/>9E5AF9C5C D (A17D:5E3D

)1G9>B;9 61;D<C5C D (A17D:5E3D

$"!#"%:
MAINSKI ELEMENTI

%A )9A;? $<17?:5E9! 4?35>C

%A 0?A931 ?A5E9! 4?35>C

1
Mainski elementi ______

Predavanja
#" >545<:1

Kotrljajni leaji

2
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

+B>?E>9 @?:=?E9

Kotrljajni leaji su mainski sklopovi koji se

najee ugrauju u oslonce vratila i osovina.
esto se za kotrljajni leaj koristi samo izraz - leaj
leaj.
Osnovna uloga leaja je prenoenje optereenja,
sa pokretnih na nepokretne delove maina i
obezbeenje uslova za relativno kretanje obrtnih
delova.
Leaji prenose samo sile, a ne i obrtne momente.
3
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kotrljajni leaji su standardni elementi i proizvode

se u specijalizovanim fabrikama.
Poznati proizvoai kotrljajnih leaja u Evropi su
SKF u vedskoj, FAG u Nemakoj, GPZ u Rusiji,
RHP u Engleskoj i dr. U naoj zemlji najvei
proizvoai su IKL u Beogradu i FKL u Temerinu.

4
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

.1BC1E>9 45<?E9 <5H1:1

Spoljanji
prsten

Unutranji
prsten

Kuglica

Kavez

Sastavni delovi prstenastog leaja 5

Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kotrljajni leaji se sastoje od prstenova ili kolutova,

kotrljajnih tela i kaveza (draa kotrljajnih tela).
Kotrljajna tela su smetena izmeu spoljanjeg i
unutranjeg prstena, kod prstenastih leaja,
odnosno izmeu kolutova kod kolutnih leaja.

6
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

U prstenovima i kolutima uraeni su lebovi, tzv.

staze kotrljanja po kojima se kreu kotrljajna tela.
Radijus krivine lebova je neto vei od radijusa
krivine kotrljajnih tela.
Kavez spreava meusobni dodir kotrljajnih tela i
odrava njihovo stalno meusobno rastojanje.

Za kuglice Za valjke Pri velikim obrtnim

momentima 7
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kod kolutnih leaja jedan kolut je vrsto

naglavljen na vratilo i okree se zajedno sa
njim. Drugi kolut je uglavljen u kuici leaja i
nepokretan je.
Nepokretan
prsten
Pokretan
prsten
naglavljen
na vratilo

Kuglica
Kavez

Sastavni delovi kolutnog leaja 8

Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,?45<1 <5H1:1
Prema pravcu dejstva sila (spoljanjeg optereenja)
razlikuju se:
radijalni,
aksijalni,
radijalno-aksijalni leaji .
Prema broju redova kotrljajnih tela leaji mogu biti:
jednoredni,
dvoredni.
Prema sposobnosti prilagoavanja leaja
deformaciji vratila u osloncu leaji se dele na:
krute (nepodesive),
zglobne (podesive). 9
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,A9=5A9 @ABC5>1BC98 ;D7<9>98 <5H1:1

Prstenasti kuglini jednoredni leaj Prstenasti kuglini leaj sa kosim

dodirom

Kruti jednoredni kuglini Dvoredni kuglini 10

Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,ABC5>1BC9 39<9>4A9>? E1<:1>9 9

;?>9>? E1<:1>9 <5H1:9

Jednoredni cilindrino valjani Dvoredni cilindrino valjani

Konino valjani leaj

Igliasti leaj 11
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

(?<DC>9 <5H1:9
Koriste se za prenos isto aksijalnog optereenja.

Jednoredni Dvoredni

Jednoredni sa sfernim
oslanjajuim prstenom
12
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

)5A5 9 ?F>11E1>:5 ;?CA<:1:>98 <5H1:1

Spoljanje mere kotrljajnih leaja su
standardizovane prema standardima ISO 15,
ISO 104 i ISO 355, DIN 616, DIN ISO 355, odnosno
SRPS M.C3.506.
Svakom preniku otvora d (preniku vratila),
odgovara spoljanji prenik D (prenik omotaa) i
standardna irina B, kod prstenastih leaja,
odnosno visina H kod aksijalnih leaja.
Oznaka leaja se sastoji iz dva dela: osnovne i
dodatne oznake.
13
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______
Osnovna oznaka Dodatna oznaka
Oznaka serije leaja
Red mera Objanjeno
Oznaka
Tip u tekstu
provrta
leaja irine Spoljanjeg
ili visine prenika

8 9 0 1 2 3 4
Oznaka za red spoljanjih prenika

0 1 2 3 4 1 9
Oznaka za
Oznaka za red irine red visine

NA

NNU

NN

NUP

NJ

NU
Oznaavanje leaja
0 1 2 3 4 5 6 7 8 N QJ U L
Oznaka za tip leaja (osnovnu karakteristiku konstrukcije)
14
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Osnovna oznaka definie tip i veliinu leaja.

Tip leaja oznaka tipa leaja sastoji se od jednog
ili vie brojeva ili slova i predstavlja osnovnu
karakteristiku konstrukcije.
Oznaka za otvor - Za leaje sa prenikom otvora
manjim od 10 mm, oznaka je identina vrednosti
prenika u mm. Za prenike otvora 10, 12, 15 i 17
mm oznake su 00, 01, 02 i 03. Oznaka leaja, sa
prenikom otvora od 20 do 500 mm, se dobija kada
se vrednost prenika u mm podeli brojem 5, a za
prenike otvora vee od 500 mm oznaka odgovara
preniku u mm. 15
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Oznaka reda mera dobija se na osnovu

standardizovanih spoljanjih mera (irina visina i
spoljanji prenik). Za jedan unutranji prenik (d)
leaja predvieno je vie irina (visina) i spoljanjih
prenika. Time se za isti prenik obezbeuje niz
leaja razliite nosivosti.
Red 3
03 13 23 33
spoljanjih 2
prenika 02 12 22 32
0
00 10 20 30

Red
mera

d
Red irina 0 1 2 3 16
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Primer za osnovnu oznaku leaja: 6315

broj 6 - oznaava tip leaja (radijalni
jednoredni kuglini leaj;
3 je oznaka za red spoljanjeg prenika (red
irine 0)
broj 15 - oznaava unutranji prenik
(d = 5 x 15 = 75 mm).

17
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Dodatna oznaka slui za obeleavanje

materijala, konstruktivnih specifinosti, zazora i
tolerancija, maziva i dr. Oznaka se pie iza ili
ispred osnovne oznake.

Dopunska oznaka ispred osnovne oznake znai

da su leaji nekompletni.

18
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

+@C5A55>:5 9 >1@?>9 D 45<?E9=1 <5H1:1

Kod radijalnih leaja, ukupno optereenje F se
raspodeljuje na vie kotrljajnih tela zs ali je zs < z.
Ukupno optereenje F se raspodeljuje na kotrljajna
tela ispod meridijanske ravni ''M-M'' - ravan koja je
^ na pravac napadne linije sile.
Meridijanska ravan deli leaj na dve zone - u jednoj
se nalaze neoptereene, a u drugoj optereene
kuglice. Kuglice iji centri lee u meridijanskoj
ravni ne prenose optereenje.
19
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Raspodela optereenja na kotrljajna tela kuglinog

leaja:

F
F
F F F F
F
F

F F F
F
20
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Najveu silu F0 prenosi kotrljajno telo koje se

nalazi ispod sile F. Sile u ostalim kotrljajnim
telima su raspodeljene po sinusnom zakonu.

k - faktor neravnomernosti raspodele

optereenja na kotrljajna tela leaja,
k=5 za kotrljajne leaje sa kuglicama,
k=4 za kotrljajne leaje sa valjcima.
21
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kod aksijalnih leaja ukupno optereenje se, pri

apsolutno tanoj izradi, ravnomerno raspodeljuje
na sva kotrljajna tela, pa je:

Kotrljajna tela su izloena i dejstvu centrifugalne

sile:

gde je: D0-prenik koji prolazi kroz ose kotrljajnih

tela, m-masa jednog kotrljajnog tela i v - obimna
brzina kotrljajnog tela oko sredita leaja. 22
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

*1@?>9 D 45<?E9=1 <5H1:1

Pod dejstvom sila Fi na dodirnim povrinama prstenova
i kotrljajnih tela javlja se povrinski pritisak.
pu
ru
F0

ps

rs
rk

F0 ps

Pritisak se, posmatrano u odreenoj taki na kotrljajnom

telu ili na stazi kotrljanja, menja od nule do maksimuma
pri svakom prekotrljavanju kotrljajnog tela. 23
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

%9>1=9;1 =? >?G5>:1 <5H1:1

Dinamika mo noenja C leaja predstavlja
optereenje (odnosno silu) konstantnog pravca i
intenziteta koje leaj prenosi i pri kome najmanje
90% ispitivanih leaja ostvari Nc = 106 obrtaja
(promena optereenja) bez pojave oteenja.
Ili:
Dinamika mo noenja je maksimalno
optereenje koje leaj moe da izdri ako radi
500 sati pri broju obrtaja 33,3 min-1.
24
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Dinamika mo noenja leaja se utvruje

eksperimentalnim ispitivanjem. Proizvoai
kotrljajnih leaja je navode u katalozima svojih
proizvoda.
Kod eksperimentalnog ispitivanja dinamike
nosivosti prstenastih leaja, optereenje je
radijalno Fr , dok kod ispitivanja kolutnih leaja
optereenje je isto aksijalno Fa.

25
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Potrebna dinamika nosivost leaja:

Pri konstantnim radnim uslovima:

Pri promenjivim radnim uslovima:

kt faktor temperature,
a=3 za leaje sa kuglicama,
a=10/3 za leaje sa valjcima. 26
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

-14>9 E5; <5H1:1

Radni vek leaja je definisan brojem asova rada

leaja do pojave zamora materijala (pitting-a). Pri
konstantom broju obrtaja n, min-1, datom
ekvivalentnom optereenju F i dinamikoj moi
noenja C, nominalni radni vek leaja je:

27
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Ako stvarni radni uslovi odstupaju od nominalnih,

koristi se izraz za modifikovani radni vek leaja. Pri
tome se uzima u obzir radna temperatura leaja
(kt), verovatnoa izdrljivosti (a1), uslovi
podmazivanja (a2), svojstva materijala (a3) , pa je:

Radni vek leaja pri promenljivim radnim uslovima

(nominalna vrednost), dobija se na osnovu izraza:

28
 Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

&;E9E1<5>C>? 49>1=9;? ?@C5A55>:5 <5H1:1

U praksi se sreu tri sluaja optereenja leaja:
radijalna, aksijalna i kombinovana (radijalna i
aksijalna).
Kada je optereenje priblino konstantno i
dejstvuje radijalno, ekvivalentno optereenje
leaja je F = Fr.
U sluaju dejstva samo aksijalne sile uzima se
da je ekvivalentno optereenje F = Fa.

29
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Pri dejstvu radijalnih i aksijalnih sila (kombinovana

optereenja), ekvivalentno optereenje je:

Fr stvarno rezultujue radijalno optereenje u

osloncu;
Fa - stvarno rezultujue aksijalno optereenje u
osloncu;
X koeficijent radijalnog optereenja,
Y koeficijent aksijalnog optereenja.
30
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

.C1C9;1 =? >?G5>:1 <5H1:1

Statika mo noenja je merodavna kada leaj
miruje ili lagano osciluje (broj obrtaja n < 10 min-1)
pod optereenjem;
Utvruje se eksperimentalno i data je u katalozima
proizvoaa leaja;
Statika mo noenja C0 predstavlja optereenje
koje na mestu dodira izaziva plastinu
deformaciju:
fs 10-4 dk
(dk prenik kotrljajnog tela). 31
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Potrebna statika nosivost leaja:

k0 je statiki faktor sigurnosti (statika

karakteristika leaja),
Ekvivalentno statiko optereenje leaja:
F0= X0 Fr + Y0 Fa
Ako je F0 < Fr , usvaja se da je F0 = Fr .

32
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

F2?A <5H1:1

Prvo se bira tip kotrljajnog leaja.

Prema proraunatoj vrednosti C odnosno
C0 i preniku rukavca vratila d usvaja se leaj
koji ima istu ili veu dinamiku mo noenja ili
statiku mo noenja.

33
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

/7A14>:1 <5H1:1
Prenoenje radijalnog optereenja se postie
uvrivanjem unutranjeg prstena na vratilu i
spoljanjeg prstena u kuitu.
Leaj u jednom osloncu trba da je aksijalno
uvren (F) i prenosi aksijalnu silu u oba smera,
dok drugi leaj treba da je slobodan (S).
Osiguravajui elementi su: stepenasti prelazi na
vratilu i u kuitu, navrtke sa specijalnim
podmetaem, prstenasti uskonici, distantne
aure, neelastini prstenovi,... 34
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

F S

F S

Primeri osiguranja leaja na vratilu i u

kuitu 35
Mainski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Primer osiguranja konino valjanog leaja

36