31 : Ang Sermon
upang tukuyin ang pagwawalang bahala ng mga tao
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang
magsermon sa wikang Kastila at Tagalog. Humanga si
Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si
Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam
niyang higit na maagaling ang pambungad na iyon sa
kanyang sariling sermon.
Nagpugay ang pari sa mga nagsimba. Lumingon siya
sa likod at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng
sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara
ang lahat ng mga pintuan. Nagalinlangan anp alperes,
iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya
magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang
predikador.
Nakita ni pari Damaso na napakunot noo ang
alperes sa kanyang tinuran. Ang mga bahaging ito ng
sermon ay ipinahayag ni Padre Damaso sa wikang
Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang
tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang
guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco.
Umasim din ang muha ng alperes, kaya inakala ng
marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa
hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente
sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig
at nagtago sa kumpiskalan. Inaantok ang mga
nakikinig. Si Maria ay hindi nakikinig sa sermon
sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni
Ibarra na malapit lamang sa kanya. Nang simulan na
sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal.
Lumilisya na si Padre Damaso sa sermon niya
sapagkat puro panunumbat, sumpa, at
pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil
dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari
ang tungkol sa makasalanang hindi nangungumpisal
na namamatay sa bilangguan na walang sakramento
sa simbahan. Naging kabagot-bagot na ang sermon,
kung kaya nagpakuliling na si Padre Salvi upang
huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa
pagsasalita ng may kalahating oras. Habang
isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang
lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing
pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat,
anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa
bato sapagkat maari siyang mamamatay. Nakilala ni
Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
32 : Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nol Juan kung paano
niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang
kanyang itinayo. Tinignang mabuti ni Nol Juan kung
paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki na
siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos
ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si Juan sa
taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga
taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nol Juan na natutuhan
niya ang paggawa ng makinarya kay Don Saturnino na
nuno ni Don Crisistomo. Sa kabilang dako, malakihan
ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng
panulukang-bato ng bahay-paaralan. Nagsimulang
magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis
ng damit na pang-okasyon.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong
madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay
nakatali naman sa isang kalo na magtataas at
magbaba ng bato na ilalapat sa nakatayong bato sa
ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito
ilalagay ang bumbong na tingga.
Hustong nasa ibaba si Ibarra, nang bigla na lamang
humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong
balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok.
Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang
nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng
batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay.
Itoy natabunan ng mga biga na nasa paanan ni
Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa
pagpapagawa, na walang iba kundi si Nol Juan. Pero,
nakiusap si Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.
Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na
umuwi si Ibarra upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na
pangyayari. Yaon daw ay isang masamang simula.
33 : Malayang Pag-iisip
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na
ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng babala sa
kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang
na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa
ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito
ay mayroong kaaway
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos
lahat ng lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at ama
na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa
kanyang balak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa
mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw.
Umanoy narinig ni Elias ang taong madilaw ng
sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao.
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang
ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng
taong madilaw ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito
humingi ng mataas na sahod ng magprisinta kay Nyor
Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa
pagkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa
sanang mababatid buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran
ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw
inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag
na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos
ang humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni
Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni
Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa tao. Pero,
nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay
babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw
na utang na loob kay Ibarra.
34 : Ang Pananghalian
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na
nanananghalian sa isang malaking hapag.
Nakatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siyay
kaagad na umalis. Darating ang Kapitan Heneral.
Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain.
Ang hindi pag-imik ni Padre Salvi, ang hindi pagdating
ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga
magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso ang
ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre
Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay Ibarra.
Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng
ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde
na panay ang pasaring ni Padre Damaso kay Ibarra.
Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang
pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra.
Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungkol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarra ang pag-aglahi. Inabot
ang isang kutsilyo't sinabayan ng yapak sa leeg ng
prayle. Biglang dinaluhong niya si Padre Damaso at
sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni
Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang
mga kasalo sa pananghalian.
35 : Mga Kuro kuro
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at
Padre Damaso ay madaling kumalat sa buong San
Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang
may katwiran sa dalawa. Nagkakaisa ang lahat na
kung naging matimpi si Ibarra, hindi sana nangyari
ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na
walang makapigil kay Ibarra sapagkat wala itong
kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na
dungisan ang kamay nito sa sinumang
lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil sa maagap
na pagsansala ng kanyang itinanggi at minamahal na
si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang balak na kitlan
hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw
ni Ibarra na tulungan siya sa taumbayan bilang
pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang nagawa
niya at ng kanyang ama. Nanindigan naman ang
kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat
laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito,
anang Don Filipo ay nangyayari sapagkat hindi
nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan
samantalang ang mga prayle at mayayaman ay
nagkakabuklod-buklod.
36 : Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni
Tiyago dahil sa hindi inaasahang pagdating ng
Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at
hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni
Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng
kanyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang
hindi pa inaalis ang eskomonyon sa binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat
pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo
naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat
sila sa Papa at magbibigay ng malaking limos. Madali
namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan
lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay
nagboluntaryong gagawa ng paraan para magkausap
ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan
Tiyago. Sinabi nito na inutusan siya ng pari na sirain
ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng
magkasintahan. Si Pari Sibyla ay nagsabi naman na
huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang
utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay
huwag ng pabayaran kundi mawawala ang kanyan
buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang
ina raw nito ay nakita lamang niyang umiyak nang
itoy naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre
Damaso sa nakatakdang dumating mula sa Europa at
siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni
Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitanlalo na si
Maria na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang
mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan ang
Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang
nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo.
Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi
ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang
sapagkat ang arsobispo ay isang prayle rin at walang
ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle.
Pagkarrang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil
na ito sa kangangalngal at baka mamugto ang mga
mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral.
Ang buong kabahayan ni Kapitan Tiyago ay nagsimula
ng mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo
sa silid at nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa ganito
siyang kalagayan ng pumasok ang kanyang Tiya Isabel
at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-
Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang
nag-ayos ng katawan.
37 : Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya
kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna niya ang
binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas
habang nagsesermon sa misa si Padre Damaso.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang
mga reverencia na sina Padre Sibyla,Padre Martin,
Padre Salvi at iba pang mga prayle. Dahil hindi
kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral.
Sinabi nila na may sakit ang hinahanap. Pinapurihan
ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa
pananghalian. Sinabi ng Heneral na kailangang
tumanggap ng gantimpala si Maria na kaagad
namang tumutol.
Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si
Ibarra ay excomunicado. Pagkakita ng Heneral kay
Ibarra mabilis sinabing niyang tama lang ang kanyang
ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala
ng ama. Tiniyak niya na kakausapin ang arsobispo
tungkol sa pagkakaexcumunicado ni Ibarra.
Iminungkahi niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-
arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat
hindi nababagay ang kanyang kaisipan sa Pilipinas.
Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang
mamuhay sa bayang sinilangan.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra.
Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa
pamamasyal. Tumango si Ibarra at umalis na. Ilang
saglit lamang ay tinawag ng Heneral ang mga
kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan ng
Heneral ang alkalde ibigay ang lahat ng kaluwagan
kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga
mabubuting layunin. Tumango ang Alkalde sa sinabi
ng Heneral. Nang dumating si Kapitan Tiago kaagad
na binati siya ng Heneral dahil sa pagkakaroon ng
kapuri-puring anak at marangal na kasintahan ng
kanyang anak .Nagprisinta pa ang Heneral na maging
ninong sa kasal. Samantala, kaagad na hinanap ni
Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria
sapagkat naririnig niya ang boses nito. Sinabi ni
Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin
sapagkat papunta sila sa dulaan. Nagtaka si Ibarra
kung bakit ayaw siyang kausapin ni Maria Clara.
38 : Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Kasamang naglalakad ni
Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa
bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang
kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdausan
ng pagbigas ng tulang papuri. Nangunguna sa
prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na
mga seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro,
mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na
papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may
dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang
maniksik o humiwalay sa hanay.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan
ni San Juan Bautista. Sumunod si San Francisco, Santa
Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang
pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San
Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat
ng kubol sa pagdadarausan ng loa. Pagkatapos na
bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila
at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang
sa mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat
ay natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Clara ng
Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling
piyano. Napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni
Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si
Ibarra. Saglit na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra
nang palalahanan siya ng kaptian Heneral tungkol sa
imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-
usapan ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
39 : Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bahay ni Donya
Consolacion ay pinid na pinid ito. Nang umagang
iyon, ang asawa na alperes at paraluman ng mga
guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba.
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod
sa siya ay hindi pinayagang lumabas ng bahay ay ang
pangyayaring sobra kung alipustain at murahin siya
ng alperes. Suklam na suklam ang Donya at iniisip
kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay
nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon,
ipinasara niya sa bantay ang lahat ng mga bintana at
nagpasindi pa ng ilaw. Pinakandado niyang mabuti
pati pintuan. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang
pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang utos ng
Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling
inutos na kumanta si Sisa. Pero, hindi sumunod si
Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na
sabihin kay Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta
si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa
damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog.
Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat akalain na
marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya
ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito.
Binalingan ng Donya si Sisa at sa pilipit na
pangangastila ay inutusan itong magbaile o
sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at
paa. Nabuwal si Sisa at nagisi ang manipis nitong
damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa
nabakbak na sugat. Hindi napansin ng Donya ang
pagdating ng alperes na pasikad na binuksan ang
nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa,
sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at
namutla. Tinanong niya ang alperes kung bakit hindi
man lang daw bumati ito sa kanya. Hindi sumagot
ang alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan ng
damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din ang
mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at
huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay
nakatakdang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan
din.
Sa kabilang dako, ang kagaspangan ng ugali si Donya
Consolacion ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat
na edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng
mga sundalo na mapangasawa niya ang alperes na
nuon ay isa lamang kabo.
40 : Ang Karapatan at ang Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sinindihan
ang mga kuwitis. Ang huling pailaw ay parang bulkan
habang ang daan ay naliliwanagan ng luces de
Bengala. Ang nangasiwa sa palabas ay ang Tinienti
Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay nasa
sugalan. Kausap ng Tiniente si Pilosopong Tasyo at
nakasentro ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na
ang Don sa kanyang tungkulin. Dangat nalamang
hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw nito. Saglit
naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si
Maria Clara kasama ang mga kaibigan. Nagsimula na
ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina
Chananay at Marianito ng Crispino dela Comare.
Ang pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay
Pari Salvi na walang kurap na nakatitig kay Maria
Clara.
Tapos na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si
Ibarra. Umugong ang bulungan, pero hindi ito
pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang
kasintahan at ang mga kasama nito. Tumindig si Pari
Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin
si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing
hindi niya magagawa ang gayon sapagkat nag-abuloy
ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya
natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong
kau-kausap ng Kapitan Heneralat ng Alkalde ng
lalawigan si Ibarra. Napilitan umalis ang Kura at ang
mga kasama nito.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na
ilang sandali siyang mawawala sapagkat mayroong
nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit
nangako si Ibarra na babalik na lamang siya.
Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at
ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog sa
ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi
pinagbigyan ang kahilingan ng mga sibil at natapos na
ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero
upang pigilin ang palabas pero ang mga ito ay nahuli
ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo.
Tiyempo namang nakabalik na si Ibarra. Kumapit na
sa bisig ni Ibarra ang mga nasindak na dalaga. Ang
mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa
tribunal ay pinagbabato ng mga tao. Pero,
pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain
pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya
kay Ibarra siya nakiusap. Sinabi ng binata na wala
siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na
puntahan ang mga kalalakihang nagbabalak ng
masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga
lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak.
Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya
ang buong pangyayari sa liwasan. Dumating din ang
kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa
nangyaring kaguluhan. Bigla na lamang nakita ni Pari
Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay walang
malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa
kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa
kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng
tao. Binubulyawan siya ng mga kastila, pero hindi
niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni
Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan
nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara at
Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay
unti-unting nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria.
Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.
41 : Dalawang Panauhin
Dahil sa nangyari hindi dinalaw ng antok si Ibarra.
Pamaya-maya pumasok ang kanyang utusan at
sinabing mayroon siyang panauhing. Pinapatuloy niya
ito. Ang kanyang panauhin ay si Elias. Tatlo ang pakay
ni Elias sa pagpunta niya kay nakita niya si Bruno at
Tarsilo. Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may
sakit si Maria Clara. Ikalawa, magpapaalam na siya
kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang magtungo sa
Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni Elias. Hindi nakatiis si
Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan
nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang
magkapatid na namumuno sa panggugulo. Dahil sa
may utang na loob ang magkapatid kay Elias, sila ay
madaling napakiusapan nito. Hindi na kumibo si
Ibarra, kaya nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang
sarili sa pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo siya sa
bahay ni Kapitan Tiyago. Sa daan nakasalubong niya
ang isang maliit na lalaking nakaitim at may pilat sa
kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong
madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato
sa paaralan. Nabanas ng husto si Ibarra sa
pangungulit ni Lucas na kung magkano raw ang
ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni
Ibarra na magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw
ito sa isang maysakit. Tsaka na nila pinag-usapan ang
tungkol sa pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi
ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas.
42 : Ang Mag-asawang de Espadaa
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may
sakit si Maria. Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya
Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting
bigyan ng limos, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang
krus sa Matahong na nagpapawis. Natigil ang pag-
uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa harap
ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de
Espadaa, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso
at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya.
Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin.
Pagkatapos na maipakilala ni Victorina si Linares,
sinamahan sila ni Tiyago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay
isang Orofea. Siya ay isang ginang na may edad na 45,
pero ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang
lamang. Nuong bata at dalaga pa siya at kapani-
paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa
mga lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang
mapangasawa ay isang dayuhan. Ibig na mapabilang
sa mataas na antas ng lipunan. Napilitan siyang
masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-
Espanya itinaboy ng bayang Extremadura at
ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito
ay Tiburcio de Espadaa na may 35 taong gulang,
ngunit mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong
Salvadora. Sa barko dumanas siya ng katakot-takot
na pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na
siyang magbalik sa Espanya, dahil ipinasya na niyang
manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa
nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng
mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi naman siya
nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na
humanap nang magandang kapalaran sa mga
lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang
tanging puhunan ay ang pagiging kastila.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San
Carlos bilang tagapagbaga ng mga painitan at
tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero
wala talagang kaalam-alam sa panggagamot. Ngunit,
nagsumbong ang mga tunay na mediko sa
Protomedicato de Manila na siya ay pekeng doktor.
Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa
pamamalimos sa mga kakilalat kababayan subalit
napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos
ang kanilang pulut-gata. Binihisan din niya ng husto
ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang
Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang
isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng
mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas,
Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya
manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na
tatawaging rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay
dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga tarheta
nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang
pagbubuntis ng Donya ay naunsyami. Ang ginawa
niya ay nagpatingin sa mga hilot at manggagamot,
ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi
pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang kanyang
ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang
Don, kahit na ano ang gawin ng Donya hindi ito
nakakarinigan ng reklamo.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat
na maglagay ng titulong medicina at cirugia. Tumutol
ang Don sapagakat pamemeke na naman ang
gagawin niyang panggagamot. Ngunit, wala siyang
magawa at sumunod na lamang sa Donya. Samantala
sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati
ng kakilala ng mag-asawa ang pari, kaya si Linares na
lamang ang kanilang ipinakilala. Namangha ang
Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang
ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan
nila si Maria na noon ay nakahiga sa isang kamagong
na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni
Maria ay may taling panyo na basa ng agua colonia at
nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang
kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng
punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan
si Padre Damaso, sapagakat may dala itong sulat-
tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay
Maria kaya napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at
sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling. Ang
iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at
gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de
Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si
Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang
mga mata at isip kay Maria na lubhang
nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni
Linarez sa magandang mukha ni Maria nang sabihin
ni Pari Salvi na dumating na si Pari Damaso. Ang pari
ay kagagaling lamang niya sa sakit, siya ay putlain
mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang
una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.
43 : Mga Balak
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan
ni Maria. Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari.
Tumindig si Pari Damaso at nagpunta sa silong ng
balag sa ilalim ng balkonahe at umiyak na parang
batang ibunulalas ang lahat ng sama ng loob. Dahil
dito, nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng
pari ang inaanak na si Maria. Nang kumalma na ang
damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya Victorina si
Linares. Sinabi ni Linares na siya ay inaanak ng bayaw
ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat
sa pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares
ay nangangailangan ng trabaho at mapapangasawa.
Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng
trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na
abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa
pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si
Tiyago. Naiwan si Pari Salvi na malungkot at
nagmumuni-muni. Nagitla na lamang siya nang batiin
ni Lucas, na humihingi umano ng payo tungkol sa
pagkamatay ng kanyang kapatid Nagalit ang pari sa
kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan niya ito at
pasalamat siyat hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra.
Umalis na bumubulong-bulong si Lucas.
44 : Pagsusuri ng Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal.
Siya ay binabantayang mabuti ng kanyang mga
kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay nagpamisa at
nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa
Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang
lagnat ni Maria. Takang-taka naman si Don Tiburcio
sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa
dalaga. Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang
pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa Tayabas.
Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo
ng pari ay labis na daramdamin ni Maria sapagkat
para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na
ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga
pangyayari noong pista. Sinabi naman ng kura na
mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na
mag kausap ang anak at si Ibarra. Pero, tinutulan ng
Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat
matibay ang kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio
ang nakapagpagaling kay Maria. Hindi pinansin ni Pari
Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw
ang nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng
isang malinis na budhi ang lahat namga gamot na
gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan
niya si Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel si
Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at
bibigyan niya ng viatico kinabukasan upang tuloy-
tuloy na ang kanyang paggaling. Samantala, pinainom
ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa
bumbong na kristal at bilin ng doktor ay itigil ito
kapag nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni
Maria kay Sinang kung hindi sumulat si Ibarra.
Sumagot si Sinang na abala si Ibarra sa pag-aasikaso
na mapatawad ng Arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag-
uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang
ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at
sabihing limutin na niya ito. Di nakapag tanong si
Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria
naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya
Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng
isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal na
Birhen. Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon.
Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig ang
pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa
isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si Pari Salvi, ito
ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo
at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di
nagtamo nag patawad.
45 : Ang mga Inuusig
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan
Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lalaki sa yungib na
tila nasa ilalim ng lupa. Nang makita ni Elias ang
Matandang Pablo na natatalian ang ulo ng isang
bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na
nagkilala silang dalawa. May anim na buwan na, nang
huli silang magkita. Noon, ayon Kay matandang Pablo
siya ang naaawa Kay Elias. Subalit, ngayon nagkapalit
sila ng puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang
matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng katawan at
kalooban. May 15 araw na naibalita kay Elias ang
sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya
nito sa kabundukan ng dalawang lalawigan. At
ngayon nga ay kanya na itong natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong
isama sa lupain ng mga di-binyagan upang doon na
manirahan nang payapa kahit na malayo sa
sibilisasyon, yaman din lamang daw walang nangyari
sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa
kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na
magturingan na lamang silang dalawa bilang mag-
ama yamang pareho na silang nag-iisa sa buhay.
Umiilig lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at
sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong
buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang
maipaghiganti ang kalupitang sinapit o pagkamatay
ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa
kamay ng mga buhong. Ang kanyang anak na dalaga
ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng
isang alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang
dalawa niyang anak na lalaki. Pero, nagkaroon ng
nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay
sinuplong. Ang anak niyang ito ay ibinitin sa kanyang
buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag sa
kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay
naging duwag at hindi nagkaroon ng lakas ng loob na
pumatay o magpakamatay. Ang kurang nagparatang
ay inilipat sa ibang lugar.Pero ang kanyang anak ay
namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at
pinangambahan na siya ay maghihiganti dahil sa
sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga
awtoridad dahil nakalimutan lamang niyang magdala
ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Naunawaan ni Elias ang
paninindigan ni kapitan Pablo, siya man daw ay tulad
nito na sa pangambang makasugat nang walang
kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti. Pero,
para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang
napakahirap. Kaya ang ganang kay Elias ay napakadali
sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga
anak at hindi nawawalan ng pag-asa.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay
napakapalad na makilala at makatulong sa isang
binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at
nag-iisang anak ng isang taong marangal na hinamak
din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid
kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay
diin, tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong daw
ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa
heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang
matanda. Dahil dito, ipinangako ni Elias na
malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng
kanyang lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra )
sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapitan
ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego
at sasabihin niya ang sagot. Kapag pumayag ang
binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng
katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang
kasama niyang maghahandog ng buhay.