T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (ESK TRK EDEBYATI)
ANABLM DALI

MUSTAFA ZZET DEFL-MESLB F EDEB-R VEL-KTB

(NCELEME-METN-DZN)

Yksek Lisans Tezi

Ahmet Zahid Demirciler

Ankara-2014
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (ESK TRK EDEBYATI)
ANABLM DALI

MUSTAFA ZZET DEFL-MESLB F EDEB-R VEL-KTB

(NCELEME-METN-DZN)

Yksek Lisans Tezi

Ahmet Zahid Demirciler

Tez Danman

Yard. Do. Dr. lk etinkaya

Ankara-2014
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (ESK TRK EDEBYATI)
ANABLM DALI

MUSTAFA ZZET DEFL-MESLB F EDEB-R VEL-KTB

(NCELEME-METN-DZN)

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Yard. Do. Dr. lk etinkaya

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mza

Prof. Dr. Abdulkadir Grer .

Prof. Dr. Hicabi Krlang .

Yard. Do. Dr. lk etinkaya .

Tez Snav Tarihi: 13.01.2014

 T

TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik

davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu

kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri,

dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan

ederim.(13/01/2014)

Ahmet Zahid Demirciler

III
 NDEKLER

n Sz .......................................................................................................................................XXVII

KISALTMALAR ...................................................................................................................... XXXIII

Genel Ksaltmalar ....................................................................................................................... XXXIII

Bibliyografik Ksaltmalar ........................................................................................................... XXXIV

Giri ................................................................................................................................................. 1

I. BLM

EDEB LMLER VE BELGAT, N, NAKD- R, ARUZ LM DALLARI

Belgat lmi.................................................................................................................................... 11

Belgat lminin Tedvini ................................................................................................................... 14

Belgatte Ekoller ............................................................................................................................. 16

Ediplerin ekol ............................................................................................................................ 16
Klsik belgat ekol .................................................................................................................... 18

Farsa Belgat almalar .............................................................................................................. 19

Trke Belgat almalar ............................................................................................................. 20

Klsik Arap, Fars ve Trk Edebiyatlarnda Tenkit Teorileri............................................................ 25

Tenkit Teorisi erevesinde Ele Alnan Konular ........................................................................... 26

n lmi ........................................................................................................................................... 29
n ilminin tedvini ..................................................................................................................... 30
Farsa in almalar ................................................................................................................ 36
Trke in almalar ............................................................................................................... 38

Nakd-i iir veya Karz- iir lmi..................................................................................................... 42

Nakd-i iirin tedvini .................................................................................................................... 43
Farsa nakd-i iir almalar ...................................................................................................... 45
Trke nakd-i iir almalar ..................................................................................................... 48

Aruz ve Kafiye limleri ................................................................................................................... 50

Aruz ve kafiye ilimlerinin tedvini ............................................................................................... 51

IV
 Farsa aruz almalar ................................................................................................................ 53
Trke aruz almalar ............................................................................................................... 56

II. BLM

MUSTAFA ZZET, HAYATI VE ESERLER

Mustafa zzet .................................................................................................................................. 61

Tashhl-Galatt vel-Muharreft fil-Esm vel-Lugt .................................................................. 65

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib .................................................................................... 67

Defl-Meslibin Balca Kaynaklar ........................................................................................... 68

Hiznetl-Edeb ve-Gyetl-Ereb .............................................................................................. 70
en-Nefl-Muavvel f Tercemetil-Telhs vel-Mutavvel ......................................................... 72
Menzirl-n .......................................................................................................................... 73
el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir.............................................................................. 74
et-Tarft .................................................................................................................................... 76

Defl-Meslibe Dair ncelemeler ................................................................................................ 76

Mukaddime ksm........................................................................................................................ 80
Belgat ksm ............................................................................................................................... 84
Kelime ve kelmdaki feshat ve belgate dair maddeler ....................................................... 86
Man ilmine dair maddeler .................................................................................................... 87
Beyn ilmine dair maddeler .................................................................................................... 88
Bed ilminden mnya dayal sanatlar................................................................................... 89
Bed ilminden lafza dayal sanatlar ........................................................................................ 90
Bed ilmine ilave edilen hususlar (mlhakt- ilm-i bed) ...................................................... 90
Klsik belgat ilimlerine dhil edilemeyen dier maddeler ................................................... 91
Edeb tenkit teorileri ksm.......................................................................................................... 92
lm-i in ve nakd-i iirin ortak konular ve nesir ve nazmn mukayesesi ............................ 93
lm-i inya mahsus konular ................................................................................................... 96
Nakd-i iir/karz- iire mahsus konular .................................................................................. 96
Arz ilmine ait konular ........................................................................................................... 98
n, iir ve arz ilimlerine dhil edilemeyen maddeler ........................................................ 99
rnek beyitler ....................................................................................................................... 100
Lugate ksm ............................................................................................................................ 100

V
evriyaz Alfabesi ........................................................................................................................ 101

III. BLM

DEFL-MESLB F EDEB-R VEL-KTBN EVRYAZILI METN

fde-i Maa ............................................................................................................................ 104

beyt ................................................................................................................................... 104

[I. KISIM: MUKADDME] .......................................................................................................... 105

[Kaziyyeler] ................................................................................................................................. 105

Yaniyyt ..................................................................................................................................... 105
Evveliyyt.................................................................................................................................. 105
Friyyt ..................................................................................................................................... 105
Mehdt ................................................................................................................................... 106
[Mcerrebt] .............................................................................................................................. 106
[adsiyyt] ................................................................................................................................ 106
Mtevtirt ................................................................................................................................ 107

y ......................................................................................................................................... 107

[Makblt] ..................................................................................................................................... 107

[Zanniyyt] .................................................................................................................................... 107

[Muhayyelt].................................................................................................................................. 108

[Vehmiyyt] ................................................................................................................................... 108

[Mehrt] ..................................................................................................................................... 108

[Msellemt] .................................................................................................................................. 108

..................................................................................................... 109
Kelm Mefhmuyla Tasmi

[Kelimenin Mefhmu ile Aksm] ................................................................................................ 109

[Lafz] ......................................................................................................................................... 109
[Vaz] ........................................................................................................................................ 109
[Mfred] .................................................................................................................................... 110
[Mfred lafzn aksm].............................................................................................................. 110
[Kelimenin aksm] ................................................................................................................... 112

VI
 Terdf tarfi .................................................................................................................... 113

[II. KISIM: BELGAT] ............................................................................................................... 117

Kelm br ve n smlarna nsm ................................................................................. 117

Kelm- br ............................................................................................................................... 117

[Sdk ve kizb] ............................................................................................................................ 118
[Haberden murd] ..................................................................................................................... 118
[Tahkk haber] ..................................................................................................................... 118
[Tenzl haber]....................................................................................................................... 119
[Aksm- haber] ........................................................................................................................ 120
[Kelmn muktez-y zhir zere ihrc] .............................................................................. 120
[Haber-i ibtid] ................................................................................................................ 120
[Haber-i taleb] ................................................................................................................. 120
[Haber-i inkr] ................................................................................................................. 121
[Kelmn muktez-y zhirin hilf zere ihrc] ................................................................. 121
[Gayr-i silin sil gibi addolunmas] ................................................................................ 121
[Gayr-i mnkirin mnkir klnmas] ................................................................................. 122
[Mnkirin gayr-i mnkir klnmas] ................................................................................. 123

Kelm- n ................................................................................................................................ 123

[Taleb] ...................................................................................................................................... 123
[Temenn].............................................................................................................................. 123
[stifhm]............................................................................................................................... 124
[Edt- istifhmn aksm] ................................................................................................ 125
[stifhm edtlar] ............................................................................................................. 126
[stifhm edtlarnn istifhmn gayr istiml olunduu yerler] ..................................... 126
[Emr] ..................................................................................................................................... 128
[Emrin tehdid iin istimli] ............................................................................................. 128
[Emrin acze nisbet iin olmas] ........................................................................................ 129
[hnet iin istimli] ........................................................................................................ 129
[Tesviye iin istimli] ..................................................................................................... 129
[Du] ............................................................................................................................... 129
[ltims] ............................................................................................................................ 129
[Nehy] ................................................................................................................................... 129
[Nehyin tehdd iin olmas] .............................................................................................. 129
[Nid] .................................................................................................................................... 130
[Sga-i nidnn ir iin istimli] .................................................................................... 130

VII
 [Haberin mevki-i inda vuk] .............................................................................................. 130

Feat ve Belat Beynndadr .................................................................................................. 131

Feat ve Belat ......................................................................................................................... 131

Belat ........................................................................................................................................... 131

[Kelimede Feshat] ........................................................................................................................ 131

[Tenfr].................................................................................................................................... 131
[Garbet].................................................................................................................................... 132
[Kysa muhlefet] .................................................................................................................... 133
[Semde kerhet] ....................................................................................................................... 133

[Kelmda Feshat] ......................................................................................................................... 134

[Zaf- telif] .............................................................................................................................. 134
[Tenfr].................................................................................................................................... 134
[Takd]...................................................................................................................................... 134
[Takd-i manev]................................................................................................................. 135
Kesret-i tekrr ve tetbu-i ift .............................................................................................. 136

[Mtekellimde Feshat] ................................................................................................................. 137

[Kelmda Belgat] ......................................................................................................................... 138

[Kelmn muktez-y hle mutbakat] ..................................................................................... 138
[Makmt- kelm] .................................................................................................................... 139
[Belgat- kelmn taraflar] ...................................................................................................... 139

[Mtekellimde Belgat] ................................................................................................................. 139

[Merci-i belgat] ...................................................................................................................... 140

[lm-i Edeb].................................................................................................................................. 140

lm-i Man .................................................................................................................................. 141

lm-i Beyn ................................................................................................................................... 141

lm-i Bed ..................................................................................................................................... 141

[Fenn-i bed] ............................................................................................................................ 141

Berat-i Mala ............................................................................................................................ 142

[Berat-i istihll] ...................................................................................................................... 145

Tecns .......................................................................................................................................... 146

[Tecns-i Tmm] ............................................................................................................................ 146

VIII
 tmm-i mmsil .......................................................................................................... 146
Tecns-i
[Cins- terkb] .......................................................................................................................... 147
[Cins- terkb-i mefrk] ....................................................................................................... 148

[Tecns-i Gayr-i Tmm] ................................................................................................................ 148

[Tecns-i muharref] ................................................................................................................... 148
n ............................................................................................................................ 149
Tecns-i
[Cins- mutarraf] ................................................................................................................. 149
[Cins- mzeyyel] ................................................................................................................ 150
[Cins- muzri] ....................................................................................................................... 150
[Cins- lhk]............................................................................................................................ 151
[Tecns-i kalb] ........................................................................................................................... 152
[Maklb- mcennah]............................................................................................................ 153

[Cins- Mzdevec / Cins- Mkerrer / Cins- Mredded] ........................................................ 153

[Tecns-i Hatt] .............................................................................................................................. 153

[Cinsa Lhk Olan eyler] ........................................................................................................... 154

53TU U53T

Tar ............................................................................................................................................ 155

Sec .............................................................................................................................................. 156

[Secin Nevleri] ............................................................................................................................ 156

[Sec-i mutarraf] ........................................................................................................................ 156
[Tars] ........................................................................................................................................ 156
[Sec-i mtevz] ....................................................................................................................... 156

[Secin Ksmlar] .......................................................................................................................... 157

[Sec ntihbnda Riyeti Lazm Olan artlar] .............................................................................. 157

alb ............................................................................................................................................. 158

Reddl-Acz ale-adr yd Tadr ........................................................................................ 159

[Kelm- Mensrda] ...................................................................................................................... 159

[Nazmda] ....................................................................................................................................... 159

sn-i Taall ............................................................................................................................ 162

[Mrt- Nazr] .......................................................................................................................... 164

Med Marnda Hicv.................................................................................................................. 165

IX
 [Medh Marznda Hicv ile Tehekkm Beynindeki Fark] ............................................................ 165

ltift ............................................................................................................................................ 167

hm yd Tevriye ..................................................................................................................... 168

stire .......................................................................................................................................... 171

Tebh .......................................................................................................................................... 172

[Tebh-i ttihd] ............................................................................................................................ 172

[Tebh-i htilf] ............................................................................................................................ 173

[Mahssu Mahssa Tebh] ........................................................................................................... 173

[Makl Makle Tebh] ............................................................................................................ 174

[Makl Mahssa Tebh]............................................................................................................ 174

[Muhayyel ile Mahssun Tebhi] ................................................................................................. 175

[Tebh-i Nefy] .............................................................................................................................. 175

[Nefy-i mebbeh ve isbt- mebbehnbih] .......................................................................... 175
[Mebbehnbihi nefy ve mebbehi ibk] .............................................................................. 175

[Tebh-i Takviye] ......................................................................................................................... 176

[Tebh-i stin] ........................................................................................................................... 176

[Tebh-i Temenn] ........................................................................................................................ 177

[Tebh-i htirz] ............................................................................................................................ 177

[Tebh-i stidll] ........................................................................................................................... 177

mn ............................................................................................................................... 178
Tebh-i

Malb ............................................................................................................................ 179

Tebh-i

[Tebh-i Makbl ve Tebh-i Merdd] ......................................................................................... 180

[tibrt ile Aksm- Tebh] ....................................................................................................... 180

Terc zere Terc ..................................................................................................................... 181

rsl-i Mesel ................................................................................................................................. 182

av ............................................................................................................................................. 184

Mblaa ..................................................................................................................................... 185

X
r............................................................................................................................................. 187

ulvv ......................................................................................................................................... 188

Mzdevec ...................................................................................................................... 192

Tamn-i

Cem ............................................................................................................................................ 193

..................................................................................................................... 194
Cem maat-Tasm

Cem maat-Tefr ....................................................................................................................... 194

Kinye.......................................................................................................................................... 196

[Hakkat, Kinye ve Mecz] .......................................................................................................... 196

[Gzel bir Lafz ile Kabih bir eyden Kinaye] ............................................................................. 197

[Matlbu Mevsf olan Kinye] ..................................................................................................... 198

[Matlbu Sfat olan Kinye] .......................................................................................................... 198

[Matlbu Nisbet olan Kinye] ....................................................................................................... 198

........................................................................................................................................... 199
[Tar]

[Telvh] .......................................................................................................................................... 199

[Remz] ........................................................................................................................................... 199

[m ve ret] ............................................................................................................................... 199

......................................................................................................................................... 200
Tetmm

stidrk ......................................................................................................................................... 201

Tenu........................................................................................................................................ 202

cz u nb .................................................................................................................................. 202

[cz- ksar/kasr] ...................................................................................................................... 203

[cz- hazf] ............................................................................................................................... 203
[Hazfe delalet eden karin] ................................................................................................. 204
[Akln delleti].................................................................................................................. 204
[File r]....................................................................................................................... 204
[Kelmn veya muhatabn fiile iktiran] ........................................................................... 204

nb u Tavl ................................................................................................................................. 205

XI
 [Bir cmlede gelen itnb] .......................................................................................................... 205
[Hakikat olarak varid olmas] ............................................................................................... 205
[Mecaz olarak varid olmas] ................................................................................................. 206
[Mteaddid cmlelere mahss olan itnb]............................................................................... 206
[Nefy sbt] ............................................................................................................................ 206
[Man-y vhide tebhten bir misl ird etme]....................................................................... 207

Leff Ner ................................................................................................................................... 208

[Leff Ner-i Mretteb] ................................................................................................................ 208

[Leff Ner-i Mevve] .............................................................................................................. 208

[Leff Ner-i Mretteb] ................................................................................................................ 208

[Leff Ner-i Mevve] .............................................................................................................. 210

b ............................................................................................................................................ 210

[Tetbuk ve Tekf] ...................................................................................................................... 211

[Tekf] ..................................................................................................................................... 211
[Tetbuk] ................................................................................................................................... 211

[Mutbakatus-Selb Badel-cb] ................................................................................................. 212

[Sebebiyyet ve Lzm gibi bir Nev Alka ile Tbk] ................................................................. 213

[hm- Tbk]................................................................................................................................ 213

Mubele ..................................................................................................................................... 213

Tefennn ...................................................................................................................................... 215

Nezhet ........................................................................................................................................ 216

Tayr .......................................................................................................................................... 217

Tehekkm .................................................................................................................................... 220

[Tehekkm ve Cidd Murd Olunan Hezl] .................................................................................... 220

Tev .......................................................................................................................................... 221

Teyl ........................................................................................................................................... 223

stisn........................................................................................................................................... 224

XII
Techl-i rif.............................................................................................................................. 226

bhm ........................................................................................................................................... 228

Tevch .......................................................................................................................................... 231

ktif ............................................................................................................................................ 233

Aks ............................................................................................................................................. 234

Terdd .......................................................................................................................................... 235

Tekrr .......................................................................................................................................... 236

ve Mecz ......................................................................................................................... 237

aat

[Mecz- mrsel] ....................................................................................................................... 238

[Fil-fil alkas] .................................................................................................................. 238
[Cz-kll alkas] ................................................................................................................ 239
[Sebeb-msebbeb alkas] .................................................................................................... 239
[Rc alkas] ...................................................................................................................... 240
[Mahall alkas] .................................................................................................................... 240
[Hull alkas]....................................................................................................................... 240
[let alkas] ......................................................................................................................... 240

Meheb-i Kelm .......................................................................................................................... 241

Mnsebet .................................................................................................................................... 242

[Mnsebet-i Maneviyye] ............................................................................................................ 242

[Mnsebet-i Lafziyye] ................................................................................................................. 243

kml ............................................................................................................................................ 245

Tefr ........................................................................................................................................... 246

Telm .......................................................................................................................................... 247

nsicm......................................................................................................................................... 251

[nsicm- Mensr] ........................................................................................................................ 251

[nsicm- Mevzn] ....................................................................................................................... 253

XIII
Tehb .......................................................................................................................................... 256

Tamn ......................................................................................................................................... 258

Ceml-Mtelif vel-Mutelif ..................................................................................................... 260

Lzmu m-l-Yelzem ................................................................................................................. 260

tibs .......................................................................................................................................... 262

[yetin Man-y Aslsinde ktibs]............................................................................................. 264

[yetin Man-y Aslsinden hrc] ............................................................................................. 264

[ktibs olunan Lafzn Tezydi] ..................................................................................................... 264

[ktibs olunan Lafzn Tenksi] ..................................................................................................... 265

[ktibs olunan Lafzn Takdm ve Tehri].................................................................................... 266

[Derc]........................................................................................................................................... 266

sn-i Tall ................................................................................................................................. 268

[Sfat Sbit Olarak Beyn- lleti Kasdolunan] ............................................................................. 269

[stbt Murd Olunan Sfat- Gayr-i Sbite] ................................................................................ 270

Tenkt ........................................................................................................................................... 271

Tedbc .......................................................................................................................................... 273

sn-i Beyn................................................................................................................................ 273

sn-i Maa .............................................................................................................................. 276

Mlemma .................................................................................................................................... 277

Ma u Muttal ......................................................................................................................... 278

af ............................................................................................................................................. 279

ayf ve Ra............................................................................................................................. 280

Rc............................................................................................................................................ 280

tbl-Mer li-Nefsih ................................................................................................................. 281

XIV
asem .......................................................................................................................................... 282

Cevmil-Kelim ......................................................................................................................... 284

....................................................................................... 286
avl bil-Mceb yd slb- akm

Tamiyye ...................................................................................................................................... 287

lz ............................................................................................................................................. 288

Tefvu ........................................................................................................................................ 289

[Beyyint Hisb] ........................................................................................................................... 290

Du ............................................................................................................................................. 291

[Du-i Mutlak].............................................................................................................................. 291

[Du-i Mukayyed] ........................................................................................................................ 292

Mfale ...................................................................................................................................... 293

Mer ............................................................................................................................. 299

Tafl-i

Tesviye......................................................................................................................................... 300

Tefel ......................................................................................................................................... 301

Tebyn .......................................................................................................................................... 304

Sirat ........................................................................................................................................... 305

[hir Olan Sirat] ........................................................................................................................ 306

[Nesh intihl].......................................................................................................................... 306
[gre v mesh] ......................................................................................................................... 306
[Kelm- sn evvelden ebla olmas] .................................................................................. 307
[ir-i sn evvelden dn olmas].......................................................................................... 307
[Sn evvelin misli olmas] ................................................................................................... 308
[lmm selh] ........................................................................................................................... 308
[Kavl-i sn evvelden ebla olmas] ..................................................................................... 309
[Kavl-i sn evvelden dn olmas] ........................................................................................ 309
[Kavl-i sn evvelin misli olmas] ........................................................................................ 310

[Zhir Olmayan Sirkat] ................................................................................................................. 311

[Beyt-i evvel ile beyt-i snnin manlar birbirine mbih olmas] ....................................... 311
XV
 [Mannn mahall-i hara nakli] ............................................................................................... 312
[Man-y snnin evvelden emel olmas] ............................................................................... 313
[Kalb] ........................................................................................................................................ 313
[Ahz olunan manya tahsn edecek bir ey ilve etme] .......................................................... 314

[Tevrd] ....................................................................................................................................... 316

Mkele ...................................................................................................................................... 317

......................................................................................................................................... 318
Tasm

Mvzene ..................................................................................................................................... 321

Muaala ...................................................................................................................................... 322

[Edevtn terkb] ....................................................................................................................... 322

[Hurfun tekrar] ........................................................................................................................... 323

[Sga-i fil zerine elfzn terkb terdf].............................................................................. 324

[Tetb-i zft]............................................................................................................................ 324

[Nehc-i Vhid zere Sft- Mteaddidenin rd] ....................................................................... 324

Tecrd ........................................................................................................................................... 325

[Tecrd-i mahz] .............................................................................................................................. 325

[Tecrd-i gayr-i mahz] ................................................................................................................... 325

tid, fr, Tefr ....................................................................................................................... 326

Fide [Elfzn Mevki-i stimlleri] ............................................................................................ 330

Fal: Elf uvveti Mann uvvetini Medd Old Beynndadr ...................................... 331

Ter ............................................................................................................................................ 332

ret ............................................................................................................................................ 333

Mvrebe ..................................................................................................................................... 335

Temsl .......................................................................................................................................... 336

Nevdir ........................................................................................................................................ 338

XVI
 ............................................................................................................................................... 339
l

tir............................................................................................................................................ 340

Tertb ........................................................................................................................................... 342

bd ............................................................................................................................................. 342

Ter ........................................................................................................................................... 345

sn-i tir ................................................................................................................................ 346

sn-i ttib ................................................................................................................................ 352

Tens .......................................................................................................................................... 353

Tadd ........................................................................................................................................... 354

[Mtenebb (. 354/965)] .............................................................................................................. 355

[tilf] ......................................................................................................................................... 357

Laf Man ile tilf ................................................................................................................. 357

Laf Vezn ile tilf ................................................................................................................... 358

Mann Vezn ile tilf .............................................................................................................. 359

Laf laf ile tilf...................................................................................................................... 359

Shlet ......................................................................................................................................... 360

tirs ........................................................................................................................................... 360

Berat- Malab............................................................................................................................ 361

stidrc ......................................................................................................................................... 362

Msvt ....................................................................................................................................... 364

anat- Tr ............................................................................................................................... 365

[III. KISIM: EDEB TENKT TEORLER] ................................................................................. 370

Beynndadr .................................................................................................... 370

Kelm Tasmi

[Kelm- mensr]........................................................................................................................... 370

XVII
 [Kelm- manzm]......................................................................................................................... 370
[Gazel] ....................................................................................................................................... 370
........................................................................................................................................ 371
ade

Nesb.......................................................................................................................................... 371
[Terc ve terkb] ....................................................................................................................... 372
Rub ........................................................................................................................................ 372
a ........................................................................................................................................... 372
Ferd ........................................................................................................................................... 372
[Mesnev] .................................................................................................................................. 372
Musamma ................................................................................................................................. 373

ndel-Ble Mabl Olan Kelm .............................................................................................. 374

[art- evvel] .................................................................................................................................. 375

Selset........................................................................................................................................ 375
Metnet ...................................................................................................................................... 375
Lefet-i Kelm ......................................................................................................................... 377
[Belgatin mertib-i selsesi] .................................................................................................... 378
[Selset, metnet ve letfet-i kelmn er mertebesi] ............................................................. 378

[art- sn: vezn] .......................................................................................................................... 379

ar- slis [fkralarn tertbi] ......................................................................................................... 380

ar- rbi [fkralarn msvt] .................................................................................................... 380

[art- hmis: edtn az bulunmas] ............................................................................................... 381

[ar- sdis: fkra-i ahsenin teehhr]......................................................................................... 382

ar- sbi [fkralarn mans] ..................................................................................................... 382

[art- smin: zarflarn ictim] .................................................................................................... 382

ar- tsi [sec] ............................................................................................................................ 382

Kelimt- Mstamele Beynndadr.............................................................................................. 382

Mhiyyeti ........................................................................................................ 385

ir ve Mnni

[irin mhiyyeti]......................................................................................................................... 385

[Mnnin mhiyeti] ...................................................................................................................... 387

Mn-i a
de
bulunmas lzm olan r........................................................................... 388

ire Dir Malmt- Triyye................................................................................................... 391

XVIII
 [Arab]............................................................................................................................................. 391

[Yunan] .......................................................................................................................................... 392

[Romallar]..................................................................................................................................... 393

[Cezretl-Arab] ........................................................................................................................... 393

[Muallakt- Seba] .................................................................................................................. 394

[irin rt u Mukaddimt] ....................................................................................................... 394

Ar ............................................................................................................................................ 395

[Kafiye] .......................................................................................................................................... 397

[ygn ve Redf]...................................................................................................................... 399
[Zl-kafiyeteyn] ....................................................................................................................... 399
[Lzmu-m-l-yelzem] ............................................................................................................ 400

Add u Esm-i Bur .................................................................................................................. 400

[Takt] ...................................................................................................................................... 401

Kffe-i Avmda Kelm- Mevzn Mevcd Old Beynndadr ................................................. 402

[Ynnistn] .................................................................................................................................. 402

[talya] ........................................................................................................................................... 403

[spanya] ........................................................................................................................................ 403

[Arab- Bdiye ile Megribe] ........................................................................................................ 403

[Rusya]........................................................................................................................................... 404

[Memlik-i Arab]........................................................................................................................... 404

[Hindller ve inller] .................................................................................................................. 404

[Bild- Frs].................................................................................................................................. 405

[Sdn Bild] ................................................................................................................................ 405

[Bild- Efrenc] .............................................................................................................................. 405

[irin Ezhn- Halka Tesri]........................................................................................................ 406

[Bild- Hind] ................................................................................................................................ 409

[Bild- slmiyye] ......................................................................................................................... 410

[mmet-i Frs] .............................................................................................................................. 416

[Lisn- Trk] ............................................................................................................................... 419

XIX
 [Trk-i aaty] ...................................................................................................................... 419
[Mtekellim Oldmz Lisn] .................................................................................................. 420

Kelmda abyii tilf- stidd Beynndadr ............................................................ 420

Telf-i

[Nzm veya Nsir iin Mrt Lzm Olan Husst]................................................................. 422

[Nzm ve nsirin telf-i kelmda muhtc olduu ey] ........................................................... 423

[Lafzn lezz vey kerh olmas] ............................................................................................... 426
[Elfz- cezle ve elfz- rakka] ................................................................................................ 428
[Mecr-y kelmn tezayyukuna bis olan hurf] .................................................................... 429

ir ile n Beyninde Featde Olan Far Beynndadr ............................................................. 430

[tibr- harla Nazm ve Nesr Meslei Beynindeki Fark] .......................................................... 432

Mhiyyet-i Edeb ........................................................................................................................... 433

yy Fehhet Beynndadr ......................................................................................................... 438

[Mertib-i iyy] .............................................................................................................................. 443

[Kitbetde iyy fehhet] ............................................................................................................... 444

Man zere km tmeni Avli ............................................................................................. 448

[Mevvel olan lafzdan yalnz bir eyin mnfehim olmas] ......................................................... 450

[Mevvel olan lafzdan mnfehim olan mannn zdd olmas] .................................................... 451

[Mevvel olan lafzdan mnfehim olan mannn zdd olmamas] ............................................... 451

Terc Beynel-Man Beynndadr ............................................................................................ 452

[Hakkat ile Mecz] ....................................................................................................................... 453

[kisi dahi Hakk Olursa] .............................................................................................................. 454

[kisi dahi Mecz Olan Man] ..................................................................................................... 454

Nam u Nesri Birbirine Tefvvuiyle Kitbeti Mev ............................................................ 456

[Bir Ktib in ktiz Eden Husst] ............................................................................................ 457

Bir Kelmda e Ziyde yn- Diat Olan Mevi .................................................................. 459

[Kelmn btids] .......................................................................................................................... 460

[Tahalls] ....................................................................................................................................... 460

XX
 [ktidb] ..................................................................................................................................... 461

[Kelmn ntihs] .......................................................................................................................... 462

Mfale-i uar Beynnda Male-i Maadr ...................................................................... 463

[uar-y Arab]............................................................................................................................. 464

[uar-y Frs] ............................................................................................................................. 469

[Lisnmzn ser-medn- uars] .............................................................................................. 471

[uar-y Rm] ........................................................................................................................ 471

[Her Matlaba Muvfk Elsine-i Selse zere Baz- Er] ........................................................... 473

r- ar .................................................................................................................................... 473

hd-y Selm- Edbne ................................................................................................................ 473

Teeddben hr- Mermdan tirz tdigini Mir Ebytdr. ................................................... 474

urbiyyet-i Maneviyyeye Mni Olmad................................................. 476

Mbadet-i rni

Seniyyt ...................................................................................................................................... 477

Env- Tebrk Tehniyeti Mir Ebyt- Mnteabedir ............................................................ 478

d ................................................................................................................................ 479
Tebrk-i
mevld-i
Tebrk-i Neb .............................................................................................................. 480
Tezevvc ................................................................................................................................... 480
Vildet-Zevc ............................................................................................................................ 480
zdivc ....................................................................................................................................... 480
Ad u ni .............................................................................................................................. 480
Tezevvc ................................................................................................................................... 481
Nik ......................................................................................................................................... 482
Vildet ....................................................................................................................................... 482

Medyi-i Mtenevvia ................................................................................................................. 482

Asker ........................................................................................................................................ 482
Ktib .......................................................................................................................................... 482
Musib ..................................................................................................................................... 483
Sdt- kirm ............................................................................................................................. 483
Meyi ..................................................................................................................................... 483
kim ........................................................................................................................................ 484
lim.......................................................................................................................................... 484
Erf .......................................................................................................................................... 484

XXI
 mer ........................................................................................................................................ 484
Esiy ........................................................................................................................................ 484

Mn ......................................................................................................................................... 485
Vzer ....................................................................................................................................... 485

Prn- ............................................................................................................................. 485
arat
Mfessir ..................................................................................................................................... 485
Mderris .................................................................................................................................... 486

Mft .......................................................................................................................................... 486
ab .......................................................................................................................................... 486
Vi .......................................................................................................................................... 487
Mderris .................................................................................................................................... 487
abb .......................................................................................................................................... 488
Mneccim .................................................................................................................................. 488
ir ........................................................................................................................................... 488

Ediyeyi mutaammn ebytdur ..................................................................................................... 489

Gelen Mektbu Sityii anda............................................................................................... 490

tdigi Vade Vef decegini Mir Erdur ................................................................................. 491

Vildet ............................................................................................................................. 492

Tebrk-i
Mevld mennes olursa tesliyet mnnda ............................................................................... 492

aradan Avdet den evta Yazlaca Er- Mnsibedir ...................................................... 492

uccca ..................................................................................................................................... 493
azdan avdet dene ................................................................................................................ 493
Avdet den uccc anda .................................................................................................... 494
uzt anda.......................................................................................................................... 494

Kesb-i fiyeti andadr ............................................................................................ 494

Mari

tir Mirdr............................................................................................................................ 495

Cevb- itir andadr ........................................................................................................ 497

Kendsine snd Olunan bir Sz Erbb- Siyet arafndan tir Olundn Mirdir ...... 498

rz-y Vil anda Erdr ................................................................................................... 499

ltims andadr ....................................................................................................................... 500

Telf Olunan bir Kitb Sityiini Mirdir............................................................................... 503

Ar- tiy andadr ............................................................................................................. 506

Mfraat- Eibbdan tiky Mutaammndr .......................................................................... 508

XXII
Kendsine Sipri Olunan bir idmet Teekkri mnnda Yazlacak Erdr ...................... 509

stid-y Mlt andadr ..................................................................................................... 510

Hedy Handadr ...................................................................................................... 511

Tadm-i

Zamneden ikyet Mutaammndr ............................................................................................. 513

Bunu cevbnda tesliyeti mirdir.......................................................................................... 514

Ehl-i Zamneden ikyeti Mir Erdr .................................................................................... 515

An cevbnda tesliyeti mirdir ............................................................................................ 516

Kend linden ikyeti Mirdir............................................................................................... 517

An cevbnda tesliyeti mirdir ............................................................................................ 518

Azl nfil in Tesliyeti Mirdir ........................................................................................... 520

Fardan hr- tikdr ................................................................................................................ 521

An cevbnda tesliyeti mirdir ............................................................................................ 522

Mabs u Mbtel Olanlara Tesliyeti Mirdr .......................................................................... 523

Terk-i Mudenetden Eibbya Serzenii Mirdir .................................................................... 524

Terk-i Mektibeden tiky Mutaammndr ............................................................................... 525

An cevbndadr ..................................................................................................................... 526

Eibbya Tevbc Serzenii Mir Ebytdr............................................................................... 527

nesine Gidilb Kendsiyle Mlt Myesser Olmayan evta Serzenii Mir Erdr .... 527
An cevbnda itirdr ........................................................................................................... 529

Ved anda Ebytdr .............................................................................................................. 529

Bunu cevbndadr................................................................................................................... 530

Vaanan bil-Mecbriyye Mfraat tdigini Mir Abb Yazlaca tir Mutaammn Er

....................................................................................................................................................... 531

Belde-i arda Olan Abba Ar- tiy mnnda Yazlacak Erdr .................................. 533

Gern den Eyym- Vili Leyiini Teekkr mnnda Yazlaca Erdr..................... 534

Vaan- melfuna avdet in ihr- taassr itiy mir erdr ..................................... 535

Belde-i arda Olan Ehibby Vaan- Melfe Avdet in ass Tev mnnda Erdr . 537
Bunu cevbnda beyn- itir mirdir ............................................................................... 538

met Olunan Belde Ahlsinden ikyeti Mirdir .................................................................. 538

Abb stibr- Avli mnnda Yazlacak Erdr .............................................................. 539

Vefszldan Abba ikyet mnnda Yazlacak Erdr ....................................................... 540

XXIII
 An cevbndadr ..................................................................................................................... 541

ul u t stids anda Yazlaca Erdr ........................................................................ 542

An cevbndadr ..................................................................................................................... 543

asta ken ydetine Gidilmediginden Eibbya Serzenii Mirdir ......................................... 544

An cevbnda itir mirdir .............................................................................................. 545

ft- Vebleden Reh Oldn Tekkrt Mirdir .............................................................. 545

Taziyeti Mir Erdr................................................................................................................ 546

Mevt rtil Handa Tesliyeti Mirdir ................................................................................. 547

demediginden Bas ile tir Mirdir ........................................................... 549

Hediye Tadm

mnnda Erdr.................................................................. 549

ir vey Ktb Resil Tadmi
An cevbndadr ..................................................................................................................... 550

Bed Olunan bir i tmm tmek stidsn Mirdir ................................................................. 552

[IV. KISIM: LUGATE] ............................................................................................................. 554

eyl-i Kitb .................................................................................................................................. 554

Bb- elif ........................................................................................................................................ 554

arf-i B ........................................................................................................................................ 560

Bb- T ......................................................................................................................................... 563

Bb- S ......................................................................................................................................... 567

...................................................................................................................................... 567
Bb- Cm

Bb- ......................................................................................................................................... 568

Bb- ......................................................................................................................................... 570

Bb- Dl........................................................................................................................................ 571

Bb- l ........................................................................................................................................ 573

Bb- R ......................................................................................................................................... 573

Bb- Z ......................................................................................................................................... 574

Bb-i Sn ........................................................................................................................................ 574

Bb- n ........................................................................................................................................ 576

Bb- d ....................................................................................................................................... 577

XXIV
 Bb- .........................................................................................................................................578

Bb- .........................................................................................................................................578

Bb- Ayn.....................................................................................................................................579

Bb- ayn.....................................................................................................................................580

Bb- F.........................................................................................................................................581

Bb- f.......................................................................................................................................582

Bb- Kf.......................................................................................................................................582

Bb- Lm......................................................................................................................................583

......................................................................................................................................583
Bb- Mim

Bb- Nn......................................................................................................................................585

Bb- Vv.......................................................................................................................................586

Bb- H.........................................................................................................................................587

Bb- Y........................................................................................................................................587

IV. BLM

DZNLER

Kurn- Kerm Ayetleri Dizini...................................................................................................590

Hadisler Dizini...........................................................................................................................602

Trke Beyitler Dizini................................................................................................................603

Arapa Beyitler Dizini...............................................................................................................611

Farsa Beyitler Dizini................................................................................................................623

Mlemma Beyitler Dizini 628

Darbmeseller Dizini..................................................................................................................629

ahs Adlar Dizini.....................................................................................................................630

Eser Adlar Dizini......................................................................................................................637

XXV
Din, Millet, Mezhep, Kavim, Kabile, Hanedan, Cemaat Adlar Dizini.........................................638

ehir, Blge, Tarih Yap ve Olaylar Dizini................................................................................639

Yldz Adlar Dizini 640

Terimler Dizini..........................................................................................................................641

SONU.....................................................................................................................................655

Kaynaklar..................................................................................................................................659

Referans Kaynaklar......................................................................................................................659

Dier Kaynaklar............................................................................................................................661

zet...........................................................................................................................................669

Abstract.....................................................................................................................................671

XXVI
 n Sz

Tarih boyunca varlk gstermi birok kltr ve medeniyetin, dil ve

edebiyata dair anlay ve almalarnn olduu bilinmektedir. slm ilim

geleneinde bu alandaki almalar genel olarak edeb ilimler eklinde

adlandrlmtr. Dil-anlam ilikisini ele alan belgat ilimleri (man, beyn, bed) ve

edeb tenkit teorileri olarak nitelenebilecek in, karz- iir/nakd-i iir, arz ilimleri

de edeb ilimleri kapsamnda deerlendirilen ilim dallarndandr.

XIII./XIX. asr Osmanl melliflerinden Mustafa zzetin bu teze konu olan

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib adl eseri belgat, in, karz- iir/nakd-i

iir ve arz ilimlerini ele alan kapsaml bir edeb ilimler kitabdr. Bu tezle, sz

konusu ilimlerle ilgili yaplacak almalara katk salamak ve bu ilim dallarna ait

geni bilgiler ieren Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibi gnmz

aratrmaclarna tantp istifadelerine sunmak amalanmtr.

Tez, drt blmden olumaktadr. I. Blmde belgat, in, karz-

iir/nakd-i iir ve arz ilimlerinin ortaya k, Arapa, Farsa ve Trke olmak

zere dilde geliimleri ele alnm ve sz konusu disiplinlere dair bu dillerdeki

balca kaynaklar tantlmtr.

Tezin II. Blm Mustafa zzetin hayat ve eserlerine ayrlmtr. Bu

blmde ncelikle Mustafa zzetin hayat ve ailesi ile ilgili ulalabilen bilgiler

verilmitir. Mellifin Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib adl eserinden

baka Tasl-alat vel-Muarreft fil-Esm vel-Lut adnda bir galat

szl bulunduu tespit edilmi ve bu eserin ierii hakknda ksaca bilgi

verilmitir. Daha sonra ise Defl-Meslible ilgili inceleme ve deerlendirmeler

XXVII
sunulmutur. Eserin ieriine ynelik incelemelere geilmeden nce Mustafa

zzetin Defl-Meslibi kaleme alrken istifade ettii kaynaklardan tespit

edilebilenler tantlmtr.

Defl-Meslib fi Edebi-ir vel-Ktibde mellif tarafndan herhangi bir

tasnif yaplmam ve ele alnan maddelerin pek az hri hangi ilim dalnn konusu

olduu belirtilmemitir. Bununla birlikte, eserin deerlendirilmesini kolaylatrmak

ve edeb ilimler zerine yaplan almalara katk salayabilmek amacyla esere

dair incelemeler, ieriindeki konular ve ilim dallarn dikkate alarak yaptmz

dzenleme ve blmlendirmelere gre sunulmutur.

Tezin III. Blmnde Defl-Meslib fi Edebi-ir vel-Ktibin

evriyazl metni verilmi, metinde yer alan Arapa ve Farsa ksmlar ise Arap

harfleriyle yeniden dizilmitir. Eserde geen Arapa, Farsa kkenli kelimelerin

nl seslerinin yazmnda Kubbealt Lugat olarak da bilinen Misalli Byk Trke

Szlkteki1 madde balar esas alnmtr. Eserin Arap harfli basksnda harekesiz

olarak verilen Arapa ve Farsa ifadelerden, Arapa olanlar tamamen, Farsa

olanlar kartrlabilecek durumda iseler harekelenmitir. Metinde Kurn-

Kermden yaplan iktibaslarn sre ve ayet numaralar, Hz. Muhammedin

hadislerinden yaplan iktibaslarn kaynaklar ve mteselsil numaralar dipnotlarda

gsterilmitir. Eer hadis, Buhrde yer alyorsa yalnzca Buhr, Mslimde yer

alyorsa yalnzca Mslim kaynak gsterilmitir. Bu ikisinde bulunmayp Ktb-i

Tisa olarak anlan eserlerin dier yedisinde (Tirmiz, Eb Dvd, Nes, bn

Mce, mm Mlik, Drim, Ahmed b. Hanbel) yer almsa bu eserler, eer

1
bk. Kubbealt Lugat, lhan Ayverdi vd. (stanbul: Kubbealt, 2011).
XXVIII
bunlarda da yoksa hangi kaynaklarda mevcutsa o kaynaklar gsterilmitir. Metinde

maddelere rnek olarak verilen Arapa iirler Arap rakamlaryla, Farsa iirler

kk Roman rakamlaryla, Trke iirler byk Roman rakamlaryla, mlemma

iirler ise alt izili Latin harfleriyle numaralandrlmtr.

Gerekli grlen yerlerde evriyazl metne notlar eklenmitir. Sz konusu

notlar, eserde ele alnan maddelerin daha iyi anlalmas amacyla, metinde yer alan

farkl disiplinlere ait terimlerle ilgili aklamalar ve eserin basksnda yer alan

madd hatalarn metnin anlalmasnda engel tekil etmemesi iin eserin

kaynaklarna mracaatla yaplan tashihlerdir.

Mustafa zzet, eserinde herhangi bir blmlendirme yapmam olmakla

beraber, ele alnan konular gz nnde bulundurulduunda, Defl-Meslib f

Edebi-ir vel-Ktibin drt ksmda ekillendii sylenebilir. Hem eserde var

olan bu ksmlar belirginletirmek, hem de eserde yer alan madde balarnn

takibini kolaylatrmak iin gerekli grlen yerlere keli parantezler ierisinde

balklar eklenmitir. Eseri drt ksma ayran ana balklar dndaki alt balklar,

mellifin ilgili konuyu aklarken kulland ifadelerden seilmitir.

fde-i mahssa adn tayan, eserin telif sebebini aklayan ksa bir n

szden sonra tarafmzca Mukaddime ad verilen birinci ksm yer almaktadr. Bu

ksmn banda klsik mantk konusu olan kaziye (nerme) trleri ele alnm ve

bu kaziyelerle yaplan kyas (tasm)larn ne gibi sonular dourduu ifade

edilmitir. Bylece edeb kelm (sz)n, dier kelmlar iindeki yeri

belirginlemitir. Daha sonra ise kelmn esaslarndan olan kelime lafz-anlam

XXIX
ilikisi bakmndan incelenmitir. slm ilim geleneinde bu incelemeler, vaz

ilmiin konularn oluturmaktadr.

Belgat baln verdiimiz ikinci ksmda ise belgat ilmini meydana

getiren man, beyan ve bed ilmlerine ait konular, Kurn- Kerm ayetleri ve Hz.

Muhammedin hadisleri ahit 2liinde, Arapa, Farsa ve Trke rnek beyitlerle

aklanmtr. Belgat ksm ierisinde herhangi bir snflandrma bulunmayp

man, beyn ve bed ilimlerine ait konular birbirinin arasnda kark olarak ele

alnmtr. Metnin evriyazsnda mellifin dzenine mdahale edilmemekle beraber

bu ksmdaki maddelerin man, beyn ve bed ilimlerine taksimi eserle ilgili

inceleme ve deerlendirmelerin yapld blmde verilmitir.

Edeb Tenkit Teorileri olarak isimlendirdiimiz nc ksm ise, klsik

edebiyatn deerlendirme ltlerini ihtiva eden ilm-i in, nakd-i iir ve aruz ilim

dallarna ait konular bir araya getirilmek suretiyle tertip edilmitir. Ksmn sonunda

eitli amalarla yazlan mektuplarda ifdeyi gzelletirmek amacyla metnin

arasnda verilmek zere Arapa, Farsa ve Trke beyitler yer almaktadr.

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin Lugate adn verdiimiz

son ksmnda, Mustafa zzetin kitabna zeyl olarak ilave ettii klsik slm

ilimlerine ait terimleri ieren bir szlk yer almaktadr. Mellifin dzenini

bozmamak iin szlkte yer alan madde balar Arap harfleriyle dizilmi, Latin

harfli yazmlar keli parantez iinde verilmi, evriyazlar ise, tezin IV.

Blmnde yer alan dizinlere eklenmitir.

2
Sylenen veya yazlan bir hussu kuvvetlendirmek iin tannm mteber bir eserden alnan
rnek Kubbealt Lugat, 4. bs., hit md.
XXX
 Tezin IV. Blmnde Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin

evriyazl metnine ait dizinler yer almtr. Eserden, tefsir ve hadis zerine

almalar yapan aratrmaclarn faydalanabilmesi amacyla, belgat maddelerine

ahit olarak gsterilen Kurn- Kerm ayetleri ve Hz. Muhammedin hadislerinin;

Arap, Fars ve Trk edebiyatlar zerine alan aratrmaclarn yararlanabilmesi

iin ise Arapa, Farsa, Trke beyitlerin ve darbmesellerin ayr ayr dizinleri

verilmitir. Kurn- Kerm ayetleri yer aldklar sreye, Arapa beyitler rev harfine

gre, Farsa ve Trke beyitler ise, varsa redfinin son harfine, yoksa rev harfine

gre dizinde sralanmtr. Ayrca her bir grup kendi iinde ilk harfine gre

dizilmitir. Darbmeseller ise yalnzca ilk harfine gre sralamaya tabi tutulmutur.

Bunlarn hricinde metinde yer alan zel adlar iin drt ayr dizin

hazrlanmtr. ahs adlar ve eser adlar ayr dizinlerde, din, millet, mezhep,

kavim, kabile, hanedan, cemaat adlar bir dizinde ve ehir, blge, tarih yap ve

olaylar da yine bir dizinde yer almtr. Karmaa ihtimalini ortadan kaldrmak ve

literatr birlii saalamak amacyla ahs adlar, Trkiye Diyanet Vakf slm

Ansiklopedisinin madde balarndaki ekilleriyle dizine kaydedilmi, tespit

edilebildii kadaryla lm tarihleri de eklenmitir. Eer ayn ahsn ismi veya

lakab, metinde ve ansiklopedide farklysa, her iki ekline de dizinde yer verilmi,

fakat okuyucu ansiklopedideki ekle ynlendirilmitir. Ayrca isim ve lakaplarda

yer alan eb ve eb ifadeleri eb eklinde, ibn ifadesi ise bin eklinde

dizine yazlmtr.

Tezin bu blmnn sonunda ise metin ierisinde yer alan eitli disiplinlere

ait terimler dizini yer almaktadr. Eer metinde, ilgili terime ait tanm yer alyorsa

XXXI
sayfa numaras kaln, tanm olmamakla birlikte ilgili terime dair nemli bir bilgi

varsa sayfa numaras yatk yazlmtr.

Akademik anlamda ilk almam olan bu tezde hatalarmn hogrlmesini

ve muhtemel tenkitlerden istifade edebilmeyi dilerim.

Son olarak, almalarm boyunca yardmlarn esirgemeyip mkllerimi

halletmede rehberliklerinden tr bata hocamz Prof. Dr. Abdulkadir Grere,

danman hocam Yard. Do. Dr. lk etinkayaya, yine blmmz hocalarndan

Yard. Do. Dr. Ebubekir S. ahin ve Yard. Do. Dr. Bilal akcya, Kerkk

niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi Yard. Do. Mohammad Ali Shareefe

ve arkadam Rdvan Ciruya teekkr bir bor bilirim.

XXXII
 KISALTMALAR

Genel Ksaltmalar
a.g.m. ad geen makale

b. bin (olu)

bs. basm

bk. baknz

C cilt

ev. eviren

dp. dipnot

ed. editr

er. eriim tarihi

haz. hazrlayan

hz. hazret-i

FAV Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

SAM Trkiye Diynet Vakf slm Aratrmalar Merkezi

KYGM Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanl

Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl

MEB Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanl/Maarif Vekleti

md. madde, maddesi

mlf. mellif

. lm tarihi

s. sayfa

S say

XXXIII
 TTK Trkiye Cumhuriyet Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu

ty. tarih yok

Bibliyografik Ksaltmalar
Ahmed b. Hanbel Msnedl-mm Amed bin anbel, mlf. Ahmed b.
Hanbel, haz. uayb el-Arnat ve dil Mrid.
Beyrut: Muassasah al-Risalah, 2001.

Buhr
el-Cmil-Msnedi-ail-Mutaar, mlf.
Muhammed b. smail Buhr, haz. Muhammed Zheyr
bin Nsr el-Nsr. 9 cilt Beyrut: Dar Tawq al-Najah,
1422.

Drim Snend-Drim, mlf. Abdullah b. Abdurrahman

Drim, haz. Hseyn Selm Esed Drn. Riyad: Dar
al-Mughni, 2000.

Defl-Meslib Mustafa zzet. Defl-Meslib f Edebi-ir vel-

Ktib. stanbul, 1325.

DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

EI2 The Encyclopaedia of Islam, kinci Bask

Hiznetl-Edeb bn Hicce. iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb, haz.

sm aky. 2 cilt Beyrut: Dar al-Bihar ve Dar al-
Maktabat al-Hill, 2004.

A Mill Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi

bn Mce Snen bn Mce, mlf. bn Mce, haz. uayb el-

Arnaut, dil Mrid, Muhammed Kmil Karabelli ve

XXXIV
 Abdullatif Hrzullah. 2 cilt am: Dar al-Risala al-
Alamiyya, 2009.

Kms el-ynsul-Bas f Tercemetil-msil-Mu

(Kms), mlf. Mtercim sm. 3 cilt stanbul, 1305.

Kubbealt Lugat Asrlar Boyu Trih Seyri inde Misalli Byk Trke
Szlk (Kubbealt Lugat), mlf. lhan Ayverdi, Hayri
Bilecik, Mustafa Tahral, Fahrnnisa Bilecik. 4 bs. 3
cilt stanbul: Kubbealt, 2011.

Mesels-Sir bnl-Esr. el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-

ir, haz. Muhammed Muhyiddin Abdlhamd. 2 cilt
Beyrut: al-Maktaba al-Asriyyah, 1420.

Mutavvel Mift, haz.

Teftzn. el-Muavvel: er Teli
Abdlhamid el-Hindv. Beyrut: Dar al-Kotob al-
Ilmiyah, 2007.

Mslim
el-Msned-ail-Mutaar Mslim), mlf.
(ah
Mslim b. Haccc. 5 cilt Beyrut: Dar Ihya al-Turath
al-Arabi.

Nefl-Muavvel Abdnnfi ffet, ev. en-Nefl-Muavvel f

Tercemetit-Tels vel-Muavvel, mlf. Teftzn. 2
cilt, Bosna ve stanbul: Abdkdir ve Halim Efendi,
1289 ve 1290.

TAED Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits

Dergisi

TDED stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve

Edebiyat Dergisi

XXXV
 Giri

slmn douunu takip eden bir iki asr iinde Mslman Araplar, elde

ettikleri siyasi nfuza paralel olarak ilim, kltr ve sanat alanlarndaki

faaliyetleriyle bu dini benimseyen farkl etnisiteye mensup topluluklarla birlikte

ortak bir medeniyet vcda getirmilerdir. Mslmanlar aras siyasi birlik her

zaman muhafaza edilemese de, modernizmin tesiriyle etnik veya blgesel

topluluklarn uluslama srecine girmesine kadar, ilim ve sanat alanlarnda ortak bir

deerler sistemi ve buna bal olarak da ortak ilim, siyaset, kltr ve sanat

kurumlar varln muhafaza etmitir. slm dinini kabul edenlerin sz konusu

deer ve kurumlar benimseyerek bir slm medeniyeti ortaya koymalar, Kurn-

Kermde tm inananlarn, tek bir mmet olarak nitelenmesiyle 3 yakndan

ilgilidir. Mslmanlarn vahiy merkezli vcda getirdikleri sz konusu medeniyetin

insnda, gerek slm ncesi Araplarn gerekse daha sonra slm benimseyen

eitli etnik topluluklarn kltrleri ve Hint, Yunan, Roma gibi eski medeniyetlerin

bilgi ve birikimlerinden de istifade ettikleri kabul edilegelmitir.

slm medeniyetinin, kendi anlay ereevesinde ilim, kltr ve sanat

rettii meknlarn balcalar medreseler, saraylar ve tekkelerdir. Seluklularn

Anadoluda fethettikleri blgelerde ilk olarak cami, medrese ve tekke kurmalar 4,

Osmanllarn da yine Rumelide fethettikleri topraklarda medrese insna zel bir

nem vermeleri 5, bu kurumlarn ilim, kltr ve toplum hayatndaki nemini ortaya

koymas asndan dikkate deerdir.

3
Enbiy Sresi: 92; el-Mminn Sresi: 52.
4
Nebi Bozkurt, Medrese, DA (Ankara: SAM, 2003).
5
Mehmet pirli Medrese, Osmanl Dnemi, DA (Ankara: SAM, 2003).
1
 Modern ncesi dnemde Mslmanlarn akademik merkezleri durumunda

olan medreselerin ortaya k, Hz. Muhammed (. 11/632) dneminde in edilen

Mescid-i Nebevye ve burada bulunan Suffeye 6 dayandrlmaktadr 7. Ancak IV./X.

asrda Horasan ve Harezm blgelerinde mstakil bir kurum olarak ortaya kan

medresenin slm dnyasnn geneline yaygnlamas VI./XII. asr bulmutur.

Mescitler (cami) ise bu kurumlarn ortaya kmasndan nce olduu gibi sonrasnda

da dershane ve ilim merkezi fonksiyonlarn srdrmlerdir 8.

Modern dnem ncesi slm toplumlarnda kltr, sanat ve edebiyata

merkez olan balca kurumlar ise saraylar ve tekkelerdir. Bata hkmdar olmak

zere paa, bey, ehzade, vali gibi yneticilerin air ve edebiyatlar himaye etmesi

ve yine bu himayeyle buralarda gerkekleen iir ve edebiyat toplantlar saraylarn

sz konusu nitelii kazanmasnda etkili olmutur9.

Toplumun mnev ve ahlk adan eitilmesine ynelik esaslar zerine

younlaan tekkelerin ise, slmn ilk asrlarnda Mescid-i Nebev ats altnda

fonksiyonunu icra ettii kabul edilmektedir. Mstakillemesi II./VIII. asr bulan bu

kurumlar, iir ve msik bata olmak zere gzel santlar alannda nde gelen

merkezler haline gelmitir. Dua ve zikir kitaplarnn yan sra tasavvuf ve edeb

6
Mescid-i Nebevnin bitiiinde yoksul sahblerin barnmas iin yaplan ve giderek bir eitim
kurumu hline gelen yer. (Mustafa Baktr, Suffe, DA, stanbul: SAM, 2009).
7
Bozkurt, Medrese.
8
a.g.m.
9
Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bk. Halil nalck, Klsik Edebiyat Menei: ran Gelenek,
Saray ret Meclisleri ve Mushib irler, Trk Edebiyat Tarihi, ed. Talt Sait Halman ve Osman
Horata (stanbul: KYGM, 2007).
2
nitelikli Arapa, Farsa ve Trke eserlerin de okunduu tekkelerin bazlarnn,

medrese grevi stlendii bilinmektedir10.

Yukarda anlan kurumlarn hricinde slm medeniyetinin ilim, kltr ve

sanat hayatnn zerine bin edildii iki temel esas Arap ve Fars dilleridir.

slm dininin temel kaynaklar olan Kurn- Kerm ve Hz. Muhammedin

hadislerinin Arapa olmas sebebiyle, Arapa Mslmanlarn ortak ilim dili

hviyetini kazanmtr. Arap dilinde, slm dinini anlamaya ynelik olup er

ilimler olarak adlandrlan ve varlklar dorudan slmn temel kaynaklarna dayal

fkh, tefsir, hadis, kelam, krat gibi ilim dallarnn domasnn yan sra; Greke,

Srynce, Farsa, Sanskrite ve Kptce gibi dillerden tp ilmine ve felsef ilimlere

dair yaplan tercmeler de bu dildeki ilim literatrnn zenginlemesine nemli

katklar salamtr. er ve felsef ilimlerin anlalmasnda let olan mantk,

sarf, nahiv, lugat ve belgat gibi ilimlerin de gerek slm medeniyetinin kendi

dinamiklerinin, gerekse dier kltrlerle gerekleen ilikilerin tesiriyle

gelitirildiini sylemek mmkndr.

Farsa ise Arap olmayan (Acem) Mslman topluluklar arasnda bir

edebiyat dili hviyetine brnerek Mslman toplumlarn Arapadan sonra,

kullandklar ikinci dil haline gelmitir. Modernizm ncesi slm toplumlarnda

saraylarn air ve edebiyatlar himaye eden nemli merkezler olduu yukarda

ifade edilmiti. Fars dilinin bu denli itibar kazanmasnda da, bir dnem Abbs

saraynda nemli bir g kazanan, Abbs nfuzunun zayflamas sonrasnda

Horasan, Harezm, Mvernnehir, Hindistan ve Irakta ortaya kan yerel

10
Mustafa Kara, Tekke, DA (stanbul: SAM, 2011).
3
hnedanlarn saraylarna hkim olan Fars brokrasisinin oluturduu rn saray ve

buna bal edebiyat geleneinin tesiri byktr 11. Sz konusu gelenek, Trk asll

Seluklu hnedannca ve Mool istilalar sonucu yukarda ad geen blgelerden

buraya g eden mutasavvf ve brokratlarca Anadoluya aktarlmtr12. Anadolu

Seluklu Devletinin knden sonra, nfusun Trkmen arlkl olmasnn

tesiriyle, Seluklu dneminde Farsa olan yazma dili zamanla Trkeye dnm,

fakat Fars edebiyat ve Fars edebiyat teorileri klsik dnemin sonuna kadar Trk

edebiyat zerindeki nfuzunu kaybetmemitir.

Yukarda Mslmanlarn ilim, sanat ve kltr geleneinin dayand temel

esaslar ve gelitii ortam ksaca tasvir edildi. slm ilim geleneinde tanm, taksim,

ispat ve retlerin klsik mantk sistematiine gre yaplm olmasndan13 hareketle,

sz konusu gelenein dil ve edebiyata bakn kavramak iin klsik mantkta

insan tanmn hatrlamak yerinde olacaktr. Buna gre insan, hayvn- ntk

( ) 14 yani sz syleyen canl olarak tanmlanr. nsann hadd 15i olan

P 13F P P14F P

bu tanm vastasyla insann hakikati hakknda malumat sahibi oluruz. Tanmdaki

canl kelimesi insann dhil olduu cinsi ifde ederken sz syleyen olarak

tercme edilen, ntk ise, mantklarn tabiriyle, fasl (ayrm)dr. Yani sz

11
bk. Aygn Attar, rann Farslama Sreci ve Bu Srete Farsann Rol, Erdem, S 52 (2008).
12
bk. nalck, Klsik Edebiyat Menei: ran Gelenek, Saray ret Meclisleri ve Mushib irler.
13
bk. Talha Hakan Alp, giri, Mantk, mlf. Esrddn el-Ebher ve Talha Hakan Alp (stanbul: Yasin,
2010), 5.
14 kelimesi Arapa kelimesinden ism-i fildir. ise urf u avtla sz sylemek

mansnadur. (Kms, Mtercim sm, stanbul: 1305, Nu md.).
15
Genellikle klsik mantklar tanm ikiye ayrrlar. Bat mantklarnn dfinition ve
dscription, slm mantklarnn had ve resm diye adlandrdklar tanmlardan birincisi ze,
ikincisi ilintiye aittir. ze ait olan daha doru bir tanmdr. Kavramn yerini aka belirtip
dierlerinden tamamen ayrr. (Necati ner, Klasik Mantk, Ankara: Divan Kitap, 2011, 53).
4
syleme melekesi, insan hemcinslerinden (dier canllardan) fasleder/ayrr.

Sz insann mahiyetine dair bu denli bir nem arz edince, birok ilim dalna

eitli ynleriyle konu olmutur.

Mustafa zzetin, Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib adl eserinde bir

araya getirdii belgat, in, nakd-i iir, aruz ve kafiye de, genel olarak edeb

ilimler/lisan ilimler eklinde adlandrlan sz konusu ilim dallarndandr.

slm ilim geleneinde belgat, yerinde sylenilmi doru ve gzel sz

konu ve hedef edinen bir ilim daldr16. slm dnyasnda belgat ile ilgili almalar

hlen devam ederken Avrupa ilim geleneini benimseyenlerce de anlam bilimi,

gsterge bilimi, sz dizimi, retorik, eloquence, edebiyat teorileri gibi eitli

disiplinler altnda belgat ilminin konularnn muadilleri ilenmektedir.

n ve nakd-i iir/karz- iir ise, mensur ve manzum sz, zevk-i selm 17e

gre inceleyen ilim dallar olup, bir ynyle mensur ve manzum sz etmek

isteyenler iin rehberlik ederlerken, bir ynyle de bu tr verimleri deerlendirmek

iin gereken ltleri ortaya koyarlar. Ahmed Cevdet Paann edeb ilimlerin

frundan (yan dal) olduunu ifade ettii 18 sz konusu ilimlerde, belgat ilminin

inceliklerinin nemli bir unsur olduu ve beyn, bed ilimlerine ait konulara, her iki

ilme dair kaleme alnm kitaplarda yer verildii grlmektedir. Bu konularn yan

sra slp eitleri, metinlerde yer alan kelimelerin seimi ve zellikleri gibi

16
M. A. Yekta Sara, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, (stanbul: Bilimevi, 2004), 17.
17
Dil zevkinin en yksek derecesine zevk-i selm ad verilmitir. Bu terim hakknda ayrntl bilgi
iin bk. Muallim Naci, Edebiyat Terimleri Istlht- Edebiyye, ev. M. A. Yekta Sara (stanbul:
Bilimevi, 2004), 135-136.
18
Ahmed Cevdet Paa, Belgat- Osmniyye, haz. Turgut Karabey ve Mehmet Atalay (Ankara:
Aka, 2000), 3.
5
hususlarda rten her iki ilmi, klsik edebiyatn tenkit teorileri olarak nitelemek

mmkndr.

Kafiye ile beraber aruz ilmi ise manzm szlerde ahengin salanabilmesi

iin ortaya konulan kurallar btndr. Gnmzde aruz ve kafiye henk iin

gerekli grlmekten uzaksa da modern ncesi dnemde edeb tenkidin nemli bir

unsuru kabul edilmitir.

Mustafa zzetin Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibi yukarda bahsi

geen ilim dallarnda Trke kaleme alnm geni kapsaml eserlerden birisidir.

Trkenin enginliine yarar bir edebiyat kitab telifi gayesiyle yola kan mellif

(bk. 104), eserin adndan anlalaca zere gerek airlerin gerekse ktiplerin

ayplanmalarna sebep olacak kusurlarnn giderilmesi iin gerekli bilgilere sahip

olduunu dnd bir eser vcuda getirmitir.

6
I. BLM:

EDEB LMLER VE BELGAT, N,

NAKD- R, ARZ LM ALLARI

 Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin ele ald konular olan belgat

(man, beyn, bed), in, nakd-i iir ve aruz ilimleri slm ilim gelenei dhilinde

tedvin 19 edilmi olup edeb ilimler (ilm-i edeb/lisn ilimler/Arab ilimler) 20

kapsamnda deerlendirilen ilimlerdendir. Bu sebeple sz konusu ilim dallarnn

anlalabilmesi iin slm ilim geleneinde ilimlerin tasnifine, edeb ilimlere ve

belgat, in, nakd-i iir ve aruz ilimlerinin bu tasnif iindeki yerlerine ksaca

deinmekte fayda olacaktr.

limleri birbirinden ayrmak, aralarndaki ilikileri belirlemek, farkl ilimlere

ait birikimleri sistematik ekilde deerlendirmek ve nihayet eitim sisteminin temel

mfredatn oluturmak zere slm dnr ve limleri eitli dnemlerde ilimleri

tasnif etme yoluna gitmilerdir 21. Ktib elebi (. 1067/1657), Kef-nn adl

eserinde ilimlerin tasnifine dair birka farkl gr zikrettikten sonra bunlarn en

iyisinin smeddn Ahmed Takprzde (. 968/1561)nin Miftu-ade 22 adl

eserindeki tasnif olduunu belirtmektedir 23.

Buna gre Takprzde, eyann (eylerin) yazda (kitbet), szde (ibret),

zihinde ve hrite (yan: gzle grlen dnya) olmak zere drt mertebede varlk

19
Bir ilm ve fenne id mesili bir yere cem ve tertb ile kitb arzna ifr tmek. (ms-
Osmn, Mehmed Salhi, stanbul: Ahmed Muzaffereddin, 1313, Tedvn md.).
Bir ilmin tedvini iin doal olarak o ilmin balca konularnn ve inceledii sorunsallarn dier
konu ve sorunsallardan temayz edip konuulmas ve tartlmas zaruridir (Hakan Talha Alp, giri,
Mantk, stanbul: Yasin, 2010, 1).
20
Takprzde Ahmed, Mevtul-Ulm, ev. Kemleddin Mehmed, 2 cilt, C I (stanbul: Ahmed
Cevdet, 1313), 116.
21
lhan Kutluer, lim, DA (stanbul: SAM, 2000).
22
Takprzdenin Arapa kaleme ald Miftus-Sade ve-Mbus-Siyde f Mevtil-
Ulm adl eseri, mellifin olu Kemleddin Mehmed Efendi tarafndan Mevtul-Ulm adyla
Trkeye tercme edilmitir.
23
Ktib elebi, Kef-nn, 6 cilt, C I (Badat: Maktaba al-Muthanna, 1941), 14.
8
gsterdiini ve bu mertebelerden her birinin bir sonrakine dellet ettiini ifade

etmitir24. Yani bir eyin yazdaki varl szdeki varlna, szdeki varl

zihindeki varlna ve zihindeki varl ise hriteki varlna (madd varlk) dellet

eder.

Madd varlk ile ilgili olan ilimler; fkh, tefsir, hadis, kelam, krat gibi er

ilimler ve ahlk, ev idresi, siyset gibi hikem (felsef) ilimlerdir. Bunlara l

( )yani yce ilimler de denir. Yaz, sz ve zihin varlklaryla ilgili olan ilimler

ise er ve felsef ilimlerin tahsilinde let olduklar iin, l ( )ilimler yahut

let ilimleri olarak adlandrlmlardr 25. Dn nas 26larn doru anlalp

P24F P P25F P

yorumlanmasnda olduu gibi sahih bilgi ve tutarl bir dncenin elde edilmesinde

de let olan bu ilimler, klsik medrese eitiminde renciye dier slm ilimlerden

nce okutulmulardr 27. P26F P

let ilimlerinden, zihn varlk nitelerinin birbirleriyle mnasebetlerini konu

edinen, mantk ilmi iken; sz ve yaz varlk nitelerinin birbirleriyle

mnasebetlerini konu edinen ilimler ise lisn ilimlerdir. slm naslarnn dili ve

buna bal olarak modernizm ncesi slm dnyasnda ilim dili Arapa olduu iin

lisn ilimlerde, Arap dili incelenmi ve bu sebeple lisn ilimler, Arab ilimler

olarak da adlandrlmtr. Ahmed Cevdet Paa (. 1312/1895), Belgat-i

Osmniyye adl eserinde sz konusu ilimlere ulm-i edebiyye de dendiini

24
Takprzde Ahmed, Miftus-Sade, 3 cilt, C I (Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 1405), 75;
Takprzde Ahmed, Mevtul-Ulm, 2 cilt, C I (stanbul: Ahmed Cevdet Paa, 1313), 116.
25
Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 117.
26
Herhangi bir konuda Kurnda veya hadislerde bulunan ve zerinde tartlmas dnen ciz
olmayan delil hkmndeki kesin ifde Kubbealt Lugat, 4. bs., Nas md.
27
Mauk Yama, Cumhuriyet Dneminde Medreseler: Alet limlerinin Mahiyeti, nemi ve
Tertibi, Rhle 4, S 13 (2011).
9
belirtmektedir 28. Bununla beraber dile dair her trl ilim daln kapsayan edeb

ilimler teriminin, Tanzmatla beraber Franszca littrature ve belles lettres

terimlerine karlk olarak kullanlan edebiyt 29tan daha geni bir anlam olduu

dikkatlerden kamamaldr. Mustafa zzetin tezimize konu olan Defl-Meslib f

Edebi-ir vel-Ktib adl eserinin ifde-i mahssasnda bahsettii ilm-i

edeb ifadesini de bu balamda deerlendirmek gerekir. Nitekim mellif, bir

insann gnlnde olan lafzlar ve yaz delletiyle bilmek olarak tanmlad ilm-i

edebin lugat, sarf, nahiv, aruz, kafiye, usl-i kitbet, krat, man, beyn ve bed

olmak zere on ilmi kapsadn belirtmitir (bk. s.141).

Takprzde ise yedi blme (deva) ayrd kitabnn ikinci blmn

lafzlarla ilgili ilimlere ayrm, bunlar da kendi iinde ubede ele almtr. lk

ube, mfret lafzlarla ilgili olan ilml-lua, ilml-va, ilml-iti ve

ilms-arftan mteekkildir. kinci ube ise, mrekkep lafzlarla yahut dier bir

deyile lafzlarn terkip edilmesiyle ilgili ilimlere tahsis edilmitir. Sz konusu

ilimler unlardr: ilmn-nav, ilml-man, ilml-beyn, ilml-bed, ilml-

ar, ilml-fiye, ilm ar-ir (nad-ir), ilm mebdi-ir, ilml-

ilmt-
in, ilm mebdil-in ve edevt, ilml-muara, ilmd-devvn,

tr.

lk iki ubede saylan ilim dallar asl iken nc ubede ise bunlarn

ferleri (yan dallarn) yer almaktadr. Bu ferler unlardr: ilml-emsl (lugatin

feri), ilm vayii mem ve-rsmuhum (muhzara ve tarihin feri), ilm

istimltil-elf (beynn feri), ilmt-teressl (innn feri), ilm-r ves-

28
Ahmed Cevdet Paa, Belgat- Osmniyye, 3.
29
M. Orhan Okay, Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 1994).
10
sicillt (innn feri), ilml-ec vel-altt (lugat, sarf ve nahvin feri), ilml-

elz (beynn feri), ilml-muamm (beynn feri), ilm-t-taf (bednin feri),

ilml-malb (bed veya muhzarann feri), ilml-cins (bednin feri), ilm

msmeretil-mlk (muhzarann feri), ilm ikyti-lihn (tarih ve

muhzarann feri), ilm abril-enbiy (tarihin feri), ilml-mez ves-siyer

(tarihin feri), ilm triil-ulef (tarihin feri), ilm abatil-urr (tarihin

feri), ilm tabatil-mfessirn (tarihin feri), ilm tabatil-muhaddisn (tarihin

feri), ilm siyeri-abe vet-tbin (tarihin feri), ilm abatil-anefiyye

(tarihin feri), ilm abatil-Mlikiyye (tarihin feri), ilm abatil-anbile

(tarihin feri), ilm abatin-nut (tarihin feri), ilm abatil-kem (tarihin

feri), ilm abatil-ebb (tarihin feri).

Belgat lmi

Edeb ilimlerden olan man, beyn ve bed ilimlerinin ne birden belgat

ilmi ( ) veya ilimleri ( ) ad verilmitir 30.P29F P

Klsik belgat eserlerinin banda sz konusu ilmin konularna giri

mhiyetinde feshat ve belgat uslleri yer almaktadr31.

Feshat kelimede, kelmda (cmle) ve mtekellimde (kelm eden/sz eden)

olmak zere gruba ayrlr. Kelime ve kelmda feshat, lafzn veya bir cmlede

yer alan lafzlarn semde kerhet (kulaa ho gelmeme), zaf- telf (kuralsz

30
Abdnnfi ffet, ev., Nefl-Muavvel, mlf. Teftzn, 2 cilt, C I (Bosna: Abdkdir ve Halm
Efendi, 1289), 27.
31
Halit Gne, Mehmet Rifat Mecmil-Edeb Birinci Cilt (nceleme-Metin) (Yksek Lisans Tezi,
Trakya niversitesi, 2009), 154; Hatb el-Kazvn, Telhs Tercmesi (Tenkitli Metin), ev.
Muhammed b. Muhammed Altparmak, haz. smet anl (Ankara: rn, 2010); Abdnnfi ffet,
ev., Nefl-Muavvel, mlf. Teftzn, 2 cilt (Bosna: 1289-stanbul:1290).
11
cmle), kesret-i tekrr (ok tekrar), tenfr (birbirleriyle uyumsuzluk, telaffuzda

zorluk), kysa muhalefet (dil kurallarna aykrlk), garbet ve takd

(anlalmazlk) gibi kusurlardan uzak olmasdr. Mtekellimde feshat ise

mtekellimin yukarda saylan kusurlardan uzak kalarak meramn ifade etmesidir 32

(bk. s.131).

Belgat ise kelm ve mtekellimde olmak zere iki gruba ayrlr. Kelmda

belgat, kelmn muktez-y hl (iinde bulunulan durumun gereine)e uygun

olmas, mtekellimde belgat mtekellimin muktez-y hle uygun sz

sylemesidir 33.

Klsik belgat kitaplarnda genellikle ilk srada ele alnan man ilmi (

)cmlenin muktez-y hle ve/veya makama 34 uygun kurulmasn konu

edinen ilim daldr35 (bk. s.138, 139, 141). Cmlede tekid (pekitirme) olup

olmamas, cmlede kasr ve vasl-fasl gibi bala ve edatlarn kullanmyla ilgili

maddeler, takdim-tehir ve zikir-hazif gibi cmlenin eleri ve bunlarn cmledeki

yerini ele alan maddeler, haber ve in olmak zere cmlenin trleri, man ilmi

kapsamnda ele alnmaktadr.

32
Kazvn, Telhs Tercmesi (Tenkitli Metin), 17-25; Teftzn, Nefl-Muavvel, I, 32-47.
33
Kazvn, Telhs Tercmesi (Tenkitli Metin), 25-31; Teftzn, Nefl-Muavvel, I, 48-52.
34
Muktez-y hl ve makam, syleyenin, muhtabn ve dile getirilecek dnce, duygu ve hayalin
durumuna denir. Sara, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 33.
Mustafa zzetin muktez-y hl tanmlar iin bk. s.138, 139.
35
lm-i mezbr terkb-i kelm avn tetebb ve mamt tefvtini marifetdir, t ki l
yan terkb snye
yan mute-y mama tabde
adan itirza miknet ve udret l ola.
(Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 228).
12
 Beyn ilmi ( ) bir mnnn, delletinin 36 aklk ve kapallna gre

farkl yollarla ifade edilmesini inceler 37. Delletteki aklk ve kapallk, szn

hakk mnsnda, mecz mnsnda veya kinayeli olarak kullanlmasna gre

deiir. Bu durumda dellet trleri olan hakkat, mecz, kinye ve bunlarn alt

trleri beyn ilminin konularn oluturur (bk. s.141).

Klsik belgat kitaplarnda genellikle en sonda yer verilen bed ilmi (

)nde ise man ve beyn kurallarn ihlal etmemek kaydyla szn nasl

gzelletirilecei zerinde durulur 38 (bk. s.141). Sz ve anlam olmak zere iki

balk altnda ele alnan edeb sanatlar bed ilminin konulardr.

Gerek bir ilim olarak tedvin edilmi olsun gerek olmasn tabiat icab her

dile ait bir belgat anlaynn varlndan sz etmek mmkndr (bk. s.141).

Belgatin meleke ve ilim olmak zere iki yn olduunun 39 ifade edilmesi de bu

duruma iaret etmektedir. Nitekim chiliye dnemi Araplar arasnda, henz belgat

bir ilim olarak ortaya kmamken, bata Ukz olmak zere kurulan panayrlarda

iir deerlendirme ve tartmalarnn yapld bilinmektedir. Araplarn yan sra

36
Dellet, her hangi bir sz, durum ve hareketin belirli bir anlam ve hkmle balantsn ifade
eden bir kavramdr. Klsik eserlerdeki tanm ise yledir: Dellet, bir eyin anlalmasnn baka bir
eyin daha anlalmasn gerektirmesi durumudur. u hlde burada iki unsur sz konusudur; biri var
olan bir ey (herhangi bir sz, durum veya hareket), dieri onun gsterdii, iaret ettii bir baka ey
(anlam, kavram, hkm). Bu iki unsurdan ilkine dl yani dellet eden (gsteren, iaret eden)
ikincisine medll, yani dellet edilen (gsterilen, iaret edilen) denir. (Sara, Klsik Edebiyat
Bilgisi Belgat, 91).
37
lm-i mezbr man-y vidi vu- delletden mutelif uruda rd
tmeni arini
marifetdir. (Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 229).
38
Arabiyyeden bisdir, kelm sn-i ara ile tasni
lm-i mezbr bir ilmdir ki terkb-i
vch aysiyyetinden. Lkin mute-y le mubaat ve vu- dellet riyet olundudan
sora. (Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 231).
39
M. A. Yekta Sara, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 17.
13
ran, Yunan, Rum ve Hint kltrlerine ait belgat anlaylarnn varlndan da sz

edilmektedir 40.

Belgat lminin Tedvini

Belgat olarak isimlendirilen ilim dal slm medeniyeti dhilinde tedvin

edilmitir. Belgat ilminin kurucusu kabul edilen Chiz (. 255/869)in Yunan

filozof Aristo (. M 322)dan etkilendii iddia edilmekle beraber 41, slm ilim

gelenei dhilinde belgat ilminin tedvinine sebep olan dn, siyas ve sosyal olmak

zere eitli etkenlerin var olduu kabul edilegelmitir.

slm dininin, inananlara birok emirler ve yasaklarla beraber bir yaam

biimi sunuu ve sz konusu emir ve yasaklar iin temel kaynan Kurn- Kerm

ve Hz. Muhammedin hadisleri oluu, bu metinlerin doru bir ekilde anlalmasn

gerektiriyordu. Kurn- Kerme bakld zaman, tesirli bir ahenginin olmas, baz

ayetlerinin anlamnn ak (muhkem) olmasna karlk bazlarnn farkl ekillerde

anlalmaya msait olmas (mteabih), yetlerde geen kelimelerin bazen hakik

anlamyla bazen hakik anlamlarnn dnda kullanlmas belgat almalarna

zemin hazrlayan en nemli sebeplerdendir 42.

Belgat almalarn etkileyen dn sebeplerden bir dieri ise Kurn-

Kermin, inanmayanlara yetlerinin benzerini getirmekten aciz olduklarn beyan

40
Mehmet Yalar, El-Hatb El-Kazvn ve Belgat lmindeki Yeri, (Doktora Tezi, Uluda
3 cilt C I (Beyrut: Dar al-Maktabah al-Hilal,
niversitesi, 1997), 37; Chiz, el-Beyn vet-Tebyn,
1423), 91-92.
41
Nasrullah Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar, Atatrk
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S 8 (1988).
42
Ahmed Ate, giri Kitb Tarcumn al-Bala, mlf. Muammed b. Omar ar-Rdyn (stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi arkiyat Enstits, 1949).
14
etmesidir 43. Kurnn bu daveti Mslmanlar, onun slbunu ve stnln

aratrmaya sevk etmi, Mslman limler gzel sz sylemenin ltlerini tespit

edip Kurnn dier szlere stnln ispat etme almlardr.

Din etkenlerin yan sra siyasi ve sosyal bir takm gelimelerin de belgat

ilminin gelimesine katkda bulunduu yukarda ifade edilmiti. I.-VI./X.-XII.

asrlar arasnda Mslmanlarn nfuzunun hzla genilemesi sonucu yeni ehirler

kurulmu, toplumda eitli idar ve sosyal kurumlar ortaya kmtr. Sz konusu

kurumlarn tesiriyle insanlar arasnda yeni iliki biimlerinin ve toplumda zme

kavumay bekleyen yeni meselelerin domu olmas, giderek bir resm yaz dili ve

bir ilim dili hviyetine brnen Arapada dil ve belgat almalarnn yaplmasn

gerekli klyordu 44.

Daha somut bir biimde ifade etmek gerekirse, mminlerin slm dinini

teblide; halfe ve emrlerin cuma namazlarnda kalabalk kitleler nnde verdikleri

hutbeler ve nutuklarda; lim ve edplerin muhtelif konularda yaptklar

mnazaralarda; ktiplerin ise resm yazmalarda muhataplarna tesir etme arzular,

belgat ilminin oluum ve geliiminde rol oynayan siyasi ve sosyal etkenlerdir 45.

Yine Arap olmayan Mslmanlarn, din, ilim ve siyasi otoritenin dili olan

Arapann inceliklerine vakf olup bu dili yeterince iyi kullanma istek ve

gerekliliklerini de sz konusu etkenler arasnda saymak gerekir.

43
bk. Bakara Sresi: 23-24, Ynus Sresi: 38, Hd Sresi: 13, sr Sresi: 88.
44
Ate, giri.
45
a.g.m.; Yalar, El-Hatb El-Kazvn ve Belgat lmindeki Yeri; Sara, Klsik Edebiyat Bilgisi
Belgat.
15
 Belgat ilminin kurucularndan kabul edilen Chiz (. 255/869), el-Beyn

vet-Tebyn adl eserinde Arap olmayan milletlerin Araplardan stn olduunu

iddia eden siyas, fikr ve edeb bir hareket olan ubiyyeye 46 itirazlar getirmitir.

Eserinin bu ekole reddiye ile balad ikinci blmnde, Chizin ublerin

iddialarn rtmek amacyla Arap szlerinden ahitler getirip rnekler vereceini

ifade etmesi 47 belgatin tedvininde rol oynayan siyasi bir vakaya iaret etmektedir 48.

Belgatte Ekoller

Belgat ilminin tedviniyle birlikte bu ilme dhil edilen birok konu, daha

nce Kurn ilimleri, edeb tenkit ve dil bilgisini konu edinen eserlerde dank

olarak yer almtr. Gerek belgat almalarn tevik eden unsurlarn eitlii

gerekse bu alanda alma yapan ilim adamlarnn farkl corafya ve kltrlere

mensup olup younlatklar disiplinlerin eitlilik gstermesi, bu alanda farkl

ekollerin veya ortak konular ele alan farkl ilim dallarnn ortaya kmasna sebep

olmutur.

Ediplerin ekol

Hemen bir ok aratrmac Arap belgati almalarnda iki ekoln

varlndan sz eder 49. Sz konusu ekollerden birisi Msr, am ve Irak blgelerinde

yetien edip, air ve ktiplerin belgat almalardr. Bu ekole mensup eserlerin en

belirgin zellikleri, ele alnan konularn tasnifine nem verilmemi olmas ve

46
Adem Apak, ubiyye, DA (stanbul: SAM, 2010).
47
Chiz, el-Beyn vet-Tebyn , II, 5.
48
Ate, giri, 6-7.
49
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar.; Yalar, El-Hatb El-Kazvn
ve rut-Tel (Badat: Maktaba al-
ve Belgat lmindeki Yeri, 50; Ahmed Matlb, azvn
Nahda, 1967), 50.
16
tanmlarn ksa tutulup ilgili madde balarnn ok sayda rnekle aklanmasdr.

Ayrca tanmlarda bata mantk olmak zere dier ilimlere ait terimlerin

kullanlmam olmasn da nemli bir slp zellii olarak deerlendirmek

mmkndr 50.

Defl-Meslib mellifi, eserinde ilm-i bed bal altnda baz Arap

ediplerinin man, beyn ve bed ilimlerinin n birden fenn-i bed olarak

adlandrdn ifade ederek sz konusu ekoln ksa bir tarihesini vermitir. Bu

balamda bnl-Mutez (. 296/908)den ilm-i bednin kurucusu olarak behseden

Mustafa zzet, sz konusu ilmin tarihesinin zirvesine, Hiznetl-Edeb adl eseriyle

ilm-i bed konularn 150ye ulatran bn Hicce (. 837/1433)yi yerletirmitir.

Ediplerin ekol kapsamnda deerlendirilebilecek dier bir yntem ise

Marip 51 havzasnda yetimi limlerin eserlerinde grlen tasniftir. Dier iki

ekolden bamsz olarak karma ekol olarak da adlandrlan 52 bu tarz eserlerde

klsik belgat ekolnn tesirleri grlmekle beraber, arlkl olarak bed sanatlar

zerinde durulmutur 53. bn Rek el-Kayrevn (. 466/1073)nin el-Umde f

Masini-ir ve-dbih ve Eb Hill el-Asker (. 400/1009dan sonra)nin e-

nateyn: el-Kitbe ve-ir adl eserleri bu ekole nispet edilen nemli belgat

almalarndandr.

50
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar; Yalar, El-Hatb El-Kazvn
ve Belgat lmindeki Yeri.
51
Dou slm dnyasnn (Merik) snr kabul edilen Msrdan Atlantik Okyanuna kadar uzanan
Kuzey Afrika blgesi ve Gney Sahra, slm kaynaklarnda Marib adyla anlmaktadr. Gnmzde
bu corafyada Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanya devletleri bulunmaktadr. Msrn batsnda
yer almasndan dolay baz kaynaklarda Endls de Marib corafyasna dahil edilmektedir.
(brahim Harekt, Marib, DA, Ankara: SAM, 2003).
52
Yalar, El-Hatb El-Kazvn ve Belgat lmindeki Yeri.
53
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar.
17
 Ayrca ifade etmek gerekir ki ediplerin ekolne nispet edilen eserlerin ilm

bir teoriden beklenen tasniften yoksun olup, daha ok iir ve in vurgusu

tamalar, bu eserlerin uygulamaya ynelik tedvin edilen nakd-i iir ve in

disiplinleri erevesinde deerlendirilebilecei kanaatini uyandrmaktadr. Nitekim

bnl-Mutezin el-Bed i, Salebin avid-iri, Eb Hill el-Askernin e-

nateyni, bn Tabatabnn yr-iri, bn Rek el-Kayrevnnin el-Umde f

Masini-ir ve-dbihi, Ziyeddn bnl-Esrin el-Mesels-Sir f Edebil-

Ktib ve-iri, bn Sinn el-Hafcnin Srrul-Feas gibi eserlerin farkl

aratrmaclarca hem edeb tenkit, hem de ediplerin ekolne mensup bir belgat

eseri olarak deerlendirilmesi 54 bu kanaati glendirmektedir.

Klsik belgat ekol

Belgat zerine alanlarn takip ettikleri dier nemli ekol ise Mark yani

Horasan, Harezm ve Mverannehir blgelerinde yetimi, kelm ve mantk

ilimleriyle megul olan limlerin ortaya koymu olduklar ekoldr. Bu ekoln gze

arpan zellikleri, belgat konularnn man, beyn ve bed olmak zere ilim

dal bal altnda tasnif edilmesi 55, konularn aklanmasnda tanmlara nem

verilerek, rneklerin her madde iin bir iki adetle snrl tutulmas, belgat ilminin

bata mantk, sarf, nahiv olmak zere dier ilimlerle ilikilendirilmesi ve sz

konusu ilimlere ait terimlerin belgat konularnn tanmlanmasnda yer almasdr.

Sekkk (. 626/1229)nin Miftul-Ulmu, bu eserin ihtisar mahiyetinde

Hatb el-Kazvn (. 739/1338)nin kaleme alm olduu et-Tel f Ulmil-

54
Yalar, El-Hatb El-Kazvn ve Belgat lmindeki Yeri; Yalar, El-Hatb El-Kazvn ve Belgat
lmindeki Yeri; Rahmi Er, Tenkit, Arap Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 2011).
55
Defl-Meslibde man, beyn ve bed ilimlerinin tanmlar iin bk. s.141.
18
Bela ve Teftzn (. 792/1390) tarafndan telif edilen el-Muavvel adl erhi, sz

konusu ekoln baat eserleri olarak kabul edilir. Bu eserler ve bunlarn erh ve

haiyelerinin, Osmanl medreselerinde belgate dair ders kitaplar olarak

okutulduunu 56 burada ifade etmek gerekir. Medrese eitim sisteminde bir dersin, o

dersin kitab etrafnda ekillendii gz nnde bulundurulursa ad geen eserlerin

nemi daha iyi takdir edilecektir.

Hacmftolunun Merka (Kelm-Felsefe), Yalarn Kelm olarak

niteledii bu ekol, medrese eitimindeki hkimiyetinden ve belgat denince bu

ekoln uslnn akla gelmesinden 57 dolay Klsik Belgat ekol olarak da

adlandrlabilir.

Farsa Belgat almalar

slm ilim gelenei dhilinde belgat ilminin oluumuna yol aan dn,

siyas, sosyal durum ve gereklilikler yukarda ifade edilmi; belgatn bir ilim

olarak ortaya kma srecinden ksaca bahsedilmiti. slm dininin naslarnn ve

buna bal olarak Mslmanlarn ilim dilinin Arapa olmas dolaysyla sz konusu

almalarn mellif veya musannifi hangi etnisiteye mensup olursa olsun eserini

Arap dilinde vermitir. Dolaysyla Mslman Farslar ve Trkler de yukarda

belirtilen durum ve gerekliliklere bal olarak kaleme aldklar eserlerini Arapa

telif ve tasnif etmilerdir. Farsada belgate dair meseleleri konu edinen eserler ise

Fars dilindeki edeb rnlerin teorisi hkmnde olup, daha ok nesir veya iir

bilgisine dairlerdir. Nitekim Farsa edebiyat bilgisine dair ilk eser olan

56
Mefail Hzl, Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi XVII, S 1 (2008).
57
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar.
19
Tercmnl-Bela mevcut Arapa belgat ve sanatlara dair eserlerden herkesin

istifade edememesi zerine kaleme alnmtr 58. Dnemin ilim dilinin Arapa olmas

dolaysyla sz konusu eserin, ulemann ilm ve teorik almalar iin deil, eitli

vesilelerle Farsa iir ve nesirle megul olan ehirli memur ve esnaf snflar iin

uygulamaya ynelik bir amala kaleme alnd ileri srlebilir.

Daha sonra, Tercmnl-Belann da kaynaklk ettii bu tarzda yazlan

eserlerde, belgat vurgusundan ziyade iir ve nesir vurgusu ne kmtr.

Dolaysyla bu eserler; giderek sarf, nahiv, mantk, vaz gibi dier disiplinlere ait

terimlerle devam eden Arapa belgatin bu yapsndan uzak kalmlardr. Bu

sebeple Farsada beyn ve bed konularn ihtiva eden eserleri, belgatten ziyade

nakd-i iir veya ilm-i in kapsamnda deerlendirmek uygun olacaktr (bk. s.45).

Trke Belgat almalar

Trkede belgat konularn ele alan eserler Tanzimat dnemine kadar Fars

edebiyatndakilerle ayn nitelikte olup snrl saydadrlar (bk. s.48).

Modern dneme kadar, Mslman dnyada ilim dilinin ve eitim kurumlar

olan medreselerde eitim dilinin veya en azndan ders kitaplarnn dilinin Arapa

olduu yukarda ifade edilmiti. Ancak XII./XVIII. asrdan itibaren eitimde yenilik

araylaryla beraber, Trke eitim veren mekteplerin almaya balamasyla

Trkenin bir eitim ve ilim dili olmaya balad sylenebilir. Bununla beraber

Arapa, medreselerin 11 Mart 1340 (1924) tarihinde Maarif Vekaletince yaynlanan

58
bk. Muammed b. Omar ar-Rdyn, Kitb Tarcumn al-Bala, haz. Ahmed Ate (stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi arkiyat Enstits, 1949), 2.
20
bir genelgeyle kapatlmasna 59 kadar Trkiyede ilim ve eitim dili olarak nemini

muhafaza etmitir.

Arapann ilim dili olmas dolaysyla belgat ile ilgili alma yapan

Osmanl limleri birok Arapa eser telif etmilerdir 60. Miftul-Ulm, et-Tels f

Ulmil-Bela ve el-Muavvelin Osmanl medreselerinde ders kitab olarak

okutulduu yukarda belirtilmiti. Belgat retiminin genellikle bu kitap

etrafnda dnmesi Osmanl ulemas tarafndan sz konusu kitaplarn daha iyi

anlalmas, yeniden yorumlanp aklanmas, farkl bir seviyede yeniden

yaplandrlmas 61 gibi amalarla bunlara birok erh, haiye ve taliklerin

yazlmasna sebebiyet vermitir62. Bu erh ve haiyelerin bir ksm bilindik eserlerin

telhisi mahiyetinde iken bir ksm telif eser derecesinde olup, erhe konu olan eserin

aklanmasndan ziyade mellifinin kendi fikir, dnce ve tenkitlerini

yanstmaktadr. Bu erh ve haiyelerin yan sra istire gibi belgatin belirli

meselelerine dair yazlan risalelere de rastlamak mmkndr 63.

Belgat konularnn bir ksmn ileyen nesir ve iir bilgisi eserleri gz ard

edildiinde Trke belgat kitab olarak nitelenebilecek ilk eser Muhammed

Altparmak (. 1033/1623)n et-Tel f Ulmil-Bela tercmesidir. Bu eser,

Abdnnfi ffet (. 1308/1891)in el-Mutavvel tercmesi (bk. s.72) gibi Trk

59
Emin zdemir, Islah almalarndan lgasna Medreselere slmc Bir Bak; Sebilrreadda
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Uygulamalar, Turkish Studies 8, S 2 (2013).
60
bk. brahim aban, Osmanl limlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri, arkiyat Mecmuas, S
17 (2010).
61
aban, Osmanl limlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri.
62
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar.
63
aban, Osmanl limlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri.
21
belgatini ele almaktan ziyade Arap belgatine dair Trke kaleme alnm bir eser

mahiyetindedir.

XII./XVIII. asrdan itibaren Bat tarz eitim kurumlarnn almas ve

medreselerdeki eitim dilinin Arapa olmasna karlk bu yeni kurumlarda eitim

dilinin Trke olmas ve mekteplerin almasnn ardndan medrese mfredatlarnda

daha nce yer almayan Trke edebiyat ve belgat derslerinin okutulmaya

balanmas 64, ders kitab mahiyetinde birok Trke belgat kitabnn telifine zemin

hazrlamtr. Nitekim birok eserin ba tarafnda veya mukaddimesinde ders kitab

olarak kaleme alndna veya ders notlarnn derlenmesi suretiyle telif edildiine

dair notlar bulmak mmkndr 65. Selim Sbit (. 1329/1911)in Miyrl-Kelm,

Ahmed Cevdet
Ahmed Hamdi (. 1307/1889-90)nin Belat-i Lisn- Osmnsi,

Paa (. 1312/1895)nn Belat-i Osmniyyesi, Diyarbekirli Said Paa (.

1309/1891)nn Mznl-Edeb i, Manastrl Mehmed Rifat (. 1325/1907)in

Mecmil-Edebinin birinci cildi ve bnl-Kmilin Tertb-i Cedd Belat-i

Osmniyye adl eserleri Trke belgat eserlerinin balcalardr 66.

64
M. A. Yekta Sara, Osmanl Dneminde Belagat almalar, Trklk Bilgisi Aratrmalar 28,
S 1 (2004).
65
bk. Ahmed Hamdi irvn, Belat- Lisn- Osmn, stanbul, 1293; Mihalic Mustafa,
Zbdetl-Beyn (stanbul: Dr-afakatil-slmiyye, 1297); Belat-i Osmniyye; Reczde

Mahmd Ekrem, Talm-i Edebiyyt (stanbul, 1299); Hac brhm, er-i Belat (stanbul, 1301);
Cedd Belat- Osmniyye
Sleymn Paa, Mebnil-n (stanbul, 1289); bnl-Kmil, Tertb-i
(stanbul: Asr Ktbhanesi, 1309).
66
Trke telif edilmi belgat eserlerinin kapsaml bir listesi ve tantmlar iin bk. smet anl, giri
Telhis Tercmesi (Tenkitli Metin), mlf. Hatb el-Kazvn, ev. Muhammed Altparmak (Ankara:
rn, 2010); M. A. Yekta Sara, Osmanl Dneminde Belagat almalar; Kzm Yeti,
Belaat, Rhtorque ve Edebiyat Nazariyesi Sahasnda Trke Neredilmi Kitaplarn Aklamal
Bibliyografyas I, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 1987 (1992).
22
 Eitim dili Arapa olan medreselerin tm slm leminin ortak eitim-kltr

kurumlar olduklar yukarda ifade edilmiti. Bu durumun bir sonucu olarak

Anadolu ve Rumelideki medreselerin am, Badat, Kahire, Horasan, Harezm ve

Mvernnehirdeki ilim merkezleriyle etkileim ierisinde olduklar

bilinmektedir 67. Yeni kurulan rdiye ve iddilerin hocalar da dhil olmak zere

dnemin limlerinin medrese evresinde yetimi olmas dolaysyla XII./XVIII.

asr itibariyle telif edilmeye balanan Trke belgat eserlerinin, Arapa mellefatn

eitli usl ve ekollerine kaytsz kalmamasna ve bu ekollerden eitli unsurlar

bnyesine katmasna sebep olmutur.

Trklerin slmlamasndan sonra Farsann bir mddet devlet dili olarak

kullanlmas ve Anadoluda, modern dneme dein bir kltr ve edebiyat dili olarak

varln srdrmesi neticesinde, belgat konularn ieren Farsa iir ve nesir

bilgisi eserlerinin de Trke belgat almalarna tesir ettii grlmektedir. Bu

tesirin genellikle Trke kaleme alnan iir bilgisi kitaplarndaki belgate ait

terimler zerinden gereklemi olduunu sylemek mmkndr (bk. s.45, 48).

stanbullu Sleyman Paa (. 1308/1890)nn Mebnil-n ve Reczde

Mahmud Ekrem (. 1332/1914)in Talm-i Edebiyyt adl eserlerinin nclnde,

Trk belgat almalarnda, zellikle slp (style) bahsinde Avrupa retoriinin

tesirleri grlmeye balamtr. Bata Fransz mellif Emile Lefranc (18.-19. yy)n

Traite Theorique et Pratique de Litterature ve yine dier bir Fransz mellif

67
Hacmftolu, Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar.
23
Augustin Pellisier (. 1894)in Principes de Rhetorique Franaise Osmanl belgat

almalarna tesir eden iki nemli eserdir 68.

Trkedeki belgat almalarnn etkilendii kaynaklarn eitlilii, zaman

zaman belgat terimlerinin tanm ve tasnifi ile ilgili birtakm farkllk ve

karklklar ortaya karmtr. Arap ve Fars edebiyatlarndaki bu muhtelif belagat

anlaylarnn zihn alt yaplar, dil ve edebiyata baklar, belgat konular ile ilgili

teorik ve pratik farkllklarnn deerlendirilip ortaya konulmasnn, Trk

edebiyatndaki belgat almalarna ivme kazandracan ve terimler etrafndaki

problemleri zme kavuturabileceini sylemek mmkndr.

68
Yeti, Belaat, Rhtorque ve Edebiyat Nazariyesi Sahasnda Trke Neredilmi Kitaplarn
Aklamal Bibliyografyas I.
24
 Klsik Arap, Fars ve Trk Edebiyatlarnda Tenkit Teorileri

Arapa ve Farsada tenkit anlamnda kullanlan nakd ( )masdar ae

ve sir nesneni zyf u kemterini seb grtlemek mansna 69 gelir. Terim P68F P

olarak ise, Trkede eitli dnemlerde tend/intid/eletiri/kritisizm eklinde

adlandrlan nakd, edeb rnleri akl, fikir ve kalp gibi kuvvelerin, insan

evreleyen artlar iinde gelitirdii zevk-i selm ad verilen melekeye dayal olarak

deerlendirmektir 70. slm medeniyeti dhilinde bu deerlendirme, edeb metinlerin

P69F P

kayna, shhati, yaps, nitelii ve tarihi asndan ele alnmas eklinde ifa

edilmitir71.P70F P

Chiliye Araplar arasnda iirlerin en gzeli veya airlerin en kudretlisi

hangisi? eklindeki sorunun etrafnda ekillenen edeb tenkit, zamanla birok

meseleyi bnyesine katmtr. Edeb ifadenin ahlaklii, gzellik ve ktlk

seviyesi, onu gzel ve kt klan unsur ve kstaslar, edeb ifadenin hakikate ve

kaidelere mutabakat, onda mantn m duygunun mu n planda olmas gerektii ve

bunlara ilaveten iir ve nesrin karlatrlmas gibi meseler edeb tenkidin konular

arasnda yerini almtr 72.

iirin bedev topluluklarda gl rnekleri olmasna karlk, edeb nesir

byk lde meden gelimilikle ilikilidir. Nesrin daha ok yazyla mr

kazanmasna ramen, ierdii henk unsurlarndan tr iirin kolayca

69
(Kms, Mtercim sm, stanbul: 1305, Nad md.)
70
smail Hakk Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S 3 (1994).
71
Muceml-Mualatil-Arabiyye fil-Lua vel-Edeb, Kmil el-Mhendis ve Mecd Vehbe
(Beyrut: Maktaba Lubnan, 1984), en-Nad md.
72
Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
25
ezberlenebilmesi, modern ncesi dnemde kitleler arasnda iirin daha ok rabet

grmesine sebep olmutur. Nitekim chiliye dnemi Araplar arasnda en iyi iir ve

en iyi airi tespit etmek amal msabakalarn yapld bilinmektedir. Oysa Arap

dilinde iyi bir nesrin estetik unsurlarnn tartlmas, slm medeniyeti ve devletinin

tesisiyle beraber bir brokrasinin teekkl etmesini gerekli klmtr. Edeb tenkit

denince akla ilk nce ve daha ok iirin gelmesi, tenkide dair kaleme alnan

eserlerde nesirden ziyade iir rnlerinin ele alnmas ve iyi bir iirin estetik

unsurlarna dair yazlan eserlerin herhangi bir meslekten bamsz olarak vcda

getirilip nakd-i iir eklinde adlandrlmalar; iirin modern ncesi toplumlardaki

sz konusu itibaryla aklanabilir. Oysa iyi bir nesrin estetik unsurlarn konu

edinen eserler, ele aldklar ortak konulara ramen nakd-i iire paralel biimde

nakd-i nesir olarak adlandrlmam, ktiplik mesleiyle ilikili olarak in,

kitbet ve ktiplerin edebi gibi balklarla ortaya kmtr.

Tenkit Teorisi erevesinde Ele Alnan Konular

Nesir ve iirin birbiriyle ortak ve birbirinden ayr estetik nitelikleri vardr.

Aralarndaki farkllk bunlarn iki ayr tr olmasndan, benzerlik ise her ikisinin de

szle kurulmasndan ileri gelmektedir.

Klsik Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda tenkit anlayn kavrayabilmek

amacyla bu balamda ele alnan konular Ahmed Bedev (. 1384/1964)nin,

Ususun-Nadil-Edeb ndel-Arab 73 adl eserinden hareketle u ekilde

sralayabiliriz:

73
Ususun-Nadil-Edeb ndel-Arab (Kahire:
Ahmed Bedev, Mevztn-Nadil-Edeb,
Nahdet Misr, 1996).
26
 iir ve nesirde sz sanatlar ve bunlarn insana, topluma tesiri bakmndan

deerlendirilmesi, iir ve nesrin ksmlar ve bu ksmlarn her birinin zellikleri,

edebiyat sanat asndan deeri, iirin tad sz ve anlam zellikleri edeb tenkit

erevesinde ele alnan birincil hususlardr.

Klsik nazm ekillerinin blmleri (matla, makta, tahalls vs.), beyitlerinin

dzeni ve yaps gibi ekil zelliklerinin yan sra sdk-kizb, shhat-hata, taklit-

yaratclk, eksiklik-tamlk, dine uygunluk-ahlaklik, derinlik-yzeysellik, tenasp-

tenafr gibi anlam zellikleri de edeb tenkidin konular arasndadr.

iir, ekil ve anlamnn yan sra slbu ve ierdii hayal unsurlar

bakmndan da edeb tenkide konu olmutur. slbunun sert-kolay, ak-kapal,

tabi-tekellfl, yekhenk olup olmamas ve slbunu gzelletiren hayal unsurlar

(mecz, tebh, istire, kinye) ve bunlarn trleri, trlerinin zellikleri, kabul

grenleri, grmeyenleri gibi konular da edeb tenkit kapsamnda ele alnan

hususlardr.

iirin doal olarak kelimelerden olumasndan tr, edeb tenkitte kelime ve

zellikleri zerinde ayrntl biimde durulmu; hengi, anlam ve yaygnl

asndan kelime, eitli snflamalara tabi tutulmutur.

iirde hengi salayan en nemli unsurlardan biri kabul edilen aruz vezni ve

iirin hengini bozan vezin kusurlar da iir tenkidi balamnda ilenen

konulardandr.

airler hakknda tenkitler yaplmas ve eitli zmrelere ayrlmalarnn yan

sra, airlere nispet edilen iirlerin gvenilirliinin aratrlmas da mnekkitleri

(nakkd) megul eden hususlardan olmutur.

27
 Manzum metin ve iirin yan sra mensur metin ve trleri, blmleri, slbu,

muhtevsndaki hayal unsurlar, metin arasnda iirle istihat 74 ve metnin yazmnda

kullanlan lafzlarn seimi, mensur metinde henk unsurlarndan biri olan secin

trleri, deeri ve estetii gibi hususlar da edeb tenkidin konularndandr.

Nesir ve iirden baka hitbetin ekil ve ierii de edeb tenkitte zerinde

durulan konulardandr. Hutbeye nceden hazrlanma ve hutbenin istitrat 75, irtical

(doa) 76 gibi blmleri, hitbetin ekil zellikleridir. Hitbetin ieriiyle ilgili

edeb tenkide konu olan nitelikleri ise hitabette konu btnl, tabilik ve tekellf,

cmlelerin uzunluu-ksal, kullanlan lafzlarn seimi ve anlamlar, szn

balamna uygun sylenmesi, muhatapa beenilir ve kabul edilebilir hale

getirilmesidir 77.

Gerek nesir gerek iir tenkidine dair yazlan eserlerde beyn ve bed

ilimlerine ait konularn yer almas, bu eserlerin zaman zaman belgat eserleri olarak

deerlendirilmesine yol amtr. Belgat ilminin varlna ramen beyn ve bed

konularnn bu tr eserlerde yer alm olmas, iirin ve nesrin yalnzca medrese

evresinde bulunanlara ait bir meguliyet alan olmamasndan ileri gelmitir.

Yukarda bahsedildii gibi, nesir ve iir tenkidinde hayal unsurlar bahsi

(mecaz, tebih, istiare, kinaye gibi), slp ve trleri, kelime ve nitelikleri, sz

sanatlar gibi birok ortak konu ele alnm, bunun tesiriyle de es-Snateyn: el-

74
Bir fikrin doruluuna delil olmak zere baka bir kimse veya eserden alnan bir paray rnek
verme. (Kubbealt Lugat, 4. bs., stihat md.).
75
Arada bir sz veya fkra syleyerek yine dnmek zere asl konudan ayrlma. (Kubbealt
Lugat, 4. bs., stitrat md.).
76
Hazrlanmadan, dnmeden, iine doduu gibi iir veya gzel sz syleme, bir msik paras
meydana getirme. (Kubbealt Lugat, 4. bs., rtical md.).
77

Bedev, Mevztn-Nadil-Edeb.
28
Kitbe ve-ir 78 ve el-Mesels-Sir gibi iir ve nesir tenkidini beraber ele alan

kitaplar yazlmtr. Fakat bunun aksine iki disiplini, ayr ilim dallar olarak

deerlendiren anlay daha baskn olup, iir ve nesir tenkidini mstakil olarak ele

alan eserlerin daha fazla olduunu sylemek mmkndr.

slm ilim geleneinde nesri tenkit szgecinden geirmek iin nesre dair

kurallarn yer ald ilim, ilml-in, iiri tenkit edebilmek iin iirde gerekli

olan kurallar aklayan ilme ise ilm ar-ir yhut daha yaygn olarak

ilm nadi-ir denilmektedir. Bu iki ilim, klsik iirin vezin ve kafiye gibi iki

nemli henk unsurunu konu edinen ilml-ar ile birlikte klsik edeb tenkidin

teorileri mahiyetindedir.

n lmi

Mensur szn kendine has niteliklerini, hangi usul ve prensipler ile kaleme

alnrsa feshatli ve belgatli kabul edilip muteber olacan konu edinen ilme ilm-

i in ( ) ad verilmitir79. n eserlerinde ele alnan konular genellikle

mensur szn unsurlar, ifadeyi gzelletiren edeb sanatlar (muhassint), ifadenin

estetiine zarar veren ayplar, nesir trleri ve bunlarn zellikleri, mnnin

(in/nesir kaleme alnan) snflar ve bunlarn niteliklerinden ibarettir. Bu konular

tahsil eden kii nesri nasl in edeceini ve mevcut nesir rnlerini deerlendirmek

iin gerekli olan lleri renmi olur. Nitekim Mustafa zzetin de

kaynaklarndan biri olan Menirl-n (bk. s.73) adl eseriyle hret bulan

78
Eb Hill Asker, es-nateyn: el-Kitbe ve-ir (Beyrut: al-Maktaba al-Unsuriyya, 1419).
79
Bir ilmdir ki anda elf- mensreden bas olunur bel ve fa old cihetden ve mnler

atnda mstasen olan ibrt ve mama li olur kelimtda muteber olan db mtemil old
aysiyyetden (Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 250).
29
Mahmd- Gvn (. 886/1481), sz konusu eserinde ***

80 beytini verdikten sonra in ilminin, nitelii bakmndan

F

geerli szn ls olduunu ve iyisinin ktsnden bu ilimle ayrt edildiini ifade

etmitir81.P80F P

n ilminin tedvini

Divan ve ktiplik messeselerinin devlet brokrasisinde nemli bir yer

edinmesiyle birlikte ktiplerin gerek bilgi ve grgde gerek metin kaleme alma

uslnde belli bir standart yakalayabilmeleri iin kaleme alnan eserler in ilmini

vcuda getirmitir.

Ktipler iin kaleme alnan sz konusu eserleri grupta toplamak

mmkndr. Bunlardan biri, bata resm yazmalar olmak zere eitli vesilelerle

kaleme alnm mektuplar ve dier baz nesir rneklerini ieren mnet

mecmalardr.

Bir dier grup ise nesir rneklerinin yan sra resm yazma ve zel

mektuplama usllerinden de bahseden, Takprzdenin Arab (edeb) ilimlerin

frundan (yan dal) kabul ettii, mektup yazma bilgisi olarak nitelenebilecek

teressl (mktebe) ilmine dair eserlerdir 82.

nc grup ise nesir rnekleri ve yazma usllerine ilaveten estetik nesrin

unsurlarndan ve slup zelliklerinden bahseden ilml-in kitaplardr. Bu

80
Sz var cihnda ydigar kalr, sz var zaman onu eskitmez (unutulup gider).
81
( Mahmd-

Gvn, Menirl-n, stanbul: ty., 3).
82
Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 297.
30
eserlerde teorik olmaktan ziyade uygulamaya ynelik sarf, nahiv, beyan ve bed

ilimlerine dair konular yer almtr.

n ilminin tedvininde en nemli etken olmasndan tr modern dnem

ncesi slm lkelerinin brokratik messeleri olan divan ve ktipliin

teekklnden sz etmek bu ilmin anlalmas bakmndan nemli olacaktr. Modern

dnem ncesi Mslman devletlerinde muhtelif idar, mal ve asker hizmetlerle

ilgili kararlarn alnd meclisler, bunlara bal devlet daireleri ve bu kararlarla

ilgili tutulan defterler (uydt defterleri) divan () olarak

adlandrlmlardr83. P82F P

Eski Sriye ve Msrda, Yunan dilinde hesap defterleri tutulurdu. Pehleviler

de bu usul alm ve sz konusu defterleri dwn olarak adlandrmlardr 84.

Daha sonra Mslman Araplar da, devlet ilerinin giriftlemesiyle birlikte Farslarn

diplomasi birikiminden istifade etmi ve divan kurumunu tesis etmilerdir. Hz.

mer dneminde (13-23/634-644) tesis edilen slm lkelerindeki ilk divann ranl

veya ran tanyan sahblerce teklif edildii kabul edilmektedir 85.

Sasani (M. 224-650) ve Dou Roma (M. 395-1453) imparatorluklarndan

kalan alkanlkla olsa gerek Basra, Kfe ve Suriyede Farsa ve Yunanca divanlar

tutulduu, Emev halife Muviye dneminde (41-60/661-680) bakent amda

divanda Arap olmayan memurlar istihdam edildii ve bunlarn divan defterlerini

83
Abdlaziz Dr, Divan, DA (stanbul: SAM, 1999).
84
Mecdut Mansurolu, Divan, A (Eskiehir: MEB, 2001).
85
Diplomatik, slm Devletlerinde Diplomatik, DA (stanbul: SAM, 1994).
31
kendi dillerince tuttuu bilinmektedir 86. Bu durum halife Abdlmelik zamannda

(65-86/685-705) sz konusu defterlerin dilinin tamamyla Arapaya dnmesine

kadar srmtr 87.

Divanlarda istihdam edilen grevlilere Arapa yazc anlamnda ktib

( )denmitir. Hz. Muhammed dneminden itibaren eitli din, sosyal, idar ve

siyas ileri yrten ktiplerin varl bilinmekle beraber, bir messese olarak divan

ktipliinin ortaya kmas Emev halife Muviye zamannda gereklemitir 88. P87F P

Mslman devletlerinde ktipler, edebiyat kabiliyeti bulunan, yazmalarda

kullanlan ifade ve imalar kavrayabilecek, saray protokoln bilen, devlet

bakanyla bir arada bulunmann gerektirdii vasflara sahip, toplantlarda ilm ve

fikr tartmalara katlabilecek yeterlilii olan ve gzel konuanlar arasndan

seilmitir. Ayrca ran, Azerbaycan, Horasan, Harezm ve Maverannehir

blgelerinde kurulan devletlerde, ktiplerin Arap edebiyatnn yan sra Fars

edebiyatna dair bilgi ve kltre sahip olmalarna da dikkat edilmitir 89.

Fars ve Hintlilerce debr, Trkler ve Moollarca bitiki, lmga, yaz,

bah gibi nvanlarla da anlan ktipler 90, merkez hkmet yannda eyalet

valiliklerince ve asker komuta kademesince de istihdam edilip 91 zellikle Abbs

dneminde brokraside nemli bir konum elde etmilerdir.

86
Diplomatik, slm Devletlerinde Diplomatik.; evk Dayf, el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-
Arab, 12 bs. (Kahire: Dar al-Maarif).
87
Dayf, el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-Arab, 103.
88
Mustafa Sabri Kkac, Ktip, DA (Ankara: SAM, 2002).
89
Kkac, Ktip.
90
Halil nalck, Reis-l-Kttb, A (Eskiehir: MEB, 2001).
91
Dayf, el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-Arab, 103.
32
 Emev, Abbs ve daha sonraki slm devletlerinde ktiplik bir tr zanat

kabul edilmitir. Dnyev fayda gyesine bal dier zanatlarn meslek tekiltna

benzer bir tekilt ve medrese d usta-rak mnsebetine dayanan bir yetime

usl olan ktipler 92, tm slm lkelerinde, hanedan mensuplar ve asker snfn

yannda reayann zerinde saylan ehirli bir grup meydana getirdiler 93.

Her seviyede resm devlet evrakn kaleme almak ve siyas yazmalar

srdrmek gibi grevleri dolaysyla ktiplerin edeb nesrin gelimesine nemli

katklar olmutur. Divan ve ktiplik messesesiyle ilgili geleneklerin oluumunun

tamamland VI./XII. asrdan itibaren yazmalarn edeb bir slupla yaplmas,

Mslman devletlerde bir gelenek haline gelmitir 94. Gelien brokrasi, ilim, sanat

ve edebiyatla beraber nemli bir merkez durumuna gelen Abbs bakenti Badatta

gelitirilen in ve kitbet usul ve kurallar, daha sonralar hkm sren Mslman

hnedanlar tarafndan model alnmtr95.

Slim b. Abdullh (. 106/725), Abdlhamd el-Ktib (. 132/750) ve

bnl-Mukaffa (. 142/759) in slubunun kuruluunda nemli rolleri olan

srasyla birbirlerinin yannda yetimi Emevlerin son, Abbslerin ilk

dnemlerinde grev yapan divan katibidir. Slim ve Abdlhamd el-Ktib ile

ekillenmeye balayan Arapa edeb nesrin bnl-Mukaffa ile balad kabul

edilir 96.

92
nalck, Reis-l-Kttb.
93
Kkac, Ktip.
94
Kkac, Ktip.
95
Diplomatik, slm Devletlerinde Diplomatik.
96
smail Durmu, Nesir, DA (stanbul: SAM, 2007).
33
 Arap nesir slbunu tesis eden ktiplerin, Hz. Muhammed devrinden

itibaren olumaya balayan resm yaz gelenei yannda, Kuran- Kermin

slbundan ve ksmen Bizans ve nemli lde de Fars mektup yazma

geleneinden istifade ettikleri birok aratrmac tarafndan dile getirilmitir 97.

Yunanca bilen Slim b. Abdullahn, mektup yazm usul konusunda halifeye gelen

Greke mektuplardan esinlendii, talebesi Abdlhamd el-Ktibin de hocas

vastasyla Grek resm mektup geleneinden, kendisinin Fars kkenli olmasyla da

Sasani mektup yazma uslnden yararland ileri srlmtr98. Dier baz

aratrmaclar ise Fars divan tertibinden ve diplomatiinden faydalanlmakla beraber

nesir slbunun dier milletlerden alnd grne kar kmaktadr99.

Ktipleri eitmek amacyla yazlan eserlerden gnmze ulaanlarn en

eskisi, yukarda Arap nesir slbunun kurucularndan olduu ifade edilen Emev

dnemi ktibi Abdlhamid el-Ktib (. 132/750)in Risle ilel-Kttb adl uzunca

mektubudur 100. Bundan sonra bu tarzda yazlan muhtelif rislelerden sonra bn

Kuteybe (. 276/889)nin Edebl-Ktib adl eseriyle inya dair mstakil eserler

ortaya kmaya balar. Kudme b. Cafer (. 337/948 [?])in in kelimesini daha

sonra terimleen anlamnda ilk defa kulland 101 Kitbl-arc ve-natil-

Kitbe; Eb Hill el-Asker (. 400/1009dan sonra)nin Kitb-nateyn: el-

Kitbe ve-ir; Kalkaend (. 821/1418)nin ubul-A f natil-n ve

Mustafa zzetin de kaynaklar arasnda yer alan bnl-Esr (. 637/1239)in el-

97
Durmu, Nesir.; Durmu, n, DA (stanbul: SAM, 2000); Hans Robert Roemer, Insh,
EI2 (Leiden: E. J. Brill, 1971).
98
Durmu, Nesir.
99
Dayf, el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-Arab, 104.
100
Durmu, n.
101
Roemer, Insh.
34
Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir adl eserleri in ilmine dair nemli

kaynaklardr 102.

Medrese eitim sisteminde yer alan sarf, nahiv, beyan ve bed gibi ilimlere

ait konularn uygulamaya ynelik bir slupla in kitaplarnda yer almas, yukarda

da ifade edildii zere ktiplerin usta-rak ilikisiyle medrese dnda divanlarda

yetimesiyle aklanabilir. Sz konusu eserlerin ilk rneklerinin verildii zaman

diliminin, medreselerin Horasan ve Harezmde IV. (X.) asrda tesis edilip VI. (XII.)

asrda slm dnyasnn genelinde yaygnlamasndan 103 nce olduu da gz nnde

bulundurulmaldr.

slmdan nce ve slmn ilk yllarnda Arap yarmadasnda yaayan

Araplar, Emev ve Abbs fetihleri neticesinde genileyen Mslman nfuzuyla

birlikte Maverannehirden Endlse kadar geni bir alana dalm ve

kendilerinden uzakta kalan yaknlaryla tebrik, taziye, vaaz, nasihat ve dier

gayrresm konularda da yazmaya balamlardr 104. Bu ihtiyatan dolay mneat,

teressl ve in eserlerinde resm yazmalarn yan sra zel mektuplamalarn

dzenlenmesiyle ilgili esaslar ve bunlara ait rnekler de yer almtr. Ayrca yine bu

tr eserlerde ktiplerin meslekleriyle ilgili ml hesaplamalara dair bilgilere de

rastlamak mmkndr.

102
Bu konuda daha geni bir bibliyografya iin bk. Durmu, na.
103
Bozkurt, Medrese.
104
Dayf, el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-Arab, 104-105.
35
 Farsa in almalar

Hz. mer dneminde (13-23/634-644) rann fethinden itibaren randa

ynetici snfn ounluunun Arap olmasnn doal sonucu olarak resm evrak ve

yazmalarn dili de Arapa idi.

III./IX. asrda Abbs Devletinin nfzunun Badat ve evresine mnhasr

kalmasyla slm topraklarnda, szde halifeye bal olmakla beraber bamsz

hareket eden blgesel nfza sahip hanedanlar varlk gstermeye balamtr105.

Bunun neticesinde, ilk nce Smnler (204-395/819-1005) olmak zere Horasan,

Harezm ve Mvernnehir blgelerinde kurulan devletlerin brokrasilerine Fars dili

konuan yerel unsurlar hakim olmutur 106. Sz konusu brokratlarn himayesiyle

slm sonras Der lehesine dayanan yeni Fars yaz dili oluum aamasna girmi 107

ve resm evrak ve yazmalarda da kullanlmaya balanmtr. Yeni Farsa, Gazneli

hanedannca (351-582/963-1186) resm dil kabul edilmesiyle diplomatik dil

olmu 108 (bk. s.417) ve bu gelenek Hrizmh (490-628/1097-1231), Seluklu (431-

552/1040-1157) ve daha sonra randa hakim olan hanedanlarca da srdrlmtr.

Bunun neticesi, muhtelif katk ve etkileimlerle Arapa olarak gelien kitabet

gelenei Farsaya aktarlmtr.

Farsann brokrasi dili olmas, bu dilde ktiplere rehber mahiyetinde

eserlerin kaleme alnmas sonucunu dourmutur. Bu tarzda ilk yazl tavsiye

Keykvus b. skender (. 475/1082den sonra)e ait olup, mellifin bsnme adl

eserinin otuz dokuzuncu bab, ktiplik mesleini yrtenlere tavsiye olmak zere

105
Hakk Dursun Yldz, Abbsler, DA (stanbul: SAM, 1988).
106
Attar, rann Farslama Sreci ve Bu Srete Farsann Rol.
107
A. Naci Tokmak, ran, Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 2000).
108
Diplomatik, slm Devletlerinde Diplomatik.
36
kaleme alnmtr109. Bir sonraki asrda Nizm-i Aruz (. 552/1157 [?])nin

hkmdrlara ktiplik, airlik, mneccimlik ve tabiplik mesleklerini tantmak iin

kaleme ald ehr Makle adyla mehur olan Mecmaun-Nevdiri de ktiplie

dair zet bilgiler ve bu meslein nemine dair hikayeler ieren bir makale ihtiva

etmektedir 110. VI./XII. asrdan itibaren ise bir ksm bugne ulaan birok Farsa

mneat mecmuasnn varl bilinmektedir 111. lm-i teressle dair yazld bilinen

ilk eserin de en ge bu asrn balarna ait olduu tahmin edilmektedir. Yaymcs

olarak adlandrlan
Prof. Dr. Adnan Sadk Erzi tarafndan Destr-i Debr

Muhammed b. Abdil-Hlik el-Meyhennin bu eseri, ilm-i teressln yan sra

szn belgat ve feshatine dair nitelikleri ve imla kurallarn ele almakla in

trne ait baz konular da iermektedir 112.

VIII./XIV. asra kadar ktipler iin tertip edilen rehberler, mneat

gibi teressl ilmine dair eserlerden ibarettir. Yine bu

mecmualar ve Destr-i Debr

asra ait olan Emr Hsrev-i Dihlev (. 725/1325)nin Resil-i cz ve ems-i

Mn (. 778/1376)nin Destrl-Ktib f Taynil-Mertib

i ise ilm-i inya dair

kaleme alnm ilk Farsa eserler olarak kabul edilebilir 113. zellikle ems-i

Mnnin, mukaddimesini ilm-i inya, birinci ksmn ilm-i teressle, ikinci

109
Keykvus, Kabusname, ev. Mercimek Ahmed, haz. Orhan aik Gkyay (stanbul: MEB, 1944).
110
Abdulkadir Erkal, Divan iiri Poetikas (17. Yzyl) (Ankara: Birleik, 2009), 29; Nizm-i Aruz,
ehr Makle, haz. Mrz Muhammed (Leiden & Londra: Brill & Luzac, 1909).
111
Mehmet Kanar ve Rza Kurtulu, n, Fars Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 2000).
112
bk. Muhammed b. Abdil-Hlik el-Meyhen, Destr-i Debr , haz. Adnan Sadk Erzi (Ankara:
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1962).
113
Mehd Mehdzde, Tre-i Keyhan-e Farhangi, S 154 (1378); Ali
Mnet der Edeb-i Frs,
Ekber Ahmed Drn ve Ekrem Hertyn, Destrl-Ktib f Taynil-Mertib,
Ayene-ye Miras,
S 41 (1387).
37
ksmn divan messesesinin ileyiiyle ilgili dier hususlara ayrd kapsaml

eseri, Farsa ilm-i in gelenei asndan bir dnm noktas tekil eder 114.

Bir sonraki asrda ise Hce-i Cihn Mahmd- Gvn (. 886/1481)n

Menirl-n adl eserinden sz etmek gerekir (bk. s.73). yi bir tasnife sahip bu

muhtasar eser, Trke ilm-i in eserlerine de kaynaklk etmi olmas bakmndan

ayrca nemlidir. Fars dilinde in ilmine dair eserlerin, mneat ve teressl tr

eserlere nazaran olduka snrl sayda olduunu da ifade etmek gerekir.

Trke in almalar

V./XI. asrn sonlarnda, Seluklu hanednndan Sleymn ahn zniki

pyitaht ilan etmesiyle 115 Anadoluda balayan Seluklu idaresi, Byk Seluklu

brokrasisinin Farsa geleneini srdrm ve kendilerine bal olarak ortaya kan

Trkmen u beylikleri de resm yazmalarda Farsay kullanmlard. Bu gelenek

neticesi Anadoluda Farsa teressl ve mneat tr eserler kaleme alnd

bilinmektedir 116.

VII./XIII. asra gelindiinde Mool istilalar neticesinde Anadoluda Seluklu

hanedannn nfuzu zayflayp bir sre sonra tamamen ortadan kalkmtr. Bunun

neticesinde bamszlk kazanan Trkmen beyliklerine, Fars dili-edebiyatnn

yeterince nfuz etmemesinin ve Horasan, Harezm, Mvernnehir blgelerinden

Anadoluya gelen sufilerin, Anadoluda Farsa bilmeyen youn Trkmen nfusunu

irat abalarnn tesiriyle Bat Trk yaz dilini tekil edecek olan Ouz dili ne

114
Ahmed Drn ve Hertyn, Destrl-Ktib f Taynil-Mertib.

115
brahim Kafesolu, Seluklular, A (Eskiehir: MEB, 2001).
116
nalck, Reis-l-Kttb.; Osman Turan, Nmnelik n Kitaplar, Trkiye Seluklular
Hakknda Resm Vesikalar (Ankara: TTK, 1958).
38
kmaya balam; beyliklerin ilk dnemlerinde Farsa olan yazma dili bir zaman

sonra Trkeye dnmtr.

Emevlerin son, Abbaslerin ilk zamanlarnda gelimi olan divan ve ktiplik

messeseleri ve bunlara dair edebiyat Gazneli ve Seluklu hkimiyetinde Farsaya

aktarld gibi, Osmanl hkimiyetinde de daha ok Farsa zerinden Trkeye

aktarlmtr. Nitekim ilk dnem belgelerinde grlen unsurlar, slup ve diplomatik

kurallar sz konusu gelenein devam ettiini gsterir. VIII./XIV. asrda Osman

Gazinin vefatndan hemen sonra hazrlanan Farsa bir vakfiye, bu gelenein

devamn gstermesinin yan sra, daha Osman Gzi (. 726/1326) dneminde

Osmanllarn bir ktipler dairesine sahip olduuna da iaret etmektedir 117. Yldrm

Byezd dnemine (791-804/1389-1402) gelindiinde ise, yabanc hkmdarlara

yazlan Arapa ve Farsa nmelerin (mektup) ran ve Msr divanlarndan kan

rneklerinden aa kalr bir yan olmad belirtilmektedir 118.

VII./XIII. asrda henz obanoullarna bal bir u beylii durumunda olan

Osmanl hanedannn IX./XV. asra gelindiinde giderek bir imparatorlua

evrilmesi, devletin resm dili durumunda olan Trkenin nemini artrm,

ktiplerin eitimine dair bilinen ilk Trke eserler bu asrda yazlmtr.

Ktiplere ynelik Fars dilinde yazl ilk tavsiyelerin Keykvus b. skenderin

bsnme adl eserinde grld yukarda ifade edilmiti. bsnmenin

VIII./XIV. asrdaki iki, IX./XV. asrdaki Trke tercmesi de ktiplere dair

117
Halil nalck, Devlet-i Aliyye: Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I (stanbul: Trkiye
Bankas, 2010), 339.
118
nalck, Reis-l-Kttb.
39
nasihatler ieren ilk Trke eserlerdir 119. Ktipler iin kaleme alnan ilk mstakil

risale olan Teressl ise, eserin mellifi olan Ahmed-i D (. 824/1421den

sonra), Arab ve Prs teressllerden ihtiyr edip kaleme getirdiini ifade

etmektedir 120. Adndan da anlalaca zere teressl trnde olan eserde mektup

yazma usl ksaca ilendikten sonra rnek mektuplar verilmitir.

Dnin rislesinden sonra Trede ktipler iin kaleme alnd bilinen ilk

mstakil eser olan Yahya b. Mehmed el-Ktibin Menhicl-ns da, giriinde

kelamn belgat ve feshatine dair ksa bilgiler iermekle beraber teressl tr bir

eser olarak nitelenebilir 121.

Modern dnem ncesi Mslman devletlerinde ktiplik messesesinin bir

tr zanat olarak kabul edildii ve ktiplerin usta-rak ilikisi dorultusunda

yetitii yukarda ifade edilmiti, ktiplerin medreselilerden seildii X./XVI. asra

kadar olan dnem hari Osmanlda da bu gelenek devam etmi ktiplik mesleinde

yetimek iin, mutlaka dvn kalemlerine devam ederek, orada statlarn nezreti

altnda, uzun bir altrma dnemi geirmek gerekmitir 122.

Teressl eserlerinin ktiplerin yetimesinde pratik ders kitaplar ihtiyacn

karlad, mneat mecmualarnn ise hazr rnek ve kalplar sunup ktiplere

yardmc olduu aikardr. Bu iki tr eserin yannda slm dnyasnda ktiplere

ynelik yazlan bir dier tr olup asl konumuzu tekil eden nesir

119
Enfel Doan Eski Anadolu Trkesi Dneminde Yaplan Kabus-nme evirileri zerine,
TDED XLIII (2010).
120
. etin Derdiyok, Ahmed Dnin Teressl, Toplumsal Tarih I, S 6 (1994): 56-59.
121
bk. Yahy bin Mehmed el-Ktib. Menhicl-n, haz. inasi Tekin (Harvard niversitesi,
1971).
122
nalck, Reis-l-Kttb.
40
bilgisi/teorisi/tenkidi mahiyetindeki ilm-i in eserlerinin Trkede tespit

edebildiimiz ilk rnei 123 ise, smail-i Ankarav (. 1041/1631)nin Miftul-

Bela ve-Mbul-Fea adl kitabnn drdnc bbdr. Bu ilk rnein kaleme

alnmasnn XI./XVII. asr bulmasndan yola karak, Osmanl ktiplerinin ilm-i

in eserlerine ihtiya duymalar hlinde Arapa ve Farsa olanlara bavurduklar

tahmin edilebilir. Nitekim, Mahmd- Gvnn Menirl-nsnn stanbulda

basksnn yaplmas, Trkiyenin eitli yazma ktphanelerinde nshalarnn

bulunmas, Miftul-Belann in ile ilgili bbnn, sz konusu eserin tercmesi

mahiyetinde olmas ve yine ayn eserin XII./XVIII. asrdan itibaren kurulan

mektepler iin hazrlanan in eserlerine de kaynaklk etmeye devam etmesi bu

tahmini dorular niteliktedir (bk. s.73).

Buna ilaveten bnl-Esrin el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir adl

eserinin Trke eserlerin kaynakasnda yer almas (bk. s.74), edeb ilimlere dair

eserleriyle hret bulan Mehmed Rifat (. 1325/1907)in avid-i lm-i n adl

eserinde, ess- inya dir malmt- mfdeyi tarz- cedd zere yazlm Arab

bir kitbdan ahz ederek lisn- Osmnye tatbken tahrr ettiini sylemesi 124 de

nesir teorisi bakmndan Arapa ve Farsa eserlerden istifadenin Tanzimat

dneminden sonra da devam ettiini gsteren dier rneklerdir.

Mehmed Rifatin sz konusu eseri Hseyin Rci (. 1319/1902)nin

Tell-n syla beraber ele aldklar konularn genilii ve tasniflerinin

yetkinlii ile Trke ilm-i in iin nemli saylabilecek iki eserdir. Bunlar

123
Ktphanelerde yazma halinde bulunan tm mneat ve teressller incelenmeden kesin bir tespit
yapmann mmkn gzkmediini de ifade etmek gerekir.
124
Mehmed Rifat, avid-i lm-i n (stanbul: Kitap Kasbar, 1308), 2.
41
haricinde Ahmed Hamdi irvn (. 1307/1889-90)nin Medal-i n, Hfz

Mehmed Ziyeddin Trkzdenin Mektib aznesi yd Mkemmel ve Mufaal

Osmnl ns, R. Fikin Fenn-i n adl eserleri de Trke ilm-i in

kitaplarndan bazlardr 125.

Nakd-i iir veya Karz- iir lmi

Mensr szn ilm-i ins gibi, manzum szn, kendine has niteliklerini,

hangi usul ve prensipler ile kaleme alnrsa belgatli ve feshatli kabul edilip

muteber olacan konu edinen ilme Takprzde ilm-i karz- iir ()

adn vermitir 126.P125F P

Kudme b. Cafer (. 337/948 [?]), ilm-i nakd-i iire bir sistem getirdii 127

Nad-ir adl eserinde, iirle ilgili ilimleri be ksma ayrmtr. Bunlar; vezin

ve aruz ilmi, takt ve kafiye ilmi, iirin sz varl, anlam ve maksadna dair ilim,

iyi ve ktsne dair ilimdir. Mellif, ounluun ilk drt ksma dair eserler kaleme

aldn ifade etmi, iirin iyisini ve ktsn birbirinden ayrmak olarak

125
Dr. Ersin zarslan, kaleme ald makalede Tanzimat dneminin ikinci yarsndan itibaren ner
edilen Trke in, kitabet ve mneat kitaplarndan tespit edebildiklerinin bir dkmn sunmutur.
bk. Ersin zarslan, Harf nklabndan nce Neredilmi Trke na, Kitabet ve Mneat
Kitaplar, TAED, S 34 (2007).
Sz konusu listede ayn kitabn birden fazla basklar gz ard edildiinde yaklak 130 adet eserin
ad gemektedir. Bu eserlerin iinde ilm-i inya dair eserler olduu gibi mneat ve teressl tr
eserlerin olduu da muhakkaktr. lm-i innn Trkede seyrini daha iyi takip edebilmek iin bu
eserlerin bir tasnifinin yaplmas ve karlatrmal bir biimde incelenmesinin gereklilii
phesizdir. Tabi yukarda da deinildii gibi yazma eserler de unutulmamaldr.
126
Bir ilmdir ki kelimt- iriyyeni avlinden bisdir lkin vezn fiye aysiyyetinden degil
belki sn ub cihetindendir (Takprzde 1313, c.1, s.249)
127
Cengiz Kallek, Kudme b. Cafer, DA (Ankara: SAM, 2002).
42
aklad nakd-i iire dair bir kitap bulamadndan bahisle sz konusu kitabn

kaleme almtr128.

Takprzdenin tanm ve Kudmenin aklamas karlatrldnda

karz- iir ve nakd-i iir ( ) terimlerinin ayn ilim daln ifade ettiini

sylemek mmkndr. Gelenek ierisinde ise karz- iirden ok nakd-i iir

terimi kullanlm ve yaygnlamtr. Modernlemeyle birlikte Avrupa dillerinden

tercmeler balaynca Franszca critique teriminin, Arapa ve Farsaya nakd

(), Trkeye de yine ayn kkten tenkit ( )ve intikt ()

kelimeleriyle tercme edildii grlmektedir.

Nakd-i iir ilmine dair eserlerde genel olarak manzum szn unsurlar, iiri

gzelletiren edeb sanatlar (muhassint), iirin estetiini zedeleyen ayplar, nazm

ekilleri ve zellikleri gibi hususlar ele alnmtr. n ilmini tahsilin ift kazanm

nakd-i iir iin de geerlidir. Kii, bu ilmin tahsiliyle hem nasl iyi iir yazmas

gerektiini kavrayacak hem de mevcut iirleri deerlendirebilecei lleri

renmi olacaktr.

Nakd-i iirin tedvini

Chiliye Araplarnn eitli panayrlarda dzenledikleri iir msabakalar ve

bu msabakalarda galip airleri belirlemeleri, sz konusu toplumda bir tenkit

anlaynn varln gerekli klmaktadr. I./VII. asrda ise halife ve sahblerin

128

( Kudme b. Cafer, Nakd-ir ,
stanbul, 1302, 2).
43
birounun znel yaklamlarla eski airleri ve iirlerini tenkit ettikleri

bilinmektedir 129.

Nakd kelimesinin bir terim olarak ortaya kmas ve tenkide dair

meselelerin yazl eserlerde yer almaya balamas II./VIII. asra rastlar. Nitekim

Sbeveyh (. 180/796 [?]), Arapa nahiv kurallarn ele ald el-Kitb adl eserinde

bunlarn yan sra gerek manzum gerekse mensur rnlerle ilgili, edeb tenkit

kapsamnda kabul edilebilecek deerlendirmelerde bulunmutur 130. Yine ayn

dnemde edip, ktip, iir rvsi ve Mutezile kelamclarnn, tenkit (nad) ve

mnekkidin (nd/nad) nemi ile ilgili grler beyan ettikleri bilinmektedir 131.

Melliflerinin tenkit teorisi ortaya koymak gibi bir dnceleri olmamasna

ramen, Sbeveyhden sonra telif edilip dil zelliklerini iyleyen ve dil rnlerinin

bu zelliklere gre deerlendirmesini yapan eserleri de burada anmak gerekir.

Bunlar kendilerinden sonra edeb tenkitle ilgili kaleme alnan eserlerin kimi konu,

prensip ve usllerini iermeleri bakmndan nakdin tedvin merhaleleri iinde

deerlendirilmektedir 132.

III./IX. asra gelindiinde nahiv, belgat gibi muhtelif konulara dair yazlm

eserlerde dank halde bulunan tenkit konularnn bir araya derlendii, mevcut

prensipler ve kurallara gre airlerin tabakalara ayrlp deerlendirildikleri grlr.

bn Sellm el-Cumah (. 231/846 [?])nin, chiliye ve slm sonras dnem iiri

hakknda zamanna kadar gelen dank bilgileri derleyip, yeni bilgi ve grler

129
Er, Tenkit, Arap Edebiyat.
130
Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
131
Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
132
Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
44
ilavesiyle iir tenkidinde esas alnacak lleri belirledii 133 abat Fuli-

uars ve bn Kuteybe (. 276/889)nin ayn tarzdaki e-ir ve-uars, tenkit

kurallarnn yan sra air tabaktn 134 ieren nemli eserlerdendir.

IV./X. asrda ise Kudme b. Cafer (. 337/948 [?]), Nakd-ir adl

eseriyle zevk-i selime dayanan iir tenkidini akl ve mantk bir anlayla 135

sistemletirmitir 136. Bir nevi Sekkk (. 626/1229)nin belgat ilminde

gerekletirdiini iir tenkidinde gerekletiren mellif, ksa bir mukaddimeden

sonra eserini blm olarak dzenlemitir. lk blmde iirin tanmndan ve

unsurlarndan (mn, lafz, vezin, kafiye), ikinci blmde bu unsurlarn nitelikleri

(edeb sanatlar dhil) ve birbirleriyle uyumundan sz etmitir. nc ve son

blmde ise iirin ayplarn ele almtr.

Nad-irden sonra, Eb Hill el-Askernin Kitb-nateyni, bn

Rek el-Kayrevnnin el-Umde f Masini-ir ve-dbihi, Ziyeddn bnl-

Esrin el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-iri, bn Sinn el-Hafcnin Srrul-

Feas gibi eserler edeb tenkit lleri ortaya koyan nemli almalardr 137.

Farsa nakd-i iir almalar

Farsada bilinen ilk iir deerlendirmeleri, IV./X. asrda Mslman randa

ortaya kan yerel hanedanlarca himaye edilen airlerin, rekabet sonucu birbirlerinin

133
Zlfikar Tccar, bn Sellm el-Cumah, DA (stanbul: SAM, 1999).
134
slm telif geleneinde, sahasnda tannm ahsiyetlerin biyografilerini konu edinen telif tr.
(smail Durmu, Tabakat, DA, stanbul: SAM, 2010).
135
Sezer, Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
136
Kallek, Kudme b. Cafer.
137
Er, Tenkit, Arap Edebiyat.
45
eserlerine getirdikleri tenkitlerdir. Bu asrdan nce Farsada edeb tenkidin

varlna iaret eden herhangi bir bilgi bugne ulamamtr 138.

iirin niteliine dair Fars dilinde bilinen ilk yazl deerlendirme ise,

Keykvus b. skenderin 475/1082 ylnda tamamlad bsnme isimli eserinin,

iirin nasl olmas gerektiinden ve yazl gayesinden bahsettii otuz beinci

babdr 139. Keykvusun bir nasihat-nme mahiyetindeki eserine ilaveten Nizm-i

Aruz (. 552/1157 [?])nin hkmdrlara ktiplik, airlik, mneccimlik ve tabiplik

mesleklerini tantmak iin kaleme ald ehr Male adyla mehur olan

Mecmaun-Nevdir adl eserinden de bahsetmek gerekir. Mellif, Fars dilinde ilk

airler tezkiresi olarak da kabul edilen eserinin, der mhiyyet-i ilm-i ir ve

aliyyet-i ir balkl ikinci makalesine iirin tanmyla balamtr. Daha sonra

kk hikyeler hlinde hkmdarlar ve maiyetindeki airlerden bahseden Nizm,

arada at bir falda ise airde bulunmas gereken vasflar sralamtr 140.

Edeb sanatlar hakknda bilinen ilk Farsa eser, V./XI. veya VI./XII. asrda

yazld tahmin edilen Muhammed b. mer Rdynnin Tercmnl-

Belasdr. Mellif, eserin telif sebebi olarak belgat ve sanatlarla ilgili Arapa

eserlerden herkesin istifade edememesinden dolay nazm ve nesirde doru bir l

bulunmayn gstermitir. Buna bal olarak bu alanlarda statlk davas

gdenlerin oaldn belirten Rdynnin bu ikyeti, yaad dnemde airler

138
Rza Kurtulu, Tenkit, Fars Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 2011).
139
Abdlhseyn Zerrinkub, randa Nakdiirin Tarihesi, TAE, S 13 (1999); Erkal, Divan iiri
Poetikas (17. Yzyl), 29.
140
Zerrinkub, randa Nakdiirin Tarihesi.; Yusuf etinda, Biyografik Bilgi ve iir Eletirisi
Asndan ehr Makle, Bilig, S 34 (2005); Nizm-i Aruz, ehr Makle.
46
aras sregelen rekabetlere de iaret etmektedir 141. Sz konusu eseri, adndaki ve

giriindeki belgat vurgusuna ramen yazl amac dorultusunda nakd-i iir

kapsamnda deerlendirmek uygun olacaktr (bk. s.20).

Tercmnl-Bela ve bundan sonra telif edilen Vatvt (. 573/1177)n,

adius-Sir f Deii-ir adl eserinde her hangi bir tasnife tbi

tutulmakszn beyan ve bed konularna yer verilmitir. Tercmnl-Belann

ismindeki belgat vurgusunun, Ahmet Atein ifadesiyle bu eserden bir intihal

durumunda olan142 adius-Sir f Deii-irde, yerini iir vurgusuna

brakmas gzden kamamas gereken bir husustur.

Klsik Trk iir tarihinde nemli bir isim olan Ahmed (. 815/1412-13)nin,

Vatvatn sz konusu eserini, konu anlatmn ihtisar edip rnek beyitleri artrarak

Bedyis-Sir f anyii-ir adyla tekrar dzenlediini ifade etmek gerekir 143.

Buna ilaveten yine ayn eserin Barl-Marif, Cmil-Frs, Iltu-iriyye

gibi iir tenkidini konu edinen Trke telfatta da tesirinin grlmesi 144, bu eserin

Klsik Trk Edebiyat iir teorisi asndan nemine iaret etmektedir.

Rdynnin ve Vatvatn iki nc eserinden sonra ems-i Kays (.

633/1236dan sonra), el-Mucem f Meri

Eril-Acem adl eserini tertip

etmitir. ems-i Kays, ksaca Mucem olarak bilinen eserini, birincisi aruz ilmine,

ikincisi kafiye ve nakd-i iire olmak zere iki ksma ayrmtr. Alt bab olarak

141
Rdyn, Kitb Tarcumn al-Bala, 2-3.
142
Ahmed Ate, mukaddime, Kitb Tarcumn al-Balga, mlf. Muammed b. Omar ar-Rdyn
(stanbul niversitesi, 1949), 45.
143
Gnay Kut, Ahmed, DA (stanbul: SAM, 1989).
144
Yakup afak, Srrnin Bahrl-Marifi ve Ensl-Uk ile Mukayesesi, (Doktora Tezi,
Atatrk niversitesi, 1991), 434; M. A. Yekta Sara, Salhaddin-i Uaknin Belgat ile lgili
Eseri ve Bu Eserdeki Edeb Terimler, TDED XXXI (2004).
47
dzenledii ikinci ksmn birinci bab iir ve kafiyenin manasna, ikinci bab kafiye

harflerine, nc bab kafiye harflerinin harekelerine, drdnc bab kafiyenin

hududuna, beinci bab kafiye kusurlar ve manzum szde hoa gitmeyen

niteliklere, altnc bab iiri gzelletiren hususlara (mahsin) dairdir. Eserinin

hatimesinde ise iirin unsurlarndan (sahh kelimeler, tatl lafzlar, bel ibreler,

latif mnlar), airliin gereklerinden, sirkat ve ksmlarndan, airin bilmesi

gereken ilimlerden bahsetmitir. Takprzdenin iir nakdi tanmndan hareket

edecek olursak Rdyn ve Vatvt, yalnzca iirin hsn ciheti durumunda olan

edeb sanatlar ele almken, ems-i Kays bunlara iirin kubh ciheti olan manzm

szde beenilmeyen vasflar da ilave etmitir. Bu tertibinden yola karak, ems-i

Kays Farsa nakd-i iirin kurucusu kabul etmek yerinde olacaktr.

Bunlardan sonra kaleme alnan eserlerin hemen tamam ise Mucem ile

adius-Siri kaynak almlardr 145. erefeddin-i Rm (795/1393)nin

adiul-aii, Hseyin Viz-i Kif (910/1504)nin Bedyil-Efkr f

anyiil-Er da Farsa nakd-i iire dair nemli eserlerdendir 146.

Trke nakd-i iir almalar

Trkede iirle ilgili bilinen ilk yazl bilgi ve deerlendirmeleri, Farsadan

Trkeye VIII./XIV. asrda iki kez IX./XV. asrda kez tercme edilen

bsnme adl eserde bulmak mmkndr 147. Bu tercmelerden sonra ise eyh

mam Ahmed el-Bardah el-Amd (IX./XV.)nin, Fars dili ve kltrne dair

145
Derya rs, Vatvt, Redddin DA (stanbul: SAM, 2012).
146
Daha geni bir bibliyografya iin bk. Tahsin Yazc, Belgat, Fars Edebiyat, DA (stanbul:
SAM, 1992).
147
Doan, Eski Anadolu Trkesi Dneminde Yaplan Kabus-nme evirileri zerine.
48
ansiklopedik bir szlk mahiyetinde olan Cmil-Frs adl eserinin beinci ksmn

anmak gerekir. Mellif, avid-i iriyye bal altnda klsik iire ait nazm

ekil ve birimleriyle ilgili baz terimleri tanmladktan sonra, nakd-i iirde, iirin

mahsininden kabul edilen reddl-acz ales-sadr, cins, tebh ve

mecz- mrseli ayr balklar altnda rnek beyitlerle aklamtr. Bunlar

haricinde aruz bahirlerini de ele alan mellif son olarak ise tamiye konusunu

ilemitir.

Trkede iire dair ilk mstakil kitap ise Muslihuddin Mustafa Srr (.

969/1561-2)nin Barl-Marifidir. Eser bir mukaddime, makle ve bir

hatimeden olumaktadr. Mukaddimede baz iir terimleri ve aruz kurallarn ele

alan mellif, eserin ilk makalesinde aruz bahirlerinden, ikinci makalesinde anyi-

i iriyye olarak isimlendirdii mahsinden, nc makalede yaygn olarak

kullanlan tebihlerden bahsetmi, eserin hatimesinde ise iirin faydalarn ve slm

eriatna uygunluunu ele almtr.

Nakd-i iirin Trkede nemli eserlerinden biri de smail-i Ankarav (.

1041/1631)nin Miftul-Bela ve-Mbul-Feasdr. Mellif sz konusu

eserini iir sanat, in bilgisi, belgat ilmi ve feshat fennini renmek isteyip

Kazvnnin Tel inin ince mnlarn kavrayamayan iki dervii iin kaleme

almtr148. smail-i Ankarav, drt baba ayrd eserinin ilk babnda kelime ve

kelm mefhumlarn, ikinci bbnda beyn ilmiyle ilgili kural ve terimleri, nc

babnda nazm ekilleri ve bed sanatlar, drdnc ve son bbnda ise ilm-i in

konularn ele almtr.

148
Abdlkadir Summak, Mifthul-Belga ve Misbhul-Fesha -Transkripsiyonlu Metin-,
(Yksek Lisans Tezi, Harran niversitesi, 1999), 1.
49
 Tertibi gz nnde bulundurulduunda bir nakd-i iir eseri olmamakla

beraber, bu disiplinin konular ierisine giren birok konuyu iinde barndrd iin

Mstakimzde Sleyman (. 1202/1788)n Iltu-iriyye adl risalesini de

burada anmak gerekir. Trke ilk edebiyat terimleri szl olarak nitelenen

risalede elli dokuz madde ba yer almaktadr149. Yine bu tarzda nemli bir eser

Muallim Ncinin Ilt- Edebiyyesidir. Mellifin vefatyla yarm kalan szlk,

Tanpnarn ifadesiyle eski belgatin bizde en iyi eseridir 150.

XIII./XIX. asrda kaleme alnan Ali Cemleddinin Ar- Trk lm-i

avf anyi-i iriyye ve lm-i Bed , Mehmed Mihrnin Fenn-i Bed, Ahmed

Hamdi (. 1307/1889-90)nin Teshll-Ar vel-avf vel-Bedyi adl eserleri

ele aldklar konular itibariyle nakd-i iir kapsamnda deerlendirilmesi gereken

eserlerdir.

Aruz ve Kafiye limleri

Vezin ve kafiye, modern ncesi iirde hengi salayan iki nemli unsur

olarak kabul edilegelmitir. Arap iirinin vezni olan aruz ve buna bal olarak ele

alnan kafiye kurallar, slm dinini benimseyen Farslar ve Trklerce de birtakm

deiiklikler yaplmak sretiyle benimsenmitir 151.

149
Harun Tolasa, 18. yy.da Yazlm Bir Divan Edebiyat Terimleri Szl -Mstakimzdenin
Istlht-iriyyesi II, TDED XXIV (1986).
150
M. A. Yekta Sara, sunu, Edebiyat Terimleri Istlht- Edebiyye, mlf. Muallim Nci (stanbul:
Bilimevi, 2004); Ahmet Hamdi Tanpnar, On Dokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi (stanbul:
Dergh, 2012), 591.
151
Abdulkadir Grer, Lemnin Kafiye Rislesi: Risletl-Kafiyetil-Vfiye, Trk Dilleri
Aratrmalar 17 (2007).
50
 Takprzde, aruz () u iir iin muteber olup Arapa lafz ve

terkiplere rz olan 152 vezinlerin hallerinden bahs eden ilim olarak tanmlam ve
P15F P

bu ilmin vezinleri konu edindii iin msiknin, Arapa lafz ve terkipleri ele ald

iin iir ilminin frundan (yan dal) olduunu ifade etmitir 153. P152F P

Mellif ayr bir ilim olarak ele ald kafiyeyi ise beyit sonlarnn uyum ve

ayplarndan sz eden ilim olarak tanmlamtr 154.

Aruz ve kafiye ilimlerinin tedvini

Arap edebiyatnda, bazen kafiye bilgisi aruz ilmine dhil edilmi bazen ise

aruz ve kafiye birbirine ilikin ele alnmakla beraber ayr ilim dallar olarak kabul

edilmilerdir. Aruz, kafiye ile birlikte Arap nazm sisteminin de esasn tekil

etmektedir 155. II./VIII. asra kadar pratik olarak renilen aruz ve kafiye kurallarn

ilk kez tedvin eden Halil b. Ahmed (. 175/791), Kitbl-Ar adl eserinde

kafiyeyi de nazm bilgisi olarak ele ald aruza dhil etmitir. Kendisinden

hemen sonra eser veren Ahfe el-Evsat (. 215/830 [?]) aruz ve kafiyeye dair ayr

iki eser, Kutrub (. 206/821-22) ise kafiyeye dair mstakil bir eser kaleme almtr.

Halil b. Ahmedin tedvin ettii bu disiplinler yzlerce mstakil eserin yan sra

edebiyata dair eitli telfatta ve ansiklopedik eserlerde de ilenegelmitir.

152
Aslda mevcut olmayp sonradan ortaya kmak (lhan Ayverdi vd., Kubbealt Lugat, 4. bs.,
rz, rz olmak md.).
Cevherin kart. Renkler, kokular, tatlar gibi cevherlere ilien eyler (Mantk Terimleri Szl,
mlf. Talha Hakan Alp, Mantk, haz. Talha Hakan Alp, stanbul: Yasin, 2010, Araz md.).
153
Bir ilmdir ki anda ir in muteber olan evzn avlinden bas olunur ki evzn- mezbre
Arabiyyeye radr. (Takprzde, Mevtul-Ulm, I, 242).
elf u terkb-i
154
Bir ilmdir ki anda evir-i ebyt tensbnden ve uybundan bas olunur. (Takprzde,
Mevtul-Ulm, I, 248).
155
Nihad M. etin, Arz, DA (stanbul: SAM, 1991).
51
 Halil b. Ahmedden sonra sz edilmesi gereken bir dier aruz mellifi

smail b. Hammd el-Cevher (. 400/1009)dir. Cevher, el-Arul-Varaa adl

eserinde, Halilin usul ve ana prensiplerine bal kalmakla beraber, bunlar

sadeletirip slah etmitir156. Mellif, sz konusu eserine aruzun tanmyla balam,

faydalarn, ayplarn ele alm ve aruza dair dier meseleleri de Aruzun

Mukaddimeleri bal altnda toplamtr. Bu mukaddimeler aruzun sebebleri,

czleri, bblar (bahirler), takt, zihf, darb ve tavzden ibarettir. Eserin

sonunda ise aruz bahirlerini tek tek rneklerle aklamtr 157. Bylece ekillenen

aruz disiplinine dair daha sonra yazlan eserlerde, mevcut bilgilerin daha dzenli ve

ak sunulmasna allmtr. Ebl-Cey el-Endels (. 549/1154)nin aruza dair

Ar-i Endels adyla mehur risalesi ve Abdullah b. Osman el-Hazrec (.

627/1230)nin el-azreciyye adyla bilinen aruz ve kafiyeye dair kasidesi pratik

maksatla yazlm muhtasar eserlerden en yaygn olanlardr. Meseleler etrafndaki

mnakaalardan uzak olan bu eserlerin zerlerine birok erhler yaplmtr 158.

Halil b. Ahmed (. 175/791)den sonra Kutrubun, Ferrnn ve Ahfe el-

ile oluum srecini tamamlayan kafiye

Evsat (. 215/830 [?])n Kitbl-avfleri

bilgisi ise, ekillenen tanm, terim ve tasnifiyle daha sonraki melliflerce takip

edilmitir. 159

Ahfe el-Evsat, eserine kafiye terimiyle kastedilen farkl mnlar ele

alarak giri yaptktan sonra kafiyeye dair konular on bbda incelemitir. lk babda

kafiye trlerini (iddetl-avf: mtekvis, mterkib, mtedrik, mterdif),

156
etin, Arz.
157
sml b. Hammd Cevher, Arul-Varaa (Marip: Dar al-Thaqafa, 1984).
158
etin, Arz.
159
smail Durmu, Mrsel ztrk ve skender Pala, Kafiye, DA (stanbul: TDV SAM, 2001).
52
ikinci babda rev harfini, nc babda kafiye harekelerini, drdnc ve beinci

bablarda illetli harflerin hangi durumlarda rev olup olamayaca, altnc, sekizinci

ve dokuzuncu bablarda harekeli, skin ve illetli harflerin bir arada bulunma

durumlarn, yedinci babda beyit sonlarnn harekelenmesiyle ilgili hususlar,

onuncu babda ise iirin seslendirilmesi durumunda kafiyenin nasl okunacan ele

almtr160.

Farsa aruz almalar

Hz. mer dneminde (13-23/634-644) rann Mslmanlarca fethiyle

beraber ran topraklarna Arap asll ynetici ve asker snf teekkl etmi ve yerli

sanatlarn itibar grebilmeleri ve bir mevki sahibi olabilmeleri iin Arapa

bilmeleri ve bu dilde eser vermeleri gerekmitir. Fetihten sonra ran toplumunun

slm dinini kabul etmesinin, slm kltr ve medeniyetinin unsurlarn

benimsemelerini kolaylatrd da ifade edilmelidir. Bu sebeplerle yeni Fars iirinin

nclerinin Arapay ve Arap nazm tekniini iyi bilen ranl airler olduu kabul

edilegelmitir 161.

En ge V./XI. asrda yaadklar tahmin edilen Ysuf-i Aruz ve Ebl-Al

e-ternin Fars arzuyla ilgili eser ortaya koyan ilk mellifler olduu kabul

edilir. Bu melliflerin eserlerini slm ncesi ran nazm biimlerini de

deerlendirerek Arapa aruz kitaplarndan istifadeyle kaleme aldklar ifade

edilmektedir 162. Bir gei srecinden itibaren ran iirinin klsik ekline kavumas

160
Ahfe el-Evsat, Kitbl-avf (am: Suriye Arap Cumhuriyeti Kltr, Turizm ve Mill Eitim
Bakanl, 1970).
161
etin, Arz.
162
etin, Arz.
53
V./XI. asrda gereklemi, aruzun Farsaya tatbik sreci de yine bu asrda

tamamlanmtr. Bu sre ierisinde aruzun, Farsa nazma uyarlanmasnda ve

bunun tesiriyle teorik izah usulnde deiiklikler meydana gelmitir 163. Fars dilinde

aruza dair kaleme alnp bugne ulaan ilk eser ise Redddin Vatvt (.

573/1177)n Mutaar der lm-i Ar adl risalesidir 164.

Farsa aruz vezni ve kafiye teorisine dair kapsaml ve sistematik bilgi ve

deerlendirmeleri ise ems-i Kays (. 633/1236dan sonra)n, klsik ran ve Trk

iirinin nazm teknii ve slbunu tahlil iin gerekli bilgilere sahip 165 el-Mucem f

Meri Eril-Aceminde bulmak mmkndr. ran nazm tarihinin oluum

srecine dair nemli kaytlar tayan eserin 166, ilk ksm aruz ilmine ikinci ksm ise

kafiye ve nakd-i iire tahsis edilmitir. Toplam drt bab olan ilk ksmn birinci

babnda, aruzun tanm ve rknleri (sebeb, veted, fsla/stn) (bk. s.396), ikinci

babnda aruz tefileleri, nc bbnda vezinde meydana gelen deiiklikler ve

zihaflar, drdnc bbnda ise bahirler, daireler ve beyitlerin takti

ilenmitir 167.

Mucemin kafiye ve nakd-i iire tahsis edilen ikinci ksm ise kafiye ile

ilgili be bab iermektedir. Mellif, birinci babda iir ve kafiyenin mnsn, ikinci

babda kafiye harflerini, nc babda kafiye harflerinin harekelerini, drdnc

babda kafiye trlerini (udd- avf: mtekvis, mterkib, mtedrik, mtevtir,

163
etin, Arz.
164
Sz konusu eser iin bk. Redddn Vatvt, Mutaar der lm-i Ar, Farsa Grameri, haz.
Ahmed Ate ve Abdlvehhb Tarz (stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1962).
165
etin, Arz.
166
etin, Arz.
167
ems-i Kays, el-Mucem f Meri Eril-Acem (Tahran: Meclis Matbaas, 1935).
54
mterdif), beinci babda ise kafiye ayplarn (ikv, ikf, isnd, t) ve manzum

kelamda ho grlmeyen hususlar ele almtr.

Bu eserden sonra airlere, edebiyat eletirmenlerine ve iir merakllarna

aruz ve kafiye retmek amacyla, bu konularda gerek kitaplarda blmler, gerekse

bamsz risaleler hlinde ok sayda eser kaleme alnmtr 168. Bunlar arasnda baz

hususiyetleriyle Nasrddin et-Tsnin (. 672/1274) Miyrl-Er, ok

tutunmu ve yaylm olmalar bakmndan, erhleri ve Trke tercmeleriyle

birlikte, Vahd-i Tebrznin (IX/XV) Cem-i Mutaar, Osmanl airlerinin

yetimesindeki tesirleri ve ayn konularda yazlm Trke eserlere byk lde

kaynaklk etmi olmalar sebebiyle Molla Cm (. 892/1492)nin (IX/XV) Risle

der lm-i Ar ve Risle der lm-i fiye adl iki eseri, Seyfinin aruz risalesi ve

Mznl-Er anlabilir 169.

Aruza dair Farsa teorik kaynaklarn, Klsik Fars Edebiyatna ilaveten

Klsik Trk Edebiyat rneklerini deerlendirmede geerliliini koruduunu ifade

etmek gerekir. Bunu destekler bir husus olarak VIII./XIV. asr Klsik Trk

Edebiyat airlerinden Krehirli Glehrnin Trkede kullanlan vezinleri ieren

Farsa bir aruz rislesi kaleme almas 170 gsterilebilir.

168
Grer, Lemnin Kafiye Rislesi: Risletl-Kafiyetil-Vfiye.
169
Grer, Lemnin Kafiye Rislesi: Risletl-Kafiyetil-Vfiye.; etin, Arz.
170
etin, Arz.
55
 Trke aruz almalar

Klsik Trk Edebiyat, Arap edebiyat kaynakl aruzu ran iirindeki

ilenmi ve farkllam ekliyle kabul etmi, bahirleri arasndan zamanla kendine

gre bir seme yapmak suretiyle kullanmaya devam etmitir 171.

Aruzun Farsaya intibakna benzer bir srecin Trkede de yaand

bilinmektedir. Mvernnehirde V./XI. ve VI./XII asrlarda, Anadoluda ise

VII./XIII. ve VIII./XIV. asrlarda aruz vezniyle kaleme alnan manzumelerde,

aruzun hece veznine yakn kalplarnn seildii ve yeni nazm biimlerinin

bnyesine eski nazm biimlerine ait unsurlarn da kart grlmektedir. Bu

duruma ilaveten Trk airlerinin giderek azalmakla beraber X./XVI. asra kadar

Trkenin aruza gelmediinden ikyet ettikleri de bilinen bir gerektir 172.

IX./XV. asrda dilde younluu artan Arapa, Farsa kelime ve tamlamalarn

tesiriyle Bat Trkesinde aruz vezninin daha kolaylkla kullanlmaya baland,

Klsik Edebiyatn sonuna kadar kullanlacak olan vezinlerin de yine bu dnemde

seiminin tamamland kabul edilmektedir 173. Bir sonraki asra gelindiinde

Trkede rahata kullanlr olan aruz vezni XIII./XIX. asrdaki Mill Edebiyat

akmna kadar hkimiyetini srdrr, hatta k edebiyatna da tesir ederek bu

edebiyatta yeni nazm eitlerinin domasna yol aar 174.

Aruz teorisinin Trkeye uyum salamasndaki en nemli zorluk, Trke

kelimelerin imlsnn, Arap aruzunun Halil b. Ahmedden gelen tahlil tarzyla

171
mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, DA (stanbul: SAM, 1994).
172
etin, Arz.; M. Fuad Kprl, Arz, Arap Arzunun Dier slm Edebiyatlara Tesiri, A
(Eskiehir: MEB, 2001).
173
etin, Arz.
174
Akn, Divan Edebiyat.
56
izahnda glk ekilmesidir 175. Nitekim Arapa iml sisteminde hareke olarak

ifade edilip harf deeri tamad kabul edilen nl sesler Trke kelimelerin

imlsnda harfle gsteriliyordu. Trke ve Farsa kelimelerin iml hususiyetleri ve

bunlarn aruza uyarlanmasndan el-Mucem f Meri

Eril-Acem adl eserinde

ilk defa ems-i Kays (. 633/1236dan sonra)n bahsettii bilinmektedir. Mellif,

hazrlad lugatin mukaddimesinde Trke kelimelerin imlasyla ilgili yeterince

bilgi verdiini sylese de 176 sz ettii tahmin edilen Tibyn Lutit-Trk al-

Lisni anl adl eser bugne ulamamtr.

Aruzun Trkeye uyarlanmasnda teorinin yan sra uygulamada da sorunlar

yaanmtr. Eski Trkede zaten az olan uzun nllerin X./XI. asrdan itibaren

ksalmaya balamas 177 ve Bat Trkesinde tamamen ortadan kalkmasnn yannda

Trkenin hece yapsnn Arapannkinden farkl oluu, Trke szlerin aruz

vezni dhilinde ifade edilmesini gletirmitir.

ems-i Kaystan sonra Trkenin aruza uyarlanmasnn teorik olarak ele

alndna dair bir bilgi elimizde yoktur. Aruza dair yazlan pek ok Trke risle

Arap ve Fars dillerindeki teorileri Trkeye aktarmaktan ibarettir 178. Nitekim aruz

ve kafiyeye dair bilinen ilk Trke eser Al r Nev (. 906/1501)nin Halil b.

Ahmed, ems-i Kays, Nasr-i Ts ve Cmnin eserlerini kaynak alarak yazm

olduu Mznl-Evzn adl eserdir. Nev, sz konusu kaynaklardaki bilgilere

birka vezin daha ilave ettiini ifade etmi ve dou Trkesinde daha ok halk

175
etin, Arz.
176
etin, Arz.
177
Trkede asl uzun nller iin bk. Talat Tekin, Trk Dillerinde Birincil Uzun nller (Ankara:
KYGM & Simurg, 1995).
178
Kprl, Arz, Arap Arzunun Dier slm Edebiyatlara Tesiri.; etin, Arz.
57
arasnda yaygnlaan baz nazm ekillerini ele almtr. Nevnin eserinde

noksanlklar ve yanllklar bulduunu syleyen Bbr h (. 937/1530)n rislesi

de Mznl-Evzn ile ortak kaynakaya sahip daha ayrntl bir eserdir 179.

Anadoluda varl bilinen aruza dair ilk Trke eserler Mutahhar b. Eb

Lrend ve Amasyal Aleddin Ali b. Hseyin elebi (. 875/1470-71) tarafndan

IX./XV. asrda kaleme alnan rislelerdir. Birok yazma nshasnn varlndan 180

yola karak Amasyal Aleddinin eserinin, rabet grd sylenebilir. Lem

Dervi Mehmed (. 977/1569)in Barl-Evzn, Aknin Arsl-Aru,

Fednin cmll-Aru, Halim-i irvn, Sd ve Gednn manzumeleri de

aruza dair yazlm mstakil eserlerdir 181.

Kafiyeye dair Trke ilk yazl bilgiler IX./XV. asrda Bedr-i Dildn

Murdnmesinde yer almtr. Bundan sonra kaleme alnn Muhy-i Glen (.

1013/1603)nin Bnyd- ir-i rifi, Kemalpaazde (. 940/1534) ve Lem

Dervi Mehmed (. 977/1569)in mstakil risleleri ise X./XVI. asra ait eserlerdir.

Kafiyenin Trkeye uyarlanmasyla ilgili meselelere ilk defa Muallim Nci

(. 1310/1893) teebbs etmitir. Ilt- Edebiyye adl edebiyat terimleri

szlnn kafiye bahsinde, Trke kelimelerin imls ve beyitlerin takti ile

ilgili aklamalarda bulunmu, redif harfleri ile ilgili kendi grlerini beyan etmi

179
Kprl, Arz, Arap Arzunun Dier slm Edebiyatlara Tesiri.; etin, Arz.
180
etin, Arz.
181
Grer, Lemnin Kafiye Rislesi: Risletl-Kafiyetil-Vfiye; etin, Arz.; Kamil Ali
Gyna ve zer endeyici, Teorik Adan Aruz lmi ve Aruz Risalesi, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi 3, S 14 (2010).
58
ve dz, dar veya yuvarlak nller arasnda yaplan kafiyelerde seslerin kalnlk ve

inceliklerinin de dikkate alnmas gerektiine deyinmitir 182.

Yukarda Trkede aruz ve kafiye ilimlerini mstakil olarak ele alan eserler

sralanmtr. Bunlarn hricinde Srr (. 969/1562)nin Barl-Marifi, Ahmed

Hamdnin Teshll-Aruz vel-avf vel-Bedyii, Ali Cemleddnin Arz-

Trk lm-i avf anyi-i iriyye ve lm-i Bed i, Abdnnfi ffetin Mazen-i

Esrr- uars ve Mehmed Rifatn Mecmil-Edebi ise bu iki ilmi de ele alan

edebiyat eserleridir.

182
Muallim Nci, Kafiye.
59
II. BLM:

MUSTAFA ZZET, HAYATI VE ESERLER

 Mustafa zzet

Defl-Meslibin mellif kaydnda Bbn hanedanndan M. zzet ibn

Ahmed ismi yer almaktadr. Sicill-i Osmnde Ahmed Paa (Babanl)

maddesinde, ad geen zatn Mustafa zzet Bey adnda bir olu olduu

kaydedilmitir. Sicill-i Osmnden sonra kaleme alnan Krd ve Krdistan nlleri

adl eserde ise yine Ahmet Paa Baban maddesinde, Paann mirliv 183 olan

Mustafa zzet adnda bir olu olduundan sz edilmektedir. Bu kaytlarda ad

geen mirliv rtbesine sahip Mustafa zzet Paann, Defl-Meslib f Edebi-

ir vel-Ktib adl eserin mellifi olduu anlalmaktadr. Buna gre, mellifin

babas Babanl Ahmed Paa (. 1292/1875), dedesi ise Babanl Sleyman Paa (.

1254/1838)dr 184.

Babanl Ahmed Paa, Osmanl Devletinde Musul Vilyetine bal

ocaklk 185 olarak ynetilen Sleymniye Sancana 186 veraset yoluyla mutasarrf

olmutur. Buradaki ocaklk idaresinin kaldrlmasyla 187 beraber Ahmed Paa,

Badat valisi Necib Paa tarafndan olu Halil Hlid ile birlikte 1263/1847

183
Askeri rtbelerden birinin addr. Mirliva suretinde de kullanlrd. Miralay (Albay) terfi edince
mir-i liva, mir-i liva terfi edince ferik olurdu. Miralaya kadar asker erkna bey denildii halde
mir-i liva ile ondan yukardaki rtbede bulunanlara paa denilirdi. Elkap olarak da saadetl
efendim yazlrd. Eskiden sancak beylerine mir-i liva denilirdi (Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri Szl, Mehmet Zeki Pakaln, stanbul: MEB, 1983, Mir-i liva md.).
184
Sicill-i Osman, Mehmed Sreyya (stanbul: Tarih Vakf Yurt, 1996), Ahmed Paa (Babanl)
md.; Krd ve Krdistan nlleri, Mehmed Emin Zeki Bey (Stockholm: Apec & z-Ge, 1998),
Ahmet Paa Baban md.
185
Osmanl devletinde, snrlar korumas ve gerektiinde orduya kuvvet gndermesi artyle gelir
ve rnnden faydalanmas iin bir kimseye verilen ve babadan oula veya ileye kalan toprak.
(Kubbealt Lugat, 4. bs., Ocaklk md.).
186
Ahmet Gndz, Sleymaniye, DA (stanbul: SAM, 2010).
187
Sicill-i Osman, Ahmed Paa (Babanl) md.
61
ylnda 188 stanbula gnderilmitir189. Ayn tarihte Mustafa zzetin de babas ve

kardeiyle beraber stanbula gelmi olmas muhtemeldir.

Ahmed Paa bir sre stanbulda kaldktan sonra Van mutasarrfl, Yemen

beylerbeyi ve valilii, Erzurum, Halep ve Adana valilii grevlerini yrtm,

nihayet 1292/1875 ylnda Adanada vefat etmitir 190.

Mellifin kardei 191 Halil Hlid (. 1316-7/1899 [?]) ise 1277/1860-1 ylnda

Harbiye Mektebini mlzm olarak bitirdikten sonra Harbiye ddsinde ve

rtiyelerde corafya, kozmorafya, tarih ve riyaziye (matematik), Darulfnnda

ise corafya retmenlii yapmtr. Daha sonra eitli kademelerde memuriyet

hayatna devam eden Halil Hlid, 1302/1885 ylnda Tahran sefiriliine, sonrasnda

ise Adana, Beyrut ve Kastamonu valiliklerine tayin olmutur. 1314/1896 ylnda

Kayseride ikamet etmek zere emekli edilmi 192 ve 1316-7/1899 ylnda vefat

etmitir193.

Babas Ahmed Paa 1292/1875 tarihinde vefat ettiine gre, Mustafa zzet

en ge 1293/1876 senesinde domu olmaldr. 1302/1885 ylnda Tal-alat

adl eserini telif ettii dnldnde ise bu tarihten ok nce domu olmas

gerektii ortaya kar. Defl-Meslib adl eserini 1312/1894 ylnda telif eden

mellif, eer eserini kendisi bastrmsa 1325/1907-8 ylnda hayatta olmaldr.

188
Nawdaran Kurd, Mr Besir (Sleymaniye: Serdam, 2002), Emed Paa md.; W. Behn,
Bbn, Encyclopdia Iranica, New York, 1996.
189
Krd ve Krdistan nlleri, Halil Halit Bey md.
190
Sicill-i Osman, Ahmed Paa (Babanl).
191
Sicill-i Osman, Ahmed Paa (Babanl).
192
Sicill-i Osman Zeyli, Mehmed Zeki Pakaln (Ankara: TTK, 2008) Hlit Bey (Halil Halit Bey)
md.
193
Nawdaran Kurd, Xell Xald Paa md.
62
Ancak kesin olarak bildiimiz Mustafa zzetin 1293-1312/1875-1894 tarihleri

arasnda hayatta olduudur. Tal-alat adl eserini 1302/1885 ylnn yaz

aylarn geirdii bir kyde kaleme aldn belirten 194 mellifin hayat hakknda

bunlardan baka bir bilgiye ulalamamtr 195.

Mustafa zzetin hayat ve ailesi hakknda bu snrl bilgilerden baka,

Defl-Meslibde bir mnasebetle kendi ifadesinden, eserin telif edildii srete

hayatta olmayan air Kemal Paa ile eski bir dostluu olduunu anlyoruz (bk.

s.237). Sicill-i Osmnde 1312/1894ten nce vefat eden Keml isimli ahslar

arasnda, paa nvanl ve air olduu belirtilen Keml Ahmed Paa (1304/1887)

ile nazm ve nesirde yetenekli olduu belirtilen Keml smil Paa (1310/1892)dan

sz edilmektedir 196. Mustafa zzetin dostu olan kiinin, bu ikisinden biri olma

ihtimali varsa da eldeki snrl bilgilerle kesin bir ey sylemek mmkn deildir.

194
Mustafa zzet, Tal-alat vel-Muarreft fil-Esm vel-Lut (stanbul, 1302), 133.
195
Osmanl Arivlerinde Harbiye Nezreti Muhsebt dairesinde grevli Kol aas Mustafa zzetin
1298/1881 ylnda binbala terfi ettirilerek Beyrut ddisi Mdrlne tayin edildii ve
1301/1884 ylnda drdnc rtbeden nin- Osmn ile taltif edildii kaytlarna rastlanmaktadr
(Babakanlk Osmanl Arivi [BOA], rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 00839/7479; BOA. .DH.
00927/73503).
Yine sz konusu arivlerde nc Orduda grevli miralay (albay) Mustafa zzetin 1303/1885
ylnda mirlivla (tugeneral) terfi ettirilerek Yedinci Ordu Erkn- Harbiye Reisliine tayin
edildii ve 1306/1888 ylnda nc dereceden nin- Osmn verildii kaytldr (BOA. .DH.
00965/76263; BOA. .DH. 01099/86158).
Arivlerdeki dier bir kayt ise Erkn- Harbiye-i Ummiye dresi kinci ubesinde grevli Piyde
Binba Mustafa zzetin 1303/1886 ylnda yine ayn grevde kalmak zere kaymakamla (yarbay)
terfi ettirildiine dairdir (BOA. .DH. 00990/78156).
Yukardaki kaytlarda bahsedilen kiilerin kimlikleriyle ilgili ayrntl bilgi sz konusu evraklarda
yer almad iin eserin mellifi ile ayn kii olup olmadklar tespit edilemedi.
196
Sicill-i Osman, Keml Ahmed Paa ve Keml smail Paa md.
63
 Ulaabildiimiz kaynaklarda hayat hakknda ayrntl bilgi sahibi

olamadmz mellif
Tal-alat adl eserini aadaki beyitle

noktalamtr 197:

***
198

XIII.-XIV./XIX.-XX. asr airlerini konu edinen tezkirelerde adna

rastlanmamakla birlikte Defl-Meslibde yer alan iirlerinden yola karak

Mustafa zzetin airlik ynnn de olduunu syleyebiliriz. Bir divan tertip edip

etmediini bilmediimiz mellif, iirlerinde zzet mahlasn kullanmaktadr.

Defl-Meslibde li-muarririh ifadesinden Mustafa zzete ait olduu

anlalan iir rneklerinin numaralarn burada belirtmek, mellifin tantlmas

asndan faydal olacaktr.

Defl-Meslibin evriyazl metninde [CV] numaral bir gazeli ve

[CLXXXVII] numaral bir musammat bulunan mellif, [CVIII] numaral iki

beytin, yazm olduu bir kasideden, [h] numaral Trke-Farsa mlemma beytin

ise bir gazelinden alnt olduunu ifade etmektedir. Mellife ait dier bir mlemma

beyit ise [g] olup Arapa ve Farsa yazlmtr. [xlii] numaral Farsa bir iiri de

bulunan mellif, [XCII]de Nef (. 1044/1635)nin bir beytini, [XCIII]de ise

Arapa bir iiri tazmin etmitir.

Mustafa zzete ait olup metinde rnek olarak kullanlan dier Trke

iirlerin numaralar ise yledir: [VI], [VII], [XVI], [XVIII], [XXV], [XLI], [LI],

[LII], [LVI], [LVII], [LXI], [LXIII], [LXVI], [LXVII], [LXIX], [LXXVI],

197
Mustafa zzet, Tal-alat vel-Muarreft fil-Esm vel-Lut, 133.
198
phesiz eserlerimiz bize delalet eder, bizden sonra eserlere baknz.
64
[LXXVIII], [LXXIX], [XCVI], [CVI], [CVII], [CX], [CXIV], [CXV], [CXX],

[CXXIII], [CXXIV], [CXXV], [CXXVII], [CXXVIII], [CXXXI], [CXXXIX],

[CXL], [CXLI], [CXLIII], [CXLIV], [CLXIII], [CLXV], [CLXVIII], [CLXIX],

[CLXXV].

Mellif, metindeki madde balarna rnek olarak verdii baz Arapa ve

Farsa beyitleri manzum olarak Trkeye tercme etmitir. Bunlarn numaralar ise

yledir: [XX], [XXI], [XXII], [XXIII], [XXXII], [XL], [LIII], [LXIV], [XCIV],

[CXXII], [CXXXVI].

Bunlara ilaveten Defl-Meslibin Edeb tenkit teorileri ksmnn

sonunda, gayrresm mektuplarda metin arasnda yer verilmek zere eitli konulara

dair beyitler sralanmtr. Mellif, buradaki Trke beyitlerin bir ksmn Arapa ve

Farsadan tercme ettiini, bir ksmn ise kendisinin yazdn ifade etmitir (bk.

s.473).

Sz konusu iirler dnda Mustafa zzet, bir de edeb mnzara kaleme

alm ve eserindeki mufzala maddesine rnek olarak eklemitir (bk. s.294).

Mustafa zzet, yukarda bahsedilen iirleri ve mnzarasn ieren Defl-

Meslib f Edebi-ir vel-Ktibden baka Tal-alat

vel-Muarreft fil-

Esm vel-Lut adl bir eser daha telif etmitir.

Tashhl-Galatt vel-Muharreft fil-Esm vel-Lugt

Tashhl-Galatt vel-Muharreft fil-Esm vel-Lugt (

) isimli eser, 1302/1885 ylnda stanbulda Ebzziy Matbaasnda

baslmtr. 136 sayfadan ibaret olan eserin mellif kaydnda Mustafa zzet ismi

65
yer almaktadr. Mustafa zzet, eserinin mukaddimesinde -Defl-Meslibde olduu

gibi- insann hatasz olamayacandan bahisle

199 vecizesine yer vererek okuyuculardan, kendisini mazur

P198F P

tutmalarn istemitir. Bu ekilde bir benzerlik tek bana mellifin ayn olaca

neticesini vermekten uzak gibi grnmektedir. Bununla birlikte Defl-Meslibde

mim harfiyle ksaltlan ismin Sicill-i Osmandeki bilgilerle karlatrldnda

Mustafa olduu ortaya km, dolaysyla her iki eserin mellifinin Mustafa

zzet adn tad anlalmtr. laveten Defl-Meslib ve Tal-alat n

dil ve edebiyat sahasnda olup telif tarihlerinin birbirine yakn olmas, yukardaki

bilgilerle birletirildiinde her iki eserin ayn mellife ait olduu kanaatini

uyandrmtr.

Tal-alat , adndaki galatt ifadesinden de anlalaca zere bir

galat szldr. Bata Arapa ve Farsa olmak zere dier dillerden Trkeye

geen, biim ve anlam deiikliine urayarak kullanlan kelimelere galat ad

verilmitir. Sz konusu kelimeler hakknda szlkler hazrlanm ve bu kelimelerin

yazm, anlam, ses ve yap zelliklerine dair geirdii deiiklikler incelenmitir 200.

Eserin mukaddimesinde galat szlklerine dair literatr bilgisi veren mellif,

en son Srr Paa (. 1313/1895) tarafndan kaleme alnan galat szlnn,

yalnzca Trkedeki Arapa ve Farsa asll kelimeleri inceledii iin yetersiz

olduunu ifade ederek, Trkede aatayca, Yunanca, Latince, Franszca,

199
Kim iki kelime arasn telif eder veya bir iki beyit nazm ederse, dudaklarn (tenkit) oklarna hedef
olur.
200
Mustafa Kaalin, Galat, DA (stanbul: SAM, 1996).
66
talyanca, Ermenice kelimelerin bulunduunu, kendisinin eserine bunlar da dhil

ettiini belirtir 201.

Mellif, eserindeki galatlarn iki tr olduunu, bunlardan bir ksmnn

yaygnl sebebiyle dorusundan daha fasih olup dzeltilmelerinin imknszln

belirtir. Dier tr ise yaygnlamam galatlardr. Mellife gre bunlarn galat

kulaa ho geliyorsa galat, fasihi kulaa ho geliyorsa fasihi kullanlmaldr.

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib

Mustafa zzet, edeb ilimlere dair Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib

( ) adl eserini, ketebe kaydna gre, 1312 yl Rebiylhir

(Ekim 1894) aynn sonunda tamamlamtr. Basm on yl sonra 1325/1907-8

ylnda stanbulda Ticaret Odas Gazetesi Matbaasnda gerekleen eser 544

sayfadr.

Mellif, ifde-i mahssasnda Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib

adl eserini, muteber kitaplarn izinden yryerek kaleme aldn ifade etmitir (bk.

s.104). Eserin mahiyeti ve ierii hakknda incelemelere gemeden nce mellifin

Defl-Meslibi yazarken istifade ettii kaynaklar tantmak, eserin

deerlendirilmesi ve Osmanl limlerince itibar edilen edebiyat eserlerinin tespiti

noktasnda nemli olacaktr. Defl-Meslibin kaynaklarnn aada tantlacak

eserlerle snrl olmad kuvvetle muhtemel olmakla birlikte, mellifin bunlarn bir

dkmn sunmam olmas, eser iin tam bir kaynaka tespitini gletirmitir.

201
Mustafa zzet, Tal-alat vel-Muarreft fil-Esm vel-Lut, 4.
67
Defl-Meslibin Balca Kaynaklar

Mustafa zzetin Defl-Meslibi hazrlarken balca drt kaynaktan

istifade ettii tespit edilmitir. Bunlar bn Hicce (. 837/1434)nin iznetl-Edeb

ve-yetl-Ereb, Abdnnfi ffet (. 1308/1891)in Teftzn (. 792/1390)den

tercme ettii en-Nefl-Muavvel f Tercemetit-Tel vel-Muavvel, Ziyeddin

bnl-Esr (. 637/1239)in el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir, Mahmud-

Gvn (. 886/1481)n Menirl-n ve Seyyid erif Crcn (. 816/1413)nin

adl eserleridir.
et-Tarft

Mellif, Hiznetl-Edeb, Mesels-Sir ve Menirl-ndan yapt

alntlarda yer yer kaynak belirtmekle beraber (bk. s.182, s.354, s.331, s.427, s.456,

s.388), Defl-Meslibi bu eserlere istinaden kaleme aldn belirten bir ifadede

bulunmamaktadr. Bunlar dnda metinde geen eser adlarnn ou, Mustafa

zzetin dorudan istifade ettii kaynaklar olmayp, kaynak olarak kulland

eserlerde yer alan atflardr.

Defl-Meslibin yukarda sz edilen kaynaklarndan ilk olduka

ayrntl olmakla birlikte mellifin bunlardan istifadesi ihtisar 202 mhiyetinde

olmutur. Maddelerin tanm cmleleri, ahit gsterilen ayet ve hadislerin hemen

tamam, rnek gsterilen Arapa beyitlerin ise bir iki tanesi aktarlm; deinilen

ihtilafl konular, tartmalar, dorudan tanma tesir etmeyen ayrnt bilgiler, baz alt

balklar Defl-Meslibe nadiren dhil edilmitir.

202
Ksaltma, anlama zarar vermeden aklama ve ayrntlar kararak maksad daha ksa ifde
etme. (Kubbealt Lugat, 4. bs., htisar md.).
68
 Menirl-n ise zaten muhtasar bir eser olmakla, mellifin bundan

istifadesi setii ksmlar hemen hemen tercme etmek suretiyle gereklemitir.

tan setii maddelerin

Mustafa zzet, bir terim szl olan et-Tarrft

aklamalarn ise bazen tamamen bazen ksmen tercme etmi ve gerekli grd

yerlerde bu aklamalara ilavelerde bulunmutur.

Hiznetl-Edeb ve Nefl-Muavvel adl eserler, Defl-Meslibin

Belgat olarak adlandrdmz ksmna kaynaklk etmilerdir. Ayrca mellifin,

yine ayn ksmda yer alan reddl-acz ales-sadr maddesinin yazmnda

Envrr-Reb f Envil-Bed adl eserden istifade ettii tespit edilmitir (bk.

s.159) 203.

Menirl-n ve Mesels-Sir adl eserler ise, Edeb Tenkit Teorileri

olarak adlandrdmz ksma kaynak tekil etmilerdir. Ayrca Menirl-nnn

mukaddimesi, Defl-Meslibin Mukaddime olarak adlandrdmz ksmnn da

esasn oluturmaktadr.

Defl-Meslib, sz konusu eserlerle karlatrld zaman, bu eserlerle

birok paralel cmle ve ifade ierdii grlmektedir. Bununla birlikte mellifin

alnt yaparken tasarruflarda bulunduu da ifade edilmelidir. Bu tasarruflar sec

maddesinde olduu gibi (bk. dp.296) tanmlarda deiiklik yapmak suretiyle

gerekleebilmitir. Mellif, bazen medh marznda hicv maddesinde ve

kaziyeler ksmnda olduu gibi (bk. s.81) baka bir kaynaktan yahut kendisinden

203
bn Masma ait bu eser Hz. Muhammed iin yazd ve iinde 155 bedi sanatn getii 149
beyitlik bediyye tarzndaki kasidesinin erhidir. Eser 12.000 beyte varan iir rneklerinin yan sra
birok edeb para, tarih hadise ve fkh meseleyi de ihtiva etmektedir. (Mustafa z, bn Masm,
DA, stanbul: SAM, 1999).
69
konuya ilavelerde bulunmu, bazen ise kavll-mcebde olduu gibi konu

anlatm ve rnekleri ayr eserlerden semitir 204.

Yukarda bahsedilen ilm eserler hricinde Mustafa zzet, belgat konularn

aklarken rnek olarak verdii ksa hikye ve anekdotlarda urerl-aiil-

Va ve-Urern-Neiil-Fa 205 ile Vefeytl-Ayn ve-Enb Ebniz-

Zamn206 adl eserlerden istifade etmitir.

Hiznetl-Edeb ve-Gyetl-Ereb

bn Hicce (. 837/1434)nin Safiyyddin el-Hill (. 749/1348) ile zzeddin

el-Mevsl (. 789/1387)nin bediyelerine nazire olarak yazd bediyesinin, yine

kendisi tarafndan kaleme alnan erhidir. Eser 147 bed sanat ieren 142 beyitlik

bir kasdedir 207. Mustafa zzet, lm-i bed bal altnda Hiznetl-Edebe

deinmi ve fenn-i bednin bu eserle 150 tre ulatn vurgulamtr (bk. s.141).

Klsik Arap Edebiyatnda bir tr olan bediyeler, Hz. Muhammedin

medhini konu edinen ve her beytinde en az bir bed sanat ieren kasdelerdir.

Ekseriyetle aruz vezninin basit bahriyle yazlan bediyelerin rev harfi de genelde

204
Mellif kavll-mceb maddesinde konu anlatmn Nefl-Muavvelden alm, rnek beyti
ise Hiznetl-Edebdeki ekliyle tashih etmitir.
205
Cemleddin el-Vatvat (. 718/1318)a ait olan eser, iyi ve kt davranlardan bahseden bir ahlk
kitabdr. Sosyal, siyasi ve edeb konularda dnemine ait eitli bilgilerin yer ald urerl-
ai, slm medeniyet tarihine k tutmas bakmndan nemli bir eserdir (Azmi Yksel,
Cemleddin el-Vatvt, DA, stanbul: SAM, 1993).
206
bn Hallikn (. 681/1282)a ait olan eser slmn balangcndan VII./XIII. asra kadar yaayan
800den fazla lim, mutasavvf ve sanatnn biyografisini iermektedir. Bu kiilerin lm tarihleri,
hayat hikyeleri ve eserlerinin yan sra yaadklar blge ve dnemlerin gelenekleri ve sosyal
yapsndan bahseden eser; tarih, edebiyat, dil ve sosyoloji alanlarnda nemli bir kaynak
niteliindedir (Abdlkerim zaydn, bn Hallikn, A, stanbul: SAM, 2012).

207
Nasuhi nal Karaarslan, bn Hicce, DA (stanbul: SAM, 1999).
70
esreli mmdir 208. Klsik Fars ve Trk edebiyatlarnda kasde-i masna ad verilen

bu tr iirler Klsik Arap Edebiyatnda olduu gibi yalnz Hz. Muhammedin

medhiyle ve yukarda sz edilen ekil zellikleriyle snrlandrlmamtr209.

Mellifi tarafndan Takdm Eb Bek ( ) ad verilen eser, zengin

muhtevas gz nne alnarak Eb1-Vef Nasr el-Hrn (. 1291/1874) ve brahim

Abdlgaffr gibi nairleri tarafndan Hiznet1-Edeb ve-Gyetl-Ereb (

) olarak adlandrlmtr. bn Hicce, 825/1423 ylnda tamamlad eserinin

telif srecinde pek ok kaynaa bavurmutur 210. P209F P

Mellif, kasidesinin her bir beytinde kulland bed trn yetlerin,

hadislerin ahitliiyle ok sayda beyti de rnek vererek aklamtr. Bylelikle

kendisi de bir edip ve air olan mellif, dier edebiyat kkenli belgatilerin

konular bol rnekle aklama detine uymutur211. Gerek mellifin ediplik

merebinden gerekse eserin bir bediye erhi olarak kurgulanmasndan tr eserde

man, beyn ve bed eklinde bir tasnif yaplmad grlmektedir.

bn Hiccenin, bed trlerini ele alrken ilgili terimlerin kimler tarafndan,

hangi anlamlarda kullanld veya bir konunun farkl adlandrmalar gibi hususlara

iaret ederek, yer yer farkl grleri tartp kendi fikirlerini beyan etmesi eserinin

nemini artrmaktadr.

208
Cneyt Eren, Peygamberimize Adanm Manzumeler Bediiyyat (stanbul: Stun, 2005), 23.
209
Sadettin Eri, Edebiyatta Bediyyeler ve Bir Kasde-i Masna ncelemesi, Bilig 65 (2013).
210
Karaarslan, bn Hicce.
211
bk. Ediplerin ekol
71
 Hiznetl-Edeb adl eserin, bu teze konu olan Defl-Meslib hricinde

Trke belgate dair eserlerden Mecmil-Edebin de kaynaklar arasnda yer

aldn ifade etmek gerekir 212.

en-Nefl-Muavvel f Tercemetil-Telhs vel-Mutavvel

Defl-Meslib mellifinin yararland bir dier kaynak ise Ramazanzde

Abdnnfi ffet Efendi (. 1308/1891)nin en-Nefl-Muavvel f Tercemetit-

Telhs vel-Mutavvel ( ) adl eseridir. Sz konusu eser,

Teftzn (. 792/1390)nin uzun yllar Osmanl medreselerinde ders kitab olarak

okutulan ve belgat alannn klsiklerinden kabul edilen, el-Muavvel isimli eserinin

tercmesidir 213. Teftzn ise eserini, Sekkk (. 626/1229)nin Miftul-

P21F P

Ulmunun, Hatb el-Kazvn (. 739/1338) tarafndan yaplm ihtisr

durumundaki Telhsl-Miftha erh olarak kaleme almtr214.

P213F P Nefl-

Muavvelde ise nce Telhsl-Mifth metninin Arapa asl ve Trke tercmesi,

ardndan ise bunun erhi durumunda olan Mutavvelin ilgili ksmnn Trke

tercmesi yer almtr. Abdnnf ffet klsik tercme anlayna uygun olarak

tercme ettii metne yer yer aklayc ifadeler de ilave etmitir. Eserin tam bir

tercme mi olduu yoksa Mutavvelden ayrlan taraflarnn bulunup bulunmad

konusu ise eser hakknda ayrntl bir incelemeyi gerektirmektedir.

212
Halit Gne, Mehmet Rifat Mecmil-Edeb Birinci Cilt (nceleme-Metin), (Yksek Lisans
Tezi, Trakya niversitesi, 2009), 150.
213
Modern ncesi dnemde mtercimlerin, tercme ettikleri metinde okuyucunun anlamakta glk
ekeceini dndkleri baz ibare ve ifadeleri ayrca akladklarn hatrlamakta fayda var.
Abdnnfi Efendinin tercmesini de bu dorultuda dnmek gerekir.
214
Sz konusu eserler iin bk. Klsik belgat ekol.
72
 Klsik belgat ekolnn baat eserlerinden olan Mutavvelin tercmesinde

de tabi olarak sz konusu ekoln usl ve yntemi hkimdir. Eserde ncelikle

feshat ve belgat kavramlar aklanm; man, beyn ve bed ilimleri

tanmlandktan sonra srasyla bu ilimlere ait konulara yer verilmitir. Eserin

htimesinde sirkat ve trleri ele alndktan sonra, fasl bal altnda hsn-i

ibtid, tahalls, intih ve bunlarla ilgili dier hususlar aklanmtr.

Tanmlara ayet ve hadislerden ahitler gsterilmi, iir rnekleri verilmi ve

bunlarn aklamalar yaplmtr. Nefl-Muavvelde Trkenin belgatini

kaleme almak gibi bir gaye olmamasna karlk, konularn anlalmasna katk

salamak amacyla snrl sayda Trke beyit ve ibareler de tercmenin yan sra

ilave edilmitir.

Menzirl-n

Hce-i Cihn olarak da bilinen Mahmd- Gvn (. 886/1481), Menirl-

n ( ) adl ilm-i inya dair kaleme ald eserini bir mukaddime, iki

makale ve bir hatime eklinde dzenlemitir.

Eserin mukaddimesi in ilminin tanm, kelm ve taksmi, belgat ve

feshat, hakikat ve mecaz, tebih ve rknleri, istire ve ksmlar, kinaye, arz,

telvh, remz ve iret olmak zere sekiz fasldan olumutur.

Genel olarak kelamn niteliklerinin ele alnd ilk makle, mellife

manzar ad verilen drt blme ayrlmtr. Bu blmlerde srasyla, in ehline

gre kelmn ksmlar, in ehlince tercih edilmesi gereken kelimenin artlar,

beenilen manzum veya mensur szn artlar, mnlerin mahiyeti, ksmlar ve

mnlik iin gereken artlar ele alnmtr.

73
 Mahmd- Gvn, eserinin ikinci maklesini ise yazmann ksmlar,

rknleri ve artlarna ayrmtr. Bu makaleyi de be manzara ayran mellif her

blmde ele ald konular srasyla yledir: Yazmann ksmlar ve bu ksmlara

dair rknler, menr, ferman, fetih-nme, tebrik, taziye, misl, arza ve rukann

nitelikleri, mektubun nitelikleri ve rknlerinde hazif, takdim, tehir.

Menirl-nnn htime blmn ise yazm kurallarna ayran mellif,

vakf, hemzenin imls, vasl, ziyde, nakz, ibdl ve asl harflerin tespiti ile ilgili

kurallardan sz etmitir.

Eserde ele alnan konularla ilgili Arapa tanmlar verildikten sonra, bu

ibareler Farsaya evrilmi ve daha sonra konunun ayrntlar ele alnmtr.

Trkiyenin eitli ehirlerindeki yazma eser ktphanelerinde nshalar

bulunan eserin 215 Bb- l karsnda 57 numaral matbaada tarihsiz bir basksnn

yapld 216 ve Defl-Meslibin yan sra, Trk dilinde ilm-i inya dair ilk eser

olan Miftul-Bela ve-Mbul-Feaya ve Manastrl Mehmed Rifatin

Mecmil-Edebine kaynaklk etmi olduu 217 dnlrse, Trk edebiyat

asndan deeri belirginleecektir.

el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir

Ziyeddn bnl-Esr (. 637/1239) tarafndan kaleme alnan el-Mesels-

Sir f Edebil-Ktib ve-ir () , klsik edeb tenkidi

215
bk. www.yazmalar.gov.tr.
216
Mahmd- Gvn, Menirl-n, 152.
217
Summak, Mifthul-Belga ve Misbhul-Fesha -Transkripsiyonlu Metin-, VI; Gne,
Mehmet Rifat Mecmil-Edeb Birinci Cilt (nceleme-Metin), 151.
74
kendine zg yntemi ve objektif ltleri olan bir disiplin konumuna yaklatran

nemli eserlerden birisidir 218.

Ktip elebinin ifadesiyle kitbetle ilgili zikredilmedik bir husus

brakmayan 219 eser bir mukaddime ve iki makleden olumaktadr.

Mukaddimenin on fasl unlardr: Beyn ilminin konusu, beyn ilminin

gerekleri, mnlar zerine hkm verme, mnlar arasnda tercihte bulunma,

cevmil-kelim, mminin yitirdii hikmet, hakikat ve mecaz, feshat ve belgat,

kitbetin rknleri, kitbet renmenin yntemi.

Lafz sanatlarna dair olan ilk makle ise iki ksmdr. lk ksm mfret lafzn

seimiyle; ikinci ksm ise lafzlarn terkibiyle ilgili olup, lafz sanatlar (sec, tecnis,

tars, lzmu-m-l-yelzem, mvzene, sgalarn ihtilaf ve ittifak, lafz muzala,

kelmda tenfr) bu balk altnda ele alnmtr.

Mn sanatlarnn ele alnd ikinci maklede ise otuz adet edeb sanattan

sz edilmektedir. Bunlar: istire, tebih, tecrid, iltift, takdim ve tehir, atf harfleri,

isim ve fiil cmleleriyle hitap arasndaki farklar, bir kelimenin lafzlarnda meydana

gelen artn kelimenin mnsn pekitirmesi, zhir akis, istidrc, cz, itnab, tekrir,

itiraz, kinaye ve tavz, manev mugalatalar, lugazlar, mebdi ve iftith, tehalls ve

iktidb, mnlar aras tenasp, iktisat-tefrit-ifrat, itikak, tazmin, irsd, tevih,

sirkat.

Daha mellifi hayattayken olduka ilgi gren eser, bizzat bnl-Esr

tarafndan Musul ve Badatta ders kitab olarak okutulmutur220. Trke eserlerden

218
Er, Tenkit, Arap Edebiyat.
219
Ktib elebi, Kef-nn (Badat: Maktaba al-Muthanna, 1941), 1586.
75
ise tezimize konu olan Defl-Meslibin yan sra stanbullu Sleyman Paa (.

1308/1890)nn Mebnil-n, Diyarbakrl Sad Paa (. 1309/1891)nn

Mznl-Edeb , Manastrl Mehmed Rifat (. 1325/1907)in Mecmil-Edeb adl

eserlerine 221 de kaynaklk ettii bilinmektedir.

et-Tarft

Seyyid erif Crcn (. 816/1413)nin, talebelere kolaylk sunmak amacyla

kaleme aldn belirttii et-Tarft (), slm ilimlere dair ilk terim

szldr.

Tefsir, hadis, fkh, kelm, tasavvuf, dil, edebiyat, felsefe, mantk, matematik,

astronomi, tp gibi disiplinlere dair nemli terimlere yer verilen eserdeki maddelerin

tanmlarnda, dil bilimlerinde Sbeveyhi (. 180/796), Kis (. 189/805), Ferr (.

207/822); fkhta Eb Hanfe (. 150/767), Eb Ysuf (. 182/798) ve mam fi

(. 204/820); tasavvufta bnl-Arab (. 638/1240), Eb Tlib el-Mekk (.

386/996) ve Kueyr (. 465/1072) gibi limlerin eserlerinden faydalanld

bilinmektedir 222.

Defl-Meslibe Dair ncelemeler

Mellif, n sz mahiyetindeki ifde-i mahssa blmnde eski ulemnn

edeb ilimlere dair birok eser kaleme aldn, Trkede de sz konusu eserlerin

izgisinde pek ok telift bulunmakla beraber, bunlarn ders kitab mahiyetinde

220
smail Durmu, bnl-Esr DA (stanbul: SAM, 2000).
221
smet anl, giri, Telhis Tercmesi (Ankara: rn, 2010), 33; Saliha Aydoan, inceleme,
Mznl-Edeb, mlf. Diyrbakrl Said Paa (stanbul: Kitabevi, 2009), xxviii; Gne, Mehmet
Rifat Mecmil-Edeb Birinci Cilt (nceleme-Metin), 150.
222
Eser hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. Sadrettin Gm, et-Tarft, DA (stanbul: SAM,
2011).
76
olup, Arapa eserlerdeki birikimi Trkeye aktarmakta yetersiz kaldklarn ifade

eder. Mustafa zzet, bu noktadan hareketle Defl-Meslib f Edebi-ir vel-

Ktibi, lisndan mrekkep ve olduka genilik kazanm bir edebiyat olan

Trkeye lyk ayrntl bir edebiyat eseri olarak kaleme almtr. Kendisi de

eserinin telifinde eski ulemy takip eden mellifin, yararland kaynaklardan tespit

edebildiklerimiz yukarda ksaca tantlmt.

Mustafa zzet, eserinde mhiyyet-i edeb balnda edeb kelimesini

etimolojik tahlilden sonra nefs ve kesb olmak zere ikiye ayrmtr. Nefs edebi

gzel ahlk olarak; kesb edebi ise nahiv, lugat, nazm- ir, in-i nesr ve bunlarla

ilgili ilim ve fenler olarak tanmlanmtr.

Defl-Meslib kapsaml bir belagat eseri olmasnn yan sra klsik

edebiyatn tenkit teorileri olarak nitelenebilecek in, nakd-i ir ve arz

disiplinlerini de ihtiva etmektedir. Mellif, eserinde bu ynde tasnif yapmamakla

beraber sz konusu disiplinlerin konular, Defl-Meslibin muhtevasyla

karlatrldnda bu durum belirginlemektedir. Buna ilaveten mellifin,

kaynakasnda yer alan eserlerin mahiyeti de bu tespiti kuvvetlendirmektedir.

Eserin evriyazs hazrlanrken metne mmkn olduunca keli parantezler iinde

balklar ilave edilerek, eserde yer alan sz konusu farkl disiplinlerin konularnn

ayrtrlmasna gayret edilmitir.

Mellif, maddelerin ileniinde Arapa edeb ilimlere dair eserlerdeki usl

benimsemitir. Buna gre maddenin ilk nce tanm yapldktan sonra Kurn-

Kerm ayetleri ve Hz. Muhammedin hadislerinden ahitler gsterilmi, daha sonra

Arapa iir rnekleri verilmitir. Mustafa zzetin gayesi lisandan mrekkep olan

77
Trkeye lyk bir eser telifi olduundan, Arapa iirlerden sonra sz konusu

maddeye Farsa ve Trke iir rnekleri de eklemitir. En ok rnek 287 iirle

Arapadan verilmitir. Arapa iirlerle birlikte 208 Trke, 114 Farsa, 9

mlemma olmak zere eserde toplam 618 iir rnei yer almtr. rnek iirlerin

ou bir beyit olmakla beraber bazen tek msra bazen birden fazla beyit de

olabilmitir.

Arapa rnek iirler, edeb ilimler alannda yaplan Arapa birok almann

birikimi durumundadr. Defl-Meslibde yer alan Arapa iirleri bata mellifin

kaynaklar olmak zere Arapa edeb ilimlere dair eserlerde bulmak mmkndr.

Bu durum birok eserde tekrara yol amtr. Ancak, verilen rnekler birok edip ve

belgatinin eleinden gemi olduundan, bu rneklerin madde tanmlaryla

elime tehlikesi, hatalar ve yanl anlalma ihtimalleri olduka azalmtr. Tabi

bu yntemin dk bir ihtimal olmakla beraber, bir yanln silsile hlinde devam

etmesine de yol aabilecei gz ard edilmemelidir.

Trke rnek iirlere gelince, 57 tanesi yani toplamnn drtte birinden

fazlas, Mustafa zzetin kendi iirleridir. Mellif, bunlardan 11ini Arapa ve

Farsa rnek beyitlerden tercme etmitir. Dier Trke rnekler ise, mellifin

kudem ve evst olarak adlandrd (bk. s.420), kendinden nceki dnem

airlerine ait iirlerle mteahhirn olarak adlandrd (bk. s.420) muasr airlere

ait iirlerdir. Mellifin bu iirlerin seiminde Trke hibir belgat eserine mracaat

etmediine dair iddiada bulunmak zor olsa da kendi iirlerini ve muasr airlerin

iirlerini rnek olarak vermesi, sz konusu rnekleri kendi belirledii izlenimini

vermektedir.

78
 Yukarda sz edilen 114 Farsa iirin ise biri Mustafa zzete ait bir beyittir.

Dier beyitlerden birka, Farsa nakd-i iir eserlerindeki rneklerle kesimekle

beraber, mellifin Kn-i rz (. 1270/1854) gibi muasr bir airden de sklkla

rnekler gstermesi Mustafa zzetin bu beyitlerin de en azndan bir ksmn

kendisinin setii intibn uyandrmaktadr.

Eserde yer yer ilgili sanatn tanmyla, rnek gsterilen Trke ve Farsa

beytin uyumad grlmtr. Bu uyumazlklar, belgatin Trkeye

uyarlanmasndan kaynaklanan sorunlar diye nitelemektense belki de ilk defa bir

sanata rnek olduu ifade edilen sz konusu beytin, henz baka edip ve

belgatilerin tenkidinden gememi olmasna balamak daha yerinde olacaktr.

Tarafmzdan uyumazlk olduu dnlen rnek beyitlerle ilgili grler

dipnotlarda ifade edilmeye allmtr.

Defl-Meslibin dikkat eken bir zellii de ele alnan madde balarna

rnek olarak verilen anekdot ve fkralardr. Hiznetl-Edebin yan sra urerl-

aiil-Va ve-Urern-Neiil-Fa ile Vefeytl-Ayn ve-Enb

Ebniz-Zamndan alnan, bazen Abbs halife ve emirlerinin, bazen Arap

airlerinin hayatlarndan ksa kesitler hlinde okuyucunun karsna kan bu rnek

fkralar, ilgili konunun anlalmasnn yan sra, aklda kalclnn salanmas ve

edebiyat tarihine dair bilgiler iermesi bakmndan dikkate deer bir slp zellii

olarak karmza kmaktadr.

Metinde yer yer bask hatas olduunu tahmin ettiimiz baz cmle

dklkleri ve tanmlarda eksiklikler grlmektedir. Bunlar, mellifin istifade

ettii kaynaklara mracaatla olabildiince dzeltilip dipnotlarda belirtilmeye

79
allmtr. Eserin tek bir basks olduundan ve herhangi bir yazma nshas tespit

edilemediinden bakaca bir metin tenkidi imkn bulunamamtr.

Defl-Meslibin, mellifi tarafndan herhangi bir blmlendirmeye tabi

tutulmam olmasna karlk, eserin muhtevasnn belirginlemesi ve eserden

istifadenin kolaylamas iin, metni eitli balklar altnda blmlendirdiimizi

yukarda ifade etmitik. Eser hakknda daha ayrntl bir incelemenin sz konusu

balklara gre gerekleecei dncesiyle Mukaddime, Belgat, Edeb

Tenkit Teorileri ve Lugate blmlerine ait deerlendirmeler aada

sunulmutur.

Mukaddime ksm

Bu blmde ele alnan konular, Defl-Meslibin ana gvdesini oluturan

belgat ve tenkidin asl konularna dhil deildir. Mellifin edeb ilimlerine bir giri

mahiyetinde bu konulara deinmi olabilecei dncesinden hareketle bu ksmn

Mukaddime eklinde isimlendirilmesi uygun grld. Bununla beraber Mustafa

zzetin, eserine kaziye trleri ve tanmlaryla balang yapmasnn sebebini ifade

etmediini de belirtmek gerekir.

Mellifin eserini Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib eklinde

adlandrmasndan yola klrsa; bu eserle ir ve ktiplerin ayplanmalarna sebep

olacak kusurlarnn giderilmesini hedefledii sonucuna ulaabilir.

Tezin Giri blmnn banda ilimler tasnifinden bahsedilirken, zihin,

lafz, yaz ve hrite olmak zere drt varlk mertebesi bulunduu ve bunlardan her

birinin dierine delalet ettiinden sz edilmiti. Zihn varlklarn lafz varlklara

dellet etmesi sebebiyle, lafzn muhkem olabilmesi iin dellet ettii zihin

80
dnyasnn karmaadan uzak olmas ve dolaysyla lafzn doru olmas iin ilk nce

zihnin doru dnmesi gereklidir. Zihindeki mnlar muhkem olmadktan sonra

sylenen szn de bir deeri kalmamaktadr. nsan zekasnn kaziyeler vastasyla

dnp yeni bilgiler elde ettii dnlecek olursa, mellifin sz konusu tercihi

anlamlandrlabilir.

Ayrca Mukaddime olarak adlandrdmz blm, Mahmd- Gvn (.

886/1481)n ilm-i iny konu edinen Menirl-n adl eserinin mukaddimesi

ile karlatrldnda, Mustafa zzetin bu blm sz konusu eserden istifadeyle

kaleme ald grlmektedir.

Mahmd- Gvn, eserinin banda in ilminin Kendisiyle, hutbe ve

risle 223 trndeki mensr terkiplerin bu trlere ait olmalar bakmndan mahsin ve

ayplarnn bilindii ilimdir224 eklinde tanmn verdikten sonra tanmdaki

kelimeleri tek tek aklama yoluna gitmitir. Hutbenin de yakn, makbl ve

maznn mukaddimelerden meydana geldiini ifade ederek bunlarn tanmlarna yer

vermitir. Defl-Meslib mellifi ise hutbenin tanmnda yer alan bu mukaddime

trlerine dier mukaddime trlerini de ilveyle eserine balamtr.

Mustafa zzetin eserinde yer verdii bu kavramlar esasen, sr mantk

olarak da isimlendirilen klsik mantk ilminin konular arasndadr. Mantk,

kurallarna uyduunda insan, dnrken hata yapmaktan koruyan bir

223
Mellifin risaleyle kasdettii hutbe ve ilm eserler dnda kalan tm mensur mahsullerdir. bk.
Mahmd- Gvn, Menirl-n, 9.
224



(Mahmd- Gvn, Menirl-n, 7).
81
ilim/fen/sanat olarak tanmlanmtr225. nsan bu kideleri ileterek, zihninde mevcut

kavram ve hkmlerden yeni kavram ve hkmlere ulaabilir226.

Hkm ieren cmlelere mantkta kaziye ad verilir 227. Dilbilgisi

terminolojisine gre haber kipinde olan cmlelere, -Bu kitabn yazar Mustafa

zzettir cmlesindeki gibi- dorulanabilir yahut yanllanabilir bir hkm

iermelerinden dolay bu ad verilmitir. erdii birden fazla kaziyenin kabul

edilmesi durumunda dier bir kaziyenin kabln gerekli klan kelma ise kyas

denir 228. Bu kitabn yazar Mustafa zzettir. ve Mustafa zzet bir Osmanl

mellifidir. kaziyelerinden Bu kitabn yazar bir Osmanl mellifidir neticesini

karrz. Bu durumda neticeye ulamak iin kullanlan ilk iki kaziye de

mukaddime adn alr 229.

Klsik Mantkta kyas, sureti (ekil) itibariyle snflandrlmasnn yan

sra maddesi itibariyle de snflandrlr 230. Yukarda bahsedilen mukaddimeler

kyasn maddesini oluturur. Bunlara gre kyas be ksmdr: burhn, cedel, hitbet,

iir, muglata. Bu beine snt- hamse yani be sanat ad verilir 231. Kyaslar,

kendilerinden yola karak bu be sanata taksim ettiimiz mukaddime trleri ise,

Mustafa zzetin ifadesiyle yakniyyt, makblt, zanniyyt, muhayyelt,

vehmiyyt, mehrt ve msellemttr (bk. s.107). laveten, yakniyyt ise alt

225
brahim Emirolu, Klsik Manta Giri (Ankara: Elis, 2012), 12; Alp, giri, Mantk, 1.
226
Alp, giri, Mantk, 7.
227
Mantk Terimleri Szl, Kazyye md.
228
Mantk Terimleri Szl, Kyas md.
229
Mantk Terimleri Szl, Kazyye md.
230
Kara Mahmud Efendi, Muni-ullb er Metni sc, haz. Mahmud Ramazan el-Bt (am:
Dar al-Fikr, 2003), 87; Esrddin el-Ebher ve Talha Hakan Alp, sagoci Tercmesi, Mantk, haz.
Talha Hakan Alp (stanbul: Yasin, 2010), 68- 69.
231
el-Ebher ve Alp, sagoci Tercmesi, 69.
82
ksmdr: evveliyyt, ftriyyt, mehdt, mcerrebt, hadsiyyt ve mtevtirt (bk.

s.105).

Muhayyel kaziyelerle ile kyas yapld zaman bir tesir dourur. Bu tesir

hayaldir ve bylece iir sanat ortaya km olur. Zann veya makbl

kaziyelerle kyas yapldnda, bu zann bir tasdik dourur. Bu da hitbet

sanat olarak adlandrlr. Kyas yakn kaziyelerle kurulduunda kesin bilgi ile

tasdk edilir ki buna burhn sanat ad verilir. Kyas, mehr ve msellem

kaziyelerle yaplnca ortaya kan bilgiyi halkn geneli veya muhatap tasdik eder.

Buna cedel sanat denir. Vehm kaziyelerle yaplan kyasa ise muglata ad

verilir 232. Bylece iir ifadelerinin, yahut temil edersek, edeb ifadelerin dier

ifadeler iindeki yeri belirginlemi olur.

Mustafa zzet, eserine kaziye trleriyle baladktan sonra kelime mefhumunu

ve ksmlarn ele almtr. Belgat ilimlerinden man, kelmn/cmlenin 233

sylenildii balama uygun bir ekilde kurulmasn inceler. Mellif, bundan sonra

ele alaca kelm anlamann, kelimeyi anlamaya bal olduundan hareketle

sz konusu konular kaleme almtr.

Kelimenin Mefhmu ile Aksm olarak balklandrdmz bu blmde,

kelime mefhumunun tanmn verildikten sonra tanmda geen lafz, vaz,

mfret gibi terimler aklanm; kelime mnya delaleti bakmndan ksmlara

ayrlm ve bu ksmlara dair aklamalara yer verilmitir. Bu blmde bahsedilen

terimler, slm ilim geleneinde vaz ilminin konusunu oluturmaktadr. Vaz

232
Mevsatu Kefi Iltil-Fnn vel-Ulm, Tehnev (Beyrut: Maktabah Lubnan Nashirun,
1996), e-ntl-ams md.
233
Kelmn bu anlam iin 253 nolu dipnotta aklama yaplmtr.
83
terimi, lafzlarn belirli bir mnya dellet etmek zere ortaya konulmasn ifade

ederken; vaz ilminde lafz-mn ilikisi incelenir 234. Gelenek ierisinde bu ilim

dalna ait konular Defl-Meslib gibi edeb ilimlere dair eserlerin yan sra mantk

ve fkh uslyle ilgili telfatta da ele alnmtr 235. Ayrca Mustafa zzetin vaz

konularn ieren sz konusu blmde Menirl-nnn mukaddimesinin ikinci

fasln kaynak aldn ifade etmek gerekir.

Belgat ksm

Mustafa zzet, belgat eklinde adlandrdmz Defl-Meslibin en

hacimli ksmn kaleme alrken balca Hiznetl-Edeb ve Nefl-Muavvel adl

eserlerden istifade etmitir. Sz konusu eserler belgat alannda yazlm olmakla

beraber ilki ediplerin ekolne dhil edilebilecek veya nakd-i iir kapsamnda

deerlendirilebilecek bir eserken ikincisi klsik belgat ekolnn en baat

eserlerinden biri olan Mutavvelin Trke tercmesidir.

Mellifin slup ve mahiyete birbirlerinden farkl kaynaklar tercihi

neticesinde eser ifde-i mahssada belirttii gibi hayli tafslt cmi bir eser

olmu ve bylece okuyucuya Trke belgat kitaplarnda bulunmayan birok madde

ban ieren zengin bir muhteva sunmutur. Fakat yine eserde grlen baz

olumsuzluk ve tutarszlklarn da yine bu kaynaka tercihinin neticesi olduu ileri

srlebilir. Bunlardan en barizi Mustafa zzetin, ediplerin ekolnn aksine man,

beyn ve bed tasnifini kabul etmesine ramen 236 eserine bu tasnifi aksettirememi

olmasdr. Bu balamda deerlendirilebilecek bir dier mesele de baz madde

234
kran Fazlolu, Vaz, DA (Ankara: SAM, 2012).
235
Fazlolu, Vaz.
236
Mellifin man, beyn ve bed ilimlerine dair tanmlar iin bk. s.141.
84
balarnn farkl kaynaklardan olmak zere tekrar edilmi olmas ve ayn maddenin

farkl isimlendirmelerle eserde yer almas olmutur.

Mustafa zzet, bu blme, bir nceki blmdeki kelimenin mefhmu ve

ksmlarnn devam olarak kelmn (cmlenin), in (tasarlama kipleri) ve haber

eklinde taksiminden, bunlarn balama gre kullanmndan ve trlerinden

bahsederek balamtr. Klsik belgat eserlerinde man ilmi dhilinde ele alnan

kelmn sz konusu taksiminden sonra mellif, yine kelime ve kelam ile ilgili

olmak zere bunlara ait feshatten, belgatten ve bu niteliklerini zedeleyen

hususlardan bahsetmitir. Kelime ve kelmda feshat ve belgat konularna klsik

belgat eserlerinde man, beyn ve bed ilimlerine bir giri mhiyetinde genellikle

eserlerin en banda yer verildiini de ifade etmek gerekir.

Her ne kadar belgat eserlerinde bu ekilde bir tasnife rastlanmamakta ise de

mukaddime blmndeki kelmn mefhmuyla taksmi balndan belgat

blmndeki ilm-i edeb balna kadar olan konularn, kelime ve kelm

mefhumlar etrafnda olmasyla bir btnlk arz ettii sylenebilir.

Kelm ve kelime mefhumlarndan sonra ise Mustafa zzet, ilm-i edeb (edeb

ilimler)in ve buna dhil olan man, beyn ve bed ilimlerinin tanmlarn vermi;

ilm-i bed bal altnda ise bugn aratrmaclar tarafndan ediplerin ekol

olarak adlandrlan veya nakd-i iir almalar olarak deerlendirilebilecek

gelenein geliimi ve temsilcilerine ksaca deinmitir.

Belgat ksmnda, balca kayna Nefl-Muavvel olan bu ilk blmden

itibaren mellif, ksmn sonuna kadar madde balar arasnda herhangi bir tasnif

takip etmeksizin man, beyn ve bed ilimlerine ait konular kark olarak ele

85
almtr. Berat-i matla ile balayan bu ikinci ksmn telifinde, balca kayna

olan Hiznetl-Edebin haricinde mellifin istifade ettiini tespit edebildiimiz

dier kaynaklar Nefl-Muavvel ve Envrur-Reb f Envil-Bed adl eserlerdir.

Mustafa zzetin Defl-Meslibde man, beyn ve bed ilimlerinin

tanmlarna yer vermesi, her ne kadar eserin geneline yanstamasa da, klsik belgat

ekolne mensup limlerce yaplan bu tasnifi, kabul ettiini gstermektedir.

Mellifin bu kabulnden cesaret alarak eserde geen konularn klsik belgat

kitaplarnda man, beyn ve bed ilimlerinden hangisi kapsamnda

deerlendirildiini ifade etmeye altk237. Bylece Defl-Meslibin muhtevasna

dair derli toplu ve ayrntl bilgi edinmek mmkn olacaktr.

Kelime ve kelmdaki feshat ve belgate dair maddeler

Klsik belgat eserlerinde man, beyn ve bed ilimlerine geilmeden nce

giri mahiyetinde sunulan feshat ve belgate dair konular, Defl-Meslibde

feshat ve belgat beynndadr bal altnda ele alnmtr. Mellif burada

kelimede, kelmda ve mtekellimde (sz eden) olmak zere feshati, kelmda ve

mtekellimde olmak zere belgati ayr ayr ele alm, bunlar zedeleyen hususlar

akla kavuturmutur.

Mellif, feshat ve belgat makalesinden ayr olarak ele ald muzala

maddesinde de -her ne kadar bu ekilde bir tanmlama yaplmasa da- kelime ve

kelmn feshat ve belgatini ihlal eden hususlardan bahsetmitir. Nitekim tetb-

i izft, muzala konusunda ele alnmken, kelmda feshati bozan unsurlar

237
Bu tasnifte M. Kaya Bilgegilin Edebiyat Bilgi ve Teorileri 1 Belgat, Ahmed Matlbun
Muceml-Mualatil-Beliyye, M. A. Yekta Saran Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, Nusrettin
Bolellinin Belgat adl eserlerinden istifade edilmitir.
86
iinde de zikredilmitir. Ayrca muzalada edatlarn, harflerin, fiil sgalarnn ve

benzer slupta sfatlarn tekrr ayrntl bir biimde deerlendirilmiken, kelamda

fesahati bozan unsurlar arasnda bunlarn hepsini kapsar ve zetler mahiyette

kesret-i tekrr yer alm ve her iki maddede de ortak bir Arapa beyit rnek

olarak gsterilmitir. Yukarda mellifin kaynaka tercihi neticesi farkl madde

balarnda deinilen benzer hususlar bulunduu belirtilmiti. Ediplerin ekoln

benimseyen bir eserden alnd tahmin edilebilen muzla maddesinin

muhtevasnn, Nefl-Muavvelin kaynaklk ettii feshat ve belgat

beynndadr makalesinin muhtevasyla kesimesi, bu duruma bir rnek tekil

etmektedir.

Bunlara ilaveten Defl-Meslibde kelmn niteliklerine dair insicm ve

shlet maddeleri yer almaktadr ki feshatin konularyla benzerlik gsteren bu

hususlar da kelime ve kelmda feshat ve belgat dhilinde deerlendirilebilir.

Muzala, insicm ve shlet maddeleri dnda bu blmn temel

kaynan Abdnnfi ffet Efendinin Nefl-Muavvel adl eseri tekil etmektedir.

Man ilmine dair maddeler

Defl-Meslibin belgat eklinde adlandrdmz blmnde yer alp

klsik belgat tasnifinde man ilmi erevesinde ele alnan konu balklar ise

unlardr: kelmn ihbr ve in ksmlarna inksm, hav, tetmm, cz ve itnb,

iktif, ikml, hsn-i beyn, kasem, cevmil-kelim, du, tesviye, gl, itirz,

ihtirs, msvt.

87
 Man ilminde; tetmm, iktif, ikml, cevmil-kelim, tesviye, gl, itirz,

ihtirs ve msvt, cz ve itnb konusunun; du, in cmlesinin; kasem ise haber

cmlesinin alt balklar durumunda ele alnmtr.

Defl-Meslibde du mstakil bir balk olarak ele alnmasnn yan sra

kelm- innin ksmlarndan olan emrin bir tr olarak da zikredilmitir. Bu

tekrarn sebebi, mellifin in ve habere dair ksm Nefl-Muavvelden, mstakil

du maddesini ise ediplerin ekoln takip eden baka bir kaynaktan alm

olmasdr.

Klsik belgat eserlerinde yer almayan hsn-i beyn maddesi ise Defl-

Meslibde cz ve itnbn bir st bal eklinde tanmlanm fakat ayrca ele

alnan cz ve itnb maddesiyle ilikilendirilmemitir.

Yine eserde ilenen istisn maddesinin de, man ilminin konularndan

olan kasr ile benzerlik gsterdii sylenebilir.

Beyn ilmine dair maddeler

Klsik belgat eserlerinde beyn erevesinde ilenip, Defl-Meslibde

madde ba olarak yer alan konular ise unlardr: istire, tebh, kinye, hakkat ve

mecz, iret, temsl, terh.

Beyn ilminde temsl ve terh istirenin, iret ise kinyenin alt balklar

durumunda ele alnmlardr. Defl-Meslibde iret, kinye trlerinin arasnda

zikr edilirken ayr bir madde halinde de ele alnmtr. Eserde geen berat-i

matlab maddesi ise, tanm ve rnekleri gz nnde bulundurulduunda kinyenin

alt bal olarak deerlendirilebilir.

88
 Bed ilminden mnya dayal sanatlar

Belgat tasnifinde bed ilminin muhtevasna dhil edilip Defl-Meslibde

ele alnan mnya dayal sanatlar ise unlardr: berat-i matla, hsn-i tahalls,

mrt-i nazr, medh marznda hicv, iltift, hm yhd tevriye, terch zerine

terch, mblaa, irk, gulvv, cem, cem maat-taksm, cem maat-tefrk,

istidrk, tenkuz, leff ner, tbk, mukbele, nezhet, tahyr, tehekkm, tevh,

tezyl, techl-i rif, ibhm, tevch, terdd, tekrr, mezheb-i kelm, mnsebet-i

maneviyye, tefrk, ceml-mtelif vel-muhtelif, hsn-i tall, tenkt, tedbc, hsn-

i makta, rc, kavl bil-mceb yhd slb- hakm, mufzala, tafdl-i mert,

tebyn, mkele, taksm, tecrd, iktisd-ifrt-tefrt, tertb, tensk, tadd, itilf,

istidrc. air veya ktibin, eserinde yeni bir incelik ifade etmesiyle ilgili olan

nevdir ve hsn-i ihtir da bu mn sanatlar ile beraber deerlendirilebilir.

Yukarda yer alan sanatlardan itilf ve mrt- nazrin kayna

Hiznetl-Edebdir. tilf maddesinin alt blm olan lafzn lafz ile itilf ve

mrt- nazr maddesi karlatrldnda aralarnda bir fark olmad ve her iki

konunun ayn rnek beyitle akland grlmektedir. Benzer bir karmaa, yine

Hiznetl-Edeb kaynakl mnsebet-i maneviyye ve tahyr konularnda da

sz konusudur. Kelma uygun bir szle son vermekle ilgili bu iki sanatn

birbirinden ayrlmas gtr. Bu iki rnek belgat terimleri ile ilgili karmaann

yalnz Trke liretatrde deil Arapa literatrde de var olduunu gstermektedir.

89
 Bed ilminden lafza dayal sanatlar

Bed ilmine dhil olup Defl-Meslibde yer alan lafza dayal sanatlar ise

unlardr: tecns, tars, sec, kalb, reddl-acz ales-sadr yhd tasdr, tazmn-i

mzdevec, aks, mnsebet-i lafziyye, lzmu m-l-yelzem, mvzene, ter.

Mustafa zzet, klsik belgat eserlerinde secin bir tr olarak ele alnan

tarsi sec maddesinden nce Hiznetl-Edebden istifadeyle ayr olarak ele alm,

sec maddesinde ise tarse tekrar ksaca deinerek tafsilatn yukarda beyan ettiini

ifade etmitir. Nazm ve nesirde ortak olan tars sanatn Hiznetl-Edebden

almay yeleyen mellif, bir bediye erhi mahiyetinde olan sz konusu eserde

nesre dair olan sec olmad iin bu konuyu Nefl-Muavvelden almtr.

Bunlara ilaveten Hiznetl-Edebde sec, kafiye ve tazmn-i mzdeveci kapsar

mhiyette mnsebet-i lafziyye konusunun yer aldn ifade etmek gerekir. Sec

ve kafiye fasla ve msra sonlarndaki, tazmn-i mzdevec fasla ve msra iindeki

benzerlik olarak tarif edilirken mnsebet-i lafziyyede ise sonda veya ite olma

gibi bir snrlama yoktur. Sz konusu maddeler bu benzerliklerine ramen eserde

birbirleriyle ilikilendirilmeden ayr balklar altnda ele alnmlardr.

Bed ilmine ilave edilen hususlar (mlhakt- ilm-i bed)

Klsik belgat tasnifinde dorudan bed ilmi konular arasnda olmayp fakat

sz konusu ilme ilave edilen dier hususlar, irsl-i mesel, telmh, tazmn, iktibs,

derc, sirkat, hsn-i ittib gibi ortak malzemeyi kullanmaya bal sanatlar238 ile

mlemma, makt ve muttasl, hazf, hayf ve rakt, tamiye, ilgz, tevfuk, sanat-

trh gibi hnerlerdir.

238
Sara, Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat, 243.
90
 Eserde yer alan hsn-i ittib maddesi, isimlendirilmeksizin gayr-i zhir

sirkatin trleri arasnda da ayn rnek verilmek suretiyle ele alnmtr. Bu tekrar ve

isimlendirme karkl, sirkat maddesinin Nefl-Muavvelden, hsn-i ittib

maddesinini ise Hiznetl-Edebden alnmasnn bir neticesi olarak dnlmelidir.

Burada dikkat ekilmesi gereken dier bir husus ilgz ve tamiye

maddeleriyle ilgilidir. Mellif, bu iki terimin Arap edebiyatnda birbirinin yerine

kullanldn, Trk edebiyatnda ise aralarnda fark bulunduunu ifade etmitir.

Buna gre tamiyede soru cmlesi yer almazken ilgzda yer alr. Bunun

hricinde eserde Trk edebiyatna has baka bir terimden bahsedilmemektedir.

Defl-Meslib byk lde ediplerin ekolne dair eserlere dayanmakla,

ele alnan bed sanatlar bakmndan olduka eitlilik gstermektedir. Her ne kadar

edeb sanatlarn bu kadar artrlmas tenkit edilmi ve baz belgatilerin ayr bir

madde saydn bazlar dier bir maddenin alt bal veya farkl bir

isimlendirmesi olarak kabul etmi ise de 239 neticede bir ok edeb kavram ortaya

kmtr. Defl-Meslibin bu kavram zenginliini temsil eden en kapsaml

Trke eserlerden biri olduunu sylemek mmkndr.

Klsik belgat ilimlerine dhil edilemeyen dier maddeler

Defl-Meslibin, tarafmzdan feshat, man, beyn ve bed ilimlerine

dhil edilemeyen madde balar ise unlardr: Bir ibare iinde birden fazla sanat

zikretmek ile ilgili ibd ve tefennnn yan sra bir eyi uur sayma demek

239
Belgat terimleri etrafndaki tartmalar iin bk. Ahmed Matlb, Muceml-Mualatil-
Beliyye (Badat: Irak lim Akademisi, 1983).
91
olan tefel ve konuurken kendini ayplama anlamna gelen itbl-mer li-

nefsih gibi slup zellikleri.

Sz konusu maddelerin daha geni bir inceleme ile tasnifi mmkn olabilir.

Ancak tezin byle kapsaml bir amatan uzak olmas ve yukardaki tasnifin

maksadnn eserden istifadeyi kolaylatrma ve yaplacak belgat almalarna

kolaylk salama olmas dolaysyla daha ayrntl bir tasnif yaplmamtr.

Bunlara ilaveten, ilm-i in konular arasnda ele alnagelen, yakn anlaml

kelimelerin kullanm farkllklar ile ilgili deerlendirmeler fide bal altnda

gsterilmitir. Yine tenkit teorileri kapsamnda deerlendirilebilecek bir baka

husus olan kelime ekillerinin anlama tesiriyle ilgili grler fasl bal altnda

belgat blmnde sunulmutur. Sz konusu maddelerin Mesels-Sir adl ilm-i

in eserinden alnm olmas da bu tespiti dorular niteliktedir. Defl-Meslibde,

mellifi tarafndan bir tasnif yaplm olsa, bu maddelerin ilm-i in bal

altnda yer almas gerekirdi.

Sz konusu fide ve fasl haricinde, bir eserin telifinden sonra zerinde

deiiklik yapmayla ilgili olan mvrebe ve tehzb maddelerinin de yine edeb

tenkit teorileri balamnda ele alnmas mmkn grnmektedir.

Edeb tenkit teorileri ksm

Mustafa zzet, eserinin herhangi bir yerinde nakd veya tenkid

kavramlarndan bahsetmemitir. Fakat Edeb Tenkit Teorileri olarak

adlandrdmz ksmda ele alnan konulara bakldnda bunlarn in, nakd-i iir

ve aruz ilimlerine dair meseleleri ierdikleri grlmektedir. Bu ad geen ilim

klsik edebiyatn teorileri mahiyetinde olup, bir metnin tenkidi bunlarn ihtiva

92
ettikleri kstaslara gre yaplrd. Bu sebeple Mustafa zzetin, kelm mensur ve

manzum olarak ikiye ayrarak balayp in, nakd-i iir ve aruz ilimlerine deindii

bu ksma Edeb Tenkit Teorileri bal koymann uygun olaca dnld. Bir

nceki belgate dair blmde olduu gibi Edeb Tenkit Teorileri ksmna ait

konularn da mensup olduklar ilimlere ilikin olarak ele alnmas, eserin

anlalmas bakmndan yerinde olacaktr.

lm-i in ve nakd-i iirin ortak konular ve nesir ve nazmn mukayesesi

Kudme b. Cafer (. 337/948 [?])in iire dair ilimleri snflandrmasna

yukarda deinilmi, bu ksmlardan ikisinin yani iirin sz varlna dair olan ilim

ile mn ve maksadna dair olan ilmin yalnzca iire deil bilakis her trl kelama

ait olduundan sz ettii ifade edilmiti (bk. s.42). Defl-Meslibin Edeb

Tenkit Teorileri ksmnda da hem nesir hem nazm iin ortak olan sz varlna ve

bu sz varlnn mn ile mnsebetine ilikin dikkatler yer almaktadr.

Bu blmde yer alan indel-bleg makbl olan kelm adl maklede

kelmn beenilir olmas iin dokuz art sralamtr. Bunlarn bir ksm; selset,

metnet, letfet, belgat, edat ve zarflarn kullanm gibi manzum ve mensur kelma

dair ortak hususlar olduu gibi, bir ksm da, vezin-sec gibi henk unsurlar,

fkralarn tertip, ekil ve mn zellikleri olup mensur sze ait hususlardr.

Mellif, Kelimt- mstamele beynndadr balkl makalede ise,

kelimeyi, kelmn rkn olarak niteleyip kelimenin, kelmn beenilmesinde nemli

bir rol oynadndan hareketle kelime seiminde aranmas gereken artlar

sralamtr. Bunlar kelimenin fasih, anlalr, henkli olmas, argo olmamas gibi

93
tavsiyeler ve Arapa, Farsa, Trke ve yabanc kelimelerin kullanmna dair

uyarlardr.

Nzm ve nsirin telf-i kelmda muhtc olduu eyin birinci maddesi,

kelimt- mstamele beynndadr balyla aklanan kelime seimine; dier

maddeler ise her kelimeyi kendisine uygun kelimeler ile birlikte ve uygun yerde

kullanmaya dairdir. Yine kelime seimine dair maddenin devam mahiyetinde,

lafzlarn gzel veya irkin olup olamayaca tartlm, cezl (sert) ve rakk (ince)

lafzlar ve bunlarn kullanm yerlerine deinilmi; mecr-y kelmn tezayyukuna

bis olan hurf bal dhilinde ise kafiye ve sec olarak kullanlmamas gereken

harfler ele alnmtr.

Mellif nzm veya nsir iin mrt lzm olan husst eklinde

balklandrdmz blmde de yine kelime seimine deinerek iir yazacak

kiinin, kullanla kullanla ypranan veya hi duyulmayan kelimelere eserinde yer

vermemesini salk vermektedir.

Yine sz konusu bala ait maklenin devmnda lafzn neminden sonra

mnnn nemine ve iyi bir mn bulmada kiinin tabiatnn tesirine dikkat

ekilmi, tabiat yatkn olan kiinin eski statlarn eserleri zerinde alarak iyi

mnlar yakalayabileceine iaret edilmitir. Mensur metin kaleme alacaklar iin

ise iir statlarnn eserlerini nesre evirmenin faydal olaca belirtilmitir.

Bir kelmda en ziyde yn- dikkat olan mevki bal altnda ise,

mensur veya manzum bir kompozisyonun ibtid, tahalls, iktidb ve intih olarak

adlandrlan blmlerinin nemine ve nasl olmalar gerektiine deinilmitir.

94
 Mellif, yukardaki tavsiyelere ilaveten, telf-i kelmda tabyiin ihtilf-

istidd beynndadr adl mstakil maklesinde, kiinin nesir veya iir trlerinden

birinde baarl olmasnda tabiatnn da tesiri olduundan bahsetmi ve bu tespite

hit mahiyetinde, eski Arap airlerinin hayatlarndan eitli kesitleri, fkralar

hlinde sunmutur.

ir ile in beyninde feshatde olan fark beynndadr ve nazm u nesrin

birbirine tefevvukiyle kitbetin mevz adl iki makalede iir ve nesrin

mukayesesine dair farkl grler sunulmutur.

Man zere hkm itmenin ahvli balkl makalede ise bir lafz asl

mnsnn dnda bir anlama tevil etmenin gerekleri tartlm ve tevil edilen

lafzlarn mnlar ve bunlarn edeb deerleri hakknda grler aktarlmtr.

Terch beynel-man beynndadr adl makalede de birden fazla mnya

delalet eden lafzlarda hangi mnnn tercih edilmesi gerektiine dair rneklerle

aklamalar getirilmitir.

Metnin evriyazs yaplrken, metne sonradan ilave edilen belgat bal

altnda kalan fide, fasl, mvrebe, tehzb maddeleri de Edeb Tenkit

Teorileri kapsamnda deerlendirilmesi gereken konulardr. Mellif, yakn anlaml

kelimelerin kullanld farkl yerler ile ilgili deerlendirmeleri fide, kelime

ekillerinin anlama tesiriyle ilgili grleri fasl bal altnda beyn etmitir. Sz

konusu maddelerin Mesels-Sir adl klsik tenkit eserinden alnm olmas da bu

tespiti dorular niteliktedir. Mvrebe ve tehzb maddeleri ise bir eserin

telifinden sonra zerinde deiiklik yapmayla ilgili konulardr.

95
 lm-i inya mahsus konular

Mustafa zzet, Edeb Tenkit Teorileri baln verdiimiz ksmn banda

kelm mensur ve manzum olmak zere ikiye ayrdktan sonra mensur kelmn sec

ve vezin zelliklerine gre trlerini (mreccez, msecca ve d) verip bunlarn

tanmlarn yapmtr.

Mellif, ir ve mnnin mhiyyeti balnda, airleri ele aldktan sonra

mnleri yetkinliklerine gre drt tre ayrm ve bunlardan ilki olan hakk

mnde bulunmas gereken meziyetleri sralamtr. Bunlar tabiatnn ve

fikriyatnn doru olmas, eski nesir statlarnn eserlerini okumas, stat airlerin

iirlerini nesre evirmesi, Kurn- Kerm ayetlerinden, Hz. Muhammedin

hadislerinden, stat airlerin iirlerinden ve mensur hikmetlerden ezberinde

bulundurmas, Arap ve Fars dillerini iyi bir ekilde renmesi, lugat, sarf, nahiv ve

belgat ilimlerine vakf olmasdr.

Mellif, Edeb Tenkit Teorileri adl ksmn ilerleyen blmlerinde de

ktip ve mnlere tavsiyelerde bulunmay srdrmtr. Bir ktib in iktiz eden

husst olarak dzenlediimiz balk altnda mellif, ktiplere ak ve anlalr

olmalar, balama gre kelime kullanmndan kanmalar ve kelimeleri hakk

anlamlaryla kullanmalarna ynelik tavsiyelerde bulunmu, ayrca mensur metinde

cmle yaps ve secin kullanmyla ilgili aklamalar yapmtr.

Nakd-i iir/karz- iire mahsus konular

Mellif, Edeb Tenkit Teorileri ksmnda mensr ve manzm szn

trlerini ele almtr. Mensr sz, vezin ve sec kullanmna gre mreccez,

msecca ve d olarak gruplandrlmtr. Manzm szn ksmlar ise klsik Fars

96
ve Trk iirinin nazm ekilleri olan gazel, kasde, nesb, terc ve terkb, rub,

kta, ferd, mesnev ve musammattan ibarettir. Bunlar; ekil zellikleri, terimlerin

etimolojisi, genellikle hangi konularda kaleme alndklarndan bahisle ksaca

tantlmtr.

irin mhiyyeti ve iirin rt u mukaddimt eklinde

balklandrdmz birbirinden bamsz iki ksmda mellif ir olacak veya iir

yazacak kimselere tavsiyelerde bulunmutur. irin mhiyyeti balamnda

mellif iir yazacak kimsenin Arapay, Farsay iyi bilip belgat ve aruz

ilimlerine aina ve yeterli kelime bilgisine sahip olmasnn yannda, eski stat

airlerin divanlarn okuyup onlar gibi iir yazmaya almasnn gerekliliini

vurgulamtr. Eer kiinin tabiat iire yatkn deilse sz konusu bilgi ve

birikimlerin iir yazmak iin yeterli olamayacan da ilave etmitir. iirin rt u

mukaddimt olarak da benzer hususlara vurgu yapan Mustafa zzet, airin iir

syleyecei dilin kelime ve terimlerine, aruz ve belgat ilimlerine vakf olmas, iir

statlarnn yolunu takip etmesi ve yazd iiri zevk sahiplerine gstererek tashih

etmesinin gerekli olduunu ifade etmitir.

iir tarihine dair rivayetler vermeyi de ihmal etmeyen mellif, ire dir

malmt- trihiyye adl maklesinde Arap, Yunan ve Romallar arasnda iirin

ortaya k ve bu milletlere mensup ilk airlere dair rivayetlerden sz etmi ve

Muallat iirlerini ve airlerinin isimlerini sralamtr.

Kffe-i akvmda kelm- mevzn mevcd old beynndadr balkl

maklede ise Avrupallar, Yunanlar, talyanlar, spanyollar, Ruslar, inliler,

Mslmanlar, bedev Araplar, meden Araplar, Hintliler, Fars havzas halk, Farslar,

97
Trkler, Afrikallar, Sudanllar arasnda iir ve aire dair ksa bilgiler, iirin insana

tesiri ve toplumdaki yerine dair fkralara yer verilmitir.

Mufzala-i uar beynnda makle-i mahssadr bal altnda ilk nce

iki farkl mnnn kyaslanp kyaslanamayaca tartldktan sonra srasyla Arap,

Fars, aatay ve Rm (Trk) airlerine dair eitli deerlendirmeler ve bu airlerin

rnlerine dair kyaslamalar yer almtr.

Arz ilmine ait konular

Mustafa zzet, arz ilmine ayrd maddeye iir ve aruzun tanmyla

balam, kafiye konusunu da buraya dhil etmitir.

Beyt-i iir ve beyt-i ar (kl adr) tebihi etrafnda, sebeb, veted ve stn

olmak zere vezinleri oluturan hece trleri, msra, sadr, arz, ibtid, darb, hav ve

kafiye olmak zere beytin blmleri, mn ve matla olmak zere iirin unsurlar

gibi arz ve kafiyeye dair terimleri aklayan mellif, iirdeki edeb sanatlar da bir

beytin (ev/adr) nak ve bezemelerine benzetmitir.

Metinde kafiye alt balnda ise, kafiyenin tanm, asl, maml, ygn

ve redf olmak zere kafiye trleri; rev, tess, dahl, ridf, kayd, vasl, hurc, mezd

ve nire olmak zere kafiye harfleri ilenmi; zl-kafiyeteyn ve lzmu-m-l-

yelzem kavramlar aklanmtr.

Add u esm-i buhr ksmnda aruz bahirleri verilmitir. Asl bahirler;

hezec, zecr, remel, vfir, kmil, mtekrib, mtedrik olmak zere yedi adet; asl

bahirlerin birbiriyle terkibinden hasl olan ferler ise ser, mnserih, haff, muzri,

mctes, muktedib, tavl, medd, bast, garb, karb, mkil olmak zere on iki adet

olarak sralanmtr. Ad geen bahirlerden Araplara mahsus olanlarla Farslar ve

98
Trklere mahsus olanlar ifade edildikten sonra bahirlere ait vezinler verilmi ve

taktin nasl yaplaca aklanmtr.

n, iir ve arz ilimlerine dhil edilemeyen maddeler

Defl-Meslibin, mellifi tarafndan herhangi bir tasnife tabi tutulmad

birok kez ifade edilmiti. Metin evriyazya aktarlrken aratrmaclarn daha

kolay istifade edebilmesi iin keli parantez ierisinde balklar eklenmek suretiyle

bir eserin metni bir tasnif iinde sunulmaya allmtr. Ancak mellifin

tasarrufuna dikkate alnarak eserdeki konularn sralanna mdahale edilmemitir.

Bu nedenle yalnz tenkit teorileriyle deil tm edeb ilimlerle ilgili olan mhiyyet-i

edeb balkl ksm, edeb ilimlere giri mahiyetinde bilgiler vermesine karlk

Edeb Tenkit Teorileri ksmnn iinde yer almtr.

Sz konusu balk altnda mellif, edeb ifadesinin etimolojisine yer

verdikten sonra, edebin nefs ve kesb olmak zere iki ksm olduunu belirtmitir.

Nefs edeb gzel ahlak ve davranlar; kesb edeb ise nahiv, lugat, nazm- iir ve

in-i nesr ve bunlarla ilgili ilim ve fenler olarak tanmlanmtr. Mellif kendi

zamannda, kt ahlak sahibi, sz konusu ilimlerin tamamna vkf olmayan, az bir

zeka ile iir ve nesirden az bir nasibi olan herkese edip denilmesini, kelimenin asl

anlamndan kmas olarak deerlendirmitir. Daha sonra ise hakk ediplerin

grd itibara dair fkralar anlatmtr.

yy fehhet beynndadr maklesinde hitabet kusurlarndan olan iyy ve

fehhet ele alnm ve bu kusurlar hubse, leff, gamgame, lknet, gunne, terhm,

lsga olmak zere yedi ksma ayrlmtr. Daha sonra iyy fehahetin kitabette de

olduundan bahisle cazn tersi olduu belirtilmitir. Ancak bu anlamda iyy

99
fehhetin tatvlden pek farkl olduunu sylemenin mmkn olmadn belirtmek

gerekir.

rnek beyitler

Her matlaba muvfk elsine-i selse zere baz- er eklinde balk

verdiimiz blmde ise Mustafa zzet, gayrresm yazmalarda, mnsebeti

geldike yazlan birka beytin yazya gzellik kataca gryle yazarn meramna

gre birini semesi iin farkl konularda birok Arapa, Farsa ve Trke beyitler

derlemitir.

Lugate ksm

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin evriyazl metninin nc ve

son ksm ise bir terimler szldr. Mellif lugate eklinde adlandrdmz

adl terimler szln

ksm, Seyyid erf Crcn (. 816/1413)nin et-Tarft

ihtisar ederek tercme etmek suretiyle tertip etmitir. Szlkte farkl ilim dallarna

ait birok terime yer verilmitir.

100
 evriyaz Alfabesi

, a, e

b ,

c f

k, g,

d m

r v, , o, , u, ,

z h, e, a

j y, , i, ,

101
III. BLM:

DEFL-MESLB F EDEB-R

VEL-KTBN EVRYAZILI METN

 DEFL-MES LB F EDEB-R VEL-KTB

Muarriri

M. zzet ibn Amed

stanbul

Dersadet Ticret Oas azetesi Mabaasnda ab olunmudur.

1325
 fde-i Maa

Amm bad; muarrir-i ar r- mermdan u vechle kef-i n- in

der ki; lm-i edeb ki mevun-lehi balca ilm-i bed ve man ve beyndan
- cll-i himmetlerini arf ile ulm-
ibretdir. Ulem-y eslf -
tarr ile ktb-ne-i cihna yd-gr
mekreye mtealli nice sr- beda

bramlardr. Lisnmzda dai deb-y eslfdan ba- evt- kirm -

- anlar eserine tifen ayli sr- bria tarr ile alf mstefd itmilerse

de; anca sr- mekre mektibde tedrs olunma zere yazlub ktb-i edebiyye-
anlarda mefddur. lbuki imdi Trkcemiz lisndan
i Arabiyyedeki taflt

mrekkeb olub edebiyyt feval-add kesb-i fsat itdigi lde fsatiyle

mtensib ktb-i edebiyyeye tedf idilmiyor. Binen-al-hal-man

muarrir-i ar u u mlaa ile ayl taflt

cmi olan u kitb, ktb-i

mutebere-i mekreye tifen yazub her mebase elsine-i selseden namen ve

nesren misller rd
itdim. rin-i kirmdan yegne ric-y vs budur ki

mul oldndan mav-i kitbda bir sehv a mdif-i

beeriyyetde l-yulik

naarlar olursa -y afv u af ile setr db muarrir-i nzi


meline m-ada buyurmasunlar.

beyt

***

Bbn nednndan

M. zzet ibn Amed

104


[I. KISIM: MUKADDME]

[Kaziyyeler]

Yaniyyt

Yan ifde idici aiyyelere yaniyyt

vie
tesmiye olunur. Ve yan

mubaat ile u ey byle olub baa drl olmas mmkin olmamala tabr

olunur. Yaniyyt altdr. Yan: evveliyyt, friyyt, mehdt, mcerrebt,

adsiyyt, mtevtirtdr.

Evveliyyt

Ol aiyyelerdir ki ay-y mekreni arafeyni 240 beyninde vi olan

nisbete mebn al anlar bir taavvurla cezm tad der. Mesel, Kll czden

aamdr gibi ve Bir ikini nfdr gibi ki bua fenn-i cebrde mterife tesmiye

olunur.

Friyyt

anlar
Ol aiyyelerdir ki yslar berber olmala 241, al- selm

arafeynini taavvur derken ihinde r olan bir add vsasyla nisbet-i

olund
kmiyyeyi hemn cezmen tad der. Mesel: Drt iki sma tasm

240
Bir kaziyenin tarafeyni yani iki taraf, mevzsu ile mahmldr.
241
Kyaslar kendileriyle beraber olan kaziyeler ifadesi kastedilmi olmaldr. Anlatlmak istenen
kyaslar beraber olan ayr kaziyeler deil, kyas kendisiyle beraber olan kaziyelerdir. Arapa
tanmdaki da tarafmzdan eklenen kendileriyle lafzn karlamaktadr.
105
in zevcdir. 242 Bu ibrede Drt zevcdir aiyye olub berber olan ys dai:
aded-i mekr iki msv sma mnasemdir. Ve her iki sma mnasem
Zr

olan aded zevcdir. Bunun friyyta yslar berber olan aiyyeler yd

tesmiye olunmudur.

Mehdt

Bu da hiss-i hir ile al km tmesidir. Mesel emsi vcdna, tei

arretine km tmek gibi. Ve eger iss-i bna km olunursa mesel avf u

aab malesine km gibi ki bua vicdniyyt d nilr.

[Mcerrebt]

Drdnci mcerrebtdr ki iss ve ys- afni tekess ri vsasyla al

aa km der.

ys- af oldur ki dim vey ekseriy nehc-i vid zere tekrr vu

ittif olmayub belki bir sebebe mebn olur. Egeri ol sebebi mhiyyeti malm

olmazsa da bir kerre al, ul- sebebi bildikde msebbebi vcdna km der.

Mesel sulfato denilen ilc dfi-i teb oldna km tmek gibi.

[adsiyyt]

Beinci adsiyyt olub bu da ol aiyyelerdir ki ads 243 vsasyla al aa

cirm-i
km der. Mesel ameri iys emsden mstefddr gibi 244. Zr

242
Drt iki sma tasm olund in zevcdir. kaziyesi zihinde hazr olan (gizli olan) hadle
birlikte zikredilmitir. Ftr kaziyenin kendisi ise Drt zevcdir. ifadesidir.
243
Zihnin mukaddimelerden neticeye sratle intikal etmesi. Ani tahmin. Fikir bunun tersinedir.
nk fikir belli aamalarla olur (Mantk Terimleri Szl, Hadsmd.).
244
Gnmz modern ehirlerinde insanlar, tabiat bu derece mahede etmediklerinden, kendileri
iin bu rnek geerli olmayabilir. Bunun yerine hads bilgiye, stnden buhar kan bir tencerenin
106
ameri mer olan inlbtndan al, Gneden itibs- iy itdigine km

der.

Mtevtirt

Ol aiyyelerdir ki kib zere ictimlar mmteni olan bir cematden

merv olan bir abere akl km itmesi gibi. Mesel Badd ehrini grmeden

vcdna km tmek gibi.

Ecz-y edille olmalar itibryla yedi smdr. Birincisi yaniyyt dr ki

beyn olund.

[Makblt]

kincisi mabltdr ki bir emr-i semv ile meyyed veyd kendsinde

diynet bulunmasnda veyd ilmini ziydeligine itid asebiyle bir adan

abl olunan kelma tesmiye olunur. Ulem ve meyi ve enbiy-y kirm

aert gibi.

[Zanniyyt]

nci anniyytdr ki bir araf dger arafa rcniyyeti asebiyle al

anlara km der. Mesel s uren ile lfet iden bir kimseni ussd alna

km tmek gibi.

altnda ate olduunun bilinmesi rneini verebiliriz. Zihinde, kaynayan suyun buharlat, bir eyin
kaynamas iin ate gerektii gibi bir takm mukaddimelerin hzla canlanmasyla bilgiye ulalr (el-
Ebher ve Alp, sagoci Tercmesi, 72).
107
[Muhayyelt]

Drdnci muayyeltdr ki kib oldulari malm iken mcerred terb

abyi in taayyl olunurlar. Mesel bdeyi lal-i mba tebh

vey tenfr-i

ay-kerde-i zenbrdur dimek gibi.

veyd engbne

[Vehmiyyt]

Beinci vehmiyytdr ki mass olmayan eylere, vehmi, massta ys

ile aiyyen km eyledigi ay-y kibeye d nilr. Bu lemi m-versnda

n-mtenh bir fe oldna km gibi. Ve bundan mrekkeb ysa safsaa

d nilr.

[Mehrt]

Altnc mehrtdr ki y be-i ns beyninde mehr u mterif olub

herkes an tad der. Mesel eb-i ayvnt mbdr. Veyd yalz bir

grh beyninde mterif olur. Mesel eb-i ayvn memmdur gibi. Nitekim

bild- Hindi ba maallerinde ekl-i lum memmdur.

[Msellemt]

Yedinci msellemtdr yan muab indinde dai msellem olan

aiyyelerdir ki mtekellim hengm- cedelde anla iticc der. Mesel arn

kreviyyetini mnkir olan kimseye itilft- leyl nehrda iticc ile isbt-

mdde tmek gibi.

108

Kelm Mefhmuyla Tasmi

Kelm bilmek kelimeyi bilmege tevauf tdiginden kelimeni mefhmuyla

asmn ikr tmek lzmdr.

[Kelimenin Mefhmu ile Aksm]

Beyndan zde old zere kelime, man-y mfrede va olunmu bir

eydir 245.

[Lafz]

Ve laf luatce atmak mansna olub lda gerek mstamel ve gerek

mhmel olsun insn anla telaffu tdigi bir eye tesmiye olunur.

[Vaz]

Ve va dai bir eyi bir eye ta tmekdir ki ey-i evvel, l vey

iss olunduda; ey-i sn, andan mnfehim olmasdr, arb laf gibi ki an

lndan fil-i ma malm olur ve yollarda nine in rekz dilen almetler

gibi ve taaccb in duda rma gibi.

Ve v- luatde itilf olub cumhr- ulemdan balar V- luat

cenb- adr deyb, zmre-i ar ise V- luat insndr d miler ve

isbt- mddeda her birerleri ime-i edille tmiler ise de Serd itdikleri delil

245
Burada ey ifadesiyle lafz kastedilmi olmaldr. Aksi takdirde ey denildii zaman
tanmn iine jest-mimik, trafik tabelalar vesaire gibi lafzla olmayan delalet trleri de girer ki
bunlar kelime diye adlandrlmaz (Sara, Klasik Edebiyat Bilgisi Belgat, 91-92). Mellifin bu
blmde kayna olan Menirl-nda da tanmda ey yerinde lafz kelimesi mevcuttur
(Mahmud- Gvn, Menirl-n, 11). Zaten Mustafa zzet de tanmda lafz ifadesini kullanm
gibi bir sonraki cmlede lafzn tanmn yapmtr.
109
itirdan l degildir d nilb a olan budur ki d miler: V- luat cenb-

a ilhmyla insndr.

Ve af almaya ki baen va, ve baen mevun-leh, olur.

Mesel 246 v bir man-y maa nal db ol man in bir laf va

der, Bekr ile asan gibi. Alemleri cmlesi byledir.

Ve baen va ile mevun-lehi ikisi mm olur. Nitekim v bir man-

y mm taaul db an arasna bir laf va der; recl ile arb gibi.

Baen va, mm olub mevun-leh, olur; mumert ve eavt gibi.

Anca va, ve mevun-lehi, mm olmas mmkn degildir. Zr

klliyyt ile icmlen maat idrki mmkin olub icmlen maat ile

klliyyt idrk mmkin degildir.

[Mfred]

Mfred bir lafdr ki an czi 247 mansn czine dellet tmeye. Ve bu

tarf laf asm- erbaasnda crdir.

[Mfred lafzn aksm]

Asm- mekreden sm- evvel ol lafdr ki al czi olmaya; istifhm

arf-i mekru czi olmad lde manya delleti olub laf

elifi 248 gibi. Zr

czi mansn czine dll degildir.

246
Bu rnek, hem vazn hem de mevzun-lehin hss olduu lafzlar iin verilmitir. Ya bu rnein
tanm cmlesi unutulmu yahut bir nceki cmledeki ikinci baen kelimesi sehven baslm
olmaldr.
247
Bir lafzn cz, o lafzn meydana geldii bir alt birime denir. Mesela lafz olarak bir tamlamay
alrsak, tamlayan ve tamlanann her biri lafzn birer czdr. Eer lafz olarak bir kelimeyi alrsak,
kelimenin her bir harfi onun czdr.
110
 sm- sn sn gibi. Zr
czi varsa da lafn czine dellet tmez.

iki czi manya dellet

ncisi alemiyyet linde Abdullh gibi. Zr

idb lkin alemiyyet linde malb olmayub belki malb olan a-

muayyendir 249.

egeri
Drdncisi alem-i a 250 lnd vat, ayvn--n gibi. Zr

ayvn--n ecz-y laf ayvn ile n olub an alemi olan a-

mekr dai maa-teau ayvn olmala, ayvn ile nn dellet tdikleri

iki mann her biri a- muayyen-i mekra dellet derlerse de lkin bu dellet

alemiyyet linde gerek sm-

ricde olub alemiyyet linde degildir. Zr

slisde ikr itdigimiz Abdullhda abd ile Allh mans ve ke ayvn

248
stifhm elifi Arapada soru edatdr. Yalnzca elif harfinden ibaret olduu iin herhangi bir cz
yoktur.
249
Abdullh ( ), Arapa Allahn kulu anlamnda isim tamlamasdr. Kelimenin czleri
abd yani kul ve Allahtr. Dolaysyla lafznn czleri mnsnn czlerine delalet eder. Fakat
Abdullh isimli bir kiiye hitap edilirken onun Allahn kulu olduu kasdedilmez, kasdedilen o
isimlendirilen kiinin zatdr. Allahn kulu olmas ise kiinin zatndan olmadndan Abdullh
lafznn czlerinin dellet ettii mnlar, lafzn kendisi ile kasdedilen mn ile rtmez. Bu sebeple
alem olarak kullanldnda Abdullh mfrettir (Mevsatu Kefi Iltil-Fnn vel-Ulm,
Tehnev, Beyrut: Maktabah Lubnan Nashirun, 1996, el-mfred md.; Ahmed b. mer el-Hzim,
erl-Mala al Metni
sc, ders 7, Riyad: al-Maktaba al-Shamela, 2011,
http://shamela.ws/browse.php/book-36124, 1).
250
Hayvnntkn alem-i ahs klnmasndan; Abdullah, Musatafa, zzet isimleri gibi
belirli bir kimseye isim olarak verilmesi kast edilmektedir. Hayvn- ntk Farsa bir sfat
tamlamasdr. Hayvn canl, ntk ise konuan/dnen gibi anlamlara gelmektedir. Hayvn-
ntk lafz Mantk bilginlerince insann tam bir tarifi olarak kabul edilmekte ve dolaysyla bu
lafzla insanolunun zt/mhiyeti kasdedilmektedir. Hayvnntk belirli bir kiiye isim olarak
verildiinde bu lafzn czleri olan hayvn ve ntk kelimeleri, mnsnn czlerine dellet
etmektedir. nk isimlendirilen ahs bir insandr ve dolaysyla hayvn yani canl ve ntk
yani dnen/konuandr. Fakat bu lafz da yine mfrettir. Sebebi ise Hayvnntk
isimlendirmesi szkonusu ahsn zt/mahiyeti/insniyeti sebebiyle olmayp ahsn kasd etmek
iindir (Mevsatu Kefi Iltil-Fnn vel-Ulm, el-mfred md.; el-Hzim, erl-Mala

al Metni sc, ders 7, 1).
111
ile n mans mula mel olmayub belki mad u mel olan a-

muayyendir.

Ve ktb-i naviyyede mesr old zere alemiyyet linde Amer,

a- muayyenden baa man-y ar olan umrete dellet tmez.

[Kelimenin aksm]

Malm ola ki kelimeni mans vidn-bi-a old lde aa muher

d nilb; va, ; mevun-leh, olursa aa alem tesmiye olunur. Ve eger

va mm, mevun-leh olursa aa ism-i mevl ve esm-i iret d nilr. Ve

eger muher olmazsa aa amr tabr olunur; o ve sen gibi.

Eger kelimeni mans vidn-bi-a olmayub man-y madu

uli ales-seviyye efrdda olursa aa mtev d nilr. Man-y mekrede

mansn uli tamm-

efrd tevfu gibi. Mesel insn laf gibi. Zr

efrd- insniyyede ales-seviyyedir. Ve eger man-y mekru uli ales-

man-y
seviyye efrdda olmazsa kelime-i mekreye mekkek d nilr. Zr

mekrda efrd tefvt mreketi Laf- mekr mtev mdr yosa

ekk bheye drr. Mesel vcd gibi. Zr

mterek midir? deyu smini

vcib ile mmkin beyninde mterek olub mula vcd ikr olunursa mmkinl-

vcd ve vcibl-vcda mli hirdir.

Ve eger iki kelime veyd dah ziyde kelimt man-y vid in mev

olursa anlara mterdift tesmiye olunur; cls - ud, baar - em - dde

her i yerinden oparma

gibi; ve kelik al ve am ve nez gibi. Zr

mansnadr.

112
 Terdf tarfi

Cihet-i vidden va- al asebiyle man-y vide alel-infird dellet

idici iki vey dah ziyde elfa tesmiye olunur.

Alel-infird aydndan Arabde ve
gibi elf ric olur.
mnferiden cemiyyet mansn mfd olamayub belki evvel lafnn
Zr

ikr db arasnda elf- mekreyi rd itmeli ki cemiyyet mansna dellet

itsnler 251.
P250F P

Ve va- al aydyla dai mecz ariyle

manya dellet iden elf

elfz mecz ariyle

ricde alur. Zr manya delleti va- al asebiyle

degildir.

Ve tarfde ile mekked gibi
man-y vid aydndan dai tekd

ikisi man-y vide dll degildirler.

elf ricde alur. Zr

Ve cihet-i vid kaydndan

, gibi elf ricde alur. Egeri
ikisi de man-y vide dellet derlerse de lkin delletleri mtteiden degildir.

nki
u many delleti tafl ariyle olub
u icml ariyledir .
252
P251F P

251
ve
kelimeleri kendisinden sonra geldikleri kelimesinin anlamn tekd ederler,
(Mustafa Meral rt, Arapa Dilbilgisi Nahiv, stanbul: FAV, 2011, 362); dolaysyla bu
kelimeden sonra geldiklerinde her ikisi de ayn anlamdadr. Terdfn yukardaki tanmnda ise
lafzlarn mteradif olmalar iin fert fert (alel-infird) ayn anlam tamalar gerektii
belirtildiinden bu iki kelime mterdif saylmaz. Trkedeki m harfiyle yaplan ikilemeler de
aleinfird kaydyla tanm d kalm olur. Mesela uzak muzak ifadesindeki muzak,
uzakdan ayr kullanldnda uzaklkla ilgili bir anlam ifade etmez, dolaysyla uzak ile
muzak mteradif deildir.
252
udd ve madd her iki kelime de nasipsiz kimseye denir. Yalnz Mtercim smn
tabiriyle udd kelimesi madd kelimesinden ehastr. udd kelimesi hayrdan nasipsiz
olmay, madd kelimesi ise hem hayrdan hem erden nasipsiz olmay ifade eder. Dolaysyla
113
 Ve balarn zumunca terdf mrekkebtda dai olur. Ve anlar nsn

clisdir ve Beer iddir kelmlarn mterdifeyn add derler.

Ve eger kelimeni mans mteaddid olursa yan bir kelimeni iki ve dah

ziyde mans olub beynel-man nal vi olmad ise; kelime-i mekre, va-

evveli ile, man-i mekreden her birine mev olub o manlardan her birine

mcmel ve mecmuna nisbetle laf- mterek tesmiye derler.

Ve mekr iki man dai y mtedd olur veyd olmaz. Ve eger

mtedd olursa Arabde kelimt- mtedd emsli odur. Mesel

kelimesi hem efendi ve hem kle mansnadr. Lkin gerek lisnmzda ve gerek

bu male kelimt yo gibidir.

lisn- Frsde

Mtedd olmayanlar y iki manya mevdur; ayn- muceme gibi ki

urf- hecdan malm olan arf ile usuzla mevdur. Veyd iki mandan

ziydeye mevdur. Ayn arfi gibi ki man-i mteaddideye mevdur.

Mesel; gz, eme, gne, muttal yaan yamur, nad, ml- mnteab, naar

degmek, altun, gzci, nefes, delik, deve, diz apa ile urf- teheccden arf-i

maa tesmiye olunmudur.

Man-i mteaddideye mev olan her laf v mteaddid olabilr.

Yan her bir mann al-addih bir v olur veyd man-i mekreni

v a- vid olur; evt- mutelifede man-i mekreden her birine bir laf

ta itmidir.

aralardndaki fark dellet cihetiyledir. Yoksa her ikisinin de medll nasipsiz ve fakr u zaruret
iindeki kimsedir (Kms, el-udd md.).
114
 mteaddid olub araya nal dai dil olara nal-i
Eger lafn mansi

mekr mnsebet cihetiyle nal olunmu ve va- evvel dai metrk alm ise

aa menl tabr olunur; alt laf gibi zr

bi-asebil-lua du in mev

olub ve bu mandan ri an erkn- maa-i eriyyeye nal itmidir. ki man

beyninde olan mnsebet budur ki; man-y sn olan erkn- maa dai duy

mutaammndr.

Ve alt laf man-y evvelde aat-i ise aat-i
luaviyye ve snde

nil-i man ridir.

eriyyedir. Zr

Ve eger nil rf-i olursa; mesel naviyynu, luat mans olan

cerden kelm l mansna nal itmeleri gibi. Bua da aat-i rfiyye-i

a tesmiye olunur.

Ve eger nil-i man bir cemat-i maaya mensb olmazsa aa aat-

laf- mekr alnda yer

i rfiyye-i mme tesmiye derler; dbbe laf gibi. Zr

yznde debb yan areket iden be-i z-ra

tesmiye olunmu ise de ora bu

mandan drt ayal ayvna nal ve ta olunmu.

Eger bir laf va- evveli metrk olmazsa lafz- mekr, man-y evvele

ve man-y snye
nisbeten aat nisbeten mecz tabr olunur.

Ve eger ba- utda mnsebet, mreket olursa laf- mekra

mster dinilr. Mesel recl-i c in esed laf mster old gibi.

Ve eger mnsebet, ayr-i mreket olursa aa mecz- mrsel tesmiye

olunur. Mesel uvvet ve udret in istiml olunan l-i yed gibi.

115
 Ve eger nal-i man bir mnsebete mebn olmazsa aa mrtecel tesmiye

olunur. Mesel cafer laf luatde nehr-i ar mansna olub mnsebetsiz yere

bir aa ism olmudur.

116
 [II. KISIM: BELGAT]

Kelm br ve n smlarna nsm

Kelm- br

Kelm iki sm olub biri aber dgeri indr; nki l-bdd ihn-i

mtekellimde mevcd olan bir nisbet-i tmmeyi 253 mtemildir.

Ve kelm medlli olan ibu nisbeti ricde mub y ayr-i mub

olaca bir nisbet varsa ol kelma aber dinilr. Mesel asan evdedir.

dinildikde kelm- mekr bir aber olur ki eger asan evde ise bu kelm medlli

olan nisbet-i aberiyye aa mub olur ve degilse mub olmaz.

Ve eger yle bir nisbet-i aberiyye bulunmazsa in tesmiye olunur. Mesel

Virsn! Vire idi! gibi. aleb ve temenn fillerini, medllleri olan nisbetden
bir nisbet yodur.
baa ricde dger

Ve aber in mula mevdd-i selse yan isnd, msned, msnedn-

ileyhi vcdi lzmdr. Mesel bir mdde-i atlden aber virilmek iti itse fil-i

atl, a- tile nisbet olunub da Fln tildir. dinilmedikce kelm, mfd

tmm olmaz.

253
ki kelimeden birinin dierine taalluk etmesine isnd denir. Eer bu isndda muhatap iin tam
bir fayda varsa isnd- asl ve nisbet-i tmme adlarn alr (Mevsatu Kefu Iltil-Fnn
vel-Ulm, en-Nisbe md.). Arap nahiv limlerinden bn Him (. 761/1360), kelam, mfd yani
faydal lafz olarak tanmladktan sonra faydaly kendisiyle iktif edilmesi sahih olan eklinde
aklamtr (bn Him, er atrn-Ned ve-Bell-ad, Sayd-Beyrut: al-Maktaba al-
Asriyyah, 2012, 63). rnein Hasan evdedir. ve Hasan eve gelsin. lafzlar muhataba tam bir
fayda hasl eden ifadelerdir. Oysa mesela Hasan ev lafzlar veya yalnzca Hasan lafz muhataba
tam bir fayda ifade etmemektedir. Kelm kelimesinin bu anlam bugnk dil bilgisi terimi olan
cmleye karlk gelmektedir.
117
 [Sdk ve kizb]

Ve aberi d, vie mubaat ve kibi, vie adem-i mubaatdr.

kitbeti
Ve bu da y sbt vey nefy ile olur. Mesel Rid ktibdir terkbi

Ridde vu- nisbetine, Rid ktib degildir avli kitbeti adem-i vuna

dellet der.

Ve ihn-i mtekellimde olan nisbetden a- naar nefsl-emrde o iki ey

beyninde bir nisbet-i sbtiyye vey selbiyye bulunmas arr olara; Rid, ktib

vey ayr-i ktib olmadan ayr-i ldir. mdi, mtekellimi ihninde uli,

kelmdan mnfehim olan nisbet ile ricde olan nisbetden her ikisi sbtiyye

veyd selbiyye olara yekdgere mubaat d olub eaduhumdan biri

sbtiyye ve ar selbiyye olara adem-i mubaat kibdir.

[Haberden murd]

[Tahkk haber]

Ve af almaya ki mubiri bir eyden aber virmesiyle murd muaba

y kmi ifde olur, mesel ym- Zeyd malm olmayan kimseye ym

Zeyde ilm- nisbeti ad ile Zeyde imdir dir. Yd mubiri murd

km olunan ilmini ifde v ilmdr, mesel kitb- Tevrt ezberinde olan bir

kimseye ib ile Sen Tevrt ezber itdi. dinilse f- Tevrt muab olmas

ile malm olan f kendye aber virmekde man olmayub faa avl-i mekr

ile murd, mtekellim muaba f- Tevrt oldna malmtn bildirmekdir.

Ve aber ile ifdesi ad olunan eyeyn-i mekreynden kme fide-i aber ve

mubiri bu kme lim olmasna lzm- fide-i aber tesmiye olunur.

118

Taflt- sbada malm old zere bir aa u aber virmekden

ara; y aber virilen mdde muab mechli olmasyla, malmt v rmekden

veyd muab ten malm bir ey ise, mtekellim kendsini dai o mdde

malm oldn bildirmekden l olmad gibi; bu iki smda dai iki itibr

tesmiye
olub; y fide-i aber yd lzm- fide-i aber olara bu neve tah

olunur 254.

[Tenzl haber]

Ve bir nev dai tenzl olub u vechledir ki ba kerre fide-i aber ve

lzm- fide-i abere lim olan muab mceb-i ilmi zere adem-i slkundan

n chil menzilesine tenzl olunara lim olmayan kimseye aber ne retle il

olunursa ol vechle lim-i ayr-i mile dai ayn ylece il olunur. Ve her ne

adar aber virilen ua muab ten malmt munamm oldna

mtekellim vf ise de malmt- mekre h maleleri add olunara aber

virilr. Mesel fariyyet-i alta vf olan a ilmi l-ey add olunara alt

fardr deyu ibr olunur 255. Ve kelik r mevcd olan bir eyden Bu nedir?
ilmi itis terk-i sul olmala,
deyu sul iden kimseye Kitbdr dirsi. Zr

vi olan sulden n sili ilmi l-ey menzilesine tenzl idilmi olur. Ve

de cenb- Ms aleyhis-selm-a tevch buyrlan

Furn- Mecd

254
Defl-Meslib metninde bu nevin ad taff olarak gemekle beraber bu anlamsz
adlandrmann, dizgi hatas olabileceinden hareketle kelime Nefl-Muavveldeki ekliyle
dzeltildi.
255
Tanmdan da anlalaca zere namazn farz olduunu bilen kiinin bu bilgisinin hi kabul
edilmesi iin sz konusu ahsn bu bilgisiyle amel etmemesi yani namaz klmyor olmas
gerekmektedir (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel I, 73).
119

ibna cenb- Msdan dr olan

cevb dai sil-i
256 257


rifi li-hikmetin vi olan suline, rd buyurdular cevb dai ayn misl-i

sbdaki Kitbdr. cevb gibidir. Lkin af almaya ki yet-i mekrede

muab limi chil ve malm mechl mertebesine tenzl olmayub sil-i lime

cevbdr.

[Aksm- haber]

mdi mtekellim in ly olan, rd idecegi kelmdan ifde-i manya kaf

olaca midr terkb ile iktif derek, itiyc ricinde olan lavdan itirz u

teva tmesidir; t ki maddan ziyde olursa, ziydesi, ve non olursa adem-i

ifdesi asebiyle kelmn cmlesi av olmaya.

[Kelmn muktez-y zhir zere ihrc]

[Haber-i ibtid]

yle ki eger muab ihni, [bir u aded-i ibr u ilmda olan

kimseni] 258 aded-i ibrnda bulund kmden ve kmde teredddden r olub

yan nisbeti vu u adem-i vuna lim olmazsa ve Nisbet vi midir

veyd degil midir? deyu mtereddid degilse edt- tekd rd

itmemelidir.

[Haber-i taleb]

Ve eger muab, lib-i km olub anca kmde mtereddid olursa ol

vat bir edt- tekd ile tefv asen olur. Mesel asan nede midir, yosa degil

256
Th Sresi: 17.
257
Th Sresi: 18.
258
Cmlede tamlayan eksikliinden kaynaklanan anlam karmaas Nefl-Muavvelden istifadeyle
giderilmeye allmtr (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel I, 75; Teftzn, Mutavvel, Beyrut: Dar
al-Kotob al-Ilmiyah, 2007, 184).
120
midir? deyu mtereddid olub nede olub olmadn ina lib olan kimseye

nede oldun ibr in Taan asan nededir dimek asendir.

[Haber-i inkr]

Ve eger muab kmi mnkir ve ilfna kim olursa muab

inkrnda olan uvvet ve afa gre tekd-i km vcib ve tezyd-i inkr-

muab, tezyd tekd i mcib olur. Mesel Furn- Kerm

de Anakya ahlsi

aleyhis-selm- arafndan irsl buyrlan peyambern tekblerinde

aret-i s

buyrlub ikinci kerede ahl-i mekre arafndan tekb ile Siz
259

de bizim gibi beersiiz ve Yalan sylyorsuuz! deyu inkr

artrdlarnda 260 rsul-i mrun-ileyhim

deyu tekd-i
261
P260F P

km itdiler.

Ve ikr olunan asm- aberden sm- evvele yan kmden li-ihn

olan muaba tevch olunan abere ibtid ve snye

yan cevb- mtereddide

aleb ve slise yan cevb- mnkere inkr tesmiye olunur. ve kelm ibu

vch- selse zere ircna ircul-kelm al-mutea-hir dinilr.

[Kelmn muktez-y zhirin hilf zere ihrc]

[Gayr-i silin sil gibi addolunmas]

Ekseriy kelm, mute-y hiri ilfi zere irc olunarak ayr-i sil,

sail gibi addolunub muab- sile [rd
olund vechle ar u] 262 rd olunur.

259
Ysn Sresi: 14.
260 Ysn Sresi: 15.

261
Ysn Sresi: 16.
262
Keli parantez iinde verilen ibare metinde yer almamaktadr. Cmledeki ifadeyle gayr-i sil,
sil gibi kabul edilmitir, dolaysyla kelm aslnda sile deil, gayr-i sile rd olunmaktadr.
121
 de cenb- [a] N avmi anda, N aleyhis-
Mesel Furn- Kerm

selm-a aleb-i afv u merametden nehy mnnda

263

iret-
mannca aleb-i def-i abdan kendlerini nehy ile berber 264
P263F P

i aliyyesiyle ar ile makmn-aleyh oldularn ibr buyurd.

[Gayr-i mnkirin mnkir klnmas]

Kelm ilf- mute-y hir zerine irc ayr-i mnkiri mnkir gibi

add u itibr lnmasyla da olur. Bu da ayr-i mnkir zerinde emrt- inkrdan

bir emre hir old vatde olur. Mesel

[1] ir
***


mbltsz,
ir-i mekrda ef bir dam ismi olub ir diyor ki ef,

mzrn ayr uylu zerine va itdigi lde geldi. Yan ef kendsiyle

beynlerinde umet olan amcas oullarnda mzr var idgin inkr itmezdi.

Anca arbe r olmayub mzrn uylu zerine va db geldiginden inkr

almeti hir olman ir kendsini mnkir menzilesine tenzl db badeh ib-

muab lub
iltift ile efi Senin ebn-y
yan: Ta!
ammda mzr vardr dimi. Balarn zumunca bu beytde tehekkm ve

avf u af ile emm db Ebn-y ammnda

istihz vardr. Gy ir, efi

mzrk oldn bile idi murebeden gurz derdi dimek istemiler.

Metindeki ifadeden bu anlam kmad ve cmle kendi iinde eliki barndrdndan Nefl-
Muavvelden istifadeyle tashih edilmitir (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel I, 77).
263
Hd Sresi: 37; Mminn Sresi: 27.
264
Hd Sresi: 37; Mminn Sresi: 27.
122
 [Mnkirin gayr-i mnkir klnmas]

Baen bil-aks mnkir dai ayr-i mnkir gibi lnub tekd-i kelm

mute iken tekdsiz

rd olunur. Bu da teemml mlaas inkrdan mcib-i

rc olaca delilden bir eyi vcd vatinde olur. Mesel [mnkir-i] 265 slm

olan kimseye tekdsiz mnkir-i mekr indinde
slm adr dirsin. Zr

nbvvet-i aret-i Far-i leme dellet idecek dellet-i a mevcd olub lkin

efkr itmemesinden neet der.

inkrdan rc itmemesi delile tam-i

Kelm- n

Kelm- in iki smdr:

[Taleb]

Birisi aleb olub ardan bir ey istemek mansnadr. Bunun env;

temenn, istifhm, emr, nehy ve niddr.

[Temenn]

Temenn al-seblil-muabbe
bir eyi ulni aleb tmekdir. Yan

mebn-y aleb, vcd- malb ad olmayub belki mcerred muabbet ve

muabbeti ihrdan ibretdir. An in laf- temenn ile mul dai aleb olunur.

Mesel hengm- ebb avdetini temenn gibi.

Lisnmzda edt- temenn Frsden

mez olan kknin muaffefi

kekedir. Mesel: Keke asan geleydi ve Keke eyym- ebb avdet itse

265
Metinde mnkir kelimesi yer almamaktadr. Fakat bu ekilde slm olan kimse mnkir deil
gayr-i mnkir olacandan, kendisine yneltilen slm hakkdr kelam mnkirin gayr-i mnkir
klnmasna rnek tekil etmemi olacaktr. Nefl-Muavvelde ayn ifade mnkir-i slm
eklinde getiinden metindeki ifade bu ekilde dzeltildi (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel I, 79).
Metinde bir sonraki cmlede yer alan mnkir-i mezkr ifadesi de yaplan tashihi dorulamaktadr.
123

idi. Bunlardan birisi mmkini ve dgeri mmtenii temenn indr. Bir de ne

olurd kelimesi dai temenn meviinde istiml olunur: Ne olurd bugn gelse de

birlikde u basi mkere itse idik.

Ba kerre a-i istifhm temenn in vi olur. Mesel bir emrden tal-i

girbna re olmad malm olan maallde mtekellim Benim iin bir re var

si
mdr? dir. Lkin var mdr kelimesini, man-y a olan istifhma aml

ciz degildir. nki reni adem-i vcdna cezm l olub istifhm ise sbt u

cehl iti iden maallde istiml olunur.

nefye

Ve baen temenn tereccye

mnalib olur. Mesel Fln dam gelse de u

szi aa sylesem. Ve baen tereccden temenn mans tevelld der. n-

Allh acca gelr de sizi Mekkede ziyret derim gibi.

[stifhm]

Ve in-i alebden birisi istifhmdr. Bu da ihn-i libde bir reti

ulini alebdir. Lisnmzda edt- istifhm -mI kelimesi olub;

baen aleb-i tad in olur. Ve tadden

murd nisbeti vu vey

adem-i vun idrkdir. Mesel asan ec midir? avlinde sil ecatle

asan beyninde cben
vey selben bir nisbet oldna lim olub taynini aleb

der. Ve cb u selbden murd vu-adem-i vudr.

Ve aleb-i taavvur in olur. Taavvurdan ara nisbeti ayry idrkdir.

abda bir ey old

Mesel abda pekmez mi var yosa bal m var? dirsin. Zr

malmu olub, malm olan o eyin pekmez vey baldan ans oldn tayndir.

124
 Nefs-i filde ekk in olub, mesel
filini vu ve adem-i
vuunda ise aleb-i tad in olur. asan dgd mi? dinilr. Ve asana

sgd mi yosa ikrm m itdi? dinildikde msnedi sebb ikrmdan ans

oldn taavvur ve taynini
aleb in olub tad-i eaduhumn sbtyla

ldr.

Edt- istifhm, dil old fil aleb-i tad ile aleb-i taavvur-

ile tefr olunur. Mesel

msnedden her birerlerine mutemel olub beynleri arne

Yazd kitbdan fri old m? avli nefs-i fili vcdndan ve Bu kitb

yazdn m yosa atun m ald? kavli tayn-i msnedden sul olub birincisi

aleb-i tad ve ikincisi aleb-i taavvurdur.

Ve Ridi sen mi dgd? szi vu- arb malm olub, faa fili kim

oldnda bhe olnd nde olunur.
rd

[Edt- istifhmn aksm]

Ve edt- istifhm iki sm olara biri bas olub kendsiyle bir eyin vcd

yd adem-i vcd murd olunur. areket mevcd mdr yosa degil midir?

bu sulden [malb] 266 mula areketi vcd veyd adem-i

gibi. Zr

vcddr.

sm- sn mrekkebdir ki kendsiyle bir eyin ey-i ar in vcd u

bu
adem-i vcddr. Dim areket mevcd mdr, yosa degil midir? Zr

sulden ara areket in devm veyd adem-i devm murd olunur.

266
Metinde eksik bu kelime iin bk. Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel II, 286.
125
 [stifhm edtlar]

Ve edt- istifhmdan kim ile edan sul olunur Mesel Evde kim

vardr?.

Ve ne edatyla cinsden sul olunur. Bunlar nedir? gibi.

Ve a ile adedden sul olunur. a uru? gibi.

Ve an bir emrde mterek olanlar temeyyzinden istifhm in olur.

Mesel Bu satleri ansn begendi? gibi.

Ve nal ile lden sul olunub gerekse mevi-i aberde vi olsun.

Bekir naldr? gibi. Veyd mevi-i lde olsun: Nal geldi? gibi. Yan:

Meyen mi geldi yosa rekben mi?.

Ve nerede kelimesiyle mekndan sul olunur. Mesel Ysuf nerededir?

ve Murebe nerede vi old? gibi.

[stifhm edtlarnn istifhmn gayr istiml olunduu yerler]

Ve edt- istifhm olan elf- mekre, o defa istifhm ayr yerde

istiml olunur.

[tevbh]
Mesel mteiben kendsine tenbh ile sz dinlemeyen kimesneye Saa

a defa syledim? dirsi. lbuki bundan ara istifhm olmayub muab

sz dinlemedigi in tevb dir.

126
 [taaccb]

Ve kelik istifhmdan baa istiml olndlar manden biri de

taaccbdr. Mesel Saa ne old ki byle eyler yapyorsu?. Mtekellimi

bundan ara istifhm olmayub taaccbdr.

[vad]
Ve man-i mekreden bir de vad dir ki murd, istifhm olmayub belki

muab tehdd tavfdir.

Mesel a- ms anda Flna ne yapdm

biliyor ms? dirsi. lbuki o aa ne yapd an malm olmasyla murd

muab malm olub olmadn sul olmayub belki an terhb indr.

[takrr]
Ve man-i mekreden biri tarr olub; tarr baen ta tesbt

mansna ve baen muab malm olan eyi irr zerine aml ve irra ilc

ve muarr tmek mansna l olunur. Mesel muab fil-i arb irr zerine

murd
aml murd eyledikde: Sen Kmili dgdn mi? dirsi. Ve fili tarr-i

eyledikde: Sen mi dgd?. Ve mefli tarr tesbt murd eyledikde: meri

mi dgd?

[inkr]
tarr gibi inkr mansnda dai mstamel
Ve kelik kelimt- istifhmye

olur. Mesel Neden biliyorsu virmeyecegini? Burada neden laf istifhm in

olmayub inkr indr.

127
 [tehekkm]

Kelik kelimt- istifhmiyeni mstamel old manden biri dai

bundan ara istifhm

tehekkmdr. Mesel Sen mi byle emr itdi? gibi. Zr

olmayub belki tehekkm istihzdr.

[Emr]

Ve env- alebden birisi emr olub; emr terk imtin ayr olan fili

istil vechi zere alebdir.

Ve terk imtin ayr tabrinden ara nehyden itirzdr. Mesel u

ii byle yapma! szini mans o eyden imtin u kef-i yed olunmasn alebdir.

Ve istil vechi zere aydndan ara iltimsdan itirzdr. Ve istiln

mans aleb-i ulvv yan byklenmek ve mertebesini ref add eylemekdir.

Bu tadrde mertebesi l olan bir a m-dnnda bulunan bir aa al-

arit-taarru bir mdde teklf eylese mtekellim cihetinden istil bulunmad

asebiyle emr tabr olunmaz. Bil-aks bir kimse m-fevinde bulunan bir ta

nefsini l itti derek bir us teklf eylese emr olub lkin bi-ab ili

tam olunur.

Binen l-h emr bu iki eyden r olub m-fevden m-dna istil

ariyle dr olan eye tesmiye olunur.

[Emrin tehdid iin istimli]

Ve emr baen tehdd in istiml olunur. Mesel bir efendi klesine

Diledigii ile! dir ki murd emr olmayub belki murd cezsn grecegini

irbdr.

128
 [Emrin acze nisbet iin olmas]

Baen acze nisbet in olur. Mesel bir kimseye Sen de bunu gibi bir

olub acze nisbet tmekdir.

dne yap! dinilr ki murd an yapamayacan m

[hnet iin istimli]

Ve ihnet in istiml olunur. Mesel Gzm nden avu! dinildigi

gibi.

[Tesviye iin istimli]

Ve birisi de tesviye in olan emrdir. Mesel ster git, istemezse gitme!

bu szde memr in gidb gitmemek msv lnmdr.

dinildigi gibi. Zr

[Du]

Kelik istil ariyle
olmayara -i
emri istiml olund manden

ahr it!.
biri dudr. Mesel Y Rabb, sen ad-i dni

[ltims]

Ve man-i mekreden biri dai iltimsdr. Mesel rtbe cihetinden senile

msv olan kimseden kendii l utmayara arnca u ii lufen yapz!

dinildigi gibi.

[Nehy]

Ve env-i alebden biri de nehydir. Ve nehy bi-aril-istil filden kef

imtin alebdir. Mesel Oraya gitme! gibi. Ve nehy istilda emr gibidir.

[Nehyin tehdd iin olmas]

Ve nehy baen tehdd in olur. Mesel u ii yapma da ba ne

greceksi? gibi.
129
 [Nid]

Env-i alebden biriside nid olub aleb-i ibl ve tevecch in

mstameldir. Ve lisnmzda edt- nid ey, hey, ha laflardr.

[Sga-i nidnn ir iin istimli]

Ve baen a-i olan aleb-i ibl mansn ayrda
nid man-y alsi

istiml olunur. Mesel bir a- malmu kendsine ulm iden adan ihr-

itik v taallmnde Hey bre! murd olunan man-y irdr. Zr
tabri

muab ibli ten l olmasyla murd ibl olmayub mad o kimseyi

ulmden ikyetini ziydelendirb ekvsni ihr tmek zere ir v tevdir.

[Haberin mevki-i inda vuk]

Ve baen aber mevi-i inda vi olub bu da y tefel veyd ihr-

r in olur. Tefel in oldna misl Arabde
avli gibi m
ibrei mekre ile muab
ile isbt- du olunara tefel olunmudur. Zr

tavya muvaffaiyyetle du olunub tefelen a-i
msiyle olunara Seni
rd

Allh tavya muvaffa tdi dinilmidir. Lkin bu male tefelt lisnmzda

ayr-i mstameldir; meger ki pek ndir mesel u i byle olursa bil ki ben

bitdim gibi. Yan Bitecegim dimekdir.

Veyd malbu vuna ihr- r in olur. Nitekim bir eyde libi

rabeti tezyd itdikde o eyi ulini taayyl derek laf- m ile rd

der.

deyb mltn rz itdigi kimseye keml-i itiyndan nimet-i

mltn l hkminde ibrz derek Beni mltzla merz itdi dinilr.

Bu dai Arabye ma olur. Mesel bir bende efendisine Bun yapmaa

himmet buyururlar deyb emrden itiren Buyuruuz dimez.

130
 Feat ve Belat Beynndadr

Feat ve Belat

Feat luatde uhr ve beyn mansna olub; al mdde, sd kpgi

gidb li alma mansnadr. Badeh mula bir nesneni ibeden li

olmas mansnda istiml olunmudur. Featle laf- mfred ve kelm ve

mtekellimden her birerleri tavf olunub mesel, kelime-i faa

ve nesrde

ve namda ade-i
kelm- fa
faa ve mn-i fa
ve ir-i fa

d nilr.

Belat

Feat sebebiyle, mtekellim, knh-i amrini ve nihyet mermn ed ve

vl olma mansnda mstameld r. Ve belatle anca kelm ve

tabre

mtekellim tavf olunub kelime vaflanmaz. Mesel kelm- bel

ve

denilb kelime-i bela

mtekellim-i bel denilmez.

[Kelimede Feshat]

Kelimede olan feat tenfr-i urf ve arbetden ve tetebb-i luatla

istinb olunan ysa mulefetden slim olmasdr. Ve bir kelimede ibu ilel-i

selse-i mekreden biri bulunsa fa add olunmaz.

[Tenfr]

Tenfr-i kelime bir vafdr ki lisn zere slet ve nu u tekellmde usreti

mcib olur. Tenfr derect lisn alat ve adem-i alatyla taallf der.

Mesel oucl (nigeh-bnl) kelmn tefevvh tdigi vatde bhesiz lisnda

131

bir adem-i alat l olur. Bil-aks tenfr mzn olmala art
ev-i selm

Aceb bu kelimede tenfr var mdr yo mdr? diye tekellfe cet yodur.

[Garbet]

arbet, kelimeni va ve mans ayr-i hir ve mensl-istiml

olmamasna tesmiye olunur. arb iki sm olub biri arb-i

mabl ve dgeri

arb-

i ab dir.

arb-i
mabl, arbetle berber ev-i selme tevfu tmekle abl

olunandr, mesel esm-i amrdan gibi. Laf- mekr yabanc ve mensl-

istiml degil ise de lkin telaffuunda bir slet rekket olmadndan an

mal add olunur.

istimlinde bes olmayub arb-i

Bil-aks yine man-y mekra dellet den laf, bu dai arb ise de

ab add olunur.
lkin telaffuunda slet oldndan istimlden s olub arb-i

Umm luatlerde bu ide-i mstasene crdir.
Lisn- Frsde dai l

bu minvl zere olub mesel arb mansna

bizce arb ise de istiml
ayr-i mabl
olunub yine man-y mekra dellet iden kelimesi arb-i

olara istimli ndird r.

gzel bir mmeyyiz

Bu male elfz redd ablnde ev-i selm

oldndan uzun uzadya misl rdna hangi elf abl
cet olmayub, abat

derse arb-i mabl add olunur. Bunu ricde 267 misli; bir yabancn

yfetinde sen arfet iss tdig vatde an meclis e abl db mueret

ders , bil-aks heyetini kerh grdig de abat

andan teneffr der.

267
Hric ile kastedilen be duyu ile algladmz varlk mertebesidir.
132

Lisn- Trkde dai o kelimeler vardr ki bize arb grnb lisn-

mder-zd iken imdi bgne kmine girb istimlden s olmudur. Mesel

cennet laf Arab olub bunu Trksi

uma iken, imdi uma denilse pek

az dam fehm der. Kelik sci amr d mekse de kimse istiml tmeyb herkes

arb ullanyor. gt denilse kimse dilemeyb mula naat d melid r.

[Kysa muhlefet]

ysa mulefet, kelimen avid-i aliyye ve ehl-i lisn istimline

mulif olmasdr. Arabde:

[2]

gibi. bre-i mekredeki

kelimesi ys olan idm ile
olmadadr.

Lisnmzda misli, gelmek yerinde gelmeklik, yaza idi yerinde yazsa

idi, amaz yerinde abilmez ve nayiri gibi.

[Semde kerhet]

nifen ikr olund zere kelimen featinde tenfr-i urf ve arbet

ve ysa mulefet ar lnd gibi, bunlara ilveten semde kerhetden slim

smia evt- mnkereyi

olmal dai itibr tmek ar- elzemdir. Zr

istimdan mteneffir old gibi o elf istimndan dai teneffr der. Mesel

ir-i mehr Mtenebbnin medde:
Seyfd-devle Ebil-asan Alyi

[3] mra

133

d digi gibi mra- mekredeki laf o ablden olub istimndan smia

teneffr tmesi asebiyle fa add olunmaz. kesr-i cm

u r ile nefes

mansnadr.

[Kelmda Feshat]

Kelmda olan feat, af- telf ve tenfr-i kelimt ve tad den li

olmasdr.

[Zaf- telif]

af- telf ecm- kelm sebk telfi,

ol lisn avid-i mevasna

al asan
mulif olmaa dirler. Mesel asan dgdi klesini. gibi. Zr

klesini dgdi. d mek lzm idi. Bu cihetle kelm- mekra fa denilmez.

[Tenfr]

Tenfr kelimt lisn zere sal olmasdr. Arabde

misli:

[4]


gibi. Yan: arb denilen kimsen mezr yannda mezr yodur.. f ve r

arflerin terkib teub asebiyle kelm- mekr featden s olmudur.

[Takd]

muaad mansna olub, yan kelm muaad u mula

Tad,

olmas, kelm bir alelden n man-y murd zere adem-i uhr u delleti

olub, bu da namda olan alelden iti der. yle ki, mam- terde ve
tadm

mam- tadmde ter veyd maall-i ikrde af ve ihrda imr gibi

esbbdan n tertb-i
elf ihnde olan tertb-i
manye
mub olmamasyla olur.

134
Her ne adar al kelmda sbit, avnn zere cr ise de, ilf- al olara murd u

tade
madu ubet-i idrkini mcib olur. Arabde misl Ferezda:

[5] ir
***

Ferezda, ir-i mekr mlk-i ben meyyeden Him bin Abdl-Meliki

nm a anda in db mefhm- beyt:

ays brhm

Ns iinde memd olan brhme feilde mbih olur bir kimse

yodur, anca Him vardr. Ol Him anasn babas mekr

brhmi babasdr.

ir-i mekrda ki yan Aa

kelm
tadrindedir
feilde h kimse mbih olmaz. d mekd r. ib-mlk d mekdir. ir-i

mekrda al ibren a olub

mstesn 268 olan mstesn-minh olan olunmala ubet-i
zere tadm
fehmi mstelzim olub vf- a olmayan kesna gre man-y beyti idrk

mkil ve bu vechle tad l olara feate muill olmudur.

[Takd-i manev]

manev, man-y murd zere kelm adem-i uhr u delleti,

Tad-i

kelmdan bi-asebil-lua mefhm olan man-y evvelden, mtekellimi mad

ihn-i smii intilinde l olan alelden n olur. Ve bu

olan man-y snye

268
Arap nahiv terimi olan istisn, bir kmi m-ablinden ayrmadr. Ayrlana mstesn ve
m-abline mstesn-minh tabr olunur (Mehmed Zihni, el-Muteab Nav sm, el-Mnteab
vel-Muteab, stanbul, 1303, 247).
135

alel man-y mada dll olan arneleri
afsyla berber vesi-i kesreye

rd
mutc olan levzm- bade olunmasndan neet der. Arabde
misli:

[6] ir






***
malb isbt zere olmala: Ben dai urb-
man-y beyt det-i zamna, na-i

vili tal in badet

fir ve fera u serveri tal in zn bkyi aleb

derim dimekdir.

Kesret-i tekrr ve tetbu-i ift

Kesret-i tekrr ve tetbu-i iftdan dai kelm zde olmas ar olub

mulil-i feat oldular mttefaun-aleyhdir. Kesret-i tekrra misl

Mtenebbni:

[7] ir

***
amyirle kesret-i tekrr medd olmu. ir-i
ir-i mekrda iki derece tekrr-i

mekrda olan meaat mansna olub,

fal bi-man fil olub
uda yzer gibi ve rkibini yormayara yryen ferese tesmiye olunur.

Beyt-i mekru mans: Feresi ciydet-i seyr areketle ittif ve kendsine

eyym- edidde olan muvenet isd ve necbetine dellet idecek almt ile

mevsmdur dimek.

[8] ir
***

136

Bu beytde mnd 269 olub tadrindedir,
ya mufdr.
umlu dz yer mansna ve
, ye ve bir eyin muaam
mansna olara
e mufdr. acer mansna olub meczen
sengistn mansnda mstameldir.
ggercin ve emslini avtna dirler.

kelm Fln bir aysiyyetdedir ki ben an grr ve szni

iidirim dimekdir. Man-y beyt;

ar-y msteviyye-i pr-icrede olan ammeye, mabbesi Sud

kendsini grb avtn iidecegi maallde icr-y terennm yan lisn- l

ile peymn tebl itmesiyle ibdr.

Bu beytde ve
ve ve laflar beyninde bi-l-fla
ifet vu sebeb-i itill-i feat add olunmudur. Lisnmzda
mertebe tevl-i

misli iri iri gibi:

[I]
in gy *** dker rh- cenb- mft- i devr-i zamn zere
degil ya-pre gerdn varn tam

ir-i mekrda rh- cenb- mft-i devr-i zamn hep tetbu-i iftdr.

[Mtekellimde Feshat]

Mtekellimde olan feat bir melekedir ki an vesatyla mad, laf-

fa ile tabre
mutedir olur.

Meleke nefsde rsi olan bir keyfiyyet mansna olub; keyf drt sm itibr

olunmudur.

269
Arap nahiv terimi olan mnd arlana, nlenene, kendisine nid edilene denir (rt,
Arapa Dilbilgisi Nahiv, 261).
137
 Evvel avss- amse-i hire ile mass olan keyfiyyt olub,

sniyen kemmiyyta muta olan keyfiyytdr. stimet istidre ve

adedde zevciyyet ferdiyyet gibi.

gibi.
Slisen keyfiyyt- istiddiyyedir, albet lnet

Rbian keyfiyyt- nefsniyyeden rsi u mstakem olara mevundan

al zil olmayub yd zevli mteassir olaca aysiyyetde olursa meleke

kitbetin evili l olub kesb-i

denilb yosa l d nilr, mesel kitbet gibi. Zr

istikm u rs eyledikde meleke olur.

Mtekellim-i fa in mute olan ey kelimt- faa

intibyla anlar

asen-i vechle birbirleriyle mezc terkbdir. kelm, kelimeden mrekkeb olub
Zr

ecz-y kelm fa olmazsa kelm da fa olmayub mtekellim de featden

s olur.

[Kelmda Belgat]

Kelmda belat kelm featyla berber mute-y le mubaatdr.

Mesel bir mdde zerine olan kmi, muab mnkir olmal bir

ldir ki km tekdini iti der. Ve tekd o li itisdr. An in

mute-y le mubaatdr denilmi.

tarfde

[Kelmn muktez-y hle mutbakat]

iti derse kelm

Ve mubaat mans mesel l eger tekdi

mekked olmas ve eger tekdden
slim olma cb
derse tekdden r olmas.

Fara bir kimseye bir eyden malmt virilb u ey byledir. d nilr. Eger

muab linde o mddeye adem-i itimd fehm olunursa Mdde-i mekreni

138

netce-i
tat byledir. d nilr. Ve eger dah ziyde inkr adedinde olursa

itimd virecek tabrt- munia ile ve asemle in der.

[Makmt- kelm]

Ve mamt- kelm nesa- vid zere olmayub bi-asebil-iti

mtefvitdir. Mesel, tenkr tarf ve l u tayd ve tadm

ter ve ikr

ilfna mbyindir.
terk ve fal u valdan her birerlerini mam mam- dger

Kelik mam- cz, mam- inba ve ek olan bir kimseye ib ile

olan ib birbirine muyirdir. nki man-i lafe

abye v itibrt- daa
ile

ib mnsebetsiz ve ekye
abye mnsibdir.

[Belgat- kelmn taraflar]

Belat- kelm in iki araf olub bir araf, araf- al -mertebe-i icz-dr.

cz, ehl-i beyn indinde bir kelm belatde av-i beerden urc d b

insn muraa v mislini ityndan ciz lma mertebesine irti tmesidir.

Ve belat- kelm araf- esfeli oldur ki, kelm o mertebeden bir mertebe-

i ednya tayr olunsa indel-ble evt- ayvnta mltea olur.

Ve ibu araf- al ile esfel beyninde mertib-i kesre-i mtefvite olub

tefvt-i derect ile bas basndan aldr.

[Mtekellimde Belgat]

kelm- bele
Mtekellimde belat bir melekedir ki telf-i itidr anla

olur. Ve taflt- sbadan mnfehim old zere her bir bel fa olub lkin her

bir fa bel degildir.

139
 Mesel kelimede feat mevcd olub lkin belat mevcd degildir.

Kelik baen mtekellim fa olub lkin bel olamaz.

[Merci-i belgat]

Ve merci-i belat iki eyden ibret olub:

Evvel man-y mad yan terkb-i

kelma bd olan ar u avli

tediye ve ifdede adan itirzdr.

Sn kelm- fai

ayr-i fahden
far u temyzidir. Ve feat- kelm

feat- kelimta men olmala kelm- fai
ayr-i faden
temyzinde

kelimt- faan
ayr-i faadan dil; ve temyz-i
temyzi
evvel snyi

mstelzimdir 270. Mesel arbet veyd ysa mulefetden slimi, ayr-i

slimden far u temyz olub feat muill olan sir esbb kffesi bir slb

zere far olunma lzmdr. Ve kelm- faden far db muill-i
ayr-i fai

feat olan uta kesb-i vuf ve ilm-i luat ve nav ve arf ile old gibi

tenfr-i urf u kelimt gibi balar iss ev ile idrk olunur. Mesel

mstezir mtenfir olub medlli olan mrtefi mtenfir olmad iss ile idrk

olunur.

[lm-i Edeb]

Malm ola ki ilm-i edeb elf u kitbet delletiyle amrde merkz olan

eyi bilmege d rler, ve man delleti asebiyle ilm-i mekru mev laf ile

adr. Ve menfaati; insn, amrinde
olan mermn ihr ile a- ara l

Yukarda temyzi
270 evvel snyi
mstelzimdir eklindeki ifade bir anlam ifade etmemektedir.
Bask hatas olabileceini dndmz ifadenin asl Nefl-Muavvelde temyz-i evvel, snyi

mstelzimdir eklindedir (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel I, 56).
140
 tmekdir. a- mekru -r ve gerek ib olsun- bunula nev-i insn,

ayvnt- sireden far u temyz olunur.

Ve ilm-i edeb on adar ilmi mil olub ulm mekre; ilm-i luat, arf,

nav, ar, avf, ul-i kitbet, rat ilmleridir.

Ulm- mekre Arabiyyete ma olmayub mesel Ynn-i adm

gibi

sir mem-i fla lisnlarnda dai bulunur.

Ulm- mekreni burada ayru ayru tarflerine girimek adedden urc

dimek olmala andan arf- naar ile yalz buraya taallu olan man ve beyn

ve bed ilmlerini tarf d eriz.

lm-i Man

bilinr bir ilmdr.

Anla kelm mute-y le keyfiyyet-i tabi

beyn olund.
Nitekim blda taflen

lm-i Beyn

Ed-y merm uru- mutelifesini bildirir yan tebh ve mecz ve

kinyeden bas der.

lm-i Bed

kelm vch- addesi

Anla tasn-i bilinr bir ilmdir, sec ve cins ve

ayruhum gibi.

[Fenn-i bed]

deb-y Arabdan balar beyn ile bed e, ilm-i beyn; ve man ile

beyn ve bed e ne birden fenn-i bed tesmiye itmiler. Fenn-i bedi evvel

itir iden t bnl-Mutezz-i Abbs olub ki Yz Yetmi Drt Sene-i

141
Hicriyyesinde fenn-i mekr envndan on yedi nev cem tedvn db ilm-i

bed tesmiye tdi 271. Badeh udme ibn Cafer nm edb an otuz neve ibl

db 272 badeh alflar anlar isri zere yryb fenn-i mekra rabeti artrdlar.

Badeh erefd-dn-i fenn-i mekr yetmi neve ibl db 273,
Tf

ora bn Eb ba nm edb env- mekreyi osan neve ibl db fenn-i

mekra mtealli Tarrt-Tab r nm kitb- mehr telf tdi. Andan ora

fenn-i mekr tevess d b yz elli neve bli old t ki nihyet Eb Bekr ibn

icce el-amev nm edb-i

fl, fenn-i mekra dir bir kitb- berat-nib

telf db ismine iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb ismiyle tesmiye itmidir.

Berat-i Mala

Bir namda rd olunan beyt-i evvel av u alelden l ve nefreti

mstelzim kelimtdan r olmasna d nilb, berat-i malada bir mra v

old mn, mra- dgerle mtensib olmas ardr. bnl-Mutezz berat-i

malaa sn-i ibtid dai tesmiye tmid r. Mesel mrul-ays Seba

Muallaada:

[9]



***


beyt-i mehr mtefvitl-smeyn olma asebiyle bediyyn an berat-i mala

beyt-i mekru mra- evvelinde ubet-i elf

lna sez grmemiler. Zr

bunlar h
ve kesret-i man ve sn-i sebk mnderic old lde mra- snde

berat-i malaa misl:

biri yodur. Arabde

271
bk. bnl-Mutez, el-Bed fil-Bed .
272
bk. Kudme b. Cafer, Nad-ir.
273
bk. Tf, Kitb f lmil-Bed .
142
 [10] ir


***


Kelik merkb yormayub rf ile sev tmek mfdn mil olan u ir gibi:

[11]


***

Lisnmzda berat-i malaa misl:

[II] ir
hev aryis-i gl-zre old ihre-k *** bahr gl-ene geydrdi ulle-i ar

Nef -merm-u sityi-i esb anda olan u iri:

[III]
zih semend-i mlyim ki sn-i reftr *** unutdurur dil-i ua ve-i
yr

, sary anda olan adeden:

Yine Nefn

[IV] beyt
brekallh ey bihit-bd u ey rek-i cinn *** nekallh ey sary- dil-k v dil-sitn

misli rf -merm-u:
Frsde

[i] beyt

***

Envernin:

[ii]


***

143
 af almaya ki nm, in tdigi nam malana taayyd db memd

ilk rat olunan beyt olmala

ve muab avline diat tmesi lzmdr. Zr

mcib lt bulunmamasna itin tmek levzm- edebdend r.

teneffr tayri

Nitekim ur-y Arabdan biri Him ibn Abdl-Melike bir ade

db vaf- arbdan bed derek bir mnsebetle mihr-i cihn-tb,

tadm

ufda em-i avele tebh db lkin memdda avell-ayn

oldndan Benimle istihz diyor. annyla iri abs u tab tmid r.

urdan ir-rumme mlk- ben meyyeden Abdl-Melik

Mehr-i

bin Mervna bir ade-i db lkin malan mra-
arr tadm

evvelinde:

[12]


dedi. iri dan
murd gz yadr. Lkin Abdl-Melik

dim gzleri ulnub aar oldndan kendsine tar diyor annyla

Benim gzm amas sen ne stne lzm? deyu urndan ra

artd. Aradan bir mddet mrrunda Abdl-Melik bir gn uary,

urna girmege msade tdikden, ir-i mm-ileyh dai anlarla

berber tekrr Abdl-Melik urna ub ade-i sbay inda r

tdi. Faa bu defa mala- adeyi tebdl ile:

[13] ir




Badeh adeden u ire geldikde:

[14] ir
***

144
 Abdl-Melik istisn derek Eger bu ir, eyym- chiliyyetde sylense

idi mmet-i Arab bua secde derdi d di.

[Berat-i istihll]

Berat-i maladan berat-i istihll fer olub bu da nam u nesrde nm

vey nsiri mebde-i kelmda ara u mermn remz m ile mnfehim

olmasdr.

Berat-i istihlli vech-i tesmiyesi, ir ref-i avt ile kelma ibtid tdikde
istihll ref-i avt mansna olub Arablar ocu
ara malm olmasdr. Zr

dnyya gelb bk in ref-i avt itdikde

d rler. Ve uccc dai
telbiye in ref-i evt tmelerine istihll d nilr.

Yei aya hill tesmiye tmelerine sebeb al an grdkde te yei ay!

gibi elf ile seslerini aldrdlaryn hill tesmiye olunmudur. Berat-i

istihlle misl:

[15] ir

***



Beyt-i mekrda zamna ve ehl aribden itik olund ehl-i eve af degild r.

Lisnmzda berat-i istihlle misl Snbl-zde Vehbnin u nam gibi:

[V]
nedir ey ab- san-gy- pesendd e-kelm *** bu amy e sebeb yo m midd u alm

tmez oldu nin y dehen-i yrn *** eser-i ney-eker-i me ile r n-km

Ebyt- mekrede nm telm ve iretle mell-i avlini memda ar ve ora

ir-i adesinde an tar ile istif tmid r.

145
 Tecns

Tecns iki laf birbirine mbih olmasdr. Telaffuda tebhden ara

man ile veznde mbehetleri ar olmaddr. Mesel Arabde ile

ile veznde mbihler iken tecns

manda mbihler iken ve ke

add olunmazlar.

[Tecns-i Tmm]

tmm-i mmsil
Tecns-i

tmm-i mmsildir ki iki kelimeni nev 274

Env- cinsdan birincisi tecns-i

ve aded-i urfda ve arfi heyet 275 tertbinde 276

mtteid olmalardr. Arbde

misli avluh -tel-

yetinde vi

277

ler gibi. Namen misli:

[16] ir


***

beytinde vi olan laflar gibi. Birinci ac blkleri mansna olub

ikincisi i cemi, eriyici mansnadr. Lisnmzda misli li-muarririh:

274
Sarf ilminde kelimenin isim, fiil ve harf olmak zere ksm olduu kabul edilir (Mustafa Meral
rt, Arapa Dilbilgisi Sarf, stanbul: FAV, 2012, 80). ki kelime arasnda tecns-i tmm-
mmsil olmas iin her ikisinin ya isim yahut fiil veyahut harf (edat) olmas gerekir.
275
Heyet ile ifade edilen kelimenin vezni veya bbdr.
276
Harflerin tertibi kelime iindeki sralandr.
277
Rm Sresi: 55.
146
 [VI] beyt
***

misli:
Frsde

[iii]
***

[Cins- terkb]

Ve eger cins- tmm ead- lafeyni mrekkeb ve ar mfred olursa

cins- terkb tesmiye olunur 278.

[17] ir
***

beytinde vi -i evvel mrekkeb olub ib-a mansnadr. Ve

-i

misli:
sniyye mfred olub zile mansnadr. Frsde

[iv] beyt
***

[VI] ehli yannda o zer u bu riydandur

medr- far slsu ki del u briydandur *** aat
Bu beyitteki mtecnis kelimelerden ikincisi iki kelimeden mrekkep olduu iin mellifin tecns-i
tmm- mmsil tanmna deil, cins- terkb tanmna rnek tekil etmektedir.
[iii]
Bu beyit de, mtecnis lafzlardan ilki iki kelimeden mrekkep olduu iin [VI] numaral Trke
beyitte olduu gibi cins- terkbe rnektir.
278
Tarifte geen mfret ve mrekkep lafzlar, hakikat anlamlaryla kullanlm olup, nahiv
terimi olan mfret ve mrekkeple ilgisi yoktur. Mfret -yani mstakil bir kelime- ile mcnis
olan mrekkep lafz ile kastedilen, sz konusu lafzn, iki ayr kelimeden veya bir kelimeyle dier
bir kelimenin bir cznden veya iki ayr kelimenin czlerinden meydana gelmesidir (Ali el-Cnd,
Fennl-Cins, Kahire: Dar al-Fikr al-Arabi, 1954, 75).
[iv]
Grgnye ait olan beyit Vs u Rmn
deki ekliyle tashih edilmitir (Grgn, Mesnev-i Vs u
Rmn , haz. William Nassau Lees ve Ahmed Ali, Kalkta: Perris College, 1825). Beytin ilk msras
Defl-Meslibde eklinde gemektedir. Fakat bu durumda her iki msrann
sonundaki kelimeler her bakmdan ayn olmakta, dolaysyla cinas meydana gelmemektedir. Ayrca
beyit de anlamszlamaktadr.
147
Lisnmzda cins- mrekkebe misl li-muarririh:

[VII] beyt
***

[Cins- terkb-i mefrk]

Ve eger birisi mfred ve ar mrekkeb olan iki laf, ada mttefi

mefr tesmiye olunur.

olmazsa cins- terkb-i

[18] ir


***

beytinde old gibi. Zr ile
ada mttefi degildirler.

[Tecns-i Gayr-i Tmm]

[Tecns-i muharref]

Ve eger lafeyn-i mtecniseyn yalz heyet-i urfda mutelif olub nev ve

aded ve tertbde mttefi olurlarsa ead- lafeyni heyeti, ar heyetinden

muarref tesmiye olunur.

mnarif old in tecns-i

Ve itilf baen arekede olur. Nitekim kelmnda vki

olmudur. -i evvel amm- b ile beynel-Arab mehr olan bir sevbdir ve

-i sn fet ile brdetdendir.

kelm dai tecns-i

muarrefden olub ve ibu ile laflarndan birincisi dan olub

tecvz-i add tmekdir. kincisi den olub na u tar tmek mansnadr.

[VII]
rd ki nr- em-i lem aylur *** t bende olmadan saa tbende olmad
148
 kelime-
gibi. Zr
Ve baen itilf areke ve skn ile olur.

ve r meft olub snde

i lda n skindir.
fetateyn ile ible-i
ayyd mansnadr.

n
Tecns-i

n
Eger lafeyn-i mtecniseyn add- urfda mutelif olurlarsa tecns-i

d nilr. Ve add- urfda itilf u vechledir ki, mekr laflardan birisi

dgerinden bir aysiyyetle zid olmaldr ki arf-i zid af olunduda nev ve

heyet ve tertbde mttefi olurlar.

zid, y arf-i vid veyd ekser olur.

Cins- n alt sm olub, zr

Ve al-kilet-tadreyn y kelimeni evvelinde veyd vasanda veyd irinde

bulunur. Kelimeni evvelinde arf-i vid ziydesiyle olan itilfa misl ile

ile
, ve neyiri gibi. Vasa- kelimede olan itilfa misl;

ile gibi.

[Cins- mutarraf]

ir-i kelimede olan itilfa misl:

[19] ir


***
ve ile
irinde olan ile gibi. Beyt-i mekrda ,

ni cemi olub arb dici d mekdir.
,
kelimesini cemi olub

ni cemi olub kime mansnadr.
f diciler mansnadr. ,

149
 ,
ni cemi olub aalar d mekdir. bu irinde ziyde-i arf ile

olan cins- na muarraf tesmiye olunur.

[Cins- mzeyyel]

Veyd itilf- lafeyn, arf-i vidden ekser ile olur.

[20] ir

***

irinde vi old gibi

, urat- alb mansnadr. Ve dai al
mansnadr.
kelimesini irinde dan ziyde olara nn ve
olub, arfinde ziydesiyle itilf vardr. Ve ibu arf-i vidden ekser olan itilfa

cins- mzeyyel tesmiye olunur.

[Cins- muzri]

Kendlerinde itilf vi olan arfeyn eger marecde 279 mtearibeyn

olurlarsa cins- muri tesmiye olunur. Bu da nevdir.

279
Harfler (sesler), boaz blgesinden dudaklara kadar uzanan ses sisteminde mevcut mahre
denilen ses blgelerinden doar. Baz ihtilaflarla beraber genel kable gre fasih Arapada mahre
says on yedidir. Birinciden, ve ;ikinciden ve ;ncden ve ;
drdncden ve ;beinciden ;altncdan ;yedinciden , ve ;
sekizinciden ;dokuzuncudan ;onuncudan ;on birinciden ;on ikinciden , ve
;on ncden , ve ;on drdncden , , ;on beinciden ;on
altncdan , , ;on yedinciden gunneli ve harfleri kar (Mehmed Tal, zahl
Tecvid lmi, Trke - Osmanlca - Araba Tecvid lmi, stanbul: Kita, 1995; Mehmet Ali Sar,
Harf, Tefsr, DA, stanbul: SAM, 1997).
Standart Trkiye Trkesinin nsz seslerinin, mahrelerine (eklemleme noktas/point of
articulation) gre dil bilimcilerce ifade edilen dalm ise u ekildedir: dudakslar p, b ve m;
disi-dudakslar f ve v; disiler t, d, n, l ve r; dieti-diyuvasllar s ve z;
ndamakslar , c, , j; damakslar k, g, l ve y; artdamakslar , ve ;
grtlakslar ise hden ibarettir (A. Sumru zsoy, Trkenin Yaps I: Sesbilim, stanbul: Boazii
150
 Yan y ecneb olan arf, evvelde olur;
ile
laflar gibi.

, edd-ulmet
mav u n-bedd olmu dimekdir.
mansnadr.

le
tilf beyninde olub dl ve n marecleri mteribdir.

Veyd arf-i ecneb, vasada vi olur. 280 avlinde

vi
ve laflarnda old gibi h ve hemzeni marecleri
mteribdirler.

Veyd ir-i kelimede vi olur.

281 avlinde


vi
ve laflarnda old gibi. Lm ile r arfleri beyninde
murenet-i marec vardr.

[Cins- lhk]

Eger arfeyn, mteribeyn olmazsa cins- l tesmiye olunur.

Bu da cins- muride old gibi y evvelde vi olur.

282

avlinde old gibi. fet ile kesr tmek ve an tmek mansna olub

istimli ns rlarn kesrde ve rna an tmekde yi olmudur.

Veyd vasada vi olur.

283 avl-i
P286F P

mnfinde vi old gibi.

niversitesi, 2004; Kmile mer vd., Dilbilim Szl, stanbul: Boazii niversitesi, 2011). nl
sesler ise herhangi bir yerde engelleme olmadan az boluundan kmaktadrlar.
280
Enm Sresi: 26.
281
Buhr: 3645, Mslim: 1873.
282
Hmeze Sresi: 1.
283
diyt Sresi: 7, 8.
151

Veyd ir-i kelimtda vi olur. 284 nam-


cellinde i arf-i iri r ve i nn olub urf- ayr-i

mteribedendirler.

[Tecns-i kalb]

urfda mutelif olurlarsa tecns-i

Ve eger lafeyn-i mtecniseyn tertb-i

alb tesmiye olunur.

alb iki nev olub birine alb-i kll tesmiye olunur. Nitekim Anef
Tecns-i

nm iri iri:

[21]
***

irinde vi olmudur.
seyf mansna olub amri arbe rcidir.

mevt d mekdir. Beyt-i mekrda ve laflar beyninde tecns-i

alb-i kll olara evvelde arf-i fn tadmiyle, badet-t arf-i ter ve

bil-aks arf-i tadm

snde olunara, badet-t, arf-i f ter lnmdr.

Ve eger bu vechle olmazsa alb-i ba tesmiye olunur
285 kelmnda vi ile laflar gibi ki yalz evvelde ayn

tadmiyle bil-aks rn tadmiyle
badel-vv r vi olara, sde badel-

olunmudur.
vv ayn ityn dilerek, ur maallerinde rd

284
Nis Sresi: 83.
Ahmed b. Hanbel: 10996.
285

152
 [Maklb- mcennah]

Tecns-i albden ead- lafeyn-i mtecniseyn evvel-i beytinde ve laf-

albe malb- mcenna

mcnis, ir-i beytinde vi old vatde tecns-i

mekr iki laf, eczsndan bulund beyt in gy iki cen

tesmiye olunur. Zr

olmu olur. Mesel:

[22] ir
***

beytinde olan ve laflar beyninde alb-i kll vi olara , evvel-i

beytde ve , ir-i beytde vi olmudur.

[Cins- Mzdevec / Cins- Mkerrer / Cins- Mredded]

alb ve ayrsnda ead- mtecniseyn ar vely eyledigi vatde

Tecns-i

cins- mzdevec ve cins- mkerrer ve cins- mredded tesmiye olunur.

286 avl-i mnfinde olan
ile gibi. Ve kelik ,
ve nayiri gibi.

[Tecns-i Hatt]

a tesmiye olunur287.
Ve iki laf kitbetde tevfu tdiklerinde tecns-i

Mesel:
288 avl-i mnfinde
olan

286
Neml Sresi: 22.
287
Aram yazsndan Arapaya uyarlanan yirmi iki harfli elifb, Arapada bulunan baz sesleri
ifade etmede yetersiz kalyordu. Bu sebeple Araplar, zamanla elifbdaki harflere noktalar ilave
etmek suretiyle elifby yirmi sekiz harfe kmlardr. slmn ilk dnemlerinden itibaren
kullanld bilinen bu noktalarn, bir dnem yalnzca gerekli olduunda harflerin zerine konulduu
bilinmektedir (Nihad M. etin, Arap; Yaz, Dil, Edebiyat, DA, stanbul: SAM, 1991; Rekin
Ertem, Elifb, DA, stanbul: SAM, 1995). Bu durum gz nnde bulundurulduunda bu sanat
153
 far- nudan arf- naar a cihetinden birbirlerine
laflar gibi. Zr
ile

mbihdirler. Ve kelik



289
ads -i erfinde

vi
ile
laflar dai o abldendir. kesr-i ile uda

mansnadr.

[Cinsa Lhk Olan eyler]

Cinsa iki ey l olur ki birisi iki laf iti cem tmesidir ki

mtaun-minhleri mtteid olmadan ibretdir. Bu da iki kelimeni urf alda

mretteb olara tevfu ve al manda ittif tmeleridir. Nitekim

290 avl-i mnfinde ikisi de dan
vi olan ile gibi. Zr
mtadr.

kincisi iki laf mbehet cem tmesidir ve mbehet, itia ebh

olub

291 avlinde olan ile dai bu

abldendir.

daha bir anlam kazanacaktr. Nitekim harfleri noktalanmadnda yukarda tecns-i hattye gsterilen
ilk hitteki iki kelime eklinde, ikinci hitteki iki kelime ise eklinde yazlmaktayd.
288
ur Sresi: 79, 80.
289
Elbn, Tabernnin, el-Muceml-Evsatda Cbirden naklettii bu hadisin bu siyakla zayf
olduunu ifade etmektedir (Abdulhamid Hindv, dipnot, Mutavvel, mlf. Teftzn, Beyrut: Dar al-

Kotob al-Ilmiyah, 2007, 688). Hadis, bn Mcede

eklinde gemektedir (bn Mce: 1861).
290
Rm Sresi: 43.
291
Tevbe Sresi: 38.
154
 Tar

Tar, luatde cevhiri nam u tertbine

tesmiye olunub lda urf-

rev, vezni zere birbirine muvf gelmek zere sec ariyle

elf 292 tasmine

d rler; jle-i bdr, lle-i tbdr gibi. Namen misli:

[VIII] ir
dr- let-i ry tesell-y r olm *** fr- devlet-i dny tecell-y kibr olm

Kelik iri:

[IX] ir

idbr- sat ili dvne gsterir *** icbr- bat chili ferzne gsterir

misli:
Arbde 293
. Ve yine
294 avl-i mnfi gibi namen misli Eb Nvs:
297F

[23] ir
***



misli:
Frsde

[v] beyt



***

292
Sayfa 131de bir sec tr olarak tars tekrar ele alnm ve iki fkradaki (iirde olursa iki
msradaki) lafzlarn tmnn birbirine muvafk gelmesi art koulmutur. Mellif yukardaki
tanmda lafzlara tm kayd dmemekle beraber gsterdii hit beyitlerde bu tanma uymutur.
293
nfitr Sresi: 13, 14.
294
Giye Sresi: 25, 26.
155
 Sec

Sec, kelm evir-i frt zerinde tevfu vi olan elfa tesmiye

olunur. Nesrde sec, irde fiye gibidir.

[Secin Nevleri]

Sec nev olub;

[Sec-i mutarraf]

eger iki fla veznde mutelif olursa sec-i muarraf tesmiye olunur.

295 avl-i mnfinde vi ile gibi.

[Tars]

Ve eger flalarda veznen itilf olmayub iki frada olan elf cmlesi

vezn ve fiyede arf-i vid zerine tevfuda, mubilinde olan misli olursa

tar tesmiye olunur ki an blda beyn tdik.

[Sec-i mtevz]

296

295
Nh Sresi: 13. ve 14.
296
Mellif, secin nev olduunu belirtmekle beraber ilk iki nevini aklam fakat nc nev ile
ilgili herhangi bir bilgi vermemi. Bu durumun bir bask hatasndan kaynaklanm olabileceinden
hareketle mellifin sec blmn ihtisar ettii Nefl-Muavvelden secin nc nevinin tanmn
buraya eklemek, konunun eksik kalmasnn nne geektir. Sz konusu eserde secin nc nevi
olarak sec-i mtevz belirtilmi ve u ekilde tanmlanmtr:

Ve eger ead- arneteynde arne-i
olan elf ne cmlesi ve ne eksersi urdan mubilinde
olan elf misli olmazsa sec-i mtevz tesmiye olunur (Abdnnfi ffet, ev., Nefl-Muavvel,
mlf. Teftzn, 2 cilt, C II, stanbul: Abdulkadir ve Halim Efendi, 1290, 206).
Karne ile kastedilen aralarnda sec bulunan fkra yahut ibarelerdir. Nefl-Muavvele gre
aralarnda hem vezin hem rev harfi itibaryla sec olan kelimeler, bulunduklar ibredeki toplam
kelime saysnn ounluunu oluturmazsa sec-i mtevz olarak alandrlr. Eer secli
kelimelerin says bulunduklar ibredeki kelime saysnn ounluunu oluturursa bu durumda
156
[Secin Ksmlar]

Sec sm olub birincisi iki fra mtesviyeyn olur.

kincisi fra-i sniyye itidlden dmeyecek adar fra-i ldan aval olur.

ncisi fra-i ur, ldan aar olur. bu sm- ar fua indinde ol

adar mabl add olunmaz.

Edebe riyeten yt- urniyyeni nihyetlerine sec d nilmeyb

sec luatde fte un tmesine d nilb andan

fevl 297 tesmiye olunur. Zr

a olunmudur.

[Sec ntihbnda Riyeti Lazm Olan artlar]

Sec intibnda drt ara riyet lzm olub:

rdndan
Birisi tenfr vu bulmama in kelimt- sale aer

tmekdir.

elf, tertb-i
Sniyen, tertb-i man zere olmal ki ill-i nam ile tad

lzm gelmeye.

S lisen laf, manya tbi olub, man lafa tbi olmamasdr. Yan ihnde

man vech-i sn zere tertb olunub badeh tertbi

gzel olan elf ile tabr

olunmasdr. Yosa elf tertb-i sn ile tertb olunara manya itibr

olunmamas ciz degildir.

tars olarak adlandrlr. Fakat yukarda Defl-Meslib mellifinin tars tanmnda, iki
fkrada olan elfzn cmlesinin tevfuu gerektii belirtilmektedir. Bu durumda Defl-Meslib
mellifine gre, aralarnda hem vezin hem rev harfi itibaryla sec olan kelimeler bulunduklar
ibrelerin tamamn oluturmuyorlarsa buna sec-i mtevz ad verilir.
297
Fevsl, kelimenin okluk hali olup teklik hali fsladr.
157
 Rbian iki fradan her birisi fra-i urda olan mann ayri bir manya

dellet tmesidir. Yosa tavl olur.

alb

Kelm alb derek arf-i arden bed ile bidyetine adar rat olunduda

bi-aynih kelm- evvel l olursa aa alb tesmiye olunur. Bu da baen namda

ve baen nesrde vi olur. Ve namda bir aysiyyetde olur ki mraeynden her

biri ar in alb olur. Mesel:

[24]
***

iri bu ablden arf-i arinden
olub mra- snni bed ile rat olunsa mra-

ayn uhr der.

evveli ve mra-i evvel, snni

Baen byle olmayub belki mecm- beyt mecm in alb olur. d

Errecnni:

[25] ir

***

irinde old gibi.

298 ve
Nesrde geldigine misl:
avl-i mnfinde
299
P 302F P

old gibi.

298
Ysn Sresi: 40.
299
Mddessir Sresi: 3.
158
 Reddl-Acz ale-adr yd Tadr

[Kelm- Mensrda]

Reddl-acz ale-adr, kelm- mensrda, lafen ve manen mttefi olan

iki laf- mkerrer vey mtecnisden birini fran evvelinde ve dgerini ir-i

tmekden ibret olub drt nevdir.

frada rd

Nev-i evvel rd olunan iki laf mkerrer olmasdr. Mesel

terk-i
avl-i mnfi gibi. Yd lisnmzda mesel Desse

300
P30F P

dessedir gibi.

Sn iki laf mtecniseyn olmasdr. Mesel

ibresi gibi.

S lisen iki laf iti cem tmesidir. 301 avl-i

mnfinde ile ,

dendirler.

Rbian iki laf ibh-i iti cem tmesidir. 302 avl-i

mnfinde ile bu mansna olan dan gibi.
den

[Nazmda]

Namda reddl-acz ale-adr, mkerrer vey mtecnis olara rd

olunan iki lafdan birisi ir-i beytde ve dgeri mra- evveli adr vey av

300
Ahzb Sresi: 37.
301
Nh Sresi: 10.
302
ur Sresi: 168.
159
 adrnda vi olmasdr303. Nev-i evvele
veyd irinde veyd mra- snni

misl:
Arabde

[26] ir
***


Bu irde mkerrer olan iki laf birisi adr- beytde ve dgeri
mra- snni

aczinde vi
laflar gibi. Lisnmzda misli:

[X] beyt
iltift tmezse m-fevu saa *** sen yine m-dnna l iltift

Nev-i sn yan laf- mkerreri mra- evveli avinde geldigine misl:

[27] ir

***

misli:
Frsde

303
Mellifin reddl-acz ales-sadr maddesini kendisinden yararlanarak hazrlad Envrur-Reb
f Envil-Bed adl eserde, nazmda olan reddl-acz ales-sadr on alt neve ayrlmtr. Tekrar
eden kelimelerin mkerrer, mtecnis, mtk ve mtk benzeri olmasyla drt nev ve bunlarn her
birinin tekrrnn, beytin ilk msrasnn banda, ortasnda, sonunda ve ikinci msrasnn banda
olmasyla toplam on alt nev olur (bn Masm, Envrur-Reb f Envil-Bed , Riyad: al-Maktaba
al-Shamela, 2010, http://shamela.ws/browse.php/book-5446, 188-191). Defl-Meslib mellifi de
sz konusu eserdeki gibi, nev-i evvel, nev-i sn eklinde sralamaya balamsa da ilk ikisinin
haricindekileri nev eklinde adlandrmaktan vaz gemi ve on alt nev yerine alt neve rnek
vermekle yetinmitir. Bundan hareketle mellifin bu farkllklar nev olarak kabul etmeme
eiliminde olduunu ve ilk iki isimlendirmenin de sehven yapldn dnmek mmkndr.
160
 [vi]
***

Lisnmzda misli:

[XI]
nca nz ile dv ne ol - cihn-b *** ser--ser zmre-i u olur asretle dv ne

old gibi.

geldigine misl:
Laf- ar- mkerreri adr- mra- snde

[28] ir
***

irinde vi old gibi.

Amm lafeyn, mtecniseyn oldular ead- lafeyn ir-i beytde ve ar

mra- evveli adrnda vi olmas d Errecnni:

[29] ir
***

beyt-i mekrdaki birinci , lafn tens i olara Beni terk t! d mek

olub ikinci arma mansna olan dandr.

Ve mtecniseyn-i ar av-i mra- evvelde oldna misl:

[vi]
Mellif nesirde reddl-acz ales-sadr tanmlarken mkerreri, lafzen ve mnen mttefik
olarak tanmlyor. ki lafz- mkerrerden teekkl ettiini syledii nev-i snye rnek olarak
gsterdii bu beyitteki kelimeler ise mnda deil yalnzca lafzda ittifk ediyor. lk msrdaki
temmuz sca anlamnda olup ikinci msradaki e yazmls ise edat ve
kelimesinden mteekkildir. Dolaysyla reddl-acz ales-sadr burada iki mkerrer lafzdan deil
iki mtecnis lafzdan meydana gelmektedir.
[XI]
Beyitte geen iki dvne, lafzda ittifak etmelerine karlk mnlar farkldr. Dolaysyla bu
beyit de [vi] numaral beyit gibi nev-i snye rnek olamaz.
161
 [30] ir

***

irinde old gibi. Bu irde -i evvel cemi olub ir-i marfdur.

den murd namedir. -i sn i cemi olub zn mansnadr.

-i slis amm ile ni cemi olub dernna bde va olunan ibrdir.

sn-i Taall

ir memdna mtealli bir mandan, dger manya bir vechle shlet

mahretle istird itmeli ki istim denler iki man beyninde olan iddet-i

mnsebet asebiyle man-y evvelden, ara intil olundna vf olmasunlar.

Vel-l man-y evvel ile man-y sn lb-i vide ifr olunmu

menzilesinde olub al ir, intilde sebk-i nam tayr itmemege diat

lzmdr.

Ve ibu sn-i taall bir add-i muayyeni olmayub belki ir istedigi

many rd tmekde muayyerdir. Mesel nesb ve azel ve fariyye ve

zamneden ikyet veyd vaf- reb veyd arb u ve vel-l ir istedigi

many intibda muayyerdir. Lkin asen-i taall teazzlden mede intil

olunandr.

Ve taallle istird beynindeki far budur ki istirdda many- evvele

rc veyd kelm a tmek ar olub taallde bu iki ey mer degildir.

Yan nm ne kelm- evvele rc der ve ne de kelm a der. Arabde

sn-i

taalle misl Mtenebbni:

[31] ir

***

162
 ***

Bir kerre u sn-i taalle diat t ki ne adar mhirne memdu medine

ir bidyeten uarn kesretinden itik db Lkin bunlar

intil itmi. Zr

ii yalz ur dav olub benim ise aid-i arrm herkesi malmdr. d dikden

ora irsl-i mesel ablinden seyf odur
olara Sen bu le taaccb tme, zr

lkin Seyfd-devle bir dnedir. diyor. Seyfd-devle ise memd olan

sn-i taalle misl:
kmdr ismidir. Frsde

[vii] beyt

***

Lisnmzda sn-i taalle misl Nefni sityi-i efrs mir

adesini taallnde bir esbi medinden ora:

[XII] beyt
o mdur bu eref ol ra- mbrek-ademe *** ki sadetle svr ola aa ll- d

yine mm-ileyhi ade-i iben:
bahriyyesinde sye

[XIII] beyt
bir cm u Allh in bir kse de ol mh in *** t med-i henh in alam ele lev u alem

Bni
ade-i bahriyyesini taallnde:

[XIV]
dmenin drr cevhirle pr itdi gl-i ter *** ki ide k-i der-i aret-i paaya nisr

iy Paan ade-i itiyyesini taallnde

[XV] beyt
in gy *** dker rh- cenb- mft- i devr-i zamn zere
degil ya-pre gerdn varn tam

163

ade-i mekreye bir diyecegimiz olmayub lkin taall beyti tetbu-i ift ile

featden dmdr. Bir de byle evf- it gibi brid manlarla taalle

intil ten ou bir ey old tarfden vrestedir.

[Mrt- Nazr]

Mrt- nar, u vechledir ki nm vey nsir kelmnda bira laf rd

der ki birbirleriyle mtensib olsunlar. Mnsebet-i mekre, laf manya

veyd laf lafa veyd mann manya olmasnda bir bes yodur. Mesel

uar-y Arabdan Butr mey areketden af olmu deve anda olan u

iri gibi:

[32] ir
***

ir ir-i mekrda deveyi keml-i afndan evvel avse tebh db badeh

tekrr tmek murd dicek 304, baa bir eye, mesel urumu urm dalna
tebhi

veyd nn arfine tebh tmesi mmkin idi. Zr

ininda man birdir. Lkin

muaddimen avs mrr tdiginden anla mrt- nar drmege ad db

eyledi. Ve kelik Ebl-Al-i Marrni:

ile rd

[33] ir
***


***

304
Eski Anadolu Trkesinde yaygn olarak kullanlan zarf fiil eki -IcAK, metinde sfat fiil eki
olan -AcAK ile kartrlp bu ekilde yazlmtr. Eserin evriyazs yaplrken sz konusu ek -
IcAK eklinde dzeltilerek dizilmitir.
164
Ebl-Aln memd mm olub yaz ve ouma bilmediginden kendsine ib

db d r ki:

alemi, anla far den abna bra da, sen uzun mzrlarla iftir t!

seni anlar bir alemidir ki kitbet tdigi vatde middlar, mhder

Zr

olan demdendir

ir-i mekrda Ebl-Al ile ve beyninde mnsebet

drmdr. Lisnmzda namen misli:

[XVI] ir, li-muarririh:

dil-i u tenh ayd derken nvek-i amze *** kemn- ebruvn ba aa imdde gelmidr

misli:
Frsde

[viii] beyt
***

Med Marnda Hicv

Bu nev fenn-i bed melliflerinden bn Eb ba nm t

mstarectndan olub u vechledir ki mtekellim bir dam hicv tmek istedikde

bir am elf- mveccehe rd der ki hirleri med ve bnlar ad u

meemmet oldndan mstemi Beni med diyor. ann der. O ise an hicv der.

[Medh Marznda Hicv ile Tehekkm Beynindeki Fark]

Med marnda hicv ile tehekkm beynindeki far budur ki: Tehekkmde

mula env- emm hicya dellet der veyd mfdndan ryia-i hicv

istimm olunur bir laf bulunma mer olub med marnda hicvde o male

165

elf bulunmad gibi rd olunan elf hiri mula mede dellet tmelidir.

misli:
Arabde

[34] ir


***
bu beytde ve
taamml tmek hiren ilm sne dellet diyorsa da
dir.
bn meellet ve adem-i itidra dll old bedh misli:
Frsde

[ix] beyt
***

bu beyti dai hiri med ise de anca bn ad u meemmeti mutemil

ir diyor ki; Zamn- kide seyfi ne yapdysa bai zamnnda

olabilr. Zr

alemi de an yapar. Belki madu seyfi arbde bir i grmediyse, ir

alemini de hengm- bai ada seyfine tebh itmidir. Lismzda misli:

[XVII] beyt
devletinde azn olur dn *** dergehinde nitekim pr cvn

Baen mdi bir vechle medde mblaa der ki det hicv ade mbih

misli:
olur. Arabde

[35] ir

***

bu ir, mehrden Eb Nvsdr. Yan: Memd ol adar cd u ada

misli:
mblaa tdi ki grenler an ama andlar diyor. Frsde

[x]

***

166

***

ltift

bnl-Mutezzi avlince iltift, mtekellimi ibrdan iba intil

de avluh -tel- badel-ibr iba intil

tmesidir. Misli Kitb- Kerm
305
306. Kelik avluh -tel-
,

307 yine

P31F P

308. Namen misli Cerri:

[36] ir
***

Kelik iltift mtekellimi ibdan ibra inirf olub evvelkini aksidir.

Misli avluh -tel-
309 avl-i mnfinde old
P314F P

gibi.

Yd mtekellimi ibrdan tekellme inirfidr. avluh -tel-:

310.
P315F P

Yd mtekellimi tekellmden ibra inirfdr. avluh -tel-

311
nam- cellinde
P316F P

old gibi. Arabde

namen misli Ebl-Al-i Maarrni:

305
Ftiha Sresi: 1.
306
Ftiha Sresi: 4.
307
Ahzb Sresi: 50.
308
Enm Sresi: 6.
309
Ynus Sresi: 22.
310
Ftr Sresi: 9.
167
 [37] ir

***

***


lisnmzda misli:

[XVIII] beyt, li-muarririh

yan izer grdkde un o - dil-firb *** ey anem bu avrdan art fer tmez misi

Frsden misli:

[xi] beyt

***

hm yd Tevriye

hm , luatde bheye drmekdir. Tevriye, setr if mansnadr. Ve

urbiyyet-i mubaat asebiyle anat- mekreye hm d medense tevriye d mek

dah evldr. Her ne ise hm
yd tevriye bir laf- mfredi rdna d rler ki

ikisi aat
yd bir aat
ve dgeri mecz olara iki mans olub mekr

manlardan birisi arb olara laf delleti aa hir olur. Man-y dger
ise

bad olub laf delleti aa bad olur. Mtekellim ise man-y badi
murd db

an man-y arb ile setr der ve mstemi ise vehle-i lda man-y arbi
de

murd diyor ann der.

311
Ftr Sresi: 16, 17; brhm Sresi: 19, 20.
Def-Meslib metninde ilk yetteki fiiller mtekellim maal-gayr sgasyla yazlm olmakla
beraber, bu ekildeki okuma z olduundan Kurn- Kerimde byle bir yet yoktur (bn Hicce,
iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb, 2 cilt, C I Beyrut: Dar al-Bihar ve Dar al-Maktaba al-Hilal, 2004,
135). Yukardaki yetlerde ise tekellmden ihbra ynelme bulunmamaktadr.
[XVIII]
Bu beyit tekellmden ihbra geie deil ihbrdan hitba geie rnek olabilir.
168
 e da muassintndan olub gerek yt-
anat- mekre fenn-i bedi

ve gerek eds -i nebeviyyeyi tevch in

Furniyyeni mtebihtn tevle

muheret-i klliyyesi vardr. Mesel yetinde

312
n
iki mans olub man-i mekreden biri meknda arr utma olub man-y

arbdir ki man-y bad ile setr olunmu. Zr
cenb- a bir meknda arr

utmadan mnezzehdir. Man-y sn istil v itil olub ad olunan man

budur. Kelik:

Cenb- Rislet-meb allallhu aleyhi ve-sellem- Mekkeden

Hicretlerinde yolda birisi Siz an abledensiiz? d yu sul tdikde

ib-sadet Efendimiz kendlerini bildirmegi tecvz tmeyb

deyu cevb v rdiler. Ve aralar Mdan maluz. d mek olub anca an

nm able ile tevriye db gy M ablesindeniz. deyu muaba

ism tdi.

Kelik:

Hicret vatinde cenb- Eb Bekr ile Mekkeden urclarnda yolda birisi

cenb- Eb Bekre Bu yandaki kimdir? diye sul tdikde mrun-

ileyh Yol gsterici bir delldir. d di. Lkin mrun-ileyhi bundan

slm gsterici olub an man-y hirle setr tdi.

ara ar-i

Ve yine ktb-i siyerde mesrdur ki:

Cenb- Rislet-meb ezvc- muahhartna: iizde eli e uzun olan

benim veftmdan ora baa en evvel ilti eyler. 313 buyurub kendileri

312
Th Sresi: 5.
313
Buhr: 1420; Mslim: 2452.
169
 buyurdudan ora ezvc- muahhart kendi ellerini
irtil-i dr- nam

muyese derdi ki, hangisi e evvel Cenb- Rislete ilti idecek diye

ollarn lerler idi. Ve ilerinden cenb- Zeyneb cmleden evvel irtil

db lbuki adat cmleden ziyde olmala, aret-i Risleti l-

yedden murd inm- adat oldn fehm tdiler.

Namen misli Ebl-Al-y Maarrni:

[38] ir
***

Bu iri ouyan kimse nm murd r ve dlden urf- hecdr ann der. Zr

ir ir-i mekr
ile balayub ora ve gibi eyler ikr tdi ki
arb olan man dai bu olub evvel smiin ihnine man-y mekr mtebdir

olur. Lkin nm murd ayr bir man olub

den murd na olub an
af u incinda arf-i nna tebh itmi. ile dai den yan nan

sine arb tmeni ism-i filini murd db, ile dai rf mansna

nu ism-i filini murd db, ile dai isr-i dr, ve yan yamur

atrt ile noay murd tmidir 314. P320F P

[39] ir

***


ir-i mekrda olan tevriye file ve Zhre
kelimesinde olub zr

misli:
yldz manlarna irketi vardr. Frsde

314
Beyitte lafz deil lafz gemektedir. Dolaysyla yamur damlalaryla nokta
deil nokta ile yamur damlalar murad edilmitir. Ayrca bk. bn Hicce, Hiznetl-Edeb, 39.
170
 [xii] beyt

***

Lisnmzda misli:

[XIX] ir
il miyz bahrda meyden ferate *** billh siy deriz hep ayaa

stire

stire, luatde bir eyi riyet istemek mansna olub lda mbehet

alasyla ve arne-i mnia ile man-y mevun-leh ayrda mstamel olan

lafdr.

istireden mblaa ad
Ve istire her lde meczdan efald r. Zr

tmek mer olub meczdan mer degild r.

Mesel avluh -tel-:

yeti istired r. Zr

315

yan itiyrl in istiml olunmaz. Anca

te in istiml olunub

itiyrl vatki eyen fe-eyen insn ban ia db, levn-i ab sin

ayr

olan beyla tavl tdiginden, l-i admin

ayr olan bir le tavl den

te menzilesinde olur. te ibreyi aatden irc ile m-vuia-lehi ayrda

istiml tmek budur.

den
Ve kendsine r olan tebh asebiyle mula istire, aat

ebladr. Nitekim ibresi

d mekden ebladr. Maa-
h
ibresi aatd
r.

315
Meryem Sresi: 4.
171
 Ve istireye mula bir mster ve bir msterun-leh lzmdr. Ve yet-i

mekrede te msterun-minh ve mster ve

msterun-

lehd r.

Tebh

Tebh bir eyi bir eye bezetmekdir. Mesel a, g ce aranlna ve

ebry, hille ve dii, incye tebh gibi.

Erkn- tebh drtdr. Mesel Fln kimse snde ay gibidir. d digi

vatde o kimse, mebbeh ve ay, mebbehn-bih ve gibi, edt- tebh ve

sn, vech-i ebehdir.

Arabde edt- tebh be adeddir: kf 316 ve ve
ve edt

tadrinde 317.
madardr mesel avluh -tel- P32F P

Ve tebhi rundandr ki dim dn olan nesne alya tebh olunur.

Lkin hicvde bunu aksi olub al olan ey m-dna tebh olunur.

[Tebh-i ttihd]

Tebh iki sm olub bir sm iki mtteid eyi nefslerine tebhdir

318
.

Cevheri cevhere tebh gibi. Mesel Nl uy Frt uy gibidir d mek. Ve ara

araa tebhdir; gibi. Ve cismi
Yz zll kilk imirr gibidir tebhi
mesel Zeberced zmrd gibidir tebhi
cisme tebhi, gibi.

316
Arapada kelimelerin bana eklenen, gibi anlamndaki kf ( )harfi.
317
Neml Sresi: 88.
318
Bu tanmn Hiznetl-Edebdeki asl eklindedir (bn Hicce, Hiznetl-
Edeb, 384). Bu ifade Trkeye nefslerinde mttehid iki eyi tebh olarak da tercme edilebilir.
172
[Tebh-i htilf]

kincisi iki mutelif eyi birbirine tebhdir 319

, Arslan gibi bir yigit tebhi

itilf, mecz olara anda

; sm- sn yan tebh-i
gibi. Ve sm- evvel 320, a

mblaa ad olunur.

[Mahssu Mahssa Tebh]

Ve bunlar ricinde mass massa, mali massa tebht vardr.

Mesel bnl-Fr u irinde:

[40]

***

andan evvelki beytde geen arba rci olub ir
ir-i mekrdaki amri

diyor ki: O arb ksesi bedr ve kendsi gne olub an hill dndrr.

Hillden maad kseyi utan parmalardr. Ve ol arb u ile ardda ne

adar yldzlar hir olur! Yldzdan maad arb zerinde l olan ufa

kpklerdir. ir-i mekrda bedr ve kse, arb ve ems mevcdt- iss-i

baardirler. Kelik:

[41] beyt

***

ir ir-i mekrda mabb dilerini nekhetini uuvn ryiasna tebh

tmi. Maa-h nekhet-i dendn ile uuvn ryias ikisi de iss-i emm ile

massdurlar. Kelik Mtenebbni:

319
Tebh-i ihtilf, Hiznetl-Edebde yani mterek

bir mnda cem etmek iin, ztlarnda muhtelif iki eyin birbirine tebhi eklinde tarif edilmitir
(bn Hicce, Hiznetl-Edeb, 384).
320
Ksm- evvelden kast ilk tanmdaki tebih-i ittihaddr.
173
 [42] ir

***

Mtenebb temedd db kend szini adya ve uar-y sireni szlerini aks-i

adya tebh tmi. Zr

Arabde
, avt iniksna d rler. Nitekim bir dam

bir marada h d se maraya ad aks db o da h d r. te ir tefaur

db kend szini adya vesiri szini aksine tebh tmi ve irde gerek avt ve

gerek ad ikisi dai iss-i sem ile massdurlar.

[Makl Makle Tebh]

Mali, male tebh ilm ve ayt gibi. Namen misli:

[43] ir


***

***

[Makl Mahssa Tebh]

misl ryia-i ayyibe ve ul-i sn gibi. Zr

Mali massa tebhe

ulu yan yu
gzel ou mass olub lkin ulk- sn mass degildir. Zr

tarfi u vechledir ki ul bir keyfiyyet-i nefsniyyedir ki shletle andan efl

misli:
dr olur. Arabde

[44] ir
***

ir ir-i mekrda ayt tee tebh db maa-h te mass olub

ayt ise ayr-i massdur.

174
[Muhayyel ile Mahssun Tebhi]

Veyd mebbehle mebbehn-bihden birisi muayyel ve dgeri mass

olur, misli:

[45] ir

***

Bu beytde ile
muayyel olub ricde vcdlar yodur.
Nitekim Enver ule-i tei vaf anda d midir:

[xiii] beyt
***

[Tebh-i Nefy]

Asm- tebh den birisi tebh-i

nefy olub iki sm zeredir.

[Nefy-i mebbeh ve isbt- mebbehnbih]

Birisi nefy-i mebbeh ve isbt- mebbehn-bihdir. Nitekim avluh -

. Lisnmzda birisini mblaa ile snde

tel-: 321
P327F P

med decek olsa Bu insn degil ay parasdr. d rsi.

[Mebbehnbihi nefy ve mebbehi ibk]

kincisi mebbehn-bihi nefy ve mebbehi ibdr, mesel:

[46] ir


***

Terceme li-muarririh:

321
Ysuf Sresi: 31.
175
 [XX] beyt
mb and an *** o ise bde-i muaffdur
sen a-i

[Tebh-i Takviye]

Env- tebh den birisi de tebh-i

taviye olub o da u vechledir ki

mtekellim, kelma bir am uyd ife der ki anla vech-i ebeh kesb-i

taviyet db mebbehi li vech-i bel zere tebeyyn der. Mesel avluh -

tel-




P328F P
misli:
322. Namen Arabde

[47] ir
***


terceme li-muarririh:

[XXI]
perem-i meftline baland glm ngehn *** iddet-i ulmet ile gm-kerde-rh oldum hemn

[Tebh-i stin]

Kelik env- tebh den birisi de istin olub o da u vechledir ki

mebbehi vcdyla mtekellim mebbehn-bihden istin der. Mesel: Seni

bulund meclisde Arisoya cet yodur. gibi. Namen misli bnl-Fr:

[48] ir


***
terceme li-muarririh:

322
Nr Sresi: 35.
176
 [XXII]
ol ne ki sen anda olursu skin *** mutc degil ne eme ne fnsa

[Tebh-i Temenn]

Env- tebh den biri dai tebh-i

temenndir ki mebbehn-bihi

mebbehi kemline vul in rz ve temenndir. Mesel iri:

[49] ir
***


misli:
Frsde

[xiv] beyt
***

[Tebh-i htirz]

Kelik biri dai itirzdr ki mtekellim; mebbeh, mebbehn-bih

ayn oldn iddi db maa-h mebbehn-bihi ba- evfn mebbehe

namen misli:
isnddan aer der. Arabde

[50] ir

***

[Tebh-i stidll]

Biri dai tebh-i istidlldir ki eyeyn beyninde olan cihet-i cmiadan

istidll derek mtekellim mekr eyler beyninde mmsele iddi tmidir. ir

u iri gibi:

[51] ir
***




177
 hem lf- seyfe ve hem gz apana tesmiye olmala ir anla

tmidir.
mmseleti m

mn
Tebh-i

Baen tebh de arat olmayub mn olur. Eb-ayyib-i Mtenebbn

u iri gibi:

[52] ir
***


ir-i mekrda kelimesi ile meczm, sa-i muabdr. ,

vezni zere al mansna yd cn ins yd vech-i arda olanlar cemsi

d mekd r. , mkden muarreb olub Trkcesi dai miskdir. Man-y beyt:

Ey memd! Eger eref ile ala fy oldu ise de maa-h yine sen

misk, azl demin basdr. lbuki misk, deme

anlardans. Zr

fydr; bir vechle ki demden bile add olunmaz. Bu tadrce sen l

miske mbihdir

tebh-i
Bu male tebhe mn yd tebh-i
mekniyyn-anh d nilr.

nam u ind tdigi

ir-i mekr Seyfd-devle anda Mtenebbn

aden
mala- arrsdr. ir-i mrun-ileyh dvnn rii Vid, Ebl-

asan nm irden nalen d mi ki:

irini ezberlemegi sever ve anla mesrr

Seyfd-devle, Mtenebbn

olurd. Bir gn Mtenebb ile mrun-ileyhi yannda oturyordu. Ben

bu irini ouyub:
Mtenebbn

Bu beyte seb dilemez, d dim. Seyfd-devle cevben d di ki:

178
 Ebl-Fal bin seyn dai sen gibi syledigini siadan biri baa aber

v rdi. Mtenebb bu szleri iidecek aceb db meserretinden arekete

balad. Benim ise murdm an tark idi. Der-aab:

Bu beyt m-ablindeki beytde min-vecheti-ana ayb u ur vardr.

d dim. Mtenebb baa m ile nigh db:

Ne ur vardr? d di.

Beyt-i mekrda kelmdr. d dim.

, in dd degild r. d d m.
Zr

Belki dd dr. Seyfd-devle dai lafe

ariyle:

Evet ade-i
cmiyyedir. fiyesini nal tayr dersi?,
Beyt-i snn

d di. Ben dai tayr db:

[53] ir

***


d digim anda Seyfd-devle ziydesiyle glb eliyle baa urd ve:

Bedhetne gzel syledi lkin bu beyt ile kimse med olunmaz. Belki

avu pzrnda bey olunmaa sezdr. d di.

Malb
Tebh-i

Tebh-i
malb, vech-i tebhde mebbehden etemm ekmel oldn

hmdr 323 misli:
. Arabde

323
Mellifin tebh-i maklb tanmnda cmlenin unsurlarndan biri atlanarak mebbehten etemm
ekmel olan eyin ne olduu belirtilmemitir. Mellifin tebh blmn ihtisar ettii Nefl-
179
 [54] ir
***

Bu beyt, uar-y Arabdan Muammed bin Vheyb olub ulef-y

Abbsiyyeden Memn med tdigi adesindendir.

[Tebh-i Makbl ve Tebh-i Merdd]

Tebh alel-umm iki sm olub y mabl vey merdddur. Tebh-i

ifdeye kf olandr. Mesel ara, l-i mebbehi beyn

mablden ara tebhi

old retde mebbeh vech-i ebehle ziyde marf olan ey olmasdr. Ve

merdd bunu ilfna olara ifde-i ara- tebhde

tebh-i
n olan tebhdir.

[tibrt ile Aksm- Tebh]

Erkn- tebh drt old blda ikr olunmudi. tibrt ile asm- tebh

mebbehn-bih mula mekr olub mebbeh y

sekiz sma bli olur. Zr

mekr y maf olur. Ve al-kilet-tadreyn vech-i ebeh y mekr vey

metrkdur. Ve alet-tadril-erbaa edt- tebh y mekr vey maf olub

asm, semniyyeye bli olur.

Asm- mekre evvel erkn- erbaan kmilen ikr olunmasdr.

ecatde asan arslan gibidir. kelm gibi.

S niyen terk-i mebbehdir, mesel asandan ibr mnnda ecatde

arslan gibidir. d rsin. Ve bunda erkn- erbaadan yalz mebbeh olan asan

ayr-i mekrdur.

Muavvelde ise ayn cmle u ekilde gemektedir: Vech-i tebhde mebbehn-bih,

mebbehden etemm oldn hmdr (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel II, 48).
180
 terkidir. asan ecatde arslandr. sznde edt-
S lisen edt- tebh

tebh af olunmudur.

terkd r. Mesel: ecatde arslandr.

Rbian mebbeh ile edt- tebhi

gibi. Bunda edt- tebh mafdur.

terkdir. asan arslandr. 324 terkbinde

misen vech-i tebhi vech-i ebeh

mekr degildir.

Sdisen mebbeh ve vech-i ebehi afd r. Mesel Arslan gibidir

avlinde mebbeh ve vech-i tebh af olunub asan ecatde arslan gibidir.

tadrindedir.

ve vech-i ebehi afdr. asan arslandr. gibi.

Sbian edt- tebhi

Sminen erkn- siren terkiyle mebbehn-bih ifrddr. Mesel

mebbeh ve edt- tebh o vech ile terk olunara Arslandr. denilb asan

ecatde arslan gibidir. tadrinde olur.

Terc zere Terc

Terc zere terc,

mtekellim bir eyi bir eye veyd bir kimesneyi bir

kimesneye terc db badeh mrecca zerine eyi vey a- ar terc

tmege d rler. Mesel cenb- Rislet-penh Efendimiz , ab- kirmdan Sad ibn

Ubde anda Sad ayrdur ve ben Saddan ayrum ve Allh benden

ayrdur. 325 :
kelm- bhirl-insicm gibi. Namen misli Mtenebbn

324
Verilen rnekte vech-i tebh ile birlikte edt- tebh de terk edildiinden yedinci durumla bir
fark kalmamtr. Tanma uygun olan rnek Hasan arslan gibidir. olmaldr.
325
Ahmed b. Hanbel: 24009/13.
181
 [55] ir

***

terceme li-muarririh:

[XXIII]
al- lem birbirin m-fev vey mdndur *** saa nisbetle vel m-fev olan e dndur

rsl-i Mesel

rsl-i mesel, fenn-i bedden bir nev-i laf olub iznetl-Edeb

mellifin tarfine tdigi beyt basndan mesel
gre nev-i mekr ir rd

mamnda cr olabilecek bir mamn ityn tmekden ibretdir. Mesel avluh

-tel-:
. Ve kelik:

326

327.
P3F P

Fenn-i bed melliflerinden bn Ebil-ba Tarrt-Tab r nm eserinde

d r ki: Eb Temmm dvnn

tetebb tdigimde yz elli drt beyt ile osan

dvnn
mra buldum ki nev-i mekra mtealli idi. Ve Mtenebbn

tefauda nev-i mekra mtealli yz yetmi mrala drt yz beyt buldn

yine mm-ileyh beyn tmidir. Arabde irsl-i mesele namen misl

:
Mtenebbn

[56] ir
***





***



misli ib-i fahnn
Frsde :

326
Neml Sreis 88.
327
Bakara Sresi: 138.
182
 [xv] beyt

***

Lisnmzda misli Rb Paani:

[XXIV] beyt
kse-i fafr lebrz olsa da vrmez ad *** servet efzyi bulunca aniy issetlenr

li-muarririh:

[XXV]
hubb- bd ile mevc-efken olur l-cerem dery *** bezimde r- mestn name-i sz u nevdandur

:
Nbn

[XXVI] beyt
esfil olmasa olmaz el nil-i smn *** vren zr
ki ret cme-i zer-tra szendr

ve-leh eyan:

[XXVII]

ryndan olur snesin afveti hir *** malm olur avli nehru seerinden

Resl-kttb :
ayrn

[XXVIII] beyt
sefd *** ki vat-i ub olur ddelerde
aceb mi afleti efzn derse r-i b le

Rid-i Merri :

[XXIX] beyt
cedel-krne m adar rengn cevb olmaz *** sktn merd-i dn amn ilzm in alar

zzet Monlan:

183
 [XXX] beyt
menba-i feye *** piyle olsa hern yine seb birdr
taaddd eylemez cb

av

av, luatde zid mansna olub lda fidesiz bir laf zid olara

rd tmekd r. af almaya ki mtekellim, kelmda elf- zide tefevvhnden

itirz tmesi lzm old gibi nm vey nsir dai nam u nesrde av u zid

u istimlinden aer tmeleri lzmdr.

olan kelimt rd

Ve av istimline nm in mecbriyyet, tezyn-i kelm ile ikml-i

ibrta ym tdikde l-
veznden neet tdigi, nsir dai sece mrat ile tezyn-i

bdd bu u iltizm tmege mecbr olur. Maa-h mmkin old adar elf-i

zide ullanmadan mellif-i kelm itizr elzemd r.

Ve av alel-umm iki sm olub birine av-i ab ve dgeri

av-i

mel d nilr. av-i abe

misl Mtenebbn
:

[57] ir
***

Beytinde vi laf gibi. Beyt-i mekru mra- evvelindeki amri

dnyya rci olub

ism-i mevtdir. ar ile inyet ve a

mansnadr. Mfd- beyt: Egeri nfs in bet mevte li ve rlet-i dr-

be muarrer olmasa bu lem-i kevn fesdda ne ecat ve ne a ve ne de

olmazd. d mekd r. Mfd- beyt ecat ile abrda
edide abr in falet

a olub anca yan ada a degild r. Zr

ec, dnyda uld

teyaun tse helkden adem-i avfndan n arb u veya itim tmek

olmaz idi. Kelik a-

kendsine sehl sn olub ol vat ecatde bir falet
184
br zevl-i edidde be-i mrini teyaun eylese bil-ire alna vs-i

itimd cihetle mekrihe abr u taammul dai feilden add olunmazd. Lkin

dnyda b
a v inyet ibi olub mln bel den kimse byle olmayub zr

almasn teyaun tse mlaa-i itiycdan n ba u a emr-i mteassir olub

bu tadrde l-i uldda bel-i ml bil-aks feilden madd old gibi l-i

teyaun- mevtde sehl olur. Binen-al-h beyt-i mekrda vi laf

av-i ab veyd kelm ifsd tdiginden av-i mfsid olmu olur.

Arabde
av-i mele misl Zheyr bin Eb Slmn:

[58] ir

***
benim ilmim
Beyt-i mekrda keenne laf gibi. Man-y beyt: Ta,

m ile li i db lkin yarn vi olaca untdan yan mstabelden b-

idrk m. mdi dnki gn mansna olan lafndan ora laf av

ise de lkin many ifsd tmediginden av-i ayr-i mfsid yd av-i mel

add olunur.

Mblaa

Mblaa, fenn-i bed muassintndan olub ir arvetini tezyd der.

Nitekim denilmidir:

[59] msra

[xvi] msra

185
Anca balar assn bin S bit u irine istinden mblaay fenn-i bed

asmndan add tmemiler:

[60] ir




***

Yan: ir ind tdigi eyler e eysi odur ki an rat tdig vatde

mstemi an tad tsn.

Ve mblaa lda, vu ala arb olan bir eyi ifr zere vafdr.

r ricde mmkin olub vuna det cr olmayaca retde bir eyi

tavfdir.

ulvv ne ricde mmkin ve ne vuna dt cr olur bir retle bir eyi

tarfdir.

de vi u yet, mblaa-i asene add olunur. Nitekim:

Furn- Kerm

328. Ve kelik u


ads -i uds mblaa-i briay mildir:



329. Ve bu ads baiyyesinde




330. Bu iki ads de iki mblaa-i bela
vardr ki birisi aml-i sire
P36F P

ricinde cenb- a -celle nuh-nu ym kendsine isnd tmesi,

mkftn cellet derecesine bir dell olub ikincisi ryia-i femm-i imi

dai an gibidir. Zr
taayyriyle berber by- miske terci ekl rb

imskinden im nefesi mteayyir olub fen bir ryia kesb der. Maa-h an

328
Rad Sresi: 10.
329
Buhr: 5927.
330
Mslim: 1151.
186
ayab- revyi olan ryia-i miske terc tmek mblaa-i asenedir. Mblaaya

namen misl:
Arabde

[61]

***

misli:
Frsde

[xvii]
***

:
Lisnmzda misli Fuln

[XXXI] nam
her abb- ekme bir aks alm peykerm *** h- mlk-i minetem utmu cihn lekerm

r diye vu mmkin olub anca zerine det cr olmayan bir retle

bir eyi vafdr. Bu vechle mblaan fevinde ve ulvv m-dnnda bir

derecededir.

de ve gerek fua-y
r ile ulvvden her biri gerek Furn- Mecd

Arab kelmnda dim edt- itiml ve edt- murebe ile ikr olunub bunlarsz

ikrleri muassintdan add olunmaz. Ve mekr edtlarla ikr olunmalarna sebeb

istileden imkn derecesine taarrub indr. Mesel

.

331
P37F P

Bar insn gzini gidermesi aklen mstal degilse de anca det ricinde

oldndan edt- murebe ile ikr olunmu. Kelik edt- itiml ile imkn

derecesine yaladrlan ira misl:

331
Nr Sresi: 43.
187
 [62]
***

u beyt yine bu melded r:

[xviii]

***
Terceme li-muarririh:

[XXXII]
cemel ekeydi benm ekdigim cefy eger *** olurd zmre-i kffra b- adn maarr

Lisnmzda ira misl li-mellifih:

[XXXIII]
lsa bir mra eser fet-i ayy-i adr *** ch u ametde Sleymn der an tevr

aksine dnse eger km-i a lemde *** ch olur h u eref illet meysr asr

ulvv

ulvv mblaa ile ir fevinde olub alen ve deten mstal olan

bir vaf ile bir eyi tavfdir.
ulvv iki sm olub bir sm mabl ve dgeri

merdd u ayr-i mabldr.

Mabl olan sm mula edt- murebe ile ikr olunandr ve ulvv

anatn iltizm den ir taayylt- asene lbna namn sebk ifr tmek

lzmdr ki al an able meyl tsn. Mabl olan ulvve Arabde misl

332. yet-i mekrede zeyt yan te mess tmeksizin

P38F P

332
Nr Sresi: 35.
188
itil tmesi mstal ise de edt- murebe olan ile ikr olundndan

mabldr. Namen misli:

[63]
***

***

iri gibi. ir-i mekrda dai o remy olunmadan ulb- adda yer utmas

veyd min-ayr-i sel syfu rib- ady berelemesi alen ve deten mstal

ise de anca efl-i murebeden ile ikr olunub tadl olunmudur.

Efl-i murebesiz olan ulvve misl Eb Nvs:

[64]


***

ulvve misl rfn
Frsde :

[xix] beyt
***

beyt:
Yine rfn

[xx]

***

:
Envern

189
 [xxi] beyt
***

sityi-i esb anda:

Lisnmzda ulvve misl Nefn

[XXXIV] beyt
dmeden syesi k zere der lemi ay *** sehv ile rkibi ger lsa innn ir

Malm ola ki irde ulvv kib derece-i nihyeti ise de maa-h yine

tnda uvvet-i abatden iler gelb ulvv ir ful-i uarya ma bir

keyfiyyetd r. Mesel Arabde balsa e ziyde ulvv tefevvh denler

Mtenebb ve emsli uar-y be-nm olub uvvet-i abat

tenu tdike kelm

da o nisbetde dler.

Kelik Frsde ve lisnmzda Nefn
Envern bir kerre ayidine

ba ki her beytde bir ulvv ira rst gelb lkin anlardan dn olanlar

ernda bu li gremezsi. Lkin bilmeyen Bu ne adar byk yalandr! deyu

dai ym der. Nitekim mervdir

taybe ki:

u iri, ayra-i Rmdan birin nezdinde ind

Bir gn Mtenebbn

olunduda:

[65] ir
***

[xxi]
Metinde beytin aczndeki kelime eklinde yazlmakla beraber szlklerde byle bir
kelimeye rastlanlamam olduundan beyit, Luatnme-i Dihddaki ekliyle yazlmtr. Ayrca
yukarda Envernin olduu belirtilen beyit bu airin divannda yer almamasna karlk, Luatnme-i
Dihdda Ktib-i Trz
maddesinde airin iirlerine rnek olarak verilmitir (Evhadddin

Enver, Dvn- Enver, Bozorgtarin Ketbkhne Alaktrunik Sher va Adab-e Prsi Dorj 4, Tahran:
Mehr Argham Rayaneh, 2011; Luatnme-i Dihd, ed. Ali Ekber Dihhud, Tahran: Dehkhoda
Lexicon Institute International
Center for Persian Studies, er. 02.05.2013,
Trz
http://www.loghatnaameh.org, Ktib-i md.).
190
 ayer ir-i mekr terceme tdirdikde:

Ben bu irden ziyde yalanc kimse grmedim. H deve insn gzi

zerinde ina der de o dam a alur m? d di.

irinde olan ulvv

Lkin l ayeri d digi gibi olmayub belki Mtenebbn

:
berat-i abna dlld r. ulvve misl Nefn

[XXXV] beyt
anurlar bir gl-i zer-dzdur bir na-i rda *** rumnda grenler aks-i rd -i pr-envr

:
Yine Nefn

[XXXVI] beyt
ikest tmez abbn tse cevln ry- deryda *** ounsa bar- nali nerm derken seng-i ry

ne adar fi
Mlk-i Deylimeden Audd-devlen u ulvv-i tsi

olub sefet-i alna dll old beyna cet yodur. Nitekim d midir:

[66] nam
***





***

***




***



Nam- mekr mra- arindeki yan melikl-mlk tabriyle

kendsini telbden ora
yan mblaa ile adere alebe dici. Ve
byle syleyii byk heeyndr. Mrun-ileyh bu nam in tdikden ora art

fel bulmayub pister-i bmr derek avluh -tel-:
ye

191
 333 kelmndan baa lisn bir eyi nua mutedir olamayara ol vechle

veft tdigi, trlerde ulvve misl Envern
muarrerd r. Frsde :

[xxii] nam
***

fariyyesinde:
Kelik rfn

[xxiii] nam
***

***

Mzdevec
Tamn-i

Tamn-i mzdevec nsir vey nm, nesr nam arasnda 334 iki laf-

msecca rd
u ityn tmesine tesmiye olunur. Arabde misli avluh -tel-

avl-i mnfi gibi. Kelik ads -i

335 336
P34F P

erfinde namen misli:
vi old gibi. Arabde

[67] ir


***


misli avm-i Gencevn
Frsde :

[xxiv] beyt
***

333
Hkka Sresi: 28 ve 29.
334
Tanmda arasnda kayd ile ifade edilmek istenen, nesirde birden fazla fslann sonunda
meydana gelen seci ve nazmda birden fazla msrann sonunda meydana gelen kafiye ve redifi
tanmn dnda tutmaktr.
335
Neml Sresi: 22.
336
Msned-ihb: 139, 140.
192
B mermu:

[XXXVII] beyt
hem e anat u p em dem--dem end em *** zmle ceng cedel ylduzumla bas cidl

Cem

Mtekellim iki veyd dah ziyde eyleri km-i vidde cem tmekd r.

Mesel

337 yetinde cenb- a ml ile evld ayt-

dny znetinde cem tmi ve kelik
338.

P345F P

Bu yetde dai isb in ems ile amer ve secdede nebt ile eceri km-i

namen misli:
vidde cem tmid r. Arabde

[68] ir
***



ir bu beytde genlik ve fer ve ny maarrat in km-i vidde cem

misli:
tmidir. Frsde

[xxv] beyt
***

Lisnmzda misli:

[XXXVIII] beyt
bul u isrf nev-i insna *** ne adar d-i maarratdur

337
Kehf Sresi: 46.
338
Rahmn Sresi: 5. ve 6.
193

Cem maat-Tasm

mtekellim bir veyd dah ziyde eyler beynini

Cem maat-tasm,

tmege d rler 339. Mesel birine iben Ben sen le ikimiz

cem db ora tasm

kemle. Bu ibrede mtekellim

melz, amm sen lehv lube ve ben tal-i

evvel muabla itil un beynlerinde cem db badeh lehv lub ile

kemle tasm
tal-i tdi. Namen Arabde
misli:

[69] ir
***

Lisnmzda namen misli:

[XXXIX] beyt
dan pervne v blblde bir let olub *** birisi efn der anca biri kendin yaar

misli:
Frsde

[xxvi] beyt

***

Cem maat-Tefr

Cem maat-tefr mtekellim km-i vidde 340 iki ey beynini cem

db ora aralarn tefr tmege d rler. Nitekim

339
Tanmda eylerin beynini hkm-i vhidde cem idb denilse daha yerinde olacaktr. Herhangi
bir kayt belirtilmeden eylerin beynini mutlak olarak cem etmekten bahsedilirse sz konusu sanat
cem maat-tefrk ile kartrlabilir (bk. dp.340).
340
Bu sanat, muhassint- maneviyeye dhil eden Sekkk olup (Muceml-Mualatil-
md.), kendisinin tanmnda cem maat-tefrk iki eyin hkm-i
Beliyye, Cem maat-tefr
vhidde deil mn-y vhidde cem edilmesi suretiyle olur (Eb Yakb es-Sekkk, Miftul-
Ulm, Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 1987, 426). Konuya ahit gsterilen sr Sresinin 12.
yetindeki ve metinde [xxvii] numaral beyitteki cemler de, hkm-i vhidde deil mn-y vahidde
yaplmtr. Ay ve gne yet/yldz mnsnda cem edilmitir. [xxvii] numaral beyitte ise
194
 341. Gy cenb- a buyuruyor ki: ems ve amer birisi

nehr ve biri leyl olara iki yet olub bu vechle iki kevkeb olmalar asebiyle

beynlerini bidyeten cem le berber badeh ems, nehr ve amer leyli tenvr

tdigi in birbirinden tefr tdik d mekd r. Arabde

namen misl:

[70] ir
***

ir evvel memdu abatini ulmeti izlede bara tebh tdigi gibi azm u

himmetini dai ab- cinyeti irda tee tebh tmi ve ir-i mekr bu vechle

cem maat-tefr anatn mild r. Zr

sen ile azmi evvel cem db

dgerini
badeh birini ulmeti tenvre mcrimleri ifnda birbirinden tefr tdi.

Terceme-i ir li-muarririh:

[XL]
ulmetde sen-y alati
dmeni ifnda tedr anas himmeti *** berdur tenvr-i

ve yani ben ve sen, yani mum mnsnda meczen cem olmutur. Her iki cemde
de herhangi bir hkm belirtilmemitir. Dolaysyla tanma hkm-i vhid kayd yerine mn-y
vhid kayd dlmelidir.
ki eyin hkm-i vhidde cemi ise cem maat-taksm sanatyla gerekleir. Sz konusu sanata
rnek verilen [XL] numaral beyitte pervne ve blbln aras cem edilmitir. Fakat bu cemde,
Gne ve Ayn her ikisinin yldz olmas gibi, bir mnya delalet sz konusu deildir. Yani
pervne ve blbl ortak bir mnda deil aktan kendilerinde bir hal olma hkmnde cem
olmulardr.
341
sr Sresi: 12.
eyh Safiyyddine ait olan beyt, airin bediyyesinde yle yer almaktadr:

[70]

afiyyd-dn el-ill, haz. Kerem el-
( *** Safiyyddin el-Hill, Dvnu


Bustn, Beyrut: Dar Sader, 1962, 693). Beyit asl ekliyle Envrur-Reb f Envil-Bed de cem
maat-tefrke rnek olarak verilmi ve aklamasnda da ve in olmakta cem
olduu daha sonra aralarnn tefrk edildii ifade edilmitir (bn Masm, Envrur-Reb f Envil-
Bed , 393). Fakat beytin Hiznetl-Edeb ve dolaysyla Defl-Meslibdeki halinde cem sanat
bulunmamakta;
ve aras tefrk edildiinden yalnzca tefrk sanat yer almaktadr.
[XL]
Trke tercmesi olduu [70] numaral beytin aklamasna baknz.
195
 misl:
Frsde

[xxvii] beyt
***

Kinye

Kinye luatde terk-i tar olub, lda mtekellim, bir many ikr

tmek murd db anca an laf- mevyla ve araten ikr tmeyb belki aa

dellet dici bir man-y arla ikr tmesine d nilr. Mesel, Fln dam

mabanda kl odur. ve Fln lc bendi uzundur. denildikde, birisinde o

t mabanda o yemek ab olund ve dgerinde
avll-me old

alalur.

[Hakkat, Kinye ve Mecz]

Ve kinye ile mecz beyninde far udur ki kinyede aat mans

bulunmaz. Zr
bulunub meczda ise man-y a ammmda bir arslan

grdm. d dig vatde ammmda ayvn- mfteris bulunmas ayr-i

dir.
mutemel olub recl-i c murd olund bedh Amm Fln kli

odur. d digi vatde o dam miyf old alald gibi aatde kl

dai kesr old mnfehim olur.

, veyd man-y a
Vel-l istiml olunan bir kelime; y a ni

, veyd man-y a
adem-i cevzyla a n
cevzyla ayr-i a
olub

ve ikinciye mecz ve nciye kinye d rler.

birincisine aat

196
[Gzel bir Lafz ile Kabih bir eyden Kinaye]

Kinyen aseni odur ki mtekellim gzel bir laf ile ab bir eyden

yan aret-i Meryem ve
kinye tsn. Mesel avluh -tel- 342

-aleyhimes-selm- sir dun-ns gibi ekl derlerdi. Bu yetde ekl-i

s

amdan murd adesd r. Kelik yet-i mekrede

343

de bu misll ut kmilen
olan dan murd mcmaatd r. urn- Kerm

mtekellim bir fu many, mevun-lehiyle

kinye ile ikr olunmudur. Zr

belatd r. Li-muarririh:
ikr der ise mnf-i

[XLI]
mrt arfet aylur *** yosa meyneciden baa degil pr-i
sn-i tabre mun

ki Arablar bir kimsede ibnet olsa

bn Mutezzden makdir

d rler Yan Sen a altndas. badeh bu iri ind tdi:

[71] ir


***

mmet-i Arab navet ayretlerinden arir-i nisyi ile kinye derlerdi.

de dai bunu misli tevrd tmid r. avluh -tel-:

urn- Kerm
344.
P35F P

f-dern, gzi
Lisnmzda kinyeye nesren misl pk-i dmen, cer,

a ve nayiri gibi. Kinye ariyle mstamel olan elfa mekniyyn-bih yan

342
Mide Sresi: 75.
343
Nis Sresi: 21.
344
Safft Sresi: 49.
197
anla kinye olunmu ve dellet tdikleri levzm- manya mekniyyn-anh

yan anla kinye dilmi tesmiye olunur.

Kinye sm olub;

[Matlbu Mevsf olan Kinye]

Kendsiyle malb, fat ve nisbet olmayub belki malb olan nefs-i

mevfdur. amrden kinye olara arb mansna olanbintl-kerm ile b-

te-reng gibi.

[Matlbu Sfat olan Kinye]

sm- sn, malb olan fatdr. amatden kinye olara aln afl

gibi.

[Matlbu Nisbet olan Kinye]

misli:
sm- slis, kendsinden nisbet murd olunandr. Arabde

[72] ir


***

;a mansna olub yan semat ve insniyyet ve a memd olan

bn-i arec in rekz dilen ayme dernundadr. Lisnmzda bunu misli

r Yan uarn kendsini dim sityi

Fln apus maa- avfd

tdiklerine kinyed r. Yd apus adr., Sofras meydndadr. ki cd u

inmndan kinyedir. Kinyeye namen misl:

[XLII] beyt
elinden ekdigm s- i dehr n i hemdr hep *** benm ahb deyu n tdigm zehr-b- amdur hep

198

[Tar]

Tar ve telv , m
, iret; kinyeni envndan olub;

Kinye, mevf- ayr-i mekr in li-eclit-tar sev olund vat tar

l olunur. Arablar bir kimseyi ad derek kelm rdnda
ve

d rler. Gy o kelm ile bir cnibe iret tmeyb cnib-i ar murd der.

Mer fil-kelm dai bundan me olub bir ey ile bir eyden tevriyedir.

Mer , mir cemi olub, mir avlde tar i ilf olmala tevriye ile
cizd r.Tevriye bir eyi setr db ayrsn ihrdr.
tefsri

k-i pyiize yz srmege geldim. kelm tar olub mtekellim kelm-

mekr ile al maad olan istif setr ile tar tmid r.

[Telvh]

Kinyede man-y murda intil in lzm ve melzm arasnda vesyi-i

telv , badden
kesr olursa gibi telv l olunur. Zr ayra iretd r.

[Remz]

Ve melzmda af ile vesyi-i all olursa remz l olunur. Zr

remz

al-aril-af iretd r. Lisnmzda misli:
arne

[XLIII] ir
aks urunca ry-i s cma artd umreti *** bir aya ile olur ser-mest mey-rn bu eb

[m ve ret]

Ve eger melzmda af olmamasyla berber vesyi-i all olursa m

v

:
iret tesmiye olunur. Mesel Butrn

199
 [73] ir
***


avli bu abldend r. Mefhm- beyt: Sen mecd eref , l-i alada il-y

ral ile badeh anlardan ayrlmayub istirr u sebt tdigini mhede tmedi

mi? d mekd r. Mecdi, l-i alada il-y ral tmesi anlar meknnda

mecdi vcdndan ve anlar meknnda mecdi vcd, anlara mecdi nisbetden

kinye olub kinye bil-vsadr.

Tar baen mecz olur. Mesel Beni tacz tdi. ibyla muabdan
mecz tesmiye olunub ve eger hem
baasn murd tdigi vatde bua tar-i

kinye olmu olur.

muab ve hem ayrs murd olunsa tar-i

[XLIV] beyt

dnm derse ad o u cef degil *** tardr gl sz saa degil
rabe

Tetmm

ir vey nsir, nam u nesrde bir kelime rd

Tetmm, tmesine d rler ki

kelime-i mekre kelmdan ar u ten olunduda revnana alel r ola. Ve

iki nev olub, biri elfda ve dgeri

tetmm
manda olur. Manda olan tetmm

itmm- veznd r. Ve burada malb olan

itmm- man olub elfda olan tetmm

tetmm-i mandr.

Mesel avluh -tel-: 345.

Bu yetde tetmm-i
evvel, ikinci tetmmd r. Ve bu iki

cmle af olunduda manda non hir olub snne alel gelr. Ve dai:

345
Nahl Sresi: 97.
200

346
. Bu

ads de drt mevide tetmm
vi olub birincisi , sn
, slis ,

dir.
rbi

stidrk

stidrk iki sm olub sm- evvel bir beyt mra- evveli meemmet olub

mra- sn ile ir med un istidrk der, mesel:

[74] beyt

***

Bu beytde ir
ile istidrk db eger adr- beyt ile itir tse di

ml mevfr oldna dellet db bu ise fat- emm olmala bu itimli izle den

ey ile kelm mede tavl tdi. Lisnmzda misli:

[XLV] beyt

seni med sityi eylemem kim *** med maz
avza-i tarfe

Frsde:

[xxviii] beyt

***

Yd bunu aksi olan istidrkde mra- evvel med ve mra- sn hicv

meemmet olur. Mesela:

[75] ir

***

346
Hadis, Mslimde 728 mteselsil numarayla u ekilde gemektedir:






.
201

***

Tenu

Tenu, mtekellim bir eyi mmkin ve ayr-i mmkine tal db anca

ara ayr-i mmkin olmaa d rler. Mesel Aaclar yapralar st tdikde

veyd btn ecr kklerinde mnali olduda sen ib-ch u smn

olacas. d nildikde muab ib-ch olmasn birisi mmkin ve dgeri ayr-i

mmkin iki eye tal derek tenu dilmi olur. Zr

fal- azn vrd ile

evr- ecr s mmkin olub lkin inl- ecr mmteni olmala ymete

namen misl:
adar bir emr-i muldir. Arabde

[76] ir


***

ir, ir-i mekrda muabn ib-ch olmasn iki eye tal tmi. Birisi

kendsini itiyrlna ve dgeri aran itiyrlna. Maa-h insn

itiyrl az vat iinde olub amm l-i mr ile mehr olan urb itiyrl

mermu ib-ch olmasn ayr-i mmkine taldir.

cz u nb

cz ad olunan bir many ell bir ibre ile ifde tmege d rler. Mesel

Fln dam nerededir? d digi vatde O dam evde mi rda m mescidde

mi? vel-sl biro emkin tadd tmekden seni mstan lar. Veyd Kim

oturursa ben anla oturrm. d nildikde Amed yd asan otururlarsa berber

oturrm. d mekle ile-i kelmdan seni vreste der.

iki sm olub birine cz-

cz
ar ve dgerine
cz- af tesmiye olunur.

202
 [cz- ksar/kasr]

cz- ar laf all ve mans kesr olan kelma d nilr. Mesel

347

kelm- mnfi gibi llet-i elfyla berber man-y
dellet der. Zr
kesre medd-y yet udur ki: til olunacan

bildiginden anla ayry atlden imtin der, bu ise ayt mcibdir. Nitekim

beynel-Arab
mesel-i sire kmnde olub bu dai cz- ardan

madddur.

[cz- hazf]

cz- af, elf- biyyeni delleti asebiyle ba- elf afine d rler.

348
avl-i mnfinde old gibi. Yan: Oldmz beldeden
F

sul t. lbuki ara ahl-i belde olmala ehl af olunmudur. Namen

misli:

[77] ir
***


ir diyor ki Seni zevcini arbde grdm seyf ary uanmd. Lkin

olmala laf delleti asebiyle an seyf ile berber

ar uanlmayaca bedh

ikr eylemidir.

347
Bakara Sresi: 179.
348
Ysuf Sresi: 82.
203
 [Hazfe delalet eden karin]

[Akln delleti]

cz- afde afe dellet den arin o olub ez-cmle birisi kelmda bir

mafu vcdna al dellet tmesi gibi. Mesel

F
349
avl-i

mnfinde
Size tenvl-i meyt arm lnd. tadrinde olub tenvl af

akm- eriyye efle teallu db ayna teallu tmedigine ve

olunmudur. Zr

hiren t- meyyit zerine teallu tmesiyle

nam- mekrda km-i tarm

kelm- mekrda elbette bir mahf olma lzm gelecegine al dellet der.

[File r]

Tayn-i r u
mafu arininden birisi de file rdur. Zr

mberet mafu r olunan fil oldna dellet der. Mesel

avlinde
tesmiye her nal file mebde lnm ise o fil tadr olunub mesel rate r

yan Allh -tel-n ismiyle rate mberet derim.
olunduda

yan Allh -tel-n ismiyle ym vey
ve ym u udda

ud derim. d mekdir. Besmele ile r u mberet olunan efl hep bua

masdir.

[Kelmn veya muhatabn fiile iktiran]

arinde tayn-i mafdan birisi de kelm veyd muab file

tebrkde
itirndr. Mesel n-i
birisine Allh emsl-i kesresiyle merref tsn.

d nilr ki tebrk olunan t itirn tdigi ey her ne ise o af olunur.

349
Mide Sresi: 3.
204
nb u Tavl

bre-i mterifeden ziyde elf ile ifde-i merm olunduda, eger

ziydesi fide mnnda ise inb ve eger fidesiz ise tavl tesmiye olunur.

nb baen bir cmlede vi olub baen de mteaddid cmlelerde gelr.

[Bir cmlede gelen itnb]

veyd mecz olara vrid olur.

Bir cmlede gelen inb y aat

[Hakikat olarak varid olmas]

aat olarak vrid oldna misl avluh -tel-

350

avl-i mnfinde elbette fev cihetinde
vi kelimesi gibi. Zr
olacandan kelime-i mekre ziyde grlrse de anca tavf terhb in olub

yet-i mekreni m-ablinde

fidesi odur. Zr





351 diye vrid olub

binen-al-h
lafn ikrinde bir fide vardr ki isnda fide-i
bu yet
mekre mnadimdir. Ve sen bun nefside dai iss debilrsi. Zr

tilvet olunduda ann dersi ki saf anlar zerine mnhedim oluyor. Ve bundan

n bi-ab nefside bir avf u hirs l olur ki laf- mekr eger is olunursa

de
o avf u hirs tnda iss tmezsi. Menba- feat olan urn- Kerm

bunu emsli odur.

350
Nahl Sresi: 26.
351
Nahl Sresi: 26.
205
 [Mecaz olarak varid olmas]

Meczen vrid olan inba misl avluh -tel-


bu yetde
352
lafn ikrinden fide udur ki am-y
ni
a mekn baarda olub adeadan nru ehb olmala albde istimli aa

tebh ariyle
ilf- mterif, am albe nisbet
old bilinmek indr. Zr

olunub baardan nefy olundndan ihn-i smide taarrr- keyfiyyet in ziyde

bir tarf tavfe

lzm grndigi bedh
olmala udrda olan alb deyu ikr

olunmu yosa ten albi maalli adr old malmdur.

[Mteaddid cmlelere mahss olan itnb]

sm- sn yan mteaddid cmlelere ma olan inba misl:

[78] ir
***

Bu irde iri ara memd kerem kesret-i a ile ikr tmek ise de

memdn ft- mteaddide ile sen v sityi tmidir. yle ki memdu

msfirini iyfet v rici ve kendsinden ric den kimseden ric olunub sili dai

-mam- medde- ayrlar arafndan mesl oldn beyn tmidir. Ve bu

cmleler ise inb- mfd olub tekrr add olunmaz. Zr

dam msfirini ara

iyfet v rmesiyle rcsini merc ve silini mesl olmas lzm gelmez.

[Nefy sbt]

nb envndan birisi de nefy isbt olub o da u vechledir ki bir ey

al-seblin-nefy
ikr olundudan ora al-seblil-is
bt ikr olunur. Veyd

352
Hacc Sresi: 46.
206
bunu aksine bidyeten isbt zere ikr olunub badeh nefy zere ikr olunur ve

al-kilet-tadreyn eger bu
birinde olmayan ziydelik irinde bulunmaldr. Zr

ziydelik olmazsa tekrrdan add olunur. Mesel avluh -tel-:

353
. mdi ibu iki yeti fev-y beline

diat t ki yet-i l, al-arin-nefy vrid oldudan ora yet-i sniyye al-

seblil-is
bt rd buyurulub badeh
cmlesi ikr
olunmudur. Eger bu cmle olmasa mekr iki yeti kmi tekrr olurd d miler.

[Man-y vhide tebhten bir misl ird etme]

Kelik inb envndan biri de ziydeye mutc olmayan man-y vid

ikr olunub badeh tebhden dilr. Butrni:
bir misl rd

[79] ir


***

***



Mra- evvelde ir mabb derece-i sni yetine ibl ile Eger snden

an
ziyde aleb olunsa ibet dilmemi olur. d dikden ora mra- snde

bahda emse ve add u metde nihle ve arf u gerdende bey geyige tebh

tmidir.
derek misl rd

353
Tevbe Sresi: 44. ve 45.
207
 Leff Ner

Leff ner, ir mteaddid eyleri ikr tdikden ora her birine rci olan

kmleri rd tmekdir. anat- mekr iki sm olub birine leff ner-i mretteb

ve dgerine leff ner-i mevve yd ayr-i mretteb tesmiye olunur.

[Leff Ner-i Mretteb]

Leff ner-i mrettebi v olan bir beyti mra- evvelinde ikr olunan
ikr olunan eyler tertb zere rc db evvel evvele ve
eylere mra- snde

sn snye
ve helmme-cerr mubele der.

[Leff Ner-i Mevve]

Leff ner-i mevvede, bunu ilfna, tertb mer degildir. Zr

mstemi tertbsiz her laf man-y mnsibine kendisi irc der. Bunu in

terde
tadm bes yodur.

[Leff Ner-i Mretteb]

ki ey beyninde olan leff ner-i mrettebe misl avluh -tel- 354

yet-i mekrede skn g ceye ve


ibti-y fal yan kesb-i maet
gndze tal olunmudur.

[80]

***

ir-i mekru mra- evvelinde olan -i evvel fet-i vv ile gl iegi

mansna olub mra- sndeki kesr ile menhel yan uvad d mekdir. Ve

354
Kasas Sresi: 73.
208
 meyve ve iek drmek mansna old gibi
dai u alma

mansnadr. Lisnmzda misli Fl:

[XLVI] ir
devlet in mchede cennet in du *** degmez bu renc minete dny v iret

Kelik iri:

[XLVII] beyt
sz- u sn ede sevd-y zlf albde *** nrdur kl-anda gy mrdur gencn ede

ey beyninde olan leff nere misl:

Arabde

[81] ir
***





***

Drt ey beyninde olan leff nere misl:

[82]
***


Bu irde di ve
yz ve sedy ve kfe ve gl ve
nr ab mansnadr.

uar-y Arab leff neri on ikiye ibl tmiler ise de lkin drtden

dir.
ziyde dire-i belatden urc ile ma- tekellf old bedh
Frsde leff

ner-i mrettebe misl mala- adede n:

[xxix] nam

***

209

Kelik Firdevsni:

[xxx] beyt
***

[Leff Ner-i Mevve]

sm- sn ki leff ner-i mevvedir anda tertb-i

man mer

olmadndan ol adar mabl degildir. Misli rub:

[83] ir
***

Kelik iri:

[84] rub

***

***

Lisnmzda leff ner-i mevvee misl:

[XLVIII] beyt
mje - zra *** bi sehm-i bel avs-i a eylemi ir
ebr-y kec tr-i

b luatde istb mansna olub lca nesr vey namda iki dd

cem tmege d rler; g ce, gndz; bey, siyh gibi. Bunu in b luat

mansyla l mans beyninde mnsebet yodur.

210
[Tetbuk ve Tekf]

b iki sm olub birisi aat-i
elfyla ve dgeri mecz- elfyla

gelr. Laf- aatle gelene tebu ve mecz ile gelene tekf tesmiye olunur.

[Tekf]

misl:
Tekfye Arabde

[85] ir

***




Bu irdeki alvet ve merret istire ablinden olub yosa insn abnda atll

ve acl yodur. Lisnmzda misli:

[XLIX] beyt
rezmde tel tr-r *** bezmde merebi r n

[Tetbuk]

b- aaya misl avluh -tel-:




355

. Bu yetde

ve ve ve mubaat- aiyyedir.
Kelik cenb- Risleti grh- enr -rayallhu anhum-a olan u ads -i

mnfde: 356. Bu ads de dai kesret llet

b- aiyyedendir.
Mubaat- aiyyeye namen misl:
Arabde

[86] ir

***

Lisnmzda misli:

355
Necm Sresi: 43.
356
arbl-ads lil-ab I, 682.
211
 [L] beyt
gldrr aladr un ol nzk ed *** gh der vulatn vad geh eyler inkr

Kelik b- aiyyeye
misl olara avluh -tel-
357. mdi bu yetde olan



P36F P

mubaat meziyyetiyle berber veczetine diat t ki nal udret-i beerden

ric bir kelm- beldir.

[Mutbakatus-Selb Badel-cb]

Ve b envndan birisi mubaatus-selb badel-cbdr ki anda edd

ihr u tar olunmaz. Mesel avluh -tel-:

P367F P

358. mdi bu yetde cb- ilm
ilm ile nefy-i ilm beyninde b ldr. Zr

cehl edddandrlar an in tar olunmamdr.

Malm ola ki Arabde b- mcerred ol adar mabl olmayub anca

- hsn der fenn-i bed envndan bir nev ile tezyn olunursa
anat- mekra rs

ol vat ziyde merb olur. Mesel:

359
. Aa dellet der ki Leyli nehra
F

nehr leyle idl db diriyi meytden irc tmege dir olan cenb- a

ibdndan murd tdigini isbs merz tmege dir olur. yet-i mekre

mubaat- aiyye ile anat- aks ve mblaay mildir.

357
Ftr Sresi: 19. ve 22. aras.
358
Zmer Sresi: 39.
359
li mrn Sresi: 27.
212
[Sebebiyyet ve Lzm gibi bir Nev Alka ile Tbk]

b envndan biri dai iki man beynini cem db bunlardan

eadhm, ara mubil olan eye sebebiyyet ve lzm gibi bir nev ala ile

360 avl-i
mtealli olmasdr. Mesel avluh -tel- P369F P

mnfinde ramet her ne adar iddete mubil degilse de
vi old gibi. Zr

lkin dd- iddet olan lnden msebbeb olub bu aladan n gy iddet ile ln

ikr olunmu mesbesindedir.

[hm- Tbk]

b envndan biri de hm- b olub o da u vechledir ki man-y

leri
a mubil olan lafeyn ile kendlerinden tabr olunan man-y ayr-i

mtebileyn beynini cemdir. iri:

[87] beyt
***

beytinde old gibi. Bu irde
, dan muraamdr ki bir zeni
ismidir.

Mubele

Balar bun b ve tedd smna idl tmilerse de anca ala-

mubele, anat- bdan eamm olub iki vechle beynleri tefr

madr. Zr

olunur.

360
Feth Sresi: 48.
[87]
Asl anlam glmek olan beyitte sataki aarmann okluundan kinayedir. Bu sebeple

bu beyitteki
kelimesi, alamak anlamndaki nn mn bakmndan zdd olmamakla
beraber, bu iki kelime lafzen tbak izlenimi vermektedir (bn Hicce, Hiznetl-Edeb, 159).
213
 Birincisi b iki dd beyninde olub mubele ise edd- erbaa beyninde

olur ki ikisi adr- kelmda ve ikisi acz-i kelmda gelr. Baen anat-

mubelede add- edd ona bli olur ki bei adr- kelmda ve bei acz-i

kelmda gelr.

kinci far b anca edd ile olub mubele edd yd ayrsyla olur

u adar ki edd ile olursa dah merbdur. Mesel u yet-i kermede old gibi:

361. yet-i mekreni adrnda

olan leyl nehra diat t ki ikisi dd olub badeh yeti aczinde iki dd ile

mubele tmi ki birisi areket ve dgeri skndur. Kelik anat- mubele in

u ads -i erf bir gzel misl olur ki ib-sadet Efendimiz

buyurmulardr:

. ads -i

362

mekrda dd olan
ile mubele tdigi gibi kelik dai ile
mubele tmidir. ads -i mekr iki dd iki dd ile mubelesine misl olub

ve ile ve
yeti dai an gibidir ki

363

mubele tmidir. Lisnmzda namen misli li-muarririh:

[LI] beyt
ne gzeldir dn dny nimeti cem eylemek *** ne fendr fs u far ictim deme

Drt dd drt dd ile beynlerinde olan mubeleye misl

yeti

P374F P
364

361
Kasas Sresi: 73.
362
Msned-ihb: 793.
363
Tevbe Sresi: 82.
364
Leyl Sresi: 5.-10.
214
 yet-i mekrede ve ve
gibi. Zr ve edd olan

ve ve ve ile mubele tmilerdir.

Edd-i amseni edd- amse ile mubelelerine misl:

[88] ir

***

ir-i mekrda ile , ile , kelimelerine mubil ile

, ile ve rd olunmudur. Lisnmzda mubeleye misl li-

muarririh:

[LII]
chhl n v izz nimetde be-km *** dn ise far u ll nimetde mdm

Tefennn

Tefennn diye ir rd tdigi namda fnn- irden iki ve dah ziyde

fenn idl tmesidir 365. Mesel nesb ile amset yd hicv ile med yd

taziyetle tehniyeti bir yerde cem tmesi gibi.

taziyetle far beynini ceme misl avluh -tel-:

Arabde


.
366
F

365
Hiznetl-Edeb mellifi bu bahiste nazma dhil edilen sanatlarn birbirine zt olmas gerektiini
belirtmitir (bn Hicce, Hiznetl-Edeb I, 138). Mustafa zzet ise tercme ederken zt kaydn
dmemi fakat tanmn devamnda rnek olarak birbirine zt sanatlar zikr etmitir. Zt kayd
tanma dhil edilmedii zaman tefennnn, ileride bahsi gelecek olan ibddan bir fark
kalmamaktadr.
366
Rahmn Sresi: 26, 27.
215
 Kelik taziyetle tehniyeti cemine misl avluh -tel-:



F
367

nesb ile amseti cemine misl:

Arabde

[89] ir

***





***

Kelik tehniyetle taziyeti cemine misl Muviye veft tdikde iri

pelde
Yezd-i u nam gibi:

[90]

***

***


taziyetle tehekkme medd medi cmi oldndan pek
irin u ir-i tsi

beddir:

[91] ir

***

Nezhet

Nezhet, hicv d mek ise de anca man-y luavsinden mnfehim old

zere kelm fudan mnezzeh olmas mert olub att bir vechle ki bkir z an

istim tse bile utanub zarmamal. Lkin armz irleri hicvinden bkir z

degil belki eyn bile ay der. Arabde

nezhete misl:

367
Meryem Sresi: 72.
216
 [92] ir

***

ir diyor ki:

Eger Talib ablesi eyym- chiliyyetde Arablarda
tefur gni -Zr

det byle idi ki bir maallde cem olub ecddlarn neseb aseblerini

tadd ile birbirine tefur derlerdi- ensblarn cem tseler bir misl

arlnda bile olmaz

Terceme li-muarririh:

[LIII] beyt
btn gn eylese tadd ger mefirini *** ul ibi indinde yine erre degil

bir t anda:
Kelik nezhete misl muarrir-i ar

[LIV]
degil eheb-i tzyi
alndaki iffet ger ayanda olayd *** tzyi geerdi

Tayr

Tayr, ir rd
tdigi iri avf-i ett ile tafiye tmesi mmkin iken

avf-i sireye mrecca bir fiye itiyr tmesine d rler. Arabde

namen

misl:

[93] ir

***



yan: avl-eyl mutear iken -avl-eyl
olan arb, ki etegi uzun
li nal
d mekd r, refhdan kinyedir- uvvet-i yevmiyyesi olmayan arb

olur? d mekd r. ir, ir-i mekr fiyesinde uvvet-i yevmiyyesi olmayan

217
 yan ml olmayan veyd
yerine bir sebebi olmayan
yd kimsesi olmayan diyebilrdi. Lkin
szi dgerlerine
uvvet-i yevmiyyesi olmama far nihyet
mrecca olmala an itiyr tdi. Zr

derecesi olub irde ise mblaa merdur. Bunu in

fiyesini
sirlerine terc tmidir.

de misl o olub ez-cmle:

anat- mekr anda Furn- Kerm

368.

P378F P

Ehl-i ilm beynna gre belat itisndandr ki yet-i ln

flasnda cenb- a
denilsn; zr
ibresiyle

cmle-i kint ikr db; lbuki mkevvent- lemi bilmek lem-i mekru

dir olmasn mcib olmala emr-i mekru itn in

ni u l bir alm

bidyeten l tad tmek lzmdr. T ki mantda olan alim an ft-

mekre ile yan ilm-i udretiyle muttaf oldna dell olsun ve tad ise mn

olub an in ye-i lda

denildi.

yet-i sniyyeni flasnda dai denildi. nki gerek insn ve

tefekkr olunsa insn itidnda

gerek malt- siren al u tekvni

yanini tezyd der.

Ve nci yetde itilf- leyl nehr ve inzl-i rz ve mevtden ora iy

riy gibi cziyyt- lemi bilmek al keml-i recatiyle olur ki o

ve tarf-i

368
Csiye Sresi: 3., 4. ve 5.
218
cziyyt- lemi yapan ni, klliyyt- lemi de yine o yapar ve mutedirdir.

An in ye-i slise flasnda denildi.

de diat olunsa kffe-i yt fevl bu tertb zere olub

urn- Kerm

h birisi mnsebetden urc tmemidir. Mesel

369 yeti gibi. yet-i mekreni flalarn birbiriyle tebdl tmek ciz olmaz.

tedb terbiye in yetmi

Zr marm tmekden nehy ciz olmayub lkin aa

ahr ile mumele olunmaz, an in denilmi. Ve sil ise marm

dilmesi ciz olmayub h olmazsa redd-i ceml ile mumele lnma lzm

misl Nefn
oldndan buyurulmudur 370. Lisnmzda tayre
P380F P :

[LV] beyt

dd-ger pdeh-i dil l-n kim *** her ne emr tse a kmini eyler im

Bu irde ir im yerine f
ve icr diyebilrdi lkin im dgerlerine

tmidir. Frsde
mrecca oldndan an rd misli Envern
:

[xxxi] beyt
***

369
Duh Sresi: 9. ve 10.
370
Duh Sresinin 9. ve 10. ayetlerinin tahyr konusuna hitlii Hiznetl-Edebde yle
aklanmaktadr: .
. ( bn Hicce, Hiznetl-Edeb I, 176). Mustafa zzet, her

iki cmelede yer alan kelimesini yukarda grld gibi marm tmek ifadesiyle
tercme etmitir. zellikle ikinci cmlede bu tercmenin yanll belirginlemektedir. Kelimenin
azarlamak anlam (el-Muceml-Arabiyyil-ads Arapa-Trke Szlk, Serdar Mutal,
stanbul: Daarck, 1995, NHR md.) dikkate alnarak yukardaki eviri u ekilde tashih edilebilir:
tedb terbiye in yetmi
Zr azarlamakdan nehy ciz olmayub lkin aa ahr ile mumele
olunmaz, an in denilmi. Ve sil ise azarlanmas ciz olmayub h olmazsa redd-i

ceml ile mumele lnma lzm oldndan buyurulmudur.
219
 debilr idi. Lkin -
Bu beyti fiyesinde dai yerinde ve rd

y sn memdu ismiyle muvf olub laf dger

fiyelere mrecca

oldndan ir-i mm-ileyh an tercan tmidir.
rd

Tehekkm

Tehekkm, fenn-i bed envndan olub cidd murd olunan hezl ile

mar- medde hicve mbeheti asebiyle meslegi ab u dvrdr. Ve

ylma olub mesel uyu ylsa

tehekkm man-y luavsi

d rler. Ve bundan baa tehekkm m ve istihz mansna olub mtehekkim,

muteir mansna gelr. Ve lda tehdd tavf marnda beret lafyla

rd- kelm ve vad mamnda vad ve istihz marnda med tmege d rler.

misli:
Arabde

371
. Ve kelik:
372.
P382F P

mlna y dst- dehrden bir dise ile

ads -i mekru mans bali

veyd veftndan ora vrislerle tebr buyurulmas tehekkm ablindendir.

Bu tehekkm lisnmzda dai vi olub mesel Bir aya almaz o aeyi sizden

tal deceklerini imdiden tebr derim. gibi.

[Tehekkm ve Cidd Murd Olunan Hezl]

Ve cidd murd olunan hezl ile tehekkm beynindeki far udur ki

tehekkm hiri cidd ve bn hezl olub cidd murd olunan hezle misl Eb

Nvs:

[94]



***

371
Duhn Sresi: 49.
372
Makt olan hadis Abdullah b. el-Muteze aittir (Buhal: 312).
220
ir-i mekur ben Temm
ablesine

mensb birisini hicv eyledigi adesinden

den
olub Temm yan keler denilen ayvn eklini sul istihz olub ve

aati able-i
teemml olunsa ciddiyyet var. Zr mekre pek ok keler eklini

itiyd db bu sebebden mahar- levm tayb olmulardr. ir-i mekru

mefhm yan able-i mekreden birisi seni yannda dehen-g-y far u

mbht olsa sen aa d ki Mefaretden vaz ge de keler ekl tmekle nals?

te cidd murd olunan hezl bundan ibretd r.

Tev

kelm man-y evveli laf- irine dll olmaa d rler. Ve tev

Tev,

ke-enneh manen vi yan amil

tesmiye tmelerine sebeb budur zr

mertebesinde olub mann evveliyle iri vi- mekr miynnda im olur.

Ve bu vechle bir beyti man-y evveli bir man olmal ki man-y mekur fehm

olunduda anla beyt-i mekru fiyesi fehm olunmaldr.

Mesel: . yet-i
373

38F

mekrede enbiy-y mrun-ileyhi fsndan yeti flas fehm olunur. Zr

f olunan evt lemleri cinsinden olmalaryla elbette yine o lemler zerine

f olunacalardr. Lisnmzda anat- mekreye misl li-muarririh:

[LVI] beyt
nev-ars- sanum ald degersiz ayf *** mlk-i Rey aa sez-vr iken olmaa cihz

beyt-i mekrda bidyet ars ikr olunmala mra- sn fiyesinde o

dir.
mnsebetle aa mlyim olan cihz ikr olunaca bedh Kelik li-

muarririh:

373
li mrn Sresi: 33.
221
 [LVII] beyt
Kabeteyn-i bat u ibl er muvf olmasa *** eder-i amda der p-ml insn bu nerd

namen misli:
Arabde

[95] ir


***
ikr olunaca
Bu irde bidyeten ile ikr olunmala fiyede

malm olur.

Cerr ve Ferezda yannda bulundular lde bir ir Veld ibn Abdl-

Melike ade-i mediyyesini ind ile

[96]

mrana geldikde, Veld lardya dalub ir dai adeni

ratn terk

tdigi rada Ferezda, Cerre:

kinci mrada ne d mesi lzmdr? Cerr:

ann derim bir temsl rd

decekdir. Ferezda:

Mra- snde:

[97]


Veld yine istim- adeye
d se gerek. d di. Fil-aa baladda

Ferezda d digi gibi syleyince ur Ferezda irde aatna

taaccb tdiler.

222
 Reddl-acz ale-adr ile tev beyninde far udur ki reddl-acz

ale-adr delleti dellet-i lafiyye olub tev i delleti dellet-i maneviyyedir.

misl:
Frsde

[xxxii] ir
***

Teyl

Teyl nm vey nsir kelmn itmmdan ora kelm- mekr tekd

adyla mesel-i sir mamnda istiml olunaca bir cmle ile kelm- mekr

tekd tmege d rler. Arabde

misli:
. Bu
374

cmlesi, cmle-i lya eyl olub det mesel-i sir

yetde
375
mamnda istiml olunabilr. Kelik

cmlesiyle cmle-i l tekd lnmdr. Kelik





376. Bu yetde iki teyl olub birisi cmlesidir. Zr
cmle-i ldan

evvel kelm tamm olub kelm- evvele bir eyl vi olmudur. kinci eyl

cmlesi olub bu da mesel-i sir mamnda im olmudur. Lisn-

Nbvvetden dai bunu gibi kelm vi olub ez-cmle:

374
sr Sresi: 81.
375
Sebe Sresi: 17.
376
Tevbe Sresi: 111.
223
 377. ads -i mekrda

cmlesi m-abline eyl olub


anla kelm tekd olund gibi mesel-i sir mamnda utlabilr. Arabde

namen misli:

[98] ir
***

misl-i ar:

[99] beyt
***



lisnmzda misli:

[LVIII] ir
zere fera peyd
kde-rydur hengm- inm u ada kim *** olur gh- a vech-i kerm

stisn

ki sm olub biri istisn-y luav, dgeri

istisn-y ndir.

stisn-y luav kesrden

alli irc tmege d rler. Fenn-i nav ab

ids db kitblarnda yazmlardr.

bundan fr- kesre

stisn-y n ise kesrden

alli irc tdikden ora istisnn man-y

zerine bir man-y ar ifde db anla kelm behcet revnan tezyd

tsi

tmege d rler. Arabde misli:


378
. Bu yetde istisn zere bir zid man olub o da cenb- deme secde
P38F P

377
Hadisin farkl rivyetleri birok hadis kaynanda yer almakla beraber metinde geene lafzen en
yakn rivayet aadaki gibidir:



( Miktl-Meb:
5863).

378
Sad Sresi: 73. ve 74.
224

usnda blsi ecm- melike ve mele-i alya mulif olara emr-i

mekrdan imtin tmesidir.

Bunu ricde misli km-dr u eyi emr db kffe-i vzer v mer

emr-i mekra iat tdikleri lde yalz fln kimse emr-i mekra iatden r-

gerdn old. denildide mermu cmleye mulif olara iatden imtinn

derece-i cesmeti hir olub lkin yalz Fln kmdr u u emr dicek

fln dam imtin tdi. denildigi lde dgerinden ehven olur 379.

Kelik cenb- N -aleyhis-selm- asnda


. yet-i mekrede istisn asyla
mddet-i mekru beyn avmine bed-
380

du tmekde mrun-ileyhi zrini temhd indr. Ve mddet-i mekru istisn

asyla en evvel
beyn buyurlmas emr-i mekru cesmetini mir olub zr

insn semine bli olan yan bi olub lsiyyem bu belat ile berber

kelm- mekru itirnda olan anat- cz ouz yz elli sene
hirdir. Zr

d mekden bi seneden elli sene eksik denilmesi elbette dah beldir.

Kelik:

381. Beyndan mstan old zere ,


ut- mminni mualled almalarn istisn db badeh:

avliyle an teyd tdi. Kelik ehl-i sadet cennetde mualled alub andan

379
Ehven olan paragrafn banda verilen istisn-i sn rneidir (bn Hicce, Hiznetl-Edeb I,
263). Eer kffe-i vzer v mer ifadesi yerine herkes gibi bir ifade kullanlsayd sz konusu
cmle, istisn-i lugavye rnek tekil edecekti. Paragrafn sonunda verilen cmlede ise istisn yoktur.
380
Ankebt Sresi: 14.
381
Hd Sresi: 106-108.
225
 yan ayr-i ma ile istisn-y uldlarn
urclar olmadndan

nefy tdi.

namen misl:
stisn-y luavye

[100] ir



***


Bu beyt afiyyd-dn-i
illni
olub tadden l degildir. Zr
diyor ki:

ablel-fir benim albimi mesrr db anla kesb-i istirat tdigi eyler,

mabbeni mbadetinden ora baa iyn db yalz gz ya mam-

diyorsa
iatde sbit old. ir bunula makasn firyla giryn oldn m

da lkin ir-i mekru mansndaki tad bedh

dir.
Bu ir dai istisn-y

misl olub yet lefet de vi olmudur.

luavye

[101] ir


***



Techl-i rif

Techl-i rif, nm bildigi bir eyi bilmez gibi sul db techl

tmekdir, bir vechle ki mebbehle mebbehn-bih beyninde olan iddet-i

tmi gibi ola.

mnsebet gy kendsine bhe rs

anat- mekru fidesi iltizm olunan manda bir mblaadr. Nitekim

birini snini mblaa ile ikr decek olsa Bu yz mi, yosa gne mi?

lbuki gne olmayub yz oldgn bilrsi, lkin vafda mblaa murd

tdiginden techl db Gne midir? d rsi. Ve bu istifhmdan vech-i mekr ile

gne beyninde olan iddet-i mnsebet mnfehim olur.

226

Eger mtekellim bilb de mtechilne sul tdigi eyi meselini rd

tmezse bu nevden ric olur. Mesel birisini elinde bir kitb grb Elideki

nedir? d mek gibi. Zr mtekellimi o sulden ara y o kitb

mnderictndan bas tmek veyd an kitb oldn bilmek indr.

Arabde misli sul-i mekr
yeti gibi. Zr

382
P392F P

mblaa in olmayub belki cenb- Msyi ns maall-i mekr
in idi. Zr

maall-i heybet itirm di veyd cenb- Kelmi henz vf olmad

in idi.
mucize-i ay tefhm

-aleyhis-selm-a
Kelik yevm-i ymetde cenb- s



383
sul-i mekr mblaa in olmayub u- mekr iddi
P39F P

denleri tevb indir.

tarde
Techl-i rif, med emmde vey tam veyd muabbete

namen misli:
dellet den eyde mula mblaa in gelr. Arabde

[102] ir



***



misli:
Frsde

[xxxiii] beyt

***

Lisnmzda misli Nefni:

382
Th Sresi: 17.
383
Mide Sresi: 116.
227
 [LIX] beyt
abbe cy- ne-efz ki Rvn grse ger *** ayretinden drdi bu cennet midr dny mdur

Yine Nbni:

[LX] ir
f *** ey sst-ahd meclis emnet degil midr
ben tdigm niyz dersin rabe

li-muarririh:

[LXI]
hep sen mi bde-n olacas u bezmde *** nevbetledr tenvl-i sar zamnede

Ke Vehb -merm-u:

[LXII] nam
bu neu bilmem ey dil nee-i ahb mdur *** yosa c--c- keyf-i nam- ev-efz mdur

li-muarririh:

[LXIII] beyt
bilmem ne in nefret der dehr edebden *** lem ne in sevmez y ehl-i kemli

bhm

B-i muvaide ile ibhm birbirinden temyz olunmayaca retde dd

olara mtekellimi iki many mil olan bir kelm rd tmesidir. anat-

mekr, hicv, med ve emsli gibi fnn- iri mil olub lkin elfnda med

hicv old far olunamayub ikisine dai mli olur. Nitekim trde muarrer

old zere:

asan bin Sehl, kermesi aam bulund Memna
Brn vezr-i

ile sr- mekr tebrk tehniyet

v rdikde o vati uars birer ade

228

db cize-i kesreye nil oldlar. Yalz bir iri her nalsa cizesi

v rilmediginden asana aber irsl db:

Eger cizemi ida taalll derse anda bir ir in derim ki hicv

midir yosa med midir far demesn. Mrun-ileyh bu szu istim

tdikde ir-i mekr ir ile:

Eger d digi iri ind tmezse saa cize v rmem. d yince ir-i

mekr bu iri ind tdi:

[103]
***

***

ir-i mekrda Kimi kermesiyle? d mekden maad med midir yosa

hicv midir malm degildir. att Memn bu iri istim tdikde:

Vallhi iri bundan ad med midir, yosa emm midir bilemem.

d r imi. Badeh asan ir-i mekr istisn db kendsine cize-i

v rdi.
kesre

Kelik merv olan ikytdandr ki:

bir entr marlayub terz:

iri birisi bir gzi kr olan bir terzye

Saa bir entr dikeyim ki entr midir yosa yoran mdr far

demeyesi. d di. ir bun iitdikde:

Ben de ol vat, ada bir ir sylerim ki aleyhinde midir yosa

terz merma bir b entr
lehinde midir bilemezsi. d di. Fil-aa

dib v rdikde ir-i mekr dai:

229
 [104] beyt

***
terceme li-muarririh:

[LXIV]
terz- i yek-em dikdi bir ab *** nola iki gzi olsayd sev

y alam
Beytini ind db, v ir-i mekru iki cihete mli olub, terzni

gzn kr arafyla msv olmas veyd kr gzn alam gzyle msv

aleyhinde midir yosa lehinde midir bilinemez.

olmasna mli olub, terzni

ki:
Mervdir

Snn ve adan
bir cemat, efldan birini nezdine gidb:

Raslullh -allallhu aleyhi ve sellem-den ora efal-i ns kimdir?

diye sul tdiklerinde fl-i mrun-ileyh bil-bedhe:

. Yan: Efal-i ns ol tdr ki an kermesi an

nesindedir. Bu kelm ise ikiye mli olub birisi oldur ki: Efal-i ns

cenb- Eb Bekr -rayallhu anh-dr ki an kermesi cenb- yie -

rayallhu anh- Far-i lem Efendimizi ne-i sadetinde idi. kinci

man, efal-i ns aret-i Aldir
ki Cenb- Risleti kermesi an

nesinde idi. Bu kelmdan mekr iki ife, fl-i mrun-ileyhden

memnn oldlar.

Kelik trde muarrerdir ki:

Uayl ibn Eb lib birder-i lsi

cenb- Al -rayallhu anh-

hengm- ilfetinde vafesini
tezydini istirm db, mrun-ileyh

imdiki vafeizle anat diiz. diye iltimsn isf tmediginden

230
 Uayl bu udan mnfail olub m cnibine edd-i ral ile

Muviyeni nezdine gitdi. Muviye ise cenb- Al -kerremallhu

vecheh-e ramen mm-ileyhi anda bidyeten mezd-i ikrm u

inmda bulunub dim kendsini talf derdi.

Bu l ile bir mddet mrrunda bir gn Uayla d di ki ada

iltiftmz tezydi in mecma- nsda cenb- Al -rayallhu anh-a -

- lan t diye ibrm tdikde Uayl n-r almala bir gn mecma-

nsda d di.

bre-i mekre iki cihete mli olub eger amr, Muviyeye rci olursa

lan aa rci olur ve eger amr cenb- Alye

rci ise Muviyeye lanet

rci olmam olur.

Meclis-i mekrda Amr ibn r bulunmala Muviyeye d di ki

Uayl cenb- Alye degil belki saa lanet tdi. Amr ibn bu

szi tefevvh tmesi, nki Muviye laf amrine areb olub irc-

amreyne dah evldr.

Tevch

ibhma arb olub bir kelm iki mans old lde h birisiyle
Tevch,

ki:
muayyed olmamaa d nilr 384. Nitekim mervdir

Mehr Eb Mslim-i orsn debdan birine ib db:

384
Hizntl-Edeb mellifi eserinde mtekaddimn ulemasnn ibhm eklinde adlandrd sanatn
mteahhirn ulemasnca tevch olarak adlandrldn ve her iki sanat iin de ayn emsallerin
getirildiini ifade eder (bn Hicce, Hiznetl-Edeb I, 302). Defl-Meslib mellifinin ibhm ve
tevch tanmlar arasndaki tek fark ibhmda, kelmn muhtemil olduu iki mnya, birbirlerine zt
olmalar kaydnn dlmesidir. Bu fark Hiznetl-Edebde de yer almakla beraber bn Hicce her
iki sanata verilen rneklerin ayn olmasndan yola karak tanmdaki bu fark dikkate almamtr.
231
 Sen fln meclisde benim amda d misi ki: Y Rabb sen yzni

ara t ve resini a db demini ira t. Edb:

Evet syledim, amm ben ol vat bir zm amas altnda ouruyor idim,

murdm zm ararub kemle rmesi ve almn oparlub ve

ve pekmez gibi eyleri yaplmas idi
demini irasndan aram re

mekru bu tevchinden
d di. Eb Mslim, edb-i iktisb- maiyyetle

kendsine inm- fervn tdi.

Kelik trde muarrerdir ki:

Acm slik oldulari meheb-i mis 385 uhr tdikde bir ir-i a-g

kelmn tefevvh tdigini h istim tdikde merm ir ile

tevb dicek ir, kelm- mekr tevch ile:

Ben d medim belki

d dim. Bun ala olara sem-i
hmynuuza ibl tmiler. d mesiyle bu tevch ile ubetden al

olub mahar- enm old.

ki:
Mervdir

ulef-y Abbsden Memn zamnnda birisi nbvvet davsna ym

tdi. Mrun-ileyhi nezdine getrdiklerinde, Memn:

smi nedir? Mdde:

Amed-i nebyim. d di. Memn:

yle ise bu davdan ferat dinceye adar bun arb diiz. Mdde,

ii fenladn grnce kelmn tevch ile:

385
ia mezhebi kasdedilmitir.
232

Ey alfe!
Ben Amed-i Nebyim d mekden aram Cenb-

Nbvveti med sen derim. Sen an emm der misi? d dikde,

Memn mermu tevchinden ma olara inm ile tevbe tdirb

taliye tdi.
seblini

ktif

ktif, ir bir beyt rd der ki fiyesini y cmlesini veyd basn

af db b alan laf delleti asebiyle maf ikr tmege mutc olmaz.

iri bu nevi lisnmzda pek ndir olub mene-i edebiyyt olan lisn- Arabye

ma gibidir.

anat- mekr iki sm zere olub bir sm fiyeni cmlesini af ve

sm- dgeri fiyeni basn af ile iktif olunur. Lkin ab olan ibu sm-

sn olub fiyeni basn af ile rd-

ir mteassirdir. fiyeni cmlesi af

olundna misl:

[105]

Yan Mdm ki ayd- aytdaym. yan

ve ldigim

vatde dai. Mra- mekrda

kelimesi bil-klliyye af olunmudur.

nki yuaruda ayt ikr olundndan andan ora mevti araten ikrine cet

yodur.

sm- sn ki kelimeni basn af di. ubeti asebiyle misli

dgerinden zdr.

[106] ir

***

233
ir diyor ki nn- nefsimi dim ekmege cehd tdim t ol vate degin ki

yoruldum. Ol vat n-r zimm- nefsimi l tdim. Beyt-i mekr fiyesinde

lafn nn af ile yalz d nilmidir.

Aks

Aks, luatde bir eyi irini evveline ircdr. Ilda kelmdan bir laf

badeh ter olub vch- kesresi

evvel tadm vardr. Mesel

gibi. Ve kelik


386 yeti gibi.
P396F P

ki uardan birine:
Mervdir

Nin alalaca ir sylemiyorsu? denildikde, ir bin-y kelm aks

db:

Sylenilen iri nin alamyorsu? d di.

Yine kemdan birine:

Nin senden tesel denleri men diyorsu? akm:

T ki benden asn men denden tesel tmeyem d di.

Asiydan birini balar ifrd- se v semati asebiyle levm db:

srfda ayr yodur d diler. Se:

ayrda isrf yodur d di.

ulef-y Abbsiyyeden mehr Hrnur-Redi aks in bir gzel
u rubsi

misldir.

386
li mrn Sresi: 27.
234
 [107] rub
***



***

Zcc arb anda u er- belat-ir, anat- aksi mildir:

[108]
***



Mtenebbni
u iri dai anat-i aks in bir misl-i beddir:

[109] ir
***


Lisnmzda anat- akse namen misl Matmni:

[LXV] beyt
devlet ricli rat h bilmemekdedr *** rat ricl-i devleti h bilmemekdedr

Terdd

aa d rler ki mtekellim bir ibrede bir laf rd

Terdd, db badeh an

ayniyle redd der. Lkin redd tdigi laf man-y ara tal tmesi ardr. Mesel

Ab- keml ile chely bir mi utuyorsu? Ab- kemli adri ldir.

ibresinde ab- keml laf g rye redd ile tekrr olunub ulvv-i adr gibi bir

de
man-y ara tal olund. Nitekim Furn- Kerm



387 yeti gibi.

P397F P

Egeri hirde terdd ile tekrr ikisi bir gibi grnyorlarsa da beynlerinde

bir beytde tekrr olan laf bir man-y zidi mfd

olan far hirdir. Zr

387
Har Sresi: 20.
235
olmayub maa-h man-y sn evveli ayn olursa aa tekrr denilub, lkin

nm terdd tdigi laf man-y evvelden ayr dger

bir many mfd olursa

aa terdd tesmiye derler. Li-h terdd i tekrr zere meziyyeti hirdir.

Lisnmzda misli li-muarririh:

[LXVI] beyt
arar met-i dildre ys eyleme kim *** met-i yrdaki ne ba adrmaz an

misli:
Frsde

[xxxiv] beyt

***

Tekrr

Tekrr: Yuaruda beyn olund zere mtekellimi tekrr tdigi laf bir

man-y zidi v olmayub man-y sn evveli ayn olursa aa tekrr tesmiye

olunur. Tekrrdan murd y vaf vey med vey emm veyd tavf ve inr ve

tevb ve inkr gibi ardan bir araa mebn olur.

Tavf in geldigine misl avluh -tel-:

. Kelik: 389 gibi.

388
P39F P

Tevb in geldigine misl er-Ramn Sre-i Cellesinde

390.
P40F P

stibd in geldigine misl 391.

P401F P

388
Kria Sresi: 1., 2. ve 3.
389
Hkka Sresi: 1. ve 2.
390
Rahmn Sresi: 13., 16., 18., 21., 23., 25., 28., 30., 34., 36., 38., 40., 42., 45., 47., 49., 51.,
53.,55., 57., 59., 61., 63., 65., 67., 69., 71., 73., 75.,77.
236
 Lisnmzda sitiyi mutaammn tekrra misl:

[LXVII] beyt li-muarririh

nal mem an medinde gy olmasun her dem*** mkerremdr mkerrem kendisi b v ecdd

Nesbi mutaammn tekrra misl uar-y ardan olub aytnda

uiyyet-i admemiz olan Keml Paa -merm-u:

[LXVIII] beyt
derd-i a ilcdur mey-i nb *** siy siy arb arb

bu cefnu nihyeti yo m *** v r baa v r baa cevb cevb

ve Mecz
aat

Bu mebas, ilm-i beyn ehemm-i mebisinden olub belki mecm- ilm-

man-y vidi uru-i mutelife ile rd

i beyndan ibret add olunabilr. Zr

anca mecz ile l olaca cihetle fenn-i beyndan mad- al, bas-i

meczdr.

aat, elf, m-vuia-lehinde ve mecz, m-vuia-lehi ayrsnda

, fil-al bir eyi sbtn ibrda

istiml tmege tabr olunub; aat


avlinden fal-bi-man-fil
olub mekn- alsinde sbit olan kelimeye nal

olunmudur. Mecz dai bir kimse bir mekn tecvz tdigi vatde

olub badeh fil mansna olara kelime-i cize yan
avlinden madar- mm

mekn- alsini tecvz den kelimeye nal olunmudur. Mesel Zeyd eseddir.

Zeyd insn olub esed ayvn- marf olmala insniyyetden

avlimiz gibi. Zr

esediyyete tecvz diyoruz.

391
Mminn Sresi: 36.
237

aat ile meczdan her birerleri luav ve er ve rf-i ve rf-i

mm olma zere asm- erbaaya mnasemdir.

Mesel esed bir lafdr ki rf-i luatle ib den kimse bu laf ayvn-

malmda istiml tdigi vatde aat-i istiml derse
luaviyye ve recl-i ecde

mecz- luav olur.

Ve kelik alt laf rf-i er ile ib den kimse ibdet-i maada

ve duda istiml derse mecz olur.

istiml tdigi retde aat

Kelik rf-i nav ile ib den kimse fil lafn ve

gibi
laf- mada istiml derse meczdr.

Kelik dbbe laf drt ayalu ayvntda istiml olunursa aat ve

dbbe rf-i mmda avim-i erbaas olan ayvntda,

insnda meczdr. Zr

aat Kebr de dbbe laf rfde aten feres
meczdr. Tefsr-i
ve snde

in oldn ve telvde avim-i erbaa ab in dgini tarr ile berber

msda her rkb dilen ey ile tabr olunmudur.

[Mecz- mrsel]

Ve mecz iki sma mnasem olara eger ala man-y mecz ile

beyninde, mbeheti ayr olursa mecz- mrsel ve ill

man-y a

istiredir.

[Fil-fil alkas]

Mecz- mrsele misl nimet mansnda istiml olunan yed gibi. Yed

laf uv- ma mansna olub lkin nimet yedden udr tmekle uv- mekr

nimet in illet-i filiyye menzilesindedir. Kelik yed udret mansnda dai

238
 ekser-i akm yedde olup ba ve arb ve a ve a ve emsli
istiml olunur. Zr

yed ile olmala ala mevcddur.

[Cz-kll alkas]

Ve bir eyi czn ismiyle tesmiye dai mecz- mrseldir. Ayn

lafn rab ve gzcide istimli gibi. Zr

ayn- a rabden
czdr. Bunu

aks olara czi kll ismiyle tesmiye dai mecz- mrseldir. lafn

de istimli bu abldendir.
Nitekim avl-i

392


erfinde , parma uc ve
vi oldg gibi. Zr , parma mansna

den czdr. Bu ldan ara mblaa olub ke-enneh Keml-i

olara

avf dehetlerinden n vz- iay iitmemek zere ibilerini cmlesini

ulalarna arlar. mans mfddir.

[Sebeb-msebbeb alkas]

Dai bir eyi msebbibini ismiyle tesmiye dai mecz- mrseldendir.

Mesel Arablar bu ablden

terkbi olara ray olunan ays u maar

olmayub; murd, sebebi ays yan yamur olan nebtdr.

Yd bir ey sebebini 393 ismiyle tesmiye olunur. Mesel

kelm bu nevden olara semn imr tdigi nebt olmayub murd -,

d mekdir.
den msebbeb olmasyla-

392
Bakara Sresi: 19.
393
Bir sonraki cmlede mellifin de ifade ettii zere , n sebebi deil msebbebidir.
Mellifin hakkat ve mecz bahsinde istifade ettii Nel-Muavvelde de msebbeb ifadesi yer
almaktadr (Abdnnfi ffet, Nefl-Muavvel II, 82).
239
 [Rc alkas]

Ve bir eyi zamn- mstabelde rc decegi eyi ismiyle tesmiye dai

mecz- mrseldir. Mesel

394 avl-i erfinden murd mstabelde

ineb olup mstabelde

olaca ar-i olaca mnsebetle l

olunmudur.

[Mahall alkas]

Yd bir eyi maallini ismiyle tesviye dai mecz- mrseldendir.

avl-i erfi bu nevden olub meclis mansna olara murd, meclise

395

dul den ehl-i meclisdir.

[Hull alkas]

Yd bir eyi ism-i lliyle yan o eye ull tmi olan eyi ismiyle

tesmiye dai mecz- mrseldendir. Nitekim

396
P406F P

avl-i erfinde rametden murd maall-i ramet olan cennetdir.

[let alkas]

Yd bir eyi ism-i letiyle tesmiye dai mecz- mrseldendir.

397 avl-i erfinde
dan murd ikr-i cemldir ve lisn let-i

ikrdir.

394
Ysuf Sresi: 36.
395
Alak Sresi: 17.
396
li mrn Sresi: 107.
397
uar Sresi: 84.
240
 Meheb-i Kelm

Meheb-i kelm, fenn-i bedde

bir nev-i mhimm olub mtekellim

al
kendsini at-i davsyla amn buln- davsna bir vechle dell-i

mekru ilm-i kelma nisbeti a olsun. Zr

ime tmelidir ki dell-i ilm-i

berhn-i
kelm, ul-i dni a le isbt tmekdir. Mesel: Eger Allhdan baa

lihe olsayd, lem fesd bulurd. Bu sz ise vadniyyet-i ilhiyyeyi isbt in

adr. Ve dell-i
bir dell-i mekru medd old man: Lkin Allhdan

baa lihe olmad asebiyle lem fesd bulmad.

misl Far-i lemi

Kelik meheb-i kelmye

P408F

P
398
ads idir ki meli Eger benim bildigimi bilse idiiz az gler ve o

alardz. d mekdir. ads -i mekru medd old man lkin Benim

bildigimi bilmedigiiz in o glb az ladz. iri u nam dai meheb-i

misldir:
kelmye

[110] ir
***

***

***
lisnmzda namen misl, li-muarririh:
Meheb-i kelmye

[LXIX] ir
eger ebn-y dem hep an olsayd lemde *** tesv hir olub Zeyd Amra idmet tmezdi

nim- lemi ikml den l-bd arretdr *** arret olmasa pes-pye baya rmet tmezdi

398
Buhr: 1044, 4621, 5221, 6485, 6486.
241
 misli:
Frsde

[xxxv] beyt
***



Ke akmd-d Enverni:
n-i

[xxxvi] beyt


***
Mnsebet

Mnsebet, iki sm olub birisi manda ve dgeri lafda olur.

[Mnsebet-i Maneviyye]

Mnsebet-i maneviyye u vechledir ki mtekellim bir man ile bed db

badeh kelmn man-y mekra mnsib dger bir man ile itmm derek

:
mnsebet-i lafiyye aramaz. Mesel Furn- Kerm

. Kelik:


399


.
400
P410F P

olan yet-i ln adrna diat t ki va sem

mdi mfd va u naat

oldndan denilmeyb, denilmi ve badeh

ile
itmm lnm ki itmiyorlar m? d mekdir. Ve yet-i sn ise mer olan bir

naati mil oldndan bidyetinde yan Grmyorlar m? deyu ibtid

yan
olunub yeti nihyetinde dai aa mnsebet aldraca retde

399
Secde Sresi: 26.
400
Secde Sresi: 27.
242

Grmyorlar m? tabriyle itmm olunmu. te bunlara mnsebet-i maneviyye

mnsebet-i maneviyyeye namen misl:

tesmiye olunur. Arabde

[111] ir
***



Lisnmzda mnsebet-i manevyyeye
misl Fulni u iri gibi:

[LXX] nam
seyr l gr kim gl-istn ne b tb var *** her araf bi serv-i sebz hem gl-i sr b var

misli Sadni:
Frsde

[xxxvii] beyt

***

[Mnsebet-i Lafziyye]

sm- sn olan mnsebet-i lafiyye, mnsebet-i maneviyyeden

meziyyeti dn olub bir am elf ile kelm tezyn tmekden ibretdir.

Mnsebet-i lafiyye dai iki sm olub birine mnsebet-i lafiyye-i tmme

dgerine mnsebet-i lafiyye-i na tesmiye olunur.

Mnsebet-i lafiyye-i tmmede kelm mevzniyyetiyle berber muaff

olmas ar olub mnsebet-i lafiyye-i nada kelm mevzn ve ayr-i muaff

olur.

Mnsebet-i lafiyye-i tmmeye misl:

401. Kelik lisn- nbvvetde ib-sadet

P41F P

401
Kalem Sresi: 1-3.
243

Efendimizi asaneyn Efendilerimiz anda olan u dularnda:



402. Bu du-i erfde


buyurulmayub da
buyurulmas mnsebet-i lafyye murd

olundndandr. Mnsebet-i lafiyye-i tmmeye lisnmzda misl Nef

mermu bir adesinden:

[LXXI] nam
-i nev-bahr ald gller ub-dem*** asun bizim de glmz s meded un cm- Cem
esdi nesm

bir bde un Allh in bir kse de ol mh in *** t med-i henh in alam ele lev u alem

misli:
Frsde

[xxxviii] beyt
***

mnsebet-i lafiyye-i naya misl:

Arabde

[112] ir

***

mnsebet-i
ir-i mekrda elf beynindeki mnsebet, lafiyye-i nadr. Zr

lafiyye-i nada elf msecca olmas mer olmayub yalz vezn ar idi.

misli:
Frsde

[xxxix] beyt

***

402
bn Mce: 3525, Eb Dvud: 4737, Tirmiz: 2060.
244
 kml

kml, fenn-i bedde
mtekellim med emmde bir man-y tmm rd

db man-y mekr her-ne-adar nefsl-emrde tmm ise de lkin anla iktif

tmeyerek man-y mekr ikml decek dger db anla kelmna
bir man rd

iki at revna v rir.

misli:
Arbde .
403

yet-i mekrede cenb- a bildi ki; eger avm-i mekr mminn in

tevula vaf tse tmm bir med olub ivnlarna inyd ve tevu mtemil

olurd. Lkin an ikml tmek murd db avm-i mekr ivnlar anda

mtev mnd oldularn beyndan ora

kffr zerine
iddetlerini beyn tdi. Namen misli

[113] ir
***



ve prye
Beyt-i mekrda iri yan ilm, ibine znet

her ilm, ibine mcib-i znet

old vatde d mesi. Zr olmaz. nki ba ilm

vardr ki aczden n olmayub itidr ile berber olursa ol vat memd olur.

Nitekim bu many meyyid olara ir d midir:

[114] ir


***

Yan Acz ibini ilmi meelletdir; lkin itidr ile berber olan ilm

keremden bir nevdir. iri ile ar omas bundan ndir. Vel-l ilm

403
Mide Sresi: 54.
245
udretle bir med-i tmm add olunursa da lkin ir an ayr-i kmil add db

yan muttaf old ilm ile berber dman gznde

mehbdir. Lisnmzda nev-i mekra misl iri:

[LXXII]
cihna cy-br- madeletdr b- emr i *** alemdr glen-i isnn serv-i rmn

Nefni:

[LXXIII] beyt
avn-i elfyla mlk-i madelet b- itill *** adme-i ahryla ilm
-i sitem pr-inlb

Yine Nbni:

[LXXIV] beyt
ande kim cem ola cm u dil-ber u ebb *** anda ibls i ne cet mekrine lline
misli Ref-i
Frsde fahn:

[xl] beyt
***

Tefr

lda ir bir nevden iki ey rd

Tefr, db med emmden vey

ayrsndan birini dgere rcniyyeti asebiyle eyeyn-i mekreyn beyninde

tedd u tebyn l olmasdr. Mesela:

[115] ir

***

ir d yor ki: Memd gy sen db bedre tebh tmiler maa-ha bedrde

non olub memd ise kmil-iyemdir. Lisnmzda namen misli:

246
 [LXXV] beyt
kef-i cdn seba fy u rci dsem yed *** sebu cd zr are v an cevhirdr

li-muarririh:

[LXXVI] ir
seni cd- seda ebre bezetmek sez m kim *** a vati o aglar sen kerem hengm andns

misli:
Frsde

[xli] beyt

***
Telm

nm bir beyt vey bir mrada bir a-i malma vey bir nkte-
Telm,

i mehra veyd herkesi malm olan bir beyte m tmesidir. Nitekim Eb

Firs u iri gibi:

[116]
***

Yan nsn meelletle kendsinden bir ey redd men tmekde ayr yodur,

nitekim Amr ibn avret yeriyle ey kendsinden redd tdigi gibi. ir-i

mekrda olan u telm cenb- Al -kerremallhu vecheh- ile Amr ibn

beyninde geen u aya telmdir. a-i mekre u vechledir ki:

ffn Vaasnda Amr ibn , Muviye bin Eb Sfyn arafls olmala

cenb- Murta marekede mermu zerine hcm tdikde Amr ibn

ii fenya arub cenb- mm pene-i aanfernesinden urtulu

olmadn teyaun tdiginden hemn kef-i avret gibi bir illeti itiyr

247
 tmekle, mrun-ileyh keml-i istiydan n-r mermdan kef-i yedle

avdet buyurdlar.

bed dai cmle-i nevdirdendir ki:

Kelik u telm-i

Bir kimse ref-y nisdan birine rst gelb Sen kimsi? d dikde,

cevben Yedincide altncym. deyb ara iri u irine telm idi:

[117] ir

***

***

Bu ir mnsebet-i arla blda ikr olunmud. ir bu namda avyic-i

itiyyeyi tadd ile yediye ibl db altncy ferc-i nim ve yedinciyi giyecek

nesne d mekle mesfreni murd Ben libs iinde ferc-i nimim. d mek

istemidir.

ki:
Kelik mervdir

ulef-y Abbsiyyeden Manr, debdan Hel nm kimesneye bir

tmemidi. Bir gn merm ile

cize vad db lkin henz vadini f

berber mevsim-i acc olmala Mekke-i Mkerremede gezerken edb-i

mekr Manr,a bir ne gsterb: Bu tikeni nesidir ki ir n

handa u iri in tmidir:

[118]
***

Manr, bi-l sul ne-i mekr iresinden cn lub lkin elbette

bunu sebebi vardr deyu ir-i mekru iinde bulund adeyi tetebb

tdikde u ire tedf tmekle:

248
 [119] ir
***

bildi ki edb-i mekru oud irden ara bu ire telm olub

kendsine vad olunan isn v rilmedigini irb olmala hemn vadini

incz ile terinden olay maeret tdi.

telme
Frsde misl li-muarririh:

[xlii] beyt
***

Bu beyt dai Sre-i Ysufda avluh -tel- 404 yetine

P41F P

telmdir. nde:
misl kif Paa -merm-u Adem adesi
Lisnmzda telme

[LXXVII] beyt
ater-i malabum f- felekde domaz *** gnde bi ey dourur leyle-i ubl-y adem

Beyt-i mekrda leyle-i ubl meseline telmdir. Kelik li-muarririh:

[LXXVIII] beyt
ullha uvr- baar
a-y Msy malb der mi sir fsn *** ziyn vrr mi Kelm

uvr kelimesi 405 yetine telmdir.

Mra- snde
P415F P

deb-y Arabdan bn Cevzni Kitb- Ekiyda ikr tdigi u telm dai pek

arbdir. yle ki, mm-ileyh d r ki:

Bir dam Baddda keenne cisri zerinde oururken ibe-i sn n

bir zen Rufe cihetinden gelb cisri br arafndan dai bir bb- emred

mermeni arusna d. Ve zen-i mekra iben:

404
Ysuf Sresi: 19.
405
Arf Sresi: 148, Th Sresi: 88.
249

d digi gibi, zen de cevbnda:

d di. Ve bun syledikden ora tevauf tmeyb biri

ar cihetine ve dgeri arb cihetine ayrlub gitdiler. Ben ise bu szden bir

ey alamadmdan bb- mekr tab ile bu szden aralarn ne

oldn istilm tdim. Mesfr cevben Al bin Cehmi teekkrden

aram u irine telmdir:

[120] ir


***
teekkr tmesi u irine telmdir:
An Ebl-Al-i Maarryi

[121] ir



***

u fra-i tiye dai bu abldendir ki:

Reff nm ir Seyfd-devle nezdinde iken mrun-ileyh kendsini

muaddemen ir ve nedm-i
olan mehr Mtenebbni srndan

tanr tmek zere bir ade

intib tmesini kmdr- mrun-ileyhden

intib ile kendsine v rdi. ir-i

istid tdi. Seyfd-devle dai bir ade

mekr d r ki: Btn g ce ade-i mekreyi mlaa tdigimde intiba

bulmayub yalz nihyetinde:

sez bir ade

[122]

***


beytini grdigimde bildim ki Seyfd-devleni ara u beyte telmdir.

taarrudan feratle adesini

Art Mtenebbye tanr tmekden arf--

naar tdim. d di

250
 nsicm

nsicm, luatde unu seyeln mansna olub lda ir in tdigi

nam selsetli ve rekketsiz in db taannu u tekellfden zde olmasdr.

[nsicm- Mensr]

nsicm nesrde olursa ekser-i frt adsz mevzn olub uvvet-i insicm

ile kelm- mensr manm olur. Bu mdden aam- evhidi Furn-

de min-ayr-i adin vrid olan ytdr ki fenn-i bed mellifleri ebar-

Mecd
tmiler.
ara tasm

. Bu yeti tai
Nitekim avluh -tel-: 406
P416F P

faln meflndr.
faln mefln Namen iri u iri gibi:

[123]
***


Yine

bar-i medddendir.
Namen irin iri gibi:
407
P417F P

[124]

***

yeti bar-i basdir.

408
u mra gibi:

[125]

409
bar-i kmildir. u ir gibi:

406
Kehf Sresi: 29.
407
Hd Sresi: 37.
408
Ahkf Sresi: 25.
251
 [126]
***

yeti bar-i hezecdendir. iri u iri gibi:
410
P420F P

[127] ir

***


yeti bar-i remeldendir. ir-i t gibi:


411

[128] ir
***

Yine 412 413
P423F

, yetleri bar-i serdendir.
P iri

u iri gibi:

[129] ir


***

P42F P
414
bar-i mnseridendir. u ir gibi:

[130]

415 ile 416 yeti bar-i afddendirler.
P426F u
P

ir gibi:

409
Bakara Sresi: 213, Nr Sresi: 46.
410
Ysuf Sresi: 93.
411
Sebe Sresi: 13.
412
Th Sresi: 95.
413
Bakara Sresi: 259.
414
nsn Sresi: 2.
415
Mn Sresi: 1.
252
 [131] ir



***

417 bar-i muteabdandr. Ve tai filt msteilndr.

P427F P

ir-i t gibi:

[132]

***

418 bar-i mctessd endir. iri u iri gibi:

P428F P

[133]

***

bar-i mteribden olub tai faln faln faln

419 P429F P

falndr.

[nsicm- Mevzn]

Buraya adar kelm- mensrdan anat- insicm v misller rd

olunub

bundan ora insicm- mevzn anda ba- emsile-i manme rd delim.

namen misl assn bin Sbiti:

nsicm- mevzna Arabde

[134] rub
***



***

416
Nis Sresi: 78.
417
Bakara Sresi:10, Mide Sresi: 52, Enfl Sresi: 49, Tevbe Sresi: 125, Hacc Sresi: 53, Ahzb
Sresi: 12, 60, Muhammed Sresi: 20, 29, Mddessir Sresi: 31.
418
Hucr Sresi: 49
419
Arf Sresi: 183, Kalem Sresi: 45.
253
nsicmdan olub, keml-i selsetinden seyelna arb olan mrul-ays

Muallaadaki u beyti gibi:

[135] ir

***

Kelik arafe bin Abdi Muallaasndaki u ir gibi:

***

Muarriri pek ziyde tasn tdigi insicmlardan Zheyri u:

][136

***


Kelik Ebul-Al-i Maarrni:

[137] ir

***

insicma misl f:
Frsde

[xliii] beyt
***

ib-i fahn:

[xliv] beyt

***

Fryb:
ahr-i

[xlv] beyt
***

254
 [xlvi] beyt


***

li-muarririh:

[LXXIX] beyt
olunca evc-i istinda dil dmen-ke-i ibl *** alr yannda bu ar- zmrrd-fm bir sllem

Lisnmzda insicma misl Fulni:

[LXXX] rub
ua degl ayd- aly ly *** hergiz am- rzgr ekmez

ayd- am- rzgr bir illetdr *** ol illete dur abb-i

Nevresi:

[LXXXI] beyt
ne reng-i del-i fd en ne na- briydandur *** teayyr nee-i irfnda hep by- riydandur

Kelm:

[LXXXII] beyt
bir gn gelr mi rane bu devr teselsle *** dlb- ar k ile yeksn grir miyz

Nb:

[LXXXIII] beyt
tek olmasun avid-i il ber-araf *** mni degil mersime dir urumuz

Eref Paa:

[LXXXIV] beyt
akk-i tedbr ile ret bulur akm- emel *** km-i tadr e muvf ise ilm- emel

255
Nef:

[LXXXV] beyt
-i mucize-gyem ne d sem lf deil *** er ile syleemem yinesi f degil

iy Paa:

[LXXXVI] beyt
ne l tdi aceb nee-i arb saa *** ki sr-i mey olur perde-i icb saa

zzet Monla:

[LXXXVII]
bir mevsim-i bahrna geldk ki lem *** blbl am av teh gl-sitn arb

Rb Paa:

[LXXXVIII] beyt
muaffer vat-i furatda advden intim almaz *** mret-mend olan n-km- i dmenle km almaz

Snbl-zde Vehb

[LXXXIX] beyt
ne drsin Vehbiy sen cmlesin grmi germisi *** mey mabbdan ayr afs var m dnynu

Tehb

Nm veyd nsir, nam u nesrden iml tdigi kelm merraten-

Tehb:

bade-ur naardan g irb tehb tenine

r derek tayr tebdl olunaca

tebdl; veyd af olunmas evl olan af; veyd rekk

elf u manyi

grdigi elf mav u l tmege tehb d rler.

nesr namdan bir kelm istim olunduda nm vey nsiri u

Zr

laf yerine baa bir laf ullansa idi! veyd u non itmm vey u

256
 istiml tse idi! veyd Madn
laf- selsi db u ibreyi ret-i

arla ifde tse idi! d nilrse ol kelma tehb l a olmaz. att

mteaddimn-i uar-y Arabdan Zheyr nm ir-i mehr bu uda

mbla db drt ayda bir ade-i in ve drt ay dai an tehb l
bela

ile vatini imrr derdi. Rivyet-i arda ir-i mekr bir adeyi bir ayda ikml

idb bir ay an tehb ile eyym-gr olurd. Li-h mermu ernda blda

ikr tdigimiz nay bulunmazd. Ve bunu in ir-i mekr ayidine

avliyyt tesmiye olunur ve cenb- mer ibn el-ab -rayallhu anh- bu

sebebden an sir ful-i uarya terc derdi.

ur-y Arabdan Eb Temmm u ir ile tehbe

Ve mehr-i iret db

d midir:

[138] ir


***
iri g ceye tal tmesi pek be-cdr. Zr
ir-i mekr tehb-i alm-

leylde sknet, nehrdan ziyde olub insn an- r u fe-y bli eb-hengm

amr dah tb-nk-terdir. B-u nful-leylde

dah fri ve mirat-i jeng-per-i

ki nefs-i insn bir midr nevmden ora syi istirat- kmile buld gibi

aamdan ekl olunan am midede ham olmala o sletden dai l olub ihn

kesb-i inir derek telf tarr ve l u tehbden

mnbasi olur.

Egeri hengm- abda dai bu iyyet mevcd olub alb-i insn

muaff olursa da avt u arekt mezimesi ve ulmet-i leyle bedel iy v

nehr s u incils hasebiyle ihn-i insnda ol adar cemiyyet olmayub rda

tefria bulunmas muarrerdir.

257
 n-i irde rb olan kimseye lzm olan utdan biri de hengm-

neda nam- er db vat-i mellde rn itb tmeyb syleyecegi many

v mstehcene ile ifde tmeyb kelmn cezlet selsetine

elf- rekke

taayyd tmelidir ve nama urdan evvel many ihnde ir db yalz bir

vezn fiyeye ar- himmet tmemelidir. Ve nam itmmdan ora blda ikr

bel-i maderet tmek ardr. Arabde

tdigimiz ul ile bir eyice tehbe kelm-

mheebe misl:

[139] ir

***

[140]
***

***

Ebl-Aln:

[141] ir






***
Lisnmzda misli:

[XC] beyt
gider mi sn e-i ehl-i maabbetden ayl-i yr nie mnfekk olur ret heyl-y merydan

Tamn

nm ayrsn bir beyti veyd bir mran veyd rub-

Tamn,

beytini a ile kend irine idl tmege d rler. Lkin u ar ile ki nm tamn

258
 tdigi ir vey mra ol adar kendi kelmyla mtev olmal ki mstemi an

ar oldn fehm tmeyb kendi mal-i abatidir ann tmeli

Nm dgerini acz-i beytini kendi beytine adr db baen bunu aksine

adr acz der. Ve man-y ara nal tmek aryla iki beyti birden tamni

dai ciz olur. Bir mran tamnine misl:

[142] ir


***



ir-i mekru mra- snsini ir tamn tmidir. Bir beyti tamnine
misl

[143] ir


***
***



Bu rubni
birinci beyti Tayud-dni
olub ikinci beyti Mtenebbni olara

ir an tamn tmidir.

Trkcede iri tamn olunan iri ismi ikr olunmas det olmudur.

Nitekim Nef d midir:

[XCI]
zamnnda biamdillh be-avl-i abr- i kir *** girb n- emel mehcr- dest-i h- ekvdur

misl li-muarririh:
Tamne

[XCII] ir
degiirdm hele erlikle san-verligi ben *** avl-i Nef ile tayr e ger olsayd mecl

ve-leh:

259
 [XCIII]
tamn derek bu ir-i naz *** l cm elinde ebr-i hl

***


-i Nbr
Nar :

[xlvii] beyt
***

***

Ceml-Mtelif vel-Mutelif

Cem-i mekr aa d rler ki mtekellim iki memd birbirine msv lub

med sityilerinde bir am man-i mtelife rd

derek ilerinden birini bir

vechle dgerine terch eyleye ki an da falna nae
rs
olunmaya. Nitekim

avluh -tel-: (78)

420
. yet-i mekrede Sleymn ile Dvd -
aleyhis-selm- beyninde msvt uli asebiyle ehliyyet-i kmde anlar

msv utub badeh cenb- Sleymn terc derek

yan Biz

tdik. andan ora nbvvet ana riyeten

Sleymna km-i mekr tefhm

buyurd.

Lzmu m-l-Yelzem

Lzmu m-l-yelzem, irde urf- revden ve nesrde fevl- frada

vi arfden muaddem secde lzm olmayan bir eyi ityndr.

420
Enbiy Sresi: 78. ve 79.
260
 de bunu misli:
Furn- Kerm
. Zr

421

diat olunsa rdan evvel ikisinde de h rd olunmudur. Kelik



avl-i mnfinde dai ile
422

laflar beyninde anat- mekr vi olub ikisinde dai rlardan evvel

mmler tekrr olunmudur. Ve baen yalz areke iltizm olunur.

Ebl-Al-i Maarr bu nev irde umm- uary seb db att

Lzmiyyt nmyla mstaill bir kitb vardr ki bu ir, kitb- mekrdandr:

[144] ir
***





***


misl:
lzmu m-l-yelzeme Frsde

[xlviii] a
***

***

terceme li-muarririh:

[XCIV]
unub piyle d di s dest-i mey-ra *** ki cmle ev-i cihn dercdr arb ire

*** drdur ki fera cemdr ebb ire

bun duyunca d di hyr sye

de lzmu m-l-yelzem zere pek o yt- celle

Furn- Kerm olub

lkin beyndan zde old zere min-ayr-i adin olub yosa feat-

421
Duh Sresi: 9. ve 10.
422
Kamer Sresi: 1. ve 2.
261

urniyye o gn anyiden mstandir.
Mesel 423

ve 424 ve nayiri gibi. ald ki ba-
P43F P

ful-i ur eheb-i abatlerini
tecrbe in bu misll abus-slk vdlere sev

tmilerdir.

tibs

tibs, mtekellim kelmnda bir yet veyd yetden bir ac kelime

itibs tmesidir. urndan itibs nev zere olub birisi memd, sn mb,

slis memndur.

veyd ube ve mevielerde dilen

Memd olan sm, med-i nebevde

itibs olub mabldr.

kincisi azel ve resil veyd ikye ve abrda dilen itibst olub

mbdur.

Memn olan nev-i slis iki sm zere olub, bir sm Allh -tel-n

kendi nefsine isnd tdigi bir eyi itibsen kendsine isnd olub kebirden

madddur. Nitekim ben Mervn mlknden Abdl-Melik bin Mervna vlni

birisinden ikyet olunduda itibs ariyle 425
P435F P

yetini ouyub heeyn tmidir.

sm- sn hezeli v olan bir kelmda tamn ariyle

rd olunmasdr.

Bu da aiyyen ciz olmayub teva lzmdr. Nitekim:

423
Tekvr Sresi: 15. ve 16.
424
Kalem Sresi: 2. ve 3.
425
Giye Sresi: 25. ve 26.
262
 aam olan asan bin
ulef-y Abbsiyyeden Memn kendi vezr-i

Sehli kermesi Brn tezevvc db leyle-i ziffda mberet in elini

uzatdda Brn, keml-i icbndan kendsine ay r olub ve kendsi

ten edbe-i fualdan olmala 426 yetini tilvetle

aceleden Memn men adedinde bulunmu ise de Memn mddeye

intil tmediginden Brn bu defa aydan kinye olara

427

yetini tilvet tdi. Memn yetini itibsen

428


tilvet tdi. Brn da cevbnda yine o mebase mlyim olara

P439F
429 yetini rat tdi.
P

Malm ola ki Memnu itibs- vii pek mstehcen ve endir.

Merdd olan itibst- Furniyyeden bn Nebh nm ir-i Arab

itibs v olan bir namdr ki mala u maa tarr olund:

[145] ir

***
nihyetde dah byk bir heeyn db d midir:

[146] ir

***

426
Nahl Sresi: 1.
427
Hd Sresi: 40., Mminn Sresi: 27.
428
Hd Sresi: 43.
429
Hd Sresi: 43.
[145]
Mzemmil Sresi 1-4. yetlerden iktibas vardr.
263
[yetin Man-y Aslsinde ktibs]

Malm ola ki alel-umm itibs iki nev zere olub, bir nevi itibs

olunan yeti man-y alsini de
ricine maz. Mesel Mamt- arr

.

430
41F

[yetin Man-y Aslsinden hrc]

Nev-i sn mtekellimi man-y alsinden

yeti irc tmesidir. bnr-

Rmni u iri gibi:

[147]
431
***

iri vd-i ayr-i zerden murd kendsinden menfaat tevau olunmayan

dam olub yet-i kermede ise vd-i ayr-i zerden maad Mekke-i

Mkerremedir.

[ktibs olunan Lafzn Tezydi]

Malm ola ki itibs olunan laf hiri mumrr mamnda istiml

veyd tezyd ten ve tadm

ter ve bua mmsil lt vu cizdir.

Nitekim:

[148] ir
***

Yan ordm ey uhr db old. Badeh itibsen

432 lafn arna ittib in bir elif ziyde tmi ve
yetinde

430
Nahl Sresi 77. yetten iktibs vardr.
431
brhim Sresi: 37.
264
 avlinde
avlinde hiri mumrr mamnda istiml tmi. Zr

hengmnda tefevvh olunan

433 dir.

ara mubet old bedh

[ktibs olunan Lafzn Tenksi]

misl, arr
Tene ni
blda ikr tdigimiz

arr
avlidir. Zr yetden lafn is tmidir. nki al-

434. Ve ke tense
yet-i kerme misl iri u iri gibi:
P45F P

[a] ir


***
435 mtekellim maal-ayr af olunmudur.

al- yet dir. amr-i
P47F P

Mumrr muhar mamnda istiml olundna misl Monl Cm -

merm-u u beyti gibi:

[b] beyt

***

Beyt-i mekrda itibs olunan yet-i kermeni al

tmidir.
mamnda rd
436
48F

432
Bakara Sresi: 156.
433
Bakara Sresi: 156.
434
Nahl Sresi: 75.
[a]
Metinde
kelimesine zamiri izafe edilmemi olmakla birlikte hem anlam hem vezin
dikkate alndnda kelimenin eklinde olmas gerektii anlalmaktadr.
435
Nebe Sresi: 10.
436
Enfl Sresi: 38.
265
[ktibs olunan Lafzn Takdm ve Tehri]

tere
Tadm misl ib ibn Abbd nm vezr-i
fl u iri gibi:

[149] ir
***

***

Beyt-i mekrda itibs olunan ads i al 437dir.

P49F P

[Derc]

tibsa yan bir de derc anat olub o da gerek ikmet-i mensre veyd

emsl-i mehre veyd mesil-i ilmiyye vey lt- fnndan bir eyi

ayr kelmndan olma zere kendi kelmna derc tmege dr ler.

[150] ir
***

Bu irde olan ikmet-i mensre

kelmdr. Kelik ir-i


har:

[151] ir

***

olub mnderic olan ikmet :
Bu ir med-i nebevde



438
ads -i erfidir.
P450F P Lisnmzda misli:

437
Mslim: 2822.
Hadisin, Mslimde 1047 mteselsil says ile kaytl rivayeti u ekidedir:

438

:
.


266
 [XCV] beyt
anat bir tkenmez kenzdr r u amadan ge *** ki r abn mlden marm der dim

Bu beytde mnderic ikmet-i mensre

ile

misli Keml-i ucendni:
kelmlardr. Frsde

[xlix] beyt

***

Bu beytde mnderic olan ikmet dir.

Kelik li-muarririh

[XCVI] beyt
fed tmelidir *** mihri l olur elbette gzel olsa ars
cn irz- malye

Beyt-i mekrda olan ikmet-i mensre

kelmdr.

Fenn-i Man ln v derc anatna misl:

[152] ir
***



***




Lisnmzda misli Vehbni:

[XCVII] beyt
kitb- snine l a fihrist-i mcmeldr *** av- i urresi ol metn in er-i mufaaldr

netc e mdde-y sni arnca mdelleldr *** ys t kkl ar v kiberi ekl-i evveldr

267
Ve itibsda old gibi dercde dai tayr tebdl cizdr. Mevln Cmni
u

beyti gibi:

[c]
***

Beyt-i mekrda mnderic olan ikmet cenb- Al -kerremallhu vecheh-nu

kelm- gher-br olub mevln-y mrun-ileyh lafn

zerine ziyde tmidir.

misl:
Tene

[l] beyt

***
Beyt-i mekrda olan ikmet-i mensreni al
kelmdr.

sn-i Tall

ayr-i a
Bir itibr- laf-i ile bir vaf in bir illet-i mnsibe iddi

olmasndan ara nefsl-emre adem-i muvfyyetdir.

tmekdir. Ve ayr-i a

Mesel Fln dam def-i ararlar in adsn atl tdi. denilse def-i arar,

atl-i edye olmala muassint- kelmdan olmayub sn-i tall
illet-i a

add olunmaz.

sn-i tall drt smdr. Zr

fat, y sbit olara beyn- illeti ad

olunur veyd sbit olmayub isbt murd olunur.

[c]
Defl-Meslibde ilk msradaki kelimesi gememekte ve beyt bu haliyle vezne uygun
dmemektedir. Cmnin dvnndan istifadeyle beyit yukardaki ekilde tashih edildi. (Cm,
Ftiat-ebb, Bozorgtarin Ketbkhne Alaktrunik Sher va Adab-e Prsi Dorj 4, Tahran: Mehr
Argham Rayaneh, 2011).
268
[Sfat Sbit Olarak Beyn- lleti Kasdolunan]

Birincisi yan fat sbit olara beyn- illeti ad olunan,

y o fat her ne adar illetden l degilse de bir illet-i diyyesi hir

olmaz. Nitekim Mtenebbni u iri gibi:

[153] ir
***



, mansna olub , umm illetini terine d rler
Bu irdeki
ve , a d mekdir. Beyt-i mekru mans:

Bulu seni a ve isna mbih olmayub ve anca seni inm u

isn sebebiyle yan isnn kend isnna tefevvuundan mteessi r

olmala umm illetine mbtel olara andan nzl den maar ara-

ummdr.

d mek olur. mdi sebdan nzl-i brn seb in fat- sbite olub ve det

fat- mekr in illet, hir degildir. Maa-h ir-i mekr bun a-i

memd sebebiyle seb in dis olan ummn ara olmasyla tall

eylemidir. Lisnmzda misli:

[XCVIII] beyt
ems-i ver kim olur fa her gn lem-p *** k-bs- dergehdr mnteh-y maad

Veyd fat- mekre in, ikr olunan illeti ayri bir illet hir olur.

Nitekim Mtenebbni

[XCVIII]
kinci msrada yukarya dergehdr eklinde yazdmz kelime metinde
dergehdendr eklinde gemektedir. Metindeki ekliyle msra vezne uymayp anlam
bozulduundan beyit yukardaki eklide tashih edildi.
269
 [154] ir
***

Beyt-i mekru mans Ol memd adsn atl tmezdi; lkin urtlar ric

tdigi nesneye ulf-i vad tmekden itirz diyor t ki urtlar anlar lumundan

ekl tsnler. Bu beytde ir matlini lumunu ekl tenvlini ric den

sn-i tall eyledi. Maa-

ib iltimslarna ulf-i vadden itirz ile atl-i edyi

h emr-i mekrda illet-i hire adn maarratlarn def olub yosa ib

tenvl-i lam tmek iltimsna mebn degildir. Lisnmzda misli:

[XCIX] beyt
ser-i kyuda cn bar- hum anma b- hde *** aranl gce azm-i kyu tsem reh-nmnemdr

[stbt Murd Olunan Sfat- Gayr-i Sbite]

kincisi yan isbt murd olunan fat- ayr-i sbite dai;

y mmkin olur. Nitekim Mslim bin Veldi:

[155] ir
***

Beyt-i mekru mans Ey nemmm! Bizim amzda seni iseti ma-

seni avf beni bkdan men eyledi ve insn- aynm yan gz

isn old. Zr

bebegimi gz ya iinde ardan tal eyledi. Bu beytde iset-i nemmm

istisn emr-i mmkin ise de lkin beynen-ns mstasen olmad cihetle iri

istisn tmesinde nsa mulefet derek ammzdan itirz gz bebegini ek-i

em iinde ar olmadan tal tmesiyle sn-i tall eylemidir.

kincisi yan isbt murd olunan fat- ayr-i sbite mmkin olmaz.

Mesel abi:

270
 [156] ir

***
tercemesi:

[li]

***

Beytinden mtercem , dan mez ism-i mefl olub mntaay yan

ua balad d mekdir. Ve Cevz erfnda olan kevkibe Niul-Cevz tesmiye

olunur. Beyt-i mekru mans: Eger Cevzn niyeti memdu idmeti

olmasayd; Cevz, miynna ua bend tmezdi. Bu beytden Cevzn niyeti

memdu idmeti olmas isbt ad olunan fat- ayr-i mmkindir.

Tenkt

Tenkt, mtekellim ey-i kesre

miynnda aten bir ey ikr der ki

cmlesini mamna im olub ve ol eyi aten ikrden bir nkte-i affe

murd der. Ve egeri ol vechle taun-bi-ikr tdigi eyde bir nkte-i afiyye

bulunmazsa anat- mekr add olunmaz.

439
Mesel

yeti gibi. yet-i mekrda cenb- a
P453F P

ncm- sire miynnda ir yldzn taun-bi-ikr tmesinde olan nkte-i

afiyye nki ol vat Arablar ir yldzna ibdet tdiklerinden cenb- akm

alel-l anlar peresti tdikleri yldz lii oldn ir ile ehblarn redd

tmi yosa irdan byk nice ecrm- semviyye vardr. Namen misli:

439
Necm Sresi: 49.
271
 [157] ir
***



Bu irde iri Sre-i Azb ikrde ta tmekden ara zr
sre-i mekrede

araten medleri vardr. Nitekim:

l-i Nebni

440
P45F P

. Lisnmzda misli Fulni u iri gibi:

[C] ir
zlfi gibi ayan oymaz pem nigrum *** yodur anu yannda bir lca itibrum

ir-i mekrda zlfi taun-bi-ikr tmesini vechi yannda bir l adar adr-i

itibr olmad ve uzunln telm derek ayana adar aran zlfi gibi ayana

tabl tmege muvfaat tmedigini m

indr. Kelik Fulni
u iri gibi:

[CI] ir
ol mh viliyle o t bir g ce lm *** ey ater-i li oma boynuda veblm

ir-i mekrda ir mh ikrde ta tmekden adedi bir g ce vil ile lini o

tmesini istid maadna mebn olub nkte-i afiyye dai mh ile ater ve g ce

misli:
beynindeki mnsebetdir. Frsde

[lii] beyt
***

440
Ahzb Sresi: 33.
[CI]
Fuzl divannda ol eklinde yazlan kelime metinde ey eklinde yazlmtr. Anlam da gz
nnde bulundurularak beyit tashih edilmitir (Fuzl, Trke Divan, haz. Kenan Akyz, Sedit
Yksel, Sheyl Beken, Mjgan Cunbur, Ankara: Trkiye Bankas, 1958, gazel CCII.)
272
 Tedbc

nm vey nsir kelmnda tevriye ariyle

Tedbc, ba- elvn ikr

Mamtnda . .
tmesidir. Mesela arr

.

. . Yan -i aar
.

-ki sadetle yaamadan kinyedir- bozarub mabb- afer olan altun yanmdan

inirf tdiginden ber bey gnm ararub siyh bam -ki adan kinyedir-

beyland, bir dereceye adar ki asm- eledd baa cyub. Mevt-i ameri -ki

atldir- rz eyledim. d mekdir.

Bu male elvn her lisnda istimli vardr. Mesel Frsde

tercemesi Dim ba yeil olub gl mesrr olsun.

d mekdir. Ba yeilligi sadet-i lden kinyedir.

sn-i Beyn

v ed-y v ile nefsde mumrr olan many, muab

bre-i bela

ihnine eshel vechle il tmege sn-i beyn tesmiye olunub, bu da maall

ile olur.
mutesna gre baen inb ve baen cz

Beyn derecesi olub evvel aba, sn evsa ve slis asendir.

ab olan sm Bil nm a- abni

beyn gibi, as u vechle

mehrdur ki:

Merm ziyde ebleh olmala bir gn elinde bir geyik yavrusn

getrrken, birisi Bun aa ald? d di. Bil iki vucun aub ve dilini

idince o aral geyik dai furat

da arub on bir dirheme aldn m

bulub firr eyledi. Bunu zerine merm iyy ile yan kelma adem-i

itidr ile arb- mesel olub Bill-yy tesmiye olunmudur. te bu

273
 a sn-i beyn tesmiye olunmaz. Zr
sebebe mebn her cz ol vat sil bir

bada Bili geyigi on bir dirheme aldn fehm tmidi.

Vasa olan sn-i beyna gelince Bili Geyigi alt ile bee yd

On bir dirheme aldm. d mek di.

Asen olan beyn ise merma sul olunduda ol vati sikkesi her ne ise

ile mnfehim olacandan On bire aldm. d mek idi.

arne

i beyndr. al niam-
Bu bbda avl-i muciz Furn- Mecd

dnyeviyye ile mazr olmadan men tar in vrid olmudur ki:

441. Ve kelik beyn- enm

. Ve vad mnnda:

anda: 442 443.



Ve ke ama iticc in:

444 namen misli:

. Arabde
P459F P

[158] ir

***

bin Herme nm iri olub ulef-y Abbsiyyeden bul
Bu ir brhm

ki:
ile mevf Manr anda sylemidir. Mervdir

Bir gn ar uars mrun-ileyhi sary apusunda ictim tdiklerini

cibi kendsine ibr tdikde cevben d di ki:

441
Duhn Sresi: 25-27.
442
Duhn Sresi: 51.
443
Duhn Sresi: 40.
444
Ysin Sresi: 78, 79.
274
 t ki beni sityi decek
Git benden anlara selm t ve kendlerine tefhm
kelb malesi bir ayvndr. Ve ylana da
kimse arslana bezetmesn, zr
oprak ekl der bir ou ayvndr. Ve cevhire de
bezetmesn, zr

tebh tmesn, zr
acer parasdr. Kelik bara da temsl tmesn, zr

tel u b-aamdr.
Ve bunlardan irinde tebht bulumayanlar dule

mendarlar.

uar-y mekre bu szi istim tdiklerinde cmlesi daldlar ve yalz

ierye girb beyt-i mekr v olan adeyi

mekr brhm ind

tdikde alfe-i
mekr arasnda bulund perdeden ra ub adeyi

istim eyledi. Badeh ir-i mekra on bi dirhem isn derek:

an baa defa dai yine mahar- enm olurum diye bunlar itlf tme.

her zamn urumuza girb bu adar enma destres olamazs.

Zr

d di.

Lisnmzda sn-i beyna misl Fulni:

[CII] ir
zih mkevvin-i kmil ki udretindendr *** per-lilara
luf-i tensb-i a

melat-i leb-i mey-gn lehce-i r n *** nezket-i ad-i mevzn ihre-i zb

af-y cism-i laf abl-i cevher-i pk *** lefet-i a- mgn zlf-i anber-s

misli:
Frsde

[liii] beyt
***

275
 sn-i Maa

kelm
sn-i maa, nm in mrti ar olan utdandr. Zr

yeti olub e ora rat olunan beyt olmala smiada eseri alur. Nitekim

suver-i urniyyeni nihyetlerine diat olunsa her biri bir sn-i maaa misl-

i b-hemldir.

Mesel:

445.
P460F P

mdi sre-i mekreni v old belate naar eyle ki evvel yevm-i

ymeti ehvliyle ibtid db badeh

ile atm eyledi ki ayr u errden erre midr amlden ns mesl

olacan m eyledi t ki lin-nh an teemml db errden itirz ve ayra

mbderet tsnler.

Kelik

446 namen misli Ebl-Al-i Maarrni:

yeti gibi. Arabde
P461F P

[159] ir
***

Lisnmzda sn-i maaa misl iri:

[CIII] nam
ola t em-i meh fns- gerdnda iy-kster *** er- mihr de t kim mnevver veristn

445
Zilzl Sresi.
446
Zmer Sresi: 75.
276
er- ver-s, em-i bat eylesn y Rabb *** ab- are dek bu nh b- ar nrn

sn-i maa gibi. Kelik Ful -merm-u:

[CIV] ir
md var ki nam- nim- lem in *** felekde t ola levile pydr alem

sen olasa aleme itibr in m *** saa kmet in ola dest-yr alem

sn-i maaa misl Enverni:

Frsde

[liv] ir
***
***

***

Mlemma

Mlemma, ir bir namda mesel bir beyti Trk ve bir beyti Arab vey

Frs veyd bir mra Trk ve dgeri

Arab vey Frs olara in-i ire

d nilr. Bir mra Arab ve dgeri

Trk oldna misl Fulni:

[d] ir

***

Aksine misl ve-leh eyan:

[CIV]
kinci beytin ilk msrasndaki kaleme ifadesi metinde kalem-i eklinde gemektedir. airin
divannn tenkitli nerindeki kaleme ifadesi beytin anlamna daha uygun olduu iin beyit buna
gre tashih edilmitir (Fuzl, Trke Divan, kaside XXXIII.)
[d]
a eyler itid
slik-i rh- at
277
 [e] beyt
447


***

Bir mra Arab ve dgeri

Frs oldna misl Sadni:

[f] beyt
***




Bir mra Frs ve dgeri
Arab oldna misl li-muarririh:

[g] beyt


***
Bir mra Trk, dgeri
Frs oldna misl li-muarririh bir azelden:

[h]
***

Ma u Muttal

Ma, aa d rler ki bir nam mesel bir beyti urf kmilen birbirinden

ayr ola, u mrada old gibi:

[lv]

Yd bir beyti v old kelimt yalz iki arfi muttal olur.

[lvi] mra

Yd er arfi muttal olur.

[e]
valu baa ayt v rir firat memt
447
Mlk Sresi: 2.
[h]
serv reftre gelb arar sem eyler mdm
278
 [lvii]

mra gibi. Yd drder arfi muttal olur.

[lviii]

mra- mekru mans: anem dzici kimse igil denilen beldede -ki

demez.
nalar mehrdur- seni retini na u tersm

Muttal, kelimt her biri muttalatul-urf bir kelm rd olunmadan

ni
ibretdir. arr r altnc mam hep bu slb zeredir.

af

af, mtekellim kelmnda urf- hecdan men olan kffe-i urf bi-l

ni
tekellf af tmege d rler. arr vardr ki
altnc mamnda bir risle-i beda

cmlesi mafdur, inbdan teva in yazlmad. Frsde

misli:

[lix] beyt
***

Lisnmzda misli, li-muarririh:

[CV] azel
***


***

[CV]
olurd ry- dil-dre semda mihr meh mil *** eger dd- dil-i hum arada olmasa il
vel mihrme rlar glde d-i mhlikdr *** Arisolar eger gelse mdvda olur l
rsm-i ehl-i dildr dergeh-i dil-drda lmek *** o derde her ki lrse olur her umdigi sl
gl grdkde ey meh ry u my- kkl her dem *** olur derd elemle dd- h gklere vl
ad-y ehl-i dildr zzet assd lemde *** dem--dem levm-i siddr kell-i merdm-i kmil
279

***

***

***

ayf ve Ra

ayf, bir kelimeni mecm- urf noal ve bir kelimeni mecm-

urf noasz olmaa d nilr.

Arabde ni
arr altnc Mame-i
bu slb zere yazlmdr.
Mrabesinde vi bir risle-i beda

Ve ra bir kelmdr ki her bir kelimesini bir arfi men ve ar ayr-i

ni
men olmadr. Kelik arr yigirmi altnc Mame-i Raiyyesi bunu

zerine mebndir.

ayfya misl: kelime-i l tammen men

gibi. Zr


olub dgeri mafdur.

arfleri birisi men ve dgeri

kelm gibi. Zr
Raya misl

raya misl:
mafdur. Frsde

[lx]
***

Rc

ir irinde bir man rd tdikden ora bir nkteye mebn an na u

misli:
redd tmekdir. Arabde

[160] ir


***

280
ir bu beytde evvel Eger baa dehr cevr ulm derse bir mun nrm

szini na
yodur. d dikden ora gy afletden kendsine gelb mra- snde

derek Eger senden muvenet muheret olunursam nrsz degilim. d mi.

Lisnmzda misli li-muarririh:

[CVI] nam
ser-fr tmez iken imdiye dek kimseye ben *** araram re ne imden-ger bir abl-i metn

yo adur bu szm baa sez-vr degil *** mr-i d-rze in nefsmi dem tehvn

melcem avme-i elf- ddur dim *** iltic eylerem aa ki odur n- an

Kelik li-muarririh:

[CVII] beyt
mlk-i n e ben degimem tr- n -i perem *** yo a tdm eger Rm u Tatar olursa hem

misli rf -merm-u nat- nebevyi

Frsde mutaammn bir adede:

[lxi] nam
***

***

***

tbl-Mer li-Nefsih

ir namda y ihr- nedmet vey naat veyd bunlara mudil bir

misli:
emri beyn in nefsine ib u ib tmekdir. Arabde

[161]



***

281
Lisnmzda misli li-muarrir bir adede:

[CVIII] nam
ch in t-be-key ey dil bu adar acz niyz *** t-be-key rz in bu emel-i dr u dirz

afa-i say u amel ksid nz alur *** ekmese mn-i lem aa ur-y cevz

Frsde misli n -merm-u ade-i

riyyesini mala- snsinde olan u

beyti gibi:

[lxii] beyt

***

ve-leh eyan:

[lxiii]
***

asem

asem, mtekellim ill-i kelmda y far u temedd vey memda

kendi muleetini beyn vey memdu emsil ekfsna rcniyyetini ityn

veyd vech-i arla ardan bir araa mebn asem tmesidir. Far u

temedde misl
448
asem-i mekr far u
P468F P

temeddi mstelzim olub cenb- a semvt u ar Rabbi oldna asem ile

aamet-i ilhiyyesini beyn buyurmudur. Nesbde olunan aseme misl:
rd

[162] ir

***

448
Zriyt Sresi: 23.
282
Lisnmzda aseme misl Vehb -merm-u bir ade
irinde memdna u

asemi gibi:

[CIX] nam
murdum erre-i nz -ve kesb-i taalludur *** fr- lufua ey ftb- meramet-sye

be-a- ism-i aam eyledm davtu munamm *** mdvim oldum ekrdan esm-i snya

Kelik li-muarririh:

[CX]
asem o zlfe ki her p tb lm anu *** hezr gerden-i u ayd ile mesr

Frsde misli rf -merm-u cenb- Murta anda olan ade-i

tdigi u asemleri gibi:

riyyesinde rd

[lxiv] ir

***

***

***

***

Bu ebyt- asemiyye elli beyt adar olub nihyetinde ir-i mrun-ileyh diyor

ki:

[lxv] ir
***

283
 Cevmil-Kelim

Belatde mertebe-i adri l olub blen bua mezd ihtimmlar vardr.

Ve Ekmel-i Beer -allllhu aleyhi ve-sellem- buyurmulardr ki:

449. Bu ads -i erfi
P469F P
meli nev-i mekru ulvv-i menziletine bir delldir.

Ve indel-ble mamn fevid-i kesreyi cmi olan kelma cevmil-

kelim tesmiye olunur. Ve kelm- mekru cmiiyyeti y ikmet naat,

veyd med emm ve bua mmsil ardan bir ara mil olur.

Naati cmi oldna misl avluh -tel-: 450. Kelm-



mekr aatde meli-i dnyeviyye v ureviyyeyi cmidir. Bu yet
cem-i
451 buyurmular ve Sre-i Hd
nzlnde Far-i lem Efendimiz P471F P

buyurmalarndan ara istimet emrini v olan yet-i mekredir. Zr

istimet

pek mkil bir keyfiyyetdir.

Nev-i mekra misl:

. ads -i mekru
452
P472F P

v old iki fradan her biri mad u ma kffe-i meliini cmi bir

cenb- a emrini tam

kelmdr. Zr db mulefet tmemek ve

old bedh
ibdullha efat tmek sadet-i dreyni mntic iki emr-i am dir.

Mnct mil olan nev-i mekra misl cenb- belat-meb

Murtan u mnct- liyyeleri gibi.

449
Mslim: 523.
450
Hd Sresi: 112.
Tirmiz: 3297.


451

452
Szkonusu ifadenin Hz. Muhammede ait olmad belirtilmitir (Kefl-af: 1558, el-Mevt
li-n: 107, Mevtl-Kbr: 245).
284

Medi mil olan kelm- cmie misl Mtenebbni

[163] ir
***


kelm- cmie misl akmd-d
Frsde Enverni:
n-i

[lxvi] ir

***

Beyt-i mekr nat- risletde olub cenb- Risleti yalz liden kemter ve

aldan berter oldn beyn ile bir kelm- cmi rd

andan baa cem-i

tmidir. Lisnmzda kelm- cmi e misl Fulni Brde:
tevd-i

[CXI] ir
dendir kim *** keml-i tna mmkin degil abl-i fen
mkevventa uds ol adm

ve-leh eyan:

[CXII] ir
isb- rzn lm tamm-i beer *** henz deme peyvend lmadn avv

iri nat- nebevde:

[CXIII] ir
msemm-y a tdur env- isna *** ceml-i b-kemli mahar- esm-i sndur

emmi mir olan kelm- cmie misl li-muarririh:

[lxvi]
Beytin ilk msrasndaki ve balac metinde yer almamakla beraber, vezin ve mn gz nnde
bulundurularak beyit, Enver divanna mraacaatla yukardaki ekilde tashih edilmitir (Enver,

Dvn- Enver, der Tehniyet-i d ve Med-i Nrud-dn Ebl-Fet hir balkl kaside).
[CXI]
Yukarda mkevventa olarak yazdmz kelime metinde mkevvent eklinde
gemektedir. Bu ekliyle beyitte anlam bozukluu meydana geldiinden beyit, divandan istifadeyle
tashih edildi (Fuzl, Trke Divan, kaside I).
285
 [CXIV] beyt
ey cmi-i ft- bed server-i bedn *** bed-ter saa banca olur asen-i cihn

avl bil-Mceb yd slb- akm

avl bil-mceb iki nev olub birincisi u vechledir ki; bir kimseni

kelmnda bir eyden kinye olara bir fat vi olub, o ey in bir km dai

isbt olunmasyla, kelm- mekra mubil rd olunaca kelmda, fat-

mekreyi o eyi ayrsyun isbt db, anca km-i mekru ayra sbt

veyd adem-i sbtna taarru lnmaz.

Nitekim avluh -tel-:

453 yetinde vrid old zere kelm-

mnfnde
kendi grhlar ve mminnden kinye olara vi olub

fat-
ile kinye tdikleri kendi zmreleri in Medneden
irc- mminni

isbt tmeleriyle, cenb- a anlar kelmn redd ile fat- izzeti Allh ve

Rasli ve mminn in oldn beyn ile mnfn anda sbt vey nefyine

taarru buyurmamdr 454. P476F P

453
Mnfikn Sresi: 8.
454
Yukardaki tanma gre kavl bil-mcebde sbt ve gayr-i sbtuna deinilmeyen, cmlenin
ierdii hkmdr. Oysa konuya ahit getirilen ayetin aklamasnda, sbt ve gayr-i sbtuna
deinilmeyenin, cmledeki hkm deil sfat olduu vurgulanmaktadr. Defl-Mesib
mellifinin bu maddeyi yazarken yararland Nefl-Muavvelde ise ilgili ayetin aklamas
yledir:
Cenb- Br -tel- kelm- mnfni
redd ile fat- izzeti fer-i
mnfnin
ayrs

olan Allh ve Rasl ve mminn in isbt db km-i ircn izzetle mevfn olan Allh
ve Rasl ve mminn in sbt veyud nefyine taarru buyurulmamdr (Abdnnf
ffet, Nefl-Muavvel II, 193).
Hem mellifin tanm hem de hit ayetin Nefl-Mevveldeki aklamas gz nnde
bulundurulduunda ilgili ayetin yukardaki aklamasnda yanllk olduu ortaya kmaktadr.
286
 kincisi ayr kelmnda vi laf ikr-i mtealliiyle mutemil old

manden ilf- murd olan bir manya aml tmekdir. Mesel:

[164] ir

***

***

Rub-i mekrede vi
laf yan Size bid-deft gelmekle slet v rb
tad tdim. d mekse de muab bu laf minnetle tiini yan omuzn tesle

olan den murd Meclisi uzatdm. d mek ise

aml eylemidir. Beyt-i snde
de muab an tefaul mansna olan teavvle aml db d midir ki: Meclisi

uzatmayub belki tefaul u inm tdiiz. Ve mansna olub yan

,
l-i imet asebiyle size mell v rdim. d mek olub lkin muab

olan yan mukem tmek mansna aml ile

kelimesini man-y snsi

ayr, belki abl u dd u muabbeti mukem ld. mansna kelm tavl

eylemidir.

Tamiyye

Tamiye, ir remz iretle bir t ismini veyd bir nkte-i lfiyyeyi

tmesidir. Mesel li-muarririh:

rd

[CXV] beyt
saa malm olur
bir drat laf- Tz ile taf eylese *** yanma hengm- terf

drat Arabsi
Beyt-i mekrda tamiye olunan nkte seer vatidir. Zr

ve an taf dince yan noalar is olunduda
olub Ne vat benim
yanma gelecegii bilmek isterse laf- drat tarb db ora taf t ki seer

287
vati gelecegi malmu olsun. d mekdir. Tamiyeye misl iri alem

anda u tamiye-i bedi gibi:

[165] ir
***



***



Kezlik ismi anda:

[166] ir

***

lz

lz, Arbde tamiye ile bir ise de lisnmzda tamiyeden ayr olub

beynlerindeki far tamiye sulsiz rd
olunub ilz sul ile rd olunur. Nitekim

Vehbni mirat anda:

[CXVI] nam
peyd
nedr ol sir-i ucbe-nm *** der ekl-i arbe

yan her reti bil grnr *** bir per-ehre-i -dil grnr

geri bir - ren-dildr *** ab amm zene pek mildr

b u ziti aramaz pk-naar *** kimi bulsa alub a eker

[CXVI]
Yukarda ikinci beyitte -dil olarak yazlan kelime, metinde -dan eklinde, beinci
beyitte lin olarak yazlan kelime, metinde l eklinde yer almtr. Bahsedilen kelimeler
metindeki halleriyle bulunduklar beyti anlamszlatrdklarndan Vehb dvnndaki ekiller esas
alnarak iir tashih edildi (Smbl-zde Vehb, Dvn, haz. Ahmet Yenikale, Kahramanmara: Ukde,
2011, 558). Yine yedinci beyit, metinde eklinde geip vezne uygun
dmemekte ve bu haliyle beyitten uygun bir anlam kmamaktadr. Bu sebeple sz konusu beyit,
dvndan da istifde edilerek yukardaki ekilde tashih edildi.
288
 yine f gibidr f-dern *** bir nefes lin der dger-gn

bir Fireng olandur nzkter *** ehre-perdz- dkn- berber

n cel manar var *** snesinde

ber-i sm grnr cevheri var

*** ghice u dili eyler talm

ebkem amm nedr ol srr- am

eyleyen fenn-i uli tal *** o kitabile dermi tekml

Tefvu

Bir kelimeni veyd dah ziyde kelimt ebced isbyla birbirine

muvf gelmesine d nr.

stird
af almaya ki ebced sekiz kelimeden ibret olub kffe-i urf- hecy

cmidir. Kelimt- mekre mbtedni shletini medd olma in

terkb olunub itirlar pek adm

bir eydir. Ve kelimt- mekre

mhmel olmayub cmlesi m as

zere olara manlar vardr.

yle ki: , Peder buld. , ttil kesb tdi.

, Vf
old. , Mtekellim old. , Teallmde msraat tdi.

Ezberledi. , f tdi.
, tmm tdi. d mek olub

alet-tertb Frsce
manlar: , , ,

, , , , .

Gelelim adede mesel

ve ikisi isb- cmmel ile isb
olundularnda adedleri birbirine msv v mudil olur. Kelik
ve ,
ve , ve , ile , ile gibi.

289
kelmyla ebced isbnca her iki ibre birbirine
gibi. Zr

msvdir.

Kelik cmle-i tedftdandr ki mlk-i Hindden birisi h-Cihn

yan kmdr- lem ile kendsini telb tmekle murninden

birisi kendsine

bir mektb yazub Sen mamre-i ardan bir sm- alline kim iken nin

laab- mekr ile kendini telb eyledi? diye tarr tdikde; kmdr- mm-

ileyh mnsib bir cevb tarrini
ir-i mehr Kelme avle tmekle o dai

aml-i fikr derek Hind ile cihn isb- cmmelde birbirine msv bulmala

h-cihn laabndan ara h-Hind oldn beyn ile cevb tarr tdi.

acyibtndandr ki isb- cmmel ile 455

Besmele-i erfe
kelmna muvf gelb lm- celletden ora gelen elifi
yeti
isyla dai
456 457
ile yetlerine mudil
P480F P

gelr.

[Beyyint Hisb]

Bir de beyyint isb vardr. O da urf- hecn msemmsna gre

itibr olunub badeh ilk arfleri af olunur. Mesel isb- cmmelde elif,

vid itibr olunub lkin bu isbda yz on itibr olunur. Ve ibu iki isb

ile tevfut- acbe

birbirine tabi uhr der. Ez-cmle lafn

beyyintyla lafn isb- cmmelde tevfu gibi. Nitekim Cell-i Devvn

d midir:

455
Kehf Sresi: 38.
456
li mrn Sresi: 59.
457
Nr Sresi: 35.
290
 [lxvii] rub

***
***

Kelik
ile laflar bu abldendir. Nitekim ir d midir:

[167] ir

***

Du

Du, nef vey arar temenn tmege d rler. Arabde

namen du iki sm

olub birisi mula ve dgeri muayyeddir.

[Du-i Mutlak]

Mula olan du -i zamniyye458 ile muterin olmayan smdr.P482F P

Menfaat in dilen du-i mula

P483F P namen misli:

459 gibi. Arabde

[168] ir
***

Lisnmzda du-i mulaa namen misl:

[CXVII] beyt
ola b eser-i madelet lemde *** ki lar lemi ulmt- ulemden tenvr

[lxvii]
Metinde ikinci beytin bandaki ifadesi eklinde yer almtr. Msra bu ekliyle
vezne uymadndan Luatnme-i Dihddan istifadeyle tashih edildi (Luatnme-i Dihd, ed.
Ali Ekber Dihhud, Tahran: Dehkhoda Lexicon Institute International Center for Persian Studies,
Devvn md.).
er. 03.06.2013, http://www.loghatnaameh.org, Celled-dn-i
458
bk. dp. 462.
459
Bakara Sresi: 201.
291
 460
arar in olan du-i mulaa misl: ,

461
485F
misli:
yetleri gibi. Namen Arabde

[169] ir
***

Lisnmzda arar in du-i mulaa misl:

[CXVIII] beyt
*** ki alu rdigi ayr u nimdan mnfaildr hep
asd- l-yesd ahr u tenkl eylesn zed

[Du-i Mukayyed]

sm- sn yan -i zamniyye 462 ile muayyed olan du dai iki sm

P486F P

olub birisi nefde ve dgeri ararda mstameldir. Nef in olan duya misl:

[170] beyt


***
Lisnmzda du-i muayyed namda t ile itirn der. Nitekim ir, air-i

adesinde d midir:

[CXIX] nam
t medr- gerdi-i gerdn bulub imkn- devr *** defter-i devrn de f- isb- heft r

heft ater de emr-i pd-ha inyd *** r unur ola ab- ehriyra km-kr

dai t edt mstameldir. Nitekim:

Frsde

460
Tevbe Sresi: 30, Mnfikn Sresi: 4.
461
Mesed Sresi: 1.
Arap nahiv terimi olan madariyye-i Zamniyye bir cmle mamnn dger
462 cmle mamn

mddetiyle tevaiyetini mfddir.
Mddetce ile terceme olunur:
= aytda
oldm mddetce saa lard sylemem (Mehmed Zihni, el-Muteab Nav sm, 362).
292
 [lxviii] ir
***

***

sm- sn yan arar in m-i zamniyye ile muayyed olan duya misl:

[171] ir
***


Lisnmzda misli li-muarririh:

[CXX] beyt
bed-hu ahr eyleye ada v re am *** t behmen deyde de evr ecerden

Mfale

Mfale, bir eyi, ey-i ara bir cihetden tafl db badeh cihet-i

ardan ey-i mekr ey-i evvele tafl tmege d rler. Edebiyyt kitblarnda

seyf alem ve bul kerem, Arab u Acem, arb u ar, nam u nesr,

leyl nehr, emrid ile ar gibi.

Edd mefireleri fenn-i bedden bu neve msteniddir. Mesel balar

mimr- belatde ryi-i alemlerini tark ve g ce ile gndz ans ey

oldna bir uzun mebas amlar. Nitekim ir d midir:

[172] ir
***

Tercemesi li-muarririh:

[CXXI] rub
iktisb- mayi in l-bdd *** rz ebden mdm evldur

293

ns lfet in niteki leyl *** rzdan b-gmn arab-zdur

[173] ir
***



***

adedinde bulundmz ibu mebase nevan bir mnsebeti oldndan bundan

adem bir mneccim ile bir kmy-ger beyninde vun tarr tdigim bir

mnara-i edebiyyeyi buraya derc tdim:

ret-i mnara
Geende ba- ule-i eibb ile
m-adanca adidan

birini nesine azmetle midr- tilvet-i

463
kuddan ora ngh P487F P

rib ve liye-i al ile bir dam meclise dl db ib-ne,

mermu vrdundan ihr- beetle adr- mafele id ve tenvl-i

merreynden ora a- merm ba- vayi-i mstarece-i ncmiyye

serdiyle ser-germ-i ureft iken a- dger destr u cme-i jende ve r

brt- ste ile meclise vlc ve bir maall-i mnsibde ud eyledi.

Bir am muabet-i fden
ora mneccim-i pr

P48F
464
P
yet-i kermesini tilvetle sad nas-

kevkib ve tesrt- ecrm at-i vuna ve memlik beldt fenn-i

mekrdan mstan olmadlarn beyn ile ilm-i mekru ba-

mebdsini beyn tdi. yle ki:

463
Giye Sresi: 1.
464
Furkn Sresi: 61.
294
 Zamn, ecrm erf- emsde devernndan ibret olub ecrm

dai mutelifd-devrdir. Yan gh mntic-i rbet ve gh

msmir-i ybset ve gh mu-i sadet ve gh mlzim-i

nsetdirler.

Ve cmle teayyrt- kevniyye, marf olan brc-i isn aere

mensbdur. Ve bu brcdan her biri bir unur bil, yan amel,

avs, Esed nr olub arret ve ybset anlara mensb olara

mselsele-i nr tesmiye olunur. Sevr ile Snble ve Cedy k

olub brdet ybset anlara mensb olub mselsele-i ar

tesmiye olunur. Cevz ve Mzn ve Delv bd olub arret

rbete bd olmala mselsele-i bd d rler. Seren ve Areb ve

t b olub brdet rbet anlara mensb olmala mselsele-i

b l olunur.

Brc- mekre itilf- e zere olub bas mekker ve

bas mennes ve bas leyl ve bas nehr olub nehr olan

brc mekker ve leyl olanlar mennesdir. ems ve amer ve

Zhre ve Mter sad olub Zual ve Mirr nasdr. Urid

sadet nusete muterin olduda kesb-i sadet nuset der.

deyb bu vechle inb- mal tmekde iken kmy-geri ayret-i met-

ubrn ir derek mubele v mcdeleye z ile d di ki:

Ey ey-i d-fr! Bu ne efsnedir ki ihr db mesmi-i

ur tad diyorsu? Sen avl-i felek-i heftmnden

bas ile

sad nas- kevkibi ibr diyorsu. lbuki kendi linden b-

295
 abersi. Beyn tdigi sitre v ncm sadet nuset in

olmayub belki

[lxix] ir
***

m-adanca cmlesi fe-y eflkde nilerini cst-c in vlih

ser-gerdn olara seyr areket derler.

ems amer-i semdan saa ne fide ki ems amer-i ardan

filsi (Kmy-gerler lnda ems aluna amer gme

d rler). Eger nefsinde keml gmn der ise bunca madin

li ile
ecsm av u keyfiyyetlerini beyn t ki tadr-i

birbirinden yyt- mtefvite ile al u tekvn olunmulardr.

all-i terkblerinde
olan vcd- zer-i li arf-i rf

ve gerek kevkibde olan

muarrerdir. Gerek ecrmda olan tesrt

tayrt cmlesi bunlar terbiye v tenmiyeleri ikmetine

mebndir.

u muaddimeyi ikml tmeden senden istisfr derim ki, eb rz

terk-i b u ratla bu abr ibr ve bu enb ilm ne

ikmete mebndir? zer sm
ekk yo ki tal-i indr. Li-h

gel, Zhre ve Mirre
bhtn terk db kmy-y ma olan

tesn-i bteye say delim. yed bunula av ve irtikb-

drdan reh olursu.

ems amer d digi kimi girbn- miknetini tenvr tdi ve kimi

ulmet- fardan nr- nya dellet tdi?

296
 Enver ki eslfz almndandr. Bir eb-i muayyende ecr

b bnden al u am decek bir arar uhrn ala iln

db, lbuki ol g ce bl-y minrede d olunan bir andli bile

if decek adar bir rzgr vezn olmadndan merm mahar-

izdir v istihz-y av u avm olmud.

Kmy-ger bu vechle beyn- mddeda ir-y tevsen-i gftr tmekde

iken mneccim res-i m-kerdesini girbn- tefekkrden ref ile d di ki:

herze-fr! El-a, ar-i

Ey pr-i veete slkda mblaa

tdi ve meslek-i edebden hezr merale udl tdi! Bir kerre

dde-i
aat-b n ile nigh eyle ki bu etr-i mlevven bunca hezr

derr-i kevkible tezyn olunub lii udret-i ilhiyyesini

ibdna ire derler. Anlara naarla istinb- akm eylemek mi

evldr? Yosa seni gibi g ce gndz mlzemet-i bte v tbe

eylemek mi ardr? Ben dr u rst istirc tdigim akm ile

kber v eim meclisine mvebet db sen ise eb rz bir

zer in -ki an da vcd muldir- ir- ser

dirhem sm

r ile beyhde itlf- nefes diyorsu.

L-siyyem muarrerdir ki bu anata slk vetre-i madan ric

olub erbb bir alay felek-zedegndr ki y llet-i ur veyd

iddet-i fadan amel-i mekra tevaul db anla nadne-i

mrlerini heb derler.

Merv olan ikytdandr ki bir beldeye bir kmy-ger

vrd ile bir

mnsebet bulub km-dr iznesini genc-i bd-vere mudil

lacan ahd u peymn db anca Amel-i mekr in bir

297
nebt- mau bild- Hindden celbi lzmdr. diye km-dr
inm ile
ifl ve kendsine merif-i seferiyye in nd- kesre

nebt- mahd celb in Hinde isbl tdi.

O hengmda ualdan biri belde-i mekre mecnnini isimlerini

defter-i maa ayd tmegi mer db bu us mesm

olduda km-dr ismini dai defter-i mekra ayd u tarr

der.

km-dr keyfiyyetden gh olduda merm ir ile sebebini

istisfr tdikde:

Kmy-ger bir tarb ile pd-h ifl ve endte-i dm- mekr

itiyl db nd- kesreye mahar olara avuub gitdi. Bunu

in ismiizi defter-i mahda ayda mecbr oldum. km-dr:

Y avdet derse? ib-defter:

Eger avdet derse sizi ismiizi akk db yerine an ismini

bhtn der isek de

ayd derim d mi. te biz Zhre ve Mirre

db dm- tezvre
siz al bu vechle firfte drrsz.

malmu oldudan ora eger istidd

Bu muaddime-i mfde

varsa istim t ki bu srr- ser-be-mhri saa kef db aat-i

li saa beyn deyim ki min-bad beyhde ir- r brtdan

reh-yb olub mlzemet-i bte v tbeden al olas.

mdi eger laf kmydan
ara al u terkb-i madin ile bir

maden-i basi istinbt ise bu bir ly-y ma olub

mrekkebden
basi uli mteairdir. Ve egeri

298

mteaddimn-i kem bua hib olub indlerinde Madin-i

mutelifeni al u terkbinden bir maden-i bas, mesel gm

yd altun istirc mmkindir. d milerse de bunu buln

hir olub ma- efsne old sbt bulmudur. btid-y

ferniden bu emri uli vi olmayub egeri her arda o

kimseler bu ly-y m ile nad-i vatlerini heb tmilerse de

anca ly v srndan baa bir eye destres olamadlar.

Egeri laf- kmydan ara bir am madin ecsm av u

mhiyyetlerini bilb anla mehdumuz olan bunca mamlt-

bedan olub aa slk
itir ise ol vat laf- mekr a

tmek mabl memd olur.

d dikde kmy-ger midr- neba-i ir r u terviyeden ora alub

mneccim-i pri dest-i rae-nkini tabl ile d di ki: El-a bu g ce

baa af- mneviyye lzm old ki seni nrun-nibrs- delletile girve-i

alletden ehrullh- hidyete dil oldum. deyb bu vechle yl l

aradan ref olub mcdele, mcmeleye mbeddel olara meclise itm

v rildi.

Mer
Tafl-i

mer, laf- ar veyd siy- kelm delletiyle muayyed

Tafl-i

olan bir ar ile bir eyi bir eye tercdir. Mtenebbini u avli gibi:

[174] ir


***

***



Kelik:

299
 [175] ir
***


tercemesi li-muarririh:

[CXXII] beyt
mlt eylesem ol mehle ebde *** mreccadur yanumda rzdan eb

mera namen lisnmzda misl li-muarririh:

Tafl-i

[CXXIII] beyt
alemi seyfe derdm terc *** - mr-i adv olmasa ger

Ke li-muarririh:

[CXXIV] beyt
arab-y n-kese terc derdm arebi *** nk bed bilmez eger bir kr kecdm olmasa

Tesviye

Mtekellimi iki ddeyni bir mertebede add db birini arna terc

tmemege d rler. Arabde misli avluh -tel-:



. Ve kelik:
465 466

yetleri gibi. yet-i lda kffr anda istifr ile adem-i istifr, yet-i

sniyede inr ile adem-i inr msv add tmi. Ke tesviyeye misl



467
ads i gibi. Yan Mmin birderine gerek lim olsun ve gerek
P491F P

malm olsun ine eyle! Bu ads i istim den ab- kirmdan birisi lime

nal inet olur? d dikde ulmden an men eyle! buyurdlar.

465
Tevbe Sresi: 80.
466
Bakara Sresi: 6, Ysn Sresi: 10.
467
Buhr: 2443, 2444, 6952.
300
Kelik mer ibnl-Fr u iri gibi:

[176] ir

***

Lisnmzda namen misli li-muarririh:

[CXXV] beyt
sen baa hep bde u ayr isn imesn *** sen baa hep sde u dil-dr duysun duymasun

Tefel

Tefel, anda melleft- debda pek o mebis olub mmet-i

Arab tefele mezd itinlar vardr.

ve ylan omu kimseye

Ez-cmle usuz le ve usuz dama

tesmiye tmeleri hep tefele mebndir. , al olaca maall ve
Zr

, uya anm ve , selmet bulmu d mekdir. Ve tefel insn

veyd sir uyr u ayvnt avt u arektndan istinb- ayr tmege d rler.

tefele misl:
Arabde

[177] ir
***

muyebe
Keml-i beldetle muttaf ab- yesrdan birisi vzerdan birine

Arabde d dikleri sedir aac meyvesini hediyye olara irsl db

zumunca ihr- arfet derek u beyti dai berberce gnderdi:

[178] beyt
***

301
 erf cehlinden diyecek yerde d mi. Yan: B almaza

ile beyninde bir
tefelen saa neba gnderdim. Zr

mnsebet vardr. Ve zrde dai cevbnda Sen tefeyyl tmedi belki

tebaur tdi. yan kzlendi. diye yazmdr.

Taayyur ve teem basine gelince Al ads -i ade

drt eyde yan

esb, zen, ne ve seyfde meymenet ve emet olub 468 baa eyde olmad

dai ads den mstebn ise de anca ehb- ns bun oaltub att kebter ve

vs ve avan malesi ayvnlarla bile teem olunuyor.

Arablar bu tefel ve teem unda mem-i sireden ziyde taayyd

grnr.
db ktb-i edebiyytda bua mtealli rivyt- acbe

Ez-cmle ful-i uar-y Arabdan bnr-Rm nm ir bu ua

ziyde itin db att nesi nden mrr den bir kimseden bir avl-i

mekrh iitse gnlerce inziv db ra mazd. Ve abb an bu line

vf oldularndan ekseriy leyifl-ayl ile mm-ileyhi mecmalarna

celb derlerdi.

zere taayyura mbtel olara

Ez-cmle merm bir gn deb-i admi

nesinde mnzev iken eibbsndan bir cemat bir maall-i fera-fezda

ar- encmen-i iretle mdvele-i ad- muabet derlerken ir-i

mm-ileyhi urn dai rz tmeleriyle bir ulm- b-rya tefeli

mcib nie kelmlar gredb ismini dai Mubil oydlar. ulm-

mekr bn Rmni davetine geldikde bidyeten ismini sul db ibl

ile tefel derek gitmege mnh iken ngehn tefekkre dalub badeh

ulma ib ile:

468
bk. Buhr: 2858, 2859, 5095. Bu hadislerde kltan bahsedilmemektedir.
302
Seni ismi olan Mubil, den me olub i aksi lbe

olmala ra mal endn mnsib grmedigimden hemn

abba bizden selm ile vech-i zrmi kendilerine ilm t! d di.

Yine bir gn eibbs bir maallde ar- encmen-i iret derek

merma dai davet in dam gnderb anca abatn bildiklerinden

gnderdikleri dam ismini asan oyub teemi mcib kelimt

tefevvh tmemesini kendsine taviye ile davetine irsl tdiler. Merm

bidyeten gelen dam avl efline diat db teemi mcib bir ey

bulmadndan birlikde ra ub arudan mrr iderken bir dkkn

nde bira urm dnesi grb ve dkkn- mekru ibi orada

olmadndan dkkn kepeklerini birbiri zerine apraz (ep-rst) oyub

iine gitmidi.

ir-i mm-ileyh o heyeti grdkde birdenbire tevauf ile tefekkre

dalub badeh gelen dama d di ki:

Bu kepekleri heyetini griyorsu ki bir arfi tekl tmi ve bu

temrler yan urmlarla yan Geme! d mek mansn medd

oldndan benim in bundan teye gemek mnsib l olmadndan

hemn abba bizden du ile d ki:

aflarnda olub uruma bamasunlar ve in-Allh vat-i arda

kendleriyle mlt deriz. diye oradan dnb nesine ekildi.

arb urasdr ki merm bu adar itiy ile berber Vefeytl-Ayn

beynna gre beynlerinde umet olan merdan biri merm nesine

303
 davet ve Beni hicv tmesn. diye am- mesmm ekl tdirerek ulmen

yle bir ir-i mhiri helk tmidir.

olundn derk tdikde meclisden alub nesine

att merm tesmm

azmet derken ib-ne kendsine iben:

Nereye gidiyorsun? diye sulinde:

Gnderdigi yere gidiyorum. d mi. Tekrr ne ibi:

Pedere bizden selmet t! d dikde bnr-Rm:

Cehenneme gitmiyorum ki babana selm deyim. deyb nesine avdetle

veft tdi.

istinb olunur ki; birisi ol vat kelm-

Ledet-teemml u ikyeden iki netce

uarn ne derecelerde messi r ve amm- zebnlar ne adar old

tmi.
istidll olunur ki Beni hicv tmesn. diye yle bir ir-i mhiri tesmm

kincisi o vati damlar ne adar alll-inf ve n-rz damlar mi ki bir cz

bahne ile bir dam helk derlermi.

Tebyn

Tebyn diye ir bir beyt rd

der ki anda mstaillen man mnfehim

olmayub y beyt-i arda veyd beyt-i mekru mra- snsinde tefsr ile

man mnfehim olur. Mesel:

[179] ir

***

[179]
Metinde, beytin ilk msrasnn banda kelimesi yer almamakla beraber beyit, Hiznetl-
Edebden istifadeyle tashih edildi.
304
Beyt-i mekru mra- evvelinde mstaillen man mnfehim olmayub mra-

tefsr ile malm old.

snde

de:
Kelik Furn- Mecd

469. yet-i mekrede cenb- a evvel

malt
buyurub bunula yer yznde debb db yryen cem-i

beyn tdi. Badeh cins-i mekr ecns- mutelife ile tefsr db

buyurub arn zerine srinen ylan ve sir aa mudil aert beyn tdi.

Snyen yan ecns- dbbeden bir cinsi de insn gibi iki

aya zere mey areket der. S lisen buyurub anla drt

ayvnt al u tekvn tdigini beyn tdi.

aya zere yriyen cem-i

Lisnmzda namen misli Fulni u nam gibi:

[CXXVI] Nam
ehl-i zamne bu nkte rendr *** ki Mslim ehl-i sadet ola a kffr
cem-i

tamm- zmre-i slma hem muarrerdr *** ki cmleden yeg olur l-i Amed-i mutr

sdta *** ki sens Amed-i mutr nesline serdr

bu hem muaa olubdur cem-i

Ebyt- mekre cenb- Murta anda olub mra- evvellerinde olan mann

itmm mra- snlerinde olan tefsr ile tebyn diyor.

Sirat

Sirat tesmiye olunan ey, iki nev olub biri hir ve dgeri ayr-i hirdir.

469
Nr Sresi: 45.
305
[hir Olan Sirat]

laf kllisiyle vey basyla veyd

hir olan nevi; mann kllsi,

yalz man a olunmaa d rler.

Nev-i evvel yan mann kllsi

laf kllsiyle
a u sirat olunmas iki

namyla veyd tayrsiz

sm olub y kelm- evveli tayr-i olur.

[Nesh intihl]

mdi eger ir iri kllsini namn tayr tmeyerek a derse memm

nes intil tesmiye derler.

olub sirat-i ma add olunur ve bua Arabde

Kelimtn kllsini veyd basn mrdifi olan elfa tebdl tmek dai

sirat add olunur. Nitekim uaye nm kimesneni:

[180] ir


***

irini elfn mrdiflerine tebdl ile d nilmidir:

[181] ir
***




dai sirat d nilr. Zr
Bu male tebdle ir-i evvelde vi lafna bedel

murdifi olan ve e bedel ve
e bedel
ve
elf mrdiflerini ikr tmidir.
helmme-cerr cem-i

[gre v mesh]

Ve eger ir iri veznini tayr db faa elf mecmn a derse

veyd elf basn alub mecmn almazsa bua lisn- Arabde ire v

mes tesmiye olunur. Bu da nevdir.

306
 kelm- sn y evvelden ebla veyd dn veyd evveli misli
Zr

olur.

[Kelm- sn evvelden ebla olmas]

mdi ire olunan kelm- sn evvelden ebla olursa kelm- sn memd

ve mabldr. Nitekim uar-y Arabdan Ber:

[182] ir

***




iriyle Selm-i sir nm iri:

[183] ir

***



kelm gibi. Ber ir-i mekr istim tdikde Benim irimden eydr. diye

tad db att kederinden iki gn bir ey tenvl tmedi. Fil-aa

sebk

cihetinden Selmi iri ecved olub her ne adar Ber irinden me ise de

mabl memddur.

[ir-i sn evvelden dn olmas]

Ve eger ir-i sn evvelden dn olursa sn merdd u memmdur. Nitekim

Eb Temmm nm ir-i mehru:

[184]
***

beytiyle Eb-ayyibi:

[185] ir
***

307
Eb Temmm beyti Eb-ayyib-i Mtenebbni
irinden ebla olmala

Mtenebbini iri mabl add olunmaz.

[Sn evvelin misli olmas]

Ve eger sn evveli misli olursa sn memm olmazsa da

mamnnca fal u meziyyet, ir-i evvel ibini olur. Nitekim Eb Temmm:

[186] ir

***


ve kelik Mtenebbni:

[187] ir
***

Beyt-i evveldeki aleb mansna olub ye ifesini beyn

indr. Yan Nfs lib olan mevt eger helk-i nfsa yol bulamazsa aa bu

bbda dell anca fir olur. d mekdir.

ya rci olub avlinden

Ve Mtenebbini irinde amri
ldir. Mefhm- beyt: Eger mfraat- abb olmasayd mevt bizim ervmza

yol bulamazd. d mekdir. mdi Mtenebb beyt-i evveli mecm- mansn

aynen ve ve gibi ba- elf ile a db laf- a tebdl

eylemidir.

[lmm selh]

Eger ir yalz many a db lafdan bir ey almazsa bua da ilmm

sel tabr olunur. lmm, ad mansnadr ve sel dai yzmek mansnadr.

Ve laf, man in deri ve cild menzilesinde olmala keenneh ir yalz

308
many a db elfz- arla ifde v beyn tdiginden mandan cildini a ile

bir deri giydirmi olur.

dger

Bu dai ire v mes gibi avl-i sn evvelden ebla veyd dn veyd

evvele msv olur.

[Kavl-i sn evvelden ebla olmas]

Asm- selse-i mekreden birincisi yan avl-i sn evvelden ebla olan

Eb Temmm nm iri:

[188] ir

***


iriyle Mtenebbni:

[189] ir


***

iri gibi. Beyt-i mekru mefhm: Ey memd! Seni a v isnn baa

baet teaur mcib-i ayrdr. Nitekim seyr areketde seblar esra ol

sebdr ki anda u yodur. l: A ve isn amda terini ric derim

ki seb gibi kesretini dellet der ve sebdan bas cehm olub iinde u

bulunmaz amm iinde u olan sal olur. Eb-ayyib-i Mtenebbni

beyti

seb ile isbt- mada arb- mesel

mad in ziyde beyn mildir. Zr

tmidir. Bu cihetle Eb Temmm irinden ebladr.

[Kavl-i sn evvelden dn olmas]

Asm- selseden ikincisi yan avl-i sn evvelden dn olan Butrni

309
 [190] ir
***

ile Mtenebbini:

[191] ir

***

Beyt-i mekru mefhm: Ne zamn erf- nsa ma olan meclisde

memdu v u mnaa kelm lemn tse lisnn nef u meda

kendsini seyf-i ann dersi.

Beyt-i sn Eb-ayyib-i Mtenebbni

olub Sad ibn Abdullh-

Ankye
medh sityi tdigi bir ade-i arrdan olub mans: Anlar

rimlarn far- nefndan -gy nu indinde- anlar lisnlar -an indinde-

rimlar zerine esinne yan temren lnd. Binen al-h nefda esinne

lisnlar gibi old. Murd, memdu alat-i lisnn sityidir.

Malm ola ki Mtenebbni
beyti Butrni
beytinden dndur. Zr

Butrni
ve laflaryla ifde tdigi istire-i tayliyyeyi

Mtenebb fevt tmidir. Zr

ve
i kelm in isbt, meniyye in

isbt-i afr gibidir ve bu isbtdan kelm- memd seyfe tebh lzm gelb bu da

istire bil-kinyedir.

[Kavl-i sn evvelin misli olmas]

Asm- selseden ncisi yan avl-i sn evveli misli olmas Eb

Ziyd:

310
 [192] ir

***

iriyle Eca

[193] ir
***


Beyt-i mekru mans: Ol memd ml cihetinden seleri ekseri

olmayub lkin seleri es v ecvedidir.

Beyt-i sn Eca nm iri Cafer bin Yay-y Bermekyi

med sityi

tdigi bir adede olub beyt-i mekrdaki isn mansnadr. Mefhm:

Memd nda mlku evsa degildir. Lkin isn evsadr.

[Zhir Olmayan Sirkat]

[Beyt-i evvel ile beyt-i snnin manlar birbirine mbih olmas]

hir olmayan a u siratden bir nevi beyt-i evvel ile beyt-i snni

manlar birbirine mbih olmadr. Cerri:

[194] ir

***


ile Mtenebbni bu iri gibi:

[195] ir


***

Beyt-i mekru mans: Anlar aallar seni cetden mel tmesn!

Yan: cetden g r alma! Baasndan aleb t ve anlar aalldr ve erkekdirler

destr ve r-eb ibi yeksndr. d mek.

deyu seni aldatmasun; zr

311

Beyt-i snni mefhm: Anlar elinde mzr olan ile avucunda ib

olan afda far yodur. d mekdir. Yan Anlar ricli l- afda nisdan

alur yerleri yodur. dm

ekdir.

ki mann mbehetinde beytleri birisi nesb ve dgeri

mediye

veyd hicv vey fariyye ve-sir bunlara mmsil nev-i dger olmas cizdir.

Yan ir-i mhir bir man-y mutelesi namn murd tdikde if v setrinde

db lafn tayr ile berber nevini dai degidirb kelm- evvel nesb ise o
le

bir neve tavl db vezn fiyesini tebdl der.

an fariyye veyd dger

[Mannn mahall-i hara nakli]

Nev-i ayr-i hiri bir sm da man maall-i ara nal olunmadr.

Butrni:

[196] ir
***



ile Mtenebbni:

[197] ir
***



Beyt-i evveli mans: Anlar siyblar selb olund ve an zerlerinde

mimer old lde r- emse dil old. Gy anlar selb olunmadlar. Zr

dim-i mara anlara siyb menzilesinde idi.

Beyt-i sndeki sipha mil ana d nilr. Mans: Seyf zerinde an

urud. lbuki seyf nndan mdr ve gy seyf an asebiyle n iindedir.

312
Yan: Dem-i ybis n menzilesindedir. af almaya ki Mtenebb, Butrni

matllerde itibr eyledigi many mecr u matlnden seyfe nal eylemidir.

[Man-y snnin evvelden emel olmas]

ayr-i hirden bir nevi de man-y sn evvelden emel olandr. Cerri

[198] ir


***


beyti ile Eb Nvs:

[199] ir
***

Beyt-i evvelde ben Temm,

abil-i Arabdan bir ableni
ismidir.
kesr-i

kelimesini cemidir, ile gibi. Beyt-i mekru

ayn ile

mans: Ne zamn Ben Temm

ablesi
ns aab
saa aab tseler cem-i
mekre cem-i
able-i
diciler bulursu. Zr ns mamna im olur.

Beyt-i snni mans: lemi bir tda cem tmek Allh -tel-dan

istibd olunmaz. Yan: lemde olan feili bir tda cem tmek cenb-

dir-i Mulaa mstenker mstebad degildir. d mekdir. Beyt-i sn, evvelden

beyt-i evvel lemden bir cz olan nsa ma
man cihetinden emeldir. Zr

olub beyt-i sn ise ns ile ayrsna mildir.

[Kalb]

ayr-i hirden birisi dai albdir. Bu da man-y sn man-y evveli

olmasdr. Ebi--y nm iri:

nai

313
 [200] ir

***


beyti ile Mtenebbni:

[201] ir
***

Beyt-i evvelde du v temenn indr. Yan: Beni melmet tsnler.

amm- lm ve tedd-i vv ile kelimesini cemidir.
da olan

hemze istifhm- inkr indr,

mansnadr.

Beyt-i mekru mans:

Ey memd! Seni hev ve muabbetinde baa levm denleri melmetini

le bulurum, seni ikrie muabbetden tri byle olunca limler baa

levm tsnler benden szlerine ittib bulamazlar.

d mekdir.

mans:
Beyt-i snni

Ben ol memd sevmem, lbuki ol memdu anda melmeti

memd anda melmet ol memdu adsndandr. ol

severim. Zr

ey ki muabbet dilen kimseni dmeninden ola elbetde meb olur

mabb olmaz.

[Ahz olunan manya tahsn edecek bir ey ilve etme]

ayr-i hirden bir nevi de mandan bas a olunub bu baa tasn

decek bir ey ilve tmekdir. Efveh nm iri:

314
 [202] ir

***

ile Eb Temmm:

[203] ir

***





***
Beyt-i evvelde , mansna olub fat mamna im olan

madardr. Beyt-i mekrda

,
mansna a-i muri-i mennes-i

mechldr. Beyt-i mekru mans: atl tdigimiz admz lumundan ta

arben ular inm olunacalarna vs oldular lde, anlar izimiz zerinde

ayn grrs.

, cemi olub byk alem ve avancl u

Beyt-i snde
, den olub usuzl def olmu kimseye d rler.
d mekdir.

Beyteyn-i areyni manlar:

memdu ub gibi olan alemleri vat-i uda dim-i

Ta,

matlnden Memd
anm olan avancl ularyla mualleldir. Zr:

azya sa mekr ular atl olunan adn etlerini ekl ve anlarn

imek in alm u ryt fevinde ayern db glgelendirirler. Mekr

ular bu sebeble dim askerle berber areket db mnfekk olmazlar.

Bir vechle ki anlar gren add- askerden ys db yalz u adar ki

mutele tmezler.

315
 af olmad zere beyteyn-i areyni
b manlar beyt-i evvelden

me olub lkin man-y mekr tasn decek ey ilve lnub ir-i mhir

Eb Temmm itmm- man adyla uyru ryt ile imet db att ki add-

askerden ann olunmasn ifde ile

avliyle kelm snini ikml
tmidir.

mabldr ve alel-umm
ayr-i hir in ikr olunan env eksersi

a olunac man ne adar mahretle alnub if olunursa ol adar mabldr.

[Tevrd]

Lkin bunlar ricinde tevrd ablinden olara iki ire bir man

veyd elf ile berber bir beytde ittiflar vu bulur. Ol vat aa sirat, sel

ilmm gibi ikr olunan esm v rilmez nitekim uar-y Arabdan bn Meyyde

nm ir:

[204] ir
***

Beyti ind tdikde Bu beyt uayenidir. denildikde, te imdi ir oldm

malmum old. Zr uayeni kelmyla muvfaat tdim ve lbuki

iitmemidim. d di.

Beyt-i mekru mans: Memd seveti asebiyle ml itlf dicidir.

Ne zamn ol memda gelrsem ferandan vechi tehelll alat tdi. Hindde

gibi taarrk eyledi. d mekdir.
yaplan mehr seyfi ihtizz u tarki

Edebiyyt- Arabiyyeye mrcaatla yazdmz sirati u asm yalz

lisn- mekra ma olmayub tetebb olunsa her lisn erna tab

316
olunabilr. Yan her lisn uars birbirlerini mamnn alub lb- ara

ifr derek an ill-i namda istiml derler. Bu ise beyn tdigimiz derect-

mtefvite zere mabl ve ayr-i mabl old beyn olund.

Lkin mteirlerimize gelince anlar eyle sel ire gibi eyler bilmeyb

gh olur ki bir beyti ve belki bir azeli heyetiyle alub Benimdir. diye ala ie

db anla far u mbht derler.

Mkele

Mkele, luatde mmsele gibidir; bir eyi lafn ayrsyla ikr tmege

d rler. Nitekim avluh -tel-: aatde

yeti gibi. Zr
470

ktlk olmayub ibreni al

olub yan Ktlg cezs
an adar ubetdir. d mekdir. Lkin laf evvel ikr olunmala mkele

ariyle yerine ikr olunmu. Ve yine:

. Bu yeti de al: yan Sen benim

471

cenb- a -
nefsimde olan bilrsi lkin ben seni indide olan bilmem. Zr

celle nuh- anda nefs laf istiml olunmayub taddm den nefs lafyla

mkeleten ikr olunmudur.

yan Anlar
472. Bu yeti al dai
Kelik

mekrleriyle utd. d mekdir. Ve yine avluh -tel-:

, olub Ubet diiz!

473. yet-i mekrede olan

470
r Sresi: 40.
471
Mide Sresi: 116.
472
li mrn Sresi: 54.
473
Bakara Sresi: 194.
317
d mek olur. Lkin -y evvele mkele in yerine
ikr

olund. Ve ads -i nebevde:

474. ads -i mekru mans:

Allh -tel- sizden lf u faln a tmez siz aa du tmekden mell

olmadca. ads -i mekrda laf mkele cihetinden

mamnda istiml olunmudur. Namen mkeleye misl:

[205] ir



***
Yan: Baa d diler ki Nefsini rz tdigini aleb t t ki saa pirelim.

Ben de cevben Baa bir cbbe ile bir gmlek ab idiiz. d dim. Lkin cbbe

olub mra- evvelde ab mrr tmekle

ile gmlek ab olunamayaca bedh

dikmek mansnda pirmek ullanlmdr.

mra- snde

Tasm

lda mtekellim iki veyd dah ziyde czi mil olan eyleri
Tasm,

ikr db badeh ecz-i mekreni her birine kmlerini ife tmekdir.

Mesel avluh -tel- 475

yetinde old gibi.
bar ryet olunduda iadan avf ile yamur ama gibi iki let olub
Zr

mekr iki leti slisi yodur. Ve yet-i mekrede olan keml-i belat

olunmudur. Zr
asebiyle avf, ama zerine tadm yamur bar mteiben

amasndan ora uhr db lbuki andan evvel ia vuunu emsli odur.

att Arablar nzl-i brndan evvel yetmi defaya adar imegi adn

tadd db andan ora yamura muntar olurlar.

474
Buhr: 1151, 5861; Mslim: 782. Sahhaynda hadisin banda edat vardr.
475
Rad Sresi: 12.
318
 Kelik: 476. yet-i mekrede insn

P501F P

bulunmas mmkin olan vaiyyetler tadd olunub drdnci bir heyet yodur. Zr

insn y il olur yd ud der veyd yan zere yatar.

Ve yine:





477
. Bu yetde insn bulunmas mmkin olan derect- selse ikr
P502F P

olunmu ki rbii yodur.

Kelik: 478. yet-i mekrede dai asm-

selse-i zamniyyeyi cmi olub; m, l, istibl murd olunmala ezmine-i

dir.
mekreni rabii olmad bedh
dan ara istibl,
nki

dan ara m, den ara zamn- ldir.

Yine ads -i nebevde:

. Yan Mlik old ml den l degil y odur ki an ekl ifn

479
P504F P

dersi yd iks db fersde v ibl dersi veyd taaddu db sevbni ib

dersi. d mekdir. Bunu ricinde ml in bir ey-i rbi yodur.

Ve yine:
480
. ads -i mekrda cenb- Rislet-meb derect- selseyi ebla vech
P50F P

zere beyn buyurmulardr.

476
li mrn Sresi: 191.
477
Ftr Sresi: 32.
478
Meryem Sresi: 64.
479
: Ahmed b. Hanbel: 16306.
480
Marifet-abe: 3974.
319
 Cenb- Al -kerremallhu vecheh-nu




u kelm- belat-insicmlar fal, kiff,

istif ile insn derect- avli beyn buyurulmudur.

ki:
Mervdir

a u alya dr oldularnda ilerinden bira

Bir belde ahlsi

mteayyen evt istif in zamnnda bulundular mer ibn Abdl-

Azz nezdine bas tesyr db; mermlar mrun-ileyhi urna

msl tdiklerinde ilerinden biri ym ile d mi ki:

Bizim beldemiz a u al belsna dr olmala ahl l far u

rba giriftr olmalaryla bizi istif in uruuza bas irsl tdiler.

Ve l izneizde mddeir olan fala-i emvlde eger amz varsa o

amz bizden dir tmeyb bize redd t. Ve eger emvl-i mekre

Allh -teal-n ise bizim gibi mutc olan ibdna tevz t. Ve eger
cenb-
emvl-i mekre seni ta ma ise bize taaddu t. Zr

mkft der.
a mteaddine

alfe-i mrun-ileyh bu kelm istim tdikde cevbnda:

Bu dam medr- zr olacak bize bir ey brakmad. deyb alarnda

inm tdi.

namen misl:
Nev-i mekra Arabde

[206] ir
***


Lisnmzda misli:

320
 [CXXVII] beyt li-muarririh
ne m v ne linden gl minnetdedr anca *** i istible alm andadur mmd -i iblm

misli:
Frsde

[lxx] beyt
***

Mvzene

Kelm- mensrda elf fevl veznde msv olub namda dai adr-

beyt ile aczini veznen mtesviyl-elf olmasna d nilr.

Mvzene, kelm revna u arvetini izdiydn mcib olur. Ve

her sece mvzene denilb lkin her
mvzene kelmda secden eadr. Zr

mvzeneye sec denilmez.

anat- mekreye misl avluh -tel-:

Arabde
481. Bu yetde ile , vezn-i vid zere olmala


mvzine add olunur.

Ve kelik sre-i Meryemde:

482. yet-i mekrede olan , , ve laflar kmilen

mvzene anatn mildir.

[lxx]
Metinde beytin ikinci msrasnda ve balac yer almamakla beraber vezin gerei eklenmitir.
481
Sfft Sresi: 117, 118.
482
Meryem Sresi: 81-84.
321
 Ve bunu emsli Furnda kesr olub belki yt- beyyint eksersi
bu

nehc zere vrid olarak att lyyla tefau olunsa yt kffesi y msecca

buyurulmudur.
veyd bu deb zere mvzine olara rd

mvzeneye namen misl Butrni:

Arabde

[207] ir

***

Beyt-i mekrda ile laflar mvzinedir. Frsde mvzeneye

misl:

[lxxi] beyt
***

Beytinde vi ile laflar gibi.

Muaala

Muala, luatde birbirine rkb tmek mansnadr. Mesel iki cerd

birbirine binmesi gibi. Ve bundan elf veyd man-i kelm birbirine terkb

tmesine tabr tmiler.

Ve muala be sm zere olub;

[Edevtn terkb]

, , ,
sm- evvel edevt- kelma madur. Mesel Arabde

, ve emsli gibi. Yan bir kelmda edevt- mekre mtekiben tevrd

tseler ab kelma bir fenl r olur. Mesel iri:

322
 [208] ir

***

ir-i mekrede diat olunsa ile edtlar mteiben tevrd

tmidir. Ve yine:
tdiginden kelma bir slet rd

[209] ir


***

Bu iri mra- evvelinde

gelmiken mra- snsinde kelimesi kelm

snini zil tmidir.

ma olmayub her lisnda byledir. Mesel:

Ve bu u yalz Arabye

Lisnmzda dai -dAn ve -dA, adar, ile, zere veyd Frsde ,

vesir ile bunlara mudil edtlar mteiben gelseler be-heme-l kelm-

mekru snn zevline bd olur.

[Hurfun tekrar]

sm- sn urf tekrr tmekdir. Mesel:

[210] ir

***

ir-i mekrdaki flarla rlar tekrr ir-i mekra ne adar sklet v rdigi

dir.
bedh Lisnmzda namen misli li-muarririh:

[CXXVIII] beyt

An-y kh- f- anat olan ebid *** bir cfeye tenezzl db eylemez hb

Beyt-i mekru mra- evvelindeki flar tekerrri dai o abldendir.

323
 urfdan ictinbendir ki Arabde
Tekrr-i mkerrer olan urf idm

kelmnda lmlar tekerrrini ab

olunur. Mesel Arablar

grmeleriyle
deyu istiml derler. Kelik d rler ki al

dir. att tekerrr-i urf pek kerh grdklerinden arfeyn-i

mkerrereynden birini arf-i ara bile tebdl derler. Mesel nefs-i mtekellimde

dr. Ref-i slet in lm, yya tebdl derler.

d rler ki al

[Sga-i fil zerine elfzn terkb terdf]

sm- slis a-i fil zerine elf terkb terdfidir. Bu da iki nev

olub; bir nevi rd
olunan elf aca mutelif olmasdr. Mesel birisi m

olursa dgeri
mstabel olub bu nev dgerine nisbeten ehvendir.

kincisi elf cmlesini bir adan olmasdr. Mesel bir beytde Git!,

Gel!, r! elf gibi kmilen emr-i r fili rd tmek gibi. te bunlarda

feati ill den utdan olub ir ktibi mcnebet tmesi lzmdr.

[Tetb-i zft]

sm- rbi tetb-i ifeti mutaamm olan kelmdr ki feat basinde

ikr olund asebiyle burada tekrr abesdir.

[Nehc-i Vhid zere Sft- Mteaddidenin rd]

sm- mis, nehc-i vid zere ft- mteaddideni rd olunmasdr.

namen misli Mtenebbni

Arabde u iri gibi:

[211] ir
***

324
Beyt-i mekra diat t ki bir am ft- mutelife bir beytde nehc-i vid

zerine geldiginden featden s olmudur.

Tecrd

diye bir dam nefsini ad db, anca ricde ay ara isnd

Tecrd,

tmege d rler. Bunu fidesi, nki ib hirde ara oldndan kelm

tevessini mcib olub ad tdigi evf beynda ne adar ir-y zamn tse

mmkindir. Mesel nefsini sityi decek olsa ib ara oldndan istedigi gibi

r debilr.

Bu da iki nev olub:

[Tecrd-i mahz]

Birisi tecrd-i
madr ki ara iben bir kelm rd db anda maz

namen misli iri u iri gibi:

nefsini murd tmekdir. Arabde

[212] ir

***

misli Abdl-Vsi-i Cebelni:
Frsde

[lxxii] beyt
***

[Tecrd-i gayr-i mahz]

sm- sn tecrd-i
ayr-i ma olub bunda mellif kelm- ara ib

tmeyb nefsine ib der. Lkin Frsde ve gerek lisnmzda ekseriy gl

ib ayra
vey dil deyu ib olunur. Lkin mabl olan sm- evveldir. Zr

olduda pehn-y nam dah ziyde fesaatine bis olur. Lkin ibda nefsi

325
ta bi-ikr tmek bil-aks sa-i nam yatine bd olur. sm- snye

misl:

[213] ir



***

misli Fey-i Hindni:
Frsde

[lxxiii] nam

***

***

Er- mekre iri marifet-i nefs anda muavvel bir adesinden yazld.

Lisnmzda misli Vehbni:

[CXXIX] beyt
bu neu bilmem ey dil nee-i ahb mdur *** yosa c--c- keyf-i nam- ev-efz mdur

tid, fr, Tefr

Malm ola ki itid ile ifr ve tefr her eyde bulunmala evvel luat

manlarn beyn tmek lzmdr. yle ki itid, addan olub o da iki arafa

de:
meyl tmeyecek retde vasada vuf tmege d rler. Nitekim Furn- Kerm

483
. Bu yet-i cellede nefsine ulm ile

ayrtda seb tmek iki araf olub ise ikisini beyninde vasadr. Kelik:

484. Bu yetde dai ile

arafeyn olub anlar beyninde vasadr.

483
Ftr Sresi: 32.
484
Furkn Sresi: 67
326
 tar tay mansnadr. Nitekim
Tefr,

485

nam- cellinde ile tefsr
vrid olan kelimesini ve

tmiler.

fr ise isrf ve addi tecvz tmek mansnadr.

mdi bir eyde ifr ile tefr arafeyn olub itid vasadr.

Ve ilm-i beynda itid ibrede, mumrr, man-y muabbern-anh

derece-i mertebesini itisna gre olmadr.

Tefr ise, ibrede, mumrr olan, man-y muabbern-anh derece-i

olunmadr.
adrine nisbeten dah dn olara rd

fr ise bil-aks adr u menzileti fevinde olara rd- mandr.

Env-i mekreden tefr man-i ibiyyede rd

ab olub istimli

tecvz olunmamdr. fr ise istimli ciz olub sn ubdan derect-

namen misl Eb Temmm u iri gibi:

mtefvite zere vrid olabilr. Tefre

[214] ir

***

te u beytde ir tefr db d midir ki: Memd muttaf old mekrim

mal asebiyle ol adar isnda mblaa der ki biz an umm delisi ann

deriz. Bu man ise pek av olub det med deyim d rken hicv tmi. Ve bu

iri ili ise Eb Temmm gibi yekke-tz- meydn- san-ver olan bir t

oldna taaccb olunur.

485
Enm Sresi: 38
327
 fr ise bir grh yannda memd ve grh- ar indinde memmdur

iri ekebi asenidir.

lkin a olan memd olub istimli ciz olmadr. Zr

fra misl Ebl-Al-i Maarrni u iri gibi:

[215] ir

***

Beyt-i mekrdaki , duda ictihd mansnadr. Yan:

Memd btn g ce uyan urub alm- leylde askerini sev der; bir

dereceye adar ki g ce an askerinden avf tmekle cenb- aa du

der ki ab olsun da tek an askerini avfndan reh olsun.

Bu man ir-i mrun-ileyhi Sauz-Zend nm dvnn
Tenvrs-Sa ile

msemm erinde yazld.

te bu male manlar ifr ve ulvv ablinden olub memdu

askerinden avf u fez ile dehetden al olma in ab uln leyl cenb-

adan temenn tmesi uarya ma muayyelt ablindendir.

Lisnmzda ifra misl Nefni
sityi-i ser anda olan ade-i

nniyyesinde:

[CXXX] nam
derghnda ber-p f-ninn-
p-i eyvnnda pervz tmede kerrbiyn
felek *** zr-i

rst klsa addini rmez yine arna ar *** de tertb -i anrdan meger kim nerdbn

328
muntar her gce ar- pr-kevkible amer *** yamaa annda bir em-i muraa emdn

ifra misl Enverni

Frsde
ade-i lmiyyesinde:

[lxxiv] nam

***

***

tid, ifr ile tefr beyninde mtevass olub avza-i tadddan ric
ifr ve tefri mil olmayan kelm gerek namen ve gerek
misli vardr. Zr

nesren pek o olmala misl rdna cet almaz.

tid aseni odur ki ifr ile rd- kelm db badeh edt-i itiml

murebe ile an imkn derecesine tenzl ile tadl tmekdir. Arabde

misli

Butrni:

[216] ir
***


de bunu misli odur. Ez-cmle avluh -tel-:
Ve Furn- Kerm
.

486
P513F P

Kelik avluh -tel-

yetleri
487

gibi. Mekr yetleri ikisi de edt- murebe olan ile ikr olunmudur.

[lxxiv]
Metinde ilk beytin ikinci msrasndaki ve balac yazlmam, ikinci beytin ilk msrasndaki
kelimesi ise eklinde yazlmtr. airin divanndan da istifadeyle beyitler, anlam ve

vezinleri dikkate alnarak yukardaki ekilde tashih edilmitir (Enver, Dvn- Enver, der Med-i
Nrud-dn hir ve Tehniyet-i Raman ve Tavl-i
amel balkl kaside).
486
Bakara Sresi: 20.
487
Cinn Sresi: 19.
329
 Fide [Elfzn Mevki-i stimlleri]

Malm ola ki ba- elf vardr ki mede ma olub mevi-i emmde

rd olunmaz ve bas bunu aksine emme ma olub medde istiml

olunmaz.

deb-y eslfdan bas bu uda taammu idb d miler ki: Mlk u

eim aertna edt- ib ile nam u nesrde ib ciz degildir. Lkin grh-

ar bun redd db Cenb- a -celle nuh-ya bile kitbn bedinde kf-

ib ile kendsine ib olunub

deyu mubele tmiler.
488
P51F P

de emsli odur. Lkin af almaya

Bu misill muabt Furn- Cell

ki irde ib her ne adar ciz olsa da kitbetde sen ve siz ile ib ciz

dir.
olmad bedh

Med emmde istiml olunan elfa gelinece mesel Arabde ir birini

med tse ill-i namda res ve hme, khil elfan rd derse de emm

decek olsa af ve al ve bunu emsli elf istiml der. lbuki cmlesi

bir manyadr. Lkin maall-i istimlleri baadr.

Lisnmzda dai byledir. Mesel sz ile Frsden me olan lf ikisi

bir manya ise de anca medde sz ve emmde lf ullanlur. Kelik

Arabde
lisn, Frsde zebn mstamel oldndan mar- medde mulaa

lisn y zebn ullanub al dil istiml demeyiz. Lkin mar- emmde dil

istiml debilrz. Ve teemml olunsa bunlar emsli odur. Vel-l her bir

kelm kendsine ma maalli old gibi her kelimeni dai bir maall-i

488
Ftiha Sresi: 5.
330
 vardr ve u fra-i tiyeye ba ki ibda ne adar sn-i edebe dellet der.
muni

yle ki:

Cenb- Osmn -rayallhu anh- abdan birine sul buyurdlar ki

Sen-mi byks yosa Raslullh -allallhu aleyhi ve-sellem- mi

bykdr? Mm-ileyh cevbnda: Far-i Rislet benden byk olub

anca tevelldde ben andan demliyim. d di.

Fal: Elf uvveti Mann uvvetini Medd Old Beynndadr

Mesel-i Sir mellifi bu basi irdda d r ki Bir laf bir veznden vezn-i

ara nal olunduda eger vezn-i ar vezn-i evvelden ekser olursa l-cerem laf-

mekru mans dai o nisbetde tekess r der.

Bu nev mula mblaa in istiml olunur. Arabde bunu emsli

odur. Mesel i mans

ile gibi. Zr in mansndan

de
avdr. Nitekim Furn- Kerm yetinde old gibi.

489

Maa-h malm old zere , dan ism-i fil olub ve

ise

den ism-i fildir anca bhe yodur ki , den ebladr.

Kelik Arablar mesel

kelimesinde mblaa ad tseler

deyub veznini
ye nal ile mblaa ad derler. Ve bunu emsli

de odur.
Muaf- erf

489
Kamer Sresi: 42.
331
 Mesel Sre-i Nda

. yet-i mekrede
490

udr- fili kesretine dellet

vi mafiretde den ebladr. Zr
ise aa dellet tmez.
db ve

Kelik avluh -tel-

491 yetinde dai

ol kimseye dinir ki merraten bade ur kendsinden tevbe tekerrr tmi ola.

Ve ise
vezni zerine vrid olmala bun mir olmayub belki yalz

bir defa tevbe dene tesmiye olunur.

Ve bu u yalz bir an
bir aya
nalinde olur. Mesel Arabde

sls asn
nal gibi. Ez-cmle as
rubye tafl bbna nal ile

denildikde nal-i mekrdan man tekess r db o adan atl fili o defa vi

tnda rub olursa andan kesret mans

oldna dellet der. Lkin bir a

lafn mansn
492 gibi. Zr
mnfehim olmaz. Mesel

teksr in olmayub belki urn teenn v tedebbr ile tilvet tmege dlldir.

olmayub ten o heyete mev olddr.

Bunu da sebebi laf- mekru slssi

Vel-l mann tekess ri mula elf bir veznden vezn-i ara naliyle

l olur.

Ter

Ter, ir, nam u ind tdigi iri evzn- ardan iki vezn ile iki fiye

zerine va u tess db bir vechle ki beyti eczsndan bir czi ist olunursa

veznden olmaldr. Arabde

beyt-i mekr evveli ayr dger misli arr
de:

490
Nh Sresi: 10.
491
Bakara Sresi: 222.
492
Mzemmil Sresi: 4.
332
 [217] ir
***

Beyt-i mekru bir czi is dilse u vechle olur:

[218] beyt
***

misli:
Frsde

[lxxv] ir
***

s ile yle olur:

[lxxvi]
***

Lisnmzda misli li-muarririh:

[CXXXI] beyt

znet-i evreng efser zb -i tat- ayer *** dvir-i devrn medr- izz far u berter

s ile:

[CXXXII] beyt

znet-i evreng tat- ayer *** dvir-i devrn u far- berter

ret

ve telm ile laf- alli

ret, m man-y kesre
dellet tmesine d nilr;

el
bir vechle ki laf keml-i lletinden el ile iret olunmaa mbih olsun. Zr

ile bir am eyya iret der ki eger anlar elf ile

ile iret den defa-i vde

tabr decek olsa pek o elf u kelimt istimline mutc olur. Ve iretde laf

333
 eliyle
llet u itiryla berber sn-i beyn ve at-i dellet merdur. Zr

iret den kimesne eger iret tdigi eyler malm u mnfehim olmazsa ireti

abes olmu olur.

ret iki sm olub birisi lisnen ve dgeri yedden iretdir. Ve Furn-

de olan irete misl

Mecd avl-i mnfi olub cenb- a bu iki
493

laf ile menba- ardan mdde-i miyh inyla maar kesilmesi ve vech-i

arda l olan uyu zil olmasna iret buyurmu. Ve kelik:
ile dai nefsi itilf- sehevt ile rz decegi
. Bu yet-i mnfe

494
P521F P

eyya ve ke itilf- meriyytda tele decegi uta iret tmi. Ve byle

all olan elf ile ol adar vsi manya iret yet belat de vi olmudur.

Kelik:
. Bu dai o ablden
495
olub dellet tdigi
P52F P

man avza-i idan ricdir.

gibi:
Namen misli mrul-ay feres anda u avl-i beli

[219] ir

***

avliyle efrs env- rek advine yan

ir ir-i mekrda

omasna iret tmidir. Kelik ir-i ar:

[220] ir
***

misli f:
Frsde

493
Hd Sresi: 44.
494
Zuhruf Sresi: 71.
495
Necm Sresi: 10.
334
 [lxxvii] beyt
***

Lisnmzda misli Rb Paa -merm-u:

[CXXXIII] beyt

ky- fenya ev ile pyn olub gider *** gy gelen bu dehre pemn olub gider

Ful -merm-u:

[CXXXIV] beyt
zih t nihn ol nihndan m-siv peyd *** bir- unua emvc peyd ar n-peyd

zzet Al Paan:

[CXXXV] beyt
marifet olmadadur hner *** yosa bu dehre nie heyl gelr gider
ret-per-i

Mvrebe

Mvrebe, mtekellim rd tdigi kelm ile mueeye mahar olduda bir

kelimeyi af u tarf veyd taf vey tezyd ten derek mueeden al

olmaa d nilr. Mesel iri, birine iben u irinde:

[221] ir

***

ir-i mekru
dan murd . Ve den ara , ve dan
ara deve ve-sir ebi mb olan ayvnta ism-i cmi olan kelimesidir.

Mvrebe luatde mfsede mansnadr. Mvrebe anda Eb Nvs

nm ir, Hrnur-Redi
alia nm criyesi anda olan u ir-i hicv-mz

bir misl add olunabilr. yle ki ir-i mm-ileyh:

335
 [222] ir



***


beytini nam u ind tdigini alfe-i mrun-ileyh istim tdikde arub

kendsini tehdd tavf tmekle Eb Nvs cevbnda ayr! Ben yle d meyb

belki:

[223]

***

d dim. deyu beyn- mdde tdikde mrun-ileyh mvrebe-i mekreyi istisn

tdi. nki vech-i evvele gre man: Benim irim sizi apuuzda yi old.

cevhir yi old gibi. Vech-i snde:

alia nm z banda znet Benim

irim sizi apuuzda iyland alian banda mcevhert iyland gibi.

Kelik:

[224] ir

***

Yan: Sen benim indimde adr menzilet cihetinden ns eas vat ki

ul u mslemet zerine benim indimde ns aderisi. Bu irde dan

murd
ve den murd murdrlik mansna olan dir. ir-i
mekrda anat- mvrebe taf ile vi olmudur.

Temsl

Temsl, mellif-i kelm bir mann rdn

murd db lkin man-y

mekr mevun-leh olan laf ile rd tmedigi gibi, laf- mevun-lehe arb

olan bir laf ile dai ityn tmeyb anca mesel mamnda im olabilecek bir

laf- bad ile man-y mekr rd

der.

336
 496
Mesel avluh -tel-
avl-i mnfinde old gibi. Zr
P523F P

ve cz
avl-i mekr aat am
cihetinden bir temsl-i olub yan Helki a

dilmi olunanlar helk olub nectlar tadr dilenler dai nect buldlar. d mek.

Kelik nev-i mekra misl ble-y nis-y Arabdan birisi zevcini

med sityi murd tdikde: Bemin zevcim Tehme g cesidir. Ne ca ve ne

ou ve ne mefetli ve ne de usanc v ricidir. d mi. Bela-i mekre bunula

zevcini kendsiyle sn-i mueretini sityi tmek isteyb lkin laf- mevun-

udl db murdn ebla vech zere beyn tmidir. Zr

lehden temsle bidyeten

memdn mutedil olan Tehme g cisine temsl db bunula sn-i muereti ve

keml- al u ruyeti cmi olan itidl-i mizc ile sen tmi. Ve g ceyi temslde

ta bi-ikr tmesinden [garaz] 497 zr

hengm- leylde her yevn in ve b-

u insn in kedv-i meeatden skn u istirat vardr.

bn Re nm edb Umde nm eserinde Temsl ile istire edevt-

tebhsiz
tebhden bir nevdir. d mi.

luatde bir eyi bir eye mmsil lma mansnadr. Ve

Temsl,

mtekellim, kelmnda mesel-i sir mamnda istiml olunacak bir eyi rd

tmesini dai ibu neve yan temsle

il tdiler. Arabde
mekra
temsl-i

misl:

[225] ir



***

496
Bakara Sresi: 210, Hd Sresi: 44.
497
Metinde yer almayan bu kelime cmlenin anlam btnl gz nnde bulundurularak
eklenmitir. Ayrcabk. bn Hicce, Hiznetl-Edeb I, 299.
337
ir diyor ki: Ey ib olan zmre-i evidd ta te-i hev vcdum

ibe tdi. Ve l-cerem fdn- brn ve temd-i arr u uk ile an- ecr

misli:
uruyub muteri olur. Yine Arabde

[226] ir
***


Terceme li-muarririh:

[CXXXVI] beyt
led-i zenbrdan eyler m aer *** maad ehd-i muaff olan

Kelik Rid-i adm:

[CXXXVII] beyt
ksr-i hner-peyi
illet anma *** pertev-i mihr yere dse de pml olmaz

temsle
Frsde misl ib-i fahnni:

[lxxviii] beyt

***

Nevdir

Nevdir, bua irb ve urfe dai tesmiye olunur. Nev-i mekr ir,

mehr u kesrl-istiml
olan bir mann rdn ad db anca kesret-i istiml

asebiyle man-y mekr mebl oldndan an bir nkte-i arb ile ifde tmege

d rler.

Mesel vech-i hsn gnee ve aya kesret-i istiml asebiyle alvetden

mala muaddimnden
bas ve mteairnden bundan te derek
eksersi

nev-i mekr iltizm tmilerdir. Mesel:

338
 [227] ir

***

Bu irde ir vech-i ma bedre tebh tmeyb bedre terc s r tmidir.

Lisnmzda misli Fulni:

[CXXXVIII] ir
pertev-i sn gren yn ede ey rek-i r *** ren tmi an kim rd dendir aya nr

misli anni:
Frsde

[lxxix] ir

***

l

l, luatde bir dam seyr areketinde yet-i maadna vl bulmaa

d rler. Ilda ir rd tdigi irde iltizm tdigi fiyeden evvel man tamm

olub ve fiyeyi ityn tmesi ma nama riyetinden olara itmm- man in

olmamaa d rler 498. Mesel:

499.

yet-i mekrede de man tamm olub lkin flaya lzm

498
Metindeki mahz nazma riyetinden olarak ifadesi, okuyucuyu, glin bir haiv olduu
dncesine sevk edebilir. Bu ifadeyi akla kavuturmak zre mellifin gl maddesini
hazrlarken istifade ettii Hiznetl-Edebdeki tanma bavurmak faydal olacaktr:

( bn Hicce, iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb II, 27).
Bu cmleden yola karak glin tanm u ekilde yaplabilir:
Mtekellimin veya airin, syledikleri fkray veya beyti tamamladktan sonra sec veya kafiye
olmak zre zid veya nfile bir mn ifade ederek, kast ettikleri mny dile getirmek iin gerekli
olan snr ap muratlarn sz konusu snrn ilerisine tamalardr. Yani sz konusu zid veya
nfile lafzlar sec veya kafiye iin olmalarnn yan sra metnin anlamna da katk salarlar. Bu
durum hit gsterilen yetlerden ve rnek beyitlerden de anlalacaktr.
499
Mide Sresi: 50.
339
grnmekle buyurulmudur. Ve kelik:

500
. Kelik yet-i mekrede dai
de man tamm olub

lkin fla ile itmm- man murd buyurulmala
buyurulmudur.

ki:
Mervdir

Fualdan birine:

Ear- ns kimdir? d diler. ir:

Ol kimsedir ki bir man-y ass ityn tdigi lde bile an itti tdigi

elf- bria ile l lar ve fiyeye rmeden rd

tdigi iri mans

tamm olub fiye ile bir man-y zid ifde der. d di.

namen misli:
Arabde

[228] ir
***

anat le laflarndadr. Frsde

Bu beytde l misli rf -


merm-u ade-i riyyesinde:

[lxxx] beyt
***

tir

tir, iki kelm beyninde muteri olan bir cmleye d nilr ki mtekellimi

ara olan manda ziydelik ifde der. Ve balar bua av-i levznec tesmiye

itir mtekellimi
tmiler ise de sehv olub beynlerindeki far hirdir. Zr

500
Neml Sresi: 80, Rm Sresi: 30.
340
veyd iri arandan ziyde bir man ifde db av ise mulaa ime-i

vezn in gelr. Ve itirda man-y mad in bir mkemmeliyyet vardr.

Mesel avluh -tel-: 501.

Kelik: 502 yetlerinde old gibi.

P529F P

namen misli:
Arabde

[229] ir

***

Bu irde olan cmle-i itiriyye kelimesi olub iri ara olan manda

bir ziydelik l tmiki o da dudr. nki iri mans: Taen medric-i

sinnden -ki Allh -tel- seni aa ibl tsn- benim semimi
derece-i semnne

tercemna mutc tdi:

Lisnmzda misli li-muarririh:

[CXXXIX] beyt
rab i bezmden od sez di bu tevb e *** melek geldi anas neden ard tdi bir dv i

Bu beytdeki sez idi bu tevbe cmle-i itiriyyedir.

misli:
Frsde

[lxxxi] beyt
***

501
Bakara Sresi: 24.
502
Vka Sresi: 75, 76.
341
 Tertb

fenn-i bed melliflerinden Tf

Tertb, ni
istirctndan olub; ir,

evf- etty namda tertb zere beyn tmege tabr olunur. Arabde
namen:

[230] ir

***


malt zere olub evvel melik sniyen ins slisen cinn
Beyt-i mekr tertb-i

rbian va ikr olunmudur.

Lisnmzda namen misli li-muarririh:

[CXL] beyt
r fal u cihnu grb in tdm *** ki anu be-i vati merretle geer

yaz germ v rebinde fin- blbl *** gzi am-nk renc melletle geer

Beyt-i mekrda ful-i erbaa alet-tertb ikr olunmudur. Frsde

misli:

[lxxxii] beyt
***

adedi v old gibi mra- snde

Beyti- mekru mra- evveli tertb-i bir

gl zuhryla onca olmas ve ora alub evrn dklmesi tertb zere

beyn olunmudur.

bd

bd; ir beyt-i vidde fenn-i bedden tmesidir ve egeri
bira nev rd

bir beytde ealli iki nev olsun. Bulunmazsa aa ibd tesmiye olunmaz.

342

Nitekim avluh -tel-:




503. Zekiyyd-dn ibn Eb ba yet-i


P530F P

mtealli env- adde

mekreden fenn-i bede istirc tmekle env-

mekreden bira adedi tarr olund:

Env- mekureden birisi ile laflar beyninde olan

mnsebet-i tmme.

Ve ile beyninde olan mubaat.

semdan murd maardr.

Vey avlinde olan mecz, zr

avlinde olan istire.

lafeyn-i mekreyn ile man-i

avlinde olan iret, zr

kesreye iret olunmudur.

laf- ayr-i mevun-leh ile hlikni

avlinde olan temsl, zr
nectndan aber v rmi.
helkinden ve ncni

Ve sefneni
avlinde olan anat-i irdf, zr mekn-

mekrda istirrn mir olan laf manya arb olan bir laf ile tabr tmidir.

avlinde olan itirs, zr

du-i mekr avm-i

mezbru o ubete mstea oldularn mir olub helk-i mekr mstea

ve ayr-i msteaa mil oldn tevehhm denleri ehbndan itirsdr.

503
Hd Sresi: 44.
343
 Kelik yet-i mekre a-i mezbreyi ar ile basn basna sn-i

tertb ile af tmidir.

Ke itilf- man ile cz
anatlarn vdir. aar ibre ile pek
Zr

byk bir va ikye olunmu.

ter veyd tadden

Ve bunlardan baa yet-i mekre tadm slim

dai vdir.
oldndan nev-i tehbi

te bedden bu adar env cmi oldndan ibd in ye-i mekre e

byk hid ve misldir.

namen misal:
Nev-i mekra Arabde

[231]

***

Beyt-i mekrda olan fenn-i bed env tecns,

tesc, leff ner, kinye ve

mann man ile itilfidr.

Lisnmzda misli li-muarririh:

[CXLI] beyt
s es-i kerem bizden tme dr *** dndr aya lf u inyet eldedr

Kelik B mermu:

[CXLII] beyt
bat u sivr- sadet elde degl *** ayada oyd zamne niteki zer all
nign-i

misli:
Frsde

344
 [lxxxiii] beyt
***

Ter

mtekellim bir kelime rd

Ter, tmesidir ki kelime-i mekreyi ter

tezyn den bir laf- mnsib getrmedike kelime-i mekre muassintdan l

ala. Nitekim:

[232] ir

***

ikr olunmasa di ile kelimesinde tevriye

ir-i mekrda eger

olmazd. Zr kenr d mek olub dai ar ile kenr d mek ve ,

uyu kenr d mek olur. ir-i mekru mans: Eger mstal ayr-i

mmkin eyi rec derse, sen recy inhidma mil olan bir kenr zere bin

tmi olursu. Lkin eger ikr tdigimiz zere laf uyu kenr mansna

dai gelmese di, ir lefetden derdi. Bunu in laf ir-i mekr ter

tmidir.

Lisnmzda namen misli li-muarririh:

[CXLIII] beyt
yalz ben degilem le meftn u esr *** mterekdr bu belda baa bir cemm-i afr

Beyt-i mekrda ben laf ter olub eger laf- mekr olmayub l yalz ikr

olunsa di lefetden r olurd. Kelik li-muarririh:

[CXLIV] beyt
ara-rz -i aclet old mn bezm-i iretde *** grnce r- mey-gn- dil-dr o afvetde

345
 sn-i tir

sn-i itir, nsir vey nm bir man itir tmesidir ki o manda

nam u nesrde telf-i

kimse an seb tmemi olsun. Zr kelm iki sm olub sm-

evvel mellif-i kelm itir tdigi manda kimseye ittib tmeyb arasndan

an itir u cd der.

sm- sn, ir vey ktib ayrsn itir tdigi mamn bir retle lb-

ara ifr derek tebdl tayr ile istiml derler. Ve bu sm ab her arda

ve her lisnda adden efzn olub estie-i uarya tebiyyetden g r urmazlar.

art istiml de de fersde db ol vechle nam u

Bunlar itir olunan memni

nesrde ullanurlar ve pek ndir til-i nefslerinden yei bir man itirna

muvaffa oldular grlyor.

u- mekr yalz imdi degil, eskiden dai byle di. att bundan bi

deb-y Arabdan Ci d midir

iki yz sene evvel bu manya iretle mehr-i

ki:

Bir ir yei bir mamn itir tdikde nice zamnlar mamn- mekr

beyne-uar tenul tedvl db herkes bir retle an benimseyerek

bir ir in db bu vechle eslfdan alfa nal derek uarya bir sermye

olur.

Ve us- mekr yalz ire munar olmayub ricde dai dim alf

ki:
eslf abrndan itibs ile istifde degelmidir. Ez-cmle mervdir

kkm- ben meyyeden Abdl-Melik bin Mervn, Beytl-Madisde

Mescid-i A ebvbndan bir bbn tecdd ve kelik arafndan Kfe

olan mehr accc bin Ysuf es-Seaf dai dger

vlsi bir bbn tecdd

346
 eyleyb aradan bir mddet mrrunda Abdl-Meliki bin tdigi bba

ia ibetiyle muteri olmala Abdl-Melik bundan teem db b-

yazub
ur oldgn Kfede accc istim tdikde kendsine bir ara

melinde:

Mesmuma gre bin buyurdz apunu itirndan mteellim

olmusuuz. lbuki ben sizi bu uda tebrk derim. Zr

bu uda

sizile benim mislim aret-i dem oullarn ayndr ki ikisi birer

urbn kesb birinden abl olmala muteri olub dgerinden abl

olunmadndan muteri olmad.

deyb bil ile Hbili a-i mehresine telm eyledi. Abdl-Melik

mamn- kda vf olduda mtesell old.

Biz burada man-i muteriay mutaammn elsine-i selseden bira misl

deriz. Al ibn Eb lib -rayallhu anh ve-kerreme vecheh-nu:

rd

[233] ir

***



***
Mufn:

[234] ir
***

***

emsl-mal bs bin Vemgri

[235] ir

***
347

***

Lisnmzda misli Rb Paa -merm-u:

[CXLV] ir
n olmaz fey-i t tel- i eyymdan *** bde tel olduca artar neesi uvvetlenr

ll olur elbet zebn- me-i p d e-my *** lca amdan ab- erbb- san illetlenr

ve-leh eyan:

[CXLVI]

ky- fenya ev ile pyn olub gider *** gy gelen bu dehre pemn olub gider

Ful:

[CXLVII] beyt
kh-ken r n e z nan ekb vrmi firb *** gr ne childr yonar adan zine bir rab

Avn Begi:

[CXLVIII] beyt
gelince *** h kimse aatde
akm- a mevi-i tae gneh-kr bulunmaz

Resl-kttb ayr Efendni:

[CXLIX] beyt
st -y ek ile gitmez gzmden aks-i ru *** b ile kim ule-i yt teskn eylemi

Sbiti:

[CL] beyt
ikisi birdr muaeb eylemekde demi *** kevkebi mesd dmen lii mens dst

348
ve-leh eyan:

[CLI]beyt
meydna geldi na- rab -i nemm
e-sz *** ldm ur- alb ile mrmde bir namz

ir-i ar:

[CLII] ir
Ysuf gibi env- mien ekmege mevf *** sn degil ivna veliyyn-niam olma

iri u iri gibi:

[CLIII] ir
alur rab i o meh-pre bezm-gha gelr *** gelrse de bize devlet maal-kerhe gelr

Mnfi:

[CLIV] beyt
gzmle ol pern i fitb-i alatn grdm *** bugn ben merdm-i em bir insniyyetin grdm

eyl-slm Esad Efendini:

[CLV] beyt
ab var ol abb -i cna bm
r oldm syle *** beni bir kerre grmek aa slet gelmesn gelsn

Ysrni:

[CLVI] beyt
kse-i metrk-i mey reng-i lebinden bellidr *** mflis evvelki li merebinden bellidr

-zdeni:
ib Pr

[CLVII] beyt
-i Kabede mirb neylersin
adur intib- cy- bse ry- dilberden *** gl ahn- arm

349

Nbni:

[CLVIII] beyt
zer nie seccde grmz
dny-perest alamuz secde-ghn *** pr-na- sm

Seyyid Vehbni:

[CLIX] beyt
den beni *** sde olmasun o dai rzgrdan
zlf degil mi byle pern

f- Acemi:

[CLX] beyt
bde allinde aceb bir l e buldum g d *** mest olu teklf s olsun andan n d

Fini:

[CLXI] beyt
ays gr Mecnn iken lemde hret-gr dr *** h seni bir kimse yd eyler mi ildr deyu

Hdyni:

[CLXII] beyt
rlaur bir leye mi nie yz bi kilb *** biz de pay alma in geldik bu av stine

li-muarririh:

[CLXIII] beyt

anma b-renc
per-y k olmayca kkle rmez ne
ul ola emel *** sne

ve-leh eyan:

[CLXIV]
yru ayl-i ryi muavver glde hep *** rydaki misl ayl aylidr

350
rif Sleymn Begi:

[CLXV] beyt
rb- l bd-i sknet old *** fl iken malmum old cnbi-i gehvreden

-i Erbl ni:
arb

[CLXVI] beyt
yru ru- zb sn yn eye bezetdm *** vh vh ne a tdm ay neye bezetdm

sn-i itira misl Vad-i

Frsde hiri:

[lxxxiv] beyt

***

ibi:

[lxxxv] beyt
***

Ered-i Kzirnni:

[lxxxvi] beyt
***

Sadni:

[lxxxvii] beyt

***

:
Kk-y azvn

[lxxxviii] beyt
***

Kelmi:
351
 [lxxxix] beyt

***

sn-i ttib

sn-i ittib, dgerini itir tdigi bir manya tebiyyet db inca man-

y mekru lafn itir veyd veznini altma yd elfna ubet

v rmek vel-l env- bedden bir nev ile taliye tmege d rler.

Lkin eger ittib tdigi mamnu elfna ubet v rb env- bedden

bir nev ile taliye demezse sn-i ittib denilmeyb yalz ittib d nilr.

sn-i ittiba misl Eb Nvs Cerre

u sn-i ittib gibi. Nitekim

ful-i uar-y Arabdan Cerr mensb old ben Temm

ablesi
anda

faren d midir:

[236] ir


***

Eb Nvs man-y mekr fardan mede nal derek d midir:

[237] ir
***

arma
ir-i mekr ar- vezn ve sn-i sebk ve ke kelm anndan yane

ittibda seb tmidir. Bunlardan baa Cerri

gibi muassint ile Cerre beytde

olan lafndan dah eammdr.

tdeki
Lisnmzda ittiba misl, Fulye ittib gibi:

352
 [f] ir
504


***

Misl li-muarririh:

[CLXVII] ir
nighu olur sn-i iltift
dil-mrdegn- hicre v rr vulatu ayt *** ua nm

Tens

nm vey nsir nam u nesrde bir am ebyt vey kelimt rd

Tens,

der ki sn-i tertb zere mtevl olalar; bir vechle ki alel-infird ikr olunsalar

bile manda mstaill olalar. Mesel Eb Nvs:

[238] ir


***




***

ir diyor ki: rb-i mey in bezm-i iretde ourd vatde btn sz sar

u mnya mtealli olsun ve avyetden nefsini ekdigi vatde nsa riy in

olmayub belki cenb- a in olsun.

misli:
Frsde

[xc] rub


***


***

[f]
valu baa ayt v rir firat memt
504
Mlk Sresi: 2.
353
 Tadd

Nev-i mekr imm- Fard-dn-i Rz ve ayrlar ikr tdikleri,

iznetl-Edeb mellifi kitbnda beyn db, anat- mekr siy- vid zere
tmekdir.
mnferid olan esm u elf

Mesel avluh -tel-:





. Namen misl Ebi-ayyib-i Mtenebbni u ir-i beli
505
P53F P

gibi:

[239] ir

***


ir-i mekr kendsini helkine sebeb olmudur. yle ki:

Merm, billd- Frsdan Badda tevecch eyledikde, esn-y rhda,

Ftik ibn Eb Cehl el-Esed etbyla mezbru yoluna indi. Mtenebb dai

yannda bulunan kimesnelerle murebe v muteleye r eylediler.

ir-i kr mezbr ve ol Muassed ve ulm Mfli ol varadan nect

bulamayub atl olundlar.

Vefeytl-Aynmellifi bn allikn Umde nm kitb Marr u

Menfi-i ir bbndan nalen d r ki:

Mtenebb am alebesini mhede eyledikde arr firra tebdl

ulm- mezbre:
eylemidir. Lkin dger

Sen miyn-i ivnda mbht db bu ir ile terne-perdz oluyor di.

imdi firr eyledigi retde bir dai ala ne yz ile baacas?

d dikde, Mtenebb ulma iben:

505
Bakara Sresi: 155.
354

, benim atlime sebeb oldu. deyb g r dndi. Ve ama aml
db helk oluncaya adar muteleye urad. Vaa-i mekre yz elli

drt Ramannda vi olmudur.

[Mtenebb (. 354/965)]

ir-i mekr Kfe ahlsinden olub eyym- ab v unfuvn- ebbnda

kesb-i keml in erf u eknfa seyat db fnn- Arabiyye v ulm-

edebiyyeden iz-i a- evf ve fiz-i ad- muall olmd.

Ve lut- Arabiyyeyi bir vechle f u itn eylemidi ki her ne sul

olunsa kelm- Arabdan nam u nesrle istihd db cevb v rmesi

muarrer di.

Mtenebbni
er yet mehr olub deb-y eslf mezbru dvnn

erine ziyde teayyd-i itibr tmilerdir. att fualdan bas

d midir ki: Mtenebb dvnn

rundan r ere afer buldum.

Mezbra Mtenebb denildigini sebebi Semve bdiyesinde iddi-i

nbvvet db ben Kelbden ve ayr abyilden o kimesne mezbra

mtbaatla sergete-i bdiye-i allet olmulardr. Mr km-dr id

arafndan um kimi olan Ll nm kimesne mezbru zerine asker

ekb cemiyyetini pern bend zindn eyledi.
ve kendsini esr-i

absden ora tevbe v rdirb d eyledi.

Mddet-i medde

Badeh yz otuz yedi senesinde mlik-i m olan Emr Seyfd-devle-i

amdnye intisb db bir nie zamn mrun-ileyhi obetinde

oldudan ora Mra tevecch eyledi.

355
 kim-i Mr olan Kfra intisb db Mrdan bild- Farsa firr derek

orada dai bir mddet Audd-devleye med sityi db ceviz-i

kesreye mahar oldudan ora blda ikr tdigimiz zere Ira

tevecch db esn-y rhda helk old.

Vefeytl-Aynda mermu Seyfd-devle nezdinden mfraatini

sebebi bu vechle muarrerdir ki:

km-dr- mrun-ileyhi meclisine her g ce fual v erbb- marif

cem olub urunda mkere-i ulm olunurd.

Bir g ce meclis-i mezbrda kibr- nutdan bn leveyh ile Mtenebb

miynnda mbese mnzaaya ve mnzaa muveleye mncer olduda

bn leveyh rayub -Yannda bir mift var di.- Mtenebbni

ehresine urd ve alnn a db an revn old. Bu vaadan Mtenebb

Seyfd-devleye r-mnde olub Mra tevecch tdi.

Biz gelelim adedimize, kelik nev-i mekra misl iri nat- nebevde

olan u iri gibi:

[240] ir


***

Lisnmzda nev-i mekra misl li-muarririh:

[CLXVIII] beyt
cihn eyledi iy mesir-i keremi *** ses adli kemli berat- himemi

356
 [tilf]

Laf Man ile tilf

Laf man ile itilf aa d rler ki man-i madeni elf man-i

mekreye ly ola. Mesel man aln olursa laf dai aln olmal. Man ra

olursa laf dai ra olmal. Mesel Firdevs -merm-u:

[xci] beyt
***

Beyt-i mekra diat olunsa elf celeti man ile mtensib old iss

olunur. Elf ile mann riatine misl Penc Genc ibi Nimni:

[xcii] beyt
***

te u iki beyte diat olunsa elf ve manni cezlet riati mnfehim

olur. ald ki aada dai tafl olunaca zere bir ir mmkin old adar aln

ve metn elf itti tmelidir.

vardr faa abati

Ve elf- Arabiyyeni cezletde dal-i ami da bunda

old mnker degildir. Mesel ser--p eh-nmeyi arasa bir

medal-i kllsi

laf- ra bulamad gibi btn Penc Genci tetebb tsen bir beyt-i cel

misl nat-i nebevde:

bulamazsn. Nev-i mekra Arabde

[241] ir

***

Lisnmzda laf man ile itilfna misl li-muarririh:

357
 [CLXIX] ir
afa-i say u amel ksid nz alur *** ekmese mni-i lem aa ur-y cevz

Ke iri:

[CLXX] beyt
sipihr cnbi-i devri ilf- mddedur hep *** dir li-i erbb- dil nas-ndur hep

misli Ekber h:
Frsde

[xciii] beyt

***

Laf Vezn ile tilf

Laf vezn ile itilf, kelimt tmm olub ir vezn in kelimt-

mekreni ten tezydine

teri
veyd tadm gibi eylere muarr

misli:
olmamasna d rler. Arabde

[242] ir

***

Lisnmzda misli iri:

[CLXXI] beyt
sergzet-i selef ezbermdedr
kimdr bu rzgrda sde-l olan *** tr-i

misli cnu:
Frsde

[xciv] beyt

***

358
Mann Vezn ile tilf

Mann vezn ile itilf, rd olunan many ir veznde alb u tayr

veyd atinden irc tmek gibi ut in muarr olmamasna d nilr.

misli Ebl-Fet-i Bstni:

Arabde

[243] ir
***


Lisnmzda misli Rb Paa -merm-u:

[CLXXII] beyt
neyi mfd *** ib de olsa al asn arar bulur
bat olmaynca sn-i abat

misl:
Frsde

[xcv] beyt

***

Laf laf ile tilf

Laf laf ile itilf, nm vey nsiri itiyr tdigi elf birbiryle

mtensib olmasdr. Mesel Butrni:

[244] beyt
***


ir afndan n deveyi avse tebh db badeh mnsebet-i lafiyyeye

riyeten
ve ikr eyledi ki elf- mekre cmlesi birbirlerine
mtensibdir. Nitekim biz bu iri mnsebet-i arla dai blda ikr tmidik.

Lisnmzda misli iy Paa -merm-u:

359
 [CLXXIII] nam
grmeden sr- ns nn bahr elden gider *** gller ir rm olur amm hezr elden gider

misli Firi:
Frsde

[xcvi] beyt
***

Shlet

Shlet, laf tekellf ve tad ve sebkde taassfden ber olmasna denilb

iri rd tdigi elf keml-i shlet lefetle ibini sn-i ab u at-i

misli:
reviyyetine dellet tmelidir. Arabde

[245] ir


***

***

misli akmd-d
Frsde Enverni:
n-i

[xcvii] ir
***

Lisnmzda misli Riyni:

[CLXXIV] ir
r- man d-y cnumdur *** fey-i uds ufeyl-i numdur

cism cn ile lem-i hnerem *** o zemnm bu smnumdur

tirs

tirs, mtekellim rd tdigi man ile dal taarru olacan bildiginden

andan kendsini tal decek bir man rd

tmesidr.

360
 de bunu misli avluh -tel-:
Furn- Mecd


506. Burada cenb- a eli beyln bara ve-sir aa bezer

illete aml olunmasndan itirsen
buyurmudur. Arabde namen

misli:

[246] ir


***

Berat- Malab

derek madn
Berat- malab, ir elf- bria ile memd tam

m v telm db tar ilddan ictinb tmelidir. Arabde
namen misli

Mtenebbini:

[247] ir

***

Yan: Nefsde ct olub sende de o cetleri derk decek fenet vardr. Li-h

benim ct- mekreyi ardan sktum beyn u ib mamndadr.

Lisnmzda misli li-muarririh:

[CLXXV] beyt
-i aretde ar- cta maal yodur *** amr -i tb-nk nkte-dn- rz- afdur
arm

506
Kasas Sresi: 32.
hit gsterilen ayet metinde eklinde gemekte fakat
Kurn- Kermde byle bir ayet bulunmamaktadr. Kasas Sresi 32. ve Th Sresi 22. ayetlere
bakldnda birbirine benzeyen bu ayetlerin bann ve sonunun metinde kartrld anlalmtr.
Mellifin kayna olan Hiznetl-Edebde Kasas Sresi 32. Ayet yer aldndan yukarda bu ayet
yazld (bn Hicce, Hiznetl-Edeb II, 486). Th Sresi 22. Ayet ise yledir:

.


361
 misli:
Frsde

[xcviii] beyt
***

Kelik:

[xcix] beyt
***

stidrc

asebiyle am ilzm in istiml

stidrc, mutaammn old nkte-i beda

olunan bir kelma d nilr. Ve mcdil olan kimesne mulat- ysiyyede

taarruf tdigi gibi, edb olan kimesne dai mulaa-i ibiyye d mek olan bu

de bu misll kelm- bedat-

anatda taarruf tmesi lzmdr. urn- Kerm

encm emsli odur.

Ez-cmle:

507. Bu yet-i celleni mfdna diat t ki ne adar laf bed vi

P53F P

metn-i yetde muarrer recl-i mmin, avm-i firavn iticc ile

olmudur. Zr

ilzm iskt derek d mi ki:

Bu dam -yan cenb- Ms -aleyhis-selm- ikiden l olmayub, eger

nefsl-emrde kib ise kibi kendsine id olub kimseye taadd ve

tecvz tmez ve eger d ise aa taarru tdigiiz tadrde size vad

tdigi ut h olmazsa bas ibet der.

507
Gfir Sresi: 28.
362
 -Ve il bu avlinde keml derece sn-i edeb infa riyet db

bunula berber aen itira maall almayaca retde kavm-i firavn

ilzm u iskt eylemi old metn-i yetden mstebn olur.-

d mesi anat- istidrc ariyle am isktdr.

Ve Yezd-i
pelde kmeti mefas anda Muviye bin Eb

dai anat- istidrcdan madddur. yle ki:

Sfyn kelm- tsi

Ktb-i abr beynna gre Muviye bin Eb Sfyn, ol Yezde

in cenb- seyn -rayallhu anh- efendimize bu

emreti tefvi

vechle bast- mal tdi ki:

Seni vlide olan cenb- Fma, Yezdi
vlidesinden erefdir. Zr

mrun-ileyh binti Raslullh iken o Kelb ablesinden bir meredir. Ve

sen ise bi-t Yezdden nie bi kerre efal oldna itibh yodur; ald

ki Yezdi pederi seni pederile bundan adem kmlerini Allha tefv

tdiklerinde km an (yan kendsini) falna taallu tmidi.

Muviyeni bu szden ara Vaa-i ffnde badel-mrfaa uda ile

emreti kendsine km olunub cenb- Al -kerremallhu vecheh-nu al

olunmas ayyesidir. Muviyeni bu szi aszlyla berber ilzm u iskt-

am in pek mal old maall-i itibh degildir.

mm-ileyh bilr idi ki cenb- Al -rayallhu anh- ulvv-i

Zr

menziline nisbet kendsi bir ged-y kse-be-kefden derece-i adri dah pest olub

eref-i hriyyet-i Rislet veyd ilm diynet veyd slma gelmekde olan

sebat erefinden bas tse macb olacan bildiginden bi-ab ut-

mekreni h birine taarru tmeyb n-r semend-i kelm cihet-i ara sev

363
ile ikmet-i blia-i amedn mutesyla neyl-i emretle kendsine km

olundn ele alara anla iticca ym tdi.

Msvt

Msvt, laf man ile bir vechle msv olmasna d nilr ki gy lb

gibi olub ne ziyde ve ne non ola. Ve yt- Furniyyeni ekserisi bu slb-i

, dgeri
bed zere olub blda ikr tdigimiz zere belat iki sm olub birisi cz

inb di. Maa-h msvt smeyn-i mekreyni ikisinde dai muteberdir.

cza misl avluh -tel-:
.
508.
28TP536F P28T

nba misl:
.
509
P537F P

510
Ve yine cza misl:
. P538F P

Ve ke inbda:

511.
P539F P

Namen msvta misl:

[248] ir

***


misli:
Frsde

[c] beyt
***

508
Bakara Sresi: 2.
509
sr Sresi: 33.
510
Arf Sresi: 199.
511
Nahl Sresi: 90.
364
Lisnmzda misli f:

[CLXXVI] beyt
fehm tmeyen dey- na- anyii *** ibret-sitn- leme am gelr gider

eyl-slm rif ikmet Beg -merm-u:

[CLXXVII] nam

mecbr den melime erkn- devleti *** isrf- b-lzm u sefhet degil midr

em-i evil-baire her seng-i mabere *** mirt- f- ehre-i ibret degil midr

Kelik zzet Al Paan:

[CLXXVIII] rub
marifet olmadadur hner *** yosa bu dehre nie heyl gelr gider
ret-per-i

bulduca ek-i dde-i ter ci skn *** gy ki cer medd ile dery gelr gider

anat- Tr

Bir vaay mir olan sl-i hicrden birini isb- cmmel ile beyn tmege

d rler. anat- mekre fenn-i bedden bile madd olmad lde oradan bun

itin olunub det mefil-i debya bir byk sermye old.

Tr i e muanna oldur ki tamiye ile rd

oluna.

Mesel Timur-i Leng, Yldrm Byezde
alebe tdikde mverrinden biri

512
yetini tr buld.
P540F P

512
Rm Sresi: 1, 2.
365
 yle ki
da arfi olub msemms olan murd

olmala isb- cmmelde sekiz yz be d mekdir. Bu tadrde yeti mans

Rma sekiz yz bede alebe olund.

Bir ammm bins in 513

yetini tr dmesi
P541F P

tedft- asenedir.

Ve bir kprini tr i 514

dmesi dai o abldendir.
P542F P

Tri bir fidesi vardr ki o da erm rda almayub bir ibreni

ihnde f ise sn oldndan ab- veyi in fidesi odur.

Mesel stanbulu fetine iri d digi gibi:

[249] ir
***

lafn tr drmekle bu ibre her zamn rda

Kelmnda

alacandan isb- ebced tab ile medds bulunur.

Kelik Suln Selm-i
Snni clsna:

[250]



191 76 121 446 140

mran tr vi old gibi.

Kelik Suln Osmn- S nni ;
ehdetine:

513
Mide Sresi: 6.
514
Ftiha Sresi: 6, Sfft Sresi: 118.
366
 ibresini tr vi
Suln Murd n- Rbii clsna:
old gibi mrun-ileyh Suln Murd zamnnda Kabe-i Muaaman seylden

arbiyyetine mm- aberni:

[251] ir

***

***

Seyl-i mekru Kabeyi hedmine laf tr vi olmudur.

Bu misll ibrt- mutaara ile olan tevr kesr olub tavlden

itirzen

bunula iktift dildi.

af almaya ki stanbul fetine adar bizde Trkce mevzn tr

sylenmeyb fet-i mekr in uardan biri:

[CLXXIX]

mran tr drmdi. Andan ora mevzn olarak gzel tr sylenmege

baland.

Manmen ind olunan tr i als oldur ki murd olunan man

muvaaan beyn olunub avden slim olmadr. Mesel anat- trde
pv-y

kll d nmege sez olan Srr -merm-u:

[CLXXX]

[CLXXIX]
ehl-i dn stanbul ald cidl ceng ile
[CLXXX]
aveden tdi Srr tevbe
367
mran kendsini aveden tevbe tdigine tr drdigi gibi.

Vf Vehhb inhizmna syledigi trdir:

[CLXXXI] badel-ebyt
***

zzet Monlan Belrad aabasnda keenne su bendine syledigi trdir:

[CLXXXII] badel-ebyt
***

Zll nm kimesneni baren vaan- alsi

olan Mvern-nehre

azmetine dir Srr -merm-u syledigi u tr pek bel
dir:

[CLXXXIII] mra

Kelik eme anda iri:

[CLXXXIV]

mran tr drmesi tedft- asenedendir.

Ve yine Srrni:

[CLXXXV]

[CLXXXI]

bu tr ouyub Vf l mjde uccca *** avric beyt-i um-y ddan oldlar
irc
[CLXXXII]
*** ular emrine bend eyledi h- devrn
zzet bendesiyem ben de d dm trin
[CLXXXIII]
Zll Mvern-nehre derydan revn old
[CLXXXIV]

laf- ser as tamm trdr
[CLXXXV]
Muayyed-zde ayd- tenden l eyledi r
368
afveti:

[CLXXXVI]

trleri gibi.

[CLXXXVI]
od Gv-zdeyi gerdne-i mevte ecel
369
 [III. KISIM: EDEB TENKT TEORLER]

Beynndadr
Kelm Tasmi

Beyndan mstan oldgi zere kelm iki sm olub biri mensr, dgeri

manmdur.

[Kelm- mensr]

msecca ve
Kelm- mensr nev olub nev-i evvele mreccez ve snye

slise nesr-i d d nilr.

Nesr-i mreccez oldur ki vezni olub fiyesi olmaya.

Nesr-i msecca, bil-aks fiyesi olub vezni olmamadr.

Nesr-i d, oldur ki ne vezn ve ne fiyesi olsun.

Ve fiyesiz vezn ir aylmad gibi veznsiz fiye dai ir add olunmaz.

[Kelm- manzm]

Ve eger kelm manm olursa sekiz sma mnasem olub; sm- evvel

, slis nesb , rbi terc , mis rub, sdis ferd, sbi mesnev,
azel, sn ade

smin musammadr.

[Gazel]

azel, nihyet on iki beyti tecvz tmemek zere birinci beyti l-

fiyeteyn olma aryla in olunan kelm- manma d nilr. Ve azelde

ekseriya irler mau snnden veyd kend mcer-y a u

370
sevdlarndan bas derlerse de baen de vaf- bahr ve sityi-i amr malesi

eyleri v olub baen de nayile ikemiyyt mil olur.

Arabde gerek azel ve gerek sir env- nam nihyetinde ir kendi

ismini ikr tmek det olmayub Frsde dai ey Sad zamnna adar ul-i

mekr mer olmad lde ir-i mm-ileyhden ora maa- namda va-

ism deb olmudur. Lisnmzda ise u- mekr admden mer olub her ir

maada ismini ikr tdigi dvnlarda grlyor.

azel, luat- Arabde gzel avratlar szi ve med sityileri

mansna olub Arablar ind tdikleri azellerinde hep ife-i nisdan bas

tmeleriyle nam- mekra azel tesmiye tmiler. Lkin oradan azele med-i

emrid dai armala mevuun-lehinden mdr.

ade

On iki beytden non olmayarak mala l-fiyeteyn olma aryla vezn

tesmiye olunur. Ve ekseriy ayid med

fiyede mtteid bira beyte ade

veyd emm veyd naat ve umr- sireyi v olub lisn- Frsde

adeni
nihyeti yz yigirmi beyt olub lkin Arabde add-i muayyeni yodur.

Nitekim mer ibnl-Fri ade-i tiyyesi be yz beytden ziydedir.

Nesb

Mala- adeden ir memdu medine mbderet dinceye degin olan

ebyta nesb tesmiye olunur. Ve ebyt- mekre ekseriy maan sni

veyd kendsini beyn- a u sevds veyd vaf- bahr vey linden

rn mstelzim eyleri ikr tmekdir. Ve nesb

ikyet gibi iri ten-i

371
 mansna olub, tebb
luatde tebb eyym- ebb ikri ve mabbu

sniyle an anda kendye vi olan li vaf tmege d rler.

[Terc ve terkb]

Terc, tefl vezninde g r dndrmek mansna olub iki fiyeli bir beyte

ta olunmu mtteidl-vezn vel-fiye bira beyte tesmiye olunur. Ve beyt-i

muaaa terc tesmiye olunub her tercde

tekrr olunur. Egeri tekrr olunmayub

tebdl olunursa terkb d nilr.

Rub

Vezn ve fiyede mtteid iki beyte tesmiye olunur ki birinci beyti l-

fiyeteyn olur. Ve bu nev ir drt mradan ibret oldyn rub tesmiye

tmiler.

Mtteidl-vezn bira ebyta tesmiye olunur ki mala yalz bir fiyesi

ola.

Ferd

l-fiyeteyn veyd afiye-i vide ile bir beyte tesmiye olunur.

[Mesnev]

Mtteidl-vezn ve her beytde fiyesi tebeddl der bir am ebyta

mesnev tesmiye olunur.

372
 Musamma

Vezn fiyede mtteid bir am mralara tesmiye olunur ki mra-

ar ile veznde mtteid olub lkin fiyece mutelif olalar. Mekr mralar

drtden ona adar olub yan murabba, muammes, mseddes, msebba,

msemmen, mtessa, muaer envn v olur. Li-muarririh:

[CLXXXVII] musamma- muammes:

b u ra yine fer vrdi gelb fal- bahr *** mademiyle yere bas old ni- jengr

-sr zere olub name-ser ulul u sr *** sa-i bda reftr derek bd nr

ldlar far- gle gevher-i b nisr

lem-i pr yine old meserretle cvn *** old glzr yine znet
ile rek-i cinn

ek-i gibi cevler olub erfa revn *** - gl zere onub blbl der h u fin

a derdin der tze bu dem avt- hezr

cme-i sebze brndi yine det hmn *** kit-zr old arvetle ser--p men

jle onda olub verd-i ter sni fzn *** r- yri grb lleler old dil-n

ruy- dildr grb anki zard gl-nr

oldur ey s bu fal ire baa bde mdm *** fetv-y pr -i mun ile peypey u cm

373
rind-i ad-sleye olur m aceb bde arm *** o d sn zhid-i sls baa drd-m

bde u s mdm tme tefl zinhr

fte - drat zere olub name-ser *** det kuh-sra vrr ulule kebk-i eyd

berg-i gl zere lar blbl-i bre nev *** murib sen de alub d l heng-i n

t ki dildr gelb eyleye bezm ire arr

*** geh emer r- eb-by geh eyler telsm

pek lefetle hbb tmededr bd- nesm

*** gh verd-i teri grnce olur d u besm

geh lar - gle nz u tefl talm

geh emen zere lar nure-i ecr nisr

zzet mia-i un- dvend-i adr *** ba nal eyledi gl-get-i rebi tavr

na mit olur eylese vafn tarr *** ll olur me eger tse sensn tarr

vhime him olur tmese aczini irr

ndel-Ble Mabl Olan Kelm

ndel-ble mabl olan kelm r- addesi olub;

374
[art- evvel]

ar- evvel selset, lefet, metnet fatlarndan bir fatla muttaf

olmasdr.

Selset

Kelm lisn zere shletle cereyn tmesine tesmiye olunur. Arabde

misli:

[252] ir
***

misli:
Frsde

[ci] beyt
***

Lisnmzda misli:

[CLXXXVIII] ir
sermye-i irn tkenmez *** dny tkenr yalan tkenmez

Metnet

Kelm levzmndan birisi kelm mfra olmasdr. Yan yle ekicle

urulur gibi tekellfle l olmayub ab lb- nama ifr olunmadr. Ve

namda edt az bulunmas kelm metnetine almetdir. Ve kelmda elf-

Arabiyyeni kesretle bulunmas ol kelm ziydesiyle metnetine sebeb olur. Zr

lisn- Arabde elsine-i sireden dah ziydedir. Mesel mrul-
elf- cele,

gibi:
ays sityi-i esb anda olan u iri mra- snsi

375
 [253] ir

***
misli akmd-d
Frsde Enverni
n-i u nam gibi:

[cii] nam


***

***

Errmni:
Lisnmzda misli Nef-i

[CLXXXIX]
bi-amdillh yine dndi felek vef-i murd zere *** olurd l pek mkil alayd ger ind zere

ullanacam deyu bir am kelimt- arbe

Lkin elf- cele istiml

iki sm olub biri ab ve dgeri

tmemelidir. Kelimt- arbe asendir.
arb-i

Maa-h elf sn ub maall-i istimline gre teallf der.

Mesel o elf- asene vardr ki mellif-i kelm an meviini ayrsnda

istiml tdiginden snden s olmudur ve o elf- vaiyye vardr ki

mellif-i kelm an maallinde ve mnsebetle ikr tdiginden ub zil olur.

Ez-cmle ehl-i ilmi beynna gre menba- feat belat olan Furn-

i mesel Ven-Necm Sresinden

Kerm
yetinde

515

lafna balsa nefs-i kelimede bir sn olmayub anca sre-i mekreni yt

irinde mekr olan seclerle bir vechle mtensiben vi olmudur ki eger an

yerinde kelime-i ar getrlse sn revnada an mamna im olmaz.

515
Necm Sresi: 22.
376
Nitekim buyurulmudur: 516
. mdi eger laf-

ar getrlse faren yerine yd getrlse maa-h

ve laf elbette lafndan asendir. Ve bu tadr zere

denilse nam eski revnan zil db featden s olaca
dir.
bedh

te u mebasi ikrden ara mellif-i kelm derece-i mahretine gre

pek o defa vu bulur ki elf- vaiyye, maallinde arf olunursa kesb-i

revna db kelimt- menseden ziyde smiaya alvet-ba olur.

Lefet-i Kelm

Lefet-i kelm, kelimt nerm laf olmasyla berber albe ne-ba

misli:
olmasna d rler. Arabde

[254] ir


***
misli:
Frsde

[ciii] beyt
***

Lisnmzda misli iri:

[CXC] beyt

hem snesi pr-d hem vzesi muri *** neyden bilinr sz muabbet neye d rler

516
Necm Sresi: 21, 22.
377
 [Belgatin mertib-i selsesi]

Malm ola ki belat, mertib-i selse zere olub al, evsa, edndan

ibretdir. Mertib-i mekreni her birerlerini dai er mertebesi vardr. Ve

kelm- l cmlesi belati mertebe-i alsnda vidir. Ve bu mertebe-i

aln dai vech-i mekr zere al, evsa ve edn olma zere mertebesi

olub

yeti al

517

mertebe-i belati derece-i ulysnda old gibi.

sresi dai
518
P54F P

Crcn bu
al mertebe-i belati edn mertebesindedir. Nitekim Seyyid erf-i

mddey meyyid d midir:

[civ] rub
***

***

[Selset, metnet ve letfet-i kelmn er mertebesi]

Selset, metnet, lefet-i kelm dai al, evsa, edn olma zere

er mertebesi olub mertib-i mekreden her birini de yine mertebesi vardr.

Biz yuardan ber env- selse-i mekreyi yan selset ve metnet ve lefet-i

kelm tarf db misller rd

ab- mstam
tdigimizden ev-i selm ab

bir kelm grdkde env- mkreyi shletle far der.

af almaya ki selset ile metnet bir kelmda mctemi olamayub lkin

selsetle lefet dai bir yerde cem olmas mmkndr.

517
Hd Sresi: 44.
518
Tebbet Sresi: 1.
378
 misl Eb Temmm u iri
Selsetle lefeti bir yerde ictimna Arabde

gibi:

[255] ir


***


***



misli:
Frsde

[cv] beyt
***

Lisnmzda misl Ful -merm-u:

[CXCI] ir
abdan gl yzde snbl-i pr-p tb oynar *** anasn per aub glende bir mkn urb oynar

ayl-i ru cevln der bu em-i pr-nemde *** nitekim mevcelenmi uda aks-i ftb oynar

[art- sn: vezn]

kelm v
ndel-ble bir kelm mabl utulmasn ar- snsi

old frtdan fra-i snyyeni ekser-i kelimt, fra-i l vezni zere olmadr.

Mesel avluh -tel-

gibi.
519
P5F P

Ve bunula berber eger kelm v old kelimt bas veyd

cmlesi mtecnisetl-urf yan kelm- muraa olursa dah asen olur.

Kelm bas mtecnisetl-urf oldna misl Mtenebbni u iri

gibi:

519
Sfft Sresi: 117, 118.
379
 [256] ir
***

misl:
Kelimt cmlesi muraa oldna Frsde

[cvi] beyt
***

Lisnmzda misal li-muarririh:

[CXCII] beyt
erbb- cehl servet smn ile be-km *** ab- fal ucret rmn ile be-dm

ar- slis [fkralarn tertbi]

Kelimt e aff olan fralar ibrede ilerye germekdir. Mesel ciht-

cihn- kerem lem-i ulvv-i himem gibi.

ar- rbi [fkralarn msvt]

Kelm fra-i sniyyesi kesret llet-i elfda fra-i lya msv

olmadr. Ve kelm mabl olmasnda bu uu medali odur.

Mesel:
gibi.

520
P56F P

Kelik


521 gibi.
P57F P

Anca baen fra-i sniyye fra-i ldan bira kelime dah ziyde avl

gh olur ki fra-i l on kelimeden efzn olub fra-i sniyye andan

olur. Arabde

iki kelime ziyde olur.

520
Duh Sresi: 9, 10.
521
diyt Sresi: 1-5.
380
 Mesel avluh -tel-:







522
F

yetinde old gibi.

Ve kelm- Arabde baen olur ki bir fra elli kelimeden ziyde olur,

yetl-Krs gibi. Baen yz kelimeden ziyde olur

523

yetinden 524e adar.

P560F P

Lkin lisnmzda frt- kelm ikiden drde adar asen olub drtden ona

adar cizse de andan tesi melat diresinden urc d mekdir. Maa-h lzm

zere olursa arrete mebn d mek olub o lde cizdir. Yosa ihr- malmt

kelm h bir sni yodur.

veyd baa bir araa mebn mcibsiz tavl-i

Belki maad- al, mfd mutaar ibrt ile ihr- m-fi-amrdir.

[art- hmis: edtn az bulunmas]

Ve manm veyd mensr olan frt- kelmda edt az bulunmasna

mezd itin lzmdr; b-u edt- mekre ecneb olursa. Mesel b, ,

n ve ayr, hem gibi. Nitekim Ful -merm-u:

[i] nam

***



***

Ebyt- mekreni birinci mralar ne adar fa ise ikinci mralar istiml-i

b ile ol adar mstekrehdir.

522
Tevbe Sresi: 128, 129.
523
Bakara Sresi: 282.
524
Bakara Sresi: 282.
381
[ar- sdis: fkra-i ahsenin teehhr]

ki fray v olan bir kelm fra-i aseni hangisi olursa teer

fra-i l rat olundudan ora rda alaca fra-i sniyye

tmelidir. Zr

olmala sels laf old lde dgerini

aybn setr der.

ar- sbi [fkralarn mans]

Fra-i sniyyeni mans fra-i l mansn ayr olmaldr. Mesel

Lehl-amdu vel-minh imdi kl-y marifi kesreti v met- feili vefreti

zamndr. denilse iki frada man bir oldndan tavl add olunur.

[art- smin: zarflarn ictim]

ar- smin, oldur ki mesel zere, zerinde ve iinde ve anda ve

andan ve bundan gibi elf bir mrada ve bir frada ictim tmemesidir.

kelm af- terkbine

Zr 525
v sn-i tertbine
mnfdir.

ar- tsi [sec]

kelm- mensrda sec

Mmkinse tekellfsz sece riyet tmelidir. Zr

kelm- mevznda fiye gibidir. Lkin iltizm- secde mblaa db sec

bulacam deyu bir ehr-yekde yazlaca kd bir iki satde yazma yet

mstehcendir ve byle olursa terki evldr.

Kelimt- Mstamele Beynndadr

Kelime, kelm rkni oldndan kelm redd ablnde an sn

ubunu dal-i ami vardr. Kelimeni mstasen mabl utulmasn

rundan;

525
Burada bir yklem eksiklii olmal, zira cmlede ifade edilmek istenen, sz konusu kelimelerin
ayn cmlede toplanmasnn, hsn-i tertibe mnfi olarak zaaf- telife sebep olacadr.
382
 ar- evvel oldur ki kelime featle muttaf olma lzmdr. Fal-

maunda kelime ve kelm- fa ile belat- kelm ikr tmidik.

ar- sn, ba kelimeler nefsl-emrde fa dai olsalar bile lisn-

avmda mstamel oldularndan anlar istimlinden teva tmek lzmdr.

Mesel merm Muaf Paan bir azelinden:

[CXCIII] azel
bir tekellm eyler o fet trptr *** pek atl syler tse de lknet trptr

Fndl evin tmie bezer o mest-i nz *** aznda arz- obet-i iret trptr

azel-i mekrda vi trptr gibi elf- mstehceneyi istiml tmek

bleya aen ciz degildir. Ve nki elf, mann arf mesbesinde

oldndan bir man ne adar rengn olursa, v oldgi laf mstehcen olursa ab

many da bozar. Bunu in nm u nsir in elf- mstehcene istimlinden

aer tmeleri lzmdr.

Teessf derim ki paa-y mrun ileyh ve emsli gibi evt byle

trptrlar ile irim deyu geinmiler. Bir dam ir sylemezse mayb olmaz,

mstea olur.
lkin byle ir sylerse elbette taybe

ar- slis, elf- Arabiyyede arfden ziyde irinde elif-i memdde

olursa t ile ceminden aer eyleye. Mesel

y cem db

d memelidir arlar vey
d melidir.

ar- rbi, bir laf- mterek ikr tdikde man-y mad mbn

mir olan arneyi kelimesini iki mans olub birisi
ikr tmekdir. Mesel tazr

383
 ikrm ve birisi siyset tehdd mansna olmala bu iki mandan hangisi
tam

mad ise an mir olan arneyi ikr tmek lzmdr.

ar- mis, drtden ziyde arfi mil olub lisna slet v ren kelimt-

ve avtn
Arabiyyeyi cemden aer eyleye. Mesel leli, avn gibi.

ay ve dey bu maleden degildir.

ar- sdis, nam u nesrde elf- ecnebiyye istimlinden aer de. Zr

elf- mekre bizim ve-i lisnmza tevfu tmediginden det cism-i kelmda

o male elf lam-i zid menzilesinde olur.

ar- sbi, kelimt- Trk eviline diat db eger urf- sale

ise

ise kf tarr de.

madarnda f ve eger affe

Kelik kelimt- Frs ve Trk irine t-i madariyye-i Arabiyye

getrmeye. Mesel bendegiyyet, perniyyet ve emsli gibi. Ba- alat-

mehre vardr ki refi mteaerdir. Mesel nezket ve germiyyet ve neyiri

gibi.

Ve kelik Arab ve Frs elfn lisn- Trkye

ve bil-aks Trk elfn

Arab ve Frs elfa muf lmaya. Zr

bu male alat feati pek muilldir.

Lkin Arabni
Frsye
ve Frsni
Arabye ifeti l-besdir. imdi bunlar

dai elf- Trkye

yle ursun lut- ecnebyi muf tdikleri grlyor.

ar- smin, ba- kelimt vardr ki ala- ma olmalaryla berber yle

itihr tdiklerinden Ben aini ouyacam. deyu umma mulefetde
ai
bulunmamal. Mesel andl kesr-i f ile iken herkes fet ile rat der.

ve kehnet kelimeleri dai ai

Kelik mendl kesr-i mm
kf iledir. Ve

amm- cm
felet dai kesr-i f iledir. Ve cemiyel-iri ai ile iken
384
herkes fet ile rat der. Frs elfnda dai bunu emsli o olub ez-cmle

kesr-i n ile telffu a iken fet ile ounur.

ekb

ar- tsi, lisna slet v rir kffe-i elf telaffu u tarrinden mcnebet

lzmdr. Mesel tmek madar olub man-y mad mfd iken tmeklik

d mek mstehcendir. Ve ullanlyor yerine istiml olunur d mek dah evldr.

inb muill-i feat olmayub telaffua slet v ren elf feati muilldir.
Zr

Ve lut- Efrenciyyeyi elsine-i selse lut evveline vey irine getrb de

istiml tmek dai aen ciz degildir. Mesel politia-ins gibi. Bunu yerine

mehmm-ins veyd siys denilse yine man-y mad ifde der.

Mhiyyeti
ir ve Mnni

[irin mhiyyeti]

ir sylemege rabet d ecek evt Arab ve Frs lisnlarn avidiyle

berber taallm db b-u fenn-i belata n olara luav olmalar ar-

aamdr.

Eslf- uarn dvnlarn tetebb db anlar eseri zere in-i ire say

tmeleri lzmdr.

Fenn-i arda dai tal tmek cmle-i eridendir ki yapd er fenn-i

mekra ar db anla ryicini ksidinden far deler. Ve egeri Trk ve Frs

arsuz
er ar taallm olunmadan sylenmesi mmkn ise de lkin Arabde

ir sylemek mteassirdir.

Bu vechle fnn- edebiyyede keml olundudan ora abati mstaid

old adar in-i ir fen degilse de lkin bir iki kelm- manm syleyecegim

385

deyu b u ratn terk db eheb-i ayli bir am vdlerde g zdiri abesle

nde us- mekr mir

itildir. Nitekim Vehb -merm- San adesi

d midir:

[CXCIV] nam
ir oldur ki anu albine assn gibi *** nefa-i R- Emn eyleye il-y san

srev-i mlk-i san aa dnr kim alemi *** eke menr- ayltna ur-y san

Lkin beyn tdigimiz ru h biri bulunmayara hemn sa bir

malmt kesb db de in-i ir ile mel olma srden baa eyi mntic

olmaz. Ve ten bir dam evtn klliyyen ire arf tmek ma- aa olub lkin

iktisb- kemlden ora baen rda inir olursa in-i ir fen degilse de

armz irleri gibi bir med dle ire balayub yapd bir azel-i ser py

her mafelde arub al tad tmek pek abesdir. Nitekim bu mnsebetle

d midim:

[CXCV] ir
syleyenler odur amm sylenenler sz degil *** sz odur kim ehl-i dil grse bua sz yo dsn

Evet, bir dam syledigi sz, sz ise yi olmaz ve herkes an bi-ab

istima rabet db tele der. Nitekim ir d midir:

[cvii] beyt
***

Mesel uar-y Arabdan Mtenebb ve Ferezda ve Maarr ve-sir

estie-i uar geeli bi seneden ziyde iken l dvnlar
prye-i mafel-i

deb olub herkes anlar istima rabet der. Ve kelik Frsde ve lisnmzda

386
geen estie-i uarn eserleri el-n elsine-i u mmda mtedvil olub

ymete adar herkes anlar rate meyl der. Bu ise keml syesindedir. Lkin

m-aale malmt bira luat olan mteirn irlerini yalz kendleri ouyub

kendleri istim derler. nki ir sm olub bir sm yazlub beynen-ns

tedvl der. sm- sn istim olunub faa tedvl tmez sm- slis ne istim

olunub ne de tedvl der.

[Mnnin mhiyeti]

Mn, in dici mansna olub luatde in ibtid ve al manlarna

gelr. Ilda indel-ble mabl olaca retde ed-y manya dir olana

denilb drt nev zeredir. Birincisine mn-i a

tesmiye olunub her arda

anca madd- all bulunur.

Nev-i sn oldur ki inya nefsinde itidr olmayub lkin eslf- blen

srndan ba ibreler itibs db birbirine rab tmege mutedir olur. Bunula

berber iz old itidr asebiyle rab u terkb tdigi ibrede selset lefet-i

kelma riyet dai der.

Nev-i slis, frt- mteferria-i bley itibs ile birbirine rab

debilrse de lkin llet-i bias hasebiyle bi-asebil-laf metnet, selset,

lefet-i kelma riyet demez.

Nev-i rbi, itibs tdigi ibrt bile lyyla birbirine rab demeyenlerdir.

abn eserlerinden istiddlar hirdir. Zr

Ve ibu asm- selse-i are

yazdlar ibreleri basn blen kelmlaryla tezyn db lkin ba

maallde bi-arr kend aralarndan dai bir ey ardracalarndan anlarla

itibs tdikleri frt birbiriyle muyese olunduda selalar hir olur.

387
 Ve mteaddimn indinde asm- selse-i-i mekreye ktib tesmiye

olunub lkin armzda ul-i in degib yle uzun uzadya mualine frt-

yazma deb olmadndan imdi biz asm- erbaan cmlesine ktib ve

avle

muarrir tesmiye deriz.

a
Mn-i de
bulunmas lzm olan r

ab- mstam
ar- evvel budur ki, mni-i a ve fikr-i selm

abndan olub srat-i intil ve irz- cevhir-i keml ile mrun-bil-benn

olsun.

ar- sn frt- kelm- bley tetebb db nam u nesrden herkesi

derece-i itidrn bile ki anla dn olan mertibden itirz db kend kelmn

tmege say tmelidir.

derece-i alya l

ar- slis, fualn er- belalarn nesre tebdl eyleye ki anla ibrt-

Mrda muarrerdir ki -i
merbe ile ed-y manya mutedir olsun. Tr-i

Fl- Mr evil-i linde dvn-

Mtenebb ve Eb Temmm tammen nesre

tavl tmidi.

zere
Ve Menirl-n ibi mehr ce-i Cihn dai kendi tarri

Enver ve Keml-i sml ve Selmn- Svec gibi fulni

ebkr- erlarn

libs- nesr ile tezyn tmidir.

ni
ar- rbi, mni-i a gencne-i
ar mazen-i f- Furn olub

egeri tammen f olmazsa da ekser-i yt- urniyye mrtesem-i lev-i amri

olmal ki vat-i itiycda anlardan balaryla istihd tsn. Ve kelik eds -i

nebeviyye ve ble-y uarn erndan ve ikem-i mensreden izne-i r

men olma lzmdr.

388
 den yet tarri veyd eds -i
Lkin imdiki ul-i inda Furn- Kerm

nebeviyye ile istihd uli cr olmayub u adar ki ayr-i resm yazlan

derci inn revnana bd olur. yet ads

muerrertda ba- er- bela

ise tamde
tarri adem-i mrtden itirzen terki evldr.

ar- mis Arabde
mezdn-f h olan kelimta diat tmeli ki luat-

hangi manda istiml olunmu ise yine o manda istiml tmelidir. Zr

Arabde

her yerde avid-i arfiyye ile ys ciz degildir.

Mesel laf gibi ki an madarn sls-i mcerredesi olub

ve bb ise aleb indr. Bu tadrde

llet aleb tmek mansna

olma lzmdr. lbuki den murd bu degildir.

ar- sdis cheln lisn u kalemlerinden yi olan alalar mni-i

ni
a tarr tarrinde
bulunmama lzmdr.

Mesel mfredi olmayub cemi mehr olan bir laf ysen mfredini

istiml tmek gibi. Nitekim Arabde laf erf mansna cem olub

de
mfredi mstamel degildir. Furn- Kerm yetinde old
P562F
526
P

gibi.

Ve bunu aksi uyuda vrid olan ayl mansna kelimesi gibi. Bu

da mfred olub cemi mesm degildir. Li-h ysa tebiyyetle an cem tmek

teneffr der,
ciz degildir. Ve adem-i istimli asebiyle denilse abat

lkin
ve byle olmayub mstameldir.

526
Hkka Sresi: 17.
389
 Ve kelik laf ki i cemidir.
, i cemi old
gibi. Ve balar mfred ann derler ve ile an cemi ann

derler, lbuki ceml-cem derler. Ve ke o mansna olan laf cem

olub mfredi kendsinden ric olarar

gelmidir. Ceml-cemi ve
dir. laf dai byle cem olub adnlar mansnadr. Ve mfredi an

lafndan gelmeyb dir. Li-h mn in lzmdr ki elf u kelimt

tetebbden ora istiml tsn ki yazd ibreler aladan slim olsun.

ar- sbi, zerinde vv- al olan kelimt stne vv- fe

gibi. kelimesinde ten vv

getrmemekdir. Mesel

oldndan zerine bir vv- ar getrmek memd add olunmaz.

ve kelimesini ter lzm olur t ki maur ref olsun. Ve

kelimesini tadm

kelik bir laf faraa kelimesi zerinde b-y al old lde edt in b-

y ar getrmek mcib-i tenfrdr. Elf- sire dai bua ys olunur.

ar- smin, mn man-y mad teemml db elf- kelm man-y

de
mekra muvf olaca retde istiml tmelidir. Bunu Furn- Mecd

misli: 527. Ve maall-i arda

rd
528.. yet-i lda ve yet-i snde albe mnsib
tmi. Zr

kelimesi olub ve cenb- Meryemi mad olan velede mnsibdir.

Ve eger bil-aks
yerinde ve yerinde olsa di cevz ile
berber mnsebet-i tmme kesb tmezdi.

527
Ahzb Sresi: 4.
528
mrn Sresi: 35.
390
 ar- tsi oldur ki mn luat- Arabiyye ile ilm-i arf, nav, man,

bed, beyn gibi ulmda mahreti olsun ki anlarla istedigi gibi in-y terkb-i

belaya ilm-i in tammen ulm- edebiyyeni bilinmesine
mutedir olsun. Zr

mtevaf olub ansz mmkin degildir.

Bizim lisnmzn ir ins ise mula Arab ve Frsye

mutc

tal tmek lzmdr.

oldndan ulm- mekreyi kem-yelu

ire Dir Malmt- Triyye

[Arab]

Eimme-i luatden Eb Ubeyde d r ki:

Yarub bin an bin bir bin li bin Erfaed bin N -aleyhis-

selm- ki fndan ora luat- Arab evld- Ndan bunu zamnnda

ar- leme mnteir olmudur. Mm-ileyh hengm- tekellmnde

kelmn msecca rd tmege yet ar idi. Bir gn bir mecma- nsda

lisnndan muaff v mevzn bir ir dr olmala istim denler bundan

mteaccib olmalaryla: Bundan muaddem gerek senden ve gerekse

sirden bu arz zere bir kelm udrn mhede tmedik. d diklerinde

mm-ileyh: Ben dai bundan adem ne kendi lisnmdan ve ne de

sirinden byle bir kelm udrn bilemiyorum. d di.

ilk ir syleyen Yarub olma iti der. Maa-h ulemdan

Bu tadrde

bazlar d diler ki:

btid iri ili Yemen ablesini ecdd olan Ear bin Sebe olub

Arabiyyetde fa bel bir kimse olmala ekser kelm ilye-i vezn

391
 fiyeden r olmaz di. att kelm- manmu ir ismiyle msemm

olmas ibtid ili Ear oldndan neet tmidir d diler.

Ve ba- ulem, ibtid-y ir Crhm bin an ve balar aret-i dem

-aleyhis-selm-a nisbet db att ktb-i tevrde mrun-ileyhi ol Hbili

veftnda mersiye ariyle:

[257] ir

***

irini ind tmidir d rler.

[Yunan]

mem-i sireye gelince Avrupallar zumunca ibtid ir syleyen

529 ki mlddan
Heyodor- Ynndir
bi sene muaddem uhr tmidir. S nyen

Umirus nm ir-i mehrdur ki mlddan ouz yz sene muaddem uhr

eylemidir ki bil-cmle melleft ir iledir. ir-i mekru indel-Arab dai

hreti oldndan uar-y Arabdan bn ni, dvnnda:

[258]

mrayla irini hretde Umirusu irine tebh ile mbht tmidir. ir-i

mm-ileyhi Umrs d digi bildigimiz Homerdir.

Yine mlddan
tarben yz sene muaddem Hezyod nm ir uhr db

Ynn lisnnda ilm-i zirati e evvel nam eyleyen odur d rler. Ve bunlardan m-

529
Metinde ismi olarak yazlan air hakknda herhangi bir bilgi bulunamamtr.
392
ad bild- Ynnda bir am uar uhr db er u ayidi envn itir

tdiler.

[Romallar]

olub
Romallar miynnda ibtid ir syleyen Veril nmnda bir akm

Oustus nm ayer-i mehru fevul-add inm u isnna mahar olmudur.

Bundan ora stas nmnda imparaor Domianus 530 arnda uhr tmidir ki

ayidi yet laf fa mi. Bunlardan ora Romalulardan pek o bel

fa uar zuhur tmidir.

[Cezretl-Arab]

Tevrde
muarrer old zere Ceretl-Arabda Sm bin N -aleyhis-

selm- evldndan e evvel tavaun den Arab- Bdiye d nmekle marf asm ve

Ceds ableleri
iki ife-i mteferria olub er-i amsede ibu:

[259] beyt
***


***

iri abil-i merme sekenesinden Heyle nm unu in-kerdesidir. Zamn-

admde Arablar feat u belat- irde olan mahretleri cihetiyle evt-

amsede ba- emkine cem olub bey u ir ve nam u ind- er derlerdi.

530
Metinde eklinde yazlm olmakla beraber bu isimde bir Roma imparatoru
bulunmamaktadr. air Statiusa ta giydiren imparator Domitiandr (James Smith Reid, Statius,
Publius Papinius, Encyclopdia Britannica, New York: Cambridge niversitesi, 1911).
mparatorun ad msul-Almda Dominus eklinde de yazlmtr (msul-Alm,
emseddin Smi, stanbul, 1306-1316, Domityan md.)
393
 [Muallakt- Seba]

Er- mekreni e mutens Muallat- Seba nmyla marf olan

aid-i mehredir ki zamn- chiliyyetde bb- Kabeye tal olunmulard.

Bunlar dai e mehr mrul-ays ibnl-ucr-i Kindni bar-

avlden lmiyye-i meksresi olub;

ikincisi arafe ibnl-Abd el-Bekrni
bar-i avlden dliyye-i meksresi.

ncisi Zheyr bin Eb Slm el-Mzeynni

bar-i mekrdan mmiyye-i

meksresi.

Drdnci Lebd bin Reba

el-mir -rayallhu anh- bar- kmilden

mmiyye-i mammesidir.

Beincisi Amr ibn Klsm et-Talibni vfirden nniyye-i meftasdr.

Altncs Antere bin eddd el-Absni
bar-i kmilden mmiyye-i

meksresi.

Yedincisi ris bin illize-i Yekrni
bar-i affden hemziyye-i

mammesidir.

[irin rt u Mukaddimt]

Malm ola ki an lisn zere olursa iri bir o urt u muaddimt

olub bunlarsz ir sylenemez ve sylense dai mabl olmaz.

Muaddimt- mekreden biri ir syleyecegi lisn mfredt- kelimt u

mualatna vuf- tmm olub elf sm- merb u faini sm- rekk

abinden tefr db namda kelimt sels lafini
itiyr tmek lzmdr.

394
 kincisi ilm-i ara kesb-i vuf tmeli ki in decegi iri vezninde na

mcib alel olmaya.

ncisi u kitbda mevi-i addede
ikr tdigimiz zere rd decegi

kelm sebk rabna itin db nam decegi er avid-i fenn-i bed

beyna tab tmelidir.

Drdncisi estie-i uarn eserine tif db anlar ar- ifdelerinden

olmu man v elf rdndan

udl tmeyerek yde aer tmelidir.

Beinci rd-
kelmda man-y bride ve tebht- ve mstert-
safe

ayr-i mstamele ile hmt- ve tekellft- b-sddan
aba ictinb tmelidir.

Altncs ir ibtidlarda in tdigi iri ab- selaya ire ile tehb

tainde ur tmemelidir.

Ar

ir, mevzn ve muaff ve muayyel bir kelma d nilr ki an

istimndan alb-i insn y mneri veyd mnab olur. Ve mevzn

oldndan bir mzna saminden
mutcdr ki anla ai far u temyz oluna.

te bu mzna ar tesmiye olunur.

Ar alnda stn- ayme d mek olub bir beyti mra- evvelini rkn-

i arine dai ar tesmiye derler. Ve bir adr ym stn ile old gibi beyti

ym dai ol rkn ile oldndan tesmiyede vech-i ebeh budur.

Fenn-i evzna dai fenn-i ru tesmiye tmeleri y man-y mekra

istinden olub veyd iri marun-aleyhi oldyn yle lk olunmu. Zr

395
ir ta olunub fenn-i mekra ar olunur ki anla zid ve non mnfehim

olur.

ki mradan mrekkeb bir kelma beyt d meleri beyt-i iri, beyt-i ara

tebhdir. Fet-i n ile
l d mek olub beyt-i ar ol ldan maml

aymelere tesmiye olunur ki ar-nin olan Arab ve mem-i sire an altnda

imet derler.

Mekr aymeleri ip ve stn ve evtd old gibi beyti dai esbb ve

evtd ve stn vardr.

Arda sebeb iki sm olub biri sebeb-i aff ve dgeri

sebeb-i sal dir.

Sebeb-i aff arf-i evveli mtearrik ve sn skin olan lafa d nilr; ,

laflar gibi. Sebeb-i sal, iki arf-i mtearrikden terekkb den lafa d nilr;

gibi.

Veted dai iki sm olub biri veted-i mecm ve dgeri mefrdur. Veted-i

mefr iki arf-i mtearrik beyninde bir arf-i skin olan lafa d nilr, gibi.

Ve iki harf-i mtearrigi mteib bir arf skin olursa veted-i mecm d nilr;

gibi.

adr zemn ve saf ve udd olub zemni

fiye, saf man-y mad

ve udd erkn- erbaasdr.

Erkn- erbaa d digimiz nki bir beyti mra- evvelini rkn-i evveline

adr ve mra- evveli rkn-i arine ar d nilb ikinci mra rkn-i evveline

ibtid ve rkn-i arine arb tesmiye olunub min-aysil-mecm bunlara erkn-

erbaa tesmiye olunur. Erkn- mekre arasnda olanlara av tesmiye olunur.

396
 Ve bir beyt yan bir ne na u taliye ve emsli eylerle kesb-i znet
tdigi

ile kesb-i prye

gibi beyt-i ir dai nikt ve cins ve emsli anyi-i beda lar.

Ve eger bir beyt anyiden r olub yalz mevzn u muaff olursa d ve

revnadan r bir neye tebh olunur.

Bir neye apudan dl olund gibi ire dai malandan dl olunur.

Ve mala bir nam birinci beytine tesmiye olund yuaruda ikr olunmud. Ve

mr ki -taff olunub mra d rler- apu anadna denilb tebhen

bir beyti

muntafna tesmiye olunub mevzn u muaff kelma tabr olunur.

Vezn, luatce artma ve midar- mevzn d mek olub lda bir kelm-

manmdur ki harekt u sekent nim- mevna tbi ola.

[Kafiye]

fiyeye fiye tesmiye olundn sebebi ecz-y ir, an afsndan

yan ardndan geldigiyn fiye denildi. Ve fiye alnda bir arfdir ki Arablar

aa arf-i rev d rler. Ve rev kesr-i r ile dan me olub deve stnde

yk baladlar ipe denilb mekr ip ile edd-i aml tdikleri gibi ol arf ile dai

ecz-y ir balandndan rev tesmiye tmiler.

fiye iki sm olub biri al ve dgeri

mamldir. Al olan fiye ve

gibi. Maml olan fiye - gibi

fiye alnda yalz rev harfi iken sekiz harf aa tbi olub urf-

mekreni drdi rev arfinden muaddem ve drdi muaar gelr. arf-i revden

muaddem gelen urfa arf-i tess ve dal ve ridf ve ayd tesmiye olunur.

397
 Mesel kelimesinde elif, tess ve f daldir.

arf-i revden evvel

vv yd elif yd y arfi gelrse urf- mekreye ridf d rler. ,

gibi. arf-i revden evvel skin bir arf gelmesine arf-i ayd d nilr
gibi.

arf-i revden ora gelen drt arfi birincisi arf-i val olub anla arf-i

rev mtearrik olur. ile gibi. Kelimt- mekreden arf-i rev ve

arf-i val dr. kincisi arf-i urcdur. Mesel:

mm

[CXCVI] beyt
***

Bu beytde h, rev val ve y, urc arfidir.

Ve ncisi arf-i mezd dir. Mesel:

[CXCVII] beyt
***

beyt-i mekrda elif, arf-i rev ve lm, val ve ayn, urc ve y dai mezd

arfidir.

Drdncisi arf-i niredir. Mesel:

[CXCVIII] beyt
***

[CXCVI]
bir em-i ilhdr benem pervnesi *** ev bir zencrdr
glm anu dvnesi
[CXCVII]
tesr db o once-fem b-vefl
*** gllerde det tdi hezr nl
[CXCVIII]
hep say u aleb gider yabana *** ir didig ider zamna
398
beyt-i mekrda r rev, b val, elif urc, nn mezd ve h nire

harfidir 531.

[ygn ve Redf]

Ve bunlardan baa bir nev-i fiye dai vardr, aa ygn ve redf

tesmiye olunub eger ir-i kelimtda bir edt tekrr derse aa ygn tesmiye

olunur. Mesel:

[CXCIX] beyt
beni cndan uandrd *** cefdan yr uanmaz m

beyt-i mekr irindeki -mI, edt- istifhm olmala fiye-i mekreye ygn

denilmidir.

Ve eger tekrr olunan laf edt olmayub kelime olursa bua redf tesmiye

olunur. Mesel:

[CC] beyt

aks-i rusrula tdi gl-sitn yneyi
*** eyled masd- glzr- cinn yneyi

[Zl-kafiyeteyn]

Bir de l-fiyeteyn tesmiye olunur ba- er vardr ki ir mcerred

irine revna v rmek in mteiben iki fiye iltizm der. Mesel:

[CCI] beyt
old bir rtbe dil-i zr nizr *** kaa nisbet olamaz tr-figr

531
Zl-kfiyeteyn olan bu beyitte ve kelimelerindeki kafiyede ridf, rev,
vasl olmaldr. ve kelimeleri arasndaki dier kafiyede ise rev harfi, ise vasldr.
399
 [Lzmu-m-l-yelzem]

Bir de lzmu m-l-yelzem vardr ki arf-i revden evvel gelen arfi

ve
lzmsuz yere tekrrna tesmiye olunur. Mesel gibi. Kelimt-

mekrede lm harf-i rev olub m-abllerinde olan mmleri

tekrrna lzm yo

iken tekrr olunmudur.

Add u Esm-i Bur

Malm ola ki fenn-i aru mil old bur iki sm olub biri al ve

dgeri ferdir. Al olan bur; hezec, zecr, remel (filn), vfir (mefiln), kmil

(mtefiln), mterib (faln), mtedrik (filn) olub yei adeddir.

Ve bunlar yekdgeriyle
terkbinden
on iki bar l olur ki esmsi

bunlardr: Ser, mnseri, aff, muri, mctess, muteib, avl, medd,

bas,

arb,
arb, mkil. Ve bu vechle fenn-i aru barleri min-aysil-mecm on

ouza bli olmu olur.

Ve bur- mekreden be bar yan vfir, kmil, avl , medd , bas

barleri lisn- Arabye
ma olub gerek lisnmzda ve gerek Frsde mekr

barler zerine in-i ir pek az vi olur. Ve bil-aks arb ve arb ve mkil

barleri lisn- Frs ile Trkye

ma gibi olub Arablar mekr bar zere

ndiren ir sylerler.

olub,
Bar-i hezec ecz-i aliyyesi drt defa mefln

bar-i recez drt defa mstefilndr.

Bar-i remel drt kerre filtn

ve bar-i vfir drt kerre mefiln

400
 ve bar-i kmil defa mtefiln

ve bar-i mterib drt defa faln

ve mtedrik, drt defa filn

ve ser, mfteiln mfteiln filt

ve mnseri, mfteiln filt mfteiln filt

ve bar-i aff feiltn mefiln feiltn mefiln

filt mefl
ve bar- muri, mefl filt

filt
ve mctess mefiln feiltn mefl

ve muteab drt defa mfteilndr.

avl, faln mefln

faln mefln

ve bar-i medd filtn filn filt filn

Bas mstefiln filn mstefiln filn

ve bar-i arb feiltn feiltn mefiln

ve arb mefl
mefl
feilt

mefl
ve mkil filt mefl olub ecz v esm-i
bur bunlardr ki

ikr olund.

[Takt]

Ta, luatde pre pre tmek mansna olub lda erkn- iri aub

ayr-i aden
ecz-i ara ar tmege d rler ki anla ai far olunsun. Ve

ta de itibr muarrer olan urfa olmayub belki telaffu olunan arfleredir.

401
 pek o arf vardr ki yazlub faa telaffu olunmaz. Mesel 532
Zr

amrinde
vi vv ve 533 edt- tallinde
P572F P olan h gibi. kisi dai yazlub faa

idl dlr.
ne telaffu olunur ve ne tae

Lkin 534 ve 535 kelimeleri gibi kelimtda olan vv ile 536de olan
P57F P

h arf- al olmala telaffu olunub tae

idl dilr.

Ve bil-aks ba arf vardr ki kitbetde bir arf yazlub tade iki add

olunur. urf- meddede gibi. Ve bir arf, ar arfe muf lndada yine iki

harf itibr olunur. Mesel

mran tainde ,

mefln deyu yazarlar. Ve arf-i medd ve tenvn dai iki harf itibr olunur. Ve

areke d rler ki ilti-i

esn-y beytde iki harf-i skin cem olursa skin-i snye

skineyn vu bulmasun.

Kffe-i Avmda Kelm- Mevzn Mevcd Old Beynndadr

vuf olan be-i memde kend lisnlar zere

Taarruf- manye

uars olub lkin uvve-i al u ek her ilmde msv olmayub memlik-i

cevdet-i ihn ziyde olur. Maa-h velev ki uublara

rrede itir- mande

arb bildda olsun ev u meleke-i ir bulund dai mnker degildir.

[Ynnistn]

Ynnistnda admen bir am meddlar var di ki bild u emr seyr

seyat b lisn- Ynn zere ind- ir db Ynnleri

bahdrlarn

532
o
533
ki
534
s
535
m
536
meh
402

vayiini kede-i silk-i nam derek urft- chiliyyelerini er- mekrede

derc derlerdi.

[talya]

talya bildnda ezimme-i admede bir am uar var di ki nam u ind

uydurub kber v eimleri urunda teann

tdikleri erlarn lt- msiye

derlerdi ve balar dai mecmi-i nsda nam- er db ala ek v

reznetini ihr ile iftir derdi.

[spanya]

spanya bildnda dai urb- miyyeyi mutaammn uan Arablarla

udemy
beynlerinde vu bulan tl cidli mir ve acyibt- sir ve tr-i

mil nam tdikleri er lt- ndan gitare ile teann derlerdi.

Egeri birisi dgerine taau tse hemn gitaresini alub mabbesini

oturd pencere altnda tevaufla avl-i pr-mellini nam ile teann derdi ki

maas kendsine meramet tsn. Ve o defa o male ftdeler def u ard

olunub nigh- iltifta bedel arb- sl ile avdet derdi. Yd maas dgerine

a oldndan gelb kendsini iben irc u ide der idi. spanya ernda

revna u arvet olmadndan yeste-i sn-i abl olmad mervdir.

[Arab- Bdiye ile Megribe]

Arab- Bdiye ile Meribeni nam- ir udst- muike itirna

meyl rabetleri ziydedir ve mmet-i Arabda eskiden bir am damlar var ii

ki nam u itir tdikleri aa u ikyt meclis mafilde ind derler idi.

403
 Arablar kesret-i her ve ikyt- muteria istimna rabetleri
Fil-aa

pek mehr olub att gerek ehl-i bdiyeden veyd ahl-i urrdan olsun o

kimseler gndz vatlerini arret-i ems altnda imrr db am olunca detleri

zere te yaub eb tdikleri bir ayvn kebb derek tenvlden ora g ceni

serinliginden istifde derek oplanub aba adar bir am maal u ikyt-

muteria istimyla tele derlerdi.

[Rusya]

Eskiden Rusya memlikinde dai ayn u ekbirden her birini bir ikyet-

n olub o dam cme-ba girdikde slfe-i b ile ser-girn oluncaya adar

nal-i ikyt ile an eglendirir idi.

[Memlik-i Arab]

Memlik-i Arabda admde meleke-i ir pek mnteir olub att iktisb-

madan ciz olan pek o kesn ir ile geinb beldelerini res v aynna

tadm
ayid-i bela db lt- ms
den
rbb ile urlarnda in derler idi.

bdiyede rbbdan baa lt- nya vuflar yodur. Ve anlar rbb bir
Zr

ince aac presi zerinde mebs bir kei derisi olub at uyruunu lndan

veterleri vardr.

[Hindller ve inller]

ikyt u era rabetleri olub nam

Hindllerle inller dai tanf-i

u belatleri hirdir. Ve Hindlleri imdi dai

tdikleri ebytda sn-i abat

lisn- ulems olan lisn- allerinde ir ile tanf olunmu bir am ikyt-

acbeleri vardr.

404
[Bild- Frs]

Ve bild- Frs iml-i arnda ke-enne bild- Kbil ahlsini namda

ahl-i mekre iitdikleri

uvvetleri ziyde olub meleke-i iriyyeleri vsidir. Zr

rivyeti cmlesini kede-i silk-i nam tmek detleri olub lkin bi-ab bu adar

vsi olan eyde belat u feat bulunamayaca be-ddrdr.

[Sdn Bild]

537 tesmiye olunur ki

Sdn bildnda bir fra vardr ki anlara Slm

mlklerini er ile sityi db l-siyyem avdis-i bild u emr yet

mblaal bir retle nam db ur- memdda eline gitareyi alub ern

anla teann der.

[Bild- Efrenc]

Ve bild- Efrencde admen l bu minvl zere olub birine cz bir

cize v rilse far- memd Farad-s-y mbht derdi. Mellif-i mehr

Volteri bu u tab tdigini bir eserinde grdm. Fil-aa

a da var.

anlar iri o adar feati v degildir ki mvcehe-i memdda okunub

Zr

cize v rilecek adar degeri ola. Ve anlar eyym- maada ve mecmi-i nsda

nsa
ind- ir db o defa dai nam u ind olunan bir iri iss terbi

il-y fiten fcr db itillleri udsuna bd olmudur.

537
Slm olarak evriyazs yaplan kelime metinde eklinde yazlmtr. Arapa
szlklerde yer almayan kelime ya metinde yanl yazlmtr; yahut Sudann yerel dillerine ait
olabilir.
405
[irin Ezhn- Halka Tesri]

mrcaat lndda her milletde iri ehn- ala tesri

Ktb-i tevre

grlb ir ile pek o taallbt vua geldigi nvite-i evr- vayidir. Ez-

ki:
cmle mervdir

Devlet-i ben meyye mav olub her arafda savet-i Abbsiyn hir

olduda her nerede Emeviyyeden bir mteayyen kimse grlse mula

anara-i tden gemek muarrer di.

Bu fetret arasnda mehr Ebl-Abbs- Seff bir gn mteayyenn-

ben meyyeden yannda yz adar dam old lde her nalsa

mermlar afv tdiginden birlikde oturub am tenvl derdi.

Bu aral uardan sml Sdeyf nm kimesne ierye girb Emevleri

evld- Alye tdikleri ihnetlerle gern den vayi-i ciger-sz mir

bir ade-i ind tdikde Seff inn- itiyr elden gidb te-i
bela

aab yeiden ule-gr olarak emr tdi, mermlar cmlesini

amdlarla aflarn a db zerlerine dai bis fer derek mide-i

am anlar zerine va eyledi. Ve kendisi dai ol vechle mermlar

leleri zerinde oturub am tenvlne balad. att am ekl tenvl

bulunan mecrlar h u zrlerini

derken zrde istim derdi. Ve bade-

am mrun-ileyh seff d di ki: mrmde bundan le am tenvl

tmedim. Seff mblaa ile n-rz d mek olub mrun-ileyh dai

pek seff u b-bk olmala laab- mekr ile telb olunmudur.

Kelik:

Bermikeni istlini cmle-i esbbndan biri dai budur ki Hrnur-

Redi
urensndan biri bir munye:

406
 [260] ir

***


***
ir-i mekr tallm ile hengm- iretde ind tmesini tenbh tdi. Zr

ir-i mekr adem-i istilli aczden neet tdigini mir olub o vat

Bermike nevan-m taallb ile

alfe-i mrun-ileyhi makm

tdiklerinden mermu ara kendsini idi.

Hrnur-Red ir-i mekr istim tdikde bir iki defa tekrr tdirb

tdi.
badeh gn ora ife-i mekreyi istl

Lkin istli sebebi yalz bu olmayub al asz sir esbb vardr.

ki:
Kez mervdir

Blda ikri seb den Seff bir gn otururken Sleymn bin Him

ierye dl ile niyz-mend-i afv olduda mrun-ileyh kendsini afv

ile udna msade db merm mahar- nevzi taauft tdigini

uardan birisi grdkde amiyeti ura gelerek Emevleri arekt-

sbalarn ve nedn- Rislete olan ihnetlerini tekr der retde

riat-engz bir ir in ile ierye dl db rat tdikde mrun-ileyh

hemn ym ile mermu atlini emr tmekle der-l mutes f

olund.

Yine iri ehn- nsa olan tesrine u fra-i tiyye bir hiddir ki:

Tccr birisi Mekke-i Mkerremeye pek o siyh cr getrb

dkknna va eylemi ise de lkin her nalsa belde-i mekreni ife-i

niss o aral elvn- sireye meyl tdiklerinden kimesne gelb

407
mermdan bir adedini bile almadn tcir gricek btn btn bar-i

ayrete dalub kll ziyn deceginden avf u hirsa ddi.

Belde-i mekrede bulunan bildiklerinden birine mrcaatla bir re-i

asene istedikde merm biraz teemmlden ora d di ki:

Bunu resi burada iri beynel-ahl yet merb u mtehir olan ve

kendsini dai ten zen-dstlkde meleke-i kmilesi asebiyle beynen-

nis mterif olan fln t nezdine gidb; siyh cr zerine saa bira

ir in derse nis-i ehri l-cerem meyli reng-i mekra taavvl db

az gn iinde crlarn bey dersi. d di.

Lkin a- mekr imdi tib olub arem-i erfde mutekif olmala

bilmem murdn isf der mi? d di.

Maa-h bundan ayr da resi yodur. d dikde merm n-r alub

iri nezdine azmetle m-cery beyn tdikde bidyeten:

Ben imdi tevbekrm o male ne ir sylemem. diye imtinda

bulundysa da
m-adanca merm ricda il tmekle

ir-i mekr:

Bir iki gn br eski ovardlik elbiselerimi iks deyim ki herkes disn ki

fln yine meslek-i admine avdet tmi ve ora bira mnsib beyt

in derim. d di. Merm tebdl-i heyetle end gn eski arzn

anddan ora siyh cr sn lefetle elvn- sireden ziyde

deceginden bas ile bir iki beyt in tdikde der-

endm- nisya lefet rs

l ehr iinde y buld.

408
 ife-i nis gelb keml-i hile mermdan siyh cr itir derlerdi.

Ve bu slb zerine tcir-i mekr end gn arfnda elinde bulunan siyh

crlarn tammen frt tdikden ora Dah var m? deyu be-her gn

lib uhr derdi.

Tciri ul-i maadndan ora ir-i mekr dai tekrr eski heyetini

tebdl db libs- zhidneye brndi. nteh.

[Bild- Hind]

Bild- Hindde bir ife vardr ki gy nam- ir cibilletlerinde merkz

olub ran 538 ile msemmdrlar. Ve bunlar h bir kr u maetleri

olmayub

anca memdlarn vaf u sityile imrr- evt derler. Ve eger birisi bu ifeden

v rse art an sityile beynel-enm tehr derler.

birine bir cize-i alle

Bir ife dai vardr ki anlara bht 539 tesmiye olunub maall-i imetleri

cezir-i Hinddir. Ve bunlar dai bild u emr- Hindi seyat db ir ncm

derler. Bunlar da ran ifesi gibi ir ile geinb lkin ar-i

ile kesb-i maet

yannda imet db
iktisblar mutelifdir. yle ki balar l-i mddet bir able

aytn o ableni
sityiiyle imrr der ve balar dai maetlerini velim

arsda in-i ir tehniyetle tal derler ve balar dai bir ehl-i servete intisb

db an medine nadne-i aytni arf der.

538
Metinde eklinde yazlan kelime Urduca ve Hintede ozan anlamndaki ra (/
/) olmaldr (A Dictionary of Urdu, Classical Hindi, and English, John Thompson Platts,
Londra: W.H. Allen & Co., 1884, ra ve ran md.).
539
Metinde eklinde yazlan kelime Urduca ve Hintede ozan anlamndaki bh (/
) olmaldr (A Dictionary of Urdu, Classical Hindi, and English, Bh md.).
409
 Bunlardan baa bir acb letleri dah vardr ki o da in-i ir bilmeyen

bir kimse bunlardan biriyle u adar kendsine cize v rmek zere fln

insn aleb tdikde v recegi ey her ne ise

medinde an azndan bir ade

ra balanub bir temesske derc dlr. Eger aynen o dam vad tdigini

v rmezse ir-i mekr an eribinden bir acz vey bir ab atl db kendsine

incz- vad tdigi in o dama iln- lanet der. Zumunca mekr acz vey

atl ile urbn tdikde ulf-i vad den kimseye lanet nzil olur.
abyi

[Bild- slmiyye]

Bild- slmiyyede admen det byle di ki ir eyym- meserretde

veyd bir mnsebet-i arla a- enm in bir am aid-i arr nam u

in db mvcehe-i memdda rat derek anla ay-y kesreye mahar

olurlard. att asiy-y Arabdan biri bir beyte mubil on bi altun ve mlk-i

Hindden biri bir adeye r bi altun ve bizde dai Suln Murd- Rbi bir

in ir-i mehr Nefni

ade
azn cevhirle iml tdigi mervdir. Ke

ki:
mervdir

Ecille-i uar-y Arabdan mehr Nbia mlkdan Numn bin

Mniri urna girb er- t ile mrun ileyhi sityie baladda

[261] ir

***



***

Numn er- mekreyi istim tdikde pek ziyde mnbasi olub ir-i

mm-ileyhi azn cevhir-i girn-beh ile iml tdi ve kemeri muraa

410
 olmak zere kendsine bir sevb-i fir iks derek d di ki: Mlk u

em med decek kimse byle medh tsnler.

ki:
Kelik makdir

uar-y eslfdan birisi merdan birini nezdine girb kendsini bir

ade-i arr ile med sityi tdikde mrun-ileyh, nezdinde bulunan

evta d di ki: Herkes bua bir ey v rsn. ur dai emrine imtislen

her birerleri merma bir mebla inm db bir dereceye adar nd u

ilat tekess r tdi ki ir-i mekr elleri amlden ciz ald. Lkin bu

u arada bulunan sir uarn asedini mcib old emr-i

mrun-ileyhe mnakis olduda uary yanna arub d di ki:

Siz beni medh tdigiiz vatde adeni t nihyetinde benim medime

rc db m-ad er ile nesb teazzlle vat geiriyorsuuz. Bu

dam ise bil-aks benim medime adesini malanda bed db

medimle itmm tdi. Li-h kendsine dilen inm istiksr tmeyiiz.

Badeh aradan ae geleceginden bas ile kendsine tekrr inm

decegim diye ir-i mekru bir maalle gitmeyb ehrde imet

tmesini emr eyledi.

Lkin aradan epeyce mddet geb zamn- intir tevl tdiginden ir-i

mekr bira beyt ile avlini mrun-ileyhe bil-vsa ilm dince

mrun-ileyh ketdsn arub :

Ne adar mevcd aemiz vardr? d di. O dai:

mrun-ileyh:
l yetmi bi dirhem nadimiz vardr. d di. Emr-i

411
 Mebla-i mekr merma v r de lkin lleti asebiyle kendsinden

utandmdan nezdimize gelmesn. d di.

debdan birisi rivyet der ki:

mer-y mehreden hir nezdinde dim. Bir gn mrun-ileyh

olunan evr- medyii gzden gerb her birerlerine

kendsine tadm

bir mebla iret derdi. Yekn neye bli olur diye cmlesini cem

tdigimde bir milyon dirhemi tecvz tdi.

Kelik:

Bir gn ecvd- mehreden ald bin el-asr yolda giderken bir dam

arusna ub d di ki:

azda iki beyt in tdim. Lkin ymetini v rmedikden ora rat

tmem. d di. lid:

ymeti ne-adardr? d di. ir:

Bu iki beyti ymeti yigirmi bi dirhemdir. d dikde:

ymetini v recegim hemn in t! d yince ir:

[262] ir



***




***

Lisnmzda tercemesi li-muarririh:

[CCII]

vaiyyet eyledi dem lrken sana ebnsn *** a v cd ile t desin evldn tekrm

412
 inmu *** reh td fardan al tdi emrini tam
vaiyyet zere sen de eyleyb tamm

rat tdikde emr-i

Melinde olan rubyi mekr ire yigirmi bi

oydndan
dirhem v rlb anca iri ziyde degeri varken az ft

kendsine elli rbac arb olunub:

iri ymetini bilmeyen kimseni cezs budur diye iln tsnler. d di.

Mehr Man bin Zideye Arbdan biri esn-y rhda bir rub rat

tdikde:

Ne-adar temenn derse t! d di. ir-i mekr bi dirhem aleb eyledi.

Lkin mrun-ileyh:

Bu midr alldir. Ben saa be bi dirhem v rmesini urmudum. d di.

ir:

Elbetde sizi himmetiiz dah ldir. d dikde mrun-ileyh be bi

dirhem inm eyledi.

ki:
Mervdir

Bir dam mehrden Dvd bin Mhelleb nm kimseni urna ub:

Sizi drt beyt ile med sityi tdim. rde derseiz rat deyim.

diyicek mm-ileyh hemn ierye girb seyfini uanara ara d ve

merma iben d di ki:

Eger in decegi iri begenrsem saa inm derim ve eger

begenmezsem u lcla seni atl derim. ir-i mekr keml-i bm

hirs ile ve gc l ile beytleri in dince mrun-ileyh istasn db:

413
 Saa inm decegim. d di. Faa seni midrnca m yosa benim

midrmca m saa inm deyim. d di. ir:

Benim midrmca diiz. d dikde kendsine elli bi dirhem v rdi. Orada

bulunan ur ire d diler ki:

Nin kendlerini midrnca aleb tmedi? ir:

Kendi midrnca v rseler aznelerinde
bir ae almaz. Emr-i

mrun-ileyh:

Bu sz irlerinden dah ebladr. deyb elli bi dirhem dah inm

tdi.

Kelik:

uardan birisi Mlik bin av apusna gelb mrun-ileyhi

urna ma istedikde resset-i heyeti asebiyle dlden kendsini

men zecr tdiler. N-r merm end gn adar oralarda tevauf db

ib-neni ara masn bekledi. T ki bir gn tenezzh in

mrun-ileyh debdebe v drt ile ara dda ir-i mekr fratdr

diye kendsine tearrub tmek istedikde maiyyetinde bulunanlar merm

yine men tdiler. Bre n-r bir aral bulub mrun-ileyhi inn-

feresine yapd. Mrun-ileyh:

Bir ceti mi var? diye kendisinden sul tdikde ir:

Evvel damlarn errinden beni viye t de ora azda in

tdigim u meday istim t! d di. Mrun-ileyh dai tevauf birle

rat tmesini emr eyledikde kendsini end gnden ber muntar-

udm olub bu sebeble damlarndan pek o sille ve toad yedigini ve

414
 maa-h keml-i arreti asebiyle istif in geldiginden kendsini

mesrr db lkin etbn arb u izdirsndan gzi ylmala bir dah

avdete kendsini mecbr tmemek mfdn v bir nam rat tdikde

mrun-ileyh ol adar gldi ki az ald feresinden aaa dsn.

emr-i

Badeh maiyyetindekilere d di ki:

Kim bua bir dirhem v rirse veyd dger bir inm tse iki atn

v recegim. d mekle erfdan ol adar ae ve boa opland ki ir-i

mekr arub d-merg olmaa az ald. Badeh mrun-ileyh:

Baa ceti var mdr? d di. ir:

Saa yodur lkin yalz cenb- aa bir cetim almdr ki seni

zerimizden eksik tmesn! d di.

debdan birisi rivyet der ki:

Emrl-cey umreveyh-i Amed bin olun, m erfnda ayd u

ikrda iken bir dam mrun-ileyhi feresini dizginini utub:

[263] ir



***

Mrun-ileyh ire be yz altun v rdi. Lkin ir Azdr. d dikde

yanndakilere -ymet zere
ne adar sil u kemer ve-sir sm

mtealli ey varsa kendsine v rmelerini emr tmekle ol adar ey

opland ki merm aldrmasndan ciz ald.

Trde muarrerdir ki:

Mehr accc bin Ysuf, selefi Yezd bin Mhellebi abs ile orsn

emvlinden immetinde olan mebliden gnde yz bi dirhem

415
 kendsinden ikence ile tal olunmasn emr eyleyb merm bu vechle

mbirleri pene-i ikencesinde iken uardan Aal yanna girb

kendsini iki beyt ile med tdikde mm-ileyh Bu gnki ikenceye ben

atlanrm. deyb yevm-i mekrda malb olan yz bi dirhemi ir-i

mekra isn tdi. Bu u accc mesm olduda ihn-g-y

tasn olub o levm linde iken yine sevetini terk tmedigini sityile

zerinden ikenceyi ref tdi.

Malm ola ki feat belatde lisn- Arab elsine-i sireye mrecca

old gibi lisn- mekru uars dai elsine-i sire uarsna fi olub hele

uarn itir tdikleri ba- man vardr ki aaten

muaddimn-i ayret-

ba- ul olmaa sezdrlar.

alel-umm man iki sm zere olub bir smi mellif-i kelm an

Zr

kendsi itir db eslfna tif v tald tmez sm- snsi

eslf itir

tdikleri many tald db anlar arine

slik olmadr.

sm- snni ab odur. Lkin mabl olan itir- man denlerdir.

bulunanlar itir-
Bunula berber medllnce sm- snde

man derecesine teraden kelm terk tmeleri lzm
meys olara telf-i

mmkindir ki kesb-i meleke ile bil-are itir- manya mutedir

gelmez. Zr

olsunlar.

[mmet-i Frs]

mmet-i Frs basine gelince uhr- slmdan evvel lisn- Frsde ir

sylenmeyb badel-slm dai memlik-i Frs Arablar arafndan ab olunub

416
anca a-i mekrede bulunan ab- kirm ve tbin ahl-i Frse dim

talm-i ul-i dn ile mel olub lisn db- Frse ol-adar itibr tmezlerdi.

Emeviyye ve Abbsiyye zamnlarnda ekser-i memlik-i rnda kkm u

mer Arabdan olmala kitbet er lisn- Arab zere tarr in olunurd.

Bu vechle ulef-y ridn zamnndan Suln Mamd Sebk Tegin zamnna dek

kffe-i evmir nevh v deftir menrlar bile Arab lisn zere tarr ve

Frs yazlma ayb u naa

add olunur di.

Badeh Alparslan- Selcuni Amdl-Mlk
vezri Ebn-Nar kendisi

ten alll-bia olma asebiyle ide-i mekreyi lav db avnn akm

u deftir menr lisn- Frs zere yazlmaa balad.

ki:
Mervdir

ulef-y Abbsiyye zamnnda orsn kimi olan Abdullh ibni hir

Nprda
iken bir gn bir dam bir kitb getrb hediyye olara tadm

eyledikde kim-i mekr:

Bu kitb nedir? diye sul dince a- mekr:

Vm u Ar ikyesidir ki Nrevn ismiyle telf olunmu. d dikde

mm-ileyh d mi ki:

tilvetiyle melz ve urndan ayr kitb iimize

Biz urn- Kerm

yaramaz ve bu kitb bizim indimizde merdd olan Mecs telfidir. deyu

kitb- mekr uya atdrd.

alem-rev-i kmetinde Acem u Mecs telfi ne adar varsa cmlesini

mav u ir olunmasn emr eyledi. Maa-h andan adem Acem

417
 uarsn iri mesm degildi olsa dai bir beyt vey iki beyt olub ziyde

degildi.

Nal olunur ki:

Yab bin Leys-i affr -ki memlik-i Frsde ibtid ulef-y Abbsiyye

zerine urc den bu tdr- kk bir ol var di ki ziyde sever di.

Bir bayram gni ab-i mekr ocular ile cevz oynarken pederi dai

tem derdi. Merm uura sekiz cevz atub yedisi uura ibet derse

de bir adedi arada alur.

Bu l ile ocu meys iken ngehn mekr cevz yuvarlanara ura

ddkde merm keml-i nedan:

[cviii] mra

mran min-ayr-i adin tefevvh der yan Cevz yuvarlana yuvarlana

uru azna adar gidiyor. d mekdir.

Bu kelm pederine gelb ndemsna nal tdikde Bu ir

cinsindendir. diye tarf taine

mel oldlar. Ve mra- mekra

bir mra dah ilve db beyt tesmiye tdiler. Badeh bir beyt dai nam

db d-beyt tesmiye tdiler. ora ba- fual Bu drt mra olmala

rub l olunma evldr. deyb; erbb- hner ekseriy rub insyla

mel oldlar.

Badeh mlk-i Smniyye zamnnda er- Frs kesb-i revna tmege

balayub itibr tezyd tdi. Ve ol vat Rdek, irde kesb-i itihr db andan

ora meydn- san-ver Firdevsye

intil derek mmtenin-nar olan

418
mehr eh-nmeyi telf tdi. Ve kitb- mekru rite-i nama ekilmesi Suln

Mamd Sebk Tegin zamn olub kl-y iri mebde-i revc da an ardr.

Gence ile Enver ve rf

Andan ora Penc Genc mellifi Nimd-dn-i

ve Sad ve f ve emsali evt uhr tdiler ki l dvnlar

eyd-i fualda

tedvl diyor.

[Lisn- Trk]

gelince ab iki sma mnasem olub;

Lisn- Trkye

[Trk-i aaty]

Caatydir
bir sm Trk-i ki anda dai pek o evt nam- er db

edebiyyta mtealli kitblar yazmlar; amm lisn- mekr bizim zebn-zedimiz

olan Trk ile pek muyir oldndan gerek ir ve gerek fnn- sireye

mtealli lisn- mezbr zere yazlm kitblar bizde tedvl tmiyor.

aam olub fal u keml ile

att Suln seyn Bayaran vezr-i

mehr ve mterif olan Mr Al r Nevy, Trk ve Frs zere nam- er

tdiginden l-lisneyn ile telb olunmudur. Nimd-dn-i

Genceni blda

yapub, bu beyt kitb- mekrdandr:

ikr tdigimiz Penc Gencine Trkce nare

[CCIII] beyt
lle varan b rb aba *** bar aralar uar heva

[CCIII]
Beyit metinde *** eklinde yazlmtr. Bu yazmn birok
hatalar ierdii grlmektedir. Nevnin eserleri tarandnda buna en yaknnn Leyl ve
Mecnndaki u beyit olduu grlmtr: dasht uzraki sayr olur saboga *** bagri qoralar uchar
havoga (Ali r Nev. Xamsa: Layli va Majnun, haz. T. Gafurjonova, ed. S. Ganiyeva. C 9,
Mukammal Asarlar Toplami. Takent: Ozbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, 1992, 79).
Yukardaki beyit de bundan istifade edilerek tashih edilmitir.
419
 [Mtekellim Oldmz Lisn]

Bizim mtekellim oldgmz lisnda iri devr-i ma olub yan Nef

-merm- zamnna gelinceye adar gelen uarya udem ve Nefden
Nbye

adar gelenlere evs ve Nbden armza adar uhr denlere mteairn

denilmidir.

Kelmda abyii tilf- stidd Beynndadr

Telf-i

Malm ola ki nazm u nesrden telf terkb-i

kelm nat pek o lta

tevauf db att d milerdir ki: Mn v muarrir olan kimseye lzmdr ki

ve u
ekser-i fnnda mahret-i milesi olmaldr. Bunu in u dam navdir

dam mandir.
d nilrse de lkin u dam mndir. d mek ayli

her fennde behresi olma lzmdr.

mteassirdir. Zr

Ulm- lzimede iktisb- mahret tdikden ora eger tnda ab- selm

ibi degilse yine bir eyi mfd olmaz. Ve bunu ricde misli ama anda

eger acer-i mekrda aten nr merkz olmazsa ne

mstetirr olan te gibidir. Zr

adar ama ile arb dilse te maz.

Ve telf-i abyie mtealli o ey grb istim olunmadadr. att

bas bir mkil ilm taline
say tdikde abati msadesi asebiyle an

iktisb derek ora andan bira derece dah sehl bir fenn-i ar taline ihtimm

abat-
tdikde iktisbndan aczi hir olur. Bunu dah arbi iriyyesi olan bir

kimse med sityide pek gzel nam- era dir olub hicve geldikde iki

mevzn sz in demez. Basnda bunu aksine, ab hicve msid olub mede

dir olamaz veyd mersiye insna meyyl olub tehniyetden r olur. Ve

nesrde dai l bu minvl zeredir.

420
 att Vefeytl-Aynda muarrer old zere mmtenin-nar olan

Mamt mellifi arr , Badda geldikde kendsini dvn

kitbetinde istidm

tmek murdyla bir ey aleme almasn teklf tdiklerinde mebht olub iki laf-

bir araya getrmege mutedir olamad. bn-i Esri

fai zumunca bunu sebebi;

arr
zr Mamt- mekreyi telfde
feval-add aml-i fikr reviyyet db

lsiyyem Mamt- mekreni medr btn bir yete mnehh olan ikyt

zerinedir. Lkin mektibt ise bil-aks bir bar-i b-girn
menzilesindedir. Zr

mektibtda unt- kevniyyeni tecedddiyle male dai teceddd der. Ve

ni
arr
Mamtdan baa olan tenfini mekre an
gren kimse tenf-i

sr oldna itimd tmez nki beynlerinde pek tefvt bulur.

ni
Ve arr
m-cer-y sbn telmen mm-ileyhi assdndan birisi

nam tmidi:
ol vat u rubyi

[264] ir

***

***


Beyt-i evveli mra- snsinde iri
d mesi nki yolma
ni
mansnadr. Ve , aal uc d mek olub arr mer dim aaln

yoldndan ir aa telm tmi. att mervdir

ki:

meclisine muvabet db lkin

Mm-ileyh Barada iken ekseriy vlni

nesi
det-i dr old zere aaln dim yolmaa devm tdiginden bir

gn vl kendsine d di ki: Eger bir dai aal yoldn grr ve

iidirsem seni elbette ldririm.

421

O vatlerde ise lm biraz ucuzca oldndan bre netf-i liyeden n-r

elini ekb bir mddet rb ile evt-gr old. T ki bir gn vlni

sityiinde bir ade-i arr nam u in tdikde vl her ne murd varsa

yegne mad olan aaln

isf decegini kendsine beyn tdi. arr

tekrr kendsine v rmesini istirm tmekle vl b-itiyr

ande db

istedigi gibi aaln yolmaa men oldn beyn tdikde kel-evvel

aaln yolmaa balayub merdan urtuld.

Biz gelelim adedimize Bir dam fenn-i in v kitbete istidd- ab si

bel-i m-aale itidr tmesi lzm olub

oldudan ora ulm-i edebiyyeyi tale

ma olmala mn
yalz ulm- mekreden fenn-i ar erbb- ir ara

v muarrirler andan mstandirler.

[Nzm veya Nsir iin Mrt Lzm Olan Husst]

Nm in mrt lzm olan ut biri de kesret-i istiml ile elsine-i

istiml tmeyb ve bunula

nsda fersde kmine girmi olan elf memni

dai olmayub belki al iinde

berber istiml tdikleri elf u kelimt- arbe

mterif old lde sebkini bedat asebiyle mstemi anlar elsine-i nsda

mtedvil lutdan oldna bile vf olmaldr. Lkin bu us her san-senci

kr olmayub abati lefet beratyla l olur bir eydir.

Bu dereceye bl ile berber itti olunan man dai bri olursa art

yalz elf sn revna kf

ibi, mlik-i ezimme-i belat olur. Zr

arf mesbesindedir. arf ne adar gzel olursa

olmayub belki elf manye

marf abh olunca art arf gzelligi mfd degildir. Ve elf lefetiyle

mann rekketi, manar laf bir ebleh kimseye dai tebh olunur.

422
 Elf u man-i bria istimlinde dai abati
olub att
medal-i kllsi

bua dell; a u kitbetden behresiz evb malesi kesn, bir am trk ve ar

gibi manm szler in derler ki fenn-i ire adem- llaryla berber kelmlar

mevzn u muaff old gibi baen da gzel many mil oldular istim

olunuyor.

abati istiddyla berber nm vey nsir deb-y eslf srn

tetebb ile berber anlar f dercesine idmn l tdikde blda ikr tdigimiz

a abatde merkz olur. Ve kelik ba- estieni sr- mnmelerini nesre

tavl db istiml tmek dai fide-i klliyyeyi mstelzim ise de lkin bir beyti

nsir nesre tavl db eksik ve ziydesiz ullanma pek fi bir ayb olub det

datmaa bezer. Lkin d- mekr ret-i ara

dizilmi bir d-i lelyi

tavl db yd andan dah bir ey rete tebdl derse ibi mar utlub

bunu ricinde sirat add olunur. Lkin elf basyla berber bir iri

mansn nesre tavl tmek mayb degildir. Mesel

[265] ir


mran nsir nesre tavl decek olsa
avlini be-heme-l

istimle mecbrdur.

[Nzm ve nsirin telf-i kelmda muhtc olduu ey]

kelmda balca eye mutc olub birincisi elf-

Nm u nsir telf-i

intib u itiyr tmekdir. Bunu ricde misli perkende bir am lelyi

gzde

silk-i intima ekecek kimse evvel lel-i mekreye af- naarla anlar gzde

v mnteablarn ifrz db badeh rite-i nama eker.

423
 kincisi her kelimeyi mtecnis mlyimiyle nam tmekdir. Bunu da

her lln yanndaki ll ile mtensib

ricde misli bir d- lelde

mtekil olmas gibidir.

ncisi kelm- mekr maall mnsebetine gre env- mutelife

gibidir.
zere olmaldr. Bunu da misli d- lln maall mevi-i tali

baen lel ekll olub baa alur ve baen g-vre yaplub ulaa alur.
Zr

Baen de gerdene tal olunur. Ve mall-i mekreni her birerlerini

kendlerine ma bir sni vardr. ir mn in ut- selse-i

mekreye diat lzmdr.

Baen vi olur ki iki laf man-y vide dellet db ikisini de istimli

ciz olub veznde dai mtteid iken elf-i mekreden birini maall-i

istimlinde dgeri mstamel olmayub mevi-i sebkde birbirlerinden temeyyz

herkes fehm demeyb belki ab- selm

der. Anca bu emr-i dai abna

ma bir keyfiyyetdir.

Mesel
yet-i kermesiyle


540


541 nam- cellinde vi ile delletde msv iken

de h biri dgerini
Furn- Kerm meviinde istiml olunmamdr. Kelik

Arec nm ir:

[266] beyt




***

beytiyle Mtenebbni:

540
Necm Sresi: 11.
541
Kf Sresi: 37.
424
 [267]

ile ikisini dai istimli merb olub urn-

mranda vi

de ise istiml olunmayub dim asel istiml olunmudur. Zr

Kerm

mevi-i istimline gre laf-

, den asen vi olmudur. Lkin

Mtenebbni u mranda vi
laf Arc beytinde ke-enne den

dah mabldr. Her lisnda bunu emsli vi olub ble kelmnda bu male

elf nayiri o defa grlmdr.

af almaya ki elf sn-i terkbi

elf- mfrede intibndan dah

de olan kelimt kffesini Arablar

ziyde mteassirdir. Mesel Furn- Mecd

asebiyle kelm-
istiml tdikleri lde kelimt- mekreni berat- terkbi

Arab cmlesine tefevvu tmidir. Bu ise anca sn-i terkb sebebiyledir.

Nitekim:





542
yetini elfna balsa al-vechil-infird bir meziyyet-i hiresi

asebiyle olub kelime-i evveli snye

olmayub kesb tdigi feat, terkbi ve slis

rbie helmme-cerr bir vechle sn-i tertb zere terkb lnm ki engt-i

fua-y Arab featinden dehenlerinde almdr.

Bu mddey meyyid baen bir kelmda bir kelime grlr ki mahar

old sn-i terkb asebiyle istimndan tele l olur. Maa-h yine

kelime mevi-i arda mstekreh grnr.

542
Hd Sresi: 44.
425
 [Lafzn lezz vey kerh olmas]

Ummen elf maric-i urfdan mrekkeb olub ayyiz-i avda dil

olmala smia elf hangisinden mtelei olursa merb olub bil-aks

hangisinden istikrh derse abdir. Binen al-h fenn-i beyn ulemsn

elf anda ikr tdikleri bir am ayie cet bile almaz.

bir laf smiada le olduda mabl olmala ayi-i mekre dai

Zr

laf ile berber ayyiz-i able dil olur. Maa-h ba kimseler vardr ki

cehllerinden Bu laf gzeldir. ve Bu laf abdir. denilse inkra taadd db

Cmlesi gzeldir ve v- lut kffesini merb olara va tmidir. d rler. Ve

bu malelerle muraa ise ie-i vat olmala anlar kendi llerinde terk tmek

evldr.

Mesel mdm ile isfan ikisi arb mansna ise-de lkin mdm

mabl ve isfan merdddur. Maa-h ikisini dai v birdir. Bunu ricde

misli bir dam kerhl-manar bir zenc Arab retini bey yzl bir b-

rnu retine mudil utmasna bezer bu ise semet-i naardan neet tdigi gibi

elf- asene ile abay dai birbiryle adl utma semet-i fikrden mnbaisdir.

bir beya
Eger d nilrse ki ar- ns mtefvitdir. Bas aynen bir zencyi

terc der. Bunu cevb bu male ar ndirtdan olub ndir ise madm

kmndedir. Pek cz bir idrke mlik olanlar bilrler ki elf sem-i insnda

baen name-i evtr gibi le baen de avt- mr gibi kerh olur.

deb-y Arabdan istiml-i elfda ba- ut- vhiye beyn

tmeleriyle el-Mesels-Sir nm eseri mellifi iyd-dn-i Mn anlar

426
kitbnda ikr ile berber redd cer tmekle biz dai anlardan basn kitb-

mekrdan terceme ile buraya nal tdik.

Ez-cmle eslf- deb-y Arabdan bn Sinn- afc d mi ki: Bir lafda

urf- al beynini cem telf tmek ciz degildir. Mesel ve ve ayn

ile f ve lm ile r ve z ile sn

gibi ve ke cm beynini dai cem tmek

ciz degildir. d midir. D mek ki edb-i mekr mteribl-maric olan

urft cemini ciz grmeyb bil-aks mtebidl-maric olan urfu cem

telfine
m tmidir. Mesel-i Sir mellifi, mermu bu ehbn tezyf in

d r ki: Eger byle olsa yan nm vey nsir urft maricini terb

tebdine diat decek olsa ir mn bir adeyi

ve bir mektb bir uzun

mddetde anca tarr debilrler di. Zr

istiml tdikleri elfa baub

marecleri mtebid midir yosa mterib midir diye imn- naar tmeleri

bu
lzmdr. Mellif-i mekr diyor ki: Bizim reyimiz bunu ilfnadr. Zr

mamda elf sn ubna ssa-i sem kim-i dildir ve bu davy isbt

mnnda d mi ki:

Bir dama u laf gzel midir vey ab midir? diye sul olunsa; o

dam o anda sn ubundan cevb v rb h d mez ki: Azac ur. T

ki urfunu maricine baaym ki mterib midirler yosa mtebid

midirler? te bu dai bn Sinn buln- davsna delldir.

Ve ide-i mekre vie mubaat far olunsa bile istisns odur. Zr

o defa mteribl-maric olan elf sn revna mhede lnmdr.

ve n
Mesel cm ve yn marici mterib olub vasa- lisn ile tatel-

anekden telaffu olunur. Maa-h urf- mekreden terekkb den laf ryi

427
 kelime-i mekre
old grlmekdedir. Ez-cmle cey kelimesi gibi. Zr

ve f urfunu dai
memd olub herkes istiml der. Kelik b ve mm

marici mterib olub maa-h terekkbnden sl olan kelime mabl old

grlyor. Mesel fem laf gibi ki istimli ab olmad bedh

dir.

Ve bunu aksine marecleri mtebid olan urft terekkbnden pek

tevelld tdigi kesrl-vudur.

o defa kelimt- aba
Mesel Arabde

kelimesi gibi. Kelime-i mekreyi terkb den urfdan mm

efev ve ayn arf-

i al ve lm vasa- lisndan l old lde kelime-i mekre mekrh old

dir.
bedh

[Elfz- cezle ve elfz- rakka]

Blda dai mnsebetle ikr tdigimiz zere elf iki sma mnasem olub

ve dgeri
birisi elf- cele dr.
elf- raa

arb u marik veyd tehdd tavf ve bunu gibi

Elf- cele

ise muaa v eyym- muhcereti

utda istiml olunub elf- raa

lmn tekr ve isticlb- meveddet istirm- fet ve emsli eylerde istiml

olunur.

Celden ara elf va olmas fehm olunmasun; belki elf-

den ara abetle berber metn olub smia an istimndan tele

cele

tmelidir. Kelik raden ara rekket alalmasun belki elf railigi

e diat
lefet numeti d mekdir. Ve menba- feat olan Furn- Kerm

olunsa isb ve ab u avl-i ymet ve mevt irtil ve neyiri gibi kffe-i

ile ikr olunmuken yine bir laf- vaye

mevdd elf- cele tedf olunmaz.

Kelik ramet refet mafiret ve enbiy-y ima muabat ve ebh gibi

428
 ile ikr olunmuken bir laf- af rekke
eyler dai kffesi elf- raa tedf

demezsin.

af almaya-ki elf mecr-y smiada cereyn e mecr-y

var u mehbet ibi e gibi

baarda cereyn gibidir. Li-h elf- cele,

smiada taayyl db; elf- raa ise dimset mlyemet- al ab

e gibi taayyl der.

Li-h Arabde Eb Temmm eryla Frsde

Firdevsni ebyt

atlarna svr olub sillarn uadara arbe rlanm damlar gibi grnb

bil-aks Butr ile Nimni

er env- cevhir uliyy ile mzeyyen nis-i

assna mbihdirler.

[Mecr-y kelmn tezayyukuna bis olan hurf]

Nm u nsire lzmdr ki mecr-y kelm teayyuuna bis olan urf

istimlinden ictinb db sec vey fiyeyi urf- mekrdan itti tmemelidir:

d, , , ayn urflar gibi. Zr

t, el, , n, urf- biyyeni

istimliyle bunlardan istin l olabilr.

Mesel urft- sire ururken bil-iltizm nm adesini urf-

mekreden birisini zerine isnd db fiye itti derse elbette itira mahar

Eb Temmm nm iri ade-i

olur. Nitekim Arabde siyyesinde vi old

gibi. ade-i mekreni mala budur:

[268]

Ve yine mala:

429
 [269]



mra olan bn Hnni
ade-i iyyesinde old gibi mra- mekrda vi

, aber yan boz ve rmz renkli d mek ve dai yumua

mansnadr. Ve nm irinde bu arfleri istiml tmezse tayb olunmayub lkin

mahar olur.
istiml derse levm taybe

Nsir in urf- mekreni iltizm nmdan dah ehven olub nki bir

kelm- mensr nihyet iki vey ve drt sec-i mtteid zerine anca gelebilr.

Li-h o adarc bir ey in kelm revna pek de zil olmaz.

ir ile n Beyninde Featde Olan Far Beynndadr

Malm ola ki feat belat bir mevhibe-i ilhiyye olub eref-i feil-i

beeriyyeden add olunur. Ve cenb- Seyyidl-Beeri mevi-i mteaddidede

543 ve gh 544
bunlarla far db gh P584F P

buyurmalar bu mddeya dell-i
kfdir. Server-i Enbiy -aleyhit-tey-

Efendimizi feat belatden baa bir ey ile iftir buyurmadlarn, ehl-i

ilm, kitblarnda tarr tmilerdir.

L-siyyem eger feat u belat be-i feili fevinde olmasa di icz

Furn- Mecd feat u belat zere nzil old

ile mterin olmaz di. Zr

beyndan mstandir.

mensr manmdan dah erfdir.

Kelm- fai ktb-i semviyyeden
Zr

h biri manmen nzil olmayub cmlesi mensrdurlar. Kelik enbiy-y im -

543
Bu sz kaynaklarda mevz olarak gemektedir bk. Kefl-af: 609.
544
Mslim: 523.
430
aleyhis-selm- kelm- bhirl-insicmlar dai beten mensr olara vrid

olmudur.

Eb sa- b nm edb menhec-i featde ir ile inn beynini tefr

mnnda bir sile cevben d midir ki:

Meslek-i featde kelm- mensr ile manm beyninde itilf- kll

in v teresslde mann vu u beyn mltezem

vardr. Zr

memd old lde bil-aks nam aseni mans m olub bir o

teemmlden ora malm olandr.

merma ide-i sul ile:

Badeh sil, edb-i

Nin irde umz u af-i man mltezem olub bil-aks kitbetde vu

mstelzemdir? d dikde mm-ileyh cevben:

ir udd- muarrere v evzn- muaddere zere bin olunub l-

Zr

siyyem ebyt birbirinden tefr olunub her beyt tyla im olub tamn

zere vrid olandan baa h bir beyt arna mutc degildir. Ve bir beyt

mebn old midr- muayyenden ziyde imtidd mmkin olamayub

midr- mekr ise yet ar oldndan anda mula man-i daa

v fev-i ma iltizm memd add olunur.

n ise bunu klliyen ilfna olub bir am uzun cmlelerden mrekkeb

olur ki hasebl-iti u mm ve b v ekni

semine ara olunub

an her kesi fehm tmesi lzm olmala kelm- manm ilfna bunda

vu- man ar olub anda mayb olan ey bunda memddur. att

kelm- manmda naydan add olunurken

d milerdir ki: Tamn,

kelm- mensrda bil-aks merbdur.

431
 mm-ileyh ide kelm ile d midir ki:
Badeh edb-i

Kttb ile urn meslegi beyninde bir far dai budur ki: uar fikrlerini

mesel sityi-i erbb- cell ve muaa- ab- ceml veyd nesb

tebb mulebe ve emm hic gibi eylere arf db bil-aks ketebe

mesel l- umr u sedd- sr ve tar-i cihd u men-i fesd

veyd ar- meveddet tebrk tehniyet ve emsli gibi uta arf

vardr.
tmeleriyle beynlerinde far- am

bni anda kelm burada itm buld.
in ile iri tefri

[tibr- harla Nazm ve Nesr Meslei Beynindeki Fark]

Ve nam ile nesri meslegi beynindeki far itibr- arla iki vech zeredir:

Birincisi: Ba- kelimt vardr ki nesrde istimlleri mayb olub namda

memddur.

kincisi: ir man-i mutelifeyi v umr- mteaddideyi ikr beyna

mutc olub kelmn ileye taadd tdikde n-r pehn-y nam dai tevess

db baen bir maad in iki yz beyt nam u ind olduda er cmlesi

anca malba
nesa-i vid zere merb olamayub belki bir sm- czsi

muvf olabilr. Ve ktib ise bunu ilfna ile-i kelma mecbr olduda gh

olur ki bira abaa kd tesvdine mutc olub maa-h ciydetde sebt iml

tdigi kelm cmlesi nesa-i vid zere olur.

Bu uda uar-y Acem iz-i asabs-seba- tefevvu olub irleri

olsun nihyete adar namen rd

bir a ve bir tri db keml-i feat u

belat ile ed-y man der. Nitekim Firdevsni
eh-nmesi ve Nimd-dn-i

Gencevni Penc Genci gibi.

432
 Mhiyyet-i Edeb

Malm ola ki
,
den mta olub laf- mekr mula iktisb-
memedet in dilen bir davete yan iyfete d rler. Zr
Arabde
her daveti

bir ism-i ma olub mesel teehhl esnsnda dilen davete ve bir binya

balandda dilen davete denildigi gibi, vildet davetine

ve itn
davetine ve yoldan gelen msfir in dilen davete
denilb,

ise esbb- mekreden h birine mstenid olmayara yalz iktisb- memid

in dilen davete tesmiye olunur.

ads -i erfde
vrid olmudur ki
yan urn yer
545

zerinde Allh -tel-n iyfetidir. buyurulmudur ki urnda ns in

menfi-i kesre oldndan bi-aril-mecz yan iyfet ile tabr

buyurulmudur.

Edebe, tesmiyesini sebebi ns memide davet tdigi indr.

Edeb iki sm olub biri nefs ve dgeri

kesbdir.

sm- evvel, Cenb- a -celle nuh-nu mevhibe-i maas olub

ibdndan istedigine hibe der ki o da ynet-i insn erefine dll olan mekrim-i

al u masin-i efldir.

sm- sn nav ve luat ve nam- ir u in-i nesr ile bunlara mtealli

ulm u fnna tesmiye olunur.

545
Hadis kaynaklarnda ifdesine rastlanmamtr. Sz konusu hadisin tamam iin bk.
Drim: 3350, 3358, 3365.
433
 klliyyen ilfnda
Anca armzdaki edeb, beyn tdigimiz u iki tarfi

olub man-y mevun lehinden bsbtn urc tmidir. Mesel bir dam cz

ek ibi olub ir indan bir az behresi olursa aa edb tesmiye deriz. lbuki

ile muttaf oldndan edebi sm- evvelinden

o dam bir am ail-i emme

b-behre old gibi ulm- edebiyyeni lyyla anca bir ikisini bildiginden

sm- snden a olmad hir olub al-kilet-tadreyn
dai kem-yelu edb

tarfinde ricde alur.

Edb-i d digimizi vcd all olub her arda anlardan anca
a

madd- all bulunabilr. Mervdir

ki:

asan- Barden sul tdiler ki:

Nin ehl-i ilm edeb ekseriy far u arretle evt-gr olub ab-

cehl beldet refh ile teayy derler? Mm-ileyh cevbnda:

siz ll iinde alli

Keyfiyyet sizi bildigiiz gibi degildir. Zr

aryorsuuz. Yan ten all olan servet smn madd- allden

ibret

olan ab- fal u kemlde aradzdan ekseriyyetle bulamyorsuuz. Ve

egeri ab- cehli dr oldular far u itiyca vf olsaz anlar far

u all cihetinden ekser bulurdz.

Bu sz ise tamm- vie mub olub medds ma- avb olan bir

avl-i akmnedir. Maa-h o kimseler irfetl-edebi mni-i izdiyd- rz

add tdikleri dai mnker degildir.

Ez-cmle urerl-ayi nm eserde muarrerdir ki:

ulef-y Abbsiyyeden Mutedir Billh alinden ora slle-i

mekreden olub ilm edeble mtehir olan ir-i mehr bnl-

434
 Mutezze beyat olunara Murta Billh ile telb olund. Lkin mddet-i

ilfeti yalz bir gn srb arafdrlar af peyd tmekle n-r firr db

kendisi birisini nesinde itif derek end gn ora mteveff old

lde oradan irc olund. Bu vaa ki Yz osan Alt Senesini ehr-i

Rebl-evvelinde vi olmudur.

Ol vat uardan birisi mm-ileyhi irfetl-edeb seyyiesine uradn

telmen ibu mersiyyeyi sylemidir:

[270] ir


***



***



Lkin bunlar nevdir ablinden irz-
olub km ekseriyyete v rilr. Zr

destmye-i edeb denler bidyeten ne adar muarrul-l olsalar oradan edeb

syesinde mahar- refh olmalar muarrerdir.

Ve ktb-i abrda bunlar emsli pek o olub biran ikrine taadd

mali mcib olacandan nmdec mamnda yalz birisini

olunsa tavl-i

ikriyle iktif tdik.

yle ba- sr- muteberede prye-i ayif beyn lnd zere deb-

ulm ile mel iken mbtel

y Arabdan Nar ibn meyl, Barada tedrs-i

old iddet-i fa ile masa- resi olan Baradan urc db orsna vardda

ml- b-girna mlik olub ve ulef-y Abbsiyyeden Memn belde-i mekrede

olman dim meclisine tereddd db beynlerinde nie ikyt nevdir gern

eylemidir.

435
 , Drretl-avv f Evhmil-av
Ez-cmle Mamt ibi arr

ismiyle mevsm olan kitbnda ikr der ki:

Cmle-i alatdan biri fet-i sn ile

d dikleridir, avb olan

kesr-i sn ile olmadr. Nitekim Nar ibn meyl bu kelimeyi ta

sebebiyle seksen bi dirheme nil olmudur. ikyeyi beynda mm-

ileyh d mi ki:

Memn orsnda iken ekseriy aamlar muabet in meclisine

zere bir g ce yine urna gitdim.

mlzemet derdim. Deb-i adm

Muabete r tdik. Esn-y kelmda Memn nisya mtealli ba-

db badeh bu ads -i erfi

kelimt rd rivyet eyledi:


lafn fet-i sn ile rat eyledi.

.
Nar d mi ki:

Ben alfe-i mrun-ileyhi tad db badeh ads i tekrr ratle

kesr-i sn ile rat tdim. Bu aral Memn ittik eylemidi.

alub oturd.

nin kesr-i sn ile telaffu eyledi? d dikde,

Fet-i sn ile
bu mamda lan u adr. d dim.

Beni taie mi diyorsu? d di.

ayr, ben sizi aya nisbet eylemem lkin ads -i mekr andan rivyet

buyurdz Heym ala-gy bir kimsedir. Emrl-mmin n andan

istim buyurdular vech zere telaffu db aa tebiyyet eylediler.

d dim.

436
 ile beyninde ne far vardr? d di. D dim ki:

fet-i sn ile adun fid-dn ves-sebldir.

Yan dn arde
addi

tecvz tmeyb reh-i rsta slik olmaa d rler; kesr-i sn ile ise

kifyet midr maa d rler ve her ey ki anla bir ey sedd deler

dr.

Arab bua vf olub itibr derler mi? d di.

Evet! tibr derler. d dim. Nitekim ir d midir:

[271] ir
***



Bun iitdikde Memn deyb bir midr fikre vard.

Badeh:

Emlk u eydan neye mliksi? d di.

Mervde bir arlam vardr, an lyla geiniyorum. d dim.

Saa bir midr ml v rsem olmaz m? d di.

Pek inyet dersiiz. d dim. Eline alem alub bir ey tarr tdi. Badeh

sul db:

Kda turb a diye emr tse ne d rsi? d di.

d dim.

ile emr eylese ne d rsin? d di.

d dim.

437
 Meflnde ne d nilr? d di.

d nilr. d dim.

Bu fide evvelkinden aldr. deyb d di. Badeh

bizimle yatsu namzn ed eyledikden ora kd addmndan birine

v rb Git bu kd ile Nar Fala gtr! d di.

ulm ile Fal hurna vardmzda kd rat db badeh baa

ib ile:

Emrl-mmin n saa elli bi dirhem isn eylemi, ey al nedir?

d dikde:

ikyeyi vu zere beyn eyledim. Badeh Fal dai kendi mlndan

sebebiyle seksen bi
otuz bi dirhem isn tmekle bir kelimeyi talm

dirheme mlik oldum. d mi.

te ib-edeb olan kimesne iddet-i fadan memleketini terk derse de

lkin yine edeb syesinde byle mlk u ema murenet db bir kelimeyi

ta in seksen bi dirhem alur.

El-l ib-edeb olan kimesne h bir yerde muaar olmayub elbette

ib-izz rifat olmas muarrerdir.

yy Fehhet Beynndadr

yorulma ve sylemekden ciz olmadr. Fehhet

yyi man-y luavsi

dai an mrdifidir. Ve ehl-i beyn tarfine gre iyy fehheti addi, laf-

avl ile ifde olunan man-y are

tesmiye olunur. cz bunu aksine laf- all

ile man-y kesr ifde tmesine d rler. Nitekim mervdir

ki:

438
 Bir meclisde debdan bira dam oturub herkes grdigi bir fra-i

acbeyi nal derdi, t ki ilerinden birisine nevbet geldikde d di ki:

Ben fln km-dr zamnnda fln cezrede iken ab idim. Bir gn

sir ocular ile oplanub flncan tat- taarrufunda olan degirmene

dul derek mekr degirmeni amna ub oynarken iimizden bir

ocu aen aaa db; degirmencini esteri, mekr ocua bir ifte

urmala ordu ki mebd kendsine bir arar ibet tmi olsun. Ve

hemn aaa indigimizde grdk ki ab-i merm esteri iftesinden bir

vechle itn olmu ki, ma, dam arlub snnet dilse yle mhirne

kesilemez idi. d dikde urdan birisi merma iben:

malden ibretdir. Zr
Seni bu sz bir iyy-i fi ve tavl-i seni

ara abvetinde ocularla bir degirmen zerinde oynarken iiizden

bir ocu db nu esteri merm ocua ifte atub kendsine arar

ibet tmeyerek itn tmesidir. Al ara bu iken vaa-i mekr

al
bildigimiz yd bilmedigimiz bir maall olmu bes yodur. Zr

mltezem olan vaan arbiyyetidir. Binen-al-h fln trde ve

fln cezrede ve fln km-dr zamnnda ve flncan degirmeni
malden baa bir ey degildir.
amnda d mege cet olmayub tavl-i

d di.

ki:
Mervdir

uab-y Arabdan biri bir gn bir mebase mtealli pek o ile-i

kelm db badeh ubesini nihyetinde kendsine aceb urr r

olara urdan birine iben:

Sizde belat neye d rler? d dikde, a- merm:

439
 betle berber llet-i kelma d nilr. Badeh ide-i sul ile:

yy neye d rler? d dikde,

Seni bu gn iinde bulund le d nilr. d di.

[272] ir
***



***
Malm old zere insn ayvnt- sireden fal u rci nu u beyn ile

olub; nu ile madn demeyen kimse ayvn menzilesine rc der.

ki:
Makdir

Bir gn bir dam Muviye bin Eb Sfyn nezdinde tekellme z db

demediginden orada bulunanlardan birisi:

lkin murdn tefhm

Elkeni skt nimetdir. d di. Muviye dai:

Evet ama kelm nimetdir. d di.

aaten sn-i beyn ilmi netyicinden old gibi iyy fehhet dai

cehl beldeti eseridir.

[273] ir
***



***
terceme li-muarririh:

[CCIV] ir
sn-i ret dama olmaz mfd *** olmasa munamm aa sn-i beyn

440
 b-zebn
bundan erel ayb olur m dama *** ola ib-vech lkin

yy fehheti alyiminden birisi mtekellimi istinesidir. Yan

mtekellim beyndan ciz aldda me- kelmda mesel Alad m?

yd D digimi alyor msz? ve bunu gibi szleri medr- kelm itti

tmesi iyy fehhet almetidir.

Bas da hengm- kelmda ksrb dest serini veyd sir a v

cevriini tark der veyd aal ve byn siler gibi arektda bulunur. Ve bu

deyim d rken ciz alub

iyy fehhet sebebiyle pek o byk damlar nu rd

beynen-ns macb oldular ktb-i edebiyytda muarrerdir. Ez-cmle:

Cenb- Eb Bekr -rayallhu anh- zamn- ilfetinde birisi nev-i

mdan bir niye imretine tayn olunduda asbel-de minbere ub

bir ube rat tmek istemi ise de nu utulmala arben cenb-

a usrdan ora ysr ve iyyden ora beyn isn der. Ve ey ahl siz
avvlden ziyde bir emr-i
bir emr-i fale dah ziyde mutcsz.

deyb baa bir ey sylemeyerek aaya indi.

Kelik:

Abdullh bin mir nm kimesne Barada vl iken urbn bayram gni

minbere ud ile ube okuma istemi ise de beyndan ciz aldndan

ura iben: yy buli bir yerde cem tmek istemem aesi

arafmdan tesviye olunma zere kim isterse gidb birer oyun alsun!

deyb minberden aaa indi.

Yine bir gn defa-i sniyye olara yine minbere ud tmi ise de kel-

evvel beyndan ciz aldndan yemn yesrna nigh derek gzine ba

441
 kel bir itiyr erf grnmekle hemn kelma z ile macbiyyetini setr

in Billh, sen beni tal db artyorsu! Getriiz u erfi buraya!

deyb merma bi-ayr-i a yigiri degnek arb tdirerek bir dai o

mescide gelmesini men tdi.

Kelik:

mer-i Arabdan bir dgeri minbere udunda nu mteair olmala

cmide bulunalara iret derek: Ol Allha amd u sityi olsun ki

bunlari im u is diyor. deyb baa bir ey syleyemeyerek aaa

nzl tdi.

Ve yine:

merdan Vzi el-Yekr nm kimesne cuma gni minbere ud db

lkin ns kesretinden kendsine bir mehbet r olmala d di ki:

Zevcemi ibrm olmasayd buraya mazdm. Li-h avl- selse ile

mulaa olsun deyb baa bir ey syleyemeyerek aaa indi.

mm Mesd Mrc-ehebde beyn der ki:

frda kendsini bin tdigi

ulef-y Abbsiyyeden Mutad Billh d-

bir mescide gelb immete gemi ise de rekat- lda alt tekbr ve rekat-

sniyyede yalz bir tekbr getrdi.

Ed-y altdan ora minbere m ise de nu mteair olara bir

kelime tefevvh tmeksizin aaya indi ve ir bu uda mrun-ileyh

arafndan mteairen d r ki:

[274] ir

***

442
 ***

Vlt- Mr abrn tarr rasnda bn Zl nm edb d r k:

yz alt sene-i hicriyyesine adar Cmi-i Atde ns ictim tmeyb

nm kimesne d-
sene-i mekrede Amed bin Abdul-Fehm fr

namzn orada ed db ve minbere ud ile ube ouma istedikde

mehbet-i nsdan mebht olara

546

diyecek yerde
deyb aaya indi.

u- mekr telmen bir ir ol vat d midir:

[275] ir

***

[Mertib-i iyy]

Biz gelelim adedimize mertib-i iyyden birincisi aledir ki hengm-

kelmda iltiv-i lisna d nilr.

kincisi ubsedir ki nuu taari mansnadr.

ncisi leffdir ki kelm basn basna idl tmege d nilr.

Drdncisi amamedir ki bir avt istim olunub lkin kelimt mrekkeb

old urf ta dilmeyb man mnfehim olmamasna d nilr.

Beincisi lknet olub ucmetl-lisn mansna ise de man-y lsi

urfu basn idl mesel ya bedel h telaffu db ayn hemzeye

alb tmek gibi.

546
li mrn Sresi: 102.
443
 Altncs unne olub burundan an avta denilb burundan syleyen

kimesneye eann Trkce amum d nilr.

olub nuu taarnden ba- kelimt af tmege

Yedincisi term

d nilr.

Sekizincisi lsadr ki sylerken ryi ayna veyd lma ve sni

sya alb tmege tesmiye olunur.

[Kitbetde iyy fehhet]

Ve iyy fehhet yalz lisnda olmayub muarrirleri aleminde dai pek

o defa vu bulmudur. Nitekim nvite-i ayif-i tevridir ki:

Zmre-i ummldan biri, iki sefneni ar u ikest oldn alebde

bulunan vl arafna yazma istedikde mermu ktibi bu vechle tark-i

me-i beldet tdi ki:

Malmu olsun ki iki 547 yan iki sefne

Ey emr! 587F af oldlar yan

ar oldlar ve iindeki damlar helk oldlar yan telef oldlar ves-selm.

Vl dai istiff ariyle

bu vechle cevb yazd ki:

Mektbuuz vrid old, yan vl old. Ve ben an fa tdim yan fet

tdim. Ve melini fehm tdim yan bildim. Katibini af t, yan tedb t.

Memriyyetinden an arf t, yan azl t. Ve tebdl t, yan ayrsn

ktib-i mekr myidir, yan amadr. Ves-selm, yan
istidm t. Zr

mektb bitdi.

Kelik:

547
Balamna gre gemi, kayk gibi anlamlara gelmesi gereken bu kelimeye Arapa ve Farsa
szlklerde rastlanlmamamtr.
444

Zmre-i ummldan dgeri
vltdan birisine bir db-y sr hediyye olara

tdikde mermu ktibi bu vech-i n-mlyimle tesvd-i

irsl tadm

fa-i fehhet tdi ki:

gnderdim.
arafza rengi rmz rmz rmz olara bir op db

Vl dai cevbnda:

Mektbu rat tdim ve aladm ki sen amas amas amas

li-h azlsin azlsin ves-selm.

bnl-Esr nm edb,
udemn srnda iyy fehhet add tdigi

utdan biri de man-y vide dellet den iki fran ill-i inda tevrd

bir fra ed-y manya kf iken fra-i sniyyede an tekrr tmek

tmesidir. Zr

iyy-i fi add olunur. Bizim eski trlere balsa ekseriyyet zere lzmsuz yere

mah sece riyeten ikier fra yazdlar grlyor. Bu ayb- fi yalz bizim

mnlerde olmayub deb-y Arabda dai vu buld odur.

mehr bni:
Mesel edb-i











. mdi bu ibrede ve bir manda ve ile bir

manda old gibi ile dai bir manya oldndan ne adar avi

cmi bir kelm old hirdir.

Mellifnden olarak
biri ibre-i mekreden ora fra-i tiyeyi dai lafe

yazdndan adedden adem-i urc asebiyle biz dai an terceme ile nal deriz.

yle ki:

uar-y Arabdan Dibil nm ir rivyet tmi ki:

445

ki refimle
tenezzh in ahys548 nm beldeye edd-i ral-i azmetle

bir gn imetden ora hengm- avdetimizde rfema iben:

Her birerlerimiz bu gnki limizi medd birer mra in delim!

deyb ben kendim bidyeten u mra in ile fet-i dere-i kelm

eyledim:

[276]


sn dai:
Ref-i

[277] mra

slis ise bir diyecek ey bulamadndan hemn:

Ref-i

[278] mra

d di yan: Amr vlidesi -ki kendi arsndan kinyedir- al- selse ile

mulaa olsun. d mekdir. Nil-i ikye diyor ki:

Biz bu kelm iitdikde b-itiyr ande ile d dik ki: Zevceizi ne

abati var idi ki an byle n-mall tal tdiiz? cevbnda:

Allha asem derim ki zevcemi ir- li levs-i thmetden ber olub

zerinde imetidir; yosa baa cinyeti

anca abati fiye ari

yodur. d di.

548
ahys olarak evriyazs yaplan blgenin ad metinde eklinde yazlmtr. Badat
yaknlarnda bir mesire yeri olan kyn ad kaynaklarda harekesiz olarak yer aldndan evriyaznn
yanl olma ihtimali mevcuttur (Celleddin Vatvt, urerl-ail-Va ve-Urern-Neiil-
Fa, Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 2008, 229).
446
Kelik u fra-i muike dai iyy fehhete bir misldir ki:

Keml-i cehl beldetle ab- ch u yesrdan birisi bir gn bade-alt

acb ile dergh- aa dehen-g-y

ban secdeye oyub bu tabr-i

arat old ki:

Bu far keml-i u u aratle vldesini bar- fercini ma tdigi

lde sevd u beyla saa secde diyorum. Eger sen aa mafiret tmezse

o veled-i zin ol veled-i zindr. d mi.

Ve yine merm anda debdan birisi rivyet der ki:

Bir gn kendsini ziyret in nesine gitdim. Badm nde muaff

old lde oturub gz yan taurundan det i lanmd. Sebeb-i

bkdan sul tdigimde cevbnda:

Bu gn criyelerle yourt tenvl db Allh emrine mulefetde

bulundum. d di. D dim:

Cevr ile yourtu nehy-i tenvli an yetdedir?. Cevbnda avluh

-tel-:

avl-i mnfi iitmedi mi? Malm y bu yet

549

n-i ayda ife-i nis ile mcmaati nh olub arf ise i

yourt mansna olan alamd.

Arabde

Bu crm afvn resi nedir d di? D dim:

resi Allha taarrudur. erf hemn ban aub ve olun vayub

elini duya ref ile isle-i sirik-i germ ile taarrua balad. Mermu bu

549
Bakara Sresi: 222.
447
 line taaccub-knn ara ub lemde ch u servet al u kiyset ve

say u ictihd ile olmadn teyaun tdim.

Kelik u muyebe dai mebasimize mtealli olmala ikri mnsib grldi.

yle ki:

km-drn- slifeden skender nmnda birisi dil-i memlikini

gezerken bir beldeni erf kendsine mlta gelb ebhlar olan t

nu v rmege z ile:

skender byk skender byk skender deyu sze mberet db

lkin alt arafn getremediginden km-dr- mekr yerinden ym ile:

Byk skenderi arn od ben l bir ey tenvl tmedim. deyu

am mheyy olunan oaya girdi.

Bu male ikyt emsli kesr olub li-h nu rd

decek kimse evvel

syleyecegini tefekkr db ora sze mberet tmelidir.

Man zere km tmeni Avli

Malm ola ki al man laf hirine km ile istidll olunan ey olub bir

many tevl ad den kimesne ityn- delile mutcdr.

. Bu yetde vi lafn
Mesel avluh -tel-: 550

hiri iktis dilen ey olub ald ki an tevl ad den kimesne dan ara

alb olub melbs olmadna hib olabilrse de lkin bua dell ime tmesi

mevvil olan t laf hirinden udl diyor,

lzmdr. Zr

550
Mddessir Sresi: 4.
448
 -aleyhis-selm-
Ve kelik s

kelmnda olan ile hiri bildigimiz ne ile apu olub lkin

ym den t den ara alb olub dan maad men-i

tevle
mutcdr. Zr
avr- dnyeviyye oldna hib olur. Bu dai delle yuarda

denildigi gibi laf hirinden udl tmekdir.

Elf hiri zere aml dilen manda itilf vi olmayub bil-aks laf

tevl apus pek

itilf o vi olur. Zr
hirinden udl dilen mande

vsidir; ve bunda al efkr u ehb dai mtefvitdir.

Mesel balar bir irden vey bir ibreden bir vech-i af itiyr db

alub an bir am muaddimt ile vch- sireden far

kendi zumunca tevle

ym der. Gerek Frsde

u temyze ve gerek lisnmzda ba- sr gryoruz ki

ym db manlarn oun laf hirinden udl

oradan al anlar tevle

tdirmiler.

ni
Mesel mehr f- rz ym db bir
ekser-i ern al tevle

am arb manlar itir derler. Benim indimde bunlar sylediklerinden

af h aberi yomu. Mesel:

[cix] beyt
***

Beytinde vi den murd envr- a- ilhiyye ve

den ara alb

dan murd mrid-i kmildir. Maa-h Byle oldna dellleri
ve

nedir? deyu sul olunsa cevbdan ciz alurlar. Ve ite taavvuf manlar hep

bua ys olunabilr. Mesel Mesnev- i erf

i beyt-i evveli olan:

449
 [cx] beyt
***

beytine balarn v rdigi man budur ki: Rdan istim t! Nal ikyet db

lem-i ervdan mfraatdan itik derek. Diyor ki:

[cxi] beyt
***

Yan: lem-i ervdan beni a tdiklerinden ber benim h u finmdan kr

ns teraum db nle v zr tmi. Beyt-i mekr ile m-ablini byle tevl

Rm -uddise srruh-nu
denlere: Man-y mekr n siz Celled-dn-i

a- destiyle bir er mi grdiiz? Yosa mrun-ileyhi murd byle old size

isnd- a ile bli old m? d se; ab aks-i aiyye hir olub mevvil

anlar til-i nefsinden byle tevl tdigi kr olur.

[Mevvel olan lafzdan yalnz bir eyin mnfehim olmas]

Ve tevl undan ric degildir ki mevvel olan lafdan yalz bir ey

mnfehim olub bir baa eye mutemel olmaz; yd mevvel olan lafdan ayr

bir man dai mnfehim olur.

Bu ayr olan man dai man-y evvele y dd olur veyd dd olmaz.

sm- evvel zere pek o er vrid olub anca lefetde smeyn-i areyne

mudil olamaz.

450
[Mevvel olan lafzdan mnfehim olan mannn zdd olmas]

sm- sn ise alll-vu

olmala berber tevlt- maneviyyeni

aseninden add olunur. Mesel ads -i nebevde

vrid

551
P591F P

iki dd mans olabilr d miler.

olub bu dsi

Man-i mekreden birisi: ay decek fil ilemedigi lde istedigini

ile! Man-y sn: Seni efl-i abadan men zecr decek ay yosa

istedigini ile! d mekdir. Ve ibu dd olan iki mandan birisi med ve dgeri

emmdir.

Namen misli ryi-i mimr- san-ver yan Eb-ayyib-i

Mtenebbni u iri gibi:

[279] ir



***

Bu beytden dai iki man-y mtedd istirc olunur ki birisi mnimi

mnimn-aleyhe ased tmesi ve dgeri bil-aks mnimn-aleyhi mnime

bu iki cihetden ans olursa olsun ab, ehl-i

ased tmesi olub; fil-aa

ulm alam aylsa be-cdr.

[Mevvel olan lafzdan mnfehim olan mannn zdd olmamas]

sm- slisi sm- snden

Ve tevli
ziyde vi olub kesrl-vu olan

sm- evvel ile alll-vu olan sm- sn beyninde vasadr. Mesel avluh -

tel-: olara herkesi

552 yetinde iki vech olub birisi atl-i a
P592F P

551
Buhr: 3484.
552
Nis Sresi: 29.
451
bildigi lmdr. Vech-i ar ise atl-i mecz olub ma zere murr olmadr.

insn mas zere mkibb murr olursa iretde nefsini atl tmi olur.
Zr

Kelik dim-i cenb- Rislet-meb olan Enes ibn Mlik -rayallhu

anh-
-
, -

kelmn dai iki vechi mutemel olub birisi cenb- Nbvvet-
meb idmetinde olan kimse zerine abr u taammli ve ikincisi il kend

nefsini ek v fenetle sityi tmek. nki kelm- mekru mans: On sene

cenb- Rislete idmet tdim. Maa-h bu mddet arfnda un nin byle

yapd? ve un nin yapmad? buyurmad. d mekdir.

Man-y evvelde br-i Rislet-penh mnfehim old gibi man-y

snden cenb- Enesi ek v ferseti istidll olunabilr. Yan ol adar ek imi

ki cenb- Nbvvet-meb kffe-i madn teferrs db min-ayr-i istn

istedigini yapdndan Nin un yapd? veyd Nin bun yapmad?

d mege cet bramam d mek olur.

Terc Beynel-Man Beynndadr

Bu fal mzn- reviyyet olub anla mann ksidi ryicinden far olunur.

Ve bir mandan ayrya itimli olmayan elfa us- mekru mli olmayub

anca terc beynel-man iki manya dellet den laf- vidde vi olur.

mekr smdan ibret olub yan; bir laf bir manda aat
Terch-i

ve dgerinde olur; veyd ikisinde dai
mecz olur; veyd ikisinde dai aat

mecz olur. Ve iki aat veyd iki mecz beynini terc tmek naar u

ve dgeri
teemmle mutc olub lkin biri aat
meczdan ibret olan manyi

terc tmek bedhet ile mmkindir. Zr

birbirine mulif olan iki eyden birini

452

dgerine terc tmek sehl olub anca iki mbih eyi birbirine terc tmek

dvrdr.

[Hakkat ile Mecz]

ile mecza misl avluh -tel-:

aat
. Ehl-i ilmi beynna


553

gre yet-i mekredeki ve hem meczen tefsr olunur. aat

aat

cihetinden olan tefsrde
mulaan deri mansna murd olunur. Meczen
ise
tefsrde dan aml-i maseye let olan a v cevri murd olunur. Ve
laf- mekredeki kinye-i laf asebiyle mecz ciheti aat
zere terc olunur.

Ve man-y meczni
aat
zere tercini sebebi sul olunursa u vechle

cevb v rilr ki:

murd tmek ciz degildir. Zr

dan mula man-y a

u man-y meczsi aml-i maaya let olan cevrie tesmiye

olunub maa-h mul

dan deri mans alunursa ayr-i file
ayr ehdeti
olan cevrii irr- ehdeti lzm gelb bu ise bldr. Zr

mabl degildir. Ve yet-i mekrede ise ehdetden murd irrdr ki

mesel yevm-i ymetde el diyecek: un bun iledim. Ve aya

diyecek: uraya buraya gitdim. Hke cevri-i sire dai bu deb

dan man-y a
zere tdiklerini irr decekler binen-al-h

olan deri mans a tmek ciz degildir.

d miler.

553
Fussilet Sresi: 19, 20.
453
[kisi dahi Hakk Olursa]

olursa mesel ib-sadet

Ve eger iki mann ikisi dai a

Efendimizi
554 adsinde
vi
laf gibi.
laf iki many mutemeldir. Yan birisi tatel-ar mestr olan knz u defyin

ve dgeri irset rset olub anca man-y sn olan ars u zirat dgerine

terc olunur. Zr
knz u defyini mevii malm degildir ki insn an aleb

dir.
tsn ve cenb- Rislet ise ey-i mechl alebe emr tmeyecegi bedh Li-h

man-y evvel olan zirat u rset ciheti dgerine terc olunur.

[kisi dahi Mecz Olan Man]

kisi dai mecz olan manya misl Eb Temmm nm iri u avli gibi:

[280] ir

***



***


***

ir diyor ki:

Biz memd olan Eb Sad nm kimesneyi yei ve eski tecrbe db andan

gerek teberr ve gerek sul aleb yznden olsun all kesr inmna

mahar oldu. Bunula bildik ki bir dam anca a- enfsle kerm

nm v rilr.
olabilb kendsine kerm

ile kelimesinden mecz olara iki man

mdi bu namda vi

istirc olunur ki birisi all kesr ve dgeri

sebeb ve sebebsiz manlardr. Zr

554
Msned-ihb: 694.
454
sile inmek in sebeb yan ipe itiyc olmayub lkin bire yan uyuya inmek

in ipe itiyc be-ddrdr.
Bu manlar ikisi de meczdr zr
i aat

bir yan
mans malm olub ise Arabde

uyu mansnadr.

Mecz olan mekr iki mandan ikincisi yan

den sebebsiz ve

kelimesinden sebeb ile mans dgerine terc olunur. Zr
vech-i sn

ili belatine dah ziyde dell olub memdu med sityiine ziyde dellet

der. ili belatine dell olmas adr- beyt ile aczi beyninde olan mulefet

beyt-i mekru aczi

asebiyle hcnet-i tekrrdan kelm zde olmasdr. Zr

ten all kesr mansn mildir. nki , yei m nebta tesmiye

olund gibi nebt- mekr mteksif olduda tabr olunub all kesrden

kinye olmu olur.

Kenne il diyor ki: Biz memddan bi-l sebeb sebeb ile yan teberr

sul ile az o inmna mahar oldu. Ve memdu med sityiine vech-i

snni ziyde dll olmas lt- erbaan yan teberru u aleb ve ill iksr

taddyla lt- mekrede memdu itiyr- me u munt tmesidir.

veyd bir aatle

te bu deb zere; iki aat bir mecz veyd iki

meczdan ibret olan manni beyni terc olunabilb ihn-i selm
ab-

ab
mstam bu terc uunda r-y same
erbbndan far u temyz

olunurlar.

455
 Nam u Nesri Birbirine Tefvvuiyle Kitbeti Mev

Beyndan zde old zere alel-umm kelm iki sm olub bir sm

mensrdur.
manm ve sm- snsi

smeyn-i mekreynden angisi dgerinden mrecca old basine

gelince mesel bir cihetden nesr, nama tefevvu tse cihet-i ardan nam nesr

zerine tefevvu olub Her birerlerini maall-i tefevvular baadr. d nilr.

Mesel-i Sir nm eseri mellifi nesri nama bil-klliyye tefevvuna

dir delil-i aviyye beyn db anca mellif-i mm-ileyh edebiyytda ulvv-i

kabyla berber namda h behresi olmayub in idmetinde mstadem

oldndan ab o ciheti iltizm decegi bedh

dir.
Her ne hl ise

Delil-i mekreden evveli her beldede mn-i a

nedret zere olub y

bir veyd iki dne bulunur vey h bulunmaz. Lkin taarruf- manye
dir

olub in-i irde mhir madd- kesr bulunabilr.

Sniyen uar dim tengn-y nikbetde mnkesirl-l olub bil-aks

anat- in ab her yerde keml-i refh ile imrr- nehr leyl tdikleri

mehr olmadadr.

mutc olub amm

S lisen mlk u ekbir fenn-i inda mhir mnye

erbb- ire kimseni itiyc olmayub belki anlar cerr-i menfaat in

memdlarna mutcdrlar.

Rbian enbiy-y im aertn eyl-i kemlleri in-i ir levsinden

de emm ad-i uarda na- old

pk olub l-siyyem Furn- Mecd

hveyddr.

456

misen ktb-i semviyyeni drer-i ibrt veda-i derc-i nesr olmala

nam zere tefevvu bhir olur.

[Bir Ktib in ktiz Eden Husst]

Malm ola ki in kitbeti mev, bir dam amrinde merkz olan

many tarr ile a- ara ifhm olmala; mni ktib bu meslek-i admden

udl tmeyerek yazd ibrt mmkin old adar v ve tad tenfr

arbet gibi eylerden itirz ile yuarudan ber ikr olunan avide tevf areket

tmek lzmdr.

alub
Hele bir mni in adem-i veyif olub; yazd frt talle

mteselsil frt ile alemi ni alamyor gibi eshb- malden itirz tmelidir.

Evet, baen ktibi eheb-i kilki ser-germ olub meydn- sanda tek tz

isterse de anca fris olan t frsiyyetde mhir olursa fekk-i ligm ile beyhde

kendini itb tmez ve eslfmz yazdlar sra baub imdi kendmizi

tessfden g r alamyoruz.

Hele yazlan trler insn yormadan baa bir eye yaramaz denilse pek

de yalan sylenmemi olur. Aceb anlar her ilmi bir mev olub fenn-i tri

mev vuut u abr- miyyeyi orca yazma olub yosa umural kelimt

ile ihr- bia olmadn tefekkr tmemiler mi? Evet, anlar bialar

murlarmzdan ziyde idi; faa maall-i arfn bilememiler. Eslfmz mevi-i

arfn bilmez bir am ehl-i servet gibi olub biz bil-aks mevi-i arfn bilr

mflis damlar gibiyiz.

457
 Biz gelelim adedimize Bir ktib in iti den ut aam siy u

sib ile luat istimlinden teva db tetebb-i luta mezd itin tmeli ki her

sinde
lafz man-y a
istimlde girve-i aya apmaya.

Mesel luatde mcneset, cinsde ittid d mekdir, insn ile feres gibi.

ikisi de ayvn olmala bir cinsdendirler. Ve mkele ada ittiddr,

Zr

insn olmalaryla bir aya mlikdirler. Ve mbehet

Zeyd ile Amr gibi. Zr

keyfiyyetde ittiddr. Mesel iki rengi yd iki aam ve bunlara bezer

eyleri ittid gibi. Msvt kemmiyyetde ittiddr, mesel drt ile drd

msvt gibi. Mvzt, va- eyda ittiddr, mesel dvr
dger
dvr ile

mvz olmas gibi. Mubaat, ittid- erfdr, mesel bir kseni apa gibi ki

kseye tamm mubaat olub tecvz tmeye. Mnsebet, ifetde ittiddr,

mesel a- vidi evldlar gibi ve bua mbih nisbetinde olan ittidlar gibi.

Mmsele, nevde ittid olub blda ikr olund zere kemmiyyetde msv ve

keyfiyyetde mbih olma zere nev-i vidden iki a beyninde olan ittid

gibi.

Elf- mekreyi ikrden ara luate vuf olan bir kimesne kelimt-

mekreyi mevun-lehinde ullanub meslek-i fuadan udl tmez amm vf-

lut olmayanlar hemn ibre yazlsun da nal olursa olsun deyu itiml ki

mbehet yerine mmsele ve mubaat maallinde mvzt tarr der.

Bir muarrir in ictinb tmesi iti den utdan biri de ihr- sece

riyet decegim deyu satlerce iml-i fikr db mr-i azzini yi tmekdir.

Bizde mteaddimn bua beyhde yere itin db hele trlerimize

diat olunsa

btn kelm- mseccala ml--mldir.

458
 V, sec kelma revna v rirse de anca ie-i vat ile degildir. Ve

kberdan ba- evt grdm ki mklemede bile sec aramaa ihtimm db bu

vechle masdn ifdede ayli usret ekerdi. Bu ise ne adar abes old

beyndan vrestedir.

Evet, tarr tarrde

insna ilzm olan ey mfd mutaar ibrt ve

avden l kelimt ile ed-y murddr. Zr

sz aseni oldur ki elf all ve

mans kesr ola.

Cenb- Eb Bekr -rayallhu anh- mersndan birine buyurmular ki:

tdigiiz vatde ibre-i mutaara ile diiz. Zr

Nsa naat o kelm vardr ki

bas basn unutdurr.

ulefdan birini vltdan birisine yazdi ir-i sz ne adar mutaar u

mfddir! yle ki: ikyetcileri oald ve teekkr dicileri azald. Y gidiini

tadl t, veyd azli itiyr t.

Lkin abb birbirine yazdlar muabbet-nmeleri uzun olmasnda bir

bes olmayub belki mstasendir.

Bundan baa baen cz u itirdan ziyde maalline gre inb dah

blda ikr tdigimiz zere inb fide mnnda tavl-i

merbdur. Zr maldir.

de baen cz
Mesel menba- feat olan Furn- Kerm ve baen inb vi

kfdir.
old bu mddeya dell-i

Bir Kelmda e Ziyde yn- Diat Olan Mevi

Nm vey nsir in mrati lzm olan ut balcas mevi-i

selsede yan kelm ibtidsyla intihsnda ve taallnde elf u manni

ubet lefetine diat db mteenni olan kimseni belerde iledigi ameli

459
iltizm de. nki riyda mteenni olan kimesne srr u af v recek na u

asen olan eyleri tetebb der.

Bunu in bir dam baede af v recek eyleri arayub tetebb tse

Arabde
d rler. te ir vey ktib dai ada-i istiddna

mrcaat db mars olan elf elaf u asenini tetebb tmesi lzmdr. Bu da

tenfr sletden laf muarr olmasyla berber tadden ve mcib-i iltibs u

terden
itibh olaca tadm bad olmasyla olur.

[Kelmn btids]

Kelm mevi-i siresinden ziyde u mevie diati lzmna

mebde-i ratde smii semine bli olacak ey ibtd-y kelm

sebeb; zr

olmala sebki gzel ve elf bri olub mans a olduda smi-i kelm

mekra rabet tevecch db cmlesini der. Bil-aks sn ibtiddan r

olan kelm her ne adar m-badi gzel olsa dai mstemii teneffr irn

mcib olur.

[Tahalls]

smi her ne retle olursa

Kelik taallde diati lzmna sebeb; zr

olsun iftitdan mada intil in muntar olmasyla intil mtelim-

arafeyn olduda ne- smii tehyc db m-badini tmesine ine der.

Bunu aks-i tadrinde smii kell ftrna bis olur.

Ve blda dai ikr tdigimiz zere taall nesb yan vaf u sityi-i ceml

veyd edeb iftir u ikyet gibi bir eyle olan iftit- kelmdan beynlerinde

mnsebet gzederek mada taall u urc tmege d rler.

460
 [ktidb]

Lkin ba kerre de kelm kendsiyle ibtid olunan eyden mlyimi

olmayan eye intil olunur ki bua itib tesmiye olunur. Mesel:

[281] ir

***
***


Yan: Eger itiyrl ayrl bir ey olayd cenb- a cennetde ibdn

eyetle izz derdi. Bu kelmdan mlyim mnsibi olmayan beyt-i snye

intil tmidir ki mans: G celeri urf u teallbt yevmen-fe-yevmen Eb

Sad nm kimseden bir ul- arb ihr der. Ve bu iki beyti manlar

beyninde al mnsebet yodur.

tibdan bas kendsinde ibe-i mnsebet mevcd olmasndan olay

taalle yandr. Mesel amdeleden ora Amm badu bu abd-i alll-bia

yle yapd byle yapd. d nilr. Bu kelm cenb- aa amd db Reslne

sendan ora beynlerinde mnsebete riyet tmeyerek kelm- ara intil old

cihetden itib ise de lkin taalle arb bir itibdr. Ve amdden ora rd

falul-ib d nilr.
olunan amm badu kelmna Arabde

tibdan taalle arb olan birisi de Arabde

lafyla olandr.

de ehl-i cenneti ikr tdikden ora

Nitekim Furn- Kerm


555 buyurulmudur. Bu Nam- Cell itib ise de lkin nev-i irtib olmasyla

taalle mbih olub veyd veyd

555
Sd Sresi: 55.
461

tadrindedir.
Ve mteairni kelmnda mstamel olan
dai bu

abldendir.

[Kelmn ntihs]

Diate ziydesiyle sez olan mevi-i selseden ncisi intih di ki

namda olursa maa d nilrdi. Ve time-i kelm dai mevi-i sireden ziyde

nm vey nsir smii ihnine il decegi

diate sez oldn sebebi; zr

eyi iri olub ve eger ab u laf olursa smia mtelei olara m-sebada

vu bulan a v ur in eime-i ayr-i leeden ora tenvl olunan am-

le gibi mstelzim-i cebr ikml olur. Ve bunu ilfna olursa emr-i mnakis

olur. Ve o defa vi olmu ki m-sebada vi olan masini mesv-i intih

unutdurmudur.

Ve asen-i intih kelm nihyetini mulin olub bir dereceye adar sn-i

intihya diat lzmdr ki mstemi, kelm- mekru m-badine art itiy u

rzs almamaldr. Yan nihyetde rat olunan beyt ile ol adar tele db

nefsinde iktif l olmaldr. Mesel iri:

[282] ir
***

Ve suver-i Furniyyeni cem-i avtimi feat u belati vech-i ekmel

zere vrid olmudur. Lisnmzda sn-i intihya misl Nefni intih-i

adede:

[CCV] nam

t ola bu ayme-i prze-reng-i zer-nigr *** ara-i lemde ber-p b- stn u b- nb

462
 etr-i ibl ola kevn mekna sye-bn *** syesinde kint sde t rz- isb

sn-i intihya misl nni

Frsde
ir-i adede:

[cxii] nam
***

***

bu malede mev-i bas olan kelm mevi-i selsesi anda

yalz namen misl rd nesrde pehn-y kelm yet vsi olmala
olund. Zr

nsiri reviyyetine gre mevi-i mekreye diat u itin debileceginden misl

rdina cet grilmedi.

Mfale-i uar Beynnda Male-i Maadr

adede r tmezden evvel un beyn tmek lzmdr ki iki mandan

birini dgerine tafl terc iki sm olub bir sm mtteid iki mandan birini

arna tercdir. sm- sn, mutelif iki mandan birini dgerine
terc olub

lkin sm- evvel yan man-i

mtteideni tafli sm- snden
yan man-i

mutelife beynini terc taflden

esheldir. Balarn zumunca iki mutelif

mann beynindeki mfale mmteni olub manni
birbirine taflini mula

ittidlarna tal tdiler. Bunu in d diler ki:

Mesel Bal sirkeden atldr. denilse ten sirkede alvet olmadndan

itilf- man asebiyle ehdi alveti sirke ile muyese abl timez ki

ehdi alvetini sirkeye ys db Aldr. denilsn.

[cxii]
Metinde ilk beytin ikinci msrasnda
ve kelimeleri arasnda ve ikinci beytin ikinci
msrasnda ve kelimeleri arasnda balac olmamakla beraber, beyit vezin gerei

Kn divanndan da istifadeyle yukardaki ekilde tashih edilmitir (Kn-i rz, Dvn-
akm
n-i rz
, haz. Emir Hseyin Sni, Tahran: Entesharat Negah, 1380, 341).
463
Ve bunula man-i mutelife beynindeki mfale adem-i imknna hib oldlar.

Lkin bu reyi cumhr- deb redd cer db d diler ki:

Eger keyfiyyet anlar d digi gibi olsa kelm eysiyle fens beynine

tefria db itilf- man asebiyle h bir kelm dgerine

tafl terc

h bir kelm kendsine ma bir

dilemez di. Bu ise muldir. Zr

meziyyeti olmayub belki ummen kelmda mltezem olan feat u

belatdir. Hangi kelmda ust- mekre ziyde olursa l-cerem o

kelm ara terc olunur.

[uar-y Arab]

Mehr Ebil-Ferec-i fahn, kitb- En-i Kebr

de mfale-i uar-y
db d r ki:
Arab mnnda bir mebas rd

Eb Amr ibn Aldan, Aal nm iri sul tdiklerinde cevben: Eger

zamn- chiliyyeti bir gnine bile yetimi olsa di; ear- Arab

denilebilrdi. d mi. Bu sz ise muyese-i ezmine ve ar mir olub

tafl beyne-uar degildir.

Zamnmzda dai, o kimse meziyyet-i kelm idrkde fehmleri r

oldndan mesel uar-y eslfdan birinidir. deyu kendsine d bir ir

ounsa bi-l teemml ser-cnbn- tasn olub maa-h andan ebla

Murlarndan birini kelmdr. deyu kendsine bir ir ind olunsa mula

ym der. Mervdir
tare ki:

Devlet-i Abbsiyye evilinde edebiyytda hreti f-gr olan bn Arab

bir ade
nm edbe ar olunub:

464

uar-y eslfdan flndr. denildikde yet istisn db att ade-i

mekreyi istins bile tdirdi ora vat ki mur old Eb

Temmmdr. denildikde:

H, bunu in bu adede sr-i tekellf hirdir. deyb uana

iben:

Gel bun yrt da tee il t! d di.

lbuki Eb Temmm ful-i uardan olub Eb-ayyib-i Mtenebb ile

mm-ileyh ile
bir kabda old mttefaun-aleyhdir. Mermu abati edb-i

mur olddr. Bu ise y eser-i kibr masidedir; veyd mfd- iri idrkde

ur- fehmden l olur bir letdir. Al-kilet-tadreyn yn- levm

tevbdir.

Cerr nm irden kendsiyle Aal ve Ferezda beynindeki tercden

sul

tdiklerinde cevben:

Ferezda yedinde irden bir neba olub istedikce andan a u istinb

der. Aal ise cret cesretde ikimizi fevinde olub iltizm tdigi man

yet mab metndir.

Ben ise medne-i
ir arim. d di.

Cerri bu kelmnda olduca uar-y mekre beynindeki nisbet far

olunabilr.

Aaldan Ear- ns kimdir? deyu sul tdiklerinde cevben:

Ol kimsedir ki med sityi tdikde far- memd farad-s-y itil

meellete il debilen
db bil-aks hicv meemmet tse mad a-i

kimse ear- nsdr. d di. Badeh:

465
 Beyn tdigiiz bu vaf ile kim mevfdur? d diklerinde cevbnda:

Andan ora kimdir? d diler.

Adan ora arafe nm irdir. d di.

ulef-y Abbsiyyeden Mehd zamnnda olub uar-y mvelledni

aylan Ber bin Brd nm ir ilaten am old lde irde kab- l

resi

ibi olmala bir gn kend nefsini sityile ur-y sireye tefaul davsnda

olduda sebebini istisfr tmeleriyle cevbnda:

nam u in tdim. L-cerem ayid-i

imdiye degin on iki bi ade

on
mekreni her birinde ealli bir gzel beyt bulunacandan bu tadrde

iki bi mnteab beyte mlik oldmdan uar-y sireye tefevvuum

krdr. d di.

Lkin teemml olunsa mermu bu szi yn- abl degildir. Zr

dir
bedh ki her kim bir ade
in tse l-bdd tedfen olsun iinde bir ey beyt

bulunabilr. Eger Ber byle diyecegine Benim on iki bi adem vardr

ekseriyyetle ayid-i mekre eydrler. dise idi sez-vr- abl olurd.

Ve yine ulef-y Abbsiyyeden Mehd zamnnda bulunan Ebl-Athiye

ile mur bulunan mehr Eb Nvs kend alflarna tefevvu db fenn-i ir

arde ki:
iz-i aabus-seba- teferrd olmulardr. Mervdir

alfe-i mrun-ileyh bir gn, zamnnda bulunan be-i ful-i uary

urna abl tdikde mekr Ebl-Athiyeye srndan bir ey ind

tmesini emr tdi.

466

Mm-ileyh dai muaddimen in tdigi bir ade-i arr-y rate r

db o meclisde slif-ikr Ber dai bulunmala ade rat

olunurken kendsi ten am oldndan yanndakine iben:

adeni
Diat t ki alfe belatinden vecde gelb yerinden areket

tmiyor m? d di.

aaten ade-i
Ber bu szde a var imi zr mekre selsetde

dir.
b- revn gibi olub smii l-cerem vecd nea getrecegi bedh
ade-i

mekreni bira beyti rin-i kirm manrlar olma zere tarr lnd.

Badehut-teazzl, med-i alfeye geldikde d mi ki:

[283] ir
***

***

***


***

Ve yine mfale-i uarya mteallidir u fra ki:

Bir gn erf-i Murta nezdinde edebiyytdan bas olunurken sz

mfale-i uarya mncer olub meclis-i mekrda Ebl-Al-i Maarr

dai r bulunmala mm-ileyh Eb-ayyib-i

nm ir-i akm

Mtenebb arafn iltizm ile an sir uar-y Araba tafl tmek isteyb

mrun-ileyh ise Eb Temmm ve Butryi

erf-i Mtenebbye
terc

ile anlar cnibini iltizm tdikde mm-ileyh Ebl-Al mubelede:

Eger Mtenebbni mran v olan
yalz

adesinden baa nam olmasa yine kab- l ibi olub anlara

467

tefevvu b-drdr. mrun-ileyh bu szden tehevvre
d mekle erf-i

gelerek uaa emr ile ir-i mm-ileyhi meclisden ara irc tdirdi.

Badeh ura iben:

Bilr misiiz; Ebl-ln bu adeyi ta bi-ikr tmeden ara ne

idi? Anlar:

ayr! d meleriyle cevben:

ara u beyte telm idi: d di:

[284] beyt


***
- na tmekdir. d di.
Bunula murd baa rs

u mebisede ey vi olub ledel-mukeme ikisi memd ve biri

yet maddur. Evvel memd olan ey Ebl-Aln keml-i ekveti

asebiyle o beyte telm ile muabna mnen isnd- na tmek; sniyen erf-i

mekr fehm izn tmesidir.

mrun-ileyhi dai keml-i fersetinden telm-i

yn- ad u meemmet olan u ise mrun-ileyhi tehevvr- n-be-csdr

ki esn-y mbesede tehevvr pek irkin bir eydir.

Arabde mrul-aysdan evvel yalz iti-y cetde rub ve a

malesi eyler nam u in olunub Ar- Sadetden yz sene adem gelen ir-i

namn itir tmidir.

mm-ileyh e evvel ade

old gibi nam- ayidde

Mm-ileyh featde abe-i uarn resi

dai cmlesini ser-defteri oldndan bu u mm-ileyhe far olmaa kfdir.

468

Andan ora Muallat- Seba ab mm-ileyhe talden
adeler nam

ile - Kabeye tal db Muallat ile mtehir old malmdur.

Ar- Sadetden ora itir- manda itihr bulan evt A, Aal,

Cerr, Ferezda olub devlet-i Abbsiyye zamnna degin ryi-i meydn- san-

ver bunlar idiler. ora devlet-i Abbsiyye ile devlet-i amedniyye zamnnda

ir tekess r db uru u mesliki teaub tdi.

eslb-i

iri bu ar- revnan itm mteairnden Eb Temmm ve Butr

ve Mtenebb ile itm buld. Ve anlardan ora rasyla her arda pek o ful-i

uar gelb lkin al ess va denler bunlardr. Alflar hep bunlar eserine

ittib tdiler. Lkin bundan, itir- man apus anlardan ora mesdddur

bu apu ymete adar adr. Lkin ayf erbb azdr.

alalmasun zr

[uar-y Frs]

uar-y Frs basine gelince:

[cxiii] nazm
***

***

s ve sityide
Nam m-adanca evfda mehr Firdevs-i

akmd-d Enver azelde Sad teferrd tmilerdir.
n-i

Genceni er-
Anlardan baa evfda Penc Genc ibi Nimd-dn-i

b-dr mmtenin-nar denilse be-cdr. att mekr Penc Gencde ol adar

man-i daa
iltizm tmi ki Monl Cm d mi ki: Kki Nimd-dni

469
iretde grb kitb- mekru ba- avm- mfdn kendsinden all tse

idim.

Lkin bunula Firdevs ile mfaleleri ayr-i mmkindir. Zr

an vd-i

nam baa ve bunu baadr. An ouyan arbdedir ann der; bun oyan

kendsini bezm-i iretde ys der.

Sityide rf ile Enver beynindeki far Arabde

Mtenebb ile Eb

Temmm beynindeki far gibidir.

Bunlardan baa allul-Man laabyla mlaab n-i irvn

vardr ki itir tdigi man-i bria hasebiyle kendsine laab- mekr

v rilmidir. Bu da Enver ve rf kabnda olub lkin bunu anlara tefevvu

dai nice ayid-i arrs olub l-lisneyn olddr.

Arabde

Fryb ve Selmn- Svec ve Emr srev-i

Bunlardan baa ahr-i

Dihlev ve Edb bir ve evket ve ib teferrd tmi uardandrlar. Ve

mteairnden n iltizm tdigi meslek-i cedd asebiyle eslf ona

tefevvu tmidir.

af almaya ki lisn- Frs, Arabye

nisbeten bir are iken uars bir

cihetden Arablara tefevvu tmilerdir; u vechle ki mesel Firdevs rn abr-

admesini
altm bi beyt ile beyn tmi Arabde ise byle bir kitb yodur,

yalz uzun adeleri vardr. Lisnmzda dai bu male kitblar olmayub u-

mekr Frs uarsna ma gibidir.

bn Yemn ile mer ayym btn ar

Kelik a ve rubde

ferdidirler.

470
[Lisnmzn ser-medn- uars]

Lisnmz ser-medn- uarsn ikre ibtidr tdigimizde nki aatay

lisn imdiki lisnmz anas yd atas olmala l-cerem bidyeten Suln

seyn Bayaran adr- aam olan mehr Mr Al r Nevy ki:

[cxiv] beyt
***

Beyt-i mehrunu ibidir ve att mm ileyh iki lisnda dai er- bdr

oldndan l-lisneyn ile mlaabdr. Nevyni n
Trkce bir srev r i

old gibi mstaill bir dvn dai vardr.

[uar-y Rm]

ar u zamndan arf- naar Nef-i

uar-y Rm basine gelince; tertb-i

bidyeten ikr tmek lzmdr ki mm-ileyh lisnmz mrul-ays

Errmyi

olub nam tdigi ayid-i arrs her vechle sityie yndr.

Nb-i mehru ayidinde sr- tekellf hir olub anca itir-

manda a budur ki teferrd db azeliyytda uarmz cmlesine tefevvu

db det lisnmz ibidir. Bu beyt mm-ileyhi srndandr:

[CCVI] beyt
tevbe-i meyde sebt- ademmden orma *** orasn s-i gl-ihren ibrm bilr

ve-leh eyan:

[CCVII] beyt
kimdr bizi men eyleyecek b- cinndan *** mevrs- pederdr girerz ne bizmdr

471
 uardan biri dai Ful-i Badddir
Mteferridn-i ki lisnda er-

b-dr olub hele Trkce er ekseriyyet zere sityie sez olub ibe-i

tekellfden berdir.

Anlardan baa irde mhir her arda pek o evt gelb lkin hep ikinci

ve nci derecelerde alr. Bunlar cmleni malm olmala ikrlerinden arf-

naar lnd arbta mrcaat buyurulsun.

472
 [Her Matlaba Muvfk Elsine-i Selse zere Baz- Er]

r- ar

Yuaruda dai merraten-bade-ur beyn olund zere muarrertda

dim cz
u itir arine slk, her mni ktibi adem veyifi olub gerek

tr ve gerek aa u ikyt veyd mektbt ne adar mfd mutaar olsa ol

ise de anca o itir ile berber ayr-i

adar merb u mabl olaca bedh

resm muarrertda, mnsebetle ba- ebyt yazlsa revnan medd

olacandan biz dai ebn-y cinse bir idmet-i m-bihil-mefaret olma zere her

malaba muvf elsine-i selse zere ba- er tarr tdik. T ki n-i

itida

mav-i mektibta derc oluna. Ebyt- mekreni Trkceleri eyi fen zde-i

aramz olub balar yuaruki beytleri tercemeleri old gibi balar dai

itir olara nam u in lnd.

urasn beyn delim ki mav-i mektibde iri kesret zere iltizm

memd olmayub belki bir varaada bir iki beytden ziydesi add-i itidli

tecvzdr.

hd-y Selm- Edbne

***
..

***


..

***

473
 ***

ey ab dse yolu cnib-i dildre eger *** ar- il u meveddetle selm ihd t

..

ky- dildre git ey peyk-i ab eyle selm *** ar db limi andan da getr baa peym

..

ey nesm-i seer mesken-i dildre gidb *** ar- kl-y meveddetle selm ihd t

..

k-y dildre gidb ar- vildan ora *** syle kim menhec-i nda sebt-verdr

Teeddben hr- Mermdan tirz tdigini Mir Ebytdr.

***

***

***

***



..

474
 ***

***

..

maa alur m h maf mumer

..

ne lzm ar- cetle uda ictisr tmek *** saa malm iken dim benm avl-i pinhnum

..

iluma ger itimdu yo ise *** gle or kim gller birbiri mirtdur
dav-i

..

aretde ar- cta maal ar m *** amr-i

arm-i tb-nku nkte-dn- rz- afdur

..

ne-i

sen yanndadur glm sul t ger inanmazsa *** nal bir muli-i dr derghuam cn

..

abesdr dsta rz- dern ara alma *** yanan eme sz- sne-i pervne rendr

..

d- ilum fehm tmek ise madu *** albden albe ar old malmudur

475
 urbiyyet-i Maneviyyeye Mni Olmad
Mbadet-i rni

***

..

***


..

***


..

***

..

***

***

..

***

..

***

ayl mrtesemdr lev-i alb-i ciznemde *** gzmden ib olsa ger glden ib olmazs

..

ddeden ger nihn se dim *** cnum ire nihns dim

obetden egeri mehcram *** yine r-nins dim

476
 ..

na fet far ile tekrr eyler *** anda olsa hele evfu tekr eyler

her kime tse naar ddelerm *** gene glm seni tekr eyler

..

alb lisn ile seni ikr eylerm mdm *** alb lisn olmasa bir ey mi dem

..

t gher afua old adef *** smia buld baar zere eref

..

tele eyliyor ol rtbe ikrden lisnum kim *** seni tekrdan bir zge eyle itil tmez

..

v dilden eser yoken yine *** lev-i dilde aks-i ryu var idi
dde

Seniyyt

***

..

***

..

***

***

477
 ..

***

***

asm- mekrimde odur l v berter *** nisbet aa hep ehl-i kerem olmada kihter

..

afy- kerem zere messi r medi *** ncm-vr cihn zere lema-p olmu

..

sr- mecdi afa-y lemde msta *** envr- lfi leva-i gt de

tb-dr

..

ol ki fey-i lem falndan anu *** ara-i lem mnevver olmada

..

o kim keml-i erefden der-i inyetidr *** mel u melce-i erf u ble-i ct

..

adr-aam- muhir- cd u kerem *** zbde-i ezmn u mabl-i mem

Env- Tebrk Tehniyeti Mir Ebyt- Mnteabedir

***

478
 ***

***

..

***

***

..

***

***

d
Tebrk-i

***

..

***

479
 mevld-i
Tebrk-i Neb

***

Tezevvc

***

..

***

Vildet-Zevc

zdivc

***

Ad u ni

***

gl-i murd ald riy- feratde *** sipihr-i chda lmi olub sitre-i izzet

..

mala- mesddan li olub ub- md *** dod burc- mekremetden yine bir necm-i sad

..
480
 ber geldi nvd-i
nev mbrekle *** beni peym- meserretle tdi r
n-km

..

seni teyd de cenb- d *** de adri mdm berter al

..

mala- mmdden dod yine ub- md *** gl-en-i iblden esdi yine bd- afer

..

incz eyledi *** bu meserretden hezrn al izz eyledi

amdu lillh vadini tadr-i

..

incz- vade ld bugn dehr-i kec-nihd *** a-y mecde r di bugn eheb-i murd

..

bu beretden gl andn u em old arr

..

kevkeb-i d yine tdi sadetle ul *** ld burc- eref zere yine rd s

..

ym tua a *** bula ul ne ise mad- kevneyn

uceste eyleye d-i

..

rz- mld- Seyyid-i lem *** saa ferunde v mbrek-bd

Tezevvc

terun tdi d necm-i sad burc- erefde *** niteki de terun semda ems amer

481
 Nik

bu ad-i mbrekle bu khne deyr *** nendan tdi meserretle seyr

Vildet

mra
dod bir ater-i tbende yine burc- erefden

..

ne l rndur tedf den *** ki tesds-i

sad yine v rdi eref

..

cihn bu ad-i ferru-fl ile buld ayt- nev *** riy- dehr ald deva-i ibl olub andn

Medyi-i Mtenevvia

Asker

***

Ktib

***

482
 Musib

***

alem-efrz- ecat olal dnyda *** dstn- kheni v rdi zamna bde

..

ey zebn- alem ihre-k-y esrr *** eheb-i kilke mr- berat mmr

..

afa-i mlk olsa ger sez

alll-i muilt- dey-ikfdur *** me ki zb-i

Sdt- kirm

***

*** anlaru mihridr sadete dll

rat- r ubb-i l-i Nebdr

Meyi

***

mev-y hidyet aylur avme-i ltfu *** mesv-y kermet bilinr sdde-i bbu

483
 kim

***

akmua metbi olub rem-i bern *** prye

buld fey-i ulmula emr-i dn

lim

***

Erf
***

far u sded bulur senle tenh *** izz rifat olur senle mbh

mer

***

refl-adrdr beynel-el ulv-i himmetle *** mel u melce-i ehl-i keremdr sdde-i bb

Esiy

***
484


ebr-i mardr kefi vat-i seda kim *** eyler ifa sile ays-i meserreti

Mn
556
***

felekden ul ser-t-ser asen *** kilk-i gevher-pdur ebr-i mare

adri l-ter ane-zen

Vzer

ehr dil-i mtefal *** emn-i

vezr-i mekn kmilr-rey-i mubil

..

mr u vezr-i
mr-i ehr *** ekrim mekrim mal-sem
r

Prn-
arat

***

Mfessir

***

556
Beytin ilk msras metinde eklinde gemekle beraber anlam ve vezin
gzetilerek yukardaki ekilde tashih edilmitir.
485


tevl eserde ibr-i fl *** tefsr aberde ey-i kmil

Mderris

***

ders fetv v zhd tavda *** muted-y zamnedr imdi

Mft

***

merkez-i pergr- dn avn-i cihn far- mem *** menba- fal u mekrim mene-i lf himem

ab

***

adrul-eimme efa- ub- rz-gr *** d nse sez bu nu u feat ile aa

486
 Vi

***

vaz ile old imm u muted *** buld andan al envr- hd

***

rale-i vau tezeyyn kesb db *** em-i millet old tula arr

Mderris

***

mkilt- mesile dersi *** anki dr-y br-i satdr

***

ilmi bir bar-i b-girndur kim *** aa nisbetle al are degil

..

drr-i dery-y man gevher-i bar-i keml *** ater-i evc-i feil mehb- nr-i cell

487
 abb

***

far- a u revna- tedbr ile *** cism ru beynini l der

***

gibi hep mahar- icz olm
mdm *** y ki s
yed-i bey gibidr desti tedvde

Mneccim

***

dey- felekiyyt u urb u bad-i ncm *** ree-i aleminden ayn olur dim

ir

***

gelse bedz-zamndur
nam- beda *** bas-i fnna gelse aceb nkte-dndur

***

488


er- dil-firb ile tal der mdm *** g- zamneye nie bi drr-i hvr

***

man ll-i mensr nim-ver der *** alemi afa-i kdda der ner-i drer

Ediyeyi mutaammn ebytdur

***

..

***

..

***

..

***

idrk-i vil ki ur-y emeldr *** l ola an-arb ber-vef-i murd

..

sezdur bu duya zmre-i kerrbiyt yekser *** al- al in mn-gyn olalar her yer

..

489

fey-i meden ola tze riy- irfn *** rea-i kilk ola zb-deh-i b- keml

..

ola eyvn- ch u adri blend *** t ki madddur all kesr

Gelen Mektbu Sityii anda

***

mra

mra

mra

mra

zih kitb- belat-ed v nsa-i kbr *** ki old ayr- kitb- ilha ba-fez

mra
necmdr evc-i erefde gy

490
 mra
m-i zlldr anas nzl der

..

ly olduda bedrdr gy *** fy olduda verddr l-gy

tdigi Vade Vef decegini Mir Erdur

***

mra

***

***

tdigim vade hep murram ben *** anma vadm ilf bldur

mra
eylemek
dim detmzdr ahdi f

..

feradur
ed-y vad-i kerme gy *** ilf- vad olur a-i b-i lim

491
 ..

bilrm eyledigim vadi btn *** anma inkra taadd derm

Vildet
Tebrk-i

***

..

***

Mevld mennes olursa tesliyet mnnda

beyt
***

ism-i tens emse r degil *** far olmaz hill in tekr

aradan Avdet den evta Yazlaca Er- Mnsibedir

***

***

492
 uccca

***

Ke

***

***

azdan avdet dene

Ke

***

..

***

mademle em-i abb old ren *** avdetle bezm-i yrn old gl-en

*** 557

557
zih udm ki ld cihn d u be-km
493
 Avdet den uccc anda

ola madem mbrek mesd

keml-i ymn ile t d ufl Badan *** muvaidne

..

mbrekdr ser--ser ehl-i slma udm kim *** fr- madem Ba Yesribden uhr tdi

..

avf- Beyt-i At ed-y umre v acc *** ir- rmete v rdi bir rz- cedd

uzt anda

beye va *** dmeni eyledi hep mav teb
dndi yine r-i

..

fet aferle dndi yine z-i be-nm *** old udmi mesadet-efz-y mm

..

madem rat-fez-y cndur *** dergeh mev-y ins cndur

Kesb-i fiyeti andadr

Mari

***

***

..

***

494


ta lmam bu ifdan kim *** ummen al in syi ayn- selmetdr

seni tebrkde

..

aa minnet ki dvir-i devrn *** buld at cihn olub dn

..

gezend olmaya endhu olmaya amu mefd *** ki rat- dil rm- cn- lems

tir Mirdr

***

..

***


..

***

..

***


..

***

***

..

***

495
 ..

***

***

kermsn saa bas- maire geldm *** kirm- ns lar r-i mcrimi mabl

..

tdigimden ndimen geldm der-i elfua *** yisen red tme kim ly degildr nua

..

kerem-i b-girnua nisbet *** itirum all aardur

..

inmua mubil ed-y teekkre *** r alnca me murr old aczine

..

ey ftb- evcgeh-i izz berter *** ldu o rtbe bendei mstara- kerem

..

f-y kre eyleyicek av na *** ald keml-i ayret ile mit aam

..

itirum itir- muterifdr crmine *** itirf- crm in afv tesmdr ehem

..

asedinden ne d mise sid *** cmlesi kib-i ma u bhtndur

496
 ..

*** eylese ta l-bd kibi meydna kar

eyled i siyet ehlin tezvrini

Cevb- itir andadr

***

***


***

***
***

..
***

***

***

anma kim zrde-tr olaym *** her ne rtbe tse zrde beni

..

grdigim bunca inyta bedel bir crm ile *** e Allh kim tezelzl d e bnyn- vidd

497

crm-i vidle nal rencde-r olaym *** lev-i dilde mrtesemken bunca il- vidd

..

leet-i afv nki mcibdr *** old crm meserrete bd

..

d me bu bir byk a tdm *** yanumuzda inan ki erre degil

..

benden size itir iken emr-i ehemm *** sizden baa itira cet mi alur

..

ben sen mstara- lfu iken *** itir tme baa ciz midr

..

seb d en bunca avfla bu bas- maeret *** bendei mstara- dery-y ayret eyledi

Kendsine snd Olunan bir Sz Erbb- Siyet arafndan tir Olundn

Mirdir

***

***

..

***

..

498

***

***

itimd eylemii ehl-i siyet szine *** d medm ben an tade meydna ar

..

dn *** d meden bir ktsin ba nal tmi if

nie bi eyi szi ketm derek s-i

..

dmenn- asd szlerine *** aplub eyleme bizi yi

..

amda ne d diyse yine sid-i dn *** hep kendisin dzmesidr cmle yalandur

..

setr db esrr f der

ehl-i siyeti de l cihnda r *** kim avl-i nki

rz-y Vil anda Erdr

***

..

***

..
***


499
 ***

***

seni anda ek-i emm olur *** mter misl-i are-i brn

..

mltu dil-i rencre a-y amndur *** bu madu uli dim r nindur

..

nie bi defa h db d dm *** nola gelse zamn- vulat- yrn

..

vil olub mdm *** ser-gete-i pehn-y ayldr dil

dembeste-i md-i

..

selvet-adrum vildr sen *** uvvet-ahrum ayldr sen

ltims andadr

..

***

***

..
500
 ***

***

***

***

***

***


..

***
..
***

***

..
***

mnibi afv eylemek l-bdd kermet aylur *** me-i ebrrdandur af afv t crmmi

..

501

me-i ehl-i keremden aylur af- ceml *** mnibi kim afv d erse l-cerem olur kerm

..

idmetden bad ddmse *** nmeyi eksk eyleme br

..

taaddd tse eger bendeden ur u gnh *** yine mekrim-i isn sen dir tme

..

chile af ile mumele l *** ch abna budur ly

..

mdm var ki bu dm- beldan *** sen lfu beni tal lsun

..

ol adar mebl ld afvn *** mcrime b-crm olan eyler ased

..

*** senden zge yo benm bir dest-grm

herkes lemde var bir dest-gri

..

*** ne gzeldr ir- af- ceml

var iken itidr tevbe

..

fen-i dergehdr melce-i ehl-i merib hep *** penh- aretdr avme-i al- cihn yekser

..

502
rava-i cd u adur dergeh ala mdm *** mene-i lf u sedur ehl-i cta tamm

..

nesin
sen perverde-i inmunam afv t am kim *** bykler bir adan bende-i dr omaz

..

vadz sebat eylemidi aa *** vatidr vadi desin incz

Telf Olunan bir Kitb Sityiini Mirdir

***

..

***



..

***

***

***

***

..

***

503



***


..

***

..

***

***

..

***

***

..
***

cevhir-i kelimt rz- afa-i in *** derr-i a- zbs

ret man
zb-i

..

olur man-i lafinden

misl-i necm ul dicek bedyi-i laf *** uyn re

..

504
 nam u nesirde old ibrt- dil-kei *** ayyd- al u h-rb-y sanvern

..

elf- bedi drr-i manm *** man-y lafi r- matm

..

alm- ebde *** pertevinden ulmet-i eb ave-i kbr olur

hir olsa ger mansi

..

leayif-i kelimt misl-i mihr-i mnr *** aryif-i nketi mihr-vr nr-efz

..

lf- lafndan lub te ile b itirn *** sn-i andan anu ulmetle nr old arn

..

fihrist-i afe-i
amn *** envr- ada-i man

..

ret-i zbs rz *** nak- elf nign-i
menr- malye devlete fa- metn

..

kelmnda mumirr bir- man *** sevdnda munamm derr-i ikmet

..

beyn- laf- dil-rs anki b- ayt *** lub- kilk-i gher-br anki drr-i semn

..

505
 mebn-i kelimt ran bri l *** man-i fart metn ren zba

..

elf
elf olub rz- man *** mans niteki zb-i

..

geldi mektb- berat-kster *** fet db tabl ile tdm abl

..

belat sevd- urfnda mumrr *** bedat kelm- bedinde maf

..

ar *** vr di Bent- Nada Pervne

ba nam u nesrine anas kim debr-i intim

Ar- tiy andadr

***

***

***

..

***

506

***

..

***

mra

mra

mra

..
***

ne aceb ua ki eri mcib-i azndur *** ne aceb a ki ar mcib-i tavl olur

..

er-i elem-i ev ki dermn muldr *** z demem aa ki pyn muldr

..

iftir tdi tevl itiy old mezd *** te-i asret ile kister old mhcetm

..

itiyum ara alsam eger yz yl tamm *** lyyla yine tarf eylemek mmkin degil

..

507
 k-pye far- ev u asretm *** me ile er tarfi mul

..

ddrna maz
kesb eyledigim iddet-i evi *** inb u tekellf ile tarfe

mra
bi sene gese yine bide birin er demem

mra
sen lfu gibi pyn yodur

..

levic-i eaf- itiy- ddru
*** beyn u er ile tarfden muarrdur

Mfraat- Eibbdan tiky Mutaammndr

***


..

***
..
***

***

***

508
 ..

***

cmleden kemter bu lemde *** batsz bir muibbdr sevdiginden ayru dmdr
meserretden nabi

..

tebd eyled cismm firudan mb old *** o rtbe nr- asret iltihb tdi dernumda

..

km tdi a-y n-sez ngeh *** nedr y murd bizleri tefrden

bizi tefre byle

..

sengden sat bir gl lzm *** t taamml de bel-y fira

..

iltihb eyler
tebd mris-i selvet olur dnse adur kim *** tenr- asretm gitdke zr

..

minhel-i ayum mkedderdr firula bt *** leyte ir anda kesb-i afvet eyler bu keder

Kendsine Sipri Olunan bir idmet Teekkri mnnda Yazlacak Erdr

***



***

509
 ..

***

***

adrmi terf ldu gyiy bu emr ile *** her ne idmet var ise emr t ki f
deym

..

her emr ki sizden ola lfen dr *** fil-l anu mcebin icr derm

..

ma- lfudan beni memr ld bu ie *** her ne idmet olsa l-bdd an icr eylerm

stid-y Mlt andadr

***
..

***

mra

***

..

510

***

..

***

ekmel-i ay iindeyz bu g ce *** sensiz olmaz vel keml-i srr

..

bezm-i ay old mheyy seni bekler abb *** mademle bizi mstara- isn eyle

..

sez-vrdur ol avm cihnda *** kim obetzle de irz- mal

tebrke

..

ayl demdr ki em yolda alub *** eref-i obet diler dil-i zr

..

mkemmeldr esbb- ay u arab *** kerem l seni bekler abb hep

Tadm-i Hedy Handadr

***

..
***

511
 ***

..

***

..

***

..

***

hedy mmkin olsayd *** hemn dny v m-fhy

size nisbetle tadm-i eylerdm saa ihd

..

size ly degil bu tufe-i nz *** ma- lfudan an eyle abl

..

sez degil size bu tufe-i ar vel *** mesir-i keremle abl olunsa sez

..

sdde-i dergehine ar- hedy tmek *** ly olsayd baa cnum derdm tadm

..

zih sadet eger eylese abl an *** zih eref eger olsa r ile manr

..

muleetle du-y devm- ibl *** benm gibi uafnu yegne tufesidr

512
Zamneden ikyet Mutaammndr

***

nihndur
aldanma bu dehre ki anu vadi yalandur *** her lf iinde nie bi kne

***

***

***

..
***

marr olaym d me an lfna dehr *** her lfunu ardnca bellar nigerndur

..

espndur bu ar- lcverd *** kim eker altnda ehl-i dil dem--dem h- serd
ane v nefrne

..

n- dehre uzatma dest-i ama *** zehr-ldedr nevlesi hep

..

mahar- ll arn-i
tf o ara ki altnda ehl-i dil ola *** heme renc kell

513
 Bunu cevbnda tesliyeti mirdir

***

..



***

***

***

..


***

***

ey beet kim alm- amm ile trk iken *** ngehn ub- meserret an tenvr eylemi

..

imtidd- m- firatden elem ekme an *** kim ul eyler ab- val- cnn an-arb

..

cihn anma alur bir l ile ey dil elem ekme *** ki kem-nm eyleyen imdi seni mehr der bir gn

..

minet minatine aldanma *** herbirin yetidr nki zevl

..

514
mutelifdr l-i insn dehr-i n-fercmda *** ki an b-zer
alur gh ged gencr olur

..

kesb-i iddet tse usret muntar ol ysre kim *** ysre e nezdk olan evt anu e tengidr

Ehl-i Zamneden ikyeti Mir Erdr

***

***

..

***

***

bu alet anlar in dd- a degil

ebn-y dehrden ama tme vef v mihr *** zr

..

ser--ser lemi gezse bulunmaz yine bir dam *** ki dinsn anda a me-i kib riy yodur

vef mmdini belhetdr
tme an ebn-y lemden *** ki lemden vef v ahd mmdi

..

adat lfu eyler dehrde abb o grdk *** vel encm- kib dlar hengm- ayatde

515
 An cevbnda tesliyeti mirdir

***


..


***

..

***
..

***

***

***

d bulmaa o say eyledm *** d diler beyhde say tme bulunmaz dehrde
bir ad-i

..

kf- kmy v d- yr- ad *** mutefdr
vcd lemde

..

ayat u iddet zamnnda at azdur

re ysr hengmnda odur dehrde abb *** ve-lkin

..

imtin tdm ser--ser zmre-i abb ben *** cmlesin buldum nihyet bir alay mutl u l

..
516
 riy v kib ile mevf nlarla *** teveddd eylemedense tebd evldur

..

bulunmaz bu lemde bir yr- d *** olanlar riy ile olu avlb

Kend linden ikyeti Mirdir

***

***

***

***

..

***
..

***

..

***

burada mealetm n dgini orsa eger *** rz eb li-i vrnum ile ceng cedel

..
517
cemel ekeydi benm ekdigm cefy eger *** olurd zmre-i kffra b- adn maarr

..

kevkeb-i batum bir ehl-i ncm tmedi derk *** an lile dourd beni bu mder-i dehr

..

greydi ger *** olurd rz- ren far- enduhla eb-i tre
benm grdigm lm u devhyi

..

lem ire bulamam kendme bir dd-res *** ir-i abuma ar old bu dny afesi

..

bir gle rmeden riy- cihnda *** nie bi r- amla b-zram

..

olmam *** dehr ndimdr cefdan dr dm amm olmam

l old maadum d rken dir

An cevbnda tesliyeti mirdir

***

..

***
..

***

***

518
 ..

***

..

***

***

***

..

***

abr l lm- dehre glne vrme ara *** kim gelr bir usr ardnca nie ysr fera

..

muntar ol ferece tse tevl lm *** nki bir usrde iki ysr lnd inm

..

olma amn tevl derse eb-i elem *** kim ngehn ul lar ubh- inir

..

aybdan her laa htif mjde eyler ala kim *** her bel v derd in olm mheyy bi dev

..

519
eb-i firat ab- vulata tebdl olur l-bdd *** ul-i maad masr den meysr der bir gn

..

bir siy zere alur anma bu ar- gt *** her elem ferat olur her am olur nimet men

..

am ekme an-arb doar ub- fet *** o gemeden mbeddel olur rence fiyet

..

an gn var ki anu yeti am olmaz *** an eb var ki anu olmaya pyn vehen

..

felek n-d derse ru zinhr am ekme *** meserret-gha dnm nki o vrneler grdm

Azl nfil in Tesliyeti Mirdir

***


..

***

..

***

***

..

520
 ***

ufl tse sitre n-gehn yine ul eyler *** urb tse gne o gemeden ir s eyler

..

ad u aldr n- dehr-i vj-gn *** tevemndur azl nab- dehr-i dn

..

bir siy zere alur anma bu ar- gt *** gh usretle geer gh olur renc mesr

..

vu- infile znhr tme teellm kim *** bu dehr-i kec-nihdu mnalibdr l evr

..

o kim ehl-i reddr h birine itimd t mez *** bilr kim b-bedur
m-i
olsa dh keyn hem

Fardan hr- tikdr

***

..

***

..

***

..

521
 ***

rabet-i al btn servet smna olub *** birin olmasa ml olur ir pml

..

cnumuz
iddet-i ifls ile rdi gge efnumuz *** te-i rmn ile yand dir

..

bir aceb dhiyedr mflislik *** dinlemez h ne al v ne dn

..

serveti olmayan bu lemde *** ehl-i ilm olsa da muaardur

An cevbnda tesliyeti mirdir

***

***

***

***

zer adri ekrim naarnda *** dehr bu yki olsa olur gv u arnda
yo sm

522
 ..

noan- ml u ch ile am ekme znhr *** yodur sebt ml ile chnda lem

..

mesir-i keremidr tevnger tse seni *** far derse yine mute-y lfdur

..

alb-i an ibi olan bu dehrde *** yeksndur yannda anu far ile n

Mabs u Mbtel Olanlara Tesliyeti Mirdr

***

..


***

***

..

***

tengn-y abs icl-y vaan *** anma kim adr de al ire dn

..

abs olundysa ekme amm zinhr *** rler muteil olur gh

523
 ..

bulsa zindn- adefde perveri *** drr gevher ymeti olur fzn

..

ibl ile idbrna aldanma cihnu *** kim her birin yet encm zevldr

Terk-i Mudenetden Eibbya Serzenii Mirdir

***





..

***
..


***

***

ferm eyled mi an kim drd asem db *** nihdumda benm abb in h b-vefl
yo

o rtbe leva-i rdan td malau irc *** ys eyler gren h beynimizde nl yo

..

benden ir eyled ben senden ir tmedm *** amadu sen ismmi ben hep seni ikr eylerm

..

524
 ayli demdr ki amadu beni h *** yei bir det eyled cd

Terk-i Mektibeden tiky Mutaammndr

***

***

..

***

***

***

***

iltifta bedel selma dai *** ryam imdi bir kelma dai

..

bir sar yaz ile abb *** amama ve-i mrvvet mi

..

ayl demdr beni yd eylemed *** neyse mni baa beyn eyle

525
 ..

ben saa cnum fed derm *** sen baa bir selm yazmazs

..

mlt olmayub mmkin tebd eylese abb *** aa bir nmeden al inyet olmaz lemde

..

ziyn v rr mi saa bir selm db ihd *** ikeste rum bir kelm ile alma

An cevbndadr

***

***

cevb eyledmse ter *** ediye-i devletinde yodur tar

tarr-i

..

kim *** benden evvel vulatndan olmaya t km-yb

nmeyi far- asedden t medm tadm

..

ol adar mt- ddr-
cemldr gl *** nme yazsam ger midd ek-i terden mav olur

526
Eibbya Tevbc Serzenii Mir Ebytdr

***

..
***


***

dv-s
rab-i ret
szine zinhr aldanma *** ki ol bed- sizi hep nlardan cd eyler

..

dv l-bd yre talm-i

rab-i cevr ile yine dil-i u n tdi
fsn t di *** ki t-i

..

*** ki grnce bizi aars hep

kim saa tdi bu avr talm

nesine Gidilb Kendsiyle Mlt Myesser Olmayan evta Serzenii Mir

Erdr

***

mra

***

527
 mra

***

***

olana
geldm d diler efendi imdi uyuyor *** nim d nilr mi sizde bdr

mra
gelb marm dndm grmeden t- kirm-kru

..

sdde-i vluza deft ile gelmi iken *** grmedm bir defa olsun k-py-i devlet

..

ne-i vllarna ziren geldm vel *** grmeden t- kerm

yisen dndm yine

..

mdmki mlt degildr mmkin *** art sizi terk tmege mecbr oldum

..

geliim gedi bii yine sizi grmek yo *** grnr byle beldan bizi f t y Rab

528
 An cevbnda itirdr

***

***

***

***

b-aber olsaydm er terfzden l-cerem *** fiyen pyn olurdum resm-i istibl in

..

d bilr ki bileydim udm-i devleti *** ulm-vr derdim ed-y istibl

..

vluzla msteir olaydum ben *** arrl-ayn

eger terf-i
olurdum ryet-i ddr- vldan

..

b-gmn
terfzden muali olsa dm *** kul-i ayn-i far derdm gerd-i k-i madem

Ved anda Ebytdr

***

..

***
529


***

***

559 *** 558

*** 560

*** 561

seng-i rdan at olmazsa albi damu *** firat-i abb vatinde olur l-bd mb

..

idmeti ola hemn t eylerem avdet

ved tdmse cismen glmi saa bradum kim *** mum-i

Bunu cevbndadr

***

..

***




***

558
zhid b-hde ama hevl-i rz- maeri
559 iftir
grdk andan ehveli gh- ral-i
560

k ol gn ki bu ky- b-stn ar db
561
mav olayd nm- firat defter-i eyymdan
530


***

iftirndan ber syim madm olub *** bir dem olsun sensiz rm t medi alb-i azn

..

sen azmet
deli zn ile dil b-tbdur gy menba- nbdur
*** em-i asret-dde

..

ande gitse ol maal kesb-i eref eyler mdm *** anden azm tse o yerden mav olur nm- mesr

..

azmet
dicek hep mtem t di zmre-i abb *** uzarsa iftiru l-cerem abb olur b-tb

Vaanan bil-Mecbriyye Mfraat tdigini Mir Abb Yazlaca tir

Mutaammn Er

mra

***

..

***

531
 ***

***

..

***
***

***

***

mra
nef ile terk-i vaan ldum yine n-r
md-i

..

ekmeyince renc genc olmaz myesser dama *** ulmet-i m olmaynca l olmaz ub-dem

..

k-i vaan u obet-i yrn bradum *** t nil-i ml olayum dehr-i dende

..

urbetde r- renc cef bterse de *** ol rdan vel alur onca-i murd

..

532
 kemlt *** cemi mteair deyu edd aylm
ubb- vaan u ehl ile tal-i

..

lib-i nef ise sefer eyle *** kim seferde nie fevid var

biri ez-cmle iktisb- hner *** servet ch u obet-i ebrr

..

neden bu yerde urub minnet-i asn ekeyim *** ki br- minnet der adr-i dnii p-ml

..

vaanda neyl-i maad h mmkin mi bu lemde *** nitekim ar vekrinde bulunsa yd tmez

Belde-i arda Olan Abba Ar- tiy mnnda Yazlacak Erdr

***

***

***


..




***

***

533



***

l
itiyum andan efzndur ki mni-i alem *** ayyiz-i tarfe eyleye inb ile

..

m-cer-y itiyumdan zebn ciz alub *** old eri ayyiz-i tarf imldan birn

..

yo amm acebdr
glde nr- evu mltehibdr *** saa tesri

..

gelr mi itiyum *** bar olsa midd u me ecr

tarfe

..

mltu o rtbe rz eyler dil-i mehcr *** kan tarfi olur ayyiz-i imkndan brn

..

itiyudan dem--dem ekdigim rence benm *** ek-i em-i n-fesnem hid-i dil olur

Gern den Eyym- Vili Leyiini Teekkr mnnda Yazlaca Erdr

***
***

***
534

***

***

abbe ol eb-i yeld-y vil-i dil-dr *** ki derdi nie bi ev meserretle gr

..

ne o demler di ol dem kolub hem-bezm ol mehle *** sze geldikde eylerdi alatle gher-rz

..

ne o gn di ol gnler kolub hem-bezm tenhda *** ur-i mey sardan zge yo di ayr

..

ey o o dem ki dilde meserret ayn di *** li arn bat sadet-rn di

..

eyym- vil ymeti bilmezdm *** elden g dicek imdi taaul tdm

Vaan- melfuna avdet in ihr- taassr itiy mir erdr

***

***

535
 ..

***

..


***

..

***

***

vaan u yr teekkr dicek ev ile dil *** girye eyler nitekim lnede umr alar

..

hicr tsn sipihr addini y Rab d nm

t-i *** kim beni dr t di abb u vaandan n-gehn

..

meyl tme an urbete kim mineti odur *** syi ise maadu er ma vaandan

..

bu dnyda sefer ayn- saardur *** saar imlda ann seferdr

..

bar-i eleme utd yine get-i dil r *** ey bd gelb at bizi Rm iline oru

abba bizi eyle ml ki dem--dem *** emvc- taassr giderek artmada her s

536

git k-i vaandan baa bir aba getr kim *** k-i vaan olur dil-i am-ddeye dr

..

bu mektb yazarken saa cn *** gzmden ek-i ter cr olurd

Belde-i arda Olan Ehibby Vaan- Melfe Avdet in ass Tev

mnnda Erdr

***

***

***

***

madem bekler ser--ser zmre-i abb hep *** avdet gzler itb t her kese v rme taab

d me ratdayum burada ki biz *** mnselibdr urumuz sensiz

sez-vrdr ol avm cihnda *** kim sobetzle de irz- mal

tebrke

af ile geiv rmi leylz orada *** vel cef ile gemekdedr bezm sensiz

k-i vaana avdet db terk-i mam t *** abb ile yrnn vulatla be-km t

537
 Bunu cevbnda beyn- itir mirdir

***

..

***

..



***

***

***

vaandan mnfek olmazdum irdet elde olsayd *** vel km-i kaderdr kim an tayre
dirdr

..

*** ve ger ne h mmkin miydi terk tmek ser-i kyu

beni tebd den sizden a-y smndr

..

vaana avdet in bi defa say tdm yine *** olmad mmkin a hep saymi ld heb

..

byle tadr ld aret-i a *** an tayr der mi ab u ala

met Olunan Belde Ahlsinden ikyeti Mirdir

***

538


***




***

***

..

***

***

bu yerde ld imet beni o rtbe arb *** ki grnr baa tel-i hicr mah- visl

..

abb gre di beni bu arlar iinde *** d rlerdi bu dam al t y Rab

..

ar- gerdna sezdur eger tsem nefrn *** ki lar ehl-i dili byle dem--dem am-gn

beni bir beldeye atd ki eger kilk-i debr *** tse tebh came
olur an tehcn

bir am gv u ara anki ahl d nilr *** ki dam nm v rilmi de lnm tekvn

Abb stibr- Avli mnnda Yazlacak Erdr

***

539


***




***

ayl demdr gideli bir aber irsl tdi *** nk bedden kimseye peym isbl tdi

..

azm delden zmre-i abb her dem li *** cstc eyler o cnibden gelen yrndan

..

b-veflda olur m bu adar *** bir aber yazmayas lden

Vefszldan Abba ikyet mnnda Yazlacak Erdr

***

***

***

***

..

***

540


eibb-y af v ev odur *** aill-y bel v renc yodur

*** 562

*** 563

vara- glde yo nin- vef *** ile blbl maall-i vendr

..

ebn-y rzgrdan tme vef md *** lemde olmayan eyi zinhr steme

An cevbndadr

***

***

***

***

562
bu arda olan eibblar
563

slik-i rh- b-vefy olub
541
 ..
***

***

vef-y sb zere sbitem h inirfum yo *** dilimde d- mihr var szmde h ilfum yo

..

tdigim ahd zere sbitdr gl *** eylemem andan taavvl byle bil

..

sen beni terk eylesen de ben seni terk eylemem *** sen beni rsan da ben bozmam yine peymnu

..

asem o gnlere kim ikimiz alub tenh *** keml-i vdd ul zere eyledk imrr

ki ahd-i sb gitdikce eyleyb teyd *** teceddd tmededr dilde mihrden sr

..

itimd tme an ehl-i ara szlerine *** aramzda olan sr- meveddet gene var

ul u t stids anda Yazlaca Erdr

***

..
542
 ***

***

..
***

mdrya slik ol *** seng-i sitemle rma seb-y meveddeti

abb ile ar-i

..

ki cedel dama d-i aardur

mmkinse eger ul-i cedelden aer eyle *** zr

..

seyyidl-akmdur ul- al *** ri av bulur andan fel

..

beyn tmek kermetdr

tedd u itilfa urasa ger zmre-i abb *** an l d b telf-i

An cevbndadr

***

..

***

***

543

bama ab- ara szine kim *** eski ahdmde hep mumem ben

tse de bramam ben seni *** ben seni terk eylemem terk eylesen de sen beni
sen beni rencde

..

ubb- amm
ahd-i adm zere rsiam *** ab- d szine aldanma zinhr

..

vl v mihrzden baa ey indimde ksiddr *** aleyhimde ne dndiyse inanma avl-i siddr

..

bildigim eyleri yazarsam eger *** ul in menhec-i emel almaz

asta ken ydetine Gidilmediginden Eibbya Serzenii Mirdir

***

..

***

..

***

astalandum limi bir kez tefau tmed *** derdme derd-i diger atd bu avl sen

..

nold cn saa kim astalannca abb *** bir adem rence lub rn almazsu

544
 ..

yed iydete gelr ol mh-r deyu *** rencr beklemekde udmu dil-i nizr

An cevbnda itir mirdir

***

..

***

..

***

ger iydetde ur tdmse afv t crmmi *** kim seni renc taab vatinde grmek istemem

..

ki deft ile sul tdm *** bua hd olur belki cmle-i uddm
d alm

..

cenb- f-i muladan mdm

budur ayr *** vcd- b-heml her maibden ola maf

ft- Vebleden Reh Oldn Tekkrt Mirdir

***

..

545
 ***

..


***

***

lillhil-amd o ni kim glm olurd lib *** perde-i aybdan t di hele n-gh uhr

..

zih inyet lf- d-y azze v celle *** ki m- tefria old ab- emne bedel

..

gl r- cefdan renc grdi ayli dem anca *** glistn- emelde old ikfte gl-i mad

..

eb-i yeld-y am dod abul-ayr *** old mift- sadetle k bb- md

..

tevsen-i ibl rm old meger *** kim grinr peyk-i d dem-be-dem

Taziyeti Mir Erdr

***

..

***

546
 ..
***

***

irtil duycak h derek alb-i azn *** old beytl-azen-i mtem efgna mekn

..

uceste-iyem di
efss bar-i dni kn- kerem di *** efss bir edb-i

..

bu gl-ene kim gelse olur beti mevt *** ricdeki emr u ilel hepsi bahne

..

idrk demez al- beer srr- ay *** fehm naar rmez hele bu rz- nihna

..

mtem eyn
udm- mevt ile ayf cihn ld ved *** fir eyledi dehri arn-i

Mevt rtil Handa Tesliyeti Mirdir

***

***

547
 ***

mra

***

***

byle bir dhiye-i kbrya *** abrdan ayr ne re vardur

..

avs-i ada herkese bir sehm-i mevt var *** bir gn gelr o sehm ile l-bd olur ikr

..

muadder olan l-bdd eyler uhr *** a-y ddan fe-eynel-mefer

..

kim gelse fendur o

lem-i fnye

..

abr l abr kim netyic abr *** devlet-i bisb der tevld

..

a tuuza sn-i mkft de dim *** ol mabereyi mafirete de nine

548
 demediginden Bas ile tir Mirdir
Hediye Tadm

***

***

***

***

l olursa himmet-i mhd icbdan *** n-z olan hediyyeyi tadme

r der

..

Sleymna p-y melala iyfet *** degildr banca ir- baret

..

ul-i vidd u sen v sityi *** olur asen-i tufe biz diyndan

..

*** cnum saa eylerem tadm

mmkin olsa hediyye tadmi

mnnda Erdr
ir vey Ktb Resil Tadmi

***

549
 ..

***

..

***

lar ehl-i baret

her tufe ki tadm *** tadm
den line espn olur elbet

..

l mahv olaca eyle der ar- hedy *** bu tufe ise alsa gerek dim sbit

..

b-ser ldm tua *** maden-i yta gy seng irsl eyledm
p irimi tadm

..

zih sadet eger olsa mahar- ibl *** zih eref eger olsa r ile manr

An cevbndadr

***

***

550
 ***

***

***

***

nezdr
det-i dr bendegn- mulii *** byle env- taaufla ser-efrz eylemek

..

ne grdm ne iitdm byle elf- inyeti *** bu lf u bu inyet tua madur el-a

..

her nimet in leet-i ma var anca *** abb hedys olur cmleye fy

..

smndan sz hb tdi yere *** sen semya imdi ref td yine

..

mektb- dil-nin meveddet-nibuuz *** alb-i azni

eyledi mstara- srr

..

bu lf u bu inyet hep saa madur gy *** degil mesm ebh degil mehd emsli

551
Bed Olunan bir i tmm tmek stidsn Mirdir

***

..

***

..

***

***

***

md var ki itmmnda bel-i maderet db *** bu abd-i muli incz- vadle ola mesrr

..

bu binnu sen vmn va u tess eyled *** emr-i itmm dai inmna vbestedr

..

ibtid tmek bir inma kermetdr vel *** an itmm t meyince eylemez kesb-i keml

..

bir emr-i ayra tmek ibtid memddur anca *** an ns bramak med in non mcibdr

..

552
bu i sen essn urdu *** an itmm yine sendendr

553
 [IV. KISIM: LUGATE]

eyl-i Kitb

Bb- elif

cz-i evveline tabr olunur.

[ ibtid] Fenn-i arda mra-i snni

[ ibdl] Def-i sial in bir arfi, arf-i ar yerine va tmekdr.

[ ebed] Tefekkr teemml ile intihs tevehhm olunamayan veyd tabr-i

arla nihyeti olmayan bir eye tesmiye olunur.

[ bk] ad u amd ile efendisinden aan kleye d nilr.

[ ibd] Vcd olmayan bir eyi cd
olub al ise bir eyden bir eyi cd u

tekvndir. Nitekim semvti ibdda cenb- a 564 buyurub

ve insn in ibd, aldan eammdr.
565 buyurlm. Bu tadrce

[ ittihd] ki vey dah ziyde evt birlemesine d nilr ki iftirlar yalz

aded cihetinden ola.

[ ittihd] Cinsde ittida mcnese ve nevde mmsele ve ada mkele ve

keyfiyyetde mbehe ve kemmiyyetde msvt ve erfda mubaat ve ifetde

mnsebet ve va- urda mvzene d nilr.

564
Bakara Sresi: 117, Enm Sresi: 101.
565
Nahl Sresi: 4, Rahmn Sresi: 3, 14, Alak Sresi: 2. (nsan yaratt. ifadesi bu srede
gemektedir. Yoksa nsan yarattk., nsan yaratld. ve benzeri ifadeler Kurn-i Kermin
birok yerinde gemektedir.)
554
[ ittifk] Delili illetleriyle berber bilmege ve avid-i klliyyeyi

cziyytyla ab tmege d nilr. Veyd yan en bir eyi bilmege d nilr.

[ ittifkiyye] Muaddem, d old tadrde

tlni dna km

olunmasna ittifiyye d nilr. Mesel Eger insn n ise mr nhidir gibi.

[ eser] mans olub birincisi netce, sn almet, slis cz mansnadr.

[ isbt] eyi ar sbtna kmdr.

[ ism] eran ve aban kendsinden itirz lzm olan eye d nilr.

[ ictim] Ecsm basn basna terubna d nilr.

[ icm] Luatde azm u ittif d mek olub lda mctehidni
emr-i dnde

ittiflarna d nilr.

[ ictihd] stidll cihetinden aleb-i madda bel-i mechddur.

[ ihta] Bir eyi hir bnn kemliyle idrk tmege d nilr.

[ ihsn] Luatde ayrt u mberrtdan dilen eye denilb eratde Allh -

eger sen an grmezse, o seni

tel-y grr gibi ibdet tmege d nilr. Zr

grr.

[ ihss] avssdan biriyle bir eyi idrk tmege denilb ve eger iss iss-i

olursa aa mhedt denilb iss-i bn ile olursa vicdniyyt tesmiye

hiryle

olunur.

555
[ ihtirs] Kendsinden mad ilfi tevehhm olunaca bir kelmda vehm-i

mekr def decek bir eyi rd tmesine d rler. Mesel avluh -tel-:

566. Bu yetde eger Allh -tel-



ile vafda iktif tse idi aflar asebiyle old tevehhm
anlari

lnacandan man
ile kelm- mekri itmm db tekml-i
tdi. Bunu ricde misli Fln t u adar servet yesr ibidir deyu vaf

db Lkin bu serveti belki irtikbdan azanmdr deyu herkesi rna

gelmemek in Bunula berber imdiye degin bir ae irtikbi vi

olmamdr deyu def-i tevehhm dersin. Nitekim biz bu basi maallinde

yazmd.

[ idgm] Luatde bir eyi bir eye idl tmege d rler. Mesel Esvb anda

idrc
idm itdim d nilr. Ve natde arf-i evveli iskn db arf-i snye
mdamen-fh d nilr.
itmege d nilr. Ve evvelkine mdam ve snye

[ idrk] Kemliyle bir eyi bilmege d rler.

adan itirz olunur eye d rler.

[ edeb] Anla cem-i

[ db- bahs] Bir nat-i naariyyedir ki andan mnara ve eriini

istifd db o sebeble mbasede mab olmadan man olub amn ilzma

dir olur.

[ ezn] Luatde mulaan ilma denilb eran vat-i alti ilna d nilr

566
Mide Sresi: 54.
556
[ izn] albi azmine denilb ve azm ise teredddden ora cezm-i irdete

d nilr.

[ istidll] Medlli isbt in dell tarr itmege denilb eger eserden messi ri

istidll olunursa istidll-i inn ve bil-aks messi rden esere istidll olunursa

istidll-i limm d nilr. Mesel g ce vati uzadan bir te ryet olunub da anla

limmdir.
orada duman bulundna istidll olunursa dell-i Ve gndz duman

inndir.
grlb de anla te bulundna istidll olunursa dell-i Ve dell eger

nal ve ill dell-i

ar kelmn nal ve ikyeye mtevaf olursa dell-i al

d nilr.

[ istnf] Sul-i muaddere vi olan cevba d nilr. Mesel birisi: Bugn

baa geldi d se, bu szde gy il aa d mi ki: Anlara nal

maalle ahlsi

mumele itdi?. Ve mtekellim dai cevba taadd ile: asana ikrm db

mere ihnet itdim ve Bekrden ir db yz virmedim dir.

[ istikr] Luatde tetebb mansna olub lda cziyytn ekserinde

vcd asebiyle kll zerine km itmege dirler. Mesel Her bir ayvn

ignemek vatinde alt eesini tark der Zr

gerek insn ve gerek sir

mada fekk-i esfelini tark derse de lkin bu istir-i ndr.

ayvnt n-i

mada st eesini tark der.

nki tetebb olunsa tims n-i

[ istidrc] Azar azar imhl ile abullha taarrub itmege dirler.

ve
[ istinbt] emeden u arma mansna olub lda uvvet-i ara

cevdet-i ihn ile nudan istirc- manya d nilr.

557

[ slm] u ve inyd mansna olub meheb-i mm- Aamda mn ile

ikisi birdir.

[ isrf] Ar- assede ml- kesr bel itmege d nilr.

efrda mil olmaa

[ istirk] Bir ey ricde almama zere cem-i

d nilr.

[ ustukusst(/stoikhos)] Ynn bir laf olub al mansnadr.

Ve bu mnsebetle anr- erbaaya tesmiye olunur ki ayvn u nebt ve

madinden ibret olan mrekkebt ulidir.

[ ism] Ezmine-i selseden birine muterin olmayara nefsinde bir manya

dellet iden eye denilb ikiye mnasemdir. Birisi ism-i ayndr ki tnda im

olan manya dlldir, sn ve bikr gibi. Dgeri ism-i mandr ki tnda im

olan manya dll degildir ve man-y mekr ister vcd olsun ilm gibi

veyd adem olsun cehl gibi.

[ esm-i efl] Emr veyd m mansna gelen eye d nilr. Mesel

Arabde gibi ki bad
kelimesi gibi, imhl t mansnadr. Ve

old dimekdir.

[ imm] amme ile telaffu tmek in efeteyni tehyie tmekdir.

[ ehr-i haram] Drt aydr. Yan; receb, il-ade, il-icce ve muarrem.

hr- mekreni biri ferd ve i serddir, yan mtetbiadr.

[ usl] Luatde aa mutc olunub o ara ayr-i mutc olana d nilr.

558
[ ttrd] Min-ayr-i tekellf memdu ismiyle b v ecddn ismini irde

ikr tmege d rler. Mesel:

[285]

***

Bu irde
, mansnadr.

[ itirz] Esn-i kelmda yd iki kelm beyninde bir nkteye mebn bir

cmle rd
itmege d rler. Bua av de tesmiye olunur. Nitekim:
567. yet-i mekrede laf bir cmle-i muterie olub

rd
olunmasndaki nkte mrikni Allha isnd tdikleri eyden kendsini

tenzhdir.

[ irb] lafen yd tadren itilf- avmil ile ir-i kelimeni itilfna

tesmiye olunur.

[ arb] Chel-y Araba d nilr.

[ ill] Taff in arf-i illeti tayrdir.

[ int] Bua lzmu m-l-yelzem d rler ki ir arf-i revden evvel arf-i

dal veyd arf-i redf veyd bir arf-i ma iltizmna nefsini int

itbdr. Mesel
gibi. Bun biz mebas-i

568

masunda beyn itmidik.

567
Nahl Sresi: 57.
568
Duh Sresi: 9, 10.
559
[ iftirk] Beynlerinde teful vu bulaca retde iki cevheri iki ayzda

bulunmasna d rler.

[ ilhm] Menba-i feyden bi-l-aml fikr, izne-i albe il-i ayr tmege

d nilr.

[ iltift] ibden iba veyd ibdan ibe vey nefs-i mtekellime

veyd bunu aksine udl tmege d rler.

[ mml-kitb] Al- evvele ve lev-i mafa d nilr.

[ emre] Luatde almet d mek olub lda medll vcdyla al-ari-

ann kendsinde lzm- ilm olan eye d nilr. Mesel yamura nisbeten seb

gibi. Ve emre ile almet beyninde olan far; almet bir eyden mnfekk

olmayana d nilr, ismde elifi adem-i infikki gibi. Ve emre eyden mnfekk

olur maara nisbeten bulu gibi.

[ imkn] Vcd ile ademi itisna d rler.

[ inbe] Her eyden, her eye mlik ib olan cenb- aa rcdur.

[ insn- kmil] Nefsini be-i mekrim-i al ile tezyn db s-i al

u evrdan kendsinde eser olmayan ta d nilr.

[ cz] bre-i mterifeni eall ile ed-i madna d rler.

arf-i B

[ btl] Alnda a olmayan eye d nilr.

560
[ betr] Sebeb-i affi af ile m-ben ana d rler. Mesel
den

alur. Badeh elif is olunub lm isn olunara

af olunub

alur ve ora ye nal olunur. Bua fenn-i arda mebtr d nilr.

[ bahs] Luatde tefau u teft mansna olub lda istidll ariyle

iki

ey beyninde nisbet-i cbiyye vey selbiyyeni isbtna d rler.

[ buhl] Kendsini mln v rmekde imtina denilb; e ise ayrsn mlnda

bul tmekdir. Ve ads -i erfde:

sizden evvelkileri
eden aer diiz. Zr

helk tdi569 buyurulmudur. Ve kem avlindendir ki: Bul ft-

insniyyeni mav ve dt- ayvniyyeni isbtdr.

[ bidat] Snnete mulif olan file d nilr. Ve bidat tesmiyesini sebebi fili,

fil-i mekr kendliginden ibtid tdigindendir.

[ burhn] Muaddemt- yaniyyeden mrekkeb olan bir ysdr. Ve mekr

olsun ve gerek naar olub da bedh

muaddimeler gerek bedh ye
mstenid

olsun. Mesel: lem mteayyirdr ve her mteayyir disdr. Bu tadrce

lem disdr gibi.

[ berzah] ki ey beyninde il olan eye denilb bu mnsebetle lem-i

misle dai berza d nilr.

[ berat-i istihll] Mellif, mesile r tmezden adem bidyet-i

telfinde
ikr decegi mebise dellet decek bir ibre rd tmesine d rler.

Mslim: 2581.
569

561
 arla mada mnsebet aldraca retde kelma ibtid tmekdir
Yd tabr-i

ki bu u ekseriy ktb-i mellefe dbcelerinde vi olur.

a
[ bast] smdr. Birincisi bas-i olub czi olmayana d nilr, Br -

rfdir
tel- gibi. kincisi bas-i ki ecsm, mutelifet-abyiden mrekkeb

if olub eczs, areyne nisbeten eall olana

olmayana d nilr. incisi bas-i

d nilr. Kelik bas y run vey cismn olub, rn olan, ul u nfs-

mcerrede gibi ve cismn, anr gibi.

[ beret] Anla -beere-i vech yan yz derisini araf- taayyr den

her aber-i da denilb ayr u errde mstamel ise de ayrda istimli

ziydedir.

[ basret] Baar ile insn, uver-i ey ve evhirini mhede tdigi gibi alb-i

ile dai ai-i ey ve bevnn

mnevver in bir uvvet olan baret

mhede der. Ve barete kem ile-i naariyye ve uvve-i udsiyye tesmiye

derler. Bu, man, l olub al luat idrk mansnadr.

[ bid] sm-i mfred olub den yediye adar bi d nilr. Ve balarin

avlince ouzu m-dnna ve m-fevine d nilrse de anca ea yediye

de
d nilr. Nitekim Meb
denilmidir.
570

[ beyn] Mtekellim murdn smie ihr tmege d nilr.

[ beyn- takrr] Beyn- tarr mecz ve ta itimlini ref decek retde

kelmdr. Mesel avluh -tel-:

tekd-i
. Bu beynda
571

570 5.
Miktl-Meb:
562
 ikr-i
ile man-y umm, bir vechle taarrur eylemi ki itiml-i ta ber-
araf olmu. Ve beyn ile tevl beynindeki far tevl den vehle-i lda man

mnfehim olmayub ve beynda ise vehle-i lda man-y mad mnfehim olur.

Bb- T

[ tekd] Kendsinden evvel l olan bir many ide tmege d rler. Ve

laf laf- evveli tekrr tmege d nilr.

tekd

[ tevl] Luatde terc mansna olub ern bir laf man-y hirinden Kitb

ve snnete muvf olaca retde bir man-y mutemele irc tmekdir. Mesel

avluh -tel-: . Bu yetde eger uu yumuradan irc
572

murd olunursa tefsr olub ve eger kfirden mmini veyd limden chili

irc murd olunursa tevldir.

[ tecns-i muzri] ki kelimeni arf-i mteribde itilflarna d nilr,

, gibi.

[ tecns-i tasrf] Bir arfi dger arfe ibdl ile iki kelime beyninde vi

olan itilfa d nilr. avluh -tel-: 573

gibi. Yd

ile gibi.

571
Hucr Sresi: 30, Sad Sresi: 73.
572
Enm Sresi: 95, Ynus Sresi: 31, Rm Sresi: 19.
573
Enm Sresi: 26.
563
[ tecns-i tahrf] Heyet-i kelimede olan itilfa d nilr. ile gibi,

fet-i b ile ou ve amm- b ile bir nev elbisedir ki Arablar iks derler

cemi gelr.

[ tecns-i tashf] ki kelime beyninde olan far noadan al

olmasna drler: ile gibi.

[ tahkk] Delil ile meseleyi isbt tmekdir.

[ taharr] Bir emri iri ve lsn aramaa d rler.

[ tahrf] Mandan a- naar yalz laf tayr tmege d nilr.

[ tehalhul] ricden kendsine bir ey munamm olmaszn acmi

izdiydna denilb teksf dddr.

ile isbt- meseleye d rler.

[ tedkk] Delil-i daa

[ tars] Elf veznleri msv ve aczleri muvf olmaa d nilr. Mesel

574
gibi.

af tmege d rler.
[ terhm] smi irini taffen

[ terdf] Cihet-i vidden va- al asebiyle man-y vide alel-infird

dellet dici iki vey daha ziyde elfa tesmiye olunur.

[ teslm] Allh -tel-n emrine inyd ile mnsib olmayan eyde terk-i

itir tmege d rler.

574
Giye Sresi: 25, 26.
564
[ tashf] Ktibi murdna mulif veyd l- meva muyir bir

eyi rat tmekdir.

[ tasavvur] ihnde bir eyi retini l olmasna d nilr.

[ tasavvur] zerine nefy vey isbt ile km olunmadan bir eyi mhiyetini

idrk tmege d rler.

[ tasdk] tiyr ile mubire d isndna d nilr.

[ tazmn-i mzdevec] Nesr veyd nam arasnda iki laf- msecca

rdna
d rler. Nitekim avluh -tel-: 575
. Ve kelik -

aleyhi-altu ves-selm- Efendimizi u ads -i erfinde:

576

gibi. Namen misli:

[286] ir


***

[ tatbk] Bua mubaat ve b ve tekf ve tedd dai denilb mrat-i

tebl ile edd beynini cem tmege dr ler. Mesel avluh -tel-:

577 gibi. Fili file, ismi isme mubelesine dai tab d nilr.

[ tall] ihni messi rden esere intiline d rler. teden ihni duna

intili gibi. Ve istidll bil-aks eserden messi re ihni intiline d nilr.

[ teassf] zerine delleti hir olmayan bir manya kelm aml tmekdir.

575
Neml Sresi: 22.
576
Msned-ihb: 139, 140.
577
Tevbe Sresi: 82.
565
[ takd] Kelm, mula olub mans shletle alalmazsa tad denilb

feat mebasinde l- ma olan laf, tad meviinde ikr olunmud.

[ taaccb] Sebebi af olan bir eyden nefsin infiline d rler.

[ tefsr] Alnda kef ihr mansna olub eran yt- urniyyeni

mnsn tav ve esbb- nzlini beyn tmege d rler.

[ tenkus] ki aiyyeni cb u selbde itilfna d nilr. Mesel Amed

ktibdir ve Amed ktib degildir gibi.

den bir vafa d nilr.

[ tenfr] Kelimede lisna slet v rb noa usret rs

luat gibi.
Mesel Arabde

[ tenzl] nzl ile tenzl beyninde olan far budur ki inzl bir defada indirmekde

istiml olunub tenzl tedrcde

istiml olunur.

[ tensk-i sft] Bir eyi ft- mtevliye ile meden veyd emmen

vaf tmege d rler. Medde 578 gibi,

emmde Zeyd fsdr fcirdir, landir, mnfdr gibi.

[ tevfk] Allh -tel- ibd eflini rsna muvf tmege tesmiye olunur.

[ ter] Bua tev ve l-fiyeteyn dai d nilr. Beyti iki fiye zerine bir

vechle bin tmekdir ki fiyeteynden ansi zere vaf olunsa man a ola.

iki vechi mutemil olaca retde ed-y kelmdr. Yuaruda

[ tevch] Bedde

ikr tdigimiz zere. Mesel:

578
Brc Sresi.
566
 [CCVIII]
terz- i yek-em dikdi bir ab *** nola iki gzi olsaydi sev

beytinde old gibi. Ve ricde laf- tevch am kelm anla mndefe

olaca retle rd- kelma d nilr.

Luatde bir eyi birligine kmdr. Ve tevd dr. Birisi

[ tevd]

rubbiyyetle Allh bilmek ve vadniyyetine irr tmek ve endd u itibh

kendsinden nehy tmek.

[ tevekkl] Allh -tel- indinde olana vs db eyd-i nsda olandan meys

olmaa d rler.

[ tevbe] Allh -tel-ya rc tmege d rler. Ve tevbe-i na alb ile nedmet

ve lisn ile istifr ve mesime tekrr rc itmemegi amrinde imr tmekdir.

[ tevtr] Kib zere ictimlar mutaavver olmayan bir avmden bir aberi

tevrdidir.

Bb- S

[ sls] Msi arf zere olana d nilr.

Bb- Cm

[ cmil-kelim] Laf all ve mans cezl olan kelma d nilr,

579

gibi.

579
bk. Kefl-af: 1247.
567
[ cedel] Mehrt ve msellemtdan mrekkeb olan ysa denilb, cedelden

ara ilzm- amdr.

[ cz] Kendsinden ey terekkb dene d nilr. Ve cz asmndan birisi

cz-i if olub o da umm- tatnda olan kffe-i ua d nilr, ayvna

nisbeten insn gibi.

[ cem-i kllet] arnesiz ile ondan
on ve ondan aaya l olunub arne

yuarya l olunur.

[ cem-i kesret] Cem-i lleti aksi olub bunlar her biri dgeri in

580 buyurlub yerinde

istire olunur. Nitekim avluh -tel-:
olunmu.
rd

Bb-

[ hadsiyyt] Tekerrr-i mhedt asebiyle al aa km tmekde vsaya

mutc olmayan aiyyelerdir, ameri nr emsden mstefddr gibi.

[ hadd-i icz] Kelm, belatde av-i beerden urc db muraasndan

herkesi ciz derse aa add-i icz d nilr.

[ hads-i kuds] Min-cihetil-man Allh -tel-dan ve min-cihetil-laf

Cenb- Rislet-mebdan olan avl-i mnfeye d nilr

[ hareket] uvveden file tedrc ile urc tmege d rler.

580
Bakara Sresi: 228.
568
 Ve kemmde hareket cismi bir kemmiyyetden kemmiyyet-i urya intiline

d rler, nmvv bl gibi.

Keyfde areket cismi bir keyfiyyetden keyfiyyet-i urya intiline d nilr,

uyu tesaun u teberrdi gibi.

Meknda areket, cismi bir mekndan, mekn- ara areketi gibi. Bua

nal d nilr.

areket-i abiyye bir emr-i ric sebebiyle vi olmad gibi ur u

irdtla vi olmayan bir arekete d nilr. a yuarudan ereketi gibi. Ve

bunu aksi areket-i irdiyye mbdii ricden olan bir emr sebebiyle olmazsa da

anca ur u irdetle l olur. ayvndan irdetiyle l olan areket gibi.

[ harf-i ln] Yan yumua olan urf; vv, y, elifdir. Bunu urf-

ln tesmiye olundn sebebi meddi abl tdikleri indr.

[ Hakk] Esm-i ilhiyyeden bir ism olub ve aaten sbit olana a d nilr.

Ve dda dai istiml olunur. Mesel Bu sz adr yan avbdr.

[ hakkat] a lafndan mta olub irindeki t, vafiyyetden

ismiyyete nal indr, laf- almetde vki old gibi. Yosa t-i mekr

tens in degildir. Ve aiyyen ve yanen

d nilr.
sbit olan eye aat

[ hkd] aleb-i intim mansna olub, insn fil-l teeffden acz ve adem-i

itidri asebiyle aabn kam tdikde mdde-i aab bna rc db

mutein olara d olur.

569
[ hikmet] Sebeb ve illet ve avl ve a manlarna gelr. Ve ala dai

ibini cehlden men der. Ve urnda olan ikmet ell

ikmet d nilr. Zr

arm taallmine tabr olunur. Ve balarn zumunca muvf- a olan

her bir kelma ikmet d nilr.

[ hay] Nefsi bir eyden inbyla levmden itirzen an terk tmege d rler.

[ hayvn] rdetiyle mtearrik cism-i nm v asssa d nilr.

Bb-

[ haber] zerinde skt tmek a olan kelma aber d nilr, asan geldi,

seyn gitdi gibi. Ve aber sm zeredir. Yan; aber-i mtevtir, aber-i

mehr, aber-i viddir.

aber-i mtevtir oldur ki bir cemat an Cenb- Risletden istim db o

cematden de cemat-i ur istim der t ki bu vechle aber-i mekr ile

mtemessik olan kimseye mnteh olur.

aber-i mehr oldur ki bir kimse an Cenb- Risletden istim db

badeh o kimseden dai bir cemat istim db o cematden de cemat-i ur

istim der t ki bu slb zere mtemessik olan aa mnteh olur.

aber-i vid ise Cenb- Risletden bir kimse istim db o kimseden de

bir kimse ve andan da vid-i ar istim derek mtemessike mnteh olur.

dger

[ hibre] Bevn- umr bilmege d rler.

570
[ harb] Arda
den [nn ve] 581 mmi
af tmege d rler ki

alub badeh e nal u tavl olunur. Ve len bua arb tesmiye

olunur.

den elifi af ile arf-i tyi iskn tmege d nilr ki alub

[ hazl]

badeh e nal olunur. Ve arda bua azel tesmiye olunur.

[ hatt] Laf urf- hec ile tavr tmege d rler.

[ hitbe] Kendsine itid olunan bir adan dr olan bir am

muaddemt- mable v manneden l olan ayise-i mrekkebeye d nilr.

Ve bundan ara ns umr- ma u madlarna nfi olan uta terb

tevdir ki vileri tdikleri va bundan ibret olaca

a ve ibl-i bl in mureyn beyninde cereyn den

[ hilf] Ta-i

mnzaaya d nilr.

[ hums] Msi be arf zere olana d rler, Arablar acz- msinneye

d dikleri gibi.

Bb- Dl

[ dav] Dudan mta olub aleb mansnadr. Ve eratde ayrs

zerine anla isbt- a olunur bir avle d nilr.

581
Metinde bu ifade yer almamaktadr. Fakat metnin asln tekil eden et-Tarft isimli eserde tanm
, Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 1983, 98).
yukardaki ekildedir (Seyyid erif Crcn, et-Tarft
Mellifin daha sonra verdii rnek de bunu dorulamaktadr.
571
[ dellet] Bir eydir ki an bilmek ey-i ar bilinmesini mstelzim olur ve

medll d nilr.
ey-i evvele dll ve snye

Dell smdr, yan dell y kll olara bi-t netceyi

mstelzim

veyd bi-t mstelzim olmayub bir ecneb muaddeme vsasyla mstelzim

olur. Yd kll ve a olara mstelzim olmayub belki cziyyet zere

mstelzim olur.

[ devrn] Luatde avf mansna olub lda al asebiyle bir eyi bir

ey zere tertbine d rler. Manezyan rbi zerine ishli terettbi gibi, eyi

medr d nilr.
evvele dir ve snye

Bu da nev zere olub birincisi medr, dir in, medr- vcd olub

adem olmamadr. shl in manezyann rbi gibi. Zr

manezya mevcd

olduda ishl dai mevcd olub lkin manezya madm olursa ishli madm

belki ilc- arla ishl ule getirilr.

olmas lzm gelmez. Zr

kincisi medr dir in adem olub vcd olmamadr, ilm in ayt

ayt mevcd olmazsa ilm de mevcd olmaz. Lkin mevcd olursa

gibi. Zr

mula ilmi vcd lzm gelmez.

ncisi medr, dir in vcd ve adem olmadr. Muinden zinn

zin udr derse zerine recm lzm olub udr

udr linde recm gibi. Zr

tmezse vcib olmaz.

[ dn ve millet] Mekr kelimeler t ile mtteid itibr ile mutelifdirler.

Dn ile millet ve meheb beynindeki far; dn,

Allh -tel-ya ve

millet, peyambere ve meheb mctehide mensbdur d miler.

572
Bb- l

[ zt] Bir eyi nefsine t d rler. Ve t ile a beynindeki far udur ki t

t gerek cism ve gerek ayrsna denilb a ise yalz

adan eammdr. Zr

cisme d nilr.

[ zimmet] Ahd mansnadr. Ve na-i ahd emmi mcib old in immet

denilmi.

[ zevk] Cirm-i lisnda mebs olan aabda bir uvve-i mnbiedir ki azda

rubet-i lubiyye mulaat vsasyla anla um iss idrk olunur.

[ zihn] ktisb- ulma mstaid ve avss-i hir bnay mil nefsde bir

uvvete d rler.

Bb- r

[ rub] Msi drt arf zere olan kelimeye d dikleri gibi arda drt

mradan mrekkeb olan ire d nilr.

[ recl] Bl ile add-i ar tecvz den insn krna d nilr.

[ risle] Bir nevden mesil-i alleyi v olan mecelleye risle denilb ve

mecelle akm mil olan afeye tesmiye olunur.

[ resm-i tmm] Manda cins-i arb ile adan mrekkeb olana d nilr,

insn ayvn- ikle tarf gibi.

[ rz] an merretine srr- albdir.

[ rkk] Luatde afa d rler ve riat-i alb bundan medur.

573

[ rev] zerine ir bin olunan arfe d rler. Mesel ade-i nniyye yd

dliyye d nildigi gibi.

Bb- Z

d rler. Al luatde zum, d-kib olara sylemek

[ zum] avl-i bi-l delle

mansna olub, mesel bir avli d u kibi mtebih olsa Arablar

d meyb d rler.

[ zhd] Eyya terk-i meyl mansnadr.

[ zekt] Luatde ziyde mansna olub eratde mln bir smn add-i

mer zere vr mege d rler.

Bb-i Sn

[ slim] arfiyyn indinde bir kelimeni urf- aliyyesi arf-i illet ve hemze

ve taf olmamadr. Naviyyn indinde irinde arf-i illet olmamadr.

kelimesi hem arfiyyn ve hem naviyyn indinde slim

Bu tadrce
old gibi ikisi indinde ayr-i slimdir.
arfiyyn indinde ayr-i
slim olub naviyyn indinde slimdir. Ve arfiyyn indinde slim olub

naviyyn indinde ayr-i slimdir.

[ sebeb] Luatde ip mansna olub anla mada tevaul olunaca eyi

ismidir.

[ sec] Kelm- mensrda arf-i vid zerine iki flan nihyetinde tevu

ve ictimna d rler.

574
[ sds] Msi alti urf zere olana d rler.

ayrsndan bir ey almaa d rler.

[ sirkat] ret-i afde

eratde a-i yedd anda zerinde sikke marb olara on dirhem

sirat dene a-i yedd lzm olub; ve ey-i mesr on dirhem ymetinden dn

olursa a- yeddi mute sirat add olunmaz.

Meheb-i fde
rub- dnr in a-i yedd lzm olub att Ebl-Al-i

Maarr bu u imm- mrun ileyhden sul ile d mi:

[287] ir


***


in nal a
Yan: Bu eli diyeti eran be yz altun iken rub- dnr

ciz olur?

Bunu cevbnda fuahdan cenb- Muammed d midir:

. Yan: Emn iken ymetdr u semn di. ynet dince



ihnet olund.

[ sermed] Evveli ve iri olmayana d nilr.

[ safsaa] Vehmiyytdan mrekkeb ysa safsaa d rler. Safsaadan ara

am tal u isktdr. Mesel ihnde cevher mevcddur ve Her ihnde

mevcd ve ihnle im olan aradr. Bu ys tertbinden ara, cevheri

v rmek indr.
ara olmasna netce

[ sefeh] Fera u aabdan insna r olan bir iffetdir ki al u eri mulifi

olan efle an aml der.

575
 teslm
[ selem] Luatde tadm mansna olub eran bir beyi ismidir ki

semeni tacl olunub kendsi tecl olunur.

mebi

[ selm] Dreynde nefsi mien meaatden tecrdine d rler.

[ sem] Luatde sema mensb olana denilb lda cziyytn mtemil

ide-i kllyye ikr olunmayana d rler.

[ sr] aiyyede sr mev olan efrd kemmiyyetine dll olan lafa d nilr.

Bb- n

[ zz] Vcdn llet kesretinden a- naar ysa mulif olana d nilr.

Ve ile ndir ve af beynindeki far odur ki kelm- Arabda o vi

olub lkin ysa mulif olur. Ve ndir ise vcd all olub lkin ys zere

olur. Ve af, kmi sbta vl olmayana d nilr.

[ art] Bir eyi bir eye taldir; bir vechle ki ey-i evvel mevcd olduda

sn dai mevcd olmaldr.

dne
[ er] Luatde beyn u ihr mansnadr, lda ar-i d nilr.

[ ir] Luatde bilmek mansna olub lda aden in olunan muaff v

mevzn bir kelma d nilr.

aden tabrinden ara mesel avluh -tel-:

P623F P
582 kelm mevzn u muaff olub lkin ir denilmez nki al-seblil-ad

degildir.

582
nirh Sresi: 3,4.
576
 ir manda muayyeltdan mrekkeb olan ysa d nilr. Ve andan

ara terb tenfr ile nefsi infilidir. Nitekim amr, yt- seyyledir ve

Asel ayy-kerde-i zenbrdur denildigi gibi.

[ a] Bir fradr ki cenb- Aliye myaa tdiler, yan immet in bat

tdiler. Ve Cenb- Risletden ora imm odur d diler. Ve anlar zumunca

immet mrun-ileyhi evldndan rice maz.

[ ey] Vcddan ibret olub gerek ara ve gerek cevher olsun kffe-i

mkevvent ismidir.

Bb- d

[ sabr] Elem-i beldan Allh -tel-n ayrya ekvy terk tmekdir.

[ sahh] urf- aliyyesinde arf-i illet ve hemze ve taf bulunmayana

denilb naviyyn indinde arf-i illet olmayan isme d nilr.

[ sadr] Beyti mra- evvelini cz-i evveline d nilr.

[ salm] Arda veted-i mefr af tmege d rler. dan afi

gibi alub badeh ye nal olunara alm d nilr.

Bb- d

[ darb] Arda beyti mra- snsini cz-i irine tabr olunur.

[ zarret]
dan mta olub defi mmkin olmayan eye d nilr.

[ zaf- telf] Ecz-i kelm telfi nn- navi ilfna olmaa d rler,

Zeyd dgdi klesini gibi.

577
 slkdur.
[ dallet] Malba vl olmayaca ara

Bb-

[ tat] avan emre muvfaata d nilr.

[ tarab] iddet-i zn vey srrdan insna ibet den bir iffetdir. Lkin

ekseriy istimli srrda vidir.

[ tayy] arf-i rbi-i skini afa d rler, fsn afi gibi. T ki

alub badeh e nal olunur ki arda bua mav d rler.

Bb-

olsun u destdedir
[ zarfiyye] Bir eyi ayra ullne d nilr; gerek a

gibi, gerek mecz olsun

gibi.

[ zulmet] stinre nndan olan bir eyde nru ademine d nr. Ve ecsm-

kesfeden neet den lle dai ulmet d nilr.

[ zulm] Bir eyi meviini ayrya va tmege tesmiye olunub eratde

adan bla tecvz tmege d nilr.

[ zann] timl-i na ile itid- rcie d nilr veyd rcn fatyla ekki

ead- arafeynidir.

[ zhr] Bir dam zevcesini kendsine neseben vey ren marem olan -

vey kermesine-
mesel vlidesine vey hemre tebh tmege d rler.

578
Bb- Ayn

[ lem] Luatde anla kesb-i ilm dilen eye denilb lda mevcdtdan

anlarla Allh -tel-n ft

m-sivullh cmlesine lem d nilr. Zr

bilinr.

[ araz] vm in bir maalle mutc olan mevcda d nilr. Mesel ull

tmek in levni bir cisme mutc old gibi. Ve ar iki sm olub biri rru-

tdr ki vcdda eczs mctemi olur, beyl siyhlk gibi. Ve ayr-i rru-

tdr ki eczs vcdda mctemi olmaz, areket ve skn gibi.

[ araz- mufrk] nfikki mmteni olmayana d nilr. Bu da iki smdr.

Birisi serz-zevldir, acletden l olan umret ve avf u vecelden l olan

ufret gibi. Dgeri
baz-zevldir, eyb ebb gibi.

[ arz] Beyti mra- evvelini cz-i irine d nilr.

arf u redd tmege d rler.

[ azl] mile olmasun deyu mereden menyi

lmn
[ asb] Arda arf-i mis-i mtearrigi isknna d nilr.
iskn gibi, t ki alub badeh
e nal ile mab tesmiye olunur.

[akl]
den arf-i mis-i mtearrigi af tmege d rler, t ki

alub badeh e nal ile mal tesmiye olunur.

[ akl] Mddeden mcerred ve tedbr taarruf in bedene kesb-i taallu tmi

bir cevherdir. Balarn zumunca al ile nefs ve ihn i bir olub lkin mdrik

oldyun nefs denilb; idrke mstaidd old in ihn tesmiye lnm. Ve

579

al, il-i barden me olub evil-uli oru yoldan udl tmekden men

tdigi in al denilmi.

[ ilm] Vie mub olan bir itid- czime d nilr.

ve dger
Ve ilm iki sm olub biri adm Allh -
disdir. lm-i adm

tel-n ilmi gibi ki tyla im olub ilm-i mudese bezemez.

, arr ve istidlldir.
Ve ilm-i mudes ise smdr. Yan; bedh

, muaddemeye mutc olmayan ilmdir, Kll, czden

lm-i bedh

aamdr gibi.

Ve ilm-i arr, dai kelik muaddemeye mutc olmayan ilme d nilr.

avss- amse ile l olan ilm gibi.

Ve ilm-i istidll, muaddemeye mutc olan ilme d nilr. nii sbtna

ve ar udsna taallu den ilm gibi.

[ am] Mertebe-i eadiyyet mansnadr.

[ ahd] len-bade-lin bir eyi file mrtna denilb badeh mrt

lzm olan mevs mansnda istiml olund.

[ ahd-i zihn] Kendsinden evvel bir ey ikr olunmayana d rler.

[ ahd-i hric] Kendsinden evvel bir ey ikr olunana d nilr.

Bb- ayn

[ garbet] Kelime va olub mans ayr-i hir ve mensul-istiml

olmazsa arbet d nilr.

580
[ garb] fenn-i ads de ol ads e d nilr ki isnd Cenb- Rislete muttal

olub lkin an tbin veyd etb-i tbinden

bir dam rivyet tmi ola.

[ gadab] Teeff-i adr in dem-i albi aleyn indinde l olan bir

taayyre d nilr.

[ gybet] nsn mesvsini aybetinde ikr tmege denilb ve eger mesv-i

mekre vi degilse ilemedigi bir eyi kendsine isnd ile iftir olur.

[ gayret] anda ayrsn mreketini kerh grmege d rler.

Bb- F

[ fsla-i sur] arf-i mtearrikden ora bir arf-i skini cmi

olan kelimeye d nilr,

gibi.

[ fsla-i kbr] Drt arf-i mtearrikden ora bir arfi-i skini cmi

olan kelimeye fla-i kbr d nilr, gibi.

indinde al umr-
[ ftvvet] Luatde se v kerem d mekdir. Ehl-i aat

dreynde nefsine s r tmege d rler.

[ fitne] nsn ayr u errden anla li tebeyyn den eye d nilr. Ve al

luat altun li midir degil midir deyu ibe tmege d nilr. Bunu in lisn-

seng-i mihekke fettne d rler.

Arabde

[ ferah] Arz olunan eye mahariyyetden albde l olan bir leetdir.

581
Bb- f

[ kys] aiyyelerden mrekkeb bir dell dir ki; her ne vat ay-y mekra

olunursa andan bir aiyye-i dger

teslm lzm gelr. Mesel lem disdir,

lem mteayyirdir ve her mteayyir disdir, bu tadrde

zr lem disdir

denildikde evvel lem disdir aiyyesi bir dav olub lem mteayyirdir,

Her mteayyir disdir aiyyeleri iki muaddeme ve ikisini mecm bir

ysdr. Bu ys tad olunduda mad olan lem disdir netcesini bi-

t mstelzim olur.

Bb- Kf

[ khin] Zamn- mstaillde olaca avl-i kint ibr ile lem-i ayb

esrrn bimege iddi den kimseye d nilr.

[ kitbet] rf-i debda in-i nesre d nilr.

[ kitbet] Kle ve criyeyi idmet vey ml zere it tmekdir.

[ kerem] Shletle v rmege d rler.

[ kef] arf-i sbi-i mtearrigi af tmege d rler. tsn af gibi

t ki alub badeh e nal dilir ki bua arda mekf d rler.

nefs db iktisb- feil

[ kmy-i sadet] ctinb- reil ile tehb-i

tmege d nilr.

[ keyd] ayr maarratn afiyyen istemek mansna olub bu u aldan

denilb Allhdan uhr derse aml- ala mczt in

udr derse le

tedbrn bil-a tesmiye olunur.
582
Bb- Lm

[ lzm] Bir eyden infikk mmteni olursa aa lzm denilb, istimlde vcib

mansnadr.

[ L-edriyye] Bir fradr ki eyn sbtuna mtealli ilmi klliyyen redd

inkr db ilm-i mekr ekk add derler. Bu fra Ynnleri
Sofisyleri

gibidir.

ve en tilvetinde lan ar cb
[ lahn] urn- Kerm den urf tavl ve

tavl iti den urf ar tmekdir.

[ lezzet] Leet mlyim olan bir eyi atmaa d rler. Mesel ssa-i ev

indinde alveti atma ve ssa-i baar indinde ruyet-i iy gibi ve uvve-i

vhime indinde arz olunan eyi ur yd uvve-i fa indinde umr-

miyyeyi tekr ile ikrinden tele gibi.

Bb- Mm

[ mecz] Bir laf, mevun-lehi ayr bir manda mstamel old lde eger

bulunmaz ise kinye ve arne-i

mevun-lehi irdesine mni arne mnia

bulunursa mecz d nilr.

olmayana denilb bira gn imtidd derse

[ mecnn] Efl u avli mstam

kesr-i b ile cnn- mubi d nilr ki cnn- dim d mekdir. Mubii mans

aplayc d mekdir. Ve bizim mehebimizde bir ay imtidd den cnna mubi

kendsinden avm s olur. Ve Eb Ysuf nezdinde ekseri bir

denilr. Zr

kendsinden feri-i amse s olur. mm Muammed indinde

gndr. Zr

583
 avm u alt u zekt gibi cem-i
sene-i kmildir. Zr ibdt kendsinden s

olur.

[ muhl] areket sknu ictim gibi ricde vcd mmteni olana d nilr.

tebdl tayrden
[ muhkem] Tefsrde yan ta tevlden
man olan yta

denilb, ve al luat -mesel bin-y mukem d nilrse- intidan emn d mekdir.

avluh -tel-
yeti mukemdir. Kelik t u ft-
583

ilhiyyeye dll olan yt- Furniyyeni cmlesi mukemtdrlar.

[ mrhik] Mtearribl-bl olub leti taarrk dene d nilr.

[ msfir] gn beldesinden mfraat den kimseye d nilr.

[ mstehab] Far u vcib zerinde ziyde lnan eye d nilr.

[ mhedt] iss ile km olunan eye d nilr. Gerek avss-i hire ve

gerek bna olsun, mesel ems mr ve nr muridir. Yd u eyden

am-nk vey ifim gibi.

[ maznnt] Ol aiyyelere d nilr ki naini
tecvziyle berber kendsinde

km-i rci buluna. Mesel: Fln dam g ce vati aranlda geziyor ve Her

bir g ce vati aranlda gezen sirat emeline mnbdir .

Ve mablt ile manntdan mrekkeb ysa ibe d nilr.

[ muraza] Luatde muyele d mek olub lda am ime tdigi

mulif ime-i delldir.

delle

583
Bakara Sresi: 231, Mide Sresi: 97.
584
[ manev] Lisnda a olmayub alben bilinen eye d nilr.

[ math] Fehmi all ve kelm muteli ve tedbri fsid kimseye d rler.

v uda talm
[ mft-i mcin] Nsa le den kimseye d nilr.

[ mekr] a -tel- cnibinden olan mekr abdi mulefet iynyla

berber kendsine l-i niam, s-i edebiyle berber tenbh
tmeyb

bulund li ib tmek ve cehdsiz kendsine kermet v rmek; ve abd

cnibinden olan mekr min-ays-l-teur ayrya l-i arardr.

[ mkbere] Mesil-i ilmiyyede mnzaa olub anca ihr- a u avb

in olmayub belki yalz ilzm- am in olursa mkbere d nilr.

[ mmevvehe] hiri bnna mulif olana d nilr.

[ mevz- ilm] lmi avr- tiyyesinden anda bas olunan eye

d nilr. Beden-i insn ilm-i bba mev old gibi.

Bb- Nn

[ nms] er-i erf d mekdir ve luatde nms, var ve ib-srr

mansnadr. Ve bir dam ib-srrna yan maremine nms d nilr. Eger

srr-i mekr ayr olursa ibine nms denilb ve eger err olursa css d nilr.

Emne
Ve Ehl-i Kitb, Cibrl-i nms d dikleri srr- vayi mil old indr.

[ nass] Bir mandan ziydeye mli olmayan veyd tevile mutemel

olmayana d nilr.

585
[ nazar] uli naar ve kesbe tevauf dene d nilr. Nefs u al taavvur

gibi ve lemi dis oldn tad gibi.

[ nisbet] ki ey beyninde -i taalludur.

[ nefsl-emr] uver-i eyn kllsini yan klliyyt cziyytn ve

ar kebrini
v olan ilm-i tye
taflen d nilr.

den arf-i sbi-i skini afiyle arf-i misi tesknidir.

[ nakz]

Bb- Vv

[ vcibl-vcd] Vcd tndan olub al bir eye mutc olmayana

d nilr.

[ vecd] Taannu u tekellfsz albi mudif old bir le d nilr. Veyd

telemm db abu mnamid olur.

bir bardr ki seran

[ vasl] Ba cmleyi ba cmleye af tmege d rler.

[ vakf] Arda mtearrik olan arf-i sbii iskndr, tsn iskn

gibi; t ki alub bua mevf d nilr.

[ velyet] urbiyyet mansna olan olub t vey mevltdan l olan

bir arbet-i ikemiyyeye d nilr.

[ vehmiyyt] Umr- ayr-i massada vehmi anla km tdigi ay-y

kibeye d nilr. lmi mversnda ayr-i mtenh bir fe oldna km gibi.

Ve bundan mrekkeb olan ysa safsaa d nilr.

586
Bb- H

[ hemm] ayr u errden ablel-fil bir eyi yapmaa ad-i alb tmege d nilr.

[ hev] Tele tdigi ehevta nefsi meyelnna d rler.

[ heyl (/hyl)] Bir laf- Ynn olub al mansnadr. Ve lda

ittil ve infilden kendsine r olan avli abl den cismde bir cevhere

d rler.

Bb- Y

[ yakn] Luatde kendsinde ekk olmayan ilme denilb lda vie

mubaatyla berber u ey byle olmadan baa mmkin degildir deyu bir

eye itid tmekdir.

[ yemn] Luatde uvvet mansna olub, erde ayr arafeyninden birini

Allh -tel-n ikriyle taviyyetdir.

587


nam
***

***

588
MUSTAFA ZZET DEFL-MESLB F EDEB-R VEL-KTB

(NCELEME-METN-DZN)

IV. BLM: DZNLER

 Kurn- Kerm Ayetleri Dizini

Arf Sresi
249.......................................................................................................

diyt Sresi
380..............................

151...........................................................................

Ahkf Sresi
251..............................................................................................

Ahzb Sresi
166....................................................................

252.............................................................................................................

390.......................................................................................

159..........................................................................................

Alak Sresi
240.................................................................................................................

li mrn Sresi
443.............................................................................

220.............................................................

290.....................................................................................................

233.........................................

212...........

319................................................................................

390.........................................................................................

240...................................................................................

317...........................................................................................................

590
 Ankebt Sresi
224.......................................................................................

Arf Sresi
364................................................................................

Bakara Sresi
381......................................................................................................... ...

584.....................................................................................................

332........................................................................................

264.....................................................................................................

252.....................................................................................................

553....................................................................................................

568..................................................................................................................

291.................................................................

300................................................................................

181.........................................................................................

447...................................................................................................

341.............................................................

317.....................................................................

252.............................................................................................................

381.......................................................................................................

251....................................................................................

337................................................................................................................

202, 364 ..............................................................................

354...................................

381.........................................................................................

238....................................................................................

329.................................................................................................

Brc Sresi
566.............................................................................

591
 Csiye Sresi

217..............................

Cinn Sresi
329..........................................................................

Duh Sresi
218, 380 .........................................................................

260.................................................................................

559...................................................................................

Duhn Sresi
274.....................................................................................................

274..............................................................................................

219..................................................................................................

274.................................................

Enm Sresi
166...................................................

327...............................................................................................

151, 563 ..........................................................................................

563........................................................................................................

Enfl Sresi
252.............................................................................................................

Ftr Sresi
167.............................................................

319................

326....................................................................
167...................................................................

592
 211..........

Ftiha Sresi
166, 330 .............................................................................................

166.......................................................................................................

366............................................................................................................

Feth Sresi
212.............................................................................................

Furkn Sresi
294............................................................

326....................................................................

Fussilet Sresi
453

Gfir Sresi

362...............................

Giye Sresi
262......................................................................................

155, 564 ...................................................................................

294......................................................................................................................

Hacc Sresi
205.................................................................

252.............................................................................................................

Hkka Sresi
236..........................................................................................................

191....................................................................................

593
389........................................................................................................

Har Sresi
235........................................................

Hucr Sresi
563..............................................................................................

253............................................................................................

Hd Sresi
122................................................................................................................

284.........................................................................................................

225....

251........................................................................................................

334.................................................................................................................

263..................................................................................................................

343, 425 ....

122.................................................................................................

378.........................................

Hmeze Sresi
151...........................................................................................................

brhm Sresi
167.............................................................

264...........................................................................................................

nfitr Sresi
155................................................................................

nsn Sresi
252.................................................................................................

594
 nirh Sresi
576........................................................................................

sr Sresi
194........................................................

222...........................................................................

364...............................................................

Kaf Sresi
424.............................................................

Kalem Sresi
261....................................................................

243..........................................

Kamer Sresi
260....................................................

331.................................................................................................

Kria Sresi
236..............................................................................

Kasas Sresi
361.............................................................................

208, 213 .....................................................

Kehf Sresi
251..........................................................................................

192................................................................................................

290........................................................................................................

Leyl Sresi

595
214........................................................................................................................

Mide Sresi
226..........................................................................
339..............................................................

584.....................................................................................................

203....................................................................................................................

317....................................................................................

203.........................................................................................................

244, 556 .............................................

252.............................................................................................................

196........................................................................................................

366.....................................................................................................

Mn Sresi
252.................................................................................................

Meryem Sresi
215................................................................................

319....................................................................................

321.................................................................

171.........................................................................................................

Muhammed Sresi
252.............................................................................................................

Mminn Sresi
122................................................................................................................

236.................................................................................................

122.................................................................................................

596
 Mddessir Sresi
448...............................................................................................................

252.............................................................................................................

158.................................................................................................................

Mnfikn Sresi
286...............

Mzemmil Sresi
332...........................................................................................................

Nahl Sresi
262..................................................................................................

265................................................................................................

265...............................................................................................

364..........................................

553...............................................................................................................

204..............................................................................................

205..

200.............................................................

559.................................................................................

Necm Sresi
377............................................................................

376.......................................................................................................

334..................................................................................................

424.......................................................................................................

210...............................................................................

271.......................................................................................................

Neml Sresi
181...........................................................................
153, 192, 565 .....................................................................................

597
 340.....................................................................................

172.......................................................................................................

Nis Sresi
451...........................................................................................................

252...................................................................................................

152.......................................................................................

196...............................................................................................

Nh Sresi
159...............................................................................................

332.........................................................................................

156...........................................................................

Nr Sresi
175..................

305.............

251....................................................................................

188........................................................................................

187.............................................................................................

Rad Sresi
186...........................................

318.........................................................................................

Rahmn Sresi
236...................................................................................................

215..................................................................

Rm Sresi
365.............................................................................................

154....................................................................................................

340.....................................................................................

598
 146..........................................................................

563........................................................................................................

Sd Sresi
224, 563 ...............................................

461................................................................................................

Sfft Sresi
366............................................................................................................

321, 379 ..............................................................

Sebe Sresi
222..............................................................................

252............................................................................................

Secde Sresi
242............................

242..........................

uar Sresi
159.................................................................................................

240.....................................................................................................

153.....................................................................

r Sresi
317......................................................................................................

Th Sresi
168..................................................................................................

249.......................................................................................................

252......................................................................................................

120.................................................................................................................

120...........................................................................................................

599
 226..................................................................................................

Tebbet Sresi
378.....................................................................................................

Tekvr Sresi
261.........................................................................................

Tevbe Sresi
154.....................................................................................

300...................................................

222.........................................................................................

213, 565 ........................................................................................

252.............................................................................................................

206.................................................................

381.....................................................................................

Vka Sresi
341.....................................................................

Ysn Sresi
121...........................................................................................................

121..................................................................................................

300................................................................................

158................................................................................................................

Ynus Sresi
167...............................................................................

563........................................................................................................

600
 Ysuf Sresi
239.........................................................................................................

251.............................................................................................

249.....................................................................................................

175.........................................................................................

203..................................................................................................

Zriyt Sresi
282........................................................................

Zilzl Sresi

276..............

Zuhruf Sresi
334........................................................................................

Zmer Sresi
211.............................................................................

276...................

601
 Hadisler Dizini

sizden evvelkileri helk tdi. .............................................................. 560

eden aer diiz. Zr

436.....................................................................

451.................................................................................................

169..................................................................................................

243........................................................

562.....................................................................................................

284.......................................................................................
454..................................................................................................

151...................................................................................................

433.....................................................................................................

192, 564 ....................................................................................................

318.........................................................................................................

430......................................................................................................

300....................................................................................................

211...................................................................................

284, 430 .....................................................................................................

567............................................................................................................

181........................................................................................

284...............................................................................................................

154......................................................................................

186........................................................

186...........................................................................

241...............................................................................

213................................................................

319.................................................

200...............................

319.................................

561...................................................................................

266.......................................................................

602
 Trke Beyitler Dizini

Elif
o mdur bu eref ol ra- mbrek-ademe *** ki sadetle svr ola aa ll- d.................. 163

dd-ger pdeh-i dil l-n kim *** her ne emr tse a kmini eyler im ........................ 219
dmeden syesi k zre der lemi ayy *** sehv ile rkibi ger lsa innn ir ...................... 189
hev aryis-i gl-zre old ihre-k *** bahr gl-ene geydrdi ulle-i ar .......................... 143
beer *** henz deme peyvend lmadn avv .................... 285
isb- rzn lm tamm-i
zre fera peyd .................... 223
kde-rydur hengm- inm u ada kim *** olur gh- a vech-i kerm
melat-i leb-i mey-gn lehce-i r n *** nezket-i ad-i mevzn ihre-i zb
......................... 275

mkevventa uds ol admdendir kim *** keml-i tna mmkin degil abl-i fen ................ 285
ne l tdi aceb nee-i arb saa *** ki sr-i mey olur perde-i icb saa.................................. 255
peyd ............................................................. 288
nedr ol sir-i ucbe-nm *** der ekl-i arbe
af-y cism-i laf abl-i cevher-i pk *** lefet-i a- mgn zlf-i anber-s ................... 275
yek-em dikdi bir ab *** nola iki gzi olsayd sev................................................ 229, 566
terz-i
zih mkevvin-i kmil ki udretindendir *** per-lilara
luf-i tensb-i a ............................... 275
zih t nihn ol nihndan m-siv peyd *** bir- unua emvc peyd ar n-peyd ........ 335

B
aks urunca ry-i s cma artd umreti *** bir aya ile olur sermest mey-rn bu eb .................. 199

avn-i elfyla mlk-i madelet b-itill
*** adme-i ahryla ilm-i sitem pr-inlb .................. 245
bir mevsim-i bahrna geldk ki lem *** blbl am av teh gl-sitn arb ................... 256
bu cefnu nihyeti yo m *** v r baa v r baa cevb cevb ....................................................... 236
etr-i ibl ola kevn mekna sye-bn *** syesinde kint sde t rz- isb ................... 463
derd-i aa ilcdur mey-i nb *** siy siy arb arb ......................................................... 236
kh-ken r ne
z nan ekb v rmi firb *** gr ne childr yonar adan zine bir rab ..... 348
mlt eylesem ol mehle ebde *** mreccadur yanumda rzdan eb ........................................ 300

T ola bu ayme-i prze
reng-i zer-nigr Ara-i lemde ber-p b-stn
u b-nb ................ 462

P
elinden ekdigm s-i dehr ni hemmdr hep *** benm ahb deyu n tdigm zehr-b- ammdur hep . 198
asd- l-yesd ahr u tenkl eylesn zed *** ki alu rdigi ayr u nimdan mnfaildr hep 292
li-i erbb- dil nas-ndur hep ....... 358
sipihr cnbi-i devri ilf- mddedur hep *** dir

T
devlet in mchede cennet in du *** degmez bu renc minete dny v iret ................ 208
nighu olur sn-i iltift .................... 353
dil-mrdegn- hicre v rr vulatu ayt *** ua nm
ikisi birdr muaeb eylemekde demi *** kevkebi mesd dmen lii mens dst ................ 348

603
ltift tmezse m-fevu saa *** sen yine m-dnna l iltift .................................................... 160

Cm

bu tr ouyub Vf l mjde uccca *** avric beyt-i um-y ddan oldlar irc368

Dl
Kabeteyn bat u ibl er muvf olmasa *** eder-i ammda der p-ml insn bu nerd ................ 221

l
sefd *** ki vat-i ub olur ddelerde
aceb mi afleti efzn derse r-i b- le .................... 183

R
aksine dnse eger km-i a lemde *** ch olur h u eref illet meysr asr .................. 188
o meh-pre bezm-gha gelr *** gelrse de bize devlet maal-kerhe gelr ................ 349
alur rabi

a-y Msy malb der mi sir fsn *** ziyn v rr mi Kelmullha uvr- baar ........ 249
B u ra yine fer v rdi gelb fal- bahr *** Mademiyle yere bas old ni- jengr ................ 373
neyi mfd *** ib de olsa al asn arar bulur ........................ 359
bat olmaynca sn-i abat
ben tdgim
f *** ey sst-ahd meclis emnet degil midr .......................... 227
niyz dersin rabe
bir drat laf- Tz ile taf eylese *** yanma hengm- terf
saa malm olur ............... 287
bir tekellm eyler o fet trptr *** pek atl syler tse de lknet trptr ........................... 383
sdta *** ki sens Amed-i mutr nesline serdr............... 305
bu hem muaa olubdur cem-i
bu neu bilmem ey dil nee-i ahb mdur *** yosa c--c- keyf-i nam- ev-efz mdur 326
bu neu bilmem ey dil nee-i ahb mdur *** yosa c--c- keyf-i nam- ev-efz mdur ................... 227
bul u isrf nev-i insna *** ne adar d-i maarratdur................................................................ 193

bulduca ek-i dde-i ter ci u skn *** gy ki cer medd ile dery gelr gider................... 365
cedel-krne m adar rengn cevb olmaz *** sktn merd-i dn amn ilzm in alar 183
cemel ekeydi benm ekdigim cefy eger *** olurd zmre-i kffra b- adn maarr .................. 187
ehl-i zamne bu nkte rendr *** ki Mslim ehl-i sadet ola a kffr....................... 305
cem-i

cism cn ile lem-i hnerem *** o zemnm bu smnumdur ..................................................... 360
r fal u cihnu grb in tdm *** ki anu be-i vati merretle geer ........................ 342
em-i evil-baire her seng-i mabere *** mirt-i f- ehre-i ibret degil midr.................... 365
dmenin drr cevhirle pr itdi gl-i ter *** ki ide k-i der-i aret-i paaya nisr ................... 163
devlet ricli rat h bilmemekdedr *** rat ricl-i devleti h bilmemekdedr ....................... 235
dil-i u tenh ayd derken nvek-i amze *** kemn- ebruvn ba aa imdde gelmidr 164
mje - zra *** bi sehm-i bel-avs-i a eylemi ir ...................... 210
ebr-y kec tr-i
esfil olmasa olmaz el nil-i smn *** v ren zr
ki ret cme-i zer-tra szendr ................ 182
fehm tmeyen dey- na- anyii *** ibret-sitn- leme am gelr gider .......................... 365
Fndl evin tmie bezer o mest-i nz *** aznda arz- obet-i iret trptr .................... 383

604

grmeden sr- nsnn bahr elden gider *** gller ir rm olur amm hezr elden gider ........ 360
gldrr aladr un ol nzk ed *** gh der vulatn vad geh eyler inkr .................... 211
abbe cy- ne-efz ki Rvn grse ger *** ayretinden drdi bu cennet midr dny mdur? ................ 227
al- lem birbirin m-fev vey mdndur *** saa nisbetle vel m-fev olan e dndur ................... 181

arm-i tb-nk nkte-dn- rz- afdur ... 361
aretde ar- cta maal yodur *** amr-i
ayl-i ru cevln der bu em-i pr-nemde *** nitekim mevcelenmi uda aks-i ftb oynar ...... 379
heft ater de emr-i pd-ha inyd *** r unur ola ab- ehriyra km-kr .......................... 292

hem snesi pr-d hem vzesi muri *** neyden bilinr sz muabbet neye d rler .................. 377
hubb- bd ile mevc-efken olur l-cerem dery *** bezimde r- mestn name-i sz u nevdandur . 182
dan pervne v blblde bir let olub *** birisi efn der anca biri kendin yaar.................. 194

idbr- sat ili dvne gsterir *** icbr- bat chili ferzne gsterir ........................................ 155
iktisb- mayi in l-bdd *** rz ebden mdm evldur ........................................................ 293
alemi seyfe derdm terc *** - mr-i adv olmasa ger ..................................................... 300
kse-i fafr lebrz olsa da v rmez ad *** servet efzyi bulunca aniy issetlenr .................. 182
kse-i metrk- mey reng-i lebinden bellidr *** mflis evvelki li merebinden bellidr ....... 349
asem o zlfe ki her p tb lm anu *** hezr gerden-i u ayd ile mesr ................. 283
are v an cevhirdr .................. 246
kef-i cdn seba fy u rci dsem yed *** seb cd zr
lsa bir mra eser fet-i ayy-i adr *** ch u ametde Sleymn der an tevr .................. 188
kimdr bizi men eyleyecek b- cinndan *** mevrs- pederdr girerz ne bizmdr ........... 471
sergzet-i selef ezbermdedr .............................. 358
kimdr bu rzgrda sde-l olan *** tr-i
kitb- snine l a fihrist-i mcmeldr *** av-i urresi ol metn in er-i mufaaldur .... 267

ky- fenya ev ile pyn olub gider *** gy gelen bu dehre pemn olub gider ............. 335, 348
laf- sager as tamam tarih dr .......................................................................................................... 368
de-my
ll olur elbet zebn- me-i p *** lca amdan ab- erbb- san illetlenr ............ 348

mecbr den melime erkn- devleti *** isrf- b-lzm u sefhet degil midr .......................... 365
ehli yannda o zer u bu riydandur ..... 147
medr- far slsu ki del u briydandur *** aat
tdur env- isna *** ceml-i b-kemli mahar- esm-i sndur ....... 285
msemm-y a
n olmaz fey-i t tel-i eyymdan *** bde tel olduca artar neesi uvvetlenr .............. 348

ne reng-i del-i fden ne na- briydandur *** teayyr nee-i irfnda hep by- riydandur255
mdde-y sni arnca mdelleldr *** ys t kkl ar v kiberi ekl-i evveldr ..... 267
netce
ola b eser-i madelet lemde *** ki lar lemi ulmt- ulemden tenvr ............................ 291
old bir rtbe dil-i zr nizr *** kaa nisbet olamaz tr-figr ......................................................... 399

pertev-i sn gren ynede
ey rek-i r *** ren tmi an kim rddendir aya nr ........... 339
r- man d-y cnumdur *** fey-i uds ufeyl-i numdur ................................................. 360
abdan gl yzde snbl-i pr-p u tb oynar *** anasn per aub glende bir mkn urb oynar379
s es-i
kerem bizden tme dr *** dndr aya lf u inyet eldedr ............................ 344
mb and an *** o ise bde-i muaffdr ................................................................ 175
sen a-i

605

ser-i kyuda cn bar-i hum anma b-hde *** aranl gc e azm-i kyu t sem reh-nmnemdr .................. 270

seyr l gr kim glistn ne b u tb var *** her araf bi serv-i sebz hem gl-i srb var .... 242
marifet olmadadur hner *** yosa bu dehre nie heyl gelr gider ............. 335, 365
ret-per-i
t medr- gerdi-i gerdn bulub imkn- devr *** defter-i devrn de f- isb- heft r...... 292

taaddd eylemez cb menba-i feye *** piyle olsa hern yine seb birdr ............................ 183
tamm- zmre-i slma hem muarrerdr *** ki cmleden yeg olur l-i Amed-i mutr .......... 305
tevbe-i meyde sebt- ademmden orma *** orasn s-i gl-ehren ibrm bilr ................. 471

ns lfet in niteki leyl *** rzdan b-gmn arab-zdur ......................................................... 294
yalz ben degilem le meftn u esr *** mterekdr bu belda baa bir cemm-i afr ......... 345
yru ayl-i ry muavver glde hep *** ruydaki misl ayl aylidr .......................... 350

yaz germ v rebinde fin- blbl *** gzi am-nk renc melletle geer ..................... 342
zamnnda biamdillh be-avl-i abr-i kir *** girbn-
emel mehcr- dest-i h- ekvdur ...................... 259

Z
gelince *** h kimse aatde
akm- a mevi-i tae gneh-kr bulunmaz.................... 348
bir gn gelr mi rane bu devr teselsle *** dlb- ar k ile yeksn grir miyz ............... 255
ch in t-be-key ey dil bu adar acz niyz *** t-be-key rz in bu emel-i dr u dirz ...... 281
zer nie seccde grmz .............. 350
dny-perest alamuz secde-ghn *** pr-na- sm
ksr-i hner-peyi
illet anma *** pertev-i mihr yere dse de pml olmaz .......................... 338
nemme-sz
meydna geldi na- rab-i *** ldm ur- alb ile mrmde bir namz ........... 349
muaffer vat-i furatda advden intim almaz *** mrvvet-mend olan n-km-i dmenle km almaz 256
nev-ars- sanum ald degersiz ayf *** mlk-i Rey aa sez-vr iken olmaa cihz............ 221
afa-i say u amel ksid nz alur *** ekmese mn-i lem aa ur-y cevz ................. 281
afa-i say u amel ksid nz alur *** ekmese mni-i lem aa ur-y cevz ................ 358

seni med sityi eylemem kim *** med maz ............................................ 201
avza-i tarfe
sermye-i irn tkenmez *** dny tkenr yalan tkenmez ...................................................... 375
tek olmasun avid-i il ber-araf *** mni degil mersime dir urumuz ........................... 255

Sn
fed tmelidir *** mihri l olur elbette gzel olsa ars .............................. 267
cn irz- malye

n
dr- let-i ry tesell-y r olm *** fr- devlet-i dny tecell-y kibr olm .......... 155
st -y ek ile gitmez gzmden aks-i ru *** b ile kim ule-i yt teskn eylemi ......... 348

An-y kh- f- anat olan ebid *** bir cfeye tenezzl db eylemez hb ....................... 323

606
 f
................................................. 255
ayd- am- rzgr bir illetdr *** ol illete dur abb-i
ua degl ayd- aly lyk *** hergiz am- rzgr ekmez ........................................ 255
Ysuf gibi env- mien ekmege mevf *** sn degil ivna veliyyn-niam olma ............. 349

Kf
buldum g d *** mest olu teklf s olsun andan n d ...... 350
bde allinde aceb bir le
led-i zenbrdan eyler m aer *** maad ehd-i muaff olan ............................................... 338
ne drsin Vehbiy sen cmlesin grmi germisi *** mey mabbdan ayr afs var m dnynu256
seni cd- seda ebre bezetmek sez m kim *** a vati o agl ar sen kerem hengm andns .................. 246
yan izer grdkde un o - dil-firb *** ey anem bu avrdan art fer t mez misi.................. 167

Lm
ad-y ehl-i dildr zzet assd lemde *** dem--dem levm-i siddr kell-i merdm-i kmil 279
btn gn eylese tadd ger mefirini *** ul ibi indinde yine erre degil .......................... 216
degiirdm hele erlikle san-verligi ben *** avl-i Nef ile tayre
ger olsayd mecl ..................... 259

dnm derse ad o u cef degil *** tardr gl sz saa degil.......................... 200
rabe
gl grdkde ey meh ry u my- kkl her dem *** olur derd elemle dd- h gklere vl 279
anat u pem
heme
dem--dem endem *** zmle ceng cedel ylduzumla bas cidl .................. 192
od Gavi- zadeyi gerdune-i mevte ecel .......................................................................................... 369
bat u sivr- sadet elde degl *** ayada oyd zamne niteki zer all....................... 344
nign-i
olurd ry- dil-dre semda mihr meh mil *** eger dd- dil-i hum arada olmasa il ......... 279
rsm-i ehl-i dildr dergeh-i dil-drda lmek *** o derde her ki lrse olur her umdigi sl ...... 279
akk-i tedbr ile ret bulur akm- emel *** km-i tadre
muvf ise ilm- emel ................ 255
tamn derek bu ir-i naz *** l cm elinde ebr-i hl ............................................................. 259
-i mucize-gyem ne d sem lf deil *** er ile syleemem yinesi f degil ........................ 255
vel mihrme rlar glde d-i mhlikdr *** Arisolar eger gelse mdvda olur l ........ 279

Mm
ater-i malabum f- felekde domaz *** gnde bi ey dourur leyle-i ubl-y adem .......... 249
bir bde un allh in bir kse de ol mh in *** t med-i henh in alam ele lev u alem 244
bir cm u Allh in bir kse de ol mh in *** t med-i henh in alam ele lev u alem 163
chhl n v izz nimetde be-km *** dn ise far u ll nimetde mdm....................... 214
erbb- cehl servet smn ile be-km *** ab- fal ucret rmn ile be-dm ...................... 380
nev-bahr ald gller ub-dem *** asun bizim de glmz s meded un cm- Cem 243
esdi nesm-i

607
ey mh viliyle o t bir g ce lm *** ey ater-i li oma boynuda veblm ...................... 272
ftb-i alat grdm *** bugn ben merdm-i em bir insniyyetin grdm 349
gzmle ol perni
her abb- ekme bir aks alm peykerm *** h- mlk-i minetem utmu cihn lekerm186
n-km
itmez oldu nin y dehen-i yrn *** eser-i ney-eker-i me ile r ............................ 145
anat bir tkenmez kenzdr r u amadan ge *** ki r abn mlden marm der dim 266
ben degimem tr- n-i
mlk-i ne perem *** yo a tdm eger Rm u Tatar olursa hem 281
ne m v ne linden gl minnetdedr anca *** i istible alm andadur mmd-i
iblm 321

nedir ey ab- san-gy- pesendde-kelm sebeb yo m midd u alm ................... 145
*** bu amye
olunca evc-i istinda dil dmen-ke-i ibl *** alr yannda bu ar- zmrrd-fm bir sllem 254
sen olasa alem-i itibr in m *** saa kmet in ola dest-yr alem ............................. 277
md var ki nam- nim- lem in *** felekde t ola levile pydr alem............................ 277
............... 412
vaiyyet eyledi dem lrken sana ebnsn *** t v cd ile t desin evldn tekrm
inmu *** reh td fardan al tdi emrini tam
vaiyyet zre sen de eyleyb tamm .... 413

yru ru- zbsn
yneye bezetdm *** vh vh ne a tdm ay neye bezetdm................... 351
zlfi gibi ayan oymaz pem nigrum *** yodur anu yannda bir lca itibrum ................... 272

Nn
brekallh ey bihit-bd u ey rek-i cinn *** nekallh ey sary- dil-k v dil-sitn .................. 143
bed-hu ahr eyleye ada v re amm *** t behmen deyde de evr- ecerden ............ 293
b-zebn
bundan erel ayb olur m dama *** ola ib-vech lkin ................................................ 441
devletinde azn olur dn *** dergehinde nitekim pr cvn ........................................................ 166
ey cmi-i ft- bed, server-i bedn *** bed-ter saa banca olur asen-i cihn ......................... 286

gider mi sne-i ehl-i maabbetden ayl-i yr *** nie mnfekk olur ret, heyl-y merydan .................. 258

adur intib- cy- bse ry- dilberden *** gl ahn- arm-i Kabede mirb neylersin 349
sn-i ret dama olmaz mfd olmasa munamm aa sn-i beyn ............................................ 440
mrt arfet aylur *** yosa meyneciden baa degil pr-i
sn-i tabre mun ................ 197
srev-i mlk-i san aa d nr kim alemi *** eke menr- ayltna ur-y san........... 386
rb- l bd-i sknet old *** fl iken malmum old cnbi-i gehvreden ....................... 351
zzeta bendesiyem ben de ddm tarih in *** ular emrine bend eyledi ah- devran ..................... 368
melcem avme-i elf- ddur dim *** iltic eylerem aa ki odur n- an ..................... 281
muntar her g ce ar- pr-kevkible amer *** yamaa annda bir em-i muraa emdn329
perem-i meftline baland glm ngehn *** iddet-i ulmet ile gm-kerde-rh oldum hemn 176
derghnda ber-p ff ninn-
p-i eyvnnda pervz t mede kerrbiyn ................. 328
felek *** zr-i
anrdan meger kim nerdbn ............ 328
rst klsa addini rmez yine arna ar *** de tertb-i
n ............................................................................... 210
rezmde tel tr-r *** bezmde merebi r

ryndan olur snesin afveti hir *** malm olur avli nehru seerinden.......................... 183
cna bmr
ab var ol abb-i oldm syle *** beni bir kerre grmek aa slet gelmesn gelsn349

608
sen baa hep bde u ayr isn imesn *** sen baa hep sde u dil-dr duysun duymasun 301
ser-fr tmez iken imdiye dek kimseye ben *** araram re ne imden-ger bir cebel-i metn .. 281
syleyenler odur amm sylenenler sz degil *** sz odur kim ehl-i dil grse bua sz yo ds n 386
ir oldur ki an albine assn gibi *** nefa-i R- Emn eyleye il-y san ..................... 386
yo adur bu szm baa sez-vr degil *** mr-i d-rze in nefsmi dem tehvn .............. 281

zlf degil mi byle pern den beni *** sde olmasun o dai rzgrdan ................................ 350

H
arab-y n-kese terc derdm arebi *** nk bed bilmez eger bir kr kecdm olmasa ......... 300
aclet old mn
ara-rz-i bezm-i iretde *** grnce r- mey-gn- dil-dr o afvetde ...... 345
be-a- ism-i aam eyledm davtu munamm *** mdvim oldum ekrdan esm-i snya 282
bi-amdillh yine dndi felek vef-i murd zre *** olurd l pek mkil alayd ger ind zre 376
*** drdur ki fera cemdr ebb ire.................................... 261
bun duyunca d di hyr sye

nca nz ile dvne
ol - cihn-b *** ser--ser zmre-i u olur asretle dvne ......... 160
in gy *** dker rh- cenb- mft-i devr-i zamn zre .......... 137, 163
degil ya-pre, gerdn, varn tam
ehl-i din stanbul ald cidal ceng ile ............................................................................................. 367
hep say u aleb gider yabana *** ir d dig der zamna ............................................................ 398
hep sen mi bde-n olacas u bezmde *** nevbetledr tenvl-i sar zamnede ................... 227
rlaur bir leye mi nie yz bi kilb *** biz de pay alma in geldik bu av stine ..... 350
aveden tdi Sruri tevbe ................................................................................................................. 367
il miyz bahrda meyden ferate *** billh siy deriz hep ayaa ................................. 170
ne cet mekrine lline ................. 246
anda kim cem ola cm u dil-ber u u ebb *** anda ibls
lle varan b rb aba *** bar aralar uar heva .................................................................. 419

murdum erre-i nz-ve kesb-i taalludur *** fr- lufua ey ftb- meramet-sye .......... 282
ne gzeldir dn dny nimeti cem eylemek *** ne fendr fs u far ictim deme.......... 214
ol ne ki sen anda olursu skin *** mutc degil ne eme ne fnsa ......................................... 176

anma b-renc
per-y k olmayacek kkle rmez ne ....................... 350
ul ola emel *** sne
unub piyle d di s dest-i mey-ra *** ki cmle ev-i cihn dercdr arb ire .................... 261

sz- u snede
sevd-y zlf albde *** nrdr kl-anda gy mrdr gencnede .................... 208

Vv

ays gr Mecnn iken lemde hret-grdr *** h seni bir kimse yd eyler mi ildr deyu 350

Y
degil eheb-i tzyi
alndaki iffet ger ayanda olayd *** tzyi geerdi ................................... 216

aks-i rusrula tdi gl-sitn yneyi
*** eyled masd- glzr- cinn yneyi ..................... 399
arar met-i dildre ys eyleme kim *** met-i yrdaki ne ba adrmaz an ...................... 235

609

a bir em-i ilhdr
benem pervnesi *** ev bir zencrdr
glm an dvnesi .................. 398
beni cndan uandrd cefdan yr uanmaz m *** felekler yand humdan murdum emi yanmaz m 399
bilmem ne in nefret der dehr edebden *** lem ne in sevmez y ehl-i kemli .................... 228
cihna cy-br- madeletdr b- emri *** alemdr glen-i isnn serv-i rmn .................. 245
cihn eyledi iy mesir-i keremi *** ses adli kemli berat- himemi .................................. 356

er- ver-s em-i bat eylesn y rabb *** ab- are dek bu nh b- ar nrn.................... 276
ulmetde sen-y alati ................... 195
dmeni ifnda tedr anas himmeti *** berdur tenvr-i
eger ebn-y dem hep an olsayd lemde *** tesv hir olub Zeyd Amra idmet tmezdi ... 241
rd ki nr- em-i lem aylur *** t bende olmadan saa tbende olmad ............................ 148
Muayyed-zade ayd- tenden la eyledi ru ................................................................................ 368
nal mem an medinde gy olmasun her dem *** mkerremdr mkerrem kendisi b v ecdd 236
nim- lemi ikml den l-bd arretdr *** arret olmasa pes-pye baya rmet tmezdi .... 241
ola t em-i meh fns- gerdnda iy-kster *** er- m de t kim mnevver veristn ..... 276
bezmden od sez di bu tevbe
rabi *** melek geldi anas neden ard tdi bir dvi
................... 341
pr-envr .. 190
anurlar bir gl-i zer-dzdur bir na-i rda *** rumnda grenler aks-i rd-i
ems-i ver kim olur fa her gn lem-p *** k-bs- dergehdr mnteh-y maad .. 269
ikest tmez abbn tse cevln ry- deryda *** ounsa bar-i nali nerm derken seng-i ry 190
tesr db o once-fem b-vefl
*** gllerde det tdi hezr nl ..................................... 398
zih semend-i mlyim ki sn-i reftr *** unutdurur dil-i ua ve-i
yr .............................. 143

znet-i tat- ayeri *** dvir-i devrn medr- izz far u berteri .................. 333
evreng efser zb-i

znet-i evreng tat- ayer *** dvir-i devrn u far- berter .................................................... 333
Zlali Maveran-nehre deryadan revan old.................................................................................. 368

610
 Arapa Beyitler Dizini

Hemze
*** 314......................................................................

*** 412......................................................................

*** 229.......................................................................................

294..................................................................... ***
*** 412................................................................

*** 268..............................................................

*** 294..........................................................................

Elif
*** 301...................................................................................

B
*** 253..................................................................

185........................................................................................................

*** 313, 352 .........................................................

*** 292..............................................................

*** 145.............................................................

*** . 220........................................................

*** 147...........................................................................

*** 146..............................................................

*** 251.......................................................................

*** 415....................................................

*** 559.........................................................

*** 192, 565 ...........................................

*** 245...........................................................

*** 257........................................................

*** 258..........................................................

*** 312..................................................................

*** 322............................................................

*** 202.............................................................

611
144............................................................ ***
*** 461................................................................

*** 435...........................................................

*** 461............................................................

*** 144, 251 ....................................................

*** 144............................................................

*** 269................................................................

*** 435..................................................................

*** 133...................................................................

*** 258..........................................................

*** 338......................................................

*** 175..................................................................

*** 379..........................................................

*** 310............................................................

*** 451..........................................................

*** 155..........................................................................

*** 361.........................................................

*** 184..........................................................

*** 135...................................................................

*** 311.................................................................

*** 379............................................................

*** 149.........................................................

T
*** 217.........................................................

*** 292..........................................................

*** 375..............................................................

S
446..................................................................................................

*** 429..............................................................

446......................................................................................................

612
 446........................................................................................................

Cm
*** 253.....................................................................................

*** 176.............................................................................

*** 198...........................................................

*** 179..............................................................

*** 307.........................................................

*** 150...........................................................................

*** 392....................................................................

*** 209................................................................

*** 122......................................................................

*** 323............................................................

*** 179........................................................................

*** 203.............................................................................

*** 430..........................................................

Dl
*** 182............................................................

*** 425..................................................

*** 251...................................................

*** 193..................................................................

*** 143.....................................................

*** 221...............................................................

*** 423.....................................................................

*** 162.........................................................

*** 207............................................................

*** 143..............................................................

613
 *** 136......................................................

*** 364.......................................................

*** 360.................................................................................

*** 234...........................................................

*** 207..........................................................

*** 287.................................................................

. *** 287.........................................................

*** 252............................................................

*** 407........................................................................

*** 316.....................................................................

*** 223..........................................................

*** 201...........................................................................

*** 407........................................................................

*** 136..............................................................

*** 201.....................................................................

*** 173...........................................................

*** 253.......................................................

*** 360....................................................................................

*** 162...........................................................

*** 187........................................................

313, 352 ............................................................... ***

*** 174..............................................................

*** 182..........................................

*** 312................................................................

l
*** 233.........................................................

R
*** 251..............................................................................

*** 215..........................................................................

614
 *** 410....................................................

*** 158..................................................................................................

*** 437......................................................................

*** 281, 326 ..................................................

325.............................................................. ***
*** 348.............................................................

*** 359..................................................................

*** 347..............................................................

*** 339................................................................

*** 160.......................................................................

*** 304........................................................

*** 164...............................................................

*** 340...........................................

*** 234......................................................................

*** 191...................................................................

*** 347..............................................................

*** 250...................................................

*** 191....................................................................

*** 347................................................................

*** 247................................................................

*** 311....................................................................

*** 329..............................................................

*** 164........................................................

*** 265....................................................................................

*** 347......................................................

*** 265................................................................................

*** 164, 359 ................................................................

*** 167....................................................

*** 173......................................................

*** 191...............................................................

*** 191..............................................................

*** 410.............................................................

615
 *** 252...................................................................................

*** 307..........................................................................

*** 288.......................................................................

*** 177....................................................

*** 345.................................................................

*** 254...........................................................

*** 347..................................................................

*** 315........................................................................

*** 288.....................................................................

*** 443......................................................................

*** 134, 323 ................................................................

*** 276...................................................................

*** 280...............................................

*** 333................................................................

170.................................................. ***
*** 252..................................................................

*** 575............................................................

*** 167................................................................

*** 293.................................................................

Sn
*** 421.........................................................................

*** 209, 247 .............................................

*** 324....................................................................

*** 306..........................................................

*** 306.........................................................

*** 421......................................................................

*** 209, 247 ...................................................

*** 353.........................................................

*** 353...................................................................

616
 d
*** 197...................................................................................

*** 318..........................................................

*** 267.........................................................

*** 336.............................................................

*** 336.............................................................

*** 267.........................................................

*** 367.............................................................................

*** 367....................................................................................

*** 169............................................................

Ayn
*** 136....................................................

252..................................................................................................

*** 160..........................................................

*** 311..................................................................

*** 234..............................................................

*** 234........................................................................

*** 264..................................................................................

*** 309...................................................

*** 311..........................................................................

F
*** 208.............................................................

*** 152................................................................

*** 301..............................................................

*** 209...............................................................

f
*** 250...............................................................

*** 166.................................................................................

617
 *** 210............................................................

*** 270..............................................................

*** 189.............................................................

*** 185................................................................

*** 270............................................................

Kf
*** 215.......................................................

*** 301.....................................................................

*** 261................................................................

*** 261....................................................

*** 215.........................................................

Lm
*** 467....................................................................................

*** 253.......................................................

*** 201...............................................................

*** 253..........................................................

*** 307.............................................................

*** 315.............................................................

*** 259.......................................................................

*** 176........................................................

*** 241.....................................................................

*** 199...................................................................

*** 241.....................................................................

*** 253.................................................................................

*** 462.............................................................

*** 254................................................................

*** 188.......................................................................

*** 188........................................................................

*** 263................................................................

*** 133....................................................................

618
 *** 293.........................................................

*** 205...............................................................

*** 177................................................................

*** 467............................................................................

*** 380.........................................................

*** 250..................................................................

*** 142..................................................
*** 263.....................................................................

*** 190................................................................

*** 148...................................................

*** 211...............................................................

*** 153................................................................................

*** 266.................................................................

*** 176........................................................

*** 274.................................................................

*** 216...............................................................

*** 308................................................................

*** 241.....................................................................

*** 308............................................................

*** 291.............................................................

*** 376........................................................

*** 424............................................................

*** 307......................................................................

*** 468..............................................................

*** 161...........................................................

*** 440............................................................

*** 248..........................................................

*** 440............................................................

*** 161..................................................................

*** 315.........................................................

*** 467..............................................................................

*** 299.............................................................

619
 *** 467..........................................................................

299............................................................. ***
*** 251...........................................................................

*** 186.....................................................................

*** 248..............................................................

*** 328.................................................................

Mm
*** 393.................................................................

*** 314.................................................................

*** 174.............................................................

*** 208...............................................................

*** 320.........................................................

*** 357...........................................................

*** 361........................................................

*** 442..................................................................

*** 354..........................................................

344....................................................... ***
*** 195............................................................

*** 225........................................................

*** 184.........................................................

*** 454..............................................................

*** 225............................................................

*** 259................................................................

*** 377.....................................................................

*** 358............................................................

*** 208.............................................................

*** 246......................................................

*** 454.........................................................................

*** 258............................................................

*** 340.................................................................

620
 *** 335.................................................................

*** 336...................................................

*** 393........................................................

*** 223..............................................................

*** 342........................................................

*** 173......................................................

*** 244............................................................

*** 334........................................................

*** 266..............................................

*** 443................................................................

*** 327......................................................................

*** 166.................................................................

*** 158...........................................................................

*** 221...................................................

*** 258............................................................

193......................................................... ***
*** 271..............................................................

*** 245.....................................................

174.................................................... ***
*** 165.......................................................

*** 323.......................................................................

*** 300.........................................................................

*** 259......................................................

*** 309............................................................

*** 454............................................................................

*** 356............................................................

*** 337...................................................

*** 227......................................................

Nn
*** 215...............................................................

*** 341....................................................................

621
 *** 228.....................................................................................

*** 181.............................................................

*** 177............................................................

*** 288......................................................................

*** 161..............................................................

*** 366......................................................................

366...............................................................................................

*** 214...............................................................

*** 334...........................................................

*** 282...................................................

*** 285........................................................

*** 264........................................................................

*** 310.....................................................

*** 440........................................................................

*** 291..................................................................

*** 174........................................................................

233........................................................ ***
*** 215................................................................

*** 440....................................................................

*** 258..............................................................

*** 228................................................................................

*** 258....................................................................

Y
*** 242.........................................................

*** 212...............................................................

*** 333......................................................................................

622
 Farsa Beyitler Dizini

Elif
362................................. ***
*** 335........................................


*** 254............................................

*** 189..............................................

449.......................... ***
*** 254....................................

*** 351...........................

*** 376..........................................
281................................................. ***
*** 338..........................................

*** 182...............................

*** 376................................................

219......................................... ***

*** 254..............................................

*** 166...............................................................

*** 166.........................................................

*** 377.........................................

281...................................... ***
*** 281.....................................................

B
*** 325..............................

277..................................................................
***

*** 277.....................................................................

*** 357..............................................................

*** 268....................................................
***
277.....................................................................

*** 351..........................................

*** 333................................................

*** 333...........................

623
 T
*** 471..................................

*** 143.............................................

*** 241.............................................

*** 209.....................................................
*** 358.................................

185..........................................................................................

*** 201............................................

*** 147...................................

*** 235..........................................

*** 351........................................

*** 358........................................

*** 261..............................................

261.............................................. ***
*** 351..................................

174.................................... ***
*** 351..........................................

*** 191..........................................

*** 342.............................

*** 246..................................

*** 352.....................................

Dl
*** 168.......................................

*** 450...................................................

*** 254.............................................

*** 339...........................

*** 386........................................

*** 241.........................................

*** 360......................................................
*** 195....................................................

624
 *** 244.......................

*** 170.................................................

*** 246..................................................

*** 450..............................................................

R
*** 463........................

*** 187.......................................

*** 192.............................................................

*** 322...........................................................

*** 380.......................................................

*** 285..............................................

*** 283................................................

*** 283...........................................

*** 283............................................

*** 186..........................................

*** 193......................................................

*** 283.....................................

*** 283........................................

*** 359.............................................

*** 357.............................................................

345............................................................ ***
*** 463........................

*** 353..............................................

*** 279..............................................................

*** 282............................................

*** 143..........................................

418.........................................................................................

*** 280..........................................................

*** 209...................................
*** 270..........................................................

*** 282......................................

625
 *** 194........................................................

*** 296............................................................

*** 353.............................................

Sn
*** 189......................................................

n
*** 266...................................

*** 259............................................

*** 165..........................................................

259................................................ ***

F
*** 321...............................

*** 364..................................

Gf
*** 189.....................................................

Lm
*** 278............................................................
*** 329.................................................

*** 329..............................................

278, 279 .......................................... ***

*** 362.........................................

Mm
*** 293................................................

*** 191.................................................

*** 293.......................................

*** 375............................................

*** 244......................................................

626
 *** 222.....................................................

*** 360...............................................
*** 191...............................................

*** 341.............................................

Nn
*** 272........................................

*** 248.................................

*** 379.....................................

*** 227.......................................................

Vv
*** 155...................................................

*** 165..............................................

Y
*** 469..............................................................

*** 326...........................................

*** 275.................................

*** 147................................................................

*** 291......................................................

*** 469.................................................................

378.................... ***
*** 378........................................

*** 326...........................................

176.......................................................... ***
*** 291......................................................

*** 243.............................................

*** 160..............................

627
 Mlemma Beyitler Dizini

Elif
*** 265...............................................

*** 277..............................................

*** 278.......................................................

T
*** 277.............................................

*** 353.............................................

F
*** 265.....................................

Lm
*** 267...........................................................

Nn
*** 381...................................................

*** 381...............................................

Y
*** 278........................................

*** 278..........................................

628
 Darbmeseller Dizini

terk-i dessedir
Desse ................................................................................................................... 159

449..................................................................................

145..................................................................................................................

408..............................................................................................................

149.............................................................................................................

148......................................................................................................

266..................................................................................................................

308................................................................................................................

202...............................................................................................................

266............................................................................................................

268..............................................................................................................

284...................

320................................

148.............................................................................................................

267.....................................................................................
266.........................................................................................................
130................................................................................................................
159.................................................................................................

233.......................................................................................................

416..........................................................................................................

267...............................................................................................

290.............................................................................................................

153...................................................................................................................

268.......................................................................................................

294...................................................................................................................

153...........................................................................................................

130..............................................................................................................

629
 ahs Adlar Dizini tike ..................................................... 248
Augustus (. 14)
Abdullh bin mir (. 59/679)........... 441
Oustus ............................................. 393
Abdullh bin hir (. 230/844) ......... 417
Avn Beg, Yeniehirli (. 1300/1883) . 348
Abdl-Melik bin Mervn (. 86/705). 144,
Azz Mamd Hdy (. 1038/1628)
145, 262, 346, 347

Hdy............................................... 350
Abdl-Vsi-i Cebel (. 555/1160)..... 325
B (. 1008/1600) .............. 163, 192, 344
dem ..................................... 224, 347, 392
Bill-yy .......................................... 273
Audd-devle (. 372/983) ......... 190, 356
Byezd I (. 805/1403)
Anef ............................... bk. bnl-Anef
Yldrm Byezd .............................. 365
Aal (. 92/710-11) ......416, 464, 465, 469
Ber bin Brd (. 167/783-84).. 307, 466,
ie (. 58/678) ................................... 230
467
kif Paa (. 1260-2/1845) .................. 249
Butr (. 284/897)..... 163, 199, 206, 309,
Al bin Eb lib (. 40/661) ...... 230, 247,
310, 312, 313, 322, 329, 359, 429, 467,
268, 320, 347, 363, 577
469
mm.................................................. 247
Brn (. 271/884) ................ 228, 262, 263
Murta......................247, 283, 284, 305
Cafer bin Yay-y Bermek (. 187/803)
Al bin el-Cehm (. 249/863) ............... 249
.......................................................... 311
Al e-aber (. 1070/1660)
Ci (. 255/869) ................................ 346

mm- aber.................................... 367
Cm, Abdur-Ramn (. 898/1492) .. 267
Al r Nev (. 906/1501)
Monl Cm .............................. 265, 469
Mr Al r Nevy ................... 419, 471
Cebrl
Nevy ............................................... 471
Emn ..................................... 585
Cibrl-i
l-lisneyn ...................................... 471
R- Emn ....................................... 386
Alparslan- Selcu (. 465/1072) ......... 417
Rm. bk. Mevln Celled-
Celled-dn-i

Amdl-Mlk Ebn-Nar..... bk. Kndr
Rm
dn-i
Amr bin (. 43-664) ............... 230, 247
Cell-i Devvn ....................... bk. Devvn
Amr bin Klsm et-Talib (. 584-600)
Cerr b. Ayye (. 110/728[?]) ... 166, 221,
........................................................... 394
311, 313, 352, 465, 469
Antere bin eddd el-Abs (. M 614[?])
Emn ........................... bk. Cebrl
Cibrl-i
........................................................... 394
Crcn, Seyyid erf (. 816/1413)

Arec el-Man................................ 424, 425
Crcn ...................... 378
Seyyid erf-i
rif ikmet, eyl-slm (. 1275/1859)
Crhm bin an ............................... 392
........................................................... 365
Dvd .................................................... 260
rif Sleymn (. 1183/1769).............. 351
Dvd el-Mhelleb (. 205/825)
Aristo (. M 322)................................... 176
Dvd bin Mhelleb ......................... 413
A ................................................ 466, 469
Devvn (. 908/1502)
f (. 1155/1742-43).......................... 365

630
 Cell-i Devvn ................................. 290
Dibil (. 246/860) ................................. 445
Domitian (. M 96)
Domianus ......................................... 393
Eb Amr bin Al (. 154/771) ............ 464
Eb Bekr (. 13/634) .....169, 230, 441, 459
Eb Bekr ibn icce el-amev ...... bk. bn
icce
Eb Firs el-amdn (. 357/968) ....... 247
(. 150/767)
Eb anfe
mm- Aam ................................... 558
Eb sa- b ......... bk. b, Eb s
Eb Mslim-i Horsn (. 137/755) .... 231
Eb Nvs (. 198/813[?]) ... 155, 166, 188,
220, 313, 335, 336, 352, 353, 466
Eb Sad ............................................... 461
Eb Temmm (. 231/846) .. 182, 257, 307,
308, 309, 315, 316, 327, 379, 388, 429,
454, 465, 467, 469, 470
Eb Ubeyde ...... bk. Mamer bin Msenn
Eb Ysuf (. 182/798) ......................... 583
Eb Ziyd (. 200/815) ......................... 310
Ebl-Abbs es-Seff (. 136/754) ..... 406
Seff ........................................ 406, 407
Ebl-Al el-Marr (. 449/1057) ...... 164,
167, 169, 250, 254, 258, 260, 276, 328,
467, 468, 575
Maarr ............................................... 386
Ebl-Athiye (. 210/825 [?]) ............. 466
Ebl-Fal bin seyn ........................... 178
Ebl-Ferec el-fahn (. 356/967) ..... 464
Ebl-Fet el-Bst (. 753/1352).......... 359
Ebl-asan el-Marib (. 400/1010) .. 178
Eb-y (. 196/811) ......................... 313
Eb-ayyib-i Mtenebb .. bk. Mtenebb
Edb bir (. 546/1151-52 [?]) ............ 470
Efvehl-Evd (. 50/570) ...................... 314
Ekber h (. 1014/1605) ..................... 358
Emr srev-i Dihlev (. 725/1325).... 470
Enderunlu Vf (. 1240/1824)
Vf .................................................. 368
Enes bin Mlik (. 93/711-2) ................ 452
Enirvn (. m. 579)
Nrevn .......................................... 417
Enver, Evadd-dn (.585/1189[?]) . 143,
174, 189, 190, 191, 219, 277, 297, 329,
388, 419, 470
akmd-d Enver .....
n-i 241, 285, 360,
376, 469
Ered-i Kzirn .................................... 351
Esad Efendi, Eb s-zde (.
1166/1753)
eyl-slm Esad Efendi .............. 349
Ear bin Sebe .............................. 391, 392
Ecaus-Slem (. 195/811) ................ 311
Eref Paa, Muaf (. 1312/1894) ...... 255
Fir ...................................................... 360
Fard-dn er-Rz (. 606/1210): ....... 354
Fi............................ bk. f-zde Fi
Fma (. 11/632)................................. 363
Ftik ibn Eb Cehl el-Esed ...................
354
Fl (. 1225/1810) .............................. 208
Fal bin Sehl (. 202/818) .................... 438
Ferezda (. 114/732) .. 135, 221, 222, 386,
465, 469
Fey-i Hind (. 1004/1595) ................ 326
Firdevs (. 411/1020).. 209, 357, 418, 429,
432, 469, 470
Ful (. 963/1556) .... 186, 242, 254, 271,
272, 275, 276, 277, 285, 305, 335, 339,
348, 352, 379, 381, 472
an ....................................................... 339
-i
arb Erbl (. 1210/1795[?]) .......... 351
Hbil .............................................. 347, 392
631
accc bin Ysuf es-Seaf (. 255/869)
...................................346, 347, 415, 416
ce-i Cihn .......... bk. Mamd- Gvn
c-y Kirmn (. 753/1352)............ 358
afc, bn Sinn (. 466/1073)
bn Sinn- afc ............................. 427
f- Acem (. 958/1551) ................. 350
f- rz (. 792/1390 [?]) .... 254, 334,
419, 449
n-i irvn (. 595/1199) .............. 470 Hel ....................................................
akmd-d Enver ..............
n-i bk. Enver,
Evadd-dn
ald el-asr (. 126/743) ................... 412
alia ..................................................... 335
allul-Man ........ bk. n-i irvn bn allikn (. 681/1282).................... 354
(. 516/1122)......263, 265, 272, 279,
arr
280, 332, 421, 422, 436
ris bin illize (. m. 570[?]) ............. 394
Hrnur-Red (. 193/809) 234, 335, 406,
407
asan bin Sehl (. 236/851) .. 228, 229, 262
asaneyn ............................................... 243
asan- Bar (. 110/728) .................... 434
assn bin Sbit (. 60/680[?]) .... 185, 253,
386
ab ............................. bk. azvn
, ab
ayr Memed Efendi (. 1204/1789)
Resl-kttb ayr Efend ............. 348
Hsodos
Hezyod .............................................. 392
Heyodor ................................................. 392
Hezyod ................................... bk. Hsodos
ill, afiyyd-dn (. 749/1348)
ill .......................... 225
afiyyd-dn-i
Him bin Abdl-Melik (.127/743) .. 135,
144
Hmros................................................. 392
Umirus .............................................. 392
umreveyh bin Amed bin olun (.
282/896) ............................................ 415
uaye (. 59/678) ....................... 306, 316
Hdy .............. bk. Azz Mamd Hdy
seyn (. 61/680) ............................... 363
seyn Bayara (. 911/1506)
Suln seyn Bayara ............ 419, 471
Heym bin Ber ( 183/799) .............. 436
248
Heyle ................................................. 393
bn Ebl-ba (. 654-1256) 142, 165, 182
Zekiyyd-dn ibn Eb ba .............. 343
bn leveyh (. 370/980) .................... 356
bn Hn (. 362/973) ........................... 430
bn Herme (. 1083/1672)
bin Herme ........................... 274
brhm
bn icce (. 837/1433)
Eb Bekr ibn icce el-amev ........ 142
iznetl-Edeb mellifi ......... 181, 354
Tayud-dn ...................................... 259
bn Meyyde (. 149/766) .................... 316
bn Nebh (. 619/1222)........................ 263
bn Re el-ayrevn (. 456/1064) .. 337
bn ni ................................................ 392
bk. afc, bn Sinn
bn Sinn- afc ....
Tury (. 769/1368) ...... 470
bn Yemn-i
bn Zl (. 387/997) .......................... 443
bnl-Anef (. 192/808)
Anef ................................................ 152
bnl-Arab, Eb Abdullh (.231/846)
.......................................................... 464
bnl-Cevz, Ebl-Ferec (. 597/1201) 249
bnl-Esr, iyd-dn (. 637/1239). 421,
445
Mesel-i Sir mellifi ....................... 427
632
 Mn .......................... 426
iyd-dn-i
bnl-Fr (. 632/1235) ............. 172, 176
mer ibnl-Fr ..................... 301, 371
bnl-arec (. 90/708[?]) .................. 198
bnl-Mutezz (. 296/908) . 141, 142, 166,
197, 435
Murta Billh ................................... 435
bnr-Rm (. 283/896) ...... 264, 302, 304
brhim................................................... 135
bin Herme ............. bk. bn Herme
brhm
mm ..... bk. Al bin Eb lib (. 40/661)
mm Mesd bk. Mesd, Al b. seyn Lebd bin Reba
mm Muammed.................... bk. eybn
mm- aber .................. bk. Al e-aber
mrul-ays (. M 545[?]) .. 142, 253, 334,
375, 394, 468, 471
s .................................121, 196, 226, 449
skender ................................................. 448
sml Sdeyf ......bk. Sdeyf bin Meymn
stas ............................................ bk. Statius
zzet Al Paa (. 1147/1734) ...... 335, 365
zzet Monla, Keecizde (. 1245/1829)
........................................... 183, 256, 368
n (. 1270/1854) ....209, 282, 463, 470
bil ...................................................... 347
bs bin Vemgr (. 403/1012)
emsl-mal bs bin Vemgr .. 347
d el-Fl (. 596/1200) ................... 388
d Errecn (. 544/1149) .......... 158, 161
(. 357/968)................... 356
Kfr el-d
f-zde Fi (. 1031/1622)
Fi .................................................. 350
.....................................
Kk-y azvn 351
avm-i Gencev ..................................
192
, ab (. 739/1338)
K azvn
ab .................................................. 270
........................................... bk. Ms
Kelm
(. 1151-52/1738-40) ................. 255
Kelm
Kelm-i Kn (. 1061/1651) ..... 290, 351
Keml Paa............................................ 236
Keml-i ucend (. 803/1401) ............ 266
Keml-i sml ............ bk. Kemld-dn-i
fahn
fahn (. 638/1240 [?])
Kemld-dn-i
Keml-i sml ................................. 388
udme bin Cafer (. 337/948 [?]) ..... 142
Kndr (. 456/1064)
Amdl-Mlk Ebn-Nar ............... 417
(. 40-1/660-1) .......... 394
Ll ..................................................... 355
Maarr ................ bk. Ebl-Al el-Maarr
Mamd- Gvn (. 886/1481)
ce-i Cihn.................................... 388
Mamd- aznev (. 421/1030)
Suln Mamd Sebk Tegin ... 417, 419
Matm ...................
Matm
bk. Vad-i
Mlik bin av (. 259/873)................. 414
Mamer bin Msenn (. 209/824 [?])
Eb Ubeyde ..................................... 391
Man bin Zide (. 151/768) ................ 413
Manr (. 158/775) ..................... 248, 274
Mehd Billh (. 169/785) ................... 466
Memn (. 213/833) ... 179, 228, 232, 262,
263, 435, 436, 437
Meryem ......................................... 196, 390
Mesd, Al b. seyn (. 345/956)
mm Mesd ................................... 442
Rm (. 672/1273)
Mevln Celled-dn-i
Rm .......................... 450
Celled-dn-i
Mr Al r Nevy ........
bk. Al r Nev
Monl Cm ....bk. Cm, Abdur-Ramn
Muf ................................................... 347
Muviye bin Eb Sfyn (. 60/680) . 215,
230, 231, 247, 363, 440
633
Muammed .................................. bk. fi 268, 269, 285, 299, 308, 309, 310, 311,
Muammed (. 11/633) 312, 313, 314, 324, 354, 355, 356, 361,
Cenb- Nbvvet ............................. 232 379, 386, 388, 424, 425, 467, 469, 470
Cenb- Nbvvet-meb .................. 452 Eb-ayyib-i Mtenebb 177, 307, 308,
Cenb- Rislet .169, 210, 230, 285, 452, 309, 310, 354, 451, 465, 467
454, 570, 577, 581 Nb (. 1124/1712) ..... 182, 227, 245, 255,
Cenb- Rislet-meb ...... 168, 169, 319, 350, 420, 471
452, 568 Nbi e-byn (. 18/604[?])......... 410
Cenb- Rislet-penh ....................... 181 Nar bin meyl (. 204/820) ..... 435, 436,
Efendimiz .......................................... 565 438
Ekmel-i Beer .................................... 284 Nar -i
Nbr
(. 1021/1612) .......... 259
Far-i lem ..............123, 230, 241, 284 Nef (. 1044/1635)..... 143, 163, 189, 190,
Far-i Rislet ..................................... 331 218, 227, 243, 245, 255, 259, 328, 376,
aret-i Rislet.................................. 169 410, 420, 462, 471
Lisn- Nbvvet ............................... 223 Nevy ............................ bk. Al r Nev
Neb ................................................... 271 Nevres, Osman (. 1293/1876) ............. 255
Raslullh ......................................... 229 Nim-i Gencev (. 611/1214[?])357, 429
ib-sadet .............168, 213, 243, 454 Gence....... 419, 469, 470
Nimd-dn-i
Server-i Enbiy.................................. 430 Gencev ........... 432, 469
Nimd-dn-i
Seyyidl-Beer ................................. 430 Gencev .........
Nimd-dn-i bk. Nim-i
Muammed bin Vheyb (. 225/840) ... 179 Gencev
Muassed (. 354/965) .......................... 354 N ........................................ 122, 224, 391
Mutedir Billh (. 320/932)................ 434 Numn bin Mnir bin ris (. M
Murd IV (. 1049/1640) 594ten sonra) ................................... 410
Suln Murd ..................................... 367
Nrevn ............................. bk. Enirvn
Suln Murd n- Rbi ................. 367 Oustus................................... bk. Augustus
Suln Murd- Rbi ......................... 410 Osmn bin Affn (. 35/656) .............. 331
Murta . bk. Al bin Eb lib (. 40/661) Osmn II (. 1031/1622)...................... 366
Murta Billh .............. bk. bnl-Mutezz mer bin Abdl-Azz (. 101/720) .. 320
Ms ..............................119, 120, 226, 362 mer bin el-ab (. 23/644) ........... 257
................................................. 226
Kelm mer ayym (. 526/1131) ............... 470
Muaf Paa .......................................... 383 mer ibnl-Fr...... bk. bnl-Fr, bk.
Mutad Billh (. 289/902) ................ 442 bnl-Fr
Mfli (. 354/965) ............................... 354 rf-i rz
(. 999/1591) .. 143, 189, 191,
Mslim bin Veld ......... bk. arl-avn
281, 283, 340, 419
Mtenebb (. 354/965) 133, 136, 162, 173, Pr -zde
Memed ib Efendi (.
178, 181, 182, 183, 190, 234, 250, 259, 1162/1749)

634
 ib Pr -zde
.................................. 349 Seff .............. bk. Ebl-Abbs es-Seff
Rb Paa (. 1176/1763) ... 182, 256, 335, II (. 982/1574)
Selm
348, 359
Suln Selm-i Sn ........................... 366
Rid Memed Efendi (. 1148/1735) Selmn- Svec (. 778/1276)...... 388, 470
................................... 338
Rid-i adm Selm-i sir (. 186/802) ..................... 307
...bk. Rid Memed Efendi
Rid-i adm Ser er-Reff (. 362/973 [?])
Rid-i Merri (. 1148/1735) ........... 183 Reff ................................................. 250

Reff ................................ bk. Ser er-Reff Seyfd-devle el-amdn (. 356/967)133,

fahn (. 1833/4) ................... 246

Ref-i 162, 178, 179, 250, 355, 356

Resl-kttb ayr Efend ........
bk. ayr Seyyid erf Crcn .. bk. Crcn, Seyyid

Memed Efendi erf

Riy (. 1054/1644) ............................ 360 Seyyid Vehb (. 1149/1736) ................ 350

Rdek (. 329/941) ............................... 418 Statius (. m. 96)

R- Emn .............................. bk. Cebrl stas ................................................... 393

b, Eb s (. 384/994) ......... 432, 445 Suln seyn Bayara ............ bk. seyn

Eb sa- b ................................ 431 Bayara

Sbit (. 1124/1712) .............................. 348 Suln Mamd Sebk Teginbk. Mamd-

Sad bin Ubde (. 14/635[?]) .............. 181 aznev

Sad-i rz
(. 691/1292) .. 243, 277, 351, Suln Murd ........................ bk. Murd IV

469
Suln Selm-i Sn ................. bk. Selm
II

ey Sad.................................. 371, 419 Sdeyf bin Meymn (. 146/763)

affr, Yab bin Leys (. 265/879) sml Sdeyf ................................... 406

Yab bin Leys-i affr ................... 418 Sleymn ....................................... 188, 260

ill .. bk. ill, afiyyd-

afiyyd-dn-i Sleymn bin Him (. 132/750) ........ 407

dn Snbl-zde Vehb (. 1224/1809) 145, 256

Vehb......... 227, 267, 282, 288, 326, 386
afvet ..................................................... 369
ib bin Abbd (. 385/995) .............. 265 Srr (. 969/1562)...................... 367, 368

ib Pr -zde
........ bk. Pr -zde
Memed fi (. 204/820)

ib Muammed ....................................... 575

ib-i fahn ..............
bk. ib-i Tebrz h-Cihn (. 1076/1666) ..................... 290

(. 1087/1676[?]).. 351, 470,

ib-i Tebrz emsl-mal bs bin Vemgr ....... bk.

471 bs bin Vemgr

ib-i fahn .................. 182, 254, 338 Tf

erefd-dn-i ....................

bk. Tf

Sad bin Abdullh el-Ank ...............

310 erf el-Murta (. 436/1044) ..... 467, 468

Sm bin N .......................................... 393 evket (. 1101/1689-90 ) .................... 470

arl-avn (. 208/823) eybn, Muammed b. asan (.

Mslim bin Veld .............................. 270 189/805) ............................................ 583

ey Sad ....................... bk. Sad-i rz

635
eyl-slm rif ikmet .......... bk. rif Zekiyyd-dn ibn Eb ba . bk. bn Ebl-
ikmet ba
eyl-slm Esad Efendi ......... bk. Esad Zeyneb bint Ca (. 20/641) ............... 169
Efendi iy Paa (. 1297/1880) ...... 163, 255, 359
hir....................................................... 412 Mn ............ bk. bnl-Esr
iyd-dn-i
hir Vad (. 1112/1700-01[?]) Zheyr bin Eb Slm (. -13/609) ..... 184,
hir ..................................... 351
Vad-i 254, 256, 394
Tayud-dn .......................... bk. bn icce Zll (M 16. asr) ................................. 368
arafe bin Abd (. -60/564 [?]) ... 253, 394, l-lisneyn ........ 419, bk. Al r Nev
466 r-rumme (. 117/735) ...................... 144
(. 651/1253) ............................... 342
Tf
Tf
erefd-dn-i .......................... 142
Timur (. 807/1405) .............................. 365
Uayl bin Eb lib (. 60/680) .......... 230
Umirus ................................... bk. Hmros
Vid (. 468/1076) ............................. 178
Matm (. 1145/1732-3)
Vad-i
Matm ............................................ 234
hir .................... bk. hir Vad
Vad-i
Vf........................... bk. Enderunlu Vf

Vzi el-Yekr ..................................... 442
Vehb .................... bk. Smbl-zde Vehb
Veld ibn Abdl-Melik (. 96/715) .... 221,
222
Veril ..................................... bk. Vergilius
Vergilius (. M 19)
Veril ................................................. 393
Voltaire (. m. 1778)
Volter ................................................. 405
Yab bin Leys-i affr ........... bk. affr,
Yab bin Leys
Yarub .................................................... 391
Yezd bin el-Mhelleb (. 102/720) ...... 415
Yezd bin Muviye (. 64/683) .... 215, 363
Yldrm Byezd .................. bk. Byezd I
Ysr Amed Efendi (. 1105/1694) ..... 349
Fryb (. 598 [h.k.]) ....... 254, 470
ahr-i

636
 Eser Adlar Dizini Kebr .............bk. Meftul-ayb
Tefsr-i

Tenvrs-Sa ....................................... 328
Drretl-avv f Evhmil-av ..... 436
el-ynsul-Bas fi Tercemetil-

el-En .................................................. 464
msil-Mu
urerl-aiil-Va ..................... 434
ms ............................................... 238
arbt................................................... 472
el-Umde f Mesini-ir ve-dbih337,

iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb 142, 181,
354
354
Vm u Ar ....................................... 417
n ........................................ 471
srev r
Vefeytl-Ayn ve Enb Ebniz-
ms ............... bk. el-ynsul-Bas f
Zamn ....................... 303, 354, 356, 421
Tercemetil-msil-Mu
Kitbl-Ekiy ...................................... 249
.............................. 566, 583
urn- Kerm
yet .................................................... 262
Kitb .................................................. 563
el-Lzmiyyt ................................... 260
el-Mamt ....................263, 272, 421, 436
Mame-i Mrabe ......................... 280
Mame-i Raiyye ........................ 280
el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir
...................................331, 426, 427, 456

Meftul-ayb
Kebr (et-Tefsrl-Keb
Tefsr-i ..... 238
r)
Menirl-n ...................................... 388
Mesnev-i erf ...................................... 449
Miktl-Meb ................................. 562
el-Muallat
Muallaa ........................................... 253
Muallat- Seba ..................... 394, 469
Seba Muallaa ................................. 142
Mrc-eheb .................................... 442
Penc Genc ......................357, 419, 432, 469
Sauz-Zend .......................................... 328
eh-nme ............................... 357, 419, 432
erl-amse...................................... 393

Tarrt-Tabr f nati-ir ven-Nesr
................................................... 142, 182
Mr ............................................ 388
Tr

637
Din, Millet, Mezhep, Kavim, Kabile, Hindller ............................................... 404
ulef-y ridn .................................... 417
Hanedan, Cemaat Adlar Dizini Kelb ............................................... 355, 363

Abbs . 179, 232, 234, 248, 262, 274, 406, L-edriyye ............................................. 583

417, 418, 434, 435, 442, 464, 466, 469 Mecs .................................................... 417

Acem............................................. 417, 432 Mervn

Acm ................................................ 231 ben Mervn ...................................... 262

Al Muammed

evld- Al......................................... 406 nedn- Rislet .............................. 407

Arab ..... 141, 197, 403, 404, 410, 470, 559 mvelledn ............................................. 466

Arab ................................................. 470 Romal .......................................... bk. Rm

Arabiyyet .......................................... 141 Rm ....................................... 190, 366, 471

Arab- Bdiye ............................... 393, 403 Romal............................................... 393

Arab- Meribe ................................... 403

Smn ................................................... 418

Arb ..................................................... 559 Sofisy ................................................ 583

ab- kirm ......................................... 417 Snn ..................................................... 229

Ar- Sadet ................................. 468, 469 f ........................................................ 575

Bermek ................................................ 229, 577

a

Bermike ........................................... 406 meheb-i mis ................................. 231

bht ........................................................ 409 tbin .................................................... 417

Ceds ...................................................... 393 Talib .................................................... 216

ran....................................................... 409 asm ...................................................... 393

igil ....................................................... 279 ................................... 220, 313, 352

Temm

inller .................................................. 404 Trk

Efrenc aatay lisn ................................... 471

lut- Efrenciyye .............................. 385 Trkce ............... 104, 259, 367, 471, 472

Ehl-i Kitb ............................................. 585 Trk ......................................... 133, 419

Emev ..................................... 406, 407, 417 Trk-i C aatay ................................
419

meyye .....................135, 144, 346, 406 meyye ....................................... bk. Emev

Frs Vehhb ................................................. 368

Frs . 114, 132, 371, 400, 416, 417, 418, Ynn ............................................ 392, 393

470
Ynn....................... 402, 558, 583, 587

Frs ............................416, 417, 469, 470 Ynn-i adm

................................ 141

Frs ................................................ bk. Frs

amedn ............................................... 469
anef
meheb-i mm- Aam.................... 558

638
ehir, Blge, Tarih Yap ve Olaylar Kabe .............................. 349, 367, 394, 469
Kbil ...................................................... 405
Dizini uds

Anakya .................................................. 121 Beytl-Madis ................................. 346

Arab Kfe....................................... 346, 347, 355

memlik-i Arab ................................ 404 Mvern-nehr .................................... 368

Avrupa ....................................... bk. Efrenc .................................................. 286

Medne

Badd ...........................107, 249, 354, 421 Mekke............ 124, 168, 169, 248, 264, 407

Bara ...................................... 421, 435, 441 Merv ...................................................... 437

Belrad................................................... 368 Mescid-i A ....................................... 346

Beytl-Madis .......................... bk. uds Mr ....................................... 355, 356, 443

Cmi-i At .......................................... 443

Npr .................................................. 417

Cerel-Arab ..................................... 393 Rey ........................................................ 221

Deylime ................................... bk. Deylem Rufe.................................................... 249

Deylem Rusya ..................................................... 404

Deylime ........................................... 190 Semve .................................................. 355

Efrenc
ffn.............................................. 247, 363

bild- Efrenc ..................................... 405 Sdn..................................................... 405

Frs m................................ 230, 355, 415, 441

bild- Frs ........................................ 405 ahys ................................................... 446

memlik-i Frs .......................... 416, 418 Tehme .................................................. 337

Fndl................................................... 383 fn ..................................................... 391

aleb ...................................................... 444 Yemen ................................................... 391

........................................ 408
arem-i erf Ynnistn ............................................ 402

Hicret ............................................. 168, 169

Hind ...............................108, 290, 298, 410
bild- Hind ............................... 298, 409
h-Hind ............................................ 290
orsn ..........................415, 417, 435, 436
um ...................................................... 355
Ir ........................................................ 356
................................................. 417, 470
rn
slm
bild- slmiyye................................ 410
spanya ................................................... 403
stanbul .......................................... 366, 367
talya ...................................................... 403

639
 Yldz Adlar Dizini

Areb .................................................... 295

Cedy ....................................................... 295
Cevz ............................................. 271, 295
Delv ....................................................... 295
Esed ....................................................... 295
amel..................................................... 295
t ......................................................... 295
file ..................................................... 170
amer ............................194, 295, 296, 568
avs ....................................................... 295
Mirr ..................................... 295, 296, 298
..................................................... 295
Mzn
mselsele-i b ....................................... 295

mselsele-i ar ...................................... 295
mselsele-i bd ..................................... 295

mselsele-i nr ...................................... 295

Mter ................................................... 295
Niul-Cevz ....................................... 271
Seren ................................................... 295
Sevr ........................................................ 295
Snble .................................................. 295
ems.......................194, 295, 296, 568, 584
ir ........................................................ 271
Urid .................................................... 295
Zual ...................................................... 295
Zhre..............................170, 295, 296, 298

640
 Terimler Dizini cismn ....................................... 562
bas-i
a
bas-i ..........................................
562
b ........................................................ 554
if ............................................ 562
bas-i
acz ............................................... 160, 564
rf .............................................
bas-i 562
db- bas............................................. 556
rn ......................................... 562
bas-i

ahd-i ric ............................................ 580
bl........................................................ 560

ahd-i ihn ............................................. 580

baz-zevl ......................................... 579
akm- eriyye .................................... 203
bed ...... 104, 141, 142, 165, 168, 181, 182,
azel ....................................................... 571
185, 211, 219, 240, 244, 251, 293, 342,
al ................................................. 570, 579
343, 344, 352, 365, 391, 395, 566
ale ....................................................... 443

bediyyn .............................................. 142
al- evvel ............................................. 560
belat .. 131, 138, 139, 140, 217, 364, 376,
aks ......................................... 212, 233, 234
378, 383, 385, 405, 430, 432, 439
almet.................................................... 560
belat- kelm ...................................... 139
alem .............................................. 110, 111
bel ....................................... 139, 140, 175
alemiyyet .................................. 111, 112
ble........................................ 383, 387
lem ...................................................... 579
berat- malab ..................................... 361
lem-i misl .......................................... 561
berat-i istihll ............................. 145, 561
am ...................................................... 580
berat-i mala ...................... 142, 143, 145
mm .............................................. 110, 112
berza .................................................... 561
amm badu............................................ 461
beret ................................................... 562
anr- erbaa ....................................... 558
betr ........................................................ 561
ara ...............................172, 575, 577, 579
beyn .... 104, 139, 141, 237, 273, 327, 391,
ara- mufr ....................................... 579
395, 426, 438, 441, 562, 563
r- at
beyn- tarr ......................................... 562
avr- tiyye ................................. 585
beyt ................................ 372, 396, 418, 431
ar ..... 141, 251, 385, 395, 396, 400, 401,
ebyt.......................................... 371, 372
422, 554, 561, 571, 573, 577, 578, 579,
beyyint ................................................. 290
586
bi ........................................................ 562
ab ......................................................... 579
bidat...................................................... 561
yet......................................................... 262
bul........................................................ 561
azl ......................................................... 579
burhn.................................................... 561
azm ....................................................... 557
burhn-
bar ........................................................ 400
a .................................. 240
berhn-i
bur.......................................... 400, 401
cmil-kelim ....................................... 567
bahs ........................................................ 561
cevmil-kelim ............................... 284

baret..................................................... 562
css ...................................................... 585
bas ................................251, 400, 401, 562

641
cebr ........................................................ 105
cedel ............................................... 108, 568
cem ...............................214, 215, 389, 390
................................. 193
cem maat-tasm
cem maat-tefr ................................... 194
cem-i kesret .......................................... 568
cem-i llet ............................................ 568
ceml-cem .......................................... 390
ceml-mtelif vel-mutelif ................ 260
cevmil-kelim ........... bk. cmil-kelim
cevher.....................172, 560, 575, 577, 587
cel ................................375, 376, 428, 429
cins ....................................... 141, 146, 397
cins- l ........................................... 151
cins- muri ............................... 150, 151
cins- mkerrer ..................................... 153
cins- mredded ................................... 153
cins- mrekkeb ................................... 148
cins- mzdevec ................................... 153
cins- mzeyyel .................................... 150
cins- n ................................... 149, 150
cins- tmm .......................................... 147
cins- terkb .......................................... 147
mefr ........................... 148
cins- terkb-i
cins ......................................... 126, 458, 554
cins-i arb ............................................. 573
cism ........................................................ 172
cmle-i muterie ................................... 559
cmmel ..........................289, 290, 365, 366
cnn- mubi....................................... 583
cz......................................................... 568
cziyyt ............218, 555, 557, 576, 586
cz-i if .............................................. 568
dal ....................................... 397, 398, 559
dir ........................................................ 572
allet..................................................... 578
dll ......................................................... 572
arb ....................................... 396, 571, 577
dav ...................................................... 571
dellet .................................... 296, 332, 572
dell........................ 240, 557, 572, 582, 585
edille ................................................. 107
al .....................................
dell-i 240, 557
inn ..............................................
dell-i 557
a ............................................. 240
dell-i
limm .......................................... 557
dell-i
nal ............................................ 557
dell-i
derc ................................................ 266, 267
devrn .................................................... 572
dn ......................................................... 572
du ........................ 129, 130, 291, 292, 293
du-i muayyed................................... 292
du-i mula ................................ 291, 292
d-beyt .................................................. 418
ebced ..................................... 289, 290, 366
ebed ....................................................... 554
edeb ....................... 104, 140, 141, 433, 556
edebiyyt ................................... 385, 419
edebiyye .................... 104, 391, 422, 434
edeb-i nefs ............................................ 433
edb ........................................................ 434
eann ..................................................... 444
elf ....................................................... 428
emre ..................................................... 560
emr ........................ 123, 128, 129, 130, 558
eser ........................................................ 555
esm-i iret ......................................... 112
ehr-i aram ........................................ 558
erf ....................................................... 554
evs ..................................................... 420
evveliyyt .............................................. 105
en ............................................... 556, 583
far ........................................ 215, 282, 352
fariyye ..................................... 162, 312
642
fide-i aber .................................. 118, 119
fla....................................................... 574
fevl ........................................ 157, 260
fla-i kbr .......................................... 581
fla-i sur .......................................... 581
fa ...... 131, 134, 138, 139, 140, 381, 383
fal ......................................................... 139
falul-ib ............................................ 461
fehhet ................................................... 438
fenn ........................................................ 214
fera ....................................................... 581
ferd ................................................. 370, 372
feat .. 104, 131, 133, 134, 136, 137, 138,
140, 163, 205, 261, 324, 376, 383, 385,
405, 430, 432, 459, 566
fettne .................................................... 581
fevl............................................ bk. fla
fra........................................ 380, 381, 382
frt .................................................. 381
friyyt .......................................... 105, 106
yslar berber olan aiyyeler ...... 106
.................................. 106 a ...................................................... 569
fitne ........................................................ 581
ftvvet .................................................. 581
aab ...................................................... 581
amame ................................................ 443
arbet ...........................131, 132, 133, 580
arb .............. 132, 133, 376, 400, 401, 581
asen .......................................... 376
arb-i
ab...................................
arb-i 132, 376
ayr-i mabl ........................ 132
arb-i
mabl ....................................... 132
arb-i
mal ........................................ 132
arb-i
ayret ..................................................... 581
azel ....................................... 162, 370, 371
azeliyyt .......................................... 471
ybet ..................................................... 581
643
ulvv............ 185, 187, 188, 189, 190, 328
ulvv-i mabl .................................... 188
unne ..................................................... 444
aber ...................... 117, 118, 119, 130, 570
aber-i mehr ...................................... 570
aber-i mtevtir ................................... 570
aber-i vid ......................................... 570
add ....................................................... 105
add-i icz ............................................ 568
ads ...................................................... 581
ads -i uds ..........................................
568
ads ....................................................... 106
adsiyyt ............................... 105, 106, 568
afd ...................................................... 252
aff ............................................... 400, 401
.. 115, 168, 171, 196, 204, 237, 238,
aat
452, 453, 569
aat-i luaviyye........................ 115, 237
aat-i rfiyye-i mme .................... 115
aat-i rfiyye-i a....................... 115
aat-i eriyye ................................... 115
l .......................................................... 138
al ........................................................ 554
amset.......................................... 214, 215
amum................................................. 444
arb ....................................................... 571
areket ........................................... 568, 569
areket-i irdiyye .................................. 569
areket-i abiyye ................................. 569
arfi ....................................................... 398
arf-i ln ................................................ 569
ric............................................... 117, 118
................................................ 110, 112
a ...................................... 458, 554, 573
av ...... 120, 142, 159, 160, 183, 184, 327,
341, 367, 396, 445, 459, 559
av-i ayr-i mfsid............................... 185
av-i ab ................................... 183, 184
....................................... 340
av-i levznec
av-i mel ........................... 183, 184, 185
av-i mfsid ......................................... 184
time .................................................... 462
a ................................................. 140, 571
avss- amse-i hire.......................... 138
avliyyt ................................................ 257
ay....................................................... 570
ayf ...................................................... 280
ayvn .................................................... 570
af ........................................ 134, 203, 279
azl......................................................... 571
hemm ..................................................... 587
hev........................................................ 587
heyl..................................................... 587
hezec .............................................. 251, 400
hezel ....................................................... 262
hezl................................................. 219, 220
d ........................................................ 569
ibre ....................................................... 570
hicv ...... 165, 166, 172, 214, 216, 219, 220,
228, 312, 327
ikmet .................................................... 570
ilf ........................................................ 571
hill ........................................................ 145
......................................................... 582
le
ib ....................................... 139, 166, 167
ibe ............................................. 571, 584
ubse ...................................................... 443
ul ........................................................ 174
ums .................................................... 571
urc ...................................................... 398
ube ...................................................... 262
km ...................................................... 118
sn-i beyn........................... 273, 275, 440
sn-i ibtid .......................................... 142
sn-i itir .................................. 346, 351
sn-i ittib .......................................... 352
sn-i maa ......................... 275, 276, 277
sn-i sebk ............................................ 352
sn-i taall ....................... 161, 162, 163
sn-i tall ............................ 268, 269, 270
sn-i tertb ........................................... 344
cz- ar ............................................. 202
hm- b ........................................... 212
l ..................................................... 115
l........................................................ 139
rd ..................................................... 559
ibd ....................................... 342, 344, 554
ibdl....................................................... 554
ibhm............................................. 228, 231
ibtid.............................................. 396, 554
ibtid aber ......................................... 121
........................................................ 124
cb
139, 202, 224, 273, 344, 364, 438, 459,
cz
560
icz ............................................... 139, 430
cz- af ...................................... 202, 203
cz- ar .............................................. 202
cz- ar ............................................. 202
icm ...................................................... 555
ictihd .................................................... 555
ictim.................................................... 555
idm............................................. 133, 556
idrk ...................................................... 556
ifr ................................ 326, 327, 328, 329
iftir ....................................................... 581
iftir ..................................................... 560
................................................. 339, 340
l
ire............................................... 307, 317
ire v mes ................................ 306, 309
irb ...................................................... 338
644
ir .......................185, 187, 188, 189, 190
hm ....................................................... 168
ihnet ..................................................... 129
ia ....................................................... 555
ibr ............................................... 166, 167
ircul-kelm al mutea-hir ...... 121 in ...... 117, 123, 387, 388, 389, 391, 422,
isn ....................................................... 555
iss ....................................................... 555
itiml .................................................... 187
itir- man ........................................ 416
itirs ..................................... 343, 360, 556
iki fiyeli .....................bk. l-fiyeteyn
ikml .............................................. 244, 316
itibs............ 262, 263, 264, 265, 266, 267
itib .................................................... 461
iktif ....................................................... 232
itid..................................... 326, 327, 329
ill ......................................................... 559
ilz ....................................................... 288
ilhm ...................................................... 560
illet ........................................ 559, 574, 577
illet-i filiyye ....................................... 238
ilm ......................................................... 580
ilmm sel .......................................... 308
........................................... 580
ilm-i bedh
ilm-i istidll ......................................... 580
........................................... 580
ilm-i adm
ilm-i mudes......................................... 580
ilm-i arr ............................................ 580
iltift...............................122, 166, 167, 560
ilti-i skineyn .................................... 402
iltims .................................................... 129
m ................................145, 198, 199, 333
mn ....................................................... 558
imkn ..................................................... 560
inbe....................................................... 560
int ........................................................ 559
inkr ...................................................... 127
inkr aber ........................................... 121
insn- kmil.......................................... 560
insicm .................................. 250, 253, 254
insicm- mevzn .................................. 253
431, 433, 434, 456, 457
in (kelm) ........................................... 130
in-i aleb ........................................... 124
intih...................................................... 462
intih .................................................... 462
inzl ....................................................... 566
irb ....................................................... 559
irdf ....................................................... 343
irsl-i mesel ........................... 162, 181, 182
isbt ....................................................... 555
slm ...................................................... 558
ism ......................................................... 558
ism ......................................................... 555
ism-i ayn .............................................. 558
ism-i fil
esm-i efl........................................ 558
ism-i man............................................ 558
ism-i mevl .......................................... 112
isnd ...................................................... 117
isrf ....................................................... 558
istire ............ 170, 171, 210, 238, 337, 343
istire bil-kinye ................................. 310
istire-i tayliyye ................................ 310
istidll ............................................ 557, 565
istidll-i inn .......................................... 557
istidll-i limm ....................................... 557
istidrc ................................... 362, 363, 557
istidrk ........................................... 200, 201
istifhm.. 110, 123, 124, 125, 126, 127, 128
istir ................................................... 558
istihll .................................................... 145
645
istihz ..................................... 122, 128, 219
istir .................................................... 557
istir-i n ......................................... 557
..................................................... 557
istnf
istinb ................................................... 557
istisn ............................................. 224, 225
istisn-y luav ............................. 223, 225
istisn-y n ............................... 223, 224
istird ............................................ 161, 162
iret...... 145, 198, 199, 287, 333, 334, 343
imm..................................................... 558
iti............................................. 154, 159
itbl-mer li-nefsih ............................ 281
itilf....................................... 357, 358, 359
itilf ............................................. 344, 357
itilf- man ......................................... 344
itir .............................................. 340, 341
itir ...................................................... 559
inb ..... 139, 204, 205, 206, 273, 364, 385,
459
inb- mfd .......................................... 206
ittib ...................................................... 352
ittif ...................................................... 555
ittifiyye ............................................... 555
ittid ..................................................... 554
iyy ........ 273, 438, 439, 440, 441, 443, 445
iyy fehhet 438, 440, 441, 444, 445, 447
ifet ...................................................... 554
in ....................................................... 557
ihr ....................................................... 134
imr ...................................................... 134
ad ....................................................... 166
afiye ..................................................... 372
fiye ... 155, 216, 217, 219, 220, 232, 233,
370, 371, 372, 373, 382, 396, 397, 399,
429
avf ......................................... 141, 216
fiye-i al............................................ 397
fiye-i maml .................................... 397
khin ...................................................... 582
ide-i kllyye .................................... 576
alb ........................................ 157, 158, 313
alb-i ba.............................................. 152
alb-i kll ...................................... 152, 153
amer..................................................... 296
kmil...................................... 251, 400, 401
ar ....................................................... 466
arb .............................................. 400, 401
..................................................... 136
arne
arne-i mnia .............................. 170, 583
rru-t ............................................. 579
asem .................................................... 282
............................................ 468, 469
ade
............................ 131, 179, 370, 371
ade
ayid ...................................... 468, 471
ar ........................................................ 583
ar- vezn ............................................. 352
ktib ............................... 324, 388, 457, 458
avl bil-mceb ................................... 286
ayd ....................................................... 397
arf-i ayd......................................... 398
aiyye . 105, 106, 107, 108, 568, 576, 582,
584
ay ............................... 105, 107, 108
kelm .... 107, 109, 117, 118, 121, 122, 123,
131, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 141,
187, 370, 374, 375, 379, 380, 382, 383,
384, 420, 456, 465, 567
kelm (ilim)
ilm-i kelm....................................... 240
kelm- cmi......................................... 285
kelm- mensr...................................... 370
kelime ... 109, 112, 114, 131, 132, 133, 138,
146, 237, 382, 383, 384,
646
kemmiyyet ..................................... 458, 554
kemmiyyt ......................................... 138
kerem ..................................................... 582
kesb ....................................................... 433
kesret-i tekrr ......................................... 136
kef......................................................... 582
keyd ....................................................... 582
keyf ........................................................ 137
keyfiyyet ........................................ 458, 554
keyfiyyt- istiddiyye ...................... 138
rat ..................................................... 141
a ........................................ 372, 468, 470
ys ..... 105, 106, 133, 561, 568, 575, 577,
582, 584, 587
ysa mulefet .................... 131, 133, 140
ys- af ............................................. 106
yslar berber olan aiyyeler............ bk.
friyyt
kmy-i sadet ....................................... 582
kinye... 141, 195, 196, 197, 198, 286, 344,
583
kinye bil-vsa.................................... 199
kitbet .................................... 422, 457, 582
ul-i kitbet ...................................... 141
kib ........................................................ 118
udem................................................... 420
kll ........................................ 555, 557, 586
klliyyt ............................. 110, 218, 586
kttb ..................................................... 432
laf ................ 109, 110, 111, 140, 426, 558
elf ................................................... 426
lafiyye-i na ..................................... 244
lan ........................................................ 583
lzm ...................................................... 583
lzm- fide-i aber ..................... 118, 119
leff ner .......................207, 208, 209, 344
leff ner-i ayr-i mretteb .................. 207
leff ner-i mretteb ............ 207, 208, 209
leff ner-i mevve ................... 207, 209
leff ........................................................ 443
lefet ..................................... 375, 378, 379
lefet-i kelm ....................... 377, 378, 387
..................................... 136
levzm- bade
lev-i maf ........................................ 560
leet ..................................................... 583
ln 569
luat....................................... 140, 141, 433
luat mans ......................................... 115
lknet..................................................... 443
lsa ...................................................... 444
lzmu m-l-yelzem .... 260, 261, 400, 559
man .................................... 104, 141, 391
marec ........................................... 150, 151
meric ............................................. 426
mass ................................................... 172
m-i zamniyye .................................... 291
mamt- kelm ................................... 139
mabl................................................... 571
mablt ........................................ 107, 584
malb- mcenna ............................... 153
maa ............................................ 371, 462
ma.................................................... 278
mal............................................ 172, 579
man ............................................. 109, 112
man-y mm ...................................... 110
man-y evvel ............................... 115, 135
man-y mad ................................... 136
man-y sn .................................
115, 135
manev .................................................. 585
man.................................................... 267
man .................................................. 420
madar ................................................... 172
mala ..................................... 371, 372, 397
math.................................................... 585
647
mav ...................................................... 578
m-vuia-leh ................................. 171, 237
m ....................................................... 558
mann................................................... 571
mannt ................................................ 584
mer ................................................... 198
mer fil-kelm .................................. 198
mebtr .................................................... 561
mecz ... 115, 141, 168, 170, 196, 200, 204,
237, 238, 343, 452, 453, 454, 562, 583
mecz- luav ....................................... 237
mecz- mrsel...............115, 238, 239, 240
mecelle ................................................... 573
mecnn................................................... 583
medr ..................................................... 572
medd ...................................................... 402
med .... 162, 165, 166, 175, 214, 215, 219,
228, 229, 236, 244, 245, 246, 260, 285,
327, 330, 352, 371, 451
med-i nebev ................................ 262, 266
mediye ................................................. 312
medd ..................................... 251, 400, 401
medll .................................................... 572
mekniyyn-anh ..................................... 197
mekniyyn-bih ....................................... 197
mekr ....................................................... 585
mekf ................................................... 582
mektb ................................................... 473
meleke .................................... 137, 138, 139
menl ................................................... 115
mesel-i sir ...................202, 222, 223, 337
mesnev .......................................... 370, 372
mehdt ........................................ 105, 106
mehrt......................................... 108, 568
metnet................................... 375, 378, 387
mevie................................................... 262
mevf ................................................... 586
mevz- ilm .......................................... 585
mevun-leh ......................... 110, 112, 170
meheb .................................................. 572
meheb-i kelm ............................ 240, 241
mezd ..................................................... 398
mra ..................................... 372, 373, 397
mr ..................................................... 397
millet ..................................................... 572
mir .................................................... 198
muraa ................................................ 585
muaer ................................................ 373
muala ................................................ 322
mulaa-i ibiyye.............................. 362
mulat- ysiyye ............................ 362
muabbet-nme ..................................... 459
mul..................................................... 584
muammes ............................................ 373
muarrir................................................. 388
muayyelt .................................... 108, 577
mukem................................................. 584
mubele ....................................... 213, 214
muaddem ............................................. 572
muaddeme ........................... 561, 580, 582
muaddem......................................... 555
murebe ....................................... 187, 188
muteab ....................................... 252, 401
muteib................................................ 400
mute-y l ............................... 138, 141
li itis ...................................... 138
murabba................................................ 373
muraa ........................................ 379, 380
musamma ..................................... 370, 373
mubaat .............. 211, 343, 458, 554, 565
mubaat- aiyye ........... 210, 211, 212
.............. 211
mubaatus-selb badel-cb
muarraf ................................................. 150
mubi ................................................... 583
648
muttal .................................................. 279
muf ..................................................... 137
muri ........................................... 400, 401
muher ................................................... 112
mumer .................................................. 110
mblaa ...... 170, 172, 175, 185, 186, 187,
188, 191, 212, 217, 226, 227, 239, 331
mblaa-i asene ................................. 186
mcneset ...................................... 458, 554
mcnis .................................................. 153
mcerrebt ..................................... 105, 106
mcmel .................................................. 114
mctess .................................. 253, 400, 401
mdam ................................................. 556
mdamen-fh ........................................ 556
mekked................................................ 138
mfale................................................. 293
mfred ....................109, 110, 131, 389, 390
mft-i mcin ......................................... 585
mkbere ............................................... 585
mlyim ................................................. 424
mlemma .............................................. 277
mmsele ............................... 317, 458, 554
mmevvehe ............................................ 585
mmkinl-vcd ................................... 112
mnct .................................................. 284
mnd................................................... 137
mnsebet ......................242, 244, 458, 554
mnsebet-i lafiyye ...................... 242, 243
mnsebet-i lafiyye-i na ........ 243, 244
mnsebet-i lafiyye-i tmme ............... 243
mnsebet-i maneviyye ................ 242, 243
mnsebet-i tmme ................................ 343
mnara ........................................ 294, 556
mnseri ................................ 252, 400, 401
mni .. 131, 387, 390, 391, 420, 445, 456,
457
.............. 387, 388, 389, 456
mni-i a
mrt- nar ............................... 163, 164
mrhi ................................................. 584
mreccez ............................................... 370
mrtecel ................................................. 116
msfir .................................................. 584
msvt ................................. 364, 458, 554
msebba ............................................... 373
msecca ................................ 244, 370, 458
mseddes ............................................... 373
msellemt .................................... 108, 568
msemmen ............................................ 373
msned .......................................... 117, 125
msnedn-ileyh ..................................... 117
mster ......................................... 115, 171
msterun-leh ....................................... 171
msterun-minh ................................... 171
msteab ............................................... 584
mstesn ................................................ 135
mstesn-minh ...................................... 135
mbehet............. 154, 170, 238, 458, 554,
mhedt...................................... 555, 584
maa ............................................... 110
mkele........................ 317, 318, 458, 554
mkil .......................................... 400, 401
mebbeh ..... 171, 174, 175, 176, 177, 180,
181, 226
mebbehn-bih ... 171, 174, 175, 176, 177,
180, 181, 226
mekkek .............................................. 112
mtaun-minh...................................... 154
mterek ................................................ 114
mteairn .......................................... 420
mterife .............................................. 105
mtecnis ..... 148, 149, 152, 153, 158, 159,
161, 424
mtecnisetl-urf ............................. 379
649
mtedrik ....................................... 400, 401
mteaddimn ........................................ 458
mterib ............................... 253, 400, 401
mtekellim .....................108, 131, 138, 140
mtenfir ................................................ 140
mterdif ........................................ 112, 114
mtessa ................................................. 373
mtebiht ............................................ 168
mtev ................................................. 112
mtevtirt ............................................. 105
mtedd ................................................ 114
mvrebe ....................................... 335, 336
mvz .................................................. 458
mvzene ............................... 321, 322, 554
mvzin ......................................... 321, 322
ndir ....................................................... 576
nav ...... 112, 140, 141, 223, 391, 433, 577
nav ...................................... 420, 574, 577
naviyyn .......................................... 115
nire ...................................................... 398
nil ....................................................... 115
nil-i man .......................................... 115
na....................................................... 584
nal ................................................ 115, 569
na........................................................ 586
nms ..................................................... 585
na ........................................................ 586
nat .................................281, 285, 356, 357
naar ..................................................... 586
nam.......................131, 134, 432, 456, 457
kelm- manm ........................ 430, 431
manm ............................................. 456
nefs......................................................... 579
nefsl-emr ............................................. 586
nefy ................................................ 118, 124
nefy isbt ............................................ 206
nehy ....................................... 123, 128, 129
650
nes intil ......................................... 306
nesb ..... 162, 214, 215, 236, 282, 312, 370,
371, 460
nesr ........................................ 432, 456, 457
kelm- mensr ......................... 430, 431
mensr............................................... 456
nesr-i d .............................................. 370
nesr-i mreccez ..................................... 370
nesr-i msecca...................................... 370
nev ................................................ 458, 554
nevdir................................................... 338
nezhet .................................................. 216
nid ................................................ 123, 130
nisbet ............................................. 124, 586
nisbet-i aberiyye .................................. 117
nisbet-i cbiyye .................................... 561
nisbet-i selbiyye ............................ 118, 561
nisbet-i sbtiyye .................................. 118
rf ......................................................... 238
rf-i mm .................................... 237, 238
rf-i ...................................... 115, 237
rf-i luat ............................................. 237
rf-i nav.............................................. 237
rf-i er................................................ 237
ra .............................................. 428, 429
ra....................................................... 280
recez ...................................................... 400
recl....................................................... 573
reddl-acz ale-adr ........ 158, 159, 222
redf ............................................... 399, 559
remel ............................................. 252, 400
remz....................................... 145, 199, 287
resm-i tmm .......................................... 573
rev ................ 154, 397, 398, 400, 559, 574
urf- rev ........................................ 260
r ........................................................ 573
r......................................................... 573
ridf ................................................. 397, 398
risle....................................................... 573
rub ............. 370, 372, 418, 468, 470, 573
rbb ...................................................... 404
rc ....................................................... 280
abr ........................................................ 577
adr ........................159, 160, 161, 396, 577
safsaa .................................... 108, 575, 587
a ....................................................... 577
slim....................................................... 574
alm ........................................................ 577
arf ......................................... 140, 141, 391
arf ........................................................ 574
sebeb .............................................. 396, 574
esbb .................................................. 396
sebeb-i aff ........................................... 396
sebeb-i sal ........................................... 396
sec 141, 154, 155, 156, 157, 183, 260, 321,
382, 429, 445, 459, 574
sec-i muarraf ........................................ 156
sec-i mtevz ....................................... 156
sefeh ....................................................... 575
selm ...................................................... 576
selset.............................375, 378, 379, 387
selb ................................................. 118, 124
selbiyye .................................................. 118
selem ...................................................... 576
sel ......................................................... 317
sel ilmm .......................................... 316
sem ..................................................... 576
semde kerhet ....................................... 133
ser ........................................ 252, 400, 401
serz-zevl .......................................... 579
sermed................................................... 575
d......................................................... 118
sirat ............. 305, 306, 311, 316, 423, 575
sirat-i ma .......................................... 306
siyer ....................................................... 169
sr .......................................................... 576
sbt ...................................... 118, 124, 125
sds ..................................................... 575
shlet ................................................... 360
sls...................................................... 567
snnet ............................................ 561, 563
stn ...................................................... 396
a ........................................................ 573
ir ................................................ 131, 324
ar ....................................................... 423
ar ......................................................... 576
ygn.................................................... 399
........................................................ 576
e ....................................................... 561
ems ....................................................... 296
er ......................................................... 576
ey ......................................................... 577
ibh-i iti .......................................... 159
ir. 257, 277, 370, 385, 386, 387, 391, 395,
400, 409, 410, 422, 423, 431, 433, 434,
456, 466, 576, 577
ur ....................................................... 432
taaccb ......................................... 127, 566
at ........................................................ 578
mer ................................ 299, 300
tafl-i
taall .......................... 162, 163, 460, 461
taarr .................................................... 564
ta ..................................................... 564
aber.......................................... 119
ta
tarf ...................................................... 564
ta.............................................. 562, 584
tayr ............................................. 216, 218
tadm.................................... 139, 265, 344
tad .............. 134, 135, 157, 225, 344, 566
manev ..................................... 135
tad-i
tarr ...................................................... 127
651

tasm..................................................... 318
ta ...............................251, 253, 401, 402
tayd ..................................................... 139
aleb ...............................117, 128, 129, 130
aleb ...................................................... 123
aleb aber ............................................ 121
aleb-i taavvur .............................. 124, 125
aleb-i tad .................................. 124, 125
tall ........................................................ 565
tamiye ................................... 287, 288, 365
tanr ...................................................... 250
arab ....................................................... 578
tarf ............................................... 139, 573
tr365, 366, 367, 368, 369, 457, 458, 473
tevr ................................................ 367
tar ...............................144, 198, 199, 200
kinye ......................................... 200
tar-i
mecz ........................................ 200
tar-i
tar ....................................... 154, 156, 564
taavvuf .................................................. 449
taavvur .................................. 124, 125, 565
tad ...................................... 124, 125, 565
tadr ...................................................... 158
taf .............................................. 336, 565
tar ...................................................... 198
taayyur .................................................. 302
tatb ...................................................... 565
tavl .......................157, 204, 382, 439, 583
kelm .......................................... 381
tavl-i
avl ................................................ 400, 401
tayn .............................................. 124, 125
msned ...................................... 125
tayn-i
ayy ........................................................ 578
taziyet............................................ 214, 215
tamn ............................258, 259, 262, 431
mzdevec......................... 192, 565
tamn-i
teassf ................................................... 565
tebyn ..................................................... 304
techl-i rif ................................. 226, 227
tecns-i alb ........................................ 153
tecns ............................................. 146, 344
a ...........................................
tecns-i 153
alb ................................... 152, 153
tecns-i
alb-i kll ................................. 152
tecns-i
muarref ................................... 148
tecns-i
muri ...................................... 563
tecns-i
n ......................................... 149
tecns-i
tarf ......................................... 564
tecns-i
tmm-i mmsil ....................... 146
tecns-i
taf ......................................... 564
tecns-i
tarf..........................................
tecns-i 563
tecrd ..................................................... 325
ayr-i ma ............................... 325
tecrd-i
ma ......................................... 325
tecrd-i
tedbc ..................................................... 272
tedbrn bil-a ................................. 582
ted ..................................................... 564
tefvu................................................... 289
tefennn................................................. 214
tefel ................................... 130, 301, 302
tefr ...................................................... 246
tefr ....................................... 326, 327, 329
tefsr .............................................. 566, 584
teazzl ................................................. 162
tehalhul .................................................. 564
tehdd ............................................. 128, 129
tehekkm ....... 122, 128, 165, 215, 219, 220
ter ...................................... 139, 265, 344
tehniyet .......................................... 214, 215
tehb ..................................... 256, 257, 344
tezb ..................................................... 256
tekf............................................ 210, 565
tekellm ................................................. 167
tekd ..... 120, 121, 123, 138, 222, 223, 562,
652
 563
tekrr ...................................... 206, 235, 236
tekrr ...................................................... 206
telbiye .................................................... 145
telm ..................................................... 468
telm .... 145, 247, 248, 249, 250, 272, 333
telv .............................................. 198, 199
temedd ............................................... 282
temenn .................................. 117, 123, 124
temsl .............................336, 337, 338, 343
tenfr ............................131, 132, 134, 566
tenfr-i urf........................ 131, 133, 140
tenfr-i kelimt ............................ 134, 140
tenfr-i kelime ..................................... 131
tenu ................................................... 566
tenu ................................................... 201
tenkr ...................................................... 139
ten .............................................. 265, 268
tenkt ...................................................... 271
tens ...................................................... 353
ft ........................................... 566
tens-i
tenvn ..................................................... 402
tenzl ...................................... 119, 120, 566
tenzl aber ........................................... 119
terdf .................................... 113, 114, 564
terc ............................................... 370, 372
terc zre terc .................................... 181
terdd ...................................................... 235
terecc..................................................... 124
............................................. 444, 564
term
terk ......................................................... 139
terkb ...................................................... 372
ter ...................................................... 345
tertb ....................................................... 342
elf ........................................... 134
tertb-i
man ........................................ 134
tertb-i
tesc ....................................................... 344
tess .............................................. 397, 398
..................................................... 564
teslm
tesviye ................................................... 129
tebh .................................................. 146
tebb ..................................................... 372
tebh .... 141, 171, 172, 173, 175, 176, 177,
179, 180, 181, 205, 206, 310, 337, 339
a
tebh-i ........................................
172
itilf ........................................ 172
tebh-i
itirz ....................................... 177
tebh-i
istidll ....................................... 177
tebh-i
istin ....................................... 176
tebh-i
ittid ....................................... 172
tebh-i
mabl...................................... 179
tebh-i
malb...................................... 179
tebh-i
mecz ...................................... 172
tebh-i
mekniyyn-anh........................ 178
tebh-i
merdd ..................................... 179
tebh-i
nefy .......................................... 175
tebh-i
taviye ...................................... 175
tebh-i
temenn .....................................
tebh-i 176
mn ........................................ 178
tebh-i
teem ......................................... 302, 303
ter ............................................... 332, 566
tetbu-i ift ....................... 136, 137, 163
tebu ................................................... 210
................................................... 200
tetmm
tetmm-i man ...................................... 200
tevrd................................................... 316
tevtr.................................................... 567
tevbe ...................................................... 567
tevb ..................................................... 126
tevch ............................. 168, 231, 232, 566
tevekkl ................................................. 567
tevf ..................................................... 566
tevd ..................................................... 567
tevl .............. 168, 448, 449, 450, 563, 584
653
tevriye ....................168, 169, 170, 198, 272
tev ...................................... 220, 222, 566
tedd ............................................. 213, 565
teyl ...................................................... 222
b .......................210, 211, 212, 213, 565
b- aiyye ............................ 210, 211
urfe........................................................ 338
trk........................................................ 423
usuusst............................................... 558
ul......................................................... 558
ul-i dn ................................................ 240
mml-kitb.......................................... 560
......................................... 286
slb-i akm
vcibl-vcd ............................... 112, 586
vfir........................................................ 400
vad ....................................................... 127
vaf ........................................................ 586
vaf......................................................... 236
val ......................................... 139, 398, 586
vv- fe .............................................. 390
va.................................109, 110, 112, 113
v ............................................... 110, 114
v- luat................................ 109, 110
va- al ............................................... 564
va- evvel .................................... 114, 115
vecd ........................................................ 586
vech-i ebeh ........................... 171, 175, 180
vech-i tebh ........................................... 180
vehmiyyt .............................. 108, 575, 587
velyet .................................................... 586
veted....................................................... 396
evtd .................................................. 396
veted-i mecm ...................................... 396
veted-i mefr ............................... 396, 577
vezn ............... 244, 370, 371, 372, 373, 397
evzn.................................................. 395
vicdniyyt..................................... 106, 555
yan ...................... 105, 555, 561, 569, 587
yaniyyt ...................................... 105, 107
yemn ..................................................... 587
af- telf ...................................... 134, 577
af ........................................................ 576
amr ..................................................... 112
ann ....................................................... 578
anniyyt ............................................... 107
zarfiyye.................................................. 578
arret ................................................... 577
t .......................................................... 573
t ......................................................... 586
zecr ........................................................ 400
zekt ...................................................... 574
emm ............. 229, 236, 244, 285, 330, 451
zev ....................................................... 573
........................................... 132
ev-i selm
eyl ................................................ 222, 223
hr....................................................... 578
mn...................................................... 177
ihn ................................................ 573, 579
ikr ................................................ 134, 139
zimmet ................................................... 573
ulm....................................................... 578
ulmet .................................................... 578
zum ....................................................... 574
zhd ....................................................... 574
l-fiyeteyn....... 370, 371, 372, 399, 566
iki fiyeli ......................................... 372
bk. friyyt
654
 SONU

Mustafa zzetin Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibini konu edinen

bu tez almasnda, mellifi tarafndan edebiyat kitab olarak nitelenen sz konusu

eserin, belgat (man, beyn, bed), in, nakd-i iir/karz- iir ve aruz ilimlerini ele

alan kapsaml bir eser olduu tespit edilmitir. Mustafa zzet tarafndan herhangi bir

blmlendirme yaplmam olmasna ramen, ele ald konularn incelenmesi

sonucunda Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin drt ksmdan olutuu

grlmtr.

Yaniyyt bal da dhil olmak zere
balndan Terdf tarfi

buraya kadar olan ksmda deinilen hususlarn dorudan edeb ilimlerin konularna

dhil olmadklar grlmtr. Mellifin, okuyucuyu esere hazrlamak maksadyla

tertip ettiini dnerek Mukaddime olarak adlandrdmz bu ksmn telifinde

Menirl-n adl eserin mukaddimesinden istifade ettii tespit edilmitir.

Kelm br ve n smlarna nsm balndan anat- Tr

balna kadar olan ksmda, edeb ilimlere dhil edilen belgat ilimlerine (man,

beyn, bed) ait konularn ilendii grlmtr. Bundan dolay Belgat olarak

adlandrlan bu ksmda konularn herhangi bir snflandrmadan yoksun bir ekilde

sunulmas, eseri belgatte ediplerin ekol veya klsik edeb tenkit eserlerine

yaklatrmtr. Ayrca yine ayn ksmda man ilmi konularna yer verilmesi ve her

konunun snrl sayda rnekle aklanmas, eseri klsik belgat ekolne

yaklatrmtr. Mustafa zzetin, eserinin bu ksmnn telifinde, klsik belgat

ekolne mensup en-Nefl-Muavvel f Tercemetit-Telhs vel-Mutavvelden ve

mellifi bir Arap edibi olan Hiznetl-Edeb ve-Gyetl-Erebden istifade etmi

655
olmas Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin her iki ekolden izler

tamasnn en byk sebebidir. Mustafa zzetin bu kaynak tercihi eserini zengin

bir konu ieriine kavuturmu, fakat bunun yannda, bazlar farkl

isimlendirmelerle olmak zere ayn konunun birden fazla tekrar edilmesine sebep

olmutur.

Defl-Meslibin Kelm Tasmi Beynndadr balndan r-

balna kadar olan ksmnda ise klsik dnem Mslman edebiyatlarnn

ar

tenkit teorileri mahiyetinde olan in, nakd-i iir/karz- iir ve arz ilimlerine ait

konularn ilendii tespit edilmitir. Mustafa zzetin bu ksmn yazmnda

Menirl-n ve el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir adl in ve nakd-i

iire dair yazlm eserlerden istifade etmi olmas yukardaki tespiti dorular

mahiyettedir. n, nakd-i iir ve aruza ait konularn birbirine kark olarak

verilmesi bu ilme ait konularn tek bir ksmda toplanmasn gerekli klmtr.

Sz konusu ilmin Klsik Arap, Fars ve Trk edebiyatlarn deerlendirmek iin

gerekli ltleri iermesinden dolay bu ksma Klsik Edeb Tenkit Teorileri

bal verilmitir.

n, nakd-i iir ve arz ilim dallarna dair yaplan inceleme almalarnda

ve bunlar konu edinen eski harfli Trke metinlerin tenkitli neirlerinde, sz

konusu ilim dallarnn belgat ilimleri ile birbirine kartrldklar gzlemlenmitir.

Bu karmaaya, uygulamaya ynelik amalarla yazlan klsik tenkide dair eserlerin,

kendilerini teorik bir zemine yerletirmekten uzak olmalar ve kimi konularnn

(muhassint/edeb sanatlar) belgat eserlerinde ele alnan konularla ortak olmas

sebep olmutur. Bu tr eserlere bakldnda, belgat ilimleri dhilinde ele

656
alnmayan farkl konu balklarn da (nesir ve iirin nitelikleri, trleri, statlar

gibi) ierdikleri grlmtr. Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin Klsik

Edeb Tenkit Teorileri ksm, bu teorilerin belgat ilimleri dhilinde ele alnmayan

konularn iermektedir. Belgat ilmiyle ortak olan konular ise eserin Belgat

ksmnda yer almaktadr.

Klsik Edeb Tenkit Teorileri ad verilen ksmda teorik bilgilerin yan

sra Mustafa zzetin Klsik Trk Edebiyat, airleri, yazarlar ve eserleri hakknda

az da olsa birtakm deerlendirmelerinin yer aldn belirtmek gerekir.

Mustafa zzet, dnyann eitli blgelerindeki airlere dair bilgiler verdii

Kffe-i Akvmda Kelm- Mevzn Mevcd Olduuna dair maklesinde klsik

dnem Osmanl airlerini, kudem, evst ve mteahhirn olmak zere

snfa ayrmtr. Mellif Mfzale-i uar hakkndaki maklesinde ise

Trkenin nde gelen airleri olarak aatay sahasnda Al r Nevyi, Rum

sahasnda Nef, Nb ve Fuzlyi gstermi, dier airlerin ise ikinci ve nc

dereceden airler olduunu ifade etmitir.

Bir ktip iin iktiz eden husst bal altnda, bata tarihe dair eserler

olmak zere gemi dnemde yazlan mensur eserlerin slubunu tenkit etmitir.

Mtekaddimnin tumturakl bir slup kullanarak sece gereinden fazla nem

verdiinden ikyet eden Mustafa zzet, secli konumaya alrken meramn

doru dzgn ifade edemeyen kiilerle karlatn da ifade eder.

Edebin mhiyetini aklarken hakk edibin, gzel ahlk, iyi huy sahibi

olmas ve edeb ilimleri yeterince bilmesi gerektiini ifade eden mellif, kendi

zamannda, bu niteliklerden yoksun olup eli kalem tutan herkese edip

657
denmesinden ikyet etmektedir. irin mhiyetinden bahsederken ise yaad

dnemde, bir airde bulunmas gereken bilgi, birikim ve kabiliyetten yoksun

olanlarn, yazdklar iirleri imkn bulduklar her yerde okuyarak insanlar rahatsz

ettiklerinden ikyet etmitir.

Mustafa zzet, Man zere Hkm tmenin Ahvli balnda ise edeb

eserlerin yorumlanmasn ele alarak Hfz- rz ve Mevlnnn iirlerine, delil

olmakszn tasavvuf mnlar yklenemeyeceini savunmutur.

Mellifin eserine zeyl olarak ekledii szlkte tefsir, hadis, fkh, kelm,

tasavvuf, dil, edebiyat, felsefe, mantk, matematik, astronomi ve tp ilim dallarna

ait terimlere yer verildii tespit edilmi, bu terim szlnn kaynann Seyyid

erif Crcnnin et-Tarfat adl eseri olduu belirlenmitir.

Mustafa zzetin ele ald konularda Trkenin yan sra Arapa ve Farsa

rneklerle de aklamalar yapm olmas sebebiyle, tezimize konu olan eseri, Klsik

Trk Edebiyat alannda olduu gibi klsik Arap ve Fars Edebiyatlar alanlarnda da

nemli bilgiler tamaktadr. Ayrca eserde ele alnan konularn birouna Kurn-

Kerm ayetlerinden ahitler getirilmesi Defl-Meslibe, Kurn tefsiri zerine

yaplan almalarda bavurulabilecek bir kaynak nitelii kazandrmtr. Bunlara

ilaveten eserde baz maddelerin rneklendirilmesinde, bazen siyasi tarihten bazen

edebiyat tarihinden ksa hikayeler ve anekdotlar aktarlmas, ilgili ilim dal ve

branlardaki retim yesi ve retmenlere edeb sanatlarn retiminde ve

edebiyat tarihi anlatmnda farkl bir yntem sunmaktadr.

658
 Kaynaklar

Referans Kaynaklar

A Dictionary of Urdu, Classical Hindi, and English, mlf. John Thompson Platts. Londra:
W.H. Allen & Co., 1884

el-Alm, mlf. Hayreddin Zirikli. 8 cilt Beyrut: Dar al-Ilm lil-Malayin, 2002.

Asrlar Boyu Trih Seyri inde Misalli Byk Trke Szlk (Kubbealt Lugat), mlf.
lhan Ayverdi, Hayri Bilecik, Mustafa Tahral, Fahrnnisa Bilecik. 4 bs. 3 cilt
stanbul: Kubbealt, 2011.

el-Bual, mlf. Hatb el-Badd. Beyrut: al-Jaffan wa al-Jabi ve Dar bn Hazm, 2000.

el-Cmil-Msnedi-ail-Mutaar , mlf. Muhammed b. smail Buhr, haz.
Muhammed Zheyr bin Nsr el-Nsr. 9 cilt Beyrut: Dar Tawq al-Najah, 1422.

Dilbilim Szl, mlf. Kmile mer, Ahmet Kocaman, A. Sumru zsoy. Boazii
niversitesi, 2011.

arbl-ad s lil-ab, mlf. Hattb. 3 cilt Beyrut: Dar al-Fikr, 1982.

ms- Osmn, mlf. Mehmed Salhi. 2 cilt stanbul: Ahmed Muzaffereddin, 1313-1322.

msul-Alm, mlf. emseddin Smi. 6 cilt stanbul: 1306.

Kefl-af, mlf. smail b. Muhammed Acln, haz. Abdlhamid Hindv. 2 cilt Beyrut:
al-Maktaba al-Asriyyah, 2000.

Krd ve Krdistan nlleri (Mehir-i Kurd u Kurdistan), mlf. Mehmed Emin Zeki Bey.
Stockholm: Apec & z-Ge, 1998.

Luatnme-i Dihd, ed. Ali Ekber Dihhd. Tahran: Dehkhoda Lexicon Institute
International Center for Persian Studies. http://www.loghatnaameh.org.

Mantk Terimleri Szl, mlf. Talha Hakan Alp. Mantk. stanbul: Yasin, 2010.

Marifet-abe, mlf. Eb Nuaym el-sfahn, haz. dil b. Ysuf el-Azz. 7 cilt Riyad:
Dar al-Watan, 1998.

659
Mevsatu Kefi Iltil-Fnn vel-Ulm, mlf. Tehnev. 2 cilt Beyrut: Maktabah
Lubnan Nashirun, 1996.

Mevtl-Kbr, mlf. Ali el-Kr, haz. Muhammed Sebb. Beyrut: Dar al-Amanah ve
Muassasah al-Risalah, 1971.

el-Mevt li-n, mlf. Radyuddin Sn. am/Beyrut: Dar al-Mamun li-al-Turath,

1405.

Miktl-Meb , mlf. Hatb et-Tebrz. 3 cilt Beyrut: al-Maktaba al-slm, 1985.

el-Muceml-Arabiyyil-ads Arapa-Trke Szlk, mlf. Serdar Mutal. stanbul:

Daarck, 1995

Muceml-Mualatil-Arabiyye fil-Lua vel-Edeb, mlf. Kmil el-Mhendis ve Mecd

Vehbe. Beyrut: Maktaba Lubnan, 1984.

Muceml-Mualatil-Beliyye, mlf. Ahmed Matlb. 3 cilt Badat: Irak lim

Akademisi, 1983.

Msnedl-mm Amed bin anbel, mlf. Ahmed b. Hanbel, haz. uayb el-Arnat ve
dil Mrid. Beyrut: Muassasah al-Risalah, 2001.

el-Msned-ail-Mutaar Mslim), mlf. Mslim b. Haccc. 5 cilt Beyrut:
(ah
Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Msned-ihbil-ud, mlf. Kud. Beyrut: Muassasah al-Risalah, 1986.

Nawdaran Kurd, mlf. Mr Besir. Sleymaniye: Serdam: 2002.

Sicill-i Osmn Zeyli, mlf. Mehmed Zeki Pakaln. 19 cilt Ankara: TTK, 2008.

Sicill-i Osmn, mlf. Mehmed Sreyy. 6 cilt stanbul: Tarih Vakf Yurt, 1996.

Snen Eb Dvd, mlf. Eb Dvud, haz. uayb el-Arnaut ve Muhammed Kmil Karabelli.
7 cilt am: Dar al-Risala al-Alamiyya, 2009.

Snen bn Mce, mlf. bn Mce, haz. uayb el-Arnaut, dil Mrid, Muhammed Kmil
Karabelli ve Abdullatif Hrzullah. 2 cilt am: Dar al-Risala al-Alamiyya, 2009.

Snend-Drim, mlf. Abdullah b. Abdurrahman Drim, haz. Hseyn Selm Esed Drn.

660
 Riyad: Dar al-Mughni, 2000.

Snent-Tirmiz, mlf. Tirmiz. Beyrut: Dar al-Garb al-slmi, 1998.

el-ynsul-Bas f Tercemetil-msil-Mu (Kms), mlf. Mtercim sm. 3 cilt

stanbul, 1305.

Dier Kaynaklar

Babakanlk Osmanl Arivi [BOA]. rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 00839/7479.

Babakanlk Osmanl Arivi [BOA]. rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 00927/73503.

Babakanlk Osmanl Arivi [BOA]. rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 00965/76263.

Babakanlk Osmanl Arivi [BOA]. rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 01099/86158.

Babakanlk Osmanl Arivi [BOA]. rdeler: Defter-i Hkn [.DH.], 00990/78156

Diplomatik, slm Devletlerinde Diplomatik. DA , 360-63. stanbul: SAM, 1994.

Abdnnfi ffet, ev. en-Nefl-Muavvel f Tercemetit-Tels vel-Muavvel, mlf.

Teftzn. 2 cilt, C I Bosna: Abdkdir ve Halim Efendi, 1289.

Abdnnfi ffet, ev. en-Nefl-Muavvel f Tercemetit-Tels vel-Muavvel, mlf.

Teftzn. 2 cilt, C II stanbul: Abdnnf ffet, 1290.

Ahfe el-Evsat. Kitbl-avf, haz. zzet Hasan. am: Suriye Arap Cumhuriyeti Kltr,
Turizm ve Mill Eitim Bakanl, 1970.

Ahmed Cevdet Paa. Belgat- Osmniyye, haz. Turgut Karabey ve Mehmet Atalay.
Ankara: Aka, 2000.

Ahmed Hamdi irvn. Belat- Lisn- Osmn. stanbul, 1293.

Ahmed Drn, Al Ekber ve Ekrem Hertyn. Destrl-Ktib f Taynil-Mertib.

Ayene-ye Miras, S 41 (01 Tr 1387): 219-33.

Ali r Nev. Xamsa: Layli va Majnun, haz. T. Gafurjonova, ed. S. Ganiyeva. C ,

Mukammal Asarlar Toplami. Takent: Ozbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi, 1992.

661
Alp, Talha Hakan. Giri. Mantk, mlf. Esrddin el-Ebher ve Talha Hakan Alp, 1-12.
stanbul: Yasin, 2010.

Apak, Adem. ubiyye. DA XLIV, 244-46. stanbul: SAM, 2010.

Ate, Ahmed. Mukaddime. Kitb Tarcumn al-Bala, mlf. Muhammed b. Omar ar-
Rdyn

Attar, Aygn. rann Farslama Sreci ve Bu Srete Farsann Rol. Erdem, S 52

(2008): 1-39.

Aydoan, Saliha. nceleme. Mznl-Edeb, mlf. Diyrbakrl Said Paa. stanbul:

Kitabevi, 2009, xii-xlii.

Baktr, Mustafa. Suffe. DA XXXVII, 469-70. stanbul: SAM, 2009.

Bedev, Ahmed Ahmed. Ususun-Nadil-Edeb ndel-Arab. Kahire: Nahdet Misr, 1996.

Behn, W. Bbn. Encyclopdia Iranica, evrimii Yaym. New York,

1996. http://www.iranicaonline.org/articles/baban-2.

Bilgegil, M. Kaya. Edebiyat Bilgi ve Teorileri 1: Belgat. Ankara: Atatrk niversitesi

Edebiyat Fakltesi, 1980.

Bolelli, Nusrettin. Belgat (Beyn-Men-Beyn-Bed limleri Arap Edebiyt). stanbul:

FAV, 2011.

Bozkurt, Nebi. Medrese. DA XXVIII, 323-27. Ankara: SAM, 2003.

Chiz. el-Beyn vet-Tebyn . Beyrut: Dar al-Maktabah al-Hilal, 1423.

Cm. Ftiat-ebb. Bozorgtarin Ketbkhne Alaktrunik Sher va Adab-e Prsi (Dorj

4). Tahran: Mehr Argham Rayaneh, 2011

Celleddin Vatvt. urerl-ail-Va ve-Urern-Neiil-Fa, brhim

emseddin. Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 2008.

Cevher, sml b. Hammd. Arzl-Varaa, haz. Muhammed el-lm. Marip: Dar al-
Thaqafa, 1984.

Cnd, Ali. Fennl-Cins. Beyrut: Dar al-Fikr al-Arabi, 1954.

662
 Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 1983.
Crcn, Seyyid erif. et-Tarft.

etin, Nihad M. Arap; Yaz, Dil, Edebiyat. DA III, 276-301. stanbul: SAM, 1991.

etin, Nihad M. iir. A XI, 530-42. stanbul: MEB, 1979.

rt, Mustafa Meral. Arapa Dilbilgisi Sarf. stanbul: FAV, 2012.

rt, Mustafa Meral. Arapa Dilbilgisi Nahiv. stanbul: FAV, 2011.

Dayf, evki. el-Fenn ve-Mehibuh fin-Nesril-Arab. 13 bs. Kahire: Dar al-Maarif.

Derdiyok, . etin. Ahmed Dnin Teressl. Toplumsal Tarih I, S 6 (1994): 56-59.

Dr, Abdlaziz. Divan. DA IX, 377-81. stanbul: SAM, 1999.

Durmu, smail. n. DA XXII, 334-36. stanbul: SAM, 2000.

Durmu, smail. Nesir. DA XXXIII, 6-8. stanbul: SAM, 2007.

el-Ebher, Esrddin ve Talha Hakan Alp. sagoci Tercmesi. Mantk, haz. Talha Hakan
Alp. stanbul: Yasin, 2010.

Eri, Sadettin. Edebiyatta Bediyyeler ve Bir Kasde-i Masna ncelemesi. Bilig , S 65

(2013).

Emirolu, brahim. Klsik Manta Giri. Ankara: Elis, 2012.

Enver, Evhadddin. Dvn- Enver. Bozorgtarin Ketbkhne Alaktrunik Sher va Adab-e
Prsi (Dorj 4). Tahran: Mehr Argham Rayaneh, 2011

Er, Rahmi. Tenkit, Arap Edebiyat. DA XL, 458-61. stanbul: SAM, 2011.

Eren, Cneyt. Peygamberimize Adanm Manzumeler Bediiyyat. stanbul: Stun, 2005.

Erkal, Abdulkadir. Divan iiri Poetikas (17. Yzyl). Ankara: Birleik, 2009.

Ertem, Rekin. Elifb. DA XXI, 39-49. stanbul: SAM, 1995.

Fazlolu, kran. Vaz. DA XLII, 576-78. Ankara: SAM, 2012.

Fuzl. Trke Divan, haz. Kenan Akyz, Sedit Yksel, Sheyl Beken, Mjgan Cunbur
Ankara: Trkiye Bankas, 1958.

663
Gm, Sadrettin. et-Tarft. DA XL, 29-30. stanbul: SAM, 2011.

Gne, Halit. Mehmet Rifat Mecmil-Edeb Birinci Cilt (nceleme-Metin). Yksek

Lisans Tezi, Trakya niversitesi, 2009.

Grer, Abdulkadir. Lemnin Kafiye Rislesi: Risletl-fiyetil-Vfiye. Trk Dilleri

Aratrmalar XVII (2007): 133-76.

Grgn. Mesnev-i Vs u Rmn , haz. William Nassau Lees ve Ahmed Ali. Kalkta: Perris
College, 1825

Hac brhm. er-i Belat. stanbul, 1301.

Hacmftolu, Nasrullah. Belat Ekolleri ve Anadolu Belat almalar. Atatrk

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S 8 (1988): 115-27.

Hzim, Ahmed b. mer. erl-Mala al Metni sc . al-Maktaba al-Shamela 3.48.
Riyad: al-Maktaba al-Rawda, 2011. http://shamela.ws/index.php/book/36124.

Hzl, Mefail. Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler. Uluda niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi XVII, S 1 (2008): 25-46.

Hill, Safiyddin. Dvnu afiyyd-dn el-ill, haz. Kerem el-Bustn. Beyrut: Dar Sader,
1962

Hseyin Rc. Tell-n. stanbul, 1313.

bnl-Esr. el-Mesels-Sir f Edebil-Ktib ve-ir, haz. Muhammed Muhyiddin

Abdlhamd. 2 cilt Beyrut: al-Maktaba al-Asriyyah, 1420.

bn Hicce. iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb, haz. sm aky. 2 cilt Beyrut: Dar al-Bihar

ve Dar al-Maktabat al-Hill, 2004.

bn Hicce. iznetl-Edeb ve-yetl-Ereb, haz. Salhaddin Hevvr. 2 cilt Beyrut: al-

Maktaba al-Asriyyah, 2006.

bn Him. er atrn-Ned ve-Bell-ad, haz. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid.

Sayd-Beyrut: al-Maktaba al-Asriyyah, 2012.

Cedd Belat- Osmniyye. stanbul:

bnl-Kmil, Muhammed Abdurrahmn. Tertb-i
Asr Ktbhanesi, 1309.

664
bn Masm. Envrr-Reb f Envil-Bed . al-Maktaba al-Shamela 3.48. Riyad: al-
Maktaba al-Rawda, 2010. http://shamela.ws/index.php/book/5446.

nalck, Halil. Klsik Edebiyat Menei: ran Gelenek, Saray ret Meclisleri ve Mushib
irler. Trk Edebiyat Tarihi, ed. Talt Sait Halman ve Osman Horata. stanbul:
KYGM, 2007.

nalck, Halil. Devlet-i Aliyye: Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar. 2 cilt, C I

stanbul: Trkiye Bankas, 2010.

pirli, Mehmet. Medrese, Osmanl Dnemi, DA XXVIII, 327-33. Ankara: SAM, 2003.

Kn-i rz. Dvn- n-i rz
akm , haz. Emir Hseyin Sni. Tahran:
Entesharat Negah, 1380

Kaalin, Mustafa. Galat. DA XIII, 300-03. stanbul: SAM, 1996.

Kafesolu, brahim. Seluklular. A X, 353-416. Eskiehir: MEB, 2001.

Kallek, Cengiz. Kudme b. Cafer. DA XXVI, 311-312. Ankara: SAM, 2002.

Kanar, Mehmet ve Rza Kurtulu. n, Fars Edebiyat. DA XXII, 337-38. stanbul:

SAM, 2000.

Kara, Mustafa. Tekke. DA XL, 368-70. stanbul: SAM, 2011.

Karaarslan, Nasuhi nal. bn Hicce. DA 20, 65-66. stanbul: SAM, 1999.

Ktib elebi. Kef-nn. 6 cilt Badat: Maktaba al-Muthanna, 1941.

Kazvn, Hatb. Telhs Tercmesi (Tenkitli Metin), ev. Muhammed b. Muhammed

Altparmak, haz. smet anl. Ankara: rn, 2010.

Kprl, M. Fuad. Aruz, Arap Aruzunun Dier slm Edebiyatlara Tesiri. A 1, 634-53.
Eskiehir: MEB, 2001.

Kudme b. Cafer. Nad-ir. stanbul, 1302.

Kurtulu, Rza. Tenkit, Fars Edebiyat. DA XL, 461-62. stanbul: SAM, 2011.

Kutluer, lhan. lim. DA XXII, 123-24. stanbul: SAM, 2000.

665
Kkac, Mustafa Sabri. Ktip. DA 25, 49-53. Ankara: SAM, 2002.

Mahmd- Gvn. Menirl-n. stanbul, [ty.].

Mansurolu, Mecdud. Divan. A III, 595-96. Eskiehir: MEB, 2001.

Mehdzde, Mehd. Trihe-i Mnet der Edeb-i Frs. Keyhan-e Farhangi, S 154
(Mrdd 1378): 64-67.

Mehmed Rifat. avid-i lm-i n. stanbul: Kitap Kasbar, 1308.

Mehmed Zihni. el-Muteab Nav sm. el-Mnteab vel-Muteab. stanbul, 1303.

Mihalic Mustafa. Zbdetl-Beyn. stanbul: Dr-afakatil-slmiyye, 1297.

. Ankara: Ankara niversitesi

Muhammed b. Abdil-Hlik el-Meyhen. Destr-i Debr
lahiyat Fakltesi, 1962.

Mustafa zzet. Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib. stanbul, 1325.

Mustafa zzet. Tahl-alat vel-Muarreft fil-Esm vel-Lut. stanbul, 1302.

Okay, M. Orhan. Edebiyat. DA X, 395-97. stanbul: SAM, 1994.

ner, Necati. Klasik Mantk. Ankara: Divan Kitap, 2011.

rs, Derya. iir, Fars Edebiyat. DA 39, 154-55. stanbul: SAM, 2010.

rs, Derya. Vatvt, Redddin. DA 42, 573-74. stanbul: SAM, 2012.

zarslan, Ersin. Harf nklabndan nce Neredilmi Trke na, Kitabet ve Mneat
Kitaplar. TAED, S 34 (2007): 63-78.

zaydn, Abdlkerim. bn Hallikn. A 20, 17-19. stanbul: SAM, 1999.

zdemir, Emin. Islah almalarndan lgasna Medreselere slmc Bir Bak;

Sebilrreadda Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Uygulamalar. Turkish Studies VIII,
S 2 (2013): 201-15.

zsoy, A. Sumru. Trkenin Yaps I: Sesbilim. stanbul: Boazii niversitesi, 2004.

ar-Rdyn, Muammed b. Omar. Kitb Tarcumn al-Bala, haz. Ahmed Ate. stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi arkiyat Enstits, 1949.

666
 Edebiyyt. stanbul, 1299.
Reczde Mahmd Ekrem. Talm-i

Reid, James Smith. Statius, Publius Papinius. Encyclopdia Britannica XXV, 811-12.
New York: Cambridge niversitesi, 1911.

Roemer, Hans Robert Insh. EI2 XII, 41-44. Leiden: E. J. Brill, 1971.

Sara, M. A. Yekta. Osmanl Dneminde Belagat almalar. Trklk Bilgisi

Aratrmalar XXVIII, S 1 (2004).

Sara, M. A. Yekta. Salhaddin-i Uaknin Belgat ile lgili Eseri ve Bu Eserdeki Edeb
Terimler. TDED XXXI (2004): 281-318.

Sara, M. A. Yekta. Klsik Edebiyat Bilgisi Belgat. stanbul: Bilimevi, 2004.

Sar, Mehmet Ali. Harf, Tefsr. DA XVI, 163-65. stanbul: SAM, 1997.

Sekkk, Eb Yakb. Miftul-Ulm. Beyrut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 1987.

Sezer, smail Hakk. Nakd a-ir ve nceki Edebi Tenkit abalarna Ksa Bir Bak.
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S 3 (1994): 89-104.

Summak, Abdlkadir. Mifthul-Belga ve Misbhul-Fesha -Transkripsiyonlu Metin-.

Yksek Lisans Tezi, Harran niversitesi, 1999.

Sleymn Paa. Mebnil-n. stanbul, 1289.

Smbl-zde Vehb. Dvn, haz. Ahmet Yenikale. Kahramanmara: Ukde, 2011

aban, brahim. Osmanl limlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri. arkiyat Mecmuas,
S 17 (2010): 107-32.

afak, Yakup. Srrnin Bahrl- Marifi ve Ensl-Uk ile Mukayesesi. Doktora

Tezi, Atatrk niversitesi, 1991.

anl, smet. Giri. Telhs Tercmesi (Tenkitli Metin). Ankara: rn, 2010.

ems-i Kays. l-Mucem f Meyri

Eril-Acem. Tahran: Meclis Matbaas, 1935.

Tal, Mehmet. zahl Tecvid lmi. Trke - Osmanlca - Araba Tecvid lmi. stanbul,
1995.

667
Takprzde smeddin Ahmed. Mevtul-Ulm, ev. Kemaleddin Mehmed. 2 cilt
stanbul: Ahmed Cevdet Paa, 1313.

Takprzde smeddn Ahmed. Miftus-Sade ve-Mbus-Siyde. 3 cilt Beyrut: Dar

al-Kotob al-Ilmiyah, 1405.

Mift, haz. Abdlhamid el-Hindv. Beyrut: Dar al-

Teftzn. el-Muavvel: er Teli
Kotob al-Ilmiyah, 2007.

Tekin, Talat. Trk Dillerinde Birincil Uzun nller. Ankara: KYGM & Simurg, 1995.

Tokmak, A. Naci. ran, Edebiyat. DA XXII, 416-24. stanbul: SAM, 2000.

Turan, Osman. Trkiye Seluklular Hakkinda Resm Vesikalar. Ankara: TTK, 1958.

Tccar, Zlfikar. bn Sellm el-Cumah. DA XX, 312-13. stanbul: SAM, 1999.

Yahy bin Mehmed el-Ktib. Menhicl-n, haz. inasi Tekin. Harvard niversitesi,
1971.

Yalar, Mehmet. El-Hatb El-Kazvn ve Belgat lmindeki Yeri. Doktora Tezi, Uluda
niversitesi, 1997.

Yama, Mauk. Cumhuriyet Dneminde Medreseler: Alet limlerinin Mahiyeti, nemi ve

Tertibi. Rhle IV, S 13 (2011): 33-40.

Yeti, Kzm. Belaat, Rhetorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasnda Trke Neredilmi

Kitaplarn Aklamal Bibliyografyas I. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten
(1987), 367-406.

Yldz, Hakk Dursun. Abbsler. DA, 31-48. stanbul: SAM, 1988.

Yksel, Azmi. Cemleddin el-Vatvt. DA VII, 315-16. stanbul: SAM, 1993.

Zerrinkub, Abdlhseyn. randa Nakdiirin Tarihesi, ev. Mehmet Atalay. TAED, S

13 (1999).

668
 zet

Mustafa zzet, Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktib (nceleme-Metin-

Dizin) adl tez almas, giri ve sonucun hricinde Edeb limler ve Belgat,

n, Nakd-i iir, Arz, Kafiye lim allar, Mustafa zzet, Hayat ve Eserleri,

Defl-Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin evriyazl Metni ve Dizinler

olmak zere drt blmden olumaktadr.

Giri ksmnda slm medeniyetinin temel esaslar olan medrese, tekke, saray

kurumlar ve Arap, Fars dillerinin mhiyeti ve ekillenmelerinde rol oynayan

etkenler ksaca ele alndktan sonra sz konusu art ve imknlar dhilinde gelien

slm medeniyetinin dil ve edebiyat algs zerinde durulmutur. Daha sonra slm

ilim geleneinde edeb/lisn ilimler kapsamnda deerlendirilen ve Defl-Meslib

f Edebi-ir vel-Ktib adl eserin konusunu oluturan belgat, nakd-i iir, in,

arz ve kafiye disiplinlerinden ksaca bahsedilmitir.

Tezin Edeb limler ve Belgat, n, Nakd-i iir, Arz, Kafiye lim allar

adl birinci blmnn giriinde slm ilim geleneinde ilimler tasnifi ve edeb

ilimlerin bu tasnif iindeki yeri ele alnmtr. Daha sonra blmn balnda

belirtilen ilim dallarnn oluumu ve Arapa, Farsa, Trkedeki geliimi ele

alnm; bu ilim dallarna ait balca kaynaklar tantlmtr.

Mustafa zzet, Hayat ve Eserleri adl blmde ncelikle teze konu olan

eserin mellifi Babanl Mustafa zzetin kimlii, ailesi, yaants ve hayatyla ilgili

ulalabilen bilgiler sunulmutur. Mustafa zzetin Tal-alat fil-Esm vel-

Lut adl eseri hakknda ksaca bilgi verildikten sonra bu teze konu olan Defl-

669
Meslib f Edebi-ir vel-Ktibin kaynaklar tantlm ve bu eserle ilgili

inceleme ve deerlendirmelere yer verilmitir.

Metnin evriyazsnn yer ald nc blm, eserin ihtiv ettii konular

deerlendirilmek suretiyle ksma ayrlmtr. Bunlar belgat ilmine dair

konularn yer ald ilk ksm, klsik Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnn tenkit

teorileri hkmnde olan in, nakd-i iir/karz- iir, arz ilimlerine dair olan ikinci

ksm ve terimler szl mahiyetindeki nc ksmdr.

Tezin drdnc ve son blmnde dizinler yer almaktadr. Metinde geen

Kurn- Kerm ayetlerinin, Hz. Muhammedin hadislerinin, Trke, Arapa ve

Farsa iirlerin, darbmesellerin, zel isimlerin, terimlerin ayr ayr dizinleri

verilmitir.

Tezin sonucunda, Defl-Meslibin mahiyeti hakknda, ieriinin tahlili ve

incelenmesi sonras yaplan tespitler sunulmu, eserin ou zaman birbirine

kartrlan belgat, nakd-i iir/karz- iir, in ve arz ilimlerine ait konular

kapsad vurgulanmtr. Ayrca mellifin eserinin farkl yerlerinde air ve ediplere

getirdii tenkitlere iaret edilmitir.

Anahtar kelimeler: Belgat, man, beyan, bed, tenkit, in, nakd-i iir/karz-

iir, aruz, kafiye, Mustafa zzet (Babanl).

670
 Abstract

The thesis titled Mustafa Izzat Daf al-Mathalib fi Adab al-Shair wa al-

Katib (Analyse-Text-Index) consist of four parts except the introduction and the

conclusion, that are Literary Sciences and al-Balagha, al-Insh, Naqd al-Shir, al-

Ar, al-Qfiyah Disciplines, Mustafa Izzat, His Life and Works, Transcripted

Text of Daf al-Mathlib f Adab al-Shir wa al-Ktib and Indexes.

The introduction part elaborates the perception of language and literature in

Islamic Civilization which is improved by the basic elements that design this

civilization such as essence of madrasah, dargah, palace institutions, Arabic and

Persian languages. After that, it briefly mentions the disciplines of al-balagha, naqd

al-shir, al-insh, al-ar and al-qfiyah which are considered within the literary

sciences (al-ulm al-adabiyyah) and forms the issues of Daf al-Mathlib f Adab

al-Shir wa al-Ktib.

In the first part titled Literary Sciences and al-Balagha, al-Insh, Naqd al-

Shir, al-Ar, al-Qfiyah Disciplines, the classification of sciences in the Islamic

science tradition and the place of literal sciences (al-ulm al-adabiyyah) within this

classification are indicated. Thus, the formation of these disciplines and their

development in Arabic, Persian and Turkish languages are discussed, and the major

sources about those disciplines are introduced.

The part titled Mustafa Izzat, His Life and Works gives initial information

about the identity and the personal life of Muaf Izzat of Baban. After

introducing the work of Mustafa Izzat titled Ta al-alat f al-Asm wa al-

671
Lught, the resources of Daf al-Mathlib f Adab al-Shir wa al-Ktib are

introduced and also the analysis and surveys about the work are represented.

The third part that includes transcription of the text is divided into three

sections according to content issues; the first section issues ilm al-balgha (the

traditional Islamic science that includes issues of semiology, semantics, rhetoric and

eloquence), the second section concerns ilm al-insh, ilm naqd al-shir, ilm al-

ar which can be considered as the critical theories of classical Islamic literatures

and third section contains a glossary of terms.

In the forth and the last section of the thesis is the index part that includes all

the mentioned yahs of The Quran, hadiths of Prophet Muhammad; and also

Turkish, Arabic and Persian poems, proverbs and idioms, proper nouns, the terms

in the text are indexed seperately.

As a conclusion, evaluations about Daf al-Mathalib are presented by

analyzing and surveying its content. It underlines that the work contains issues

belong to al-balagha, naqd al-shir/qar al-shir, al-insh, ar disciplines that are

mostly intertwined. On the other hand, Mustafa Izzats critical reviews about poets

and litterateurs are also pointed out.

Keywords: al-balgha, al-man, al-bayn, al-bad, criticism, al-insh, naqd

al-shir/qar al-shir, al-ar, al-qfiyah, Mustafa Izzat of Baban.

672