ( vav) ve ( ye)
nndeki zel durumu nller incelenirken ele alnacaktr.
2. be = b
3. pe = p : Bu harf Trke ve Farsadaki ortak sesin
iaretidir. Arap alfabesine sonradan eklenmitir.
4. te = t
5. se : Peltek se diye anlan bu ses yalnz Arapa
kelimelerde bulunur.
6. cim = c
7. im = :
8. ha : Yalnz Arapa kelimelerde bulunur.
9. h : Trke kelimelerde, bugnk konuma dilimizde
bulunmayan, ancak Anadolu azlarnda duyulan bir sesin
Tonsuz: Bir nsz sesin iareti olarak kullanlmtr. Bu harf kaln sradaki
yalnzca grlt olarak kelimelerimizdeki tonsuz art damak nsznn
duyulma zelliine denir.
(bakmak'taki k'lar gibi) sreklilemesinden domu bir
sestir. zel deer gsteren bir sesin iareti olarak Arapada
ve az saydaki Farsa kelimede de yer alr.
10. dal = d
11. zel : Peltek ze diye adlandrlmtr. Arapaya zg bir
sesin iaretidir. Bununla birlikte XIV.-XV. yzyl
metinlerinde kimi Farsa kelimelerde de geer.
12. r = r
13. ze = z
14. je = j : Bugnk Trk alfabesinde yer alan bu harf,
Trkenin kkten gelen bir sesine karlk deildir. Bat
dillerinden alnma kelimelerdeki belli bir sesin iaretidir.
Bu ses Farsada da bulunduundan Fars alfabesi yoluyla
Osmanl alfabesine de girmitir.
15
15. sin = s
16. n =
17. sad = s : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Trkenin
kaln sradan kelimelerinde ( sin) yerine kullanlmtr.
18. dad: Arapaya zg bir sestir; dolaysyla yalnzca
Arapadan alnma kelimelerde geer.
19. t = t : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Birka Farsa
kelimede de karlalr. Trkenin kaln sradan
Tonlu: Bir nsz sesin kelimelerinde te ve dal yerine de kulanlmtr. Daha
rengini belirleyen
grltnn grtlaktan ok kelime banda grlen bu kullanm sesin tonlu ve
gelen havayla birlikte tonsuz okunmas konusunda farkl deerlendirmelere yol
oluan niteliine denir.
amtr.
20. z = z : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Kaln sradaki
birka Trke kelimede ze yerine kullanlmtr.
21. ayn: Arapaya zg nsz bir sesin iaretidir, demek ki
yalnz Arapa asll kelimelerde karlalr.
22. gayn = g, : Trkenin kaln sradan kelimelerindeki
tonlu art damak nszn karlar. Bugnk alfabemizde,
biri yumuayan (sreklileen) deerini karlayan iki ayr
iareti bulunmaktadr.
23. fe = f
24. kaf = k : dilde ortak bir sesin iaretidir. Trkenin
kaln sradan kelimelerindeki tonsuz art damak sesine
karlktr.
25. kef = k, g, , n : Trkenin tonlu ve tonsuz iki n damak
sesi ve tonlu olannn sreklilemi deeriyle yine bir
damak sesi olan ve genizsi zelliiyle ayrlan bir sesi
karlamaktadr. Farslar g'yi k'den ayrmak iin bu harfi
keide denilen izgisini ikileyerek yazmlardr: .
Bu iki izgili biime kimi ilk dnem Trke metinlerinde
Genizsi n: Bugn de yer verilmitir. te yandan Trkenin genizsi n sesini
olaan n sesine dnm
olan bir geniz sesi. ayrt etmek iin de, kimi metinlerde stne nokta
Azlarda yaamaktadr. konulmu bir ayr biim kullanlmtr.
26. lam = l
27. mim = m
28. nun = n
16
29. vav = v : Bu harf Trke kelimelerde ayn zamanda drt

ayr nl sesimiz iin kullanlmtr. Aada nller
konusu ilenirken ele alnacaktr.
30. he = h
31. ye = y : Bu harf de Trke kelimelerde ayn zamanda iki
nl ses iin kullanlmtr. Biraz sonra grlecektir.
Bugnk alfabemizdeki karlklarna gre Trkenin nsz

seslerini karlayan asl harfler hangileridir?
Yardmc aretler
Arap alfabesine dayanan eski Osmanl alfabesinin, tandmz

harfler dnda, yardmc iaretleri de vard. Arapada zellikle
Kuran'da kullanlm olan bu iaretlerin en nemlileri ksa nl
iaretleridir. Hareke denilen bu iaretlere Trke metinlerde
zellikle XVI. yzyl sonlarna kadar geni lde yer verilmitir:
1. stn,
2. esre,
3. tr.
stn, Trke kelimelerde a, e nlleri iin, esre , i nlleri

iin, tr ise o, , u, nlleri iin kulanlmtr.
stnn bir de iki stn denileni vardr: . Trke

kelimelerde bu iaretin zellikle kimi ilk dnem metinlerinde
ayrlma durumu ekinin yazlnda kullanlm olduu grlr:
(-dan/-den) gibi.
Dier yardmc iaretler ise unlardr:
1. med,
2. edde,
3. cezm.
17
Med Arapada nl uzunluklarn gstermek iin kullanlm

bir iarettir. Trkede kelimede n ses olan a iin elif zerine
konulmutur. Alfabeye katlan bu yeni iaret medli elif diye
anlr: .
edde Arapada kelime iinde yan yana gelen ve tek harf

olarak yazlan bir nsz sesi iki kez okutmak iin kullanlm bir
iarettir. Trke, kelimelerin yazmnda bu iaret kullanlmam,
harf iki kez yazlmtr: belli gibi.
Harekesiz: Buna eski Cezm Arapada bir nsz sesin harekesiz okunduunu
gramerlerde sakin ad
verilmi, sz konusu
gsteren iarettir. Trke metinlerde de ayn amala, yani kapal
iaret de skn iareti hecelerde heceyi kapayan nsz ses iareti zerine konmutur.
diye adlandrlmtr.
Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazllar
Yukarda alfabe iaretlerini tantrken koyduumuz kk

aklamalardan anlalm olaca gibi, Trkenin sesleri iin bu
alfabenin ancak belli iaretleri kullanlmtr. Burada bu konu ele
alnacak, dilimizin seslerini gstermek iin kullanlm iaretlerle
ilgili tamamlayc aklamalar verilecek ve bu alfabenin
Trkenin seslerini karlamakta ne derece elverili olduu
konusuna k tutulmaya allacaktr.
nllerin Yazl
Trkenin nl seslerini yazya geirmekte bu alfabe ok yetersiz

kalmtr. Bu yetersizlik ayn iaretin birden ok ses iin
kullanlm olmasndan kaynaklanr.
Dilimizin sekiz nls iin u drt iaret kullanlmtr:

.
Bunlardan ve a, e nllerini, , i nllerini, ise o, , u,

nllerini gstermek iindir.
Trke kelimelerde bir nlnn yazl kelimenin banda (n
ses), iinde (i ses) ve sonunda (son ses) oluuna gre deiebilir.
Bunun yannda, ilk hecede ya da sonraki hecelerde bulunup
bulunmamasna gre de harfle belirtilip belirtilmemek gibi ikili
durumlar sz konusu olabilir. Bu durum balangta Trke
nllerin yazl iin ak ve kesin kurallar konmamasndan ya da
zaman iinde bu trl kurallar olumamasndan kaynaklanmakta,
18
bu da bu yazy yeni renmeye balayanlar iin zorluklara yol

amaktadr.
Aada her nl iin kullanlm olan birden ok yazl
biimi rneklerle gsterilecektir. Ancak bunlar yine de son dnem
yazm ile ilgili yaygnlk kazanm biimlerdir. Eski dnem
metinlerinde deiik yazl biimleri bulunur. leride bunlara da
deinilecektir.
1. a nlsnn yazl. Kelime banda, iinde ve sonundaki
yazllar bakmndan kurall deildir, eitlenmitir:
Kelime banda n ses olarak bu nl oklukla ( medli elif)
ile yazlr:
at, ay gibi.
Bununla birlikte metinlerde elifin yaln biimiyle yazld

rneklerle de karlalr:
alay, at gibi.
Kelime iinde i ses olarak yazlmas farkllklar gsterir:
a. Kelime tek heceliyse ile gsterilir:
bal, dar gibi.
b. Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin nls a ise:
1. Her iki hecede de ile yazlr:
batak, yaban gibi,
2. Yalnzca ikinci hecedeki a sesi iin bu iarete yer

verilir:
batak, sakal gibi.
c. ki heceli kelimenin yalnzca ilk hecesinde a varsa yazlr:
tank gibi.
d. kiden ok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazl

trldr:
19
1. kullanlr: yazmadm,
2. ile yazlr: ,
3. aret kullanlmaz: gibi.
Kelime sonunda ise iki ayr iaretle yazlr:
a. ile: yara, kula,

b. ile: yara, baca, oda gibi.
2. e nlsnn yazl. Belli bir kurala bal deildir.
Kelime banda ile yazlr. Bu yaygn kullanm yannda, daha

az olmak zere, hemzeli elif denilen iaretle de ( )
yazlmtr: ve et gibi. Harekeyle gsterildiinde zerine
konulan stn iin dikine bir izgi deerindedir: .
Kelime iindeki yazl da kurall deildir:

a. lk hecede harfle gsterilmez:
yer, gel, kes gibi.
b. kinci ve sonraki hecelerde kk ve gvde sesi olarak:

1. Gsterilmez:
kelebek, istedi, eledi gibi,
2. ile yazlr:
bezek, diledi gibi.
Kelime sonunda her zaman ile yazlr:
tepe kee gibi.
Bu nlnn yapm ve ekim eklerindeki yazl daha

dzenlidir. Bunlar 2. nitede tek tek ele alnacak, her ekin
yazl orada gsterilecektir.
20
Bir bek Trke kelimede bugnk syleyie gre e olan

ses, i sesinin iareti ile, yani ile yazlmtr:
demek
ermek
el
eli
etmek
erte
gece
vermek
Bu durum sesin deerindeki deimelerle ilgilidir ve
Trkenin tarih ses bilgisi zerindeki almalarn belli bal
konularndan biridir.
3. ve i nllerinin yazl. Trkenin, ses deerleri farkl bu
iki nlsn gstermekte de bu alfabe yetersiz kalmtr.
Kelime banda iki ses arasnda ayrm olmakszn iki trl
yazlmtr:
a. ile:
il , ssz, srmak, slak.
b. ile:
il, s gibi.
Kelime iindeki yazl da dzensizdir.

lk hecede:
a. oklukla nsz sesin harfi nnde ile gsterilir:
kr, kir gibi,
b. Harf iareti kullanlmaz:
bir, yl, imdi, sramak gibi.
21
kinci ve sonraki hecelerde de ayn dzensizlik grlr:
a. ile gsterilir:
silik, lk gibi.
b. Harf iareti kullanlmaz:
gelir, alm gibi.
Kelime sonunda ile yazlr: kii, yeni, ba

gibi.
Bu iki nly karlayan ye (')nin Trke ve alnt

kelimelerde ayn zamanda nsz bir sesi karlamasyla ilgili
durum ve aruz vezninin uygulanmas ile ilikisi ileride
deerlendirilecektir.
4. Yuvarlak nllerin yazl. Trkenin drt yuvarlak
nls (o, , u, ) iin Arap harfli eski Trk yazmnda
balangtan beri biri harf, dieri hareke olmak zere iki
iaret kullanlmtr. Bunlardan harf olan vav, hareke
olan ise trdr.
, aynen , i iin kullanlan gibi, ayn zamanda hem alnt

kelimelerde uzun nller iin, hem de dilde birden nsz v
sesi iin kullanlmtr. Bu durum bu seslerin tarih geliimini
ve geirdikleri deiiklikleri izlemeyi imknsz klmtr. Bu
yzden denilebilir ki, Arap asll alfabenin Trke sesleri
karlamak asndan en yetersiz kald nokta budur.
Kelimelerdeki drt yuvarlak nl yerine kullanldnda n
yazl belli bir dzene ve kurala bal deildir.
Kelime bandaki yuvarlak nller oklukla gibi yazlr:
ok, n, un, zm gibi.
Kelime iinde i ses olarak yazl kararszdr:
a. lk hecede oklukla ile yazlr:
kol, gz, buz, kucak, kulak,

dz gibi.
22
Tek heceli kelimeler iin bu yazl hemen hemen

kuralldr. Birden ok heceli kelimelerde ikinci ve
sonraki hecelerin de yuvarlak nl tamas hlinde, ilk
hecede yazlmayabilir:
byk, buuk gibi.
b. Trke kelimelerin ikinci ve sonraki hecelerinde yalnz u,

bulunabilir, bunlar oklukla ile yazlr:
kabuk, boyun, boynuz, stn gibi.
Kimi zaman yazlmad da olur:
yavuz, bulu gibi.
Kelime sonunda bu seslerin yazl olduka dzensizdir.

Osmanl Trkesi dneminde yzyllara gre farkllk
gsterdii gibi, ayn yzylda yazlm bir metnin iinde
de farkl yazllarla karlalr. oklukla ile gsterilir:
koyu, kuyu, kutu gibi.
Bununla birlikte ayn kelimelerde bu sesler ile

yazlm olarak da grlr:
Her nl ses iin harf kullanmak suretiyle u kelimeleri yaznz:

al, kal, kaln, karde, arslan, alk, el, gel, dile, ince, yldz, k,
lca, srk, bil, sil, it, dit, titre, koy, gz, bul, tut, ss, gne,
gm.
nszlerin yazl: Trkenin nsz seslerinin bu alfabenin

hangi harfleriyle karlandn yukarda grmtk. Burada, Arap
dilinin farkl nsz seslerinin deerlerini yanstan kimi iaretlerin
Trke kelimelerin yazmnda kullanlm olanlarna ve
kullanlma sebeplerine ksaca deinilecektir.
nce u nemli noktann altn izelim: Bu harflerin Trke
kelimelerde kullanlm olmasnn bunlarn gerek ses
deerlerinin Trkeye gemi olmasyla ilgisi yoktur.
23
rneklerden de anlalaca gibi, bu harfler aslnda Trke

kelimelerde nllerin kalnlk-incelik deerlerini gsteren
Sra: Trkede yaln ve iaretler olarak kullanlmtr; baka bir deyile sra belirleyici
eklerle genilemi
kelimelerde btn hece
harflerdir. Aslnda bunlar syleni zellikleri bakmndan
nllerinin kaln ya da Arapada bir bek olutururlar ve sylenileri srasnda dil
ince olmasyla ortaya damaa doru ykseldiinden mstaliye harfleri (=ykseltilmi
kan ayrmdr.
harfler) adn alrlar: .
ki damak sesini karlayan ve Trke kelimelerde,

zellikle de birok ekin yazlnda yer ald iin nl deerlerini
belirlemek asndan ok nemli harflerdir. te aralarnda bu iki
iaretin de bulunduu yukardaki bekte yer alan ve da ayn
amala, kaln sradan kelimelerde Trkenin s ve t sesleri iin
kullanlmlardr. Bylece ince sray, kaln sray; ince
sray, kaln sray belirler. Trke kelimelerin doru okunmas
iin yarar salayan bu kullanm ne yazk ki ve gibi kurallap
yaygnlk kazanamam, belli rneklerle snrl kalmtr:
sa, su, scak, souk, slak, sa,

basmak, tat, tavuk, ta, toynak
kanat gibi.
harfinin de yanndaki nlnn niteliini tantmaya elverili

olmamas yznden, kimi zaman kaln nlye iaret olmak
zere yerine de kullanlmtr:
ve d, ve dudak, ve doru
gibi.
te ' nn hem hem de yerine kullanlmas yznden

birok kelimede bu harfin gerekte hangi sesi gsterdii
konusunda ortaya bir deerlendirme sorunu kmtr. Trkede
ses deimeleri arasnda nemli bir yeri olan t'den d'ye gei,
metinlerdeki bu tr rneklere dayandrldndan, henz
zlmemi bir problem olarak dilcilerin nnde durmaktadr. Bu
konu 2. nite'de yeniden ele alnacak, ayrntl bir deerlendirme
yaplacaktr.
Ayn bekte yer alan da ayn amala, yani kelimede kaln

nly tantmak iin kullanlm bir harftir, ancak rnekleri ok
snrldr: kaz gibi.
24
nsz sesler ve onlar tantan harflerle ilgili bu bilgiler, nl

ses iaretleri ile birlikte, Trke kelimeleri okuyabilmek ve doru
yazabilmek iin bilinmesi gerekli n bilgiler saylr.
Aada Trkenin btn nl ve nszlerinin iinde yer ald

bir bek kelime verilmitir. Bunlar ilenen konularn
uygulamas olmak zere yazmaya alnz.
abla, ayva, batak, ba, patlak, prpr, tarla, ta, ileri, ta, crlak,
crtlak, ocuk, al, k, dar, da, zpr, sis, ss, salam, sa,
sr, katk, fsl fsl, efe, of, ren, eksilt, kii, kekek, emek,
emmek, um, un, in, bin, ne, var, ver, vur, ev, davar, izle, iste,
ile, ye, ya, ar, kuru, deri, begm.
Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme
Osmanl alfabesinin kayna Arap alfabesidir. Farslar tarafndan

tek noktal harfinin ikier nokta eklenerek noktal harfler
biimine sokulmasyla geniletilmi olan bu alfabe bize o yoldan
gelmitir. Balangta Trke iin gerekli olanlarn seilip
alnmas ve yaplacak eklemelerle gelitirilmesi o gnn
artlarnda mmkn olmamtr. Bu alfabe, yukarda grdmz
gibi, Trkenin nszlerini karlayacak iaretler bakmndan
yeterli olmu, ancak nl sistemini yanstabilme imknlar
asndan son derecede yetersiz kalmtr. zellikle kaln-ince,
dz-yuvarlak denklikleriyle Trkenin ahenkli ses dzenini kuran,
ekil 1.4 baka dillere gre ok saydaki nllerini aktarabilmek bu
alfabeyle hibir dnemde sz konusu olamamtr. Yukarda
1927de yaynlanm deindiimiz gibi, zaman iinde Arapann farkl sesleriyle ilgili
Bizim Krat adl ilkokul
2. snf okuma kitabnn iaretlerini de kullanarak yaplmak istenen dzenlemeler de
kapak sayfas. verimsiz kalm, Trkenin ses dzeninin tarih geliim
srecindeki durumunu yanstmaya yarayacak sistemli bir yapya
dnememitir. te yandan Arapa ve Farsadan alnma
kelimelerin Trkeleme sreleri, deiimler zamannda byk
lde yazla aktarlamad iin, izlenemez durumda kalm,
daha sonra ele alacamz bu mesele Osmanl Trkesinin bir
karma dil grnts kazanmasna yol amtr. Bununla birlikte
bu durum arnma dneminde olduka yararl olmu ve gnlk dile
inip de halkllaamam, st seviyedeki edebiyat dilinde yabans
kalm kelimeler ile gramer biimleri kendiliinden ve kolayca
tasfiye edilmitir. Yabanc asll kelimelerin yabans ynleri ile
bunlarn Trkeleme srecinde geirdikleri balca deimeler 2.
nite'de ele alnacaktr.
25
YAZI TRLER
Bugnk Latin asll alfabenin kabulne kadar yzyllarca
kullanlm olan yaz, Arap alfabesine dayanr. Araplar, ranllar
ve Trkler tarafndan kullanlm olan bu alfabeyle yazlan yaz,
tarih iinde ilenmi, gelitirilmi ve eitlenerek ok sayda yaz
tr ortaya kmtr. Bunlar arasnda en eskisi zellikle Kuran
yazmakta en ok kullanlm bir yaz tr olan nesihtir. Bu yaz
ayrca, din kitaplar bata olmak zere, her trl kitabn
yazlmasnda ve oaltlmasnda XVII. yzyla kadar Trkler
tarafndan tercih edilen bir yaz tr olmutur. oklukla yardmc
yaz iaretlerinin kullanld bu yaznn harfleri dzgn, ak
seik, dolaysyla okunakldr. Trklerde bu yaznn ilk byk
ustas eyh Hamdullah, ikincisi ise Hafz Osman'dr. Matbaann
kullanlmaya balamasndan sonra dizgi iin hazrlanan harf
kalplar bu yaznn ustalar tarafndan yazlm harflere dayanr.
ekil 1.5
XV. Yzyl airlerinden

Ahmed-i D
Divanndan nesih yaz
rnei.
ok kullanlm bir yaz tr de slstr. Nesihe ok benzer;

ancak harfleri daha byk ve izgileri kalndr. Harflerin balar,
gzleri, azlar ve dileri daha belirgin ve gelimi bir biim
kazanm, daha derli toplu bir grne brnmtr. Nesih gibi
harekeli olan bu yazda harekeler daha aktr ve zgrce
izilmitir. Dz bir hat oluturacak biimde yazld gibi, daha
ekil 1,6 ok yazann zevkine ve estetik ilhamna gre yazya trl biimler
verilir. stiflenen yazda kalan boluklar birtakm ekillerle
Cumhuriyetin ilk doldurulur. Bu yaznn da en nl ustalar eyh Hamdullah ve
yllarnda yaymlanm
Hafz Osman'dr. Levhalarda ve bilhassa kitap ve son dnem
Yeni Kitb adl derginin
kapandan sls yaz
dergi kapaklarnda ok kullanlmtr. Aada bu yaznn bir
rnei. rnei verilmitir.
26
ekil 1.7
Trh-i Edebiyt-
Osmniyye adl kitabn
kapandan sls yaz
rnei
Eskilik bakmndan nc yaz taliktir. Bu yaznn balca

zellii harflerin eik yazlmas, kuyruk ksmlarnn
uzatlmasdr. Aslnda slsten gelitirilmitir. Bu yaz tr de
Osmanllar dneminde Trkler tarafndan ilenip yeni bir
gzellie brndrlm, zellikle Yesar-zde elinde estetik
ynden en olgun seviyeye karlmtr. Osmanl taliki ran
talikinden arpc biimde farkldr, bu yzden ranllar Trk
talikine nestalik adn vermilerdir. Kitap yazmakta da
kullanlm olan bu yazda hareke kullanlmazd.
ekil 1.8
XVIII. yzyl airi Osman

Srurnin Divanndan
talik yaz rnei.
Bu yaz yannda sz etmemiz gereken bir yaz tr de

olduka ge bir tarihte ortaya km, rka ad verilen trdr.
Zamandan tasarruf ihtiyacndan domu, gnlk ilerde
kullanlan, abuk yazmaya elverili bir yaz idi. Bu yazda, daha
nce ksaca deindiimiz gibi, ekillerin ayrntlar yok edilmi;
sls yazdaki eliflerin ucunda bulunan saaklar (zlfeler)
dm, gzl harflerin gzleri kapatlm, dili harflerin dileri
dzlenmi, iki noktalar izgiye, noktalan ters v'ye
dntrlm, eri izgiler dzlemi, ya da n ve nun'da oldu
gibi, krlarak keli duruma getirilmitir. Bu yazy kullanan,
sanat kaygs gtmezdi, amac hzla ve bir an nce yazacan
kda dkmekti. Bununla birlikte bu yaznn da gzeli ve gzel
yazanlar vard. Tanzimat dnemi paalarndan l Paa ve Fuat
Paa'nn yazdklar rkann ok gzel olduu ve bu yazya yeni
bir slup kazandran hattat zzet Efendi'nin onlarn yazlarn
inceledikten sonra gerekli grd ekleme ve dzeltmelerle bu
yeni slubu gelitirdii sylenir. Osmanllarn resm yazsyd.
Gnlk yazmalarda ve haberlemelerde kullanlm, her okur
yazarn rendii ve kulland bir yaz tr olmutur. zensiz,
abuk yazlm olann okumak olduka gtr. Rka yazsnn iri
27
ve byk yazlan trleri yoktur. Bununla birlikte, aada gzel

bir rneini greceiniz gibi, kitap balklarnda ve ilanlarda,
biimce herhangi bir deiiklik gstermeyen, yalnzca boyuta
bytlm olarak kullanlmtr.
ekil 1.9
Bizim Krat'ten rka

rnei.
28
zet
Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu

aklayabilmek.
Osmanl Trkesi XIII. yzyldan sonra Anadolu'da gelimeye
balayan bir yaz dilinin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnem
tarih olarak XVI-XX. yzyllar iine alr. Eski Osmanlca,
Eski Trkye Trkesi, Eski Anadolu Trkesi gibi adlar
verilmi olan nceki dnem bu yaz dilinin emekleme ve gelime
dnemidir. Bir yandan devlet dili, te yandan ise edebiyat dili
olarak bu yzyllarda byk bir gelime gstermi, ok zengin
anlatm imknlar kazanm olan bu dil iki Dou dilinden, Arapa
ve Farsadan ok miktarda kelime, ayrca gramer ekilleri alm,
karma bir dil grntsne brnmtr. Ancak bu grnt dilin
st seviyede kullanmyla ilgilidir. Okumu, kltrl, sanatsever
bir snfn edebiyat dili olarak gelitirdii bu st seviyeli dil,
aslnda hibir zaman konuma dili yerine gememitir. Bu
yzyllarda da nceki dnemde olduu gibi, Ouz boylarnn
konuma diline dayanan bir halk dili ve edebiyat var olmu,
ancak bu dil de kendi yatanda geliip deierek sokak diline
gre farkllaan bir ehirli diline dnmtr. te Osmanl
Trkesi denildii zaman anlalmas gereken bu iki seviyede var
olmu ve gelimi olan dildir.
Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, Osmanl

Trkesi yazmyla ilgili n bilgileri sralayabilmek.
Yaz bir dilin alfabesini oluturan harflerle yardmc kimi
iaretleri de kullanarak bilgi, dnce ve duygular anlatmann
aracdr, bir iaretler sistemidir. Bu iaretler dilin konuma
seslerini ortalama deerlerle aktarr. Zengin ses eitlerini
gstermekte hibir zaman yeterli olamaz. Bunun yannda dilde
zaman iinde meydana gelen ses deimelerini aktarmak
bakmndan da yetersiz kalr; nk alfabeler gerektike
deiiklie uratlamaz, tek ekillilie eilimlidir. Yazm ise,
alfabenin uygulamasdr. Bir dilin deiik ses rglerinden oluan
birimlerinin sabitlemi biimlerini aktarmaya yarar. Bu aktarma
ilemi yaplrken ortak ve geleneklemi biimler kullanlr.
Birtakm yardmc ekillerle de desteklenen bu uygulama
anlatlmak istenenin doru olarak alglanmasn salamak amacn
gder.
29
Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdaki

biimlerini tanyabilmek.
Osmanl Trkesi alfabesi Arap asll bir alfabe olup ranllarn
yapt birka katkyla ekillenmi ve Trkler tarafndan bu
ekliyle kabul edilmi bir alfabedir. Bu alfabenin harfleri yazda
biim deitirir. Trkeye uygulanmasnda zellikle nl seslerin
karlanmas asndan yetersiz kalm, Trke kelimelerin
yazlnda uyulan belli kurallar bulunmadndan farkl yazl
biimleri sz konusu olmutur. Bu nitede verilen bilgiler daha
ok Trkenin seslerini karlama asndan alfabenin
deerlendirilmesine dayanmaktadr.
Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilmek

ve okuyabilmek.
Arap harfleri ile yazlan yaz zaman iinde gelitirilmi, ilenmi
ve birok yaz tr ortaya kmtr. Bunlardan bir ksm ssleme
amal olarak gelitirilmitir. Bata Kuran metni olmak zere
daha ok din kitaplarn yazlmasnda kullanlan yaz nesih adyla
anlan yaz trdr. Hareke denilen yardmc iaretlerin de
kullanld bu yaz doru ve kolay okumay ama edinmitir.
Trkler tarafndan da yazma kitaplarda en ok bu yaz
kullanlmtr. Bu yaznn boyuta byne sls denir. Daha
ok camilerde, trbelerde, kitabelerde ve levhalarda, basma kitap
kapaklarnda, gazete balklarnda vb. yerlerde kullanlm ssl
bir yazdr. ok kullanlan bir yaz tr de taliktir. Bu da kitap
yazmakta nesih kadar kullanlm, ayrca sanat amal olarak en
ok ta zerine yazlan kitabelerde uygulanmtr. Olduka ge bir
dnemde gelitirilmi olan bir yaz tr de rkadr. Gnlk
yazmalarda abuk yazmaya elverili bir yaz olarak
gelitirilmitir.
30
Kendimizi Snayalm
1. Bir dilin baka bir dilden ald kelimeyi kendi ses dzenine
benzetmesine ne ad verilir?
a. Trkeletirme
b. Benzetirme
c. Farkllatrma
d. Sadeletirme
e. Halkllatrma
2. Aadaki harflerden hangisi ayn zamanda nl yerine de

kullanlr?
a.
b.
c.
d.
e.
3. Aadakilerin hangisinde nl yerine kullanlan harf yoktur?

a.
b.
c.
d.
e.
4. Anlaml birer kelime olarak da okunabilecek olan aadaki

Trke tek heceli kelimelerin hangisinde nl iin harf
kullanlmamtr?
a.
b.
c.
d.
e.
31
5. Aadaki harflerden hangisi Trke kelimelerin yazlnda

kullanlmaz?
a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadaki harflerden hangisi ekilce benzerlik ynnden bir

bek iinde yer almaz?
a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadaki harf birlemelerinden hangisinin yazm birleme

bakmndan yanltr?
a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadakilerden hangisi, Arapaya zg bir sesi karlayan

harf olduu hlde kimi Trke kelimelerde de kullanlr?
a.
b.
c.
d.
e.
32
9. Aadakilerden hangisi gnlk hayatta kullanlan bir yaz

trnn addr?
a. Talik
b. Nesih
c. Reyhani
d. Rka
e. Sls
10. Aadaki yardmc iaretlerden hangisi bir harfin iki kez

okunmasn salar?
a.
b.
c.
d.
e.
33
Okuma Paras
ERMNN ELFBSI
- Elifbn oku cicim.
- Elif, be, pe, te, se, cim, im,
Ha, h, dal, zel, sin . . . yok, zel, r, Ze, je, sin, n, sat, dat, t, z,
Ayn, gayn, fe, kaf, kef, lm,
Yok, l; bir de gef var.
Bir de noktal kef var.
- Hangi harfler kalndrlar?
- Ha, h, sat, dat, t, z, ayn,
Gayn. - Peki, bir de kaf var.
En kaln ayn, gayn.
- Hangileri bitimiyor
Kendinden sonrakine?
- Hoca yedi harf var, diyor:
Elif, dal, zel, r, ze yine.
Ben yoruldum artk!
- Peki yalnz syle: hemze nedir?
- Hemze hemze Evet, o bir
Kk ayn badr ki
E okunur, i okunur.
Bazan eliflere konur.
- Harf-i iml hangileri?
- Bilmiyorum!
- Yok, bilirsin.
- Elif, vav, he, ye deil mi?
Artk, nine, bana izin.
- Peki, yavrum, haydi oyna;
Koca bir ferin sana!
Tevfik Fikret
34
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz doru deilse, Halk Dili balkl ksm yeniden

okuyunuz.
2. b Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu
yeniden okuyunuz.
3. d Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu
yeniden okuyunuz.
4. a Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu
yeniden okuyunuz.
5. c Yantnz doru deilse, Osmanl Alfabesi aretlerinin
Latin Alfabesindeki Karlklar balkl ksm yeniden
okuyunuz.
6. e Yantnz doru deilse, Harflerde ekilce Benzerlikler
balkl ksm yeniden okuyunuz.
7. a Yantnz doru deilse, Harflerin Bitime Biimleri
balkl ksm yeniden okuyunuz.
8. c Yantnz doru deilse, Osmanl Alfabesi aretlerinin
Latin Alfabesindeki Karlklar balkl ksm yeniden
okuyunuz.
9. d Yantnz doru deilse, Yaz Trleri konusunu yeniden
okuyunuz.
10. c Yantnz doru deilse, Yardmc aretler balkl ksm
yeniden okuyunuz.
35
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Yazdklarnz, yan yana getirdiiniz harfler bakmndan farkl,
ancak ilk harfinin bitimeyen harflerden biri olmas asndan
aadaki rneklere benzer olmalyd:
, , , , , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , .
Sra Sizde 2
Yazdnz on kelime arasnda u rnekler yer alabilirdi:
, , , , , , , , , .
Sra Sizde 3
Bugnk alfabemizde Trkenin nsz sesleri iin 21 harf
bulunmaktadr. Osmanl alfabesinde bu nsz sesleri karlayan
asl harfler olarak u harflerin seilmesi gerekirdi:
Sra Sizde 4
Verilen kelimeleri her nl harf iin harf kullanmak suretiyle
aada olduu gibi yazm olmalydnz:
, , , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , ,
, , .
leride okuyacanz metinlerde bu kelimelerden en az nn

farkl biimde yazlm olduunu greceksiniz:
ya da . Bu durumun sebebi, grdmz gibi, Trke
kelimelerde nllerin yazlmasnda belirli bir dzenin
bulunmamasdr.
36
Sra Sizde 5
Trke kelimelerde nl ve nszlerin kullanmyla ilgili
rendiklerinize gre, verilen kelimeleri aadaki gibi yazm
olmanz gerekiyordu. Cevap anahtarn incelediinizde ok sayda
kelimenin iki trl yazlm olduunu greceksiniz. Bunun sebebi
hem nsz, hem de nl sesler iin farkl harflerin kullanlabilir
olmasdr. Bu da eski yazmdaki tutarszlk ve dzensizliin
gstergesidir.
, , ya da , , , , ya da ,
, ya da , , , , ya da
, , , ya da , ya da , ,
, , , ya da , , , ,
, , , , ya da , , , , ,
, , , , , , ya da , ya da , ya da
, , , , ya da , , , ya da ,
, .
Yararlanlan Kaynaklar
Deny, J. (1921). Grammaire de la Langue Turque, Dialecte

Osmanli. Paris.
Elve, A. U. (1941-1953). Trk Dili Grameri. stanbul.
Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm),
stanbul, 2000: Simurg Yaynclk.
Tevfik Fikret. ermin. stanbul: Karanfil Yaynevi.
Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri. stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque.
Constantinople.
37
2
Amalarmz
Osmanl Trkesi alfabesindeki nl ve nsz harflerinin ses deerle-

rini tanyacak,
Arapa ve Farsaya zg sesleri gsteren harflerle ortak sesleri karla-
yan harfleri ayrabilecek,
nl ve nsz sesler iin kullanlm olan birden ok iaretin ses nite-
liklerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nllerde Nitelik
nllerde Nicelik
Ortalama Uzunluk
Boumlanma
nszlerde Ton
Ses Deerlerinde Halkllama
erik Haritas
GR
TRKENN NL SESLER
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER
TRKENN NSZ SESLER
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER
38
Alfabe flaretlerinin
Ses Deerleri
GRfi
Birinci nitede Osmanl Trkesi dneminde kullanlan alfabeyi tan-
m, bu alfabedeki ses iaretlerinin (harflerin) bugnk Latin asll al-
fabemizdeki karlklarn grm, Trkenin nl ve nsz seslerinin
karlanmasnda bu alfabenin hangi iaretlerinin kullanldn gzden
geirmi, yeterlilii-yetersizlii zerine deerlendirmede bulunmutuk.
Bu nitede arlkl olarak bu dnemde dilimize girmi ok saydaki ke-
limenin kaynak dilleri olan Arapa ve Farsann sesleri, bu seslerin ya-
zya yanstlmasnda kullanlan iaretler, bunlarn Trke syleyi a-
sndan ses deerleri zerinde duracaz.
TRKENN NL SESLER
Cierlerden gelen havann az boluundan geerken ses yolunda bir
daralma ve kapanma olmakszn alt enenin, dilin ve dudaklarn ald
ekillere gre zellik kazanan seslerdir. Trkemiz nl varl bakmn-
dan zengin bir dil olup, kendisine ahenk bakmndan ok arpc bir zel-
lik kazandran uyumlar bu zengin nlleri zerine kuruludur. Yabanc
dillerin nllerini tanmadan nce dilimizin bu nllerini ve zellikleri-
ne gre snflandrlmasn hatrlamak, karlatrma yapabilmek asn-
dan yararl olacaktr.
Trkenin btn heceleri bir nlyle kurulur. Bu hece kurucu nlle-

rin says 8'dir:
a e i o u
39
Niteliklerine Gre nller
nllerimiz nitelik deerleri bakmndan bekte toplanr:

1. Dilin geriye ekilmi ve ileri srlm olmasna gre
kan nller. Bu durum nllerin kalnlk-incelik
niteliklerini belirler. Geriye ekilmi durumda kan
nller kaln, ileri srlm durumda kan nllerse ince
nllerdir:
a o u kaln, e i ince.
2. Dudaklarn dz ve yuvarlak durumuna gre kan nller.
Bu durum da nllerin dzlk-yuvarlaklk niteliklerini
belirler. Dudaklarn dz ve yayvan bulunduu durumda
kan nller dz, yuvarlak ve bzlm durumunda
kanlarsa yuvarlak nllerdir:
a e i dz, o u yuvarlak.
3. Alt enenin aa drlmesi ve yukar ekilmesi az
boluunu geniletir ve daraltr. te bu iki duruma gre de
nller genilik-darlk zelliklerini kazanr:
a e o geni, i u dar.
te nllerimizin ses yolundaki bu oluum biimi her nlye
ayr zellik kazandrr, bu zellikler de kelime iinde hecelerin
sralanmasnda belli dzenleri meydana getirir.
nllerde Nicelik
nller bir de nicelik bakmndan tadklar zelliklerine gre

eitlenir. Nicelik bir nlnn duyulurluk sresiyle ilgili bir
zelliktir. Buna gre ksa, ortalama uzunlukta, ya da uzun
Ortalama uzunluk: Ne nllerden sz ederiz. Trkemizin btn nlleri ortalama
ksa, ne de uzun olan,
ikisi arasndaki olaan
uzunlukta nllerdir. Ne var ki Osmanl Trkesi dneminde
ve orta deeri anlatr. alnm olan yabanc asll kelimelerle birlikte uzun nller de
Bundan byle ortalama konuma dilimize girmitir. Bugn yaamakta olan bu nllerin
uzunluk yerine uzunluklarnn yazda gsterilip gsterilmemesi, hangi
ksaltlm olarak
ortalama kullanlacaktr. durumlarda gsterilmesi gerektii gibi konular yazmmzn
zm bekleyen konular arasndadr. ikyeti olunan syleyi
bozukluklar henz benimsenebilir bir uzlama yolu bulunamam
olan bu meseleden kaynaklanr.
40
Aadaki kelimelerin hecelerinde bulunan nlleri niteliklerine

gre snflandrnz:
ala, alm, elek, ekim, lk, slak, ilik, istek, oy, boyun, fke, lm,
ulak, ulu, tnek, ttn.
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE

NLLER
lk nitede grdmz gibi, Trkenin 8 nls iin eski
alfabenin salad imkn 4 harf ( ) ile hareke denilen
kimi yardmc iaretlerdi. Bunlar aslnda, nce Farslarn, sonra da
Trklerin Arap yazsndan alm olduklar imknlardr. Demek ki
Arapada da bu iaretler ayn zamanda nller iin kullanlmtr.
te ayn harflerin hem nl iareti olarak, hem de nsz
deerlerini gsteren iaretler olarak kullanlmas bir kelimenin
ou kez birka trl okunabilmesine yol aar. Bu durum
Balam: Bir kelimenin kelimenin anlamca balam gz nne alnmadnda, yanl
baka kelimelerle bir
arada bulunmasndan
okuma, dolaysyla da yanl anlama sonucunu dourur. rnek
doan anlamn olarak l Arapada aile, ocak, soy sop; asker; serap gibi
belirleyici iliki ve
ortamdr. anlamlara gelir; ama ayn yazl Trke krmz ya da hile
anlamndaki al iin ortaktr. Bunun gibi Arapa bevl iemek
anlamndaki kelime Trke bol ya da bul gibi de okunabilir.
Arapada hem meyl eilme, dnme; eilim, hem de ml
zellikle kadnlarn srme ekmek iin kullandklar uzunca ince
metal ubuk gibi okunabilir. Her ikisi de bu yazllaryla
Osmanl Trkesi dneminde dilimize girmitir. Ayn yazl ok
sonralar Franszcadan alnma bir uzunluk ls birimi
anlamndaki mil iin de kullanlmtr. Farsada hem cev
arpa, hem de c akarsu, rmak; arayan, aratran gibi
okunabilir. Ayn yazl Arapada cevv eklinde okunan ve gk
boluu demek olan kelime iin de geerlidir. Verilen rneklere
benzer yzlerce rnek sralanabilir; ancak u verilenler bile eski
alfabeyle yazlm metinleri okurken ne derece dikkatli
davranmamz gerektii konusunda bir fikir vermeye yeter.
Arapann nlleri ve Yazllar
Klsik Arapada uzunlar da bulunan 3 nl vardr: a i u.

Ortalama uzunlukta olanlarn yazda harf karlklar yoktur.
41
Gsterilmek istendiinde hareke denilen yardmc iaretler

kullanlr. Daha nce grdmz bu iaretlerin Arapadaki
adlar fetha (stn), kesre (esre) ve zamme (tr)dir. Yardmc
iaretlerin yazda kullanlmas genel olarak Kuran yazmyla
snrldr; bir de alfabe retimi amacyla yazlm kitaplara
zgdr. Bunlar aada hem ait olduklar dildeki deerleri, hem
de Trkedeki deer ve eitlenmeleri bakmndan ele alnacaktr.
Not. Bu nitede verilecek rnek kelimelerde btn uzunluklar
iin uzatma iareti kullanlacak, her nsz harf bugnk
alfabemizde bulunan karlyla yazlacak; rnek, kullanmakta
olduumuz bir kelime ise, bugnk yazl ayrca parantez iinde
gsterilecektir. Bunun yan sra yaplacak aklamalara bal
olarak kimi ses deerleri iin zel iaretler kullanlacaktr:
kapalca ve incelmi bir a (= ) gibi.
1. a nls ve Yazl
Bu nlnn uzunluk bakmndan ortalama ve uzun olmak zere
iki tr vardr.
Ortalama a. Harekelerle iaretlenmi metinlerde fetha (stn) ile
gsterilir. Bu fetha kaln nsz harfleri denilen
harflerinden sonra:
a. Trke a'dan biraz farkl, kapalca ve incelmi bir a (= )

gibi seslendirilir:
hrf, hber, sbr (sabr), drbe,

tleb (talep), zfer, kl, grb, klem;
b. Dier seslerle birlikte ise e'ye ok yakn bir ses verir:
terk, sebt (sebat), celb (celp), ders,

zek, refh (refah), zehr iek, secde,
ehr (ehir), ferd (fert), kesre, levha,
mektb (mektup), necm yldz,
vesvese, heybet, yevm gn.
Kaln nsz harflerinin hece sonunda yer almas durumunda da

hece nlsn gsteren fetha (stn), gibi okunur:
42
hkm, hbr, Bsra, frz, glt,

mzlm (mazlm), mlm (malm),
mlb (malp), mkber.
Trkeye girmi olan Arapa kelimelerde sz konusu 9 harf

konuma dilinde nlnn sylenii iin yol gstericidir. Konuma
dilinde bu nl Trkenin kendi a'sdr. Syleyie
halkllatrlm olan bu ses, Arapa bilen ehirlinin dilinde
(stanbul Trkesinde) ise yabans deeriyle zamanla kimi
kelimelerin syleniine yerlemi ve varln bugne dek
srdregelmitir. Bugn bile; harfler, saati, shhatiniz, dikkatle
kelimelerinde grld gibi, kaln sradan heceyi izleyen
hecelerin ince sradan gelmeleri nceki hecedeki bu yabans a
yzndendir.
Kelime banda elif ile yazlr. Bu iaret tek bana bir nl

deeri tamaz ve ksa nllerin iaretleri olan harekelerin
varln gstermek amacyla kullanlr. Bu durumdaki elife
Krs. zerine oturulan krs ad verilir. Kelime bandaki elif, aslnda Arapaya zg
nesne, dayak
anlamndaki bu kelime bir nsz olan hemze'nin krssdr ve bu ikisi birlikte hemze-
Arapann hemze
elif ya da hemzeli elif diye anlr; ancak Araplar da bu elifi her
denilen nsz harfinin
zerine oturtulmas iin zaman hemzeli yazmazlar. Hareke konulmam bir kelimede bu
yazda kullanlan elif ve elifin hangi ksa nl gibi okunmas gerektii bilinmez, bu
di denilen kk yzden metinlerde ou zaman tereddtlere ve yanl okumalara
kntya ( ) verilen
addr.
yol aar.
Kelime bandaki elif, konulmam stnyle birlikte, ancak
yukarda verdiimiz harflerden nce a olarak okunur:
ahmak, ahlk (ahlk), asl, azdd

ztlar, atlas, azher pek ak, pek belli,
add adetler, saylar, ayr (ayar) yabanclar,
aklm kalemler.
Trkeye girmi olan kelimelerde de oklukla byledir; ancak

kimi nsz seslerde bu kurall durumun bozulduu grlr:
azdd yerine ezdd, atfl ocuklar yerine

etfal, atrf yerine etrf.
Kelime iinde, hareke iin, nsz harfin kendisi krs

grevindedir. Yazda konmayan stn, harfin sesiyle birlikte a
43
olarak okunur. rnekler iin yukarda a sesinin tantm srasnda

verilen rneklere baknz.
Kelime sonunda he ile yazlr; ancak bu he klsik Arapada

Ekleme te: Buna eski kimi kelimelerin sonunda yer alan ekleme te'ye dayanr. Aslnda
gramerlerde t-i
merbta (bal te) ad zerine iki nokta konmu bir he ( ) biiminde yazlan bu te,
verilmitir.
nsz harfin harekesi olan stn ile birlikte atun gibi okunur.
Ancak yazda bu biim deitirilmi, noktasz he ( ) olarak
yazlm, bu yazl syleyie de yanstlarak a gibi okunur
olmutur:
fathatun yerine fatha (fetha), maddatun yerine madda (madde)
gibi.
Trke'ye alnan kelimelerde ise bu he yalnzca kaln

harflerden sonra a olarak okunur:
Melha (Meliha), nefha frme, frk,

hulsa, rza (arza), varta tehlike, uurum,
lahza, nafaka gibi.
Bununla birlikte, birok kelimede bu ekleme te Trkler

tarafndan nsz bir ses olarak okunmu ve alfabedeki asl
biimiyle yazlmtr:
sadkat (sadakat), efat (efaat),

belgat gibi.
Uzun a. Arapa konuanlar tarafndan dar ve incelmi, e'ye
yakn uzun bir ses gibi sylenir. Trkede syleyie
halkllatrlm ve ortalama akla sahip niteliiyle
sylenmitir. Bununla birlikte Kuran okuma eitimi alanlar
Arapadaki sesleri kendi nitelikleriyle karma becerisi
kazandklarndan bu sesi de Araplar gibi syleyebilirler. te
eskiden medrese eitimi srasnda bu beceriyi kazanm olanlarn
Trke bir metni (iir ya da dz yaz) okurken de Arapa
kelimelerdeki bu uzun a'y e'ye yakn syledikleri, zellikle XVII.
ve XVIII. yzyl Osmanlcas zerine yabanclar tarafndan
yazlm gramerlerde belirtilmitir.
te yandan a nlsnn uzunluu edebiyat dilinde zellikle ve
zenle korunmutur. Bu korumay besleyen, eski iirde
kullanlm olan aruz vezni olmutur. ehirli okumularn diline
de bulam olan uzun syleyiin ak hecelerde tutunup yerletii
44
bugn bile birok kelimede varln korumasndan kolayca

anlalabilir:
ikyet, rivyet, nmus, nme, hslat, siyset gibi.
Kapal hecelerdeki uzunluklarn ise hecenin kapal kald
durumlarda korunduunu ileri srmek olduka zordur:
deccal, fettan, hisar, kitap, silah, meydan gibi.
Hece ekleme ile aldnda, yukardaki rnek kelimelerde
olduu gibi, kaybolan uzunluk geri gelmez:
deccal, fettan, hisar, kitab, silah, meydan gibi.
Kimi kelimelerde ise uzunluk yeniden varlk kazanr:
civar, ama: civr, etraf, ama etrfa, karar, ama karra,
misal, ama misli gibi.
Osmanl Trkesi dneminin ortak konuma dilinde bu sesin
ak hecelerde bile ksalarak syleyite byk lde halkllat
sylenebilir:
kabhat deil kabahat, nebhat deil nebahat, cerhat deil
cerahat gibi.
Azlardaki halkllam rnekler daha eski ve halkllatrmada
daha ileri bir seviyeyi yanstr. Bunlar ileyen srecin ortak
kullanma giren ilk rnekleridirler:
chillik yerine cahllk, zlimlik yerine zalmlk gibi.
Arap yazsnda a sesinin uzunluunu gstermek iin elif harfi
kullanlr. Btn nsz harfleri yanndaki elif Arapada her zaman
uzun bir a olarak okunur:
btl (batl), tcir (tacir), chil (cahil),

hkim, hlk, dh (dhi), zt (zat), rz
(raz), zviye (zaviye), skin (sakin), kir
(akir), Slih (Salih), kaz (kaza), tli (talih),
zlim (zalim), lim, gfil (gafil), ftih
(fatih), ktib (ktip), lyk (lyk), mcer
(macera), ndir (nadir), vl (vali), diynet
(diyanet).
45
Ksaltlm elif: Eski Arapada elif'ten baka, yalnzca kelime sonlarnda

gramerlerdeki ad elif-i
maksredir.
bulunabilen ikinci bir uzunluk iareti daha vardr; stnle okunan
bir nsz harfin nne gelen ye. Buna ksaltlm elif denir:
dav, man, fetv gibi.
Byle adlandrlmasnn sebebi Arapada bu a'nn ksa

saylmasdr. Bununla birlikte syleyite bu ses Trke a'dan
uzundur. Trke okuyuta bu ye'nin elif 'ten fark yoktur.
Uzatlm elif: Eski Kelime banda medli elif ile yazlr. Bu elife uzatlm elif
gramerlerdeki ad elif-i
memddedir. denir: dem, let, mir buyurucu gibi.
Uyar. Trke kelimelerde n ses durumundaki a'nn da

medli elif ile yazldn grmtk. Demek ki ayn iaret Osmanl
yazsnda iki ayr deer iin kullanlmt.
Kelime iinde nsz harfin nne konan elif ile gsterilir:
db, ml emeller, fk ufuklar,

kermet, selmet gibi.
Kelime sonunda kalan elifler de uzun a deerindedir; ancak

bunlar ou kez hecenin i sesidirler ve nlerinde kelimenin bir
nsz sesi olan hemze yer alr. Trke yazmda bunlar
drldnden elif sonda kalm olmaktadr:
- bin, - cef gibi.
Not. Arapada aslnda Trkedeki e'ye benzer bir nl yoktur.

Yukarda geen kaln nsz harfleri dnda kalan teki nsz
harflerinde, eer konmamsa, gerekte olmas gereken stn
kapal, incelmi, e'ye yakn sylenen bir nl deerindedir. Baka
bir deyile, bu harfler stnl okunduunda e'ye yakn bir nl ile
birlikte okunmu olur. Bu durum nsz harfinin hem kelimenin
banda hem de iinde olmas durumunda geerlidir:
bereket, cez, dev, zevk, selmet,

efkat, fen, kerem, leyl, mekn,
nezket, vef, yezd.
Arapada kelime sonundaki bu nl sesi gsteren harf ise,

yukarda a'nn kelime sonundaki yazlyla ilgili aklamamzda
46
Yuvarlak te: Eski yer alan ' dir. te asl yuvarlak te ( ) olan bu iaret stteki
gramerlerde t-i gird
diye geer. rneklerde bulunan nsz harflerinin stn yerine geer ve bu
harflerden sonra eklenir. Ayn zamanda nsz harfi olmas
Biimce he: Eski
gramerlerde h-i yznden, bu gibi yerlerde kullanldnda bu iarete biimce he
resmiye denilirdi. denmitir:
harbe, kble, hikye, desse,

kahve, cize gibi.
rneklerin Latin harfli yazllarnda da grld gibi,

Arapann bu e'ye yakn sylenen a nls Trkede syleyie
halkllatrlm ve sz konusu nsz harflerinin nnde kendi
olaan e sesine dntrlmtr.
2. i nls ve Yazl
Arapada nls bulunmaz, btn nsz seslerle birlikte
duyulan ses idir. Bu nlnn de Arapada ortalama ve uzun
olmak zere iki tr vardr.
Ortalama i. Yazda bir harfle varl belirtilmez, bir nsz
harf esre (kesre) denilen harekeyle okunduunda duyulmu olur:
bill, ticret, diyr, ziyret, kibr,

lisn, misl, visl gibi.
Kelime banda i, esreli okunan bir ( elif)tir. Kimi zaman bu

elifin altna hemze de konur; o zaman ses deeri tamaz,
yalnzca bir nsz harfi olan hemzenin bulunduu yeri gsteren
bir izgiden baka bir ey deildir. Altnda hemze
bulunmadnda ise, kelime banda bir nl (hareke)
bulunduunu gstermek zere yazlm olur ve esre'nin ses
deerini yklenir:
- ikrm gibi.
Kelime iinde harfle gsterilmez, sesin deerini tayan hareke

esredir ve kelimenin nsz harfi bu esrenin krss yerindedir:
fikr (fikir), kibr (kibir), kiber byklk,

glib (galip), marifet (marifet) gibi.
Daha nce verdiimiz kaln nsz harflerinden birinin yer

ald hecede esre, Trklerce okunur:
47
hynet, srt (srat) yol, geit, muzrr

zarar verici, Kzm, tbb (tp), zll glge,
kta (kta) gibi.
Bununla birlikte bu nsz harflerinin deerlerinde Trke

syleyite meydana gelen deimeler, birlikte bulunduklar
nlleri de etkilemitir. Bunlara aada nszlerle ilgili
aklamalar arasnda yer verilecektir.
Uzun i. Arapada belli bir uzunlukta sylenen bir sestir.
Alnan kelimeler yoluyla bu uzunluk Trkeye de gemitir.
zellikle edebiyat dilinde zenle korunmu, bu korumay eski
iirde kullanlm olan aruz desteklemitir. ehirli okumularn
gnlk diline de bulam olan uzun syleyiin daha ok ak
hecelerde tutunduu ileri srlebilir. Bugn birok kelimede
yaamaktadr:
cb (icap), cd (icat), fazlet (fazilet),

ganmet (ganimet) gibi.
Kapal hecelerdeki uzunluklar ortak syleyite herhlde

balangtan beri varln koruyamamtr:
esr deil esir, Ceml deil Cemil, rezl deil

rezil, Kerm deil Kerim, marz deil mariz,
yemn deil yemin, tesr deil tesir gibi.
Kapal heceler ekleme ile aldnda, a'da olduu gibi,

kaybolan uzunluk bugn ou kez geri gelmez. Yukarda verilen
rneklerin hepsinde byledir. Kimi kelimelerde ise uzunluun
yeniden canland grlr:
tenkdinde, tekle (ama: tekilt) gibi.
Ak hecede ksalan bu sesin dt rnekler bile

bulunmaktadr: hazne'nin hazne, hazna oluu gibi. Bu rnei
Farsa innn azlarda ana (ana fine'deki) olmas destekler.
Den ses her ikisinde de ksa ve vurgusuz bir sestir.
Osmanl Trkesi dneminin ortak konuma dilinde, bugn
olduu gibi, bu sesin ak hecelerde bile ksalarak syleyite
byk lde halkllat sylenebilir. Azlar halkllatrmann
en eski rneklerini saklar. Yukarda da kaydettiimiz gibi, bunlar
yabanc kelimelerin halkllama sreci bakmndan en eski
48
rnekler saylr. Bunlarn nceleri ortak dilde geni bir yaama

alan bulduklar phesizdir.
unu da belirtelim ki, Osmanl Trkesi'nin gramerini yazm
olan yabanc gramercilerin deerlendirmede en kararsz kaldklar
konu uzun nllerin syleniteki deerleri olmutur.
Halk diliyle yazlm eski metinlerde syleyiteki deimeleri
izlemek asndan arpc rnekler bulunmaktadr.
Bu ince nlnn uzunluu, yazda, ayn zamanda bir nsz
harf olan ye ile gsterilmitir.
Kelime banda biiminde yazlr. Ortalama i'de olduu gibi,

(elif) burada da esreli hemze'nin yerini tutmaktadr. Bu durumda
ye, esre'nin, yani i'nin uzunluunu gsterir:
cd (icat), f (ifa), rd (irat) gelir, zh (izah) gibi.
Kelime iinde bir nsz harften sonra o harfin esre'sinin, yani i
olan nlsnn uzun okunduunu gstermek zere yine ye ile
yazlr:
kebr (kebir), netce (netice), hazne

(hazine), defne (define), esr (esir), erf
(erif), Kerm (Kerim) gibi.
Kelime sonunda da ye ile gsterilmitir:
ilm, Nc (Naci), Bk (Baki), s (asi),

ferd, kd (kad), rz (raz) gibi.
Trke syleyite sondaki bu uzun nl de deiikliklere

uratlmtr. Ksa sylenmesi iin yukardaki son iki rnek (kad,
rz) arpcdr.
3. u nls ve Yazl
Arapann bu tek yuvarlak nlsnn de ortalama ve uzun olmak

zere iki tr bulunmaktadr.
Ortalama u: nsz harfin trl (zammeli) okunuuyla
duyulan bir sestir.
49
Kelime banda trl hemze deerindeki ( elif) ile yazlr:

ufuk, usl, ufl grnmez olma, batma gibi.
Kelime iinde harfle belirtilmez, bir nsz harfin trl

okunuuyla duyulan sesten ibarettir: huzr, husrn,
kurbn, bud uzaklk, kurb yaknlk, zulm
(zulm) gibi.
Osmanl Trkesine alnm kelimelerin sonunda bulunmaz.
Arapann tek yuvarlak nls olan bu ortalama u, Trkede
eitlenmi, drt yuvarlak nl deeriyle sylenir duruma
gelmitir. Bu da yabanc kelimelerin syleyie
halkllatrlmasndan baka bir ey deildir:
hurmat yerine hrmet ve hrmet,
husrn yerine hsrn,
umr yerine mr,
Umar yerine mer,
Usmn yerine Osmn,
nukta yerine nokta
lukma yerine lokma
suhbat yerine sohbet
uzr yerine zr
tuhmat yerine thmet
uhrat yerine hret
muhlat yerine mhlet, mhlet gibi.
50
Uzun u. tr iaretinin karlad nlnn uzun okunduunun

belirtisi olmak zere yazda her zaman ( vav) ile gsterilmitir.
Kelime banda eklinde yazlr. ( elif), trl hemze

yerindedir, ( vav) ise, u gibi okunan trnn uzunluunu
gstermek amacyla konmutur: l birinci gibi.
Kelime iindeki yazl ak ve kapal hecelerde trl okunan

nsz harf nne katlan ( vav) iledir:
sret, kabl, cesr, zarret, Tr

gibi.
Kelime sonunda bulunmaz; ancak kimi Arapa kelimelerin
sonunda yer alan ( eddeli vav), nceki nsz harfinin trs
nnde uzunluk gsteren bir ileyi yklenerek Trkede bu gibi
kelimelerin son hecelerinin uzun u gibi okunmasna yol amtr:

aduvv yerine ad dman, uluvv yerine ul ykseklik
gibi. Trke okunuta ortaya kan bu durum bu kelimelerin
metinlerde ald Trke eklerden aka anlalmaktadr:
ad-ya, ul-su gibi.
Bugn kullanmakta olduumuz Arapa asll kelimelerde nl

uzunluklar genel olarak gsterilmez. Aadaki kelimeleri
inceleyerek hangi hecelerin nllerinin uzun sylendiini
belirleyiniz ve harf karlklarn kullanarak bu kelimeleri yaznz:
ticaret, ifa, zaruret, ifade, ima, akide, Tuba, Nuri.
Farsann nlleri ve Yazllar
Farslar Mslman olduktan sonra Arap alfabesini almlar, kendi

dillerine zg nsz sesler iin kimi iaretlere kk eklemeler
yaparak bu alfabeyi geniletip kullanmlardr. Trklerin daha
sonra alp benimsedikleri alfabe, bu alfabedir.
Farsaya alnm olan ok sayda Arapa kelimenin yazlnn
korunmas, dilin yazmnda byk lde ortaklk meydana
getirmitir. Trkede olduu gibi, Farsada da yazda grlen
ayrlk alfabenin kendi kelimelerine uygulanmasnda, daha
dorusu kendine zg seslerin aktarlmasnda ortaya kar.
51
Farsada 3 nl vardr: a, i, u. Bunlarn hem nitelik, hem de

nicelik bakmndan eitleri bulunmaktadr: a, , , , , , .
Nicelik bakmndan eitlilik olaan olarak Farsada da uzunluk
deerinin yazya yanstlmas ihtiyacn dourmutur.
nl uzunluklar Farsa yazmda da ayn harflerle
gsterilmitir:
.
1. a nls ve Yazl
Farsann a's sylenie Arapann kapal ve incelmi a'sna

benzer; yani a ile e arasnda, Trkenin e'sinden daha ak bir ses
olarak sylenir. Bu ses Osmanl Trkesinde sylenite
benimsenmemitir. Azer Trkesi Arapa ve Farsa asll kimi
kelimelerde belli nsz seslerle birlikte bugn de bu sesi
kullanmaktadr:
hreket, hste, smed , zfer,

sker gibi.
Bu nlnn nicelik bakmndan ortalama ve uzun olmak
zere iki tr vardr. Buna bir de h nndeki ortalama a'dan
gelimi bir o sesini katmak gerekir. Aada her biri ayr ayr ele
alnmtr.
Ortalama a. Arapann a'sna benzer. Farslar da bu sesi a ile e
aras bir sesle, ak bir e gibi sylerler:
hr eek, rh ark, tt geni leen,

hst (hasta), str katr, dr kap gibi.
Trkler Farsadan aldklar kelimelerde bu sesi eitlendirip

kaln ve ince nsz harflerine gre kendi a ve e'leri gibi
sylemilerdir:
har, ark, tat, hasta, ester, der kap gibi.
Kelime banda bu sese karlk gelen iaret, harekeli yazda
( stnl elif), harekesiz yazda ise yalnzca ( elif)'tir:
ebr bulut, ebr ka, ejderh, ahger

ateli kl, ince kor, ahter yldz, esb at,
ek gz ya gibi.
52
Kelime iinde bir nsz harften sonra harfle gsterilmez,

nsz harf stnl okunarak varl belirtilmi olur:
bht, bh pay, ksmet, em gz, derd

(dert), reftr yry, gidi, zerd sar, eb
gece gibi.
Kelime sonunda, Arapa ve Trkede olduu gibi, ile

yazlr:
heste, beste bal, deste, erme kr

at, tahta, hasta, zerde, gende kokmu, pis
kokulu gibi.
Ortalama a'dan gelimi bir nl: o . Farsada yalnz ( h)

ile balayan nls ortalama a'l kapal hecelerde, bir de uzun
okunmayan bir vav'n kalnts olarak o nls bulunmaktadr. Bu
gibi kelimelerde vav, eski Farsadaki bir tr ( h)'nn
syleyiteki yuvarlak niteliini ( = hv) belirtmek iin yazda
kullanlmtr: ho (eski sylenii: hva), hor (eski
v
sylenii: h ar) gibi.
Bu gibi kelimelerdeki bu nlnn Osmanl Trkesi dnemi
Trke metinlerinde birka trl yazlm olduu grlr:
a. ( vav) ve ( elif) ile: hvb uyku, hvce hoca,

nder, hvn sofra, hvr aa, zavall; yiyen,
ien, ustuhvn kemik ;
b. yalnz ( vav) ile: hoca, hon, hor;
c. yalnz ( elif) ile (gnlk dille yazlm klasik yazm

aktarmayan metinlerde) : hb, hn,
sthn.
Bu yazllar belli saydaki bu kelimelerin Trkedeki syleni
biimlerini yanstr ve gerekleen deimelere iaret eder.
Uzun a. Farsa konuanlarca a ile o aras uzun bir sesle
sylenir. Osmanl Trkesi bu sesi de almam, kendi a'sna
dntrmtr.
53
Not. Bu ses bugnk zbek yaz dilinin dayand Takent

zbekesine gemitir. Gneydou Anadolu azlarnda da
bulunmaktadr.
Kelime banda Arapadaki gibi ( medli elif) ile yazlr
b, bd bakml, bayndr, gh (Agah) bilgili,

uyank, vre (avare) ba bo gibi.
Uyar. Ayn iaretin Trkede uzun olmayan a iin

kullanldn hatrlayalm.
Kelime iinde bir nsz harften sonra (elif) ile karlanr:
br yk; meyve, cnn sevgili, pre

para, re, dr ila, rst doru, zr
inleme, inleyi, jle i, ebnem, kde
alm, ak, kr i gibi.
Kelime sonunda uzunluu gsteren yine ( elif)' tir:
hr kaya, sert ta, dn okumu, bilgili,

kl kuma, vl yksek, yce gibi.
2. i nls ve Yazl
Farsada bu nlnn de ortalama ve uzun trleri vardr.

Ortalama i . Farslar tarafndan i ile e arasnda, kapal bir e ()
gibi sylenir. Bu syleni Arapadan alnma kelimelere de
uygulanmtr: hsn (ihsan) gibi.
Kelime banda harekesiz yazda yalnzca ( elif) ile yazlr. Bu

durumda elif, ( esre)'nin yerini tutmu olur:
istde kalkm, ayaklanm, ikence gibi.
Kelime iinde harfle gsterilmez, esreli okunan nsz harfiyle

varl ortaya karlm olur:
54
ikeste krk, krlm, girn ar, ir

lamba, hired akl, gil amur, balk, girde
yuvarlak rek, kirde gibi.
Kelime sonunda, syleni deeriyle ilgili olmak zere,
Farsaya zg bir yazl vardr, ile yazlr:
i ne, ki, ni gibi.
Uzun i. Arapann uzun i'sinden farkl deildir; ancak

Farsann eski dnemlerinde kapal, uzunca bir e gibi de
sylenmitir: r arslan, sr tok; dolu gibi. Uzun i gibi
okunduunda, uzunluu gsteren ye harfine y-i marfe (belirli
ye) ad verilmi, uzunca e olarak okunduunda ise ayn ye'ye y-i
mechle (belirsiz ye) denmitir.
Trkede sesine yer verilmemi, bu gibi kelimeler ya uzun i
ile ya da ortalama e ile sylenmitir. Osmanl Trkesi zerine
gramer yazan Batllar bu duruma deinmilerdir.
Not. Eski metinlerde karlatmz en arpc rnek dv

eytan kelimesidir. Bu kelimenin bir yandan dv okunmasn
gerektirecek gibi , bir yandan da dev okunduuna iaret eder
biimde , olarak yazld grlr.
Kelime banda, Arapa kelimelerdeki gibi, biimiyle

yazlr:
rn, n bu, zid Tanr gibi.
Kelime iinde bir nsz harfinden sonra ( ye) ile gsterilir:
brn d, dde gz; bak, rze para,

krk, rn tatl, r arslan gibi.
Kelime sonundaki yazl yine ye iledir:
bes bolluk, gt dnya, sr krmz

renkte gzel kokulu bir gl, nl mavi renkli gibi.
55
3. u nls ve Yazl
Farsann bu yuvarlak nlsnn de ortalama ve uzun trleri

vardr.
Ortalama u. Farsada bulunmadndan btn nsz
harfleriyle birlikte duyulan ses u'dur: gul (gl), mut
yumruk gibi. Farsa kelimelerin Trke syleniinde bu ses u,
o ve olmak zere eitlenmitir:
sufra yerine sofra, gul yerine gl gibi.
Kelime banda, Arapada olduu gibi, harekesiz yazda trl
olduu var saylan ( elif) ile yazlr:
uftde dkn, utur deve, ustd gibi.
Kelime iinde yazda harfle gsterilmez, nsz harfi rtl

okunarak varl ortaya karlr:
burde gtrlm, tanm, ukufte alm,

gufte sylenmi, sz, gul (gl), muta
kunduraclarn deriyi dvmekte kullandklar bir alet gibi.
Kelime sonunda bulunmaz.
Uzun u. Yazda uzunluu ( vav) ile gsterilen nl sestir.

Ancak syleyite bu nlnn Farsada iki tr bulunur. Biri
Trkedeki u'nun uzunudur. Buna eski gramerlerde vv-
marfe (belirli vav) denirdi:
dr uzak, mr karnca rneklerinde olduu gibi.
teki ise uzunca sylenen bir o (=)'dur. Buna da vv-

mechle (belirsiz vav) denmekteydi:
zr g, kuvvet, r tuzlu gibi.
Bu kelimeler Osmanl Trkesi konuma dilinde ortalama o

gibi sylenmitir. Edebiyat dilinde ve zellikle iirde ise
uzunluklarn korunduu grlr.
Kelime banda biimiyle yazlr; ( vav), ( elif) zerindeki

yazlmayan tr'nn uzunluk deerini karlar:
56
c bahis, std usta, ftde dkn,

dm, mc bir tr sebze orbas.
Kelime iinde, bir nsz harften sonra ( vav) ile gsterilir:
mr karnca, kfte (kfte) ezilmi, dvlm,

shte (softa) yank, yanm gibi.
Kelime sonunda uzunluk yine ( vav) ile gsterilir:
br kale duvar, dr ila, bn hanm

sultan, hkmdar ei, prenses gibi.
Osmanl Trkesinin nlleri zerine Deerlendirme
Yukarda Arapa ve Farsann nlleri zerine yaptmz

Tecvit. Harfleri ses aklamalar srasnda da deindiimiz gibi, bu dillerdeki deiik
yolunda olutuklar yere
ve niteliklerine gre
nller ortak konuma dilinde byk lde Trkenin nllerine
sylemek anlamndaki dntrlmtr. Ancak medrese eitimi grm, bu iki Dou
tecvdl-hurftan dilini yaz dili olarak kullanabilecek seviyede renmi, zellikle
ksaltlm bir terimdir.
tecvit okumu olanlarn syleyebilme becerisi kazanm olduklar
Dilciliin fonetik (ses
bilgisi) alandr. kimi deiik nller bu gibilerin diline bulam ve ayn yolla,
zellikle XVI. yzyldan sonra, ehirli diline (stanbulun okur-
yazarlarnn syleyilerine) gemitir.
Bunlar arasnda en nemlisi uzun nller, daha yerinde bir
ifadeyle, nl uzunluklardr. Manzum metinlerde kelimelerin
vezne uygulanmasnda byk bir titizlikle korunmu olan
uzunluklarn kapal hecelerde ortak konuma dilinde de yaatlm
olduunu sylemek pek de doru deildir. Ama ak hecelerin
uzun nllerini sylemekte okumu ehirlilerin ok titiz ve zenli
davrandklar da phesizdir. Bugn bile birok kelimede
uzunluun yok saylmas syleyi kusuru saylmaktadr. Bununla
birlikte kimi yreler nl uzunluunu hemen hemen hi
tanmamtr. Kbrsl Trklerin dili bu ynden olduka ilgi
ekicidir. te yandan ak hecelerin nlsnn uzun okunmas,
bir eilim olarak kimi Trke kelimelere bulam olduu gibi
(v-ret-mek, v-rol, v-r-n; b stne, yarr) yar okumularn
dilinde bozuk biimlerin yer bulmasna yol amtr: zafer yerine
zfer, zarar yerine zarr, hakem yerine hkem, rakip yerine
rkip, lakap yerine lkap gibi.
Dier bir ses, Arapa ve Farsada a ile e aras bir ses olan,
daralm ve incelmi a'dr (=). Arapa kelimelerde ha, h,
sad, dad, t, z, ayn, gayn, kaf; Farsa kelimelerde
57
ise h, sad, t, gayn harflerinden nceki ve sonraki a'nn

byle bir deiik a olarak sylendii yabanc gramercilerin
belirledikleri bir konudur: hrem, hbb, shbe
arkada, shb arkadalar, zdd ztlar,
tbk tabakalar, znn, lem sancak, glebe
stnlk, stnlk salama, leb en stn, klem,
klm kalemler, sd yz, tt geni leen,
hr eek, gltde yuvarlanm gibi. Bu ses bugn de
ortak konuma dilimizde kimi kelimelerde yaatlmaktadr: sati,
hakikten, shhtiniz gibi. Aada nszler konusu ilenirken bu
nsz harflerinin tad deerlerin Trke syleyite urad
deimeler zerine gerekli aklamalar yaplacaktr.
Burada nl uzunluklaryla balantl olarak bir de aruzla ilgili
bir uygulamaya ksaca deinmekte yarar vardr. Aruzla yazlm
bir iirde, veznin gerektirdii yerlerde, bir kelimenin ak hece
nls uzun okunmak zorundadr. Kelimeleri byle okunarak
ezberlenmi bir iir ezbere okunurken de byle okunurdu. Bu
durum, aruzun Trkeye uygulanmaya alld nceki dnemde
nller bakmndan hem byk sknt yaratm, hem de uzun
okuma alkanln glendirmitir. Aada XV. yzyldan
sonra en ok okunan ve ezberlenen metin olan Sleyman
elebi'nin Mevlid'inden sese gnmz diliyle uygunlatrarak
verdiimiz beyitler bu durumu yanstan arpc bir rnektir.
Not. Uzun okunan btn nllerde uzunluk iin iaret
kullanlm, ayrca bu heceler (bazen de yalnzca kimi Trke
ekler) koyu italik karakterle yazlmtr.
Allah dn zikr edlim evvel

Vcib oldur cmle it her kul
erbet karmda tutt hriler

Bnu sn verdi Allah ddiler
tim n oldu cismim nra gark

demezdim kendim nurdn fark
58
nller konusunun daha baka ayrntlar varsa da, imdilik u

belli bal nl trleriyle genel eilim ve zel durumlar grmek
yeter saylabilir.
Sonu olarak sylememiz gereken, alnt kelimelerdeki yabans
nl seslerin Osmanl Trkesi dneminde ortak konuma diline
byk lde inmedii, bir lde ehirli (zellikle stanbulun
okur-yazar ehirlisi) diline bulat ve okur-yazar kesimlerce
benimsenip yaatlddr.
Aadaki tabloda dilin nllerini karlayan alfabe harfleri
ve bunlarn yazl biimleri zet hlinde verilmektedir. Sol
stunda yer alan bugnk alfabe harfleri, bu yazl biimlerinin
Trke syleyiteki deerlerini vermektedir. izgicik () yazm
bakmndan harfle gsterilmez, ses asndan ise yoktur, ya
da bulunmaz anlamn tar.
Tablo 2 .1
Trke Kelimelerde Arapa Farsa
Trke, Arapa ve Harf- Kelimelerde Kelimelerde Harf
Farsada nllerin
Yazm
Ses
Sonda Hece Bata Sonda Hece Bata Sonda Hece Bata
iinde iinde iinde
a _ _
elif, he

medli
elif,
elif
e _ _ _
elif, he

elif,
elif-ye,
ye, vav
59

i _ _ _

elif, he,
elif-ye,
ye, vav

elif-ye,
ye
o _ Yalnz
ilk
hecede:
elif-
vav,
hemze-
vav,
vav
_ Yalnz
ilk
hecede:
elif-
vav,
hemze-
vav,
vav
u _ _ _ _

elif,
elif-
vav,
vav, ye
_ _ _
elif-
vav,
vav

elif,
elif-
vav,
vav, ye
60
TRKENN NSZ SESLER

Bunlar cierlerden gelen havann, ses yolundan geerken belli
noktalardaki daralma (skma) ve kapanma (tkanma) yznden
meydana getirdii grlt ile duyulan seslerdir. Bu daralma ve
kapanma noktalarna boumlanma noktalar diyoruz. Bu grlt
bazen srtnerek szmadan meydana gelen bir hrt, bazen de
kapanan bir noktann birden almasyla oluan bir patlama
eklindedir.
Niteliklerine Gre nszler
nszler de nller gibi tadklar ortak nitelikler ve ayrc

zelliklerine gre eitlenmilerdir.
1. nszleri nce duyulurluklarndaki bu iki ana nitelik
bakmndan iki bekte toplarz:
a. szmal nszler: f v h j l r s z y;
b. patlamal nszler: b p c d t g k m n.
2. nszler dudaklardan grtlaa kadar uzanan yoldaki
oluum noktalarna (boumlanma yerlerine) gre de
birtakm ortak nitelikler tar. Buna gre de nszleri 3
bekte toplarz:
a. dudak nszleri: b p m v f;
b. di nszleri: d t c j z s n l r.
c. damak nszleri: k g . Bunlar n (sert) damaktaki
(ya da damak nndeki) boumlanma noktasndan
karlar. Dilimizde bunlarn bir de art (yumuak)
damakta (ya da damak ardnda) meydana gelen
boumlanma noktasndan kan trleri vardr. Bugnk
alfabemizde bunlarn iaretleri yoktur. Biz bunlar kaln
ve ince sradan hecelerde ayrt ederiz:
ka/ke (ka-ba / ke-se), ga/ge (ga-ga / ge-ce),
an/en ((ka-an / be-en) gibi.
d. grtlak nszleri: h ile Arapadan alnma
kelimelerdeki hemze ve ayn'dan kalan kesme
(arpma).
3. nszlerimiz bir de grtlaktan gelen soluk akmnn tonlu
(titreimli, soluklu) ya da tonsuz (titreimsiz, soluksuz)
61
Ton: Gerilen ses oluuna gre bekleir. Tonlu nszlerde tutulan soluun
dudaklarnda havann hepsi ya da byk bir ksm salnm olur ve bu srada
geii srasnda
meydana gelen gerilmi olan ses dudaklarnda titreime yol aarak
titremedir. boumlanma noktasndan gl bir grlt olarak kar.
Tonsuzlarda ise ses dudaklar gerilmez; soluk,
Ses dudaklar: Grtlan tutulmakszn, olaan bir biimde bir miktar alan
ortasnda bulunan iki dudaklar arasndan akarak boumlanma noktasna gelir
kk kas. Bunlara ses
telleri de denir.
ve tkenirken donuk bir grlt eklinde duyulur.
a. tonlu nszler: b c d g j l m n r v y z
b. tonsuz nszler: f h k p s t.
nszlerimizi bu farkl nitelik ve zellikleriyle tanmak,
aada yabanc iki dilden, Arapa ve Farsadan giren
kelimelerdeki nszleri tantmak iin yapacamz aklamalara
dayanak oluturmak asndan gereklidir.
Osmanl alfabesindeki iaretlerin bugnk alfabemizdeki
karlklarn ilk nitede grmtk. Aada yalnz Arapaya ve
Farsaya zg nsz harfleri ile bu nszlerin nitelikleri zerinde
durulacaktr.
ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE

NSZLER
Osmanl alfabesi, hem Arapadan, hem de Farsadan alnm
kelimelerdeki bu dillere zg sesleri aktarmaya yarayan iaretleri
de iine alr. Demek ki bu alfabenin kimi harfleri dil iin ortak,
kimi harfleri de Arapaya ve Farsaya zgdr. Ancak bu
dillerden alnm kelimelerdeki bu harflerin tad ses deerleri,
nllerde olduu gibi, Trke syleyite deiiklie uratlm,
byk lde halkllatrlmtr. Demek ki bu iaretlerin alnt
kelimelerde yer almas Trke syleyi bakmndan bir deer
ifade etmez. Bunlar aada ayr ayr ele alacaz. Ancak daha
nce birka nemli noktann hatrlanmas gerekiyor.
Daha nce deinmi olduumuz gibi, bu alfabenin nsz
harfleri, iinde bulunduklar hecenin nlsn kaln-ince
okutmalar ynyle iki bekte toplanmtr:
a. kaln nsz harfleri: ha, h, sad, dad, t, z,

ayn, gayn, kaf,
62
b. ince nsz harfleri: be, te, se, cim, im, dal,

zel, r, ze, sin, n, fe, kef, gef, lam, mim,
nun, vav, he, ye.
nlleri deerlendirirken nsz harflerinin bu durumuna

deinmi ve aslnda nllerin kalnlk-incelik deerleri asndan
bunlarn gerekten de belirleyici olduunu vurgulamtk. Bu
arada Arapann nszlerine zg kimi harflerin Trke
kelimelerde kaln sray gstermek zere kullanldn da
eklemitik. te bu bilgileri de gz nnde bulundurarak aada
bu harfler ayr ayr ele alnacak, rnekleriyle birlikte daha geni
olarak tantlacaktr.
Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri
Alfabedeki srasna gre u nsz harfleri yalnzca Arapaya zg

seslerin iaretleridir: hemze, se, zel, ha, sad, dad,
t, z, ayn.
1. hemze. Arapaya zg bu ses bir grtlak nszdr. Ses

dudaklarnn kapal bulunduu srada cierlerden gelen
havann yapt bask sonucu birden alan dudaklardan
gelen bir patlamayla duyulan tonlu bir sestir. Arapada bir
nl ile balyor gibi grnen her kelime aslnda bu
nszle balamakta ve nl seslere karlk olan iaretlerle
birlikte a, i, u gibi okunmaktadr. Yazda bu nsz
Araplar da gstermezler ve krss olan ( elif)'i yazmakla
yetinirler.
Bu nsz konuma dilinde, bugn olduu gibi, Osmanl
Trkesi dneminde de bulunduu yere gre trl
deiikliklere uratlmtr:
a. Kapal tek heceli kelimede i ses ise, harekesine gre;
aa. ya yes yerine yas, rey yerine rey, ry

yerine rya ve um yerine om rneklerindeki
gibi tamamen drlm,
ab. ya da bes yerine beis, zib yerine ziib

kurt, bir yerine biir kuyu rneklerinde
olduu gibi, bir nl ses olarak deerlendirilmitir.
63
b. ift nszle biten tek heceli kelimede drlmtr:
ey yerine ey, czyerine cz gibi.
c. ki ve daha ok heceli kelimelerde ilk hecenin son sesi

ise;
Kesmeli. Bu terim ca. ya kesmeli sylenmi,

Arapa kelimelerde bir
nl nnde hemzenin cb. ya da nly uzatc bir etki brakmtr:
syleniiyle ilgilidir.
Grtlak arpmas da
denilen bu syleyite ses
tesr yerine tsir, tehr yerine thir,
dudaklarnn birbirine bir
anlk arpmasndan
ryet yerine ryet, mmin yerine
doan nlye benzer mmin gibi.
kesik bir ses duyulur:
teesir gibi.
d. ki ve ikiden ok heceli kelimelerde, ilk hece aksa,
ikinci ve nc hecenin ilk sesi olarak bir nl gibi
sylenmitir:
teessr, mteessir, sul gibi.
e. ki ve ikiden ok heceli kelimelerde, ilk hece

kapalysa, ikinci hecenin banda, ilk hecenin son
nszyle bir hece kurmadn gstermek zere,
kesmeyle okunmutur:
mesl, mem uursuz gibi.
Meninski, Viguier gibi XVII. ve XVIII. yzyl gramercileri

tarafndan verilmi olan rnekler bu deerlendirmeyi
desteklemektedir. Sonraki yzyllarda da durum bundan farkl
deildir. Ancak bu gibi kelimelerin zellikle aruzla yazlm
manzum metinlerde vezne uydurulmasnda asllarnn
korunmasna byk zen gsterilmitir. ehirli okur-yazarlarn
syleyie benzeri bir zen iinde bulunduklar da kolayca tahmin
edilebilir.
Yazlyla ilgili ayrntlar baka rneklerle birlikte nc
nitede verilecektir.
2. se. Bu harf peltek se de denilen bir nsz sesin

iaretidir. k yeri dil ucunun st yz ile st n dilerin
ulardr. Dil diler arasndan biraz dar karlarak
sylenir. Trke syleyite bu niteliini kaybetmi, dilin di
ardnda kald durumda kan s'den farkl sylenmemitir.
64
3. ha. Bu nsz iaretinin karlad ses de Arapaya zg

bir grtlak sesidir. Birbirine yaklaan ses dudaklarnn
arasndan srtnerek geen havann meydana getirdii
hrtyla duyulan tonsuz bir sestir. Trke syleyite bu ses
byk lde deiiklie uram ve yine tonsuz bir grtlak
sesi olan h sesine dnmtr. Syleyiteki bu deimenin
yer yer yazya da yanstld grlr:
lahm yerine lehem (lehim), shil yerine

gibi.
4. zel. 'nin tonlusudur. Onun gibi dil ucunun st yznn

st n dilerin ularna dokunmasyla karlr. Sylenii
srasnda dil ucu 'ye gre daha az dar karlr. Osmanl
Trkesinin konuma dilinde olaan z gibi sylenmitir.
5. sad. Bu ses dilin damaa doru ykselmesi ve

kapaklanmas srasnda dil ucunun st n dilerin ortasna
demesiyle karlr. Tonsuzdur. Kaln nsz harflerinden
biridir. Kimi kaln sradan Trke kelimelerde sin yerine
kullanlmtr.
6. dad. Bu da dilin st damaa doru ykselmesi ve

kapaklanmas ile kaln nitelik kazanan bir sestir. Sylenii
srasnda hava dilin iki yanndan avurtlara srtnerek geer.
Bu srada dil ucu bota kalr. Trkede syleyite var
olmam, d ve z di sesleriyle iki trl sylenmitir:
a. d gibi: kd, darb vurma, vuru,

fodul, Fdl, Ramadan;
b. z gibi: kaz, kazasker, izfet,

zbit, Fzl, Fuzl, Ramazan .
7. t. Dilin ykselip damaa kapaklanmas ve dil ucunun st

n di etlerine yaklamas ile nitelik kazanan tonlu bir sestir.
Trkeye bu niteliiyle girmemi, alnt kelimelerde olaan
di sesi t gibi sylenmitir.
Bu sesin harfi kaln nsz harflerinden olduu iin, kimi
Trke kelimelerde nlnn kaln olduunu belirtmek amacyla
kullanlmtr. Ancak hem , hem de yerine kullanlmas,
65
kelime bandaki sesin tonlu mu, tonsuz mu okunaca konusunda

karkla yol amtr: / ta, / doru gibi.
XVII. yzyl Osmanl Trkesini btn ayrntlaryla tantan
Meninski, gramerinde , Trkenin kendi kelimelerinde d
sesini verir aklamasn yapar ve hem , hem de ile yazlm
rnekler vererek bunlarn Latin harfli karlklarn d'li kaydeder:
da, doru, dou, dosdoru, d
donu gibi.
8. z. Bu da dilin damaa doru ykselmesi ve kapaklanmas

ile kalnlk nitelii kazanan seslerdendir. Dil ucunun st n
dilerin ucuna yaknlat bir kapanma noktasndan
karlr. Bu sesin ve 'den nitelike fark, sylenii
srasnda dil ucunun pek az dar kmasdr. Trkede bu
ses harfinin sesi olan olaan z ile sylenmitir. Kaln
nsz harflerinden biri olmas yznden, kimi kaln sradan
kelimelerde yerine kullanlmtr: zr, zort,
kaz gibi.
9. ayn. Kaln nsz harflerinden biridir. Bir boaz

nsznn iaretidir. Bu sesin k yeri boazda 'dan
biraz geridedir. Tonlu bir sestir. Havann daralan ses
dudaklar arasndan geerken meydana getirdii titreimle
birlikte oluan bir grlt olarak duyulur. Bu sesi bir
yabancnn karmas son derece zordur. Tecvit okuyanlarca
tam yerinden karlmasna ayn atlatmak denmitir.
Osmanl Trkesi dneminde konuma dilinin tanmad
bir sestir. Bu sesin X VII. yzyldaki deeri iin Evliya
elebi'nin verdii rnekler ok ilgi ekicidir. XVIII. yzyl
gramercilerinden Viguier'in u aklamas ise konuma
diliyle okuma dili arasndaki fark gstermek asndan
nemlidir: Bu sesi yalnzca ok iir okuyanlar ve bilgili
(eitimli) kimseler kullanr. Gnlk konuma dilinde
kullanlmaz. Gerekten de bu boaz sesi Trke syleyite
balangtan beri ok yadrganm ve bu sesi tayan Arapa
kelimelerin syleniinde kkl deiiklikler olmutur.
Balcalar unlardr:
a. Kelime ve hece banda bir nl ses olarak okunur,
bylece kelime nlyle balayan bir zellik kazanr:
Azril-Ezril, ayal, iir , uur gibi.
66
b. Hece sonunda derken nlye uzunluk deeri katar:

Kbe, Rn, tyin (halkllatrlm
biimiyle: tayn), tiraf (itiraf), mr (imar),
ln (iln), mteber (muteber), le
(ule) gibi.
c. Bu gibi hecelerde, bir syleyie gre, hemze gibi
kesmeli sylenir: dav, laln krmz, ll
renginde gibi.
d. nls uzun kapal hecenin son sesi olarak drlr:
ved, sem gibi.
e. Taral dilinde boumlanma noktasnn art damaa

kayarak sesine dnmesi iin Evliya elebi (XVII.
yzyl) arpc bir rnek verir: r. iir
syleyen anlamndaki ir (air) de bugn
azlarda (yani taral dilinde) ar olarak
yaamaktadr.
Aadaki kelimeleri inceleyerek hangilerinde Arapaya zg

sesleri gsteren harfler bulunduunu belirleyiniz:
, , , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , ,
, , , , .

Farsaya zg nszler ve Ses Deerleri
Farslar Arap alfabesini aldklar zaman bu alfabede kendi dillerine

zg sesler iin drt kk deiiklik yapmlar, bylece harf
saysn 32'ye karmlardr. Bunlardan pe, be'ye eklenen iki
noktayla; im, cim'e eklenen iki noktayla; je, ze'ye
eklenen iki noktayla; gef ise kef'in keide denilen izgisi
zerine eklenen ikinci bir izgiyle oluturulmutur.
Bu nsz harflerinin gsterdii seslerden , g ve p kendi
dillerinde de bulunduu iin, bu iaretler Trkler tarafndan da
alnmtr. harfinin alnmas ise Farsa kelimelerin yazlmasnda
67
kullanlmak amacna dayanr. Daha sonra Bat dillerinden alnm

kelimelerde de kullanlmtr.
te bunun gibi, Farslar da Arap alfabesini alrken, dillerine
girmeye balayan ok saydaki Arapa kelimeyi olduu gibi
yazabilmek dncesiyle Arapaya zg harfleri almlardr.
Bunlar harfleridir.
Bunlardan ve harflerini Farslar harfinin tad ses

deeriyle sylemilerdir. Bununla birlikte bu iki harf az sayda
Farsa kelimede yer bulmutur Geymers Eski bir Fars
hkmdarnn ad, sad yz, ast altm gibi. Bu
kullanm Trke kelimelerde 'n kaln sra belirleyici olmak
zere kullanlmas gibidir.
harfini Trkler gibi Farslar da gibi sylerler.
ve harfleri de kendilerine zg nitelikleriyle deil

harfinin sesiyle sylenmitir. Bu adan da uygulamalar Trkler
gibidir.
XV. yzyla kadar uzun ya da ksa nlden sonraki yerine

kullanlm bir harf iken, bu yzyldan sonra kullanmdan
dmtr. Kimi Arapa asll kelimelere de uygulanan bu kural
hizmet (asl: )kelimesiyle dilimize de gemitir.
' ya gelince, bu nsz harfinin ses deeri de Farsada

bulunmaz; ancak birka kelimenin yazlna girmitir: tat
( yerine) geni leen, talh ( yerine) ac gibi.
Farsaya zg : Farsaya zg saylabilecek seslerden biri,

iki trl sylenii bulunan ve alfabede harfiyle temsil edilen
sestir. Boaz sonunda dil kkyle art damak arasndaki bir
daralma noktasndan kar. Bu ses aslnda Trkenin de tand
bir sestir; ancak bu dnemde ehirli dilinde gerek deeriyle
sylenmediini bu yzyllara ait gramerlerden reniyoruz.
Trkede bu ses bir taral az sesi olarak yaam ve hlen de
yaamaktadr.
Farsada tpk Arapadaki gibi boazl tonsuz bir art damak
sesidir. Hem kendi kelimelerinde, hem de Arapadan alnma
68
kelimelerde kendi ses deeriyle kullanlmtr: havf korku,

har eek, hred akl, harg tavan, hb
gzel, hurde kk, para, yah buz gibi. Trke
syleyite bu sesin deeri deitirilmi, h gibi sylenmitir.
kinci tr Farsaya zg dudaksl (labial) bir 'dr.

Dudaklarn yuvarlaklatrlmasyla karlr. Sesin bu niteliini
belirtmek iin nne her zaman bir ( vav) yazlr: hv
kendi, hvb uyku, hvn sofra, hvce,
sthvn kemik gibi. Bu ( vav) bir nl ya da nsz sesi
gstermedii iin vv- madle diye anlmtr. Bu gibi
kelimelerin Trke metinlerdeki yazllar Trkedeki
sylenilerini deerlendirmeye imkn verir. Bu da sonu olarak
byle bir sesin Trkeye gemediidir. Aslnda Farslar da bu sesi
zamanla terk etmiler, nls ksa hecelerde a'y o'ya
evirmilerdir: yerine ho, yerine hor gibi.
ift dudak: Dilbilim Farsaya zg v. Farsa'nn bu nsz ift dudak v'sidir (=

kitaplarnda: bilabial w). Trke syleyite deitirilmi, bir di-dudak sesi olan v ile
sylenmitir: wz, Trkede: avaz avaz barmakta olduu
gibi: avaz.
Not. Trkede ift dudak nsz ancak yuvarlak bir nlden
nce ortaya kabilir; tavuk, kovuk, fos, fodul, fukara, havuz.
davul kelimelerindeki f ve v' ler byledir.
Aadaki kelimelerden hangilerinde Farsaya zg sesleri

gsteren harfler bulunmaktadr?
ender, ejder, hakim, gerdan, frsat, jale, cevher, bel, geda,
gzergh, Jlide, kerem, safra, glen.
Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme
Osmanl Trkesi yaz dilinde (edebiyat dili), ilk nitemizde

belirttiimiz gibi, iki Dou dilinden alnm ok sayda kelime
kullanlmtr. Alfabenin ortak olmas yznden bu alnt
kelimelerin yazllar alndklar dildeki biimleriyle korunmu
ve eitim yoluyla ylece yazlmalar salanmtr. Ancak bu
durum bu kelimelerdeki Trkenin tanmad nsz seslerin
okur-yazarlarn diline girmesine yol amtr. zellikle Kuran'
doru seslendirme eitimiyle (tecvit renmekle) alan yoldan
69
Arapa'nn zel sesleri pek ok kimsenin diline girmitir. Bununla

birlikte, yukarda her harf iin yaptmz deerlendirmede
belirttiimiz gibi, konuma diline inmi ok sayda kelimede bu
yabans seslere yer verilmemi, seslendirme Trkenin kendi
nszleriyle yaplmtr. Arapaya zg nsz harflerinin Trke
kelimelerde sra belirleyici olarak kullanlmak istenmesi;
kurallamasa da, bu yoldaki uygulamalar bu harflerin ses
deerlerini belirlemekte nemli gstergelerdir. Ama yaplacak
deerlendirmeler asndan en nemli dayanaklar yabanclarn bu
yzyllara ait Latin harfli Trke metinleri, zellikle de Osmanl
Trkesinin dil yaps ve sz varl zerine yazdklar gramer ve
szlklerdir. Bu almalardan elde edilen veriler XVI-XX. yzyl
Osmanl Trkesinin ortak konuma dilinde hemen hibir yabans
nsz sesin bulunmadn gstermektedir. Okur-yazarlarn temsil
ettii ehirli dilinde kimi nsz sesler tutunma ans bulmu
olsalar bile, bunlar, yznden ya da ezbere Kuran okumakta
olduu gibi, yazl bir metni yznden, ya da bir iiri ezbere
okurken ortaya kan ikincil durumlard. Demek ki ortak
konuma dili yannda bir de okur-yazarlar arasnda bir okuma
dili sz konusu olmaktadr. Bu husus Avrupal gramerciler
tarafndan zellikle belirtilmitir.
Arapa ve Farsa kelimelerdeki yabans seslerin deitirilmesi,
bunlarn syleyie halkllatrlmas demektir. te bu
halkllatrmayla ortaya kan deimeler dnem iinde yazyla da
aktarlmak istenmi, ayn alfabeyle bunun yaplabileceinin ok
arpc rnekleri de verilmitir. Bu konu nc nitemizde ele
alnacaktr.
Aadaki tabloda Osmanl Trkesi alfabesinin btn nsz
harfleri Arapa ve Farsadaki farkl niteliklerine iaret edilerek
Latin alfabesindeki karlklarla verilmi, Trkedeki ses deerleri
de ksa aklamalarla birlikte bugnk alfabenin harfleriyle
gsterilmitir. Dz izgicik () sesin o dilde bulunmadn
belirtir.
Harflerin kelime iindeki durumlar deerlendirmeye
alnmamtr. Bunun sebebi bir nsz sesin olaan olarak bir
hecenin ya banda, ya da sonunda bulunabilmesidir. Bununla
birlikte sonu ift nszl alnt kelimelerde i ses olarak yer
alabilirler. Ancak bu durumda Trkede oklukla iki nsz
arasna bir dar nl gelir ve tek heceli kelime iki heceli olurken
ilk nsz hece banda kalr: ehr-ehir, vakf-vakf, emr-emir,
devr-devir, tabl-tabul (davul), havz-havuz, lutf-lutuf gibi. Halk,
kalp gibi kelimelerdeki l'lerin durumu sonraki nitede ele
alnacaktr.
70
Tablo 2.2
Osmanl Alfabesinde nszler
Trke syleyite Arapa kelimelerde Farsa kelimelerde

Harfler
Sonda Bata Sonda Bata Sonda Bata
a. kesmeli e, a, i, kendi e, a,
sylenir, u,. niteliiyle i,
Hemze
b. hece Uzun u,
nlsnn dan
uzamasna sonra
yol aar. ikinci
hecenin
banda:
yi
p b b b b b
p p p p
t t t t t t
peltek s peltek s
c c c c c

h h kendi kendi
niteliiyle niteliiyle
h h kendi kendi kendi
niteliiyle niteliiyle niteliiyle
t d d d d d
z z peltek z peltek z
r r r r r r
z z z z z z
j j j j
s s s s s s

s s kendi kendi
z d, z kendi kendi
t t kendi kendi
71
z z kendi kendi
e
a. kesmeli a, e, kendi kendi
sylenir, , i, niteliiyle niteliiyle
b. hece o, ,
nlsnn u,
uzamasna
yol aar.
(szmal g g g g g
art (patlamal (boazl) (boazl) (boazl) (boazl)
damakl) art
damakl)
ya da
(szmal
art
damakl)
f f f f f f
k (art k (art k k k k
damakl) damakl) (boazl) (boazl) (boazl) (boazl)
k (n k (n k (art k (art k (n k (n
damakl) damakl) damakl) damakl) damakl) damakl)
, y g g (n g (n
(szmal (patlamal damakl) damakl)
n n
damakl) damakl)
l (kaln ve l (kaln ve l (ince) l (ince) l (ince) l (ince)
ince) ince)
m m m m m m
n n n n n n
v v w (ift w (ift w (ift w (ift
dudak) dudak) dudak) dudak)
h h h h h h
y y y y y y
72
zet
Osmanl Trkesi alfabesindeki nl ve nsz harflerinin ses

deerlerini tanmak.
Osmanl Trkesi alfabesi dilin (Trke, Arapa, Farsa)
seslerini karlayan ortak bir alfabe idi. Bu alfabede Arapa ve
Farsaya zg sesler iin ayr iaretler bulunuyordu. te yandan
Trkeye bu iki dilden alnm olan kelimeler, syleyite ortaya
kan farkllklar gz nnde bulundurulmakszn, yazllar
deitirilmeden aynen alnmlardr. Bu durum bir yandan yaznn
harflerinin sesleri hangi deerlerle yansttn, bir yandan da
syleyite meydana gelen deimeleri belirlemekte glklere yol
amtr.
Arapa ve Farsaya zg sesleri gsteren harflerle ortak sesleri

karlayan harfleri ayrabilmek.
nller bakmndan en nemli konu bunlarn nasl
seslendirildiidir. Trkenin zengin nl sistemi bu iki Dou
dilinin nllerini karlamak asndan geni imknlar sunar.
Ancak syleyite eldeki imknlarn nasl kullanldn yazdan
belirlemek sz konusu olamamaktadr. Bununla birlikte Avrupal
gramercilerin bu dnemle ilgili gramerleri ve szlkleri alnt
kelimelerin nllendirilmesiyle ilgili yeterli bilgiler vermektedir.
nszler asndan da durum ayndr. Syleni deerleri farkl
birok nszn Trkede nasl seslendirildii ve ne gibi
deiikliklere uratld konusu ortak konuma dili, okur-yazar
dili ve metin okuma dili seviyelerinde deerlendirilmesi gereken
nemdedir. Bu konuda da Avrupal gramercilerin almalar
meseleyi aydnlatmamza kolaylk salamaktadr.
Bu bilgilerden yola kldnda yle bir durumla karlalr:
Ortak konuma dili ile okur-yazarlarn ekillendirdikleri ehirli
dili arasnda ayrlklar bulunmaktadr. te yandan bir de okuma
dili vardr. Bu da bir metni yznden ve ezbere okurken sesleri
yabans zellikleriyle sylemekle ilgilidir. Kuran okurken
harfleri k yerlerine gre kazandklar niteliklerle sylemek
(tecvitle okumak) eitim yoluyla kazandrlan bir alkanlkt.
73
nl ve nsz sesler iin kullanlm olan birden ok iaretin ses

niteliklerini deerlendirebilmek.
Bu alkanln Trke metinleri okurken ayn harflere de
uygulanmas yznden kimi sesler okur-yazarlarn diline de
bulam ve belli bir kesimin dilinde yer tutmutur. Bu yolla dile
yerleen en nemli unsur nl uzunluklardr. Trke kelimelerde
var olmayan bu nl nitelii Arapa ve Farsa kelimeler yoluyla
gelmi, zellikle de iirde kullanlan aruz vezni bunlarn
korunmas yolunu geniletmitir.
Osmanl Trkesi dneminde nller ve nszler konusuyla ilgili
deerlendirmeler bakmndan Trkenin ve iki Dou dilinin
seslerini ortak ve farkl yanlaryla tanmak gerekir. Bu niteyle
salanmak istenen sonu da bu olmutur.
74
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi seslendirildiinde uzun nl ortaya

kmaz?
a. sema
b. emanet
c. selami
d. azamet
e. tarih
2. Aadakilerin hangisinde nlleri bakmndan Arapa

olmayan bir kelime vardr?
a. mezar-gurur
b. kalp-gnl
c. secde-cmle
d. servet-cevdet
e. kabul-cumhur
3. Aadakilerin hangisinde Arapaya zg nsz harf yoktur?

a.
b.
c.
d.
e.
4. Aadakilerden hangisinin yazm Farsaya zgdr?

a. cvan
b. civar
c. kervan
d. unvan
e. hoca
75
5. Aadakilerin hangisinde nl ve nszler bakmndan Trke

kelime yoktur?
a. -
b. -
c. -
d. -
e.
6. Aadakilerin hangisinde, kendisinden sonra eklenecek

hecelerin ince sradan gelmesi sz konusudur?
a. srat
b. garb
c. surat
d. sanat
e. etraf
7. Aadakilerin hangisinde ekleme te (t-i merbta) yoktur?

a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadakilerin hangisinde ( elif) harfi a nlsnn uzunluunu

gstermek iin kullanlmamtr?
a.
b.
c.
d.
e.
76
9. Aadakilerin hangisinde (vav) harfi u nlsnn uzunluu-

nu gstermek iin kullanlmamtr?
a.
b.
c.
d.
e.
10. Osmanl Trkesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi

yanltr?
a. Osmanl Trkesi yaz dili, iki Dou dilinden ok sayda
kelime almtr.
b. Alnt kelimelerin yazllar eitim yoluyla alndklar
dildeki biimleriyle korunmutur.
c. Alnt kelimelerin yazllar alndklar dildeki biimleriyle
korunmu olsa da Trkenin tanmad nsz sesler okur-
yazar diline girmemitir.
d. Konuma diline girmi ok sayda kelimede yabans seslere
yer verilmemitir.
e. Tecvit eitimiyle Arapann zel sesleri pek ok kiinin
diline girmitir.
77
1. d Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve

Yazllar konusunu yeniden okuyunuz.
2. b Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar
konusunu yeniden okuyunuz.
3. c Yantnz doru deilse, Arapaya zg nszler ve Ses
Deerleri konusunu yeniden okuyunuz.
4. e Yantnz doru deilse, Farsann nlleri ve Yazllar
5. d Yantnz doru deilse, Bu niteyi btnyle gzden
geiriniz.
6. a Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar
7. d Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar
8. d Yantnz doru deilse, I. nitenin Trkenin nl ve

nsz Seslerinin Yazllar konusu ile bu nitedeki
Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden
okuyunuz.
9. c Yantnz doru deilse, I. nitenin Trkenin nl ve
nsz Seslerinin Yazllar konusu ile bu nitedeki
Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden
okuyunuz.
10. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinin nszleri
zerine Deerlendirme balkl ksm yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 1
Kelimelerdeki nller niteliklerine gre yle snflandrlabilir:
a: kaln, geni, dz (ala, alm, slak, ulak)
e: ince, geni, dz (elek, ekim, istek, fke, tnek)
78
: kaln, dar, dz (alm, lk, slak)

i: ince, dar, dz (ekim, ilik, istek)
o: kaln, geni, yuvarlak (oy, boyun)
: ince, geni, yuvarlak (fke, lm)
u: kaln, dar, yuvarlak (boyun, ulak, ulu)
: ince, dar, yuvarlak (lm, tnek, ttn)
Sra Sizde 2
Uzun sylenen hecelerine gre kelimeleri yle yazmalyz:
Sra Sizde 3
u kelimelerde Arapaya zg harfler bulunmaktadr:
Sra Sizde 4
inde j ve g sesleri bulunan kelimeler Farsa aslldr:
ejder, gerdan, jale, geda, gzergah, Jlide, glen
Deny, J. (1921). Grammaire de la langue Turque - Dialekte

Osmanli ev. Elve, A. U. Trk Dili Grameri. 1941-
1953, stanbul.
Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri, stanbul.
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar
No.2558.
Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque,
Constantinople.
79
3
Amalarmz
Osmanl Trkesi yazmn balca zellikleriyle tanyacak,

Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda yaplan deiiklikleri tanmla-
yabilecek,
Trke kelime kkleri ve eklerinde nller ve nszlerin yazllar ile
ilgili eilim ve kurallar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kk
Ek
Taban
Yazmda Gelenekleme
Syleyi ve Yazm
Ses ve Harf
erik Haritas
GR
OSMANLI TRKES YAZIMININ BALICA ZELLKLER
ARAPAVE FARSA KELMELERN YAZIMINDAYAPILAN DE-
KLKLER
TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE
NSZLERN YAZILII
80
Yazm
GRfi
Yazm konumann belli bir alfabe ile yazya geirilmesidir. Ne var ki alfa-
be konuma seslerinin eitlerini, syleyiteki farkllklar tam olarak yan-
stmaktan uzaktr. Ayrca syleyite zamanla meydana gelen deimelere
ayak uyduramaz; nk belli ortak kalplara, kabul edilmi esaslara ba-
l kalmak zorundadr. Bu da bir dilin yazmnn geleneklemesi sonucunu
dourur. Bununla birlikte gelenee bal bir uygulama srerken syleyi-
te ortaklaa kullanlma deeri kazanan deimeler yer yer yazla da
yanstlr ve yazm da bylece kendi iinde deimelere urar.
Osmanl Trkesi yazm esasa dayanr: 1. Arapa ve Farsadan

alnm kelimelerin yazllarnn korunmas;, 2. Trke kelimelerin yaz-
lnda -zel amal birka harf dnda- bu iki Dou diline zg nsz
harflerine yer verilmemesi; 3. dilin nllerinin gsterilmesinde belli
sayda harf ve iaretin ortaklaa kullanlmas.
Birinci esas alnt kelimelerin nl ve nszlerinin Trkedeki syle-

nilerinde meydana gelen deimeleri aktarma yolunu btnyle kapa-
m, nc esas ise Trkenin zengin nl sistemindeki denkliklerle sa-
lanan uyumlarn yanstmay imknsz hle getirmitir.
Bu durumun konuma dilinde meydana getirdii deiiklik ve bo-

zukluklara nceki nitelerde iaret edilmi, okur-yazarlarn, konu-
ma dilinden olduka farkl bir okuma dili gelitirdiklerinden sz et-
mitik. Bu nitede sz konusu esastan doan kurallar ile kural d-
durumlar ele alnacak, okuyacanz metinlerde karlaabilecei-
niz deiik yazllar ayrntl olarak gsterilecektir.
81
OSMANLI TRKES YAZIMININ BALICA
ZELLKLER
Osmanl Trkesi yazmnn en nemli zellii Arapa ve Farsa
kelimelerin yazllarnn deitirilmeden, olduu gibi
aktarlmasdr. Bu durum nemli bir kural olmak yannda belli bir
anlay da yanstr. Bu anlay bir bakma eski yazmn
nceliidir ve doru yazmak her eyden nce dile girmi Arapa
ve Farsa kelimeleri kendilerine zg biimleri ve harfleriyle
yazmak demektir. Ne var ki bu ncelie dayanan uygulama
syleyiteki deimelerin yazyla aktarlmas yolunu tamamen
kapamtr. Bu yzden, eitim yoluyla, alnt kelimeleri alndklar
dilleri konuanlar gibi syleme becerisini kazananlarda bir metni
okurken farkl bir seslendirme dili olumutur. Buna okuma dili
demitik. Konuma dilinden olduka farkl bu zel dil metin
okuma ile snrl kalmam, ehirli okur-yazarlarn dilini de byk
lde etkilemitir. te yandan Trke kelimelerin Arapa ve
Farsaya gre olduka farkl ve zengin nllerini karlamakta
alfabe yeterli olmam, buna bir de Trke kelimelerin yazmnda
kendi nllendirme sistemini yanstacak kurallarn bulunup
uygulanamamas eklenmitir. Aada ayrntl olarak
greceimiz yazm uygulamalar, Trke kelimelerin okunuunda
alnt kelimelerde olduundan da nemli meseleler dourmutur.
Eski yazmn bu iki ana kusuru bu dneme ait yazl bir metni
seslendirmek ve bugnk alfabeyle aktarmakta karlalan birok
sorunun kaynan oluturur. Bugnk alfabe imknlaryla
aktarma konusu 4. nitede ayrntl olarak ele alnacaktr.
Arapa ve Farsa kelimelerin, yazllar korunarak alnm

olmalarnn olumsuz sonular olmu mudur?
ARAPA VE FARSA KELMELERN YAZIMINDA

YAPILAN DEKLKLER
Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin yazllar genel olarak
deitirilmemitir. Bu durum yazmn ana kuraldr. Bununla
birlikte, yazda kimi iaretlerin drlmesi bata olmak zere,
biimle ilgili deiiklikler yaplm, ayrca ortak dile inen bir ok
kelimenin Trke syleniindeki farkllklar da yer yer yazya
yanstlmtr. Aada bunlar ayr ayr gsterilecektir.
82
Balca deiiklikler unlardr:

1. Kelimenin ana harfleri deitirilmitir. Bunlarn bir ksm
yazda benimsenmi olarak ortak kullana girmi, bir
ksm ise belli metinlerde yer alan uygulama denemeleri
olarak kalmtr.
Arapa Kelimelerde:
a. Yazda benimsenmi olanlar sayca azdr ve balcalar
unlardr:
yerine sofra, yerine krmz, yerine

sokak, yerine bayat, yerine
kalfa, yerine astar, yerine usul,
yerine kre, grbl yerine kalbur.
b. Belli metinlerde kalm olanlar ya Evliya elebi'nin yapt

gibi bir ama uruna bilerek yaplm deitirmelerdir, ya da
birok yazarn syleyii yazla yanstabilmek araynn
sonulardr. Bu gibi rnekleri veren metin yazarlarnn
doru yazl bilmemeleri ou kez sz konusu deildir:
yerine havl (can havliyle), yerine zrh,

yerine hell, yerine hill di
temizlemeye yarayan fildii ubuk, yerine
hikye, yerine lehim (lehim), yerine
hiddet, yerine sahil, yerine csse,
yerine ispat, yerine eser, yerine saka,
yerine somat, yerine ustura,
yerine tastr, yerine muzaffer, yerine
maad, yerine hazr, yerine
nezahat, yerine zambak, yerine zahire,
yerine garez, yerine abdal, yerine
Kbe, yerine ablak, yerine taraf,
yerine ifade, yerine devir, yerine
valide, yerine krs, yerine ayin,
yerine zemin, yerine tayin, yerine temiz,
83
yerine tufan, yerine haram,

yerine hizmet, yerine ahr, yerine
zarb, yerine sarn, yerine
maraba, yerine maara.
Farsa Kelimelerde:
Dilde geni kullanm alan bulmu kimi Farsa kelimelerin
yazllarnda da deiiklikler yaplm, bunlardan da yazmda
benimsenenler olmutur:
yerine put, yerine adr, yerine

ardak, yerine grz, yerine beygir,
yerine imrahor, yerine dezgh,
yerine perdah, yerine kgir (hatt:
kar), yerine eyrek, yerine
apraz, yerine irkef, yerine reel,
yerine seymen, yerine seysene,
yerine keriz, yerine hergele, yerine
tortu, yerine zurna, yerine parekanda
gibi.
ou bugn de kullanlmakta olan yukardaki Arapa ve
Farsa asll kelimelerin hepsi sylenilerindeki bir ya da birden
ok deiiklii aksettirmek amacyla yle yazlmlardr.
Syleniteki bu halkllamann tarihi ok eskidir ve konuma
diline indii lde hemen hemen btn alnt kelimelere bu
Trke seslendirme uygulanmtr. Mesele, sre iinde bu
deimelerin ortak yazma yanstlamamasdr.
2. Ana harflerin deitirilmesi yoluyla yaplan bu uygulama
yannda bir de yalnzca biimle ilgili, ama yazmda kural
deeri kazanm deitirmelerden sz edilebilir. Bunlarn
balcalar da unlardr:
a. Arapada kimi kelimelerin sonunda stnl okunan bir
nsz harfinden sonraki uzunluk iindir. Buna
ksaltlm elif anlamnda elif-i maksre dendiini daha
84
nce grmtk. ( stn) bu ( ye) ile birlikte okunur.

Bunlar ( elif) ile yazlmtr:
yerine mana, yerine dava, yerine

fetva, yerine Mustafa gibi.
b. Arapada yaln kelimelerin sonlarndaki nsz harfler un

katlarak okunur: kitbun kitap, bbun kap gibi. Buna
tenvinli okuma denilir. Trke syleyite bu tenvinler
drlmtr:
kitb (kitap), bb kap gibi.
Aslnda halk Arapasnda da byledir.
c. Tenvin iaretlerinden biri olan ve iki stn denilen ( an)

yazda ( hemze), ( yuvarlak te) ve ( ye) dndaki yerlerde
( elif) stne konulur.
Arapa'da tek balarna zarf olarak kullanlan zaman ve yer

gsteren isimler bu iki stn ile yazlr ve okunur. Bunlarn ou
dilimize alnm olup bu yazl ve okunu zelliklerini
korumulardr:
ahren en son, biraz nce, bazen, nazaran,

nisbeten, muvakkaten gibi.
Bununla birlikte yazda bu tenvin iaretinin kullanlmamas

yaygn bir uygulama olmu, bu yzden de tenvinsiz kalan
elifler bir uzunluk ileyii kazanmtr: evvel, daima
gibi. Hemen hepsi zarf olarak kullanlm olan bu kelimelerden
bazlar unlardr:
acab, asl, faraz tutalm ki, glib,

hl, mahz ancak, yalnz, salt, mukaddem
bundan nce, mutlak, vak gerekte.
Bu okuyu biimi yznden tenvinli yuvarlak te'ler de elifle

yazlm ve Trkeye zg bir yazl ortaya kmtr:
sreten yerine suret, deten yerine

det gibi.
85
d. Hemzenin yazl tek ve birden ok heceli kelimelerde

bulunduu yere ve nlsne gre eitlilik gsterir:
Kapal tek heceli kelimede, hareke stnse, krs
grevindeki elif zerine konur:
yes znt, bes sknt; zarar, saknca,

res ba, rey gr, dnce gibi.
Yazda bunlar gsterilmitir.

Kapal tek heceli kelimede hareke esre ise bitien ve
bitimeyen harften sonra krss bir ditir:
bir kuyu, zib kurt, kurtuk gibi.
Bunlar da yazda korunur.
Kapal tek heceli kelimede hareke tr ise krss vavdr:
bs yoksulluktan tr byk sknt iinde olmak,

m uursuzluk, om.
Yazda bunlar da korunmutur.

ift nszle biten tek heceli kelimede hece harekesi ne
olursa olsun son ses olarak Arapa'da bamsz yazlr:
ey, cz gibi.
Trk yazmnda ise bu hemzeler syleyie uyularak drlr.

kinci ve sonraki hecelerin banda, tpk kelime banda
olduu gibi, bir nl ses olarak okunur, yazda drlmez:
mteessir gibi.
Ancak kendisinden nce bir uzunluk elifi (yani )

bulunuyorsa ve kendi harekesi esre (yani i) ise, konmaz; o
zaman da esreli okunduunu gstermek zere krss altna
konmu bulunan , ile i arasna girmi bir y gibi okunur:
dire yerine dyire gibi.
Hemzenin okunuta bu tr deerlendirilii daha nceki

dnemden balar ve Osmanl Trkesi dneminde de srer.
86
Bu, aslnda Trkenin ses dzeniyle ilgili bir deiikliin

yazya yanstlmasndan baka bir ey deildir. Verdiimiz
rnein daha ileri bir halkllatrmayla bugn azlarda
deyre olarak yayor olmas bu y'nin uzak gemiteki
varlnn izidir.
Hemze Osmanl yazsnda ayrca uzunluk elifleri () nnde
de drlr:
yerine ulem, yerine hkem, yerine

bin, yerine vef gibi.
Bu nsz harfi kelime banda yeni bir uygulama olmak

zere bir di zerine konularak da yazlm, bununla ve
nlleri u ve o'dan ayrlmak istenmitir:
rt, st gibi.
Buna benzer yeni bir uygulama da Trke kelimelerde kelime

bandaki elif zerine hemze konmasdr:
et gibi.
Her iki uygulama da yaygnlk kazanamamtr.

Hemze birka Trke kelimede eriyen ve v nszleri
yerinde kalan yuvarlak hece nlsn yazmakta da
kullanlmtr:
souk yerine souk, tavuk yerine

tauk gibi.
Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin yazlnda ortaya kan

deiikliklerin bu kelimelerin Trke sylenileriyle ilgisi var
mdr?
TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE

NLLER VE NSZLERN YAZILII
Birinci nitede Trkenin nl ve nsz seslerinin Arap asll
alfabenin hangi harfleriyle karlandn gstermi, nllerin
yazlyla ilgili genel bilgiler vermitik. Burada konuyu ayrntl
olarak ele alacak, nller bakmndan zaman iinde kurallam
saylabilecek uygulamalar deerlendirecek, nszler bakmndan
87
ise Trkeye zg seslerin yazda gsterilme aralar ve snrlar

zerinde duracaz.
nller
Trke kelimelerde nller bugnk yazmzda syleyii olduka

eksiksiz bir biimde aktarr, her yerde ve her zaman gsterilir:
ak, ek, el, r, il, ok, c, un, n; bak, tek, kr, dil, yol, gz,
kul, kl; ata, te, ar, eki, buru, br; yatak, dek, ak,
ezik, bozuk, rk, adm, ekim, durum, drm, akar, gelir;
akmak, ekmek, slamak, islemek, okumak, renmek,
uramak, rkmek; av, ava, avda, avdan, avn, avn, evi,
eve, evde, evden, evin, evinin, kolu, kola, kolda, koldan,
kolun, kolunun, gz, gze, gzde, gzden, gzn,
gznn; alr, verir, okur, bulur, ald, verdi, iti, oldu,
grd, buldu, gld, am, emi, komu, dm,
alacak, verecek, aldm, bildin, buldun, grdn, satarm,
severim, bulurum, okurum, asa, usa, dinse, dnse,
okumal, bilmeli, bulmal, blmeli gibi.
Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nllerini karlamaktaki
yetersizlii, her eyden nce nlleri kendi deerleriyle
aktarabilmeye imkn vermemitir. lk nitede grdmz gibi,
eski yazmda nllerimizden iki geni-dz (a,e), iki dar-dz (,i)
ve drt yuvarlak (o,,u,) nl iin drt iaretin kullanlmas sz
konusu olmutur: a ve e iin elif ve he; ve i iin ye; o, ,
u ve iin vav. Byle de olsa, yazda nller iin her zaman ve
her yerde bu harfler kulanlmamtr; dolaysyla yalnzca belli
yerlerde ve durumlarda kullanlmasndan sz edilebilir.
Kurallam grnmese de, bunun olduka yaygn bir uygulama
olduunu syleyebiliriz.
1. Kelime kklerinde. Kelime kklerinde nllerin yazl
iin u yaygn ve geleneklemi uygulamalardan sz
edilebilir:
Kk. Bir yapm eki a. Tek heceli kelime kklerinde n sesteki btn nller harfle
almam szlk birimidir.
Trkenin hemen
gsterilmitir. Bunun klasik yazmmzda bir kural olduu
hemen btn isim ve fiil sylenebilir:
kkleri tek hecelidir;
ancak birok iki heceli ve ak, ek, el, r, il, ok, c, un, n.
biraz da heceli
kklerimiz
bulunmaktadr. b. Tek heceli kelimelerde, i seste e dndaki btn nller
harfle gsterilmitir:
88
dal, kr, dil, yol, gz, kul, kl;

ama: tek, yel, bel
c. ki ve heceli kklerde de hece nllerinin her biri

oklukla harfle gsterilmitir:
ayak, kulak, br, kpr, iki,

alt, dokuz, otuz, elli, / ay,
arslan, kaplan, / tilki, arayacak
gibi.
Bu kuraln istisnas olmak zere ilk ya da ikinci hece nls
iin harf kullanlmad da olmutur:
bacanak, kanat, yedi, gs,

bar, boyun, srtlan gibi.
d. Kimi tek ve iki hecelilerde nller iin harf

kullanlmamtr. Bunlar zamirler, say adlar gibi ok
kullanlan kelimelerdir:
ben, sen, biz, siz, sekiz, altm,

yetmi gibi.
Ek. Dilin kelime gibi tek 2. Eklerde. Trkenin yapm ve ekim eklerinin ou ya
bana kullanlmayan,
nsz ve nl tek ses, ya da tek hece yapsndadr. ki
yalnzca kklere
eklenerek kalc anlam heceli yapda ekler de vardr, ancak bunlar ayr iki ekin bir
deiiklii yapan ve farkl araya gelmesiyle olumutur. Bunlar da dikkate almak
kavramlar karlayan ya zere, eklerimizi ba ve son seslerine gre snflamak eski
da kelimelerin durum,
say, zaman, kii gibi yazmmzla ilgili kurallar ve kural d durumlar
kavramlarla ilikilerini belirlemek asndan nemlidir. Ancak daha da nemlisi bu
kuran yap ve ekim kurallarn Trkenin uyum kanunlarn yanstmakla ne
birimleridir.
lde ilgili bulunduudur. te birbirine baml bu iki
konuyla ilgili sonulara ulamak ve yaz ile okuma
arasndaki ba deerlendirebilmek asndan Tablo 3.9da
Trkenin btn yapm ve ekim ekleri snflandrlm
olarak verilmektedir.
Taban. Btn isim ve fiil Her ek iin eklendii tabann uyumlara gre farkl
kklerini, yapm ekleriyle
genilemi gvdeleri, ek
okunularn gsteren birer rnek verilmitir. Bu okunular XVI.-
alabilen birleik XX. yzyl konuma dilindeki ortak biimleri yanstr. Yazla
kelimelerle btn alnt baml, okuma dili adn verdiimiz dil ile bu dilden okur-
kelimeleri iine alan
ortak bir terimdir.
yazarlarn diline bulam farkl syleme biimlerine her tablonun
sonunda ayrca deinilecektir.
89
Btn eklerimiz isme gelen ekler ve fiile gelen ekler olarak iki
ana blkte toplanr. Her ek ayrca yapm eki ve ekim eki oluuna
gre iki alt ble ayrlr. Buna gre ekler iin yaptmz ksa
tantmalar bu st ve alt blklere dayanr. Ekler alfabe srasna
gre verilmitir.
I. Tek nsz Sesten baret Ekler
Bunlar nlyle biten tabanlara dorudan gelir. nszle biten

tabanlara eklendiinde karlaan iki nsz arasna bir dar nl
( , i, u, ) girer. Bu balama nls paranteze alnmtr.
Tablo 3.1
-k uzak
Tek nsz fiilden isim
Sesten baret -k dilek
Ekler
-k , aldk, alsak
-k , bulduk, bulsak
oul 1. kii
, bildik, bilsek
, grdk, grsek
-l- , bunalmak
-()l- yklmak
-(u)l- fiilden fiil bozulmak
-(i)l- ekilmek
-()l- zlmek
-m , , karm, nem (var)
-()m bam
-(u)m tekil 1. kii kolum
iyelik
-(i)m dizim
-()m gzm
-m ,, yem
-()m alm
-(u)m fiilden isim uurum
-(i)m giyim
-()m lm
90
-m , baksam, bilmem
-()m baktm
-(u)m tekil 1. kii buldum
-(i)m bildim, itim
-()m grdm
-n , , baban, nen (var)
-()n ban
-(u)n tekil 2. kii kolun
iyelik
-(i)n dizin
-()n gzn
-n , , san say, yan
-()n , akn
-(u)n fiilden isim koun dizi, saf
-(i)n gelin
-()n dn
-n- , balanmak
-()n- alnmak
-(u)n- fiilden fiil bulunmak
-(i)n- bilinmek
-()n- grnmek
-n , alsan
-()n aldn
-(u)n tekil 2. kii buldun
-(i)n bildin
-()n ktn
-r- , , delirmek
-()r- barmak
isimden fiil
-(u)r- osurmak
-(i)r- geirmek
91
-()r- brmek
-r , ister
-()r , alr
-(u)r geni zaman bulur
-(i)r , bilir
-()r grr
-r , , yarar (er), benzer
-()r inanlr (ey)
-(u)r sfat-fiil (az) bulunur(nesne)
-(i)r eilir
-()r dklr
-- , bulamak
-()- atmak
-(u)- fiilden fiil bozumak
-(i)- bitimek
-()- grmek
- , , alk, tan
-, -(y) , al, aray
-u, -(y)u fiilden isim , tutu, okuyu
-i, -(y)i , seki, bezeyi
-, -(y) , yz, yry
-t- , kurutmak
-()t- aktmak
-(u)t- fiilden fiil korkutmak
-(i)t- berkitmek
-()t- rktmek
Deerlendirme. Bu eklerin nszle biten tabanlara gelmesi

durumunda karlaan iki nsz arasna giren nlnn yazda
harfle gsterilmemesi kurall bir uygulama saylabilir. Bununla
birlikte kural d uygulamalar da vardr. Bunlar zamanla tek
92
eitlilie ynelen yazmn eski dnemden aktard yine eski tek

ekilli yazllarn kalntlardr. Bu durum dilin uyum kanunlar
asndan karkla yol am, okumada sknt yaratmtr.
II. Tek nl Sesten baret Ekler
Bunlar nszle biten tabanlara dorudan gelir. nlyle biten
tabanlarda karlaan iki nl arasna balama sesi olarak y girer.
Tablo 3.2
Tek nl Sesten
baret Ekler
1. Geni
-a, -(y)a , ynelme , ata, babaya

-e, -(y)e durumu , ete, imdiye
-a, -(y)a , istek-gelecek ,
baka, okuya
-e, -(y)e zaman , gele, dileye
-a, -(y)a , , vara (vara),
zarf-fiil araya (araya);

-e, -(y)e , gre, diye
b. Dar
- at
-u
tekil 3. kii
boynu
-i iyelik eti
- gnl
-, (y) , , at, oday
-u, (y)u
belirtme
, kolu, kutuyu
-i, -(y)i durumu , eti, gemiyi
-, -(y) , sz, kty
- , yak
-u pusu
-i fiilden isim eki
-

rt
,
93
- ald, bakt
-u gemi , buldu, kotu
zaman tekil
-i
3. kii
geti
- dt
- dolay
-u duru (gelmek)
zarf-fiil
-i iti (vermek)
- gtr
Deerlendirme. Bu eklerden geni olanlarn ( he) ile, dar

olanlarn ise ( ye) ile yazlmalar olduka kurall bir durumu
yanstr. Ne var ki bu durum okuyuta ekle bal kalma anlay
yznden okuma dilinde uyumsuz, bozuk biimlerin ortaya
kmasna yol amtr. Konuma diliyle okuma dili arasndaki en
byk fark bu eklerin yazlndan kaynaklanan bu problem tekil
eder. Kimi yapm eklerinin eski dnemden gelen kalplam
yazl biimlerinin devam ettirilmesi bu problemin baka bir
ynn oluturur. Avrupal gramercilerin yaptklar aklamalar
yazmn metin okuyan ne derecede etkilediini, buna karlk bu
kiilerin bile gnlk konumalarnda dilin uyum kurallarna bal
kaldklarn bildirir. Ancak bu durumun okumu ehirlilerin dilini
nemli lde etkilediini ve bu etkinin zellikle stanbullu okur-
yazarlarn dilinde XX. yzylda bile srdn biliyoruz:
yana yerine yne, kara yerine kre, meydana yerine
meydne, araya yerine araye, arya yerine ariye, aka
yerine ake, alaca yerine alace gibi.
III. Ba nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler

Bu ekler nllerinin yazl bakmndan tablo 2'deki eklere
benzer, nlleri onlar gibi yazlr.
Tablo 3.3 -ca , kolayca

Ba nsz, Ak -a oka
Tek Hece isimden isim
-ce (kltme) gzelce
Yapsndaki Ekler
-e

peke

94
-ca , ardnca
-a
isimden isim
Farsa
-ce (zarf) nice
-e Trke
-da darda
-ta
bulunma
aralkta
-de durumu evde
-te ite
da bu da
tak
de ben de, ben da
-la- , balamak
isimden fiil
-le- beklemek
-la canla bala

tak
-le , yle, byle
-le isimden isim yle (vakti)
-ma artma
fiilden isim
-me besleme
-ma- , , aramamak
fiilden fiil
-me- , sevmemek
-(n)a ynelme katna
-(n)e durumu evine
-(n)ca uzununca
isimden isim
-(n)ce gereince
-(n)da bulunma hakknda
-(n)de durumu elinde
-ra , sonra
isimden isim
-re zre
-sa- , susamak
isimden fiil
-se- semek zlemek
95
-sa , , bulsa, arasa

art
-se , bilse, istese
b. nls Dar Olanlar
-c aknc
-cu korkucu
- ba
-u buyruku
-ci isimden isim
ineci
-c gzc
-i , ekmeki, etmeki
- krk
-d fiilden isim snd makas
-g alg
-gu , burgu
fiilden isim
-gi silgi
-g , , gzg
-g , banda,
karada

-gi, -ki isimden isim ndegi
akamki
sttegi, stteki
-l , , kanl
-lu , sulu
isimden isim
-li , gizli
-l , gnl
m? sa m?
mi? soru geldi mi?
96
mu? doru mu?

m? ld m?
-(n) belirtme atn
-(n)i durumu dilerini
-s tapas
-su borusu
iyelik
-si tepesi
-s krss
Deerlendirme. Bu eklerde geni ve dar nllerin yazl

Tablo 3.2'deki ekler gibidir, ayn kurall durumu gsterir. Tek
ekilli yazllarn okunuta dourduu sonular da ayndr.
Yazdaki bu tek ekillilik Trkenin uyumlar asndan eski
yazmn en byk eksiklii ve deerlendirme asndan en
problemli konusudur. Bununla birlikte bu dnemle ilgili
gramerlerin salad bilgiler ortak konuma dilinin yazltan
hemen hemen hi etkilenmediini, etkinin ehirli okur-yazar
diline bir lde bulatn, ancak okuma dilinin baml bir
durum sergilediini gstermektedir. Bu ekler arasnda bulunan,
n sesi dal ile yazlm eklerin dilimizin nsz benzemeleri
kanunuyla ilikisi vardr. Verilen rneklerin kimilerinde bu
dallarn t olarak okunduuna dikkat edin.
Dar nll eklerden yazl eitlenenler nceki dnemde
nls yalnzca yuvarlak olanlardr. Bunlar arasnda ok canl bir
yapm eki olan l (li, lu, l)nn eski tek biimli yazl , uyum
sreci iinde eitlenmi, XV. yzyldan sonraki metinlerde, az da
olsa, da grlmeye balamtr. Uyumun gerekleme sreci
iinde yaygnlaan bu ikinci biim giderek tersine bir
uyumsuzlua yol am, ek bu kez de yuvarlak nll heceden
sonra l, li okunmay gerektirecek bu yeni biimiyle yazlr
olmutur. Eklerin yazmnda tek ekillilie olan eilimin bir
sonucu olan bu durum, hi phesiz okuma diline yansm ve
yazya baml bozuk okuyularn kayna olmutur. Bu yzden
verdiimiz rneklerdeki , konuma dilinde gnl gibi
sylenirken, metinlerde gnli biiminde okunmu; ise, gizli
gibi sylenirken, gizl olarak okunmutur. Gnlk dile de
yansm olan bu yaz kaynakl bozukluklarn bugne kalan en
97
arpc rnei ebrli kelimesidir. Olaan sylenii ebrulu olan bu

kelime, yazlmasndan tr yle okunmu, yle okuyanlarn
dilinden zamanla gnlk dile de atlamtr.
IV. Ba ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler
Bu eklerin hemen hepsi iki ekin birlemesiyle olumutur.
Tablo 3.4
a. Son nls Geni Olanlar

Ba ve Sonu nl,
ki ve Heceli
Ekler -asya yazasya
zarf-fiil
-esiye veresiye
-la , tutma-la
-ile bilmeg-ile
-(y)la tak su-yla
-(y)ile eli-yile
ile gnl ile
-nca , varnca
-(y)nca olmaynca
-unca doyunca
-(y)unca okuyunca
-ince zarf-fiil gelince
-(y)ince sevmeyince
-nce lnce
-(y)nce yrynce
-sa , , yosa
tak
-ise (her kim) ise
b. Son nls Dar Olanlar
-a , fiilden isim
buka
-ei , , gyei
98
-al , alal
-(y)al baalayal
zarf-fiil
-eli gideli
-(y)eli grmeyeli
-ar , , dar
isimden isim
-eri , , ieri
-as klas (deil)
sfat-fiil
-esi gelesi (yl)
-c akc
-(y)c avlayc
filden isim
-ici ekici
-(y)ici bekleyici
-()nc , altnc, krknc
isimden isim
-(u)ncu onuncu
-(i)nci birinci
-()nc nc
-()ml alml
fiilden isim
-()ml lml
-()nd salnd, salnt
fiilden isim
-(i)ndi derindi, derinti
Deerlendirme. Tablo 3.2 ve 3.3'teki ekler iin yaptmz

deerlendirme bu tabloda yer alan ekler iin de geerlidir.
V. Ba nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler

ki heceli eklerimizin bir blnde birleen eklerden ilkinin ba
bir nsz, ikincisinin sonu ise nldr. Bunlar da sonda kalan
nlnn geni ve dar oluuna gre eitlenir.
99
Tablo 3.5
Ba nsz, Sonu nl a. Son nls Geni Olanlar

ki Heceli Ekler
-dka baktka
-duka olduka
zarf-fiil
-dike estike
-dke grdke
-dkta atkta
-dukta buldukta
zarf-fiil
-dikte sevdikte
-dkte grdkte
-laynca
isimden isim
ourlaynca
hrsz gibi
-mala olmala
zarf-fiil
-meile gelmeile
-makta bakmakta
-mekte sfat-fiil imekte
(olmak)
b. Son nls Dar Olanlar
-mal, , , alamal
(olmak)
-meli , sfat-fiil
, gelmeli
(olmak)
-mal, , , bakmalym
gereklilik
-meli , sevmelisin
Deerlendirme. Grld gibi, tablo 3.2, 3.3. ve 3.4'te yer

alan eklerle bu ekler arasnda son nlnn yazl bakmndan
fark bulunmaz; ayn kural, yani tek ekillilik bunlar iin de
geerlidir. Bu tek ekilli yazltan kaynaklanan sonular
asndan da durum ayndr. Bu ekler arasnda dal ile yazlanlar
nsz benzemeleri konusuyla ilgilidir. Bu da eski yazmn tek
ekillilie olan eiliminden doan nemli bir meseledir ve
konuma dilini bir lde de olsa olumsuz ynde etkilemitir.
100
VI. Ba nl, Sonu nsz Tek Heceli Ekler

nl-nsz dzenindeki bu eklerimiz nlyle biten tabanlara
eklendiinde, karlaan iki nl arasndaki atmay gidermek
zere bir ( y) getirilir. Bu yzden bu eklerin yazl nl ya da
nsz tabanlara ekleniine gre eitlenmitir.
Tablo 3.6
Ba nsz, Sonu nl a. nls Geni Olanlar

ki Heceli Ekler
-ak konak
fiilden isim
-ek dernek
-am, , bakmam
-em bakaram
tekil 1. kii
deilem
bilmezem
-an, -(y)an , alnan
acyan
sfat-fil
-en, -(y)en , delen
bitmeyen
-ar onar
isimden isim
-er beer
-ar- aarmak
isimden fiil
-er- germek
-ar- karmak
fiilden fiil
-er- gidermek
-ar bakar
-er geni zaman sever

-ar sfat-fiil apar (at)
-er geer (ake)
b. nls Dar Olanlar
101
-k , , ak
fiilden isim
-ik , , delik
-im ilgi durumu , benim, bizim
-m, , bakarm
-(y)m odadaym
-im, deilim
-(y)im sevmeliyim
tekil 1. kii
-um, bulurum
-(y)um usluyum
-m, grrm
-(y)m glym
-()n , kaln
-(i)n yein
isimden isim
-(u)n oyun
-()n yn
-n , anszn
-un isimden isim ucun (ucun)
(ara
-(y)in
durumu)
ikindiyin
-n gzn
-n , , (senin) atann
(senin)
-un boynunun
ilgi durumu (senin) evinin
-in
(senin)
-n gznn
-n , bakarn
bulurn
tekil 1. kii
-in severin
grrin
-n , oul emir 2.
bakn
-(y)n kii kapayn
102
-un tutun
-(y)un okuyun
-in, gelin
-(y)in bekleyin
-n grn
-(y)n sryn
-p, , alp
-(y)p balayp
-up bulup
-(y)up koruyup
zarf-fiil
-ip bilip
-(y)ip isteyip
-p grp
-(y)p bryp
-r- , barmak
-ur- osurmak
isimden fiil
-ir- delirmek
-r- smrmek
-r- , , kayrmak
-ur- fiilden fiil dourmak
-ir- geirmek
-r- rmek
trmek
-z, -(y)z , , bakarz
bakmayz
-uz bulmuuz
oul 1. kii
-iz, bileceiz
-(y)iz bilmeyiz
-z drstz
103
Deerlendirme. nls geni olanlarda kaln nl a'nn

yazl olduka kuralldr, yazda oklukla ( elif) ile
gsterilmitir. 1. kii eki ile letirme ekinde nlnn harfsiz
yazlmas okuyuu etkilemi, verdiimiz rneklerin bakmiem,
bakarem, oner gibi okunmalarna yol amtr.
nls dar olan eklerin yazlna gelince: Grld gibi
bunlarn yazlnda kurall bir durumdan sz etmek mmkn
deildir. Bu ekler arasnda nceki dnemde nls yalnzca
yuvarlak olanlar vardr. Bunlarn vavl kalplam yazllar
XVI. yzyldan sonraki uyum srecinde de devam ettirilmitir.
Ancak bu sre iinde harfsiz ya da yli yazllar ortaya km,
bu kez de bunlarn yeni tek ekil olarak yuvarlak nll tabanlara
da getirilmesi okuma asndan sknt dourmutur. Avrupal
gramer yazarlarnn verdikleri rneklere gre vav ile yazldklar
iin rneklerimiz arasndaki delik, biiminde yazld iin
delk; gzn, biiminde yazld iin gzin; delirmek,
biiminde yazld iin delrmek; kayrmak, biiminde
yazld iin kayurmak; bakarz, biiminde yazld iin
bakarz okunduu gibi; bulup, gibi yazld zaman bulp;
grp, gibi yazld zaman grip biiminde okunmutur.
VII. Ba nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler

nlyle balayan bu ekler de nlyle sonlanan bir tabana
eklendiinde syleyite araya bir y sesi girer. Yazda bu durum
harfle ( )gsterilmi ve bu yzden bu eklerin yazl da
eitlenmitir.
104
Tablo 3.7
Ba nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler
a. nls geni olanlar
-acak olacak
-(y)acak bakmayacak
gelecek zaman
-ecek gelecek
-(y)ecek isteyecek
-acak alanacak (hl)
-(y)acak onulmayacak
sfat-fiil (yara)
-ecek
gelecek (zaman)
-(y)ecek
yiyecek
-alm olalm
-(y)alm oul emir-
bulmayalm
-elim istek 1. kii sevelim
-(y)elim sevmeyelim
-arak , olarak
-(y)arak varmayarak
zarf-fiil
-erek , giderek
-(y)erek isteyerek
-aym koyaym
-(y)aym tekil emir-istek bakmayaym
1.
-eyim kii
seveyim
-(y)eyim sevmeyeyim
-ayr, -ayor bakayr, bakayor
-eyr imdiki zaman seveyr
seviyor
105
b. nls dar olanlar
-cak alcak
-(y)cak almaycak
-ucak olucak
-(y)ucak okuyucak
-icek zarf-fiil iicek
-(y)icek imeyicek
-cek grcek
-(y)cek brycek
-nz, , baknz
-(y)nz bakmaynz
-unuz tutunuz
oul emir 2.
-iniz kii geliniz
-(y)iniz gelmeyiniz
-nz grnz
-sar , baksar
-(y)ser balayser
gelecek zaman
-iser seviser
-(y)iser besleyiser
-yr bakyr
imdiki zaman
-iyr seviyr
iken bakar iken
zarf-fiil
gelecek iken
Deerlendirme. nls geni olanlarda kaln nlnn harfle

gsterilmemesi, ya da hem a, hem e nls iin tek harfin,
he'nin (, ) kullanlmas yazm bakmndan kurall (tek
ekilli) bir durumu yanstr. nls dar olanlardan tekil ikinci kii
iyelik eki ile oul emir 2. kii eklerinin nceki dnemdeki tek
106
biimli vav'l ( / ) yazllarnn Osmanl Trkesi iinde

ileyen uyum srecinde bu kez de yerini vav'sz ( / )ya da
ye'li ( )biimlere brakmas, daha nce de sylediimiz gibi,

okuyuta yeni bir tek biimlilie yol am, bu da okuma dilinde
Trkenin uyum dzenini bozmutur. Bu yzden de mesel
kolunuz, yazld iin kolnz/kolnuz; tutun, yazld
iin tutn; tutunuz, biiminde yazld iin tutnz / tutnuz
gibi okunmutur.
VIII. Ba ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler

Bu tabloda yer alan ekler de nllerine gre iki alt ble ayrlr.
Tablo 3.8
Ba ve Sonu nsz Tek a. nls Geni Olanlar

Heceli Ekler
-cak alacak
-cek isimden isim bycek
-ek gkek
-dan aydan
-tan
ayrlma
batan
-den durumu evden
-ten diten
dak akama
dak
dek tak sabhe dek
-tar aktarmak
-der fiilden fiil gndermek
-ter gstermek
107
-da karda
-ta ayakta
isimden isim
-de dinde
-te emekte
-gan , , alaan
-gen sfat-fiil evetlegen
ok acele
eden
-lar , ayaklar,
bakarlar
-ler oul eki , eller,
giderler
-mak bakmak
fiilden isim
-mek sevmek
-maz , olumsuz , almaz
-mez geni zaman vermez
-maz , korkmaz
sfat-fiil
-mez geilmez
-(n)dan , bandan
kolundan
-(n)den ayrlma
durumu elinden
gznden
-rak bolrak
isimden isim
-rek ekirek
-sak fiilden isim tutsak
b. nls Dar Olanlar

-ck olanck
-cuk kuzucuk
isimden isim
-cik yksecik
-ck kck
108
-l isimden isim balkl

-cun isimden isim dokurcun
-dr , , , vardr
-tr lyktr
-dur
doludur

-tur botur
ek fiil 3. kii
-dir birdir

-tir tektir

-dr szdr

-tr ltr
-dk , , almadk
(gonca)
-duk doduu
(iki nl (gn)
arasnda) sfat-fiil
-tk brakt
(mal)
-tuk kotuu
(yol)
-dr- , , aldrmak
-tr- attrmak
-dur- oldurmak
-tur- koturmak
-dir- fiilden fiil yedirmek
-tir- ilitirmek
-dr- szdrmek
-tr- ktrmek
-gl , bakgl
tekil emir 2.
oturgl
-gil , kii sevgil
gtrgil
-gn yangn
fiilden isim
-gun yorgun
109
-gin gergin
-gn kskn
-gur- durgurmak
-gir- fiilden fiil dirgirmek
-gr- ygrmek
-gut- , durgutmak
fiilden fiil
-gt- dzgtmek
-kn , , baskn
-kun tutkun
fiilden isim
-kin ekin
-kn dkn
-kr- isimden fiil fkrmak
-kr- pskrmek
-lk aklk
-luk otluk
isimden isim
-lik keskinlik
-lk byklk
-mk , , trmk
-mik , fiilden isim , kesmik
-muk kusmuk
-m almm
-mu bulmusun
gemi
-mi zaman imise
-m grmt
-m alm
(gonca)
-mu sfat-fiil soulmu
-mi pimemi
-m rm
110
-mz , odamz
-muz korkumuz
-miz gecemiz
-mz oul 1. kii
rtmz
iyelik
-()mz atmz
-(u)muz yolumuz
-(i)miz iimiz
-()mz gcmz
-nn , akann
bann
-nun
ilgi
kutusunun
-nin derenin
-nn gznn
srnn
-nz , babanz
-nuz komunuz
-niz geceniz
-nz srnz
oul 2. kii
-()nz iyelik atnz
-(u)nuz otunuz
-(i)niz eviniz
-()nz gcnz
-nz , alsanz
-niz bilseniz
-()nz aldnz
oul 2. kii
-(u)nuz buldunuz
-(i)niz ettiniz
-()nz grdnz
111
-sn alsn
-sun tekil emir 3. okusun
-sin kii bilsin
-sn rtsn
-sn , yalnzsn
alrsn
-sun tekil 2. kii okursun
-sin seveceksin
-sn zgnsn
-sz , ssz
-suz susuz
isimden isim
-siz isiz
-sz yzsz
-sz , bakarsz
bakasz
-suz okursuz
oul 1. kii
-siz gzelsiz
seversiz
-sz gtrrsz
-n isimden isim sarn
-vuz olavuz
oul 1. kii
-vz grevz
Deerlendirme. nls geni olan eklerin yazlnda

kuralllktan sz edilemez. inde damak nsz ( , , )
bulunan eklerde a iin elif kullanlmaz. Bunlar baka damak
nszl ekler gibi (rnek olarak , ), dzenleyici eklerdir.
Trke tabanlarda kalnlk-incelik srasn belirler; yabanc
tabanlarda ise en azndan bir nceki hece nlsnn syleniteki
kalnlk-incelik nitelii iin gstergedir: demcik, ama:
parack gibi. Kaln nlnn elif ile gsterildii ar,
112
da gibi eklerde ise yazl syleyii yanstr. zellikle ayrlma

durumu eki den ile oul eki ler'in her zaman tek biimli
yazlmas tek biimli okunmasna yol am, bu da okuma dilini
bozmutur. Bu bozuk okuyularn okur-yazar ehirlilerin diline
bulat, bu dnemi tantan gramercilerin verdikleri rneklerden
anlalmaktadr:
odaden, korkuden, kapler, okurler,
bakacakler gibi.
nls dar eklere gelince: Grld gibi bunlarn yazllar
da eitlenmitir. Ne var ki, nceki dnemde yalnz yuvarlak nl
tayan eklerin bu dnemde syleyiteki zengin eitliliini bu
yazllar yanstamamtr; nk Trkenin drt yuvarlak nls
iin ayn harf, vav dnda bir iaret bulunmamaktadr. te bu
durum okuyuta farkl deerlendirmelere yol am, bu bekte yer
alan nemli saydaki ekimizin uyum sreci iindeki durumu
izlenemez olmutur. Bu eklerle ilgili bilgilerimiz de Avrupal
gramercilerin eserlerine dayanmaktadr. Bu almalardan elde
edilen sonu, konuma dilindeki tam uyuma karlk, okuma
dilinde yazya baml bir tutumun srdrlm olmasdr. Bu
dnem iinde, rnek olarak, ek fiil 3. kii eki oklukla , seyrek
olarak da biiminde yazlm, genel olarak yuvarlak nlyle
dur, dr gibi okunmu ( birdr, kolaydr,
birliktr, borctr gibi), ama uyumun gerekleme
aamasndan sonra yeni ortaya kan biim ( ) yznden
yuvarlak nll bir tabandan sonra dr, dir gibi okunabilmitir:
hotr, mehurdr gibi. Bu yeni gelime ek ye'siz
yazldnda da dr, dir gibi okunmasna yol am, bylece
okuma dili Trkenin uyumlarn hibir zaman yanstamayan
yazm yznden bozuk ilemekte sregitmitir. Tabloda verilen
farkl yazl biimleri o eklerin sadece yazmdaki eitliliini
verir, ama bunlarn uyumlu okuyularla bir ilgisi bulunduu
sylenemez: , biiminde yazlm kelimeler eviniz,
kitbnz gibi okunur ve bunlar uyumlu okuyulardr, ama
biiminde yazlm bir kelime borcunuz gibi uyumlu deil,
borcnz ya da borcnuz gibi uyumsuz okunmutur. Bir kez daha
belirtelim ki, bunlar yalnzca bir metni okurken, dahas, yazmay
metinlerdeki gelenekleen yazl rneklerine dayanarak
retirken ortaya kan bozuk biimlerdir. Bu yzden XVIII.
yzyl Osmanlcas zerine ok deerli bir gramer yazm (1790)
olan Viguier, kendisi gibi Trke renmek amacyla stanbula
113
gelmi bir yabancnn hocalardan ve bilgili kimselerden rendii

dille konumaya kalktnda halk arasnda gln duruma
deceini syler. Bu tespit konuma diliyle yazdan renilen dil
(okuma dili) arasndaki fark btn plaklyla vermektedir.
zet olarak bu tablodaki dz nll eklerin yazlnn syleyile
ba son derecede gevektir, yalnzca bir lde syleyite
uyumun gerekleme aamasn aktarr.
IX. Ba nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler
ki ve heceli eklerimizin bir blnde birleen eklerden

ilkinin ba bir nsz, sonu da bir nszdr.
Tablo 3.9
Ba nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler
-caz kzcaz
-az ataz
-cuaz sucuaz
-uaz kuuaz
-ciez isimden isim elciez

-iez diiez
-cez glcez
-ez mlkez
-clayn anclayn
-culayn bunculayn
isimden isim
-cileyin bizcileyin
dan kasabaya
dan
tak
dein eve dein
114
-dndan utandndan
-duundan olduundan
-diinden zarf-fiil sevindiinden
-dnden grdnden
-dklayn kldklayn
-duklayn bulduklayn
-dikleyin zarf-fiil sevdikleyin
-dkleyin grdkleyin
-duruk boyunduruk
-drk isimden isim gmldrk
-layn ourlayn
-leyin hrsz gibi
isimden isim
(zarf) benimkileyin
-madan , kmadan
zarf-fiil
-meden gelmeden
-madn , bakmadn
zarf-fiil
-medin yemedin
-mazdan amazdan
zarf-fiil
-mezden girmezden
-man olman
zarf-fiil
-mein sevmein
-maklk anmaklk
fiilden isim
-meklik blmeklik
-mtrek isimden isim sarmtrek
-snz bakarsnz
-sunuz bulursunuz
oul 2. kii
-siniz dersiniz
-snz grrsnz
115
Deerlendirme. Damak nszl ( , ) eklerde ( , ,

, ) kalnlk-incelik dzenini bu nszler kurar; ancak
dzlk-yuvarlaklk uyumunu, yazm bu eklerde de gstermez. Bu
yzden, rnek olarak; , sucuaz yerine sucaz; ,
glcez yerine glciez gibi okunmutur. te yandan ,
gibi kimi eklerde her iki kaln nl iin de harfe yer verilmemesi,
bunlarn maden, mazden gibi okunmalarna yol am, gibi
eklerde ise kaln nl iin hi harf kullanlmamas iki hecenin de
yalnzca ince okunmas sonucunu dourmutur:
akamleyin, buncileyin gibi.
Sonu. Her tablonun sonunda yaplm olan

deerlendirmelerin ortak sonucu udur: Trke eklerin
yazlndaki tek ekilli yazma eilimi, birok ekte kurall bir
uygulamaya dnmtr. Bu eilimin, ortak biimler kullanmak
yoluyla yazda kolaylk salamak dncesinden kaynakland
aktr. Ancak, grdmz gibi, bu eilim yznden eklerimizin
ounu nllendirmek, dilimizin zengin nl sisteminin ileyiini
gstermek mmkn olamamtr. Bunun sonucu da, yaznn
okuyuu ynetmesi ve ynlendirmesi olmu, bundan okuma dili
dediimiz bozuk bir dil domutur. Osmanl Trkesi yazmn
renirken, eklerin, ou tek ekilli olan bu yazllarn
renmek en nemli meseledir.
Osmanl Trkesi yazmn renirken Trkenin eklerinin

yazlyla ilgili glklerden sz edilebilir mi?
nszler
Trke kelimeleri yazmakta nszler bakmndan alfabenin

nemli bir eksikliinin bulunmad sylenebilir. Damak
nszlerimiz ve l dnda, kaln ve ince nllere gre eitlenmi
nszlerimiz yoktur. Arapada nlleri nszler ynetirken
Trkede nszleri yneten nllerdir; bu yzden Trkede
Arapadaki gibi kaln nsz harfleri ( , , , ) bulunmaz.
Bununla birlikte bu harflerin, az da olsa, Trke kelimelerde de
kullanldn grmtk. Bu kullanma hecenin kaln nlsn
belirtmek amacyla bavurulduunu hatrlayalm.
Arap asll Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nsz
seslerini karlama asndan balca eksii bir damak sesi olan
116
genizsi n ile, kaln ve ince trleri bulunan l iin ayrc iaretlerin

bulunmamasdr. te yandan kaf ve kef harflerinin karlad
patlamal-tonsuz iki damak nsznn patlamal-tonlu trleri iin
kullanlm olan gayn ve gef harfleriyle bu nszlerin
deien deerleri yanstlamamtr; bu da bir eksiklik
saylmaldr. Aada bu nsz sesler tantlacak ve yazmdaki
durumlar deerlendirilecektir.
1. Genizsi n
Trkeye zg bir sestir. Kk dilin geniz yolunu amas ve
havann ayn zamanda burundan salnmasyla nitelik kazanr. Bir
di sesi olan n'de ileri uzanan dilin ucu st dilere dokunurken,
genizsi n'de dokunmaz, dil geri ekilir. Art ve n damakta olmak
zere iki boumlanma noktas vardr. Buna gre art damakta
boumlanan kaln nllerle, n damakta boumlanan ise ince
nllerle bir arada bulunur: anlamak, bunalmak, son, yaln,
yanlmak, ban, olun kelimelerindeki n'ler aslnda art damak
genizsi n'si, inlemek, yeni, bin, n, deniz, beniz, gelin, grn
kelimelerindeki n'ler de n damak genizsi n'sidir. Bu ses bugn
ortak syleyite, yukardaki rneklerin syleniinde olduu gibi,
di sesi olan n'ye dnmtr. Osmanl Trkesi dneminde de
n'ye dndn biliyoruz. Bugn yalnzca kimi yre azlarnda
yaamaktadr.
Bu sesi yazda gstermek iin eski dnemden beri kef harfi

kullanlm, buna da sar kef ya da kf-i nn (nun kefi)
denmitir. rnek olarak, yukardaki kelimelerin yazl yledir:
, , , , , , , , , , ,
, , , . Yeni harflerin kabulne kadar bir yazm
kalnts olarak eski kef'li yazllar devam ettirilmitir. Bu
kelimelerden kimilerinin dnem iinde nun ile yazldklar da
grlr: yerine bunalmak, yerine konu,
yerine yaln gibi. Bu yazllar da seste meydana gelen
deimeyi yaz ile aktaran rneklerdir.
Ayn harfin g, () sesi iin de kullanlmas yznden, ayrc
bir iaret olmak zere, nceki dnemde zerine nokta konmu,
ancak bu noktal kef ( , )Osmanl Trkesi yazmnda
kullanlmamtr.
117
2. ki trl l
Trkede aslnda iki trl l vardr. Bugnk alfabemizde ayrc
bir iaret bulunmaz, ses kaln ve ince nllerle birlikte
sylenirken iki ayr nitelie brnm olur. rnek olarak
almak'taki l ile bilmek'teki l ayn nitelikte sesler deildir.
Bunlardan ilki dilin n ksmnn ukurlatrlmas, arka ksmnn
ise geriye, damak eteine doru itilmesiyle avurttan daha ok
havann gemesi salanarak karlan bir sestir. Buna ukur l, ya
da kaln l denir. kincisi dil ucu n dilere dokunurken havann
dilin iki yanndan avurtlara arparak salnmasyla karlr. Buna
da dz l ya da ince l denir.
Arapann l'si incedir; ancak bu l, Allah kelimesinde, nceki
harekenin (nlnn) a ve u olmas durumunda kaln okunur:
vallhi, nasrullah gibi. Kaln nsz harflerinden sonra uzun
nlyle birlikte kaln okunmas da yanl saylmaz; rnek olarak
salt, talk kelimelerindeki l'ler kaln da okunabilir.
Bunun dnda her yerde ince l olarak sylenen bu sesin Trkeye
girmi olan kelimelerdeki syleniini yazya aktarmak, bugnk
yazmmzn da zm bulamad bir meseledir. Uzun nlden
nceki l'nin incelii nl zerine konan apka iaretiyle belirtilir
(mesel gibi); ama iaretsiz yazldnda, ya da baka durumlarda
farkl okunulara yol aar: halbuki ile kald ki farkl iki l ile
sylenir, ama halbuki'nin ou kez kald ki gibi sylendii
duyulur.
Osmanl Trkesi alfabesinde bu iki ayr ses iin ayr
iaretlerin bulunmam olmas, bu seslerin Arapa ve Farsadan
alnm kelimelerin syleniinde urad deimeleri izlememize
yol vermez. rnek olarak asl ince l ile ll olan kelimenin ne
zamandan beri kaln l ile lala biiminde sylendiini bilemiyoruz.
Ama u tek rnek bile bugn azlara zg syleyilerin bu
dnem iinde de bulunduunu gstermeye yeter. Bunlarn yazya
yanstlm rnekleri pek azdr: kala (kale)'nin kaln l'li
syleniini aktaran kala gibi. Trkenin seslerini ayrntl
olarak deerlendirmi olan Meninski gibi Avrupal gramerciler bu
iki trl sesi ayrmlar, kaln iin zeri izgili bir l ()
kullanmlardr: amak, yaak, bo, atamak gibi.
3. ki damak nsz iin kullanlan harfler: ve

Bu harflerin karlad sesler Trkenin patlamal-tonlu iki
damak nszdr. Bunlar Trke kelimelerde i ses olarak l, m, n,
r, v, y nszlerinden sonra patlamal (sreksiz) nitelikleriyle
gelebilirler: bulgur, glge, damga, yangn, engin, karga, burgu,
118
gergin, savc, sevgi, yayg, toygar gibi. ile karlanan art

damakl nszmz, yanslamalar ile kimi ekler hari, Trke
kelimelerde bata bulunmaz. Alnt kelimelerde boazl bir
nitelikle, gibi yumuak (szmal ya da srekli) sylenirler: galip,
galiba, gani, gayret kelimelerinde syleniteki g byledir. ile
karlanan n damakl nszmz ise patlamal (sreksiz)
niteliiyle Trkede kelime banda bulunabilir: gece, gelmek,
grmek, gemek, gerek, glge gibi.
Bu iki nszmz hece sonunda kaldnda szmal (srekli)
bir nitelik kazanr: ba, da, sa, be, t, demek, denek,
emek, elenmek gibi. Arap harfli yazmda bu syleyi deeri
yazya aktarlamamtr.
te yandan ayn iki nsz zellikle iki nl arasnda
kaldnda syleyite eriyip yok olur ve bir nl atmasna yol
aar: bar (bar), sar (sar), deil (deil), kzcaz (kzcaz) gibi.
Avrupal gramercilerin kaydettikleri syleyiteki bu nitelik
deimesi de yazya aktarlmamtr.
Bugnk yazmmzda ou yumuak g () denilen harfle, bir
bl de y ile yazlan kelimelerde bu seslerin dayandklar ses,
yani g, eski yazmda hep kef ile karlanmtr. Viguier'in (1790)
hepsini y ile aktard g ile yazlan bu kelimeleri aada topluca
veriyoruz.
Tablo 3.10
Eski Bugn Eski Bugn
Viguierin y ile alfabeyle Yazda Syleyite alfabeyle Yazda Syleyite
Aktard g ( ) ile yazl yazl
Yazlan Kelimeler
eer eyer by by
eer eyer
ayet ty ty
ereti eyreti cier ciyer
, eirmek eyirmek i iy
eri eyri deirmen deyirmen
elenmek eylenmek deirmi deyirmi
emek eymek deimek deyimek
ee eye deil deyil
119
le yle demek deymek

gn
ortas denek deynek
t yt dein deyin
tmek ytmek dn dyn
bey seirtmek seyirtmek

bey
beenmek beyenmek seyrek seyrek
Bu kelimeler arasnda bulunan ereti/ireti, Arapa

riyet kelimesinin ekli biiminden halkllam bir syleyii
yanstr. Bu kelime daha XVII. yzylda olarak yazya
geirilmitir. Ty ve deynek kelimeleri de yledir: , .
Syleyite sreklileip y'leen bu g'ler eski okuma dilinde hep

g olarak sylenmitir:
beg, eger, egri, begenmek, ege, eglenmek, bg, gle gibi.
4. Ek nsz c/ ve d/t iin kullanlan iki harf: ve
Trkenin nszlerinin yazmda gsterilmesi bakmndan bir

baka nemli mesele, syleyite nsz uyumuna gre c/ ve d/t
olarak deien eklerin yalnzca cim ve dal ile, tek biimli
yazlm olmasdr: , , , , gibi. Bu yazl okuma dili
yoluyla kltrl ehirlilerin diline bozuk syleyi olarak
gemitir. Bugn zellikle ses sanatlarnn gfteleri
seslendirirken bu okuma syleyiini srdrmeleri, yazdan
kaynaklanan bozukluu gstermek bakmndan ilgi ekicidir:
aladkca, esdikce, etmekde, felekden, ekdiim gibi.
Yazmn Gelime Srecinde Grlen Deimeler
Yukardaki tablolarda grld gibi, eklerin birou iin tek

deil, birka yazl sz konusudur. Bu eitlenme dnem iinde
olmutur. Eski tek biimli yazllar yannda ses deimelerine
bal olarak yeni biimler ortaya km, bunlar bir sre ncekiyle
birlikte, yan yana kullanlm, sonralar yeni biimler tek biim
olarak kullanm alanna hakim olmutur. Osmanl Trkesi
yazmnn sre iinde izlenen en kararsz ve deiken yan
eklerde grlen bu farkl yazllardr. Bunun dourduu sonular
yaplan aklamalarla yeterli lde deerlendirilmitir.
120
zet
Osmanl Trkesi yazmn balca zellikleriyle tanmak

Osmanl Trkesi yazmnn en nemli zellii Arapa ve Farsa
kelimelerin yazllarnn deitirilmeden, olduu gibi
aktarlmasdr. Bu durum belli bir anlay yanstan nemli bir
kuraldr. Bu anlay bir bakma eski yazmn nceliidir ve doru
yazmak her eyden nce dile girmi Arapa ve Farsa kelimeleri
kendilerine zg biimleri ve harfleriyle yazmak demektir. Ne var
ki bu ncelie dayanan uygulama syleyiteki deimelerin
yazyla aktarlmas yolunu kapamtr. te yandan Trke
kelimelerin Arapa ve Farsaya gre olduka farkl ve zengin
nllerini karlamakta alfabe yeterli olmam, buna bir de Trke
kelimelerin yazmnda kendi seslilendirme sistemini, snrl da
olsa, yanstacak kurallarn bulunup uygulanamamas eklenmitir.
Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda yaplan deiiklikleri

tanmlayabilmek
Yazl en dzenli olan kelimeler alntlardr. Bunlarn kaynak
dildeki yazllarnn korunmas eski yazmn ana kuraldr.
Arapa ve Farsadan alnm kelimelerdeki yabans sesler Trke
ortak syleyie girememi, gnlk dile inen kelimelerde ise
seslendirme balangtan beri halkllatrlmtr. Yabans sesleri
sylemeyi eitim yoluyla renenler de gnlk dilin bu alnt
kelimelerini halkllaan biimleriyle sylemiler, ancak Kuran ya
da bir Trke metin okurken bu sesleri kendi deerleriyle syleme
yoluna gitmilerdir. Gnlk dile inerek geni bir kullanm alan
kazanan kelimelerden birounun sylenii yazya da aktarlm,
deitirilmi yazllar, snrl da olsa, metinlere girmitir.
Trke kelime kkleri ve eklerinde nller ve nszlerin

yazllar ile ilgili eilim ve kurallar aklayabilmek
Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nllerini karlamaktaki
yetersizlii her eyden nce nlleri kendi deerleriyle
aktarabilmeyi nlemitir. Eski yazmda nllerimizden iki geni-
dz (a,e), iki dar-dz (,i) ve drt yuvarlak (o,,u,) nl iin drt
iaretin kullanlmas sz konusu olmutur: a ve e iin elif ve
he; ve i iin ye; o, , u ve iin vav. Byle de olsa yazda
nller iin her zaman ve her yerde bu harfler kulanlmamtr;
dolaysyla yalnzca belli yerlerde ve durumlarda kullanlma-
sndan sz edilebilir. Kurallam grnmese de bunun olduka
yaygn bir uygulama olduunu syleyebiliriz.
121
Trke eklerin yazlnda tek ekilli yazma eilimi birok ekte

kurall bir uygulamaya dnmtr. Bu eilimin ortak biimler
kullanmak yoluyla yazda kolaylk salamak dncesinden
kaynakland aktr. Ancak, bu eilim yznden eklerimizin
ounu seslilendirmek, dilimizin zengin nl sisteminin ileyiini
gstermek mmkn olamamtr. Osmanl Trkesi yazmn
renirken, eklerin, ou tek ekilli olan bu yazllarn
renmek en nemli meseledir.
Trkenin nsz sesleri iin Osmanl Trkesi alfabesinde yeterli
saylabilecek lde harf vardr. Bununla birlikte, bata genizsi n
olmak zere, kimi sesleri kendilerine zg niteliklerle vermeye
yarayan iaretler var olmamtr.
Kelime tabanlarndaki nllerin yazm konusunda gelenekleen
durumlardan sz edilebilir; ancak bunun kaplayc bir kurala
dnt sylenemez.
Yapm ve ekim eklerindeki geni-kaln nlnn (a) elif ile

gsterilmesi bir eilimi yanstr; ancak kurall bir duruma
dnmemitir. Eklerin yazlnda en yaygn eilim, dar , i, u,
nllerinin i seste harfle, yani ye , vav ile gsterilmemesidir.
Sonunda dar nller bulunan ok sayda ekin yazl ise nceleri
tek ekilli olmu, uyum sreci iinde ise gelimelere bal olarak
eitlenmitir.
122
Kendimizi Snayalm
1. Bugnk yazmmza gre yazllar da verilmi olan aadaki

alnt kelimelerin hangisinde ksa nl iin harf kullanlmtr?
a. iman
b. icat
c. ifade
d. izah
e. ikaz
2. Bugnk yazmmza gre yazllar da verilmi olan aadaki

alnt kelimelerin hangisindeki vav uzun nl yerine
kullanlmamtr?
a. cumhuriyet
b. nuri
c. rutubet
d. put
e. tufan
3. Aadaki Trke kelime iftlerinin hangisinde ekim ya da

yapm eki yoktur?
a.
b.
c.
d.
e.
4. Aadaki kelimelerin hangisinde ek nlsnn yazl taban

nlsyle uyumlu deildir?
a.
b.
c.
d.
e.
123
5. Aadaki kelimelerin hangisinde y sesi ile yazlmaz?
a. bey
b. ty
c. byle
d. seyrek
e. by
6. Aadaki Arapa veya Farsa kelimelerden hangisinin ana

harflerinde deiiklik yaplmtr?
a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadaki kelimelerin hangisinde hemze'nin yazl yanltr?
a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadaki iki heceli Trke kelimelerin hangisinde ilk hece

nls gsterilmemitir?
a.
b.
c.
d.
e.
124
9. Aadaki kelimelerin hangisinde 1. kii eki vardr?

a.
b.
c.
d.
e.
10. Aadaki eklerden hangisi Trke tabanlarda kalnlk-incelik

srasn belirler?
a.
b.
c.
d.
e.
125
1. c Yantnz doru deilse, yanl ise, Arapa ve Farsa

Kelimelerin Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu
yeniden okuyunuz.
2. d Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin
Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu yeniden
okuyunuz
3. e Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu
yeniden okuyunuz
4. b Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
yeniden okuyunuz
5. c Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
yeniden okuyunuz.
6. a Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin
okuyunuz.
7. e Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin
okuyunuz.
8. d Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
yeniden okuyunuz.
9. e Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
yeniden okuyunuz.
10. a Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve
yeniden okuyunuz.
126
Sra Sizde 1
Tabii ki olmutur. Her dilin kendine zg sesleri vardr ve yazm
bu sesleri aktaran harf dediimiz iaretlere yer verir. Alnt
kelimelerde alnm olduklar dillerdeki zel sesleri karlayan
ayr iaretlerin bulunmas her kelimenin yazln ayr ayr
bellemeyi gerektirmitir. te yandan alnt kelimeler alc dilin
seslerine gre seslendirilir. Yazllarn korunmas syleyite
ortaya kan deimelerin yazya geirilmesini nlemi, bu da
yazlla okuyu arasnda ayrla yol amtr.
Sra Sizde 2
Elbette vardr. Her dilin kendine zg sesleriyle kurulmu bir ses
dzeni bulunur. Baka dillerden alnan kelimeler dilin bu
dzenine uygun biimde seslendirilir, bu da olaan olarak
syleniteki deiikliin yazma yanstlmas sonucunu dourur.
Bu bakmdan Arapa ve Farsa kelimelerin yazlnda yaplan
deiiklikler dorudan Trkedeki sylenileriyle ilgilidir.
Sra Sizde 3
Evet, sz edilebilir. Trkenin ok saydaki yapm ve ekim
ekinin Osmanl Trkesi yazmnda deimez, tek ekilli
yazllar olmamtr. Bununla birlikte ite kalan nl sesleri
harfle gstermemek, bata ve sondaki nllerin yazlnda ise
oklukla ayn harfi kullanmak gibi bir eilim ve buna dayanan
kurallam bir uygulamadan sz edebiliriz. Ne var ki, birtakm
sebeplere bal olarak, birok ekin yine de birden ok yazl
biimi olmutur. Yazmdaki bu dzensizlik ve eitlilik,
syleyiin yazla yanstlmasn byk lde engellemi, bu da
yazmn etkisiyle, konuma dilinden olduka farkl ve bozuk bir
okuma dilinin domasna yol amtr.
127
Deny, J. (1921). Grammaire de la Langue Turque - Dialekte

Osmanli, ev. Elve, A. U. (1941-1953). Trk Dili
Grameri, stanbul.
Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri, stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, no.
2558.
Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque,
Constantinople.
128

129
4
Amalarmz
eviriyazy tanmlayabilecek,
eviriyaz alfabesinin hangi amalarla kullanldn aklayabilecek,
nitelerde kullanacamz eviriyaz sistemini ve alfabesini tanyp,
uygulayabilecek,
eviriyaz alfabe eitlerini tanyacak ve bunlarn hangi amalarla
hangi metinlere uygulandn belirleyebilecektir.
eviriyazda yazm kurallar ve noktalama kullanlmasnn nedenlerini
listeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
eviriyaz
Dil, Sesler ve Yaz
Dilde Deiim
Alfabe ve Ses Sistemi
Sesil Alfabe
Yazm Kural
erik Haritas
EVRYAZI NEDR?
EVRYAZI ALFABES
KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES
ETL EVRYAZI ALFABELER
EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA
130
eviriyaz
GRfi
nceki nitelerde Osmanl Trkesi alfabesi, bu alfabenin harflerinin
gsterdikleri ses deerleri ve bu dnemin yazm zerine gerekli aklama-
lar yapm, bu arada dilin ortaklaa kulland Arap asll alfabenin,
Trkenin seslerini ve ses dzenini gstermekteki yeterlik derecesi ile ek-
siklik ve kusurlarn gstermitik. Bylece bu dnem metinlerini bugn
kullanmakta olduumuz alfabenin iaretleriyle nasl aktarmamz gerektii
konusuna gelmi bulunuyoruz.
EVRYAZI NEDR?
Bir dilin eski bir dneminde, farkl bir alfabeyle yazlm metinleri kul-
lanlmakta olan alfabeye aktarma ilemine eviriyaz (transkripsiyon),
bu uygulamada kullanlan alfabeye ise eviriyaz alfabesi denmektedir.
ki alfabe sisteminin farkl olmas yznden kullanlacak eviri alfabe-
sinde birtakm ayr iaretlere yer verilmesi gerekebilir ve bu olaandr.
Ancak asl nemli olan bu evirinin dayand anlaylarn ve amalarn
nceden belirlenmesidir. eitli anlay ve amalara gre bu eviri ile-
mi eitlenir.
eviriyaz, aslnda bir metnin yazld dnemin dilindeki ses birimle-

ri ile bunlarn bildiriim sistemindeki ileyileri hakknda bilinen ya da
trl kaynaklardan elde edilen deerlerin kullanlmasyla gerekletiri-
len bir seslendirme uygulamasdr. Bununla birlikte Arap asll eski Trk
alfabesiyle yazlm metinlerde seslerin ve bunlarn dilin i sisteminde-
ki ileyilerinin deerleri zerine tam ve doyurucu sonular elde edile-
mediinden, bugne kadar yaplagelmi yaz evirimleri, bir lde ses
131
iaretleri olan harfleri birebir aktarma ile badatrlm kark bir
sistem olmutur.
Bundan sonraki nitelerde verilecek rnek kelimeler ve
metinlerde kullanacamz sistemin dayanaklarn gstermek
zere dil, sesler ve yaz zerine yeniden bir deerlendirme
yapmak yararl olacaktr.
Dil, Sesler ve Yaz
Dil toplumlarn var ettikleri bir rn, bir toplumu oluturan

kiilerin beyinlerindeki ortak grntler sistemidir. Bu sistemin
kurucu birimleri seslerdir. Yaz ise bir aratr; konuma dilinde
zincirlenen her ses birimini iitme organmzca alglanan
deeriyle grme organmzca alglanmak zere aktarmaya yarar.
Bir baka deyile, yaznn varlk nedeni dili gstermektir. Dilleri
genellikle yalnz yaz araclyla tanrz.
Dilde Deiim Karsnda Yaz
Dil srekli olarak deiir. Bu deiimde yaznn da etkisi bulunur,

ama yaznn olmamas hibir zaman dilde deimeye yol amaz.
Yaz balayc ve buyurucudur. Kar koyulmaz bir baskyla
dili etkiler. Bu durum en ok yazl metinlerin nemli bir yer
tuttuu, zengin bir edebiyatn geliip yayld dillerde grlr.
Bu gibi dillerde gzle alglanan grnt syleyii ynlendirir ve
bunun sonucunda ortaya yanl syleyiler kar. Dil asndan bu,
tersine bir ileyitir ve hi de salkl bir durum deildir.
Kulland alfabe yznden dilimiz bu hastalkl durumu
yzyllarca yaamtr.
Bir alfabe dilin seslerini hibir karkla yol amadan
gsterebilmelidir. Baka bir dilden alnmam, yani daha nce
kullanlm olmaktan doan tutarszlk ve kusurlar bulunmayan
bir alfabe balangta dilin seslerini en uygun biimde
yanstabilecektir. Ne var ki yazyla syleyi arasndaki uyum ksa
srede bozulaca iin, onun da yine tutarszlk ve kusurlara
brnmesi kanlmazdr.
Birinci nitede de belirttiimiz gibi, dil durmadan geliir ve
deiir; alfabe ve yaz ise tek ekillie bamldr, olduu gibi
kalma eilimindedir. Bylece harf dediimiz biimler giderek
gstermesi gereken seslerin karl olmaktan kar. Bir dnemde
sesleriyle uyuumlu olan bir yazma biimi bir sonraki dnemde
uyuumsuz duruma gelir, bu yzden deiiklii yanstabilmesi
132
amacyla deitirilir. Bu yeni biim, Osmanl Trkesi yazmnda

birok ekte grld gibi, nceki biimle bir arada, ou kez de
birbirinin yerine kullanlabilecek, sonra bunlardan eski olan
yerini yeni olana terk edecektir. Eskimek ve deitirilmeye boyun
emek yaznn deimez kaderidir. Bir dilin tarihinde deime
basamaklarnn ancak birinde grlen denklik ve uyuum sonraki
basamakta grlmez; nk gelime sreen, yazm ise
duraandr. Biri durmaz, ilerler; br ylece kalr. Sonu olarak
uyumazlk hep srer gider.
Alfabe baka bir dilden alnmsa, iki dil arasnda bulunmas
olaan farklar yznden, yaz sisteminin imknlar yeni
ileyiinde uyum gl eker; kimi ynden tutarszlk, kimi
ynden de yetersizlik gsterir. Bu durum zaman iinde birtakm
zm araylarna yol aar, birtakm arelere bavurmak
kanlmaz olur.
Tutarszlklarn en ktlerinden biri ayn ses iin birden ok
harfin bulunmas, yetersizliklerin en kts ise dile zgelik
kazandran temel seslendirme sistemini yanstacak sayda iaret
bulunmamasdr. Arap asll eski Trk alfabesi hem tutarszlk,
hem de yetersizlik asndan en arpc rneklerden biridir.
Sonu olarak, yaz, dilin bedenine gre biilip dikilmi bir
elbise deil, zerine ekilmi bir rtdr. Trkenin bu
dneminde yaand gibi, bu rt kimi zaman dil yapsn
bsbtn kaplar ve onun gerek grntsn iyice belirsizletirir.
Alfabe ile Ses Sisteminin likisi
Hangi alfabe kullanlm olursa olsun, yaz iaretleri yine de dilin

ses sistemini gsteren aralar olduuna gre, bir dilin eski
dnemindeki durumunu aydnlatabilmek iin yaplmas gereken
i, grnty yanstan bu aralarn sistemle ne lde uyutuunu
belirlemektir. O hlde konumuz bakmndan nemli olan,
Osmanl Trkesi alfabesinin ve yazmnn Trkenin ses
sistemini gstermekteki durumunu doru deerlendirmeye
almaktr. Byle bir ie giriildiinde yaznn aracl ancak
yorumlanmak artyla bir deer tayabilir. Asl glk buradadr
ve yazdan doru yorumlara ulalmas konunun en can alc
noktasdr. Bu yolla ulalacak sonu, incelenen dnemin ses
sistemini ortaya koymak, bir baka deyile, kulland seslerin
dkmn yapmak olacaktr.
Her dil birbirine gre iyice farkllam belli sayda ses birimi
kullanr. Dilin belli bir dnemi zerindeki almalarda bu
birimlerin ortaya karlmas en nemli ve birincil itir. te
133
yandan Osmanl Trkesi dneminde olduu gibi, yabanc

dillerden alnm kelimelerin seslendirilmesinde dilin kendi
sesleri yannda bu kelimelerdeki yabans seslere ne lde yer
verildiini belirlemek, bunlarn dilin kendi ses sistemine alnp
alnmadn ya da ne lde ve hangi snrlar iinde kalnarak
alndn ortaya koymak gz ard edilemez bir gerekliktir. 3.
nitede vurguladmz gibi, eski yazmn balangtan beri
benimsedii ana kural alnt kelimelerin yazmlarnn
deitirilmemesiydi. Bu anlaya gre yazm bilmek, Arapa ve
Farsa kelimeleri doru yazmay bilmek demekti. Byle olunca
dile girdikleri andan itibaren genel konuma dilinde Trkenin
sesleriyle sylenmi olan alntlarn uratldklar ses
deiikliklerinin yazya yanstlmas yolu kapanm oluyordu.
Halbuki baka bir dilden aktarlm kelimelerin yazl bir
dnemde o kelimenin nasl sylendiini belirlemenin en kestirme
ve gvenli yoludur. Ne yazk ki, Osmanl Trkesi yazm byle
bir uygulamaya yer vermemitir. Bununla birlikte, yine nceki
nitede grdmz gibi, metinlerde belli sonulara ulamamza
yarayacak rneklerle, az da olsa, karlaabilmekteyiz.
Bir alfabe dilin btn seslerini gsterebilir mi? Bu soruyu

bugnk alfabemizi gz nnde bulundurarak yantlaynz.
Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar
Yaayan bir dilin seslerini ve bu seslerle kurulmu sistemini

ortaya koymann yolu dolaysz tanma yoludur. Veri dilde
canldr, tantc deeriyle yaamaktadr ve kendisine kimlik
kazandran nitelii btn ayrntsyla ele verir. Yaplacak ey ses
birimlerini yaamakta olan deerleriyle belirleyip sistemi ortaya
koymak, sonra da kullanlmakta olan iaretler sistemi, yani alfabe
ile bu sistemi karlatrmaktr.
Gemiteki bir dil, ya da bir dilin belli bir dnemi sz konusu
olduunda durum deiir. Bu durumda yaplmas gereken i,
dolayl veriler elde etmek ve sistemi kurma yolunda bunlarn
klavuzluuna dayanmaktr. Bu durumda bavurulacak iki ana
kaynak vardr:
1. lk kayna d malzemeler oluturur. Bu da o dnemde
yaayp da syleyii dolaysz tanma yoluyla tasvir etmi
kimselerin tanklna dayanr.
Osmanl Trkesi zerindeki almalar asndan tanklar
Avrupal gezginler, ticaret amacyla stanbul ve zmir bata
olmak zere belli ehirlere gelip gidenler, en nemlileri de
134
yalnzca dil renmek amacyla gelip de uzun sre kalarak

gzlemde bulunanlardr. zellikle bu sonuncularn XVII. ve
XVIII. yzyllar Trkesi zerine yazm olduklar
gramerler ve szlkler dilimizin bu alarn, ses sistemi
bata olmak zere, ok ynl tanmak asndan byk
deer tar. Bununla birlikte bu kaynan aktard bilgiler
ou kez kesin sonulara ulamamza yetmez. Her eyden
nce ilenen malzeme snrl, kullanlm olan Latin asll
seslendirme iaretleri kark ve tutarszdr. Ayrca bunlarn
uygulanmasnda izlenen yol ak ve sistematik deildir. Bu
yzden zellikle dudak (dzlk-yuvarlaklk) uyumunun
gelime basamaklarn izlemek, mevcut farkllklarn
sebeplerini doru deerlendirebilmek asndan bu
malzemelerin salad veriler yeterli saylamaz.
2. kinci kaynak, seslerin dilde i geliimi, belli seslerin yazda
gsterilmesindeki eitlilik ve edebiyatta kullanmndan
elde edilen delillerdir.
Dil seslerinde deiimler dzenlidir. Harflerin gsterdii
deerler bir gelimenin rndr. Bu yzden bir harfin yanstt
deeri belirlemek istediimizde daha nceki bir dnemde onun
hangi sesi/sesleri gsterdiini bilmek ok nemlidir. rnek olarak
Trkenin bugn n harfiyle yazlan genizsi n sesi ile k ve g (, y)
seslerini gsteren gibi.
Seslerin yazda farkl harflerle gsterilmesi de birtakm

deerleri belirlemek asndan nemlidir. Osmanl Trkesi
yazmnda grld gibi, ayn nsz sesin birden ok harfle
gsterilmesi, nl sesin deerini belirtmek iindir: / ; / /
, ; / / harflerinde grlen nbetlemeler bulunduklar
hecelerin kaln-ince sralarn gstermeye yarar.
Baka dilden aktarlm kelimelerin yazl da nasl
sylendiklerini gstermek bakmndan nemlidir. Osmanl
Trkesi yazm Arapa ve Farsa kelimelerin asllarndaki gibi
yazlmasn kural olarak benimsemi olsa da, birok metinde
karlatmz farkl yazllar dorudan syleyii gstermek
amacyla ilikilidir.
Trkenin uyum kanunlar gibi, dilin dayand kimi ses
dzenleri de alnt kelimelerin syleniini aydnlatmada yol
gsterir. inde damak nsz bulunan ok saydaki ekimizin
Osmanl Trkesi dneminde nl-artl deerleri gsteren ayr
harflerle yazlm olmas ( / ; / / gibi)
135
eklendikleri yabanc kelimelerin en azndan son hece nllerinin

syleni deerlerini gsterir.
Edebiyat eserleri de syleyii belirlemekte nemli ve deerli
kaynaklar saylr. Manzum eserlerde kullanlan l sisteminin
hece saysna ya da yapsna (kapal-ak, uzun-ksa) dayanmas
ou kez yabanc kelimelerdeki nl niceliklerini (rnek olarak a,
i, u'nun uzunluunu) belirlememize yardmc olur. te yandan
nazmda kafiye, nesirde ise seci denilen ses denklikleri yine
birok durumda ses deerleri konusunda bizi aydnlatr (sonu ile
yazlm kelimenin ile yazlanla kafiyeli olmas, kafiye
uygunluunu gstermek amacyla sreklilemi n damak nsz
g'nin yerine ile yazlmas gibi).
te btn bu bilgi edinme yollar ve kaynaklar bir dnemin

ses sistemini, btnyle olmasa da, belli bir lde tanmamza
klavuzluk eder.
Osmanl Trkesi dnemine ait metinlerde ayn alnt kelimenin

farkl yazllarn nasl deerlendirilmeliyiz? Bunlar hangi
bakmdan nemli saylr?
EVRYAZI ALFABES
Yaz sistemleri trl trldr. Kimisi, ince gibi, kavramlara
Sesil. Dilcilik alannda dayanr, kimisi ise sesildir. Sesil olan, kelimede birbirini
kullanlan bu terim
izleyen seslerin oluturduu zincirleme dizilii gstermeyi
uluslar aras bir terim
olan fonetik (phonetics) amalar. Bunlarn da kimi hecelik, kimi de alfabetiktir, yani szn
kelimesinin karldr. en kk birimlerine dayanr; Trke dernek, gezmek,
keskinletirmek, gstereceim kelimelerinde olduu gibi.
En ideal alfabe her yaln sesin bir tek iaretle gsterildii
alfabedir. Byle bir alfabenin kullanld yaz da dilin seslerini
karkla yol amadan gsterebilir. Bu adan bugnk
alfabemizin konuma zincirindeki her sesi birer iaretle gsteren
olduka ideal bir alfabe olduunu syleyebiliriz.
Kimi dillerin yaz sisteminde ise yalnzca nszlerin
gsterilmesiyle yetinilir. rnek olarak Arap yazsnda bizim
bereket yazdmz kelime brkt (), frsat yazdmz kelime
frst () gibi yazlr. Osmanl Trkesi dneminde
kullandmz bu alfabeyle yukarda verdimiz Trke kelimeler de
136
byk lde bu yazm esasna dayandrlarak yle

yazlmlardr: , , , .
Trke kelime kkleri ile eklerde nllerimizin yazl

durumlar ile bunlarn geleneklemi biimlerini nceki nitelerde
gsterdik; bu arada bir dnem boyunca uygulanmak bir yana,
dnem iinde uzunca bir sre kullanlm bir yazm sisteminden
bile sz edilemeyeceini belirttik. Bu durumda gerek kendi
kelimelerimizin, gerekse alnt (Arapa ve Farsa) kelimelerin
nasl seslendirilecei ve nasl aktarlacann bal bana bir
mesele olduu da ortaya km oldu. Alnt kelimelerin anlamyla
ilgili olmak ynnde doru okunmalar, ileriki nitelerde
edineceimiz birtakm bilgilerle belli bir lde mmkn
olabilecektir. Ancak doru okunmu bir kelimenin ayn zamanda
doru bir seslendirme ile nasl aktarlmas gerekecei de ayr bir
konudur.
En kolay yol, ilk nitedeki rnekler zerinde uyguladmz
gibi, yalnzca bugnk alfabemizin harflerini kullanmaktr. Byle
bir uygulama ancak ilgili dnem zerine yukarda sz ettiimiz
kaynaklardan elde edilen ses deerlerinin basite gsterilmesine
dayanr. Ne var ki, kimi deerlerin gsterilmesinde kullanlan
alfabe yeterli olmayabilir. O zaman yaplacak i mevcut alfabeye
birtakm iaretler eklemektir. Bunlar bugn de yazmda yer
verdiimiz ^ (apka), (kesme) gibi snrl sayda iaretler
olabilecei gibi, syleyiten ok yaznn biim ve ayrntlarn
gsteren iaretler olabilir. eviriyaznn eitlenmesi, ite bir
yandan kaynak metin alfabesinin dnemin konuma seslerini
yanstma konusundaki durumunu yorumlayarak elde edilen
verilerle sesleri gstermeye; te yandan da, herhangi bir yorum ve
deerlendirmeye dayanmakszn, yaz zelliklerinin ayrntl
olarak aktarlmasna dayanr. Osmanl Trkesi metinleri
zerindeki eviriyaz uygulamalar bugne kadar daha ok ikinci
anlay yanstm, byk lde yazla baml kalmtr.
Uygulama asndan u konu ok nemlidir: Kullanlan
iaretler, ancak eski dnem metninin farkl alfabesini de iyi
bilenler iin pratik bir deer tar. Bu yzden, eskiden kullanlm
bir alfabenin harfleri ve bunlarn trl deerleri ile yaznn
zelliklerini ayrntl olarak gstermek ancak ilm almalarda
tutulacak bir yol olmaldr. Konusu bakmndan nemli, geni bir
okuyucu kitlesine ulamas istenen metinler iin bu uygulama
gereksizdir.
137
Osmanl Trkesi dneminde kullanlm olan Arap asll

alfabenin Trkeye uygulanmasnda karlalan en nemli sorun
ne olmutur?
eviriyazl Metinler
Burada kullanacamz sistemi vermeden nce, setiimiz

eviriyaz yolunun kaynaklarndan olan Latin alfabesiyle yazlm
metinlerden ksaca sz etmemiz gerekiyor. Bunlara eviriyazl
metinler diyoruz. En nemlileri XVII. ve XVIII. yzyllara ait
gramerler ve szlkler ile kimi metinlerdir. Bunlar arasnda ilk
srada yer alanlar da XVII. yzyl iin Meninski'nin (1680),
sonraki yzyl iin ise Viguer'in (1790) grameridir. Her ikisi de
konuma dili ile okuma dili arasndaki fark vurgularlar ve
kullandklar eviriyaz alfabelerinde bu ayrl gsterirler.
Aralarndaki balca fark, Meninski'nin, okumularn ikinci dili
olan okuma dilini ne karmas, Viguier'in ise konuma dilini
esas almasdr. Yaptklar eviriyazlarda birbirine gre eksikler
ve tutarszlklar bulunmakla birlikte, her ikisi de Osmanl
Trkesi dnemi konuma dilini deerlendirmemize yetecek
sayda rnek verirler. Aada bu iki nemli kaynaktan eviriyaz
rnekleri verecek, zellikle konuma dili ve okuma dili diye
yaptmz ayrmn dayanaklarn gstermi olacaz.
1. Meninski Osmanl Trkesi'nin seslerini tantrken Arapa ve
Farsa ile karlatrmalar yapar, alfabede bu dillere zg nl
ve nsz sesleri tantr. Birok nsz sesin Trke konuma
dilinde kullanlmadn bildirir, eviriyaz alfabesinde bunlar
yerine tek iaret kullanr: yerine s gibi. Yazdaki btn
nl uzunluklarn gsterir. Halkllam kelimelerde deien
ses deerlerinin yazya da aktarldn gsteren ok sayda
rnek verir. Gerek yapm, gerekse ekim eklerini tantrken her
birinin konuma ve okumadaki deiik biimlerine deinir
(avretin- avretn, ata-at, ava-av, suya-suye, sudan-suden,
sular-suler, azar azar-azer azer gibi). Bununla birlikte verdii
eviriyaz rnekleri okuma dili arlkldr. te yandan
kulland sesil alfabe olduka ayrntl saylr ve hem okuma,
hem de konuma dilinin zengin ses eitlerini gsterir.
Aadaki rnekler, Meninski'nin, kltrl kimselerin yazya
baml okuma dilini gsteren evirilerini tantmak iin
seilmitir. Onun eviriyazlarn aktarmak iin kullandmz
harfler, birounu kendisinin de kullanm olduu bugnk
alfabemizin yaln harfleridir. Ek olarak, nl uzunluklar iin
onun izgicii (,,) yerine apka (, , ), a ile e aras bir
138
nl sesi gstermek zere aksanl a (), iin kulland gh

yerine , iin kulland k yerine , genizsi n iin kulland
n- yerine ve iin kulland yerine de kesme iareti olan
iaretini kullandk:
roe aldm.
erb osi alt aydr.
Bu andan vye (oa) ziydedr.
Gzellikte ve mrvvette bu aa libtr.
Ben saa bir at balayim.
Finlerinden durulmaz old.
Getrdg etmegi yedm.
Atmi sattm.
Bu ati alr misn?
Bu lde drt top vardr anca.
139
Neme didkleri memleketten geldk.
lemm yotur, nice yazayim.
Benm arndame brhm dirler/derler.
Kim geldgin bilrm.

2. Viguier'in kulland eviriyaz alfabesi Meninski'ninkinden
olduka farkldr ve iinde ok sayda ikili, l harf bei
bulunur (u iin ou, iin eu, c iin dj, iin ch, iin tch, n
damaksl g ( )iin gu, bunun bir deiii iin gui, art damaksl
g ( )iin g, sreklisi iin gh gibi). Gramerinin bal
bulunduu eksen konuma dilindeki amaz nl uyumlardr.
Bununla birlikte gerek ehirli kltrl kimselerin dilindeki,
gerekse hoca dedii okuma-yazma retenlerin yazy
seslendirmelerindeki bozuk ve aykr biimleri, Meninski'ye
gre daha ak olarak, metinler zerindeki ikili eviriyaz
uygulamalaryla gsterir. Gramerine koyduu ok saydaki
aklama notu, ayn kiilerin konuma dili ile okuma dili
dediimiz ikincil dilindeki fark btn aklyla ortaya koyar.
Konuma dilinin zengin ses eitlerini yanstmakta
Meninski'den daha ileri gider, bugn yazda gstermediimiz
deimeleri bile gsterir (anlarn yerine annarn, alamak
yerine anamak, haynlk yerine haynnk gibi), ancak nedense
eklemedeki nsz benzemelerini aktarmakta ondan ayrlr, bu
konuda kaytszdr ( Allahtan yerine Allahdan, arttrrsa yerine
artdrrsa, eyledikte yerine eyledikde gibi). Ayn kaytszlk
nl uzunluklarn gsterme konusunda da grlr, uzunluk
iin bir iaret kullanmaz. Ancak bu meseledeki durumu
kaytszlktan ok kararsz bir durutur. Kararszlnn sebebi
de alnt kelimelerin uzun nllerinin syleniinde sz iinde
grlen deikenlik; yani ak, kapal hecelerde ortaya kan
syleyi farklldr.
Dzenledii alfabeyle yapt eviriyazlarn aktarmak iin
kullandmz harflerin ou kendisinin de ayn deerlerle
kullanm olduu bugnk alfabemizin harfleridir: a, i, o, b, d, f,
140
l, m, n, p, r, s, t, v, y, z gibi. Viguier kimi harfleri farkl ses

deerleri iin kullanmtr: e'yi iin, u'yu iin. e nls iin
kulland harf ise ak aksanl e ()'dir. Setii harf bekleri (ou,
eu gibi) yerine yine bugn ayn ses deerlerinin gstergeleri olan
yaln harfleri kullandk: ou iin u, eu iin , dj iin c gibi. Yazar
iin q, iin gh, Arapa kelimelerdeki iin de qh kullanmtr.
Biz q iin , gh iin , qh iin ise kullandk. Ek olarak, genizsi n
iin onun italik n'si yerine 'i tercih ettik. ayn', onun yapt
gibi, kesme iareti () ile gsterdik.
Viguer, rnek metinlerinin bir blnde iki ayr syleyie
(telaffuza) gre eviriyaz uygulamas yapmtr:
1. Syleyi biimi = Okuma dilinin, okur-yazarlarn, onun
deyiiyle hocalarn, yani okuma-yazma retenlerin
syleyiini gsterir.
2. Syleyi biimi = Ortak konuma dilindeki syleyii gsterir.
1. syleyi: Kamilleri, Allah dostlerini glleri Tari

ainesidr, daima baar ve anleri vcudi Allah sarayidr,
Mevlani ilmi olduu in.
2. syleyi: Kamillerin, Allah dostlarnn gnlleri Tar
ayinesidir, daima baar ve annarn vcud Allah saraydr,
Mevlann ilmi olduu iin.

1. syleyi: Allahe ak olan, gl ainesini Hae tutar. Ani
aci szle paslandiran, Tarini dmenidr.
2. syleyi: Allaha ak olan, gnl ayinesini Haa tutar. An
ac szle paslandran, Tanrnn dmandr.
141
1. syleyi: Kibir glnden ayinlik tutan ademde Allah

nazari olmaz. Tari daima kend rzasi ile, orusi ile olan
kimselere merhamet ider. Dnya mali ile kibirlenen kendini
zengin sanur; henz arab olm aberi yok, Allahden
ayrilm.
2. syleyi: Kibir gynnden haynn tutan ademde Allah
nazar olmaz. Tanr daima kendi rzasyla, orusuyla olan
kimselere merhamet eder. Dnya maliyle kibirlenen kendini
zengin sanr; heniz harab olmu haberi yok, Allahdan
ayrlm.

1. syleyi: Allah yoline can viren, eziyyetlerine sabr
tehamml iderse, doste vasl olur. Sz ile syleyb zinde
olmazsa, ol adem Allahe vasl olmaz.
2. syleyi: Allah yoluna can veren, eziyyetlerine sabr
tehamml ederse, dosta vasl olur. Szle syleyib znde
olmazsa, ol adem Allaha vasl olmaz.

1. syleyi: Bir insan Haden gelen derdlere, mihnetlere,
acilere sabr idb krini artdirirse, Tarini has ulidr.
2. syleyi: Bir insan Haden gelen derdlere, mihnetlere,
aclara sabr edib krn artdrrsa, Tanrnn has uludur.
1. syleyi: Ey insan, bu aleme gelmeden mrad hayvan gibi

vatini germek hneri degldr. Marifetullahden
aberdar olmazsa, sen sanma ki bu dnya muft meskendr,
mri gider kira yerine.
2. syleyi: Ey insan, bu aleme gelmeden mrad hayvan gibi
vaktini geirmek hneri deyildir. Marifetullahdan
haberdar olmazsan, sen sanma ki bu dnya muft meskendir,
mrn gider kira yerine.
142
1. syleyi: Bir kimse kendini bildi, fazileti arama zerine

farz oldi.
2. syleyi: Bir kimse kendini bildi, fazileti arama zerine
farz oldu.

1. syleyi: al beyninde alini aib idenlere deli dirler.
bret gzi ile nazar itse, aillu dedigi ademlerde delilik
zuhur eder ki sylenen delilerden on at beter.
2. syleyi: Hal beyninde aln ayb edenlere deli derler.
bret gzyle nazar etsen, all dediyin ademlerde delilik
zuhur eder ki sylenen delilerden on at beter.
1. syleyi: Adem olan syleyecek oldui vait arusindeki

zati ymetini bile. Kelami dnerek, tefekkr idb, yle
tarir eyleye. Diline gelen szi demede kendini cahilligini
anadr.
2. syleyi: Adem olan syleyecek olduu vait, arsndaki
zatin ymetini bile. Kelam dnerek, tefekkr edip, yle
tarir eyleye. Diline gelen sz demede kendinin cahilliyini
anadr.

1. syleyi: nsane eylik iderse zayi olmaz; ey ad ile
sylenirsin. Yaramazl iderse, kt nam ile fasli olur.
2. syleyi: nsana eylik edersen, zayi olmaz; eyi adla
sylenirsin. Yaramazl edersen, kt namla fasln olur.

1. syleyi: Sirrii ve gizl iii her ademe syleme, ayriye
duyurr. Her ademi sirr salar sanma.
143
2. syleyi: Srrn ve gizli iini her adama syleme, ayrya

duyurur. Her ademi srr salar sanma.

1. syleyi: Bir dost esrarini sana syledi; kimseye syleme
diy tembih eyledikde, o kelami sadl ile salarsa
medhi olur.
2. syleyi: Bir dostun esrarn sana syledi; kimseye syleme
deyi tembih eyledikde, o kelam sadlla salarsan,
medhin olur.
KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE

ALFABES
Yukarda verdiimiz eviriyazl metinler, Osmanl Trkesi
dneminde iki syleyi biimi bulunduunu, bunlardan birinin
yazya baml bir okuma dili syleyii olduunu, tekinin ise
olaan konuma dilini yansttn ak biimde gstermektedir.
Bu durumda karmza u soru kyor: Bu dnem metinlerine
uygulayacamz eviriyaz sistemi ne olmal, hangi seslendirme
tabanna dayanmaldr?
Bu konu bugne kadar bu balamda tartlm deildir. Dil,
edebiyat, tarih, sanat tarihi gibi alma alanlarnda yaymlanm
metinlerde bugne dek uygulanm sistem kark, seslendirme
esaslar ynnden yorumsuz, dildeki i gelimeleri gz nnde
bulundurmayan, dolaysyla yanstmayan bir nitelikte olmutur.
Bu konunun, uzmanlarnca yeniden tartlmas ve yeni yollar
aranmas gerekmektedir.
eviriyaz Sistemimiz
Bizim bundan sonraki nitelerde yer alacak metinler ve rnek

kelimeler zerinde uygulayacamz eviriyaz sistemimize
gelince:
a. Bu sistem her eyden nce konuma diline dayanacak,
kaynaklardan elde edilmi sonular yanstacak, konuma
dili seslerini gsteren bir seslendirme olacaktr. Bu
sonular, daha nce baka vesilelerle ve zellikle 3.
nitenin eklerle ilgili rneklerinde uyguland gibi,
Trkenin uyumlarna bal, akas bugnk ortak
syleyie ok yakn olacaktr. Dilimizin uzun bir dnemi,
144
hemen hemen 400 yllk bir zaman dilimi iin bylesi bir
eviriyaz sistemini semek ne derecede doru ve
yerindedir? Bu sorunun cevab bizce olumludur; nk
zellikle Arap asll eski alfabeyi iyi bilmeyenler iin hibir
deer ifade etmeyen iaretlerle ykl, byk lde yazya
baml, uyumlar bata olmak zere, Trkenin temel yap
zelliklerini dikkate almayan bir eviriyaz sisteminin, bir
belirsiz dili aksettirmekten te bir deeri olamaz.
b. kinci olarak, eviriyaz alfabemiz bugnk alfabemizin
harflerine eklenmi az sayda iaretli harfle zenginletirilmi
bir alfabe olacak; yazy deil, dnemin konuma seslerini
gsterme temeline dayal bulunacaktr.
Kullanacamz iaretli harfler unlardr:
1. , , ,
Bu harflerdeki uzatma iaretleri, Arapa ve Farsa kelimelerde
hareke karl olan a, i, u nllerinin nicelik (uzunluk) deerleri
iin kullanlm olan elif, ye, vav harflerine karlktr:
chil, basret, sret, zr gibi. Ayn harflerin
Trke kelimelerde byle bir deeri bulunmaz; bu yzden
eviriyazda herhangi bir deer ifade eden iaretle gsterilmeleri
sz konusu deildir. Ancak Trkenin yazm (iml) tarihiyle ilgili
zel almalarda yazl durumlarn gstermek amacyla
birtakm iaretler kullanlabilir. Bu tr almalar ise yalnzca ilim
dnyasn ilgilendirir.
2. ve
a ve e zerine konmu kapal aksan iareti () bu nszlerdeki
kapallk niteliini gsterir. Buna gre , a ile e arasnda, a'nn
daralm ve incelmi bir deiii (varyant) dir. Daha nce de
grdmz gibi, Arapann a's byle bir a'dr. Ancak Trke
syleyite bu a'lar Trkenin olaan aklktaki a'sna dnd
iin, okuma dili syleyiini gsteren ferhlik,
ksbcik gibi rnekleri aktarmakta kullanlacaktr. ise, e ile i
arasndaki i'ye yakn bir e sesini gsterir. Trkede kkten gelme
byle bir nl ses bulunduu paylalan bir gr yanstmaz,
tartmaldr. Bu yzden , , gibi yazlm
kelimelerdeki nly eviriyazda konuma dili syleyiine gre
e olarak aktarmann daha uygun olacan eviriyaz metinleri
gstermektedir: yer, yemek, etmek gibi. Gerektiinde rnek iin
kullanlacaktr.
145
3. ve k
Alt noktal k harfi, eski alfabedeki iindir. Nokta, patlamal

tonsuz bir art damak nsz olan bu sesin kalnln gsterir. Bu
sesin n damaklsn (incesini) alfabemizin k harfi
karlamaktadr: nota / nkte, til / kfir gibi.
eviriyazda 'nn kullanlmas alnt kelimelerde uzun nlden
nceki sesin deerini gstermek bakmndan gereklidir.
[Bugnk alfabemizdeki k'nin Trke kelimelerde nllere
gre art damakl ve n damakl sylenii, iki ayr harfin
bulunmasn gerektirmeyecek bir durumdur. Ancak alnt
kelimelerin syleniini yazya aktarmak bakmndan bunun bir
eksiklik olduu muhakkaktr. rnek olarak, Trke Szlk'te
ldrmek anlamndaki kelime katil, bu kkten treme ldren
anlamndaki kelime ise ktil olarak yazlmtr. Ama deer
anlamndaki kadir kelimesi ile yine onunla kk ba bulunan ve
gl anlamna gelen kelime kadir olarak ayn biimde
yazlmtr. Halbuki ikincisinde k nndeki nl uzundur (kdir).
te yandan ktip, kfir gibi farkl sesle seslendirilen kelimelerde
de uzun nlden nceki nsz ses ayn harfle yazlmaktadr.
Bunlara nls syleyite uzun olan kafile, makale, mukabil,
mukavele, mukayese gibi kelimelerde, k'nin yanl okunmasn
nlemek kaygsyla, bu nl uzunluunun gsterilmiyor olduunu
da ekleyelim. Tutarszlk ortadadr. Problem, zerine iki grev
yklenen uzatma iaretinin bu iki grevi birden yerine
getirememesinden kaynaklanmakta, bu da, tpk gemiin okuma
dilindeki bozukluklar gibi, yazmn yetersizliinden kaynaklanan
bir sonu olarak bozuk syleyilere yol amaktadr].
Sonu olarak syleyii yanstmay amalayan bir eviriyazda
iin kullanlmas kanlmazdr.
4. , g ve ,
Alt noktal g harfini (), eski alfabedeki ' nn sreksiz, yani

patlamal sylendii yerlerde kullanacaz. Nokta, yine sesin
kalnln gsterir. Bu ses gak, gk, guk, gaga gibi ses taklidi
kelimeler hari, Trke kelimelerde ilk ses olarak gelmez. Ek
balarnda, tonlu y, r, l, m, n, v, z nszlerinden sonra bulunabilir.
Bu durumda kendisinden sonra bir nl vardr ve bylece iki
tonlu ses arasnda yer alm demektir: bayn, yorun,
daln, dama, yona, vn, bozun.
Ayn eklerde bu ses tonsuz nszlerden (p, t, , k, s, gibi) sonra
ile yer deitirir.
146
Bu sesin n damaklsn (incesini) alfabemizin g harfi

karlamaktadr. Eski alfabede ile yazldn grmtk.
Trke kelimelerde n ses olabilir: gelmek, gitmek,
gr, gler gibi. Kimi eklerin banda ise, ancak
yukarda verdiimiz tonlu nszlerden sonra gelir: gergin,
elgin, engin, sevgi, bezgin gibi. Bu sesin
Arapada olmadn grmtk. Farsa kelimelerde bata, ortada
ve sonda bulunabilir, belli bir dzene bal deildir: gl,
grg kurt, geger svac gibi.
Alt noktal harfini ( ) ise, yine iin, ancak gsterdii

sesin srekli (yumuak) sylendii yerlerde kullanacaz.
Trkede bu art damak nsznn sreklilik nitelii, kaln
sradan kelimelerde, nlden sonra ya da iki nl arasnda ortaya
kar: da, ba, bar, ar gibi. Meninski ve Viguier gibi XVII.
ve XVIII. yzyl gramercileri, Arapa kelimelerin bandaki
harfinin de bu nitelikte bir ses olarak sylendiini
kaydetmilerdir: urbet, ayret, yet,
arbet gibi. Arapa syleyite bu ses boazdan ve daha gl bir
biimde karlr. Deny XX. yzyl Trkesi iin yapt
deerlendirmede, Arapann bu boaz sesinin iyice yumuam
olduunu, Trkede bazen da kelimesindeki gibi, bazen de
yann'daki gibi sylendiini kaydederek malb,
zi ve mblaa rneklerini verir. Biz nitelerin iinde
yapacamz eviri yazlarda, Arapa ve Farsa kelimelerdeki
iin, Trkedeki syleni deeriyle e deerde srekli art damak
sesinin iareti olmak zere, her yerde 'yi kullanacaz.
Nihayet, bugnk alfabemizdeki (yumuak g) harfini, g'nin
sreklilemi tr iin kullanyoruz. Viguier'in eviriyaz
metinlerinde grld gibi, konuma dilinde bu ses belli
artlarda y'ye dnmtr. Meninski XVII. yzyl konuma dilinde
de bu gelimenin var olduunu kaydeder. Osmanl Trkesi
alfabesinde ile gsterilen bu sesi bir ince nlden sonra ya da
iki ince nl arasnda ile gstereceiz: eri, eirmek,
be, cier gibi. Ayrca 3. nitedeki tablolara baknz.
147
5.
Bu izgili l, Trkenin kaln l'si iin yalnzca rneklerin
eviriyazlarnda kullanlacaktr. 3. nitede, Trkede, kaln ve
ince olmak zere, 2 trl l olduunu grmtk; almak ve
bilmek'teki l'ler gibi. Arapa ve Farsada kaln l bulunmad iin,
metin eviriyazsnda bu sesin ayr bir iaretle gsterilmesi gerekli
grlmeyebilir. Ancak Osmanl Trkesi dneminde bu dillerden
alnm kimi kelimelerde bu sesin, nls kaln hecelerde kaln
sylendiini gsteren delillere sahibiz; Arapada ince l ile
sylenen al, asl, fasl, nahl, buhl, gusl
kelimelerinde iki nsz arasna giren treme dar nlnn kaln
(,u) olmas gibi: a, as, fas, nah, buhu, gusu (kr.
kfr/kfr, mhr/mhr, sabr/sabr, ekl/ekil, kadr/kadr).
Meninski gibi Avrupal kimi gramercilerin eviriyazl kelime ve
metin rneklerinde gsterdikleri bu uyumlu nllenmenin, ince l
nszn de etkilemi olduu, dolaysyla bu gibi kelimelerin
konuma dilinde Trkenin sistemine uygun bir syleyi zellii
kazanm olduklar anlalmaktadr. Bugn de kaln l ile
sylediimiz mal, fal, nal, hsl, hslat gibi kelimelerin bu
sylenileri, hi phesiz, Osmanl Trkesi dnemi konuma
dilinin uzantsdr.
6.
Trkenin genizsi n sesi iin, yalnzca okuma dilini gsteren
rneklerin eviriyazlarnda kullanlacaktr. Bu sesin konuma
dilinde di sesi n'ye dndn, ancak okuma dilinde
yaatlmakta olduunu kaynak bilgileri gstermektedir.
7. (kesme iareti)
Arapann ( hemze) ve ( ayn) harfleri yerine kullanlacaktr. 2.

ve 3. nitelerde akladmz gibi, bu nsz seslerin Trke
syleyiteki deeri bir grtlak arpmasndan ibarettir, buna da
kesme denmektedir. Dolaysyla kullandmz iaretin ad da
kesme iaretidir.
te bundan sonraki nitelerde vereceimiz rnek kelimeler ve
metinlerin eviriyazlarnda kullanacamz iaretler ve iaretli
harfler bunlarla snrl olacaktr.
eviriyaz Alfabemiz
Bu iaretli harflerin de iinde yer ald eviriyaz alfabemiz,

aada rnekler zerine uygulanm olarak verilmitir.
148
Tablo 4.1
eviriyaz Alfabemiz
nller
a
Trke abla, ararmak, var
kelimelerde
Trke, Arapa bulmak, batan, baca,
yazlmayan
a ve Farsa
nl (stn)
kelimelerde sabr, arr, hayt, hasta
Trke kaln baacak, balayacat,
sradan
a yana yana, tarla, ara,
kelimelerde
(hece sonunda) sora, bulmama
Arapa sbcik, ferhlik,
kelimelerde
yazlmayan
(okuma dili hstelik
nl (stn)
syleyiine
gre)
Arapa ve let, btl, arr; bd,
Farsa
kelimelerde jle
Arapa r nlik, hrmzinlik
kelimelerde
(okuma dili
syleyiine
gre)
Trke, Arapa , el, , elem, eer
ve Farsa
e kelimelerde
(bata)
Trke ince eve, gelmee,
sradan
e gelmemek, gelecek,
kelimelerde
(hece sonunda) isteyecek, bizde
gelecek, evden, gzel,
Trke, Arapa
yazlmayan
e ve Farsa beklemek, sefer, ceml,
nl (stn)
kelimelerde
meer
149
Trke tmek, l yabanc,

kelimelerde
(ilk hecede) ymek, yr
l, ilk, bilici, eski,
, i, ald, bildii,
Trke
sevdi,
kelimelerde
u,
buldu, grd, utu,
rt
Arapa ve cr, rezl, fikr, rn,
Farsa
kelimelerde bdr uyank, d sevin
u, o, Trke ulu, oyu, lm byk,

, kelimelerde rt
Arapa ve l ilk, sret, g
Farsa
kelimelerde kulak, cd cad
nszler
Arapa tesr, res ba, mesele
kelimelerde

(hece sonunda,
(kesme) ortasnda ve i
hece banda)
Trke, bilip, ebe, nispet, bel
Arapa ve
b, p Farsa
kelimelerde
Trke ve pek, ipek, perde, pervz
p Farsa
kelimelerde
Trke, tepe, etek, rahmet,
Arapa ve
t draht
Farsa
kelimelerde
s
Arapa sebt, ispt
kelimelerde
Trke, ince, oku, cokun,
Arapa ve
c, Farsa chil, hri
kelimelerde
Trke ve al, kk, re,
Farsa
kelimelerde hi, sekin
150
h
Arapa hak, hkim, mahsl
kelimelerde
Arapa ve har, hasta, perdht
h Farsa
kelimelerde
Trke, diyr, idre, dert,
Arapa ve
d, t dikmek, kurt, batan,
Farsa
kelimelerde sevmekte, saptrmak
z
Arapa zek, eziyyet, tezkire
kelimelerde
Trke, var, vergi, rezl, rz
Arapa ve
r Farsa
kelimelerde
Trke, az, ziyret, izdiv, nz,
Arapa ve
z zehir
Farsa
kelimelerde
Trke, ses, istek, selmet,
Arapa ve
s sye, heves
Farsa
kelimelerde
Trke, i, iret, eker,
Arapa ve
ermn, or
Farsa
kelimelerde
Trke, slanmak, sokak,
Arapa ve
s sohbet, aslet, hlis,
Farsa
kelimelerde ast altm
Arapa az, zarret, zarar,
d, z kelimelerde dallet
Trke, da, d,
Arapa ve
t, d tahret, etrf, ifrt,
Farsa
kelimelerde tat byk leen
Trke ve zulm, kzm, haz, az
z Arapa
kelimelerde
151
Arapa det, tayn, Kabe ,

kelimelerde
(hece banda, em, sem, teml

(kesme) sonunda
ortasnda ve i
hece banda)
Trke, buru, dan, dama,
Arapa ve
, Farsa yona, da, b, ba,
kelimelerde alebe, malb, dim
Trke, fsld, fark, eflk,
Arapa ve
f figen, eref, fos, of
Farsa
kelimelerde
Trke, far, haret, rn,
Arapa ve
ama: aln, banmak,
Farsa
kelimelerde yan
Trke, kesik, eklemek, keml,
Arapa ve
k ikml, Keykvs
Farsa
kelimelerde
Trke amak, so, beiz,
kelimelerde
(okuma deiz, baa, seni, defteri

dilinde)
Trke ve gergin, gerek, gezmek,

g Farsa
kelimelerde gfte, germ scak
Trke ve beenmek, be, demek,
Farsa
kelimelerde deil, eer, meer
Trke gel, sil, bilmek, felek,
kelimelerde
(ince), Arapa felket, lkin, lle, ll
l ve Farsa
kelimelerde
(ince)
Trke ka, bu, sama, omak,
kelimelerde
(kaln) buanmak
152
Trke, bilmek, melek, gmn

Arapa ve
m Farsa
kelimelerde
Trke, ne, ben, bilinmek, ndir,
Arapa ve
n engt parmak
Farsa
kelimelerde
Trke, ev, var, velet, evlt,
Arapa ve
v firdevs
Farsa
kelimelerde
Trke, hani, hangi, ehven
Arapa ve kolay, hret, her, hev,
h Farsa
kelimelerde heves
Trke, ava, eve, alrsa,
Arapa ve
Farsa severse, nasa kusur, dde
a, e kelimelerde gz, hste/hasta
(son ses
olarak)
Trke, yemek, oyun, ay, yetm,
Arapa ve
y eytm yetimler, yver
Farsa
kelimelerde
Yukarda verdiimiz eviriyaz alfabesindeki harflerin bir bl

bugnk alfabemizdekilerden farkldr. Bu farkl biimlerin
kullanlmasyla salanmak istenen nedir?
ETL EVRYAZI ALFABELER

eviriyaz alfabesi, yukarda verdiimiz alfabede grld gibi,
kullanlmakta olan alfabeye eklenmi birtakm iaret ve iaretli
harflerin yer ald bir alfabedir. Daha nce de belirttiimiz zere,
eviri eitli anlay ve amalara dayanr, dolaysyla kullanlacak
alfabe de deiir ve eitlenir. Balcalar unlardr:
1. Bir dilin btn konuma seslerini gstermeye, kiilerin
syleyilerindeki farkl sesleri, yerli azlarda grlen ses
eitlerini aktarmaya yarayan alfabe. Daha ok az
almalarnda grlen bu tr alfabeler yalnz ilim evrelerinde
kullanlr ve sesil (fonetik) eviriyaz alfabesi adyla anlr.
153
2. Dilin eski dnemlerinde kullanlm olan farkl bir yaznn ses

iaretlerini (harflerini) kullanlmakta olan alfabelerdeki
iaretlerle aktarmaya yarayan alfabe. Tarih dnem metinlerine
uyguland iin, bu tr alfabelere metin eviriyazs alfabesi
denilir. Bunun iki alt tr vardr:
a. Yalnzca harflerin bire bir karlklaryla yaplan eviri
uygulamas,
b. Metnin yazld dnem hakknda eitli kaynaklardan elde
edilmi veri ve delillere dayanan sonular yanstan
yorumlanm eviri uygulamas.
Birincisi sesleri ve ses deerlerini gz nnde bulundurmaz,
kaynak metin yazsndaki her iareti kullanlmakta olan
alfabenin yaln ya da iaretli bir harfiyle karlar. Harften harfe
eviri olduu iin bu tr uygulamaya harf evirisi
(transliterasyon) denir. Bu tr uygulamalar ve zel alfabelerin
kullanm dilbilim almalaryla snrldr.
kincisi tam bir seslendirmedir; metni, yazld dnemin
konuma diline gre aktarmay amalar. Bu uygulama ile,
yazl metinde ayr iaretlerle gsterilmi olsun olmasn, btn
ses birimleri dzenlenmi alfabeyle olmas gerektii gibi
yazya geirilir. Olmas gereken konusundaki yorum ve
deerlendirme metnin yazlm olduu dnemin konuma
diline dayandrlmak zorundadr. eviriye kaynaklk eden
metinde bulunmayan ses birimi iaretleri, olaan artlarda
bulunmas gerektii var saylan iaretlerle tamamland iin
bu tr eviriyazya olaanlatrlm metin eviriyazs ad
verilir. Bunun da iki alt tr bulunur:
ba. Olaanlatrma yalnzca kullanlmakta olan alfabenin
harfleriyle yaplr. Bu, geni anlamda bir uygulamadr.
Bylesi bir eviri geni bir okuyucu kitlesini gz nnde
bulundurur, ounluun okuyup yararlanmas amacyla
yaplr.
bb. Olaanlatrma iin ayrca zel iaretli harfler kullanlr.
Bu ise dar anlamda bir uygulamadr. Dil, edebiyat ve tarih
bakmndan nemli ve zellii olan yaymlarda kullanlr
Bu tr eviriyazlarda yer alan her yaln ve zel iaretli
harf sese ve ileyie deer/deerler bakmndan
kaynaklardan elde edilmi sonular yanstmal, akas
dneminin syleyi (telaffuz) deerlerini gstermelidir.
in bu yn gz nnde bulundurulmadnda, yaplan,
daha ok ekle bal ve harf evirisi (transliterasyon)
arlkl bir uygulamadan baka bir ey deildir. Bugne
154
kadarki metin yaymlarnda kullanlan byle bir alfabe

olmutur. Aada bu alfabenin nszleri, Osmanl
Trkesi alfabesinin harf srasna gre verilmitir. Daha
nce konulan nller tablosu Arapa ve Farsa
kelimelerdeki uzun nller iin kullanlan harfleri gsterir.
Tablo 4.2
Metin Yaymlarnda nller

Kullanlan eviriyaz
Alfabesi
/

(kapal e)
/ /
/
//
nszler

(hemze) /
(Bata
gsterilmez)
b
155
k, g,
Bu Alfabenin Uyguland Bir Metin rnei:
EVKETL SULTN SELM HAN ARETLERNE

ALAA MEVLEV-NESN TAMRYN
VRLEN ADEDR
mefln mefln mefln mefln
1. gl bir beyt-i mamr- afdur a mimr
yatur amm ki imdi baa bm baa dvr
156
2. ikest olm kederden yle bir yne-i esrr
iderken ba-ke retgern- n Ferr
3. raadgh- Eresdan nmdr olm ol ne
ki yan seyr ider skkn seyr-i er-i devvr
4. bulnmaz zr-i saf- smnda byle vrne
ser--ser Mterdr Zhredr gl-m mismr
5. o rtbe urde-kr oym ki kirmn tata-i ferin
ider pr-neng-i non dest-i Far-i maa-kr
6. ne vrn dde-i ehl-i baretdr aa revzen
aceb mi ankebt perdelerden olsa astr
7. abb s giderdi seyl ile deryya b-bhe
eger srlardan olmasayd menfe-i cr
8. idp ter a obeti u- b-nmu
tamm irmi fenya almam hestn r
9. olur ny u udmu nefasndan ditreyp ran
vel if-y esrrndan eyler vten-dr
10. telum imdi dim keret-i brndandur hep
meger vrn binya br olurm ramet-i Br
(eyh Glib Dvnndan)
157
EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE

NOKTALAMA
Osmanl Trkesi yazmnda kelimelerin ve kelime birliklerinin
sz iinde grevlerini, ileyie deerlerini ayrmaya yarayan
iaretlere yer verilmemitir. Eski yazmda kelimelerin aras bile
ayrlmazd.
eviriyazl metinlerde yazm kurallarnn uygulanmas, daha
ok biim ynnden fayda salar; metni yap birimleri
bakmndan zmlemeye, kimi kelime beklerinde kurucu yeler
arasndaki ilikiyi gstermeye, metni anlamca aklamaya yarar.
zellikle byk harf ve nokta kullanmnn zel adlar tantma,
cmleleri ayrma bakmndan deeri byktr.
Byk harflerin manzum metinlerde msra balarnda
kullanlmas yaygn bir uygulamadr. Bunun anlamla dorudan bir
ilgisi bulunmaz. Ancak zel adlarn ilk harfinin byk yazlmas
tamamen anlamla ilgili ve titizlikle uygulanmas gereken
nemdedir.
Noktalama iaretleri arasnda sz dizimi deerleri bulunan asl
noktalama iaretleri nokta, noktal virgl, iki nokta, soru ve nlem
iaretleridir. Bunlar manzum metinlerde hemen hemen hi
kullanlmaz. Mensur metinlerde kullanlmalar ok nemlidir. Bu
nem metnin anlamca deerlendirilmesi ile ilgili bulunmasndan
kaynaklanr.
Sz dizimi deeri bulunmayan iaretler ise yardmc
iaretlerdir. Bunlarn deerleri yazya biim verme ynndendir,
metni daha dzenli olarak sunmaya yararlar. Bunlar arasnda en
ok kullanlanlar ayrma iareti (') ve ksa izgi (-)dir. Birincisi,
ileride ayrntl olarak greceimiz Arapa belirtme bekleri
(tamlamalar) ve birleik kelimelerde ilk kelime sonundaki
nlden sonra (dr'l-fnn, feva'l-de gibi), ikincisi ise daha
ok Arapa ve Farsa kurall belirtme bekleriyle (isim ve
sfattakmlarnda) Farsa birleik kelimelerde (ayrma iareti iin
verilen yukardaki rneklerle hsl- kelm szn z, leb-i
dery deniz kys, ser-ke, nev-bahr, onca-fem gonca azl
rneklerinde olduu gibi) iki kelime arasna, yine bu dillerden
yaplm alntlarda nden ve sondan bitien tak ve eklerden nce
ve sonra (bi'l-fil, ale'l-de, b-tb, n-gh, onca-ve gonca
gibi gibi); Trke kelimelerde ise, kimi durumlarda yazm
zelliini gstermek amacyla, tabanla ek ve tak arasna (
ba-la bayla, bildi-se, bildi-yise,
bilmi-idii, alm-iken gibi) konulagelmitir.
158
zellikle sz dizimi birliklerinin doru zmlenip

zmlenmediini de gsteren bu uygulamann eksiksiz, tutarl ve
dzenli olarak kullanlmas nemlidir. Bundan sonra ele
alacamz konularla ilgili bulunduu durumlarda, zellikle
yardmc iaretlerin kullanm yerleri rnekler zerindeki
uygulamalarla gsterilecektir.
159
zet
eviriyazy tanmlayabilmek.
eviriyaz bir yazdan baka bir yazya aktarma ilemidir. Bu
ilem genel olarak eskiden kullanlm alfabelerle yazlm
metinlere uygulanr. Konumuz asndan eviriyaz uygulamas,
Arap harfli eski Trk alfabesiyle yazlm bir Osmanl Trkesi
metninin bugnk Latin asll alfabemizle yazya geirilmesidir.
eviriyaz, bir metnin yazld dnemin dilindeki ses birimleri
ile bunlarn bildiriim sistemindeki ileyileri hakknda bilinen ya
da trl kaynaklardan elde edilen deerlerin kullanlmasyla
gerekletirilen bir seslendirme uygulamasdr. Byle olunca,
yaplan uygulama eski bir alfabeyle yazlm metinlerde seslerin
ve bunlarn dilin i sistemindeki ileyilerinin deerleri zerine
elde edilmi sonulara dayanmak zorundadr.
eviriyaz alfabesinin hangi amalarla kullanldn

aklayabilmek.
eviriyaz alfabesi kaynaklardan elde edilmi bilgilerle bir
dnemin konuma dilinin seslerini gstermeye yarar. Bu yzden
ncelikli i, dilin gerek kendi kelimelerinin, gerekse alnt
kelimelerin nasl seslendirildiini ve belirlenen ses deerlerinin
nasl ve hangi aralarla gsterileceini belirlemektir. En kolay
yol, ilk nitedeki rnekler zerinde uyguladmz gibi,
yalnzca bugnk alfabemizin harflerini kullanmaktr. Byle bir
uygulama ancak ilgili dnem zerine elde edilen ses deerlerinin
basite gsterilmesine dayanr. Ne var ki kimi deerlerin
gsterilmesinde kullanlan alfabe yeterli olmayabilir. O zaman
yaplacak i mevcut alfabeye birtakm iaretler eklemektir.
eviriyaznn amac dil, edebiyat ve tarih bakmndan nemli
metinleri kullanlmakta olan alfabenin harfleriyle aktararak onlar
gn na karmak, tannmalarn ve eitli alanlardaki
aratrmalar iin kullanlmalarn salamaktr.
Uygulama asndan u nokta ok nemlidir: Kullanlan iaretler,
ancak eski dnem metninin farkl alfabesini de iyi bilenler iin
pratik bir deer tar. Bu yzden, eskiden kullanlm bir
alfabenin harfleri ve bunlarn trl deerleri ile yaznn
zelliklerini ayrntl olarak gstermek ancak ilm almalarda
tutulacak bir yol olmaldr. Konusu bakmndan nemli, geni bir
okuyucu kitlesine ulamas istenen metinler iin bu uygulama
gereksizdir.
160
nitelerde kullanacamz eviriyaz sistemini ve alfabesini

tanyp, uygulayabilmek.
lk niteden balayarak, Osmanl Trkesi dneminde iki syleyi
biimi bulunduunu, bunlardan birinin yazya baml bir okuma
dili syleyii olduunu, tekinin ise olaan konuma dilini
yansttn vurguladk. Bu nitede ise bu sonuca varmamz
salayan eviriyaz metinlerinden rnekler verdik. Bu durumda
karmza u soru kyor: Bu dnem metinlerine
uygulayacamz eviriyaz sistemi ne olmal, hangi seslendirme
biimine dayanmaldr?
Bizim bundan sonraki nitelerde yer alacak metinler ve rnek
kelimeler zerinde uygulayacamz eviriyaz sistemi dnemin
konuma diline dayanmaktadr. Kaynaklardan elde edilmi
sonular yanstmay amalar, konuma dili seslerine dayanan bir
seslendirmedir. Daha nce baka vesilelerle ve zellikle 3.
nitenin eklerle ilgili rneklerinde uyguland gibi, Trkenin
uyumlarn yanstan, akas bugnk ortak syleyie ok
yakndr.
eviriyaz alfabemiz ise, bugnk alfabemizin harflerine
eklenmi az sayda iaretli harfle zenginletirilmi bir alfabedir.
Yaz zelliklerini deil, konuma seslerini gsterme temeline
dayanmaktadr.
eviriyaz alfabe eitlerini tanmak ve bunlarn hangi amalarla

hangi metinlere uygulandn belirleyebilmek.
eviriyaz alfabesi, kullanlmakta olan alfabeye eklenmi
birtakm iaret ve iaretli harflerin yer ald bir alfabedir.
Aktarma, eitli anlay ve amalara dayanr, dolaysyla
kullanlacak alfabe de deiir ve eitlenir.
Bir dilin btn konuma seslerini gstermeye, kiilerin
syleyilerindeki farkl sesleri, yerli azlarda grlen ses
eitlerini aktarmaya yarayan tr, daha ok az almalarnda
kullanlr. Bu tr alfabeler yalnz ilim evrelerinde kullanlr ve
sesil (fonetik) eviriyaz alfabesi adyla anlr.
Dilin eski dnemlerinde kullanlm olan farkl bir yaznn ses
iaretlerini (harflerini) kullanlmakta olan alfabelerdeki iaretlerle
aktarmaya yarayan alfabe tr ise, tarih dnem metinlere
uygulanr. Bu tr alfabelere metin eviriyazs alfabesi denilir.
Bunun da amaca bal alt trleri vardr. Bizim alfabemiz de
bunlardan biridir.
161
eviriyazda yazm kurallar ve noktalama kullanlmasnn

nedenlerini listeleyebilmek.
eviriyazl metinlerde yazm kurallar ve noktalama
kullanlmas, daha ok biim ynnden fayda salar; metni yap
birimleri bakmndan zmlemeye, kimi kelime beklerinde
kurucu yeler arasndaki ilikiyi gstermeye, metni anlamca
aklamaya yarar. zellikle byk harf ve nokta kullanmnn, i
ie gemi anlamlarn bandan doan bildirimi salayan
cmleleri ayrma bakmndan deeri byktr. Bir metinde
aktarlan bilgi, dnce ve duygularn belli bir mantk zinciri
iindeki sralan bu uygulamayla izlenebilir.
Noktalama iaretleri arasnda sz dizimi deerleri bulunan asl
noktalama iaretleri nokta, noktal virgl, iki nokta, soru ve nlem
iaretleridir. Bunlarn zellikle mensur metinlerde kullanlmalar
ok nemlidir.
Sz dizimi deeri bulunmayan iaretler ise yardmc iaretlerdir.
Bunlarn deerleri yazya biim verme ynndendir, metni daha
dzenli olarak sunmaya yararlar.
zellikle sz dizimi birliklerinin doru zmlenip
zmlenmediini de gsteren bu uygulamann eksiksiz, tutarl ve
dzenli olarak kullanlmas nemlidir.
162
Kendimizi Snayalm
1. eviriyaznn tanm aadakilerden hangisidir?

a. Kark ve okunmas zor bir yazy okunakl harflerle
yazmaktr.
b. zel iaretler kullanarak bir metni zetlemektir.
c. Bir dilin eski bir dneminde farkl bir alfabeyle yazlm
metinleri kullanlmakta olan alfabeye aktarma ilemidir.
d. Bir metni, yanllarn dzelterek yeniden yazmaktr.
e. Sadan sola doru yazlan bir yazy soldan saa doru
yazmaktr.
2. Dilin gemi dnemlerinde kullanlm olan farkl bir alfabeyle

yazlm bir metnin, kullanlmakta olan alfabe ile aktarlmasnda
gdlen en nemli ama, aadakilerden hangisidir?
a. Metnin ieriini aklamak
b. Kolay okunmasn salamak
c. Kullanlan alfabe araclyla baka bir alfabenin harflerini
tantmak
d. Yaznn zelliklerini aktarmak
e. Bir dnemde dilin seslerini ve seslendirme sistemini
gstermek
3. Bir dil dneminin ses sistemini belirlemede en nemli kaynak

aadakilerden hangisidir?
a. Kullanlm olan alfabe
b. Alfabedeki ayn ses iin kullanlm birden ok iaret
c. Dolaysz tanma yoluyla dnemin dilini tasvir etmi
olanlarn tankl
d. Gezginlerin ve tarihlerin verdii bilgiler
e. Metinlerde grlen farkl yazllar
163
4. Aadaki kelimeleri seslendirdiinizde duyduunuz seslere

gre, hangi kelimede uzun a ()'dan nceki damak sesi iin
eviriyaz alfabesindeki harfi kullanlmamaldr?
a. kzm
b. ktil
c. mukbele
d. rekbet
e. kdir
5. eviriyaz alfabesine gre, aadaki kelimelerin hangisinde

gereksiz ya da yanl harf yoktur?
a. back
b. ece
c. sda
d. sabh
e. hastalamak
6. Kaynak metin yazsndaki her iareti, kullanlmakta olan

alfabenin yaln ya da iaretli bir harfiyle karlamaya ne ad
verilir?
a. Transkripsiyon
b. Fonetik
c. Transliterasyon
d. eviriyaz
e. Transformasyon
7. Aadaki kelimelerin hangisinde kaln l vardr?

a. eyll
b. laf
c. lzm
d. lyk
e. nal
164
8. Gramerinin bal bulunduu eksen konuma dilindeki amaz

nl uyumlardr. Bununla birlikte gerek ehirli kltrl
kimselerin dilindeki, gerekse hoca dedii okuma-yazma
retenlerin yazy seslendirmelerindeki bozuk ve aykr
biimleri, .'ye gre daha ak olarak, metinler zerindeki
ikili eviriyaz uygulamalaryla gsterir. Gramerine koyduu ok
saydaki aklama notu, ayn kiilerin konuma dili ile okuma dili
dediimiz ikincil dilindeki fark btn aklyla ortaya koyar.
Konuma dilinin zengin ses eitlerini yanstmakta ..'den
daha ileri gider, bugn yazda gstermediimiz deimeleri bile
gsterir.
Bu paradaki boluklara aadaki isimlerden hangisi konmaldr?
a.Melioranski
b.Viguier
c.Deny
d.Meninski
e.Banguolu
9. Aadaki kelimelerden hangisi yazldndan baka biimde

de telaffuz edilebilmektedir?
a. aacak
b. kolak
c. bacanak
d. saak
e. kaak
10. Dil ile ilgili aadaki ifadelereden hangisi yanltr?

a. Dil durmadan geliir ve deiir.
b. Alfabe ve yaz tek ekillie bamldr, olduu gibi kalma
eilimindedir.
c. Harf dediimiz biimler giderek gstermesi gereken seslerin
karl olmaktan kar.
d. Bir dnemde sesleriyle uyuumlu olan bir yazma biimi, bir
sonraki dnemde uyuumsuz duruma gelir; bu nedenle
deiiklii yanstabilmesi amacyla deitirilir.
e. Yaznn olmamas dilde deimeye yol aar.
165
Okuma Paras
eviriyaz (Transkripsiyon) Alfabesinin Kullanlmas

1. Eski Trk alfabeleriyle yazlm olup, bugnk yazmza
evrilmesi zorunlu olan eserlerin bir ksm, belki de en byk
ksm, okullar, ktphaneler ve geni okuyucu topluluunun
yararlanmasn salamak zere, gndelik hayatta kullanlmas
gerekli grlen eserler olacaktr. Bu tr metinler, yaymlayanlar
tarafndan iyice aratrlm ve dil bilgisinin en son aklama
imknlarndan yararlanlarak okunmu, ilenmi ve
olaanlatrlm olacaklar gibi, bunlardan yararlananlar da, Trk
kltrne ait bu gibi metinlerin belirlenme biimi konularyla
ilgili olmayacaklardr. Asl metinlerin iindekiler nemli olaca
iin, yaymlandklar zaman, bunlarn btn yazm zellikleri
gsterilmeyerek, yalnz en gerekli noktalarnn belirtilmesiyle
yetinilecektir.
2. Eserlerin bir ksm da, dorudan doruya metin olarak
yaymlanmas zorunlu olan ve Trk kltrnn gelime tarihi
bakmndan ok nemli ve her ynden incelenmesi gerekli
bulunanlardr. Bu gibi eserleri de, olabildiince fotoraf yoluyla,
tpkbasm (faksimile) hlinde yaymlamaya almakla birlikte,
bunlarn ya metinlerdeki btn zellikleri gzetilerek, dar
anlamda, yani geni lde olaanlatrlm tam bir
eviriyazsnn yaplmas, ya da btn ayrnts ayrca gsterilmek
artyla, geni anlamda, yani dar lde olaanlatrlmas
zorunludur.
3. Ayn eserin elde birka nshas bulunduu takdirde, eser
yaymlanrken, metin, tenkitli yaym kurallar iinde,
olaanlatrlmal, ve nsha farklar ve yazm zellikleri, btn
incelikleriyle, ayrca gsterilmelidir.
.....
4. Trke ve yabanc diller iin yaplacak olan szlklerdeki
kelimelerin ve gramerlerdeki rnek metinlerin syleyilerini
gstermek zere de, geni ya da dar anlamda olaanlatrlm
eviriyazlardan biri kullanlabilir.
5. Bugnk alfabemizle yabanc harflerle yazlm eserlerin
bibliyografya kaytlarnda da, gerektike, her iki tr eviriyaz
biimi kullanlabilir.
Kaynak: Trk lm Transkripsiyon Klavuzu, stanbul, 1946, (s.

3-6'dan sadeletirilerek).
166
1. c Yantnz doru deilse, eviriyaz Nedir? balkl

blm yeniden okuyunuz.
2. e Yantnz doru deilse, eviriyaz Nedir? balkl
3. c Yantnz doru deilse, Ses Sistemini Belirlemenin
Kaynaklar balkl blm yeniden okuyunuz.
4. a Yantnz doru deilse, eviriyaz Sistemimiz balkl
5. d Yantnz doru deilse, eviriyaz Alfabemiz balkl
6. c Yantnz doru deilse, eitli eviriyaz Alfabeleri
balkl blm yeniden okuyunuz.
7. e Yantnz doru deilse, eviriyaz Sistemimiz balkl
8. d Yantnz doru deilse, eviriyazl Metinler balkl
9. a Yantnz doru deilse, Alfabe ile Ses Sisteminin likisi
balkl blm yeniden okuyunuz.
10. e Yantnz doru deilse, Dilde Deiim Karsnda Yaz
balkl blm yeniden okuyunuz
Sra Sizde 1
Bir alfabe dilin seslerini hibir karkla yol amadan
gsteremez. Byle bir alfabe yaplabilir; ancak yazyla syleyi
arasndaki uyum ksa srede bozulaca iin, yetersiz kalmaya
mahkumdur. Bunun sebebi dilin durmadan geliip deimesi,
alfabe ve yaznn ise tek ekillie baml kalmasdr. rnek
olarak bugnk alfabemiz kasmak-kesmek, bilmek-bulmak
kelimelerindeki k ve l ile gsterilen nszlerin farkl deerlerini
yanstabilmekte midir? Anlamak diye yazdmz kelimeyi
annamak, barmak olarak yazdmz kelimeyi baarmak gibi
sylemiyor muyuz? Baka syleyiler iin siz de rnekler
bulunuz.
167
Sra Sizde 2
Bir alnt kelimenin, verici dillerle ortak bir alfabenin kullanld
Osmanl Trkesi dnemi metinlerinde farkl yazllar, onun
syleniteki seslerini gerek deerleriyle yanstma amacyla
ilgilidir. Bunlar, ses sistemleri birbirinden farkl diller arasndaki
al verilerde, alnan kelimelerin bir dilin kendi sesleri ile
seslendirilmesi anlaynn yansmalardr. Bu yzden dilin eski
dnemlerinin ses sistemlerini aydnlatmak asndan ok
deerlidirler.
Sra Sizde 3
En nemli sorun, Osmanl Trkesi dneminde kullanlm
alfabenin yaz sistemi farkl bir dilin alfabesi olmasdr. Bu yaz
sisteminde nsz eitleri bol bir dilin bu seslerini gstermek n
planda tutulmutur. Yazda, yalnzca nl uzunluklar iin harfler
kullanlm, olaan uzunluktaki nller iin harf kullanlmamtr.
Alnt kelimelerin yazmnda aynen benimsenmi bu anlay
Trke kelimelerin yazmnda da byk lde uygulanm,
bylece Trkenin zengin nl sistemini gstermek mmkn
olamamtr.
Sra Sizde 4
Farkl biimler sesler arasndaki fark belirtmek iin kullanlr.
eviriyazmzda bunlarn kullanlmasnn amac Osmanl
Trkesi dneminde konuma dilinin ses eitlerini gstermek,
bugnk alfabemizdeki harflerin aktarmakta yetersiz kald
sesleri aktarmaktr.
Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul.

Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve,
stanbul.
Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul.
Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.
168
169
5
Amalarmz
Trkenin hecelerini tanyabilecek,

Alnt kelimelerin hecelerini deerlendirebilecek
Trkede hecelerin sralan kuraln aklayabilecek,
Trkenin kelimelerini ses dzenleri bakmndan tanyabilecek,
Alnt kelimelerin farkl ses dzenlerini ve yaplarn ayrt
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ak hece-kapal hece
Kurucu ses
Tek dorukluluk-ift dorukluluk
Kk-gvde ve taban
Yapm ve ekim
Eklemlilik ve bkmllk
erik Haritas
TRKENN HECELER
ALINTI KELMELERN HECELER
TRKEDE HECELERN SIRALANI KURALI
TRKENN KELMELER
ALINTI KELMELER
170
Kelime
GRfi
Kelime, dilin bamsz anlam olan en kk birimi, bir ya da birden ok
heceden oluan dzenli sesler beidir. te yandan kelimeler, aralarnda
gramerce ve anlamca ilikiler bulunan dzenli bir sesler bei topluluu-
nun; yarg bildiren, bir dnceyi btn ynleriyle anlatabilme yeterlii
bulunan en byk dil birliinin, yani cmlenin yap talardr.
Kelimeler de ses birimleri ve biim birimleri (ekler, taklar) gibi, dilin

bamsz birimleridirler. Dilin sz varln meydana getirdikleri iin sz-
lk birimleri olarak da adlandrlrlar.
Kelime iki yanl bir dil varldr. Her kelime ncelikle belli seslerin bir-
leiminden oluur. Bu ses birleimi sylenen kelimenin gsteren yandr.
Buna eski gramerlerde lafz (azdan kan sesler bei) denmitir. Keli-
menin ikinci ve asl nemli yan, youn (mahhas, somut) ve yaln (m-
cerret, soyut) belli bir kavram yanstmasdr. Bu da onun gsterilen ya-
ndr. Buna da anlam (mana) denilir. te kelime bu iki yann ayrtrla-
maz biimde kaynamasyla varlk kazanan bir dil birimidir.
Ne var ki, her ses kmesi kelime deildir. Belli bir ses kmesini an-
laml klan, birleimini oluturan seslerin belli bir dzende sralanma-
sndan doan dalmaz birliktir. Alnt da olsa, dalmaz bir sesler kme-
si olan her kelime anlamn birleimindeki seslerin dzeninden, bu dze-
ni kuran belli kurallara bal olmaktan kazanr. Anlaml bir ses kmesin-
de iki sesin yer deitirmesi onu farkl bir kelime hline koyabilecei gi-
bi, onun anlamsz bir ses ynna dnmesine de yol aabilir.
171
Kelimenin varl hakkndaki bu zet bilgi u bakmdan
nemlidir: Arap asll eski alfabeyle yazlm bir metnin
kelimelerini okumaya alrken ncelikli art, nceki nitelerde
tandmz belli iaretlerle (harflerle) yazlm olan kelimelerin,
ister dilin z mal olsun, isterse alnt olsun, gsteren ve
gsterilen yanlaryla varlk kazanm kelimeler olarak
okunmasdr. Okuyacamz metinlerde karlaacamz
kelimeleri doru tanmlayabilmek, dolaysyla doru
okuyabilmek yazl biimlerine dayanarak bir lde mmkn
olsa da, eski yazmn klavuzluu, grdmz gibi, ou
durumda bizi doruya ulatrmaz. Bu durumda, bundan sonraki
nitelerde reneceklerimizle birlikte gittike genileyecek olan
kelime daarcmz yardmc olacaktr. Ancak daha da
nemlisi, doru da okumu olsak, kelimenin metindeki anlamna
ulamaktr. Bunun yolu ise, her eyden nce szlklere
bavurmaktan geer. Szlk aratrmas eski dnem metinleri
zerindeki almalarda vazgeemeyeceimiz bir alkanlk
olmaldr.
Her dilde kayna anadil olan bir kelime varl bulunur.
Baka dillerden alnm kelimelerle artan ve zenginleen bu
varlk bir kelime daarc oluturur. Dil zaman iinde bir
yandan kendi malzemesiyle yeni kelimeler retirken, te yandan
yabanc dillerden alp daarcna katt kelimeler zerinde
kendince deitirmeler ve seimler yapar. Bunun sonucunda
kimi alnt kelimeler dilin ses dzenine uydurulur; kimileri ise
uzun sre kullanlr, ama sonunda kalc bir yer edinemez,
gereksiz duruma der ve atlr. Bu ynyle dil yaayan bir
varlk gibidir; ihtiyac olan hem kendi bnyesinde retir, hem
de dardan alp kullanr ve tketir. Baka dillerden
alnanlardan gnlk dile inenlerin ou dilin ses dzenine
uydurularak zmsenmi, gnlk dile inemeyenler ise, edebiyat
dilinde yabans yanlar byk lde korunarak kendilerine
geici bir yer bulabilmitir. Dilin bu canl davran gsteren
zellii yznden her dil dneminin artan, deien, yenilenen
ynleriyle bakalam kendine zg kelime daarcndan sz
edebiliriz.
Osmanl Trkesi denildiinde ilk akla gelen, bu dnemde
edebiyat diline alnm ok sayda Arapa ve Farsa kelimedir.
yle ki, kimi gramer kurallaryla birlikte bu alnt unsurlar
konuulmayan ve halkn byk ounluu tarafndan
anlalmayan bir karma dilin balca ayrc ynn oluturur.
Osmanl Trkesi zerine yazlm eski-yeni gramerlerin hemen
hemen hepsi konuma dilinden ok byle bir karma yaz dilinin
yabanc unsurlarnn tantlmasn ama edinmi; bunlarn
doru yazlmas, doru okunmas konularna arlk vermitir.
172
Biz bu dnemin konuma dilini tasvir etmeye alan bir yol

izlediimiz iin, alnt kelimeler ncelikle Trkenin ses
dzenine uygunluk ve aykrlklar, syleyite uratldklar
deimeler ynnden ele alnacaktr. Byle bir yol izlenirken
yaplmas gereken de, nce dilimizin o dnemdeki kelimelerini
yakndan tanmak, bunlarn yapsndaki i dzeni belirlemek ve
ortaya koymaktr.
Kelime birden ok sesin belli bir dzen iinde yan yana
gelmesiyle oluur. Ancak bu dzen her dilde ncelikle hece
denilen ses birliklerinin yapsnda ortaya kar. Kelimeler de bir
ya da daha ok heceden meydana gelir. Bu yzden, nceki
nitelerde tandmz seslerle biimlenen Trke kelimeleri,
ilkin, hecelerinin kendi ses dzeni ve yaplar bakmndan
gzden geireceiz.
unu da ekleyelim: leriki niteler iinde, yalnzca metinlerde
ve okuma dilinde kalm olsa da, Arapa ve Farsadan alnm
her trden kelime tantlacak, Osmanl Trkesi edeb diline ok
zengin bir anlatm deeri kazandran btn bu alnt unsurlar
kendi yap zellikleri ve yaplarnn yanstt anlam
ayrtlaryla aklanacaktr.
TRKENN HECELER
Hece kelimede temel yap birimidir; ancak bu yap birimleri
konuma zincirinde dalr, sesler arasnda yeni balantlar
oluur, hecelerin yapsnda deiiklikler ortaya kar: ak-am ve
ol-du, ama: ak-a-mol-du; ye-mek, i-in ve al-dm, ama: ye-me-
ki-i-nal-dm gibi.
Balanmann geici oluu yznden dalma da geicidir,
ancak birok ses olayna yol aar. Bunlara da ses deimeleri
diyoruz.
ster tek tek kelimelerdeki gibi, isterse konuma zincirindeki
dalp balanmalarla ortaya kt gibi olsun, Trke'nin
heceleri iin 6 ana rnek sz konusudur:
1. nl: a-ra, e-mek, -lk, i-liik, o-turmak, -lm, u-yu, -
znt;
2. nl-nsz: a, e, s-sz, i, ol, l, u, ;
3. nsz-nl: a-yr, ge-it, s-n, bi-lek, bo-yun, -kk,
ku-yu, d-zen;
4. nsz-nl-nsz: kal, gel, kr, gir, kol, bl, bul, yz;
173
5. nl-nsz-nsz: alt, art, st;

6. nsz-nl-nsz-nsz: kork-mak, drt, yourt, alp,
sarp, kor-kun.
Bu hece yaplarndan kan nemli sonu vardr. Bunlar
Trke ve yabanc kelimeleri ayrmak asndan nemlidir:
1. Trke bir hece (ya da kelime kk) hibir zaman ift nszle
balamaz. [Meninski (1680) biiminde yazlan
kelimenin eviriyazsn bramak olarak verir, ancak ayn
kelimenin biimli yazl da vardr. Ayrca Viguier
(1790) bu kelimenin burama olarak da sylendiini
kaydeder. Meninski'nin eviriyazl kelimelerine Trke
brama yannda bre nlemi ile Farsa trup (< trb, trb)
ve tra (< ter) kelimelerini de katabiliriz. Bu rnekler br, tr
arasnda 'nn tutunamadn ve duyulurluk deerinin sfr ()
olduunu gsterir. Bat dillerinden gelmi olan bratva, brava,
transi, trinketa kelimelerinin eviriyazlarnda da ayn
deerlendirme yaplmtr].
Trke kelimelerde bata ift nsz bulunmamas, ayn
zamanda nls yazda harfle gsterilmemi, dolaysyla iki
nsz harfin yan yana bulunduu durumlarda ilk nsz harfin
bir nlyle birlikte hecelenmesi gereine iaret etmek gibi bir
fayda salar: ara, sararma, srtan gibi.
2. Trke bir hece sonunda iki nsz dnda baka trl bir ses
beklemesi olamaz.
3. Trke bir hece sonunda ikiz nsz bulunmaz.
Ak ve Kapal Heceler
Trkenin bu 6 hece rneini ortak ynlerine gre iki ana

bekte toplayabiliriz: ak hece, kapal hece.
Ak hece: 1. sradaki heceler gibi, bir nlden ibaret ya da
3. sradaki heceler gibi nlyle biten hecelerdir.
Kapal hece: 2., 4., 5. ve 6. sradakiler gibi nszle biten
hecelerdir.
174
Hecede Kurucu Ses
Trkenin btn hecelerinde mutlaka bir nl bulunur. Bu nl,

hecede akl en yksek ses olup, hecenin kurucu yesi ve
direidir. teki yeler (nszler) bunun ardnda ve nnde
aklk derecelerine gre yer alrlar. Seslerin bu dzenli
sralan Trkenin btn hecelerinde kapaldan en aa doru
ykselen, sonra da bu en aktan en kapalya doru inen bir
dzenlilik zellii kazandrmtr. te Trk hecesindeki bu
zellie tek dorukluluk denir. Bu dzenliliin bir sonucu
olmak zere, Trkenin 5. ve 6. tip hecelerindeki ift nszden
ilki ancak l, r, n, m, v, y nszlerinden biri (alt, krk, san-mak
gibi), ya da bir patlamaldan nce bir szmal nsz olabilir: st
kelimesindeki s gibi.
Sonu olarak, Trkenin btn heceleri tek dorukludur. Bu
dzene uymayan (dzensiz) her hecede kapallktan sonra
yeniden almaya yol aan bir ses sralanmas var demektir.
Byle hecelere de ift doruklu hece diyoruz. ift doruklu
heceler Trkeye yabanc dillerden girmi kelimelerde bulunur
(mesel, Arapa abr kabirde olduu gibi). Kelimeleri tanmak
bakmndan bu ayrc zellii bilmek nemlidir.
Yapacanz karlatrmalara klavuzluk etmek zere,
aada Trkenin btn seslerini aklk derecelerine gre
sralanm olarak veriyoruz:
nller: a
e o
i u
nszler: y w (ift dudak)
l r
m n
s z j
v f h
b p d t c g k
Yukarda Trke hece tiplerinin 6. srasnda verilmi olan

rnekleri gzden geirin ve baka rnekler bularak bu sralanma
dzenini daha yakndan tanmaya aln.
175
ALINTI KELMELERN HECELER

nceki dnemde balamakla birlikte, zellikle Osmanl
Trkesi dneminde iki Dou dilinden, Arapa ve Farsadan
saysz denecek lde kelime alnmtr. Bat dilleriyle ilikinin
sonucu olarak bu dnem iinde nceleri balca talyanca,
Greke, Srpa, Lehe ve Macarcadan, 1850'lerden sonra ise
giderek artan sayda Franszcadan ve ngilizceden Trkeye
girmi kelimeler de bulunmaktadr. Btn bu kelimelerde
Trkenin dzenli hece yapsna uyan heceler yannda uymayan
heceler de bulunmaktadr. Uymayanlar ift doruklu, demek ki
dzensiz hecelerdir. Dilimiz balangtan beri bunlar kendi
hece yapsna uydurmu, treme bir nl ile ikiye blerek iki
heceli yapya geirmi, sonu olarak Trkeletirmitir.
Dzensiz Hecelerin Trkeletirilmesi
Trke, tarihi boyunca yabanc dillerden ald kelimelerdeki

btn dzensiz heceleri Trkeletirmitir. Osmanl Trkesi
dneminde de, hangi yabanc dilden alnm olursa olsun, btn
alnt kelimelerdeki dzensiz heceler zerinde srm olan bu
ilem birka yolla gerekletirilmitir.
a. ift nsz bataysa:
1. Baa dar bir nl getirilerek: isandil (< t. scandaglio),

iskele (< t. scla), iskemle (< Grek. scamni),
skdar (< Scutari), istatiskik (Fr.
sttistique), istasyon (< Fr. sttion), istimbot
(< ng. steamboat), istavroz (< Grek. stavros),
/ isombri, isumri uskumru (< Grek.
skombrus) ve eskimi bir syleyie gre: ispor (< ng.
sport);
2. ki nsz arasna bir dar nl getirilerek: ra (< Slav.

kral), firenk (< Fr. franc), ulp (< ng. club)
drahmi (< Grek. drakhme), redi (< Fr. crdit),
prasa (< Grek. prason).
Birleik yaplarda kelime iinde ikinci hece banda kalan ift
nszler de ayn yolla blnmtr: onturato (< Fr.
con-trat).
176
3. Kelimenin kendi nlsnn yerini deitirip iki nsz

arasnda kullanarak: Bursa (< Pruse), prna (<
Grek. prinali), pranta (tal. brillnte)
b. Dzene uymayan ift nsz sondaysa:

1. Trkeletirme daha ok iki nsz arasna bir dar nl
getirilerek salanmtr: a (<al), as (< asl),
ceviz (< cevz), havuz (< havz), tabu, davu (<
tabl), hsm (< hsm), ahr (< ahr), lahm (<
lahm), sabr (< sabr), ehir (< ehr), ekil (<
ekl), usul ( < usl), adr (< adr), kfr (<
kfr), mhr (< mhr), subuh (< subh), kr (<
kr), mr (<umr), tuhum, tohum (< tuhm),
ysr (< ysr kolaylk), uur, r (<ur onda bir).
2. Bir ekle ya da birleme yoluyla genilemi tabanlarda nl

ou zaman ikinci nszden sonra getirilmitir:
mihrbn/mihribn (< mihrbn seven, dost, efkatli),
ehriyr (< ehryr hkmdar), brdibr/brdbr (<
brdbr hamal), bzrgvr (< bzrgvr byk, anl
anl, yksek mertebeli, derdimend/derdmend (<
derdmend dertli), destbrd (< destbrd stnlk);
ama: zahmnk (< zahmnk yaral).
Bunun yaln durumda da gerekletii bir rnek: servi selvi

(< Far. serv).
3. nl tremesi olay kimi zaman birleme srasnda yan yana

den iki nsz arasnda da gereklemitir: kmurn
(< kmrn mutlu, dilediine kavumu).
Arapa ve Farsa kimi tek doruklu, dzenli hecelerde de bu
blnme yaplmtr: zlf (< zlf), ayt (<ayd), vasf (<
vasf), rabt (< rabt), atil (<atl) gibi. Bunun sebebi bu tr
hecelerin Trkenin hece rneklerine, yani belirli nsz
beklerine benzer olmamalardr. Trke hece rneklerine
benzer dzenli heceler ise olduu gibi braklmtr: sert (<
177
Fars. serd), mert (< Far. merd), art (< Ar. ), ift
(<Far. cft), rast (< Far. rst) gibi.
Kimi rneklerde, heceyi blen nl geni de gelmitir: lehem

(< lhm), eher ( < ehr). Bu son rnein daha da
Trkelemi biimi (nceki dnemde ve kimi XVI. yy.
metinlerinde) ar'dr.
Hece sonundaki ift nszler arasnda treyen nl, hece

nlden ibaret ya da banda nl bulunan bir ekle blnd
zaman oklukla drlr: mr, ama: mre, mrn; kr,
ama: kr; kahr, ama: kahrndan gibi. Ancak drlmedii
de olur: davulun havuzun, tohuma gibi. Bu durum kelimenin
halkllama derecesiyle ilgilidir.
4. Arapann kimi tek heceli kelimelerinin sonunda ikiz nsz
bulunur: birr iyilik,
srr,
cerr ekmek, hrr,

drr inci, zll alaklk gibi. Bir nszn iki kez
okunmas iin kullanlan iarete edde denildiini daha nce
grmtk. Osmanl Trkesi yazmnda harekesiz
metinlerde bu iarete yer verilmemitir. Bu gibi kelimeler
yaln hllerinde tek nszle sylenmi, ba nl bir ek
aldklarnda ise ikiz nsz ortaya karlmtr: bir, cer, hr,
dr, zl, ama: birri, srr, cerri, hrriyet, drr, zll gibi.
Sz zincirinde yan yana gelen kelimelerin komu heceleri
arasndaki kurall sralan bakmndan bu gibi kelimeler
Trkenin kelimeleri gibi davranrlar: hr-rol-mak deil h-
rol-mak, sr-rol-mak deil s-rol-mak, zl-li-di-i deil z-li-
di-i. Bu kurall durum iir dilinde vezin yznden bozulur.
Konuma diline dayanan bir eviriyazda, aruz vezninin
gerektirdii yerler dnda, bu gibi kelimeleri yaln durumda
ikiz nszle yazmak gereksizdir.
5. Dzensiz hecelerin Trkede dzene sokulmas ift nszden
ikincisinin drlmesi yoluyla da yaplmtr. Yazya
yansm bir rnek: f fkh(< Ar. fh); kr. af (< Ar.
afv). Bu da Trkeletirmenin bir baka yoludur.
XVI-XVIII. yz yllarda halk iin yazlm kimi eserlerin

yazm (imls) da halka bir yazmdr. Geleneklemi
biimlere bal olmayan bu trl bir yazm, halkllatrlm
kelimeleri, syleyite uradklar btn deimelerle yanstr.
Bu metinlerden aka anlaldna gre, konuma dilinde
178
Trkenin hece rneklerine uymayan btn yabanc heceler

deitirilmi, Trke benzerlerine uydurulmutur.
Edebiyat dilinde, hele iirde bu tr deiiklikler, szn
gramer kurallarna uygun, dzgn, ak, anlalr olmas ve
yerinde kullanlmas demek olan fesahat anlaynn
kelimeyi aslna uygun kullanma (kysa aykr olmama)
kuralna gre yanl saylm; evde, sokakta, sohbette bu gibi
kelimeleri Trkelemi biimleriyle kullanan kltrl kesim,
bir nesir ya da iir metni yazarken bu biimleri kullanmaktan
zen ve dikkatle kanmtr. Bu yzden denilebilir ki, alnt
kelimelerdeki dzensiz ve Trke hece rneklerine uymayan
heceler kitaplarda, divanlarda kullanlm, yalnzca okurken
yle okunmutur.
Dzensiz ift nszleri yznden Trkede iki heceli yapya

geirilmi u kelimelerdeki nsz dzenini inceleyin ve siz de
bugn kullanmakta olduumuz kelimelerden unlara benzer 5
kelime bulun: hzn (< Ar. hzn), sfr ( < Ar. sfr),
gebr gavur, atee tapan, mecusi ( < Far. gebr).
TRKEDE HECELERN SIRALANI KURALI

Trkenin heceleri incelendiinde, nl-nsz ilikisi
bakmndan deimez u ana kuraln iledii grlr: Her hece
kurucu nl, kendisinden nce gelen nsz ve kendisinden
sonra gelen tek ya da dzenli iki nsz yanna eker ve
kurduu heceye katar: a-ra, o-da, ba-ba, ku-yu, kz, o-cuk, s-
n, srt, yo-urt gibi. te bu ana kural hem eklemede, hem
birlemede, hem de sz iinde iler ve nlnn ynettii bu
sistem, yap bakmndan ayn tip heceler retir.
1. Eklemede
Kelimelerimizi ilkin tek ses ya da birden ok sesin
beklemesinden oluan yapm ekleriyle uzatr, yeni tabanlar
yaparz. Sonra bunlara ekim eki dediimiz ekler katar, daha da
uzun duruma getiririz. Bylece ses says olduka kabark bir
bek oluur. te bu ok sayda sesin bulunduu bek iinde yer
alan her nl, kendi hecelerini sz konusu kurala uyarak kurar:
ba, ama ba-m ve ba--ma; ba-lk, ama ba-l- ve ba-l-
n-dan; bu-ru-(mak) ama bu-ru-uk, bu-ru-uk-luk ve bu-ru-
uk-a; ta-n-dk ama ta-n-d-mz, ta-n-d--n-z, ta-n-dk-
la-r-m-za;u-tan ama u-tan-c, u-tan-c-m ve u-tan-cm-dan
gibi.
179
2. Birlemede
kinci olarak, kelimeleri belli sz kalplar iinde yan yana
getirip birleik kelime dediimiz kelime bekleri olutururuz.
te bu yolla bir araya gelen saylar daha ok sesle de, ayn
kural uyarnca, nllerin ynetiminde ayn tip heceler kurulur:
deniz ar ama de-ni-za--r, ocuk Esirgeme Kurumu ama o-
cu-ke-sir-ge-me-ku-ru-mu, nfus art ama n-fu-sar-t-, onar
onar ama o-na-ro-nar gibi.
Birleik kelimeler de birer tabandr ve ekim ekleriyle
uzatlabilir: bastbacak ama bas-t-ba-ca-n (biri), sur ii ama
su-ri-in-de gibi.
3. Sz iinde
nc olarak, sz iinde bekleen kelimelerin heceleri
arasnda da ayn kurala uygun olarak yine ayn tip heceler ortaya
kar: Geen akam erkenden uyudum; ama Ge-e-nak-a-mer-
ken-de-nu-yu-dum.
Trkenin bu ana hecelenme kural iirde bozulabilir. Hece ve

aruz lleriyle yazlm iirlerde ahengi salayan, lleri
oluturan farkl saydaki birimler (kalplar)dr; hecede 2 drt (8);
2 drt, bir 3 (11) ya da bir 6, bir 5 (11) hecelik birimler, aruzda 4
mefln kalbndaki ya da 3 feiltn ile 1 feiln (faln)
kalplarndaki hece topluluklarnn oluturduu birimler gibi.
iiri bu llere gre okurken ahengi salayan hece beklerini
birbirinden ayrrz. Buna ahenk durgusu (sekte) denir.
Hecede ahengi salayan, durgu yaplrken kelimelerin

blnmemesi, her birimde btnlklerinin korunmasdr: Gnl
gurbet / ele kma Ya gelinir / ya gelinmez; Blbln feryd /
glen elinden Glen aar / turna aar / tel aar gibi.
Heceyle yazlm bir iirde, durgu yerinde kelimenin blnmesi
kusur saylr. Aruzda ise kelimeler blnebilir, nk ahengi
salayan, kalplarn hece saylar yannda bu hecelerdeki
nllerin nicelikleri, yani ksalk ve uzunluklardr. nls ksa
kapal heceler nls uzun bir ak heceye denk sayld gibi,
nls uzun okunan kapal heceler ile (tekrr, garb gibi) sonu
ift nszl heceler de (mihr gne gibi) yerine gre ilki uzun,
ikincisi ksa iki hece deerinde kullanlabilir.
u rnek bir yandan hecelenme kuralnn uygulanmasyla
ahengin salanmas, te yandan ahengin bozulmamas iin
kuraln uygulanmamas ynlerinden arpcdr: Geen aam /
eve geldim / dediler Sey / fi Baba. 3 feiltn kalb ile 1 feiln
180
kalbndan oluan lyle yazlm bu msrada ilk iki kelimenin

kalba uygunluu ge-e-na-am hecelemesiyle salanm,
ikinci kelime ile 3. kelime arasnda kural gerei yaplmas
gereken a-a-me-ve biimindeki hecelenme ise kalbn istedii
durgu yznden uygulanmamtr. Aruzla yazlm iirlerde
kalplara uygunluk salamak iin Trkenin heceleme kural
ska kullanlmtr.
TRKENN KELMELER
Kelimeler bir ya da daha ok heceden oluan bamsz anlam
birlikleridir. Onlarn yaln biimlerini szlklerde buluruz,
ekim ekleri alp baka kelimelerle ilikiye girmi biimlerini de
sz iinde kullanrz. Her dilin kelime daarcnda z
kelimeleri yannda baka dillerden alnm kelimeler de bulunur.
Osmanl Trkesi dneminde dilimize de Arapa ve Farsadan
ok sayda kelime alnm, bunlar sz iinde dilin kendi
nllenme
kelimeleri ile bir arada ve yan yana kullanlmtr. Alnt kelime
(Vocalization): Yapm ve trlerini grmeden nce, bunlarn Trke kelimelerle
ekim ekleriyle aralarndaki temel ayrlklar gzden geirmek gerekmektedir.
genileme srasnda Karlatrma yapabilmek iin nce Trke kelimeyi yakndan
hecelerin nl al ya da tanyalm.
genileyen kelimede
kurulan yeni hecelere Trkenin kelimelerini bakmdan ele alacaz: 1. yap, 2.
nllerin gelii demektir. nllenme dzeni ve 3. nsz sistemi.
1. Yap Bakmndan z Trke Kelime
Bir z Trke kelimede yap bakmndan unsur bulunur: kk,

bir veya daha ok yapm eki, ekim eki.
Kk
Tek bana bir anlam tayan, blnemez, daha kk paralara

ayrlamaz bir ses topluluudur. Baka anlam katc birimlerin
eklenmesiyle zenginleebilen bu temel anlam birimine anlam
ekirdei de diyebiliriz. Trkenin kkleri daha ok tek
hecelidir:
ba, gz, el, o, diz, i, su, yel, y , z, uz, bo, bir, , be, on,
pek, r, srt, a(mak), bil(mek), ver(mek), r(ma), sev(mek)
gibi.
181
Yapm Eki
Kklerin tad anlamlarda deiiklik yapan, onlar anlamca

bakalatran unsurlara denir. Bunlar tek balarna
kullanlmazlar, bamsz bir anlam deeri de belirtmezler.
Kklerin tad anlamlarda deiiklik yapabilmeleri belli
artlarda eklenmeleriyle sz konusu olabilir. Demek ki bunlar
aslnda bir anlatm deeri bulunan, ama tek balarna
kullanlamamaktan kaynaklanan bamllklar yznden, ancak
eklenme sonucunda belirttii deeri kazanabilen unsurlardr:
gz-lk, tepe-li, r--(ma), boya-c,

gez-dir-(mek), uyu-t-(ma) gibi.
Yapm ekleri yalnz kklere deil, birleik kelimelere ve baka

dillerden alnm kelimelere de getirilebilir. Bylece bunlardan
da yeni anlamlarda yeni kelimeler elde edilir:
pemn (pimn) et-tir-(mek),

delian- , apcba-, zarar-,
zor-u, berber-lik, vef-sz, frsat-,
vatan-da gibi.
Yapm ekleriyle genileyip uzatlm kelimelere, gvde (kken,

radical) adn veriyoruz.
Bir gvde de yapm ekleri alarak uzayabilir. Her ek bir baka
anlam katks saladndan, bu durumda gvdenin anlamnda
da deiiklikler meydana gelmi olacaktr:
delian--, frsat--, ba-a-

t-(ma), teklif-siz-ce, yrt-n-r-ca-s-na
gibi.
Gerek kkler, gerekse gvdeler kelimelerin yaln (ekimsiz)
biimleridirler ve her ikisi de ekim ekleri alabilirler. Kelimeler
yaln biimleriyle yalnzca szlklerde yer alabildikleri iin
bunlara szlk kelimeleri de denir. Daha nce grdmz
gibi, kk, gvde, birleik veya alnt btn kelimelerin yaln
hllerine ayn zamanda taban diyoruz.
182
ekim Eki
Sz iinde kelimeleri baka kelimelerle ilikilendirmeye yarayan

unsurdur. ekim eki alm bir kelime (isim ya da fiil) ile baka
bir kelime arasnda bir anlam ilikisi kurulmu olur, bylece
kelime yaln biiminden uzaklaarak yeni bir biim kazanr ve
bu yeni biimiyle gramerce birtakm zellikler gsterir. Bu
yzden kelimelerin ekim ekli biimlerini gramer kelimeleri
diye adlandryoruz:
ev-i, boru-ya, ar-da, da-dan,

sevil-ecek, sivrisinek-ler, satc-
n gibi.
2. Trke Kelimelerde nllenme Dzeni
Gerek yapm ekleriyle elde edilen gvdelerde (szlk

kelimelerinde), gerekse kk ve gvdelerin ekim ekleri alm
biimlerinde (gramer kelimelerinde) hece nlleri belli bir
dzen iinde gelir. Bu dzeni kuran nl uyumu dediimiz
kanundur. Dilimizin yapsyla ilgili olan bu kanun aslnda hece
nllerinin benzemesidir. Benzeme, nllerin kalnlk-incelik,
dzlk-yuvarlaklk niteliklerine dayanr. Bu yzden de iki
bakmdan benzeme (uyum) sz konusu olur:
a. Kalnlk-ncelik Bakmndan: Bir Trke kelimede ya a, ,
o, u ya da e, i, , nlleri bir arada bulunabilir. Baka bir
anlatmla:
1. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir kaln nl varsa,
ondan sonraki hecelerin nlleri de kaln olur:
baca, vra, omuz, uca,

ata, an, a, oturtma,
suya, uzatan, bucanda gibi;
2. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir ince nl varsa,

ondan sonraki hecelerin nlleri de ince olur:
elek, iplik, rg, srme,

esirgemek, birikmek, gnll,
sprnd gibi.
183
te bu kurall benzemeye kalnlk-incelik uyumu diyoruz.

Dil benzemesi, damak uyumu ve byk nl uyumu da
denir.
b. Dzlk-Yuvarlaklk Bakmndan: Bu uyum bir Trke
kelimede ilk hece nlsnn dz veya yuvarlak oluuna gre
sonraki hece nllerinin geli dzeniyle ilgilidir. Buna gre:
1. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir dz nl varsa,
ondan sonraki hecelerin nlleri de dz olur:
ar, eksik, ba, silinmek gibi.
2. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak nl varsa,

iki ayr durum sz konusudur:
a. kinci hecenin dar nls yuvarlak olur; sonraki hecelerin de
nlleri darsa, uyum ileri doru iler:
omuz, rt, oyudu, utuyu,

buruuu, srgl m gibi.
Ancak eklerle uzayan kelimede yuvarlak nll heceleri

izleyen hecenin nls dz geni bir nl olduunda ondan
sonraki dar nller zerinde kural ilemez ve bunlar artk
dz geni nl ynetir:
omuzarna, drdne,
rtsndeki, kutucuar, srgledi,
oyuat gibi.
b. kinci hecenin nls dz genise, ylece kalr ve

kendisinden sonraki hece nlleri de ona uyar:
ona, onanda, leceklerini,

buamad, sttekini gibi.
te bir Trke kelimede dz ve yuvarlak nller arasndaki

bu kurall benzemeye de dzlk-yuvarlaklk uyumu diyoruz.
Ayrca dudak nllerinin benzemesine dayand iin dudak
benzemesi denildii gibi, dz geni nlleri etkilememesi, yani
snrll yznden kk nl uyumu olarak da anlr.
Bu uyumdan kan nemli bir sonu, Trke kelimelerde ilk
heceden sonraki hecelerde geni yuvarlak nllerin (o ve )
184
bulunmamasdr. Ancak, bitiik yazlan birleik kelimelerde ve

bir birleikten gelen imdiki zaman ekinde bu kural ilemez:
Mecidz, Tepegz, babo,

delibozu, aaoymak, isteyor,
atayor,ayor,vuruyor gibi.
Son rnek, -yor'un imdiki zaman eki olarak XVIII. yy. ve

sonrasndaki kullanm durumunu gsterir. eviriyazl metin
verilerine gre ise, bu ek XVII. yy.da yine tek biimli, ama dar
ince nl ile -yr olarak kullanlmaktayd: geliyr,
oyr, / bakayrm / bakyrm. Bunun yannda,
henz ek olma deeri kazanmam olarak seveyrr,
/ seviyrr gibi biimler de vard. Bu son rnekler
ekin bir birleik fiil yapsndan doduunu aka
gstermektedir.
3. Trke Kelimelerde nsz Sistemi
Bir Trke kelime, yapsndaki nszler, bu nszlerin kelimede

yerleme dzeni ve aralarndaki ilikiler bakmndan da sistemli
bir grnt tar. Bu sistemi oluturan yapy bilmek, bu
dnemde dile giren ok saydaki alnt kelimeyi tanmlamak ve
bunlar zerinde gerekleen deiiklikleri kavramak asndan
nemli ve gereklidir. Aada bu sistemi kuran paralar ana
maddeler hlinde ve ksa aklamalarla tantlacaktr.
1. Trke kelimeler , , , l, m, n, , r, z nszleriyle balamaz.
Ancak kimi yansma (ses taklidi) kelimeler , l, n, z ile
balayabilir. Soru zamiri ne hari, n nsz sadece ocuk
dilinden geme birka yansma kelimenin banda bulunur
(nene, ninni gibi). m nsz yalnzca yansma kelimelerin
banda ve mli ikilemelerde pek nadir olarak grlr
(miyavlamak, ml ml gibi); ancak yine de m hibir zaman
bir z fiil kknn banda grlmez. z nsz bir iki
yansma kelime ve ikileme dnda ilk ses olarak bulunmaz
(zrl zrl, zonklamak gibi).
Aklama Bir Trke kelimenin banda bulunamayacak dier
nszler ise c , f ve jdir. Bunlar, eitli sebeplerle, Trkenin
ses sistemine sonradan girmi nszler olduundan yukardaki
sralamaya konmamtr. c ve f yansma tabanlarn ve
ikilemelerin ilk sesi olarak kullanlabilir (cort, cvl cvl; fsl
fsl, four four gibi). j nsz Trkeye yabanc dillerden
185
girmi snrl sayda kelimede bulunur (jle i, jlde

dank gibi).
2. Trke kelimelerde n seste ift nsz bulunmaz. Yukarda
Trkenin hecelerini ilerken bu konuya deinmitik.
3. Trke tek heceli kelimelerin sonunda dzensiz ift nsz ve
ikiz nsz bulunmaz. Bu konu da hece yaplarnda ele
alnmt. Kelime iinde yan yana gelebilen ayn iki nsz,
kkten gelen (organik) bir durumla ilgili bulunmayp,
eklenmede ortaya kan geici bir grntden ibarettir:
belli gibi. Arapa kelimelerdeki kkten ift nszler tek
harfle yazlp eddeli okunduu hlde ( handa gibi),
Trke kelimelerde yan yana den ayn iki nsz oklukla
ayr harflerle yazlmtr:
yellemek, saama gibi.
Bununla birlikte birka kelimede ift sesin tek nszle yazld

grlr:
yass, ass yarar gibi.
4. Trke kelimelerin sonunda patlamal tonlu b c d g

nszleri bulunmaz, bunlarn yerine tonsuzlar olan p t k
sesleri bulunur: dip, drt, et-(mek), g,
o, ek-(mek) gibi. Ancak bu tonsuz nszler
eklemede iki nl arasnda veya kendilerinden nceki l, m, n,
r nszleri ile bir nl arasnda kaldklarnda:
a. ou ok heceli olmak zere, kimi kelimelerde tonlular, b
d c seslerine dnerler:
dibi, drd, eder, gider, anad,

yourdu, gc, ou, ocua,
bcei;
b. ou tek heceli olmak zere, kimi kelimelerde de

deimeyip tonsuz kalrlar:
at, atnda, demeti, sa, aa,

ier, ger, baar, eker gibi.
186
Osmanl Trkesi metinlerinde bu deiimlerden t/d, /c

ve / yazda gsterilmitir:
apa / apa, oma / oman,

o / oama, aa / aaca,
iit-(mek) / iidir, bra-(ma) /
brar, yannda, tanda
dndaki, yaada, anda oradaki,
yodu yok olduu, bulunmad gibi.
Ancak k/g deiimi, bu dnem iinde kalplaan yazmda

g iin ayr bir iaret kullanlmad iin yazya
geirilememi; /c deiimiyle ilgili durum ise, iki ses iin
de oklukla ( cim) harfi kullanldndan belirsiz
kalmtr:
kemik / kemike ? / kemie, gk /

gke ? / ge, elindeki ? / elindei, birikir /
biriir ?; gee taraf, ama gece ? / gee gibi.
Tonlulama, birleik kelimelerde ve sz iinde yan yana

gelen kelimeler arasnda kurala uygun ileyen heceleme
srasnda da ortaya kar. Bu dnem metinleri t/d ve
zellikle / iin rnekler verir:
yiid idi, yo-d, o ra,

dutsa odu gibi.
Bununla birlikte Osmanl Trkesinde eklemede ve

birlemede meydana gelen bu deiimi yazmdan tam
anlamyla izlemek mmkn deildir.
5. Tonlu-tonsuz zt nitelikleriyle eleen nszler Trke bir
kelimede karlatklarnda, ortak, yani tonlu ya da tonsuz
nitelikleri ynnden benzeirler. ki heceli birok eski
kelimemizde (buday, dizgin; baa, yksek, eski, stn gibi)
grlen bu benzeme eklemede de bir kural olarak iler. Buna
gre, bulunabilirlikleri asndan:
a. ek alan tabann sonundaki nsz, tonsuz , , k, p, s, , t
nszlerinden biriyse, ilerleyici bir benzeme ile ekin
bandaki nsz, tonsuz , , k, t nszlerinden biri olur:
187
a-t, b-, ra-a, a-tarma

eksik-tir, ap-t, ip-te, ap-n,
kes-kin, ks-k, ba-, di-
iez, tut-un gibi;
b. ek alan tabann sonundaki nsz, tonlu , , v, z

nszlerinden biriyse, ekin bandaki nsz de tonlu c, , ,
g, d nszlerinden biri olur:
a-dan, e-di, av-da, ev-ciez, sz-drr, azn,

gz-g (ayna) gibi.
c. tonsuz karl bulunmayan hepsi tonlu l, m, n, , r, y

nszlerine gelince; bunlar tabanlarda son ses
olduklarnda, ekleme srasnda karlatklar nszleri
kendilerine benzetirirler, yani ilerleyici bir benzeme ile
ekin n sesi olan nsz tonlu c, , g, d gelir:
bo-ca, el-cik, kim-den, benim-dir,

sen-cileyin, so-da, en-gin, bur-
u, sar-, sa-n gibi.
nszler arasndaki tonluluk-tonsuzluk benzemesine

dayanan bu dzenlilie nsz uyumu diyoruz ve onu dilin bir
kanunu olarak yle ifade ediyoruz:
Tonlu-tonsuz olarak eleen nszler (b-p, c-, d-t, -, g-k,
z-s) Trke bir kelime iinde karlatklarnda, tonlu ya da
tonsuz olular ynnden benzeirler; yani ya tonlu-tonlu, ya
tonsuz-tonsuz olurlar. Tonsuz karl bulunmayan hepsi tonlu
l, m, n, , r, y nszleri ise, tabanlarda son ses olduklarnda,
ekleme srasnda karlatklar nszleri kendilerine
benzetirirler, yani ekin n ses nsz de tonlu gelir.
Osmanl Trkesi dneminde bu uyumun konuma dilinde
tam anlamyla hkm srdn syleyebiliriz. Ne var ki,
syleyiteki bu kurall benzetirme, bir ok ekin tek ekilli
yazl yznden yazda grlmez:
188
: ara-da, ev-de, ba-ta, burac-ta;
: oru-dan, er-den, kk-ten, dip-

ten, pas-tan;
: gzel-ce, doru-ca, a-a,

yap-a yap-a yava yava;
: ba-c, gz-c, a-, o-u,

etmek-i ekmeki;
: ty-ciez, z-caz, ip-iez,

at-az, urt-az;
: er-dir, bo-dur, sap-tr, u-tur;
: bu-durdu, sap-trma;
: a-d, sev-di, ba-t, a-t,

et-ti;
, : ama-d, sev-dik sevgili, bil-

dik, sat-t (atlar);
, : ama-ta, sevmek-te, imek-

te;
, : bu-du-ta, sev-dik-te, ba-

t-ta, i-tik-te.
Yukardaki rneklerin eviriyazlarnda gsterdiimiz -t, k-t,

p-t, -t, s-t, -t, t-t, -, k-, t-, p- dzenindeki uyumlu
biimler, okur-yazarlarn yazya baml okuma dilinde
uyumsuz, yani bozuktu. Bu bozuk biimlerin zellikle XVII. ve
XVIII. yzyllarda ehirli kltrl kiilerin dilini de etkiledii
anlalmaktadr. Bu tr syleyiin mek yoluyla renilen
gftelerde bugn bile devam ettirildiine yukarda deinmitik.
Tonsuz kaln damak (art damak) nsz 'nn tonlusu iin
alfabede ayr harf bulunduundan, yaz, bu seslerin banda
bulunduu eklerde gerekleen benzemeyi (uyumu) gsterir:
189
a-, ar-, yar-, dar-n,

az-n, dururma durdurmak; ayaa kaldrmak;
ortaya karmak, bas-n, tut-un gibi.
Tonsuz ve tonlu eitleri iin yazda ayn harf kullanlm

olsa da, benzemenin tonsuz n damak nsz k'de de
gerekletiini eviriyazl metinlerden biliyoruz:
sil-gi, d-kn, e-kin, eki-

ken kavgac, ts-krmek pskrtmek,
geriletmek.
Yazmn henz kalplamad XIV. ve XV. yzyl
metinlerinde karlalan ba-tan, taraf-tan, i-ti,
a-t ve
/ iitti gibi yazllar, bu uyumun, tpk
kalnlk-incelik uyumu gibi, eskiliini ve sregeldiini gsterir.
Aada grlecei gibi, Trkeye zgelik kazandran bu uyum
kanunu, Osmanl Trkesinde byk lde yabanc kelimeler
zerinde de ilemitir. Transkripsiyon metinleri arasnda ok
nemli bir yeri bulunan Meninskinin grameri ve szl XVII.
yzylda bu uyumun alnt kelimelere uygulanmasndaki snrlar
gsteren pek ok rnek ihtiva eder.
Osmanl Trkesinde Uyumlar zerine Deerlendirme
Byk nl uyumu (kalnlk-incelik uyumu) ile nsz uyumu

kanunlar Trkiye Trkesinin her dneminde geerli olmu,
hkmn yrtmtr. Konuma dilinde sarslmaz bir
kararllkla sregiden bu uyumlar, XVI-XIX. yzyllar iine
alan Osmanl Trkesi dnemi iinde, daha ziyade XVII. ve
XVIII. yzyllarda, kullanlan alfabenin Trkenin ses sistemini
gstermekteki eksiklii, daha da nemlisi donuklaan yazmn
dilde meydana gelen deimeleri yanstamaz duruma gelmesi
yznden, okuma dili dediimiz ikincil dilde bozulmu; okur
yazarlarn yazya bamllklarndan doan bu bozulma, ehirli
okumularn konutuklar dili de bir lde etkilemitir.
eviriyaz metinlerinde grlen uyum d rnekler bu durumu
btn aklyla yanstr. te yandan eviriyaz metinlerindeki
bu aykr nllendirmelerin sebepleri, kendileri de birer
eviriyaz metni olan gramerlerde verilen bilgilerle akla
kavuur.
190
Sonu, sz konusu uyumlarn ortak konuma dilinde kararl

biimde varln srdrd; bozuk biimlerin ise, belli bir
toplum kesiminin bir metni yznden ya da yazma baml bir
okuyula ezberledikten sonra -daha ok bir iiri- ezbere okurken
ortaya ktdr. Bylesi bir dil, elbette o dili kullanan toplumun
btn iin geerli deildi; yalnzca belli ve kk bir kesimin
zaman zaman kulland bir zel seslendirme dili idi.
Dzlk yuvarlaklk uyumu (dudak uyumu)na gelince; bu
uyumun XVI. yzyl iinde gereklemeye baladn, sonraki
yzyl iinde hzla gelierek tamamlandn syleyebiliriz.
XVII. yzyl konuma dili iin Meninski'nin, gramerinde verdii
bilgilerle eviriyazl malzemelerdeki ok sayda uyumlu rnek,
bu yzyl metinlerinin nllendirilmesinde bu uyumun
uygulanmasn zorunlu klar. Bundan nceki nitede
belirttiimiz gibi, konuma diline dayandrlan bir eviriyazda
bu uygulamann XVI. yzyl metinlerinde de yaplmas gerektii
grndeyiz. nk, aslnda henz kalplap donuklamayan
bir yazmn kullanlmakta olduu bu yzylda, geni kitlelerce
anlalmas gzetilerek, zentisiz, yaln ve Trk dilinin kendi
kelimeleriyle bezeli gelenekten gelen anlatm diliyle yazlm
eserlerde grlen ok saydaki uyumlu nllendirme, bu
yzylda da bu uyumun hayli ilerlemi bulunduunu aka
gstermektedir.
ALINTI KELMELER
Osmanl Trkesi dneminde Trkeye girmi olan kelimelerin
balca iki kayna vardr: Arapa ve Farsa. Bunlardan Arapa
Sami diller grubundandr; Farsa ise bir Hint-Avrupa dilidir.
Temel yaplar bakmndan birbirine gre farkl olan bu iki dilin
seslerini, bunlarn Trke seslere gre nitelike ayrlklarn
nceki nitelerde grdk. Aada bu dillerden alnm, hepsi de
szlk kelimesi olan unsurlar genel zellikleriyle tantlacaktr.
Arapa Kelimeler
Arapa her eyden nce bir din dilidir. slm dinini kabul etmi
btn milletler tarafndan benimsenmi, ilenmi ve
kullanlmtr. Trkler bu dini kabul ettikleri tarihten balayarak,
Farslar gibi, Arapa ile yakndan ilgilenmiler, geni slm
corafyasnda kurulan retim kurumlarnda (medreselerde) bu
dili ikinci dil olarak renmi ve yz yllarca ilim dili olarak
kullanmlardr.
Trkenin bir nller dili olmasna karlk, Arapa nszlere
dayanan bir dildir. Yukarda grdmz gibi, Trkede hece
191
kurucu ses, dolaysyla isim ve fiil kklerinde anlam belirleyen

bir nldr; nszleri ortak u kelimelerde olduu gibi:
bal, bel, bil, bol, bl, bul.
Yeni kelimelerimizi, kklere getirdiimiz, yaplarnda kk
sesleriyle organik ilikisi bulunmayan nsz ve nller ieren,
kurallara bal bir dzenlilik iindeki eklerle uzatr; yeni
tabanlar, szlk kelimeleri elde ederiz; sonra ekim ekleriyle
bunlar daha da uzatarak gramer kelimeleri durumuna getiririz:
bal-la-d, bel-le-n-mi, bil-me-dik-ler-imiz-den-dir, bol-
ar-r, bl-m-le-di-niz mi, bul-acak-t-nz gibi.
Arapa ise tamamen nszlere dayanan bir dildir. Bir Arapa
kelimede anlaml bir ses birlii en az nsz sesten oluur:
: eser iz; rn,
: bud uzaklk,
: bast demek, yaymak,
: batn karn,
: bezl vermek, datmak, samak,
: basar grmek,
: bal koltuk,
: bay azgnlk; hakszlk,
: semer meyve,
: cem toplamak, biriktirmek,
: hal,
: haber,
: zdd zt, aykr,
: felek,
192
: lehv oyun, elence,
: mezc kartrmak,
: milh tuz,
: nasb dikmek,
: nal gtrmek, tamak,
Bu nsz seslerin yazda harfle gsterilmeyen a (e), i, u ve

bunlarn uzunlar olup yazda ile gsterilen , , ile
nllendirilmesiyle kkn ekirdek anlamna bal, ama yeni
anlam katklaryla farkllam kelimeler elde edilir:
ketb yazma, ketebe yazd, kitb

yazlm ey, ktib yazc, mektb birine
yazlm yaz, mekteb yaz renilen yer,
kttb ktipler, mektb mektuplar gibi.
Grld gibi, Trkede her biri yeni bir anlam katks

salayan eklerle elde edilen kelimeler, Arapada, uzunlar da
bulunan nlyle oluturulmaktadr. te yeni anlamlardaki
kelimelerin, nszlerinin sras deitirilmeden, bu nszlerin
nne ve ardna yalnzca belli nller getirilerek elde edilir
olmas, Trkeye hi benzemeyen, ok farkl bir dzendir. Bu
dzen Arapann kelimelerini belli kalplara bal bir yap
grnmne sokmaktadr. Bu durumda, Arapada uzunlaryla
birlikte 6 nl Trkenin eklerine karlk gelmekte ve bu
nllerle kurulan kalplar szlk ve gramer kelimelerini
meydana getirmektedir. Bu yzden Trkeyi renmek nasl her
eyden nce eklerini renmeyi gerektiriyorsa, Arapay
renmek de ncelikle bu kalplar renmeyi gerektirmektedir.
Sonraki nitelerde ve 2. kitapta bu kalplar tanyacaz.
Arapann bu kendine zg yapsna bkmllk (=tasrf)
denir. Bu zellii tayan diller de bkml diller (=tasrf
diller) olarak anlr.
Arapann nszlere dayanan bir dil olmas yznden, nasl
bir kalb olursa olsun, anlam ekirdei nszn oluturduu
bir kktr. Bu kk nszlerinde ise, Trkedeki gibi belli
niteliklere gre kurulmu ve belli kurallara gre ileyen bir
193
sisteme bal bulunmakszn, dilin btn nsz sesleri yer

alabilir. Bu yzden Arapann temel szlkleri, ilkin nsz
harfin sonda bulunanna gre, sonra da bata bulunandan
balamak zere alfabetik olarak giden bir sra izler. Aada
yalnzca bir ses iin rnek verilmitir. Grlecei gibi, rnek
kelimelerde nc (son) ses, alfabenin ilk harfi olan ( hemze);
ilk sesler ise, yine ilk harf olan hemzeden balamak zere,
srasyla, alfabenin ( ye)de biten dier harfleridir. Ortadaki
ikinci nszler de ayn biimde, yani alfabetik olarak sralanr:
eb atmak, bed balamak, tefe fkelenmek,

kzmak, set bn olmak, cuz para, blk,
hbe padiahla arkadaa gren, nedim,
ht yanllk, deret savmak, zer
yaratmak, redet kt olmak, bozuk olmak,
zek vurmak; birine snmak, sev bir kimseye
houna gitmeyecek bir davranta bulunmak, kt bir ey
yapmak, ey dilemek; nesne, sb din
deitirmek, zav k, aydnlk, tr yeni ve
canl olmak, zr donmu su, b aba,
b bir eye balamak, bir ie girimek, fec ka
gelmek, r okumak, kf benzer, e, denk,
lec snmak, mer insan, kii, nebe
haber, neet yeniden dirilip canlanmak, hayat
bulmak, vuz abdest almak, hen tebrik
etmek, yeyeet iyi davranmak, okamak gibi.
Arapann baka bir nemli zellii de, kelimelerinde cins

ayrm bulunmasdr. Btn Arapa kelimeler ile fiil ekimleri
erkeklik ve diilik nitelii tar. Bu ayrm kimi kelimelerde
saymaca (itibar), kimilerinde ise biimcedir. Biimce diilii,
(te) bata olmak zere, kimi harfler gsterir. rnek olarak,
Arapada gne dii, ay erkek saylr; yazd denilecek
olduunda, erkek iin ketebe, kadn iin ise ketebet
biimleri kullanlr. simlerle bir araya gelen sfatlar ve zamirler
cinsiyet ynnden uyutuundan isimlerden hangilerinin dii,
hangilerinin erkek olduunu ya da sayldn bilmek gerekir.
194
lerde greceimiz gibi, bu uyuum Farsa yapl sfat

tamlamalarnda da geerlidir.
Osmanl Trkesinde Arapa Kelimeler
Osmanl Trkesi dneminde Trkeye ok sayda Arapa

kelime alnmtr. XVI. yzyl ortalarndan sonra giderek says
artan bu alntlarn ou edebiyat dilinde kullanlm, ortak
konuma diline inme ls olduka snrl kalmtr. Daha
nceki dnemden balayan halkllatrma srecinin bu dnem
iinde de srmesi dil ii bir gelime olarak olaandr, dolaysyla
bu sre ilemitir. Ne var ki, ortak kullanma girme yolu
bulamam pek ok kelime yalnzca kitaplarda kalm; bir de
aydn kesimlerin dilinde, onlara zg dil zenginlii olarak,
onlarn kelime daarcklarn doldurmutur. Bu gibi kelimelerin
says belirsizdir. Btn Osmanl Trkesi metinlerinin
taranmasna dayanan tarih derinlikli bir szlk yaplncaya kadar
da bu belirsizlik srecektir.
nceki nitelerde sz konusu ettiimiz halkllatrma, bir
baka deyile Trkeletirme konusu yeterince anlalm
olmaldr. Ancak bundan sonraki nitelerde vereceimiz rnek
szler ve metinler iin belirleyici olmak zere, daha nce
grdmz kimi durumlar da hatrlatarak, Arapann
kelimelerinin seslendirilmeleri asndan nemli noktalar
maddeler hlinde zetleyeceiz.
Arapa Kelimelerin Seslendirilmesi
Arapann sesleri gnlk dile inen kelimelerde deitirilmi,

nlleri Trkenin zengin nlleriyle eitlenmi, nszleri ise
dilin kendi nsz seslerine benzetilmitir. Ancak tecvit eitimi
alm, Arapann seslerini kendi deerleriyle syleyebilme
alkanl kazanm olanlar asndan durum olduka farkldr.
1. nller Bakmndan
a. inde kaln nsz harflerinden ( ) biri

bulunan hecenin uzun olmayan dz geni nls eitimli
kimselerce kaln, ancak klasik Arapann e'ye yakn kapal,
incelmi a's gibi sylenmitir:
hsed, hbs, hdd, hrc, slt,

sdr gs, n, ba, nder, bakan, zrb,
zrer, tref, zrf, vn yardm, lem,
195
tlm, rb, yret, lb, tviye,

bl, tht, tsvr, fzl, str,
zfer, nzr, vd, bl koltuk, nl,
frz, frt arlk, hbt yanlma, fr,
fv, trh atma, r gibi.
Bu trl syleyi kimi kelimelerin ekli biimleriyle yazya da

aktarlmtr:
ser-hddindegi snrndaki, ddindegi

boyundaki gibi.
Ancak, zellikle XVI. yzyl metinlerinde, okumularca da
bu a'nn Trkenin olaan a's gibi sylendiini ve
okunduunu gsteren rnekler vardr:
har, araz-du, tarafda

gibi.
Son iki kelime Meninski'de (1680) rez, tref biimleriyle
verilmitir. Viguier (1790)'de ise ortak konuma dili syleyii
olarak: taraf.
b. inde ince nsz harfleri

' den biri bulunan hecenin uzun olmayan dz
geni nls ise, ince, yani e gibi sylenmitir:
edeb. beyt ev, tesbt, tecell,

servet, cemre, derece, kerem, kesret
okluk, leyl gece, mezr, nedret azlk,
heyecn, heybet, yezd gibi.
Yazya yanstlan bu syleyi iin iki rnek:
edeb-lik, res-lik.
c. Bir nszden sonraki ( elif) her zaman uzun a okunur. Ancak

bu a da bilgili kimselerin okumalarnda daralm ve incelmi
bir sestir, uzun e'ye yakndr (yalnzca rneklerde bu sesi ile
gstereceiz):
196
ciz, ecdd atalar, mezd, insn,

sr asrlar, hsl, hric, ehs
ahslar, kiiler, sd, sdt, zbit,
enfs nefesler, tlib, zlim, lem,
lib, til, bl, efkr fikirler gibi.
Okuma dilinin bu syleyii XVI. yzyl metinlerinde yazya

geirilmitir:
mezr-idgi, hisrdegi,
diyrdegi, kenrindegi, cevnibindegi,
civrindegi, ecrindegi
aalarndaki gibi.
Ancak bu a, yine XVI. yzyl metinlerine gre, bu yzylda
bilgili kimselerce de, yaygn olarak, Trkenin a's gibi
sylenmekte ve okunmaktayd:
kenrnda, cnbnda,
cevbnda, civrnda, etrfnda
gibi.
eviriyazl metin verilerine gre, XVII. ve XVIII. yzylda
kltrl kimselerin dilinde Arapa syleyiin hakim bir
durum kazand anlalmaktadr.
d. Arapada nls yoktur, kaln ve ince nsz harfleri nnde
ve ardnda bulunduu var saylan esre (kesre) ince, yani i gibi
okunur:
hikmet, hir, hsil, ziy, tibb,

zill glge, id, imz gz yumma,
grmezden gelme, ible, iymet, silet
arlk, bask, ibrz halis altn, icz
aknla uratmak, azn ak brakmak, isnd
yklemek, birini bir eyle ilgilendirmek, fikr,
isbt, ndir, idrk, ikrm, izn, yre,
civar, nevh bucaklar, nahiyeler, cnib,
civr, hisr, hisb gibi.
197
Meninski kaln nsz harfleri yanndaki bu nly, okuma

diline gre, her kelimede, her yerde ile gstermitir:
hcb, fth, hr, hret, rsh,

mnsb, insrf, zmn, hzr, tfl,
bst, zll, bdet, bret, tibr,
d, v, dem, slet gibi.
XVIII. yzyln konuma Trkesini gz nnde bulunduran

Viguier'de, bu kelimelerin Latin harfli evirilerinde
farkllklar vardr:
hicab, fatih, ahiret (ama ahret), ibadet, ibret, itibar, iva.
Meninskinin eviriyazlar olduka dzenleyici bir tutumu
yanstr. Bununla birlikte, en azndan Arapann tek dz dar
nlsnn Osmanl Trkesinde yalnzca ince deil, kaln
olarak da sylenip eitlendiini gsterir. Nitekim dzensiz
ift nszl hecelerde (kelimelerde) iki nsz arasndaki
treme nly hem , hem de i olarak gstermitir:
l, sl, hsm, n, sbr,

zhm yara, ama fikir, ceviz, ehir.
e. Arapada bir nsz nndeki ( ye) genel olarak uzun bir i

olarak okunur. eviriyazl metinlerde, zellikle XVII.
yzyln szlk ve gramercisi Meninskide, kaln nsz
harfleriyle birlikte bu nlnn uzun olarak da okunduu
kaydedilmitir (rneklerde bu sesi ile gstereceiz):
nhf, bhl cimri, srh, hrs,

s fiil ekimi, mrz, fzlet, st iyi
ad, iyi hret, lz kaba, irkin, zm,
bed uzak, zf, b azgn, serke,
tebl, fr, tefr gibi.
Bununla birlikte, yine ayn yazar, ayn kelimelerin uzun i ile

de sylendiini gsteren eviriler verir:
198
melh, srh ak, tevbh azarlama,

hrs hrsl, tvz, best yaylm,
denmi, tkz (almay) kesmek, tli,
bed uzak, tebl, tefr, ttb gibi.
Kapal hecelerdeki btn uzun ilerin XVII. yz yldan sonra

ortak konuma dilinde ortalama i gibi sylenmi olduu
tahmin edilebilir: kerim, selim, nezih, adir ,
tehir, nasir yardmc, nazir e, benzer,
denkgibi.
Art damak nsz ('nn gsterdii ses) nndeki uzun

i'nin ise bu sesi etkileyip n damaksllatrdn, yani k ('nin
gsterdii ses)'ye evirdiini yine eviriyaz metinleri
gstermektedir. Meninski, yazma, yaz ya da rakamla
belirtme, izme, karalama; szleme gibi anlamlar olan
kelimesinin biiminde yazldn, ama bunun kusurlu bir
yazl olduunu kaydeder. Kelimenin syleniiyle ilgili olan
bu yazm deiiklii baka kelimelerde yaplmam olsa da,
bugn de fakir (), tatbik (), tefrik (), telkin ()
biiminde n damak nszyle sylenen kelimelerin,
Osmanl Trkesi dneminde de byle sylendii
anlalmaktadr. Son rnein talkn (Kr.: Ele verir talkn,
kendi yutar salkm) biimindeki syleniinin, nceki
dnemde gerekleen bir halkllatrma kalnts olduu
muhakkaktr.
XVI. yzyl metinlerinde grlen nevhda,
harmlndan, havlsnda gibi rnekler de (son ikisinde
baka bir sebebe bal bulunsa da) Arapann i'sinin Trke
syleyite eitlendiini aka gsterir.
eviriyazl metin verilerine gre, bu nl son ak hecede
ksalmtr:
s, d, rz, rmz gibi.
199
Trke bir ekle uzatldklarnda bu tr kelimelerin aldklar

ekler kaln sradandr:
s-, kd-, rz-, t-

azgnlk gibi.
Bunlara, harmndan, havsnda gibi rneklerin de
katlmas gerektiini syleyebiliriz; yani: nevhda,
harmndan, havsnda.
Edebiyat metinlerinde, zellikle de iirde, bu tr kapal
hecelerin son nsz ou zaman bir ekin, kimi zaman da
nndeki kelimenin n sesi olan nlnn ekim alanna girer
ve oluan yeni hecenin banda yer alr: fermn, ama ferm-
n, yr, ama y-ri-le gibi. Bylece ak kalan hecede
nl, uzunluunu yeniden kazanr. Kimi zaman da bu tr
heceler aruzda bir uzun, bir ksa olmak zere iki hece
deerindedir. mle denilen bu kullanm, yerine gre kusur,
yerine gre de ustalk saylmtr.
f. Arapann tr ile karlanan dar yuvarlak nls, kaln nsz
harfleriyle birlikte ve onlarn yer ald heceler nndeki
hecelerde kaln, ince nsz harfleriyle birlikte ise ince
okunmutur:
huzr, hutbe, husrn, sulh,

vuslat, tevzu, mut itaatkar, zuhr,
zulm, urbet, tuyn taknlk, muhterem,
muhrebe, muhrib, muayyed,
musadd dorulayc, ama: bnyn yap,
cret, cret, dny, mdebbir uyank, iin
sonunu dnp nlem alan, mellif, fcet
anszn gelip atma, birden olup bitme, mcdele,
nks yenilenme, bir kez daha olma, hd
doru yola klavuzlama, ysr kolaylk gibi.
Bununla birlikte, daha nce de sz konusu edip rneklerini

verdiimiz gibi, bu nl Trke syleyite eitlenmitir:
thmet, tohmet hazmszlk, loma,

nosn, nota, Osmn, mhkem, mhtc,
hret, le, zr gibi.
200
eviriyaz metinlerinin gsterdii bu deiikliklerin

metinlerden izlenmesi mmkn deildir.
g. Arapann uzun u'su Trke syleyite eitlenmitir. Kapal
hecelerde bu nlnn de uzun sylenmedii, ancak alan
hecede bu zelliini koruduu sylenebilir. XVI. yzyl
metinlerinde grlen ve gibi ikili biimler bu
eitlenmenin rnekleridir ve belki de ilki zeytn, ikincisi
zeytun syleyilerini (yani ksalm olarak sylendiklerini)
gsterir. Buna, yine Osmanl metinlerinde karlalan
mtik (ve Farsa zebnlik) gibi rnekleri de
katabiliriz. eviriyazda bu ikisi, yani uzun u ve uzun iin
ayr iaretlerin kullanlmas gerektii aktr.
Meninski, gnlk dile inmi kelimelerde, 'da olduu gibi,
ak hecelerdeki uzunluklarn kaybolduunu gsteren u
Farsa rnekleri verir: arzu, pulad (bugn: polat)
gibi. Yine syleyelim ki, bunlar klasik edebiyatta aslna
uygun kullanm kuralna aykr saylm, iirde ve sanatl
nesirde byle kullanlmam, dolaysyla da okunmamtr.
Osmanl Trkesine alnm olan Arapa kelimelerin nllerinde

deiiklik olmu mudur? Olmusa ne gibi deiiklikler sz
konusudur?
2. nszler Bakmndan
Arapann seslerini tantrken bu dile zg nszlerin deerleri
zerine bilgiler vermi, bu arada bunlarn hemen hepsinin
syleyite Trkeletirildiini belirtmitik. Tecvide gre Kuran
okumay renenlerin, sesleri Arapadaki deerleriyle
karabilme alkanl kazanmalar yznden, bir Trke
metindeki Arapa kelimeleri okurken de, nlleri gibi,
nszlerini de zel deerleriyle seslendirmeleri olaan
saylabilir. Ne var ki, eviriyazl kaynaklar byle bir
seslendirmenin sz konusu olmadn, Arapaya zg syleyi
biimlerinin tamamen Trkeletirildiini bildirirler. Nitekim
kullandklar eviriyaz alfabesi de buna gredir: iin s,
iin iin z kullanmalar gibi.
Yukarda Arap dilinin yapsn tantrken bu dilin

kelimelerinin en az nsze dayandn, ekirdek anlam
tayan kklerin bu yolla olutuunu; bu nszn ise bata,
ortada ve sonda bulunabilir olarak, harflerin alfabedeki srasna
201
gre dizilebildiklerini ( hemze) rnei ile gstermitik. te bu

zellik:
a. Arapa bir kelimede alfabenin btn nszlerinin yan yana
gelebileceini;
uhde stlenme, sz verme, grev, mhdm

baklan, hizmeti grlen, mbere mezar,
mbl, dem daha nce, tdr, isbt,
nisbet, tesbh, mescid, tescl, tsd,
ebh benzerler, karaltlar, ecr aalar,
mtb;
b. Tek hece olarak okunan kalplarda ise, yine her trden

nszn ift ve ikiz olarak sonda yer alabileceini gsterir:
hbs, hrc, sdr gs, trz, frz,

zulm, rk, t, bhs, rz, rz,
tl, zulm, trh atmak, zl, birr iyilik,
cerr ekmek, uzr zr, sbr gibi.
Bu durum Arapa kelimelerin Trkede seslendirilmeleri

bakmndan nemli konuyla balantldr:
1. Hece sonunda bulunmayan nszler.
2. nsz benzemeleri.
3. Dzensiz hecelerde nszler arasnda nl tremesi.
Arapa kelimelerde nszler arasndaki ilikiler asndan bir

sistemden sz dilebilir mi?
Arapa Kelimelerde Hece Sonu nszleri
Trkede b, c, d nszleri hece sonunda bulunmaz, buna karlk

bir Arapa kelimede bulunabilir:
celb, ceb, edeb, kesb, sebeb,

hrc, ihrc, hd, sd, cehd, ded,
zdd gibi.
202
Trkler tarafndan bu sesler tonsuzuyla, yani p, , t ile

sylenmitir. eviriyaz malzemeleri bunu aka
gstermektedir. Yazmn henz klsikleip donuklamad
XVI. yzyl metinlerinde ise, bu Trkeletirmenin yazya
yanstlm, zellikle c'nin ( ) ile yazlm rneklerine
rastlanr: har gibi. Bu arada zarf-fiil eki up/p'n de ou
kez ( p) ile yazlmas, syleyii aktaran bir yazm zellii
olarak gze arpar. Bu seslerin eklemede iki nsz arasnda
yeniden tonlulamalar, Trke kelimelerdeki dzene gre
ilemitir; yani sebep, har, ama sebe-bi, har-c. Meninskinin
, , kelimeleri iin yapt ardtan, kurdaz,
tcaz biimindeki aktarmalar, bir yandan kalplam yazl
( , , ), te yandan syleyii (arttan, kurtaz, taz)
gstermek asndan ilgi ekici ve nemlidir.
Yazda ile gsterilen bu harflerin metin okurken byle

okunduklarn, okuma diliyle snrl bu seslendirmenin bir
lde okur-yazarlarn diline bulatn daha nce belirtmitik.
Arapa Kelimelerde nsz Benzemesi
Konuma dili Arapa kelimelerde i seste karlaan ift

nszler arasnda da Trkenin benzeme kanununu iletmitir.
Trkenin iki ana kanunundan biri olan bu nsz benzemesi
eviriyazl malzemelerde gsterilmitir:
hd-ht : uhte stlenme, sz verme, grev, mahtm

baklan, hizmeti grlen,
b-p : mapere mezar, mapl,
d-t : atem daha nce, tatr,
sb-sp : ispt, nispet, tesph,
sc-s : mesid, tesl,
sd-st : tast,
b-p : eph benzerler, karaltlar,
203
c- : er aalar,
tb-tp : mutph, mtp gibi.
Bu benzeme Osmanl Trkesi yazmnda

gsterilmediinden, okurken yazya bal bir seslendirme yapan
okumu kesim Trkenin temel seslendirme kanununu dikkate
almam, bu durum da bu kesimin konuma dillerini etkilemitir.
Dzensiz Hecelerde nl Tremesi
Trkenin tek doruklu ve bir araya gelebilirlik asndan belirli

ift nszl hecelerine karlk Arapa kelimelerde her trl
nszn bir arada bulunabileceini grmtk. te ou ift
doruklu bu hecelerde Trke, iki nsz arasna bir dar nl
katarak bu heceleri oaltma yoluna gitmitir. Bu konuyu nceki
nitelerde ele alm, yeterli rnek vermitik. Konuma dilinde
her dnemde yaygn olan bu Trkeletirmenin XVI. yzyln
harekeli metinlerinde yazya geirilmi rnekleri bulunur.
Edebiyat dili, Trkenin bu kullanm hakkn benimsememi, bu
gibi kelimeleri aslnda olduu gibi seslendirmeyi yelemi,
aruzla yazlan iirde halkllam bir kullanm kusur saylmtr.
Arapa Kelimelerde Hece Yaps ve Says
Her Arapa kelime belli bir kalba uyar ve her yaln Arapa
kelimede kalb oluturan hece saysnca hece bulunur. Bunlarn
says da en ok drttr:
eser, mrr aclk emr, mir, ll en az,

emerr ok ac, h, efkr dnceler,
ikrm, itirz, inlb, tekrr, temsl,
usr, ksr, rhmet, hlecn
rpnma, yrek oynamas, msid, mmessil,
ht, merhmet, istibl,
tehmml, mtehmmil, inlbt
deiimler, deiiklikler gibi.
204
Yukardaki rneklerde grld gibi, nszler bir nlyle

seslendirildiinde, Arapa kelimelerde de Trkedekine benzer
hece yaplar ortaya kar. Ancak nllenme ilikisi asndan
baklacak olursa, ilk gze arpan, birden ok heceli kelimelerin
ounda, hece nlleri arasnda Trkedeki gibi bir uyumun
bulunmaddr. te iki ve daha ok heceli bir Arapa kelimeyi
bir Trke kelimeden ayran en nemli nokta budur. Bunun yan
sra, hecelerde uzun nl de bulunmas ile yukarda sz
ettiimiz nszlerin dzeni ile ilgili durumlar, Arapa kelimenin
portresini ana hatlaryla ortaya koyar.
Arapa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas
Arapadan alnm her kelime, Trkenin isim tabanlarna denk

bir isim tabandr. Onlar gibi yapm ve ekim ekleri alabilir ve
trl sz kalplarnn yapsna girer:
eserini, emrinden, mirlerini,

handa, efkranmad, ikrmzdan,
itirzma, inlb, tekrramaz,
temslci, usruna, msid
misiiz, mmessillik, gz arr,
Ftih'i udreti, esri ayreti, /
merhamet etmek / gstermek, istibl
etmek karlamak, usr bulma gibi.
Arapa kelimelerin heceleri arasnda nl uyumu

bulunmadndan, bu dilin kelimeleri kaln ve ince sral olmak
zere iki bek oluturamaz. Bu durumda bir Arapa kelimenin
ald ek, konuma dilindeki syleyie gre, son hece nlsne
uyar ve ancak sonraki eklerin nlleri uyum iinde gelir:
insn-, mlyimlik, beyt-iez

kk ev, evcik, ziyde-ce, ha-nda,
cebn-inde alnnda, ikrm-nzdan,
belde-izden, arr-, basret-li gibi.
Ancak mesele, konuma diliyle eitimli kimselerin yazya

baml okuma dili arasndaki fark yznden, Osmanl Trkesi
metinlerinde bir Arapa kelimenin son hece nlsnn nasl
okunacan belirlemektedir. Trkenin, iinde damak nsz
bulunan ekleri bu meselede bir lde klavuzluk eder. Bunlar
205
arasnda isimden isim (sz iinde sfat ve zamir) eki ki'nin

uyumlu biimleri ile, bugn ekler hlinde varln srdren
imek fiilinin gemi sfat-fiili idk'n iyelik ekleri alm olarak
kaln ve ince sral biimleri de vardr. zellikle bunlarn XVI.
yzylda da yaygn olarak kullanlmalar, Osmanl Trkesi
metinlerinde Arapa kelimelerin son hece nllerinin deerini
belirlemekte yol gstericidir:
habbz- ekmekilik, t- isyanclk,

zorbalk har-, res-lik, muhkem-lik
dayankllk, salamlk, civrnda,
etrfnda, v-du gerekten olduu,
araz-du, lemdei, meselcik,
criye-cik, vretik gibi.
Ne var ki, XVI. yzyl metinlerinde ayn kelimenin iki trl

syleniini gsteren yazllar ou kez bir arada bulunur:
hvl-sindei, ama hav-snda;

nevh-sindei, ama nevh-
snda, civr-nda, ama civr-inda,
eknf-nda, ama eknf-indei,
kenr-indegi, ama kenr-nda, zeytun-,
ama zeytn-lik, dem-cik, ama adam-c
gibi.
Meninski de XVII. yzyl iin hem zhr-,

b-l, mlym- gibi halkllam biimleri, hem de
mlyim-lik gibi okumua biimleri verir.
Grld gibi, mesele alnt kelimelerin halkllamas,

baka bir deyile, syleyie Trkelemeleri ile ilgilidir.
nceki dnem metinlerinde yer alan olduka ok sayda rnein
gsterdii gibi, Arapadan (ve Farsadan) alnan kelimeler
nceleri Trkenin sesleriyle seslendirilmi, nlleri eitlenmi
ve nl uyumu kanunlarnn basks altnda kalarak uyumlu
syleni biimleri kazanmlardr. Bunlarn, ortak konuma
dilinin syleni biimleri olarak okumularca da benimsenip
kullanld, metinlere yansyan rneklerden aka
anlalmaktadr. XV. yzyln ikinci yarsndan sonra durumun
206
deimeye balad ve eitimli kimselerce Arapa kelimelerin

kendi sesleriyle seslendirilmesi eiliminin g kazand
grlr. XVI. yzyl metinlerindeki kark durum ise, bu
yzyln bir gei dnemi olduunu gsterir. Bu yz yln byk
bilgini Keml Paa-zde'nin, bilgince syleyii aktaran yazllar
yannda, kendi el yazsyla harmndan,
dyrasnda biiminde yazya geirdii rnekler, sonraki yz
yllarn edebiyat metinlerinde artk yer almayacak, bunlar
kusurlu syleyiler saylacaktr.
Sonu olarak, Osmanl Trkesi dneminde alnt kelimeleri

Trkenin sesleriyle seslendirmeye dayanan konuma dili ile bunlar
kaynak dilin sesleriyle seslendirmeyi ne karan okuma dili arasnda
fark bulunsa da, gnlk dile inen, ortak kullanma girmi pek ok
kelimenin kltrl kimselerce de Trkeletirilmi biimleriyle
kullanlm olduu muhakkaktr. Edebiyat dilinin snrsz denilecek
lde alp kulland kelimelerin bilgince sylenileri metin
okumayla snrl kalm ve aslnda bu kelimelerin kendileri de orijinal
klklaryla yalnzca metinlerde kullanlmtr.
Arapa Kelimelerin Kalplar

Yukarda da akladmz gibi, her Arapa kelime bir kalba uyar ve
Arapa kelimeler bu kalplara gre tannr. Kk nszleri bir takm
kalplar iine sokulmakla tadklar ekirdek anlam yeni anlam
katklar alr ve kelime tr bakmndan eitlenir. Bu yzden bir
Arapa kelimeyi kalbna gre tanmak, ne tr bir kelime olduunu ve
buna gre de anlamn belirlemek asndan byk bir nem tar.
Bunun iin de kalp eitlerinden nce, kalbn nasl oluturulduu
hakknda bilgilenmemiz gerekir.
Arapada bir kelimenin kk harfleri, fiilin en yaln biimi
olan gemi zamann erkek iin 3. tekil kii ekimi eklinde yer
alr: rnek olarak, yazmak anlamndaki bir kkten tremi
btn kelimelerin kk harfleri olan , yazd anlamndaki
ketebe ekim eklinde ortaya kar. te bunu gstermek
iin, fiil kklerinin nszleri iin kld, iledi anlamndaki
faale'nin srasyla harfi, yani kullanlarak kalplar
oluturulmutur. Buna gre her kalpta ilk kk nsz ile,
ikinci kk nsz ile, nc kk nsz de harfi ile
gsterilir.
Kimi kkler drt nsz harfinden meydana gelir. Bunlarda
drdnc harf iin ikinci bir kullanlr.
Kalplar, nszlerin bir nlyle nllendirilmesi, yani hece
oluumu srasnda nl eitlerine gre eitlenir. rnek olarak,
harfli bir kelime deien nl eitlerine gre 6 kalba uygun
olarak 6 eit okunur: fal, fil, ful, faal, fial, fual:
207
bahr deniz, bezl isteyerek vermek, esirgemek-

sizin balamak, kibr byklenmek, r deri,
kabuk, sulh bar, flk gemi, eser,
cedel kavga, tartma, ekime, kiber byklk,
cmel cmleler gibi.
nlyle eitlenme uzun nllerle de olur. Daha nce grd-
mz gibi, bir nsz nndeki harfleri genel olarak hece-
deki nlnn uzunluu iindir:
sem iitmek, arr, keml, visl
kavuma, ym ayaa kalkma, ayakta durma,
sud ba ars, kmil, cmi, kerm,
rezl, abl kelimelerindeki ' ler gibi.
rneklerde grld gibi, kk harfleriyle birlikte bulunan bu
harfler, kalplar iine fazladan katlm harflerdir, kelimenin
yazmnda harf saysn arttrr. te bu yzden bu harflere artk (ya da
katma) harfler denir.
nl uzunluklar iin olan bu harf dnda baka artk harfler de
vardr ki unlardr:
nl uzunluklar iin olan bu harften baka elifin de ilerinde
yer ald bir bek harf vardr, belli kelime kalplarnda bulunduklar
belli yerlerde bunlar da artk harflerdir:
1. elif
a. ilk kk harfinden nceki:
ekmel en olgun, ergin, ender az bulunur,
eref ok erefli, yksek soylu, iln bildirmek,
aa vurmak, inkr gizlemek, gerei saklamak,
iftr, itihd almak, incizb ekil-
me, irade d ynelme birr tozlu olmak, kir pas
iinde olmak, istire danma gibi;
b. kelime balarnda isti- okunan harf beini bandaki:
istibl, istill gibi.
c. kelime balarnda in- okunan harf beindeki:
inlb, inirh ferahlk, gnl akl gibi.
2. te
a. ilk kk harfinden nceki:
tekl, temsl, tekml,teekkr gibi.
b. ilk kk harfinden sonraki:
ihtiml, ictim toplanma, birikmegibi.
c. son kk harfinden sonraki:
rahmet, sadet, rihlet gme, yola
dme gibi.
d. kelime balarnda isti- okunan harf beindeki:
istibl,istill gibi.
208
e. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mste(la)-

okunan harf beindeki:
mstabel, mstehz alayc gibi.
f. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mte- okunan
harf beindeki:
mtefekkir, mtecessis merakl, aratrp
soruturucu gibi.
3. sin
a. kelime balarnda isti- okunan harf beindeki:
istibl, istill gibi.
b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mste(la)-
mstabel, mstehzalaycgibi.
4. mim
a. kelime balarnda ilk kk harfinden nceki:
merhamet, mevlid, mitr, mimr,
mcdele, mnkir gerei gizleyen, inansz,
mkerrem ululanm, byk, ulu, mhendis,
mnsib, mstabel gibi.
b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mn- okunan
harf beindeki:
mncemid donmu, donuk, mnerih en,
ferah gibi.
c. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mte- olarak
mtefekkir, mtecsir korkmadan ve
ekinmeden bir ie girien, pervasz
5. nun
a. kelime balarnda in okunan harf beindeki:
inlb,inirh ferahlk, gnl akl gibi.
b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mn- okunan
harf beindeki:
mncemid donmu, donuk, mnerih
en, ferah gibi.
c. son kk harfinden sonra n okunanharf beindeki:
ufrn balama,krn gibi;
leriki nitelerde greceimiz gibi, bu harfler birok
kalpta Trkenin eklerine denk bir grevde ve
ileyitedir. Kkn sabit anlamn deitirir, zel anlam
katklaryla yeni anlamda kelimeler olumasn salar.
209
Artk harflere gre yukarda rnek olarak verilmi olan u kelimelerin

kalplarn karnz: , , , , , , ,
, , , , , , , , ,
, , ,
Farsa Kelimeler
Farsa Hind-Avrupa dil ailesinin bir koluna bal bir dil olup
geni bir corafi alanda edebiyat dili olarak kullanlmtr. Arap
alfabesinin alnmasndan sonra byk bir edeb gelime
gstermi olan bu dile eskiden ran saray dili anlamnda Der
denmekteydi.
ranllar Arap alfabesini aldktan sonra, Arapa kelimeleri
asllar gibi yazmak iin, Trkler gibi, bu alfabedeki btn
harfleri korumular, kendi dillerinde bulunan , g, j ve p sesleri
iin de mevcut harfler zerinde kk deiiklikler yaparak harf
saysn arttrmlardr.
Farsann nl sistemi de Arapadan olduka farkl olmakla
birlikte, kelimelerindeki nller iin ayn iaretleri (olaan
nller iin harekeleri var sayarak, uzun nller iin ise )
kullanmlardr.
2. nitede Farsaya zg nl ve nszler yeterince tantld
iin burada sesler konusu yeniden ele alnmayacaktr.
Farsa, yap bakmndan eklemeli bir dildir. Kelimelerinin ou

ekleme yoluyla tremitir. Bunlar arasnda, Trke kelimelerde
olduu gibi, canlln zamanla kaybetmi eklerle yaplm
olanlar bulunur; bir ou ise, sonradan ortaya km eklerle
yaplmtr. Bu eklerin hemen hepsi eski kelime birlemelerinin
rndr, yani her biri bir kelimeden domutur. Hem isim,
hem de fiil tabanlarna gelen bu eklerle isimlerden ve fiillerden
isimler ve sfatlar retilir. Bunlar Trkenin ekleri gibi
tabanlarn sonuna gelir. Farsa bir kelimeyi tanmak iin
ncelikle bu eklerin renilmesi gerekir.
Bunun yannda Farsada az sayda da olsa n ekler vardr.

Bunlarn en nemlileri dmen, dvr zor ve
dnm kfr kelimelerindeki kt demek olan d- eki ile,
Trkenin -sz ekine karlk olan, aadaki rneklerdeki ( n-)
ve ( ne-)'dir:
210
nevmd umutsuz, n-pk kirli, bulak, ar

olmayan, n-gh birden, anszn gibi.
Farsa bir ynyle de nden eklemeli dil zellii gsterir.

simlerin ekimi nlerine gelen taklarla yapld gibi, zarf
ileyiindeki kimi kelimeler de n taklarla elde edilir. Ayrca,
hemen hepsi zarf olarak kullanlan yaplarda birtakm zarflar ve
isimler de n tak gibi kullanlr.
Farsann en belirgin zellii kelime birlemeleri asndan
tad zenginlik ve serbestliktir. Taklarn yan sra btn sz
blkleri (isimler, sfatlar, fiillerin geni zaman gvdeleri -ki
bunlar ayn zamanda emir 3. kii iindir-, etken ve edilgen sfat-
fiiller) ile yaplan birleik kelimeler bu dile byk bir ahenk,
edeb deer ve anlatm gc kazandrmtr. Bunlar arasnda
geni zaman gvdeleri ve sfat-fiiller ile yaplanlar en geni yeri
tutar ve edebiyat dilinin bir bakma en zengin malzemesini
oluturur.
Osmanl Trkesinde Farsa Kelimeler
Trke Farsadan ok sayda kelime ve sz bei almtr.

Osmanl Trkesi dnemi bir nceki dneme gre bu saynn
byk llere vard bir dnemdir. XIV. yzyl boyunca ve
XV. yzyln ilk yarsnda, aruzla yazlm Farsa manzum
eserlerin Trkeye yine aruzla manzum olarak evrilmi olmas,
kafiye bata olmak zere, birtakm gerekelerle ok sayda
kelimenin alnmas yolunu am; sonralar ise Fars yazarlarnn
eserlerine duyulan hayranlk, onlar gibi yazma istei
uyandrm, bu da taklide yol aarak alan yolu giderek
geniletmitir. XVI. yzylda hakim olmaya balayan edeb
anlay, iirde ve secili nesirde Trke kelimeleri ve sz
beklerini ses dzenleri ynnden ie yaramaz sayan bir tutum
iine girince, XVII. ve XVIII. yzyllarda, Arapa kelimeler
gibi, Farsa kelimeler de daha fazla alnp kullanlmaya
balanmtr. Bu yz yln zellikle ssl nesirle yazlm
eserleri Farsa tamlamalar, birleik isim ve sfatlarla doludur.
Ancak, tpk Arapa alntlarda olduu gibi, edebiyat dilinin
kulland Farsa alntlar da gnlk dile inme, ortak konuma
diline mal olma lsnde yaama ans bulabilmi, dilin olaan
gelime ve deime sreci iinde pek ou ise varlk alanna
kamayp metinlerde kalmtr. Konuma diline girenler
zerinde halklltrma ilemi yrm, bunlar Trk dilinin ses
kanunlarnn basksyla, sese ksa srede Trkeletirilmitir.
211
Farsa Kelimelerin Seslendirilmesi
2. nitede grdmz gibi, Farsann nsz sesleri arasnda

Trkedekilerden farkl nsz hemen hemen yoktur. nlleri
asndan balca ayrlk ise Farsann nllerinin a, i u (o) ve
bunlarn uzunlaryla snrl olmasdr. Bu dilden alnm
kelimeler zerinde gerekleen halkllatrma sonucunda,
Arapa kelimelerde olduu gibi, nller eitlenmi, nszlerin
nitelike bakalklar deitirilerek bunlar dilin kendi
nszlerine benzetilmitir. Ancak Farsay iyi bilenlerin bu dilin
seslerini karabilme yetenei kazanm olmalar yznden,
eitimli kiiler arasnda farkl syleyilerin, daha ok da okuyu
seslendirmelerinin bulunduunu hem Arap harfli metinlerden,
hem de eviriyazl metinlerden biliyoruz. rnek olarak
metinlerde kelimesinin hem ekli ( hasta), hem
de ekli ( hstelik) biimleri grlr. Bunlardan ilki
halkllam syleyii, ikincisi ise okumua syleyii yanstr.
Yine XVI. yzyl metinlerinde rastlanan ince sral ek alm
sebzezrindegi, iynindegi,
dilverlik gibi kelimeler, Farsann kapal ve incelmi a's ile
olan okumua syleyileri, merdana,
hodbn, bahtyar, san kolaylk,
bdan enlik, serdar babuluk ise, konuma
dili syleyilerini verir. Meninski'nin eviriyazl rnekleri
arasndaki bzirgnligi ile szcaz ve
in da byledir; yani birincisi okumua, son ikisi konuma
dili syleyiine gre.
Farsa Kelimelerde Hece Yaps ve Says
Farsann kelimelerinde hece saylar, kelimeler Arapannkiler

gibi kalplara bal olmadndan, belirli sayda deildir. n
taklar ve sona gelen ekler ve birlemelerle uzayan Farsa
kelimeler daha ok Trkenin kelimelerine benzer; ou szlk
ve gramer kelimesinde hece says oktur.
Farsa kelimelerde de Trkedekine ve Arapadakine benzer

hece yaplar vardr. Ancak nller aras dzen asndan
bakldnda, ilk gze arpan, birden ok heceli kelimelerin
ounda Trkedeki gibi bir uyumun bulunmaydr. te iki ve
daha ok heceli bir Farsa kelimeyi bir Trke kelimeden ayran
da ncelikle budur. Bunun yan sra, hecelerde uzun nl de
bulunmas ile yukarda sz ettiimiz nszlerin dzeni ile ilgili
durumlar, bir Farsa kelimenin kendine zg farkl grntsn
ortaya koyar.
212
Farsa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas
Yaln olsun, birleik olsun, Farsadan alnm her kelime Trke

bir isim tabanna benzer bir tabandr. Yapm ve ekim ekleri
alabilir ve trl sz kalplarnn yapsna girer.
Heceleri arasnda nl uyumu bulunmadndan, Farsann
kelimeleri de kaln ve ince sral olmak zere iki bek
oluturmaz. Bu durumda Trke yapm ve ekim ekleriyle
uzatlm olan Farsa kelimelerde de, Arapa kelimelerde
olduu gibi, ekler son hece nlsne uymu, asl uyum da
sonraki hecelerin nllerinin uyumlu gelmesiyle
srdrlmtr:
szende-li-i--i, bhde-lik
beyhudelik, b-nev- yoksullu, gszlk,
hak-ins---n-dan hakbilirliinden,
merdne-ler erler, ikr--n- avn gibi.
Farsadan alnm kelimeler ve sz bekleri de, Trkenin

gramer birliklerinde dilin kendi yaplar gibi birlemeler yapm,
trl sz beklerinin iinde kurucu unsur olarak yer almtr.
Bunlar arasnda isim ve sfat takmlarnn (tamlamalarnn) ok
zel bir yeri vardr. Osmanl Trkesi metinlerini okurken bu
sz beklerinin doru okunmas, metnin anlamca doru
zmlenmesi asndan byk nem tar. leride bunlar
ayrntsyla ele alacaz.
Bu nitede ana hatlaryla sz edilmi olan Arapa ve Farsa
kelimeler zerine ayrntl aklamalar ikinci yln nitelerinde
yaplacak, Osmanl Trkesi iinde nemli bir yer tutmu olan
alnt malzemenin daha yakndan tannmas salanacaktr.
213
zet
Trkenin hecelerini tanyabilmek.

Trke'nin heceleri iin 6 ana rnek sz konusudur. Bu hece
yaplarndan kan nemli sonu vardr. Bunlar Trke ve
yabanc kelimeleri ayrmak asndan nemlidir:
1. Trke bir hece (ya da kelime kk) hibir zaman ift nszle
balamaz.
2. Trke bir hece sonunda iki nsz dnda baka trl bir ses
beklemesi olamaz.
3. Trke bir hece sonunda ikiz nsz bulunmaz.
Alnt kelimelerin hecelerini deerlendirebilmek.

Daha nceki dnemlerden balam olsa da, zellikle Osmanl
Trkesi dneminde Arapa ve Farsadan saysz denecek
lde kelime alnmtr. Bat dilleriyle ilikinin sonucu olarak
bu dnem iinde nceleri balca talyanca, Greke, Srpa,
Lehe ve Macarcadan, 1850'lerden sonra ise giderek artan
sayda Franszcadan ve ngilizceden Trkeye girmi kelimeler
de bulunmaktadr. Btn bu kelimelerde Trkenin dzenli hece
yapsna uyan heceler yannda uymayan heceler de
bulunmaktadr. Uymayanlar ift doruklu, demek ki dzensiz
hecelerdir. Dilimiz balangtan beri bunlar kendi hece
yapsna uydurmu, treme bir nl ile ikiye blerek iki heceli
yapya geirmi, sonu olarak Trkeletirmitir.
Trkede hecelerin sralan kuraln aklayabilmek.

Trkenin hecelerinde nl-nsz ilikisi bakmndan deimez
bir ana kuraln iledii grlr: Her hece kurucu nl,
kendisinden nce gelen nsz ve kendisinden sonra gelen tek
ya da dzenli iki nsz yanna eker ve kurduu heceye katar:
a-ra, o-da, ba-ba, ku-yu, kz, o-cuk, s-n, srt, yo-urt gibi.
te bu ana kural hem eklemede, hem birlemede, hem de sz
iinde iler ve nlnn ynettii bu sistem, yap bakmndan
ayn tip heceler retir.
Kelimelerimizi ilkin yapm ekleriyle uzatr, yeni tabanlar
yaparz. Sonra bunlara ekim eki dediimiz ekler katar, daha da
uzun duruma getiririz. Bylece ses says olduka kabark bir
214
bek oluur. te bu ok sayda sesin bulunduu bek iinde yer

alan her nl, kendi hecelerini sz konusu kurala uyarak kurar.
kinci olarak, kelimeleri belli sz kalplar iinde yan yana
getirip birleik kelime dediimiz kelime bekleri olutururuz.
te bu yolla bir araya gelen saylar daha ok sesle de, ayn
kural uyarnca, nllerin ynetiminde ayn tip heceler kurulur.
Trkenin kelimelerini ses dzenleri bakmndan tanyabilmek.

Bir z Trke kelimede yap bakmndan unsur bulunur: kk,
bir veya daha ok yapm eki, ekim eki. Gerek yapm ekleriyle
elde edilen gvdelerde (szlk kelimelerinde), gerekse kk ve
gvdelerin ekim ekleri alm biimlerinde (gramer
kelimelerinde) hece nlleri belli bir dzen iinde gelir. Bu
dzeni kuran nl uyumu dediimiz kanundur. Dilimizin
yapsyla ilgili olan bu kanun aslnda hece nllerinin
benzemesidir. Benzeme, nllerin kalnlk-incelik, dzlk-
yuvarlaklk niteliklerine dayanr. Bu yzden de iki bakmdan
benzeme (uyum) sz konusu olur:
a. Kalnlk-ncelik Bakmndan,
b. Dzlk-Yuvarlaklk Bakmndan.
Alnt kelimelerin farkl ses dzenlerini ve yaplarn ayrt

edebilmek.
Osmanl Trkesi dneminde iki dou dilinden ok sayda
kelime alnmtr. Bunlardan biri Sami diller ailesinden olan
Arapadr. Yaps Trkeden tamamen farkl oln bu dil
nszlere dayanr. Bir Arapa kelimede anlaml bir ses birlii en
az nsz sesten oluur. Arapann bir nszler dili olmas
yznden, nasl bir kalb olursa olsun, anlam ekirdei,
nszn oluturduu bir kktr. Bu kk nszlerinde ise,
Trkedeki gibi belli niteliklere gre kurulmu ve belli kurallara
gre ileyen bir sisteme bal bulunmakszn, dilin btn nsz
sesleri yer alabilir. Farsa ise Hind-Avrupa dil ailesinin bir
koluna bal bir dildir. Onun da kendine zg nl ve nszleri
vardr. Farsa, yap bakmndan eklemeli dillere benzer.
Kelimelerinin ou ekleme yoluyla tremitir. Bunlar Trkenin
ekleri gibi tabanlarn sonuna gelir. Farsa bir kelimeyi tanmak
iin ncelikle bu eklerin renilmesi gerekir. Farsa bir ynyle
de nden eklemeli dil zellii gsterir. simlerin ekimi nlerine
gelen taklarla yapld gibi, zarf ileyiindeki kimi kelimeler de
215
n taklarla elde edilir. Ayrca, hemen hepsi zarf olarak

kullanlan yaplarda birtakm zarflar ve isimler de n tak gibi
kullanlr. Her iki dilin de ses sistemleri Trkeye benzemez.
Gerek sesleri arasnda bir heceleme kuralndan, gerekse
hecelerinin yapsnda bir nllenme dzeninden sz edilemez.
Bu yzden de bir Arapa ve Farsa kelime her eyden nce
Trkenin portresini meydana getiren bu iki ana zellie aykr
kalmak ynyle tanmlanabilir.
216
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi hecelenmesi Trkenin hece yapsna

aykrdr?
a. -zk
b. kor-kun
c. yo-urt
d. f-r-k
e. i-ren
2. Trke kelimelerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi

yanltr?
a. ift nszle balamaz.
b. Hece sonunda iki nsz dnda ses beklemesi olamaz.
c. Hece sonunda ikiz nsz bulunmaz.
d. Bir nlden ibaret hece olabilir.
e. Btn hecelerde mutlaka bir nsz bulunur.
3. Aadaki alnt kelimelerin hangisinde dzensiz hece

Trkeletirilmitir?
a. klp
b. istatistik
c. kredi
d. kontrat
e. illegal
4. Aadaki Arapa kelimelerden hangisi, dzensiz ift

nszleri nedeniyle Trkede iki heceli yapya geirilmitir?
a.
b.
c.
d.
e.
217
5. Arapa ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. nszlere dayanan bir dildir.
b. Anlaml bir ses birlii en az iki nsz sesten oluur.
c. Yazda gsterilmeyen sesler sz konusudur.
d. Bkml bir dildir.
e. Kk nszlerinin belli bir sralanma kural yoktur.
6. Aadaki Arapa kelimelerden hangisi faal kalbndadr?

a. bahr deniz
b. bedel karlk
c. kibr byklenmek
d. sulh bar
e. avn zaman
7. Aadaki Arapa kelimelerin hangisinde artk harf

yoktur?
a.
b.
c.
d.
e.
8. kelimesinin kk harfleri aadakilerin hangisinde

doru olarak verilmitir?
a. - -
b. - -
c. - -
d. - -
e. - -
218
9. kelimesinin kalb aadakilerden hangisidir?
a. mfil
b. mfteil
c. mfalil
d. mtefil
e. mnfail
10. Farsa ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Hind-Avrupa dil ailesindendir.
b. Arapa asll alfabeyle yazlr.
c. Arap alfabesinde kk deiiklikler yapmlardr.
d. Uzun nller bulunur.
e. simlerin ekimi sonlarna gelen taklarla yaplr.
219
Okuma Paras
Hece Blm Kanunu

..
1. Trkenin kelimeleri yalnz tekdoruklu, dzenli hecelerden
meydana gelmektedir. Bu kelimeler eklerle uzatldklar zaman
doan yeni heceler de ayn yapda oluyorlar. Biliyoruz ki bu
belirlilik btn Trk dillerinde hkm srmektedir.
2. Trke yabanc dillerden gelen kelimelerdeki deiik yapda
heceleri de kendi hecelerine benzetiriyor. Bu benzetirme
(assimilation) iftdoruklu heceler iin, zorlamalar bir yana,
belirli ve kesindir. Bu heceler bir sesli tremesiyle ikiye
blnrler.
Trkede hecelerin yapsn belirleyen bu olguya genellii
dolaysyla hece blm kanunu (loi de division syllabique)
adn veriyoruz ve onu sonucu ile birlikte yle ifade ediyoruz:
a. Trkenin btn heceleri tekdoruklu olur.
b. Trke yabanc dillerden gelen iftdoruklu heceleri ikiye
bler.
Hece blm kanunu ve sesli uyumu ve sesde uyumu kanunlar
birlikte Trk dilinin portresini gerei gibi belirtirler.
..
Kaynak: Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, stanbul,
1974, s. 55-56.
Sesli Uyumunun Tarihesi

..
Trkede kelimenin seslileri arasnda dil benzemesi,
dolaysyla dil uyumu kanunu kkten veya ok eski olmaldr.
Bu, dilin tarihten nceki gelime alarnda meydana gelmitir.
Fakat dudak benzemesi, dolaysyla dudak uyumu kanunu tarih
zamanlarda olumu grnyor. Dou Trkesinde daha Eski
Trke devresinde yava yava ilerilemi olduu anlalyor.
Bat Trkesinde ise daha ge, ancak Orta Ouz lehesi iinde
kendini gstermektedir.
220
A. OSMANLICADA
XIII. - XV. yzyllardan, Eski Osmanlcadan kalan metinlerde
dudak benzemesi yoktur, diyebiliriz. Bu devirde henz
kelimelerimiz yalnz dil uyumu kanununa gre seslilenmektedir.
Yani ilk hecedeki dz bir sesliden sonra ikinci hecede bir
yuvarlak sesli, ilk hecedeki yuvarlak bir sesliden sonra da ikinci
hecede, dar olsa bile , bir dz sesli bulunabilmektedir. Bununla
birlikte burada da o ve geni yuvarlak seslilerinin ikinci ve
daha sonraki hecelerde bulunmad anlalyor
Kaynak: Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, stanbul,

1974, s. 88.
1. d Yantnz doru deilse, Trkenin Heceleri konusunu

yeniden okuyunuz.
2. e Yantnz doru deilse, Trkenin Heceleri konusunu
yeniden okuyunuz.
3. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimelerin Heceleri
4. a Yantnz farklysa Alnt Kelimelerin Heceleri
5. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa
Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz.
6. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa
7. d Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa
8. c Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa
9. c Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa
10. e Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Farsa
221
Sra Sizde 1
krk, drt, kurt, srt, arp-mak, u-san, san-mak.
Sra Sizde 2
fasl (nk: hicaz fasl), tavr (nk: tavr ho deil); fetih
(nk: stanbul'un fethi); kabir (nk : kabrinde rahat uyusun)
katil (nk: katil zanls, ama falancann katli).
Sra Sizde 3
Olmutur. Arapada nl varken bu dilden alnm
kelimelerin syleniinde nller eitlenmi ve Trkenin
zengin nl sistemine uydurulmutur. inde kaln nsz
harflerinden ( ) biri bulunan hecenin uzun
olmayan dz geni nls eitimli kimselerce kaln, ancak
klasik Arapann e'ye yakn kapal, incelmi a's gibi
sylenmitir. Buna karlk iinde ince nsz harflerinden (
) biri bulunan hecenin uzun
olmayan dz geni nls ise, ince, yani e gibi sylenmitir. Bir
nszden sonraki ( elif) her zaman uzun a okunur. Ancak bu a
da bilgili kimselerin okumalarnda daralm ve incelmi bir
sestir, uzun e'ye yakndr. Arapada nls yoktur, kaln ve
ince nsz harfleri nnde ve ardnda bulunduu var saylan
esre (kesre) ince, yani i gibi okunur. Bu nl de Trke
syleyite ve i olarak eitlenmitir. Bu dilin tr ile karlanan
dar yuvarlak nls, kaln nsz harfleriyle birlikte kaln, ince
nsz harfleriyle birlikte ise ince okunmutur. Bu dile zg
uzun u da Trke syleyite eitlenmitir. Kapal hecelerde bu
nlnn de uzun sylenmedii, ancak alan hecede bu
zelliini koruduu sylenebilir.
Sra Sizde 4
Edilemez. Bu dilde nszler arasnda var olduu sylenebilecek
temel yap zellii fiil kklerini oluturan ou , az sayda
kelimede drt ve be nsz sesin yalnzca srasnn
deimemesidir. Arapann btn nsz sesleri ilk ve sonraki
seslerden biri olabilir. Bunun dnda kimi fonetik etkilenmelerle
syleyite meydana gelen deimelerden sz edilebilirse de
bunlar kalc ve yazya yanstlm deiiklikler deildir.
nszler arasnda Trkedeki nsz uyumlar gibi bir uyum da
222
yoktur. Bu yzden alnt kelimelerin Trke syleniinde bu

uyumun da byk lde gereklemi olduu grlr.
Trkenin tek doruklu ve bir araya gelebilirlik asndan belirli
ift nszl hecelerine karlk Arapa kelimelerde her trl
nsz bir arada bulunabilir. ou ift doruklu bu hecelerde
Trke iki nsz arasna bir dar nl katarak bu heceleri
oaltma yoluna gitmitir.
Sra Sizde 5
arr: fal
kerm: fal
abl: fal
eref: efal
inkr: ifl
istire: istifle
sfirr: ifill
krn: fuln
tekl: tefl
ihtiml: iftil
rahmet: falet
mnkir: mfil
mevlid: mefil
merhamet: mefalet
mnsib: mfil
mncemid: mnfail
223
inyd: infil
mtefekkir: mtefail
istibl: istifl
mstensih: mstefil

stanbul.
224
225
6
Amalarmz
Kelime snflar iinde adlarn yerini belirleyebilecek, eitlerini tanya-

bilecek,
Adlarda say ve cinsiyet ayrmn yapabilecek, ekim zellikleri-
ni aklayabilecek,
Trke tremi adlarn yapllarn ve anlatm inceliklerini tanyabilecek,
Arapa adlar ve Arapa tremi adlarn yapllarn tanyabilecek ve
Trke karlklarna gre anlatmca benzer ynlerini aklayabilecek,
Farsa adlar ve Farsa tremi adlarn yapllarn tanyabilecek ve
Trke karlklarna gre farkl ynlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Youn Ad, Yaln Ad
Cins Ad, zel Ad
Kelime Yapm: Tretme
Cinsiyet (Diilik-Erillik)
kili oul
Eklerin Anlatm
erik Haritas
ADLAR, ADLARIN ETLER
ADLARDA SAYI (KEMYET), CNSYET (KEYFYET) VE EKM
TRKE TREM ADLAR
ARAPA ADLAR VE TREM ADLAR
FARSA ADLAR VE TREM ADLAR
226
Kelime Snflar I:
Adlar
GRfi
Trkenin btn kelime kkleri iki bek iinde toplanr: isim kkleri, fiil
kkleri. Bu iki bekte yer alan kelimelerin yapm ve ekim ekleri ayr ol-
duu gibi, sz iindeki ileyileri, kurduklar ilikiler ve karladklar
kavramlar da farkldr. Kendi yapm ekleriyle uzam, gvde ya da kken
diye adlandrdmz kelimelerle birleik kelimeler de, kk kelimeler gibi,
iki bek oluturur. Bunlar taban adn verdiimiz yeni kelimelerdir; baka
yapm ekleriyle uzatlabildikleri gibi, kendi ekim ekleriyle de ekilirler.
Alnt kelimelere gelince; hangi dilden alnm olursa olsunlar, bunlar da
Trkede isim tabanlar saylrlar. Trke isimler gibi eklerle uzatlrlar,
ekim ekleri ile ekilirler. Bunlarn fiil ileyii kazanmalar, isimden fiil
yapan eklerle ya da yardmc fiillerle fiil tabanlarna dntrlmeleriyle
salanr. te Trkedeki btn kelimeler ilkin bu iki yap zelliine gre
iki ana snfa ayrlrlar: isim ve fiil.
Fiil snfndan kelimelerin cmlede ileyi bakmndan durumlar de-

imez; grevleri bellidir, deiip bakalamaz. Bu yzden bu kelime sn-
fnn blnmez bir btnl vardr. sim snfndan olanlarn ise cmlede
ileyie durumlar deiebilir; bunlar ayr grevler yklenebilirler. te
sz iinde grdkleri farkl iler, yklendikleri farkl grevler asndan bu
snftaki kelimeleri kendi iinde ad, sfat, zamir, zarf gibi drt blme ayr-
mak mmkndr ve gramer renimi asndan gereklidir.
simler ve fiiller bamsz anlam birimleridirler, ana kavramlar kar-

larlar. Bunlar ayn zamanda sz iinde kurucu ana birimlerdir. Bir ksm ke-
limelerin ise tek balarna bir anlam bulunmad gibi, dorudan kuruculuk
yn de bulunmaz. Bunlar arac kelimeler, tadklar baml kavramlar ile
kurucu ana birimler arasnda ilikiler kuran yardmc unsurlardr. Ayr bir
227
snf oluturan bu tr kelimeler edat adyla anlr ve kendi iinde
blme ayrlr: tak, balam ve nlem.
te Osmanl Trkesi dnemindeki btn kelimeleri bu ana
snf (isim, fiil, edat) ayrmna bal, ancak snflar iindeki sz
konusu alt snflara, blmlere (ad, sfat, zamir, zarf, fiil; tak,
balam, nlem) gre 4 nite iinde ele alacaz. Ele al srasna
gre yazacak olursak, bunlar: adlar; sfatlar; zamirler ve zarflar;
fiiller; taklar, balamlar ve nlemler'dir.
unu da ekleyelim: Osmanl Trkesi kelime daarcnda
bulunan kelimeleri bir de kaynaklarna ve yaplarna gre trlere
ayrabiliriz. Bunlar kk kelimeler, tremi kelimeler, birleik
kelimeler ve alnt kelimeler'dir. Daha nce grdmz gibi, bu
tr kelimelerin hepsi Trkede birer tabandr; yeni yapm
ekleriyle uzatlabilirler, sz iinde ekim ekleriyle ekimli
biimlere sokulurlar.
ADLAR
Adlar, youn (somut) ve yaln (soyut) varlklar gsteren; daha
geni bir tanmla, d gereklii olan, duyularla tannp kavranan
ya da d gereklii olmayp da zihinde tanmlanp
biimlendirilerek kavranr klnan varlklara (anlamlara,
niteliklere) ad olan kelimelerdir:
aa, ecer aa, seb testi, duhter

kz, ku, z karga, seflet,
meskenet miskinlik, yoksulluk, mbehet
benzerlik, ry, d, fikr, feth, ama,
at kesme, bimek, rz, hrmet,
sevgi, Allh, Hud, Tar, Gne,
amer, Ali gibi.
ADLARIN ETLER
Adlar nce gsterdikleri varlklara gre youn adlar ve yaln
adlar olarak ikiye ayrrz. Youn adlarn bir ksm bir tek varl
veya belli bir topluluu gsterir; bunlara zel adlar (zlk adlar,
has isimler) diyoruz:
228
Bayram, mer, Ankara, Mekke, /

Trkiye, / Trkler, Acemler,
Firengistan gibi.
Bir ksm ise, yaln kavramlarn ad ile ayn cinsten olan
teklerin oluturduu youn bir varlk kmesinin ortak ya da her
tekinin ayr ayr addr. Bunlara da cins adlar (ortak adlar, cins
isimler) deriz:
insn, hayvn, recl erkek, zen kadn,

u, tayr ku, semek balk, inek,
gercin gvercin, decce tavuk, cm
kadeh, saf, keder, hzn, bm korku,
sevgi, zarret, subet glk, hn
sofra, meyve, tffh elma, nn ekmek,
b su, idrk, bili, yry, hcm
gibi.
ADLARDA CNSYET (KEYFYET)
Erillik ve Diillik
Ayn trden canl varlklarn kimi erkek, kimi dii olabilir. Canl
varlklarn tadklar bu ayrc nitelie cinsiyet denir. Trkede
kelimeleri erkek ve dii olularna gre trlere ayran ek yoktur.
Ayn cinsten canl varlklarn erkek ve dii olanlarnn ayr adlar
vardr:
baba-ana, olan-kz, day-teyze, amca-hala, aabey (abi)-abla,
boa-inek gibi.
Bunun yannda, hayvanlarn erkek ve diilerini ayrmak iin
adlarnn nne erkek veya dii kelimeleri getirilir:
erkek arslan-dii arslan, erkek kedi-dii kedi gibi.
nsanlar iin ise bu ayrm erkek, olan ve kadn, kz
kelimeleriyle yaplr:
erkek a-kadn a, olan hizmetkr-kz hizmetkr gibi.
229
Varlk adlar gibi, yaln adlarn erkek-dii tr ayrmlar da

byle yaplr:
erkek sz-kar sz, erkek ii-kadn ii gibi.
Farsada da erkek-dii ayrm bulunmaz. Arapada ise
kelimeler gsterdikleri varlklarn erkek ya da dii oluuna gre
eril (mzekker) ve diil (mennes) olmak zere ikiye ayrlr. Bu
ayrm Osmanl Trkesi dneminde Arapa isimlerin kimi
yerlerde eril-diil niteliklerine gre kullanlmas asndan
nemlidir. rnek olarak, Arapa sfat takmlarnda (tamlamalarn-
da) olduu gibi, Farsa kurall sfat takmlarnda da iki Arapa
kelime, cins bakmndan uyuumludur. Farsadaki bu kurall
kullanm Trkeye de gemitir. Osmanl Trkesi dneminde
ok kullanlm olan ve sz diziminde nemli bir yer tutan bu
yapdaki sfat takmlarnda vasflanan (ad) diil ise vasflayan
(sfat) da diil olur. Hangi Arapa kelimelerin diil olduunu, ya
da sayldn bilmek bu yzden nem tar.
Arapa Eril ve Diil Adlar
Bir Arapa kelimenin diil olduu sonunda bulunan u harflerden

anlalr:
1. Kelimenin kk harfi olmayan, bulunduu son hecede kk harfi
ile birlikte -et ve -t gibi okunan , ile a, e gibi okunan
, :
emnet, frsat, zulmet, harekt,

darebt vurular, Cemle (kadn ad), Nazmiye
(kadn ad), irde, ibre, ye.
Daha nce , ' nin Arapada , ( yuvarlak te) biiminde

yazldn ve -tun olarak okunduunu grmtk. Osmanl
Trkesinde bu gibi kelimeler hem ile, hem de , ile, yani
iki ekilde yazlabilir ve okunabilir. Ancak bu, ou kez
kelimenin anlam ve kullanm alanyla ilgilidir:
hareket yer deitirme, deprenme, hareke nl

iareti; ibret yapl; deer ve miktarca belirlenmi;
biimlenmi, olumu, ibre yazl bir anlatmn dzeni,
dzenleni biimi; birka kelimelik, ya da cmlelik sz;
230
irdet istek, dilek, seim, irde isteme, dileme; buyruk,

hkm, ferman; hikyet anlatma, aktarma,
hikye gramer terimi: gemite olan anlatma; uvvet
g, uvve dnce, niyet; meleke, yeti; yet
snr, son u, son derece, ye ama, ulalmak istenen
son nokta gibi.
2. Uzun a gibi okunan :
tav, dav, mecr, Selm (kadn ad);
3. gibi okunan . Ancak ( elif) ardndaki ( hemze) Osmanl

Trkesinde drlr ve ( elif) uzun nl deeriyle yalnz
kalr:
sahr, Semr (kadn ad), sevd gibi.
Diil kelimeler yap zellikleri bakmndan da iki bee ayrlr:

1. Erkek snfndan varlklar gsterdii hlde diillik belirten
harfleri tayan kelimeler: Muviye (erkek ad),
Zekeriyy (erkek ad) gibi. Bunlara szde (lafz) dii denilir.
2. Dii, ya da dii saylan bir varl gsterdii hlde diillik
belirten harfleri bulunmayan kelimeler: arz yer yz,
ems gne, Meryem (kadn ad) gibi. Bunlara da
anlamca (manev) dii denilir.
u alt tr kelime anlamca diildir:
1. Kadn adlar : Zeyneb, Meryem gibi;
2. Dii varlklar gsteren kelimeler: mm anne, uht kz

karde, bint kz gibi;
3. lke, ehir ve kabile adlar: Msr, m, Haleb,

Gatafn bir kabile ad gibi;
4. ift organlarn adlar: ayn gz, zn kulak, yed

el ;
231
5. Rzgar adlar ve atee verilen eitli adlar: cenb gney

yeli, eml kuzey yeli, nr ate, cehm alev
alev yanan ate, cehennem, sar yksek dereceli
ate gibi;
6. nsan dndaki canl varlklarn topluluk adlar: anem

koyun, ibl deve gibi.
Ayrca u kelimeler de diil saylr ve okluklar diil oul

ekleri ile yaplr:
1. Harf adlar: elif, t, cm gibi;
2. Ay adlar: Muharrem, Ramazn gibi
3. harften ok harfi bulunan btn mastarlar: vu,

keml, ihrc, tedrs, tebeddl bakalama,
inlb deime, ihtiml, tezhr,
mumele, istihsl retim gibi.
4. Belli kalplarla yaplan oullar: umr iler, ktb

kitaplar, tesvr tasvirler, resimler, merkib
merkepler, binekler gibi.
Bunlar dnda kalan btn kelimeler eril saylr. Bununla
birlikte kural d, yani eril saylmas gerekirken diil, diil
saylmas gerekirken eril saylan kimi kelimeler de vardr. Bunlar
ancak szlkler yardmyla renilebilir.
Osmanl Trkesi metinlerinde dii, ya da dii saylan bir
varl gsterdii hlde diillik harfleri bulunmayan kelimelerin
vasflanan (ad) olarak bulunduu Farsa kurall sfat takmlarnda
vasflayann (sfatn) diil gelmedii rnekler grlr: ems
gne kelimesine k sac, ortal aydnlatan anlamndaki
diil mnre yerine erili olan mnr getirilmesi gibi. Eril
kelimelerin diilleri, Osmanl Trkesinde, rnekte olduu gibi,
sfat takmndaki sfatn sonuna eklenen , ile yaplr. Bu konu
11. nitede uyuum konusuyla ilgili olarak yeniden ele
alnacaktr.
232
Arapa kelimelerde cinsiyet ayrm olmas Osmanl Trkesinde

bu dilden alnm kelimelerin kullanm asndan nemli midir?
Niye?
ADLARDA SAYI (KEMYET)
Teklik-okluk
Varlk ve kavramlar arasnda bir de say ynnden ayrm

bulunur. Ayn trden varlklar ve kavramlar sayca bir (tek) ya da
birden ok olabilir. Sayca biri (teki) gsteren kelime iin tekil
(tekli, teklik), ou gsteren kelime iin ise oul (oklu,
okluk) terimlerini kullanyoruz.
Trkede canl ve cansz varlklarn ve kavramlarn birden ok
olduunu anlatan ek -ler'dir. Arapa ve Farsadan alnma her
trden ismin oulu da Osmanl Trkesinde genel olarak ayn
ekle yaplmtr:
insnar, hller, mektpar, zlimler,

miller ileyiciler, klclar, bir sonucun ortaya
kmasna sebep olanlar, mushipler sohbet edilen
kimseler, dostlar, arkadalar, meyyitler ller,
devletler, adehler, deryar denizler,
rler arslanlar, saryar, bar gibi.
Ancak, zellikle Arapadan alnm kelimeler arasnda bu dilin

oul ekilleriyle yaplm ok sayda kelime bulunur. Kullanm
yerleri bakmndan bunlar, Trke oul eki alm tekiller
gibidirler:
devletler = dvel, kfirler = kffr ya

da kefere gibi.
Bununla birlikte Arapann oullar Osmanl Trkesinde -

lar, -ler eki ile yeniden oul yaplmtr; yani ouldan oul:
ashb shibler, dostlar, arkadalar =

ashbar, emvl mallar = emvller, ey
eyler, nesneler = eyar, ser esirler =
serar, amele miller, i erleri, bir ii yapan kiiler
233
= ameleler, talebe tlipler, bir eyi isteyenler, bir

ii renmek isteyenler = talebeler, etrf
taraflar, ynler = etrfar, tccr tcirler,
ticaretle uraan kimseler = tccrar, seltn
sultanlar = seltnler, mahslt
mahsller, rnler, elde edilen gelirler =
mahsltar gibi.
Arapada da krk oul denilen oullarn oullar vardr:
rnek olarak kilb ve eklb, kpek anlamndaki
kelb'in iki krk ouludur. Bunlarn oullar da kilbt ve
eklib'dir. Ayn ekilde el demek olan yed'in oulu
eyd, bunun da oulu eyd'dir. Osmanl Trkesinde
yed'in kullanlan oulu bu olmutur. Kimi krk oullarn ise
ikinci oul kalplar bulunmaz. Bunlarn ikinci oullar kurall
oul ekleriyle yaplmtr: savhibt savhibler, yani
shibeler, kadn arkadalar gibi.
te yandan Trke ve Farsa kelimelerin Arapann diil oul
eki ile yaplm oulu bulunduu gibi, bunlarn Farsann oul
ekleriyle yaplm oullar da vardr:
ert, gelit, gidit, iftlikt,

yenieriyn, topyn, ireciyn
kandilciler, kandil yakan bir grevli snf,
cevhirciyn gibi. (-n Farsann iki oul ekinden biridir).
Ayrca, Trke -ler ekiyle yapld gibi, ayn eklerin oul
durumdaki kelimelere de getirilmesi yoluyla yaplm katmerli
oul biimler vardr:
meyh eyhler, yal kimseler; tarikat nderleri;

bilgin kimseler; sultan camilerinde grevli vaizler =
meyhn, cevr cariyeler = cevriyn,
cevmi camiler = cevmih, bt balar
= baavt gibi. (-h Farsann iki oul ekinden
dieridir).
234
Arapann yabanc ve diil adlarla mastarlarn oulunda

kullanlan oul eki -t, Farslar tarafndan da hem kendi
kelimelerinin, hem de Trkeden Farsaya gemi kimi
kelimelerin oulu iin kullanlmtr:
dih ky - diht kyler, b - bt, il

boy, airet - ilt gibi. te yandan Arapa krk
oullarn Farsada ayn ekle yeniden yaplm oullar da
vardr: acyib ( acbe'nin oulu) - =
acyibt, aryib ( arbe'nin oulu) -
aryibt gibi. oulu yeniden oul yapmada Farsa
kendi oul ekini de kullanmtr: ahvl ( hl'in
oulu) - ahvlh, cevmi ( cmi 'in
oulu) - cevmih gibi.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan her trl oulun en

zengin, ayn zamanda artc rnekleri Evliya elebi'nin
Seyahat-nme'sinde bulunur. Bunlarn birou baka metinlerde
olaan olarak kullanlmamtr, dolaysyla yazarn dildeki bu
anlamsz eitlilie gsterdii bir tepki olarak yorumlanabilir.
Osmanl Trkesinde Arapa oul kelimelerin bir ksm
topluluk ad olarak kullanlm ( ulem limler, bilginler
topluluu, verese vrisler, miraslar), bir ksm
tekillerinden farkllam anlamlar kazanm ( ual iller,
akll kimseler ama akl satan, kendini akll gstermek
isteyen); bir ksm, tekili kullanlmad iin, ou kez ayn ya da
farkllam anlamda onun yerini almtr ( haly
halatler, yaratklar, insanlar; yaradl zellikleri, huylar, ama
tamamen farkl bir anlamda: cariye).
Kimi oullarn Trke ve Farsa oul eki alm olmalarnn
sebebi, kullanmda ortaya kan bu tr ayrmalardr. te yandan
Trke kelimelerin yabanc ekillerle yaplm oullar ile
Arapa kelimelerin Farsa oul ekleriyle veya Farsa kelimelerin
Arapann oklu ekilleriyle yaplan oullar daha ok kurum ad
olarak ve oklukla resm belgelerde kullanlmtr. Bununla
birlikte bilgili kimselerin kaleminden km bu dnem metin-
lerinde bile yanl kullanm rnekleri yer alr.
Trkede ve Farsada kelimelerin ikili biimleri yoktur,
dolaysyla sayca ikiyi gsteren ek de bulunmaz. Ne var ki
235
Arapaya zg bu durum Arapa kelimeler yoluyla Osmanl

Trkesine gemitir.
Arapa Kelimelerde Say (Kemiyet)
Arapada isim snfndan kelimeler say bakmndan durumda

bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil), ve oklu (oul).
kililer (ikiller): Kurall yapdadrlar. Arapada, sz iinde bir
adn yaln olmasna gre (iki adam) -n ( recln gibi) ve
ekimli durumda bulunmasna gre (iki adam) -eyn (
recleyn gibi) olmak zere iki biimi bulunan bu ikililerden
Osmanl Trkesinde daha ok -eyn'li olanlar kullanlmtr.
Yaln biimin rnekleri hemen hemen yok denecek kadar azdr:
harfn iki harf, tarefeyn iki taraf,

vlideyn ana ve baba, devleteyn iki devlet,
Haremeyn Mekke ve Medine gibi.
Farsa kurall sfat takmlarnda iki Arapa kelime arasnda bu
adan da uyum bulunur. Bu bakmdan Arapann bu ikili
biimini de tanmak ve kullanm yerlerini bilmek gereklidir.
oklular (oullar): Bunlar yapca iki trldr: 1. kurall, 2.
kuralsz.
1. Kurall oullar: Bunlarn eril ve diil olarak ayr biimleri
vardr:
a. Eril kurall oullar: Bunlar Arapada kelimenin sonuna, sz
iinde yaln ve ekimli durumda bulunmasna gre, -n ve
-n getirilerek yaplr: mslimn, mslimn
gibi. Osmanl Trkesine alnan bu tr oullarda bu ayrm
gzetilmemi, yaygn olarak -n'li biimler kullanlmtr:
hzrn, ama mslimn, ktibn,

muhaddisn hadis bilginleri, zlimn hakszlk
edenler.
b. Diil kurall oullar: Bunlarda kelime sonuna t

getirilir. Sonunda diilik harfleri ( , , ) bulunan btn
cins adlar ile harf adlarnn, ay adlarnn, harften ok harfi
236
bulunan btn mastarlarn ve oullar ad olarak kullanlan

sfat-fillerin oulu byle yaplr:
yt, sahravt sahralar, semvt

semalar, sayht sayhalar, lklar,
mmint mminler mucizt mucizeler,
vut, kemlt, ihrct, tedrst,
tebeddlt bakalamalar, inlbt
deimeler, ihtimlt, tezhrt,
mumelt, istihslt, mevcdt,
mahlt, kint gibi.
2. Kuralsz oullar. Bunlara krk (mkesser) oullar denir.

Arapann bu tr oullar, kk harflerinin sras
deitirilmeden, ama bunlarn yanna belli harfler katp
kelimenin hecelerini de farkl nllerle seslilendirerek elde
edilmitir. Bu yaplar birer kalp oluturur ve kk harfleri bu
kalplardaki yerlerine konularak kelimeler oul duruma
sokulmu olur. rnek olarak, chil'in krk oulu
chel'dr. lk kk harfinden sonraki elif kaldrlm, sonuna
bir elif (aslnda elif ve hemze) eklenmi ve mastarnn
nlleri deitirilerek okunan heceli farkl bir yap ortaya
kmtr. Baka kelimelerin kk harflerinin de iine dklp
oulu yaplabilecek olan bu kalp fual kalbdr.
Bu tr oullarn Arapada otuzdan ok kalb vardr. te

yandan belli yapdaki kelimelerin oulu belli kalplarla yaplm
deildir. Kimi kelimelerin ise birka kalpla yaplm oulu
bulunur; yukarda verdiimiz kelb'in oullar gibi. Bu
yzden bir kelimenin oulunun hangi kalp ya da kalplarla
yapld ancak ezberlenerek bellenebilir.
Arapa krk oullar da tekilleri gibi Osmanl Trkesinde
ok kullanlmtr. Bunlar kalplarna gre tanmlamak, ncelikle
btn kalplar bilmeyi gerektirir. Bunun yerine szlklere
bakmak daha geerli bir yoldur. Ayrca bir metni okurken
kelimeler arasndaki gramer ve anlam ilikilerini gz nnde
bulundurarak tekil ve oul kullanmlar ayrabilmekle de bu
kelimeler bellenebilir. Bununla birlikte, ikinci snfta Osmanl
Trkesindeki Arapa kelimeleri yaplar bakmndan ayrntl
237
olarak ele aldmzda bu konu da daha geni olarak ilenecek, bu

arada balca krk oul kalplar da verilecektir.
Farsa Kelimelerde Say
Farsada iki oul eki vardr: -n ve -h. Bunlardan ilki canl

varlk adlarnn, ikincisi ise cansz varlk adlarnn oklusunu
yapar. Osmanl Trkesinde bu eklerle yaplm oul kelimeler
hemen hemen hi kullanlmamtr. Metinlerde karlalabilecek
bir ka unlardr:
hn ahlar, zenn kadnlar, merdn

erkekler, ebn geceler, hvn ceylnlar,
ebrvn kalar, hcegn beyler, efendiler;
reticiler, ders okutanlar; ticaret yapanlar; devlet dairelerinde
alan bir grevli snf, brnh yamurlar, ch
yerler, preh paralar, vh yiyecekler.
Bununla birlikte, yukarda akladmz gibi, Farsada

Arapann diil oul eki -t da kullanlm, zellikle oullarn
katmerli oullar bu ekle yaplmtr.
Aadaki Arapa kelimeler kuralsz oul kalplarndadr. Kk

harfleri yerine , koyarak, ekleme harfleri ise aynen
kullanarak bunlarn kalplarn karnz:
ecz, ezmine zamanlar, evliy, ekbir

bykler, estr mitoloji, cehele chiller,
fccr ktlk ileyenler, cmel cmleler, uar
irler, avlim lemler, rey halk, uyruklar,
niam nimetler, avnn kanunlar.
ADLARDA EKM
Adlar sz iinde baka kelimelerle girdikleri ilikilerden
kaynaklanan eitli durumlarda bulunurlar. Buna adn durumlar
(hlleri) deriz. Onlarn bu durumlarn kimi ekler belirtir. Bu
ekleri durum ekleri diye adlandryoruz. Bir adn bu ekleri
almasna ise ad ekimi diyoruz. Aslnda adlar yannda zamirler
238
ve ad gibi kullanldklarnda sfat ve zarflar da ayn eklerle

ekime girdiklerinden, bu eklere isim ekim ekleri de denir.
te yandan, sz iinde bir yandan sahip olan, te yandan da ait
olunan, ilgili ve bal bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha
dorusu onlarn yerini tutan birtakm eklerimiz vardr. Bunlara
iyelik ekleri denir. Kimi gramerciler bunlar iyelik zamirleri
saymlardr. Bunlarn ahslara gre ayr ayr olmas Trkede
ikinci bir ekim eklini meydana getirmitir. Buna da iyelik
ekimi diyoruz.
Btn alnt kelimeler birer ad taban olduklarndan, Trke
adlar gibi bunlar da isim ekim ekleri ve iyelik ekleri ile
ekilirler. Sz iinde baka kelimelerle ilikilerine gre bunlara da
bu iki tr ekim ekleri eklenebilir.
3. nitedeki tablolarda rneklerle birlikte kalplam
yazllarn verdiimiz bu ekleri biri Arapadan, teki Farsadan
alnm u iki kelimenin ekimleriyle grelim: libs giysi,
sye glge.
Durum ekleriyle:
libs syeni
libs syeyi
libsa syeye
libsta syede
libstan syeden
libsla sye ile

yelik ekleriyle:
libsm syem
libs sye
libs syesi
libsmz syemiz
libsz syeiz
libslar syeleri
239
ALIMA: Eklenmede sra bakmndan iyelik ekleri durum

eklerinden nce gelir: ev-im-i gibi. Bu durumu dikkate alarak
cesret, sermye ve tlisizlik kelimelerine
bu ekleri ekleyip yaz almas yapabilirsiniz.
TRKE TREM ADLAR

Trkede kelime tretmenin iki yolu vardr: ekleme, birletirme.
Ekleme ile tretme, isim ve fiil kklerine ve tabanlarna birtakm
ekler getirilerek yaplr. Yukarda belirttiimiz gibi, isim kkleri
ile fiil kklerinin aldklar ekler ayr ayrdr. Buna gre Trkenin
ekleri de isme gelen ekler, fiile gelen ekler olmak zere iki ayr
blkte toplanr. Bunlar yaptklar kelimenin cinsine gre isim
ekleri, fiil ekleri olarak da adlandrrz. Nitekim 3. nitede yer
alan tablolarda bu adlandrmaya dayanarak isimden isim, fiilden
isim, isimden fiil, fiilden fiil ksaltmalarn kullanmtk. Buna
gre, isim snfnda yer alan adlar ve sfatlar da isim ekleri, yani
isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yaplrlar.
ALIMA: 3. nitedeki tablolarda isimden isim ve fiilden isim
ksaltmasyla verilmi ekleri bir araya getirip baka kelimelere
ekleyerek yaz almas yapabilirsiniz.
simlerden ve Fiillerden Tremi Adlar
Trkede isim ve fiil tabanlarndan ad tretmeye yarayan birok

ek vardr. Bunlarn her biri eklendii kelimenin anlamnda kalc
deiiklik yapar, farkl kavramlar karlar. Bu eklerle tretilmi
adlar, Osmanl Trkesi zerine yazlm gramerlerdeki Arapa
ve Farsa adlar iin yaplan blmlemeye uygun olarak, eklerin
getirdii anlamca deiiklik ve karlad kavrama gre
blmlenmi biimde gzden geireceiz.
1. Yer Adlar: Trkede hem isimlerden, hem fiillerden yer
adlar yapan ekler vardr.
a. sim tabanlarndan:
1. -lik:
zan, Gercinlik, ta,

odunu, dikenlik, emenlik, tavuu,
douzu, harbelik, vrnelik,
gllk, sebzelik, plk gibi.
240
Bu ekle tretilmi kimi adlar, adn gsterdii nesnenin bir

arada, ok sayda, topluca ve bol miktarda bulunduu, o
nesneyle kapl yer anlamn verir. Bunlar Arapada
topluluk (kesret) adlar denilen adlara karlktr:
a, da, ta, dikenlik,

gllk, orman, otu, llk,
bata, melik, emenlik gibi.
b. Fiil tabanlarndan:
2. -ek, -k:
durak, ona, dirnek dernek,

evrek girdap, ata, bata, a,
yaya, suva suyu bol yer, eme ba gibi.
3. -ecek:
baaca (vurgu ikinci hecede), oturaca

oturak yeri, sar gibi.
4. -emek:
basama gibi.
5. Ayrca Arapann yer adlarn karlamakta yer kelimesi ile

yaplm sfat takmlar da kullanlmtr:
mekteb yerine yaz yazaca yer,

mam yerine duraca yer, mesre yerine
seyr edecek yer gibi.
2. Alet ve Kap Adlar: Kendisiyle bir i grlen, bir i grmek

iin kullanlan nesne ve bir nesne iin nesne anlatmndaki
alet ve kap adlar Trkede u eklerle yaplmtr:
a. sim tabanlarndan:
1. -duru:
boyunduruk, burunduruk,
gmldrk palan ve eyeri tutan gslk gibi.
241
2. -lik:
az, ba, aya, burunu,

terlik, tuzu, ya mendil, ter silecei,
mumu, inelik, tara,
srmelik, gecelik, yemilik,
meyvelik gibi.
3. -sa:
burunsa hayvan balnn burun zerine

gelen paras gibi.
b. Fiil tabanlarndan:
4. -a, -:
ksa kerpeten, tuta, drte,

ta, ara dokumada enine atlan iplik, atk
gibi.
5. -ecek:
ekecek, silecek mendil,

tutaca, aaca, decek havan,
geyecek, dayanaca dayak, destek,
(kula) artraca, ( azk) koyaca azk
torbas, yastanaca yastk gibi.
6. -ek, -ik, -k:
szek szge, ba, binek, az,

beik, ay, yay, krek/krek gibi.
Bu ek organ adlar da yapmtr:
yaa, aya, duda, / trna,

dirsek, ayna oturak yeri, kaba etler gibi.
7. -en: den kam gibi.
242
8. -ge:
dama, tuua, tua tolga,

soya giyecek, elbise, stlk, sprge gibi.
9. -ge, -gi:
szge, silge, yzge, szg,

yzg iyi yzc gibi.
10. -g:
srg, ksk/kseg ate kartracak

aa, a, ara def, daa
dalama demiri, buru, gzg ayna,
kar, kaa, oka oklava, silgi
frn sprgesi.
11. -mek:
ama, toma gibi.
Bu eklerin kazandrd bir nesneye zg kap anlam,

nesne ad ile belirtisiz ad takm kalbnda birletirilen kap,
ie, kutu gibi kelimelerle de karlanmtr:
glsuyu ab, tts ab,

ay ab, glsuyu iesi,
ya iesi, ine utusu, srme
utusu gibi.
3. Kltme Adlar: Ada kltme anlam katan balca ekler -
cik ve -cek ile bunlarn baka bir kltme anlaml ekle uzam
-ciez ve -ceiz biimleridir. Bunlardan -cek daha eski olup
rnei azdr; -ciez ise Osmanl Trkesinde olduka sk
grlen bir ektir. Farsa ve Arapann kltme adlarn bata -
cik olmak zere bu eklerle yaplm adlar karlamtr:
1. -cik, -ciez:
ap, alecik, pencerecik,

rmzc, demcik, insnc,
243
oanc, askercik, meymncu

maymuncuk ulcu, ulcaz,
kzcaz, ataz, kuuaz, mlkez
gibi.
2. -ca, caz:
yavruca, yumruca, kzcaz gibi.
Adlarda kltme anlam, vasflayan durumundaki kk ile

vasflanan adn kurduu sfat takmlar ile de karlanmtr.
4. Elik ve Ortaklk Adlar: Anlatmca, bir adn kavramnda
kiiler arasndaki elii, ortakl bildirir.
1. -de:
arnda, arda, yoda,

ayata, dinde, emekte gibi.
Bu ek Farsann hem- ile yaplm birleiklerinde hem-'i

karlamtr:
hem-p = ayata, hem-rh = yoda

gibi.
rneklerde grld gibi, Osmanl Trkesinde kaln ve
ince sradan adlara uyumlu gelir. Bu ek eski bir tarihte
Farsaya da gemitir.
5. Klc (Fail) Adlar: Bu adlar bir nesne ile uraan, bir i ya
da bir nesne yapan, bir ey reteni ve satan, ayrca ve daha
ok da bir ile srekli olarak ilgileneni, bir ii meslek olarak
yapan gsterir.
1. -ci:
a, ac, anahtarc, bac,

ekinci, eskici, batac, eyzilci
mukallit, fc, furuncu, oac
uhac, izmeci, ou, basmac,
oranc ipi, ip bkc bc,
demirci, uyumcu, bac, ekinci,
244
beki, gzc, deveci, yedeki yedek

atlar sren ifti, ekmeki, apc,
mleki, ddk gibi.
Olduka geni bir anlatm alan olan bu ekle yaplm adlar

Farsann eitli eklerle addan tretilen klclk (faillik),
sahiplik adlarn ( henger demirci, trvn
deveci, psbn beki, pln semerci gibi)
karlar. Arapann bir meslekle ilgiyi gsteren kimi adlar
( habbz ekmeki, bezzz kuma) ile birtakm
nispet (ilgi) sfatlarn ( reyb pheci, hesb
hesap gibi) da bu adlar karlamtr.
2. -en:
alan mteri, yazan yazc, ktip;

(birleiklerde:) bzra giden ar ilerini
gren, vekilharc, beler yedein yeden gibi.
3. -ici:
ac fatih, bac, dikici fidan

diken, dilleyici dedikoducu, gammaz,
dadandrc yem dkp ku avlayan, aardc
badanac, yamayc, yamalayc,
src yedeki, yedek atlar sren,
bkc/bkc iplik bken, ipliki, dkc
dkmc gibi.
6. Meslek Adlar: Bu adlar, uralan ii, kiinin yapt ii ve
ilgi alann gsterir.
1. -lik (klc adlarndan):
a, barda, ebelik,
sahhf, kitp, habbz
ekmekilik, ekmekilik, demircilik,
tccr, gzclk gibi.
245
Farsann klclk ve sahiplik adlarndan mastarlk ye (y-i

masdariyet) - ekiyle yaplm isimlerinin ( henger
demircilik, krvn kervanclk, psbn
gzclk) karl bu adlardr.
Rtbe ve makam adlar da -lik ekiyle yaplr:
belik, reslik, sutn,

pdih, vezrlik, avuu, imm
gibi.
7. Yaln Adlar. Daha ok vasf (nitelik) bildiren kelimelerden,
yani sfatlardan yaplr:
1. -lik:
gzellik, bou, yetimilik,

zitlik irkinlik, ferah, you,
muhtc gibi.
Bununla birlikte, adlarda var olan nitelii yaln bir kavram
olarak anlatan ayn ekle retilmi adlar da vardr:
demlik, ana, arda,

gyeglk gveyilik, fitnelik, araa,
z, erkeklik, genlik, yiitlik,
belik gibi.
Arapann nispet ekli ( iyy, Osmanl Trkesinde ) ad ve

sfatlarnn ( keyf, insn gibi) diil biimleri
(, )nitelik ad anlam veren yaln adlardr.
Arapada -iyyet, Trkede ise -iyet gibi okunan bu ekin
karl da -lik ekidir:
keyfiyet = keyflik, insniyet =

insnlik, ciddiyet = ciddlik gibi.
8. Fiil Adlar (Adfiiller): Trl eklerle yaplan bu adlar bir

yandan btn fiil tabanlarnn yalnzca adlar (mastarlar), te
yandan her fiilin belirttii kl ve oluun ad; ileyi
bakmndan ise, sfat-fiiller ve zarf-fiiller gibi, fiillerin
isimlemi biimleridirler. u eklerle yaplmlardr:
246
1. -mek: Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnma

mastarlar karlayan bu ekle yaplm fiil adlar olmutur:
ama, bama, gitmek, gelmek,

avama, buzama, amurama,
oama, pasanma, yaanama,
debelenmek, elemek, sermek, sylemek
gibi.
2. -meklik:
Mastar anlatmca adlatrr, fiilin gsterdii kln ad
anlamnda adlar yapar. Yaln kl adlar yapan bir ek olarak
bu dnemde geni bir kullanm alan vardr. Bugn daha
ok -me ve -i ekleriyle yaptmz adlara karlktr:
bakma, bilmeklik, amal,

aama, avama,
beenmeklik, blmeklik, atanma,
bilemeklik, ama, yma,
kesmeklik, demeklik,
savermeklik, smeklik, yzmeklik,
3. -me: Kl ad yapar, ancak bu dnemde -mek kadar ilek

deildir:
ama, aama, artma, besleme,

bilme, azma, yma, ekileme, ol-
ma, sevme, uama, ileme, yoama
gibi.
4. -im, -m: Kl ad yapan dier bir ektir:
am, biim kesme, kesi, bklm

bkl, eili, kesim kesme, kesi, lm
lme, seirdim seirtme, hzla koma, hcum,
yutum yutma gibi.
Bu yapdaki adlar genel olarak geni sreli bir kl bildirir.

Arapann kln bir kez meydana geldiini ya da bir kez
247
kln lsn gsteren fiil adlar (merre ismi/mastar)

Trkenin -im'li kl adlarndan nce bir say sfat
getirilerek yaplmtr:
bir tutam bir demet, bir atm, bir

adm gibi.
5. -i, -: Osmanl Trkesinde -meklik yannda en ok
kullanlm kl ad yapma ekidir. Bu ekle yaplm fiil
adlar, anlamca Arapann kln tarzn bildiren adlar
(nev adlar)n karlar:
a, at, ba, bini, bulu,

at, emi, gidi, geli, gsteri,
izleyi, at, otay, deyi,
saay, trmaay, yaay,
ya, yr yry, a ay gibi.
ARAPA ADLAR
Trkedeki adlarn karl olan kelimelere Arap gramercileri
sfat alabilen, bir sfatla vasflanm anlamlarnda mevsf
isimler ve ment isimler adn vermilerdir. Bunlar cins adlar
ve zel adlar olmak zere iki blkte toplanrlar:
a. Cins adlar. Bunlar donuk ( feres at, nahl ar,

cebel da, ecer aa gibi) ya da tretilmi (
cmi toplayan, bir araya getiren, mecer aalk,
mezraa tarla gibi) olabilir.
Cins adlar ayrca youn (mahhas) adlar ( beyt ev,

semek balk, esed arslan, ecer aa gibi) ve
yaln (mcerred) adlar ( hubb sevgi, al akl,
nefret gibi) olmak zere ikiye ayrlabilir.
b. zel adlar. Tek bir varl gsteren bu adlara alem denir:

Al, Medne, Abdullh gibi.
Baba anlamnda eb ve anne anlamnda mm

kelimeleriyle ad takm kalbnda yaplm knyeler ( Eb
248
Bekr Bekir'in olu, mm Klsm Klsm'n olu

gibi) ile takma adlar (lakaplar) da ( Nreddn dinin
, Fahreddn dinin vnc gibi) zel ad saylr.
Yaplarna Gre Arapa Adlar
Yapl bakmndan ise Arapa adlar donuk (cmid) ve tremi

(mtak) olmak zere ikiye ayrlr.
Donuk adlar bir fiilden trememi adlardr. Bunlar eitli
kalplarda (vezinlerde) bulunurlar. ou harflidir, drt ve be
harfli olanlar da vardr:
ayn gz, ems gne, amer ay gibi.

sevr kz, zib kurt, bir kuyu, ufl kilit,
feres at, unu boyun, racl adam,
kebid cier, ketif omuz, saleb tilki,
blbl, sefercel ayva, zincefr zencefil,
5. nitede kk harfleri iin kullanldn rendiiniz

harflerini kullanarak hepsi kk harflerinden oluan yukardaki
kelimelerin kalplarn bulunuz.
Tretilmi adlar ise bir fiilden tremi olanlardr:
kitb, ktib, mktebe yazma

mektb, mekteb gibi.
ARAPA TREM ADLAR

Arapada tremi adlar, dier isim snfndan kelimeler gibi,
fiillerden, kk harflerinin belli kalplara yerletirilmesiyle elde
edilir. Bu yolla tretilmi adlar da birer isim taban olarak
Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Aada bunlar,
Trkenin adlar iin yaptmz dzenlemeye uygun olarak
zengin rneklerle veriyoruz.
1. Yer Adlar: Arapada yer adlar fiilden tremedir ve belli
kalplarla yaplr:
249
matbah mutfak, matel lme yeri, mebde

balama yeri, mekn olu yeri, mekteb yaz
renilecek yer, mescid secde edilen yer,
mest dlen yer, doma yeri, mar -gne iin-
doma yeri, dou, matla -gne, ay ve yldzlar iin-
doma yeri, mesken oturulan yer, meclis,
mensik ibadet ve kurban yeri, mev snak,
maam duracak yer, durma yeri, maber kabir,
menzil konak, menzile oturulan yer, durak,
memlaha tuzla gibi.
Bunlarn bir ksm adn gsterdii nesnenin bir arada, ok
sayda, topluca ve bol miktarda bulunduu, o nesneyle kapl
yer anlamn verir. Bunlara topluluk (kesret) adlar denir
(Trke -lik ekli yer adlarna bkz.).
mesede arslan ok olan yer, mecere

aalk, mlem kalemlik, mibere inelik,
medrese ders okunan yer, mabere mezarlk
gibi.
Bunlarn bir ksmna Trkenin ok sayda ekle yapldn
grdmz yer adlar, bir ksmna ise -me, -im, -i'li kl
adlar ile -en, -ecek'li sfatlar ve yer ile kurulan sfat takmlar
karlk olmutur:
lme yeri, at yeri, kesim yeri,

dou yeri, ibdet yeri, durulan yer,
duraca yer gibi.
2. Zaman Adlar: Zaman adlar da yer adlar yapan kalplarla

tretilir:
mebde balama zaman, mevlid -Hz. Muhammed

iin- doma zaman, mevsim bir iin belirli vakti;
dalama zaman, mazrib sava zaman, mld
-Hz. sa iin- doum zaman, mt belirlenmi
zaman gibi.
250
Trkede zaman adlar yapan ek/ekler yoktur. Osmanl

Trkesindeki Arapann fiilden treme ve Farsann eklerle
yaplm zaman adlarn zaman, vakit ve mevsim kelimelerinin
yer ald belirsiz ad ve sfat takmlar karlamtr:
seher vakti, uu vati, g

mevsimi, hasd zemn, ta
aard vat, yazaca zemn, uru
zemn gibi.
3. Alet ve Kap Adlar: Bunlar da belli kalplarla tretilmitir:
mzrab vurma leti, mfer tolga, misab

burgu, matkap, mifth ama aleti, anahtar,
mirt yukar kma aleti, merdiven, mstar satr
ekme aleti mirvaha rahatlatc alet, yelpaze,
mleb kitap cildindeki kapaa bal oynak para, kulak
gibi.
4. Kltme Adlar. Canl ve cansz varlklarn kk olann
gsteren ya da ok olan bir nesnenin azln anlatan bu adlar
tek kalpla yaplr:
Ubeyd kulcuk, cneyd askercik, Hseyn

gzelcik, gzel yavrucuk, Sleymn Selmanck,
humeyr krmzck, bneyy oulcuk, bneyye
kk kz, kzcaz, uveylim kk lem gibi.
Bu adlar Trke ve Farsa kltme adlar gibi ayn zamanda

sevgi, esirgeme ve acma bildirir.
5. Klc (Fail) Adlar. Belli kalplarla tretilmi Arapa klc
adlar Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Bir ii srekli
ve ok yapan, bir ii yapmay alkanlk edineni, bir i greni,
bir meslek sahibini gsteren bu adlar Arapada fiillerden belli
kalplarla yaplmtr. Ayn kalplarla yaplan berkitme ve
alkanlk sfatlarnn birtakm da bir ii srekli yapan
anlatmyla meslek ad olarak kullanlr:
meddh, hamm, ba sebzeci, yeillik

satan, assb kasap, attr gzel kokular
251
satan, baharat, dellk tellak, delll tellal,

serrc sara, sa saka, sarrf,
sayyd avc, hattt, cerrh, hallc pamuk
atc, bezzz bezgi, kuma, neccr marangoz,
mimr; lim, mir buyuran, buyurucu,
smi dinleyici, chil, ktib yazc,
muhbir haber verici, mslim slm dinini kabul
eden, mrettib dizgici, dizici, messis
kurucu, temellendirici, muhrib sava,
mstahsil bir sonu ve rn elde eden, retici gibi.
6. Meslek Adlar: Meslek adlar iin Arapada ayr bir kalp
bulunmaz. harfli yaln mastarlarn filet kalb bir i,
bir ura gsteren fiiller iindir. Bu kalptaki klc adlar ayn
zamanda meslek (ayn zamanda unvan ve rtbe) bildiren adlar
olarak kullanlmtr:
ticret tacirlik, nicret dlgerlik,

hytet terzilik, kitbet yazclk, vizret
vezirlik, riyset beylik, babuluk, siyset
valilik, hkmdarlk; seyislik gibi.
7. Yaln Adlar: Arapada nispet ekli ( iyy, Osmanl

Trkesinde ) ad ve sfatlarn ( keyf, insn gibi)
diil biimleri (, )hl ad anlam veren yaln adlardr.
Arapada -iyyet gibi okunur, Trkede ise -yet gibi
okunmutur. Bunlarn Trkedeki karlklar sfatlardan -lik
ekiyle tretilmi adlardr:
keyfiyet = keyflik, insniyet =

insnlik, ciddiyet = ciddlik gibi.
Bununla birlikte, bir hli yaln bir kavram olarak anlatan

Arapa kimi mastarlarn Trkedeki karlklar da ayn ekle
tretilmi adlardr:
252
sar kklk, kiber byklk, ftvvet

yiitlik, uhuvvet kardelik, cehlet
bilgisizlik, sknet hareketsizlik, tevhd
birlik, sirat hrszlk gibi.
8. Mastarlar (Kl Adlar ve Adfiiller): Osmanl Trkesindeki

karlklar -mek ekli fiil adlardr. Bununla birlikte kl ad
olarak Trke karlklar, daha ok -meklik, -i ve -im
ekleriyle yaplm fiilden adlardr.
Arapada yapl bakmndan yaln (mcerred), mimli (mm)
ve arttrlm (mezd) olmak zere trl mastar vardr.
Bunlarn hepsi Osmanl Trkesinde fiilden tremi adlar olarak
ok yaygn biimde kullanlmtr. Arapa mastarlar btn
yapl zellikleri ile ikinci snfta greceiz. Aada kelime
daarcnz zenginletirmeniz, yaz ve kalp bulma
almalarnda kullanmanz iin Osmanl Trkesinde kullanlm
mastarlardan eitli kalplarda bolca rnek verilmitir. Trke
karlklarda daha ok -mek'li adlar kullanlmtr. Yukarda da
belirttiimiz gibi, -meklik ve -i ile yaplm olanlar da Arapa
mastarlarn (kl adlar ve ad-fiillerin) Osmanl Trkesi
dnemindeki karlklardrlar. Bugn daha ok -me'li adlarla
karlamaktayz.
at kesmek, seyl akmak, nehy

yasaklamak, zev tatmak, ilm bilmek, zikr
anmak, fikr dnmek, kr mek, iyilikle
anmak, ubh irkin olmak, irkinlik, hkm
yarglamak, ferah sevinmek, kerem cmert
olmak, cmertlik, taleb istemek, aramak, sial
ar olmak, tartda ar gelmek, arlk, rahmet
esirgemek, hayet rkmek, bir eyin byklk ve
grnnden korkmak, ayret kskanmak,
kskanlk duyarak bir ii grmeye abalamak,
hdmet hizmet, ftnat anlamak, fikret
dnmek, hurmet sayg gstermek, saygl
davranmak, ryet grmek, sohbet
arkadalk etmek, sem iitmek, cevz uygun
253
olmak, kesd srmsz olmak, firr kamak,

rid st emmek, sul sormak, sud ba
armak, ferat kurtulmak, sefhet
bilgisizlik, ahmaklk, bnlk, selmet esenlik, sa
ve esen olmak, ret okumak, htbet sz
sylemek, tilvet Kuran okumak, ziyret,
duhl girmek, giri, vu olmak, olu,
tul domak, dou, husmet hasm olmak,
dmanlk etmek, shlet yumuaklk, yumuak
davranmak, sertlik gstermemek, fdn yitirmek,
hirmn mahrum olmak, nisyn unutmak,
kfrn iyilik bilmemek, udvn dmanlk
etmek, hafen sklmak, ii daralmak, korkmak,
heyecn yrek kabarmak, comak, dav bir
eyle sulamak, bir su yklemek, ekv ikyet
etmek, zikr anlmak, br mutulamak,
zelzele, besmele, fezleke, saltanat,
maksad, matleb dilemek, istemek, mekel
yemek, yeyi, mevlid domaklk, dou, merci
dnmeklik, dn, merhamet acmak, esirgemek,
meale bir ile uramak, madilet hakk
gzetmek, haka davranmak, mevza t vermek,
ikrm iyilik etmek, bata bulunmak, tesr
etkilemek, iz brakmak, muhrebe savamak, harp
etmek, d, inkisr krlmak, ictihd
almak, aba gstermek, tekessr artmak, art,
tekml olgunlamak, istihbr bilgi
edinmek, haber almak gibi.
254
FARSA ADLAR
Osmanl Trkesinde Farsa pek ok kelime kullanlmtr.
Bunlarn hepsi, adlar ve sfatlar bata olmak zere, isim snfndan
kelimelerdir. Bunlarn arasnda adlar nemli bir yer tutar. Hemen
hemen her eit ad, btn varlk ve nesnelerin Farsa adlar bu
dnemde alnmtr. Bunlardan konuma diline inenler de olmu,
ancak ou yaz dilinde kullanlm, metinlerde yer bulmutur.
Aada Trkede karlklar bulunan, ama okuyacanz bu
dnem metinlerinde ok kullanldklar iin kelime daarcnza
katmanz gereken Farsa yaln adlardan zengince bir kelime
demeti veriyoruz:
ser ba, gs sa, pn aln, em

gz, dde gz, ebr ka, ebruvn
kalar, mje kirpik, mjgn kirpikler, ry
yz, my kl, bn burun, /
dehen/dehn az, leb dudak, km damak,
ruh yanak, ruhsr yanak, r sakal, g
kulak, dendn di, zenahdn ene, gel
boaz, gerden boyun, abab ene alt,
d omuz, bz kol, dest el, mut
avu, baal koltuk, engt parmak,
nhun trnak, sne gs, pistn meme,
gs, kucak, / p/py ayak, zn
diz, pehl yan, srn sar, pt arka,
srt, miyn bel, nf gbek, ikem karn,
post deri, ten gvde, vcut, endm boy,
dem soluk, reg damar, hn kan, zehre
d, zebn dil, dil yrek, cier bar,
ek gz ya, sirik gz ya ; cme
giyesi, giyecek, giysi, klh/kleh balk,
destr sark, prehen gmlek, girbn yaka,
ab stlk, kemer kuak, kef ayakkab,
dmen etek, stn yen ; peder baba,
255
mder ana, birder erkek karde, hher kz

karde, pser oul, ferzend oul, duhter
kz, bende kul, kle, ker kul, nger
kul, evher koca, zen kadn, kar, e, merd
erkek, dmd gvey, tebr soy, nebre
torun, gdek ocuk, bve dul ; b su,
rn tatl, telh ac, tr eki, ran ya,
nemek tuz, piyz soan, ehd bal,
engbn bal, mst yourt, r st, n
tat ; kit ekin, gendm buday, cev
arpa, giyh ot, engr zm, sb elma,
l erik, zerdl sar erik, kays, he
baak, veng salkm ; bh kk, h
dal, berg yaprak hr diken, sye
glge,, / ny/ney kam, bd st ; zer
altn, sm gm, hen demir, pld
elik, dr inci, mervrd inci, mhre
boncuk ; / siyh/siyeh kara, sefd ak,
surh al, zerd sar, sebz yeil ; mur ku,
gncik sere, z karga, fhte veyik,
kebg keklik, kebter gvercin, kleng
turna, tezerv sln, ikr av, dm tuzak,
engl pene, per kanat, iyn yuva,
lne yuva ; esb at, rah at, semend
at, har eek, ester katr, tr deve,
tr deve, bat kaz, harg tavan,
rbh tilki, gv kz, hrs ay, peleng
kaplan, grg kurt, gsfend koyun, m
koyun, bere kuzu, grbe kedi, seg
kpek, mr ylan, mr karnca, gele sr,
dm kuyruk, dmble kuyruk; eb gece,
256
rz gn, ferd yarn, germ yaz, serm

k, mh ay, t kuluk, bahr ilk
yaz, sl yl.
Yaplarna Gre Farsa Adlar
Farsadan alnm adlar yaplar bakmndan basit (yaln),

tremi ve birleik olmak zere snflandrabiliriz. Yukarda
birok rneini verdiimiz basit adlar yannda tremi adlar da
sayca oktur. Bunlarn yapla zelliklerini ayrntl olarak
ikinci yl nitelerinde greceiz. Aada belli bir sraya gre
snflanm Farsa tremi adlar iin de, kelime daarcnz
zenginletirmeniz ve yazllarn renmeniz amacyla bolca
rnek verilmektedir.
FARSA TREM ADLAR

Farsada tremi adlarn ou son eklerle isimlerden tretilmitir.
Osmanl Trkesi dneminde alnm, ama konuma dilinden ok
metinlerde yer bulmu bu adlar da, Trke ve Arapalar iin
yaptmz gibi, eklerin getirdii anlamca deiiklik ve karlad
kavrama gre blmlenmi biimde gzden geireceiz.
1. Yer Adlar: Farsada adlardan yer ad yapan ok sayda ek
vardr. Bunlarn en ilek olanlaryla yaplm kimi rnekler
unlardr:
rmgh dinlenme yeri, hbgh uyku yeri,

yatak odas, dergh kap n, giri yeri; tekke,
imetgh oturma yeri, ibdetgh tapnma
yeri, tapnak glistn gllk, sengistn
talk, nahlistn fidanlk, rgistn
kumluk, kumsal, emenzr imenlik,
harbezr viranelik, llezr llelik, lle bahesi,
tekede ate tapna, meykede iki evi,
meyhane, mihmnkede konuk evi,
mihnetkede yas evi, khsr dalk,
emesr suyu bol yer, suvak, kaynak, glen gl
bahesi, senglh talk gibi.
257
Bu yer adlarnn bir bl Arapada topluluk adlar

(kesret adlar) denilen adlara karlktr; oraya bkz.
2. Zaman Adlar. Yer adlar da yapan -gh ve -istn ekleriyle
yaplmtr:
bmgh sabah, mgh akam,

tgh kuluk, sehergh tan vakti,
tbistn yaz, zemistn k, bahristn ilk
yaz gibi.
3. Alet ve Kap Adlar: Farsada alet ve kap adlar -dn ekiyle
yaplmtr:
nemekdn tuzluk, srmedn srmelik,

tedn atelik, mangal, enfiyedn enfiyelik,
enfiye kutusu, czdn para antas, ydn
ay piirme kab, glbdn gl suyu iesi gibi.
Ek Trkede anlam deerini zamanla yitirmi olduundan son

iki kelime bugn ek ylmasyla aydanlk ve glftanlk
olarak kullanlmaktadr.
4. Kltme Adlar: Farsa adlarda kltme iin birka ek
vardr. Bu eklerle yaplm rnekler unlardr:
be back, kk bahe, cye rmack,

aycaz mre karncack, sere oda, i
oda, hcre, nye kamk, kk ney,
kemne kk keman, mue ukurcuk,
mhe ayck, dere kapck, pencere,
duhterek kzcaz merdmek adamck; gz
bebei, mra pili gibi.
5. Elik ve Ortaklk Adlar: Bir tak gibi ne gelen hem-

kelimesiyle birleik kelime kalbnda yaplmtr. Osmanl
Trkesinde bu yapda ok sayda kelime kullanlmtr:
hem-asr ayn yzylda yaayan, hem-bezm

elence arkada, hem-cins ayn cinsten,
258
hem-p ayakta, ayn yolun yolcusu, hem-dil

gnlda, hem-ehr kyde, hem-dest
el bir etmi, ortak, hem-vz sese denk; bir azla
konuan, arkada, hem-nm ada, adda, hem-
rh yolda, hem-sl yat ve Trke -de ekiyle:
haylta takm arkada, yol arkada gibi.
6. Klc (Fail Adlar): ou, son eklerle adlardan yaplmtr.

Trke ve Arapa klc adlar gibi bu adlar da bir nesne ile
uraan, bir nesne reteni, yapan ve satan, bir ile srekli
olarak ilgileneni, bir ii meslek olarak yapan gsterir.
psbn beki, bbn bac, nigehbn

gzc, srbn deveci, gelebn srtma,
nahcrvn avc, henger demirci,
zerger kuyumcu, hunyger arkc,
plnger semerci, pln semerci, eng
algc, ceng sava, bzr pazarc,
dihgn ifti, bzrgn alm satm ii yapan, tacir,
bezirgn, bestekr besteci, beste yapan,
hzmetkr hizmeti, hudvendigr efendi, bey,
ba, babu, sultan, hardr alc, frhtr
satc, perestr hizmeti gibi.
Ayrca kimi imdiki zaman sfat-fiilleri de, zaman anlatm

iyice snrlanm, yalnzca klc anlamyla ad olarak
kullanlmtr:
yende gelen, revende geen, hnende

okuyucu, szende algc, bfende ulcu,
ul dokuyucu, bahyende ok esirgeyici Tanr,
Rahman, eende enici, devende ulak,
apar, haberci, horende ev halk, oluk ocuk gibi.
259
7. Meslek Adlar: Klc (fail) adlarndan - ile tretilmitir. Bu

ek Arapa klc adlarna da getirilmi, onlardan da meslek
adlar yaplmtr. Osmanl Trkesinde bunlar da
kullanlmtr:
henger demircilik, neccr dlgerlik,

zerger kuyumculuk, szendeg algclk gibi.
8. Yaln Adlar: Yaln kavramlar gsteren adlar, sfatlardan ve

bir nitelik gsteren yaln adlardan - (sonu ile bitenlerde
-g) ekiyle yaplmtr:
hest varlk, nst yokluk, hb

gzellik, bed ktlk, blend ykseklik,
ikesteg krklk, shteg gerek dlk,
sahtelik gibi.
9. Mastarlar (Kl Adlar ve Ad-fiiller): Farsann asl
mastarlar Osmanl Trkesinde kullanlmamtr. Kl ad
olarak kullanlm olanlarn ou geni zaman tabanna -i
okunan bir eklenerek yaplmtr. Bunlarn Trke
karlklar -me ve -i'li kl adlardr:
hhi isteme, isteyi, dni bilme, bili,

bilgi, mzi renme, reni, nli inleme,
inleyi, gerdi dolama, dola gibi.
Ayrca mastarlarn sonunda bulunan ( -den) ve ( ten)'in

(nun)'lar kaldrldnda kalan gemi zaman taban da kl
ad anlam verir:
Osmanl Trkesinde kullanlanlar unlardr:
dd veri, verme, sited alma, al, med

geli, reft gidi, d gidi, hard al,
frht sat.
260
Bunlara geni zaman tabanna -e ve gemi zaman tabanna

-r eklenerek yaplm olanlar da katmak gerekir:
hande gl, girye alama, alay; gzya,

nle inleme, inleyi, bse p, pme, gftr
syleme, sz, ddr grme, gr, reftr
gidi gibi.
261
zet
Kelime snflar iinde adlarn yerini belirleyebilmek, eitlerini

tanyabilmek.
Trkenin btn kelime kkleri iki bek iinde toplanr: isim
kkleri, fiil kkleri. Kendi yapm ekleriyle uzam, gvde ya da
kken diye adlandrdmz kelimelerle birleik kelimeler de,
kk kelimeler gibi, iki bek oluturur. Bunlar taban adn
verdiimiz yeni kelimelerdir. Alnt kelimelere gelince; hangi
dilden alnm olursa olsunlar, bunlar da Trkede isim tabanlar
saylrlar. Trke isimler gibi eklerle uzatlrlar, ekim ekleri ile
ekilirler. Bunlarn fiil ileyii kazanmalar, isimden fiil yapan
eklerle ya da yardmc fiillerle fiil tabanlarna dntrlmeleriyle
salanr. te Trkedeki btn kelimeler ilkin bu iki yap
zelliine gre iki ana snfa ayrlrlar: isim ve fiil. Fiil snfndan
kelimelerin cmlede ileyi bakmndan durumlar deimez;
grevleri bellidir. sim snfndan olanlarn ise cmlede ileyie
durumlar deiebilir; bunlar ayr grevler yklenebilirler. te sz
iinde grdkleri farkl iler, yklendikleri farkl grevler
asndan bu snftaki kelimeleri kendi iinde ad, sfat, zamir,
zarf gibi drt blme ayrmak mmkndr ve gramer renimi
asndan gereklidir. Adlar, youn (somut) ve yaln (soyut)
varlklar gsteren; daha geni bir tanmla, d gereklii olan,
duyularla tannp kavranan ya da d gereklii olmayp da
zihinde tanmlanp biimlendirilerek kavranr klnan varlklara
(anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir.
Adlar nce gsterdikleri varlklara gre youn adlar ve yaln
adlar olarak ikiye ayrrz. Youn adlarn bir ksm bir tek varl
veya belli bir topluluu gsterir; bunlara zel adlar (zlk adlar,
has isimler) diyoruz. Bir ksm ise, yaln kavramlarn ad ile ayn
cinsten olan teklerin oluturduu youn bir varlk kmesinin ortak
ya da her tekinin ayr ayr addr. Bunlar da cins adlar (ortak
adlar, cins isimler) diye adlandryoruz.
Ayn trden canl varlklarn kimi erkek, kimi dii olabilir. Canl
varlklarn tadklar bu ayrc nitelie cinsiyet denir. Trkede
kelimeleri erkeklik ve diilik niteliklerine gre trlere ayran ek
yoktur. Farsada da erkek-dii ayrm bulunmaz. Arapada ise
kelimeler gsterdikleri varlklarn erkek ya da dii oluuna gre
eril (mzekker) ve diil (mennes) olmak zere ikiye ayrlr. Bu
ayrm Osmanl Trkesi dneminde Arapa isimlerin kimi
yerlerde eril-diil niteliklerine gre kullanlmas asndan
nemlidir.
262
Adlarda say ve cinsiyet ayrmn yapabilmek, ekim zelliklerini

aklayabilmek.
Varlk ve kavramlar arasnda bir de say ynnden ayrm
bulunur. Ayn trden varlklar ve kavramlar sayca bir (tek) ya da
birden ok olabilir. Sayca biri (teki) gsteren kelime iin tekil
(tekli, teklik), ou gsteren kelime iin ise oul (oklu,
okluk) terimlerini kullanyoruz. Trkede canl ve cansz
varlklar ve kavramlar say bakmndan bir ve birden ok
olduuna gre iki durumda bulunur: tekil, oul. Varlklarn
birden ok sayda olduunu anlatmak istediimizde tekil
durumdaki kelimelere okluk ekimiz olan ler ekini getiririz.
Arapa ve Farsadan alnm her trden ismin oulu da Osmanl
Trkesinde genel olarak ayn ekle yaplmtr. Trke ve
Farsadan ayr bir zellik olarak Arapada say kategorisi
bakmndan kelimeler durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili
(ikil) ve oklu (oul). Bu ikili oklu biimler Osmanl
Trkesinde de kullanlmtr. Bu yzden biimce tannmalar
gerekir.
Adlar sz iinde baka kelimelerle girdikleri ilikilerden
kaynaklanan eitli durumlarda bulunurlar. Buna adn durumlar
(hlleri) deriz. Onlarn bu durumlarn kimi ekler belirtir. Bu
ekleri durum ekleri diye adlandryoruz. te yandan, sz iinde
bir yandan sahip olan, te yandan da ait olunan, ilgili ve bal
bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha dorusu onlarn yerini
tutan birtakm eklerimiz vardr. Bunlara iyelik ekleri denir. Kimi
gramerciler bunlar iyelik zamirleri saymlardr. Bunlarn
ahslara gre ayr ayr olmas Trkede ikinci bir ekim eklini
meydana getirmitir. Buna da iyelik ekimi diyoruz.
Trke tremi adlarn yapllarn ve anlatm inceliklerini

tanyabilmek.
Trkede kelime tretmenin iki yolu vardr: ekleme, birletirme.
Ekleme ile tretme, isim ve fiil kklerine ve tabanlarna birtakm
ekler getirilerek yaplr. sim kkleri ile fiil kklerinin aldklar
ekler ayr ayrdr. Buna gre Trkenin ekleri de isme gelen ekler,
fiile gelen ekler olmak zere iki ayr blkte toplanr. Bunlar
yaptklar kelimenin cinsine gre isim ekleri, fiil ekleri olarak da
adlandrrz. Buna gre, isim snfnda yer alan adlar da isim
ekleri, yani isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yaplrlar.
Trkede isim ve fiil tabanlarndan ad tretmeye yarayan birok
ek vardr. Bunlarn her biri eklendii kelimenin anlamnda kalc
deiiklik yapar, farkl kavramlar karlar.
263
Arapa adlar ve Arapa tremi adlarn yapllarn

tanyabilmek ve Trke karlklarna gre anlatmca benzer
ynlerini aklayabilmek.
Trkedeki adlarn karl olan kelimelere Arap gramercileri
sfat alabilen, bir sfatla vasflanm anlamlarnda mevsf
isimler ve ment isimler adn vermilerdir. Bunlar da cins
adlar ve zel adlar, yaln adlar ve youn adlar olmak zere
eitlenmilerdir. Yapl bakmndan ise Arapa adlar donuk
(cmid) ve tremi (mtak) olmak zere ikiye ayrlr. Donuk
adlar bir fiilden trememi adlardr. Bunlar eitli kalplarda
(vezinlerde) bulunurlar. ou harflidir, drt ve be harfli
olanlar da vardr.
Arapada tremi adlar, dier isim snfndan kelimeler gibi,
fiillerden, kk harflerinin belli kalplara yerletirilmesiyle elde
edilir. Bu yolla tretilmi adlar da birer isim taban olarak
Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Bunlar, Trkenin adlar
iin yaptmz dzenlemeye uygun olarak ilgili bulunduklar
kavramlar ve anlatm deerlerine gre trlere ayrabiliriz. Byle
bir ayrm, Osmanl Trkesi dneminde ok kullanlm, yapl
bakmndan ok farkl Arapa ve Farsa adlarn Trkedeki
karlklarna gre tannp kavranmasn kolaylatracaktr.
Farsa adlar ve Farsa tremi adlarn yapllarn

tanyabilmek ve Trke karlklarna gre farkl ynlerini
aklayabilmek.
Osmanl Trkesinde Farsa pek ok kelime kullanlmtr.
Bunlarn hepsi, adlar ve sfatlar bata olmak zere, isim snfndan
kelimelerdir. Bunlarn arasnda adlar nemli bir yer tutar. Hemen
hemen her eit ad, btn varlk ve nesnelerin Farsa adlar bu
dnemde alnmtr. Bunlardan konuma diline inenler de olmu,
ancak ou yaz dilinde kullanlm, metinlerde yer bulmutur.
Farsadan alnm adlar da yaplar bakmndan basit (yaln),
tremi ve birleik olmak zere snflandrabiliriz. Bu dnemde
kullanlm adlar arasnda tremi adlar nemli bir yer tutar.
Bunlar tanmlamak yapllarn bilmekle byk lde mmkn
olabilir.
Farsada tremi adlarn ou son eklerle isimlerden tretilmitir.
Bu adlar da, Trke ve Arapalar iin yaptmz gibi, eklerin
getirdii anlamca deiiklik ve karlad kavrama gre
blmlenmi biimde incelemek, anlamla yap arasndaki
ilikiden hareketle farkl ynlerini kavramak ve yapl biimlerini
bellemek bakmndan yararldr.
264
Kendimizi Snayalm
1. Youn (somut) ve yaln (soyut) varlklar gsteren; daha geni

bir tanmla, d gereklii olan, duyularla tannp kavranan ya da
d gereklii olmayp da zihinde tanmlanp biimlendirilerek
kavranr klnan varlklara (anlamlara, niteliklere) ne ad verilir?
a. Ad
b. Sfat
c. Zamir
d. yelik
e. Kken
2. Sz iinde bir yandan sahip olan, te yandan da ait olunan,

ilgili ve bal bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha dorusu
onlarn yerini tutan eklere ne ad verilir?
a. Durum eki
b. yelik eki
c. Aitlik eki
d. Zamir eki
e. ahs eki
3. Cier kelimesinin Arap harfleriyle doru yazm aadaki-

lerden hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
4. Aadakilerden hangisi Farsa organ adlarndan biri deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
265
5. Aadakilerden hangisi Arapa tremi adlardan biri deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadakilerden hangisi Farsa tremi kelimelerden biri

deildir?
a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadakilerden hangisi Arapa alet isimlerinden biridir?
a.
b.
c.
d.
e.
8. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi

yanltr?
a. kalbndadr.
b. kalbndadr.
c. Meslek addr.
d. Diil kelimedir.
e. Yaln addr.
266
9. Aadakilerden hangisi Farsa yer addr?
a.
b.
c.
d.
e.
10. kelimesinin Trke anlam aadakilerden hangisidir?
a. Tavan
b. Kaplan
c. Arslan
d. Tilki
e. Eek
267
1. a Yantnz doru deilse Adlar balkl konuyu yeniden

okuyunuz.
2. b Yantnz doru deilse Adlarda ekim balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
3. d Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
4. e Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
5. a Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl
konuyu yeniden okuyunuz.
6. a Yantnz doru deilse Farsa Adlar ve Farsa Tremi
Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
7. d Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl
8. e Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl
9. a Yantnz doru deilse Farsa Adlar ve Farsa Tremi
Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
10. d Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 1
nemlidir, nk Arapa isimler kimi yerlerde eril ve diil
oluuna gre kullanlmtr. En nemli uygulama yeri sfat
takmlar (tamlamalar) dr. Arapa sfat takmlarnda olduu gibi,
Farsa kurall sfat takmlarnda da iki Arapa kelime, cins
bakmndan uyuumludur. Farsadaki bu kurall kullanm Trke-
ye de gemitir. Osmanl Trkesi dneminde ok kullanlm
olan ve sz diziminde nemli bir yer tutan bu yapdaki sfat
takmlarnda vasflanan (ad) diil ise vasflayan (sfat) da diil
olur. Hangi Arapa kelimelerin diil olduunu, ya da sayldn
bilmek bu yzden nem tar.
268
Sra Sizde 2
ecz czler, paralar: efl
ezmine zemnlar: efile
evliy veller: efil
ekbir ekberler, bykler: efil
estr streler, mitoloji: efl
cehele chiller: faale
fccr fcirler, ktlk ileyenler: fu l
cmel cmleler: fu al
uar irler: fual
avlim lemler: fevil
rey raiyyeler, halk, uyruklar: fal
niam nimetler: fial
avnn knnlar: fevl
Sra Sizde 3
ayn: fal
ems : fal
amer : faal
sevr : fal
zib : fil
bir : fil
269
ufl : ful
feres : faal
unu : fuul
racl : faul
kebid : fail
ketif : fail
saleb : falel
blbl : full
sefercel : faallel
zincefr : filell
Ate, A.-Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul.

stanbul.
270
271
7
Amalarmz
Kelime snflar iinde sfatlarn yerini belirleyebilecek, adlarla sfatlar

arasndaki fark ayrt edebilecek,
Sfatlarn eitlerini sralayabilecek,
Osmanl Trkesinde kullanlm olan tremi sfatlar yapl
farklaryla tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Niteleme
Belirtme
Karlatrma
Belirsizlik
Berkitme
Kltme
Gsterme
Soru ve say
erik Haritas
GR
SIFATLAR
SIFATLARIN ETLER
OSMANLI TRKESNDE TREM SIFATLAR
272
Kelime Snflar II:
Sfatlar
GRfi
Bundan nceki nitede akland gibi, sz iinde grdkleri farkl iler,
yklendikleri farkl grevler asndan isim snfndaki kelimeleri ad, sfat,
zamir, zarf gibi drt blme ayrabiliyoruz. Adlar yaplar ve eitleri ba-
kmndan tandktan sonra bu nitede ayn snf iinde yer alan kelimeler-
den sfatlar inceleyecek, Osmanl Trkesindeki Trke tremi sfatlarla
Arapa ve Farsadan alnm tremi sfatlarn yapca ayrlklarn gre-
cek ve okuyacamz metinlerde bunlar tanmlayabilmek iin gerekli alt
yap bilgilerini edinmi olacaz.
SIFATLAR
Sfatlar bir varl niteleyen ya da trl ynlerden belirten kelimelerdir. S-
fatlarn adlardan fark, varlklar gsteren deil, onlara bal kavramlar ol-
malardr. Bu yzden bir sfat bir adn nnde niteleyici ve belirtici olarak
bulunduunda oul eki almad gibi durum ve iyelik ekleri de almaz. An-
cak sfatlar ad ve zamir gibi de kullanlabilir. O zaman anlatt nitelii ta-
yan adn yerine geer ve bir adn sz iindeki ileyiini yklenir.
Osmanl Trkesinde Trke sfatlar yannda Arapa ve Farsann her

yapdaki sfatlar da geni lde kullanlmtr:
273
zebn, zava, gsz, am, derin,
teh, bo, bu, u, a, hangi, nas,
her, bir, vhid, tek, yek, iki, d,
be, e, at, erban, r, beer,
ikili, at gibi.
SIFATLARIN ETLER
Sfatlar da adlar gibi eitlenmitir. Onlar nce grdkleri ie,
yani ileyilerine gre ikiye ayrrz: I. Niteleme Sfatlar, II.
Belirtme Sfatlar.
I. Niteleme Sfatlar
Bunlar varlklarn sahip olduklar nitelikleri gsteren sfatlardr.

Bir varlk adnn nnde yer aldklarnda onu bir niteliini
gstererek nitelemi olurlar:
uzun yo, eli uma, dar geit,

malm hikye, iddetli frtna,
para fikir, muvf rzgr uygun yel,
kmil insan, oun adam gibi.
rneklerde grld gibi, Trke kurall bir sfat takmnda

yalnz Trke asll deil, alnt Arapa ve Farsa sfatlar da ayn
ileyii stlenebilir. Osmanl Trkesinde ok kullanlm olan
Farsa sfat takmlarnda ise Trke sfatlar yer almaz. Onlar 11.
nitede greceiz.
Osmanl Trkesinde Arapadan ve Farsadan alnm tremi

sfatlarn ounun karl Trkenin niteleme sfatlardr. Ayrca
isimlerden niteleme sfatlar reten Trke ekler, her biri bir isim
taban olan Arapa ve Farsa adlara da ilitirilmi ve pek ok
niteleme sfat yaplmtr:
/ acepli alacak, garip, / adletli

doru, almetli nianl, amelli rgat, ii;
sulu; etkili, bel belya uram, zavall,
/ basretli, / tfetli efkatli, yava
274
huylu, iddetli, merhametli ; / fetli

zavall, belya uram, rzu, zd
salverilmi, / baht talihli, teli,
dertli, / renkli gibi.
Bu sfatlarn gsterdikleri nitelikler younluk asndan

derecelendirilebilir. Bu da karlatrma, berkitme ve kltme
olmak zere ayr derecede yaplr. Niteleme sfatlarn buna
gre karlatrma sfatlar, berkitme sfatlar ve kltme
sfatlar diye adlandrrz.
1. Karlatrma Sfatlar
Bir nesnede nitelik younluu baka bir nesneye gre fazla,

birden ok nesneye gre ise en st derecede olabilir. lki greli
(nisb) fazlalk derecesi, ikincisi ise salt (mutlak) fazlalk, yani
stnlk derecesidir. Her ikisi de karlatrmaya dayanr, bu
yzden sfatlarn derece gsteren bu ekillerine karlatrma
sfatlar denir.
a. Trke Karlatrma Sfatlar
Osmanl Trkesi'nde -rek ekiyle yaplm karlatrma
sfatlar vardr. Niteliin hem fazlalk, hem stnlk
derecelerini gsteren bu ekle yaplm sfatlarla zellikle XVI.
yz yl metinlerinde ok karlalr. Vurgusuz olan bu ekin
kullanm sonraki yz yllarn yaz dilinde giderek azalmtr.
Konuma dilinde varln uzun sre koruduu anlalmaktadr:
ara daha ak, en ak, aara,

aara, bora, bykrek daha byk, en
byk, kiirek daha kk, en kk,
kkrek, ekirek, eskirek, genrek,
oayra, ktrek, uura,
yanra, yerek, ycerek, yksekrek
gibi.
Bununla birlikte sfatlarn fazlalk ve stnlk derecelerini
ayr ayr gstermek iin Osmanl Trkesinde u derece
zarflar da kullanlmtr:
275
dah/daha, en, pek, ziyde,

ziydesiyle, yet, yetile, yette,
ifrt ile.
Nitelik derecesi bakmndan karlatrma, sfat, -den ekli
addan sonra getirmek biiminde de yaplmtr:
kediden byk, btn kedilerden

byk, kedilerin cmlesinden byk
gibi.
b. Arapa Karlatrma Sfatlar
Arapada sfatlarn fazlalk ve stnlk dereceleri l
fiillerden tek bir kalpla yaplmtr. Osmanl Trkesinde ok
kullanlm olan bu kalptaki sfatlar Trkenin -rek ekli
sfatlarna karlktr:
ahar daha alak, pek alak = aara, efzal

daha stn, en stn, ekber daha byk, en byk,
ahsen daha gzel, pek gzel = gzelrek, areb
daha yakn, en yakn = yanra, enver daha kl,
pek kl, ender az bulunur, ok az bulunur,
elya daha lyk, en lyk gibi.
c. Farsa Karlatrma Sfatlar
Farsada sfatlarn fazlalk ve stnlk derecelerini yapan iki
son ek vardr: -ter ve -tern. Bu eklerle Farsa ve Arapa
sfatlardan yaplm derecelendirme sfatlar da Osmanl
Trkesi metinlerinde ok kullanlmtr:
kemter daha alak; daha ufak = aara, kemtern

en alak, en kt; en ufak, bihter daha iyi, bihtern
en iyi = Ar. al, mihter daha byk = bykrek, Ar.
ekber, nemter daha sulu, nezdkter daha yakn =
yanra, nezdktern en yakn, nkter daha iyi,
nktern en iyi, sezverter daha lyk = Ar. elya,

sezvrtern en lyk = Ar. elya,
276
pestter daha alak, mhimter daha nemli = Ar. ehemm,
mhimtern en nemli = Ar. ehemm, mkilter

daha zor, mkiltern en zor, nmdrter daha
naml, nmdrtern en naml gibi.
Trke Arapa ve Farsa karlatrma sfatlar arasnda yapl

bakmndan fark var mdr? Varsa nelerdir?
2. Berkitme Sfatlar
Nitelik younluunun bir kii ve nesnede yksek, ok yksek ve

pek yksek derecelerde bulunduu karlatrmaya dayandrl-
makszn da anlatlabilir. Bu anlatm tayan sfatlar berkitme
sfatlardr.
a. Trke Berkitme Sfatlar

Ekler ve zarflarla yaplmtr. Fiilden -egen, -gen, -gin ve -gi
ekleriyle tretilmi berkitme sfatlaryla XVI. yz yl metinlerinde
oka karlalr. Bunlarn -en ekiyle tremi sfatlardan (sfat-
fiillerden) fark, fiilin belirttii kln klan (fail, zne) tarafndan
ok, srekli, huy ve alkanlk hlinde yapldn anlatmasdr:
aaan, actan ok ar verici, pek actc,

daran ok huysuz, pek sert, titiz, sran
srma huyu olan, oturan hibir i yapmayan,
aylak, isiz, unutan, yapan,
ydraan srekli k sac, ok parlak, uaan
bulac = Ar. sr, engen, dnegen
dnp duran, evegen aceleci = Ar. acl,
gezegen durmadan gezip duran, babo, derbeder,
hovarda = Ar. seyyr, evetlegen aceleci,
kaaan kac, kakn, kakan grleyen,
yeyegen ok yiyici = Ar. ekl; apn
hzl koan, ekin hzl giden, gekin
keyifli, sarho, keskin, yengin taan, kabna
smayan, tan gibi.
277
Osmanl Trkesinde berkitme ve alkanlk sfatlar klc (fail)

sfatlarnn bana ok, pek, gyet, hep, dim, dim, durma,
durmadan, her dem gibi zarflar getirmek yoluyla da yaplmtr:
ok aayan, dim fikr eden,

pek zlim, durma oan, durmadan
ileyen, yet anatkr gibi.
Berkitme sfatlarnn Trkede baka biimleri de vardr, bunlar

da bu dnemde kullanlmtr:
apasz, apa, apa, bebeyz,

bzbtn, dozdoru, dmdz,
dpdz, apara, pz, upuru,
yemyeil, uca uca, tutam
tutum, deste deste gibi.
b. Arapa Berkitme Sfatlar

Birden ok kalpla fiilden tretilmi sfatlardr. Tretme
kalplarna mblaa kalplar, bu kalplarla tretilmi sfatlara
da mblaa sfatlar denir. Trke berkitme sfatlarna karlk
olan bu sfatlara da Osmanl Trkesi metinlerinde ok yer
verilmitir:
seyyh ok gezen = gezegen, kezzb ok

yalanc, hall her eyi yaratan, durmadan yaratan,
Tanr, allme ok bilen, bilgin, ayr ok
alan = aan, veld, dourgan, ketm sr
saklamay alkanlk edinen, ekl ok yiyen, boaz
kulu = yeyegen, miksr ok konuan, durmadan
konuan = onuan, alm her eyi bilen, Tanr,
elm ok ac verici = actan gibi.
278
c. Farsa Berkitme Sfatlar

Fiil tabanlarndan belli eklerle yaplmtr:
ferdgr her eyi yaratan, her dem yaratan,

Yaratc, Tanr = Ar. Hallk, perverdgr
btn yaratklar besleyen, Tanr = Ar. Rezz,
mrzgr ok balayc, Tanr = Ar. afvv,
hstr ok istekli, giryn ok alayan = aaan,
pyn ok aceleci = evegen, evetlegen, gerd
durmadan dnen, dnp duran = Ar. devvr gibi.
Bununla birlikte isimlerden tremi kimi sfatlar da ayn
anlam verir:
hlekr srekli hile yapan, aldatmay alkanlk

edinmi = Ar. mekkr, vekr krtkan, ok
oynak, pek iveli, drger ok yalan syleyen =
Ar. kezzb, hmnk ok fkeli = Ar.
azb gibi.
Berkitme sfatlar Farsada bisyr ok, bes ok,

nk iyi, saht kat, pek, pr dolu, hayl
ok, beyet son derece gibi zarflarla da yaplr:
hayl rn pek tatl, saht siyh

kapkara gibi.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Farsa berkitme sfatlarnn

Trke berkitme sfatlar ile yapla benzerlii var mdr? Varsa
nedir?
3. Kltme Sfatlar
Nitelik younluunu, dk ve aa derecesiyle anlatan

sfatlardr.
a. Trke Kltme Sfatlar
Bunlar sfatlardan -rek (vurgulu), -ce (vurgulu), -cek ve -cik
ekleriyle yaplmlardr:
279
aara, ekirek, eskirek,

kkrek, uzunra ; aa, erkence,
gee, gzelce, hoa, raa,
abaca, peke, uzunca, ucuzca,
yanca, aaca, bycek, kcek,
souca; azac, bircik, biricik,
rac, yumac, yksecik gibi.
b. Arapa Kltme Sfatlar

Arapada kltme sfatlar iin ayr bir kalp yoktur. Bir nitelik
bildiren kimi yaln adlardan yaplm kltme adlar bu anlam
verir: kseyln biraz tembel, tembelce, skeyrn
sarhoa gibi. Bunlar Osmanl Trkesinde kullanlmam,
Arapa sfatlarda kltme anlatm Trkenin ekleriyle
karlanmtr:
czvce biraz, azca, esmerce, mkilce

olduka zor, mhimce olduka mhim,
ziydece az fazla, biraz fazla gibi.
c. Farsa Kltme Sfatlar
Farsada da kltme sfat yapan bir ek yoktur. Osmanl
Trkesinde kullanlan Farsa sfatlara kltme anlatm
Trkenin ekleri ve zarflaryla aktarlmtr:
snra kolayca, haylce yle byle, hatr

saylr lde, fenca, sehelce biraz, azca,
tzce biraz abuk, tezce; az keskin, keskince,
irkince gibi.
II. Belirtme Sfatlar
Bunlar bir nesneyi kendi nitelikleriyle deil de birtakm katma

niteliklerle belirtirler. Bu belirtme biimlerine gre eitlen-
milerdir:
280
1. Gsterme Sfatlar
Bir varln zamanca, meknca ve zihince bulunduu uzakla

gre yerini gstererek belirtirler. Osmanl Trkesinde
kullanlm balca gsterme sfatlar unlardr: bu, ibu,
obu, u, ol, ol, o :
bu taraf, ibu mektb, obu kitb,

u mesele, ol cihet, ol vat, o
b gibi.
Bunlar aslnda sfat olarak da kullanlan gsterme zamirleridir.
Zamir olarak ekimleri ve bu ekimlerin yazllar bundan
sonraki nitede gsterilecektir.
2. Soru Sfatlar
Adlar soru ile belirten sfatlardr:
a kerre, ang cnibde, hangi

gn, ne vat, nice beldr gibi.
3. Belirsiz Sfatlar
Ad tek bir varln ad olmaktan karp belirsizletiren,

belirsizlik niteliiyle tantp snrlayan sfatlardr. Osmanl
Trkesinde ou alnt olup ok kullanlm belirsiz sfatlar
unlardr:
har baka, dger, drl drl/trl trl,

env, asnf, ecns, elvn, gne
gne, gngn, rengrenk, bunun
gibi, buncayn, anu gibi, ancayn,
o male, bu ekl, bu resme, bu
asl, fln/falan, bir (olumsuz cmlelerde: tek bir,
hibir), tek bir, bir dah, o bir, ayr,
bir ayr, sir, hi bir, biro,
birtam, bira, bir derece, baz, her,
end birka, baa, der, ayr,
281
h bir, ne, ne gibi, han, hangi,

an, o bir, teki, byle, yle, yle,
bu trl, bu gibi, bu nev, bu gne,
hemn ayn, o (hemn sat, hemn dem gibi), bu
asl, bu deli, bu male bu trl, bu
resme byle, bu trl, bu abl bunun gibi, byle,
deme her bir, her, hep btn, btn,
tekml, temm, temmet, amu btn,
hep, dkeli btn, umm btn, cmle,
cem, bilcmle, bilumm.
4. Say Sfatlar
Adlar; saylar, sralar, leme kmeleri, kesirleri, topluluklar

gibi ynlerle belirten sfatlardr. Bunlarn yazllar deimez
biimler kazanmtr. Aada birden ona kadar Trke asl say
sfatlar ile iki ve say sfatlarnn sra, letirme ve topluluk
biimlerinin yazllarn veriyoruz:
bir, iki, , drt, be, at, yedi,

sekiz, douz, on ; ikinci, nc ;
ikier, er ; ikiz, z.
Arapa ve Farsa say sfatlar da Osmanl Trkesinde

kullanlmtr. Metinlerde en ok geenler unlardr:
Arapa:
ehad bir, evvel ilk, birinci, isnn iki,

sn ikinci, selse , slis nc,
erbaa drt, rbi drdnc, erban krk.
282
Farsa:
yek bir, d iki, se , ehr drt,

penc be, e alt, heft yedi, het
sekiz, nh dokuz, deh on, sad yz,
hezr bin, sad hezr yz bin.
Yaplarna Gre Sfatlar
Sfatlar yaplarna gre de basit (yaln), tremi ve birleik

sfatlar olarak ele alabiliriz. Yukarda bir ok basit sfat ile
tremi sfatlarn bir ksmn grdk. Birleik sfatlarla birlikte
Arapa ve Farsa btn tremi sfatlar nmzdeki yl ayrntl
olarak greceiz. Burada Osmanl Trkesinde ok kullanlm
tremi sfatlar zerine toplu bir deerlendirme yaplmakla
yetinilecek, bu arada kelime daarcnz gelitirmeniz iin ok
sayda rnek verilecektir.
OSMANLI TRKESNDE TREM SIFATLAR

Dilimizin bu dneminde de isimlerden ve fiillerden eklerle
tremi pek ok Trke sfat kullanlmtr. te yandan iki byk
kltr dili Arapa ve Farsadan da pek ok sfat alnmtr.
Arapann sfatlar fiillerden, Farsannkiler ise hem fiillerden,
hem de isimlerden tremi sfatlardr. Bu arada Trke ilek
tretme ekleriyle Arapa ve Farsa adlardan pek ok sfat
retilmi ve dilin kelime daarcna katlmtr. Aada, daha
nce grdklerimiz dnda Trke ilek yapm ekleri ile
tretilmi Trke sfatlarla bunlarn Arapa ve Farsa karlklar
verilecektir. Ekler, isimden sfat yapanlar, fiilden sfat yapanlar
olarak iki bekte iinde sralanm; nce her ek iin Trke yapl
rnekler, sonra bu yapdaki sfatlarn Arapa ve Farsa karlklar
olan rnekler verilmitir.
simden Sfat Yapanlar
1.-ce : Yukarda kltme eki olarak grdmz vurgulu -ce'den

ayr bir de zarflar reten vurgusuz -ce ekimiz vardr. Bu ek
ulus adlarna geldiinde nisbet anlam verir ve o ulusun
konutuu dilin ad olan adlar yapar. Bunlar sfat ve zarf olarak
da kullanlr:
283
Trke (kitap), Arapa (iir), Farsa

(mesnev), Latince (ad), Lehe (kelime),
Tatarca (kelm) gibi.
Dil adlar Arapa ve Farsada ilgi (nispet) ekleriyle yaplr.
Her ikisi de adlarn sonuda eklenen bir 'dir. Bu Arapada -
iyyun, Farsada ise - okunur: Arabiyyun ve Frs

gibi. Arapann -iyyun'u Farslar tarafndan kendi nispet ekleri -
gibi, Trkler tarafndan da her ikisi - okunmutur: Arab,
Trk, Frs, Fransev gibi.
2. -ki : Olan, bulunan anlatmndaki bu ek zaman, yer yn

zarflarndan sfat ve zarf yapar.
ahamki, dnki, beriki,

otanki eski = Ar. adm, gldeki,
ierdeki, deki, sendeki,
sora, imdiki, tarada, yarnki,
yokaru en stteki = Ar. ekber.
Bu eki alm kelimeler ilgi (nispet) ekli Arapa ve Farsa

kelimelerin karl olmutur:
m = akamki, sfl = aaaki, imrz =

bugnki, adm = otanki, eb = geceki,
yevm = gndzki, hr = sondaki, seher =
sabahki, adev = yarnki, zrn = aaaki,
dne = dn geceki, pn = ileriki, ndeki,
pesn = soda gibi.
3. -li : Bu ek Osmanl Trkesi dneminde ilek ve canl bir
tretme eki olmutur. Sahip ve malik olma, donanma, bir
nitelik tama, bir hlde bulunma, bir nesneyle ilgili bulunma
gibi zengin ve geni anlatmlar tar:
284
aa, at, boynuzu, cn,

cebeli, dneli, duman, keli,
mrvvetli, musbetli, sa, saa,
suu, ta, tat gibi.
Arapa ve Farsann tretilmi sfatlarnn, zellikle de

sfat-fiillerinin birouna kendi mastarlarndan bu ekle
yaplm sfatlar karlk olmutur:
dil = adletli, azm = azametli,

il = al, mayb = ayp,
basr = basretli, fash = feshatli,
marr = urru, azb = azab,
mteferri = far, fsid = fesd,
mlebbes, pende giyinmi, giyinik = libs,
ryih = ryiha gibi.
Bu ekle yaplm Trke sfatlar, Osmanl Trkesinde

kullanlm Arapann ayn anlamlar aktaran z-, zi- gibi n
taklar ile Farsann addan sfat treten -mend, -nk, -kr, -
ger, -vr, -ver, -gn son taklar ve b-, be- gibi kimi n taklar
ile yaplm sfatlarna da karlk olmutur:
z-ymet deerli, zlarneyn iki

boynuzlu, zlvecheyn iki yzl, z-bl
zorlu, gl, kuvvetli, derdmend dertli,
hredmend akll, derdnk dertli,
heveskr hevesli, sevdger sevdal, hznl,
mdvr mitli, cnver canl, nmver
naml, nl, amgn gaml, be-hred
akll, be-nm nl, b-haber haberli,
b-var vakarl gibi.
Bu ek lke, ehir, yer ve hanedan adlarna geldiinde, ilgi
anlatmyla Arapa ve Farsa ilgi ekinin karl olur,
dolaysyla -li ekli bu sfatlar ilgi (nispet) adlar (ism-i
mensb) denilen sfatlar da karlamtr:
285
stanbul stanbullu, m aml,

Osmn Osmanl, Bosnav Bosnal,
Badd Badadl, Bursev Bursal,
Fransev Fransal gibi.
4. lik : Bu dnemdeki en ilek eklerdendir. inlik, yetecek l,
deer ve tutar gibi bir anlatm da vardr:
bir rou (erb), yarm aka

(cier), bir ar (oha), iki
satlik (yol).
Arapa ve Farsada bu anlam ilgi (nispet) eki ile aktarlr.
Demek ki bu yapdaki alnt kelimelerin Trke karlklar da
bu dnemde -lik ekli sfatlarmz olmutur:
yevm = bir gnlk, senev = bir y,

penc sleg = be y gibi.
5. -siz : -li ekinin anlamca zdddr ve eklendii adn gsterdii
youn ve yaln kavrama olmayan, bulunmayan anlatm
katar:
henksiz, resiz, desiz, edebsiz,

eyersiz, fikirsiz, ayretsiz,
ymetsiz, mnsebetsiz, nezketsiz,
lezzetsiz, enliksiz, phesiz,
teklfsiz, yreksiz.
Arapann l- ve bil- n taklaryla yaplm sfatlar ile

Farsann b- ve n- n takl sfatlarnn karl -sz ekli
sfatlar olmutur:
l-reyb, l-ekk = bhesiz, l-bl

= desiz, bil-cesed = tensiz cesetsiz,
bil-emr = fermnsz, buyurusuz,
bil-sebeb = sebebsiz, bil-ivz =
bedelsiz, b-mel = fidesiz, b-
hde = b-man anlamsz, bouna, n-
286
rn = tatsz, n-mnsib =
mnsebetsiz gibi.
Ayrca n tak gibi kullanlm ayr ve adem kelimelerinin
olmayan, bulunmayan anlatmlar da -siz ekiyle karlanmtr:
ayr- mamr = dzlmemi,

ayr- mal = mnsebetsiz, ayr- kmil
= kemlsiz, adem-i itidl =
itidlsizlik, adem-i rz = rzsz,
adem-i itat = itatsz gibi.
Fiilden Sfat Yapanlar
1. -dik: Bu sfat-fiilin olumsuzu bu dnemde olduka canl bir

sfat yapma eki olarak grlr:
iidilmedik (bir dil), ( gzler) grmedik

(sanatler), rkmedik/rkmedik (davar),
synmedik snmedik (od), opmad (adr),
amad (gonca), yonumad (alem)
gibi.
Arapann l ve arttrlm (mezd) fiillerinin meful
isimleri denilen sfat-fiilleri en ok -en ve -mi sfat-fiilleriyle
karlanm, ancak yukarda rneklerini verdiimiz gibi, -dik'li
biimler de kullanlmtr. Kalplarn nmzdeki yl
greceimiz meful isimlerinin anlamn olumsuzlatran kimi
n ekli rnekleri de bu -dik sfatfiilinin olumsuzuyla
karlanmtr:
n-malm = bilinmedik / bilinmeyen

/ bilinmemi, b-nazr = grlmedik /
grlmeyen / grlmemi gibi.
2. -ecek: Bu sfat-fiil eki de, -dik gibi, bir yapm eki ileyiiyle
daha ok sfat olarak kullanlan kelimeler yapmtr. Ad olarak
kullanlanlar da varsa da ok azdr:
287
ouyaca (zaman), duraca (yer),

baaca (mahal), asaca (dem), binecek
(at), evirecek (i), denecek /
denecek (nesne), evlenecek (kz),
girecek (yer), gizlenecek (yer),
gezinecek (yer) gibi.
-ecek'li sfatfiiller genel olarak fiilin anlatt eylemle ilgili
nesneyi gsterirler: binecek at, evirecek i rneklerinde
olduu gibi. Ancak daha ok zaman ve yer (mahal) kelimeleri
ile birlikte sfat takm oluturmu grnrler. Daha nce de
sz ettiimiz gibi, Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsann
zaman ve yer adlarn karlayan bu yapda bekler olmutur.
3. en: Sfat ve en ok da klc ad olarak kullanlan bu
sfatfiillerin kullanm alan ok genitir. -ici ekli sfat-fiillerle
birlikte bu -en'li sfat-fiiller Arapa ve Farsann etken ve
edilgen sfat-fiillerinin tam karl olmulardr:
lim = bilen; mil, fil = an,

eyleyen; crim = su eden, su
ileyen; bil = biliyyeti oan; frr,
girzn = aan; ksir = ran;
rfi = adran; nhib = apan; cyi
= arn a olan; b = aan; bk =
aayan; dm-dr = arttan gelen;
hin = sznde durmayan;
matlb = istenen; mevrs = babadan
gelen; mnteir = dklen, yayan;
matf = eilen; mezr = ekilen;
yende = gelen; vrid, vi = oan;
mersl = gnderilen; mktemin =
gizlenen; mstebn = seen, tanyan;
zhir = grnen; = seven;
ma, mahbb = sevilen; mskir =
keyif veren gibi.
288
-er ve -esi: Az kullanlm iki sfat ekidir.
aar (su), apar (at), ( sz) geer (dem);

gelesi (yl).
4. -ici: Osmanl Trkesinde -en kadar ilek ve canl bir sfat-fiil

ekidir. Onu nceki nitede klc ad yapan bir ek olarak
grmtk. Ancak bu ek en ok sfat reten bir ek olmu, bu
sfatlar genel olarak bir sfat gibi kullanlm alnt sfat-fiilleri
(fail ve meful isimlerini) karlamtr:
ftih, mfettih = ac; nemmm,

ammz = ad ekici ekitirici, dedikoducu;
til = ldrc; sitn = ac;
zarrb, sikke-zen = aka sikkeleyici;
muhlis = urtarc; tlib, cy =
arayc; mceyyi = asker
devirici; bd = baayc; rz,
ni = beenici; mut, bahende =
baayc gibi.
5. -ik ve -k: Edilgen anlaml fiillerden sfat yapan bir ektir:
a, art, ay, buan, ,

at, delik, iliik, apan, kertik,
r, sa, sar, sat,
sn, syr, yap, byk, asa,
rk, sa, gibi.
Bu ekle yaplm ok sayda sfat da Arapa ve Farsa

sfatlarn karldr:
mahll, kde = zk; remm,

psde, mafn = rk; srh =
delik; fash = dili ygrk; st =
dk; , rahne, ikf =
gedik; mezd, efzn = art; ar,
289
mstara = bou; fsid, psde

= bozu; nemgn = sa gibi.
6. -mez: -er ekli sfatlarn olumsuz biimidir:
amaz (su), lmez (diken), zlmez/zlmez

kopmaz (ip), dnmez (yiit), ( biniye)
yaramaz (at), ( ele) girmez (frsat), omaz
(yara), maz (sokak).
Bu dnemde olduka ilek olduu grlen bu ekle tretilmi

sfatlar, Arapa ve Farsann kimi n taklaryla anlam
olumsuzlatrlm birok sfatn karl olmutur.
l-yeft, l-yemt = lmez; l-yezl =

dim, pyende; l-yuleb = yeilmez,
geilmez; l-yt = tat
getirmez; l-yfhem = aanmaz; l-
ynkesir = rmaz; l-ydrek =
idrk ounmaz; l-yteayyir = deimez;
l-ynfek = ayrmaz, blnmez ;
bil-hiss = duymaz ; b-gh = bilmez;
b-henk = uymaz dzensiz; b-bk =
ormaz; b-re = b-ilc =
oumaz, omaz; b-haber = bilmez;
b-had = hesba gelmez; b-hay =
utanmaz; b-hicb = rlanmaz ;
ayr-i malb = yeilmez; ayr-i mahss
= duyulmaz; ayr-i madr = omaz
g yetmez; ayr-i muayyen = tabr
ounmaz belirsiz, anlatlmaz; ayr-i
muzdarib = amaz; ayr-i mnfasl =
ayrmaz gibi.
290
alma: Bunlar yukarda geen isimden sfat eki -siz'le yaplm

sfatlarla karlatrnz.
7. -mi: Aslnda sfat-fiil ekidir. Sfat olarak kullanl da olduka
genitir:
bozumam, buanmam,
uanm, snanm, tekrranm,
beenilmi, beklenmi, bym,
bklm, dlm, gelmi, gitmi,
dzedilmi, indirilmi, telenmi,
pimi.
Bu sfat-fiiller de -en, -ici ve -ik, -k ekli sfat-fiiller gibi Arapa

ve Farsann etken ve edilgen sfat-fiillerinin tam karl
olmulardr:
mil = aaa eilmi; mmtezic,

mens = det edinmi; mevve =
pern = ba evrinmi; mabl =
pesendde = beenilmi; mahfz,
masn = beklenmi korunmu;
perverde = beslenmi; rste, prste =
bezenmi; mell = bezmi; mat =
biilmi; malm, marf =
bilinmi; temm, mtemmem = bitmi;
mil, matf = bklm; hyde =
iynenmi; mzevvec = iftlenmi;
mahll = kde = zlm;
mbeddel, dger-gn = deimi;
vsl, resde = demi ulam;
mcerreb = deenmi gibi.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa ve Farsa tremi

sfatlar ile Trke tremi sfatlar arasnda yapl bakmndan
ayrlk ya da benzerlik var mdr? Varsa nedir?
291
zet
Kelime snflar iinde sfatlarn yerini belirleyebilmek, adlarla

sfatlar arasndaki fark ayrt edebilmek.
Sfatlar bir varl niteleyen, trl ynlerden belirten kelimelerdir.
Sfatlarla adlar arasnda nemli bir fark vardr, o da sfatlarn
varlklara bal kavramlar olmalardr. Adlar ise dorudan
varlklar gsteren kelimelerdir. Bu yzden bir sfat bir adn
nnde niteleyici ve belirtici olarak bulunduunda hem oul eki,
hem de durum ve iyelik ekleri almaz. Ancak sfatlar ad ve zamir
gibi de kullanlabilir. O zaman anlatt nitelii tayan adn
yerine geer ve bir adn sz iindeki ileyiini yklenir.
Sfatlarn eitlerini sralayabilmek.

Sfatlarn da adlar gibi eitleri vardr. Bir bl varlklarn
sahip olduklar nitelikleri gsterir. Bir adn nnde yer aldnda
onu bir niteliiyle belirtmi olur. Bunlara niteleme sfatlar
diyoruz. Bir bl ise, bir nesneyi onda bulunan bir nitelikle
deil de gsterme, soru sorma ve belirsizletirme yollaryla
tantr, snrlar. Bunlara da belirtme sfatlar diyoruz. Osmanl
Trkesinde Arapadan ve Farsadan alnm tremi sfatlarn
ounun karl Trkenin niteleme sfatlardr. Ayrca
isimlerden niteleme sfatlar reten Trke ekler, her biri bir isim
taban olan Arapa ve Farsa adlara da ilitirilmi ve pek ok
niteleme sfat yaplmtr:
Osmanl Trkesinde kullanlm olan tremi sfatlar yapl

farklaryla tanyabilmek.
Osmanl Trkesinde isimlerden ve fiillerden eklerle tremi pek
ok Trke sfat kullanlmtr. te yandan Arapa ve Farsadan
da pek ok sfat alnmtr. Arapann sfatlar fiillerden belli
kalplarla, Farsannkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden
ekler ve taklarla tremi sfatlardr. Bu arada Trke ilek
tretme ekleriyle Arapa ve Farsa adlardan pek ok sfat
retilmi ve dilin kelime daarcna katlmtr.
292
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kelimelerden hangisi bir sfat deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
2. Aadaki kelimelerden hangisi bir sfattr?

a.
b.
c.
d.
e.
3. kelimesi iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. Arapa karllatrma sfatdr.

b. Farsa karllatrma sfatdr.
c. Trke karlatrma sfatdr.
d. Trke kltme sfatdr.
e. Farsa niteleme sfatdr.
4. Aadaki kelimelerden hangisi bir karlatrma sfat

deildir?
a.
b.
c.
d.
e.
293
5. Aadaki kelimelerden hangisi bir berkitme sfat deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadaki kelimelerden hangisi bir say sfatdr?

a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadaki kelimelerden hangisi isimden yaplm sfat

deildir?
a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadaki kelimelerden hangisi fiilden yaplm sfat deildir?
a.
b.
c.
d.
e.
294
9. sfatnn anlam aadaki hangi seenekte verilmitir?
a. belli olmayan
b. muayene edilmeyen
c. geerli olmayan
d. muayenesiz olan
e. geersiz olmayan
10. kelimesi iin aadakilerden hangisi sylenemez?
a. Arapa fiilden tremi sfattr.

b. Farsa karl dr.
c. Arapa isimden tremi sfattr.
d. Arapa edilgen sfat-fiildir.
e. Kelime bandaki artk (zid) harftir.
295
1. e Yantnz doru deilse, VI. niteyi gzden geirdikten

sonra Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
sonra Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
3. c Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl
4. d Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl
5. e Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl
6. b Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl
7. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi
Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
sonra Osmanl Trkesinde Tremi Sfatlar balkl
9. a Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi
10. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi
Sra Sizde 1
Vardr. Sfatlarn nitelik derecesi karlatrmas Trkede hem
ekle, hem de zarflarla yaplr. Arapada bu anlatm iin kullanlan
tek bir kalp bulunmaktadr. Farsada ise sfatlarn fazlalk ve
stnlk dereceleri iin iki son ek kullanlr. te yandan Osmanl
Trkesinde Arapann sz konusu kalptaki derecelendirme
sfatlar ile Farsann Farsa ve Arapa sfatlardan yaplm
derecelendirme sfatlar da Osmanl Trkesi metinlerinde ok
kullanlmtr.
296
Sra Sizde 2
Evet, vardr. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Farsa
berkitme sfatlar da Trke berkitme sfatlar gibi iki yolla
yaplmtr: a. Eklerle; b. Zarflarla.
Sra Sizde 3
Farsa tremi sfatlar isimlerden ve fillerden eklerle tretilmitir.
Bu bakmdan yapllar Trkenin isim ve fiillerden tretilmi
sfatlarna benzer. Arapada ise baka kelime eitlerinde olduu
gibi sfatlar da yalnzca fiil kklerinden belli kalplarla
tretilmektedir. Bu adan bunlar da yapla hem Trkeden,
hem de Farsadan tamamen ayrdr.
Ate, A.-Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul.

stanbul.
297
8
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra,
Kelime snflar iinde zamirlerin yerini belirleyebilecek,

Zamirlerin eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde
kullanlm olan zamirleri yapl ve ileyi zellikleriyle tanyabilecek,
Kelime snflar iinde zarflarn yerini belirleyebilecek,
Zarflarn eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde kullanlm
olan zarflar yapl ve ileyi zellikleriyle tanyacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Temsil
Kl, olu
Nitelik (vasf)
Nicelik (miktar)
Yer yn (mekn)
Grelik, bilelik
erik Haritas
GR
ZAMRLER
ZAMRLERN ETLER
ZARFLAR
ZARFLARIN ETLER
298
Kelime Snflar III:
Zamirler ve Zarflar
GRfi
sim snfndan kelimeler arasnda bulunan zamirler ve zarflar sz iinde
ileyileri bakmndan dilde nemli bir yer tutar. Osmanl Trkesinde
Arapa ve Farsadan alnm olanlarla birlikte olduka ok zamir ve zarf
bulunmaktadr. Bunlarn btn eitlerini ve kullanlm olanlarn anlam-
laryla birlikte tanmak bu dnem metinlerini okumaya alrken edinil-
mi n bilgiler olarak size olduka kolaylk salayacaktr. Bu nitede dili-
mizin bu dneminde kullanlm olan zamir ve zarflarn bir dkm yap-
lacaktr. Okuma ve yazma almalarnzda bunlar da kullanarak kelime
daarcnz zenginletirmelisiniz.
ZAMRLER
Zamirler isim snfndan kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri temsil eder-
ler, onlarn yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri karlayan kelimeler deil-
dirler, bu bakmdan tek balarna anlamlar yoktur. Bir zamirin bir kii ya
da nesneyi temsil edebilmesi, yerini tutabilmesi iin o kii ve nesnenin az
ya da ok bilinir olmas gerekir. Aksi taktirde zamir tek bana zihinde bir
varl canlandrmaz. Adlarla zamirler arasndaki en nemli fark budur.
Dier nemli fark Trkede zamirlerin ekim srasnda biim dei-

tirmeleridir. Bu da zamirleri teki kelime trlerinden ayran belli bal
zelliklerden biridir.
Zamirlerle adlar arasnda iyelik eklerini almalar bakmndan da farkllk

bulunur. Btn adlar btn iyelik eklerini alabilir, bu eklerle ekimleri ya-
plabilir; zamirlerin iyelik eklerini almas ise olduka snrldr.
299
Zamirlerin adlarla ortak yan, sz iindeki ilikilerinden doan
durumlara uygun olarak ekime uramalar, onlar gibi durum
eklerini alarak ekilmeleridir.
ZAMRLERN ETLER
Zamirlerin, tadklar kavramlara ve kullanlarna gre eitleri
vardr. Aada bunlar 6 balk altnda bu dnemdeki trl yap
ve kullanm zellikleri zerine ksa aklamalarla birlikte
verilmektedir.
Kii Zamirleri
Kii zamirleri ben, sen, o; biz, siz, anar/onar'dr. Bunlardan

oul 3. kii zamiri tekil 3. kii zamirinden oul eki -ler ile
yaplmtr. oul 1. ve 2. kii zamirleri biz ve siz de oul eki
alabilir: bizler, sizler gibi. Ancak bu, topluluk adlarnn oul eki
almalar gibi, birden fazla topluluu belirmek iindir.
Tekil ve oul 1. kii zamirlerinde ilgi eki -in deil -im'dir:

benim, bizim gibi.
Tekil 1. ve 2. kii zamirleri ben ve sen'in ynelme eki alm

ekim ekillerinde kk, deiiklie uramtr. Bu deiiklik
yznden bana ve sana Osmanl Trkesinde ve gibi
yazlr. Bunun sebebi sonlarndaki n sesinin daha Eski Trke
dneminde deimi olmas ve bu deimenin etkisiyle bu iki
zamirin ince sradan kaln sraya gemi olmalardr. Tekil 3. kii
ol zamirinde de benzer bir deime meydana gelmi, onun da
ynelme durumu 1. ve 2. kii gibi olmutur: aa. Bu zamirin
ilgi, ykleme(belirtme), ynelme ve ayrlma durumlar da Osmanl
Trkesinde ann, an, anda ve andan biimindedir.
Bunlarn konuma ve edebiyat dilinde uzunca bir sre ortaklaa
kullanld sylenebilir. Bununla birlikte dnem iinde (XVII.
yzylda) meydana gelen deime ile konuma dilinde giderek
bugnk sylenilerin hakim duruma geldii, dierlerinin ise
kitapa syleyiler (okuma dili syleyileri) olarak srdrld
evriyazl metinlerden anlalmaktadr. Deien syleyiler yer
yer yazya da aktarlmtr: onu, onda, ondan gibi.
Aadaki ekim tablosunda bu ikili biimlere yer verilmitir.
300
Kii Zamirlerinin ekimi
Osmanl Trkesinde kii zamirlerinin ekimli biimleri aadaki

tablolarda gsterildii gibidir.
Tablo 8.1 Tekil

Kii Zamirlerinin ekimli
Biimleri Yaln lgi Ynelme Ykleme Bulunma Ayrlma
ben benim baa beni bende benden

sen seni saa seni sende senden

o, o an, aa, oa an, onu anda, andan,
, onu , onda ondan
, ,
oul
biz bizim bize bizi bizde bizden

siz sizi size sizi sizde sizden

anar, anar, anara, anar, anara, anardan,
onar onar onara onar onara onardan
,
oul 1. kii zamirinin ilgi durumu eki -im, -ler ekiyle

oklulanm biiminde yeniden -i olur: kr. bizim -
bizleri gibi.
biz ve siz zamirlerinin oullarnn ekimli durumlarn Arap asll

eski alfabeyle yaznz.
301
Dnllk Zamirleri
Osmanl Trkesinde dnllk zamiri ve olmak zere

iki ekilde yazlr. 3. kiiyi gsteren bu zamirin okunuu da iki
trldr: gendi, kendi. nceki dnemdeki syleyii gsteren
tek ekilli yazln devamdr. Bunun XVI. yz ylda syleyii de
yanstan tek ekil olarak kullanld sylenebilir. Dnem iinde
uyumlu syleniin konuma dilinde hakim duruma geldii, stelik
yazla da yansd grlr. Kitaplarda ve kitapa okuyuta ise
uyumsuz biim srdrlmtr.
3. kiiyi gsteren bu zamirin 1. ve 2. kiisi iyelik ekleriyle
yaplmtr:
gendim/kendim, gendi/kendi gibi.
3. kii tekilinin ekimi Osmanl Trkesinde yledir:
gendini/kendini
gendiye/kendiye
gendiyi/kendiyi
gendide/kendide
gendiden/kendiden
teki zamirlerde olduu gibi tabanla ekler arasna zamirsi

n'nin girdii bugnk biimler olduka yeni saylr.
Dnllk zamirlerinin yeni ve bugn kullanlmakta olan ekimli

biimlerini de Arap asll Osmanl alfabesiyle siz yaznz.
Gsterme Zamirleri
Osmanl Trkesindeki gsterme zamirleri yakn iin bu,

ibu, obu, az uzak iin u, o, daha uzak iin ise
o, o'dur. XVII. yz yl ve sonrasnn konuma dilinde
kullanl yaygn olanlar bu, ibu, u, o; ayn zamanda kitaplarda
ve okuma dilinde de kullanlm olanlar ise o ve o'dur. obu
daha eski bir ekildir ve bu dnemde kullanm snrl olmutur.
302
Gsterme zamirleri ayn zamanda gsterme sfatlar olarak

kullanlmtr. Sfat olarak kullanldklarnda ekim eki almazlar.
Zamir olarak ise oul eki alrlar, adlar gibi ekime urarlar.
Gsterme Zamirlerinin ekimi
Gsterme zamirlerinin Osmanl Trkesindeki ekimleri byk

lde kii zamirlerinin ekimine benzer. Tabanla ekler arasna
zamirsi n girmitir. Ynelme ekli ekimleri onlarn ynelme ekli
biimleriyle ayn yap zelliini tar. Osmanl Trkesinde
kullanlm ekimli biimleri yazllar ile birlikte aadaki
tabloda gsterilmitir:
Tablo 8.2
Gsterme Zamirlerinin Yaln lgi Ynelme Ykleme Bulunma Ayrlma

ekimi bu bunun bua bunu bunda bundan

ibu ibunu ibua ibunu ibunda ibundan

u unu ua unu unda undan

o, o an, aa, an,onu anda, andan,
, onu oa an, onu onda, ondan,

Bunlarn -ler ekiyle yaplm oullarnn hem bunar,

unar, anar/onar, hem de buar, uar, oar
biimleri vardr.
Bu oullarn da ekimleri yaplabilir: buar,

bunara, uardan, unarda gibi.
Soru Zamirleri
kim ve ne'dir. Bunlar da dier adlar ve teki zamirler gibi

ekilebilirler. Bunlarn iyelik ekli biimleri yeni zamirler
meydana getirmitir
303
ne soru zamirinin Osmanl Trkesindeki durum ekli ve

iyelik ekli ekilleri farkldr:
neni , / neye, / neyi, / neden
nem, ne, nesi, nemiz, neiz gibi.
u rneklerde soru zamiri ne'nin Osmanl Trkesinde kullanlm

ekli biimleri yer alr:
Neni gibi? Nem var? Ne and?

Nesi var? Neiz zyi odu? Neden
getin?
Bunlarn yeni biimlerini de eski alfabeyle siz yaznz.
Belirsiz Zamirler
Kimseleri ve nesneleri belirsiz bir biimde temsil eden, baka bir

deyile zihinde belirsiz bir kimse veya nesne kavram canlandran
zamirlerdir. ou belirsiz sfatlarn iyelik eki alm ekilleridir.
Osmanl Trkesinde kullanlanlar unlardr:
kimesne, kimse (Olumsuz cmlelerde: Kimse

gelmedi gibi) bir kimesne, bir kimse (Bir kimse
gelmedi mi? gibi), bir, biri, birisi, kimi,
kimisi, baas, bir baas,
siri, sirleri, o biri, deri, ayrs,
bylesi, dem/dam, dem, bir
dem/bir dam, bir kes, kii, bir kii,
her kimse, her kii, herkes, amu herkes;
ans, hans, hangisi,

anmz, hanmz, hangimiz, anz,
hanz, hangiiz, anar,
hanar, hangileri, han biri,
hangi biri;
304
hi, hi biri, hi kimse, hi bir

kimse, hi bir kimesne (Hibir kimesne gelmedi
gibi), baz bazs, bazs, nesne (Nesne
yotur gibi), bir nesne hibir ey, ey, bir
ey, hibir nesne; hep, hepisi, hepsi.
linti Zamirleri
Osmanl Trkesinde ileyi bakmndan e deerde iki ilinti

zamiri vardr: / kim, ki. lki Trke, ikincisi Farsadr.
Her ikisi de ayn zamanda zamir ve balam olarak kullanlmtr.
Trkede aslnda soru zamiri olan kim, Farsann ilinti zamiri
ki'nin ileyiini olduka eski bir tarihte yklenmi ve bu yeni
ileyiiyle uzunca bir sre ki'ye yelenmi olarak kullanlmtr.
Osmanl Trkesi iinde yerini byk lde ki'ye brakm olsa
da uzun bir sre ikisi birlikte kullanlr olmutur.
linti zamirleri daha ok adlar kendilerinde olan/bulunan ya da
onlara yklenen bir nitelikle ilintilendirirler, bylece adlarn bir
belirleyenle (vasfla) belirli hle gelmesinde arac ileyiinde
olurlar. Bu nitelik her zaman bir cmle yaps ile anlatlmtr,
dolaysyla bu cmle bir sfat-fiil cmlesi hkmndedir. Byle
olunca, bu zamirlerin araya girerek ilintilendirdikleri iki ye, bir
sfattakmnn yerleri deimi iki yap yesi durumundadr:
kartal ki ykseklerde uar = ykseklerde uan kartal
sz ki gnlden gelir = gnlden gelen sz gibi.
Ad, bir zamirle temsil edilmise, ilinti zamiri bu zamirle onun
temsil ettii ad yerindeki bir cmleyi ilintilendirmektedir. O
zaman sfat-fiil hkmndeki cmle bir ada sfat olmaz, dorudan
adn yerini alr; demek ki zamirin yerini tutmak zere
kullanlmtr:
onar ki verir lf ile dnyya nizmt = dnyya lf ile
nizmt verenler;
o ki nush ile slh omaz = nush ile (tle) slh omayan;
o ki o yzden varz = kendisi yznden var oduumuz gibi.
Kimi zaman ad yalnzca bir soru veya gsterme sfatyla
belirlenmitir, yani nelii/kimlii onu tantan bir nitelikle belirli
deildir. O zaman da ilinti zamiriyle ilintilendirilmi sfat-fiil
305
hkmndeki cmle adn neliini/kimliini aklayc bir

belirleyen (nitelik, vasf) olarak bunlarn yerini alr:
o mhler ki dery iredir = dery ire(iinde) oan mhler
(balklar);
o gn ki grdm seni = seni grdm gn;
o aa ki an arnda dostudur = arnda dostu oan
aa gibi.
ki ekimsiz bir zamirdir. Fakat sz iinde trl ekim ekleri

alm adlar temsil edebilir. O zaman deerce ki an, ki aa, ki
an, ki anda, ki andan, ki anar, ki anar, ki anara, ki anarda,
ki anardan gibi ad durumlarna karlktr. Bu durumu sz iinde
ok defa ekimli bir zamirle gsterilip aklanr.
Balam olarak kullanldnda, aralarnda iliki bulunan iki
cmleyi birbirine balar. Bu tr birleik cmlelerde iki cmle
arasndaki iliki niteliksiz, dorudan bir ilikidir; ki anlamca bir
zellik getirmez. Yan cmle ileyie yine bir sfat-fiil cmlesidir,
ancak eitli durum eklerini alarak bir ad gibi cmlede deiik
grevlerde bulunabilir:
Duydum ki unutmusun gzlerimin rengini = Gzlerimin
rengini unuttuunu duydum gibi.
linti zamirleri balam ileyiiyle iki cmle arasnda yer
aldklarnda ayn zamanda ilk cmledeki bir adla onun sfatn
ilintilendiriyor olabilir. Bu durumda iki ayr ileyii birden
yklenmi demektir:
Bir dil bilir buunmad kim hlim aayam = Hlimi
alayacam bir dil bilir bulunmad inde bulunduum
durumu alayarak anlatacam gnl hlinden anlar biri
bulunmad gibi.
linti zamirleriyle kurulmu cmle tipleri Trkeye Farsadan
gelmitir. Geli yolu da daha ok tercmelerdir. Osmanl Trkesi
iinde kullanm giderek azalan ve belli yapdaki tiplerle
snrlanan bu cmleleri nmzdeki yl daha yakndan tanya-
caz. ki ve kim'li balam cmleleri ile birlikte bu tip cmleleri
tanmak bu dnem metinlerini anlayabilmek asndan son
derecede gerekli ve nemlidir.
306
Aadaki msralar Osmanl alfabesi ile yaznz ve ki'den sonraki

cmleleri sfat-fiil kalbna koyup ilgili bulunduu adn nne
getirerek ayn kelimelerle sfat takmlar oluturunuz:
Bir sz dedi cnn ki kermet var iinde
Eyle taleb u vasl kim hecr ile intizr yo
vasl : kavuma
hecr : ayrlk
intizr : umut iinde bekleyi
ZARFLAR
Sfatlarn anlattklar vasf (nitelii), fiillerin anlattklar kl ve
oluu aklayan ve deitiren isim snfndan kelimelerdir. Bu
ileyileriyle sfat ve fiillerin nnde yer alrlar ve cmlede
onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sfatlardan en nemli
farklar onlardan daha az bamsz olmalar, daha dorusu sfat ve
fiillere baml bulunmalardr. te yandan zarflarn pek ou
baka kelime trlerinden alnmlardr, bu yzden onlar ancak bir
sfatla ve bir fiille birlikte oluturduklar bekler iinde tanr ve
ayrt ederiz. Zarf bekleri dediimiz bu beklerin cmledeki yeri
bir sfat ve fiilin yerine etir.
Zarflarn baka bir zellii kendi cinsinden kelimelerin nne
de gelebilmeleri, bylece onlar da etkilemeleri, anlamlarn
deitirmeleridir.
ZARFLARIN ETLER
Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflar yaplar bakmndan
olduka eitlilik gsterir. Bir bl herhangi bir ek almakszn
dorudan zarf olarak kullanlan kk zarflardr. Bu blkte
Trkenin asl zarflar ile yabanc dillerden alnp da zarf olarak
kullanlm ok sayda kelime yer alr:
en, pek, az, o, demin, er, ge,

gece, dn, gn, / evet/evvet, yo,
deil, beri, hep, h, henz, hemn,
tz/tez, belki, yed, br, kki,
keke, / elbette, lib, tm gibi.
307
Anlamlar zarf olarak kullanlmaya yatkn kimi adlar ile,

ileyie zarflara benzediinden, pek ok sfat da zarf olarak
kullanlmtr. Bu sfatlarn ou, aada greceiniz gibi,
Trke ve alnt niteleme sfatdr.
Bir blk zarf ise tremi kelime yapsndadr. Bunlardan
Trke olanlar adlardan ve fiillerden belli eklerle tretilmitir:
Adlardan:
ieri, sora, yazn, e, yanda,

dtan, insnca, insfl, hadsiz,
haffe, anda nerede, nice nasl, nie ne
kadar;
Fiillerden:
gee, evre, giderek, gittike,

varda gittike, durmadn durmadan gibi.
Bunlar zarf-fiil ekleriyle tremi szlk kelimesi durumundaki

zarflardr. Zarf-fiiller de cmlede zarf ileyiindedir. Dolaysyla
bunlarn szlk kelimesi olmam olanlarn da tremi zarf
sayarz:
gelp, baca baknca, geleli,

gelmedin gelmeden, gelmezden, oman
olduu iin gibi.
Arapa ve Farsadan alnm ok saydaki zarf da ekler ve
taklarla adlardan tremi kelimelerdir:
sl, asl ve at, riyeten sayg

gstererek, ber-aks aksine, dostne
dosta, muhlisne ak yreklilikle, iten,
biz-zt, fil-haa gerekte, gerekten, bi-
nefsihi kendi ile, bizzat, ale't-tacl aceleyle
gibi.
Bunlar yapllarna gre eitleriyle nmzdeki yl ele
alacaz.
308
Nihayet birleik yapda birok zarf bulunmaktadr. Bunlarn

byk ksm ile, zre, gibi, adar, iin bata olmak zere belli
taklarla yaplmtr, dolaysyla tak bei kalbndadrlar:
deliliile, azamet ile, dostlu zre,

hoyrat gibi, yetecek adar, eylik
in/iin gibi.
Bunlara ikilemeleri de katmak gerekir:
o o, azar azar, yapa yapa

yava yava, heste heste gibi.
Yapl bakmndan zenginlikleri, kullan snrlarnn

genilikleri ile zarflar dilin kelime daarcnda nemli bir yer
tutar. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm olanlarla
birlikte pek ok zarf kullanlmtr. Bunlar arasnda nicelik (azlk
okluk, miktar), yer yn (mekn) ve zaman zarflar saylabilir
ldedir. Nitelik (hl, tarz ve tavr) zarflar ise saylamayacak
kadar oktur. Bunun sebebi, bir ok ad ile bunlarn grelik ve
bilelik ekli biimlerinin ve niteleme sfatlarnn zarf olarak
kullanlabilmesi, ayrca ekler ve taklarla yaplm ok sayda
Arapa ve Farsa zarfn bu dnemde yaz diline girmi
bulunmasdr.
Aada Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflarn
birou, balca aklama ynleri ile sfatlarn ve fiillerin
anlamlarnda yol atklar deiikliklere gre eitli balklar
altnda snflandrlm hlde verilmektedir. Yaz ve okuma
almalarnz iin kullanabileceiniz rnekler arasndaki bugn
kullanlmayan ok sayda zarf ayn zamanda kelime daarcnz
zenginletirmenize yarayacaktr.
Nitelik (Hl, Tarz, Tavr) Bildiren Zarflar
aceb det
aceb lne
cilen aksine
det oduu zre al vechi isticl aceleyle,

tez, sratle
309
ale'l-acele ber-aks
ale'l-fevr anszn, anszdan, ber-vech-i tacl aceleyle,

everek
birden
ber-vech-i temessk senet
ale'l-huss hele, gereince
en ok
bi-aynihi ayniyle, benzeri gibi
ale't-tacl aceleyle, tez

bile
ana binen
bil-hssa
anca
bi'l-iltizm bilerek, bile bile
art
asl (olumsuzlarda) bi'l-izzi vel-ikrm edeple, sayg
gsterip ululayarak
asl ve at
aslen binen al zlik buna gre

ne
binen aleyh ona dayanarak
y acaba
ayniyle bi-nefsihi kendi kendine
ayr ,
ayrca bir daha
ayr baka bir de
azamet ile bir hoe
babayne babaca, babaya
yakrca bi'l-iltizm bile bile
br
baa , bir kerre daha
baaca bir ey
baya nceki/eskisi gibi bi't-temm tamamiyle

bed kt bi't-tli vel-arz enine boyuna

310
biz-zt fi'l-haa gerekten
byle
bylece fi'l-hl imdi, hemen
irkin
da/de dahi fi'l-v gerekten
daha/dah
daha iyisi Firenk dilince
daha tesi Firenke
dah gy
deil gzel
deliliile gzelce
doru , lib
doruce liben
dostne haaten
dostlu zre hl
eri hlbuki
el-n imdi, hlen hasenen gzellike
el-yevm bugn, bugnk hsl

gn hsl- kelm sonu olarak
er gibi
ey, eyi , hssaten
eyzan onun/bunun gibi h

h ki
faat hatt
fen hzr
fi'l-cmle sonunda hele

hem
311
hemn Latn dilince
hemn sanki, tpk Latnce
hemen de Lehe
henz mahz ancak, yalnz
h/hi merdne erce
h/hi omazsa mi (soru)
hod da, dahi mutd oduu zre her

zamanki gibi
ho
hoe muhaa
hb muhibbne dosta
hbe muhlisne ak yreklilikle,
hulsa-i kelm szn kt niyet tamakszn

z
huss mutla
hussan mutla
hussiyle mcerred salt, srf
ihtiml ki mkemmel
ikrm birile sayg ne ekil

gstererek
nice
ill
nite
ise
o gibi
abl edelim ki
osa osa
kki
yle
ke-ennes sanki,gibi
ylece
kem az,eksik; kt
Pederne babaca
kez byle; bu da yle
rst doru

312
ryet ile tersine
riyeten tp
sanki Trke ,
Trkce ,
seman ve taten ba
stne uzun
srf v geri
yet yalz
erren yalz bu adar
yle yosa
ylece zhiren grnte
t (t kendisi gibi) zar zor
tek zten asl olarak
tek sde zddna
Nicelik (Azlk okluk, Miktar) Bildiren Zarflar
art ok , bir l
asl bir nesne bir a varnca
ar
az bir mtr
az ald bir o adar daha
azac
azm bir pre/pra
bir az bir sehel bir az
bir cz bir zerre
bir czv bir zerre adar
bir czvce
313
bire varnca hi nesne
birez ien ok, pek
bu deli all az
bu adar at ok; iddetli
bu adarca kifyet mtr yeterince
cz
czv meer az oa az biraz

o
ndiren
o o
o/o deli ,
oa
o/o adar
daha/dah
pek
daha/dah o
pek ndir
eksik ,
pek seyrek
e
seyrek
fazla
so derecede
feva'l-de
o adar
feva'l-hadd
vfir ok
gey ok, pek
yan ,
yet
yava ok, pek ok
yet ile
Yer, Yn Zarfla yetiecek adar
yetle
zerre adar
yette
ziyde
hadden ziyde
ziydece
hayl
ziyde faza
h, hi, h
ziydesiyle
hi ile hi
314
Yer, Yn Zarflar
anda buracta
andan burada
ard sra buraya
ardnca cevven boluk olarak
aaa ep rst saa sola, apraz,

aykr
aaa yoar
der-hne
aaada
der-pes arkada, arkadan
aa

aada
der-p nde, nden
bade sonra

bad uzak
dern ieride
btnen
dr uzak
berren kara yoluyla
evde
ber/beri ,
gir geri
berde/beride ,
girde
brn darda
ayri yerde
bu aracta
handa nerede
bu arada
hanya/ haniya nerede
bu tarafta

bu yerde
han/ hani
bu yere
her aan
bunda
her anda
bundan
her nerede
buraca
315
her ne yerde o yerde

her yerde orada
hibir yerde oraya
ra de
ierde din nce, nceden
ieri/ier , te
ileri/iler , te ber
ileride/ilerde , tede
anda nerede , pes n, nde
andan , p arka, arkada
an hani , sada soda
anya nerede unda
arb yaknda unda bunda
ne arada undan
ne araya uraya
ne mahalde tara
ne yerde tarada
ne yerden uza
nerede yan ,
nereden yebnda baka ilde
yoarda
nereye
yoardan
nereye doru
yoar/yuar ,
nezdk yaknda
yoarda/yuarda
o yerde
,
o arada
o araya
316
yoardan/yuardan
Zaman Zarflar
ahren en son, son olarak badeh ondan sonra

badem bundan byle
aham
bazan
ahamn
baz
ahyn
baz defa
ademce daha nce, bir sre
nce baz kere
abinde ard sra bmdd sabahleyin
alel-fevr birden bil-fsla ara vermeksizin
ale'd-devm devaml, bilhre sonra

boyuna bir n
ale'l-ekser ou zaman bir n evvel

bir az
n be-n
bir azdan
nde bir azdan sora
an-arb ok gemeden bir gn evvel

bir adem adem biraz nce
asz
aszn bir lahza
apasz bir vait
ara sra bir zemn
ara vermeksizin birez
birezden
asl birezden sora
317
bodur geen yl der-hl
bu na gelince imdiye devm zre

gelene dek
dr ge
bu arada
d rz dn
bu defa
durmaszn
bu esnda
durmayp
bu gece
d dn gece
bu gn
dn
bu kere
dn degl o bir gn
bundan adem
dn gice
bundan byle
dn yarsnda gece yarsnda
bundan sora

o
dnle ile gece yarsnda
o defa
ekser
o gemezden
ekseriy
o zemn
ekseriyet zre
olu
el-n
otan
el-yevm
daha, dah imdilik,
henz e evvel
dim en sora
dimen er erken
demdem srekli erce
demin erken
der-aab gecikmeksizin, erkence
ardndan, hemen ertesi
evvel
318
evvel emirde gndzin
evvel haan ne zaman
evveli hl
evvelleri hlen
ferd erte, ertesi hliy imdi, iinde bulunulan

zamanda
ferds gn
hemn sat o an, gecikmeden
fevr hemen
fevrce hemencecik hemn imdi
f m-bad bundan sonra hemn-dem
heme hep, daima
fil-hl hemen, o anda hem-vr daima
henz
gh arasra hep
gh gh her n
ghe bir her dim
ghce bir her dem
ghte bir her gn
gece gndz her rz
gece ile her vait
ge her zemn
gee hergiz hibir zaman
geen yl h hibir zaman
geen zemnda h bir vait
geenlerde h bir zemn
gn be-gn ikide bir
gnden gne ikindiyin
319
il hzel-n bu zamana dek ne vait

ne zaman
ilk ce
ne zamna dein
imrz bu gn
ne zamna dek
imeb bu gece
nie bir ne zamana kadar
aan ne zaman
arben biraz nce, yaknda o nda

o sat
n
o nda
kimerde ara sra
o gnlerde
ulun
o sat
l-yenat srekli
o vait/o vat
lede'l-n o anda
o zemn
lemhat-basar gz ap
ce
kapayacak srede
orucn oruluyken
leyl nehr gece gndz
te gn
min bad bundan sonra te gnlerde
mirren sk sk teki yl
muahharen sonra, sonradan yleyin

prsl geen yl
muaddem nce, nceden pes sonra
mdvemet zre aralksz rz be-rz gnden gne
olarak
sabh
mteben ardndan, ard sra sabh aham

sabhn
mtemdiyen bitevi, srekli, sabhtan beri
durmadan
sl sl yl yl
320
sl be-sl yldan yla tarfet'l-aynda
temelli srekli
seher tez /tz abuk
sene-i sba geen yl tezce/tzce
tezye arabuk
s s tz bzr ok ksa srede,

kouturarak
sa sa
yl mitr
sora vait vait
subh u mes sabah akam vatiyle

yanda
subhan sabahtan, sabahleyin
yanarda
m akam, akamlayn yarn
eb rz gece gndz yarn deil o bir gn

yarndas
imdi
yatsyn
imdi dah
yazn
imdicik
yei henz, imdi
imdiye dein
yevmen fe-yevm gnden
t key ne zamana kadar gne
yldan ya/yilden yile
tarfet'l-ayn gz ap kapayacak
srede
tarfet'l-ayn ire ok ksa bir sre

iinde
321
Soru Zarflar
a kere ne sebeb
mi ne ekil
Ne asl/nasl / ne drl/trl
ne deli ne kadar / ne vechile
ne gne ne trl ne yzden
ne adar nice
ne male ne biim, ne trl, nin

nasl
nite
ne mitr
sebeb
Olumlu Karlk, Benimseme, Beenme ve Onaylama

Bildiren Zarflar
ale'r-resi ve'l-ayn ba ve gz b-gmn phesiz

stne
bil-reyb phesiz
ba stne
cn ile ba stne
bam gzm stne

be-drst gerek, gerekten,
doru cn glden
bel evet
belki cnmza minnettr
belki dah
belki de dern- dilden
bes yeter, tamam eved
be-ser em bam gzm stne evet

ey iyi
322
eyi ne oa
fil-v gerekte, gerekten noa

osun
gerek
yledir
gerekten
sahh doru, gerek
geri
bhesiz
geri ki
tah gerekten, gerekten
hadd-i ztinde aslnda de
tah gerek
muarrer phesiz
yan
ne gzel
zhir belli, besbelli
Olumsuz Karlk, Benimsememe, Beenmeme,

Onaylamama Bildiren Zarflar
Allah gstermesin hayr ,

hi
asl hibir vechile
deil anda ald

h ne bu var, ne o var
h ve smme h ne o, ne bu
yo
Gsterme Zarflar
ba a ma
gr ki ite, ote,
323
Say, l, Sklk, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar
bid-deft defalarca ndiren

o kere
ne adar
deft ile
nie defa defalarca
gene/gine
o adar
gir bir daha, yine sa
a kere tekrr
ndir yavaa
ndiren yene/yine
ne adar yz bi kere
nie defa defalarca ziyde
a kere
ziydeten fazla olarak
ndir
Sra Bildiren Zarflar
hr bile birlikte
hrl-emr sonunda bir birine
bet sonunda bir biriyle
betl-emr sonunda el-hsl en sonra
aaya srayla evvel
andan ayr evvel ilkin
andan m-ad gbbez bundan sonra

andan sniy sonra ikinci olarak
iptid
andan sonra muhassal- kelm sonu olarak,

elhsl
muaddem
324
netce-i kelm sonu olarak, tek saf saf

kelimeyle
slis nc olarak
nbet ile
sniy ikinci olarak
pes sonra
sra ile
pes ez-n ondan sonra
sra vard
rbi drdnc olarak
sora
Younluk Derecesi, okluk ve stnlk Bildiren Zarflar
belki neredeyse, hemen hemen ne adar

o derecede
bir mertebe
o adar
bir mertebede
o adar ki
endn o kadar
o mertebede
o
o mesbede o derecede
hayl
pek
her end
peke
at ok, pek
yle ki
Derecelenme Bildiren Zarflar
heste heste bi bel ile
anca bir az
aya aya bir sehel biraz
azar azar bir sehelce
br hi olmazsa birez
325
feat, faat ancak, yalnz ne adar ise
gcile glkle, binbir emekle orn orn az az

pra pra/pre pre
hi omasa
yap az az
hi omazsa
yapa azar azar
adem adem
yapa yapa azar azar
yi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar
Allh myesser eyleye k keki
Allh vere kki
Allh versin keke, keki
boay ki umulur ki nasb oursa
inallh noayd
Yreklendirme, Kkrtma Zarflar
de/di ayret eyle
de/di imdi oma imdi
de/di imdi bismillh tez o

teze tut
greyim seni
Sakndrma, Uyarma Zarflar
ban gerekse san h sakn
hazer sakn
etme h mebd aman ha, sakn

326
omasn saa derim
omaya zinhr
san
Korkutma, Gz Da Verme Zarflar
gzn a, yosa sen bilirsin osun

vay baa
osun
Beenme, Alklama Zarflar
ferin ph ne gzel
Allh Tel umrler/mrler sa o, var o

vere/versin
umr/mr devletiiz o osun
Allh umr/mr devletiizi
mezd eyleye
umr/mr devletiiz ziyde
osun
anca our
umr/mr o osun
berhordr o
o yaa umrz/mrz o oa

merhab umrz/mrz ziyde oa
pr-i keml o
Selmlama, Uurlama Zarflar
betiiz hayr oa Allh rz oa
aleyke selm esenlik sana Allh yo vere

duar
327
el-vid merhab
es-selm aleykm mbrek osun
geceiz hayr oa our oa
hayrar oa ourar oa
hayr oa sabhz hayr oa

ho budu
sabhul-hayr
ho geldi
salcaar ile
ho geldiiz ve saf geldiiz
selm aleyk
hoa a selmn aleykm
i osun var saa
oay gele ve aleykms-selm
utlu osun y-h
youuz a osun
Dilek, stek, Yalvarma Zarflar
Allh severse ihsn eyle
kerem eyle
azz ba iin lutf eyle

beni severse
Lnetleme, Beddua Zarflar
Allh bel versin cehenneme

Allh bel versin atayasn
Allh belsn versin lanet aa

lanet zerine
328
lanetullhi aleyh Tar hmna urayasn

omayasn
yaamayasn
Tar belsna urayasn

phe, Tereddt, htimal Bildiren Zarflar
belki yed olabilir ki, olur ki
ihtimldir ki ve ill aksi taktirde, yoksa

meer ola ki
yohsa
oa ki
yosa
yed ki
Benzerlik Bildiren Zarflar

amazdan grnte, szde, buncayn
yaparm gibi
n gibi
dete baya, ayn, olduu
gibi nn ki yle, ylece
aa gre farz ki
ancileyin gibi
baya goy sanki, dersin ki
ber-vech-i techl bilmezlik goy ki

yznden hemn yle olduu gibi
bi-aynih grnd gibi, ayn,
neyse o, naslsa yle ke-enneh gibi
bilmezliile mahz ancak o, yalnz bu,
bilmezlik yznden bakas deil
nice
nice ki
byle
329
nite sret
nite ki yle
yle zhir grnte, grne

sanasn
zhiren
sanki ,
Birliktelik Bildiren Zarflar
b-hem birlikte bir ile
be-hem bir ourdan
bile cmhr ile hep birlikte
bir bir ile

bir biri ile mean birlikte
Ayrlk Bildiren Zarflar
baa be-tenh tek, yalnz, bir

bana
baa baa
birer birer
be-halvet tek, bir bana
frd bir bir, sra sra
ber-taraf tek, yalnz, bir bana
frden bir bir, birer birer

Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar
noa teslm eyleyelim
osun tut ki ,
yle osun tutalm
san ki tutalm ki
330
And Verme Zarflar
avretim bo osun Tar ha iin

bam iin vallahi, billhi ve smme
tallhi
saalm tr osun vallhi, vallaha
stem Dlk, Kendiliinden Olu Bildiren Zarflar
arazan beklenmedik biimde, ittif beklenmedik biimde,

istemeden birden
hat ile istemeden az ile bilmeden ve

beklemeden
Aadaki beyitleri okuyunuz ve ilerindeki zarflar gsteriniz:
ouptur : olmutur
meh-li : ay yzl gzel
Nil : airin ad
terf : ereflendirme, mutluluk verici geli
elem-i intizr : umut iinde bekleyi acs.
331
zet
Kelime snflar iinde zamirlerin yerini belirlemek.

Zamirler isim snfndan kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri
temsil ederler, onlarn yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri
karlayan kelimeler deildirler, bu bakmdan tek balarna
anlamlar yoktur. Adlarla zamirler arasndaki en nemli fark
budur. Baka bir fark Trkede zamirlerin ekim srasnda biim
deitirmeleridir. Bu da zamirleri teki kelime trlerinden ayran
belli bal zelliklerden biridir. Zamirlerin adlarla ortak yan ise,
sz iindeki ilikilerinden doan durumlara uygun olarak ekime
uramalar, onlar gibi durum eklerini alarak ekilmeleridir.
Zamirlerin eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde

kullanlm olan zamirleri yapl ve ileyi zellikleriyle tanmak.
Zamirlerin, tadklar kavramlara ve kullanlarna gre eitleri
vardr. Onlar kii zamirleri, dnllk zamirleri, gsterme
zamirleri, soru zamirleri, belirsiz zamirler ve ilinti zamirleri
olmak zere 6 balk altnda topladk. Hemen hepsi Osmanl
Trkesinde yapca ve kullanmca kimi zellikler gsterirler.
Aralarnda alntlar da bulunmaktadr. zellikle Farsadan alnm
olan ilinti zamiri ki, kurduu cmle tipi ile dikkat ekici ve ok
kullanlm olmas bakmndan da yakndan tannmas gereken bir
zamirdir. Trke kii ve gsterme zamirlerinin kkleri ekim
srasnda deimeye urar. Bu onlara zg bir durumdur. Bu
deime yznden bana ve sana Osmanl Trkesinde ve
gibi yazlr. Tekil 3. kii o zamirinde de benzer bir deime
meydana gelmi, onun da ynelme durumu 1. ve 2. kii gibi
olmutur: aa. Ayn durum gsterme zamirlerinde de grlr.
Bunlarn da ynelme durumlar eklinde yazlr.
Osmanl Trkesindeki gsterme zamirleri yakn iin bu,
ibu, obu, az uzak iin u, o, daha uzak iin ise
o, o'dur. Dnllk zamiri ve olmak zere iki
ekilde yazlr. 3. kiiyi gsteren bu zamirin okunuu da iki
trldr: gendi, kendi.
332
Kelime snflar iinde zarflarn yerini belirlemek.

Zarflar da isim snfndan kelimelerdir. Sfatlarn ve fiillerin
anlattklar vasf (nitelik) ile kl ve oluu aklarlar ve
deitirirler. Bu ileyileriyle sfat ve fiillerin nnde yer alrlar
ve cmlede onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sfatlardan en
nemli farklar onlardan daha az bamsz olmalar, daha dorusu
sfat ve fiillere baml bulunmalardr. Zarflarn sfatlara benze-
yen yan ise, sz iinde ekimsiz olmalardr. Bu ynden adlardan
ve zamirlerden ayrlrlar. Zarflarn bir zellii de kendi cinsinden
kelimelerin nne de gelebilmeleri, bylece onlar da etkile-
meleri, anlamlarn deitirebilmeleridir.
Zarflarn eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde

kullanlm olan zarflar yapl ve ileyi zellikleriyle tanmak.
Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm olanlarla
birlikte pek ok zarf kullanlmtr. Bunlar arasnda nicelik (azlk
okluk, miktar), yer yn (mekn) ve zaman zarflar saylabilir
ldedir. Nitelik (hl, tarz ve tavr) zarflar ise saylamayacak
kadar oktur. Anlamlar zarf olarak kullanlmaya yatkn kimi
adlar ile, ileyie zarflara benzediinden, pek ok sfat da zarf
olarak kullanlmtr. Bu sfatlarn ou Trke ve alnt niteleme
sfatdr. Bir blk zarf ise tremi kelime yapsndadr. Nihayet
birleik yapda birok zarf bulunmaktadr. te yandan zarflarn
pek ou baka kelime trlerinden alnmlardr, bu yzden onlar
ancak bir sfatla ve bir fiille birlikte oluturduklar bekler iinde
tanr ve ayrt ederiz. Zarf bekleri dediimiz bu beklerin
cmledeki yeri bir sfat ve fiilin yerine etir.
333
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki oul eki alm kelimelerden hangisi, birden fazla

topluluu belirtebilir?
a.
b.
c.
d.
e.
2. Aadakilerden hangisi, oul 2. kii zamirinin oulunun

belirtme durumu eki alm eklidir?
a.
b.
c.
d.
e.
3. kil midir ol ki gendi gendiyi oda atar. cmlesinin tam ve

doru karl aadakilerden hangisidir?
a. O kendini atee atan akll mdr?
b. Kendini o atee atan akll mdr?
c. Kendini atee atan akll mdr?
d. Akll kendini o atee atan mdr?
e. Akll kendini atee atar m?
4. Bir dost bulunmaz ki merhamet ede. cmlesinin tam ve

doru karl aadakilerden hangisidir?
a. Merhamet edecek bir dost bulunmaz.
b. Merhametli bir dost bulunmaz.
c. Merhamet edecek bir dost bulunmaz ki!
d. Merhameti bulunmayan bir dosttur.
e. Bir dost bulunmaz ki merhamet etsin.
334
5. Aadakilerden hangisi tremi zarf deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadakilerden hangisi nitelik zarf deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
7. zarfnn doru anlam aadakilerden hangisidir?
a. lzumlu
b. bile bile
c. sonunda
d. gerekten
e. benzeri gibi
8. zarfnn doru anlam aadakilerden hangisidir?

a. sonra
b. daha
c. nce
d. arkasnda
e. stnde
335
9. Aadakilerden hangisi zaman zarf deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
10. zarfnn tr aadakilerden hangisidir?

a. sra
b. nitelik
c. nicelik
d. zaman
e. uurlama
336
1. a Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitle-

ri balkl konuyu yeniden okuyunuz.
2. d Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitle-
3. c Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitle-
4. a Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitle-
5. d Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri
balkl konuyu yeniden okuyunuz.
6. e Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri
7. b Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri
8. c Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri
9. d Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri
10. a Yantnz doru deilse, balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 1
bizleri, bizleri, bizlere, bizlerde, bizlerden
sizleri, sizleri, sizlere, sizlerde,

sizlerden
337
Sra Sizde 2
kendim, kendi, kendi
kendimi, kendii, kendini
kendimi, kendii, kendini
kendime, kendie, kendine
kendimde, kendide, kendinde
kendimden, kendiden, kendinden
Sra Sizde 3
Ne gibi? Neyim var? Neyi alnd? Nesi var?

Neyiiz zyi odu? Neyiden getin?
Sra Sizde 4
Cnn, iinde kermet olan bir sz dedi.
Hecr ile intizr olmayan vasl taleb eyle.
Sra Sizde 5
Yrim gece geldi yine yrim gece gitti
Hi bilmezem amm nice geldi nice gitti
Zarflar: gece, hi, nice
Grmeyelden Neviy bir ay ouptur o mehi
ehr iinde aa bezer meh-li grd m hi
338
Zarflar: grmeyelden, bir ay, ehr iinde, hi

adem adem gece terfi Nil o mehi
Cihn cihn elem-i intizra demez mi
Zarflar: adem adem, gece
Ate, A. -Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul.

stanbul.
339
9
Amalarmz
Fiillerin dildeki ve kelime snflar iindeki yerini belirleyebilecek,

Osmanl Trkesindeki ekimsiz ve ekimli fiil ekillerini tanyabi-
lecek,
ekimli fiillerde zaman ve kii eklerinin Osmanl Trkesindeki farkl
biimleriyle gelime aamalarn izleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kl, Olu ve Durum
Balang
Sre inde Gerekleme
Biti
Zaman ve Kii
Grn ve at
Bildirme
Anlatma
Sylenti
art
erik Haritas
FLLER
EKMSZ FLLER
EKML FLLER
340
Kelime Snflar IV:
Fiiller
GRfi
Bundan nceki nitede Osmanl Trkesindeki adlar, sfatlar, zamirler
ve zarflar tandk, kelime snflar iindeki yerlerini, eitlerini ve kulla-
nm zelliklerini grdk. Bu nitede fiiller konusunu ele alacak; onlarn
belli bal yap zelliklerini, dildeki yerlerini, Osmanl Trkesindeki fark-
l ynlerini gzden geireceiz. Bylece okuyacanz metinlerde karla-
acamz fiil ekillerini hem yazmlaryla tanyabilecek, hem de bugne
gre farkl olanlarn anlatmlar bakmndan deerlendirebilecek bilgiler
kazanm olacaksnz.
FLLER
Fiiller kl, olu ve durum bildiren kelimelerdir. Varlklarn gerekletir-
dikleri i ve eylemleri, gerekleen i ve eylemlerin biimlerini, bir varlk,
kavram, i ve eylemin durumunu ve niteliini anlatr. 6. nitenin Giri'in-
de belirttiimiz gibi, Trkede ayr kkleri olan, ayr yapm ekleriyle re-
tilen ve ayr ekim ekleri bulunan bu kelimeler dilde bir ana snf oluturur-
lar. Tadklar anlamlar, karladklar kavramlar, sz iinde kurduklar ili-
kiler isimlere gre ok farkldr. Fiil snfndan kelimelerin sz iinde ile-
yi bakmndan durumlar deimez; grdkleri i bellidir, deiip baka-
lamaz. Bu yzden bu kelime snfnn blnmez bir btnl vardr.
341
Trke fiilleri tabanlarndan -mek ekiyle yaplm adlarla
adlandrrz, bunlara mastar deriz:
buma, ama, dnmek, istemek,

inmek, fratma, sevmek gibi.
Aklama. Bir fiil tabann gstermek istediimizde, mastar ekini

atarak, tabann son harfinden sonra bir izgicik (tire) koyarz. 3.
nitede bu iareti btn eklerin bana koymutuk. Bir ekin
banda bulunduunda bu ek onun bir yapm ya da ekim eki
olduunu gsterir. sim ve fiillerde btn yapm ve ekim ekleri
gsterilmek istendiinde ise, tabanla ekin/eklerin aras yine bu
izgicikle ayrlr:
bil-mek, sev-gi, do-u, bil-(i)n-mek, at-() -m, bil-dir-di-m,
bil-dir-(i)l-mi-ti, gr-me, gr-()--me, aa-, gzel-lik-
ten, ba---()mz-, ev-i, ev-de-ki-ler, ev-den, ev-ce, ev-
le-n-ecek-mi, biz-(i)m gibi.
Ama mastar eki atlm, ekim eki almaya hazr bir fiil kk ya da
gvdesi -emir 2. kii dnda- tek bana kullanlmadndan, bu
durumda sonuna da izgiciin konmas gerekli olur:
bil-, bil-dir-, a-, a-()n-, sev-, sev-(i)l-, u-, u-(u)-, bekle-,
bekle-t- gibi.
Bylece fiilden fiil yapan ekler, dierlerinden farkl olarak, iki
izgicik arasna alnm olur.
-l-, -n- ,-t-, -dir- gibi.
Fiillerde Anlam
Her trl kl ve olu ile bunlarn gsterdikleri trl ayrlk,

bakalk ve nitelikler fiillerin szlk anlamlarn oluturur. Bunlar
deiken, ayn zamanda da retkendir. Bir fiilin anlamnda
zamanla deimeler meydana gelebilir. Bunun yannda bir fiil
yeni anlamlar kazanarak bir anlam dallanmasna da urayabilir.
Bu bakmdan her tarih dnem metninde fiillerin farkl
anlamlaryla karlaabiliriz.
Fiillerin anlam zelliklerini iki ynden deerlendirmek
mmkndr:
a. Eylemin gereklemesi ile ilgili anlam zellikleri
Fiillerde, eylemlerin balang, sre iinde gereklei ve biti
olmak zere aamada gerekletiini belirten bir anlatm
zellii bulunduu grlr:
342
1. Kimi fiiller bir eylemin balang aamasn, daha dorusu

gereklemesi iin sre gerekmeyen bir olu ve kl bildirir:
baama, ama, ma, girmek

gibi.
2. Kimi fiiller srerlik bildirir. Bunlarda kl ve olu belli bir
sre iinde gerekleir ya da iin/eylemin gereklemesi iin
belli bir sre gereklidir:
pimek, ( yemek) yemek, bymek,

ounama, oma, yrmek,
ama, tutma, aynama, uzama gibi.
3. Kimi fiiller ise, gereklemesi sre isteyen bir eylemin biti

aamasn anlatr; daha dorusu, baka bir eylemin sona
eriindeki gereklemeyi bildirir:
bitmek, durma, tkenmek,

yoruma, brama, oturma gibi.
b. Eylemin etkisiyle ilgili anlam zellikleri

Fiiller anlamca, belirttikleri eylemin bir nesneyi etkileyip
etkilememesine gre de farkllar ve bu ynden iki bek
oluturur: geili fiiller, geisiz fiiller.
Geili fiillerde eylem da dnktr; eyleyen (zne), eylemini
bir nesne zerinde gerekletirmekte, bylece bir nesne
etkilenmektedir:
rma, ama, kapama, getirmek,

imek, sevmek, yemek gibi.
Geisiz fiillerde ise, gerekleen eylem, yalnzca eyleyenle

ilgilidir. Baka bir deyile, eyleyenin, gerekletirdii eylemle bir
kii/nesne zerinde herhangi bir etkide bulunmas sz konusu
deildir:
oturma, gelmek, bama, uma gibi.
343
Geili fiiller, etkileyici olmalar yznden, etkileyecekleri bir

kii/nesne isterler. Etkilenen nesne, bu fiillerin yklemi olduu
cmlede nesne adn alr. Geisiz fiiller ise, etkileyici olmadk-
larndan, etkileyecekleri bir nesne gerekli deildir, dolaysyla
yklemi olduklar cmlede ye olarak nesne yer almaz.
Durum ve olu fiilleri genellikle geisizdirler:
beklemek, yatma, oturma, pimek,

buama, doyma, sararma,
bymek, boyanma gibi.
Bununla birlikte kimi fiiller, eitlenmi szlk anlamlarna

gre, hem geili, hem geisiz zellik gsterirler. Bunlara ortada
fiiller denir:
topama 1. nesneli: ekin, iek, biriktirmek, 2.

nesnesiz: imanama ; gemek 1. nesneli dereyi,
kpry, gemek, 2. nesnesiz: aadan, stten,
gemek gibi.
Kullanlarna Gre Fiiller

Trkede kullanlarna gre iki trl fiil ekli vardr: ekimli fiil,
ekimsiz fiil. ekimli fiil, fiilin kii ve zaman ekleri alm eklidir.
Bir fiilin bu ekli onun asl ileyiinde grlr ve byle bir fiil sz
iinde yargy tamamlad iin bitmi fiil adn alr:
gelirim, geldi, gelmiiz,

geleceksiniz, gelesin, gelsin, gelse gibi.
ekimsiz fiil ise, fiil kk ve gvdelerinden belli eklerle yaplm

hem fiile, hem isme yakn ve yatkn tremi kelimelerdir. Bu
melez nitelikleriyle fiile yatknlklar, kl ve olu bildirerek
zne, nesne, dolaysz tmleyiciler ve zarf gibi yeler alp
bitmemi yarg bekleri oluturabilmeleri; isme yatknlklar ise,
sz iinde isim snfndan kelimeler (adlar, zamirler, sfatlar ve
zarflar) gibi kullanlabilmeleri, ekim ekleri alabilmeleridir. Bu
yzden bunlara fiilin isimlemi (isimcil) ekilleri dendii gibi,
bitmemi fiil de denir. Bunlar fiil adlar, sfatfiiller ve
zarffiillerdir:
344
lf azna tma,
azndan an ua iitmemek,
doru syleyeni dokuz kyden ovarar,
elle gelen dn bayram gibi.
Fiillerde at
Fiil tabanlar, znenin sz iindeki ileyiini belirtmek, daha

dorusu eylemin gereklemesinde znenin gsterdii deiik
davranlar ya da kazand farkl durumlar anlatmak zere
deiik ekillere girer. Fiilin belli ekler alarak girdii bu ekillere
grn, fiil tabanlarnn bu trl eitlenmesine ise at diyoruz.
Trkede fiil atsnn 6 grn vardr. Bunlar eksiz ve -l-, -
n-, -r-, --, -dir-, -t-, -me- ekleriyle kurulur:
1. Yaln grn: grmek
2. Edilen grn: grlmek
3. Dnl grn: grnmek
4. Karlkl grn: grmek
5. Ettiren grn: grdrmek, outma,

iirmek
6. Olumsuz grn: grmemek.
at Eklerinin Yazl
at eklerinden -l-, -n-, -r-, --, -t- nszle biten kklere bir
balant nlsyle eklenir. Bu nl, kalplaan klasik yazmda
gsterilmemi, yani karl olan bir harfle belirtilmemitir:
sat-()-ma, bu-(u)n-ma, bil-(i)n-mek,

tak-()n-ma, gey-(i)n-mek, vur-(u)-ma,
u-(u)-ma, a-()t-ma, ork-(u)-t-ma
gibi.
345
Ancak dnemin sonlarnda, uyuma bal olarak , i sylendii

kelimelerde ye ile; u, sylendii kelimelerde vav ile
gsterilmitir:
, , , , , , gibi.
Fiile ettiren grn (geisiz fiillerde olduran grn)

kazandran eklerden -dir-, Osmanl Trkesinde eklendii
tabana gre uyum kanunlarna uymu olarak, syleyite eitlenir;
-dr-, -dir-, -dur-, -dr-,
-tr-, -tir-, -tur-, -tr- olmak zere 8 trl okunur. Bu ek Osmanl
Trkesi yazmnda tek ekille, olarak yazlmtr:
a-dr-ma, bil-dir-mek, dur-dur-ma,

l-dr-mek, a-tr-ma, et-tir-mek,
o-tur-ma, -tr-mek gibi.
Klasik yazmda, ayn atnn baka bir eki olan -ir'in, nceki
dnemin uyumlu olmayan tek ekilli yazl da korunmutur. Bu
yazl yznden, ekin, zellikle XVI. ve XVII. yz yllarda,
bulunduu her kelimede yuvarlak nl ile okunduunu
eviriyazl metinler gstermektedir:
a-ur-ma korkutmak, rktmek, ge-r-

mek, bit-r-mek, gey-r-mek gibi.
Konuma dilinde ise, eklendii tabana gre uyumlu sylendiini

yine eviriyazl metinlerden anlyoruz:
doy-ur-ma, sr-r-mek srtrmek,

drmek, a-r-ma, pi-ir-mek gibi.
Fiillerin anlamn olumsuzlatran, baka bir deyile onlar

olumsuz grne sokan -me- eki, ince sradan kelimelerde ve
, kaln sradan kelimelerde ise, genel olarak , bazen de
biiminde yazlmtr:
, bil-me-mek, , a-ma-ma gibi.
346
Tasvir fiillerinden olan yeterlik fiillerinin olumsuz

grnnde tabandan sonra gelen zarf-fiil ekleri de harfle
gsterilmitir:
, bil-eme-mek, iste-yeme-mek,
, a-ama-ma, aa-yama-mak gibi.
XVI. ve XVII. yz yllarda tasvir fiillerinde zarffiil eki olarak

, i ve u, de kullanlmakta idi:
, sev-ime-mek, o-ma-mak,
yr-yme-mek gibi.
Aadaki kelimeler fiilden retilmi isimlerdir. Bunlarn a)

eklerini ayrarak retilmi olduklar tabanlar gsteriniz, b) bu
tabanlardaki at eklerini de ayrp mastar eki katarak fiil adlar
biiminde yaznz:
atrma, biimlenmi, ayr, sprlmemi, artran,
beenilen, yaaca, piirilmi, ara, dayanmaz.
EKMSZ FLLER
Yukarda, kullanlarna gre fiillerin ekimli ve ekimsiz olmak
zere ikiye ayrldn, bunlardan ekimsiz olanlarn fiilin
isimlemi ekilleri olduunu sylemi, fiil kii ekleri almadklar
iin bunlara bitmemi fiiller dendiini eklemitik. Kimi dilbilgisi
kitaplarnda bunlar fiilimsi olarak da anlr.
Bitmemi fiiller, tamamlanm bir yarg bildiren cmlelerde ad,
sfat ve zarf ileyiinde bir ye olarak yer alabilirler, ancak
yklem olamazlar:
Gitmek (var), dnmek (yo).

Yazan (baa gelir). Veren (el) aan
(elden hayrdr). Den(in dostu olmaz).
amaynca (omaz).
lmedin (kimse ebed hayt bumaz).
Buna karlk tamamlanmam bir yarg bildiren sz beklerinin

(baml yargnn) yklemi olabilirler. Bu beklerde ise bir
cmlenin btn yeleri yer alabilir:
347
Onu bu hlde grmek (beni zd).

leden sora iddetini arttran (rzgr yznden
oyunarn devm mmkn omad).
Cn madan (huy maz).
Sa bitmedik (yetmin hana gz dikti).
Eve gelmesi ile (mas bir odu).
( Aarm) htra geldike gltklerimiz.
Bir bin harb omada
(mamr omaz) gibi.
Bitmemi fiiller iyelik eki alabilir. Bu durumda bu iyelik eki,
yklemi olduklar baml yargda zne yerini tutar:
h eylediim serv-i hrmn

iindir h eyleyiim, selvi gibi salnan boyun
yzndendir. Gzm cnm
efendim, sevdiim devletli sutnm.
Geleceini nereden bilebilirdim gibi.
Bitmemi fiiller bir isim cmlesinde yklem ad da olabilirler.
Bu durumda da bir addan baka bir ey deildirler.
Fiillerin bu isimlemi ekilleri trldr: adfiil, sfatfiil,
zarffiil.
Adfiiller
Kl, olu ve durumlarn, yani fiillerin ad olan kelimelerdir.

Osmanl Trkesinde Trke btn fiil tabanlarna -mek, -meklik,
-me, ve -i ekleri eklenerek yaplm drt trl adfiil vardr.
Bunlar 6. nitede fiil adlar (adfiiller) bal altnda grmtk:
ama, gelmek, pasanma,

bama, bilmeklik, aama,
ekileme, ba, bini gibi.
Adfiiller tamamlanmam bir yarg bildiren baml bir

cmlede yklem olarak bulunurlar. Bu cmlelere adfiil cmlesi
diyoruz.
348
Osmanl Trkesinde Arapadan alnm fiil adlar, yani

mastarlar, Trkedeki karlklar -me ve -mek ekli fiil adlar olan
kelimelerdir. Bunlar cmlede daha ok ad olarak kullanlmtr.
Bununla birlikte, tpk bir Trke adfiil gibi, bunlarn da baml
bir cmlede yklem olarak yer aldklar ve kendilerine bal
yelerle bir yarg bei oluturduklar grlr:
Yrn ile sohbet (ferdya yarna

ad). Nimete kr (nimeti celb
eder eker). Aza anat (oa
eritirir). zhr- hnere hner
gstermeye (memr oman olduundan) gibi.
Arapa mastarlarn (kl adlarnn) yklemi olduu adfiil
bekleri, Osmanl Trkesinde Trke bir ad gibi, ile ve birle
taklaryla oluan tak beklerinde de grlr:
Ordu Edirne'den mrr ile

(geerek Sofya'ya gidecektir).
ocu mektepten avdet birle (evine gelip .) gibi.
Bunun gibi, Farsa bir adfiil de baml bir cmlenin yklemi

olabilir ve bu cmle bir ad gibi, ile ve birle taklaryla birleir. Bu
tak bei de, Trkenin -erek zarffiil ekiyle yaplm zarffiil
cmlesi yerine kullanlr:
Btn emvl ve
emlkini frht ile (satarak Msr'a azmet etti gitti).
Osmanl Trkesinde asl yaygn olarak kullanlan mastarlar
(kl adlar), Arapa mastarlarn Trke etmek, eylemek, olmak ve
bunlarn edilen ve olumsuz grnleri ile kurduu birleik
fiillerin mastar ekilleridir. eitli adfiil cmlelerinde
kullanlanlar da daha ok bunlardr:
rs- hayret etmek hayret uyandrmak,

tayy- semvt- ul etmeleri yksek
gkleri drercesine amalar, akd-i
meclis-i rahmet eylemelerini rahmet meclisi toplamala-
rn, tertb-i esbb- znet oma
bbnda ss gereleri dzenlenmesi konusunda gibi.
349
Sfatfiiller
Fiilin sfatlam, kavram sfata dnm biimidir. Sz iinde

ileyi bakmndan dier sfatlar gibi adlar niteleyen kelimelerdir:
pimi (a), bildik (adam), gren

(gz), ac (u), aar (su),
oturaca (yer), binecek (at) gibi.
Bunlar da adfiiller gibi edilen ve olumsuz grnlerine

girerler. Adfiillerden ayrlan yanlar, zaman anlatm
tamalardr:
amad (gonca), rkmedik

(davar), sylenmi (sz), yaaca
(kitap) gibi.
Sfatfiiller de tamamlanmam bir yargnn yklemi olurlar. Bu
cmlelere sfatfiil cmlesi deriz.
Bir sfatfiil cmlesi en ok bir bamsz cmlenin yelerinden
birinin sfat olarak i grr:
Vakitsiz ten (horozu) keserler.

gnden beri yanan
(orman) bir trl sndrlemedi gibi.
Sfatfiil cmleleri, tpk bir ad gibi, bamsz bir cmlede bir
zamirin yerini de tutabilir. Bu durumda yaln ya da ekimli
ekilleriyle cmlenin yelerinden biri olur:
Erken aan (yo ar).

Doru syleyeni (douz kyden ovarar).
(bileni), (kuanan).
( Mevlm sabrar versin) yrinden
ayrma. gibi.
Bir sfatfil cmlesi bamsz cmlenin znesi olduunda, onu
adyla deil de eylem niteliiyle tantr. Bu durumda bamsz
cmlede zne, herhangi bir anlatmyla, belirsiz zamir yerindedir:
Minreyi aan (fn hzrar).

o bilen (o yanr) gibi.
350
6. nitede Arapa ve Farsann sfatfiillerinin de Osmanl

Trkesinde ok kullanldn sylemitik. Arapada belli
kalplarla, Farsada ise kimi eklerle fiillerden retilmi bu sfatfiil
anlaml kelimeler, Osmanl Trkesinde byk lde sfat gibi
kullanlmlardr. Bununla birlikte, bu fiilden reme ekillerin,
Trke sfatfiiller gibi, yklem olarak yer aldklar bamsz yarg
bekleri oluturduklar grlr. Bunlar da bir bamsz cmlenin
yelerinden birinin sfat olarak i grr ya da bir ad hkmyle
isim cmlelerinde yklem ismi olarak yer alr:
vf- gencne-i esrr- nihn = gizli

srlarn hazinesini bilen, dhte-i szen-i
diat = dikkat inesiyle dikilmi, nihde-i
zemn-i ubdiyyet = kulluk zeminine serilmi,
rhat-cy-i cihniyn = btn insanlarn rahatln isteyen,
muhy-i snnet-i Ahmediyye = Hz.
Muhammed'in gsterdii yolu canlandran gibi.
Zarffiller
Fiilin belli eklerle yaplm zel ekilleridir. Trkede fiilden

eklerle tretilmi zarflar daha ok zarffiil nitelii tarlar. Adfiiller
ve sfatfiiller gibi isimlemeye pek elverili deildirler. Cmlede
zarf olarak kullanlan bu zel ekiller, bu yzden, adfiiller ve
sfatfiillere gre fiile daha yatkn ve yakndrlar. Sz diziminde
ayr bir ileyileri vardr. Fiilin kavramn ok eitli ynlerden
aklayp snrlarlar, bylece eylemleri (kl ve olular) daha
yakndan belirtip tantrlar. Zamana bal olmamalar ynnden
adfiillere benzerler. ekimsiz fiil olarak ise adfiiller ve sfatfiiller
gibi edilen ve olumsuz grnne girerler.
Zarffiillerin cmledeki ileyilerini, tamamlanm yarglarla
eksik yarglar arasnda saladklar eitli iliki biimlerine gre
nmzdeki yl genie ele alacaz. Bu yzden burada, Osmanl
Trkesinde kullanlm olan ve 3. nitede yaplarna gre
snflanm ekler arasnda yazllarn gsterdiimiz zarffiil
eklerini, anlamdalar ile birlikte, gerektike ksa aklamalar da
koyarak, topluca vermekle yetiniyoruz:
351
1. , -(y)ip:
Yazl dnem sonuna kadar korunmu eklerdendir. Okuma

dilinde dnem boyunca yuvarlak nlyle okunduu, ancak
konuma dilinde XVII. yz yldan balayarak uyumlu sylendii
eviriyazl metinlerden anlalmaktadr. Dnem sonlarnda
yazm da sylenie uygun olarak eitlenmitir:
ap, , bilip, buup, grp.
Anlamda:
-mekle (-mele, -meile); -maa ( -maa, -

maa).
Birleik bir zarffiil ekidir. Mastar ekine ile taks katlarak
yaplmtr:
isyn zuhr etmekle (etmeile) = isyn

zuhr edip, adan liman omaa
(omaa) = adan liman oup gibi.
2. -erek, -(y)erek; -ara, -(y)ara :
baara, aayara, grerek,

isteyerek.
XVI. yz yl metinlerinde bu zarffiil ekinin yuvarlak ekline
rastlanr:
aa-yura.
Anlamdalar:
-ma zere/zre, -mek zere/zre:
Arapadan ve Farsadan alnm mastarlara ile ve birle taklar

katlarak yaplm birleik biimler de bu zarffiilin baka bir
anlamdadr:
mrr ile, avdet birle, frht ile gibi.
352
3. -(y)e, -(y)i:
Osmanl Trkesinde tek ve yaln olarak pek kullanlmamtr.

Canl olarak ift kullanmda ve tasvir fiillerinin yapsnda
grlr:
de aa, gre gre, bile bile,

eke eke; agelmek, leyazma,
diyegrmek, duravarma,
oagelmek, ogelmek, verilegelmek,
seveyrr, seviyrr, geliyrr.
Bu zarffiilin tek olarak da kullanlan eski bir ekli -u, -'dr:
baayu, istey gibi. Tasvir fiillerinde:

diyvirmek, yr-yme-mek gibi.
4. -maszn, -meksizin:
ilve etmeksizin, bilmeksizin.
Anlamdalar:
-madan, -meden:
ne ardna bamadan, o
gemeden.
Bunun -madn, -medin ekli de vardr:
lmedin, bumadn.
5. iken, -ken:
teki zarffiillerden farkl olarak; geni zaman, imdiki zaman,

gelecek zaman ve dolayl gemi zaman kiplerinin 3. tekil kii
ekimli ekillerine gelir:
353
giderken / gider iken, gitmiken /

gitmi iken, gidecekken /
gidecek iken, geleyorken / geleyor iken,
geliyr iken.
Anlamda:
-dm hlde, -diim hlde:
Bunun, sfatfiilin tekil ve oul iyelik ekleriyle ekimlenmi 6

ekli vardr:
, , , ( , , , , , ): , ,
, , , .
6. -dta, -duta ; -dikte, -dkte:
buduta, grdkte.
Anlamda:
Bu zarffiilin anlamda, yukarda geen hlde katlm iyelikli
ekillerin bulunma hli eki alm biimleridir:
-dmda, . , -diimde gibi.
Ayrca ayn iyelikli ekillere vakit ve zamn kelimeleri katlarak

yaplm zarffiil ekilleri de bunlarn anlamdadr:
-dm zamn , -diim vait gibi.
Bu yapda zamn yerinde esn, sra kelimeleri de bulunabilir:
-dm esnda , -diim srada gibi.
7. -da, dua ; -dike, -dke:
Osmanl Trkesinde, bu ekin 3. kii iyelik ekli -dnca,

-diince biimi de kullanlmtr:
mrm oduunca, sarsdnca

gibi.
354
8. , -(y)nca, -(y)ince:
Bu ekle yaplm zarffiillerin Osmanl Trkesinde kavram

vardr:
a. Ardncalk:
Oan evlenince bey odum sanr.
Bu anlatm -dikte ekli zarffiillerin anlatmyla e deerdedir.

Ardncalk anlatm, kimi zaman zorunlu bir ardncalk
durumuna dayanr. O zaman ekin anlatm, -dikten sonra
yapsndaki biime e deer olur:
d mrte
(rveti) ounca tabdir ki adlet mezda ar.
b. Zamanca Durum:
Firenk
cn snca susar, Trk cn snca o syler.
Bu anlatm -dikte ve -dike eklerinin anlatmna etir.
c. Snrlan:
Kavramnda sre iinde gerekleme bulunan bir eylemin
baka bir eylemin sona eri anna dek uzandn, o eylemin
ncesinde balayp da bittii na kadar srdn anlatr.
Ekin Osmanl Trkesinde bu anlatmdaki kullanl eskidir:
Yemek yemei temm edince

ap rdar. bir kimseye
doyunca tam yedirmek gibi.
Snrlay kavram ardncalk kavramnn zdddr. Bu yzden
ekin bu anlatm -mezden evvel eklinin anlatmna yaklar.
Anlamdalar:
-ca, -icek:
Osmanl Trkesinde ok kullanlm olan bu ekin anlatm -

ince ve -dikte'nin anlatmlarna yakndr. Ardncalk ve
zamanca durum yannda, sonu anlatr. Bir eylemin
gereklemesiyle ya da gereklemesinden sonra meydana
gelen/gelecek eylemi bir doal sonu olarak bildirir:
355
Hisr feth oca ibtid nce

ezn ounur. Hattn
gelicek sen de beni muma ararsn gibi.
-dm gibi, -diim gibi:
Onu grdm gibi tandm.
-mesiyle, masya; -mesi birle; -d birle,

-dii birle:

Bu merkebi kimse amaz demesiyle hoca zten
ben de onu satma iin getirmedim demi.
imzlendgi birle alye beyz
bayraar dikilp gibi.
, + , ,
duyar duymaz, gelir gelmez,

grr grmez gibi.
9. , -(y)ncaya adar, -(y)inceye adar.
Yukarda geen -(y)ince eki gibi snrlan anlatr:
Seni lnceye adar seveceim.

Venedik'ten tiryk
panzehir gelinceye adar Hind'de dam yan helk eder.
Anlamda:
-(y)esiye adar/dek/dein:
Sen gelesiye dein aham our.
356
10. , -(y)eli:
Sen bu yerden gideli seni

syler baa daar, Ben grmeyeli
o amsz.
Bunun bir de -(y)eliden beri biimi vardr. Bunun da Osmanl
Trkesinde -(y)elden ve -(y)elden beri gibi farkl kullanlar
grlr:
Bu evi harb oas

ere varadan beri daha arnm doymad.
11. -dtan sora, -dikten sora:
At andtan sora ahr

apsn apar.
Beni orutan ldkten sora cehenneme gitmek
deil, hibir yere gitmemektir.
12. -meden, -madan; -meden evvel, -

madan evvel; -mezden, -mazdan; -mezden
evvel, -mazdan evvel:
Gn domadan neler doar.

Suya varmadan paaar sar.
Girmezden evvel acan dn.
Ay vurumazdan derisi satmaz.
Aadaki fiil tabanlarna -me, -memek, i, -en, -mi, -ecek, -dik, -

dike, -diince, -dikte, -ince, -medin, -meden, -ip, -erek, -icek
eklerini katarak bu fiillerin adfiil, sfatfiil ve zarffiil ekillerini
Osmanl alfabesiyle yaznz:
sevil-, bekle-.
357
EKML FLLER
Fiil tabanlarnn zaman ve kii ekleri alm ekillerine ekimli
fiiller diyoruz. Sz iinde bir yargy tamamlad iin bu
durumdaki fiil bitmi fiil adn alr.
Osmanl Trkesinde, ou Arapa ve Farsadan olmak zere,
yabanc dillerden alnma ok sayda isim vardr. Buna karlk
fiiller Trke aslldr. Edebiyat dilindeki, kimi zaman btn
kelimeleri Arapa ve Farsa olan cmlelerde bile en azndan bir
yardmc fiil bulunur ve -deyim yerindeyse- cmlenin mill
niteliini korur.
Bir ekimli fiil bamsz bir yarg bildiren cmlenin yklemini
oluturur. Bu ileyiiyle cmlenin kurucu yesi her zaman bir
fiildir.
Fiil tabanlarnn birden ok ve trl trl kavramlar vardr.
ekimli bir fiil zaman ve kii eki aldnda tad kavramlara
yeni iki kavram yklenmi olur. Bu iki kavram ekimli bir fiilin
ayrlmaz, artdr. Bunlara ek olarak, ekimli fiillerde kiiye bal
say kavram bulunur. Tekil iin ek yoktur. oul ise bir ekle
belirtilir. Eke oul kavram katan ekle birlikte oluan ekil, oul
1., 2., 3. kii eki diye anlr:
sever-iz, sever-siz, sever-si-iz,

sevdi-k, sevdi--iz, sevecek-siz,
sevecek-si-iz, sevecek-ler gibi.
ekimli fiillere eklenen baka bir kavram da tarz'dr. Fiiller bu

kavram birleik ekimlerde kazanrlar. Bunlar da anlatma
(hikye), sylenti (rivayet) ve art kavramlardr.
Eklerin Sras
Bir fiilin basit bildirme ekiminde bu kavramlar katan ekler u

sra iinde gelir: zaman ekleri + kii ekleri + say ekleri. Birleik
ekimlerde ise sra bugn genel olarak zaman + tarz + kii + say
biimindedir. Ancak, aadaki rnek ekimlerde grlecei gibi,
Osmanl Trkesinde baz kiplerde zaman ve tarz eklerinin farkl
sralan durumlar da bulunmaktadr:
sevdimdi sevdiydim, sevdiysem

sevdimse gibi.
358
Ayrca 3. kii oullarnda da sra deiebilmekte, yani oul eki

-ler tarz ekiyle yer deitirmektedir:
baarmar, baararm gibi.
Bu ekleri alm fiiller bitmi fiil sayldklarndan, bitmi fiil

meydana getirmek iin fiil tabanlarna sz konusu eklerin trl
biimlerini getiririz. Bylece elde ettiimiz rneklerin her biri bir
bitmi fiil rneidir. Yaptmz bu ileme ise fiil ekimi diyoruz.
Fiillerde Zaman
Her kl ve olu bir zaman iinde gerekleir. Buna fiilin zaman

diyoruz. ekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kl ve oluun
hangi zaman parasnda gerekletiini anlatr. Bu yzden bu eki
de zaman eki olarak adlandrrz.
Zamann blmlenmesi konumann iinde getii na gredir.
Konuan iin o n imdiki zamandr. Gemi ve gelecek de onun
ncesi ve sonrasdr. Zamann bu trl blmlenmesi, aslnda
kesin snrlara dayanan, salt bir ayrmdr. Ama ekimli bir fiilde
zaman kavram olduka esnektir; kl ve olularn gerekleme
biimleri, tarzlar ile znenin davran biimleri ve eilimlerini
yanstan trl anlatmlar gerekleme zamanna da yansr;
dolaysyla ekimli bir fiilin zaman kesin snrlarla ayrlm
belirli zaman dilimleri iine sokulamaz. Ayrca dilin gelime
sreci iinde fiil zamanlarnn hem snr, hem de anlatm gelime
yoluyla eitlendii gibi, deimeye de urayabilir. Aada
vereceimiz ekim rneklerinde, Osmanl Trkesinde kip
eklerindeki zaman geililiklerine, ayrca deiik anlatmlara
ksaca deinilecektir.
Fiillerde Kii
ekimli fiillerde zaman kavramndan sonra bulunmas gerekli

ikinci kavram kii kavramdr. Her kl ve olu bir kiiye bal
bulunur; dolaysyla bitmi bir fiil, kl ve oluun bir zaman
iinde gereklemi olmas yannda, mantk bakmndan da bir
kimse tarafndan gerekletirilmi olduu fiildir. te bu
ileyiteki ekler kii ekleridir. Kii ekleri, zamirlerde olduu gibi;
syleyen, sylenen ve sz geen olmak zere 1., 2. ve 3. kiileri
bildirir.
Trkede kii ekleri iki kaynaktan gelir: a) kii zamirleri ; b)
iyelik ekleri.
Fiil ekiminde 1. ve 2. kiiler her zaman ekli olur; 3. kii ise
ou zaman eksizdir. Bu yzden yklemi olduklar cmlede tam
359
bir yarg olumas iin bir zne (isim snfndan bir kelime)
bulunmas gereklidir:
O yapt. Ali deyecekmi. im yanyor. Kedi trmaam.
Aam odu gibi.
Trkede kii ekleri gemiten bugne birok deimeye
uramtr. Osmanl Trkesinde de bu deimeler srm,
nceki dnemden gelen kimi ekiller byk lde deiiklie
urayarak, dnem sonunda bugnk ekiller ortaya kmtr.
Osmanl Trkesindeki kii eklerini yzyllara gre deien
ekilleriyle iki ble ayrlm olarak vereceiz.
a. Zamirlerden Gelen Kii Ekleri

Bunlar i- fiilinin (isim fiilinin) geni ve dolayl gemi zamanlar
ile dier kiplerin gemi zaman, art ve emir dndaki, yani geni
zaman, imdiki zaman, gelecek zaman, dolayl gemi zaman,
istek ve gereklik ekimlerinde kullanlan kii ekleridir:
, gzel-em, gzel-im, gzel-mi-em, gzel-

mi-im, grr-em, grr-in, grr-m,
grecek-im, baayr-m, greyor-um
gibi.
Tablo 9.1 XVIII.-XX. yz yl XVI.-XVII. yz yl

Zamirlerden Gelen Kii
Ekleri ( seyrek) -m, -um, -im, -am, -em, -m, -um, -im, - m;
-m;
( seyrek) -am, -em;
-(y)m, -(y)um, -(y)im, -(y)m
( seyrek) -m, -im;
-(y)am, -(y)em, -(y)m, -(y)um,

-(y)im, -(y)m;
-in (seyrek)
-sn, -sun, -sin, -sn -sn, -sun, -sin -sn;

(seyrek)
360
(Yalnz isim fiilinin geni zamannn 3. tekil kiisinde)
-dr, -dur, -dir, -dr -dur, -dr, -dr, -dir;
-dr, (seyrek)
-z, -uz, -iz, -z; , , -z,-iz;
-(y)z, -(y)uz, -(y)iz, -(y)z -z (seyrek);
-z, -iz, -uz, -z;
-(y)z, -(y)uz, -(y)iz, -(y)z
-sz, -suuz, -siiz, -sz , ( seyrek) -sz, -siz;
-suuz, -sz, -sz,
-siiz
(Yalnz isim fiilinin geni zamannn 3. oul kiisinde)
-drar, -durar, -dirler, -ardur, -lerdr;
-drler -ar, -ler
b. yelik Eklerinden Gelen Kii Ekleri

Bunlar isim fiilinin gemi ve art ekimi ile dier fiillerin gemi
zaman ve art ekimlerinde kullanlan kii ekleridir:
gzel idi-m, gzel-di-m, gzel ise-m,

gzel-se-m, a-d-m, sev-di-m, a-sa-m,
sev-se-m gibi.
361
Tablo 9.2
XVIII.-XX. yz yl XVI.-XVII. yz yl
yelik Eklerinden
Gelen Kii Ekleri m m
,k , -k
z, -uz, iz,z uz, -z, -z, -iz
ar, -ler ar, -ler
sim Fiili ve ekimi
simleri fiilletirdii iin isim fiili, fiillerin btn birleik

ekimlerinde yardmc fiil olarak yer ald iin ana yardmc fiil
(cevher fiil) de denilen i- fiilinin belirli bir anlam yoktur, ancak
bir durum fiili olarak bir durumda bulunuu anlatr. Kk erimi,
ekler hlinde kalm olmakla birlikte, bugn bile gerek yazda,
gerekse konumada i-di, i-mi, i-se biimlerinde varln gsterir.
Osmanl Trkesinde bu eklememi biimlerle d, m gibi yar
eklemi biimlerin kullanm daha yaygndr.
Bu fiilin 4 kipi vardr. Hepsi bildirme tarznda olan bu kipler
unlardr: geni zaman, gemi zaman, dolayl gemi zaman,
art.
Geni zaman ve dolayl gemi zaman ekimlerinin 1. ve 2.
kiilerinde zamirlerden gelen kii ekleri, 3. kiilerde ise dur-
fiilinin geni zaman ekli gvdesi durur'un ekleen biimi olan
kullanlr. Dolayl gemi ekiminin 3. kii tekil ve oullarnda
Osmanl Trkesinde de ek her zaman kullanlmaz:
imi, imitr / imitir; imiler,

imilerdr / imilerdir gibi.
Gemi zaman ve art ekiminde kullanlan kii ekleri ise
iyelik eklerinden gelmektedir:
idim, ise gibi.
362
sim fiilinin 4 ekiminde de kii eklerinin gelimesi dier

fiillerin ekimindeki kii ekleri gibidir; dolaysyla asl zerinde
durulmas gereken, bu fiilin kknn ekimlerdeki durumudur.
Osmanl Trkesinde gerek isimlerle olan 4 basit ekimde,
gerekse fiillerle birlikte birleik ekimlerde kullanldnda i-'nin
nceki dnemde grlen dme eiliminin, bylece de ekimin
ekleme durumunun srmekte olduu grlr. Bununla birlikte bu
eilimin yn ve derecesi, vezne bal kullanm gereklerinden
tr manzum metinlerden izlenemez. Harekeli mensur metinlerle
eviriyazl metin verileri deerlendirildiinde ise, hem yaz
dilinde, hem de konuma dilinde ekleme ynndeki eilimin
dnem boyunca giderek yaygnlat; ancak eklememi, yar
eklemi ve tam eklemi biimlerin bir arada kullanld
grlr:
hasta imi, hastaym, hastaym,

grr idi, grridi, grrd, baser imi,
baserimi, basermi, gelse idi,
gelseyidi, gelseydi, gelecek imi,
geleceimi, gelecekmi gibi.
Yukarda zamirlerden gelen kii ekleri tablosunda i- fiilinin

geni zaman ve dolayl gemi zaman ekimlerinde tam eklemi,
daha dorusu ekler hline dnm biimleri verilmiti. Aada
geni zaman dndaki 3 kipin ekimleri, yz yllar iindeki
kullanm biimlerine gre, yazllaryla birlikte iki blk hlinde
verilmektedir:
Tablo 9.3
Gemi Zaman
idim; / idm;
-dm, -udum, -idim, -dm; / idm, idim;
, -(y)dm, -(y)udum, - -dum, -idm, -dm, -idim,

(y)idim,
-udum, -dm;
-(y)dm;
, -(y)dum, -(y)idm, -
-(y)dm, -(y)dum, -(y)dim, (y)dm,
363
-(y)dm; -(y)udum, -(y)idim, -(y)dm;
-dm, -dum, -dim, -dm -(y)dum, -(y)dm, -(y)dm,
-(y)dim;
-dum, -dm, -dm, -dim
idi; / id;
-d, -udu, -idi, -d ; / id, idi;
-(y)d, -(y)udu, -(y)idi, -du, -id, -d, -udu,
-(y)d; -idi, -d;
-(y)d, -(y)du, -(y)di, -(y)du, -(y)id, -(y)d,
-(y)d; -(y)udu, -(y)idi, -(y)d;
-d, -du, -di, -d -(y)d, -(y)du, -(y)di,
-(y)d;
-d, -du, -di, -d
idi; idi;
-d, -udu, -idi, -d; -d, -idi, -udu, -d;
-(y)d, -(y)udu, -(y)idi, -(y)d, -(y)udu, -(y)idi,

(y)d;
-(y) d;
-(y)d, -(y)du, -(y)di, -(y)d;
-(y)d, -(y)du, -(y)di, -(y)d;
-d, -di, -du, -d
-d, -du, -di, -d
364
-d, -udu; / -du, -d, -udu;
-d, -du; -du, -d;
-(y)d, -(y)udu; -(y)du, -(y)d, -(y)udu;
-(y)d, -(y)du; -(y)du, -(y)d;
idik, dk; / -idk, -idik, -dk;
-(y)idik, -(y)d; -(y)idk,-(y)idik, -(y)dk;
-(y)dik, -(y)d; -(y)dk, -(y)dik;
-dik, -dk -dik, -dk
idiiz; / idz;
-dz, -uduuz,-idiiz, / idz, idiiz;
-dz; -duuz, -idz, -dz,

-(y)dz, -(y)uduuz, -uduuz, -idiiz, -dz;
-(y)idiiz, -(y)dz; -(y)duuz, -(y)idz,
-(y)dz, -(y)duuz - -(y)dz,(y)uduuz, (y)idiiz,
(y)diiz, -(y)dz;
-(y)dz;
-dz, -duuz, -diiz, -dz
-(y)dz, -(y)duuz,
-(y)diiz, -(y)dz;
-dz, -duuz, -diiz, -dz
idiler; , idiler;
-dlar, -idiler, -uduar, -dlar, -idiler, -uduar,
-dler; -dler;
-(y)dar, -(y)uduar, -(y)dar, -(y)uduar,
365
-(y)idiler, -(y)dler, -(y)idiler, -(y)dler;
-(y)dar, -(y)duar, - -(y)dar, -(y)duar, -(y)diler,

(y)diler, -(y)dler; -(y)dler;
-dar, -diler; -dar, -diler;
-ar idi, -ler idi; -ar idi, -ler idi;
-ard, -lerdi -ard, -lerdi
Tablo 9.4
Dolayl Gemi Zaman
imiim; imiem, imiim;
-mm, -umuum,-imiim, imiim;
-mm; -mam,-mm, -umuam,

-(y)mm, -(y)umuum, -umuum, -imiem, -imiim,
-mem, -mm;
-(y)imiim, -(y)mm;
-(y)mam, -(y)mm,
-(y)mm, -(y)muum,
-(y)umuam, -(y)umuum,
-(y)miim, -(y)mm;
-(y)imiem,-(y)imiim,-
-mm, -muum,-miim, (y)mem, -(y)mm;
-mm -(y)mam, -(y)mm,
-(y)muam, -(y)muum,
-(y)miem, -(y)miim, -(y)mem,
-(y)mm;
-mam, -miem, -mm,
-muum,-miim, -mm
366
imisin; / imisin,
-msn, -imisin, / -msn, -imisin,
-umusun, -msn; -umusun, -msn;
-(y)msn, -(y)imisin, / -(y)msn,
-(y)umusun, -(y)msn; -(y)imisin,
-(y)msn, -(y)musun, -(y)umusun, -(y)msn;
-(y)misin, -(y)msn; / -(y)msn,
-msn, -misin, -musun, -(y)musun, -(y)misin,

-(y)msn;
-msn
/ -msn, -misin,
-musun, -msn
imitir; imitr, imitir;
-mtr, -umutur, -imitir, -mtr, -umutur, -imitir,
-mtr; -mtr;
-(y)mtr, (y)umutur, -(y)mtr, -(y)umutur,
-(y)imitir, -mtr; -(y)imitir, -mtr;
-m, -imi, -umu, -m; -m, -imi, -umu, -m;
-(y)m, -(y)imi, -(y)umu, -(y)m, -(y)imi, -(y)umu,

-(y)m;
-(y)m;
-(y)m, -(y)mi, -(y)mu,
-(y)m, -(y)mi, -(y)mu,
-(y)m;
-(y)m;
-m, -mu, -mi, -m
-m, -mi, -mu, -m
367
imiiz; / imiiz;
-mz, -umuuz,-imiiz, -mz, -umuuz, -imiiz,
-mz; -mz;
-(y)mz, -(y)muuz, -(y)mz, -(y)muuz,

-(y)miiz, -mz -(y)miiz, -mz
-(y)mz, -(y)muuz, -(y)mz, -(y)muuz,

-(y)miiz, -(y)mz; -(y)miiz, -(y)mz;
-miiz, -muuz, -miiz, -mz, -miiz,-muuz,

-mz -mz
imisiiz; imisiz;
-msz, -imisiz, imisiiz;

-umusuz, -msz;
-msz, -imisiz,
-(y)msz, -umusuz, -msz;
-(y)umusuuz, -(y)imisiiz,
-(y)msz; -msz, -umusuuz,
-(y)msz, -(y)musuuz, -imisiiz, -msz;
-(y)misiiz, (y)msz; -(y)msz, -(y)imisiz,

-msz, -musuuz, -(y)umusuz, -(y)msz;
-misiiz, -msz -(y)msz,-

(y)umusuuz, -(y)imisiiz,
-(y)msz;
-(y)msz, -(y)misiz,
-(y)musuz, -(y)msz;
-(y)msz, -(y)musuuz,
-(y)misiiz, (y)msz;
-msz, -misiz, -musuz,
368
-msz;
-msz, -musuuz,
-misiiz, -msz
imilerdir; imiler; imilerdr, imilerdir;
-mardr, -umuardr, imiler;
-imilerdir, -mlerdir; -mardr, -umuardr,

-(y)mardr, -imilerdir, -mlerdir;
-(y)umuardr, -(y)imilerdir, -(y)mardr,
-(y)mlerdir;
-(y)umuardr, -(y)imilerdir,
-mar, -umuar, -imiler,
-(y)mlerdir;
-mler;
-mar, -umuar, -imiler,
-(y)mar, -(y)umuar,
-mler;
-(y)imiler, -(y)mler;
-(y)mar, -(y)umuar,
( y)mar, -(y)muar,
-(y)imiler, -(y)mler;
-(y)miler, -(y)mler;
-(y)mar, -(y)muar,
-mar, -miler;
-(y)miler, -(y)mler;
-ar m, -ler imi;
-mar, -miler;
-arm, -lermi
-ar m, -ler imi;
-arm, -lermi
369
Tablo 9.5
art
isem; isem;
/ -sam, -usam,-isem, / -sam, -usam, -isem,
-sem; -sem;
-(y)sam, -(y)usam,- (y)isem, -(y)sam, -(y)usam,- (y)isem,
-(y)sem; -(y)sem;
-(y)sam, -(y)sem; -(y)sam, - (y)sem;
-sam, -sem -sam, -sem
ise; ise;
/ -sa, -usa,- ise, / -sa, -usa,- ise,
-se; -se;
-(y)sa, -(y)usa,-(y)ise, -(y)sa, -(y)usa,-(y)ise,
-(y)se; -(y)se;
-(y)sa, -(y)se; -(y)sa, -(y)se;
-sa, -se -sa, -se
ise ise;
/ -sa, -usa, -ise, -se; / -sa, -usa, -ise, -se;
-(y)sa, -(y)usa, -(y)ise, -(y)sa, -(y)usa, -(y)ise,
-(y)se; -(y)se;
-(y)sa, -(y)se; -(y)sa, -(y)se;
-sa, -se -sa, -se
370
isek; isek;
/ -sa, -usa; / -sa, -usa;
-(y)isek, -(y)sek; -(y)isek, -(y)sek;
-(y)sek; -(y)sek;
-(y)sa, -(y)usa; -(y)sa, -(y)usa;
-(y)sa; -(y)sa;
-sek; -sek;
-sa -sa
iseiz; isez, iseiz;
/ -saz, -usaz, / -sauz,-usauz,

-iseiz, -seiz;
-saz, -usaz, -iseiz, -seiz;
-(y)saz,-(y)usaz,
-(y)sauz, -(y)isez;
-(y)iseiz, -(y)seniz;
-(y)saz,-(y)usaz,
-(y)saz, -(y)seiz;
-(y)iseiz, -(y)seiz;
-saz, -seiz
-(y)saz, -(y)seiz;
-saz, -seiz
iseler; iseler;
/ -saar, -usaar, -iseler, / -saar, -usaar, -iseler,
-seler; -seler;
/ -(y)saar, -(y)usaar, / -(y)saar, -(y)usaar,
-(y)iseler, -(y)seler; -(y)iseler, -(y)seler;
371
/ -(y)saar, -(y)seler; / -(y)saar, -(y)seler;
-saar, -seler -saar, -seler
-arsa, -lerse -arsa, -lerse
uru, ya, ince, an isimlerine yaplarna uygun

ekleri ekleyerek geni zaman kipindeki ekimlerini yaznz.
rnek ekimler
Yukarda verdiimiz kii eklerinden zamir kaynakl olanlar i-

fiilinin geni zaman kipinde btn isimlere dorudan gelerek
onlarn bir isim cmlesinin yklemindeki ekimli biimlerini
oluturur. Buna karlk hem zamir, hem iyelik kaynakl ekler
btn fiillerin bildirme tarzndaki ekimlerinde yalnzca kii
ekleri olarak zaman eklerinden sonra yer alr:
gzel-im, hasta-sn, kenrda-(y)z, evde-

ler, gel-di-m, bil-ir-sin, ver-mi-iz, iste-
yr-ler gibi.
Yine yukarda daha sonra verdiimiz i- fiilinin 3 kipinin
ekiminde yer alan eklememi, yar eklemi ve ek hlindeki
biimlere gelince, bunlar btn isimlerin hepsi bildirme tarzn-
daki 3 kipinin (gemi, dolayl gemi, art) ekim biimlerini
olutururken, btn fiillerin birleik ekimlerinde ise, anlatma,
sylenti ve art tarzlarn oluturan ekim biimlerinin zaman ve
kii kavramlarn karlayan eklerdir:
gzel-dim, gzel idim, yo-mu,

o-udu, var-sa, gel-ecek idi, gel-
ecek-ti, bul-ur-musun, iste-r-se,
iste-r ise gibi.
Grld gibi; ister kelime halinde ( idi, imi, ise

gibi), ister yar eklemi ( -d, -(y)m, -(y)ise gibi)
olsun, isterse eklerden ibaret bulunsun ( -d, -m, -se
gibi), btn ekimlerde bunlar, eklendikleri isim ve fiillerin kaln-
ince, dz-yuvarlak sradan olularna, nsz ya da nl ile
bitmelerine gre Osmanl Trkesindeki btn eitlenmeleriyle
tablolarda yer alm bulunmaktadr. Bunlar trl yaplardaki isim
372
ve fiillere getirerek rnek ekimler oluturabiliriz. Aada, tek

ekim kalbnda rnek ekimler verilmekle yetinilecektir. Bu
rnek ekimleri vermekteki amacmz, Osmanl Trkesi dne-
minde kullanlm kip eklerini ve ekimlerdeki kimi farkllklar
gstermektir.
1. Geni Zaman
Geni zamann bildirme kipi aslnda basit ya da belirsiz imdiki

zaman kipi saylr. Ancak Trkede eskiden beri gemi, imdiki
ve gelecek zaman iine alan kaplayc bir zaman anlatmna sahip
olmutur. Kullana gre gereklik de anlatr. Meninski, Viguier
gibi yabanc gramer yazarlar imdiki ve gelecek kipi saymlardr.

Bildirme
atarm baaram, baarm
atarsn baarsn
atar baar
atarz baarz
atarsz baarsz
baarsz, baarsuuz
atarar baarar
373
Tablo 9.7
atardm baardum/baardm
Anlatma
atard baardu/baard
atard baard
atard baardu / baard
atardz baarduuz/baardz
atarard baarard,
baardar
Tablo 9.8
atarmm baarmam, baarmm
Sylenti
atarmsn baarmsn
atarm baarm
atarmz baarmz
atarmsz baarmsz,
baarmsz
atarmar, baarmar,
atararm baararm
374
Tablo 9.9
atarsam baarsam
art
atarsa baarsa
atarsa baarsa
atarsa baarsa
atarsaz baarsaz
atarsaar, baarsaar,
atararsa baararsa
2. Srekli imdiki Zaman
Srmekte olan bir kl ve oluun zamann bildiren bir kiptir. Bu

yzden srekli imdiki zaman kipi de denir. XVI. yz yl iinde,
sre iinde gerekleme bildiren bir fiil olan yri-/yr- tasvir
fiilinden gelimitir. Meninski (1680) bu kip ekinin ekleme
aamalar ve XVII. yz yldaki kullanmyla ilgili nemli bilgiler
verir. Bu yzylda geliimi tamamlanm, srekli imdiki zaman
eki durumuna gelmi, kullanl yaygnlaarak geni zamann
imdiki zaman anlatmnn yerini almtr:
yri-(y)r > yrr > -yr.
Ancak kaln ve ince sradan tabanlara uyumsuz ve tek ekilli

olarak, yalnzca -yr olarak gelmektedir.
sev-e-yr, ba-a-yr, a--yr, syle-

yr, para-yr, yri-yr, uy-yr, ou-
yr gibi.
Ayrca ekleen bu ekimli fiilin yar eklemi ve baka tasvir
fiilleri yannda sreklilik anlaml bir tasvir fiili olarak kullanl
da devam etmektedir:
geliyriyr (< gel-i+yri-(y)r), geliyrr gibi.
375
Meninski bu son biimlerin okumu kimseler tarafndan ve daha

ok metinlerde kullanldn kaydeder.
rneklerde de grld gibi, iki fiili balayan zarffiil bu yz
yllarda -a-, -e, -, -i olarak gelebilmektedir. Bununla birlikte,
daha ok, -ar, -er geni zaman ekini alan fiillerde -a ve -e; -ur, -r
ekini alanlarda ise - ve -i gelmekte olduu grlr:
ba-ar, ba-a-yr, gel-r, gel-i-yr gibi.
Viguier (1790)'de yalnzca -yor olarak grlen ek, kaln sraya

atlam bu tek biimiyle yine uyum dnda kalmaktadr.
Eklemede gei aamasn gsteren biimler ise bu yz ylda
artk kullanlmamaktadr.
Tablo 9.10
Bildirme
atayorum baayrm,
baayrrm
atayorsun baayrsin
atayor baayr
atayoruz baayrz
atayorsuuz baayrsiz,
baayrsz
atayorar baayrler
376
Tablo 9.11 atayordum baayrdm

Anlatma
atayordu baayrd
atayordu baayrd
atayordu baayrdk
atayorduuz baayrdz
atayorduar, baayrdler,
atayorard baayrlerdi
Tablo 9.12
atayormuum baayrmiem,
Sylenti baayrmem
atayormusun baayrmisin,
baayrmsn
atayormu baayrmi, baayrm
atayormuuz baayrmiz,
baayrmz
atayormusuuz baayrmisiz,
baayrmsz
atayormuar baayrmiler,
baayrmler
377
Tablo 9.13 atayorsam baayrsem

art
atayorsa baayrse
atayorsa baayrse
atayorsa baayrsek
atayorsaz baayrseiz
atayorsaar baayrseler
3. Gemi Zaman

Bildirme
attm batum/batm
att batu/bat
att bat
att batu/bat
attz batuuz/batz
attar batar
378
Tablo 9.15
attmd batum/batm idi,
Anlatma
bat idm/idim
attd, batu/bat idi,
attyd bat id/idi
attyd bat idi
attyd batu/bat idi,
bat idk/idik
attydz bat idz/idiiz
attard bat idiler,
batar idi
Tablo 9.16
atmtm bamtum/bamtm
Sylenti
atmt bamtu/bamt
atmt bamt
atmt bamtu/bamt
atmtz bamtuuz/bamtz
atmtar, bamtar
atmard
379
Tablo 9.17
attysam bat isem,
art
attmsa batum/batm ise
attysa bat ise,
batu/bat ise
attysa bat ise
attysa bat isek,
batu/bat ise
attysaz bat iseiz,
batuuz/batz ise
attysaar bat iseler,
batar ise
4. Dolayl Gemi Zaman

Tablo 9.18
Bildirme
atmm bamam/bamm
atmsn bamsn
atmtr, bamtur/bamtr,
atm bam
atmz bamuz/bamz
atmsz bamsz,
bamsz
atmar bamardur /
bamardr
380
Tablo 9.19
atmtm bamtum/bamtm
Anlatma
atmt bamtu/bamt
atmt bamt
atmt bamtu/bamt
atmtz
bamtuuz/bamtz
atmard bamard,
bamtar
Tablo 9.20
atmmm
Sylenti
atmmsn
atmm
atmmz
atmmsz
atmmar
381
Tablo 9.21
atmsam bamsam
art
atmsa bamsa
atmsa bamsa
atmsa bamsa
atmsaz bamsaz
atmarsa bamarsa
5.1. Gelecek Zaman
Osmanl Trkesinde gelecek zaman anlatm iin birden ok ek

kullanlmtr. Bunlardan, daha sonra istek kipi eki olan -a,-e ile -
iser nceki dnemin gelecek zaman ekleridir. Ancak bunlar, XVI.
yz yl boyunca ve XVII. yz yl iinde de, giderek azalan lde
olmak zere, gelecek zaman anlatml ekler olarak
kullanlmlardr. -aca, -ecek daha sonra ortaya km bir ektir.
Ayrca geni zaman ve imdiki zaman kipleri ile -se gerek
biiminin de gelecek zaman anlattn eklemeliyiz. Emir tekil ve
oul ekimli biimleri saylan seveyim ve sevelim de aslnda
gelecek zaman anlatr.

Bildirme
atserim baserem/baserim
atsersin basersin
atser baser
atseriz baseriz
atsersiiz basersiz
atserler baserler
382
Tablo 9.23
atserdim baserdm/baserdim
Anlatma
atserdi baserd/baserdi
atserdi baserdi
atserdik baserdk/baserdik
atserdiiz baserdz /
baserdiiz
atserdiler, baserdiler,
atserlerdi baserlerdi
5.2. Gelecek Zaman
Tablo 9.24
Bildirme
atacam baacam (seyrek),
baacam
atacasn baacasn
ataca baaca
atacaz baacaz
atacasz baacasz,
baacasz
atacaar baacaar
383
Tablo 9.25
atacatm baacaktum/baacatm
Anlatma
atacat baacaktu/baacat
atacat baacakt
atacat baacaktu/baacat
atacatz baacaktuuz/baacatz
atacatar baacaktar
Tablo 9.26
atacamm baacamam /
Sylenti
baacamm
atacamsn baacamsn
atacam baacam
atacamz baacamz
atacamsz baacamsz,
baacamsz
atacamar baacamar
384
Tablo 9.27
atacasam baacasam
art
atacasa baacasa
atacasa baacasa
atacasa baacasa
atacasaz baacasaz
atacasaar baacasaar
6.1. Kesin Gereklik
Bir kl ve oluun gereklemesinin kesin olarak gerekliini

(lzumunu), daha dorusu kiinin bir kl ve oluu
gerekletirmek zorunda olduunu anlatr.

Bildirme
/ atmaym bamauyam/bamayam/
bamaym
atmasn bamausn/bamasn
atma bamaudur/bamadr
atmayz bamauyuz/bamayz
atmasz bamausz/bamasz
bamausz /
bamasz
atmadrar bamaudurar /
bamadrar
385
Tablo 9.29
atmaydm bamau/bama
Anlatma
idm/idim
atmayd bamau/bama
id/idi
atmayd bamau/bama idi
atmayd bamau/bama
idk/idik
atmaydz bamau/bama
idz/idiiz
atmaydar bamau/bama
idiler
Tablo 9.30
atmaymm bamau/bama
Sylenti
imiim
atmaymsn bamau/bama
imisin
atmaym bamau/bama imi
atmalymz bamau/bama
imiz/imiiz
atmaymsz bamau/bama
imisiz;
bamau/bama
imisiiz
atmalymlar bamau/bama
imiler
386
Tablo 9.31
atmaysam
art bamau/bama isem
atmaysa bamau/bama
ise
atmaysa bamau/bama ise
atmaysa bamau/bama
isek
atmaysaz bamau/bama
isez / iseiz
atmaysaar bamau/bama
iseler
6. 2. Salt Gereklik
Henz gereklememi, ama gereklemesi dilenen ya da

beklenen bir kl ve oluun gerekli olduunu anlatr; baka bir
deyile, yakn ya da uzak gelecekte gereklemesi dilenen ya da
beklenen bir eylemin aslnda gerekliini ne karp vurgulayan
bir anlatm vardr. Bu yzden, yukarda da belirttiimiz gibi,
gelecek zaman kiplerinden saylr.
Tablo 9.32
Bildirme
atsam gerek basam gerek
atsa gerek basa gerek
atsaz gerek basaz gerek
atsaar gerek basaar gerek
387
Tablo 9.33
atsam geredi
Anlatma
atsa geredi
atsa geredi
atsa geredi
atsaz geredi
atsaar geredi
Tablo 9.34
atsam geremi
Sylenti
atsa geremi
atsa geremi
atsa geremi
atsaz geremi
atsaar geremi
6.3. Niyetli Gereklik
Niyete bal bir gereklik; baka bir deyile, bir kl ve oluun

gerekletirilmesine karar verme gerekliini anlatr.
388

Bildirme
atma gereim
atma gereksin
atma gerektir,
atma gerek
atma gereiz
atma gereksiiz
atma gerektirler
7.1. stek

Bildirme
ataym baam
atasn baasn
ata / atsn baa
atalm baavz/baayiz
atasz baasz
atalar, atsnar baaar
389
Tablo 9.37
ataydm baaydum/baaydm
Anlatma
atayd baaydu/baayd
atayd baayd
atayd baaydu/baayd
ataydz baayduuz / baaydz
ataydar baaydar
7.2. stek
stek kipinin, XVI. ve XVII. yz yllarda, bulay ki ve nola ki

katksyla anlatm pekitirilmi bir ekli de kullanlmtr:

Bildirme
bulay ki baam;
nola ki baam
bulay ki
baasn
bulay ki baa
bulay ki
baavz/baayiz
bulay ki
baasz
bulay ki baaar
390
Tablo 9.39
/ bulay ki
Anlatma
baaydum/baaydm
bulay ki baaydu/
baayd
bulay ki baayd
bulay ki baaydu/
baayd
bulay ki
baayduuz/baaydz
bulay ki baaar
idi
8. Dilek-art

Bildirme
atsam basam
atsa basa
atsa basa
atsa basa
atsaz basaz
atsaar basaar
391
Tablo 9.41
atsaydm basaydum/basaydm
Anlatma
atsayd basaydu/basayd
atsayd basayd
atsayd basaydu/basayd
atsaydz basayduuz/basaydz
atsaard basaard
9. Emir
Tablo 9.42
at ba,
bal,
ba a
atsn basun/basn
atalm baalum/baalm
at, atz bau/ba
atsnar, basunar/basnar
ataar
392
zet
Fiillerin dildeki ve kelime snflar iindeki yerini belirleyebilmek

Fiiller kl, olu ve durum bildiren kelimelerdir. Fiillerin tadklar
anlamlar, karladklar kavramlar ve sz iinde kurduklar ilikiler
isimlere gre ok farkldr. Trke fiilleri tabanlarndan -mek ekiyle
yaplm adlarla adlandrrz, bunlara mastar deriz. Trkede bir fiil
taban yaln hliyle ancak emir kipinin 2. kiisinde grlr. Bunun
dnda Trke bir fiil taban ekimsiz olarak kullanlamaz, kii ve
zaman kavramlarna balanmadan sz iinde asl ileyiini yerine
getiremez, bir bamsz cmlede yklem olamaz.
Osmanl Trkesindeki ekimsiz ve ekimli fiil ekillerini

tanyabilmek
Fiil tabanlarnn zaman ve kii ekleri alm ekillerine ekimli fiiller
diyoruz. Bir ekimli fiil bamsz bir yarg bildiren cmlenin yklemini
oluturur. Bu ileyiiyle cmlenin kurucu yesi her zaman bir fiildir.
ekimsiz fiiller ise fiilin isimlemi ekillerdir; fiil kii ekleri
almadklar iin bunlara bitmemi fiiller de denir. Kimi dilbilgisi
kitaplarnda bunlar fiilimsi olarak da anlr. Bitmemi fiiller,
tamamlanm bir yarg bildiren cmlelerde ad, sfat ve zarf ileyiinde
bir ye olarak yer alabilirler, ancak yklem olamazlar. Buna karlk
tamamlanmam bir yarg bildiren sz beklerinin (baml yargnn)
yklemi olabilirler. Bu beklerde ise bir cmlenin btn yeleri yer
alabilir. Fiillerin bu isimlemi ekilleri trldr: adfiil, sfatfiil,
zarffiil.
ekimli fiillerde zaman ve kii eklerinin Osmanl Trkesindeki

farkl biimleriyle gelime aamalarn izleyebilmek.
Her kl ve olu bir zaman iinde gerekleir. Buna fiilin zaman
diyoruz. ekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kl ve oluun hangi
zaman parasnda gerekletiini anlatr. Bu yzden bu eki de zaman
eki olarak adlandrrz. Dilin gelime sreci iinde fiil zamanlarnn hem
snr, hem de anlatm gelime yoluyla eitlendii gibi, deimeye de
uramtr. ekimli fiillerde zaman kavramndan sonraki ikinci kavram
kii kavramdr. Her kl ve olu bir kiiye bal bulunur; dolaysyla
bitmi bir fiil, mantk bakmndan da bir kimse tarafndan
gerekletirilmi olduu fiildir. te bu ileyiteki ekler kii ekleridir.
Trkede kii ekleri gemiten bugne birok deimeye uramtr.
Osmanl Trkesinde de bu deimeler srm, nceki dnemden gelen
kimi ekiller byk lde deiiklie urayarak, dnem sonunda
bugnk ekiller ortaya kmtr.
393
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki fiillerden hangisi srerlik bildirir?

a.
b.
c.
d.
e.
2. Aadaki fiillerden hangisi geilidir?

a.
b.
c.
d.
e.
3. Aadaki fiillerden hangisinin ats ettiren grnndedir?

a.
b.
c.
d.
e.
4. Aadakilerin hangisinde sfatfiil eki vardr?

a.
b.
c.
d.
e.
394
5. , -(y)ip zarffiilinin anlamda aadakilerden

hangisidir?
a. - , -
b. -
c. -
d. -, -
e. - , -
6. ifadesinin anlamda aadakilerden hangisidir?
a. gzelin
b. gzelim
c. gzelsin
d. gzeldir
e. gzellik
7. ifadesinin nitelii aadakilerden hangisidir?
a. fiil+geni zaman+sylenti+tekil birinci kii

b. fiil+srekli imdiki zaman+sylenti+tekil birinci kii
c. fiil+geni zaman+sylenti+oul birinci kii
d. fiil+gemi zaman+sylenti+oul birinci kii
e. fiil+srekli imdiki zaman+sylenti+ oul birinci kii
8. ifadesinin nitelii aadakilerden hangisidir?
a. fiil+gelecek zaman+anlatma+oul birinci kii

b. fiil+gelecek zaman+anlatma+tekil birinci kii
c. fiil+art+geni zaman+anlatma+ oul birinci kii
d. fiil+art+anlatma+oul birinci kii
e. fiil+art+gemi zaman+oul birinci kii
395
9. Aadakilerden hangisi salt gereklik kipinin ikinci kii

ekimidir?
a.
b.
c.
d.
e.
10. Aadakilerden hangisi emir kipinin tekil ikinci kii

ekimidir?
a.
b.
c.
d.
e.
396
1. d Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden

okuyunuz.
2. e Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
3. a Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
4. c Yantnz doru deilse ekimsiz fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
5. a Yantnz doru deilse ekimsiz Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
6. b Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
7. e Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
8. a Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
9. a Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
10. e Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 1
a. atr-ma, biimlen-mi, ayr-, sprlme-mi, artr-an,
beenil-en, yal-aca, piiril-mi, ara-, dayan-maz.
b. a--tr-ma, biimle-n-mek, ayr--ma, spr-l-me-mek,
ar--tr-ma, dayan--ma, ya--ma, pi-ir-il-mek, ara--
ma, dayan--ma.
397
Sra Sizde 2
Sra Sizde 3
uru-(y)am/uru-(y)um
uru-sn, uru-sun ,
uru-dur
uru-(y)uz
uru-sz, uru-suuz ,
uru-durar
ya-am, ya-m
ya-sn
ya-tur, ya-tr
ya-uz/ya-z
ya-sz, ya-suuz/ya-sz /
ya-turlar/ya-trar
398
ince-(y)em/ince-(y)im
ince-sin
ince-dr/ince-dir
ince-(y)z/ince-(y)iz
incesiz, ince-sz/ince-siiz
ince-drler/ince-dirler
aln-am, aln-m
aln-sn
aln-dur, aln-dr
aln-uz/aln-z
aln-sz, aln-suuz/aln-sz
aln-durar/aln-drar

stanbul.
399
10
Amalarmz
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke son taklarla alnt n ta-

klar ve bunlarla yaplm tak beklerini tanyacak, ilikilendirme yn-
leri asndan birbirleriyle olan denklikleri aklayabilecek,
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke ve alnt balamlar yaz-
llaryla topluca tanyp deerlendirecek,
sim snfndan kelimeler olarak nlemlerin yerini belirleyecek, Osman-
l Trkesinde kullanlm olan ok sayda nlemi yazllaryla tanya-
bileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
bekleme ve Tak bei
liki Nitelii
Ekleme Eilimi
Balama likisi
Seslenme
Duyu ve Duygu Sesleri
erik Haritas
GR
TAKILAR
BALAMLAR
NLEMLER
400
Kelime Snflar V:
Taklar, Balamlar
ve nlemler
GRfi
Bundan nceki 4 nitede isim snfndan kelimeler olan adlar, sfatlar,
zamirleri, zarflar ve ayr bir kelime snf olan fiilleri ele aldk; balca ya-
p zellikleri, eitlilikleri ve yazllaryla Osmanl Trkesinde onlar ta-
ntmaya altk. Bu nitede baka bir kelime snf oluturan edatlar ele
alacak, bu snf iindeki trler olarak taklar, balamlar ve nlemleri yi-
ne balca zellikleri, eitleri ve yazllar ile greceiz.
TAKILAR
Bal bana kavramlar olmayan, isim snfndan kelimelerden sonra gele-
rek onlar sz iinde baka unsurlarla ilikilendiren kelimelerdir. leyile-
ri bakmndan isim ekimi eklerine benzerler, bu yzden de ou kez yer-
lerini bir ekim eki alabilir. ki kavram arasnda kurduklar ilikinin niteli-
ini belli eden anlatmlar da hemen hemen ekim eklerinin anlatmna
denk der. Bu yzden birlemede istedikleri ekim ekinin anlatmna
aklk getiren, onu pekitiren bir ileyite grnrler.
Taklar ekim ekleriyle olan bu yaknlklar yznden eklemeye ei-

lim gsterirler. Sk sk geici eklemeye urarlar, uyumlara uymak gibi
ek davran gsterirler. Bu yzden kimileri syleyite meydana gelen
bu durumu yanstan biimlerde takldklar isme bititirilerek de yazl-
mtr.
Taklar kendilerinden nceki isimle birlikte bir bek oluturur. Bu

bee tak bei diyoruz. Tak bekleri sz iinde sfat, oklukla da zarf
hkmnde bulunurlar; bylece bir sfat ve zarfn stlenebilecei btn
grevleri stlenirler.
401
Taklarn en nemli zellii geldikleri adn belli ekim
durumlarnda bulunmasn istemeleridir. Buna gre de yaln, ilgi,
ynelme ve ayrlma durumlarndaki adlara gelilerine gre
snflandrlrlar.
Yaplar bakmndan taklar: 1. Kk (asl) Taklar; 2. Tremi
Taklar olarak iki ble ayrabiliriz. Kk taklar sayca azdr.
Tremi taklar isimlerden ekim ekleriyle, fiillerden zarf-fiil
ekleriyle yaplmlardr. Her ikisi de sz iinde ileyi
bakmndan aslnda zarftr. Demek ki zarflar ayn zamanda tak
olarak kullanlan kelimelerdir. Baka bir deyile ou taklar
aslnda zarf olup bir isimden sonra geldiklerinde tak yerine
gemi olurlar. Bu iki ble ek olarak, bir de tak ileyiinde yer,
yn, a adlarnn 3. kii iyelik ekli biimleri vardr: alt, st,
, ard, dibi, arkas, aras, kat, zeri, vati, ii, d, ba, sou
gibi. Bunlar ardna takldklar adlarla belirsiz adtakm
olutururlar: aa at, ehir d, aya
st, ahm vati gibi. Bu adtakmlar da bir tr tak
beidir. Bunlar ad olarak kullanldklar gibi, sfat ve zarf olarak
da kullanlrlar. Bir de bu tr tak beklerinin ynelme, bulunma
ve ayrlma durumunda biimleri vardr. Bunlarda da ekim eki
katlm bu belli kelimeler birer tak ileyiindedir: aa
atnda, ya boyundan, ehir dna,
Ah atnda gibi. Bir tak bei tabanna dayanan bu yeni tak
beklerinin hemen hepsi zarf olarak kullanlr. Bunlarn dnda
Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm ok sayda
tak da kullanlmtr.
Taklar da zamirler gibi yazllar kalplam kelimelerdir.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan taklar birleme srasnda
istedikleri durum ekine gre blmlenmi olarak veriyoruz.
Adlar Yaln Durumda, Birtakm Zamirleri se lgi

Durumunda steyen Taklar
ile
Genel olarak ardna takld kelimeden ayr yazlr: aa ile,

alem ile, bunu ile, benim ile gibi. Konuma
dilinde bir ek gibi nl uyumu kanunlarna uyar, sylenii
eitlenir. O zaman yazl da syleniine uygun biimler alr:
adam-a, a-a, sn-a, dost-ua,
sz-le, para-ya, gece-yile gibi. nszle biten
402
kelimelerden sonra bandaki nls drlm olarak da

sylenir, o zaman da bir ek gibi uyumlu gelir: sersemlikle,
selmetle, ocua, zora, benimle, gibi.
Bununla birlikte nlyle biten kelimelere geldiinde y ile
balanr, bu da henz tam eklemediini gsterir: aaya,
eliyle, giceyle, ktyle gibi.
Osmanl Trkesi dneminin balarnda nceki dnemin

devam olarak gsterme zamirlerinin oullarnn ilgi durumuyla
birletii rnekler grlr: buarua, bunarua,
anarua gibi. Ayrca kim zamirini de ilgi durumunda ister:
kimile gibi.
Bu tak eskiden beri bir ek gibi deerlendirilmi ve ayn

ileyiteki birle, bile, birlikte, berber ve maan taklaryla bir
yandan ileyii belirtilmi, bir yandan da bilelik anlatm
pekitirilmitir: senile berber, bunua
birlikte, ou ile bile, cmle tevbii ile
maan gibi.
in, iin
Osmanl Trkesinde son zamanlara kadar uyumsuz sylendii

anlalmaktadr. Bu yzden biimindeki yazl olduka
yenidir. Genel olarak ayr yazlmtr: aa in,
kim in, ne in, benim in gibi. Ancak ile
gibi bandaki nls drlerek de kullanlmtr. Bununla
birlikte bu kullanm konuma dilinden ok yaz dilinde, zellikle
de iirde kelimeyi vezne uydurma gerekliinden ileri gelir:
senin gibi. Bu durumlarda uyuma girmez: ann gibi.
3. kii iyelik ekli kelimelere y ile balanmas, eklemede gei
aamasnda bulunduunu gsterir: aasyn,
bayn gibi.
Fiil adlar ile birlikte kullanldnda ama bildirir. Arapadan
alnt ama anlam da bulunan ecl ile kurulmu belirsiz
adtakmnda bu anlam pekitirici olarak yer almtr:
harc vermemek ecli in gibi.
403
gibi, tek ve ileyie denkleri
gibi ve tek nitelike (vasfa) benzerlik karlatrmas

taklardr. Bunlardan tek olduka az kullanlmtr.
Katldklar adlarla yaptklar bekler cmle yesi olarak daha ok
hl ve tarz bildiren zarflardr. Sfat olarak da kullanlabilirler.
Adlar ve zamirlerle birlemeleri ile ve in gibidir:
kmiller gibi, z gibi, benim gibi, sizi
gibi, unu gibi, kimi gibi, neni gibi,
anlar gibi, anlar gibi, and-i
mkerrer tek nebat ekeri gibi.
Arapadan alnm / misilli/misill kelimesi de bu

dnemde tak ileyiiyle gibi yerine kullanlmtr: bu
misilli (demler/adamlar) gibi.
Ayrca yine Arapa emsl, misl, misl ve

male cins, tr kelimeleri ile Farsa mnend gibi
kelimesi de belirsiz adtakmlarnda 3. kii eki alm biimleriyle
benzerlike karlatrma iin gibi yerine kullanlmtr:
deiz misli (asker), bunu emsli (avid
kurallar), sel mnendi (at) , sicim
malesi (ip) gibi.
adar (okuma dilinde: ader) ve ileyie denkleri
Arapa bir kelime olup l anlamndadr. Yaln adlarla

birletiinde nitelike (miktarca) karlatrma ilikisi kurar:
deirmen ta adar, zerre adar gibi.
Arapada adar'la ayn anlamda olan midr kelimesinin

belirsiz ad takm kalbnda tamlanan olarak bulunduu 3. kii ekli
biimi midr ( teehhd midr ettehiyyt
duasn okuyacak kadar zaman, ksa srede gibi) ile yine Arapa
rtbe, derece ve mertebe kelimeleri de ayn
karlatrma ilikisi iin kullanlm tak ileyiinde kelimelerdir.
ve anlatmca denkleri olan bu tak ileyili kelimelerin
gsterme ve soru zamirleriyle kurduklar tak bekleri l
404
zarflar ya da l sfatlar olarak kullanlr: bu adar,

u midr, ol rtbe, ol mertebe, ne
derece gibi.
ire
inde, arasnda anlamlarnda yer bildiren bir takdr. leyie

bulunma durumu ekine benzer. Az kullanlm, dnem sonunda
kullanmdan dmtr: dery ire, ravza
bahe ire gibi.
zre/zere
Zengin kavramlar olan yer gsteren bir takdr. Kurduu bekler

daha ok yer ve nicelik zarflar olarak ok kullanlmtr:
ba zre (gtrmek), aya zre/zere (durma),
hareket zre/zere (olma), det zere,
elem zre gibi. Bunun yannda vechile (< vechi+ile) de
ayn kavramlar yanstan bir tak gibi i grmtr:
hulsa vechile gibi.
ar
Tek bana zarf olarak da kullanlr. Uyum srecinde yazl

eitlenmitir: , , : deiz ar,
iki ap ar gibi.
Ynelme Durumunda Ad steyenler
Bunlar zaman ve yer yn (mekn) bakmndan snrlay ilikileri

kurarlar, dorudan karlatrmalar yaparlar. Ynelme ekinin
anlatt yneli, ztlk, uygunluk gibi anlatmlar pekitirmeye
veya ak duruma getirmeye yararlar. Balcalar unlardr:
gre (: aa gre, dediine gre),

nispet ( aa nispet), nispeten (: aa
nispeten)
/ ar (: alaya ar), mubil (:

aa mubil),
405
doru (: ehre doru),
dek (: bzra dek), dein (: Bursa'ya

dein, bu zemna dein),
/ yan (: ehre yan), arb (:

ehre arb),
gelince (: bu zemna gelince=gelinceye

kadar), varnca (: Budin'e varnca=varncaya
kadar),
arlk (: ) , baarak (: aa
baara),( : aa ramen), binen (: aa
binen),
dir (: dn geceye dir).
Ayrlma Durumunda Ad steyenler
Kurduklar iliki ekin kendi anlatmlarna uygun olarak daha ok

zaman, yer ve yn bakmndandr. Ayrca ekin bildirdii anlam
pekitirmeye ve kesinletirmeye yararlar. Sebep, sonu, ayrkslk
gibi ilikileri de gsterirler:
ce (: senden ce), din (:

senden din), evvel (: bundan evvel),
muaddem (: bundan bir sene muaddem),
sora (: benden sora),
beri (: eherden/ehirden beri),
te (: eherden/ehirden te),
yoar (: senden yoar),
/ aaa (: senden aaa),
406
yaa (: eherden/ehirden yaa, benden

yaa),
tara (: ilden tara), dar (:

evden dar),
/ ieri (: eherden/ehirden ieri),
/ baa (: bundan baa), ayr (:

bundan ayr), mad (: bundan
mad),
itibren (: u ndan itibren),
dolay (: bundan dolay), tr (:

senden tr).
Buraya kadar verilmi olan rnekleri bir de kendiniz yazarak yaz

almas yapnz. Bu alma ayn zamanda Osmanl Trkesi
metinlerini okurken karlaacanz bugn kullanlmayan taklar
tanyp bellemenize yardmc olacaktr.
Belirsiz Ad Takmlarnn Balca Yer Yn, Bilelik,

Birliktelik, Grelik Durumu Ekleri Almasyla Biimlenen
Taklar
Bunlar belirsiz adtakm kalbnda, tamlanan olarak yer yn,

zaman, a, iliki bildiren kelimelerden birinin bir tak ileyiiyle
yer alarak bir tr tak bei oluturduu belirtme beklerinde 3.
kii iyelik ekli bu unsurlarn ynelme, bulunma, ayrlma ekleri
alm biimleridir. Bunlar da birer tak ileyiindedir ve tak
bekleri kurarlar: ala altnda, yal boyundan,
eher/ehir dna, Allh atnda gibi. Cmlede
hepsi zarf grevinde bulunan bu beklerdeki bu tak ileyili
kelimelerden Osmanl Trkesinde kullanlm balcalar
unlardr:
stne, stnde (: iskemle stnde

gibi), zerinde, zerine fevnda,
407
altna, altnda, altndan, tahtnda

altnda,
yanna, yannda, yanndan,
yannda,
ne, nde, nden
iine, iinde, ierisinde, dernunda,

dhlinde,
tanda, dnda, tarasnda,

darsnda, hricinde, brnunda dnda
ardnda,
/ arsnda,
mubilinde/mbilinde,
mubelesinde/mbelesinde
yanmda, atnda, tnda, nezdinde,
evresine, evre yanna, etrfna,

etrfnda,
yalsnda (: Tuna yalsnda), te

yaasnda (: stanbul'un te yaasnda),
ortasnda, miynnda, arasnda,

beyninde arasnda, mbeyninde arasnda
nde, huzrunda,
tesinde, tesinden, ilerisinde,
bandan (: eme bandan),
dibine,
408
arasna, arasnda
tarafndan,
handa,
yoluyla,
eliyle,
srasyla,
dolaysyla, sebebiyle,
gereince, mutezsnca
boyunca gibi.
Yukardaki taklarla yaplm u tak beklerini yaz almas

olmak zere Osmanl alfabesiyle yaznz.
iskemle zerinde, yol zerine, Sultn yanna, asker ne, rma
iine, demler iinde, Tuna'nn te yaasnda, her iki incini
arasnda, ab altndan, hal arasnda, seni handa, kendi
eliyle, nehir yoluyla, bir yl boyunca, nn mutezsnca, yl
mitrnca.
Arapa ve Farsa n Taklar
Arapa ve Farsann n taklar Trkenin yer yn bildiren

ynelme, bulunma ve ayrlma eklerinin ve son taklarnn
karlklardr. Bunlar Trkede bamsz unsurlar olarak
kullanlmam; ou cmlede zarf hkmndeki birleik yaplarda
yer almtr. Aada bunlar anlamlar ve Trkedeki karlklar
ile gsterilecek, bu arada kimi yazl zelliklerine deinilerek
rneklendirilecektir.
Arapa n Taklar
Bunlarn bir bl kk tak, bir bl ise tak gibi kullanlan

zarflardr.
409
a. Kk Taklar
Bunlarn bir bl tek harften ibarettir. nne geldii
kelimeye bititirilerek yazlr:
bi- :
Trkede karl ou kez bulunma (-de) eki ve ile, iin,

yannda taklardr. Yeminde iin, adna anlamn verir:
bi'l-ittif ittifakla, bi-nefsih kendisi, kendi
kendine, bil-cmle hep, hepsi, btn, bi'l-aks
tersine
li- :
Trkede karl iin, dolay, tr, gerei, yznden,

tarafndan gibi sebep bildiren taklardr: li-muharririh
yazar tarafndan, li-maslahatin iten tr, i
gerei. Zamirlerden nce le- okunur: leh ona, onun iin
gibi.
t:
Yemin sz olarak Allh kelimesi nne getirilir. Karl

iin, adna'dr: tallhi
v:
Bu da yemin sz olan vallhi kelimesinde iin anlamyla

kullanlr: .
Bir bl ise adlarla bitimez, ayr yazlr:
al- :
Karl -ce, -den, zre, zerine, sebebinden, ar, gre gibi

ek ve taklardr: al adri't-ta gcne gre,
gc yettiince, ale's-sabh sabahtan,
ale'l-de det zre, olageldii gibi, olduu gibi, sradan,
ale'l-afle gaflet zre, gfilce, fark ettirmeksizin.
410
an :
-den, -den tr, iin gibi ek ve taklara karlktr: an

arb yakndan, ok gemeden, an asdin bile
isteye, kastl olarak, an sammi'l-alb
yrekten. iten, itenlikle.
bil- :
Birleik bir takdr (bi+l). Trkenin -siz ekine karlktr:

bil-sebeb sebepsiz. Trkenin -siz ekli sfatlarnn
zarf olarak kullanl gibi, bu n takyla yaplm kelimeler de
zarf olarak kullanlr.
f- :
Trkede karl -de eki ve iinde, arasnda taklardr:

fi'l-haa gerekte, fi'l-v olduu gibi, nasl
olmusa yle.
il- :
Karl -e ynelme eki ve beklemede bu eki isteyen adar

taksdr: ile'l-n bu na kadar, ile'l-ebed
ebede kadar.
min- :
Trke karl daha ok sebep anlatmyla -den ekidir. Bu eki

isteyen sora, beri, tr, dolay gibi taklarla da karlanr:
bin bad bundan sonra, min klli'l-vch her
ynden, her bakmdan, min cihetin bir cihetten,
bir sebepten tr.
maa :
Trke ile taksnn karldr: maa't-teessf

teessfle, vah vahdiyerek, maa ile maaile,
aileyle, evce.
411
b. Tak Gibi Kullanlan Zarflar

Bunlar tak ileyiinde kullanlan yer yn, a, birliktelik
gsteren kelimeler, daha dorusu zarflardr. Trkenin belirsiz
adtakm kalbndaki tak beklerinde, ayn kavramlar
gsteren kelimelerden birinin bir tak ileyiiyle ynelme,
bulunma, ayrlma ekleri alm biimlerine denktir. Bu tr tak
bekleri de cmlede zarf olarak kullanlmtr.
bad sonra :
Trkede karl ayrlma durumu isteyen sora taksdr:

bade'z-zevl gne battktan sonra, bade's-
selm selmdan sonra, min bad sonra, artk.
fev st:
Trkenin bir tr tak beindeki stnde, zerinde,

stnden taklarna karlktr: feva'l-de olaann
zerinde, allagelenin dnda.
taht alt:
Anlamca Trkenin belirsiz adtakm kalbndaki tak

beklerindeki alt, altnda, altndan taklarna etir:
tahte'l-ala kale alt, kale altnda.
abl n:
Karl +den durumunu isteyen ce taksdr:

able'd-duhl girmezden nce, able't-trh
tarihten nce
ind yan, kat:
Trkedeki yannda, atnda, nezdinde gibi taklara karlktr:

inda'llh Allah katnda.
led yan, kat:
Trkenin -de ekine, ayrca yannda, katnda taklarna

karlktr: lede'l-vusl vardkta, ulatkta.
412
Yukarda verilmi olan rneklerde tak beklerini oluturan iki

kelimenin arasnda elif ve lm harflerinin yer aldn fark
etmi olmalsnz. Bu iki harfe Arapada belirtme edat
anlamnda tarif harfi (harf-i tarf) denir. Adlara belirlilik
kazandran bu edatn ( elif)'i (daha dorusu hemze'si), grld
gibi, hibir rnekte okunmam; ( lm)' ise, kimi rneklerde l
okunmu, kimi rneklerde ise bunun yerini takdan sonraki
kelimenin ilk sesi almtr: ale'l-de, ama ale's-sabh gibi. Edatn
(hemze)'sinin okunmamas genel bir kuraldr. ( lm)'nn kimi
zaman okunmamas ise Trkedeki nsz benzemesine benzer
bir benzemeyle ilgilidir. Buna gre Arap alfabesi harfleri iki
ble ayrlmtr. Belirtme edatnn lm'nn okunmad harflere
gne harfleri (ems harfleri = hurf'-emsiyye), okunduu
harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurf'l-kameriyye)
denir. Gne ve ay harfleri aada gsterilmitir.
Gne Harfleri:
Ay Harfleri:
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa kurall belirtme

beklerinde (ad takmlar ve sfat takmlar ile birleik sfat
ileyiinde yaplarda) bu belirtme edatnn bulunmas, bu kelime
beklerinin doru okunmas bakmndan nemlidir.
rneklerde dikkatinizi ekmesi gereken bir durum da bugnk
alfabe ile verilmi yazllarnda iki iaretin ( ' ve - ) kullanlm
olmasdr. lki asl taklar ve tak gibi kullanlan kelimelerden
sonra, ikincisi ise benzetii ve benzemedii durumlarda
belirtme harfinden sonra konmutur. Bu iaretler, 4. nitede de
belirttiimiz gibi, metni dzenlemeye yarayan yardmc
iaretlerdir. Osmanl Trkesi metinlerinin bugnk alfabeye
aktarlmasnda bu tr iaretleme yaygn bir uygulamadr. Bu
uygulama Arapa belirtme beklerinde de yaplacaktr.
Aadaki rnekleri gne ve ay harflerine gre seslendiriniz ve

ayrc iaretleri kullanarak yaznz.

413
Farsa n Taklar
Farsann n taklar da Osmanl Trkesinde ancak yer aldklar

birleik kelimelerde bulunur. Bunlarn bir bl kk tak, bir
bl ise tak gibi kullanlm olan zarf ileyiinde kelimelerdir.
a. Kk Taklar
Bunlar Trkenin ad ekimi eklerine ve kimi taklarna karlk
gelir. Bu yapdaki kelimeler Osmanl Trkesinde ad, sfat ve
zarf olarak kullanlmtr:
b- ( = ile, -e, -li) :
b-huss zellikle, bilhassa, b-var

vakarl, oturakl, ar bal, b-tahrrt yazyla.
be- ( = ile, -e ) : Bitiik yazlr:
be-nm naml, nl, be-cidd gayretli.
ber- ( = zre, zere, zerine, zerinde, stnde) :
ber-minvl-i merh akland zere.
b- (= -sz) : Bitiik yazlr:
b-re aresiz, zavall, b-gnh gnahsz.
der- ( = iinde, iine, -de) :
der-n o anda, hemen, der-kenr kenar

yazs; kucaklama, der-niym knnda, kn
iinde.
ez ( = -den) :
ez cn dil cangnlden, ez-her cihet

her ynden, ez-ber gsten, iten, bellemi
olarak, okuyarak deil de zihinden.
414
/ n-, ne- ( = -siz) :
n-dn bilgisiz, kaba, n-mtenh

snrsz, usuz bucaksz, nevmd ( < ne+md)
umutsuz gibi.
t ( = kadar, dek, dein) :
t-key ne zamana kadar, t-ebed ebede

kadar. Daha ok be- ile birlikte kullanlmtr: t
be-sabh sabaha kadar.
ayr baka, kendisi olmayan, yle olmayan: Arapadr.

Farsada adtakm (isim tamlamas) kalbndaki belirtme
beklerinde belirtilen (tamlanan) olarak yer almtr. Bunlar
aslnda Trkenin ayrlma durumu isteyen baka zarfyla
yaplm tak beklerine karlktr:
ayr-i dil adalete uygun olmayan, ayr-

i muayyen belirsiz, nitelenemez, ayr-i
mstamel kullanma gelmez, kullansz.
b. Tak Gibi Kullanlan Zarflar

Bunlar da Trkenin yukarda tandmz yer yn, zaman, a
bildiren kelimelerine ynelme, bulunma ve ayrlma ekleri
getirilerek yaplm taklarna benzerler. Onlarn bir belirsiz
adtakmnn sonunda yer alarak tak bekleri oluturmas gibi,
tak bekleri olutururlar. Bu tak bekleri de kurulua
Trkenin adtakmna benzer. Ancak Farsa kurall bu ad
takmlarnda bunlar Trkedekinin tersine olarak nce gelir.
Bunlarn ou cmlede zarf ileyiindedir:
dern, endern ( = iinde) :
dern- hne ev ii, (ez- -den ile birlikte:)

ez dern- hne evden.
brn ( = dnda, darya) :
brn- b ba dnda.
415
pes ( = arkasnda, arkasndan, ardnda, ardndan) :
pes-i perde perde arkasnda, perde ardndan.
p ( = nnde, -de) :
p-i pdih padiah nnde, der-p nde,

nce.
zr ( = altna, altnda) :
zr-i zemn yer alt, yer altnda.
c. n Tak Olarak Kullanlan Adlar

Farsada kimi adlar da bir n tak ileyiiyle kullanlmtr.
Bunlarla yaplm birleik kelimelere de Osmanl Trkesinde
yer verilmitir. Bunlarn kimi zarf, kimi ise adtakm
kalbndaki bir tak beinde tak ileyiindedir. Balcalar
unlardr:
bb kap (= konu, husus) :
der-bb hakknda, der-n bb bu konuda.
bery iin (=yznden, sebebiyle. Farsa

tamlama kalbnda tamlanan olarak) :
bery-i Hud Allah iin, bery-i maslahat

i sebebiyle.
cihet yn, taraf ( = iin. +den anlatmnda ez- ile

birlikte tamlanan olarak) :
ez-cihet-i yznden, sebebinden.
hakk ( der- ile birlikte adtakmnda tamlanan olarak) :
der hakk- hakknda.
416
rneklerde grdnz gibi, Farsada n taklarla yaplm tak

beklerinde takdan sonra ayrc iaret olarak ksa izgi (tire)
kullanlmtr. Osmanl Trkesi metinlerinin bugnk alfabeye
aktarlmasnda bu uygulama da yaygndr. Aada verilmi olan
bugn kullanmakta olduumuz kelimeleri okuyunuz ve bu iareti
kullanarak bugnk harflerle yaznz:
BALAMLAR
Sz iinde iki kelimeyi, ayn grevde iki cmle yesini ya da iki
cmleyi balayan kelimelerdir. ou tek olarak kullanlr, ancak
ikili kullanlanlar da vardr.
Trkede balamlarn ou yabanc aslldr. nceki dnemde
ve yerine kullanlm olan ta, dah da Osmanl Trkesi
iinde yerini yabanc karlklarna brakmtr.
Balamlar baladklar kelime ve sz bekleri arasnda
kurduklar ilikilere, kavramlar ve dnceleri birletirme ve
btnletirme ynlerine, yaplarna, ayrca kaynaklarna gre
deiik balklar altnda blmlere ayrabiliriz. Ancak imdilik
gerekli olan bunlarn Osmanl Trkesinde kullanlm olanlarn
topluca grmek ve onlar kalplam yazllaryla tanmaktr.
nmzdeki yl birleik cmle tiplerini ele aldmzda her birini
zellikle kurduu iliki/ilikiler asndan yakndan tanyacaz.
Aada bu dnemde kullanlm olan balamlar Trke ve
yabanc asll olmalarna gre iki blm hlinde alfabe srasyla
topluca verilmektedir.
Trke Asll Balamlar
Bunlar Trke asll bir ve birden ok kelimeden ya da Trke ve

alnt birden ok kelimeden olumu olabilir. Birden ok
kelimelik olanlarn karklar Trkede retildii ve yalnz
Trkede kullanld iin bunlara da Trke balamlar arasnda
yer veriyoruz:
417
anca,
andan ayr,
an in/iin,
andan mad,
andan tr,
bile,
, bolay ki umulur ki, olur ki, ola ki,
n kim,
bu hlde ki halbuki,
de, de de
eer kim,
ile,
gerek gerek, gerek gerekse,

gerekse gerekse,
ha ha,
haan, haan kim,
hl bu ki,
hemn kim ne zaman ki, -diinde,
hemn tek yeter ki,
her ne adar,
418
imdi,
ister ister,
ise,
aan, aan kim,
kim,
nasl ki,
ne vatn
ne vat ki,
nite ki,
nite kim,
ol ecilden,
ol sebepten,
t hadd ki o derecede ki, o dereceye kadar ki
t kim,
tek yeter ki, el verir ki,
yine
yohsa, yosa
Yabanc Asll Balamlar
Hepsi Arapa ve Farsadan alnmtr. Osmanl Trkesinde hem

ve ne gibi ikili kullanlanlar da olmutur.
419
ale'l-huss zellikle,
bel belki,
bel ki,
bin ber-n buna binen, bundan tr, yle ki ,
binen al-zlik ona gre, buna gre,
binn aleyh,
n nki, mademki,
n ki,
eger/eer
egerne/egerni yoksa, deilse
egeri/eeri her ne kadar,
egeri ki/eeri ki
emm/amm,
er eer,
fe-emm ama, lkin,
feat /faat,
fi'l-haa gerekten de
gh/kh gh/kh
gh gh,
ger eer,
geri,
420
geri ki,
gerne/gerni yoksa, deilse
hh hh ister ister
hatt,
hem, hem hem,
hemn ki,
hod ayn, de,
ill,
kez
ki,
lkin,
lk ancak,
lkin lkin, fakat, ancak,
maa m-fh mamafih,
mdm ki,
meger/ meer,
ne ne, ne ne de,
nihyet,
nihyet,
pes,
yet,
421
t ki,
ve, v, u,
v gerekte, aslna baklacak olursa,
vat ki ne vakit ki,
ve ill,
veger ve eer, eer,
velev,
velev ki,
velk ancak, velkin,
ver eer,
verne/verni yoksa, eer deilse,
ve yhod,
v,
y, y y, y yhod,
yhod,
yan
zr,
zr ki.
422
Aadaki msra ve beyitleri Osmanl alfabesiyle yaznz ve

ilerinde geen balamlar gsteriniz:
Hem mey imez hem gzel sevmez demiler hana
Olur bir gn msid rzgr emm/amm zemn ister
Temm oldu gzellik sanma rn ile Leyl'da

Nie Leyl bulunur erlik emm/amm olmatr
Gh olur urbet vatan gh vatan urbetlenir

Epsem ol kim nk bed bhde hal olmu deil
epsem ol: sus, konuma

nk bed: iyi ve kt
bhde: bouna, bo yere
Gh vuslat gh frat byledir deb-i felek

frat: ayrlk
deb-i felek: felein, yani aln yazsnn kanunu (deb: hemze
ile)
Sylenir dilde meseldir el iin olma sefl

Ne vas ol ne vekl ol ve ne bir ahsa kefl
Balamlar zerine Notlar

Balamlar kurduklar iliki trne, anlatmlarna, iki cmleyi belli
bir iliki ile birbirine balarken cmlelerden hangisinin banda
yer aldklarna, kurduu ilikide iki yargdan birinin tekine
baml olup olmamasna gre blmlere ayrlabilir. Onlar btn
bu ynleriyle nmzdeki yl cmle tiplerini ele aldmzda
yakndan tanyacak, rneklerini greceiz.
8. nitede ilinti zamirleri ki ve kim'den sz ederken bunlarn
ayn zamanda balam olarak da kullanldklarn belirtmitik.
Osmanl Trkesinde ki ve kim'in Farsadan alnm cmle
tiplerinde bir balam ileyiiyle ayr ve nemli bir yeri vardr. Bu
cmleleri nmzdeki yl btn eitleriyle gzden geireceiz.
423
Yazda tek harfle, ( vav) ile yazlan sralama balam Arapa

aslldr, bu dilde yalnz ve olarak okunur. Farsada u ve zellikle
secili nesirde bakk iki cmle arasnda ve gibi sylenmi olan bu
balam, Osmanl Trkesinde nlyle biten kelimelerden sonra
ve, v ( anas ve atas babas, b v
ecdd babalar ve atalar gibi); nszle biten kelimelerden sonra
ise u, olarak okunmutur ( zabt u rabt, emr
fermn gibi). Bununla birlikte bu eitlilik iir diline zgdr ve
heceleri l kalplarna uydurmakla ilintilidir:
ne vas ol ne vekl ol ve ne bir ahsa kefl ;
yannca kethuds v lls o gzel ;
ayna hergiz hayl-i sr u mtem
gelmesin ( = gzne hibir zaman dn ve matem hayali
gelmesin) gibi. Nesir dilinde, Arapadaki gibi, ve biimindeki
sylenii tercih edilmitir: iitti ve tahsn eyledi
beendi, ieri girer ve oturur. Ayn durum iki
kelime arasna girdiinde de ou kez geerlidir: gece
ve gndz gibi. kyler ve asabalar,
kitb ve snnet Kuran ve hadis, Hasan ve Hseyn
gibi. nszle biten kelimelerden sonra geldiinde, Trke
heceleme kanununa gre, kelime sonunda kalan nsz yanna
eker ve bir ak hece oluturur: nm nin ( > n-m-
ni-n) gibi. Bu durumda kelimenin bir hecesi durumuna
gemitir. Ancak okuma dilinde bu hece nceki heceyi izleyen bir
hece gibi uyum kanunlarna gre okunmaz, bamsz bir kelime
muamelesi grr (: izzet ikrm, sabr
skn ) gibi. Konuma dilinde ise kelimenin bir hecesiymi gibi
uyumlu sylendiini XVIII. yz yl gramercisi Viguier
kaydetmektedir: izzeti ikrm, cn glden gibi.
NLEMLER
Seslenerek bir dilek ve istei duyurmaya, armaya, bir ey
sormaya, bir ey renmek istemeye, ynlendirmeye, bir eye
dikkat ekmeye, bir i grdrmeye, bir ey gstermeye yarayan ya
da kiiye zg duyular, sevin, keder, znt, ac, hayflanma
gibi duygular anlatan sesler ve kelimelerdir. Birinciler bir
dinleyeni olan ar, uyar, gsterme, soruturma, tevik, takdir,
iyi dilek, zendirme, ynlendirme ve benzeri amal sesleniler,
424
ikinciler ise belli bir dinleyeni olmayan, kiinin iinden kopup

gelerek ortaya salnan oklukla duyu ve duygu sesleridir.
Bununla birlikte bu iki blk nlem kesin snrlarla birbirinden
ayrlm deildir. Aralarnda birbirinin yerine kullanlanlar vardr.
Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnanlarla birlikte
ok sayda nlem bulunmaktadr. Bunlardan asl nlemlerin ou
tek hecelidir. ki hecelilerin ou da asl nlemlerden ikileme
yoluyla yaplmtr. Her snftan kimi kelimeler nlem ileyiinde
kullanlabildii gibi, eitli yaplardaki sz birlikleri de ayn
ileyii alabilir. Bunlar arasnda nlem olarak kullanlmaya en
yatkn olanlar fiillerin emir kiplerinin 2. kiileri ile dilek kipinin
2. ve 3. kiileridir. Aada Osmanl Trkesinde kullanlm olan
trl yapdaki nlemlerin pek ou alfabe srasyla verilmektedir.
a,
acyib,
fern,
fern saa,
h,
ah,
al a,
alarga ekilin, savulun,
alarga olu,
Allh Allh,
Allh berekt versin,
Allh ekber,
Allh gstermesin,
425
Allh inyet eyleye,
Allh kerm,
Allh olay getire,
Allh myesser eyleye,
Allh nasb eyleye,
Allh selmet vere,
Allh vere,
Allh versin,
Allhu ekber,
amn,
ay,
ba,
b,
ba a ( ba a demler, szzde yalan olmasn

gibi),
breka'llh,
be,
be hey,
be hey san,
bere,
berekt versin,
426
bire medet,
bire,
bola ki inallah, keki,
bolay ki/bulay ki inallah, keki olsa,
bre,
ekil,
o yaa,
defol,
de h
destr ekil, yol ver,
dir yazk, vah vah,
dir ne yazk, vah,
estafirullh
ey,
ey,
ey vh,
eyi/ey vallh,
ey vallh,
eyvh,
f gider haydi, durma, yallah,
greyim seni,
427
gz a,
ha,
hay,
hay hay,
hayda/hayde,
hayden/haydn,
hayf, hayf yazk, ne yazk,
hayf, hayf vah, yazk,
hay meded Allh,
hele,
hey,
heyht ne yazk,
hey hy,
ho ho,
hop,
h,
ey,
inallh,
kki, kke,
ki,
olay gele,
428
lebbeyk, lebe, lepe buyur, emrin olur,
m,
ma'llh,
meded,
meded Allh,
merhab ne gzel, Allah esirgesin
ne mutlu,
ne yaz,
of,
oh,
oh oh,
olsun,
f,
pef,
peh/pih,
pih ne yaz,
poh, poh poh, puh puh,
ph,
ph ne gzel,
puy puy,
san,
429
savul,
savul a,
silh bana,
sus,
sus a,
sus ol
sbhna'llh bu ne i, bu ne gzellik, maallah
allh inallah,
tuh, th,
uf
vh
vh vh
vay baa,
vay,
vay ki
vay medet,
vay saa,
y medet
430
ya,
yazlar olsun
yl,
yangn var,
zih ne gzel
zih ne gzel, ne iyi
zinhr sakn, yapma.
nlemler zerine Notlar
seslenme nlemi szn hem banda, hem de sonunda gelebilir:

a herf, nedir senin ettiin;
vur dediysek ldr demedik a; ok istemedik a.
gibi. Sonda kimi zaman ya ile nbetleir: istese idi
ya gibi. art kipinin 2. kiisinden sonra emir anlatmna denk bir
anlatm oluur ve nlem bu tr kullanta uyum kanunlarna uyar:
yfetine basa a; alllar grse e.
Son rnekte olduu gibi, ince srada sylendiinde daha ok
bitiik yazlr.
Bu nlem ayn zamanda ama, beenme ya da holanmama
bildirir. O zaman uzun sylenir ve yalnzca sz banda gelir: ,
bu da ne!; , ok oldu amm! gibi.
Farsann arma nlemleri ey, iy ile adlarn sonuna gelip

uzun okunan elif (')tir. y gibi okunduunda uzun bir nl ses (=
) deerindedir. Arapann seslenme nlemi y ise Farsa ve
Trkeye alnm ve dilde ortak bir nlem olarak
kullanlmtr.
Nazmda airler mahlaslarn oklukla kendilerini dinleyen
yerine koyup seslenmeli kullanrlar. Bu durumda mahlas ya yaln
olur (Bu sde nazm ehl-i sanyi [ssl sz merakllar]
beenmese Nev ne am bizim szmz nedir
[kadr]), ya nnde ey nlemi bulunur (Ey Muhibb yr
elinden bir adeh n eyleyen [ien] Hzr elinden ger olursa
431
b- hayvn [bhayat] istemez), ya da Farsa seslenme nlemi

elif'i alr (Kitb- a [ak kitabna] batm Neviy bir bbda
[blmde] yazm Der-i dildra [sevgilinin kapsna] lar
varp yalvaralar derler. Son rnekte grld gibi, nlyle biten
mahlas kelimelerinde iki nl arasna bir kaynatrc y girer.
Bunu y nlemiyle kartrmamal.
432
zet
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke son taklarla alnt

n taklar ve bunlarla yaplm tak beklerini tanmak,
ilikilendirme ynleri asndan birbirleriyle olan denklikleri
aklayabilmek.
Taklar bal bana kavramlar olmayan, isim snfndan
kelimelerden sonra gelerek onlar sz iinde baka unsurlarla
ilikilendiren kelimelerdir. ki kavram arasnda kurduklar
ilikinin niteliini belli eden anlatmlar hemen hemen ekim
eklerinin anlatmna denk der. Bu yzden birlemede istedikleri
ekim ekinin anlatmna aklk getiren, onu pekitiren bir
ileyite grnrler. ekim ekleriyle olan bu yaknlklar
yznden eklemeye eilim gsterirler, geici eklemeye urarlar,
uyumlara uymak gibi ek davran gsterirler. Taklarn
kendilerinden nceki isimle oluturduklar bee tak bei
diyoruz. Taklarn en nemli zellii geldikleri adn belli ekim
durumlarnda bulunmasn istemeleridir. Osmanl Trkesinde
Trke taklar yannda Arapa ve Farsadan alnm ok sayda
tak da kullanlmtr. Bunlar ilikilendirme ynleri bakmndan
birbirleriyle denkleir. Taklar da zamirler gibi yazllar
kalplam kelimelerdir.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke ve alnt balamlar

yazllaryla topluca tanyp deerlendirmek.
Sz iinde iki kelimeyi, ayn grevde iki cmle yesini ya da iki
cmleyi balayan kelimelere balam diyoruz. Trkede
balamlarn ou yabanc aslldr. Balamlar baladklar kelime
ve sz bekleri arasnda kurduklar ilikilere, kavramlar ve
dnceleri birletirme ve btnletirme ynlerine, yaplarna,
ayrca kaynaklarna gre deiik balklar altnda blmlere
ayrabiliriz. Ancak imdilik gerekli olan bunlarn Osmanl
Trkesinde kullanlm olanlarn topluca grmek ve onlar
kalplam yazllaryla tanmaktr. nmzdeki yl birleik
cmle tiplerini ele aldmzda her birini zellikle kurduu
iliki/ilikiler asndan yakndan tanyacaz.
433
sim snfndan kelimeler olarak nlemlerin yerini belirleyecek,

Osmanl Trkesinde kullanlm olan ok sayda nlemi
yazllaryla tanyabilmek.
nlemler bir dinleyene seslenerek bir dilek ve istei duyurmaya
yarayan sesler, kelimeler ve kelime bekleri ya da duyular ve
duygular anlatan sesler, ses bekleri ve duygu anlatm
yklenmi birtakm kelimelerdir. Bu temel anlatm zellikleriyle
iki blkte toplanabilirse de, nlemler kesin snrlarla birbirinden
ayrlm deildir, aralarnda birbirinin yerine kullanlanlar vardr.
Asl nlemlerin ou tek hecelidir. ki hecelilerin ou da asl
nlemlerden ikileme yoluyla yaplmtr. Her snftan kimi
kelimeler nlem ileyiinde kullanlabildii gibi, eitli
yaplardaki sz birlikleri de ayn ileyii alabilir. Osmanl
Trkesinde Arapa ve Farsadan alnanlarla birlikte ok sayda
nlem bulunmaktadr. Taklar ve balamlar gibi bunlarn da
yazllar kalplamtr. zellikle manzum metinlerde
mahlaslarn nlem olarak kullanlmas, divan airlerinin
kendilerini seslenilen kii yerine kendilerini koymalar
biimindeki tutum ok yaygndr.
434
Kendimizi Snayalm
1. Aada taklarla ilgili sylenenlerden hangisi yanltr?

a. sim snfndan kelimelerden sonra gelirler.
b. leyileri bakmndan isim ekimi eklerine benzerler.
c. ou kez yerlerini bir yapm eki alabilir.
d. Eklemeye eilim gsterirler.
e. Sk sk geici eklemeye urarlar.
2. Aadakilerden hangisi tak bei ile ilgili doru bir

yargdr?
a. Kendilerinden nceki isimle birlikte bir bek oluturur.
b. Uyumlara uymak gibi ek davran gstermezler.
c. Takldklar isme bititirilerek yazlmazlar.
d. Bir zamir ve zarfn stlenebilecei btn grevleri stlenir-
ler.
e. Sz iinde sfat, oklukla da sfat-fiil hkmnde bulunurlar.
3. Aadaki yarglardan hangisi yanltr?

a. Kk taklar sayca azdr.
b. Tremi taklar isimlerden ekim ekleriyle yaplabilir.
c. Tremi taklar fiillerden zarf-fiil ekleriyle yaplabilir.
d. ou taklar aslnda zarftr.
e. Tak beklerinin belirtme, bulunma ve ayrlma durumunda
biimleri vardr.
4. Aadaki tak beklerinden hangisi bir belirsiz adtakm

oluturmaz?
a.
b.
c.
d.
e.
435
5. Aadaki taklardan hangisi ynelme durumunda bir ad

ister?
a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadaki taklardan hangisi ayrlma durumunda bir ad ister?

a.
b.
c.
d.
e.
7. Aadaki kelimelerden hangisinde Arapa n tak vardr?

a.
b.
c.
d.
e.
8. Aadaki kelimelerden hangisinde Farsa n tak vardr?

a.
b.
c.
d.
e.
436
9. balamnn anlam aadakilerden hangisidir?
a. neredeyse
b. gerekte
c. halbuki
d. umulur ki
e. ola ki
10. Aadakilerden hangisi nlemdir?

a.
b.
c.
d.
e.
437
1. c Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden

okuyunuz.
2. a Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
3. e Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
4. b Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
5. e Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
6. a Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
7. d Yantnz doru deilse Arapa ve Farsa n Taklar
8. e Yantnz doru deilse Arapa ve Farsa n Taklar
9. b Yantnz doru deilse Balamlar balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
10. c Yantnz doru deilse nlemler balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
dr'l-fnn, nr'-ems, tahte'l-arz, beyne'l-milel, abdu'llh,
kemle'd-dn, ems'l-marif, emr'l-mminn, dr'l-hlfe.
438
Sra Sizde 3
be-heme hl, be-her hl, ber-d, ber-taref/taraf, der-dest, ber-
hev, pey der-pey, der-hl, b-arr, n-mert/merd.
Sra Sizde 4
...
...
439

stanbul.
440
441
11
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra,
Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa adtakm-

larn tanyabilecek,
Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa sfattakm
larn tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Belirtme
Katlma
yelik
Ait olma
Kapsama
Vasflama
erik Haritas
GR
ADTAKIMLARI
SIFATTAKIMLARI
442
Adtakmlar ve
Sfattakmlar
GRfi
Son drt nitede kelime konusunu iledik; onlar yap ve ileyileriyle
tandk, dilimizin bu dneminde Arapa ve Farsadan alnm kelimele-
ri, yaplar ve ileyilerine gre yer aldklar snflar iinde Trke e-
leri ve denkleriyle birlikte grdk. Bu arada verilen ok sayda rnekle
kelime daarcmz geniletip zenginletirdik. Edindiimiz bu bilgiler,
bir Osmanl Trkesi metninin kelimelerini okumamz iin olduka ye-
terli saylabilir. Ancak kelimeler, seslerin zincirlenmesine benzer biim-
de, sz iinde trl anlam ilikileriyle birbirine yanar, katlr, bala-
nr; bylece birtakm sz dizimi birlikleri, yapca birbirinden ayr bek-
ler oluur. Bunlar yapl ve anlam ilikileri ile bilip tanmak ise, oku-
duumuz metni anlamamz salar. Bunlar nmzdeki yl ele alacak,
her birini ayrntl olarak greceiz. Ancak dilimizin bu dneminde aln-
t bir dizim birlii kalbnn, Farsann adtakm ve sfattakm kalbnn
ilek olarak kullanlmas, okunan bir metinde bu kalpla yaplm bek-
leri yakndan tanmay gerektirir. Dolaysyla bir metni doru anlaya-
bilmek iin bu konu ok nemlidir. te bu nemi gz nne alarak bu
yln son nitesini adtakmlar ve sfattakmlarna ayrmay gerekli gr-
dk. Bylece bu ilk cildin sonuna koyduumuz okuma paralarnda en
ok karlaacanz bir dizim birliini tanm olarak, bu metinleri
hem doru okuyabilecek, hem doru anlamlandrabileceksiniz.
443
ADTAKIMLARI
Aralarnda iyelik (mlkiyet) ilikisi bulunan iki ad ile kurulmu

birlie adtakm diyoruz. Bu sz dizimi birlii isim tamlamas
olarak da adlandrlr. Aslnda bir belirtme bei olan bu birlikte
ilk ye, baka belirtme beklerinde olduu gibi, ikinci yenin
tad kavram daraltr, snrlar ve onu belli hle getirir. Bu
yzden ona belirten, ikinci yeye ise belirtilen deriz.
Bu belirtme beinde iyelik ilikisi iki ad arasnda var olduu
dnlen bir iyeliktir. Bununla birlikte bu iyelik kavram ait
olma bata olmak zere, zg olma, katlma (tabi olma), ve
kapsama gibi kavramlar da iine alan geni anlaml bir
kavramdr. ki ad arasnda bu kavramlara dayanan bir iliki
kurulduunda, birbirine katlm, anlamca biri tekini btnleyen
bir birlik, birbirinden ayrlmaz iki yeli bir takm oluur.
Trke Adtakm
Trkede iki ad arasnda iyelik (mlkiyet) ilikisi iyelik eki ile

kurulur. Bir Trke adtakmnda takmn asl yesi olan ikinci ad,
birka zel durum dnda, hep iyelik ekini alr:
benim evim, senin at, an/onu

baesi, aan uu, paa aps gibi.
yelik eki bir ada eklendii zaman, o adn kavramnn iye

(sahip ve malik) durumunda olan bir kavrama ait olduu anlamn
verir. Bylece iki kavram arasnda karlkl bir ait olma
balants kurulmu olur. yelik eki bu durumda sahip ve malik
olan gsterici, daha dorusu sahip ve malik olana gnderici bir
zamir ileyiindedir.
Sahip olan gsteren kavram, sahip olunan gsteren kavrama
katlan ileyiinde bulunduunda ilgi ekini alr. Bu durumda sahip
olunann tad iyelik ekinin (gndericinin) gnderdii, bir kii
zamiri ise, byle bir zamirin gsterdii kii kavram iyelik ekinde
zaten bulunduundan, ilgi ekini alm bu kii zamirini sylemek
ou kez gereksizdir:
Sa fitne, mje
kirpiin hn kan dkc, a cd cad, gz
shir byc ; crmm, derdim, aza,
uuua, belara, cemline,
kynde mahallende gibi.
444
rneklerde grld gibi, kii zamirlerinin sylenmedii

durumlarda, bamsz iki yeli bir gramer yapsndan sz
edemeyiz. Burada iyelik ekleriyle birlikte bir ad tek bana bir
yap birimi oluturmaktadr; ama bu tek yeli birim anlamca bir
adtakm hkmndedir.
1. ve 2. kii iyelik ekleri, 1. ve 2. kii zamirlerinin
karlklardr. Byle olunca, bu trl beklerde sahip olan
gsteren yerinde ancak ben, biz; sen, siz zamirleri bulunabilir:
benim devletli sutnm, bizim

gnhmz, seni rabi, sizi derdiiz
gibi.
lgi ekli kii zamirlerinin yer ald bu kalptaki adtakmlarnda
katlan yerindeki kii daha yakndan, daha gl bir biimde
belirtilmi olur. Bu zel yapnn kullanm olduka snrldr:
bizim hergiz asl bu var

defterinde admz yotur ; bizim anca
gnhmz budur gibi.
3. kii iyelik eki ise yalnz 3. kii zamirine deil, btn adlara
gnderici olabilir. te bu durumda iki adn gsterdii kavramlar
arasnda sahip olan-sahip olunan ilikisi kurulmu olur:
an/onu evi, ama aan evi,

oban evi, hzn evi, evi gibi.
Bundan ilkin yle bir sonu kar: Trke bir adtakmnda ilk
ye zamir ve herhangi bir ad olabilir, ama ikinci ye ancak ve
yalnz bir addr.
kinci olarak, aralarnda ait olma ilikisi bulunan her iki ad sz
iinde bulunuyorsa, iki yeli bir gramer birlii olumu olur. te
gerek adtakm, aslnda ait olma ilgisiyle bir araya gelip bir
btn oluturan byle bir ikili gramer birliidir. Bu birlikte ikinci
srada yer alan iyelikli ad, takmda asl yedir. Anlam belirtilen
ve snrlanan odur. lk srada yer alan ad ise, bu asl yeye
belirtici olarak katlan, onun anlamn belirtme yoluyla
btnleyen, snrlayan ikinci dereceden yedir. Bu yzden buna
katlan da denir. Bu durumda iyelik ekli asl yeye ise katk alan
ad verilir. Trkede yapl bakmndan iki trl adtakm vardr.
Aada greceimiz gibi, Osmanl Trkesindeki Arapa ve
Farsadan alnm adtakmlar kalplarnda byle bir ikili yap
bulunmamaktadr.
445
Belirli Adtakm
Trkenin adtakmn oluturan bekte ait olma ilikisi her zaman

bir ekle, iyelik ekiyle gsterilmitir. Bununla birlikte Trke
adtakmlarnda takmn ilk yesi ilgi eki alabilmektedir. lgi
durumu eki de iki kavram arasnda ait olma ilikisi kurar ve
eklendii adn kavramna sahip olan kavram katar. Bylece ayn
kavram ikinci kez kullanlm olur. Bu, Trkeye zg bir
durumdur. lgi eki adn belirli bir hlini gsterir. Demek ki bir
adtakmnda ilgi ekli ad belirli bir addr. Bu yzden bu
adtakmlarna belirli adtakm diyoruz:
evi aps, Cem'in adehi,

skender'in yinesi, arncan gz,
yan aya, hsidi az,
chilleri tabati, Hakk' sens,
vlidlerini civrar, alan bir taraf,
merhmu fevti gibi.
zel adlar adtakmnda katlan olduklarnda oklukla ilgi eki

alm durumda bulunurlar:
Nect'ni dirisi, stanbu'u fethi,

brhm Efendi'ni kethuds,
Karacehennem'in atli, ol cenneti
rmaar gibi.
Ancak adtakmnda yer, topluluk, makam, mevki ya da kurum
adna katlan olduklarnda ilgi eki almayp yaln durumda
bulunurlar. Bunlarn rneklerini belirsiz adtakmnda greceiz.
Belirtilmi adlardan, zellikle iyelik eki alarak kii ve nesneye
zg olma anlamyla belirlilik kazanm olanlarn Osmanl
Trkesinde genel olarak ilgi eki almadklar grlr:
a (=a) hillidir gzmzde

haylimiz ; zlf ruhu
sann ve yanann (= ruhuu) amya geer mh
slimiz aylarmz ve yllarmz ;
nice an yutmayaym tri (=tri) ok gibi
kirpiklerinin ucundan yznden cn ;
446
u miyna hat belinle ergenlik

tylerinin (= hat) bendesidir hep;
izi (= izii) tozunu farma bama tc eylediim
bu; hli (= hlii) ho olduun
isterse, hayli gleninde,
gzm nru oucuum gibi. Buna karlk zellikle dnem
iinde seyrek olarak da: gzm nru,
zlf esri gibi.
te yandan cmlede belirli nesne olan iyelik ekli adlar da

Osmanl Trkesinde yaygn olarak ykleme ekini istemezler.
Kendi belirlilikleri nesnenin belirli olmasn gstermeye yeter:
adr eli (= elini) eyle du ;

yre derdim (= derdimi) diyemem, crmm (=
crmm gnahm) rr edemem dile getiremem gibi.
Belirsiz Adtakm
Yaln durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan olumu adtakmna

belirsiz adtakm diyoruz:
mevsimi, sab rzgr, gz

haas, Mecnn ssas, ayr
aam gibi.
lgi eki almam bir adn katlan olduu bu takmlarda bu ad
belirli bir kii ve nesne kavramn karlamaz. Bu kalptaki
adtakm da aslnda bir belirtme beidir. Belirsiz adtakm
teriminde yer alan belirsiz kelimesi katlan adn gramerce
belirsizliini anlatr. Baka bir deyile, belirten eksiz bir
belirtendir. Katlan adn belirsiz oluu yznden takmn asl
yesi durumundaki adn anlam daha az belirlenmi ve snrlanm
olur.
ki ad arasndaki ait olma ilikisi bu yapda da iyelik ekiyle
gsterilmitir. Ancak bu aitlik, iki kavram arasnda sahip olunann
bir sahip olana ait olmas yerine, bir cinsten bir tre ait olmas
biimindedir. Bu yzden meydana gelen bek kalc, srekli bir
nitelik gsterir ve bir cinsten bir trn ad olur:
447
gece uzunu, u yemi,

Arnavut dars gibi.
Tabiatta bulunan varlk cinslerinin trlerini bu yapdaki beklerle
adlandrrz:
av uu, a uu, gece uu,

hm uu; ayva iei, boynuz
iei, gn iei, ovan iei,
adife iei, mahmr iei gibi.
Bu tr adtakmlarnda iki ye bamszlklarn az ya da ok

yitirirler, tek bir varln/nesnenin ad olabilirler. Bu yzden bu
kalp Trkede birleik kelime yapmaya en yarayl kalp
olmutur.
Yukarda sylediimiz gibi, zel adlar adtakmnda katlan
olarak yer aldklarnda oklukla ilgi eki alrlar. Ancak yer,
topluluk, makam, mevki ya da kurum adna katlan olduklarnda
yaln durumda bulunurlar:
Sutn Mehmed Cmii,

Sinn Paa Trbesi, araman Vilyeti,
Rmeli azaskeri, eyh'l-
islm hazretleri, aramustaf
sitnesi eyhi, Osmanouar,
yenieri aas, silhtr aas, topu
ba, cebeci ba, mahkeme resi
gibi.
Kimi belirsiz adtakmlarnda iki ad arasndaki iliki bir
aklama biimindedir. Birinci ye (katlan) ikinci yeyi tantr,
onun ne olduu hakknda bir aklama getirir:
urbn bayram, Ramazn ay,

yaz mevsimi, Don nehri, Filibe ehri,
Rodos adas, ecat fazleti gibi.
448
Kimi belirsiz adtakmlar da bir benzetmenin iki yesiyle

kurulmutur. Bunlarda katlan ad benzeyen, katk alan ad ise
benzetilen olur. Bunlara benzetme adtakm denir:
gzellik ehri, sz ,
iek ydzar, tasavvur sermyesi,
iffet elbisesi, srar mahzeni, sz
dizisi, kirpik inesi, man gelini,
a deizi, sadet aps, sevgi
you gibi.
Kimi belirsiz adtakmlar ise, benzetilen ile benzeyenin bir
yesi/paras/blm arasnda kurulmu ilikiye dayanr. Bunlar
da eretileme (istire) adtakm adn alr:
mit meyvesi, lm penesi gibi.
Belirsiz adtakmnn bir trn de tak bei olarak grmtk.

Bunlar tak olarak kullanlan yer, yn, zaman adlar ile
yaplmlardr: seferciler ii, soa st,
ala at, ora vati gibi.
Adtakmnn yeleri Arasnda Sra Deiiklii
Yukarda sylediimiz gibi, Trke bir adtakmnda kurucu ye

ikinci srada bulunur. Bu durum Trkede ikinci derecedeki
yelerin birinci derecedeki, yani asl yeden nce yer almas
kuralnn gereidir ve btn belirtme bekleri iin geerlidir.
Bununla birlikte kullanmda kurala uyulmad da olur.
Yukardaki terimleri kullanarak syleyecek olursak, bir
adtakmnn katlan katk alandan sonra getirilebilir. Bu da daha
ok nazm dilinde sz vezin ve kafiyeye uydurma
gerekliliinden kaynaklanr:
Ettii zulme seni hadd

hesb olmayca ; Neviy ben
sanasn aynyam rmaar ;
Papu gibi ap ad az hafff gibi.
449
Adtakmnn ki yesinin Birbirinden Uzak Dmesi
9. nitede fiillerin ekimsiz ekillerinin yarm yargl cmleler

niteliinde bekler oluturduklarn grmtk. te bunlardan
sfat ileyiinde olanlar, yani sfatfiiller kurduklar bei (yarm
yargl cmleyi) sfat ileyiine sokarlar. Bu sfat da, sz iinde,
ekimli bir fiilin kurduu tam bir yarg bildiren esas cmlenin
yesi olan bir ad ile birlikte bir sfattakm oluturur. ekimsiz
fiillerden ad ileyiinde olanlar, yani fiil adlar/adfiiller ise, bir
adn grd ii grerek, cmlede ad nitelikli bir ye ile adtakm
kurar. te bu yapdaki bir sfattakm ile ad ileyiindeki bir adfiil
bei bir adtakmnda katk alan olduunda adtakmnn iki yesi
arasna bunlara bal bir ya da daha ok ye girer. Bylece
takmn asl yeleri birbirine uzak dm olur:
bir devlet der

devlet arzsi zerinde skin tebaas ;
ecnebleri i ilerimize mdhalesi gibi.
Yukardaki rneklerden ilkinde der devlet arzsi zerinde

skin tebaa bir sfattakmdr. Bu takmn sfat der devlet
arzsi zerinde skin oturan, bu sfatn vasflad ad ise
tebaa'dr. Bir ad hkmndeki sfattakmnda asl ye ad
olduundan, baka bir katlan adla adtakm kurabilecek olan da
tek bana bu addr: devleti tebaas gibi. Bu durumda rnekte
takm oluturan iki ye arasna, katk alan niteleyen bir sfat
girmekte, bylece iki ye dizim bakmndan birbirinden uzak
dm olmaktadr.
kinci rnekteki i ilerimize mdhale de bir szdizimi
beidir. Bu bein kurucu yesi ise bir fiil addr: mdhale
karma. te bu fiil ad, adtakmnda kendine bal bir ye ile
birlikte yer alm, bu yzden de takmn kendi yeleri dizimde
birbirinden ayr dmtr.
Adtakmlarnn ekimi
Belirli ve belirsiz adtakmlar sz iinde bir ad gibi ekim ekleri

alr. Ekler asl ye olan ikinci sradaki ada eklenir, ancak bunlar
ortak bir kavramla btnlemi bein ekleridir:
450
am evi-ni, gizli srar rts-

n, zrdn enesi-ni, erb
adehi-ne, aan evi-nde, hn
tei-nden, ardan ayreti+ile,
yar boyu-nca gibi.
Adtakmnn Zincirlenmesi
Belirli ve belirsiz adtakmlar sz iinde ilgi eki alarak bir ad gibi

baka bir adla veya bir adtakmyla yeni bir adtakm oluturabilir:
sevgilini mahallesi+ni kpei,

a erb+n tei,
aan ona+n bae aps gibi.
Bunun yan sra katlan durumundaki bir ad da bir adtakmyla

aitlik ilikisine sokularak yeni bir adtakm oluturulabilir:
ona+ av aps gibi.
Adtakmlarnn adlar ve adtakmlaryla, adlarn adtakmlaryla bu

tr balanmasna adtakmnn zincirlenmesi diyoruz. Bu ekilde
bekleen adtakmlarna da zincirleme adtakm adn veriyoruz.
Bir ad takmnn bir ya da her iki yesi sfattakm da olabilir.
Bylece kelime says kabark bekler meydana gelir. Bunlar
zincirleme adtakmlaryla kartrmamalyz:
aa+n Ftihteki evi,
keskin sirke+ni zarar, ap+n
pas kildi gibi.
Zincirleme adtakmlarnda ilgi ekinin ou kez drld
grlr:
lt- ihtiyl ihfs ihtimli hile

aletlerinin gizlenmesi ihtimali, merhmu
fevti lm haberi gibi.
451
Arapa Adtakm
Osmanl Trkesinde Arapa adtakm kalb da kullanlmtr.

Eski gramerlerde izfet terkbi (katma birlii) adyla anlan bu
kalbn kurucu yelerinin sras Trkeye gre tersinedir. Muzfn
ileyh (=katlan) denilen ikinci derecedeki ye ikinci srada
bulunur. Katlann aitlik ilgisiyle anlamn belirttii muzf (=katk
alan) ad verilen asl ye ise ilk srada yer alr; yani katk alan (=
muzf) + katlan (= muzfn ileyh) :
emr'l-mminn inananlarn nderi gibi.
Grld gibi, bu durum, Tkenin, asl yenin (unsurun) sonda

bulunmas kuralna aykrdr.
Baka bir nemli konu, Arapa adtakmnda her iki adn da
yalnz Arapa olabileceidir. Halbuki bir Trke adtakmnda
alnt kelimeler yer alabildii gibi, aada greceimiz Farsa
yapl adtakmlarnda da Arapa kelimeler bulunabilmektedir.
Yazl ve Okunuu
Osmanl Trkesinde olduka az kullanlm olan bu adtakm

kalbnn yazm bakmndan tantc zellii, iki adn, eski
gramerlerde tarif harfi (harf-i tarf) denilen belirtme edat ile
birbirine balanmas, okunu asndan belirgin zellii ise, bir
nszle biten ilk kelimenin sonunun tr (= u, ) ile okunmasdr.
10. nitede de akladmz gibi, adlara belirlilik kazandran
belirtme edat ' nin ( elif)'i (daha dorusu hemze'si) okunmaz;
(lm)' ise, birletii kelimenin ilk harfine gre, ya l olarak, ya da
ilk harfinin gsterdii sese benzetirilerek okunur:
hubb'l-vatan vatan sevgisi, tezkiret'-

uar airler tezkiresi gibi.
Yine 10. nitede, Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa

kurall belirtme beklerinde (adtakmlar ve sfattakmlar ile
birleik sfat ileyiinde yaplarda) bu belirtme edatnn
bulunmas, bu kelime beklerinin doru okunmas bakmndan
nemlidir demitik. Bu neme dayanarak orada yaptmz
aklamay yinelemeyi yararl sayyoruz.
452
Belirtme edatnn (hemze)'sinin okunmamas genel bir

kuraldr. ( lm)'nn kimi zaman okunmamas ise Trkedeki
nsz benzemesine benzer bir benzemeyle ilgilidir. Buna gre
Arap alfabesi harfleri iki ble ayrlmtr. Belirtme edatnn
lm'nn okunmad harflere gne harfleri (ems harfleri =
hurf-emsiyye), okunduu harflere ise ay harfleri (kamer
harfleri = hurfl-kameriyye) denir.
Gne harfleri:
Ay harfleri: ' dir.
lk kelime bir nlyle bitiyorsa okuyuta u deiiklikler

meydana gelir:
1. Uzun a (= ) olarak okunan ye ile biten kelimelerde bu nl

uzunluk deerini yitirir ve ksa a, e gibi okunur:
ale'r-rteb rtbelerin en yksei, ile'l-

ebed sonsuza dek, ale't-tafsl uzun uzad,
asa'l-ireb akll olmann snr gibi.
2. Uzun i ( = ) olarak okunan ye ile biten kelimelerde bu nl

de uzunluk deerini yitirir ve bulunduu hecede ksa okunur:
mfti'l-enm halkn mfts, d'l-

hct dilekleri karlayan, isteklere karlk veren (Tanr)
gibi.
Okunu bakmndan ayrca u gibi deiiklikler de sz konusudur:
a. Kii ad olarak kullanlan Arapa adtakmlarnda katlan ye

dn ise, ilk sradaki katk alann son nsz, kurald olarak,
Osmanl Trkesinde stn (= a, e) ile sylenir:
Nre'd-dn, Fahre'd-dn, emse'd-

dn.
b. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa adtakmlar n
takl birleiklerde de grlr. Zarf olarak kullanlm olan bu
birleik yaplarda yer alan n taklar 10. nitede zengin
rnekleriyle tantmtk. Orada verilmi olan kimi rneklerde
grld gibi, bir bl tek harflik olan bu n taklar,
adtakmnn ilk kelimesinin sonunu esreli ( = i) okutmaktadr.
453
Bunlara bu yzden, esreli okutan taklar anlamnda, cer

harfleri (harf-i cer) ad verilir:
bi-izni'llh Allah'n izniyle, f sebli'llh

Allah urunda, al adri't-ta gcne
gre, gc yettiince, an sammi'l-alb
yrekten, iten, itenlikle, min klli'l-vch
her ynden, her bakmdan gibi.
c. Yine orada akland gibi, bu birleiklerin bir blnde yer
alan birimler kk tak deil, tak gibi kullanlan zarflardr.
Bunlar tak ileyiinde kullanlan yer yn, a gsteren
kelimeler olup Trkenin belirsiz adtakm kalbndaki tak
beklerinde, ayn kavramlar gsteren kelimelerden birinin bir
tak ileyiiyle ynelme, bulunma, ayrlma ekleri alm
biimlerine denktir. Adtakm kalbndaki bu beklerde bu
kelimelerin sonu ise stnl (= a, e) okunur:
beyne'l-milel uluslar aras, tahte'l-ala

kale alt, kale altnda, bade'z-zevl gne
battktan sonra, beyne's-salteyn iki namaz
arasnda gibi (10. nitedeki rneklere de bkz).
Arapa yapl adtakmlarnn Osmanl Trkesinde az
kullanldn belirtmitik. Bir snrlama yaparak syleyecek
olursak, bu alnt adtakm kalb balca kii adlarnda, kitap
adlarnda, ayrca kurulu adlarnda kullanlm, szlk
kelimeleri deerindeki kimi kalplam szlerde varlk
gstermi, Farsa adtakmlar gibi ilek bir sz dizimi kalb
olmamtr:
(kii ad:) Abd'l-Hamd, Abduh,

Abd's-Samed, Fahr'n-nis; (kitap ad:)
Kitb't-Tahre Temizlik Kitab, Tezkiret'-
uar airler Tezkiresi, Bahr'l-arib
Gariplikler Denizi, Netic'l-Fnn Bilimlerin
Sonular; (kurulu ad:) Dr'l-Fnn Bilimler
Evi, Dr'l-Muallimn Erkek retmen Okulu,
Dr'l-Muallimt Kz retmen Okulu,
Dar'-afaa Dknler Evi; (alnt kalp szler:)
454
emr'l-mminn mminlerin emri,

sutn'-uar airler sultn, sutn'l-
marayn dounun ve batnn sultan, hubb'l-
vatan vatan sevgisi, htimet'l-kitb kitabn
sonu gibi.
Farsa Adtakm
Trkenin Farsadan ald bir yap ve sz dizimi kalbdr. lek

bir yapm kalb olarak dilde geni bir yer tuttuu gibi, bir
belirtme bei olarak sz diziminde de, zellikle yaz dilinde,
snrsz biimde kullanlmtr. yle ki, bu dneme ait nazm ve
nesir edebiyat metinlerinde Farsa adtakmlarna Trke
adtakmlarndan daha ok yer verildiini sylemek yanl olmaz.
Aada aklayacamz sebeplerle, Osmanl Trkesi
metinlerinin doru okunmas ve anlalmasnda en byk glk
bu yabanc gramer kalbndan kaynaklanr.
Diller daha ok kelime al veriinde bulunur. Bir dilin baka
bir dilden gramer kalb almas az grlen bir durumdur. Farsa
adtakmlarnn yalnzca Arapa ve Farsa kelimelerle kurulur
olmas yznden, ilk deerlendirmede gerek anlamda bir gramer
kalbnn alnt olarak dile mal edildiini sylememiz doru
saylmayabilir. nk bu kalplarda kurucu ye olarak Trke
kelimelere yer verilmemitir. Ne var ki bu kalpla yaplm
bekler, olduu gibi alnm hazr sz birlikleri; baka bir deyile,
szlk kelimeleri deildir. Bu yap ok canl ve ilek, Arapa ve
Farsadan alnm btn isim tabanlaryla kurulabilir bir yap
olmutur. Bu adan bakldnda bu yap kalbnn bir gramer
dnlemesi olduunu sylemek daha doru bir deerlendirme
saylr.
Dilin en ok kullanlan belirtme beklerinden biri olan
adtakmlarnn Trke kelimelere yer verilmeyen yabanc bir
kalpla yaplr olmas, yabanc kelimelerin kullanm alann
geniletmi, bu da yaz diline snrsz sayda kelime girmesine yol
amtr.
Yazl ve Okunuu
Eski gramerlerde izafet terkibi ( = katma birlii) denilen Farsa

yapl bu adtakmlarnda birliin iki yesinin sras, Arapa
adtakmlarnda olduu gibi, Trkeye gre tersinedir: katk alan
(= muzf) + katlan (= muzfn ileyh). Bu, birliin asl yesinin
455
nce, ikinci dereceli yesinin sonra gelmesi demektir. Trkeye

gre ters oluu bu yzdendir.
Katk alan + katlan srasyla yan yana gelip ait olma
kavramyla ilikilendirilen iki addan ilkinin son sesi Farsada esre
ile, ama ince olarak, yani i okunur:
der-i hne evin kaps, em-i mr

karncann gz, derd-i fir ayrlk atei,
bd-i sab saba rzgar, prs-yi gh bilgili
sofu gibi.
Osmanl Trkesinde okunuu eitlenmitir ve ayr iki durum
sz konusudur:
1. rneklerde grld gibi, nszle biten kelimelerde izafet
esresi ( = kesre-i izfet) denilen bu esre, nsz yanna
ekerek bir hece oluturur. XVII. yz yl gramercisi Meninski
(1680) bu hece nlsnn kaln nsz harfleri olan
harfleriyle kaln, yani ; ince nsz harfleri olan
harfleriyle ince, yani i
okunduunu kaydetmekte, ayrca bu vurgusuz hece nlsnn
ksa, silik, duyulurluk derecesi dk bir nl olduunu
sylemektedir:
salh-, farz-, far-, b- , ama

bb-i, tc-i, baht-i, terk-i, fasl-i gibi.
Viguier (1790) XVIII. yz yln konuma dilinde bu nlnn

daha ok kalnlk-incelik bakmndan nceki hece nlsne
benzetiini gsteren rnekler verir:
vezr-i azam, ehr-i azm, ama

bb- hmyn, zebn- Trk, zemn-
sb gibi.
Deny (1921) ise, bu hece nlsnn Trkenin uyum
kanunlarna gre sylendiini belirtmekte ve buna uygun
rnekler vermektedir:
arz- hl, der-i sadet mutluluk kaps,

hu-u dvel devletler hukuku, hsn-
te sr iyi etkigibi.
456
Sonu olarak, nsz harflerinden biriyle biten bir adn son

sesiyle hece kuran bu nlnn syleniinin hem yz yllara,
hem de ayn yz yl iinde okuma ve konuma diline gre
farklar gsterdiini syleyebiliriz.
2. lk kelimenin sonunda uzun nl olarak okunan elif, vav,

ye ya da e gibi okunan he bulunabilir. Bu durumda tek
bana, nlden ibaret bir hece durumunda kalan izfet esresi:
a. okunan ye ile bitenlerde, bu ye zerine konulan bir

hemze ile gsterilir ve bu hemze bir koruma nszyle
birlikte -yi olarak okunur:
mh-yi dery, bz-yi arh gibi.
b. Kelime okunan elif (ayrca Arapa dav gibi kimi

kelimelerde ) ve okunan vav ile bitiyorsa, yazda daha
ok ile gsterilir ve -yi olarak okunur. Bununla birlikte
kelime Arapa ise, yerine hemze de kullanlmtr:
h-yi det l ahusu, hav-yi it k

havas, dav-yi mahabbet sevgi iddias,
bel-yi a ak bels gibi.
c. Kelime sonunda e okunun varsa, iki ad balayan esre

hemzeyle gsterilir ve -i ya da -yi gibi okunur:
hne-i(-yi) bel bel evi, ssa-i(-yi)

Mecnn Mecnun kssas, ser-mye-i(-yi)
tasavvur dnce sermayesi gibi.
unu da ekleyelim: Olaan durumlarda, Farsada olduu gibi,
Trkede de ksa okunan bu balama nls, nazmda veznin
gerektirdii yerlerde uzun okunabilir.
457
Aada ikili bekler hlinde verilmi kelimeler Farsa

adtakmlarnn kurucu yeleridir. Bunlar balama nls ile
birlikte yukardaki verilmi rneklere gre yaznz:
mata dou yeri envr nurlar, bahr

men anlamlar, mahzen esrr srlar,
gird renci ders, silk dizi kelm,
ars gelin man, b hayt, habb
kabarck bde, libs iffet, derd hecr
ayrlk, kr i a, rz sr dil gnl,
bb haat, arb a, fasl mevsim
it k, seng ta ad dman, rh yol
muhabbet, bahr a, rh a, msr
ehir hsn, dm tuzak ecel, em kelm,
ehr hsn, grh ual, ddr yz,
ehre yr, onca gl, draht aa sb
elma, szen ine mjgn kirpik, ser
ba ky mahalle, ky yr, der kap
sadet, arz hl, haa dde, m
akam fir ayrlk, hne hammr arap,
frat hecr, mjde vusat, nr ate h,
d gerdanlk rmz, bist yayg, kilim
glen, haner hecr, rh am, kitb
mihr sevgi, mirt ayna dil, jeng pas
mell i sknts, gencne hazine esrr,
rif gh bilgili, bahr a, erke taht
satanat, reme sr hamme gvercin,
dest el iret, szen ine diat, lt
htiyl aldatma, haa nf gbek,
engt parmak stn, htem benn parmak,
hu dvel devletler, hsn iyi, gzel tesr.
458
FARSA ADTAKIMININ TRLER

Farsa ad takmnn yapla trleri yoktur. Trkedeki gibi
belirli ve belirsiz adtakmlar ayrm bulunmaz. Hepsi ayn
kalptadr. Bununla birlikte, Farsada cmle iinde iki yenin
sras deitirilerek ve katlan yeden sonra Trkenin ilgi ekini
karlayan bir r getirilerek belirli adtakm yaplabilmektedir:
ha-gy-r zebn doru syleyenin dili gibi.
Ancak bu yap Trkede hi kullanlmamtr.

Farsa adtakmlar ancak iki ad arasndaki ilikinin dayand
kavramlar bakmndan blmlenebilir. Bunlar Trke
adtakmlarnda yeterince ele alnp deerlendirilmitir. Burada
balklar hlinde yineleyecek olursak:
a. genel bir kavram olarak: ait olma ilikisi
b. belirli adtakmlarndaki nesneyi belli bir varla mal etme
biimindeki iyelik (malik ve sahip olma) ilikisi,
c. belirsiz adtakmlarndaki cinsten tre mal etme ilikisi,
d. katk alan tantma ve durumuna aklk getirme biimindeki
iliki.
e. daha zel olarak: benzeyenle benzetilen arasnda kurulan
benzetme ilikisi ile benzeyenle benzetilene ait bir para
arasnda kurulan eretileme ilikisi.
Farsa kurall adtakmlarnda katk alan (muzf), bir fiil ad
olabilir. O zaman katlan, bu fiilin kurduu bekte zne, nesne,
dolayl tmleyici ve zarf ileyiinde bir yedir:
zhr- hner = hner gsterme (nesne),

bs-i leb-i yr = sevgilinin dudan pme (nesne),
tertb-i suff = saflar dzenleme (nesne),
hurc- ala = kaleden dar kma (dolayl tmleyici),
duhl-i ehr = ehre girme (dolayl tmleyici),
irtihl-i dr- ba = sonsuz yaam yurduna
gme (dolayl tmleyici) gibi.
Bu tr adtakmlar da ad hkmndedir, onlar gibi sz iinde baka
bir adla birlik kurarak yeni bir adtakmnn yesi olabilecei gibi,
bir adn cmlede grebilecei her ii stlenebilir:
459
te-i+fikr-i ruhu = (senin) yanan

dnmeni atei (ad takmnda katlan),
ar- bahr-i meserret+olman = sevin denizine
battndan (bir fiille birlikte birleik fiil kuruluunda),
azm-i meydn- azdr deti = deti sava alanna
ynelmektir (yklem ad) gibi.
Bunun gibi, Farsa yapl bir adtakmnda katk alan (muzf)
yerinde bir sfatfiil de bulunabilir ve kendisine bal yelerle bir
sfatfiil bei oluturur:
vf- gencne-i esrr- nihn = gizli

srlarn hazinesini bilen, duhte-i szen-i
diat = dikkat inesiyle dikilmi,
nihde-i zemn-i ubdiyyet = kulluk toprana serilmi gibi.
Bu tr bekler sfat hkmndedir, sz iinde ad olarak
kullanlabilecei gibi, bir ada sfat da olabilir.
Nihayet Farsa kurall bir adtakmnda:
a. ki zel ad arasnda baba oul ilikisi bulunabilir. Bunlar
Trkenin Fatmann Zeliha ya da Fatma kz Zeliha, Dursunun
Seyfi ya da Dursun olu Seyfi trnden kalplarna karlktr:
Rstem-i Zl Zl olu Rstem gibi.
b. Bir kii adyla onun doduu/yaad yer ilikisi bulunuyor

olabilir. Trkede byle bir iliki Konya'nn Mevlns,
Tokat'n Keml Paa-zdesi, Sivrihisar'n Hzr Bey'i gibi bir
kalba karlk gelir:
mdeddn-i Belh Belh'in mdeddn'i
Osmanl Trkesi metinlerinde bir Farsa yapl adtakmnn

Trkeye hangi kalplarda aktarlmas gerekecei, ancak yeler
arasndaki gramer ve anlam ilikilerinin zmlenmesiyle
mmkn olabilir. Bu da her eyden nce Trkenin iki trl
adtakmnn gsterdii temel iliki biimleri ile zel durumlarn
bilinmesini ve deerlendirilmesini gerektirir.
460
Sra Sizde 1'de verilmi olan Farsa adtakmlarn yukarda

sraladmz temel iliki biimlerini gz nnde bulundurarak
Trke adtakm kalplarna aktarmanz, ileride okuyacanz
metinlerde yapmanz gerekecek aktarmalar iin bir balang
olabilir.
Farsa Adtakmnda Sra Deiiklii
Trke adtakmlarnda oklukla vezin ve kafiyenin gerektirdii

durumlarda yaplan sra deiiklii Farsa bir adtakm iin sz
konusu olmaz. ki yenin yeri deitirilemez.
yelerin Uzak Dmesi
Farsa yapl adtakmlarnda srann ters olmas yznden kurucu

yeler, ilk sradaki katk alann sfattakm olmas dnda, yan
yana dururlar:
bend-i edd-i esret = tutsakln gl ba,

zlf-i siyh- leyl = gecelerin siyah sa, ama
hayl-i bs-i leb-i nb = halis duda pme
hayali, memr- izhr- hner = hner
gstermekle grevlendirilmi gibi.
Alnt fiil adlar ile sfatfiillerin Trke yardmc fiillerle
birleerek fiil tabanlarna dnmesiyle ayr bir yap oluur. Bu
yap iinde adtakmnn yelere ayrlarak zlmesi ve bir cmle
kuruluuna dntrlmesi gereklidir. Bu konu, Osmanl Trkesi
edebiyat metinlerinin anlalmas ve doru Trke sz dizimi
kalplaryla gnmz diline aktarlmas asndan son derece
nemlidir. Aada verilmi birka rnek, bu konuda bir n bilgi
edinmenize yarayacaktr. nmzdeki yln nitelerinde bu
mesele ayrntl olarak ele alnacak, farkl ve eitli rnekler
zerinde yeterince aklama yaplacaktr.
teklf-i zhd + etmele = zhd + teklf
ettiinden/etmesi zerine (belirsiz nesne + fiil),
tenvr-i bsra-i iftihr + edemedik =

vn gzn aydnlatamadk (belirli nesne+fiil),
ar- miyn- bahr-i + etse = ak

denizinin ortasna + batrsa (zarf +fiil),
461
ad-i meclis-i rahmet + eylemesi =

rahmet meclisi toplamas (belirsiz nesne+fiil),
tertb-i esbb- znet + oca = ss

aralar dzenlenince (zne+fiil),
tekml-i levzim-i meserret +

olmas iin = sevin gerelerinin tamamlanmas iin
(adtakmnda katk alan, iin ile btn hlinde cmlede
zarf),
duhte-i szen-i diat + eylemeleriyle

= dikkat inesiyle diktiklerinden (dolaysz tmleyici+fiil),
kte-i imr-i hicrn + olma =

hicran ayrlk klcyla lm olmak/ldrlmek (dolaysz
tmleyici+fiil)
halde-i sha-i hayret + etmek =

hayret alanna dikilmi etmek/dikmek (dolaysz
tmleyici+fiil)
ruhsat-yb- tenvl-i
nimet-i ddr- sutn + olma = sultann yznn
nimetini yemek (yani: sultan grmek) iin izin
kmak/verilmek (zarf+fiil) gibi.
Farsa Adtakmlarnn ekimi
Farsa adtakmlar da sz iinde bir ad gibi ekim ekleri alr.

Ekler, srann ters olmas yznden, Trkede olduunun tersine,
katlan ada eklenir. Ancak bunlar ortak bir kavramla btnlemi
bein ekleridir:
yri fr- ryun-a (nispet) sevgilinin

yanann parlaklna nispetle,
ulle-i smn-a (tann-ver olma)

gn kulesini n n nlatmak,
sipihr-i nh-ty- eflk-e (nihde

olma) feleklerin dokuz katl gne ayak basmak,
462
ser-i cmle-i ehl-i mn-a (tc olma)

btn inananlarn bana ta olmak,
habb- bde-ye (benzemek) arap

kabarcna benzemek,
nr- h-ndan (erimek) hnn ateinden

erimek
nib- sret-i esrr- (ama!) srlar

yznn rtsn ama!,
libs- iffet +ile temizlik giysisi ile,
derd-i hecr + ile ayrlk derdi ile,
cm- mey-i +ile (mestiz) ak arabnn

kadehi ile (sarhouz) gibi.
Adtakmnn Zincirlenmesi
Trke adtakmlar gibi Farsa yapl adtakmlar da bir ad gibi

baka bir adla ya da bir Farsa yapl adtakmyla yeni bir
adtakm kurabilir:
seg-i ky-i yr sevgilinin mahallesi+nin

kpei,
hk-i kef-i py-i yr sevgilinin ayann

alt+nn topra,
hk-i kef-i py-i seg-i ky-i yr

sevgilinin mahallesinin kpeinin ayann alt+nn
topra,
dye-i ebr-i bahr bahar bulutu+tayas,
bbn- riyz- shan sz baheleri+nin

bahevan,
te yandan, Farsa kurall sfattakmlar, bir ad gibi baka bir
adtakm iinde yer alabilir. Bu durumda zincirlenme sz konusu
deildir. kisi birbirine kartrlmamal:
463
beyz-+dde-i giryn alayan gz+n ak.
ki sfattakm da iki ad yerinde bir adtakmnda birlikte

grnr. Bunlar da zincirleme adtakm saylmaz:
s-i smn-s-+mey-i nb halis

arab+n gm bilekli sunucusu gibi.
Farsada ve Trkede zincirleme adtakmlarnn en ok lleri
uygun saylmtr. Bununla birlikte eski iirde daha uzunlarna da
yer verilmitir.
SIFATTAKIMI
Sfattakm bir adla ona ait bir nitelii veya belirtiyi gsteren bir
sfatn kurduu bir sz dizimi birliidir. Bu birlikte iki kurucu ye
arasndaki iliki bir nitelik ya da belirtici ile o nitelikle nitelenen
veya o belirticiyle belirtilen varlk (kii/nesne/yaln kavram)
arasnda kurulmu bir iliki trdr. Sfattakm da bir belirtme
beidir. Bu yzden sfat belirten, belirttii ad belirtilen olarak
da adlandrrz. Ancak bir sfattakmnda hem niteleme, hem de
belirtme sfatlar yer alabileceinden, bu dizim beinin yelerini
vasflayan/sfat ve vasflanan olarak adlandrmak daha yerinde
olacaktr.
Trke Sfattakm
Bir Trke sfat takmnda vasflayan durumundaki kelime (sfat)

hibir ek almaz. te yandan, Trke sz dizimi kuralna uygun
olarak, sfat ikinci derecede ye olduundan nce, asl ye olan
ad ise sonra gelir. Aada greceimiz gibi, Osmanl
Trkesinde kullanlm olan Arapa ve Farsa sfattakmlarnda
bu sra tersinedir; yani: vasflanan+vasflayan.
sar gl = gl-i zerd, /

glen/gle ehre = ehre-i be,
ldrc zehir = zehr-i til gibi.
Btn niteleme ve belirtme sfatlar ile sfat olarak

kullanlabilen adlar ve zarflar bir sfattakmnda vasflayc olarak
yer alabilir. Bunlar arasnda Osmanl Trkesinde ok sayda
alnt kelime de vardr:
464
keskin , gen adn,

cilveli gzel, zek ocu, mazm
insanar, az eker, hayl zemn, bol
su, elli nefer, bi bir gece, ka para,
r zir, be on zava,
at oa/oa erb, be gmleklik bez,
z arda gibi.
Kimi sfattakmlarnda vasflayc kelime aslnda bir madde
addr. nnde yer ald adn gsterdii nesnenin yapld
maddeyi, daha dorusu nesnenin hangi maddeden yaplm
olduunu belirtir. Bu yapdaki belirtme beklerini adtakmnn bir
tr saymak doru deildir. nk ayn anlam den, den
yaplm/mamul/imal edilmi/ina edilmi ya da oyma, ileme,
dkme gibi sfatlarla da aktarlmaktadr. Belli ki yalnzca madde
ad ile yetinilmesi, dilin en az emek kanunundan kaynaklanan bir
ksaltmadan baka bir ey deildir: ta kpr =
tatan/tatan yaplm/tatan ina edilmi kpr, gm
ayna = gmten/gmten maml ayna, ceviz sandk
= cevizden oyma sandk gibi.
Dier birka rnek:
kee klh, atn kstek, ot
minder, demir ba, samur krk .
Nitekim Farsada da bu anlam veren sfattakmlar hem

madde adlar ile, hem de madde adlarndan tretilmi sfatlarla
yaplmaktadr: bb- hen demir kap, bb-
henn demirden (yaplm) kap gibi.
Sfattakmlarnn ekimi
Sfattakmlar da adtakmlar gibi bir ad hkmndedir, oul eki
ve ekim ekleri alr:
Sar gller, koca adamlar, alayda gzel tosun, byk ban byk
derdi, ok szde ok yalan olur, kel baa imir tarak gibi.
465
Sfattakmnda Zincirlenme
Adtakmna benzer biimde bir sfattakm da baka bir sfatla

yeni bir sfattakm oluturabilir:
u+miskn dem/adam, bir

deste+sar gl, r+r kp,
iki+para gz gibi.
Bu tr zincirleme sfattakmlarnda asl vasflayan, ada yakn
olandr; teki, takmn kavramn baka bir ynden belirtmektedir.
rnek olarak, iki parlak gz dendiinde iki, gz' deil, parlak
gz' says ynnden belirtmekte, onu sayca snrlandrmaktadr.
Bu yapdaki takmlarda iki sfat arasna bir balam girmez ve
bunlar virglle ayrlmaz.
Ama bir ad birden ok vasfla da vasflanabilir:
uzun, siyah kirpikler;

boucu ve buatc bir hav; ince, hasss
bir rh; ne dedii
anlamaz, sz dilemez bir adam gibi.
Bunlarda iki sfat ya ve ile, ya da virglle ayrlr. Bu yapdaki
sfattakmlarn zincirleme sfattakmlaryla kartrmamaldr.
Trke sfattakmlarnda belirtme sfatlarndan olan bir'in ok
ayr bir yeri vardr. Bu sfat belirsizlik iindir. Bir kii, nesne ya
da yaln kavramn belirsiz olduunu bildirir, belirsizliini aklar,
onu bu ynyle tantp anlamca snrlar. Ne var ki, belirsiz kii,
nesne ya da kavramlar bir vasfla tantlabilir. rnek olarak, hi
tanmadmz, yabanc birini, yani bir/herhangi bir adam;
grnne ya da uyandrd izlenime dayanarak deerlen-
direbilir, setiimiz birtakm olumlu ve olumsuz niteliklerle
tantabiliriz: iman bir adam, uzun boylu bir adam, akll bir
adam, yaramaz bir adam gibi. Ayn ekilde Bir saks al
dediimizde, bir cinsin ortak ad olan saks adnn anlamn bir
sfatyla belirsizletirip ayrc bir nitelii sz konusu olmakszn
saks adl nesneler arasndan herhangi birini anlatm oluruz.
Ama ayn ad tayan birden ok nesne/varlk arasnda bir ayrm
yapmak istediimizde onu bir nitelikle niteler, tekilerden
ayrmak gereini duyarz. Bylece, Byk bir saks al sz Nasl
bir saks? sorusunun cevab olur. Deny, Trkedeki bu anlam
renginin Franszca ile aktarlmasnn imknsz olduunu
sylemektedir.
466
Ada yakn durduunda bu anlatm inceliini gsteren bu

belirtme sfatnn yerini deitirmek Trkeye zg bir incelii
yok etmektir. Byk bir saks yerine bir byk saks demek
alml bir syleyi sanlabilir ve anlamca pek de farkl deilmi
gibi grnebilir; ama u kedeki, olduka byk bir saks.
yerine Bir u kedeki, olduka byk saks. veya u kedeki,
bir olduka byk saks. ya da u kedeki, olduka bir byk
saks., hatt bir'i kullanmadan u kedeki, olduka byk
saks. denilemez. u rnek, anlatm incelii bakmndan bu
belirtme sfatnn yerinin deitirilemeyeceini, dolaysyla
deitirilmemesi gerektiini aka gsterir. Bir'in bu trl
kullanlmas, aslnda Bat dillerinden alnmtr, olduka yenidir.
Ama yaz dilinde bugn olduka yaygnlamtr.
Aruzla yazlan iirlerde bu sfatn yerinin vezin yznden
deitirildii rnekler grlr:
Bir tatl huzr almaa geldik Kalam'tan gibi.
Ancak bu, adtakmlarnda sra deiimi gibi, Trkenin sz dizimi
kuralna aykr, vezin uygulamasndan kaynaklanan geici bir
kullanmdr.
Bu belirsizlik sfatnn byle, yle, yle ile birlikte kullanl
da vardr. O zaman bu trl, u trl, o trl, bu eit, bu nevi, bu
gne, bu gibi sfatlarna denktir:
Byle bir ir, yle bir adam gibi.
Vezin gerektirdiinde bu yapda da deiiklik yoluna gidilmitir:
Bir byle saf srlmemitir gibi.
Osmanl Trkesinde bir'in bir de yle bir anlamnda
kullanl vardr. O zaman vurgulu sylenir. Yeri niteleme
sfatndan ncedir, yani ada yakn olan bu durumda niteleme
sfatdr:
Bir zulmet-i beyz ki peypey mtezid Bir (= yle bir)
beyaz karanlk ki giderek artmakta gibi.
Bu tr cmlelerde ki ilinti zamiriyle balanm cmle bir
sfatfiil cmlesidir ve Trke yapl bir cmleye
dntrldnde bir'in nne ikinci bir niteleme sfat
ileyiiyle getirilmelidir:
Giderek artmakta olan+bir beyaz karanlk gibi.
467
Kimi zaman da aslnda tarz bildiren bir zarf olan yle ile
birlikte kullanlmtr. Bu durumda yle, bir niteleme sfat
ileyiindedir:
yle bir iddet-i tasmm ile ktm ki yola
Karma seng-i mezrm bile ksa dnmem
Karma mezar tam ksa bile dnmeyecek kesinlikte+
bir kararllkla yola ktm gibi.
Son rnekte grld gibi, bu tr kullanmda yle, bir sfatfiile
dntrlmesi gereken yan cmlenin yerini tutmaktadr. Bu
yzden drlr, yerini ona brakr.
nmzdeki yl bu cmleler ayrntl olarak ele alnacaktr.
Arapa Sfattakm
Arapann sfattakm kalb Trkeye bir yapm kalb olarak

alnmam, Osmanl Trkesi dneminde yalnzca Arapa
sfattakm kalbyla yaplm kimi sz bekleri kullanlmtr.
Bunlarn hemen hemen hepsi szlk kelimeleridir. Bir belirtme
bei olan bu beklerde de yelerin yeri terstir; yani ad
(belirtilen)sfat (belirten):
ecr'l-adde kuru aalar,

asr's-slife gemi yz yllar, Ftmet'z-
zehr tertemiz, yz ak Fatma, Ravzat'l-mutahhere
temiz, arnm bahe gibi.
Yazl ve Okunuu
Yukardaki rneklerde grld gibi, Arapa sfattakmlarnda

da ad, sfata belirtme taks ( ) ile balanr ve rneklerde
grld gibi, ilk kelimenin sonundaki nsz tr ile, yani u,
olarak okunur.
Yine adtakmlarnda olduu gibi, kelime uzun a gibi okunan
bir ye ile bitiyorsa, bu ye a, e olarak okunur. Bunun iki rnei
Arap aylarndan 5. ve 6.snn adlardr:
Cumde'l-l , Cumde'l- hire gibi.
Ancak bunlar Trkede Cemziye'l-evvel, Cemziye'l-hir gibi

sylenmitir.
Uyuma
Arapa sfattakmlarnda sfat adla say (nicelik, azlk-okluk,
kemiyet) ve cins (nitelik, erillik-diillik, cinsiyet) bakmndan
uyuumludur.
468
Arapada diilik belirtisinin ne olduunu ve hangi adlarn eril,

hangilerinin diil sayldn 6. nitede grmtk. Yukardaki
rneklerden ravzat'l-mutahhere' de ravza, sonunda e okunan he
bulunduundan diil bir addr, bu yzden sfat olan mutahher de
diilik belirtisi alm, bylece aralarnda erillik-diilik uygunluu
salanmtr. ecr'l-adde kuru aalar,
asr's-slife gemi yz yllar rneklerinde ise, ecr ve
asr belli kalplarda yaplm diil adlar olduundan, sfatlar da
sonlarna diilik belirtisi eklenerek diil yaplmlardr.
Ftmet'z-zehr, Cumde'l-l, Cumde'l-hire rneklerinde ise,
erilleri ezher, evvel ve hir olan kelimeler diilik kalplarna
konulmu, diil olan adlarla uyuma bu yolla salanmtr.
Ayn uyuum adlarn ikili oullarnda da vardr:
haremeyn'-erfeyn iki byk/deerli ehir

(Mekke ve Medine iin).
Osmanl Trkesinde Arapann sfatla adn yer deitirmi

olduu bir yapm kalb da kullanlmtr. Bunlar Trkenin
birleik sfatlarna karlktr. Bunlar sfattakmlaryla
kartrmamal:
all'l-al akl kt, bn, slif'z-zikr ad

geen, anlan, seru'l-intil abuk kavrayan,
kavrayl gibi.
Farsa Sfattakm
Farsann sfattakm kalb, adtakm kalb gibi, Osmanl

Trkesinde ok ilek olarak kullanlm bir sz dizimi kalbdr.
Yaz dilinde Arapa ve Farsa her trl ad ve sfatn, baka bir
deyile ad ve sfat olarak kullanlan her trl kelimenin yer ald
bu kalpla retilmi snrsz sayda sz bei kullanlmtr:
gevher-i ehvr aha yarar byklkte, yani iri

inci (iki Farsa kelimeyle), ders-i mkil zor
ders (iki Arapa kelimeyle), vcd- mesd
kutlu varlk (iki Arapa kelimeyle), zehr-i til
ldrc zehir (bir Farsa bir Arapa kelimeyle).
469
Farsa kurall sfattakmlarnda Trke kelimelere yer

verilmemitir. Bununla birlikte pek az rnekte Trke kelimelerin
kullanlm olduu grlr. u kadar var ki, bunlarn bir bl
Trkeden Farsaya gemi kelimelerdir, dolaysyla bu gibi
sfattakm rnekleri yine Farsa yoluyla gelmitir:
aa-y mm ileyh sz konusu aa,
efendi-i mezbr ad geen efendi, eli-i mezkr
anlan eli, yazc-i esba eski yazc,
ordu-y hmyn kutlu ordu gibi.
Bu alnt kalpta da, Arapa ve Farsa adtakmlarnda olduu

gibi, yelerin sras Trkeye gre terstir; yani adsfat:
ferve-i semmr = samur krk gibi.
Aadaki Farsa yapl sfattakmlarn okuyup ayn kelimelerle

Trke yapl sfattakm kalbna aktarnz.
, , , , , ,
, , , , , ,
, , , , .
Yazl ve okunu bakmndan sfattakmlar da adtakmlar

gibidir. lk kelime bir nszle bitiyorsa, izafet esresi (-, -i ) bu
nszle hece kurar; nlyle bitiyorsa, -i(-yi) olarak okunur:
rh- revn gezici ruh, rtl- girn byk

kadeh, ten-i lar hantal vcut, der-i beste
kapal kap, cez-yi nad para olarak denen
ceza, r-yi kebr ulu ar, Nil-i
adm eski Nili, r-yi devlet devlet uras,
dantay gibi.
Nitelike Uyuma
Bir Farsa sfattakmnda sfat da ad da Arapa ise, tpk Arapada

olduu gibi, sfat adla hem cins, hem de say bakmndan uyuur:
470
Cins bakmndan:
(oul adlarla) : semvt- ul yce gkler,

zevt- kirm byk kimseler, bild- selse
belde = stanbul, Bursa, Edirne, ahlt-
erbaa insan vcudundaki drt ana salg: safra=d,
dem=kan, balgam=salya, sevda=dalak=akyuvar,
evt- hamse be vakit, leziz-i nefsniyye
nefsin holand lezzetli nesneler, mesil-i
cemle gzel uralar, umr- hayriyye hayrl
iler
(diilik belirtisi tayan adlarla): defa-i l

birinci kez , mdde-i sniye ikinci madde,
cemiyyet-i kbr ok byk topluluk,
cemat-i uzm pek byk kalabalk, trbe-
i mutahheretemiz/kutsal trbe, devlet-i aliyye
yce devlet, Matbaa-i mire uzun mrl,
bayndr matbaa = Devlet Matbaas, Mekke-i
mkerreme ululanm Mekke, Medne-i
mnevvere nurlu Medine gibi.
Osmanl Trkesinde sonu e okunan kimi Farsa adlar da
Arapa diil ad saylm, sfat uyuumlu getirilmitir:
re-i cile hemen bulunmas gereken zm,
nme-i merbe rabet edilen kitap,
Tersne-i mire Devlet Tersanesi, Darp-hne-i
mire Devlet Darphanesi gibi.
Bunun gibi, Bat dillerinden alnm sonu e ile biten birka
kelime de diil saylmtr:
mze-i hmyn gibi.
471
Say bakmndan:
hulef-yi ridn Hak yolundaki halifeler,

cennt- liyt kutlu cennet baheleri,
ureb-yi mslimn Mslman garipler=kimsesizler,
fuar-yi sbirn sabreden fakirler gibi.
Sfat ikili oul adlarla da uyuturulur:
sadreyn-i muhteremeyn Anadolu ve Rumeli

kazaskerleri, ebeveyn-i muhteremeyn deerli
ana ve baba.
Farsa kimi sfattakmlar da bir nesnenin hangi maddeden
yapldn bildirir. Bunlarda vasflayc ye, yukarda da
sylediimiz gibi, ya dorudan madde adlar ya da madde
adlarndan eklerle tretilmi sfatlardr.
ayd- hadd demir ba, buka, tp-

henn demirden dkme top gibi.
Farsa sfattakmlar da, adtakmlar gibi, Trke cmlelerde
ad hkmndedir, bir adn bulunabilecei yerlerde bulunur, onun
grd ileri grebilir.
472
zet
Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa
adtakmlarn tanyabilmek.
Adtakm, aralarnda iyelik (mlkiyet) ilikisi bulunan iki ad ile
kurulmu bir sz dizimi birliidir. sim tamlamas olarak da
adlandrlr. Aslnda bir belirtme bei olan bu birlikte ilk ye,
baka belirtme beklerinde olduu gibi, ikinci yenin tad
kavram daraltr, snrlar ve onu belli hle getirir. Bu yzden ona
belirten, ikinci yeye ise belirtilen deriz. Osmanl Trkesinde
Arapa ve Farsa adtakm kalplar ile yaplm sz dizimi
bekleri de kullanlmtr. Arapann adtakm yapm kalb
alnmam, yalnzca bu kalpla yaplm kimi szler kullanlmtr.
Farsann adtakm kalb ise, Osmanl Trkesinde ok ilek
olarak kullanlm bir sz dizimi kalb olmutur. Bunlar Trke
adtakmlarndan ayran en nemli yap zellii kurucu yelerinin
srasnn Trkeye gre ters olmasdr.
Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa

sfattakmlarn tanyabilmek.
Sfattakm bir adla ona ait bir nitelii veya belirtiyi gsteren bir
sfatn kurduu bir sz dizimi birliidir. Sfattakm da bir
belirtme beidir. Bu yzden sfat belirten, belirttii ad
belirtilen olarak da adlandrrz. Osmanl Trkesi dneminde
Arapann sfattakm kalb Trkeye bir yapm kalb olarak
alnmam, yalnzca Arapa sfattakm kalbyla yaplm kimi
szler kullanlmtr. Farsann sfattakm kalb ise, adtakm
kalb gibi, Osmanl Trkesinde ok ilek olarak kullanlm bir
sz dizimi kalb olmutur. Yaz dilinde bu kalpla retilmi,
Arapa ve Farsa her trl ad ve sfatn, baka bir deyile ad ve
sfat olarak kullanlan her trl kelimenin yer ald snrsz
sayda sz bei grlr.
473
Kendimizi Snayalm
1. Trke adtakm ile ilgili aaaki ifadelerden hangisi

yanltr?
a. ki ad arasnda iyelik (mlkiyet) ilikisi iyelik eki ile kurulur.
b. Adtakmnda takmn asl yesi birinci addr.
c. Birka zel durum dnda, her zaman iyelik ekini alr.
d. lk ye, ikinci yenin tad kavram daraltr.
e. 3. kii iyelik eki btn adlara gnderici olabilir.
2. Aadakilerden hangisi belirsiz adtakmdr?

a.
b.
c.
d.
e.
3. Aadaki adtakmlarndan hangisinde ikinci ye birinci yeyi

tantr?
a.
b.
c.
d.
e.
4. Aadakilerden hangisi eretileme (istire) adtakmdr?

a.
b.
c.
d.
e.
474
5. Aadakilerden hangisi zincirleme adtakm deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
6. Aadaki Arapa adtakmlarnn hangisinde, belirtme edat

( harf-i tarif) yanl okunmutur?
a. hayt'l-hayevn
b. tc'l-tevrh
c. dr'l-fnn
d. bb's-sade
e. meclis'n-nefis
7. Aadaki Arapa adtakmlarnn hangisinde okuma yanl

vardr?
a. emr'l-mminn
b. hubb'l-vatan
c. tezkiret'-uar
d. dr'-afaa
e. ziy'l-hct
8. Aadaki Farsa adtakmlarndan hangisi arap evi

anlamndadr?
a.
b.
c.
d.
e.
475
9. Aadakilerden hangisi sfattakm deildir?

a.
b.
c.
d.
e.
10. Aadaki sfattakmlarndan hangisi nitelike uyuma bak-

mndan yanltr?
a.
b.
c.
d.
e.
476
1. b Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu

yeniden okuyunuz.
2. e Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
3. d Yantnz doru deilse TrkeAdtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
4. c Yantnz doru deilse TrkeAdtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
5. a Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
6. b Yantnz doru deilse Arapa Adtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
7. e Yantnz doru deilse Arapa Adtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
8. a Yantnz doru deilse Farsa Adtakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
9. d Yantnz doru deilse Sfattakm balkl konuyu
yeniden okuyunuz.
10. e Yantnz doru deilse Farsa Sfattakm balkl
Sra Sizde 1
mata - envr , bahr-i men, mahzen-i

esrr, gird-i ders, silk-i kelm, ars-
man, b- hayt, habb- bde,
libs- iffet, derd-i hecr , kr- a, rz- dil,
bb- haat, arb- a, fasl- it,
seng-i ad, rh- muhabbet, bahr-i a,
rh- a, msr- hsn, dm- ecel,
em-i kelm, ehr-i hsn, grh- ual,
ddr- yr, onca-i gl, szen-i mjgn,
ser-i ky, ky-i yr, der-i sadet, arz-
hl, haa-i dde, m- fir, hne-i
hammr, frat-i hecr, mjde-i vusat,
477
nr- h, d- rmz, bist- glen,

haner-i hecr, rh- am, kitb- mihr,
mirt- dil, jeng-i mell, gencne-i esrr,
rif-i gh, bahr- a, erke-i
satanat, reme-i hamme, dest-i iret,
szen-i diat, lt- htiyl, haa-i nf,
engt-i stn, htem-i benn, hu-
dvel, hsn-i tesr.
Sra Sizde 2
pk dmn, rn nsha, nihn azb, zaf cn, siyh zlf, hasta
dil, l cins, erf abr, nev mh, dil-hh ve, dil pdih, siyh
bahr, efff cism, adl tbb, skin harf, hne zt, umm meclis.

stanbul.
478
479
Metinler
Aadaki metinler Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harfleri-
nin ses deerlerini, yazdaki bitime biimlerini, Trke kelimeler ile
Arapa ve Farsa asll kelimelerin yazllarndaki ana kurallar ren-
dikten hemen sonra okumaya balayabileceiniz metinler olarak seil-
mitir. 3. nitedeki tablolarda verilmi olan Trke ekler ve bu ekleri
tayan rnek kelimeler ncelikle Trke kelimeleri okumanz byk
lde kolaylatracaktr. Trke kelimelerde yer almayan nsz harfle-
ri ile dilin nl deerlerinin yazda gsterilmesi ile ilgili bilgilere ek
olarak 5. nitede Trke ve alnt kelimelerin yaplar hakkndaki ren-
dikleriniz ise bir ok kelimeyi kaynak diliyle tanmlayp ayrabilmenize
yardmc olacaktr. Bu arada bir sonraki metinde nceki metinlerdeki ke-
limelerin ve eklerin tekrarlanacak olmas da gittike daha kolay ve hzl
okumanza imkn salayacaktr.
Metinler seilirken bugn kullanlmayan kelimelerin saysnn olduk-
a az olmasna zen gsterilmitir. Bununla birlikte, az sayda da olsa,
anlamn bilmediiniz kelimeler bulunabilecektir. nitelerde anlam ve-
rilmi 1500 kadar kelimeden oluacak daarcn yetmedii durumlarda
yapmanz gereken Arap harfli bir szle ba vurmaktr. Kolayca elde
edip yararlanacanz en iyi szlk imdilik emseddin Sm'nin K-
ms- Trk (=Trke Szlk) adl szldr.
Son metin olan hsn- At adl hikyeyi son niteyi de iyice okuduk-
tan sonra okumaya almalsnz. Bu parada Farsa yapl adtakmlar
ile sfattakmlar yer almaktadr. Doru okunmalarna klavuzluk etmek
zere, bunlarda takm oluturan ilk kelimenin son harfinden sonra bir
kesre konmutur.
nitelerde yer alan rneklerle birlikte bu metinleri kopyalamanz
okuma yannda yazmay renmeniz iin de gereklidir. Bu almalar
nite bilgileriyle birletirerek yapmanz Arap harfli baka ve daha g
metinleri okumanza daha da yardmc olacaktr.
480

481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494

495
496

497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542

543
544
545
546

547

548
549

550
551
552

553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605

606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626

TDE Osmanlı Türkçesine Giriş PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TDE Osmanlı Türkçesine Giriş PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1976

OSMANLI TRKESNE GRfi

Copyright 2009 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Osmanl Trkesine Girifl

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet baslmfltr.

1. NTE Osmanl Trkesi Alfabesi...................................................... 2

2. NTE Alfabe flaretlerinin Ses Deerleri.......................................... 38

3. NTE Yazm ........................................................................................ 80

4. NTE eviriyaz .................................................................................. 130

5. NTE Kelime ....................................................................................... 170

6. NTE Kelime Snflar I: Adlar........................................................... 226

7. NTE Kelime Snflar II: Sfatlar....................................................... 272

8. NTE Kelime Snflar III: Zamirler ve Zarflar ................................ 298

9. NTE Fiiller ......................................................................................... 340

10. NTE Kelime Snflar V: Taklar, Balamlar ve nlemler ............ 400

11. NTE Adtakmlar ve Sfattakmlar ................................................. 442

Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu

Ouz boylarnn konuma diline dayanan ve Bat Trkesi, Bat

line gelmesiyle gelien bir yaz dilidir. XVI-XIX. yzyllar boyunca

gnlk dilden olduka farkl olarak iki seviyede gelime gsterdii g-

rlen bu yaz dilinin en belirgin nitelii kelime daarcnn zengin, do-

laysyla anlam ve kavram eitlilii bakmndan anlatm gcnn geli-

kin ve ergin olmasdr.

Bu yaz dilinin iki ayr seviyede kullanld grlr. lk seviye, kimi

Halk dili terimiyle anlatlan, genel olarak gnlk hayatta

Halk dili ortak anlama dilidir, bu yzden herkese anlalr

beylerden byk destek grm, ancak bu dnemin beyleri halk

Edebiyat dili, daha ok yaz dili anlamnda kullanlr. Bununla

endam gibi przsz, dzgn, belli llere uygun olmaldr. Bu,

OSMANLI TRKES ALFABES

Bu harflere lam ile elif in birletirilmi biimi olan lamelif

Harflerin bu biimleri yazda byk lde deiiklie urar.

Bitien ve Bitimeyen Harfler

Arap yazsnn en nemli zellii sadan sola doru yazlmasdr.

Aada bitimeyen harflerden sonra bitien harflerin deimeyen

Harflerde ekilce Benzerlikler

Bu alfabenin harfleri ekilce benzerlikleri bakmndan da

( nun) ve ( ye) harfleri de aadaki tabloda (bak. Tablo 1.1)

Harflerin Bitime Biimleri

Alfabe konusundaki bu ncelikli tantc bilgilerden sonra,

Tablo 1.1 Yaln biimler Sonda Ortada Bata Ulanm biimler

Bitien Harflerin Yaln,

Bitimeyen harflere gelince, daha nce de belirttiimiz gibi,

Bata, ortada ve sondaki biimler, kendileriyle birlemelerinde

El Yazsnda Bitimeyle lgili zel Durumlar

Birok yaz trnden gnlk hayatta kullanm en yaygn olan

a. ( be) ve ona benzeyen harfler ( mim) ile yukardan bir

b. ( cim) ve gvdesi ona benzeyenler ( be) ve benzerleriyle

Bununla birlikte el yazsnda harfi gsteren bu izgicii

c. ( be) ve benzerleri ile ( nun), ( ye)'nin sondaki

( ye) sonda bulunduunda dier harflerle bitime noktas

. ( cim) ve benzerleriyle ( he) harfi, ( mim) ile, gvdeleri

Bununla birlikte, el yazsnda oklukla cim ve benzerlerinin

d. ( sin), ( n), ( sad), ( dad), ( t), ( z), ( ayn),

e. ( mim) harfi, ( cim) ve benzerleriyle, dz bir izgicikle

Kendisiyle bititiinde ise bu izgicik yuvarlaklar:

f. ( lam) harfi bitimede yukardan aa ekilen dz bir izgi