DEALLERN

YENLGS

ALI ERATI

Tarihin btn nesillerinden daha ok eziyet ekmemize ramen, sevinerek syleyeyim ki biz ok
mesut bir nesiliz. nsann dert ve yenilgisi dnemlerini grdmz iin mesut bir nesiliz.

Acaba gerek dert ve yenilgi, yalanc mit ve sevinten daha iyi deil midir? uurdan doan dert,
aklszlktan doan dertsizlikten daha iyi deil midir?

Ben yirminci asm ikinci yansnda olduum iin ok seviniyorum, eer ondokuzuncu asrda olsaydm
burjuvazinin yirminci ve yirmibirinci asrda yeryznde yapmak istedii cennet iin ahmaka slogan
atardm. imdi burjuvazi cennetinin yaplm olduu bir zamanda, gzlerimle asrdr ilmin,
Samiri'nin paradan buzas olduunu gryorum. Altndan yaplm ve aldatc bir ekilde, ama
ruhsuz, ruhaniyetsiz, maneviyatsz, yalana, sahte banka paras ortaya kt ve ahmaklan kendine secde
ettiriyor.

DE A LK TAPLAR

DEALKTAPLAR : 2

Dizgi : Murat akr Ofset Hazrlk: YediGece Bask: Baak Ofset

stanbul, Kasm 1997

Genel Datm:

KAHRAMAN YAYINLARI

DAVUTPAA CAD. TM-2 B BLOK NO: 322 TOPKAPI - ST. TEL: (0.212) 613 83 05 FAX:
565 25 84

Ali eriati DEALLERN YENLGS

FEODALTEDEN BURJUVAZYE NSAN VE DN

eviren Abdulhamit zer

DEALKTAPLAR

Elinizdeki bu kitap, Dr. Ali eriacinin,

1971 ylnda Tahranda Hseyniye-i Iradda verdii, 'Dinleri tanmak ve Dinler Tarihi'
konularnda verdii derslerden hazrlanmtr.

NDEKLER

DEAL BULMA YOLUNDA... 7 NSANIN YENLGS 11 KAPALI DZEN 17 BURJUVAZ

HAREKET 21 FEODAL YAPI ve BURJUVAZ 25 BURJUVAZ NE STYOR? 33 NSANIN
BURJUVAZ CENNETNDE SYANI 41 FEODALTEDEN BURJUVAYAZYE GEN
SONULARI 47 LAH NSAN SRGNDE 59

DEAL BULMA YOLUNDA...

Biz aydnlar veya bu toplumun eitim grenleri, mcerret sosyal bir grup deiliz. Aydnlann en byk
hatalarndan birisi, kendilerini toplumun mcerret bir snf olarak grmeleridir. Bu entellektelin
alinasyonudur. Bu mesele, ondokuzuncu asrdaki bilimsel felsefe ve bilimsel sosyalizmde sz
konusu edildi. Eitim gren insann, yava yava kitaplarn, bilgilerin, aratrma yapt konunun
iine olduka fazla dalmas ve batmas mmkndr. lmf, edebi, din ve felseff konularda ok
titizleiyor, olaylardan, gerekler dnyasndan, halknn ve top-lumunun gnlk hayatndan
uzaklayor, onlara yabanclayordu. Aydn kendisini, toplum ve zamandan soyutlanm, ayrlm bir
grup olarak hissediyordu. Bu ise, entellektelliin bir hatas ve hastalnn sonucudur.

Dnyada, dneceimiz her dzeyde, dneceimiz her huyda, iman, felsefe ve ideolojiye gre
sahip olacamz her imanla u zellik hepimizde ortaktr. Sosyal bir beden, yani klli bir topluma
baml bir yeyiz. Bu toplum, grdnz gerek bir toplumdur. Dnyann bu kesinde, bu blgede
ve bu topraklardadr. Bir geree sahiptir. Olduu her ekliyle, duygularyla, ilikileriyle,
zellikleriyle ve mevcut dertleriyle vardr. Biz aydnlar, bulunduumuz her durumda, sahip
olduumuz her grle, bu topluma bal yeleriz. Bu toplum ise dini toplumdur. Toplumumuzun dini
toplum oluundan ve tarihimizin dinf tarih oluundan ilmen phe edilemez. ran tarihine bakalm, en
azndan 14 asrlk slmi bir gemii vardr. Gerek dinf hassasiyetlerle, faktrlerle ekil alm ve
meydana gelmitir. Kltrmz de dinf kltrdr. Yunan kltm veya Rn-ma kltr deil ki, dini
olmayan bir kl olsun ' Juha ok felseffbir kltrdr denilebilsi. Milli bir kulrr veya laik bir
kltr de deildir, dini kltrdr. Onu da gein-, imdiki top-lumumuz, sosyal ilikileri, gelenekleri,
dnce tarzlar, kltrel konumu, vicdan ve ruhuyla yzde yz dinidir.

Aydnn btn toplumu kendi zevkine ve kendi grubunun aydnca i ilikilerine gre
genelletirmemesi gerekir. Bu aydnn hatalarndan birisidir. Dini bir toplumda yayoruz, dini bir
tarihe balyz, dini bir kltr atmosferinde nefes alyoruz.

Eer aydn, uurlu ve kendi toplumunu uurlanmaya yneltme sorumluluunu kendinde hisseden bir
gruptan ise, bu aydnn hereyden nce kendisi ile toplumu arasnda bir kpr meydana getirme
dncesinde olmas gerekir. Byle bir kpr, dine dayanmak, dini bilmek, dini ilmi ynden dikkatli
bir ekilde incelemek ve toplumumuzun ruhunun zn yapan dini tanmaktan baka bir ey deildir.
Birinci sz budur.

kincisi, bizler aydn sfatyla dier bir konuma daha sahibiz. Bu, dnya aydn zmresine fikri ve ruhi
ballktr. Biz, fikri ve ruhi ynden toplumumuzdan tarihimizden, milletimizin sosyal hayatndan
beslendiimiz gibi, ayn zamanda evrensel fikri ve ideolojik ortamn da etkisindeyiz. Biz doulular
maki-naizm, brokrasi veya teknokrasi hakknda konutuumuz zaman sanayi kapitalizminden,
rekabeti kapitalizmden veya uyumdan bahsettiimizde bu, douda bizim de bunlara mahkum
olduumuzdan bahsediyoruz manasna gelmez. Teknokrasiye, brokrasiye, faizme, modern
teknokrarlaa v.b. mahkum olduumuz anlamnda da deildir. Bir as a bir Jile ve evrensel ilikilere
balyz. Bu ilikilerde de birtakm meseleler sz konusudur. Bu asrda yaadmz iin asrn en
temel meselelerini grmemezlikten gelemeyiz. imdiki insan tanmann en temel artlanndan ve
faktrlerinden birisinin, dinin yeniden sosyal, siyasi, felsefi, ilmi ve fikri yollardan ortaya konulmu
olmas enteresandr. Zira din yeniden, zellikle ikinci dnya savandan sonra, ynni insann arasnda
sz konusu olmutur. Hangi ekilde bz konusu ulmutu?

Bu eski dine bir dn mdr?

Hayr, geriye dn (irticai) durumu deildir. Belki insann bir tekaml durumudur. Bugnn insan
ortaaa geri dnmek istemiyor. Eski Yunan ve Roma dinine geri dnmek istemiyor. limsiz ve
ilimden alt dzeydeki dinlerin ipini boynuna geirmek istemiyor. Dn dinlere deildir. Dn
Dinedir.

lmi tekmlnde, ilim tesi bir duyguya ihtiya hissediyor. Bunun ad bir eit maneviyattr, bir eit
dindir. Bugnk insan bunu aramaktadr ve bunu byle isimlendirmektedir. Bugnk insan, bylesi
bir dini, iman bulmann tela ierisindedir. Yeni hayatta bunu kaybetti. Boluunu u anda
hissediyor. Biz byk bir dini kltre ve tarihin en byk dinlerinden birisine balyz. Tarihin en
son byk dinine bal insanlar olarak, bugnk aydnlarn ve dnrlerin genel telanda, insann
muzdarip ve aray iindeki ahenkli ruhunda, ilim tesi bir iman meydana getirmek iin, ama mantkl
ve makul bir iman meydana getirmek iin ortak bir tela ve gayret iinde olalm. O byk ideali
bulma yolunda insanla yardm edelim. Bu iin gerei udur:

Bizim ilk nce kendimizi ve kltrmz, u anda elimizde olan yklm ve donmu ekliyle deil,
kaynayan, coan bilin ve fikri hareket yaratan bir ideoloji eklinde tanmamz gerekir. Bu i iin,
dikkatli bir ilmi aratrma metodu esasna gre almamz gerekir. Propaganda konferanslar
eklinde deil, belki grltsz, tezahratsz, ok sade ve samimi ders yaparcasna almamz
gerekir. abuk geen hislere, tekrara, telkine, mevcut zihniyetlerin uyutmasna ve avamn efkatlerine
dayanarak deil, belki ok yava ve yapc bir sabrla, adm adm, tpk bir aratrmac ve renci
gibi balayalm. Bir dnemi aratrmac olarak geirelim-, bu vesileyle geni bir genel ortam
hazrlayalm. Siz o zaman bir kltr devriminin ncleri gibi, bu talam toplumun ve asrn
boluunda, tslam yeniden ve bilinli tanmamzla, paynza deni ve sorumluluunuzu ifa
edeceksiniz. Bu asra ve bu topluma bal aydn unvanyla fonksiyonunuzu yerine getirin. Bu, her
halkrda byk yolda kk bir admdr. Ama bu kk adm doru atmak gerekir.

Bunun birinci usulu, sabr ve tahammldr. Heyecan doyum ve zevk veren konumalarn yerine
yorucu dersleri seelim. Tahamml edelim. Gemite heyecan, tahrik, telkin ge-rektiyse bile, artk
yeter. Tanmay dnmek gerekir. Eer sadece uursuz bir iman yeterli olsayd, beyzmilyon
msl-manla bir eyler yaplm olmas gerekirdi. Mucizevari iler yapan iman, tanmaktan sonra
gelir.

NSANIN YENLGS

u anda sz konusu olan mesele, bugnk insann yenilgisidir. Bugnk insann heyecan verici btn
ideallerinin yenilgisi.

Avrupada ortaa dneminde (bizim halkmz da bylesi bir dnemde yayor) byklere sayg,
gemile vnme, edebi ve dini ahsiyetlerle vnme, dini merasimler, ahlki deerler, milli, kavmi
ve ahlaki geleneklerin hepsi, kutsaldr.Her toplumda, her dinin usul yleydi: Gerek budur,
bundan baka gerek yoktur.

Gerek budur bunun dnda bir ey yoktur esas gkten gelmi ve doruluklarnda hi bir phe
olmayan yce haki-katlar sfatyla, o dnemin btn fertlerince kabul grmt. Bu emin ruh, phe
kabul etmez imani gr, halkn hayatna skunet veriyordu. Bizim dindar halkmzn olan ve btn
ortaa boyunca batda olmayan ey ise dinf zdraptr. Zira din, onu kaplayan bir btn olarak sosyal
geleneklere, insani ilikilere, ahlk ve inanlar btnne cevap veriyordu. Kendisini takip edenler,
manevi ve fikri ihtiyalarn giderebiliyordu. Ykmllklerin tm ortadayd. Dnya byk bir
adr eklindeydi. Kk ve ayrntsz bir dnya. Bir kap ve vcutla balyd, belli ve akt. Drt
unsurdan yaplmt. Altta insanlar, yukarda tanr ve melekler; btn esrar ve varln dindeki ha-
kikatlar..

Btn dinler arasnda sadece hristiyanlk dini, azizlere, ruhanilere, halkn ve tanrnn ilerinin
temsilcilerine sahipti. Dierleri hi bir eye sahip deildi.

Her dindarn grne gre, mesel, ortaada btn dnya, kuzeyden balayp Lizbona doudan
Jenuvadusa kadardr. Btn dnya buydu. Ondan tesi, yani dou, bizim yaadmz yerler
kafiristand. Lizbondan o taraf ise karanlklar deniziydi. Gkyz hakim bir tavan gibi, kapal bir
kubbedir. Yukarda bir tavan var, bazen Ruhul Kuds eklinde, bazen Baba eklinde, bazen ise Oul
eklindedir.

Gkteki bu tanrnn yer yznde bir temsilcisi var. Kimdir? Papa! (nsanlarn babas, Allahn
mmetinin pederi!)

O, dinin temsilcisidir, Kutsal Ruhun Tanrnn Ruhunun veya Mesihin Ruhunun getiricisidir.
Gkyznde bu ruh, ince ve teferruatl ahiret ilerinin idari temsilcisi olan kilise tekilat araclyla
papaya ve kardinallere veriliyor. Bu el ele mertebeler dizisi eklinde, kk kylere kadar uzanyor.
Bu kylerde, ruhbanlar vardr. Bunlar o ruhu tayan idarenin grevlileridir, ruhanilerdir.

Bu ruhaniler de o ruhu, cismaniler arasnda yayyorlar. Yani, halkn yaay felsefesi, yaratln
gayesi ve hayatn yn de olduka ak ve bellidir. Bir tek kelime-, arnma, ilk gnahtan arnma.

Adem cennette gnah iledi. Adem oullar bu ilk gna-hin cezas nedeniyle ebedi olarak cennetten
reddedilmilerdir. Bu gnaha bulam, mahkum insann hedefi nedir? Beraat etmektir.

Dinin ii nedir? Bu ruhun aracl ve ruhanilerin yardmyla insann kesilmi olan ballna ve
Cennete tekrar ikinci defa kavumaktr. Religon yani din budur. (Re) nceki tekrar anlamndadr,
Latince olan (Legar) kelimesi de varln btn esrar ile alemin ve Ademin ilk yaratl anndan
zamann sonuna kadar birleme anlamndadr, amellerin, ahlakn, insann hayat felsefesinin hepsi
vardr. Ve kefan kitabellah! Bize Allahn kitab yeter!

Grev ve sorumluluklar da belli ve aktr. Kiliselere yelik, papay taklit etmek, btn felsefi, ilme,
itikadi, insani ve siyasi meselelerde resmi ruhanilere itaat etmek, bilahare vaftiz gus-l, arap imek,
kutsal yemek ve pazar gnleri ayinlere katlmaktr (Cemaat namaz). Yn belli, yol belli, hedef belli,
hayat sakin ve ahnyazs itaatkardr. te kurtulu yolu! Dnya bu, ahiret o, hepsi belli; snrl, sabit,
ak. Artk baka ne istiyorsun? lm istiyorsan, mezarla git!

Arak zdrabn anlam yok. Bu tarz hayatta, bylesi bir dnyada bilmiyorum diye bir ey yoktur,
phe, mphemlik, perianlk yoktur.

Dnyann gurbeti, insann yalnzl, aln yazsnn karanl, hayatn boluu, ruhun isyan, felsefi
karamsarlk, fikri mitsizlik, hakikatin belli olmay yoktur. Boluk yoktur. Bu alemin hi bir kesi
atlak deildir. Gkyz daima dnen bir kubbedir, yeryz yaygn bir yataktr. Avrupal insan,
Katolik mezhebi, tanr, peygamber, baba, Ruhl-kuds, Cebrail, hedef, yaratl, Mesih, snaklar,
kilise, peder, bakan, Allahn ko-yunlar ve koyunlarn oban, yani papa ve halk; hepsi bellidir.

Anszn hal seferleri geldi. Dnyann btn kapal ve eski dar duvarlar paraland. Yeryz
kinatn merkezi, gkyz tavan olmaktan kt. Lizbon ve Cenova dnyann ortas ilan edildi. O
tarafta Amerika kef edildi. Bu tarafta btn dou, ran, Arabistan, Trkistan, Hind, in...

Dier dinler gelip, bunlara kar boy gsterdiler. Hametli tarihler, zengin ve eitli medeniyetler,
daha byk ve gl kltrler; dnceler, inanlar, ideolojiler, bisetler, toplumlar ve dier her ey
sarsld. Dnce hrriyeti, hareketli kltr, deiken ruh; slam medeniyetinin, hr itihadn, slam
dininin ve toplumunun bir ka nesil boyunca Hrstiyan halk kitleleri ile temasta bulunmas, ortaa
retti. Hristiyan alemindeki donma, taassup ve dar grllk yklm oldu.

Mukaddesata itiraz balad (Protestanizm). Sonra hareket, deime ve yeni medeniyet. Hal
seferleri, ortaa boyunca durgun olan bat Hristiyan aleminin anszn iki farkl cepheden saldnya
uramas neticesini dourdu.

Bunlardan biri, bat toplumunun maddi temelinin ve iktisadi altyapsnn dalmasyd. Dieri ise,
ortaan fikri ve itika-di alt yapsnn, dnya grnn dalp yklmasyd. Ortaada bat, alt
yaps feodalite, st yaps din olan bir toplumdu.

Bu her ikisine, birden saldrld. kisi birlikte dald. Fiilen dinsizlik tarihini ele alalm, sonra dinler
tarihine ulaalm. ki saldr birlikte balad, bu tesadf deildi. Bunlarn her ikisi zahiren her ne
kadar ayr grnyorlarsa da, birbirlerinin sebep ve sonucudurlar. Ben insani meselelerde, zellikle
sosyolojik meselelerde illiyetin (nedensellik) asln, doru gryorum. Ama felsefedeki illiyet ile
tabiat ilimlerindeki illiyet arasndaki fark; sebep ve sonu ilikisinin tek tarafl olma yerine, iki
tarafl olmasdr. Bir aradaki iki sosyal iaret arasnda daima sebep ve sonu ilikisi olur.

Mesela tabiatta, ate (sebep) suyu kaynatyor (sonu); ama suyun kaynamas, yan sonu, atein
yakmas zerinde artk bir etki brakmyor. Sonutan sebebe olan yol, kapaldr. Sosyal iaretler
arasndaki ilikilerde de sebep sonucu meydana getiriyor, ama sonu ortaya kt zaman sebebin
zerinde etki brakyor. Yani sebebin roln, ona kar oynuyor.

Konumac (sebeb), topluluu heyecana getiriyor (sonu), topluluun heyecan ise, konumacy etki
altna alyor, onu heyecanlandryor, bu heyecan tekrar topluluun zerinde etki brakyor. Bu iki
kutup sebep-sonu ilikisi, bu ikisi birbirle-riyle iliki ierisinde olduklar srece devam eder.
Karlkl bir etkileim (gidi-geli) vardr.

Bir toplumun iktisadi alt yaps ile itikadi st yaps arasnda da bylesi bir iliki vardr. Marksizm
bu ilikiyi tek ynl olarak gryor.

Antimarksistler sosyolojide illiyeti (nedensellii), ya inkar ediyorlar veya baarsz bir ekilde,
retimde dzensiz ve iktisatsz bir alt yap nerip dier bir faktr onun yerine koymaya gayret
ediyorlar. Irk, corafya, tabiatla sava, igd, kltr gibi faktrler v.b.

Ama ben, tarihin btn sosyal devreleri iin klli bir kanuna inanmyorum. Corafya, toplumun yapc
ve tayin edici alt yapsdr-, toplumun kurumlarnn, bu cmleden olmak zere iktisadn tayin
edicisidir.

lerlemi toplumlarda iktisadi retim, alt yap ve ayn zamanda tayin edici bir faktrdr. nc
aamada, yani Durk-heimci anlamyla ndividualizmin gerekletii asrda, insani uur, bilgi,
gr, antropoloji sosyoloji ve tarih sosyolojisi daha ok ilerliyor. nsanlar-, toplumu yapan unsurlar,
tarihe hareket veren kuvvetler, etin kanunlar, deime, yklma ve toplumun ykselmesi hakknda,
daha uurlu, daha bilgili oluyorlar. Temel faktr insann kendisidir; yani onun kendi bilincinde
olmasdr. Dier bir tabirle, ideoloji, fikir, irade ve onun tekniidir.

Bu, ok hassas, karmak ve geni bir konudur, u anda ortaya koyma imkan yoktur. Ama burada
sylemek istediimiz ey udur: "Karlkl illiyet kanunlar, alt yap ile sosyal st yap arasndaki
ilikilerde de dorudur.

Eer ahsn fikri deiirse (st yap), iktisadi hayat ve ii de deiiyor (alt yap). Bunun gibi eer ii
ve maddi durumu deiirse, dnce tarz da deiecektir. Bu ikisi birbiriyle daima iki ynl
karlkl sebep ve sonu ilikisine sahiptir. Ortaa Avrupasnn alt yaps feodalizm, itikadi st
yaps ise din idi. Dnya gr; ahlk, felsefe ve gelenekleri bir araya toplayan, aklayan ve takdis
eden Katolik mezhebiydi. Katolik mezhebi, bunlarn sosyal dzene uygun olmasn salamaya
alyordu. Zira, topluma hakim olan resmi dinler, daima bilinli veya bilinsiz olarak bylesi bir
fonksiyonu zerlerine almlardr. Eer bylesi bir dzene aslnda aykr olmularsa, egemen dzenin
boyutlarndan biri olan resmi temsilciler grubu eliyle irkinletirilip, tahrip edilmi ve sonuta
istenilen sosyal dzene uygun olacak ekle getirilmilerdir.

u anda anlattmz ortaadaki sosyal ve iktisadi hayat, feodaliteye dayanmaktayd. Feodalite isimli
eitli birimler mevcuttu. Herbirinin kendine ait ordusu, gelenei, bakan, merasimi, halk, vergi
gelirleri ve mstakil hayat vard.

Birbirlerinden ayr olan bu sosyal birimler, ayn zamanda, bir merkezden ka durumundadrlar.
Ortak bir diziyi tekil etme araynn peindedirler ve birbirleriyle irtibat halindedirler. te irtibat
salayan bu vasta katolik kilisesidir. Dnyada Katolik Mezhebi isimli, evrensel bir kudret
mevcuttur.

Mesihin dini Avrupa'da salam olmayan bir sfatla dank feodalite unsurlarn bir araya topluyor,
birbirine balyor, eitli feodal kesimlerden bir hristiyan mmeti meydana getiriyor.

Feodalite kapal bir dzendir.

Aristokrasi gelenekleri ve adetleriyle byk bir mlkiyet; efendiler ve halk elikisi.Kapal bir dzen
ve d yz topraa bal.

KAPALI DZEN

Kapal dzen nedir?

Kapal dzen iki zellie sahiptir. Biri kapal bir dnya gr, dieri ise kapal bir retim ve
ekonomidir.

Kapal retim ve kapal ekonomi ne demektir?

Bir kye baknz. Yol kenarnda olmayan, modern retim ilerinin meydana gelmedii bir ky.
Burada karasaban, stten yaplm yiyecekler ve harman vardr. htiyalar olan cins ve paralar
kendileri yapar, dokur ve dikerler.

Bu ky, kapal bir retim ekonomisine sahiptir. Buday ve arpay tarladan getiriyor. Arpay
merkebine veriyor, buday kendisi tketiyor. Pamuu hanmna veriyor, o da ondan bir para
dokuyor, kendisi giyiyor. neinin stn veriyor, yumurta alyor. Meyvesini yn ile deitiriyor.
Baka bir ahs ise ynn, peynir veya lorla deitiriyor. Peynir verip soan alyor.

Bu ky kalesinde retim ve tketim, kapal bir dairenin etrafnda dnyor. ayet bu kaleye dikkatli
bakarsanz, kapal bir toplumu gzlerinizle greceksiniz.

randa bu tr kaleler henz mevcuttur. Bu kalelerin evresinde birer hisar grrz. Genellikle drt
burcu ve bir kaps olan hisarlar. Bu, kapal bir toplumun olduunu gsteriyor. Toplumun kapal
oluunun iaretlerinden bir, kapal retimdir. retim ve iktisat birbirini bir daire zerinde takip eder.
Kapal ekonominin temel zelliklerinden birisi, retim ile tketimin beraber oluudur. Byle bir
kyde bir adam gelip, derin bir kuyu eer. Bir defada ikiyzbin drtyzbin tmenlik bir gelir elde
edince bu kapal daire birden krlm olur. Burada retilen btn pancar, kyn i retim dairesine
dahil deildir. Bu pancarlar kamyonlar vastasyla lOKm, veya 20Km uzaklktaki eker fabrikasna
gitmektedir.
retimin kapal dairesinin, burada d pazarlar tarafna doru aldn gryoruz. Pancarn eker
fabrikasnda ekere dnerek btn i ve d pazarlara gidip, daldn gryoruz.

Kapal dnya gr ne demektir?

Sadece, insan zihninin dnya hakknda sahip olduu tasavvurdan ibarettir.

Hangi insan?

Kapal bir ekonomide yaayan insann, dnyas da kapaldr. Btn gkyz onun kynn etrafn
saran bir rtdr. Dier taraflardan hi haberi yoktur. Dnyas kapaldr, kktr.

Bizim kye yakn bir kyn aas var, zavallnn durumu da iyi deil. Bir ift sebilden baka bir eyi
kalmam. Kyn halk nceleri onun raiyyesi idi, onun saylyorlard. O byklk henz onlarn
zihinlerinde var.

Onlardan biri bana yle diyordu: Siz yabanc lkelere gittiniz, oralar da bizim bu Hac Aay
konuuyorlar m? Ondan bahsediyorlar m?

Bu adamn gznde dnya, ortasnda Hac Aann bulunduu byk bir saraydan ibarettir-, yukarda
da Hac Aann Allah vardr.

Ortaada bylesibir toplum vard. ki unsur geldi, hem ortaan dnya grn hem de ortaan
kapal ekonomik retim alt yapsn at. ki unsurdan biri, feodalitenin zirai retim sistemi
bnyesinde hzla gelien burjuvazi hareketi, dieri ise, materyalist dnya grnn yeni aydnlarn
dncesine vurduu darbeydi. Bunlarn her ikisi birbirinin sebep ve sonucudur.

BURJUVAZ HAREKET

Aslnda burjuvazi nedir?

Kk bir ky gz nne alnz. Baz konular kitaplardan okumalan gereken Avrupallarn aksine,
biz bu konular toplu-mumuzda grebiliriz. nk deime halinde olan bir toplu-mumuz var. Kapal
bir zirai iktisat sisteminden, tketimci ve komprador bir burjuvazi sistemine gemekte olan bir
toplum. Dolaysyla bu toplumda sosyolojik eserler grebiliriz. retimi, zirai retim esasna dayanan
eski, kapal bir kye baktmzda, bu kye bir dkkan almadan nce bir seyyar satcnn geldiine
ahit oluruz. Kye, bir ka top basma, eitli ufak tefek eyler getiriyordu. Bunlar ehirden veya
evre kylerden getiriyordu, burada ky meydannda baryor, mallarn tahl, pamuk, yn.... gibi
zirai rnlerle trampa ediyor, sonra gidiyor, ertesi hafta veya ertesi ay tekrar geliyordu.

Genel ilemler ve toplu (trampa) mbadeleler tarlalarn kenarnda kurulan mevsimlik pazarlarda
oluyor, bu grnm sonra yava yava ky dkkanna dnyor.

Dkkan ortaya kt zaman, feodalite bnyesinde burju-

vazinin ilk ekirdei meydana geliyor. Dkkancnn ii, bu kydeki dier insanlann iinden farkldr.
Onlar mahsulleri topraktan retiyorlar, bu ise tketim mallarn ehirden satn alp buraya getiriyor.
 ,

Onlar zirai retim yapyor, bunlar ise el retimine veya kk sanayi retimine sahip. Bu para
satyor, o buday satyor. O mal mbadelesi yapyor, buday verip yn alyor, ama bu, para ile al
veri yapyor.

Para ile yaplan al veri, mal mbadelesinin (takasn) yerini aldnda orada burjuvazu meydana
geliyordu. Bu burjuvazi ister kk bir grup eklinde olsun, isterse bir fert eklinde olsun sonu
aynyd.

Bu dkkanc ne i yapyor?

Geliyor, ehirden veya dier evre kylerden para ile yeni eitler satn alyor (nk paras var)
getirip bu, kyde halka sunuyor. Bu mallarn tketiminin, bu kyde henz bir gemii yoktur. Halkn
zevkleri yava yava deiiyor. Halk, bu elbiselerle, eyalarla, yiyeceklerle ve yaay gereleriyle
tanyor, bunlar satn alyor. Bylece dkkanc kye yeni bir tketim sokmu, fakat yeni bir retim
getirmemitir, masraf yenidir. Ama kk mlk sahibi (feodal) veya ailesi imdiye kadar paralann
biriktiriyor, fazla arazi satn alabiliyor, mevcut mlk ve arazilerini daha mamur yapabiliyor, fazla
sr alabiliyor. Mekke, Kerbel ve Mehede gidebiliyor veya dnler, enlikler yapabiliyor,
bahiler verebiliyordu. imdiyse btn o paralar, btn o topraklar, hatta btn o srler yava
yava bu dkkana gidiyordu.

Kendisi, elbisesi deiiyor. Cbbeyi karyor ceketli ve pantolonlu oluyor. Hanm adi pamuktan
olan araf karyor,

ehir araf giyiyor. Sonra davetleri ve ziyafetleri deiiyor. Evinin demesi deiiyor. Evinin
binas ve yap ekli deiiyor, sonra ivesi deiiyor. retiminden baka, yava yava her eyi
deiiyor.

Tketim hzl bir ekilde yukar kyor, retim ise, klasik bir ekilde aaya dyor veya en
azndan sabit kal-yor.Dkkanc borcumuzu hesap defterine yazyor. Pein alabilmemiz mmkn deil
deyip, bor alyoruz. Borcumuz yava yava bin, drtbin, bebin tmene... ulayor. Bylece, ikinci
sene daha fazla tketim oluyor, daha ok mal sunuluyor. Dkkann mal listesi artyor, taksit aruyor.
Devaml Hac Aann anbarna giden imdi birden Mirzann dkkanna gidiyor!

Konu bu ailenin bir sene boyunca yapm olduu tketimdir. kinci sene tketim daha ok artyor.
Ama retim ve harman sabittir, artmamtr. Dkkancya iki bin tmen fazla verirse, kendine harmann
dibi kalyor ve deyemiyor. Gelecek yla devrediyor, vakti gelince o yln masraf da eklenince
tekrardan artyor. nc yl, drdnc yl, devaml bor, devaml taksit, devaml daha ok ve daha
eitli tketim ve masraf. Mahsul artk dkkancya cevap veremiyor. Arazinin temeline v el atyor.
Ba gidiyor, koyun gidiyor, para para mlk gidiyor. Yeni tketim ve masraf hcum ediyor-, bir
dkkan iki oluyor, iki dkkan oluyor, hep bo anbarlar-dolu dkkanlar. Hac Aa hergn iten
tkeniyor, dkkanc onu emiyor. Burjuvazinin tketim gvesi, feodalitenin canna dyor. Bu, sayn
Hac aann mecbur kalp gece yars kyden kamasna kadar devam ediyor. Yani feodalite yklp,
yerine burjuvazi geiyor.
Feodalitenin iinde, burjuvazinin meydana gelmesi denilen sosyolojik asln anlam budur! Burjuvazi
yava yava geliiyor, yeni bir tketim meydana getiriyor. Sonra tketim dzenini deitiriyor,
feodalite dzenini zayflatyor, kendi dzenini daha da egemen klp burjuvazi devrimi noktasna
kadar ulayor.

Burjuvazi devrimi, artk o mlk sahibi aann egemen olmad, beyefendi burjuvann egemen olduu
zamandr.

Hanlar, derebeyler, aalar, asiller, hac aalar, haczadeler ortadan kalkyor, artk devran yeni gelmi
kksz ve basz para babalarnn eline geiyor. Asilliin artk bir deeri kalmamtr. Para, ticari
hayat ve esnaflk, byk mlkiyete dayanan zirai'retimin yerine gemitir. imdi yeni bir rnek
verelim: Bu konu, sosyolojinin iktisadi bir konusudur. Konumuzla ilgisi hedir?

Konu snfsal ahlk ve snfsal dnce tarzdr.

FEODAL YAPI ve BURJUVAZ

Eer bu meseleyi dikkatli bir ekilde aklayabilirsek, dnya aydnlarnn zihninde kt bir ekilde
ortaya konulmu olan bir konu akla kavumu olacaktr. (D feodalite dneminin zel bir ahlk
vardn

1- Asillie dayanma.

2- Kapal dnya gr.

3- Durgun hayat.

4- Sabit ve deimez kutsallar.

5- Asil, kkl ve salam sosyal gelenekler.

6- Donmuluk, gemie tapma, ecdatperestlik, ailevi adet ve gelenekleriyle vnme.

7- Gayret, mertlik, cesaret, cmertlik, misafirperverlik, byklere sayg, fedakarlk, kavmi taassup,
manevi deerlere sevgi... gibi kendine zg ahlk deerlere genel bir dayanma. Bilahere kuvvetli
dini duygu. Bu zellikler bu dnemin ahlk hayatnn baz esaslardr.

8- Yenilikilik ve yenilik getirilmesinden korkulmas. Deiim ve dnmden korkulmas. Dardan

yklenen unsurlara kar daha ok direnme, kapal feodalite dnemi toplumu-nun zelliklerindendir.

Yeni olan hibir eyi kabul edemiyor. Hatta sslenmesini bile deitirmeye hazr deildir, korkuyor.
Elbisesini deitiriyor, yznn ssn deitirmiyor, boynunu vermeye hazrdr ama byn
vermeye hazr deildir. Geleneksel usul, adetler, terifat, sosyal tren, kavmi duygular, ekonomik
ilikiler, ahlki meseleler de din vastasyla destekleniyor, kutallk kazanyor. Efendiler ve halkn
ilikileri, geleneksel mlkiyet ilikileri, sosyal ilikiler, hatta elbise giyimi, ssleni, geleneksel
hayat tarz din araclyla kutsallk kazanyor. Bu kutsama dinin resmi temsilcileri vastasyla
yaplyor; bunlar egemen snfa bal olup, halkn efendilerine balanmalarn bile din vastasyla
temin ediyorlard.

Binaenanaleyh gelenek, ahlak, din sosyal ilikiler ve mlkiyet haklarnn hepsi bir dokuya sahiptir.
Dnyann kutsallatrlmas, bu dnemdeki dinin en byk zelliklerinden birisidir. Onun yenilik
getirilmesine kar direnmesi, yeni bidat ve hayatn deimesine kar kdr.

nsani ruh bu dnemde gemi ile vnmektedir. Ecdadyla, babasyla, dedesiyle, hanmefendi
babaannesiyle; ailesiyle, ecdadnn gelenek ve hatrasyla vnmektedir. Eskiyi, olan her ekliyle
korumak istiyor, onunla iftihar ediyor. Gemie tapmaktadr. kincisi, yeniye kar iddetli direnme ve
kar koyma, gelecekten korkma. O halde feodalite dneminde duygular, ahlk ve ruh asndan iki
temel esasa dayanmaktadr denilebilir:

Gemile vnme veya gemie tapma ile gelecekten korkma, yenilik getirilmesine kar direnme.
Gelimi dkkanc ve burjuvann tam aksine. Bu burjuva, o feodalin aksine ra-iyye (kyl) snfndan
kmtr, imdi orta snf meydana getirmitir. Bu orta snf, raiyyeden yukarda, efendilerden
aadadr. Ecdad hanzade, aazade, asilzade v.b. lakaplarla anlan kimseler deildir ve olmamtr,
kendi toplumunda bir kk yoktur. Halk ona bir asil unvanyla bakmyor, allm basit bir insan
olarak bakyor-, sadece yeni bir iin esnafdr, zamana yetimitir, yeni bir kesesi var, paras var,
zengindir; ama ahsiyetsizdir, ailevi ve kan asaleti, erefi bulunmamaktadr, toplumun nazarnda o bir
yeni yetmedir, yeni bir kimsesdir, zamana yeni yetimitir.

Gemii yenilenen gemiin hatrasnn zevk ve vn verdii feodal iin gemiin hatras, artk
hakaret etmektedir.

Feodalin gemie tapan ve gemiin geleneini seven biri olmas orannda, burjuva gemiten
bkmtr... Gelenein yok olmasn, gemile ilgiyi kesmek ister. Zira-gemi feodal ile ilgiliydi.
Gemite feodal iin hrmete inanlyordu, ama burjuva imdi balamtr. Feodal bitmek zeredir,
burjuva ise balamak zeredir. O, kendiliinden gemii istemektedir, bu ise gemiten bkmtr. O,
gelecee ve yenilik getirilmesine kar direnmektedir, zira her deiim ve yenilik onu sarsmakta,
aksine burjuva istikbal hazrlamaktadr.

Burjuva, sadece yeniyi kabul eden deil ayn zamanda yeniye tapandr. Bu yzden burjuva, ak ve
deien bir dnya grne sahiptir. Bunun aksine, feodalin dnya gr kapaldr, sabittir. Yaam
snr, sadece kendisi, atnn meras, srs, kabilesi ve arazisidir. Sadece bunlar grm, darya
gitmemitir. Ama burjuva ehri, evre kyleri, etraftaki kabileleri grmtr. nk esnaflk
hareketlidir, eitli retim sistemlerini ve eitli insanlar, daha ak bir dnyay grmtr. O halde
burjuva dnyay daha ak ve daha geni, deime ve hareket halinde gryor. Gelenee, sosyal
adetlere ve merasimlere dmandr. Gelecee, deiime, dnme, her eyi dkp yeniden yapmaya
aktr.

Eer bunlarn ikisini ahlk ve fikri gr asndan birbirle-riyle karlatrrsak, burjuvann mmtaz
bir zellie sahip olduunu grrz. O da udur: Burjuvada deime yetenei, yani ilerleme yetenei
genitir. nk hareketli bir tiptir, ak bir dnya grne sahiptir, gelecee ynelendir, gemile
bir ball yoktur, sabit ve geleneki snrlarn esaretinde deildir. Halbuki onun arkada, yok oldu
veya yok olmak zeredir. Donmu, sakin ve durgun bir haldedir; toplumu gemiteki veya olan haliyle
istiyor; gr dardr, daima gerilik zerinde dnyor.
Burjuva grnn sahip olduu zelliklerden birisi, ahlki deerlere insani faziletlere, kutsal sosyal
geleneklere ve kendi toplumunun dinine olan inanszldr. Kylerde, dini merasimlere,
bycle, kyn kutsal ahslarna -halkn kendileri iin kutsiyet ve hrmete inand, Seyyid,
molla, aazade ve kyn asillerine- saldran, alay eden, tenkit edenin bu adam olduunu gryoruz.

Evine ilk defa radyoyu getiren bu adamdr. Olunu, hatta kzn ilk defa yeni okula gnderen yine bu
adamdr. Yeni ehir elbiselerini ilk defa giyen, sslenmesini deitiren, geleneklerin aksine bu
evrede deiik bir gidiata sahip olan kadn onun karsdr. Niin? nk hi bir ey onu gemie
balamyor. O toplumun deimesinde daha ok ahsiyet kazanyor, nk onda eski deerler yoktur,
yen deerler kazanmak iin

aba gsteriyor Hanmefendi teyze olmayan kadn hanm olmak iin aba gsteriyor. Halbuki
rakibi toplumun deimesinde ahsiyetini kaybetmektedir. Binaenaleyh bylesi bir millette burjuva
mehurdun Biz ona, esnaf, tccar, para babas ve zengin diyoruz ya!

Ard arda unlan diyebiliriz:

Burjuva grgsz bir snftr, rvet ve paraya dkndr, aalktr, kkszdr, gelecee
vleneldir. ilerici ve hareket sahibidir, ak bir grle gemie karsdr, gelenekten bkmtr,
yenilie ve bidata asktr, deime kabul edendir. Asaleti' yoktur, inanszdr, manevi deerlere
inanmaz, tketime tapar, ar maddecidir. Bo ve hareketli bir dnya gryle byk bir iradeden,
yce faziletlerden, delikanllk huyundan uzaklamtr, menfaatperestlik (otilitarizm) dinine
inanmaktadr, karcdr, hakikati tanmaz. Bilahere hesap ve tccar bir ruha sahiptir.

Tarihte, 16 ve 17. asrlarda Avrupadan aydnlarn geldiklerini okuyoruz. te o gelenler bunlardr

(burjuvalardr)!

Bunlar bir snf eklinde ortaya ktlar. zellikle onaltnc ve onyedinci asnlarda bir burjuvazi snf
eklinde. Yani feodalite snf, tamamen bunlarn eli altnda ezildi. Bu snf, tccarlar, fabrikatrler,
zenginler ve sermayedarlardan oluuyordu. Bunlar i bana geldiler. Bunlar, Avrupada geleneklere
adetlere trelere, merasimlere, hatta feodalite dneminde kiliseler tarafndan yerine getirilen
ibadetlere kar ktlar.

Kar ktklar eylerden birisi de hakim dinin hkmettii ekildi. nk o tarz eklfdir, feodalite
dnemine uygundur. Burjuva snfsal uura sahip hareketli bir tiptir; yenilikidir, gemiten bkmtr,
ak dnya grne sahiptir, deime

ve dnmeyi iddetle kabul eden br tiptir. Bu adam dine kardr; iki anlamda dine kar olmas
mmkndn

Toplumdaki halkn, eskiden iman ettii genel din grn kabul etmiyor, bir dini reforma taraftardr.
Yeniadaki protes-tanlar bunlardr. Yani mevcut dine, katoliklie, kiliselere itiraz eden kimselerdir.
Protestanizmi takip edenler, burjuvaziye bal dindarlardr. Yani sermayedar ve sanatkr snfa
baldr. Ortaan sonlannda Avrupada ortaya ktlar. Bunlar Katolik kilisesi ve papayla
ztlatlar. nk Katolik kilisesi ve papa ortaadaki feodalite dzenine balyd.
kincisi bu burjuvaziden olan kimselere daha ok dinsiz ve dine kar olma yanls demek gerekir.
nk dine kar olanlar sonradan meydana geldi. Dine kar olan cephe protesto edip, protestanizmi
meydana getiriyor.

Katolik mezhebini bir mezhep eidi olarak kabul etmiyor. Aslnda dini bir korku ve endieleri
yoktur. O adamn eline geen her eit silahla eski geleneklere kar mcadele etmesi gerekiyor. Yeni
toplumu yeni tketimlerle, yeni masraflarla, yeni halkla, yeni deerlerle ve yeni ilikilerle meydana
getirebilmesi iin mcadele etmesi gerekiyor ki; bylesi bir ortamda, orada iktisadi ve
sermayedarlkla ilgili faaliyetlerini daha iyi yapabilsin. Hangi durum sermayedar daha zengin
yapyor? Genel tketim.

Binaenaleyh, yeni bir harcama biimi gelitiren burjuva eski geleneklerle; bu cmleden olmak zere,
gelenekleri ve gemiteki tipi koruyan din ile mcadele ediyor ki, toplum yenilii kabul etmeye,
deimeye ve yeni tketime kar direnmesin; toplum burjuva retiminin tketim ve sat pazar olsun.
Hal savalarndan sonra Avrupallar dou ile temas kurdular. Da-

ha sonra mslmanlardan modern gemi yapm tekniini, yer haritasn yapmay, pusulay, deniz
yollarn rendiler.

Burjuvazi bunlar rendikten sonra, denizcilik balad, sonra Amerika kefedildi, daha sonra
Afrikada, Latin Amerikada, Kuzey Amerikada smrgecilik meydana geldi. Dou ve bat ticareti
balad.

Durgun ve kapal feodalite ykld. Sermayedarlk, kle ti- ' careti, fabrikatrlk ve uluslararas
ticaret geliti. Burjuvazi, feodaliteyi ortadan kaldrd.

Tam bu srada burjuvazinin dikkatli gelimesi, burjuvalarn kuvvet kazanmas, para hayat, ticaret ve
tketimin ilgi toplamas, maddi hrs isteinin art, iktisatperestlik ruhunun kvamn bulmas, hrs
ve servet ymaya kar yeni ak, milletlerin ve yeni lkelerin smrlmesi, Avrupann iktisadi ve
maddi kuvvetinin st dzeyde tutulmas, iktisadi, sosyal ve retimsel alanlarda burjuvazinin feodalite
aleyhine isyan ile uyumlu olarak fikri ve itikadi alanda uyum halinde olan, ayn hedefi paylaan iki
hareketin ortaya ktn gryoruz.

Hayret edilecek ey, bu iki hareketten birinin dini olmas dierinin dine kar olmasyd.

Bu srada realizm hareketi de geniledi. Yani maneviyat kafa yaplarndan, irfani duygulardan ve
ahlki ideallerden dn, maddi hayatn gereklerine ve olaylara yneli. ktisadi hayatn, dnyac
ruhun ve zeminf grn asaletine ynelitir. Hakikati arama esas yerine, Baconun bahsettii
kudret istei aslnn ilandr.

Naturalizm, mateyalizm, rasyonalizm, radikalizm, liberalizm (hrriyet, ama maddi igdleri ahlki
snrlamalardan ve snrlayc kanunlardan kurtarlmas hrriyeti), hatta demokra-

si (orta snf olan burjuvazinin, egemen snf olan asillerin yerine gemesi) bilahere fert ve menfaat
dini (individualizm ve otilitarizm) isimleriyle, btn bunlar, yeni domu burjuvazinin konutuu yeni
bir lisan idi.
* BURJUVAZ NE ISTlYOR?

Burjuvazinin alimleri kimlerdi?

Hatipler; geleneki snfa, eski asillere, yok olmak zere olan dinf ruhanilere bal hatip ve szcler,
maddeci aydnlard. Dolaysyla ilmin din ile ztlamas, tesadfi bir ey deildi. Bize ve btn
aydnlara unlar sylemeye alyorlard:

Onaltnc ve onyedinci asrda bir anda ortaya baz dahiler ve aydnlar kt. Anszn, ortaan
alalm olduunu, dinin el ve ayak kesen bir ey olduunu anladlar!

Dine muhalefet edilmesi gerektiini ve toplumu kurtarp bamszla kavuturmak gerektiini

anladlar.

Bilginler, bu yeni asr dneminde anszn aydnlandlar (!), ilim, dinin snrlamasndan kurtuldu ve
dinin hurafe olduunu anlad.

Byle bir ey ne oldu, ne de sosyolojik adan byle bir eyin olmas mmkndr. (nk) iktisadi
bir kken tamas gerekir, snfsal bir kk tamas gerekir.

Meseleyi, itkadi dayanana gre tenkit etmediimi gryorsunuz. Dine kar olan bu dnce tarzna
dini adan saldrmyorum, belki meseleyi snfsal sosyoloji temelinde, hatta iktisadi altyap ve
toplumun maddi deimesi kanunu esasna gre ortaya koyuyorum.

Bu aydnlarn, yenian balangcndaki aydnlar hareketinin, bugnk Avrupa medeniyeti ve ilminin

iktisadi alt yaps nedir?

Bu fikri ve ilmi deimenin iktisadi alt yaps, burjuvazinin ve burjuvazi retiminin gelimesidir;
zirai retimin ve feodalite sistemi retiminin ortadan kalkmasdr. Binaenaleyh onalt ve onyedinci
asrlarda din ile mcadele eden aydnn silah felsefe ve ilim idi. Ama kk bujuva snfdr, ruhi
durumu, hedefi, ahlk, burjuvaziye zg ahlk ve ruhtur.^

Burjuvazi ne istiyor? Din ile niin ztlat?

Daha nce de sylediimiz gibi katolik mezhebi feodal geleneklerin bekisi idi, burjuvazinin o
gelenei ve o snf ortadan kaldrmas gerekiyordu. Toplumu maddeci bir topluma; bir pazara
dntrmesi gerekiyordu. Yani toplumu modern t-ketimlerleavlamas gerekiyordu.

Burjuvazinin silah neydi?

Silah: 1- lerleme 2- lim 3- Hrriyet 4- Maddi geree (ve materyalizme) yneli idi.

Onsekizinci ve ondokuzuncu asrlarda bu silaha, hayatn lezzeti, ferdin asaleti veya kendi ekseni
etrafnda olma: din-lerin vadettikleri cenneti yeryznde icad etme felsefesi; tketimin asaleti
felsefenin, btn dier felsefi ve ahlki asaletlerin yerine konulmas ilave edildi. ^ ani, deerleri
brak, ken-di menfaatna yap, her ey budur! felsefesi. Bu burjuvazinin yntemindendir.
Binaenaleyh burjuvazi, ilmi alp, bir silah olarak dine kar evirdi. Yeniada sebepsiz yere, bir
zaruret ve snfsal hareket olmadan, parlak dehalarn domasyla, ilham, keif ve ilmi gzlemle bu
ekilde dine kar kan, ilmin kendisi deildi. Tpk ortaada dinin feodalizmin elinde bir silah
olmas gibi.

Burjuvazinin baanya ulat dnem olan yeniada da, ilim burjuvazinin elindeki bir silah oldu.
Daha nce dediimiz gibi hedefi dini ortadan kaldrmakt. Din, feodalite dneminin kltrel alt yaps
idi. Burjuvazi dneminde, yeryznde bir burjuvazi cenneti icad etmenin peindeydi. Burjuvazi
cenneti ne demektir? Burjuvazi cenneti, maddi hayat iin zel bir fel-sefe.meydana getirmektir.

Hangi felsefe? Refah felsefesi.

Mreffeh bir hayat ve maddi tketim.

Hakikati tanmaya ulamak iin yaayalm diyen, gemiteki dini parolann aksine, u slogan ortaya
kt^ldakikat-lar tanyalm ki gzel yaayalm*, hayat iin tketim slogan tketim iin hayat
oldu. Bu sloganlar, yeryznde daha iyi yaamak iin, burjuvazinin tketim cennetini icad etmektir.

Dinin, ask. tapma, fedakrlk, ahlki deerler, ruhi ve manevi ykseli, kendini feda etme, ehadet,
temizlik, dindarlk ve insani mkemmellie mkafat olarak ulaacaksnz, dedii cenneti, burjuvazi ve
burjuvazi felsefesi, biz onu yeryznde yapyoruz diyordu.

---- i

Neyin yardmyla?

Btn onlann yerine sadece iki eyle; sermaye ve ilim. Sermaye ve ilim el ele verip teknii
douruyorlar, teknik dinin

yerine geiyor.

Burjuvazinin ilim ve sermayeyi uzlatrp birlikte yorumlamas budur. Para ile ilmin gayn meru
evliliinden yeni teknik dodu.

Makina, ilim ve parann birlemesinin gayr meru ocuudur. Alim ile zengin birbirleriyle
evlendikleri zaman hangisinin kar hangisinin koca olduu bellidir.

lmin yeni ilevi, yani dinin davacs ve muhalifi olmas; insanln hidayeti iddiasnda olmas ve
ilme yaplan btn o vgler burjuvazinin iiydi. Bunu, ilmin kendisine ilerleme ve kudret ortam
salamas, yeryznde parann egemenlik alann geniletmesi iin yapyordu.

nsanlk iin ilan edilen yeni slogan, kudret, servet idi, bu slogan burjuvazinin sloganyd. Ama
alim de onun lisanyla bu slogan sylyordu. Biz imdiye kadar bu slogan tarafndan aldatldk. Eski
bir airin ifadesiyle durum yle olmalyd: Bilgi ve para nergis ve krmz gl gibidir, birlikte
tomurcuklanmazlar. Ama burada bu ekilde ortaya kmad. Bu iki daimi dman, yani paraya daima
muhalif olan ve maddi hayattan bkm olan ilim ile, ulemaya ve ilme ihtiya duymayan maddi hayat
birlikte bir anonim irket kurdular. Yeni ilikiler ve bugnk insan meydana geldi. Bu, tketim
hayatnn inasdr. Bu, ilmin paraya salad yardmla doan yeni hayat felsefesidir. Ama bunlar
alimce sloganlard.

lmin sadece dine muhalif olmakla kalmayp, ayn zamanda felsefe ve ahlka da aykn olmas ve
aykr olmaya devarp etmesi tesadfi bir ey deildir. Aslnda ilmin vn ve durumu da deiiyor.
lmin her zamanki endie ve kaygs eyann zn ve zatn aratrmakt, insann gereini, hayat ve
hedefi tanmakt. Daha sonraki hedefi hakikati aratrmakt. lim bu hedefinden sapt. Benim sadece
iaretler, eyann zahiri zellikleri, iaretler arasndaki ilikiler ve maddi tabiat kanunlarn
kefetmekle iim var, dedi. O da hakikati bulmak iin de-il, bunlar kudret ve menfaat kazanma
yolunda istihdam et-

mek iin.

1 *

Bu sesin, ilmin taklit ettii burjuvazinin sesi olduunu gryoruz. Bu ilim, hi bir srr ve gizlilii
kefetmeye, hi bir mehule ve tabiat tesine muhta deildir. lmden sonray dnmyor. Aslnda
lnden sonra diye bir snrlama da yoktur. Her ey budur, bundan baka bir ey yoktur. inde
bulunduumuz, mr adn tayandan baka bir ey yoktur. nsan hayat, refaha ulamak ve bunun yolu
olan tketimi temin etmekten baka bir ey deildir. Bunun vastas ise ilimdir. Ama hep zengin ve
bujuva snfnn faydasna!

Burjuvazi iktisadi asalet ve tketim asaletinin temellerin niin salamlatrmak istiyordu?

lim, parann yardmyla dinin sylediinin aksine, bu hayatta teknik, makina ve tabiat tanmann
araclyla, tabiat istihdam ederek cennet yapabilirdi.

Cennet neredir?

lerin kolay ve ok az bir abayla olduu yerdir. nk, ilim ve teknikle bol tketime, geni
masraflara, mreffeh bir hayata ve iktisadi refaha ulalabilir. nsan iin madde tesi faziletlere,
harikulade deerlere, btn o tabiat st ideallere inanan, insan Allahn ruhunun grld yer
olarak gsteren ve bunu isteyen ilim, anszn grn deitirdi. nsan iktisadi bir hayvandr dedi!
Eer tketimi temin edilirse artk baka hi bir eye ihtiyac yoktur, dedi.

lmin anszn tavr deitirmesine hangi olay sebep oldu? Gr neden bu kadar aalk oldu? tnsan
ilmin nazarnda neden bu kadar hakir oldu, ykseklere ynelii kaybetti? lim-, dinin hizmetinden
kp, parann hizmetine girdi. Dier taraftan ilim, halkn takva, ahlk, insani tekml, aln yazs,
alemin tannmas ve yarn iin olan kaygsn, varlk aleminin srrn, vcudun hakikatini, doru yolu
ve olmas gerekeni ortadan kaldrd.

nsann zatndan kaynaklanan, dinin ve felsefenin daima cevap verdikleri; son kaygsn yok etti.
Niin?

nsan, burjuvazinin kirli emellerine hazrlamak ve onu snrl yapmak iin. ktisadi tketim ve retim
hayatn dier taraftan burjuvazinin ideallerini, sermayenin ve parann heveslerini, ilmf kudretin ve
mantn yardmyla yeryznde gerekletirmek iin yok etti. Bu yzden onalt, onyedi, onsekiz,
ondokuzuncu asrlarn ve yirminci asrn ilk yllarnn heyecanl slogan u idi:
MEy insanlar! Bu vesveseleri bir tarafa atnz-, o szlerle hi bir iiniz olmasn; onlarn hepsi
hurafedir. Yiyelim, ielim, igdlerimizi doyuma ulatralm, bunun dnda baka hibir eyle
iimiz olmasn; gerek hayat ve realizm budur. Bunu, ilim sylyordu, ama bu ive bujuvazinin
ivesiydi. Burjuvazinin hayat ilkesi, yeryznde Cennet icad etmektir. Hayat felsefesi tketim asaleti
idi.41

Burjuvazinin hayat ideali neydi?

Hkm olduka, daha ok faydalanmak.

Ama hangi faydalanma?

lmin burjuvazinin yardmyla, daha dorusu burjuvazinin,

ilmin yardmyla yapmak istedii faydalanma.

Nasl bir faydalanma?

Maddi faydalanma. Para iman yapmyor, para mal yapyor. Eer btn ihtiyalarmz retilen
mallarla doyuma ularsa kendisi yeni ihtiyalar yaratyor, onlar tekrar kendisi gideriyor.

Propaganda ne yapyor? Evinizde oturuyorsunuz. Maddi hayatnz iin gerekli her trl araca
sahipsiniz. Sofranzdaki gereler ve yiyecekler de yeterli. Evinizde yeterli mobilya ve mefruat var,
hi bir eye ihtiyacnz yok. Mesela evinizdeki radyonun veya televizyonun dmesini ayorsunuz,
size yedi tane yeni suni ihtiyac zoraki yklyor. Ertesi gn o mallan satn almanz iin sizi, einizi
ve ocuunuzu pelerine gnderiyor. Sonsuza kadar yeni masraflarn peinden komanz gerekiyor.

Burjuvazi sadece tketim mallarn retmiyor ki hepsine sahip olsun, tketim ihtiyacn da yaratyor.
Bununsa hi bir zaman nihai snr yoktur.

1962 ylnda Avrupada (ev ekonomisiyle ilgili) bir sergi vard. Ben ev ekonomisi ile ilgili ara ve
gerelerin says ne kadar ki uluslararas bir sergiyi gerektirsin diye dnmtm?

Sonra ikinci sene bu maazaya gittiim zaman mutfak aralarnn snrl olduunu grdm. Aralardan
birisi tereya alma maas idi. Bunun tek grevi bunlarn veya masa banda oturan hanmlarn,
onunla taban iinden tereya alp yiyeceinin zerine brakmas idi.

Tereya alma maas geen sene 3-4 eitten fazla deildi, ama bu sene 700 veya 800 eittir, bu
sonu insan gerekten artyor. Serginin zel bir blm tereya alma ma-alanna mahsus. Bu
beyefendi ve hanm daha nce tereyan kakla (yemek yedii kakla) alyordu.

Ama imdi, eer tereya almak istiyorsan, bu maay alman gerekir. Eer tereyan ekmeine veya
yiyeceine yldz eklinde srmek istiyorsan, onu alman gerekir. Eer nergis ekli vermek istiyorsan,
bunu alman gerekir, baklava ekli vermek istiyorsan dierini alman gerekir. Evet, ka tane gl ekli
ve geometrik ekil var?
Saysz m? O halde, bunladn tamamn satn almak gerekir, en azndan 10,12 tanesini saun almanz
gerekir. Eskiler gibi davranmak olmuyor, istekler var. Eskiden kakla tereya alnyordu, tereya
alma maas yoktu.

Burjuvazinin bize sadece tketim ve masraf vermekle kalmadn, ayn zamanda bize yeni ihtiyalar
da verdiini gryoruz. nk ilim onun emrinde, onun isteine bal. Sosyoloji, psikoloji, teoloji,
ahmak tanma bilimi, edebiyat, propaganda, reklam, sanat... hepsi onun emrinde ve onun isteine
baldr. Bylece durmadan ihtiya yaratyor, yeni ihtiyala yeni insan tipi yapyor, sonra onun
ihtiyacn da kendisi gideriyor.

^NSANIN B.URJUVAZt CENNETNDE SYANI

/O Tarihin btn nesillerinden daha ok eziyet ekmemize

j ramen, sevinerek syleyeyim ki biz ok mesut bir nesiliz, ln-) sann dert ve yenilgisi dnemlerini
grdmz iin mesut bir nesiliz.

\ Acaba gerek dert ve yenilgi, yalanc mit ve sevinten

daha iyi deil midir? uurdan doan dert, aklszlktan doan dertsizlikten daha iyi deil midir?

Ben yirminci asnn ikinci yansnda olduum iin ok sevini-orum, eer ondokuzuncu asrda olsuydm
burjuvazinin yir-linci ve yirmibirinci asrda yeryznde yapmak istedii enet iin ahmaka slogan
atardm. imdi burjuvazi cennetinin aplm olduu bir zamanda, gzlerimle asrdr ilmin, Sami-
rinin paradan buzas olduunu gryorum. Altndan yaplm ve aldatc bir ekilde, ama ruhsuz,
ruhaniyetsiz, manevi-yatsz, yalanc, sahte banka paras ortaya kt ve ahmaklan kendine secde
ettiriyor.

u anda kurulmu olan, burjuvazi cenneti ne demektir?

Bu cennet; btn insanlar iin deilidir! Bu burjuvazi cenneti, bu tketim hayat, kapdan ve duvardan
Avrupann yzne yaan bu nimet bolluu, havadan gelmemitir. 1.5-2 milyar insann alk bedeli ile
meydana getirilmitir. Ama her halkrda kendisi iin, yani Avrupa burjuvazisi iin, asr nce
yaplmtr. Orada her eyi bulmak mmkndr. Tanzanya elmasn, Msr kenevirini, Kamerun
kahvesini, Kba eker kamn, Cezayir arabn, Hind ayn, Vietnam kauuunu, Ortadou
petroln bulmak mmkndr. 0 halde btn dnya, onlarn yeme, ime, yatma ve yiyecek iftliidir.
Onlarn smrsne uram btn milletler, Avrupann bu kirli cennetinin karneli ve cretli iileri
deil midir?

Btn bunlara ramen bu cennette, Avrupal insann nasl yaadn grmek gerekir. alacak ey
udur ki, bu insan, sonunda asrdr syledii sloganlara ulat. imdi onun iktisadi mal
kalemlerinin %10u temel ve gerek masraflardr. %90 ise elenme masraflardr.

Bu faydalanmadan ok, baka neyi istiyor?

kinci olarak da ilim, ideal ve iddiasna ulamtr. Yeryznde maddi hayat ve tabii kuvvetleri
uyuturmak iin bir teknik meydana getirmitir. Tketim asaletine dayanan bu hayat kurmay
baarmtr. Ama tahmin edemedii ey, yirminci asrdaki hayatn ve bugnk insann en byk
hakikati, bu insann bylesi bir burjuvazi cennetinde isyan etmesidir.

Kurann deyimiyle, tpk demin ilk cennet bahesinde isyan etmesi gibi. Hereye sahiptir,
gnl neyi isterse onu yiyordu, buna ramen isyan etti. O, yasak aacn meyvesinden yedi. Tketim
hayatna bal olan bugnk bat insan ve iler: lemi burjuvazi hayat dnya emperyalizmi
aamasndadr.

Dnyaya, uzaya, gklere egemendir-, dnyann beeri btn sofralarna ve nimetlerine el uzatm,
yiyor. Ama isyan etmitir. Mreffeh hayatta, yararlanmada ve refahta isyan etmitir.

Bugnk insan isyana tevik eden yasak meyve nedir? nsani uurdur, uyantr. Anszn ilmin de var
olduunu hissetti. lim ise asrdr ona yalan sylyor. Kapitalizmin uadr, insann zahitliini
hidayete ynelten klavuz deil. Ona sen insansn demiyorlar, bu ne demektir?

Bugnk insann bu kudret ve tketim slogan artk yeterli deildir. Zira her ikisine de ulamtr,
baka bir ey istemiyor.

Bu slogan ve isyan, zellikle dnyadaki btn geici maddi eziyetlerin ve alklarn giderildii bir
zaman balatmtr. O zaman, asrdr ilmin gizledii, halk vazgeirdii, burjuvazinin ticari gr
ve kltrnn yaydnn dnda, dnyay anlayaca bir dnya grne ihtiya duyuyor. Hayatn
anlam nedir? Ne iin olmas gerekir? Bu kadar kudretle ve bu kadar refahla geirdii imdiki hayatn
yn nedir? Bu hayatta, ne tarafa gidiyoruz? Bu burjuvalam ve para dncesinde olan ilmin
reddettii, fakat daha iyi ihtiyalar olan iman, ideal deer, ahlak, ruh, ak, tapma, akide ve faziletin
yerine hangi eyi koymak gerekir? Tekrar tketimi mi? nsan, isyan ediyor!

Ne ilim cevap veriyor, ne teknik, hatta ne de beeri ilimler. Btn bunlar el ele vermi sadece bir
snf iin, yani burjuvazi snf iin yeni tketimler yaratyor. Bunlar, onaltnc ve onye-dinci
asrlardaki btn o iddia, heyecan, dinamiklik, mit ve gelecee gl bir iman tamann aksine,
tketim hayatyla ilgili fonksiyonlarnn sonuna ulamlardr. Bugn yalln ve yenilginin sonunda,
yok olmayla yz yzedirler. Hile ve byk cinayetlere giritiklerini gryoruz.

Dn irtica, diktatrlk ve rm aristokrasilerle mcadele eden, byk Fransz devrimini yapan

burjuvazinin, imdi cellat ve katil olduunu gryoruz. imdi o, faizmi douruyor, milletleri yiyor,
sava, smr ve katliam yaparak ancak ayakta kalabiliyor.

Onbeinci ve onaltnc asrlarda ortaa yok etmenin, ilmi mahkum etmenin, kilisenin byk
kudretini yenmenin sarholuunu yaayan, ardarda ilerleyen, icadlar yapan ilmin; bugn, aksine bir
kmaza girdiini gryoruz. Beret yle diyor:

Bugnk insan ilimden bkmtr. Zira faizmi meydana getiren ilim idi ve bunu insanla zoraki
ykledi. Dnyada ilk defa insanln te ikisinin a olmas dzeyinde al ilim meydana getirdi.

Snfsal smr ve artk deerin yamasn bu_dereceye karan ilimdir. Smry ilkel, basit ve
ack seklinden alp bu kadar gl, derin^kkl ve iddetli vapan ilimdir. Dnya milletlerinin
kltrel smrsn ortava karan ilimdir. nc dnyay irkinlemi kurtzede kuzular yapan
ilimdir...

Evet yalan syleyen ilim, dinin snrlamasndan kurtulmu ama, imdi de tanrlarn deitirmitir.
Allahn yerine paray kendi ilah olarak alm ve para iin her ii yapmtr.

nsan irkinletirip, burjuvazinin sipari ettii ekile sokmutur.

Bugnk insann dine ihtiyac, iki sorusuna cevap vermesi iindir.

Birisi, byk bir manevi dnya gr vermesidir. Allame kbal'in szyle; varlk aleminde, ruhani
bir tefsirin anlatlmasdr. Hr insann yapt ekilde, egzistansiyalizmin dedii e-

kilde, -u anda doru sylyor- kendisini onda yabanc ve mehul hissetmesidir.

kincisi, yaamak iin insann hedefine bir yn gsterilmesi veya icad edilmesi. Zira dier btn
hayvanlarn aksine insann en sekin zelliklerinden birisi budur.

Dier hayvanlar niin yaadklarn anlamyorlar. Ama, insana; yaa dedikleri zaman, hangi ekilde
diye sormadan nce, niin? diye soruyor.

r7 Bu yzdendir ki insana, sadece hangi ekilde yaamas gerektiini retmek yetmiyor. A olduu
srece allm hayat \ nimetlerinin ve balarnn peinden gider. A olduu zaman bu sorudan az
veya ok uzaklar. Ama bu ihtiyac giderildii zaman, insan olmann temel ihtiyalar, nerede olmas
gerektii sz konusu olur.

Bu yzden gerek dine, mudak dini duyguya bugn daha

ok, daha ciddi, daha hayati bir ekilde ihtiya vardr.

Dini (dinleri) dikkatli ve alimce tanmay gerektiren meselelerden birisi de udur: Dinler tarihinin
dikkatli bir ekilde incelenmesi bize u byk hakikati gsteriyor; tarihin gidi yolunda din iki akma
sahiptir.

Biri insani akm, dieri ise tarihi akmdr.

nsani akm ve insani gidi daima canldr. Bugnk insan, belki gemiteki insan daha ok dine ve
dinin insani gidiine muhtatr.

Niin muhtatr?

nk, gemiteki insan gelenek ve gemie sayg, milliyet, toprak ve kan vnmeleri tatmin
ediyordu. Maddi hayat iin gsterdii tela onu megul ediyordu. Ama bugn artk

bunlarn hibiri bir eye yaramyor. Btn bunlara sahip olmasna ramen insan yine isyan ediyor.
lm ve cinnet derecesine ulaan bir isyan. Bu, gemiin aksinedir. Gemite insann cehaleti, zaaf,
korkusu ve maddi ihtiyalar din ile karmt, her eyi dinden almak istiyordu. imdi, ilim ou
ihtiyalar kaldryor, ama kaldrmad ey, yce dindir. nsana ve hayata anlam balayacak bir
din. Bugnk insan, her zamandan daha fazla bu dine muhtatr.

kinci akm, olumsuz akmdr, tarihe hakim olan akmdr. Bu, insani ve dini ynn zdddr. Egemen
gler tarafndan, halkn zararna ve aleyhine, mevcut durumu aklamak iin kullanlyor.

Bu iki din, tarih boyunca birbirlerine? kar daima mcadele ve sava halindedir. Bu tarihin sonunda,
biz imdi dini iki gr asndan inceliyoruz:

Biri bizim zamana ve asra ballmz asndan. Bu asr

ilim tesi hir ynrm arvnr insann yasamas inin bir anlam, bi

ruh, bir ip^an ve vce bir ask arvnr.

kincisi ise bizim bir dini kltr ve topluma bal olmamz asndan. Dinin o olumsuz akm btn
tarihimiz boyunca hareket ve hakimiyet sahibi olmutur. Halka, dinin kendisine, ta

rihimize, halkmzn hareketine ve toplumumuza kar bir fonksiyona sahip olmutur.

FEODALTEDEN BURJUVAYAZYE GEN SONULARI

16. ve 17. ci asrlarda batda orta snf veya burjuva snf adyla yeni bir snfn meydana geldiini
sylemitik. Yani, parayla i yapan bir snf, ticaret ve esnaflkla uraan, sanayi mallar ve el sanat
mallar satarak zamann geiren bir snf.

Burjuvazi meydana geldii zaman, yeni fikri hareket de ekillendi.

Bu snfa u adan orta snf diyorlar: Ortaada, feodal toplumda ve byk mlkiyetlerde toplum iki
snfa taksim ediliyordu.

Birisi asiller (eraf) snf veya efendiler. Bunlar hereyin sahibidir. Hem toplumun maddi ve iktisadi
kuvvetlerine sahiptir, hem de toplumun manevi, ahlki, fikri, edebi ve sanatsal glerine sahiptir.

kinci snf ise raiyye (kyl, ifti) dir. En genel anlamyla gerek serflik (servaji) dnemindeki serf\
Yani kle olmayan kyl eklinde olsun (bunlar topraa balyd, mlk sahibi arazisini satt zaman
kyl de satlm oluyordu) gerek klelik dnemindeki kle eklinde olsun (kle topraa bal
deildi. Ama mlk sahibinin mallarndan biriydi, tpk hayvanlar ve eya gibi alnp satlyordu.
Efendisi can ve varlnn sahibiydi), gerekse daha ileri ve tekml etmi ekliyle olsun. (Kyl kle
deildir, topraa bal deildir, resmen alnp satlmyor, ama hereyden mahrumdur, hi bir eyi
bulunmamaktadr.)

Bu iki snfa en genel bir ekilde, hakim snf ve mahkum snf denilebilir. Hakim snf hakim
heyetten ayrdr. Hakim heyet topluma hakim olan hkmet biriminden ve hkmeti ellerinde
bulunduran kimselerden ibarettir. Siyasi otorite, yasalar, askeri g ve kudret onlarn elindedir. Bir
gruptur, bir snf deil.Ama hakim snftan maksat; sosyal gleri, manevi ve maddi gleri ellerine
geirmi olan snftr. Hatta siyasi meselelere girmeselfer, siyasi makama sahip olmasalar bile, bu
snftan olanlarn her biri sermaye, kudret ve bir grup zerinde sahip olduu nfuzu lsnde hakim
snfn bir parasdr. sterse hkmetle direk bir ilikisi olmasn, hatta ona muhalif bile olsun.

Hakim snf ile mahkum snf arasnda bu ekliyle eskiden -klelik dnemide, feodalite dneminde,
serflik dneminde-mutlak bir boluk vard. Eski toplumlarda -hatta kylerde bile-aka
grlebilecek bir snfsal ikiliktir. Hatta bu aynm, eitli ehreleriyle mimariyle bile yansmtr.

Bu iki snf birbirine tamamen uzaktr. Sosyal bir yolun iki noktasdrlar. Eski mimaride (kylerde
imdi bile) efendilerin evlerinde ahslarn kabul ettikleri odalarn zel bir ekle sahip olduunu
gryoruz.

nce odann tamamn oluturan byk bir dikdrtgen vardr. Bu drtgenden sonra -yani bu drtgene
giriten sonra ona ilave edilmi olan baka bir diktrtgen veya kare daha vardr. Horasan kylerinde
bunlara ah-Nein (odann iinde ba tarafta oturulacak yksek, zel blm) diyorlar. -Dier
yerlerde baka bir isim tamas mmkndr.- Bu ksmn asl odadan ayr olduu bellidir.
mstakil duvara sahiptir, drdnc duvarda asl odaya ulayor.

Binaenaleyh bu binaya gidiimiz zaman yan yana iki oda gryoruz biri byk dieri kktr, her
ikisi birbirine bitiiktir, aralarnda bir kap ve duvar yoktur. Bu iki ksm birbirine zt ekilde
denmitir. Kk ksmda olan eyalar daha pahaldr, byk ksmda olan eyalar daha ucuz ve
sadedir.

Geri bu iki oda birbirine bitiiktir, ama herey ayrl ifade eder. Deme, perde ve sslemeden
tutun tavann yksekliine kadar. Kk ksm -ah-nein- daima daha yksektir.

Kn taar (kn evlerde snmak iin altnda mangal, stnde yatak bulunan byk krs) ah-
nein ksmna koyuyorlar. nk bugnk durumun aksine bunun bir asillik yn vardr. Odun
sobasn veya kmr sobasn ise genel ksma kuruyorlar, burada ne yastk ne dek vardr.

Mimar ve eski mimari, snfsal ikilii ve elikiyi gstermek iin btn bu abay gsteriyor. Mimar
bu ikilii odann iinde, eklinde, pencerelerinde, mimari sslemesinde, dekorda gstermek ve ona
gereklik kazandrmak istiyor.

yleki, korkun snfsal elikideki efendiler, iin eidi asndan ii veya kyl ile dorudan bir
ilikiye sahiptir bir odada toplanmalan ve bir atnn altnda oturmalar gerekir. (Kapitalist dzenin
aksine. Kapitalistin iinin yzn asla grmemesi, ismini iitmemesi onu tanmamas mmkndr.

zellikle bugnk uyum kapitalizminde. -Byk trstler ve karteller eklindedir- Binlerce ii

onlarn eitli messesele-rinde alyor ancak hibirisi o messesenin, trstn veya kartelin
sermayedarnn -sermayedarlarnn- kim veya kimler olduunu bilmiyor.)

Bu dnemde din, bu iki zt kutbun arasndaki uyum ve koordineyi salama roln oynuyor, bir rt
oluyor. Yani bu iki snfn, iddetli snfsal ihtilaflarn dini ortaklk ile rtp, kapatyor. Bu iki ayr
ve zt snf uzlatryor, bir araya topluyor.
Burada elbette dinden maksadm, hakim snfn somut boyutundan biri olan dini yndr. Sonuta
din ya irkinletiriliyor veya tahrif ediliyor. Bunu, din bylesi bir sosyal rol oynayabilsin diye
yapyorlar. Bu din, efendiler snfn ve halk (raiyye) snfn zel dini trende bir yerde topluyor. -
Mersiyelerde ve mevlitlerde olduu gibi.- Ama mimari bu elikiyi gstermeye urayor, bu iki
snfn zorunlu olarak toplanmasnda da snfsal ihtilaf korumaya alyor. Efendilerle, raiyyenin yan
yana oturmasn engelliyor.

Efendiler ve onlara bal olanlar, ah-neinde ve yksekte oturuyorlar, kyller ise aada,
giriteki basit odada oturuyorlar. Bu durum, dkkancnn kellesi grlene kadar devam ediyor. O,
dne kadar sade bir kyl ve ifti idi, yeri efendilerin odasndan aada olan byk oda idi.
imdiyse baka makamlar ve mevkiler kazanmaya balamtr bile. nk para sahibidir, efendiler
ve efendilerin ailesi ona muhtatr.

Sermaye ona bir ahsiyet salamtr, ama asil bir soya ve rka sahip deildir. Aazade, haczade,
asilzade deildir. Basit raiyye snfndan da gsterilemez, fakat dier taraftan aslsz ve kksz oluu
efendilerin yerinde oturmasna engeldir.

O halde orta bir snr tespit edilmesi gerekir, yle yapyorlar. Taarn krssnn alt basaman (her
halkrda asilliktir, ama biraz alt tarafn) ona veriyorlar. Bylece asiller ile ra-iyye arasnda bir
yere yerlemi oluyor.

Burada orta snf meydana geliyor. Artk ne basit raiyyedir, ne de asilzadedir. Pratikte efendidir ama
aslszdr, kkszdr, efendisinden aada gsterilmektedir.

Orta snf balangta geliiyor, yava yava i bana geliyor. ylesi bir yere ulayor ki, krsnn
etrafn igal ediyor, asillerin dan atyor. Bu, yeni orta snfn devrimidir, burjuvazi devrimidir.
Byk Fransz Devrimi bu gruptandr. Yeni, zengin, aydn grl, mtefekkir, deiken orta snfn
devrimi, rm, anlamsz rksal farklar, vnmeleri ve ailevi aynalklar stnlk sebepleri sayan
eski erafla kar idi.

Orta snfn devrimi, lleri ve kstaslar deitiriyor. Dn stnlk ls kan, toprak, rk, soy ve
aile idi; bugn ise iktisat, para, sermaye oldu.

Orta snf (burjuvazi), hrriyeti bir devrimi balatyor. nk kendisi ve toplumu onu reddeden
btn kaytlardan ve snrlamalardan kurtarmak istiyor.

Orta snf i bana geliyor, kudret ve hakimiyeti ele geiriyor. Bu dnemde din ile -ortaadaki
deerlerin, bak alarnn, sosyal dzen ilikilerinin koruyucusu olan eski ekliydi-mcadele
ediliyor, iki eit gr meydana geliyor.

Birisi deiim kazanm dini grtr-, dnyaya ynelen bir grtr (bu Protestanlktr). Dieri ise
din d bir grtr. Aslnda dine, dini duygu ve din felsefesi ismiyle saldrmaya balyor. Her ikisi
-zellikle ikinci grup- toplumdaki eitli dini ekillerle veya insandaki din duygusuyla mcadele
etmek iin

ilim silahna gerek duyuyor.

Din d eski edebiyattan -Din d Roma ve Yunan edebiyat gibi- yardm alyorlar. Rnesansn
belirgin zellikleri -16. asrdan 17.asra kadar- onun din ile savamasdr. Gerek daha yeni bir din ve
daha yeni bir dini gr eklinde olsun, gerekse ilim, tabiat ilimleri, beeri ilimler, felsefi istidlal,
mantki istidlal eklinde ve gerekse yeni itikadi mektepler ve ideolojik mcadele eklinde olsun.

Yani bu grupta, yeni snf ve eski snf vardr. -ktisadi adan- yansma buluyor, yeni fikir ve eski
fikir nvanyla yansyor. Felsefe ise akli, iraki ve ihsasi felsefe nvanyla yansyor. Sonra kapal
dnya gr ve ak dnya gr adyla yansyor.

slam lkelerinde -genel olarak douda- yetimi olan aydnlarmzn ou maalesef itikad, fikri ve
zihni edebiyatlarn bat edebiyatndan aldklar iin onlarn sosyal alt yap temeline gre, kendilerine
zg dinleriyle, ortaa ve ortaadaki sosyal dzeni kuvvetlendirici rol oynayan dinleriyle
zt'ama-lan gibi, bizim aydnlarmz da kendi dinleriyle ztlatlar, kavgaya tututular.

Avrupal aydnlar, kendi snflarnn ilerlemesi ve snflarn ileri gtrmeleri iin hareketin ve genel
insani ilerlemenin zararna olan ou durgun kanunlar, anlamalar, itikatlar ortadan kaldrmak iin,
Katolik mezhebine kar ideolojiler ve ekoller bina ettiler. Biz bylesi bir konumda olmadmz
halde, dinimize onlarn dncelerini aldk ve batnn itikadi temelleri zerine, sosyal bir inan
oluturduk.

Bu yzden aydnn, ortaada mevcut ve hakim olan dine kar mcadelesi, sadece geici ve kendi
zamanndan kaynaklanan mcadeledir. Ama o szlerin, bizim aydnlarmz tarafndan tekrarlanmas
olumsuz bir fonksiyon meydana getirir. (yle ki, o inanlarn kendi evresinin sosyal deneyimi ile
ballklar yoktur, onun dini ile Avrupann dini arasnda bir benzerlik yoktur. Genel olarak kendine
zg bir sosyal duruma ve snfsal elikilere sahiptir.)

Batl aydnlar -yeni inanlanylal6. ve 17.ci asrlarda- olumlu bir fonksiyon ifa ettiler. Hareketli ve
yapc bir snfa ekil kazandrdlar, ilmin ilerleme yolunu atlar, eitli ilmi keifle-rin ve icatlarn
yaplmasn saladlar.

Amal6. ve 17.ci asrdaki aydnlarn ayn szleri, dnceleri, kavramlar, grleri ve sloganlar
Mslman douda sade-ce iki netice meydana getirdi;

Birincisi sudur, toplum aydnlarn ne dediini anlamad (yle ki, aydn grubun ve zmrenin ortaya
kmasndan son-ra, toplumumuzda bir ka nesil gelip gemitir, toplum henz onlarn varlklarn
hissetmemitir) nk toplumumuz aydnn dilini anlamyor. Aydnnn dayand, tenkit ettii
noktalarn halkn yaayyla hi bir alakas ve uygunluu yoktur. Hal-buki Avrupa aydnlar,
toplumlannn, katolik kiliselerin, toplu-mun dini tren ve inanlarnn iinden geliyorlard; balk gibi
toplum ve halk denizinde yzyorlard. Yol gsterme, fikirleri tasfiye etme, hurafelerle mcadele
etme; kendi inandklar dindeki hurafelerle mcadele etmekle urayorlardj

Ama bizim aydnlarmz halkn iinden kmadklar iin, d-arda yetimi ve eitilmi olduklar
iin, toplum ile aralarnda geni bir uurum vardr. -Buz ve su gibi- topluma ve halka nfuz
edememilerdir. Bu yzden dou toplumunda aydn zmresi vardr-, ama aydn hareketi voktur.

f~y kincisi, darda eitilmi ve yetimi byle sun'i bir zm-\ renin meydana gelmesi, vatanlarnda
sosyal birliin paralan-masma ve yenilgiye sebep oldu. nk bu grup az da olsa d-nyordu,
uurlan ilimle donanm; uurlarn toplumun iine t gtrecekleri yerde, toplumun btn bedenine ve
halk kitlesi-_ ^ ne verecekleri yerde, halktan ve toplumdan uzak kaldlar, tonlumdan ayr soyutlanm
bir zmre olarak ortaya ktlar.Bu paralanmadan dman faydaland. Dman bu boluktan istifade
ederek yer seti. Bylece, dou ve slm lkelerinde, mslman halklar arasnda siyasi ve kltrel
smryle, halk ile aydn arasndaki bolukta aramak gerekir.)
1 Gerek aydnn hedefi, bu bolukta halk ile kendi arasnda air kpr kurmak olmaldr. Bu kpry
anlay ortamn sa-) lamaya, meydana gelmi olan tehlikeli ayrlmay balamaya,

>anlamaya, tanmaya ve ayn sorunu zmeye dntrmeli-dir. Bu kpr kuruluncaya kadar, halk,
kendi durgunluunda kalacaktr.

^R^Aydn da kendi yabanclamas ve dlanmas srasnda, Bhrin yukarsndaki cafelerde oturup

szde geri kalm top-llumlardan. ileri toplumlardan, falanca ideolojiden filanca ide-

olojiden bahsederek sadece kendisi iin var olacaktr. Aydn, kendisi iin yayor, halk ise onun
varln bile hissetmiyor. Eer aydn hissedilmek istiyorsa o merdivenlerden aa inmesi, o yksek
evleri ve kafeteryalan terk etmesi, kendisini

halkn arasna brakmas gerekir. Onlarn dertlerini ve ihtiya-

lann hissetmesi gerekir ki kendisi de hissedilebilsin.

\ lerici bir aydn -ki benden nk daha ilerici biridir- bana serzenite bulunuyor ve diyordu ki: Niin
byle yapyorsun? niversite prestij ve ilmine sahip olduun halde dini toplant-

larda konuuyorsun?.

Dedim ki:Sen konutuun zaman. zihniyetlerle, adamlarla karlatn zaman nc bir aydnsn, ama
kendi ftratna ve duygularna dndn zaman, arup. aristokrat, bencil, sn-fa tapan ve halka kars
bir insansn. Hedefin sadece ve sadece kendi ahsi mesleinin haysiyetini korumak veya ona haysiyet
kazandrmaktr.

-^^Bu eliki niin?!

C -S Bu yzden aydnn zihnindekiler bir verde. vcudu ise ba-j ka bir yerdedir. Bu ikilii ortadan
kaldrp halk ile aydn arasn-/ da bir kpr kurmamz gerekir. Bylece aydn, halka giden yo-' lu
bulabilsin; halk aydnn muhatab olsun ki aydn, aydn olsun. Aydn, halkn imannda biryer bulsun.
Bu, u anda olmayan, fakat olmas gereken bir eydir.

Eer, biz Avrupay taklit ediyorsak, onlarn gzel tecrbe-lerinin taklit edilmesi gerekir. Bunlardan
biri u: Ortaa tahrip eden, yenia meydana getiren ey yeni din idi. Fikriydim deimesiydi, dine
kar olan mcadele olmazd, Yenian ve yeni medeniyetin meydana gelmesinde protestanln
rol-n" Max Weber herkesten daha ivi aklam ve incelemitir.

Onaltnc ve onyedinci asrlarda din ile mcadelenin felsefi, mantki ve zihni bir yn vardr.
Ondokuzuncu asrda din ile mcadele baka bir ekil ald. Veya dier bir deyile, din hak-kmdaki
tavr farkl oldu. Eskiler gibi zihn, akl, felsef akl yrtmeler yerine, toplumu tanma, insann
gerek tarihini tanma zerinde dnlmeye baland. nsann deimeler tarihi, insann zihni,
balangtan imdiye kadar insann idrakine ilgi duyuldu ve bu konular aklanmaya balad.

Ondokuzuncu ve yirminci asr, dini tanmak iin u sz balk yapt; 16. ve 17.ci asrlarda aydnlar
dini, keilerden da-

ha iyi tanmadan onunla mcadele ettiler. Bunu, imdi kendi gzlerimizle gryoruz ki, muttaki ve
dindar bir insan din hakknda, kendi dini esaslaryla ve dini inancyla bir eit yanl tanmaya
sahiptir. Dine kar olan ve dini ezmek isteyen aydnlarmz da tpk o dindar gibi din hakknda yanl
bir tasavvur ve bilgiye sahiptir.

Binaenaleyh iki kutup gryoruz ki bunlar, baka bir eyi din olarak dnmlerdir. Aydnlar cennet,
cehennem, ahi-ret, iman, sosyal ve fiziki hayatn ihtiyalar ve imamlar hakknda gereklere uygun
olmayan kendilerine rg tasavvura sahiptir. Sonra birisi bu yanl zihni tasavvura inanyor ad
dindardr, birisi de muhaliftir ve o da dine kar olandr. Ama ne biri gerek dine inanyor, ne de
br doru dinin muhalifidir. nk aslnda, burada bir din sz konusu deildir.

19. ve 20.ci asrlarda dinin deime tarihini tanmak, byle-ce insanlk tarihinde dinin meydana geli
keyfiyetini tanmak iin dier bir metoda ba vurdular. (Augusten"in aksine-, o st yap ve metafizik
alemini hayali bir ekilde gruplandryordu. Veya mantki adan gerekten dini red etmi olduklarn
dnen 17. ve 18.ci asrlarn filozoflar. Mesela hayatnn nceki devresinde Volterde olduu gibi).
Zmnen insann eitli ynlerini, insanlk tarihinde ve insan toplumunda dinin eitli ynlerini
tanmaya altlar. Ama hangi ekilde?

Bunu tarihde ayr dnemde gryoruz. Bu dnemdeki btn insani meseleler zaman esasna
gre gruplandrlabi-lir. Birincisi: Beeri toplumun eski ve bedevi dnemidir. Bu dnemde henz
yaz yoktur. Toplum, deneyimini, kavramlarn, anlaylarn, edebiyat, iir ve din inancn belli bir
ekilde kaydedemiyor, dier nesillere aktaramyor-, ki biz onlarn eserlerini dnce tarzlarn,
dinlerini inceleyebilelim.

Bu ynyle birinci dnem, bedevi toplum dnemi veya vahi toplum dnemidir. Sosyologlar edebe
riayet etmek ve saygl davranmak iin vahi toplum demiyorlar. Arkaik veya eski toplum
diyorlar, yani her iki kavram da saygdan dolaydr.

kincisi: Tarihi toplumdur. Tarihi toplum, medeniyetin, kitabetin, iblmnn, eitim ve retim
kurumunun bulunduu bir toplumdur. Kendine, zg bir eitim ve retime sahiptir, okul meydana
gelmitir, nceki nesillerin tecrbelerinin sonraya aktarlmas imkn domutur. Sanat eserlerinin,
kitabelerin, el yazmalarnn, ksacas eitli eserlerin zerinde inceleme yaplabilir. Yaplan
incelemeyle onlar tanmak mmkndr.

ncs: ada dnemdir. 15. ve 16.c asrlar da balayp imdiye kadar geliyor.
ada dnemi ve tarihi dnemi tanmak kolaydr. Ama bedevi dnemi ve tarihi dnemi, yani resmi
tarihten ve yazdan nceki arkaik dnemi tanmak acil, zaruri ve hayati bir konudur. unun iin;
Bashnardm szyle: Tarihten nceki ilkel bedevi toplumlar dikkatli bir ekilde tanmadmz
srece, toplum felsefesi ve sosyoloji hakknda dikkatli, gereki ve ilmi grler ortaya koyamayz.
nk toplum bir gerektir, ne ada dnemde, ne ortaada ne de tarihi dnem (tarihin balad
dnem) ve medeniyetlerin balad dnemde meydana gelmitir. Belki bedevi dnemde meydana
geldii sylenebilir.

Bu toplumun hangi sebeple veya sebeplerle, hangi faktrlerin etkisi altnda (iktisadi, sosyal, fikri,
zihinsel, doal, cora-fik veya dini) deiime uradn, deiimin hangi kanunlara uygun olarak
meydana geldiini, bir dnemden dier dneme nasl getiini anlamak iin, bedevi toplumu
tanmamz gerekir. nk ilk nce toplum orada meydana geliyor, ok ak faktrlerin ve sebeplerin
etkisi altnda deiime uruyor.

17. ve 18.ci asrlarda, her sosyolog, Eflatunun Cumhuriyet kitabn okumakla insan toplumunu,
avucunun ii gibi tandn zannediyordu (bizim aydnlarmzn bir ka tercme eser okuduktan sonra
artk sosyolojide, problem yok diye zannetmeleri gibi.) Ama bugnk sosyolojide 18.ci asnn aksine
birisi kp toplum, toplumun keyfiyeti, toplumun deimesi ve toplumun deime yasas ile ilgili 198
dikkatli ilmi kanun (teori) vaz edebiliyor. Fakat bunlar syleyen sosyolojide bir tek ak ve keskin
kanunu itiraf etmeye hazr deildir.

Gurvichin szyle; ilim ilerledike daha ok mtevazi oluyor. Btn ilimlere el atm olanlar ve
hereyin kendileri iin ak olduunu sanan kimseler, gerek ilim aamasnda bir adm bile atmam
olan kimselerdir.

Burada sz Kevir (l) kitabnda da yer verilmi olan, benim din ve insanla ilgili anlaym
veren makale ile bitiriyorum.

IlahI nsan srgnde

ILAHI NSAN SRGNDE

^ Allah, insan amurdan yaratt. Sonra ona kendi ruhundan fledi; kendi sreti zerine yapt. Ona
isimleri retti ve O, emaneti yere, gklere arzetti; kabule yanamadlar; insan ald. Sonra btn
meleklere ona (insana, deme) secde etmelerini emretti .1

Bu insann simasn, daima bir sknt ve keder kaplamtr. Tarihin ilk gnlerinden beri, kendisini
ve cihan dnmek iin daima gamdan ve skntdan uzak bir keye kendini atmtr. Bu karamsarlk
ve yz buruturma, atk kalar biiminde bakna yansmtr. Simasna zdraptan bir dalga
oturmutur.

f"- Zira daima kendini bu lemden daha ok", olan hereyi Jcendine yetersiz grerek duygularn
bu varlk leminin sn-Srndan ve olan hereyden telere geiriyor. Olan ey sona I eriyor
fakat o devam ediyor ve sonsuza dek etek uzatyor.

^ O zaman bu harabbdm simasnda kendi temiz yaratl-

yla ve kendinin berrak kendisiyle zti yabanclamay gryor. Onu, kendinden yapmak, onunla
ballk kurmaktan mitsiz oluyor. Kendi vicdannn derinliklerinde gariplik duygusu hissediyor.
ylesine dertli bir ekilde yol alyor ki, aalk, beyinsiz ve ona yabanc olan tabiat, efendiliini
onun yzne vurmu. Huzursuzluu onu (tabiat) bile kendine bu-latrmtr. Tabiatn varlndan ve
kendi varlndan bizr dolayor.

Bu dnyada gariplik duygusu ve yabanclamadan bkma (bu dnya ile elele olan kendisinden ve
dierlerinden bkma)

( onu, vatan ve akrabala kar feryad ettiriyor. te buras i beer felsefesinin en kkl temeli
olan saneviyetin (dalizm-I min) onun imannda yer edindii, onun imann ev edindii / yerdir.
lkel insann beyninde ekillenmi olan ilk ham ve mp-/ hem alttaki dnya tasavvurlar, bouna
deildir. Alttaki l dnya dncesi ve alt dnya" kavram her lisanda, her ka-I bilede, her yerde
ve her zamanda vardr. Burada kararszlk, I orada iptil. Qna yaklama ve temas iin arzu ve tela-,
en heyecanl kayglar ve kalbinin arpntlar, tarihin balangcndan imdiye kadar onun manevi
hayatnn toplam olan ruhunun telalar halinde ortaya karmtr.

^nsarunTfSnbStalesinin yksekliinde o tarafa bir yol bul-( mak iin ge doru el kaldrdn
gryoruz. Gzlerini gnee dikmi, gizli bir ulenin ve kararsz atein karsnda oturmu, hayrete
dmtr. Kurtulu arzusu ve niyaz neesi, ihlas ve istekle dopdolu olarak, kendisiyle
mrldanyor. Zira o beldenin pheye bulam esrar her nn simasnda okunmakta.
Aydnl -bu kederli ve yabanc toprak evinde-dier gklerden bu souk saraya den koyu bir
glge olarak tasavvur etmitir.

r^) Bu tannmayan topran kayp insan, kendini bu gkyz-I nn altnda kusur ve gariplie mptela
grmtr. Muzdarip ve sersemce, o kaybolmu cennetini bulma yolunda olduunu biliyor. O kadar
sre gemesine ramen, ondan bir iaret bulunca diz kp yalvaryor. Ondan netice alamayacan
zannettiinde, hep onun yaknnda olduunu bilmedin bilmiyo- rum neresi? boluuna yol bulup,
derhal dier bir iareti takip j etmitir. Bilmeden her tarafa yorgunca komutur. Ancak as-/ la suskun
dolamamtr. Bu ackl feryatlar, onu gariplie ( mptela klmtr. Hala yorgun bir ekilde bu
lemin duvarna \ el vuruyor, darya bir delik ve pencere amak istiyor .2 Ce-\ vaplarn elikisi,
eitlilik, tecellilerin tezad,, dert birliini ve ' ihtiyac gzmzden gizlememitir.

ry Glgamn Smer semas altndaki muzdarip ve perian feryatlar, Budhann Kremdan

kurtulu ve Nirvanaya ulamak iin ikenceyle kark abalar, Alinin Medinenin etrafndaki
hurmalklarda sessiz gecelerdeki dertle kark in-) leyileri, Sartre ve r.amnsn icyan nfkplpri
mitsizlikleri hep muzdarip insan ruhunun eitli grnmleridir. nsan_kndini.

\ bu topran zerinde ve bu zindani gkyznn altnda yalnz

ve yabanc gryor. Bu evin, kendi evi olmadqn biliyor.

nsan niin her zaman, gnlk kavgadan ve daha iyi bir ya-l amdan ziyade, bu dnyay ve kendini
dnyor. Derin dncelerde ve phe dolu kalp atlarnda, yksek hayallerde boulup
kayboluyor. Dert, kalbine pene atar, tannmayan bir i gamn glgesi vcuduna dyor. Ne'e ve
sevinten uzak, \ kendi skntl yalnzlnda oturuyor. Bajn iki elinin arasna / alp yan alamakl
bir ekilde kendi kendine konuuyor/3 / lm gnne, buradaki hayatnn sonuna, o dnyaya yak-I
latka sevin duyuyor; ocuka neelerle kendini bir sere-V den daha hafif hissediyor!

Derinlik ve ykseklik, can ve ruh, dnce ve sanat niin daima skntyla-, ahmklk, alaklk ve
k ise sevinle ii-edir?

Niin, Aristo zamanndan beri sanatta derinletike ve ciddiletike kederli sathi ve

sradanlatka sevinli, neeli saylmas temel bir kaide olmutur?*

_Niin insanlar, vceldike znt_yerii sanat eserlerini arzuluyor, kederi seviyorlar?

Sknt daha stn ve daha yksek bir ruhun tecellisi oldu-u iin mi?

Darlk ve el darl dnyay daha iyi hissettii iin mi?

Yksek ruhlar, derin kalpler, sonbahar skntsn, skutu ve akam gurubunu niin daha ok severler?

Bu anlarn sonunda VcnHiPrini H dnyann sonuna daha yakn hissettikleri iin deil mi?

nsan, kendi ftratnn derinliinde daima mutlak, son-

suz, edebilik, ezellik, aydnlk, daimi ve sonsuz olma, zamanszlk, mekanszlk",

snrszlk, renksizlik, mutlik mcerretlik, kutsallk, hrriyet ve mudak serbestlik,
ba-langcn ilki, sonun en sonu, gayret-i mutlak", mutlak mkemmel, gerek saadet",
rmjt^ak hakikat.i/kesin anlay^ -aakj) gzellik^ mutlak havr/*ouzelliin en
gzeTOtemizle-rin en temizi... arzusunda olmutur. Kendisinin o gerek beni-ni. h maverai
anlamlara yakn grmtr. Onlara iddetli ihti-ya duymutur. Bu dnya ise nisbi. snrl, arzi,
ortalama, kt, eziyBO!^ri--hu3lk1_ouk^_bilqisiz!mekanve zamann
aalk bir klesi, noksanln ve lmn esiridir. Bu heyecan verici ideallerle, insann yksekten
uan ruhuyla yabanc ve uyumsuzdur. I

O halde bu anlamlar, insann kalbine nereden dmtr?

Daima insann ruhunun derinliklerinde coup kaynayan hayret verici bu gaybi emeler nereden
kaynaklanyor?

Bu susam, varal, voroun ruh, aldatc bir seraptan baka bir eyin olmad bu yakc lde serbest
braklm ve kendi evinin yolunu kaybetmitir, j

Evet byledir. nsann topraktan olan bu bvk zindana b-raklmasndan bu yana, onun vicdannn
derinliinde zdrap

yer edinmitik

ni arndrarak topraktan Allaha geri dnmesidir. Din dnya * olarak grd tabiat ve hayata,
kutsiyet4 balayp ahirete dntrmektir. Kutsallk Durkheimin deyimiyle dinin bir blm, hatta
onun asl cevheridir.

rfan, insann ftri aleminin tecellisidir. Kendini burada garip buluyor. Tm kinatn mevcudatndan
oluan yabanclarla ayn evi (dnyay) paylayor. inde esir bulunduu bir kafes-\ te yorgunca
oyalanmakta, kendini saa-sola vurarak rpn-\ makta, umak iin aba gstermektedir. (Uzak
dt) vatannn havasna hasret duymakta. Onun esaretinin mayas ve kendisinin rts olmu
olan vcudunu ortadan kaldrmak listemektedir.

_ Sanat da varolann seyredemedii ruhtan kaynaklanan bir \ yansmadr. Kendine kar varlk alemini
az, souk ve irkin /buluyor. Hatta Sartre onu ahmak!, manadan arnm, ruhsuz I ve duygusuz
buluyor. O, zdrap, ac, akibet endiesi, yksek \ uan bir kalbe, byk bir dnceye, mana, duygu,
bilgi ser-I mayesine sahiptir. Dertsiz, ruhsuz, aalk, zevk ve elence-' ye mptela olan insanlk
arasndan kp gelmitir. Kendisini [ dierlerine kar hep yalnz gryor. Bu yeryz, gkyz ve

(^^iktsi arasnda olan hereye yabanc.

Sanat, byle bkm bir grten ve varlk alemi hakknda-ki byle ac bir duygudan domutur; onu
mkemmelletirme-ye, olan eyi, olmas gerekene yaklatrmaya, daha snra bu aleme, olmayan
eyi balamaya abalamakta. rfan ve dinin, burada, sanatta yollar aynlyor. O ikisi, insann
gurbetten yatana gitmesine klavuzluk ediyor, olaylar hakikate yaklatrmaya alyorlar.

!-} Din ve irfan burann kararszlklandr. Felsefe de katr. Onlar bir yere, bu ise burada olmayan
her yerel...

Ama sanat, kal felsefesidir. nk o burann kalc olmadn biliyor. Kendi evinden, vatanndan
ve oradaki hayatndan sahip olduu bir tasavvuru, bir sz, bir hatray buraya, sanatsal eserler ve dil
ile getirmek istiyor. Sesleri, ekilleri, renkleri gzkmeyen tandk ve gzel diyar, bu gzken ve
kt diyarda taklid etmek istiyor.
" Burada sanat, Aristonun dedii gibi drame (taklid)dir. Ama onun dediinin aksine, tabiattan
drame deil, belki tabiat tesinden dramedir. Tabiat onun eklinde ortaya karmak istiyor.

gzelliin ondan hareket ettii nihai incelii ve kendi

atkar da din veya irfan adam gibi bu dnyann simas-iine yabanc buluyor. Ama bu ikisinin aksine.
nk ta-tan herhangi bir emare bilmiyor. Onun klavuzluu ile

: gcn, her durumda kendiniyaamaya mahkum bil-yabancln ehresine, tanklktan bir renk
vurmaya or. Kendi zindann kendi evi gibi sslemek istiyor.

^ Bu yzden sanat, insann yaratc igsnn tecellesidir. Allahn yaratclnn tecellisi olan bu
varlk aleminin devam

etmesinde, bu alemde hissettii noksanl telafi etmeye alyor. Bu ekilde kendi bkknln ve
kararszln, onun iin yapmadklar bu saray hafifletmeye alyor. Bu gurbette yaamaya
alarak, yabancln skntsna tahamml etmeye alyor5

v___

Teknik (sanayi)de, sanat gibi insann yaratc igdsnn tecellesidir. Ama sanatn aksine gurbet
duygusundan, zdrap-tan olan ey"den honutsuz olmaktan kaynaklanmaz. Bilakis ona (olan eye)
daha ok yaklamak ve almaktan kaynaklanmaktadr. Amac kurtulu deildir, daha ok esarettir.
Sanat insan tabiatta olmayan eyden faydalandrmak istiyor, sanayi ise onu tabiatta olan eyden daha
ok faydalandrmak istiyor.

Ama her sanat, hatta sanatn en aa aamalar olan-, taklit, elenme ile zellikle en yce eitleri,
stn ve etin olan... insani kaygnn belirmesidir. (Sanat) dnyann eksikliinden inliyor veya onun
yaratclklarn gsteren eylerle, onu mkemmel gstermek istiyor.6 Bu adan din ve irfan, bu
zinda-

nn dna alan birer kapdr, sanat ise bir pencere.

Genellikle gzellii, sanatn z, mayas ve onun sebebi olarak biliyorlar. Sanatn hedefi gzelikleri
sergilemektir, diyorlar.

Bu sz eer tamamen yanl olmasa -ki tamamen yanltr-en azndan mphemdir. Ayn zamanda
yzeyseldir. Halbuki gzellik de sanatn bir eseridir; sanatkar gzelliin bulunmad bu dnyada onu
yaratyor. Bu gl gzel deildir, ben onun gzelliini ortaya karyorum. Bunun gibi ressam onun
tasvirini, air de onun vefaszln ortaya karyor.

sj Gl, azametli afak vaktinde, byc bir zmrede, eme balarnda, seherin mesaj getiren
melteminde, gurub vaktinin kanlanm gzlerinde, sabah yldznn semavi ahengin-de, parlak
gecelerin yarsnda, suskun bahelerde, bir gzn jakn yorgunluundan kvrlmasnda, gl ile ayn
tebessm gederek temiz ekilde kucak kucaa olduu anda, bakta, inehtapta, rzgarn yksek
dallarla olan gizli oyununda ve |kavgasnda, ufkun batsndaki kzllklarda, afakta ve bizi 1
kendimizden darya gtren her eyde, tpk derinlik lsnde mana, sr ve gzellik gizlenmi
olduunu bilmeyen gerekten kimdir?! Hatta geceden kalan yara izinde bile, bir mana yok mudur?!

Dnyasnn byle olmasn isteyen, bu zavall insandr, ama olmuyor. Bu alemde kendini yoksul,
aalk, kt, darlk iinde mptela gren odur. Sanatn aldatmasyla, onu kendisinin ilahi yarsna
layk bir saray tarznda ssleyen odur.

Bu adan sanat, btn eit ve aamalarnda bu yar top-rak-yar ilahinin endiesinin yansmasdr.
Bu iki sonsuzun toplamdr. ki zddm toplamdr! zdrap. sknt, ak, kararsz-

],lc, honutsuzluk, bkknlk bylesi ikilLhir yapnp _geregidir. gir ba, bu bulasm hainliinde, bu
kokumu maddede_J)u mundarda gizlemitir. DiEjer bas ise, yaratln snrndan ge-iyor-, bu iki
dar ve boucu zaman ve mekan drt duvann paralyor, vksek ebedilik semasna, melekler
aleminin zir-vesine geiyor7 orada kelimelerin cou yanyor, insann ha^, yali yolun yarsndan
dnyor. Sanat -Adem okullarnn icad kalem-, Cennet"ten Yere atlm oldu. Kalem, irkin ve
sol-gun yeri, daha nce onun zel veri olmu ve olacak olan Cen-

"s

net gibi sslemek istiyor. Srgn hayatn da ilk hayat gibi ge-. , *'

irmek iin, aba gsteriyor.

Herkes, daha iyi iir dnnz ve syleyiniz demitir. Onun tebih kudreti tabiatta halsiz ve
gszdr, ona sahip ol-

madii istiare gcn veriniz. Dile, bu dnyann cansz, gsz eyas olan kelimelerin sahip
olmadklan ve da ekmek istedikleri kinaye ve sr gcn veriniz. Onun komular olan lm,
dilsiz ve ona yabanc olan eyaya Mesihvari ekilde macezen parmak ucuyla dokunun. Aptal yerin
ve gn aina olmayan simalarna, unsurlarn birikimi olan bu halka, hayat, dil, uur, ainalk verin.
Alkanlk, mana, duygu ve yaknln rengini vurun8

Zira tabiatn ehresinde olan herey hibir zaman kendisiyle dert ortakl ve benzerlik istemiyor.
Dert ortakl ve yaknlk, insanlk ruhunun en ok susad arzusudur. Saf gkyz, yldz, yamur ve
yazn sakin ve prl prl gece yars, rahat ve dertsizdir. Muzdarip ve semavi tintourerin tutkunu
olan ruh, tutkunluk ve muzdariplik istiyor. Semavilii istiyor, mavilii deil. Belki de sanl! Alem,
zdrab ilham edecek olan bu sar gkyzne sahip deildir. Sar gkyznn cel cetasn-da
tintouer"i, kendi yaratyor.

Picassonun, sanat, tabiat taklit etme esaretinden kurtarmak iin olan abalan, her sanatn ftratnda
olan isyann ak bir iaretidir. Ruhsal zdrabn yansmasdr. Kendisinin yksek ihtiyalan
karsnda tabiatn eksikliini ackl bir ekilde hissediidir.

Sartrenin deyimiyle, Picasso, yle bir kibrit kutusu yapmaya alyor ki, gece yars yarasa
oluversin ve kibrit kutusu

oluundan da bir ey kaybetmesin.

Niin? Zira tabiat, iki zdd biraraya toplamaktan acizdir. nsan bu acizlie tahamml edemiyor.

Sabahn uursuzca geliini btn kainatn kendisiyle birlikte dnmesi gerektiini sanan bir air,
ister ki ruhunun duygusuzluunu ve iradesizliini btn varlk alemi hissetsin! Bu da yeterli deil,
sabah cesur bir kahraman gibi anszn ufkun gerisinde bakaldrsn, hanerini ekip gecenin siyah
yakasndan yakalayarak gbeine kadar hanerleyip yrtsn... Yarnn, coan altn emesini dn
geceye bulam bu ln geniliine amak istiyor... Tabiatta byle bir sabah yoktur. air bu ekilde
yaratyor:

Sabah, felein hamailinden hanerini kard!

yleyse, Leonardo De Vincinin eseri nedir ki? Glmseyen hanm Mona Lisa, dudanda bir
tebessm (!). Ressam tabiatta olan eyi taklit etmitir dersiniz.

Hayret! Burada tabiatn eksii daha apaktr. Tabiat, bir kadnn anlam dolu, ackl, efkatli,
yumuak, srl tebessml dudanda gsterilmitir. Hem de De Vinci bylesi tebessm, bir toprak
parasnn scakl zerine balamtr. Tabiatta bulunmayan ey budur.

Bir kadn endamnn dncesine, anlam dolu bir bakn sessizliine, bir mabedin ruhani
byklne, bir avu boya maddesiyle renk kazandran ressam, bedii bir gzellik yaratmam mdr?

Hi phesiz, farkl mesafelerdeki nazllk ile Allahn ruhundan bir flemenin arasnda yer alan
insanlar gibi, sanatlar da yerden mesafe aldklar lde, zdrabn sadk tecelli yeri ve hasret
kayna oluyorlar. Kimin insanl daha fazlaysa, dertlilii dp daha fayladr

O halde olandan daha aa olan eserler, sanat dnyasnda, sanat iin gsterdiimiz bu yksek gidi
yolunu okumuyorlar m? diyeceksiniz.

Okuyorlar!

Eer bu eserler gerekten aalk olan hereyden daha eksikseler, burada, Asolionun szyle-,
ihtilaf ahit ve delildedir, kavramda deil.

Kendisini olduundan daha irkin gsterecek ekilde ssleyen ve nefret edilecek bir ekle sokan
kadn ile sanatn aldatclyla gz, ka,dudak ve vcudunda olmayan gzelikleri yaratan kadn,
duygu ve hedef asndan ortaktr.

Burada dier bir konuyla karlayoruz.

Bu, sanatn yaratlmasnda ve zel hkm sahasnda olan sebeplerin, unsurlarn, derecelerin ve
deerlerin ortaya konulmasnda baar ve baarszlk durumudur. Burada parann ilevi byktr,
onun etkin olduu bir alandr.
Din, irfan ve sanat arasndaki yaknla, tarih de ahit olmutur. Sanatlar, bu dnyadaki mevcutlarn
en dini ve irfani olanlardr.

(Bu sanatlar) din ve irfann eteinden domulardr, bu iki memeden st emmilerdir. Her sanat bir
mira veya mira evkidir. Sanatkar, sanat ile ykn daha da hafifletir.

(Sanatn) en son snr, yerden daha uzaktr. Tabiat tesinin aydnln scakln, temizliini daha
ok hissediyor.

Gerein souk ve irkin yz, sanatn tedbiri ile hakikatn gzellikleriyle ssleniyor.9

Sanat, teden, tabiat tesinden szdr. Olmas gereken,

ama olmayann aklanmasdr.

Byle deerlendirildiinde Fars kltr ve edebiatnda sz konusu olan karmak mesele akla
kavuur. nk irfanmz gzn at gnden beri, iirin kucana dmtr. Daha uygun bir
deyimle azn atndan beri iirle sz sylyor. Bu iki dert ortann, iki yaknn, birbiriyle
karlamas anlam dolu dou maneviyat tarihinin en gzel ve en heyecanl olaylarndan biridir.

Gerek gurbet acsnn kararszlatrd irfan, gerekse bu alemin konuma (muhavere) dili olmad
belli olan iir, iirsel kelimelerin yardmyla -ki melekler st alemin hafif kanatl ve hzl uanlardr-
yine onun zel iaretiyle (Ema Sezerin deyimiyle): Bu, varlk alemi sahilinde, dnce dalgalannn
arpma sesidir. Yorgun ruhun, bu srgn yerinin dilsiz ve boucu kalesinden uuunu
kolaylatryor.

ilan akln" beenisinden uzaklayor. Daha byleyici, da-

Rahman Suresi, Ayet 14, Bakara Suresi, Ayet 33-34e baknz.

Feti, tabu, totem, mana, put, yldz, gne, ate, eitlerin ilah (Rabb-ul enva) ve gizli ruhlar,
cennet, ahiret ve tabiat tesine... iman edilmesi, hep insann aralksz ve alevli araylarn hikaye
etmektedir. Balangtan imdiye kadar sren araylar. Hayatnn tarihindeki aamalarda, o
grnmeyen gizli, tabiat tesi dnyay bulmak iin bilmiyorum ne, bilmiyorum neresi?, ol, bu
deil ve tek kelimeyle aybl.

Kederli olan her ey derin ve ciddidir, demiyorum. Bilakis, derin olan her ey ciddi ve kederlidir.

r/mera

KiSjevgTBesiemtr."
Bu gizemli ev, daima insanla birlikte olan ve maddi olmayan hayret verici tecelliyi bavurmutur:

Din, irfan ve sanat.

Din, insann kendisiyle varolan dnya endiesinden kendi-'x-+2^/p~- * Aalk, kt, az, ruhsuz,
anlamsz, zillete bulam \ ve yce olmayan herey dnyevidir. Gzel, sevimli, iyi, / ebedi,
hakikat ve mana, ycelik ve byklk ile dolu her-( ey ise ahiretle ilgilidir. Yakn ve el altnda
olan, inen, kr-> l" olan herey dnyadr. Daha stn, daha uzak, yce ve j deerli olan ise
ahiretle ilgilidir.

Niin hayatn ilk gnlerinden itibaren insann ruhunda ve dncesinde kutsal kavram
ortaya kmtr? Niin daima onu, peinde srkleyip ekmitir?

Burada sanatta sz konusu olan ve henz bir yere varmam, zlmemi olan meselesi de,
aklkla kavuuyor. Birisi, sanatkarn ilevi ve sorumluluukonusudur. Bylesi bir ilevi
sorumluluu var mdr? Dieri ise udur, Sanat sanat iin midir?" veya sanat toplum iin
midir?", Sanat iin bylesi bir aklama sadece bu meseleye ak bir cevap vermekle kalmyor,
belki sanat sanat iindirin dilsiz anlamn ve sanat toplum iindirden karlan eitli
eliki, sapm, karmak kavram ve deyimleri de apak gsteriyor.

Yani sanat iki i yapyor: Aklama ve yaratma.

Burada sanat tarihinin problemi de, akla kavuuyor; niin daima dinin veya erafln
hizmetinde olmuturP Din ve sanatn dostluu, ayn derdi, ayn dili paylamalarndan ve
ikisinin yaknlklanndan domutur. Ama sanatn, erafln eteinde beslenmesi, mreffeh
olan bu zmrenin daha ok faydalanabilmesi iindir. Onun eksikliini daha ok hissediyor
(velev ki sapm ekilde bile olsa). Asiller bylesi bir duygunun sanatzedeleridir (sanata
arplmlar). Ama eli bo, fakir ve ii halk ise, bu dnyada olan ou eylerden mahrumdur.
Onlar daima kazanmann tela ierisindedir. Dnyay zengin dnyorlar, kendi fakirliklerini
doyuruyorlar. Alemin fakirliini, snflar psikolojisini; Avrupalmn, Amerikalnn eziyetlerini,
Asyal ve Afrikalnn eziyetleri ile karlatrmay deil. inin ve kylnn maddi veya realist
ihtiyalaryla, burjuva ve kapitalistin aslsz ve idealist ihtiyatan, bu meseleyi daha iyi akla
kavuturuyor.

Burada, sanat sabit, belirgin ve kaidelerle snrlandrmak isteyenlerin abalarnn beyhude

olduu belli oluyor. Sanat iin kaide vaz edilmesi, bir kimsenin zlmek veya
fkelenmek"iin ince adab ve esaslar dzenlemek istemesi gibi gln bir durumdur.

Bu yzden sanat, gerekten uzaklatka revata

\ ha gzel bir ekle dnyor. Zira gerek, bo kafalk; akl ise bu yerin yerlisi olmaktadr.
Sanatn daima gurbet duygusu duyduu bir yer. Bu lkenin yerli bakimi olan akln fermann,
boynuna geirmiyor. Bu yzden akllarn onun zerine koyduktan kaytlann, smrlamalann
altna asla gir

memitir. Bana mantktan bir yular geirmek isteyen herkese kar, isyan etmitir ve zinciri
koparmtr.