You are on page 1of 121

AGOTE AIZPURUA, Xabier (1964-)

Gure itsasontziak / Xabier Agote ; argazkiak, Jose Lopez. - [Donostia-San Sebastin] :


Gipuzkoako Foru Aldundia, Kultura eta Euskara Departamentua = Diputacin Foral
de Gipuzkoa, Departamento de Cultura y Euskera, 2009.
120 p. : il. col. y n. ; 30 cm. - (Bertan ; 23)
Texto en euskera, castellano, francs e ingls. - Bibliografa. - ndice
DL SS 762-2009. ISBN 978-84-7907-616-6

1. Construccin naval - Euskadi - Historia. 2. Barcos - Euskadi - Historia. I. Lopez,


Jose (1958-). II. Gipuzkoa. Departamento de Cultura y Euskera, ed. III. Ttulo. IV. Serie.

629.5(460.15)(091)
2. Nafarroako
Antso Azkarrak 1194an
egiteko agindutako
1.Kanoa Irueko Bibliako eszena.
monoxiloa, Oholak teilakatuta
Baionako Euskal edo trinkaduran
Museoan gordearen egiten zen eraikuntza
kopia. lanaren nondik norakoa
erakusten digu,
neurri batean.
5. Irueko San Ez zen ontziolakoa
Zernineko bezalako azpiegiturarik
burguko behar horretarako.
Unibertsitateko
eta
San Nikolas 7. Trainerua, berga
hiriko zigilua. hereneko oihalak
1274. daramatzala.
6. Baionako katedraleko ganga-
giltzarri batean irudikatutako
ontzia.

9. Arrantzarako Ameriketatik
trainerua Pasaian. Mainen 10. Sardinak.
(Es-tatu Batuak) egina da,
Ameri-kako euskaldunek egin
ekarpenez.

FITXA TEKNIKOA.
Diputatu nagusia: Markel Olano Arrese.
Kultura eta Euskarako diputatua: Maria Jesus Aranburu Orbegozo.
Kultura Ondarearen zuzendari nagusia: Maria Pilar Azurmendi Echegaray.
GURE ITSASONTZIAK. BERTAN 23.
LG: SS-762/2009. ISBN: 978-84-7907-614-6.
Edizioa: Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura eta Euskara Departamentua.
Testua: Xabier Agote.
Argazkiak: Jose Lopez eta egileak. 12. Atunketari
EUSKARARAKO, FRANTSESERAKO ETA INGELESERAKO modernoa.
ITZULPENAK: Euskara Zuzendaritza Nagusia, TISA (Luis
Mari Larraaga, Franois Pleyber, Tim Nicholson).
BERTAN bildumaren diseinua: Xabi Otero.
Edizioaren maketazioa, koordinazioa eta
zuzendaritza: Xabi Otero. Txoria Errekan S.L.
Inprimaketa: Leitzaran Grafikak.

13. Katxemarina.

14.
Estropadetarako
trainerua,
karbono-zuntzez
egina.
15. Ontzi-hondarra
Orion. Pinaza 16. Burdinola batean
baten gila aingurak egiten.
zatia.
3. XVIII. mendeko ontzi 4. Arrantzarako
baten txopa aldeko bapore baten
kanpoalde laua. modelo erdia,
Orioko
Mutiozabalena.

Aurkibidea
ONTZIGINTZAREN TRADIZIOA. ........................................................... 6
ONTZI PRIMITIBOAK. ........................................................................... 8
ONTZI MONOXILOAK. ......................................................................... 10
ERROMATARREN PRESENTZIA. ............................................................. 12
EUSKAL ONTZI TIPOLOGIAREN BILAKAERA ITSAS ZABALERAKO
ONTZIETAN. .......................................................................................... 14
INGURU EGOKIA. ................................................................................. 16
8. XIII. MENDEA. TESTUINGURU ATLANTIKOA. ...................................... 18
Mutiozabalen XIV. MENDEA. ....................................................................................... 20
forma-planoa,
txalupa bati XV. MENDEA. ........................................................................................ 22
dagokiona. ERAIKUNTZA MOTAK. TEILAKATUTA ETA TOPEKA. ............................. 24
SAN JUAN ONTZIA. XVI. MENDEA. ..................................................... 26
ZUHAITZETIK ONTZIRA. ...................................................................... 28
GALEOIA. XVI.-XVII. MENDEAK. ........................................................... 30
FRAGATAK. XVII.-XVIII. MENDEAK. ...................................................... 32
ONTZI NAGUSIAK. XVIII. MENDEA. ..................................................... 34
BELATIK MAKINARA. ............................................................................. 36
BAPORETIK DIESELERA. ........................................................................ 38
11. Oholak teilakatuta ALTZAIRUZKO KROSKOAK. .................................................................. 40
eraikitzen. ONTZI TXIKIA. EZAUGARRIAK. ............................................................ 42
ONTZI MOTAK. ..................................................................................... 44
BALEATARAKO TXALUPA. ..................................................................... 46
BERGA HERENEKO OIHALAK. .............................................................. 48
PINAZA. ................................................................................................. 50
TXALUPA HANDIA. ............................................................................... 52
ATUNKETARI MODERNOA. .................................................................. 54
PLEITXERUAK ETA KATXEMARINAK. ..................................................... 56
TRAINERUA. .......................................................................................... 58
ESTROPADETAKO TRAINERUA. ............................................................ 60
TRINKADURA. ...................................................................................... 62
BATELA, GERATZEN DEN AZKENA. ................................................... 64
GAUR EGUN. ................................................................................... 66
ITSAS ONDAREA GIPUZKOAN. .................................................... 68
IKONOGRAFIA. .......................................................................... 70
ARGAZKIETAKO OBJEKTUEN JATORRIA. .................................. 71
BIBLIOGRAFIA. .................................................. 72
NUESTROS BARCOS. .................................... 73
NOS BATEAUX. .......................................... 89
OUR BOATS. ............................................ 105
17. Balenciaga ontziolak North Star
Shipping armadore eskoziarrarentzat
egindako erreskate-ontzia.

18.
Petrolio-
platafor-
metarako
laguntza-
ontzia,
helikopteroe-
tarako basea
ere baduena.

5
ONTZI MONOXILOAK
Estrabonek, Bizkaiko Golkoko kostaldeko biztanleei buruz aritzean, haiek erabiltzen zituzten ontziei dagokienez
aditzera ematen digu ezen Brutoren espedizioa baino lehen (K.a. 138-137) larruzko ontziak besterik ez zutela
herrialdeko estuarioetan eta aintziretan nabigatzeko, baina gaur egun dagoeneko zuhaitz-enbor batez egindako
ontziak erabiltzen dituzte, nahiz horien erabilera ez den oso ohikoa".
Zurezko pieza bakar batez eginda dagoela-eta monoxilo esaten zaion ontzi mota hau Europako leku gehienetan
izan da, behar besteko diametroko zuhaitzak egon diren leku gehienetan alegia, barnealdea landu eta gero tokia
eduki behar zuen eta pertsona bat edo batzuk hartzeko. Euskal Herria ez da salbuespena izan, eta ontzi apal hau
izan da gure kostaldean denbora gehien iraun duena, XIX. mendea arte iritsi baita; ikonografiak eta arkeologiak
erakusten digutenez,
tipologia hau 30. Aturri ibaiaren ertzean aurkitutako kanoa monoxiloa, Baionako Euskal
oso ohikoa Museoan gordea. XVIII. mendekoa omen da, eta bi milurteko baino denbo-
zen Aturri ra luzeagoan zehar erabili den teknologia baten lekukota-
suna da.
ibaian.

36. Egin beharrekoa haritz enbor bati behar


duen forma ematea da; horretarako, aizko-
raz arbastatu eta gero zeioz hustu behar
da. Kasu batzuetan egitura sendotu egiten
da, zuaker gisako ostiko batzuk landuz
horretarako; izan ere, horiek indar handia-
goa ematen diote egiturari, eta deformazio-
rik gerta ez dadin laguntzen. Horrelako
ontzi moten erabilera ibai eta estuarioetara
mugatzen zen, egonkortasun kaxkarra
zela eta nabigatzeko bal- dintzak ez
baitziren onegiak. Eta bultza
egiteko,
pertika edo arraun
motz gisako bat
erabiltzen
zuten.

39.
Baionako
E u s k a l
Museoan
ikusgai dagoen
kanoaren
kopia, Albaola elkarteak
egina. Eraikitzeko unean,
bakar-bakarrik eskuzko la-na-
besak erabili zituzten, eta
360 lanordu inguru behar
izan
zituzten lana burutzeko. Ure-
taratu ostean probatu egin zu- 40. Kanoaren kopian
erabilitako arrauna.

10
32.
31. Neolitoko ontzi monoxilo primitiboak konifera Harrizko
enborrak erabiliz egiten zituzten eskuarki, zur bigun aizkora,
hori erraz landu zezaketen eta harrizko lanabesak Paleolitokoa.
erabilita. Geroago, lanabesetan metalak, burdina ba-
tez ere, sartzen hasi zirelarik, haritz enborrak mozte-
ko eta lantzeko aukera izan zuten. Hauen zur gogo-
rrak askoz gehiago irauten du ur ingurunean. 33.
Pinu gorria.
Pinus silvestris.

34. Haritz 35.


kanduduna. Burdinazko aizkora.
Quercus robur. XIX. mendea.

37.
Jouve-ren albumean irudikatutako garraio-ontzia, 1679koa,
XVII. mendearen amaiera aldean Baiona eta kostaldea bar-
nealdearekin lotzearren Aturri ibaian eta honen ibaiadarre-
tan gora joateko erabilia. Tarteko pieza batzuez lotutako
saihets monoxiloak dituen ontzia da. Horrela errun handia-
goa lortzen zuten, hain zuzen zuhaitzaren diametroak
ezartzen zuen muga gainditzeko.

38. Neurri handiagoko ontzia egitearren kanoa monoxiloak izandako eraldaketa erakusten duen eskema.
ERROMATARREN PRESENTZIA
Irunen, antzinako Oiasson, portu erromatar garrantzitsua aurkitu iza-
nak zabaldu egin du euskal itsas historiaren esparrua. Datu guztien
arabera, Oiassoko kokalekuaren fundazioaren oinarrian lekuaren
izaera estrategikoa eta inguruko mea-hobiak zeuden; puntu ho-
netan bada pasagune natural bat, Pirinioetako mendikatea
kostaldetik igaro ahal izateko, eta inguruotan erromatarren
mea-ustiategietako kilometro asko aurkitu ahal izan da; ustia-
tegi ho-rietan, izan ere, zilarra, kobrea eta burdina ateratzen
zuten.
Erromatar kolonizazioaren lehen datuak K.a. I. mendearen amaie-
rakoak dira. Horietatik aurrera hazkunde dinamikoa izan zen, eta
flavioar epetik aurrera, eta batez ere gure Aroko I. mendearen amaiera
aldean, bere une gorenera iritsiko zen. Loraldi hau oso estu lotzen zaio eskual-
de mailan garrantzitsua zen portu bateko kaiak, ontzitegiak, morruak eta biltegiak
eraikitzeko lanari. Portu honek oso jarduera handia izango zuen, K.o. II. mendearen amaiera arte behintzat.
Oiassoko portua inperioaren itsas antolamenduaren barnean zegoen, Burdigalako (Bordele) eta Portus Victoriae
Iuliobrigensiumeko (Santander) portuetatik tarte berdinera, Bizkaiko Golkoaren ardatz berean.

43. Zaila da portu garrantzitsu bat ontzirik zein ontziolarik 44. Baliteke kroskoak oholak teilakatzeko sistemaz eraikitze horren sor-
gabe irudikatzea. Zalantzarik gabe, hiriaren fundatzaileek burua kanoa monoxiloei lotuta egotea. Kanoa hauek, enborraren neurria
bere eraikitzaile gremioekin iritsiko ziren, eta tartean izan- muga zutela, alboetan gainjarritako oholez garatu ahal izan ziren. Eta
go ziren, noski, arotz-maisu ontzigileak; Nantesen gertatu teknika honek, teknologiari begiratuta, bat ez badator ere ziri sistema-
bezala alegia, Julio Zesarren aginduz mediterranear rekin, honekin partekatzen du kroskoa forrutik hasita egiteko kontzep-
motako erromatar galerak ekidatu zituztenean gaur egun tua. Kontzeptu antzekotasun honek ekarriko zuen, agian, gure kostal-
bretoitzat ezagutzen ditugun kostaldeetako Venetoen kon- dean teilakatze sistemaz erromatar
tra borrokatzeko. Pentsatzekoa da, inolaz ere, Oiassok erako ontziak egitea.
ezinbestez eduki behar zituen ontzioletan bertako langi-
leak aritzen zirela, eta bertakoak zirela, halaber, ontzie-
tako tripulatzaileak.

47. Erromatarren
eraikuntza teknikak
Atlantiko
aldeko teilakatze sis-
temarantz
izan omen zuen
bi-
lakaera erakusten
duen eskema.
Erromatar
ontzietako
ohol
l o d i a k
dagoeneko
muntatuta
daudenei lot-
zen zaizkie,
aurretiazko arma-
zoirik izateke ordea
sostengu, eta kroskoa
48. Portu-bilbearen aztarnak oholak gehitu ahala
Oiassoko erromatar portuan. osatzen da. Hauek el-ka-
rri lotzeko, ertzetan zehar
banatutako arteketan sartu-

49. Oiassoko erromatar portuan aurkitu-


tako mazoa, Londres eta Ostian aurki-
tutako beste pieza batzuekiko
antza dela eta ontzigintzako
zereginei lotua.

12
41. Arkeolan-en lantaldeak 2008an Oiartzungo Arditurriko meate- 42. Mendebaldeko inperioaren
gi handian (Arditurri 20) egindako arkeologi indusketetan, erroma- Atlantiko aldeko testuingurua.
tarrek egindako lanen lekukotasun handiak atera dira argitara. Honetan hainbat erromatar portu
Zainetik zilar-meak ateratzeko lanak nabarmentzen dira. Mea- zegoen, hala nola Portus Victoriae
zuloak zabaltzeko torrefakzio sistema erabili zuten, hau da, egur Iuliobrigensium (Santander), Oiasso
kopuru handiak erretzen zituzten haitzezko pareten ondoan, (Irun), Burdigala (Bordele),
beroaren indarrez bigunxeago zeudelarik errazago erauzi ahal Gesoriacum (Boulogne-sur-mer),
izateko. Erromatar meatzariek olio-lanparak, luzernak, erabili Atlantikoko erromatar
zituzten lurpeko lanak argitzeko; buztinezkoak zirenez, puskatu ontzidiaren basea berau,
egiten ziren sarritan, eta zatiak meategi barnean geratzen Condevicnum edo
ziren. Irudian ikusten dugunak popa garaiko arraunontzi Portus Namnetum
bat erakusten digu. Branka zatia desagertu egin da, eta (Nantes) eta Londinium
berarekin batera joan dira gerraontzia ote zen (Londres).
zehaztea ahalbidetuko ziguten aztarnak.
Erromatar armadako ontziek metalezko
ontzi-mutur bat zeramaten, rostrum
izenekoa bera, eta etsaiei
oldartzeko erabiltzen
zuten.
(Mertxe Urteaga).

45.
Erromatarren
merkantzia-on-
tzia.
Oso garrantzi han-diko kontua da sorburua 46. Ontzi hauek testuinguru atlantikoan,
Mediterraneoan zuten erromatar ontziak Biz-kaiko Golkoaren ezauga- Ingalaterrako Tamesis ibaian,
rrietara behar bezala egokitzea; prozesu honek ontzi tipologia berri bat egindako indusketetan
ekarriko zuen, seguruenik. Erromatarrek gure kostaldean aurkitu zituzten aurkituen berre-
nabigaziorako baldintzak ez ziren berak ohituta zeudenak, esate bate- raikuntzak dira.
rako marea-erregimena, Atlantikoko olatuak, barrak izatea edota haize
nagusiak, besteak beste. Osterantzean, eraikuntzarako materialak eta
eskulanerako
teknikak ere desberdinak ziren,
eta horien guztien ildotik,
azkenean, ontzigintzaren
tekniken bilakaeraren
hasiera ekarriko zuen
sinbiosia
etorriko zen.
EUSKAL ONTZI TIPOLOGIAREN BILAKAERA ITSAS
ZABALERAKO ONTZIETAN
Mendebaldeko antzinako inperioaren eremu osoak oso atzerakada larria jasango du
inperioa bera desegin ondoren. Dena den, froga arkeologikoek dokumentatu dute-
nez Atlantikoko nabigazio-bideak, Britainiarainokoak, VII. mendea arte behintzat
mantendu ziren. Ez dakigu, ordea, nolako ontziak erabiltzen zituzten horretarako.
XII. mende inguruan kostaldeko hiribilduak fundatzen hasi zirenean, ontzi-irudikape-
nak hasiko ziren erabiltzen identitate edo nortasun adierazletzat. Une horretatik aurrera,
ontzi ikonografia garatu egingo zen, eta bide horretatik oso informazio garrantzitsua iritsi 50.
zaigu, garai bakoitzeko ontzien itxura orokorrari buruz. Horri esker, euskal ontzien tipolo- Durangoko
Tabirako San Pedro
giak izan duen bilakaeran zeharreko ibilbide bizkorra egin dezakegu, mul- tzo ermitako petroglifoa,
osoko ikuspegi batez. Bilboko Etnografia
Museoan ikusgai
55. Ontzi baten irudia dagoena
Errenteriako Beko bera. XII. edo XIII.
Kaleko etxe batean. XVII. mendekoa
mendearen erdialdea. omen da.
Garai hone-tan, Europako
itsas potentzien artean nagusi
izateko borrokak merkantzia-
ontzitik gerrako galeoirako
bilakaera ekarriko
zuen.

54. XVI. mendeko merkantzia-ontzia. Edu-


kiera edo neurria handiagotu egingo da, Atlan-
tikoaz bestalderainoko zeharkaldi luzeetako
behar komertzialak asetzearren.
57. Fragata. Ontzi hauen ezaugarriek na-
barmen hobetu zuten bela bidezko nabi-
gazioa, maniobrak egi- teko gaitasuna
eta
lastertasuna bera
areagotu
baitzituzten.
56. Nao motako
ontziak ondasunak
zaintzearren izandako
egokitzapenaren ondorioz,
galeoia bere garaiko
ontzirik boteretsuena
izango zen.

59. Mende
bakoitza
ordezkatzen
duten itsas
zabaleko euskal ontzien
silueten sekuentziak garbi
erakusten digu denboran zehar izan
zuten bilakaera.

XII XIII XIV XV XVI


52. Baionako katedraleko ganga-
giltzarri batean irudikatuta dagoen
XIV. mendeko kokan oinarritu-
tako modeloa. Ezaugarri nagusia
korasta-lema
ere edukitzea
da.

5 1 . Donostiako
zigilua, 1352koa. Hiribil-duko
kontzejuak bere jarduera komertziala etamaila
teknologikoa seguruenik ondoen adierazten
zituen elementua
aukeratu zuen.
53.
XV. mendearen amaierako nao
motako ontzia, Zumaiako
elizako zinoparian irudikatua.
Aparailuak izandako
garapena begi-bistakoa da,
ontziak hainbat
mastarekin hornitzen
baitira.

58. XVIII. mendean,


ontzietan egiten ziren
teknologiaren aurrerapenik
handienak,
zientzia
ontzigintzan
aplikatzearen
ondorioz hain
zuzen. Euskal
ontzigi-
leek
oso
partaidetza
aktiboa izango
zuten ontziaren
garape-
nean.
Gaztaetak
emandako
jarraibideen ildotik
1713 eta 1716 bitar-
tean Pasaia eta Orion
hainbat unitate egin
zituzten
ontziaren modeloa.

15
XVII XVIII XVIII
INGURU EGOKIA
Euskal kostaldeak ontziak eraikitzeko beha-
rrezko natur baliabide guzti-guztiak eduki izan
ditu beti. Gure basoetan ugari den haritza izan
da, betidanik, arotz ontzigileen lehen aukera.
Zur sendoa du eta, aldi berean, oso erresisten-
tzia handikoa busti-lehorrean luzaroan iraute-
ko.
Haritza, era berean, oparoa da forma bihurri
eta linealetan, eta horrela ontzi bat osatzen du-
ten piezen forma sorta osoa eskain dezake.
Bizkaitik ekartzen zuten mea bikaina gure
geografiaren itsas aldeko isurialdean banatu-
tako burdinoletan prozesatzen zuten.
Instalazio hauek erreken indar hidraulikoa ba-liatzen zuten, 60. Euskal Herriko geografia menditsuari esker, zuhaitz
espezie ugari zegoen eskura, mendi mazeletan banatu-
eta baso zabaletan produzitzen zuten egur-ikatza zuten elika- ta. Haritz ugaritasunaz gain, ontzioletako zur gogokoe-
gai. Mea, energia eta erregaia konbinatzeak burdin-gintza na baitzen hau, beste espezie batzuk ere erabiltzen zi-
industria arrakastaz garatzea ahalbidetu zuen. Honen sostengu tuzten arraunak, poleak, mastak eta beste zenbait egite-
ko, tartean ziren eta pagoa, gaztaina, lizarra, intxaurra,
izeia eta gorostia, besteak beste.

65. Egur-ikatza. Ontzietarako piezak basoan ber- 66. Agorregiko burdinola.


64. Ur ibilguak. Plubiometria altuak eta gure lu- tan arbastatzen zituzten. Prozesu honek egur Euskal meategietatik ateratako bur-
rraldeko malda handiek behar adina energia hi- pi-la handiak sorrarazten zituen, eta horixe baliat- din meari burdinoletan ematen zio-
drauliko sortuko dute burdinoletako gabiei eta zen zuten ikatza egiteko. Izan ere, ikatza ezinbes- ten lanketa industriala, energia hidrau-
hauspoei eragiteko. tekoa zen burdinoletako labeak elikatzeko. liko eta ikatz ugariari esker. Itsasoko
jarduerekin estu lotua bera, burdin
produkzioa euskal ekonomiaren ar-
datza izan da hainbat mendetan
zehar.
61. XVIII. mendetik aurrera, Iratiko pagadi-izeidiak ontzigintzarako material bi-
kainak eman ditu. Iratiko izei erraldoiak errege-ontzioletako fragata eta ontzieta-
rako mastak egiteko erabiltzen zituzten, eta pagoek, berriz, arraunak egiteko
materiala ematen zuten.
63. Haritz motz edo lepatua.
Basoetan bazkatzen zen ganaduak
suntsitu egiten zituen zuhaitz kimu
eta altsumak. Honek basoak kudeat-
62. Pagoek zur luze eta zuzena zeko modu berezi samar bat ga-
e-maten zuten, gilak egiteko ego- ratzea ekarri zuen. Zuhaitzak altue-
kia alegia. Pago egurrak ongi eus- ra jakin batean inausten zituzten,
ten ez badio ere uraren eta haizea- hain zuzen moztu berriak ordezka-
ren arteko txandatze horri, ontzie- tuko zituzten adar gazteak gana-
tako gila egiteko unean ez zen duaren helmenetik kanpo gera zite-
eragozpen hau gertatzen, gila bera zen. Adar gazteak gidatu egiten
beti urpean egoten delako. zituzten hurrena, haztean ontzigint-
zarako behar ziren formak har zit-
68. Haritz landatuak.

67.
Haritz
landatuak.
Haritzaren
zati guztiak
erabil
zitezkeen
ontzi bat
osatzen
duten
pieza mota
guztiak
egiteko.

69.
Olagizonak
Legazpiko
Mirandaolako
burdinolan.

70. Burdinoletako produkzioaren zati handi bat ontzietarako iltze,


aingura eta arma beharrak asetzera bideratzen zen.

17
71. Donostiako
XIII. MENDEA zigilua, 1352koa.
TESTUINGURU ATLANTIKOA Nafarroako
Agiritegi
Nagusia.
Parisko Agiritegi Nazionalean dago Donostiako kontze- Parisko
juaren zigiluaren argizarizko inpresioa, 1297ko doku- Agiritegi
mentu bati atxikia. XIII. mendeko Europa atlantikoko Nazionaleko
1297koaren
ontzi motarik garrantzitsuena irudikatzen du, hain zu- berdintsua.
zen itsas merkataritza hedatzea ahalbidetu zuena.
Ontzi mota hauxe erabiltzen zuten, halaber, euskaldu-
nak merkataritzan aritzen ziren beste erresuma batzue-
tan, Ingalaterraren kasuan bereziki.
Osterantzean, erresuma kristauek ontzi mota hau erabili zu-
ten bere kanpaina militarretan, esate baterako 1248an Sevilla-
ren konkistan, ekintza hartan euskal eta kantabriar ontzien partai-
detza erabakigarria izan baitzen Guadalquivir ibaian defentsak
gainditzeko.

77. Erriberriko San Pedro elizako portikoko tinpanoan irudikatutako ontziak


halako ezberdintasun batzuk baditu, morfologiari dagokionez, Donostiakoa-
rekin; argi eta garbi ikusten da kroskoko goialdeko oholak ez direla ontzibu-
larrean amaitzen, baizik eta altxatu egiten direla, kroskoan txertatutako gaz-
telu batzuei eustearren. Baliteke ontzi tipologia honen sorburua Europa ipa-
rraldean egotea.

78.
Miniatura
frantsesa,
garai
hartako
ontzi bat
irudikatzen
duena.
Honen
tipologia
eta
Erriberriko
San Pedro
elizakoarena
bera da.
80. Elkarren kontra saihetsez jarritako ontziak, kai
edo badia berean kokatuak. Garai horretan,
Do-nostia oso garrantzi handiko portu hiribildua 82. Alfontso X.a
zen. Orduan Nafarroako erresumakoa zelarik, Jakintsuaren
Antso VI.a Jakintsua erregeak hainbat legez horni- 81. Ostiako erromatar ontziaren profila eta Santa Mariaren
tu zuen; hauexek osatzen dute XIII. mendekoena oso-oso antzekoak dira, kantigetako
egun ezagutzen ditugun harrigarria bada ere, ontzibularretako buru miniatura,
itsasoko lege koderik zaharre- sendo eta irtenak bezalaxe. Honen argitan, XIII. mendekoa.
netako bat, 1180ko fo-rua ale- pentsa genezake halako jarraitasun bat
gia. Tipologia bera era-biltzen e-gon zela erromatarren garaitik XIII. men-
zuten hainbat ontzi modelo dea arte, ontzien diseinuari dagokionez.
egiteko, aldaketa bakarrak
neurrietan
izaten ziren eta.

18
72. Irueko San Nikolas 73. Irueko San Zernineko 74. Winchelseako 75. Parisko Agiritegi Nazionalean
hiriko zigilua, Unibertsitateko Burguko zigilua, Ingalaterra, dagoen Donostiako 1297ko
eta SanNikolas Hiriko XIII. mendea. zigiluaren erreprodukzioa.
zigilua. Irua.1274.

76. Zigiluek erakusten dutenaren ara- 79. Donostiako zigiluko ontziak txopa eta
bera, euskal, ingeles eta kantabriar branka simetrikoak erakusten ditu, eta
portuetan ontzi mota berberak erabil- al-bo- edo kudea-lema istriborrean,
tzen zituzten. Baiona, Lapurdiko oholak teilakatuta egindako kroskoa,
beste inguruak bezala, Ingalate- eta habe-buruak kroskoa zeharkat-
rraren mendean zegoen, eta zen dutela. Lemazaina doan txo-
In-galaterrako koroarent- pako zubi edo alkazarra du,
zako ontzigintza gunerik oso ko-menigarria baitzen
behinenetakoa zen horrelakoa itsas zabaleko
hiria. nabigazioan. Gainera,
plataforma garaia oso
e-rabilgarria zen
bo-rrokaldietan.

83. Irueko Bibliako eszena. Biblia hau


egiteko mandatua Antso Azkarrak eman
zuen 1194an, Petrus Ferrandus-ek egin
zuen, eta eskuizkribua, berriz, Harburg-
Oettinghen-en lana izan zen.

84. Aditu batzuen ustez, Donostiako


zigiluko ontziak 20 metro inguru izango
zi-tuen luze. Hurrengo mendeetan zehar,
ontzi mota honek berrikuntza asko jasoko
zituen, betiere garaian garaiko eskakizu-
netara egokitzearren.

19
XIV. MENDEA
Baionako katedraleko gangetako baten
giltzarria harro apaintzen duen irudia dugu
korasta-lema duen ontzi baten lehen iru-
dikapenetako bat. Lema axial honek eskai-
niko duen gobernua askoz hobeagoa
izango da, berehala baztertuko duten
Donos-tiako zigiluko albo-lemarena
baino. Ontzia maniobratzeko auke-
rak areagotzeak edukiera edo karga-
ahalmena handitzea eta bigarren
ontzi-gain bat gehitzea ahalbidetuko
du. Lema berriak korasta zuzena
eskatzen du; horretarako, gila luzatu
beharra dago. Lastertasuna biziagotu
egingo da ho-rrela eta, gainera, sor-
tuko den aza-lera bertikalak murriz-
tu egingo du, lemarekin batera, ontziaren
jitoa.
Giovanni Villani kronikagile toskanarra-
ren arabera, euskaldunek 1304an
sartu zuten Mediterraneoan koka

85. Baionako katedraleko ganga-giltzarriko ontzia. Erakusten digun


forma biribilaren azpian zera dago, ontzi-irudi hauek lantzen zituzten
hargin-maisuek neurri jakin batzuetara egokitu behar zituztela, giltzarri
edo dintelen proportzioek ezarrietara alegia, eraikin bakoitzaren estetika
orokorraren barnean betiere.

88. Autore batzuek iradoki badute ere korasta-lema euskaldunek asmatua


dela, kontuan hartu behar dugu beste itsas kultura batzuek ere erabiltzen
zutela, al-Harriren ontzia esaten zaion 1237ko arabiar ilustrazio honek
erakusten digun bezala. Osterantzean, txinatar nabigatzaileek, arabia-
rrek harreman luzea izan zuten haiekin, ontzia gobernatzeko antzeko
sistema axial bat ezagutzen zuten II. mendeaz geroztik.

89. Erliebe bikain hau Gasteizko Santa Mariaren katedraleko


XIV. mendeko portikoko tinpanoetako batekoa da; Baionako
katedralekoaren desberdina den koka bat erakusten digu.
Bu-lar zuzenak eta frankobordo handiak Bremenen aurkitu-
tako 1380ko kokaren ontzi-hondarrak gogorazten dizkigu-
te.
Antzari erreparatuta, pentsa genezake erliebe honek Hansa
jatorriko ontzi bat irudikatzen duela. Kontuan izan behar
du-gu katedraletako harria lantzen zuten maisuak artista ibil-
tariak zirela, oso urruneko lekuetatik helduak sarri, eta bere
pa-troi eta diseinuak zekartzatela berekin.

20
86. Ingalaterrako
Eduardo III.aren
txanpona, 1344koa.
Branka Honetan, Baionako
kurbatua. ontzi mota dago
irudikatuta.
Kokan argi
ikusten dugu
branka kurbatua,
Hansako Ligan
erabiltzen ziren
koketakoaz
bestelakoa, inolaz ere.

87. Baionako katedraleko irudi polikromoan


oinarritutako modeloa. Giltzarrian irudikatu-
tako ezaugarri orokorrak mantentzen ditu;
alabaina, proportzioak estilizatu egin dira,
garai hartako ontziei buruz egin azterke-
taren ondorioz. Modeloa egiteko, kon-
tuan hartu da artistek zizelkatzen zi-
tuzten motiboak estutzeko zuten
beharra, espazio txikietarako mol-
datu behar zituzten eta.

Brankako
Ontzi-gaztelua. gaztelua.

Korasta-lema.

91.
Bremengo
koka.
90. Gasteizko
Hemen kate- draleko
Baionako koka, ontziaren
bere branka jatorria kanpoan
kurboaz, eta dela pentsatzeko
branka beste arrazoi bat
zuzeneko Bremengo kokaren hiru
Bremengoa kopiaz egindako
aldera arkeonabigazioaren
ditzakegu. esperientzia izan da.
Izan ere, agerian geratu
zen ontzi mota hau Itsaso
Baltikoko ur babestu
samartuetako uda parteko
nabigaziorako dela egokia;
beraz, ontzi hau ez zen ohikoa
izango gure
kostaldean,
Bizkaiko Golkoko
baldintza gogorrak
direla eta, noski.

92. Korasta zuzenarekin eta lemarekin ba-


tera, txopako zubiak neurri handiagoa hart-
zen du, eta mastara hurbiltzen da. Brankak ere
gaztelu txiki bat dauka. Ontziaren neurriak
nabarmen handiagotu dira.

21
XV. MENDEA
Korasta-lemari esker karga-ahalmena han-
ditzean, propultsiorako indarra ere area-
gotu beharra sortuko da. Ordura arte
ontziak zeukan bela bakarraren altuera eta
azalera handitzerik komeni ez denez, hain
zuzen ontziaren egonkortasunari arazorik
ez sortzeko, masta bakarrari trinketa erant-
siko diote branka aldean, eta mesana txo-
pan; aparailu berri honek nabarmen hobe-
tuko du ontziaren gober-nagarritasuna, eta
lemak jasaten duen presioa arinduko gai-
nera, belak behar bezala doituz gero.
XV. mendearen bigarren erdialdean hasiko
dira kroskoa topeka, hau da, oholen ertzak
elkarren kontra-kontra jarrita, forratzeko 93. Zumaiako San Pedro elizan dagoen zinoparia. Joan Martinez de Mendaro-
sistema erabiltzen; honek erabateko ren ontziek Gibraltarreko Itsasartean 1475ean armada portugesaren eta genoarra-
aldaketa ekarriko du, ontziak diseinatzeko ren kontra lortutako garaipena irudikatzen du.
eta ekidatzeko moduari dagokionez. 94. Cubellseko elizako Santa Ursularen erretaulan, Joan Reixachek pintatu zuen
Hasiera batean, bakarrik kroskoaren urpe- 1468an, eta Mataroko kokaren modeloan, ikus daiteke ezen, XV. mendearen er-
dialdean, artean mantentzen zutela masta bakarreko aparailua Mediterraneoaren
ko zatian erabiliko zuten, baina inguru honetan. Alabaina, ontzi biotan Zumaia ontzikoaren antzeko eraikuntza
pixkanaka-pixkanaka elementuak daude. Erretaulako
forrua egiteko metodo irudiak zehaztasun handiz
e-rakusten du poparen morfo-
honek erabat ordezkatuko logia, Zumaiako koadroan be-
zuen oholak teilakatuta erai- har bezala ikusten ez den bi-
kitzeko sistema. tartean. Brankari dagokionez,
berriz, Mataroko koka Zumaia
Fase honetan baztertu egingo ontziarenaren oso antzekoa
dute txopa biribila, eta txopa da.
laua
hartuko dute ordezko, eraikit-

99. Mataroko koka, XV. men-


dearen erdialdekoa. Zinopari
bat da, eta gordeta dagoen
europar ontzi baten modelo-
rik za-harrena dugu.
Rotterdameko Prins Hendrik
Itsas Museoa-ren bilduma
iraunkorrean dago ikusgai.

100. 1471ko ilustrazio honetan,


trinketeko mastatxo bat ikus dezake-
gu; txopan, aldiz, ez da oraingoz
gibel-masta edo mesanakoa antze-
maten. Geroago masta hauek gara-
tuz joango dira, harik eta aparailua-
ren funtsezko alderdi bat izatera iris-
ten diren arte. Trinketeko eta mesa-
nako belak jartzeak oihal-eremua
handitzea ahalbidetuko du, bela-erdi-
gunea igotzeke eta ontziaren egonkorta-
sunari arazorik sortzeke gainera.

22
95. Martinez de Mendaroren ontzi-
diko kapitana zen Zumaia ontzia Trinketeko oihala.
iru-dikatzen duen zinoparitik atera-
tako irudia. Zehatz-mehatz errepro-
duzituta ikus ditzakegu trinketeko
masta eta masta nagusiaren osagarri
diren mesana biak, erabat funtziona-
lak ja-da, mendean zehar garatuz
joango zen bilakaera prozesuaren
ostean. Brankako gaztelua handitu
egin da, eta dagoeneko erabat txerta-
tuta dago kroskoaren egituran, txo-
pako zubia edo alkazarra bezalaxe.
Horrekin guz-tiarekin, badirudi ele-
mentu hauek are sendoago egin nahi
dituztela, garaiko gerra-beharrei
erantzun ahal izateko, inolaz ere.
Ikus dezakegunez, Zumaia ontziak
artilleria dauka ka-relean muntatuta,
eta trapan jarritako lantzak ere bai,
bere armamentuaren zati gisa.

Mesanako edo beheko oihalak.

96. Txopa lauak


karga-bolumena
handituko du.

97. XV. mendearen


amaieran, ontziek
bes-te oihal bat jarriko
dute nagusiaren gai-
nean, eta horrela optimi-
zatu egingo dute bela-
eremuaren banaketa; 98. Zumaiako zinhitzezko oholean ez da oholak trinkaduran egindako kroskoaren
berri honi gabia esango diote. ohiko erliebea antzematen. Baliteke Zumaia ontzia izatea topeka egindako lehen
Gabia edo trapa zelataria jart- ontzietako bat; alabaina, ezin dugu horrelakorik baieztatu, zeren eta teilakatze siste-
zen zen lekua zen. Hitz hau euskarazko habia ma horretan egindako lehenagoko ontzien irudikapenetan erliebe hori ez baita beti
hitzetik dator, eta kontzeptu agertzen. Dena den, esan behar garai honetan hasi zirela eraikuntza mistoko kros-
mailan bat dator zelatari-postua koak garatzen: urpeko aldea topeka egina, eta gainaldea teilakatuta. Hauxe dugu
izendatzen duen ingelesezko Frantziako Cavalaire-n aurkitutako ontzi-hondarraren kasua.
crows nest edo bele-habi
Gabiako oihala.

101. Aparailua aniztu egingo da,


trinketa, mesana eta nagusiaz.
Gainal-deak bolumen handiagoa har-
tuko du, edukiera edo karga-ahalme-
na han-ditzearen eraginez.

23
ERAIKUNTZA MOTAK. TEILAKATUTA ETA TOPEKA
Gure inguruan, Europako Atlantiko aldeko krosko teilakatu edo trinkatuen ordez krosko lauak erabiltzen hasi
ziren Errenazimendua atean zela. Eraikuntza teknika hauek elkarren kontrakoak dira, kontzeptu mailan. Kroskoa
trinkaduran egitean kanpoaldeko oholak teilakatzen diren bitartean, ondoren barne egitura emanez betiere, kros-
ko laua, gaur egun arte iritsi dena, barne egitura eginez hasten da, eta hau, gero, oholezko forru batez estaltzen
da, hauen ertzak elkarren kontra jarrita, edo topeka, lotzen direla.
Teknika bakoitzak abantailak eta eragozpenak ditu. Teilakatze sistemaren interes nagusia kroskoa eraikitzeko
unean moztu berriko zura, edo hezea, erabili ahal izatea da, honek ez dio eta haren estankotasunari inolako
arazorik sorraraziko. Topeka egindako kroskoetan, ontziaren forma askoz zehaztasun handiagoz aurre-zehazteak
karga-ahalmena optimizatzea ahalbidetu zuen. Faktore hau oso interesgarria zen Indietako Ibiliaren eta
Ternuarakoen bidaia berri eta luzeetarako.

103. XIX. mendeko arrantzako potin baten kopia, Albaola elkarteak egina. Errenazimenduan, krosko
lauen eraikuntza erabat garatu zen euskal ontzioletan, teilakatze sistema ordezkatu zuen, eta gaur
egun arte iritsi zaigu sistema hori.

105.
Istinkatzeko lanabe-
sak, topeka jarritako oholen artean iztupa sartzeko.
106. Topeka.
Oso garrantzitsua da krosko laua eraikitzeko zura
lehor samar egotea. Uretaratu aurretik, oho-
len arteko junturak landare-zuntzez 107. Teilakatuta.
betetzen dira; horrela, uretan Kroskoko oholak gainjarrita daudenez meheagoak izan daitezke;
daudenean, zura busti eta horrela ontzi arinagoa egiten da. Gainera, teknika honetan zur heze
puztean kros- edo moztu berria erabil daiteke. Badu, baina, arazo bat, ezen kros-
koaren estankota- koaren erliebeak turbulentziak sort-
suna bermatuta zen ditu nabigazioan zehar, eta
e-gongo da. soinu ezagun bat horiekin bate-
Krosko lauak ure- ra; eta honek, ontziaren hi-
tan sua-be eta isi- drodinamikari eragiteaz gain,
lean mu-gitzeko harrapatu beharreko espezie
abantaila izango batzuen aurrean ontzia
du. a-gerian laga dezake,
baleen kasuan esate-
rako.
102. Donostiako Kontsulatuaren txaluparen modeloa. Teilakatze
edo trinkadura sistemaz egindako kroskoa erraza da identifikat-
zen; ohol-ilara teilakatuek urrunetik ikusteko moduko
erliebea erakusten dute. Ontzi ofizial eta militar txi-
kiak teilakatze sistemaz ekidatu ohi zituzten sarri,
askotan lehorrean gordetzen zituztelako;
horrela, edozein unetan uretara zit-
zaketen, estankotasun arazorik
izan gabe alegia.

104. Urbietako ontzi-hondarra. Mea-garraiorako pinaza


bat da, XV. mendearen bigarren erdialdekoa, Gernikan
aurkitua. Ontzi hau erabat dago teilakatze sistemaz
egina, eta teknologia honen erabile-
raren az-ken epekoa d a .
Izan ere, hurrengo
mendean desagertu
egingo da teknika
hori, eta to-peka egin-
dako kroskoak hartuko
dio lekua.

109. Zura haritik


pitzatzen,
Aezkoan.

108.
Antso Azkarraren Irueko 1194ko
Bi-bliaren eszena. (Harburg-Oettinghen
eskuizkribua). Irudi honetan, arotz
ontzigileek aizkora erabiltzen dute.
Oholak ateratzeko zerra erabiltzen
ez zen garai bati lotua dagoke. Zerra-
ren ordez, enborrak zabaltzeko ziriak
sartzen zituzten, mazoen bidez hasie-
ran, enborrak zatitu eta gero zuraren
hariari segituz aizkoraz pitzatzeko.
Azkenean aizkora txikiago batzuez
arbastatzen zituzten.

110. Euskal aizkora,


Erbititarrek
Nafarroako
Leitzan egina.

25
SAN JUAN ONTZIA.
XVI. MENDEA
Gipuzkoan dago XVI. mendeko ontziak irudikatzen dituen
ateburu pilarik handiena. Horiek zizelkatu zituzten kalitate
apartak oso informazio baliotsua eskaintzen digu garai
honetako ontziei buruz. Pasaiako San Juan baleontziaren
hondarrak aurkitu eta aztertzeari esker, Red Bayn hondora- 111. Francisco Elorriagaren ontzia, hiru zubikoa.
tu baitzen 1565ean, badugu XVI. mendeko euskal ontzi- Pero Otxoa maisuak egin zuen Zumaian,
gintzaren xehetasunen berri. Ozeanoetan zeharreko heda-
penaren garai honetan, nabigaziorako itsasbideak nabar-
men luzeagoak dira, eta karga-ahalmena optimizatu beha-
rra dago, ezinbestean. Lehen aldiz, kargatu beharreko
upelen bolumenak emango du ontziaren kroskoa, zehatz-
mehatz eman ere, kargarako guneari ahalik eta probetxurik
handiena ateratzearren.
Nao motako ontziak bere garaiko interes ekonomiko han-
dieneko bi itsasbideetan lortuko du erabateko garapena:
Indietako Ibilian eta Ternuako Ibilian, hain justu ere. 112. Bartolome Garroren ontzia, Zumaian Kris-
tobal Artadik eta beste hamar ofizialek bost hilabe-
teko epean egina 1573an.
113. Gabia oihalak. Garai honetan 114. Orioko ateburua, XVI. mendeko nao motako euskal ontzia
gabiak, hala nagusikoa nola zehaztasun handiz irudikatzen duena. Erliebe honek, Gipuzkoako
trinketekoa, erabat garatuta kostaldean zehar banatuta dauden beste batzuekin batera, erreferen-
daude. Oihal edo belen tzia gisa balio izan du ontzi mota honen ezaugarriak ezagutzeko; eta
banaketa be-rri honek erraz- batez ere San Juan ontziaren gainaldearen eta masteriaren inguruko
tu egingo du zapiekin zalantza batzuk argitzeko.
berekin maniobrak
egitea, Ipar Atlan-
tikoko baldintza
go-gorretan
batez ere.

116. Karga-bolumena optimizatzea. Upelek neurri es-


tandarra zuten, eta gutxi gorabehera 225 litroko edu-
kiera. Ontziaren luzerako ebakiduran ikus dezakegu
upelak bikain daudela kokatuta, hutsarterik gabe.
Ho-rrela, espazioa bera zeharo erabiltzeaz gain, sai-
hestu egiten da Atlantikoan zehar egin beharreko
ne-guko zeharkaldi gorabeheratsuetan
karga mugitzea.

26
115.
1565ean Labra-
dorreko Red Bayn
hondoratutako
Pasaiako San Juan
ontziaren modeloa.
Modelo hau, 1978-
1992 urteen artean
egin-dako indusketaren
ondotik Parks Canada-ren
urpeko arkeologia departamentuak
urtetan zehar garatutako ikerkuntzaren emaitza da. Nazioarteko komuni-
tate zientifikoari informazio gehien eman dion XVI. mendeko ontzi
ozeaniko mota da. San Juan neurri ertaineko baleontzia zen, eta 200
tonako edukiera zuen. Modeloan barneal- deko banaketa
117. eta hiru ontzi-gainak ikus ditzakegu; hauetan
Ontziaren eta guztira mila bat upel lumera eraman zitzakeen.
balearen neurriak.

118. Garaiera eta ontzi-gain


kopurua emendatu, eta gabia
oihalen bidez oihal-eremua handitu
egin da. Ternuako itsasbide zaileko bal-
dintza gogorrek brankako gaztelua
txikiago egitea eskatzen dute, kon-
trako haizeek ontziari jitorik eragi-
tea saihesteko. Aitzitik, txopako zubi
edo ontzi-gaztelua haga nagusiraino luzat-
zen da.

27
ZUHAITZETIK 119.
Ontzigintzarako zura,
ONTZIRA haritza eskuarki,
urritik urtarrilera bitarteko
Ontzi batek egitura-pieza sorta oso- ilbeheretan mozten zuten.
Epe horretan zehar du
oso luzea du osagai. Horien artean enborrak izerdi gutxien.
for-ma pila handia egiten da. Hala ere, Horrela, usteltzeko askoz
forma hauek zuhaitzetan bilatu behar gehiago irauten zuen zura
lortzen zuten.
zituzten lehenik; kasuan kasuko ontzi-
pieza berez imitatzen zuen adarra,
en-borra edo sustraia aurkitu beharra
ze-goen. Ontziaren bizkarrezurra den
gila zuzen eta luzetik ontzi-gaina kros-
koari lotzeko behar diren burgatoi oke-
rretaraino, denak arotz ontzigilearen
txantiloiaren ingeradari zehatz segitzen
zion haria zeukaten zuretatik atera behar
zituzten. Horixe zen ontzien beharrezko sen-
dotasuna bermatzeko modu bakarra, beti hai-
zearen eta itsasoaren indarrari egin behar zio-
tela aurre. Forma natural edo berezkoak gutxi
zirela eta, izan ere euskal ontziolek zur kont-
sumo han-dia zuten, zuhaitzak haritzen
adar gaz-te eta malguak bideratuz
eta moldatuz
hasi ziren
landatzen,
122. Haritz motzak manipula-
etorkizunean tu
ontzigintzarako egiten zituzten, ontzigintzarako
piezak izan nahi zituzten formak eman zitza-
ten. Ezkerrean ikusten den adarra-
zitezen. ren oinarriak eskuaira sendo bat
emango du, korasta eta gila lotu ahal
izateko. Goiko zatiak, berriz, ontzi-
gainari eusteko habeetako bat ateratze-

123. Ontzietarako
pieza asko eta asko
basoan bertan 124. Parks Canada-ren
arbastatzen zituzten, arkeologoak korasta-or-
ontzioletara errazago poa berreskuratzen ari
eramatearren. Eginkizun diren unea, San Juan ba-
honetarako, lantzeko leontziaren inguruko ur-
aizkorak erabiltzen peko indusketan, Labra-
zituzten. dorreko Red Bayn.

28
120. Urkuilu edo urka hauek, geroago, gila muturren gainean
doazen barangak izango dira, eta branka eta txopako aldakak
eratuko dituzte. Pieza hauek adarrak eta enborrak adarkatze-
tik ateratzen dira.

121.
Genolak zuakerren,
hau da, ontziaren sai-
hetsen zatia dira.
Nao motako
ontzietan,
zuakerren osagaiak
jobaltak edo
barangak,
genolak,
estekadurak
eta txarrantxa
edo armazoi-buruak
ziren.

125. San Juan ontzia.


Azkenean, haritz adar kurboa ontziaren egituran
dagokion tokira iritsi da. Pieza hau kontu handiz
aukeratu behar zuten, zeren eta lematik oso hurbil
zegoela eta egiturako pieza garrantzitsuen arteko
lotura zela tentsio handiei eutsi behar zien.

29
GALEOIA. XVI.-XVII. MENDEAK
Gatazka garaietan, euskal merkantzia-ontziak bahitu egiten zituen Erre-
gek, eta gerrarako egokitzen zituzten hurrena. XVI. mendearen erdialdean,
gerrarako ontzi mota bat garatzen hasiko zen. Kortsario eta piratak bene-
tako mehatxua ziren espainiar Koroak zituen interesentzat, eta Indietako
Ibiliaren monopolioari eusteko borrokak galeoiaren agerpena eragingo
zuen. Kutxa gotor flotagarriak ziren, eta urrea eta zilarra babesteko asmo 128. Jodocus Hondius-
garbiaz garatu zituzten. Galeoia, kanoi ugariz hornitua, sendo eraikitzen en 1606ko mapa baten
zuten, artilleriaren inpaktuei eusteko, eta proportzionalki ontzi edo nao xehetasuna. Legiones
Biscaiae et
klasikoak baino luzera handiagoa izango du, lastertasuna irabazteko. Guipuscoae typus
Galeoia merkataritza armatu kontzeptutik sortuko da, eta lehen aldiz erre- (Mercator Mundu Atlasa
ge ordenantza batzuek euskal ontzigileei ezarriko dizkiete ontzigintzaren
artean aplikatuko diren proportzioak.
129. Gero eta sarriago gertatzen zen
ontzi zibilak gerrarako altxatzea,
es-painiar Koroarentzako gerrako a r-
madak sortzeko hain zuzen,
Ko-roak holandar eta ingelesen
au-rrean eutsi egin nahi zion
eta itsasoan zuen nagusita-
sunari. Hau guztia, baina,
kalteko zitzaien Ternuako
merkataritzari eta arrantzal-
diei, eta inbertsiogile par-
tikularrek interesa galdu
zutelarik ez zen behar
adina merkantzia-ontzi-
rik egiten. Horren guz-
tiaren eraginez, Koroak
bere gerrako armada sortu
zuen, gerrarako propio
diseinatutako ontziekin. Armada
Garaiezinaren hondamendiaren
ondotik, berriz, euskal itsas merka-
taritza oso krisialdi sakonean sartu zen.
National Maritime Museum, Greenwich,

132. Galeoietan artilleria handitzean, izan


ere karga-ontziak egiteko aplikatzen ziren
prozedura geometriko berberen arabera
ziren diseinatuak, egonkortasun arazoak
sortzen ziren, goiko ontzi-gainetan ka-
noiek hartzen zuten pisu itzelagatik.
XVII. mende osoan zehar probak egin
zituzten akats hori zuzentzeko, eta ez
zuten beti atarra-
mentu onik ate-
rako.

134.
N
Seora
de la
Concepcin y
de las nimas,
90 kanoiz arma-
tua. Ontzi hau
eraikitzeko 500
arotz gipuzkoar
kontratatu zituzten.

30
126. Joan de la Salde-ren (Erregeren altxorzaina) 127.
ontzia, 1578an Anton Ierobi maisuak Orion ekida- 1608an espainiar Koroak finkatu
tua Indietako Ibilian ondasunak garraiatzeko. egin zituen Indietako Ibilian parte
Amerikatik zetozen ondasunak zaintzeko eginkizun berriak hartu behar zuten ontzi guztieta-
hainbat aldaketa eragin zituen merkantzia-ontzietan, eta rako derrigorrezko proportzioak;
hauek, geroago, galeoiranzko bilakaera izango euskal ontzigileak ez ziren bate-re
zuten. ados, argudiatzen baitzuten ezen
traza berriko ontziek mer-kata-
ritzan arrakasta egiaztatua
zuten tradizionalek bai-no
130. San Felipe, karga-ahalmen txikia-goa
Manilako zutela. Koroaren de-fent-
galeoia, sa beharrak, bai-na,
Migel Lopez nagusitu egingo
de ziren, 1613an
Legazpiren O r- d e n a n t z a k
kargura; arindu baziren
honekin ere.
b a t e r a
Andres
Urdaneta
fraide agustindarra
izango zen, 1564ko
azaroaren 20an
Mexikoko Navidad
portutik Filipinetarako
Ceburantz abiatu zen
bidaian.
Modeloak XVII. mendean
oso ohikoa zen ontzi mota
honen itxuraren gutxi
gorabeherako ideia bat
131. Txopa
lauen
bilakaera;
galeoiaren
silueta
definitutik 133.
ontzi nagusi 1687 eta 1690 bitartean Anto-
edo nabio nio Gaztaetak zuzenduko zuen
deituari lekua Nuestra Seora de la Concepcin y
emango dioten de las nimas errege kapitana eraikitzeko
forma berrietara. la-na. Arte para fabricar Reales lanean zehaz-
tasun handiz azaltzen du eraikuntza proze-
sua. Galeoi handi hau oso berritzailea izan
zen bere garaian, eta gerrako galeoitik
lineako ontzi nagusi edo nabiorako trant-
sizioaren sinboloa izan zen.

135. Sendotasuna areagotu egin da eta, ondorioz, baita egituraren pisua ere; eta honi
erantsi behar, gainera, artilleriaren gainkarga. Honek guztiak luzera handitzea eta
zurgaikoen garapenarekin oihal-eremua emendatzea ekarri zuen. Aldaketa hauek
ezinbestekoak izan ziren gainkarga konpentsatu eta lastertasuna irabazteko.

31
FRAGATAK. XVII.-XVIII. MENDEAK
XVI. mendearen bigarren erdialdean zehar galera-galeoia
sortuko da, gerraontzi mota berri bat bilatzen ari diren
es-perimentuen emaitza gisa. Arraun eta bela bidezko
propultsioa duen hibrido honek ez ditu, baina, bultzatzai-
leen igurikapenak aseko, oso zaila delako arraunlarien
es-pazioa eta artilleriak behar duena ontzi-gain berean
konbinatzea.
136. Arraun-galeoia. 200 tonako
Tipologia hau, ordea, arraun bidezko propultsioaren eska- ontzia, seguruenik 1565 inguruan
kizunek baldintzatuta izan arren, oso egokia gertatu zen Donibane Lohizunen eraikia.
belaontzi gisa; ur-lineak oso hidrodinamikoak zituen, eta Hi-ru masta zeuzkan, eta 22
arraun alde banatan. Bizkaiko
errifadura edo makurrera gabeko gainaldea ez Golkoko ohiko galeoia da, nabar-
zen bridatuta geratzen branka aldetiko hai- men estilizatua ordea, errunare-
zea zenean. Arrauna bazter utzi- kiko askoz gila luzeagoa du eta.
Ontzi honetan gainaldearen
ta, kroskoko berrikunt- murrizketa ga-lanta ikus daiteke;
zak garatzen joan-go honen helburua, hasieran, arraun-
ziren, eta azkenean larien lana arintzea zen. Geroago
baina, ikusi zuten aldaketa
fragata deitua sor- horiek oso lagungarri ger-
tuko zen; honen tatzen zirela, halaber, bela
erabateko ga- bidezko nabigaziorako.
rapena XVIII.
mendean
zehar
iritsiko
zen.

139. Fragata eta ontzi nagusi


edo nabioak ziren bere garaiko
teknologiaren mailarik gorena.
Arlo honetan hainbat gipuzkoar
eraikitzaile nabarmendu zen, hala
nola Gaztaeta, Aizpurua eta
Mu-tiozabal.
142.
Fragataren
branka
eta
txopa
aldeko
ikuspegiak.

141.
Caracasko Errege
Konpainia Gipuzko-
arraren fragata. Gipuzkoako
merkantzia-fragatak izan ziren
Konpainiaren arrakastaren giltza. Atlantikoaz bestaldeko
garraioa eta probintziaren ekonomia finkatu zituzten, ozeanoa pirata, kortsa-
rio edo etsaien armadaren erasorik gabe zeharkatzea ohikoa ez zen garai batean. Gipuzkoar
fragata bizkorrek agerian laga zuten beren kalitatea, etsai eta lehiatzaileen aurrean.

32
137. Fregata magnificens emea. Itsas hegaz-
ti honek oso hego-luzera handia hartzen du.
Normalean fragata ize-
na ematen zaie, eta oso
bizkorrak eta oldarko-
rrak dira. Hegazti hau-
exek dira lastertasun 138. XVIII.
handia maniobrarako mendearen
ahalmen bikainarekin amaierako
konbinatzen duten fragata baten
ontzi dotore hauei forma-planoa.
izena eman
dietenak.

140.
Fragatak
eta ontzi
nagusiak oso
antzeko aparailua
eta soslaia
partekatzera iritsi
ziren. Alabaina, fragatak
erraz bereizten ziren, kanoi
ilara bakarra zeukaten eta.
Bela kopurua handitu egin zen,
masta artean jarritako hiruki erako
belen bidez. Honek nabarmen
hobetuko zuen
haize kontra
nabigatzeko
gaitasuna
143. Fragatak profil laua du, eta artilleriako ere.
ontzi-gain edo bizkar bakarra. Branka-hagari
txanberga bat gehitu zaio, itsutari eta sortu
berriak ziren foke edo maspreza-oihalei eus-
tearren. Itsuta gero eta handiagoa egitean,
baina, mesanako bela latindarra traba
gertatzen zen, eta XVIII. mendearen
amaiera aldean tapiku batez ordezka-
tuko zuten.

33
ONTZI NAGUSIAK. XVIII. MENDEA
Ontzi nagusi edo nabioa zen belaontzietan izandako gerraontzirik
ahaltsuena. Itsas potentzia baten boterea ontzi nagusi kopuruaren
arabera neurtzen zen; ontzi hauek artilleriako bi bateria edukitzen
zituzten alboko, eta baita hiru ere kasu batzuetan, eta berak ziren
itsasoko bataila handien nondik norakoa markatzen zutenak.
Hasiera batean, espainiar Armadako ontzi nagusi hauetako asko
euskal ontzioletan eraiki zituzten, nahiz geroago jarduera hau beste
kostalde batzuetara aldatuz joango zen. Ontzigintza honetan treba-
tutako euskal arotz eta ofizial asko kontratatu zituzten penintsulako
eta itsasoz bestaldeko errege ontzioletan lan egiteko.
Hasiera batean ontzi nagusiak, fragata baino handiagoa bera, egonkorta-
sun arazoak izaten zituen, armamentuaren gainkargaren eraginez. Antonio
Gaztaeta mutrikuarrak karenarako sistema berritzaile bat garatuko zuen, eta
honi esker ontziaren egonkortasunak nabarmen egingo zuen hobera, lasterta-
sunik galtzeke gainera. Sistema grafiko batean oinarritutako metodo honek kros-
koaren aurrealde eta atzealdearen forma zehatz-mehatz finkatzea ahalbidetuko du; izan
ere, ordura arte forma hori inprobisazioaren eta ontzigile bakoitzaren esku onaren mendean

145. 90 kanoiko ontzia.


Gaztaetaren planoa. Arte de fabricar reales.

148. XVIII. mendea arte, ontzi nagusietako


lema lema-zurrunaren bidez gobernatzen
zuten; lema-kanarekiko perpendikularrean
Txopa. Branka. jartzen zen makila bat zen, eta lemadunak
berak maneiatzen zuen txopako zubitik.
To-na kopuruaren gorakadak, baina, siste-
ma horren bidez hain ontzi handiekin
behar bezala nabigatzerik eza ekarri zuen;
horregatik, gobernu-gurpila
asma-tu zuten eta
honek, polea sis-
tema ba-ten
bidez, arindu
egiten zuen
lemariaren

147. Ontzi
nagusia,
txopatik eta
brankatik ikusita.

150.
Iratiko pagadi-
i z e i d i a ,
Nafarroan.
Ontzietako masteriak or-dura
arte inoiz ikusi gabeko neurriak
hartu zituen, eta basoko zu-hai-
tzik handienak erabili behar zi- 151. Ontzi hauek, ur gaineko kate-
ren horretarako. Forma, erresis- dralak, euskal ontzigintzaren
tentzia eta arintasunagatik izeia bilakaerak iritsitako teknologia mai-
zen mastak egiteko espezierik bi- larik gorentzat hartuak ziren. 90
latuena. Pirinioetan 35 luzerai- kanoiko ontzia, 1720koa.
noko piezak eskuratzen zituzten,
baina hauek mendietan zehar ga-
rraiatzeko injinerutza lan handiak
egin behar ziren.
Osterantzean, neurri ertaineko
ontzi bat eraikitzeko 2.000 haritz
heldu baino gehiago behar ziren.
Zur eskari masibo honek Euro-
pako eremu handiak soildu zi-
144. Garai honetan baztertu
egingo dituzte errege ontzien
forma definitzeko metodo en-
pirikoak, eta planoen erabile-
ra nagusituko da.
Praktika hau, geroago, ontzi
zibilen diseinura ere zabal-
du zen, eta gaur egun ohiko 146. Marinelak
prozedura da ontzi inji- eta itsas
nerutzan. infanteria
kontatuta,
maila
ertaineko
lineako
ontzi batek
zazpiehun pert-
sona inguru behar
zituen. Hainbeste jende
hornitzeko eta hartzeko,
ezinbestekoa zen lauzpa-
bost ontzi-gain edukitzea;
horietan egoten ziren, hala-
ber, ordezko piezak, muni-
zioak, armamentua, etab.
Espazio eta higiene neu-
rririk ezaren eraginez,
ontzi hauetako
komandanteen
kezka nagusie-
tako bat
gaixotasunak
izaten
ziren.

149.
Ontzi hau
Nuestra
Seora de la
Asuncin
izeneko beste
baten antzekoa-
zen; azken hau Pasaian
egin zuten 1779an, eta euskal
kostaldean La Guipuzcoana ize-
naz
ezagutzen zuten.
Caracasko Errege Konpainia
Gipuzkoarrarentzat nagusietan nagu-
sia zen ontzi hau, baina egin
zuen lehen bidaian
bertan
ingelesek harra-
patu, eta
beren
gerrako
armadan
sartu

152. Ontziak gero eta handiago izaten


segitzen dute, ontzi-gain edo b i z k a r
kopuruari dagokionez berezi-
ki; fragaten kasuan be-zala,
estaia-belak erabat garatuko
dira, eta haize alderako na-bi-
gazioa nabarmen hobetuko
dute. Lema-gurpila hasiko dira
erabiltzen, ontzia errazago
gobernatzearren.

35
153. Ugarte n 1 ontzia Ingalaterran eraiki zu-
BELATIK MAKINARA ten 1878 inguruan. Garai horretan, Ugartetarrak
Trafalgarreko porrotak eta itsasoz haraindiko kolonien zurezko kroskoa zuten bapo-
reak eraikitzen hasi ziren,
galerak amaiera emango diote Espainiaren itsas bote- A-ginagan. Ugarte ontziak
reari. Une horretatik aurrera, Euskal Herrian batez ere i-zan ziren Euskal Herrian
neurri ertaineko ontzi mota asko eraikiko dira, hala e-gindako bapore bidezko
propultsioa zuten lehene-
nola goletak, brigantinak edota katxemarinak, betiko takoak. Modelo honek ongi
pleiteroekin batera. Baporea sortu eta berehala heda- erakusten du propultsio sis-
tuko da euskal kostaldean zehar, merkantzien ga- tema berriak hartzen zuen
toki handia.
rraioan aritzeko lehenik eta, geroago, arrantza-ontzi
gisa erabiltzeko; ontzi mota honek azkena emango 155. Pleiteroa.
zion, oso denbora laburra beharko zuen, Txalupetan
ontzi-gain
bela bidezko ontzidi tradizionalari. XX. estankoa jartzen
mendearen lehen urteak oso-oso gogorrak hasi
izango dira ontzi tradizionalentzat. eta geroxeago, luzera
handitu eta 15 metrora-
Arrantzarako txalupek zein pleit-txalupek ino iritsiko ziren.
ontzi motordunekiko lehian aritzeko aha- Pleiteroek neurriz
legina egingo dute, kroskoei luzera ema- gain handituko
zuten trinke-
nez eta bela-eremua nabarmen handia- ta,
gotuz horretan; baina ahalegin honek nagusia-
modu ausartegi eta etsian nabigatzea
ekarriko zuen, zoritxar asko eragiteare-
kin batera, inolaz ere.
156. Belaontziak. Garai honetan euskal itsas
sare komertziala itsas inguru hurbilenera
mu-gatuko da. Joandako garaietan Atlantikoaz
haraindiko garraioan ari ziren unitate handiek
galdu egin dute lehen zuten eginkizuna, eta
merkataritza jarduerak tona kopuru
txiki eta mota aniztasun handia-
goko ontziekin garatzen dira.
Aparailu mota ohikoenen artean
brigantina,
katxemarina
eta pailebotea
nabarmentzen
dira.

159.
XIX. mendeko
lehen erdialdeko
fragata baten
masteriaren planoa.

36
154. Ugarte n 2. Bela eta baporea elka-
rrekin izan ziren hainbat hamarkadatan
zehar. Lehen garaian, baporeek arazoak
zituzten belaontziekin lehian aritzeko;
galdara eta erregairako behar zen es-
pazioagatik, sotoa belaontzi batekoa
baino askoz txikiagoa zen, eta portu
askotan ez zegoen ikatza eskuratze-
ko modurik. Pitinka, makinek erren-
dimendu hobea eman zuten, eta
ikatzerako lekua ere murriztuz joan
zen; ondorioa kargako sotoak han-
ditzea izan zen.

157. Esperanza baporea. 1919. XX. mendearen bigarren hamarkadan,


euskal arrantza-ontzi flotan baporeak ziren jada nagusi. Une horretatik
aurrera hobetu egingo ziren arrantzaleen bizi-baldintzak, baina tekno-
logia berriak hainbat errezelo sortuko zituen belaontzi tradizionaletan
segitzen zuten arrantzaleen artean. Izan ere, hauek dagoeneko ikusten
zuten arrasteko aparailuak zeuzkaten ontzi motordun berriek gaur edo bihar
agortu egingo zituztela kalak.

158. Lehen baporeak britainiarrak


izan ziren; belaontzi eraldatuak zi-
ren. Ontzi berriak berehala hel-
duko ziren ordea, propultsio me-
kanikorako sorturik, nahiz kros-
koak lehenagoko belaontziek
zeuzkatenen berdinak ziren
artean. Erresuma Batuaren
eta garai horretako euskal ontzi-
konpainien arteko harreman komertzial
estuak gure kostaldean teknologia
berria hedatzea ekarri zuen.

160. Gure kostaldeko arrantzarako lehen


baporeak atzerrian erositakoak ziren; aha-
ta buztan esaten zioten txopa luzea zeuka-
ten. Krosko mota hau, baina, ez zen bate-
re egokia gure itsasoko ezaugarrietarako.
Haize alde joatean, barra zeharkatzeko
u-nean batez ere, olatuek oso modu arris-
kutsuan altxatzen zuten txopa aldea, hau
uretan altuegia zelako, eta kasu batzuetan
ontzitik erauztera iristen ziren. Ondorioz,
euskal arrantzaleak gure kostaldeko disei-
nu tradizionaletara itzuliko ziren geroa-
go.

37
BAPORETIK DIESELERA
XX. mendearen bigarren hamarkadan, euskal arrantza-
ontzi flota baporez zegoen osatuta, eta hauekin izugarri
hobetu ziren ontzi barruko bizi-baldintzak.
Eragozpenak ere baziren hala eta guztiz; makina-
ren, uraren eta ikatzaren bolumena eta pisua
gehiegizkoak ziren. Lurrun-makinen ordez diesel
motorrak jarriko zituzten berehala, zeren eta mo-
torraren beraren pisua erdia zen, erregaia laurde-
na, eta baporeak behar zuen ur geza pila handi
ha-ren beharrik ere ez zuen.
161. Amula bertikaletik amula kurbora. Motorraren
Gipuzkoan, ordezkatze prozesu hau hogeita hamarre- garapenak kroskoaren arkitektura baldintzatuko du.
ko urteetan hasi zen Pasaian, diesel motorrak instalatu Po-tentzia eta lastertasuna igotzeak gainalde altuagoa
zituztenean. Hauek inportaziokoak ziren nagusiki, es-katuko du, olatuaren kontra jotzean ontzi-bizkarra
le-hor mantentzeko. Garaiera handiagotzearekin bate-
nahiz Sestao eta Zumaian hamarkada bat lehenago ra, amula ahurrak gara- tuko dira,
hasita zeuden itsasorako diesel motorrak egiten. olatuen zipriztinak kanpoal-
derantz desbideratzeko.

Ikatz biltegia.

Galdarak.

165. Mamelena baporea. Euskal ontzidiaren arrantzarako lehen baporea. Ignazio Mercader donostiarrak erosi
zuen Leith-en (Erresuma Batua) 1879an. Hasieran bela-txalupak atoian eramaten zituen kaletaraino; eta probako
saio batzuen ostean, arrasteko arrantzan erabili zuten gero.

168. Galdaretan ura berotu eta makineria mugitzeko


behar zen lurruna produzitzeko ikatza.
162. Arrantza-ontzi modelo desmuntagarria, ontzigileak egina, ondoren eraikuntza-planoak atera ahal izateko.

163. Makinak kroskoan duen ko-


kapena. Belaontziekin batera ziren
garaian, baporeek bela osagarriak
eramaten zituzten. Bela hauek ba-
tez ere makina matxuratzen 164. Arrantza-batel tradizionala, gasolina-motorra duena. Neurri txikiak zirela eta, arrantza-
zenean erabiltzen zituzten, eta ontzi tradizional txikiak ez ziren lurrun-makinak instalatzeko egokiak, ezta lehen diesel
baita ikatz gutxiago erretzeko ere motorrak jartzeko ere. Horregatik, gasolina-motor txikiak jarri zizkieten.
bidaia luzeetan, edo hornitzeko
zailtasunak sortzen zirenean.Ikatz
biltegia.

Lema.

Helizea.

167.
Dieselaren sarrera.
Berrogeiko urteetako arraste-ontzia,
zuriz pintatutako krosko klasikoarekin.

Motorra. Helizearen ardatza.

166. Lurrun-makina.
Mutiozabal. Orio.

39
169. Rezola baporea, Aorgako zemen-
ALTZAIRUZKO KROSKOAK tu-enpresaren karga-ontzia. 50eko urtee-
Ibaizabaleko ontzioletan altzairuzko ontzien eraikuntza XIX. mendea- tan, Donostiako portuan atrakatuta ikus
zitekeen.
ren amaieran hasi zen garatzen. Industriaren arlo hau gaur egun arte
garatuz joan da, eta merkantzia-ontzi handien eraikuntzan
espezializatu da.
XX. mendearen bigarren hamarkadaren
amaieran, Gipuzkoako ontziola batzuk
altzairuzko kroskoak egiten hasi ziren
Zumaian eta Pasaian, batez ere arrantza-
ontzi flota hornitzera begira. Lurrun-
makinen konponketa eta instalazioan
ari
ziren lantegi txiki askok bereganatutako
eskarmentua erabakigarria gertatu zen
altzairuzko ontziak eraikitzeko erronkari
ekiteko unean. Gerra zibila arte, altzairuz-
ko eraikuntza zurezkoarekin batera izan zen; gerra ostean
gertatutako lehengai eskasiak, baina, arrantza-ontziak be-
rriro zurez eraikitzen hastea eragin zuen.
Gipuzkoan, Pasaia eta Zumaiako ontziolek gaur egun arte
jarraitu dute altzairuzko ontziak egiten eta konpontzen,
nahiz beti gainean izan duten sektore honen zailtasunen

171. Jaizkibel draga. Altzairuzko lehen 172. Hasieran, altzairuzko ontziak egiteko altzairuzko xaflak teilakatu egiten zituz-
ontziak errematxatze teknikaren bidez ten, eta ondoren hauek errematxe bidez lotzen. Errematxe bat metalezko berno bat
eraiki zituzten, teknika hau, aurretik da, eta lotu beharreko piezetan aurrez egindako zuloetan gori dagoela txertatzen
ere, oso erabilia zen eta lurrun-maki- da. Geroago, langile batek errematxe-buruaren aldetik presioa egiten duen bitartean, beste aldean ari
nak eraikitzeko. Jaizkibel draga, Bilbo- denak beste muturra zabaltzen du. Errematxea, hozten denean, uzkurtu eta xaflak are estuago hartzen
ko Euskalduna ontziolan 1933an egi- ditu. Hasieran errematxeak eskuz moldatzen zituzten, mazoak erabilita. Geroago mailu kolpekari hi-
na, Kultur Intereseko Ondasun dekla- draulikoak, pneumatikoak edo lurrunezkoak erabiltzen zituzten. Jarduera honen ezaugarri nagusia
ratu zuen Eusko Jaurlaritzaren Ondare sortzen zuen zarata handia zen, ezen entzumen arazoak
Batzordeak, Monumentu kategoriaz, eragiten zizkien langileei berei, eta hainbat eragozpen
1992an. Euskal Herrian errematxe bi- inguruan bizi zirenei.
dez egindakoen artean Gipuzkoan ge-
ratzen den bakarra da.
Pasaiako portua dra-
gatzeko lanetan 175. Bakailao-ontzi bera
jardun zuen Gipuzkoa bou artillatu
1984 arte. gisa jada.
170. Soldadura.
Metalezko bi pieza fusio bidez
lotzea da soldadura.
Euskal ontzi-mekanikako lan-
tegietan soldadura erabiltzen
zuten jada 20ko urteetan,
baina teknika honek denbo-
ra behar zuen orokor bihurt-
zeko; izan ere, hurrengo
hamarkadetan zehar joango
ziren gainditzen prozedura honen
zailtasun teknikoak. XX. men-
dearen er-dialderako, soldadu-
rak tokia erabat janda zion erre-
matxatze tek-nikari; isila
izateaz gain, teknika
hau bizkorragoa eta
merkeagoa da, eta
errematxe bidezkoa
baino lotura arinagoa
egiten du.
173. Lolita Artaza merkantzia-ontzia,
XIX. mendearen amaieran Ingalaterran
egina eta Pasaiako Naviera
Artaza-k erosia.

174. Mistral bakailao-ontzia, Pasaia-


ko Pysbe enpresarena, 1929an egina.
Bakailao-ontzi bera, bou gisa era-
bilia; artillatu egin zuten, eta
Euzkadiko Gudontzidiaren
zerbitzuan aritu zen ge-
rra zibilean, Gipuz-
koa izenaz ho-
rretan.

41
ONTZI TXIKIA. EZAUGARRIAK
Tipologiaren ikuspegitik, ontzi txikiek itsas zabalekoek baino aniztasun handiagoa erakusten dute. Kostalde
bakoitzak bere ezaugarriak ditu, eta hauexek baldintzatzen dute tokian tokiko ontzi-arkitektura eta,
horrenbestez, tipologi aniztasuna. Euskal kostaldearen ezaugarrietako batzuk ur zakarrak eta haizeen irre-
gulartasuna dira. Hauek horrela, nabigatzeko baldintzak ez dira samurrak; gainera, gure estuarioetan duela
gutxi egindako lan batzuk arte, portu gehienetarako sarreran arrisku handiz igaro beharreko hareazko barra
zegoen. Hauexek dira euskal ontzien morfologia baldintzatu duten eta beste itsas kultura batzuetatik
bereizten dituzten ezaugarriak eman dizkieten faktore behinenak.

176. Tripulazio ugariak.


Gure kostaldearen haize-erregimena,
ez baita finkoa, faktore nagusia izan
da euskal ontzioletan arraun bidezko
propultsioa garatzeko. Kaletaraino al-
deko haizerik gabe joan ahal izateak
tripulatzaile asko eskatzen zituen.

179. Gastronomi elkarteak.


Egunean zehar, arrantzan egitera ir-
teteko seinalea heldu bitartean, tri-
pulazioak elkarrekin izaten ziren
portuan. Ontzi bakoitzak biltegia
zeukan bere lanabesak gordetzeko,
eta bertan kuzinatzen eta atseden
hartzen zuten; eta sagardo-barrika
ere ez zen urrun izango. Inguru hau
aldatuz joan zen, harik eta gaur
egungo gastronomi elkarteetara iritsi
zen arte.

182. Arraun bidezko propultsioak ahale-


gin ekonomikoan eta ahalegin horretatik
ateratzen den etekina optimizatzean eragi-
ten du. Faktore honek bere eragina izan du
eus-kal ontzi txikien arkitekturan, eta
horretatik ontzi luze, estu, arin
eta zin-go txikikoak
atera
dira.

42
177. Txalupa baten forma-planoa.
Migel Antonio Mutiozabal.

178. Arraun bidezko propultsioaz gain,


eus-kal ontziek jakin dute haizearen inda-
rra ba-liatzen horretarako aukera zegoenean.
Be-la-aparailuan, tradizionalki, trinketa eta
na-gusia izan dira, berga hereneko oiha-

180. Barra igaro ahal izateko, euskal ontziek oso


zingo edo sakonera gutxi zeukaten. Ontzi onez
gain, maniobra arriskutsu honek tripulazio eskar-
mentudunak behar zituen.

181. Arraun bidezko propultsiorako diseina-


tutako ontzi hauetan belan nabigatzeko, tri-
pulazioek trebetasun handia erakutsi
behar dute. Ontziaren proportzio
finak eta zingo txikia lasterta-
sunaren al-deko dira,
egonkortasunaren kalteko
ordea. Iraultzeko arriskuari kontra
egiteko, tripulazioaren
abi-
lezia
dago.
183. Batela
ONTZI MOTAK Bost bat metro luze eta lau tostakoa. Ontzi
Eskura ditugun dokumentazio iturriak azterturik, ondoriozta dezakegu ezen txiki hau kostaldeko arrantzan erabiltzen
euskal ontzi txikiek morfologia eta aparailu bera partekatzen dutela, garaian zuten, estuario eta badietan. Itsasadarretan
pertsonak batetik bestera igarotzeko ere
garaikoa betiere; desberdintasun bakarrak neurria eta, maila batean, pro- erabiltzen zuten, zubirik ez zenean.
portzioak dira.
Arrantzarako tekni-
kak ziren ontzien neu- rria
ezartzen zutenak; hauek,
hala, tosta kopu-ruaren arabera
bereizten ziren. Tosta arteko es- 184. Berga hereneko oihalak eta
pazioa berdina zen beti. T x a l u p a ontzi-gain estankoa dituen txalupa
handiak esate-rako, atu- baten modeloa.
netan edo hega-luzetan
erabiltzen zenak a-legia,
hamar-hamaika tosta
zeuzkan; kaleruak, zortzi-
bederatzi; potinak, sei-zaz-
pi; txikienak, batelak ale-
gia, lau. Patroi honixe ja-
rraitu zaio, oro har, men-
deetan zehar; hala, esan
de-zakegu ontziaren neu-
rriaren eta zegozkion jar-
dueren arabera, lau multzo
osatzen zi-rela.

189. Lemak. 190. Aurtzak. Haize alderantz nabigatzean, bali-


Euskal ontzi txikietako lema desmuntagarria izaten da, eta bakar-bakarrik bela teke lema behar besteko albo-plano ez izatea
bidezko nabigazioan zehar erabiltzen da. Ontzia gidatzeaz gain, lemak jito-plano jitoa saihesteko. Ontzi hauetan, urpeko alde txi-
eginkizuna ere betetzen du, jitoa saihestuko lukeen gila sakonik ezaren arazoa kikoak baitira, aurtza edo aurtzol bat jartzen
arindu alegia; horregatik, lemak hartzen duen sakonera ontziaren beraren zingoa zuten ontziaren kanpoaldean, haizebeko saihet-
baino handiagoa izaten da. sean, eta horrela jitoa murriztea lortzen zuten.

44
185. Potina.
Zortzi bat metro luze eta sei-zazpi tosta.
Sardinetan erabiltzen zen kostaldetik
hurbil, sare zuzenekin. Beste txalu-
pa motek bezala, zegokion espezia-
litatean jarduteaz gain noizean
behin beste arrantza mota batzuetan
aritzen zen.

186. Kalerua.
Hamar bat metro luze eta zortzi-bedera-
tzi tosta. Zeuzkan neurriekin oso egokia
zen plataforma kontinentalaren ertzean
kokatutako kaletaraino joate-
ko, hots, kostaldetik hainbat
miliatara urruntzeko.
Urte-sasoiaren arabera
legatzetan, bisigutan
eta, lantzean behin,
hegaluzetan ibiltzen
zen. Kalerua, ostean,
ontziak atoian erama-
teko erabiltzen zen txa-
lupa mota zen.

187. Txalupa.
Hamahiru bat metro luze eta hamar-hamaika tosta. Honen jarduera nagusia uda partean atunetan aritzea zen, eta
eginkizun honetan Bizkaiko Golkoan barrena ibiltzen ziren, bela indarrez, batetik bestera, sarda bila. Sarritan kos-
taldetik urrun jotzen zuten, eta egunetan egon zitezkeen itsasoan, batere erosotasunik gabe. Eta Asturias edo
Kantabria aldeko portuetara ere joan ohi ziren, arraina saltzen zuten eta horietan.

188. Trainerua. Trainerua ezin da euskal arrantza-ontzien ohiko sailkapenean sartu. Hamabi bat metro zituen luze,
eta eskuarki bederatzi tosta izaten zituen. Proportzioetan eta profilean besteen desberdina zen. Sardina inguraketa-
sareaz harrapatzeko sortu zen, zeren eta horretan sardinetan erabili ohi zena baino ontzi bizkorragoa eta maniobrat-
zeko ahalmen handiagokoa behar zen. Ontzi mota honen arrakastak ekarriko zuen gure kostaldeko kontserba-indus-
triaren garapena.

191. Arraunak. Arraun bidezko propultsioa izan da euskal ontzi txikien diseinuaren oinarria. Ontzi hauek
ahalik eta arraunlari kopururik handiena hartzeko zeuden eginda, eskuarki.
Eta arraunak pago egurrez egiten zituzten, nahiz batzuetan lizarra erabiltzen zuten horretarako.

45
192. Baleatarako
BALEATARAKO TXALUPA txalupa motak.
Baleatarako txalupa XIII. eta XIV. mendeetako Euskal txalupa, XVI.
mendekoa.
Hondarribia, Bermeo eta Biarritzeko zigiluetan
irudikatuta ageri da. Argi dago baleak harra- New Bedford,
patzeko jarduera oso-oso aspaldikoa dela gu-re XVIII. mendekoa.
kostaldean. Euskaldunek arpoia erabiltzen
zuten, eta teknika honek zetazeoarengandik Azoreetakoa,
metro gutxira jartzea eskatzen zuen; txalu- XIX. mende-
koa.
pakoek adore eta trebezia handia behar zuten, 193. Euskal baleatarako txalupa, XVI. mendean, bere diseinuaren oso fase au-
noski, baina ontzia bizkorra eta maniobraga- rreratura iritsiko da. Hurrengo mendeetan beste itsas kultura batzuek berega-
rritasun handikoa izatea ere ezinbestekoa zen. natu, eta ezaugarri orokorretan mantendu egingo dute. Mundu osoan Moby
Dick eleberriari esker ezaguna den New Bedfordeko baleatarako txaluparen
XVI. mendeko baleatarako euskal txalupei es- kasua da. Amerikar txalupak, bere aldetik, bilakaera lokala izango du Azoree-
ker, Red Bayn aurkitu eta aztertu baitituzte, tan, zeroia harrapatzeko hain zuzen. Jarduera honek XX. mendea arte iraun du.
ze-haztasun handiz dakigu nolakoak ziren Gaur egun, Azoreetako baleatarako txalupa
estropadetarako ontzi gisa
mun-du osoko itsas historiaren atalik epikoene- mantentzen da.
tako baten protagonista izandako ontziak.
Ontzi balioaniztuna da, sare zuzenarekin 197. XVI. mende-
sardinatan erabilia, eta bakailaotan ko euskal baleata-
ere bai Ipar Atlantikoan. rako txalupa, Labra-
dorreko Red Bay
ba-dian 1565ean hon-
doratutako Pasai
Doniba-neko San Juan
ontziaren urpeko indus-
keta lanetan Parks
Canada-ren arkeologoek aur-
kitu eta berreskuratua.
Ezagutzen den baleatarako txa-
luparik zaharrena da, eta herri
horretako euskal baleazalearen
museoan dago ikusgai, Lieu historique
national du Canada Red Bay izenekoan.
Zortzi metro ditu luze, eta bi metro errun. Nagu-siki
haritzez dago eginda, eta gauzarik deigarriena
eraikuntza sistema biak konbinatu izana da: gainaldea
teilakatze sistemaz, eta urpeko zatia topeka. Bi
masta zituen, trinketa eta nagusia, eta tripulazioan sei

198. Red Bayko bakailaoa.

199. Sardako balea edo euskal balea dira


Eubalaena glacialis espeziea izendatzeko era-
bili diren izenetako batzuk.
Hemen txalupen eskala
berean ikus dezakegu.

46
195.
Zarauzko Azara kale-
ko etxe bateko ate-
burua, bale harra-
paketaren beste
eszena bat duena.
Erliebeak Red
Baykoaren oso ant-
zeko txalupa bat
erakusten digu; ikus-
194. ten denez, kroskoko
Hondarribiko goreneko bi oholak,
1266ko zigiluaren erre-pro- gainaldeari dagozkionak, teilakatuta daude, urpeko
dukzioa. Bermeo eta Biarritzeko zi-gi-
luek antzeko eszenak erakusten di- 196. Ateburuko xehetasuna, txalupa-
tuzte, eta ontzi mota bera gainera; tik arpoiaz jotako balea argi eta garbi
mu-turrak finak eta irtenak dira, eta ikusten dena.
kroskoan ikusten den zatia oholak tei-
lakatzeko teknikaz dago eginda. XVI.
mendearen erdialdea arte, ontzi mota
honi ga-leoi esan zioten. Ordutik
aurrera, be-rriz, eta urpeko alderako
topekako fo-rratze teknika erabiltzen
hastearekin ba-tera agian, txalupa deit-
zen hasi zitzaiz-kion.

200. Beothuk R e d
Bayko baleatarako
txaluparen kopia
bat da, Albaola itsas
ondare elkarteak Pasaiako
Ontzi Tra-dizionalen Eraikuntza
eta Iker-kuntzako Ontziola Zentroan
egina. Ontzi hau Parks Canada-k emandako
planoetatik abiatuta eraiki zuten, eta 2006an Ternuako
kostaldeetan zehar egindako arkeonabigazio esperientzia
batean erabili; guztira 2.000 kilometrotik gorako itsasaldia egin
zuten, Qubecetik hasi eta San Lorentzoren estuariotik Red Bayraino jait-
siz. Horrekin, espedizioan zehar agerian geratu ziren nabigaziorako zituen
ezaugarri bikainak. XVII. mendean, Champlain frantziar esploratzaileak modu masi-
boan erabili zituen ontzi hauek, Kanadako ibaiak esploratzeko. Ternuako eta Ingalaterra
Berriko amerindiar tribuek ohiz erabiltzen zutela ere badakigu.

202. Red Bayko txalupa baleatarako erabili zuten;


alabaina, ez dugu pentsatu behar bakar-bakarrik jardue- r a
horretarako zen tipologia bati zegokionik, inolaz ere. Ur haietan,
euskal arrantzaleek bakailaotan ere jarduten zuten, amuko arrantzan, horretarako
propio joandako espedizioetan zein baleatan ari zirela, zetazeoaren ehizak ezartzen zizkien
tarteetan hain zuzen.
201. Euskal kostaldean, baleari lotutako jardueraz gain, sardina sarez arrantzatzeko ere
Sardina-sarda. erabiltzen zuten txalupa, eta seguruenik baita beste arrantza mota batzuetarako
ere.

47
BERGA HERENEKO OIHALAK
Berga hereneko oihala lauki formako belatik dator; azken honetatik
bereizten duena trapezoide itxura da, eta mastari belazurrunaren lu-
zeraren herenean lotuta egotea, erditik lotuta egon beharrean laukia-
ren kasuan bezala. Berga hereneko oihala bela-erdigunea
ontziaren txopa aldera mugitzeko xedez garatu zen,
hautsian edo haize al-dera errazago nabi-
gatzeko. Bela mo-ta hau laukiaren eta
203.
Traineru modeloa, bela latindar triangeluarraren
berga hereneko oi- artean ko-katzen da, horie- tako
halak daramatzala. bakoitzaren abantailak konbi-
natzen baititu, dituzten
eragozpenak neurri handi batean bereganatzeke.
Berga hereneko oihalak oso erabilera zabala izan
zuen Bizkaiko Golkoan eta honen periferian, eta
adituek euskal kostaldean sortua dela uste dute.
Aparailu hau ez zen itsas zabaleko ontzietan
206. Bela moten ba-
naketa. Bela latinda- ezarri, eta ia-ia bakarrik ontzi txi-
rra Mediterraneoan, kietan sartu zuten, XVI. men-
laukia iparrean, Man- deaz geroztik behintzat.
txako Kanaletik hara-
tago, eta berga herene-
ko oihala Bizkaiko Gol-
koan.

209. Bale-txalupa, 1565. Trinkadura, XIX. mendea. Trinkadura, XIX. mend


204. Basanoaga batel handia 205. Beothuk bale-txalupa,
hautsian nabigatzen. Ontzi haize alde nabigatzen Ternua-
tra-dizionalen kopiak eraikit- ko mendebaldeko kostaldean.
zean antzinako euskal Red Bayko XVI. mendeko txa-
arran-tzaleen belan nabi- luparen hondarretan egindako
gatze-ko modua
berraurkitzeko azterketa arkeologikoaren ara-
aukera bera, badirudi euskal ontzi
sortzen hauek, ordurako, berga here-
ari da. neko oihalez hornitzen zi-
tuztela.

208. Euskal belaontzien azterketa konparatibo batek


erakusten digu ezen, XIX. mendearen bigarren herena arte,
oihalen goiko ertza horizontala zela.
Geroago hau altxatzera joko zuten, seguruenik ontzi-gain
estankoa zeukaten txalupa handien eraginez. Ontzi
bizkar mota honek, Itsas agintariek ezarri zuten, zaildu
egiten zuen masta nagusiaren txoparanzko
inklina- zioa erregulatzea. Azkenean masta
bertika- lean jarri behar izan zuten, eta honek
berekin zekarren bela-erdigunearen branka-
ranzko desplazamendua konpentsatzeko,
belazu- rruna nabarmen altxatuko zuten;
horrela bela aerodinamikoagoa
207. XIX. lortu zuten, kontrako haizea
mendearen zegoenerako.
amaierako
Ardi-turri potina,
Haiza-bia parean
nabigatzen, Hendaian.
Euskal ontzien karena, oso sakonera gutxikoa
eta jito kontrako planorik gabea ia-ia arraunerako
egokituta egotearen indarrez, ez da haize kontra nabi-
gatzeko egokiena. Gabe-zia hau, neurri batean, berdindu egingo da
ongi kalkulatutako aparailu batez, bela-erdigunea baxu samar eta
txoparantz mugituxea jarrita alegia.

49
Trainerua, XIX. mendea. Batela, XIX. mendea. Txalupa handia, 1917.
PINAZA
Iturri dokumental ugarik, esaterako Erdi Aroko kofradien
ordenantzek eta Errenazimendu garaiko eraikuntza kontra-
tuek, pinaza hitza aipatzen dute. Ontzi honek arrantzaleei
modua ematen zien itsas frankoan hainbat milia sartzeko,
neguan batez ere, kalak zeuden labarreraino irits zitezen
alegia.
Pinazak ez zituzten soilik arrantzarako erabiltzen, baita
210.
kostaldean zehar merkantziak garraiatzeko ere, eta burdin San Vicente
mearen garraioan espezializatu ziren, Bizkaiko meategie- de la Barquerako 1478ko kapitular
tatik burdinola inguruetaraino, oso zingo txikikoak zirela bateko
ilustrazioaren interpretazioa. Honetan pina-
baliatuta. za bat ikusten dugu. Zorionez, artistak oso-
Ontzi irekiak ziren, eta hamar-hamabi metro inguruko osorik irudikatu du ontzia, honen profila
luzerakoak. XV. mendearen amaiera arte, kroskoak oholak
211. Orion INSUBen arkeologo-
teilakatuta egiten zituzten; geroago, teknika honen ordez koek XVI. mendeko bi pinaza
krosko laua erabiltzen hasiko ziren. eta ontzi handixeago bat, zabra
bat itxura, aurkitu dituztela,
au-kera handiagoa izango
dugu ontzi tipologia hauek
hobeto ezagutzeko.
Aurkikuntza hauek aztertu eta
ateratzen diren e-maitzek, itu-
rri dokumentaletatik heldutako
informazioaz osaturik, garai
honetako pinazen e-zaugarriei
buruzko oso ideia ze-hatza
eskainiko digute. Osteran-tzean,
XV. mendeko Urbietako ontzia-
ren eta XVI. mendeko
Oriokoen arteko azterketa
konparatiboarekin modua
212. Orio IV ontzi-hondarraren ikuspe- izango dugu batez ere gure
gi itsas kulturan gertatu diren
aldaketa teknologiko garran-
tzitsuak eza-gutzeko
eta horiek behar
213. Jouve-ren Atlaseko XVII. mendearen bigarren erdialdeko ontzi honek, bezala ulertze-
barque gisa aurkeztua bera, aurreko hamarkadetako pleit-pinazaren ezauga- k o .
rriak ditu. Trantsizio garai horretan, Atlantiko aldeko kostaldean, pinaza
terminoaren ordez txalupa erabiltzen hasiko dira. Aldaketa txiki batzuk
gertatuko dira; ontziak gero eta estilizatuagoak izango dira, eta baita
arinagoak ere. Baliteke portuko instalazioetako hobekuntzak, ohikoa
berau garai horretan, ontzi hauen egitura-fintzea bultzatzea,
murriztu egingo zen eta kostaldean zamalanetarako
hondartu beharraren maiztasuna. Akitaniako kostal-
dean, berriz, terminoa erabiltzen segituko zuten,
eta gaur egun ere Arca-chongo badian
pinasse
hitza erabiltzen dute
hango ber- tako ontzi
mota bat
izendat- zeko.

215. Urbietako ontziaren berreraikuntza morfolo-


gikotik eratorritako planoa. Pagoz egindako gila
izan ezik haritzezkoa den ontzi honek 10,66 m
ditu luze, 2,72
m errun, eta
1,37 m
garai.

50
214. Gernikako portuko eszena, XV. mendearen bigarren erdialdekoa. Pinaza bezalako ontziei esker, gaur egun barrualdekotzat ditugun
herrietako asko itsas portuak ziren, ontziak horietaraino heltzen ziren eta itsasgora baliatuta. Gipuzkoan, garai horretan antzeko eszenak
ikusiko genituen Errenteria, Hernani, Usurbil eta beste hainbatetan.

216. Gernikako Urbieta auzoan XV. mendearen bigarren erdialdeko mea-garraiorako


pinaza aurkitu, aztertu eta gorde izanari esker, orain badakigu ontzi hauek nolakoak ziren.
Gaur egun Bizkaiko Arkeologia Museoan dago ikusgai, Bilbon, eta oso erreferentzia
garran- tzitsua da ontzi arkeologiaren
arloan.
TXALUPA
Txalupa zen itsasbazterreko arrantzarako ontzietan handiena; 13 metro inguru zuen luze. Abendutik martxoa
bitartean bisiguaren arrantzarako erabiltzen zuten. Jarduera honetan 20 bat tripulatzailek hartzen zuten parte,
eta tretza bidez aritzen ziren. Txaluparen ezaugarriak ez ziren oso garrantzitsuak arrantzaldi honen garapenean.
Alabaina, maiatza eta urria bitartean, ontzi bera hegaluzea eta atuna arrantzatzeko erabiltzen zuten, tripulazioa
bisigutakoaren erdia baino txikiagoa zela. Arrantza lanetan xaxiango teknika erabiltzen zuten, aparailuak zaba-
lean hedatzen zituztela pertxa edo botabera luzeekin. Aparailuak, bere aldetik, amu bakun edo bikoitza edu-
kitzen zuen, lumaz edo arto-hostoz estalita eta kolorezko oihal edo artile zati batez apainduta,
maluta egina alegia, arrain baten itxura ematearren. Amuak bizi-bizi mugitzeko eta atu-
nak-eta engainatzeko beharrezko lastertasuna erraz hartzeko moduan zegoen diseinatuta
txalupa.

219. Txalupak Ondarroako portutik irteten


goizaldean. Daro de Regoyosen lana.
Margolan honetan, txalupak urrunetik
ezagutzearren belak apaintzen
dituzten motiboak ikusten ditugu.

221. Bermeoko San Francisco txalupa handia, 1917an argazkiz


jasoa. Arrantzarako belaontzien azken urteak ziren eta, baporee-
kin lehiatu beharraz, 16 metro inguru luze hartzera heldu ziren.
Txalupa handi hau XIX. mendearen amaiera aldean sortu ziren
txalupa bizkardun haietakoa da.

222.
Txalupak babesean, Hondarribiko hondar-barra igaro eta gero.

223.
Ontzi-bizkar estankoaren adibidea. Itsas agintaritzak eza-
rri zuen txalupak ontzi-bizkar estanko batez hornitzeko
obligazioa, eta hortik aurrera sortu ziren txalupa handiak;
izan ere, txalupa irekie-
kin sarri gertatzen ziren
224. Hegaluzea. 225. Legatza. 226. Bisigua. hondoratzeak.
217. Folingo markesa,
Baionako portuko kapitaina
bera, zeharo interesatu zen
euskal ontzi txikiekin;
218. Txalupak palka mugikorrak zeuzkaten; hauek hainbat ontzi motari
karel gainean jartzen zituzten, belan zihoazela buruzko azterketak eta
frankobordoa handiagotu eta ontzian ura sartzea planoak egin zituen.
saihesteko. Marrazki honek zehaztasun
Belak apaintzen zituzten bezala, kroskoak ere handiz erakusten du
pintatu egiten zituzten, betiere identifikatzea txalupan botaberek duten
errazten zuten motiboak erabilita. Kasu honetan, kokapena.
karel az-pian zerrenda apaingarri zuri bat ikus
dezakegu, tartean-tartean laukizuzenak dituela.

220. Brokoa.
Txalupa handia, Mutiozabal
bildumako plano batetik
abiaturik Donibane Lohizuneko
Itsas Begia elkarteak eraikia.
Ontzi mota honen gaitasuna
ageri-agerian geratu zen
Bretainiako Douarnenez eta
Sokoa artean 2006ko udan
egindako nabigazioan, 42 ordu
besterik ez zituen eta behar
izan.

53
ATUNKETARI MODERNOA
Euskal Herriko arrantza modernoaren bitxikerietako bat eskulanezko
teknikei gogor eutsi izana da. Hauei teknologia modernoen
abantailak aplikatu zaizkie. Motorizazioa heldu zenean, xa-
xiango arrantzan segitzen zen lanean, eta hozteko ganbe-
rak heldu zirenean atunketa luzatzeko aukera sortu zen.
Xaxiango arrantzak, XX. mendearen erditik aurrera, beita
biziko teknikarekiko lehian jardun beharko zuen. Tekni-
ka berri hau urte gutxi lehenago etorri zen Kaliforniatik,
eta atunetako ontzi handietan finkatzea lortu zuen;
horrenbestez, xaxiango arrantza atunketari
txikietarako eta kirol ontzietarako geratu
zen. Azpimarratzekoa da sistema biak era-
biltzen
dituztela, oraindik ere, euskal arrantzaleek,
eta selektiboenetakoak izateaz gain kalitaterik

227. Diesel atunketari balioaniztuna. 1940. Lurrunaren ordez diesela erabiltzeak, aldaketa hau 40ko hamarkadan gauza-
tu baitzen, ontzian bertan leku gehiago edukitzea ekarri
zuen. Lurrunerako behar ziren ikaztegia, galdara eta ur
gezaren deposituaren ordez, arraina gordetzeko hozka-
iluak egongo ziren. Horrela, arrantzu-egunen kopurua
handitu eta produktibitatea areagotu ahal izan zen.
232. 70eko urteetako atunketaria. Garai honetan,
arrantza-ontziak dagoeneko nabigazio eta arrant-
zarako ekipo elektronikoz hornituta daude. Sare-
polipasto motorduna sartuko da ontzietan; honen
bi-dez ez dago sarea eskuz jaso beharrik, eta ontzi
ba-rruko lan-baldintzak nabarmen hobetuko dira.

231. Arrantza-ontzien branka eta txopen


bilakaera. Ontzien profilaren bilakaera
motorren potentzia handitzeari
lotuta egon da, betiere gure
itsasoko baldintzetara
egokitzearren.

234.
Hegaluzea
(Thunnus
alalunga.
Bonn).

235. 90eko urteetako atunketari modernoa.


Gaur egungo itsas zabaleko atunketari han-
diek atunak harrapatzeko teknologiarik au-
rreratuena daukate. Inguraketa-sare izugarria
zabaltzen dute, potentzia handiko txalupek
lagunduta. Eta bertan daramaten helikopte-
roak gidatzen ditu atunketari hauek. Gaur
egun, besteak beste Indiako Ozeanoko kala
handietan jarduten dute arrantzuan.
228. 1910eko baporea. Hauxe da
belan nabigatzen zuten txalupa
tradizionalei tokia kendu
zien ontzia. Ontzi mota
honen arrakastaren arra-
zoi nagusia uda partean
sarri
gertatzen ziren barealdietan zehar
erabat erabilgarria izatea zen, garai
horretantxe etortzen baitira, gainera,

229. 1952ko atunketaria. Haztegi-andelak eta botaberak ikusten dira. 17 me-


troko luzera. Ontzi handiak berehala hasi ziren beita biziaren teknika era-
biltzen, eta xaxian egiteko aparailua ontzi txikienentzat geratu zen. Tek-
nika honek ontzi bizkarrean haz-
tegiak edukitzea eskatzen du,
horietan gordetzen baita bes-
teak beste sardina eta txitxa-
rroa izaten den beita (ingele-
sezko bait hitzetik dator).

230. Atuna.

233. 80ko urteetako atunketaria.


Orio. Zurezko atunketari tradizio-
nalen azken garaia da; are gehia-
go, batzuk altzairuz egiten zituz-
ten, tradizionalen neurriak eta
proportzioak mantenduta.
Eta 35 metro inguru luzeko
ontziak egitera iritsi ziren.
Euskal Herriko zurezko
ontzigintzaren amaiera
izango zen.

236. Poliesterrezko atunketaria.


Milurteko berria sartzean poliesterrezko atunke-
tariak egiten hasiko ziren, Hondarri-biko
Olaziregi ontziolan eraikitakoen kasuan
bezala, esate baterako. Unitate berri
hauen ezaugarria txopa laua da.
Honek oso lanerako eremu handia ema-
ten du ontzi-gainean. Ontzien profilaren
bilakaera motorren potentzia handitzeari lotu-
ta egon da.
Antzeko ontziak eraiki dituzte, halaber, neurri
handiagokoak baina eta altzairuzko kroskoaz-,
Pasaiako Luzuriaga ontziolan, eta teknologiarik
aurreratuenaz hornituta gainera.

55
PLEITEROAK ETA KATXEMARINAK
Euskal pleiteroak arrantzarako txalupak garraiorako egokitzean
sor-tu ziren. Mendetan zehar, eta motorra erabiltzen hastean biak
de-sagertu ziren arte, tipologia bera izan dute. Pleiteroaren des-
berdintasuna karga errazago egin ahal izateko tostarik gabeko
barne espazioa edukitzea zen. Gainera, kasu askotan edukiera
handiagokoa ere izaten zen, nahiz tripulazioan bost bat pertsona
besterik ez ziren izaten.
Frantzian, pleiteroaren bilakaerak chasse-mare edo katxema-
rin deitutako ontzi mota bat emango zuen. XVIII. mendean
katxemarina, hasiera batean txaluparen antzekoa zela,
aldatuz joango zen, harik eta arrantzarako zein maila
txikiko kabotajerako balioko zuen beste ontzi mota bat
izan zen arte. Bretainia eta Normandiako kostaldeetan
garatutako egokitzapen batek bisquine izena hartuko
237.
zuen; honen etimologia biscayenne terminotik dator. I t x u r a
batean pleiteroaren
antzekoa
bada ere, urpeko aldean korasta sakonagoa da, eta
240. Pleitero hau belak Euskal Herrian izan zuen azken aldikoa da. honek, txopako aldakari bertikaltasun handiagoa ematearekin
Bela-eremu handia eta diseinuaren erradikaltasuna ontzi motordunen batera, hautsian nabigatzea hobetzen du. Geroago, ontzi honi
mehatxuari aurre egiteko modu bat dira. Arreta ematen du trinketaren mesanako bela bat jarriko zioten, eta edukieran ere gora egingo
neurriak, nagusiaren parekoa baita ia-ia. Bela biak berga seirenekoak zuen; horrela, beste mota bateko ontzi gisa erabateko garapena
dira, eta nagusiak, bere neurri handia dela eta, masta- izan arte aldatuz joango zen.
oinerantz ditu eginda mustrokak, maniobrak
errazteko.
"N S de la
Concepcin,
Simon
Berasaluze
Arrietaren
hiru
plei-
txerue-
tako
bat.
G. Grze
margolariak
Baionan,
1878an,
egindako
olio-pinturaren
kopia.
Simon Berasaluze
Aginagalderen
olio-pintura
(Deba).

242. Pleitero baten forma-planoa.


Orioko Mutiozabal ontziolak eraikitako XIX. men-
d e k o pleitero honek ongi islatzen ditu ontzi mota honetan ohikoak diren ezaugarriak. Zingo txikia eta
kroskoko flotazio-lerroak garai bereko arrantzarako txalupenen berdinak dira, eta, hauek bezala, trinketa eta nagusiaz
zeuden hornituta. Alabaina, plei- teroaren neurriak handiagoak ziren, eta hamabi eta hirurogei tona bitartean
har zitzakeen.

56
239.
Pleitero baten zuaker-kaxa, Zumaia,
1869. Zingo txikiko ontziek berezkoa
duten ezegonkortasuna hondo lauko
karena batez konpentsatzen zuten
ontziotan. Aldi berean, forma
238. hauek gorenera eramaten zuten
karga-ahalmena. Ontzi hauen
Katxemarinaren urpeko alde txikia zela eta,
kroskoaren forma be- aurtzol bat erabili behar iza-
teek oihal-eremu handia es- ten zuten alboan, jitoa
katzen dute, haize ahularekin na-
bigatu ahal izateko: nagusia eta trinke-
ta bere gabiekin, eta fokeak eta mesana,
hauek lagundu egingo dute-eta ontzia go-
bernatzen saihetseko haizeak direnean, eta
lemazainaren lana ere errazagoa
izango da. Bizkaiko Golkoan
izaten diren bat-bateko eguraldi
aldaketek goiko belak bizkor jaitsi ahal
izatea eskatzen dute, ontzia haize
gogorraz nabigatzeko moduan gera
dadin. Hai-zeak are gogorrago jotzen
badu, aparailuan nagusia eta trinke-
ta bakarrik laga daitezke, hau da,
txalupan ohikoa den aparailua.

241. Granvillaise azken bisquine-etako baten kopia


da, 1990ean Granvillen, Saint-
Maloko golkoan, Association des
vieux grements-ek eraikia.
Nabigazio-probek berretsi
egin zituzten ontzi mota honen ezaugarri nautiko
bikainak, eta hauen artean maniobratzeko
egokitasuna nabar-
mendu zen.

243. Katxemarin baten masteriaren planoa. Irudi honetan begi-bistan


ageri zaigu mastei eta hauen mastagainei eusteko behar diren estaia eta
abenken konplexutasuna. Bela-barreneko eremua murrizteko kizkur-
ze-rrendak ere ikus ditzakegu, eta baita
mesana-gabiatxo bat ere.

57
TRAINERUA
Trainerua bat-batean agertzeak bat egingo du Utrechteko Itunaren ondorioz gertatutako gatzunetako bakailao es-
kasiarekin. Egoera horrek piztu egin zuen itsasbazterreko arrantzaleen sormena, mantenu alternatibo gisa sardina
gehiago harrapatzera begira.
Duhamel du Monceauren arabera, Hondarribiko arrantzale batek asmatu zuen inguraketa-sarea XVIII. mendearen
lehen erdialdean, eta baita sare mota hori erabiltzeko behar zen traineru bizkor eta maniobragarritasun handikoa ere.
Trainerua ontzi arina zen, hamabi arraunlarik bizkor propultsatua eta arku-ebakidura txiki-txikiko gila batez hornitua.
Forma horri esker, oso ziaboga itxiak egin zitzakeen, xerku esaten zioten ingu- raketa- sare bat
ababorreko aldetik largatzeko. Sare hau, izenak berak dioen bezala, arra-
ina inguratzeko diseinatu zuten, eta txiki samarra zen gainera,
hain zuzen maniobrak arrantzarako teknika berriak
eskatzen zuen bizkortasunez egin ahal izateko.

244. Traineru hitza beran-


du agertu zen, hemeretzi-
garren mendearen biga-
rren erdialdean; ordura
arte, izen orokorragoak
ematen zizkioten,
ha-la nola txalupa
edo manjuera.

250. Baliteke inguraketa-sarea eta trainerua txingan eta uarikan inspiratuta egotea. Txinga Bidasoaren
estuarioko sare mota bat zen, nahiz Pasaian ere erabili izan den. Oso-oso antzinakoa omen da, eta berak
eman du, gainera, Txingudi toponimoa (txinga lekua), Bidasoaren estuarioko badiaren izena alegia.

Sare honekin arrantzuan jarduteko, hondartzatik zabaldu egiten zuten, sei bat metroko uarika edo uba-
rika izeneko ontzi batez, eta zirkuluerdi bat egiten zuten, tarteko espazioan zeuden arrainak erdian
harrapatzeko. Azkenean, txingaren mutur bietatik tira egiten zuten hondartzatik, sarea eta arraina jasot-
zeko. Arrantza-aparailua hondartzan largatzen zuten, itsasbeheran edo marea erdian, egunsentian
eskuarki, korrokoia eta, neurri txikiagoan, mihi-arraina eta beste arrain batzuk arrantzatzeko.

58
245. Inguraketa sistemak irauli egin zuen gure kostaldeko 247. Sarritan, kaioek eta
ekonomia. Harrapatzen zituzten arrain kopuruak hain beste itsas hegazti batzuek
egin zuelarik gora, arrain gazitua- erakusten zuten non
ren industria garatu zen. Xerku zeuden sardina-sar-
arrantzaren arrakasta sekulakoa dak. Talaiariek horiei
izan zen, eta mundu osora esker ikusten zuten
zabaldu zen berehala. Ontziak arraina non zen, eta
motorrez hornitzeak, honek poten- arrantzaleei adierazten zie-
tzia handiagoa eman die, sarearen neu-
rria pixkanaka handitzen joatea ekarri du. 246. Sardinak.

248. Traineru baten


forma-planoa.

249. Ameriketatik, XIX. mendearen


bigarren erdialdeko traineru baten
kopia, Mutiozabalen plano batetik abiatu-
ta egina. Autoreak eraiki zuen 1998an
Rocklandeko (Maine, Estatu Batuak) The
Apprenticeshop ontzigintza eskolan. Amerikar konti-
nenteko euskal diasporak finantzatu zuen, ondoren Euskal
Herriari oparitzeko. Harrez gero,
Ameriketatik honek ordezkatu du
euskal itsas ondarea nazioarte
mailako ekitaldi uga-
ritan.

251.
Traineruetako belak
mugitzeko erabiltzen zituzten
bakarrik, arrantza-jarduera bera arraunez
252. Bixente Elizondo, Ortzaikako bere lantegian, traine-
ESTROPADETAKO rilla bat egiten. Estropadetarako traineruak zurez egin
TRAINERUA zituzten laurogeita hamarreko lehen urteak arte. Emaitza
bikainak eskaini arren, epe erabilgarria hiru bat urtekoa
Euskal arrantzaleak kirol bihurtu zuen bere lana. zen goi mailako lehiaketetan, erregelamenduak eza-
Horrela, duela hainbat mende hasita, tripulazio- rritako gehiegizko arintasunagatik, ezen gutxie-
neko pisua berrehun kilokoa izaki, tripula-
ak elkarren kontrako lehian aritu dira, arraunen zioaren beraren pisuaren bos-
indarrez. Baporeak arrantzan erabiltzen zen tra- ten bat besterik ez da
ineruari lekua kendu zionean, honek estropade- hori.
tarako segituko zuen. Hasiera batean lehiako
trainerua arrantzakoaren berdina zen, baina
berehala hasiko zen aldatzen, arrantzaren be-
tekizunetatik eta bela bidezko propultsiotik
libre geratu zenean. Gaur arte mantenduko
ditu bere ohiko profila eta 12 metroko luze-
ra; ebakidura, baina muturreraino estiliza-
tuko da egonkortasunaren mugaraino hel-
duta, zingoari eutsi arren, eta hasierakoak
zuen 800 kg inguruko pisutik erregela-
menduak gaur egun ezartzen duen 200
kg-ra igaroko da. 90eko urteetako ha-
markadatik aurrera, zurezko erai-
kuntza tradizionalaren ordez
karbono-zuntza erabiliko da.

256. Arrantzako
trainerua, bere
zuaker-egituraren
zati bat agerian
258. Elantxobeko trainerua.
Euskal estropadak oso
exijentzia maila handiko
kirola dira. Traineruak oso
ontzi sofistikatuak dira, eta
tripulazioek prestakuntza
bikaina dute. Itsas zabaleko
estropada-eremuak hiru itsas
milia hartzen ditu; distantzia
hau egiteko traineruek
hogei minutu eskas
behar dituzte,
bederatzi korapilo
inguruko lastertasunari
eusten diote batez beste,
eta irteerako txanpan
hamabi korapilokora
heltzen dira.

60
253. Zurezko traineruen ordez
karbono-zuntzezkoak era-
biltzen hasi ziren. Karbono-
zuntzezko traineruek
zurezkoen gainean duten
abantaila ez da materialak eman
dezakeen arintasun handiagoa, bai-
zik eta egitura zurezkoena baino
zurrunagoa izatea, eta
horrenbestez epe erabilga-
rria ere nabarmen luze-
agoa.

254.
Zuntzezko
traineru baten branka.
Pasaiako Sanpedrotarra.

255. Manuel Losadaren olio-pintura,


Gernikako itsasadarreko estuarioan trai-
neru estropada bat irudikatzen duena; ho-
netako protagonistak arrantzako traineruak dira,
tripulazioko kide guztiak arrantzaleak ziren garaikoak.
argazkia: Bilboko Arte Ederren Museoa.

257.
Clemente
Goldarazenaren
1935eko traineru
baten forma-planoa.

260. Estropadako traineruaren diseinuaren bilakaera


ebakiduraren, edo zuakerren, forman bildu da nagusi-
259. Karbono-zuntzezko trainerua, Orioko Amilibia ontziolak eraikia. ki. XIX. mendeko arrantzarako traineruaren eta egun-
Karbono-zuntzezko traineru berriek estropada-eremuan lortzen zituzten go estropa- dako traineruaren formen
emaitza onak ikusita, berehala nagusitu ziren. Eta Amilibiak erai- arteko kontraste handia
kitakoek ez zuten denbora askorik behar izan bes-teen ikus dezakegu.
gainetik nabarmentzeko; izan ere, ho-nek gai-
naldea forma betez hornitu zuen, nola-
bait lehengo arrantza-ontzien ant-
zera. Ostean, traineru moder-
noen iraunkortasuna eta
eraikuntzan era- bilitako
moldea aldatzeko ezinta-
suna brida izan dira
zurezkoetan ikusten zen disei-
nu-bilakaerara begira.

61
TRINKADURA
XIX. mendean iritsi zen itsasoko dekadentzia militarrak ontzi
txikien erabilera sustatuko zuen. Lehen karlistaldian, kanoi-
ontziek oso eginkizun aktiboa beteko zuten. Teilakatze edo,
teknika honi Atlantiko penintsularrean esan izan dioten be-
zala, trinkadura sistemaz egindako kroskoa zuten txalupa
militar hauek teknikaren beraren izena hartuko zuten
Euskal Herrian.
Gatazkan arrantzako txalupa tradizionalak sartu
zirelarik, eta hauek txalupa militar tradizionalak
baino hobeak zirela, berehala sortuko zen
krasko lauzko trinkadura berri bat, horrela
deitua kontraesan terminologikoa agerikoa bada
ere izenean. Ontzi hau hamarkada gutxi batzuetan
zehar erabili zuten, kostaldea zaintzeko eta salba-
mendu lanetarako. Trinkadura, laster ibiltzeko pentsa-
tua, arrantzak eta merkantzien garraioak ezartzen dituz-
ten baldintzatzaileetatik aske, Euskal Herriko ontzi txi-
kietan teknologiak lortutako maila gorena izango zen, 261. Ontzi sendoak baina forma finekoak, ongi eraikiak,
seguruenik. haize-oihalez ongi hornituak, eta itsasoan portaera bikaina
dutenak" (Dictionnaire de la Marine Voile, 1856).

264. Pleiteroen eta


arrantzako txalupen antzeko ezaugarriak zituz-
tela, trinkadurak finagoak ziren proportzioetan, bizkorrago
ibiltzeko eta etsaiari bidea ixteko.

265. Baionako trinkadura Pasaian, lehen karlistal-


diko indar liberalei laguntzeko etorria.
Artilleriako pieza batzuk dauzka,
harri-kanoiak kasu honetan, kare-
lean ongi lotuta.
262. Txalupa militarrak ziren XIX. mendean gure
kostaldean teilakatze edo trinkadura sistemaz eraiki-
tako bakarrak. Bereizgarri zuten ezaugarri hau identi-
tate ikur bihurtu zen; horregatik, euskal marinel komu-
nitateak trinkadura esaten zien. Geroago, krosko lauko
txalupa autoktonoek, eginkizun militarretan ari zire-
nean, izen bera hartu zuten.

263. XIX. mendeko trinkadura baten haize-oihalen


planoa, Folingo markesak Paris almiranteordeari
emana Souvenirs de Marine argitalpenerako.

266.
Ikuspegi honek
trinkadura handi honen bela-apa-
railuari buruzko xehetasunak es-
kaintzen dizkigu. Ikus dezake-
gunez, bela nagusiarekin ba-
tera gabia bat du, eta itsuta
ere zehaztasun handiz
ageri zaigu, bere dri,
isikin eta abenke
aske eta guzti.

63
BATELA
GERATZEN DEN AZKENA
Batela izan da euskal kostaldeko arrantza-ontzietan
txikiena. Hiru edo lau tosta ditu, eta eginkizun pila
baterako erabili izan da.
Arrantzalearen ontzi partikularra zen,
arrazoia zena zela txalupak itsasora ir-
teten ez zirenean portu inguruan la-
nean segitzeko aukera ematen ziona.
Masta bakarra zeukan eskuarki; ala-
baina, kasuren batean txalupa han-
diagoen biko masteria imitatu izan
du. XX. mendearen lehen zatian ai-
sialdiko ontzi gisa hasi ziren era-
biltzen, kostaldeko herri turistikoe-
tan. Mendearen erdialdean behin
betiko baztertu zen belaren erabi-
lera, eta arraunez propultsatua iza-
teko forma egokiagoak hartzen
hasi zen.
Azken urteotan, aldiz, Donostia-
ko badian ontzi honekiko inte-
res gero eta handiagoa ikus
daiteke. Horri esker, oraindik
ba-diren batel tradizionaletako
batzuetan bela bera ere
berreskuratu egin da.

269. Batela berga


hereneko oihalaz.

272. Eraikitze fasean den XIX. mendeko batel baten kopia, Pasaiako Ontzi Tradizionalen 273. Mutiozabal bildu-
Eraikuntza eta Ikerkuntzako Ontziola Zentroan. Ontzi hau euskal ontzi tipologiak mak batel plano batzuk
berreskuratzeko programa baten barnean ari dira eraikitzen. ditu, XVIII. mendearen
amaieratik XX. mendearen
hasiera artekoak. Horri esker,
gaur
egun badugu ontzi haien ezaugarrien eta
epe horretan zehar izan zuten bilakaera-
ren berri.
267.
Gozategitarren
lantegia, Orion. Jose
Manuel oholak galdarako
lurrunetan berotzen, arotz 268. Itsas
ontzigileek eraikitako azken batele- identitatea- rekiko halako
rako. Gipuzkoako Foru Aldundiaren sentikortasun bat baduten pertsonei esker, zurezko hainbat batel tradizional
Untzi Museorako egin zuten, Orioko ontzi zahar gorde izan da. Gaur egun, ontzi hauek kirol arrantzarako eta itsas inguruko
baten txantiloietatik laketerako erabiltzen dira.
abiatuta.

270. Ontzi txiki honek


eragindako interesa Euskal
Herritik haratago iristen da;
Dfi du Traict elkarte
bretoiak, 2008an,
XIX. mendeko euskal
batel baten lehen kopia
eraiki zuen, eta Pasaia
izena jarri zioten.

271. Batela zen estuario-


ak zeharkatzeko erabiltzen
zuten ontzia. Victor Hugok,
Pasaiatik igaro zenean, os-
petsu egin zuen herri hone-
tan bakar-bakarrik emaku-
meen eginkizuna den lanbi-
de hau; Pasaiako portua ga-
rai horretan itsasoz harain-
diko merkataritzan murgil-
duta egonik, gizonezko
gehienak ontzietan ari
ziren.

65
GAUR EGUN 274.
Sestaoko
Ontzi handien eraikuntzak Ibaizabalen itsasadarrean La Naval
kokatuta segitzen duen bitartean, Gipuzkoako ontziola,
Artikoan
ontzigintzarekin lotutako industri jarduera zeharreko
Pasaiako Zamakona eta Zumaiako Balenciaga nabigaziorako
ontzioletan biltzen da nagusiki. petrolio-
ontzia.
Gaur egun, oso gorabehera handiak jasaten
dituen nazioarteko merkatuan ari dira lehian
ontziolak. Baina sektorea oso ezegonkorra
bada ere, Gipuzkoak kalitate handiko
la-na eskaintzen jarraitzen du, ontzigint-
277. Ondarroako
zaren arloan oso bide luzea egindako armadoreentzat
langile espezializatuei esker. 2000ko urtean egin-
Nazioarteko merkatuak era askotako dako arraste-ontzia.
Ontzi mota honek nor-
eskariari erantzun ahal izatea malean Gran Soleko
eskatzen du. Hala, Zumaian uretan jarduten du. Azken
hainbat sektoretan zeharo ur-te hauetako murrizpe-
nen aurretik, hilabeteko
espezializatutako ontziak egi- mareak egiten zituzten.
ten dituzte; Pasaian, berriz, Orduan, arraina Irlanda-ko edo Eskoziako
mota guztietako ontziak portuetan lehorreratzen zuten, eta ondo-
ren Euskal Herriraino e-kartzen kamioiz,
konpontze, eraldatze eta hemen prezio hobea e-giten zuen eta.
mantentze lanetan ari
dira biltzen bere jardue-
ra.

280. Romulo, eskoltako atoiontzia, 281.


83 tonako tira indarra puntu finkoan. Petrolio-ontzi
Atoiontzi kontzeptu hau lehen to- eta atoiontzi 282.
kian egon zen Europa mailan, bai baten neurrien Grampian Commander
atoian eramateko indar handiagatik alderaketa. izan zen Balenciaga ontziolak
bai eskolta lanak egin 2005az
ahal izateagatik (petro- geroztik North Star Shipping armadore
lio-ontzi handi bat gi- eskoziarrarentzat eraikitako zazpi erreskate-ontzietako lehena.
datu eta bridatu ahal Ontzi hauen eginkizuna petrolio-plataforma baten ondoan egotea
izatea ur mugatuetan). da, istripuren bat gertatu (sutea, gas-ihesa, etab.) eta langileek
plataformatik atera behar izanez gero bertan laguntzearren.
Itsasontzi hauek Ipar Itsasoan egiten dute lan, eta Aberdeen
dute baseko portu.
275. 276. Arraste-ontzi pelagikoa, Pasaiako
Zamakona ontziola. Zamakona ontziolan Klondyke
Pasaia. Fishing Company armadorea-
rentzat egina. Batez ere Ipar
Itsasoan aritzen da arrantzan.
65 m ditu luze, eta 1.500
m3-

278. Zamakona ontziola.

279. Adams Arrow


izan zen petrolio-pla-
taformetan laguntze-
koen merkaturako
Balenciaga ontziolak eraikitako lehen
unitatea, 1999koa. Ontziolak mota honetako
lau ontzi entregatu dizkio jada Saudi Arabiarrean
fin- katutako armadore berari, azkena
eta handiena 2009an bertan.

67
ITSAS ONDAREA GIPUZKOAN
Euskaldunek itsas historian zehar bete duten eginkizuna ez da oraindik gizartean
oso ezaguna, ezta maila teknologikoan egin dituzten ekarpenak ere. Alabaina,
maila honetan gure itsas kulturarekin lotutako eragileak egiten ari diren aurrera-
pentxoek itxaropenez beteriko etorkizuna ari zaizkigu zabaltzen. Itsasoa izan da
euskaldunok izan dugun herrialderik handiena, eta munduan zehar zabaltzea eta
a b e - rastasuna lortzea ahalbidetu digu. Horixe izan da gu geu garen bezala
agertzen bete-betean asmatu dugun eremua, eta bertan aurkitu ditu-
gu, gainera, kasuan-kasuan behar izan ditugun irtenbideak.
Oroimen kolektibo hori berreskuratuz gero, ulertuko dugu
ez dela kasualitatea inoiz egindako nabigaziorik harriga-
rrienaren protagonista euskal marinel bat izana.
283. Albaola elkartearen helburua itsas kultura zabaltzea 284. Pasaiako
eta garatzea da, eta horretarako lanean ari da historian Ontzi Tradizionalen
zehar izandako euskal ontzi tipologiak berreskuratzen Erai-kuntza eta Ikerkuntzako Ontziola
eta izan zuten bilakaera aztertzen. Ontziak eraikit- Zen-troak bizirik eusten dio arotz ontzi-
zeaz gain, arkeonabigazio proiektuak ga- gilearen lanbideari. Dokumentazio
ratzen ditu, euskaldunon antzinako nabi- prozesu arduratsu baten ostean, hainbat
gazio teknikak berreskuratzearren. Itsas ga-raitako euskal ontzi tradizionalen
kulturen arteko topaketetan ere parte ko-pia zehatzak eraikitzen ditu, betiere
hartzen du, gure itsas nortasunaren ira-ganean erabilitako teknikak baliatu-
berri emateko, eta helburu berarekin eki- ta. Eta jarduera hauek ikuslea gogoan
taldiak eta erakusketak ere antolatzen ditu. egiten dira.

288. Donostiako Aquarium-ek instala-


zio bikainak ditu. Bertan ikus ditzake-
gu Euskal Herriko itsas merkataritzare-
kin eta arrantza tradizionalarekin lotu-
tako kontu asko, eta dituen akuarioe-
tan zeharreko ibilbideak, bide batez,
urpeko munduaren ikuspegi harriga-
rria eskaintzen dio bisitariari. Baina,
honetaz guztiaz gain, ontzi eredu eta
arrantzako diorama bilduma bikaina
dauka, ontzi arkitekturako planoez eta
zenbait argitalpenez osatutako doku-
mentazio funts interesgarri batekin
batera.

289.
Gipuzkoako Ozeanografia Elkar-
tearen Ontzi Modelismo Taldeak
urte asko eta asko daramatza
gu-re itsas kulturako ontzirik
adierazgarrienen oso kalitate
handiko maketak egiten.
Argazkian,
Jesus Mari 291. Mater atunketaria, Pasaian. Itsas Gela elkarteak kudeatzen due-
Perona bere larik, Bizkaiko Golkoko atunketari tradizional hau ur gaineko ikasgela
modeloetako bat da gaur egun, eta hainbat bisita eta lantegi didaktiko egiten dituz-
baten azken te bertan, itsas ekosistema erakustearren. Gainera, bisitariek gure
xehetasunak kulturako alderdi garrantzitsu bat aurkitu edota horri buruz duten
lantzen. jakinduria zabalagotu egin dezakete bertan.
286. Untzi Museoak, Donostiako
Kontsulatuaren dorretxean, por-
tuan bertan, oso jarduera garran-
tzitsuak garatzen ditu euskal itsas
kulturaren eremuan. Ondarearen
ikuspegitik interesgarriak diren
elementuak berreskuratzen ditu
-ontziak barne-, hezkuntzarekin
lotutako jar-duerak garatzen, eta
oso maila han-diko erakusketa
monografikoak an-tolatzen, eta
hauei guztiei gehi-tuz gero egiten
dituen argitalpen monografiko
ugariak, Bizkaiko Gol-koko errefe-
rentziazko zentro bat ikusten
dugu, euskal kostaldeko itsas
ondarearen kontserbazio, iker-

285. Urpeko ikerkuntzarako INSUB zentroak dagoeneko 30


urte baino gehiago daramatza bere jarduerak garatzen. Euskal
kostaldean burutzen ditu nagusiki bere ikerkuntza programak,
eta antzeko erakundeekiko elkarlanean ari da beste herrialde
batzuetako arkeologi proiektuetan, hala nola Frantzia, Santo
Do-mingo, Bermuda, Kanada eta Libanon, besteak beste. Irudian
Manu Izagirre, XVI. mendeko Orioko ontzi-hondarren arkeologi
indusketan.

287. Untzi Museoaren funts


editorialeko liburu batzuk.

290. Parks CanadaParcs


Canada-ren urpeko arkeo-
logia taldea San Juan eus-
kal baleontziaren indus-
keta lanetan. San Juan
ontzia, 1565ean Labrado-
rreko Red Bayn hondora-
tua, UNESCOren Urpeko
Arkeologia Atalaren logo-ti-
poa izatera igaro da.

292. Arkeolan-ek funtsezko eginkizuna betetzen du euskal itsas ondarearen


ikerkuntza eta zabalkundean. Irungo erromatar portuan egindako arkeologi indus-
ketak lehen mailako ekarpena izan dira Antzinako itsas mundua ezagutzeko,
Atlantikoa-ren eremuan batez ere. Arkeolan-ek, ostean, laguntza teknikoa ematen
die erakundeei, ikerlariak prestatzen ditu, eta itsas arkeologi ondareari buruzko
kultur jardueren antolaketan laguntzen du, biltzarretan eta informazio ziklo
espezializatuetan parte hartzeaz gain, inolaz ere. Irungo Oiassoko erromatar por-
tuko indusketa.
ONTZIGINTZAREN TRADIZIOA
Gure itsasontziak lan honek Euskal Herriak izan duen ontzigintzaren tradizioaren ikuspegi orokor bat eskaintzen
digu.
Mendeetan zehar, itsasertzean bizi izan den herri bakoitzak bere itsas kultura garatu du. Klimatologiak, itsaslaste-
rrek, natur inguruneak eta merkataritza jarduerek baldintzatu egin dituzte bai ontzien diseinua baita eraikitzeko
uneko arkitektura-teknikak ere.
Itsas historiak apartekorik zerbait badu, dituen protagonistarik garrantzitsuenen, hots, marinelen eta ontzien izaera
ibiltari eta dinamikoa da.

6
Gure kulturako berezko ontziek bereganatu egin dute nabigaziorako baldintzetan hobekuntza ekar zekiekeen oro,
bai kostaldetik hurbil ibili behar zutenerako izan bai Bizkaiko Golkoan barrena abiatu edo ozeanoz haraindiko
eremuetara jotzen zutenerako izan.
Euskaldunak denbora luzean zehar, hainbat garaitan, ontzigintzaren teknologiaren abangoardian egon gara, eta
berrikuntza ugari ekarri dugu. Horrela, beste kultura batzuek gure aurrerapenen onura izan dute.
Denboran zehar, jakinduria amalgama bat sortu da, eta pertsona askok eta askok hori mantentzen eta aberasten
lagundu dute.
Gaur egun, arkeologiak emandako informazioa dugu, ikonografia garrantzitsua, ontzigintzari buruzko tratatuak eta
dokumentazio ugari, eta horiekin guztiekin nahiko zirriborro zehatza egin dezakegu euskal ontzigintzak izan duen
bilakaerari buruz.
Hemen bilakaera horren zabalkundea egin nahi dugu, herri honek mendeetan zehar sortu eta landu duen itsas
kulturaren ospea are sendoagotzearren.
19. Denboran zehar izandako hainbat euskal ontzi
IKONOGRAFIA
Albaola: 1, 204, 207, 270 eta 283 zk.
Juan Carlos Arbex: 158, 161, 167, 224, 227, 229, 230, 231 eta 234.
Arkeolan, Irun: 48 eta 292.
Armadaren Ontzi Museoa, Madril: 56, 131, 133, 134, 144 eta 145.
Balenciaga ontziola, Zumaia: 172, 235.
Pierrot Beltante: 241.
Simon Berasaluze: 240.
Bibliothque Nationale de France, Paris: 75, 78, 86, 88 eta 100.
Bilboko Arte Eder Museoa. Argazki artxiboa, Manuel Losada: 255.
Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa, Fernando Gmez Baptista: 214.
Tristan Clamorgan, De Navigatio, Sant Efflam: 26.
Javier Carballo: 252 eta 258.
Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
El Escorialeko Errege Liburutegia, Ondare Nazionala: 82.
EITB, Euskal Telebista: 29 eta 206 (hondoko mapa).
Andoni Etxarri: 205.
Euskal Herria Museoa, Gernika, Xabi Otero: 27 eta 128.
Euskal Museoa, Baiona: 30.
Euskal Museoa. Bilbo: 50.
Folingo markesa: 217.
Gipuzkoako Foru Aldundia: 16, 66, 70, 261, 265 eta 266. Tolosako Agiritegi Orokorra, Xabi Otero: 39, 267 eta 284. Untzi
Museoa, Xabi Otero: 75 eta 194.
Gipuzkoako Ozeanografia Elkartea: 8, 138, 159, 163, 166, 176, 177, 239, 242, 243, 248, 257, 260, 264 eta 273.
Hondarribiko Udala. Hondarribiko Udal Artxiboa: 250 eta 271.
I.N.S.U.B. Luis Mari Naya: 15, 211, 212 eta 285.
Itsas Begia: 220.
Margaret Jodry: 22.
Kaioa-Treku: 21.
Kutxa. Daro de Regoyos: 219. Fototeka: 157.
Mikel Leoz: 7, 24, 84, 208 (6 ontzi), 210 (Jos Luis Casado Sotoren kalko batetik abiatuta), 245, 263 eta 269.
Jose Lopez: 3, 4, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 39, 40, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 77, 79, 80, 84, 85, 90, 93, 95, 98,
101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 111, 112, 114, 122, 126, 127, 130, 131-1, 140, 141-1-2, 142, 147-1-2, 151, 153, 154,
155, 156, 160, 162, 163 (helizea), 164, 165, 169, 171, 173, 174, 175, 178, 181, 182, 183. 184, 185, 186, 187, 188, 189
(hiru lema), 190 (bi aurtzol), 191 (hiru arraun), 195, 196, 200, 201, 203, 216, 218, 223, 225, 226, 228, 232, 236, 238,
244, 246, 249, 251, 253, 254, 256, 259, 262, 268, 272, 276, 277, 279, 280, 282, 286, 288, 289 eta 291.
Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Arrantzaleen Museoa, Bermeo: 221.
Museum of London: 43, 46.
Muse National de la Marine, Paris. Antiquits de la Marine: Anonimoa. Service historique de la DfenseMarine: 36 eta
213. HonorSbastien Vial du Clairbois / Panckoucke: 67. Henri Louis Duhamel du Monceau: 120.
National Maritime Museum, Greenwich: 121 eta 237.
OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der OettingenWallersteinschen Bibliothek: 2, 83 eta 108.
Oiasso Museoa, Irun. Xabi Otero: 49.
Olaziregi ontziola, Hondarribia: 236.
Xabi Otero: 5, 6, 27, 30 ifg, 31(Baionako Euskal Museoaren informaziotik abiatuta egin infografia), 32, 33, 34, 35, 36 ifg,
38 (marrazkia), 41, 42 ifg, 44 ifg, 47 ifg, 51, 59 ifg, 60, 61, 63, 64, 65, 68, 69, 71, 72, 73, 76, 81 (marrazkia), 87, 89, 96,
109, 110, 116 ifg, 117, 119, 121, 123 (marrazkia), 124, 125, 128, 148 (marrazkia), 150, 168, 170, 179, 192 (ifg), 194,
198, 199, 206 (ifg), 233, 247, 267, 274, 275, 278, 287 (hiru liburu) eta 290.
Parks CanadaParcs Canada, Ottawa. D. Kappler: 116. George Vandervlugt: 113, 115 eta 193.
Prins Hendrik, Maritiem Museum Rotterdam: 99.
Eric Rieth; Itsas Memoria-ren 5. zenbakitik (2006) hartua. Untzi Museoa: 215.
Carlos Garca Ruiz: 137.
Science Museum, London: 45.
Simancasko Agiritegi Orokorra, Valladolid: 136.
University of Southern Maine: 25.
Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Werner Forman Archive. Photographers Direct. Barbara Heller: 23.
Zamakona ontziola, Jose Luis Greo: 276.

70
ARGAZKIETAKO OBJEKTUEN JATORRIA
Albaola-Ontziola, Ontzi Tradizionalen Eraikuntza eta Ikerkuntzako Zentroa: 1, 9, 20, 39, 40, 103, 105, 189 (3), 190 (2),
191 (3), 200, 205, 249, 251, 272, 283 eta 284 zk.
Arkeolan, Irun: 41.
Armadaren Ontzi Museoa, Madril: 19 (1 modelo), 56, 131, 133 eta 134.
Baionako katedrala: 85. /
Balenciaga ontziola: 17, 18, 19 (3 modelo), 277, 279, 280 eta 282.
Bibliothque Nationale de France, Paris: 78, 86, 88 eta 97.
Bilboko Itsasadarra Itsas Museoa: 11, 106 eta 107.
Bizkaiko Foru Aldundia. Euskal Herria Museoa.Gernika: 27 eta 128. Euskal Museoa. Bilbo: 50, 104.
Compto Ganberaren Agiritegia, Iruea: 72 eta 73.
Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
El Escorialeko Errege Liburutegia, Ondare Nazionala: 82.
Euskal Museoa, Baiona: 30.
Gipuzkoako Foru Aldundia: 35. Untzi Museoa: 19 (2 modelo), 58, 75, 154, 174, 175 eta 194.
Gipuzkoako Ozeanografia Elkartea: 3, 6, 12, 13, 14, 19 (18 modelo), 52, 57, 58, 79, 80, 87, 90, 102, - Mutiozabal
Bildumako planoak: 4, 8, 138, 159, 163, 177, 239, 242, 243, 248, 264 eta 273.
Irueko Udal Agiritegia: 5, 51, 71.
Jauregizarrea Bilduma: 32, 110 eta 233.
Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Museum of London: 43, 46.
OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der OettingenWallersteinschen Bibliothek: 2, 83 eta 108.
Parks CanadaParcs Canada: 96 eta 125. Lieu historique national du Canada Red Bay, Basque Museum: 19 (1 modelo), 113,
115 eta 193.
Jesus M Perona: 19 (1 modelo), 54, 111, 112, 128, 151, 188, 203, 244 eta 256.
Petronor, Juan Carlos Arbex-en Arrantzaria liburukoak: 158, 161, 167, 224, 227, 229, 230, 231 eta 234.
Santa Maria katedrala, Gasteiz: 89.
Erriberriko San Pedroren parrokia: 77.
Sanpedrotarra: 254.
Science Museum, Londres: 45.
Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Zamakona ontziola: 276. / Zumaiako parrokia: 93.
Zumarragako Udala: 19 (1 modelo), 130 eta 131 (1).

ESKERRIK ASKO HONAKOOI


Alex Larrod. Aquarium. Donostia. / lvaro Aragn. / Andoni Etxarri. / Batrice Souvignet. Muse National de la Marine.
Paris. / Begoa Andrs. Hondarribia. / Bernard Cadoret. / Brad Loewen. Universit de Laval. Montral. / Cindy Gibbons,
Red Bay. Labrador. / Deborah Jones. Science Museum, Londres. / Dennis Stanford, Smithsonian Institute. Washington. / Dr.
Gnter Hgele. OettingenWallersteinschen Bibliothek. Augsburg. / Erme Pedroso. Oiartzun. / Estitxu Gmez. Zumarragako
Udala. / Fernando Nebreda. / Jean Louis Boss. / Jess Mari Perona, Donostia. / Judith Freijser. Prins Hendrik Maritiem
Museum. Rotterdam. / Julie Cochrane. National Maritime Museum. Greenwich. London. / Manu Izagirre. Donostia / Mertxe
Urteaga. Irun. / Michel Bakrham. / Miguel Laburu. Donostia. / Mikel Leoz. / Oarsoaldea Eskualdearen Garapenerako
Elkartea. / Parks CanadaParcs Canada, Ottawa. / Robert Grenier. / Ryan Harris. / Sarah Williams. Museum of London. /
Selma Huxley. / Xabier Alberdi.

ONTZI MODELOGILEAK
Anonimoa: 140 eta 141 zk. (modeloa XVIII. mendean bertan egina da).
Fernando Aranburu: 233.
Joaqun Corts: 160, 165, 223 eta 228.
Ezezaguna: 162, 173, 178, 181, 182, 183, 184 eta 218.
Guereca anaiak: 130 eta 131 (1).
Miguel Laburu: 52, 79, 87, 92.
Crispin Mola: 3, 13, 57, 102, 147, 149, 155, 156, 185, 186, 187, 238 eta 262.
Juan Palmer: 169.
Jess Mari Perona: Azala, 14, 17, 18, 19 (6 modelo), 54, 58, 111, 112, 126, 131, 133, 134, 151, 188, 206, 144, 253, 256,
259, 277, 280 eta 282.
Jose Antonio Puerta: 12, 153, 154, 174, 175 eta 232.
Modelos Riera: 279.
Luis Mara Tobalina: 164.

71
BIBLIOGRAFIA

ALBERDI LONBIDE, Xabier, ARAGN RUANO, lvaro. 1998 La construccin naval en el Pas Vasco durante la Edad
Media. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
APESTEGUI, Cruz. 1998 La arquitectura naval entre 1660 y 1754. Aproximacin a los aspectos tecnolgicos y su
reflejo en la construccin en Guipzcoa. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ARAGN RUANO, lvaro. 2001 El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna. Aranzadi Zientzia Elkartea. Donostia.
ASTUI ZARRAGA, Aingeru. 1989 Lanchas de pesca a vela. Itsasoa 7. Etor. Donostia.
BEAUDOIN, Franois. 1970 Les bateaux de lAdour. Bulletin du Muse Basque. Muse Basque. Bayonne.
CADORET, Bernard. 2003 Ar vag. Chasse-mare.
CASADO SOTO, Jos Luis. 2001 El Cantbrico oriental en la Edad Media. Puertos aforados. Litoral Atlntico.
Asociacin Tajamar. Noja.
CAZEILS, Nelson. 2004 La grande histoire de la pche au thon. Ouest-France. Rennes.
BALLU, Jean-Marie. 2000 Bois de marine. Gerfaut. Paris.
BARKHAM HUXLEY, Michael. 1998 Las pequeas embarcaciones costeras vascas en el siglo XVI: notas de
investigacin y documentos de archivo sobre el galen, la chalupa y la pinaza.Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako
Foru Aldundia. Donostia.
BOELL, Denis-Michel. 1989 Les Bisquines. Le Chasse-Mare.
DELHAYE, Marion. 1998 Lpave mdivale de Cavalaire: un exemple de lvolution navale architecturale avant la
Renaissance. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
DUCR, Edouard. 1895 Les Corsaires sous lancien rgime. Histoire maritime de Bayonne. E. Hourquet. Bayonne.
DUHAMEL DU MONCEAU, Henri-Louis. 1769-1772 Trait Gnral des Psches et Histoire des Poissons quelles
fournissent... Paris.
FERNNDEZ DURO, Cesreo.1881 Disquisiciones Nuticas. Madrid.
GARCA DE PALACIO, Diego.1587 Instruccin Nutica. Mxico.
GAZTAETA YTURRIBALZAGA, Antonio de. Arte de Fabricar Reales. Eskuizkribua. 1687-1691.
GRENIER, Robert. BERNIER, Marc-Andr. STEVENS, Willis. 2007 Larchologie subaquatique de Red Bay.
Parks CanadaParcs Canada. Ottawa.
HARRIS, Ryan. LOEWEN, Brad. A livery of Basque small craft. Three chalupas and a barco. Parks CanadaParcs
Canada. Ottawa.
HOFFMANN, Gabriele. SCHNALL, Uwe. 2003 Die Kogge. Sternstunde der deutschen Schiffsarchologie. Convent.
Hamburg.
HOURANI, George F. 1995 Arab Seafaring. Princeton University Press. New Jersey.
LABURU, Miguel. 2006 De mare vasconum. La memoria perdida. Pamiela. Irua.
LOEWEN, Brad. 1998 Forestry practices and hull design, ca. 1400-1700" Aveiro.
McGRAIL, Sen. 2001 Boats of the World. From the Stone Age to medieval times. Oxford University Press.
MONMOUTH, G. Historia Regum Britanniae. Eskuizkribua. XII mendea.
ODRIOZOLA OYARBIDE, Lourdes. 1997 La construccin naval en Gipuzkoa. Siglo XVIII. Gipuzkoako Foru
Aldundia. Donostia.
OLIVEIRA, F. 1555 Arte da guerra do mar.
OTERO, Xabi. ARKOTXA, Aurelia. ARRINDA, Anes. EGAA, Miren. GRENIER, Robert. IZAGIRRE, Manu. LEIZAOLA,
Fermin. LIEN, John. TUCK, Jim. 1990 Euskaldunen Labrador. Txoria Errekan. Irua.
RIETH, Eric. 2006 Lpave dUrbieta (Gernika).: une embarcation clin du milieu du XVe sicle. Itsas Memoria 5,
UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ROBIN, Dominique. 2002 Lhistoire des pcheurs basques au XVIIIe sicle. Elkar. Donostia.
RODRIGUEZ SANTAMARA, Benigno. 1923 Diccionario de artes de pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid.
SERRANO MANGAS, Fernando. 1985 Los galeones de la Carrera de Indias, 1650-1700. Escuela de Estudios
Hispanoamericanos. Sevilla.
URTEAGA, Mertxe. 2002 Erromatar Garaia. Bertan 17. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.

72
NUESTROS BARCOS
1. Canoa monoxila, rplica de la conservada en el Museo vasco de les.
Baiona. Avieno y Estrabn las mencionaron y su registro abarca des-
2. Escena de la Biblia de Pamplona, comisionada por Sancho El de Escocia hasta Euskal Herria y el Finisterre gallego.
Fuerte de Navarra el ao 1194. Nos da idea de la construccin por En la actualidad an siguen siendo utilizadas este tipo de
el sistema de tingladillo. No era necesario disponer de una infraes- embarcaciones por los pobladores del crculo polar rtico
tructura como la del astillero. debido a la escasez de materiales, las llaman kayak, umiak
3. Espejo de popa en un navo del siglo XVIII. o baidarka; pero inslitamente tambin en la ms cercana
4. Medio modelo de pesquero a vapor de Mutiozabal, Orio. Irlanda perduran los curragh.
5. Sello de la Universidad del Burgo de San Cernin y la Poblacin 20. En 2001 miembros de la asociacin Albaola construyeron una
de San Nicols, Pamplona. 1274. embarcacin hipottica experimental, compuesta de un armazn
6. Nave representada en una clave de bveda. Catedral de de madera recubierto de cuero. Realizaron una navegacin por la
Baiona. cornisa atlntica desde Pasaia hasta Vigo, en la que se comprob
7. Trainera con las velas al tercio. la idoneidad de los materiales utilizados en la Antigedad para
8. Plano de formas de Mutiozabal, de una lancha. construir estas embarcaciones.
9. Trainera de pesca en Pasaia, la Ameriketatik, realizada en 21. La ltima glaciacin desde el espacio. En esta reconstruccin
Maine (EE.UU.) con las aportaciones de vascos en Amrica. se aprecian los hielos que cubran gran parte del continente euro-
10. Sardinas. peo y la masa del ocano Atlntico que quedara libre de ellos
11. Construccin a tingladillo. desde Europa hasta Amrica del Norte, siendo la extensin de
12. Atunero moderno. agua del mismo mucho ms reducida que en la actualidad.
13. Quechemarn. 22. La glaciacin en el Atlntico. Un grupo Inupiat, en su embar-
14. Trainera de competicin construida en fibra de carbono. cacin de piel, se abre paso entre bancos de hielo durante la fil-
15. Pecio en Orio. Parte de la quilla de una pinaza. macin de una pelcula para la cadena de televisin BBC. El docu-
16. Fabricacin de anclas en una ferrera. mental expone la teora de los Doctores Bradley y Stanford (Ins-
17. Buque de rescate construido por Astilleros Balenciaga para el tituto Smithsoniano de Washington), conocida como la Solucin
armador escocs North Star Shipping. Solutrense y que se va abriendo paso en el mundo cientfico.
18. Barco de apoyo a plataformas petrolferas, con base para heli- Se-gn esta teora, hace 17.000 aos grupos de europeos habran
cpteros. lle-gado a Amrica del Norte desde la zona del Golfo de Bizkaia,
asentndose all de manera estable.
TRADICIN NAVAL 23. Esta joya de oro del siglo I a. de C., encontrada en Broighter,
Gure itsasontziak ofrece una visin de conjunto de la tra- Irlanda, se conserva en el Museo Nacional de ese pas y repre-
dicin en la construccin naval de Euskal Herria. senta un barco de cuero. Esta tipologa corresponde a las descrip-
A lo largo de los siglos cada pueblo costero ha desarrollado ciones de las embarcaciones de nuestro entorno escritas por varios
una cultura martima propia. La climatologa, las corrientes cronistas de la Antigedad.
marinas, el medio natural y la actividad comercial han de- 24. La leyenda de Partholon. En el ao 1136 el monje gals Geo-
terminado diseo y tcnicas de arquitectura en la construc- ffrey de Monmouth escriba en latn las ltimas pginas de su obra
cin de sus embarcaciones. Hay algo extraordinario en la titulada Historia Regum Britanniae. Monmouth relata cmo, en el
historia martima y es el carcter itinerante, dinmico, de ao 1484 antes de Cristo, una expedicin de treinta naves vascas
sus protagonistas ms relevantes: los marinos y sus naves. llenas de hombres y mujeres, liderada por Partholon, fue captu-
Las embarcaciones propias de nuestra cultura han incorpo- rada en las islas Orcadas por el rey britano Gurguntius. Partholon
rado todo aquello que poda mejorar sus condiciones de le inform que todos ellos eran Basclenses expulsados de sus tie-
navegacin, ya fuera en la proximidad del litoral, en pleno rras, y que llevaban ao y medio navegando en busca de un nuevo
Golfo de Bizkaia, o en empresas transocenicas. lugar donde establecerse. Gurguntius, conocido como el Pacfico,
Los vascos hemos destacado durante mucho tiempo, a lo les ofreci la isla de Irlanda, hasta entonces deshabitada. En ella se
largo de diferentes pocas, en la vanguardia de la tecnolo- asentaron, y sus descendientes habitan Irlanda desde entonces.
ga naval aportando numerosas innovaciones. De esa ma- 25. Curragh, embarcacin contempornea, (la postal es de los
nera otras culturas se han beneficiado de nuestros avances. aos 50) utilizada en las costas de Irlanda por los pescadores. All
Se ha producido una amalgama de conocimientos en el siguen siendo muy populares y an hoy se emplean para la pesca
transcurso del tiempo que muchas personas han contribuido artesanal en el litoral y para regatas a remo. El cuero se ha ido
a mantener y enriquecer. sustituyendo por la lona embreada, sin alterar su rudimentaria
Disponemos de la informacin proporcionada por la ar- estructura ni su aspecto.
queologa, de una importante iconografa, de tratados de 26. Saint Efflam, Colmcille y Brendan fueron monjes celtas que
construccin naval y de abundante documentacin que nos predicaron el cristianismo en los albores de la Edad Media, nave-
permite esbozar una composicin de lugar sobre la evolu- gando por el litoral Atlntico en embarcaciones de cuero. Sant
cin en la construccin naval vasca. Aqu procedemos a su Efflam es el nombre de esta embarcacin bretona del grupo De
divulgacin para reforzar el prestigio que la cultura marti- Navigatio, que interpreta el tipo de barco utilizado por aquellos
ma de este pueblo ha adquirido a lo largo de los siglos. monjes en sus desplazamientos. Aqu aparece en el mar del Golfo
19. Tipos de embarcaciones vascas, en el transcurso del tiempo. de Bizkaia, durante una navegacin desde Escocia hasta Galicia.
27. Leyenda en un mapa de Robert Dudley del ao 1647, para la
EMBARCACIONES PRIMITIVAS obra DelArcano del Mare.
Hasta hace unos 11.500 aos una capa de hielos perpetuos 28. El Golfo de Bizkaia siempre se ha caracterizado por su mar
cubra gran parte del continente europeo. El mar que cono- em-bravecida. Las navegaciones experimentales realizadas en la
cemos como Golfo de Bizkaia quedaba libre de este cas- costa vasca con embarcaciones de piel, notablemente ms ligeras
quete de hielo y en el litoral de ese ocano Atlntico glacial que las de madera, han demostrado una perfecta adaptacin a este
tuvo lugar un importante poblamiento. medio.
En ese fro ambiente se desarrollaron las primitivas embar- 29. El relieve del fondo marino en el Golfo de Bizkaia origina, con
caciones, construidas con un armazn compuesto de ramas, las corrientes dominantes y el rgimen de vientos, el tipo de mar
huesos y cornamentas que finalmente se forraban con pie- que bate su superficie embravecido y peligroso.

73
EMBARCACIONES MONOXILAS la construccin de muelles, varaderos, diques y almacenes de
Estrabn, al referirse a los habitantes de la costa en el Gol-fo un puerto de importancia regional que se mantendr muy
de Bizkaia apunta respecto a sus embarcaciones que an-tes activo por lo menos hasta finales del siglo II AD.
de la expedicin de Bruto (138-137 a. de C.) no tenan ms El puerto de Oiasso se inscribe en la ordenacin martima del
que barcas de cuero para navegar por los estuarios y lagunas imperio, se encuentra en una posicin equidistante de los
del pas, pero hoy se usan ya bajeles hechos de un tronco puertos de Burdigala (Burdeos) y Portus Victoriae Iuliobrigen-
de rbol, aunque su uso es raro. sium (Santander), en el mismo eje del Golfo de Bizkaia.
Este tipo de embarcaciones, denominadas monoxilas al estar 41. En las excavaciones arqueolgicas realizadas por el equipo de
hechas de una sola pieza de madera, han existido en casi to- Arkeolan en la mina grande de Arditurri (Arditurri 20) de Oiartzun
dos los lugares de Europa donde ha habido rboles de dime- en el ao 2008, se han descubierto importantes testimonios de tra-
tro suficiente para que, una vez labrado su interior, pudiera bajos romanos. Destacan las labores de beneficio del filn, encami-
ese espacio acomodar a una o varias personas. Euskal He-rria nadas a la obtencin de minerales de plata. Las galeras se abrieron
no ha sido una excepcin y esta modesta embarcacin ha siguiendo el mtodo de torrefaccin que consista en quemar gran-
sido la ms longeva de nuestro litoral, habiendo existido des cantidades de madera junto a las paredes de roca para, una vez
hasta el siglo XIX; la iconografa y la arqueologa nos revelan reblandecida por efecto del calor, extraerla con mayor facilidad. Los
que esta tipologa era muy utilizada en el ro Aturri. mineros romanos se valieron de lmparas de aceite lucernas para
30. Canoa monoxila hallada en las orillas del ro Aturri, que se iluminar los trabajos del subsuelo; al ser de barro, era frecuente que
conserva en el Museo Vasco de Baiona. Se estima que corres- se rompieran y que sus fragmentos quedaran en el interior de las
ponde al siglo XVIII y es el testimonio de una tecnologa que se ha minas. ste de la imagen, presenta una embarcacin de remos, con
venido utilizando a lo largo de ms de dos milenios. una alta popa. La parte de la proa ha desaparecido y con ella los
31. Las primitivas embarcaciones monoxilas del Neoltico eran ela- indicios que nos permitiran determinar si era una nave de guerra.
boradas generalmente a partir de troncos de conferas, debido a que Los barcos de la armada romana llevaban un espoln metlico,
su tierna madera poda ser trabajada fcilmente con herramientas de rostrum, con el que embestir a los enemigos. (Mertxe Urteaga).
piedra. El posterior empleo de los metales en las herramientas, en 42. El contexto atlntico del imperio de Occidente, con los puertos
especial el hierro, facilit el corte y la labra de troncos de roble, cuya romanos de Portus Victoriae Iuliobrigensium (Santander), Oiasso
dura madera es mucho ms resistente en el medio acutico. (Irn), Burdigala (Burdeos), Gesoriacum (Boulogne-sur-mer), base
32. Hacha de piedra del Paleoltico. de la flota romana del Atlntico, Condevicnum o Portus Namnetum
33. Pino silvestre. Pinus silvestris. (Nantes) y Londinium (Londres).
34. Roble. Quercus robur. 43. Es difcil imaginar un puerto importante sin barcos ni astilleros.
35. Hacha de hierro. Siglo XIX. Sin duda, los fundadores de la ciudad de Oiasso llegaron con sus
36. La operacin consiste en el vaciado de un tronco de roble, gremios de constructores, entre los que no faltaran maestros car-
des-bastndolo con hacha y luego ahuecndolo con azuelas. En pinteros de ribera, como ya sucedi en Nantes con la construc-
algunos casos se refuerza la estructura labrando unos contrafuertes cin de galeras romanas de tipo mediterrneo, por orden de Julio
a modo de cuadernas, que le dan ms fortaleza contribuyendo Csar, para combatir a los vnetos en las costas que hoy cono-
tambin a evitar su deformacin. La utilizacin de este tipo de cemos como bretonas. Es lgico pensar que los astilleros que ne-
embarcacin se reduca a ros y estuarios, dado que sus condicio- cesariamente albergara Oiasso estaran nutridos de mano de obra
nes de navegabilidad eran reducidas debido a su escasa estabili- autctona, al igual que las tripulaciones de sus naves.
dad. Se impulsaban con prtiga o con pagayas. 44. Es muy probable que el origen de la tcnica constructiva de los
37. Embarcacin de transporte representada en el lbum de Jouve, de cascos a tingladillo est asociado a las canoas monoxilas. stas, li-
1679, empleada hacia finales del siglo XVII para remontar el Aturri y mitadas por el tamao del tronco, pudieron desarrollarse con la
sus afluentes, comunicando Baiona y la costa con el interior. Se trata aplicacin de tablas solapadas a sus costados. Si bien esta tcnica
de una embarcacin de costados monoxilos unidos con piezas inter- difiere tecnolgicamente del sistema de espiga, comparte con l el
medias con el objeto de obtener una manga mayor, superando as el concepto de elaboracin del casco empezando tambin por el fo-
lmite impuesto por el dimetro del rbol. rro. Esta similitud conceptual podra haber propiciado la construc-
38. Esquema que muestra la transformacin de la canoa monoxila, cin de barcos a tingladillo de lnea romana en nuestro litoral.
dando origen a una embarcacin de mayor porte. 45. Barco mercante romano. Un aspecto de suma importancia es la
39. Rplica de la canoa expuesta en el Museo Vasco de Baiona adecuada adaptacin de las embarcaciones romanas de origen me-
realizada por la asociacin Albaola. Para su construccin se em- diterrneo a las caractersticas del Golfo de Bizkaia, que muy pro-
plearon solamente herramientas manuales y se necesitaron aproxi- bablemente derivara en una nueva tipologa naval. Los romanos
madamente 360 horas de trabajo. Tras su botadura se prob en el en-contraron en nuestro litoral diferentes condiciones de navega-
agua, revelndose apta para tres tripulantes. cin de las que estaban acostumbrados, como el rgimen de
40. Remo utilizado en la rplica de la canoa. mareas, las olas del Atlntico, la existencia de barras y los vientos
dominantes. Por otro lado, tambin eran diferentes los materiales de
PRESENCIA ROMANA construccin y las tcnicas artesanales locales, propiciando una
El descubrimiento de un importante puerto romano en Irn, simbiosis que mar-cara el inicio de la evolucin en las tcnicas de
antigua Oiasso, ha ampliado el horizonte de la historia ma- construccin naval.
rtima vasca. Todos los datos indican que la fundacin del 46. Estos barcos son reconstrucciones de los hallados en exca-va-
asentamiento romano de Oiasso responde al carcter estra- ciones del contexto atlntico en el ro Tmesis, Inglaterra.
tgico del lugar y a los yacimientos minerales del entorno. 47. Esquema que muestra la hipottica evolucin de la tcnica
En este punto existe un paso natural que permite superar por constructiva romana hacia la tcnica atlntica del tingladillo. Las
el litoral la barrera montaosa de los Pirineos, y en las inme- gruesas tablas de los barcos romanos se unen a las ya montadas sin
diaciones se han reconocido kilmetros de explotaciones apoyarse sobre un armazn previo, formando el casco a medida
mineras romanas dedicadas a la extraccin de minerales de que se aaden ms tablas. stas se unen entre s mediante espigas
plata, cobre y hierro. insertadas en ranuras distribuidas a lo largo de los cantos, exigiendo
Los primeros datos de la colonizacin romana se fechan a un minucioso trabajo de carpintera para obtener un encaje perfec-
finales del siglo I a. de C. dando paso a una etapa de creci- to que finalmente ser reforzado con piezas estructurales internas.
miento dinmico que, a partir del perodo Flavio y, sobre 48. Restos de entramado del muelle, puerto romano de Oiasso.
to-do, a finales del siglo I de nuestra Era, adquiere su mxima 49. Mazo encontrado en el puerto romano de Oiasso, asociado a
ex-presin. Esta fase de apogeo est estrechamente ligada a labores de construccin naval segn otras piezas existentes en

74
Londres y Ostia. lecta en los astilleros, otras especies como el haya, el castao,
EVOLUCIN DE LA TIPOLOGA NAVAL VASCA fres-no, nogal, abeto, acebo eran tambin empleadas para ela-
EN LAS EMBARCACIONES DE ALTURA borar remos, poleas, mstiles, etc.
Todo el espacio del antiguo imperio de Occidente va a su- 61. A partir del siglo XVIII, el hayedo-abetal de Irati ha proporcio-
frir una profunda recesin tras el desmoronamiento de ste. nado excelentes materiales para la construccin naval. Sus enor-
No obstante, est documentado con pruebas arqueolgicas mes abetos se destinaban a la fabricacin de mstiles para las fra-
que las rutas de navegacin en el Atlntico hasta Britania se gatas y navos de los astilleros reales, y las hayas suministraban
mantuvieron al menos hasta el siglo VII, aunque no sabemos material para confeccionar remos.
cmo eran las naves que se utilizaban. 62. Las hayas proporcionan madera larga y recta, adecuada para las
Con la fundacin de villas costeras, hacia el siglo XII, co- quillas. Aunque la madera de haya no resiste bien la alternancia de
mienzan a utilizarse representaciones de naves como signos agua y aire, su empleo para la elaboracin de la quilla de los barcos
identitarios. A partir de ese momento la iconografa naval se no sufra este inconveniente, al estar permanentemente sumergida.
desarrolla y nos aporta informacin importante sobre el as- 63. Roble trasmocho. El ganado que pastaba en los bosques des-
pecto general de los barcos en cada poca. Gracias a ello trua los brotes y retoos de los rboles. Ello condujo al desarrollo
podemos hacer un rpido recorrido por la evolucin de la de una forma peculiar de gestionar los bosques. Los rboles eran
ti-pologa naval vasca, adquiriendo una visin de conjunto. podados a cierta altura, de modo que el ganado no pudiera acceder
50. Petroglifo proveniente de la ermita de San Pedro de Tabira, a las jvenes ramas que reemplazarn a las recin taladas. Las jve-
Du-rango, expuesto en el Museo Etnogrfico de Bilbao. Se consi- nes ramas sern guiadas con el objeto de que, al crecer, proporcio-
dera que corresponde al siglo XII o XIII. nen las formas deseadas para la construccin naval.
51. Sello de San Sebastin de 1352. El concejo de la villa eligi el 64. Cursos de agua. La elevada pluviometra y los fuertes desni-
elemento que probablemente mejor identificaba su actividad co- veles de nuestra tierra producirn la energa hidrulica necesaria
mercial y su nivel tecnolgico. para activar los martinetes y fuelles de las ferreras.
52. Modelo basado en la coca del siglo XIV representada en una 65. Carbn vegetal. Las piezas navales se desbastaban en los bos-
clave de bveda de la catedral de Baiona. Su caracterstica ms ques. Este proceso produca grandes cantidades de lea, que era
destacada es la incorporacin del timn de codaste. aprovechada para producir carbn. El carbn era imprescindible
53. Nave de finales del siglo XV representada en el exvoto de la para alimentar los hornos de las ferreras.
iglesia de Zumaia. El desarrollo experimentado por el aparejo es 66. Ferrera de Agorregi. El mineral de hierro extrado de las minas
evidente, aparejando las naves con varios mstiles. vascas era elaborado industrialmente en las ferreras gracias a la
54. Nao mercante, sXVI. El arqueo aumenta para satisfacer las abundancia de energa hidrulica y carbn. Estrechamente rela-
necesidades comerciales de las largas travesas transatlnticas. cionada con la actividad martima, la produccin de hierro ha
55. Nao en una casa de Beko kalea, Errenteria, de mediados del ver-tebrado la economa vasca durante siglos.
siglo XVI. En esta poca, la lucha por la supremaca entre las po- 67. Robles cultivados. Todas las partes del roble podan ser
tencias martimas europeas propici la evolucin de la nao mer- empleadas para proveer los diferentes tipos de piezas navales que
cante al galen de guerra. componen un barco.
56. Fruto de la adaptacin de la nao para la custodia de caudales, 68. Robles cultivados.
el galen se convertira en la nave ms poderosa de su poca. 69. Ferrones en la ferrera de Mirandaola, Legazpi.
57. Fragata. Estas naves posean unas caractersticas que mejora- 70. Una parte importante de la produccin de las ferreras iba des-
ron notablemente la navegacin a vela, ganando maniobrabilidad tinada a satisfacer las necesidades de clavazn, anclas y armas
y velocidad. para los barcos.
58. En el siglo XVIII los navos representan el mayor avance tec-
nolgico, como resultado de la aplicacin de la ciencia a la cons- SIGLO XIII. EL CONTEXTO ATLNTICO
truccin naval. Los constructores vascos tendrn parte activa en el En el Archivo Nacional de Pars se halla la impronta en cera
desarrollo del navo. Modelo de navo del que se construyeron va- del sello del concejo de San Sebastin, adherida a un docu-
rias unidades en Pasaia y Orio, siguiendo las directrices marcadas mento del ao 1297. Representa el tipo de nave ms impor-
por Gaztaeta, entre 1713 y 1716. tante en la Europa atlntica del siglo XIII, que permiti el
59. La secuencia de siluetas de embarcaciones de altura vascas inicio de la expansin de su comercio martimo. Esta tipo-
repre-sentativas de cada siglo, muestra su evolucin a lo largo del loga naval era utilizada tambin por otros reinos con los
tiempo. que los vascos comerciaban, como ocurra especialmente
con Inglaterra. Por otro lado, este tipo de embarcaciones
UN ENTORNO PROPICIO fueron empleadas por los reinos cristianos en sus campaas
El litoral vasco ha contado prcticamente con todos los re- militares, como en la conquista de Sevilla en 1248, en la
cursos naturales necesarios para construir barcos. El roble, que la participacin de las naves vascas y cntabras fue de-
abundante en nuestros bosques, ha sido siempre la primera terminante para forzar las defensas en el ro Guadalquivir.
opcin de los carpinteros de ribera. Su madera es robusta y, 71. Sello de San Sebastin, de 1352. Archivo General de Navarra,
a su vez, muy resistente a la exposicin alternante al agua y similar al del Archivo Nacional de Pars de 1297.
al aire. El roble es tambin generoso en formas tortuosas y 72. Sello de la Poblacin de San Nicols, Pamplona, del ao
lineales, ofreciendo toda la gama de formas de las piezas 1236.
navales que componen un barco. 73. Sello de la Universidad del Burgo de San Cernin y la Pobla-
El excelente mineral trado de Bizkaia era procesado en las cin de San Nicols, Irua.1274.
numerosas ferreras diseminadas por la vertiente martima 74. Sello de Winchelsea, Inglaterra, sXIII.
de nuestra geografa. stas aprovechaban la fuerza hidru- 75. Reproduccin del sello de San Sebastin, 1297, del Archivo
lica de los ros y se alimentaban del carbn vegetal produ- Nacional de Pars.
cido en los extensos bosques. La combinacin de mineral, 76. Los sellos denotan la utilizacin de una tipologa naval comn
energa y combustible permiti el desarrollo de una prs- a los puertos vascos, ingleses y cntabros. Baiona, como el resto de
pera industria siderrgica, sustentada en gran medida en la Lapurdi perteneca a Inglaterra, y era esta ciudad labortana uno de
construccin naval. los principales centros de construccin naval para la corona ingle-
60. La geografa montaosa de Euskal Herria permita disponer de sa.
una gran variedad de especies arbreas diferentes, repartidas por 77. El barco representado en el tmpano del prtico de la iglesia de
sus laderas. Adems de la abundancia de robles, la madera predi- San Pedro de Olite muestra ciertas diferencias morfolgicas con el

75
de San Sebastin; se aprecia claramente que las tablas superiores del vascos sugerida por algunos autores, tenemos que tener en cuenta
casco no mueren en los branques, sino que se alzan para soportar que otras culturas martimas tambin lo empleaban, como de-
unos castillos integrados en el casco. Es muy probable que la tipo- muestra esta ilustracin rabe conocida como el barco de
loga de este barco tenga su origen en el Norte de Europa. Al-Harr, de 1237. Por otra parte los navegantes chinos, con los
78. Miniatura francesa representando un navo de la poca, de la que los rabes mantenan una larga relacin, ya conocan un sis-
misma tipologa que el de San Pedro de Olite. tema de gobierno axial similar desde el siglo II.
79. La nave del sello de San Sebastin muestra la popa y la proa 89. Este magnfico relieve pertenece a uno de los tmpanos del
simtricas, el timn lateral a estribor, el casco de tingladillo y las pr-tico del siglo XIV, de la Catedral de Santa Mara de Vitoria-
cabezas de los baos atravesando el casco. Est dotada de un al- Gasteiz; muestra una coca diferente a la de la catedral de Baiona.
czar de popa que da cobijo al timonel, lo cual era muy conve- La roda recta y el importante francobordo del barco recuerdan al
niente durante las navegaciones de altura. Adems, su plataforma pecio de la coca de 1380 hallada en Bremen. El parecido podra
elevada era de gran utilidad en los combates. sugerir que este relieve representase un barco de origen hanseti-
80. Barcos abarloados, es decir, atracados unos junto a otros, en co. Hay que tener en cuenta que los maestros que labraban la
un mismo muelle o en una ensenada. En esa poca, San Sebastin piedra de las ca-tedrales eran artistas itinerantes, a menudo proce-
era una villa portuaria muy importante. Al pertenecer entonces al dentes de lugares distantes, y que traan sus propios patrones y
reino de Navarra, fue dotada por el monarca Sancho VI El Sabio, diseos.
de leyes que constituyen uno de los cdigos legales martimos ms 90. Aqu se puede comparar la coca de Baiona, con su proa cur-
antiguos que se conocen, el fuero de 1180. La misma tipologa se vada, con la de Bremen, de proa recta.
empleaba para diferentes modelos de embarcaciones, variando 91. Coca de Bremen. Otro motivo para atribuir un origen forneo
poco ms que sus dimensiones. al barco de la catedral de Gasteiz es la experiencia de arqueonave-
81. La nave romana de Ostia muestra un perfil sorprendentemente gacin realizada con tres rplicas de la coca de Bremen. Se demos-
similar al de las naves del siglo XIII, al igual que las robustas y pro- tr que esta tipologa naval est adaptada a la navegacin estival en
tuberantes cabezas de los branques. Ello podra sugerir una conti- las aguas relativamente protegidas del mar Bltico, lo que nos hace
nuidad en el diseo naval desde la poca romana hasta el siglo pensar que ese tipo de barco no hubiera sido comn en nuestra
XIII. costa debido a las duras condiciones del Golfo de Bizkaia.
82. Miniatura de las Cantigas de Santa Mara, de Alfonso X el 92. Junto al codaste recto y el timn, el alczar adquiere ms enti-
Sabio, siglo XIII. dad, acercndose al mstil. La proa est dotada de un discreto cas-
83. Escena de la Biblia de Pamplona, comisionada por Sancho El tillo. Las dimensiones del barco aumentan considerablemente.
Fuerte en 1194 y realizada por Petrus Ferrandus; manuscrito de
Harburg-Oettinghen. SIGLO XV
84. Algunos especialistas sugieren que el barco del sello de Al aumentar la capacidad de carga, debido a la adopcin del
Do-nostia podra tener unos 20 metros de eslora. En los siglos timn de codaste, se har necesario incrementar la propul-
siguientes este tipo de barco ir incorporando numerosas innova- sin. Como no conviene aumentar la altura y superficie de
ciones, adaptndose a las exigencias de cada poca. la, hasta entonces, nica vela del barco para no comprome-
ter su estabilidad, al palo nico se le aadir el de trinquete
SIGLO XIV (a proa) y el de mesana (a popa); este nuevo aparejo mejora-
La imagen que altivamente decora la clave de una de las r notablemente la gobernabilidad del barco, aliviando la
bvedas de la catedral de Baiona es una de las primeras re- presin del timn con el correcto ajuste de las velas.
presentaciones de un barco con timn de codaste. Este ti- En la segunda mitad del siglo XV comienza a implantarse el
mn axial permitir un gobierno netamente superior al sistema de forrado a tope del casco, que supondr un cambio
rpi-damente desbancado timn lateral, representado en el radical respecto a la manera de concebir y construir naves.
sello de San Sebastin. Inicialmente se emplear nicamente en la parte sumergida
El incremento de la maniobrabilidad del barco permitir del casco, pero gradualmente este mtodo de forrado susti-
au-mentar el arqueo o capacidad de carga y la adicin de tuir completamente a la construccin en tingladillo. En esta
una segunda cubierta. El nuevo timn requerir un codaste fase se abandonar la popa redonda, que ser sustituida por
rec-to, teniendo as que alargar la quilla. Ello har aumentar la popa plana o de espejo, mucho ms fcil de construir.
la velocidad y ayudar a crear una superficie vertical que, 93. Exvoto que se encuentra en la iglesia de San Pedro de Zumaia.
junto al timn, disminuir el abatimiento o desplazamiento Representa la victoria de las naves de Juan Martnez de Mendaro
lateral del barco. sobre las armadas portuguesa y genovesa en 1475, en el estrecho
Segn el cronista toscano Giovanni Villani, los vascos intro- de Gibraltar.
ducen este tipo de barco, que ellos llamaban coca, en el 94. En el retablo de Santa rsula de la iglesia de Cubells, pintado
Mediterrneo en 1304. por Joan Reixach en 1468, y en el modelo de la coca de Matar se
85. El barco de la clave de bveda en la catedral de Baiona. Su puede observar que, a mediados del siglo XV, an se conserva el
forma rechoncha se debe a que los maestros canteros que labra- aparejo de un slo mstil en esa parte del Mediterrneo. Sin embar-
ban estos barcos necesitaban adaptarlos a unas medidas concre- go, ambas poseen elementos constructivos similares a la Zumaia.
tas, impuestas por las proporciones de claves o dinteles dentro de La imagen del retablo muestra con detalle la morfologa de la popa,
la esttica general de cada edificio. que en el cuadro de Zumaia no se aprecia debidamente. Respecto
86. Moneda de Eduardo III de Inglaterra, del ao 1344. En ella se a la proa, la coca de Matar es muy similar a la de la Zumaia.
representa el tipo de barco de Baiona. Se aprecia con claridad en 95. Imagen extrada del exvoto que representa a la Zumaia, la nave
la coca su proa curvada, diferente de las cocas de la Liga Hanse- capitana de la flota de Martnez de Mendaro. Podemos observar,
tica. - Proa curvada. fielmente reproducidos, el mstil de trinquete y las dos mesanas
87. Modelo inspirado en la imagen policromada de la catedral de que acompaan al palo mayor, ya plenamente funcionales tras un
Baiona. Mantiene las caractersticas generales representadas en la proceso evolutivo que se habr ido desarrollando a lo largo del
clave; sin embargo sus proporciones han sido estilizadas, fruto del siglo. El castillo de proa ha crecido y est perfectamente integrado
estudio de las embarcaciones de la poca. Para realizar el modelo en la estructura del casco, as como el alczar o tolda en la popa.
se ha tenido en cuenta la necesidad que tenan los artistas de com- Todo ello parece buscar un incremento de la robustez de estos
primir los motivos que esculpan para ajustarlos a espacios redu- elementos para responder a las necesidades blicas de la poca.
cidos. - Castillo de popa. - Timn de codaste. - Castillo de proa. Po-demos apreciar que la Zumaia dispone de artillera montada en
88. Respecto a la supuesta invencin del timn de codaste por los la regala y de lanzas en la gavia como parte de su armamento. -

76
Velas de mesana. - Vela de trinquete. agua, la expansin de la madera al mojarse garantizar la estan-
96. La popa de espejo aumentar el volumen de carga. queidad del casco. El casco liso tendr la ventaja de deslizarse
97. En el ocaso del siglo XV los barcos adoptarn una nueva vela suave y sigilosamente por el agua.
sobre la mayor, optimizando la distribucin de la superficie vlica, 107. A tingladillo. Al estar las tracas del casco solapadas pueden ser
que recibir el nombre de vela de gavia. La gavia era el lugar ms delgadas, obteniendo una embarcacin ligera. Adems, para
donde se situaba el viga. Este trmino proviene de la palabra su realizacin puede emplearse madera verde o recin talada. Sin
vasca kabia, que significa nido, y coincide conceptualmente con em-bargo, el relieve del casco produce unas turbulencias durante
el trmino ingls crow's nest, o nido de cuervo, que designa el la na-vegacin, perceptibles por un sonido caracterstico; adems
puesto de viga. - Vela de gavia. de in-cidir en la hidrodinmica del barco, estas turbulencias
98. En la tabla votiva de Zumaia no se aprecia el tpico relieve de podran de-latar su presencia entre ciertas especies a capturar,
las tablas del casco a tingladillo. Podra ser que la Zumaia fuera como la ballena.
una de las primeras naves construidas a tope; pero no lo podemos 108. Escena de la Biblia de pamplona de 1194, de Sancho El Fuer-
afirmar ya que, incluso en representaciones anteriores de barcos a te (manuscrito Harburg-Oettinghen). El empleo del hacha por los
tingladillo, ese relieve no siempre ha sido representado. Sin em- carpinteros de ribera se asocia con un perodo en el que no se
bargo, es en esta poca cuando se empiezan a desarrollar los cas- empleaba la sierra para obtener las tablas. En su lugar se proceda
cos de construccin mixta: obra viva a tope y obra muerta a tin- a abrir los troncos insertando cuas, primero con la ayuda de ma-
gladillo. Es el caso del pecio encontrado en Cavalaire, Francia. zos, para despiezar los troncos y despus rajarlos siguiendo la veta
99. Coca de Matar datada hacia mediados del siglo XV. Se trata de la madera, con el hacha. Finalmente se desbastaban con hachas
de un exvoto y es el modelo ms antiguo de barco europeo que se de menor tamao.
conserva. Se exhibe en las colecciones permanentes del Museo 109. Rajado de tabla a la veta, en Aezkoa.
Martimo Prins Hendrik, de Rotterdam. 110. Hacha vasca; fabricada por los Erbiti en Leitza, Nafarroa.
100. En esta ilustracin de 1471 se puede apreciar un discreto ms-
til de trinquete, y en la popa no se distingue todava el de mesana. LA NAO SAN JUAN. SIGLO XVI
Posteriormente estos mstiles irn desarrollndose hasta llegar a ser Gipuzkoa posee la concentracin ms importante de din-
parte esencial del aparejo. La adopcin de las velas de trinquete y teles representando naves del siglo XVI. La extraordinaria
de mesana permitir aumentar la superficie de velamen sin subir su calidad de sus labras nos aporta una informacin muy va-
centro vlico, y sin comprometer la estabilidad del barco. liosa sobre las caractersticas de los barcos de esta poca.
101. El aparejo se diversifica, con trinqueta, mesana y mayor. La Gracias al descubrimiento y estudio del pecio de la nao
obra muerta adquiere mayor volumen debido al aumento del ballenera San Juan, de Pasaia, hundida en Red Bay en 1565,
arqueo o capacidad de carga. conocemos los detalles de la construccin naval vasca del
siglo XVI. En esta poca de expansin ocenica las rutas de
TIPOS DE CONSTRUCCIN. A TINGLADILLO Y A TOPE navegacin son considerablemente ms largas y es necesa-
En nuestro entorno los caractersticos cascos a tingladillo del rio optimizar la capacidad de carga. El casco de la nao est
Atlntico europeo empezaron a ser sustituidos por los cascos por primera vez exactamente predeterminado por el volu-
lisos en el preludio del Renacimiento. Ambas tcnicas cons- men de las barricas estibadas para conseguir el mayor apro-
tructivas son conceptualmente opuestas. Mientras un casco vechamiento del espacio de carga. La nao alcanzar su
a tingladillo es construido solapando las tablas exteriores del ple-no desarrollo en las dos rutas de mayor inters econ-
casco y dotndole posteriormente de su estructura interna, el mico de su tiempo: la Carrera de Indias y la Carrera de
casco liso, que ha perdurado hasta la actualidad, se inicia Terranova.
construyendo el esqueleto que ser luego cubierto de un 111. Nao de tres puentes de Francisco de Elorriaga. La fabric el
forro de tablas unidas entre s por los cantos, o a tope. maestre Pero de Ochoa en Zumaia el ao de 1585.
Ambas tcnicas tienen sus ventajas e inconvenientes. El in- 112. Nao de Bartolom de Garro, construida en Zumaia por Cris-
ters principal del tingladillo reside en la posibilidad de tobal de Artadi y diez oficiales ms en cinco meses, en 1573.
uti-lizar madera recin talada o verde para construir el 113. Velas de gavia. En esta poca las velas de gavia, tanto de ma-
casco, sin comprometer la estanqueidad del mismo. En los yor como de trinquete, estn plenamente desarrolladas. La nueva
cascos a tope, una predeterminacin mucho ms precisa de distribucin de las velas facilitar la maniobra de stas, especial-
la forma del barco permiti optimizar la capacidad de mente en las duras condiciones del Atlntico Norte.
carga. Este factor era especialmente interesante de cara a las 114. Dintel de Orio que representa fielmente la nao vasca del siglo
nuevas y largas rutas de las Carreras de Indias y Terranova. XVI. Este relieve y otros ms, distribuidos por el litoral de Gipuz-
102. Modelo de la lancha del Consulado de Donostia. Un casco a koa, han servido de referencia para conocer las caractersticas de
tingladillo es fcil de identificar: las tracas solapadas ofrecen un este tipo de barco, y en especial para aclarar algunas incgnitas
re-lieve visible a distancia. Las pequeas embarcaciones oficiales re-ferentes a la obra muerta y arboladura de la nao San Juan.
y militares eran frecuentemente construidas en tingladillo, debido 115. Modelo de la nao San Juan, de Pasaia, hundida en 1565 en
a que a menudo eran guardadas en seco y podan as ser botadas Red Bay, Labrador. Este modelo es el resultado de aos de inves-
en cualquier momento sin sufrir problemas de estanqueidad. tigacin del departamento de arqueologa subacutica de Parks
103. Rplica de un potn de pesca del siglo XIX construido por la Canada-Parcs Canada, tras la excavacin llevada a cabo entre los
asociacin Albaola. La construccin de los cascos lisos en los as- aos 1978-1992. Se trata del tipo de barco ocenico del siglo XVI
tilleros vascos se desarroll plenamente en el Renacimiento, sus- que ms informacin ha proporcionado a la comunidad cientfica
tituyendo al tingladillo y perdurando hasta la actualidad. internacional. El San Juan era una nao ballenera de tamao medio,
104. El pecio de Urbieta. Se trata de una pinaza venaquera, de la con una capacidad de 200 toneladas. En el modelo se puede apre-
segunda mitad del siglo XV, excavada en Gernika. Esta embarca- ciar la distribucin interior y sus tres cubiertas, que albergaban
cin, construida enteramente a tingladillo, corresponde al perodo aproximadamente unas mil barricas de preciado san.
final del empleo de esta tecnologa. En el siglo siguiente desapa- 116. Optimizacin del volumen de carga. Las barricas correspon-
recer para ser sustituida por el casco a tope. dan a un tamao estndar, y tenan una capacidad de aproxima-
105. Herramientas de calafatear, para introducir la estopa entre las damente 225 litros. En la seccin longitudinal de la nao podemos
tablas a tope. apreciar que las barricas estn perfectamente encajadas, sin dejar
106. A tope. Es importante que la madera para construir un casco espacios libres. No slo se aprovecha as el espacio, sino que se
liso est relativamente seca. Antes de la botadura, las juntas entre evita el peligro de un desplazamiento de carga durante las aza-
las tablas son rellenadas con fibras vegetales; as, una vez en el rosas travesas invernales del Atlntico.

77
117. Tamao de nao y ballena. 126. Nao de Joan de la Salde (tesorero del rey) fabricada en Orio
118. Aumenta el puntal y el nmero de cubiertas y se incrementa en 1578 por el maestre Antn de Yerobi para el transporte de cau-
la superficie vlica por medio de las velas de gavia. Las duras con- dales en la Carrera de Indias. El nuevo cometido de custodiar las
diciones de la difcil ruta de Terranova requieren la reduccin del riquezas procedentes de Amrica propici modificaciones en las
castillo de proa, con el fin de evitar el abatimiento con vientos naos mercantes, que ms tarde evolucionaran hacia el galen.
adversos. Por el contrario, la tolda o castillo de popa se prolonga 127. En 1608 la Corona espaola dicta las proporciones obliga-
hasta el palo mayor. torias para todos los barcos que deben participar en la Carrera de
DEL RBOL AL NAVO Indias, con gran disgusto de los constructores vascos, que aducen
Un barco est compuesto de infinidad de piezas estructu- que las naos de la nueva traza tienen menor capacidad de carga
rales que componen un amplio abanico de formas. Sin em- que las tradicionales, de probado xito comercial. Las necesidades
bargo, estas formas haba que buscarlas previamente en los defensivas de la Corona prevalecen, aunque las Ordenanzas se
rboles; era preciso encontrar la rama, tronco o raz que suavizan en 1613.
imitara naturalmente la forma de la pieza naval en cuestin. 128. Detalle de un mapa de Jodocus Hondius, de 1606. Legiones
Desde la recta y larga quilla que vertebra el barco hasta los Bis-caiae et Guipuscoae typus (Atlas del Mundo Mercator /
torcidos curbatones necesarios para ligar la cubierta al cas- Hondius).
co, tenan que ser obtenidos de maderas cuya veta siguiera 129. Cada vez eran ms frecuentes las levas de naos civiles desti-
fielmente el contorno de la plantilla del carpintero de ribera. nadas a crear armadas de guerra para la Corona espaola, con el
Slo as se garantizara la necesaria robustez de los barcos, fin de mantener su dominio martimo sobre holandeses e ingleses.
siempre sometidos a la fuerza del viento y del mar. Ante la Esto resultaba perjudicial para el comercio y las pesqueras de
escasez de formas naturales, debido al gran consumo de Te-rranova, desmotivando a los inversores particulares, por lo que
madera de los astilleros vascos, se procedi a cultivar los no se construan suficientes naos mercantes. Todo ello propici
r-boles guiando las formas de las jvenes y flexibles ramas que la Corona creara una marina de guerra propia, compuesta de
de los robles para convertirlas en futuras piezas navales. barcos especialmente concebidos para el combate. Como conse-
119. La madera destinada a la construccin naval, principalmente cuencia del desastre de la Armada Invencible el comercio marti-
de roble, era talada en las lunas menguantes de octubre a enero. mo vasco entr en una profunda crisis.
Es el perodo en el que el tronco tiene un contenido mnimo de 130. El San Felipe, galen de Manila, a cargo de Miguel Lpez
savia. Con ello se obtena una madera notablemente ms resisten- de Legazpi, al que acompaaba el fraile agustino Andrs de
te a la putrefaccin. Ur-daneta, en el viaje que parti el 20 de noviembre de 1564
120. Estas forcas se convertirn en las varengas que van sobre los desde el puerto de Navidad, en Mxico, hasta Ceb, en Filipinas.
extremos de la quilla, constituyendo los finos de proa y popa. Las El mo-delo nos proporciona una idea aproximada del aspecto de
piezas se obtienen de la bifurcacin de las ramas y el tronco. ese tipo de embarcaciones, tan caractersticas del siglo XVII.
121. Los genoles forman parte de las cuadernas, o costillas del 131. Evolucin en los espejos de popa; de la silueta definida del
barco. En las naos, las cuadernas estaban formadas de varengas, galen hacia las nuevas formas que darn paso al navo.
genoles, estamenaras y barraganetes. 132. El incremento de la artillera en los galeones, diseados me-
122. Los robles trasmochos eran manipulados para que suminis- diante los mismos procedimientos geomtricos aplicados a la con-
trasen las formas navales deseadas. La base de la rama que se ob- cepcin de naos de carga, provocaba problemas de estabilidad
serva a la izquierda proporcionar una robusta escuadra que ser- debidos al enorme peso de los caones en las cubiertas altas. A lo
vir para unir el codaste con la quilla. La parte superior, recta, largo de todo el siglo XVII se hicieron ensayos para corregir ese
po-dra servir para obtener uno de los baos que sustentan la defecto, con mayor o menor fortuna.
cubierta. 133. Entre 1687 y 1690 Antonio de Gaztaeta dirige la construc-
123. Muchas de las piezas destinadas a los barcos eran desbas- cin de la Capitana Real Nuestra Seora de la Concepcin y de
tadas en el bosque para facilitar su transporte a los astilleros. Esta las nimas. En su trabajo Arte de fabricar Reales describe con
labor se realizaba con las hachas de labrar. gran detalle su construccin. Este gran galen result innovador
124. Momento en que los arquelogos de Parks CanadaParcs para su tiempo, y simboliz la transicin del galen de guerra al
Ca-nada recuperan el taln de codaste en la excavacin submarina navo de lnea.
de la nao ballenera San Juan en Red Bay, Labrador. 134. N Seora de la Concepcin y de las nimas, armado con 90
125. El San Juan. Finalmente, la curvada rama del roble ha llegado caones. Para su construccin fueron contratados 500 carpinteros
a su destino en la estructura del barco. Esta pieza deba ser cuida- guipuzcoanos.
dosamente seleccionada para que pudiera soportar grandes ten- 135. Aumenta la solidez y, como consecuencia, el peso de la es-
siones, por estar muy prxima al timn y por ser el nexo de unin tructura, al que hay que aadir el sobrepeso de la artillera. Ello
entre piezas importantes de la estructura. deriv en el incremento de la eslora y de la superficie vlica con
el desarrollo de los juanetes. Estos cambios fueron necesarios para
EL GALEN. SIGLOS XVI-XVII compensar el sobrepeso y aumentar la velocidad.
En tiempos de conflicto las naos mercantes vascas solan ser
embargadas por el rey, para ser posteriormente adaptadas FRAGATAS. SIGLOS XVII-XVIII
para la guerra. A mediados del siglo XVI se empieza a de- Durante la segunda mitad del siglo XVI surge el galen aga-
sarrollar un tipo de nao de carcter blico. La presencia de lerado, como fruto de los experimentos que buscan un nue-
corsarios y piratas constitua una verdadera amenaza para vo tipo de nave de guerra. Este hbrido de propulsin a remo
los intereses de la Corona espaola, y la lucha por mantener y vela no satisfar las expectativas de sus promotores, de-
el monopolio de la Carrera de Indias provoca la aparicin bido a la dificultad de combinar el espacio de los remeros y
del galen. Eran cajas fuertes flotantes que se desarrollaron el de la artillera en una misma cubierta. Sin embargo, esta
con la intencin de proteger el oro y la plata. tipologa, condicionada por las exigencias de la propulsin
El galen, dotado de muchos caones, ser fuertemente a remo result muy velera: sus lneas de agua eran muy
construido para resistir los impactos de artillera, y tendr hidrodinmicas y la obra muerta sin arrufadura no era fre-
proporcionalmente ms eslora que la nao clsica para ganar nada por el viento de proa. Abandonado el remo, las inno-
velocidad. El galen surge del concepto de comercio arma- vaciones del casco se fueron desarrollando, materializn-
do y por primera vez unas ordenanzas reales dictarn a los dose en lo que se dio en denominar fragata, que se desarro-
constructores navales vascos nuevas proporciones que se llara plenamente durante el siglo XVIII.
aplicarn en el arte de la construccin naval. 136. Galen a remo. Nave de 200 toneladas probablemente cons-

78
truida en San Juan de Luz, hacia 1565. Arbolaba tres mstiles y 22 municiones, el armamento, etc. La falta de espacio y de medidas
remos por banda. Se trata del tpico galen del Golfo de Bizkaia, de higiene haca que las enfermedades fueran una de las primeras
pero notablemente ms estilizado, con una quilla mucho ms lar-ga preocupaciones de los comandantes de estos barcos.
respecto a la manga. En esta nave se puede apreciar una drsti-ca 147. Navo visto de popa y de proa. - Popa. - Proa.
reduccin de la obra muerta, inicialmente con el objeto de alige-rar 148. Hasta el siglo XVIII, el timn de los navos era gobernado por
el trabajo de los remeros. Posteriormente se observara que es-tos medio del pinzote, palo perpendicular a la caa que manejaba el
cambios suponan una ventaja tambin en la navegacin a vela. timonel desde la tolda. El incremento en los tonelajes hizo que
137. Hembra de rabihorcado, Fregata magnificens, ave marina de fuera muy difcil navegar con barcos tan grandes con ese sistema,
gran envergadura. Comnmente conocidas como fragatas, se ca- por lo que se invent la rueda de gobierno que, por medio de un
racterizan por ser muy veloces y agresivas; son las aves que han sistema de poleas, aligeraba el trabajo del timonel.
dado nombre a estos elegantes navos que combinan una gran ve- 149. Este navo era parecido a otro que se llamaba Ntra. Seora de
locidad con una extraordinaria maniobrabilidad. la Asuncin, conocido en la costa vasca como La Guipuzcoana,
138. Plano de formas de una fragata de finales del siglo XVIII. que fue construido en Pasaia en 1779. Era el orgullo de la Real
139. Las fragatas y navos eran considerados como la mxima ex- Compaa Guipuzcoana de Caracas y fue capturado en su primer
presin tecnolgica de su poca. En esta materia destacaron cons- viaje por los ingleses, que lo incorporaron a su Armada de guerra,
tructores guipuzcoanos como Gaztaeta, Aizpurua y Mutiozabal. cambiando su nombre por el de Prince William.
140. Las fragatas y los navos llegaron a compartir un aparejo y un 150. Hayedo-abetal de Irati, Navarra. La arboladura de los navos
perfil bastante similares. Sin embargo, era fcil distinguir a las fra- adquiere unas dimensiones nunca vistas hasta entonces, requiriendo
gatas por el hecho de estar dotadas de una sola hilera de caones. los rboles ms grandes del bosque. Por su forma, resistencia y li-
Se aumenta el nmero de velas con la adopcin de las velas trian- gereza el abeto era la especie ms buscada para los mstiles, obte-
gulares dispuestas entre los palos, lo que mejorar notablemente la nindose piezas en el Pirineo que llegaban a alcanzar 35 metros de
capacidad de navegar contra el viento. longitud, cuyo transporte a travs de las montaas supona grandes
141. Fragata de la Real Compaa Guipuzcoana de Caracas. Las retos de ingeniera. Por otra parte, la construccin de un navo de
fragatas mercantes guipuzcoanas fueron la clave del xito de la tamao medio requera el empleo de ms de 2.000 robles adultos.
Compaa. Consolidaron el transporte transatlntico y la econo- Esta demanda masiva de madera deforest gran parte de Europa.
ma de la provincia en una poca en la que era rara la travesa del 151. Estos barcos, catedrales flotantes, eran considerados como la
ocano sin sufrir el acoso de piratas, corsarios o armadas hostiles. mxima expresin tecnolgica de la evolucin naval vasca. Navo
Las veloces fragatas guipuzcoanas demostraron su calidad frente a de 90 caones de 1720.
sus enemigos y competidores. 152. Los barcos siguen aumentando de tamao, en especial el n-
142. Vistas de proa y de popa de la fragata. mero de cubiertas; al igual que en las fragatas, las velas de estay se
143. La fragata tiene un perfil raso y una sola cubierta de artille-ra. desarrollan plenamente, mejorando notablemente la navegacin
Al bauprs se le aade un botaln para aguantar la jarcia y los hacia el viento. Se adopta la rueda del timn, facilitando el go-
recin adoptados foques. Ante el aumento de la jarcia la vela de bierno del navo.
mesana latina resulta engorrosa y, a finales del siglo XVIII, ser
sustituida por una cangreja. DE LA VELA A LA MQUINA
La derrota de Trafalgar y la prdida de las colonias de Ultra-
NAVOS. SIGLO XVIII mar acabarn con el poder martimo de Espaa. A partir de
El navo era el barco de guerra ms poderoso que ha exis- ese momento, en el Pas Vasco se construir mayoritaria-
tido en la marina de vela. El poder de una potencia mar- mente una tipologa variada de barcos de tamao medio,
tima se meda por el nmero de navos, que disponan de como goletas, bergantines o quechemarines, acompaando
dos y hasta tres bateras de artillera por banda, y que eran a la eterna lancha fletera. Surgir el barco de vapor, que ser
los que determinaban el devenir de las grandes batallas rpidamente adoptado en la costa vasca para el transporte
navales. Inicialmente, muchos navos de la Armada espa- de mercancas y, ms tarde, por las embarcaciones de
ola se construyeron en los astilleros vascos, aunque pos- pesca, acabando muy pronto con la marina tradicional a
teriormente esta actividad se fue trasladando a otras costas. vela. Los albores del siglo XX sern muy duros para sta
Muchos carpinteros y oficiales vascos especializados en la ltima. Tanto las lanchas de pesca como las fleteras intenta-
construccin de navos fueron contratados en los astilleros rn rivalizar con los barcos motorizados, dando eslora a los
reales de la pennsula y de Ultramar. cascos y aumentando considerablemente la superficie de
Inicialmente el navo, de mayor tamao que la fragata, su- las velas, navegando de una manera temeraria y desespera-
fra problemas de estabilidad debido al sobrepeso del ar- da que provocar muchas desgracias.
mamento. El mutrikuarra Antonio de Gaztaeta desarrolla- 153. El Ugarte n 1 fue construido en Inglaterra hacia 1878. En esa
r un innovador sistema de concepcin de carena que in- poca los Ugarte comenzaron a construir en Aginaga vapores con
crementar notablemente la estabilidad del barco sin com- casco de madera. Los Ugarte fueron de los primeros barcos de pro-
prometer la velocidad. Este mtodo, basado en un sistema pulsin a vapor construidos en Euskal Herria. Este modelo refleja el
grfico, permitir tambin predeterminar exactamente la gran espacio ocupado por el nuevo sistema de propulsin.
forma de la parte delantera y trasera del casco, que hasta 154. Ugarte n 2. La vela y el vapor convivieron durante dcadas.
entonces haba dependido de la improvisacin y del buen En la primera poca los vapores tenan problemas para competir
hacer de cada constructor. con los barcos de vela; el espacio necesario para la caldera y el
144. En esta poca se abandonan los mtodos empricos para combustible haca que la bodega fuera mucho menor que en un
definir la forma de las naves reales, y se impone la utilizacin de velero, y en muchos puertos era imposible conseguir carbn. Pau-
planos. Esta prctica se extendi posteriormente a su empleo en el latinamente las mquinas mejoraron el rendimiento, con la consi-
diseo de barcos civiles, y en la actualidad es el procedimiento guiente disminucin del espacio requerido para el carbn, lo que
habitual en la ingeniera naval. propici el aumento de las bodegas de carga.
145. Navo de 90 caones. Plano de Gaztaeta. Arte de fabricar 155. Lancha fletera. Poco tiempo despus de la adopcin de la
reales. cubierta estanca por las lanchas boniteras, se aumenta la eslora
146. Entre marineros e infantera de marina, un navo de lnea de llegando a alcanzar 15 metros. Las lanchas fleteras aumentarn la
tipo medio requera alrededor de setecientas personas. Para apro- trinqueta desmesuradamente, igualando a la mayor.
visionar y alojar a tanta gente era preciso disponer de cuatro o 156. Veleros. En esta poca la red comercial martima vasca se re-
cinco cubiertas, en las cuales coexistan tambin los repuestos, las duce a un espacio martimo ms cercano. Las grandes unidades de

79
transporte transatlntico de pocas anteriores pierden su razn de 167. Introduccin del diesel. Arrastrero de los aos cuarenta con
ser, y las actividades comerciales se desarrollan en barcos de menor su clsico casco pintado en blanco.
tonelaje y de gran variedad tipolgica. Entre los tipos de aparejo ms 168. Carbn para calentar el agua en las calderas y producir el
habituales destacan el bergantn, el quechemarn, o el pailebote. vapor necesario que mover la maquinaria.
157. Vapor Esperanza. 1919. En la segunda dcada del siglo XX la
flota pesquera vasca estar ya mayoritariamente compuesta por bar- CASCOS DE ACERO
cos de vapor. A partir de entonces mejorarn las condiciones de En los astilleros del Nervin la construccin de barcos de
vi-da de los pescadores, aunque la nueva tecnologa despertar ace-ro empez a desarrollarse a finales del XIX. Este sector
rece-los entre los pescadores aferrados a las tradicionales lanchas indus-trial se ha desarrollado hasta la actualidad, especiali-
vele-ras. Ellos ya intuan que los nuevos barcos motorizados equi- zndose en la construccin de grandes mercantes.
pados con artes de arrastre, agotaran los caladeros tarde o tempra- A finales de la segunda dcada del siglo XX, algunos astille-
no. ros guipuzcoanos comenzaron a construir cascos de ace-ro
158. Los primeros vapores fueron britnicos; eran barcos veleros en Zumaia y Pasaia, especialmente con el objeto de equipar
transformados. Pronto se construiran nuevos barcos concebidos a la flota pesquera. La experiencia adquirida por mu-chos
para la propulsin mecnica, aunque los cascos seguan siendo pequeos talleres dedicados a la reparacin e instalacin de
idnticos a los veleros anteriores. La estrecha relacin comercial mquinas de vapor fue determinante a la hora de afrontar el
entre el Reino Unido y los navieros vascos de esa poca auspici reto de construir los barcos en acero.
la adopcin de la nueva tecnologa en nuestra costa. Hasta la guerra civil, la construccin en acero convivi con
159. Plano de arboladura de una fragata. Primera mitad del siglo la de madera; pero, la escasez de materias primas sufrida a
XIX. lo largo de la posguerra provoc el retorno a la construccin
160. Los primeros pesqueros de vapor de nuestro litoral eran bar- naval en madera de las unidades de pesca. En Gipuzkoa, los
cos comprados en el extranjero; se caracterizaban por su popa astilleros de Pasaia y Zumaia han continuado la construc-
lan-zada, conocida como cola de pato. Sin embargo, este tipo cin y reparacin de barcos de acero hasta la actualidad,
de casco no convena a las caractersticas de nuestro mar. En las aunque siempre condicionados por las dificultades del sec-
em-popadas, especialmente al atravesar la barra, las olas llegaban tor.
a alzar peligrosamente la popa, al ser sta demasiado boyante, lle- 169. Vapor Rezola, carguero de la empresa de cementos de Aor-
gando en algunos casos a arrancarla completamente. En conse- ga. En los aos 50 se le poda ver atracado en el puerto de San
cuencia, los pescadores vascos volveran ms tarde a los diseos Sebastin.
tradicionales de nuestra costa. 170. La soldadura consiste en la unin de dos piezas metlicas
mediante fusin. La soldadura ya era practicada en los talleres
DEL VAPOR AL DIESEL vascos de mecnica naval en los aos 20, aunque su uso tard en
En la segunda dcada del siglo XX, la flota pesquera vasca generalizarse; las dificultades tcnicas de este procedimiento fue-
estaba constituida por barcos de vapor, mejorando consi- ron superadas en las siguientes dcadas. A mediados del siglo XX
derablemente las condiciones de vida a bordo. Sin em-bar- la soldadura haba sustituido completamente al remachado; ade-
go, no estaban exentos de inconvenientes: el volumen y ms de ser silenciosa, esta tcnica es ms rpida, ms barata y
peso de la mquina, del agua y del carbn eran excesivos. pro-porciona uniones ms ligeras que el remachado.
Pronto las mquinas de vapor seran sustituidas por motores 171. Draga Jaizkibel. Los primeros barcos de acero se construyeron
diesel, debido a que el motor pesaba la mitad, el combusti- empleando la tcnica del remachado, profusamente empleada ya
ble una cuarta parte, y no necesitaba la gran cantidad de en la construccin de mquinas de vapor. La draga Jaizkibel, cons-
agua dulce que requera el vapor. En Gipuzkoa, este pro- truida en el astillero Euskalduna de Bilbao en 1933, fue declarada
ceso de sustitucin comenz en los aos treinta en Pasaia, Bien de Inters Cultural con la categora de Monumento, por la
con la instalacin de motores diesel. stos eran mayoritaria- Jun-ta de Patrimonio del Gobierno Vasco en 1992. Es el nico ejem-
mente de importacin, aunque en Sestao y en Zumaia ya se plar construido en el Pas Vasco mediante remaches que queda en
producan motores diesel nuticos una dcada antes. Gipuzkoa. Se dedic al dragado del puerto de Pasaia hasta 1984.
161. De la amura vertical a la amura curvada. El desarrollo del 172. Inicialmente, los barcos de acero se construan solapando
mo-tor condicionar la arquitectura del casco. El incremento de planchas de acero que eran unidas entre s mediante remaches. Un
poten-cia y velocidad exigir una obra muerta ms elevada para remache es un perno metlico que se inserta incandescente en
mante-ner la cubierta seca al embestir la ola. Con el aumento de agujeros previamente practicados en las piezas a unir. Posterior-
la altura tambin se desarrollarn amuras de formas cncavas, que mente, mientras un operario presiona por la parte de la cabeza del
desviarn los rociones de las olas hacia el exterior. remache, su compaero en el lado opuesto expande el otro extre-
162. Modelo desmontable de pesquero, realizado por el constructor mo. El remache, al enfriarse, se contrae apretando an ms las
naval para la posterior obtencin de los planos de construccin. planchas. Al principio los remaches se hacan manualmente, em-
163. Ubicacin de la mquina en el casco. En la poca en la que pleando mazas. Ms tarde se emplearon martillos percutores hi-
convivan con los veleros, los vapores estaban tambin dotados de drulicos, neumticos o de vapor. Esta actividad se caracterizaba
velas auxiliares. Las velas eran particularmente tiles en caso de por el intenso ruido producido, que causaba problemas auditivos
avera de la mquina, y tambin para economizar carbn en via- a los operarios y molestias al vecindario.
jes largos o con dificultad de aprovisionamiento. - Almacn de 173. Buque mercante Lolita Artaza, construido a finales del XIX
carbn. - Calderas. - Motor. - Eje de la hlice. - Timn. - Hlice. en Inglaterra y adquirido por la Naviera Artaza, de Pasaia.
164. Batel tradicional de pesca con motor de gasolina. Debido a 174. Bacaladero Mistral de la empresa Pysbe de Pasaia, construido
sus reducidas dimensiones, las pequeas embarcaciones tradicio- en 1929. El mismo bacaladero utilizado como bou, fue artillado
nales de pesca no eran aptas para la instalacin de mquinas de sirviendo a la Marina Auxiliar de Euskadi durante la guerra civil y
vapor ni de los primeros motores diesel. Estas fueron equipadas su nombre fue cambiado por el de Gipuzkoa.
con pequeos motores de gasolina. 175. El bacaladero Gipuzkoa, como bou artillado.
165. Vapor Mamelena. Primer pesquero a vapor de la flota vasca.
Fue adquirido por el donostiarra Ignacio Mercader en Leith (Reino EMBARCACIONES MENORES. CARACTERSTICAS
Unido), en 1879. Al principio remolcaba las lanchas de vela hasta Desde un punto de vista tipolgico, las embarcaciones me-
los caladeros de pesca; tras unos ensayos preliminares se dedic a nores ofrecen una mayor variedad que los barcos de altura.
la pesca de arrastre. Cada litoral presenta caractersticas propias que han condi-
166. Mquina de vapor. Mutiozabal. Orio. cionado la arquitectura naval local, propiciando la diversi-

80
dad tipolgica. La costa vasca se caracteriza por la bravura taforma continental, alejndose varias millas de la costa. Segn la
de sus aguas y la irregularidad de sus vientos, por lo que las estacin se dedicaba a la pesca de la merluza, el besugo y, oca-
condiciones de navegacin no son fciles; adems, hasta sionalmente, el bonito. La calera era tambin la lancha que se
una intervencin reciente en nuestros estuarios, el acceso a em-pleaba para el atoaje o remolque de los barcos.
la mayora de los puertos estaba condicionado por la barra 187. Bonitera. De unos trece metros de eslora y de diez a once
arenosa que haba que sortear peligrosamente. Estos son los bancadas. Su principal actividad era la pesca de tnidos durante el
principales factores que han condicionado la morfologa de verano, actividad en la que recorran el golfo de Bizkaia a vela, en
las embarcaciones vascas, dotndolas de caractersticas pos de los bancos de bonito. A menudo se desplazaban lejos de la
nicas que las han hecho diferentes a las de otras culturas costa, llegando a pasar varios das en el mar, desprovistos de cual-
martimas. quier comodidad. Tambin frecuentaban puertos asturianos o
176. Tripulaciones numerosas. El rgimen de viento inconstante cntabros, donde vendan el pescado.
que caracteriza nuestra costa ha sido el principal factor para el 188. Trainera. La trainera escapa a la clasificacin tradicional de
de-sarrollo de la propulsin a remo en las embarcaciones vascas. las embarcaciones de pesca vascas. Meda unos doce metros de
Des-plazarse hasta los caladeros sin viento favorable requera una eslora y tena, por lo general, nueve bancadas. Sus proporciones y
tri-pulacin numerosa. perfil la diferenciaban de las dems. Surgi para pescar sardina
177. Plano de formas de una lancha. Miguel Antonio Mutiozabal. mediante la tcnica de cerco, para lo que era necesario disponer
178. Adems de la propulsin a remo, las embarcaciones vascas de una embarcacin ms rpida y maniobrable que la sardinera
han sabido aprovechar la fuerza del viento cuando ste estaba pre- tradicional. Su xito propici el desarrollo de la industria conser-
sente. El aparejo vlico se ha caracterizado tradicionalmente por vera en nuestra costa.
estar compuesto de trinquete y mayor con velas al tercio. 189. Timones. El timn en las embarcaciones menores vascas suele
179. Sociedades gastronmicas. Durante el da, en espera de la ser desmontable, emplendose slo durante la navegacin a vela.
se-al para salir a faenar, las tripulaciones solan convivir en el Adems de servir para dirigir la embarcacin el timn cumple la
puer-to. Cada embarcacin tena un almacn para guardar sus funcin de plano de deriva, paliando la carencia de una quilla pro-
enseres, en el que cocinaban y descansaban, y donde no faltaba la funda que evitara el abatimiento lateral; es por ello que la profun-
barrica de sidra. Este entorno evolucion hasta convertirse en las didad del timn sobrepasa el calado de la embarcacin.
socieda-des gastronmicas de la actualidad. 190. Orzas. Navegando hacia el viento, el timn puede no cons-
180. Para poder sortear la barra las embarcaciones vascas se carac- tituir un plano lateral suficiente para evitar el abatimiento. En estas
terizaban por su escaso calado. Adems de buenas embarcaciones, embarcaciones, de poca obra viva, se empleaba una orza lateral
esta peligrosa maniobra requera tripulaciones experimentadas. sujeta en el exterior de la embarcacin por la banda de sotavento,
181. La navegacin a vela en estas embarcaciones, concebidas reduciendo as su desplazamiento lateral.
pa-ra la propulsin a remo, requiere habilidad por parte de las 191. Remos. La propulsin a remo ha sido la base del diseo de
tripulaciones. Las proporciones finas y el escaso calado de la las embarcaciones menores vascas. Estas embarcaciones estaban
embarcacin favorecen la velocidad, en detrimento de la estabili- concebidas generalmente para albergar el mayor nmero de reme-
dad. El riesgo de zozobra es compensado por la pericia de la tri- ros posible. Los remos se confeccionaban generalmente de made-
pulacin. ra de haya, y ocasionalmente de fresno.
182. La propulsin a remo incide en la economa del esfuerzo y en
la optimizacin del rendimiento del mismo. Este factor ha influido CHALUPA BALLENERA
en la arquitectura de las embarcaciones menores vascas, produ- La chalupa ballenera aparece representada en los sellos de
ciendo embarcaciones largas, estrechas, ligeras y de poco calado. Hondarribia, Bermeo y Biarritz de los siglos XIII y XIV, dela-
tando la antigedad de la caza de ballenas en nuestra costa.
TIPOS DE EMBARCACIONES Los vascos utilizaban el arpn, y esta tcnica requera acer-
Analizando las diferentes fuentes de documentacin pode- carse a escasos metros del cetceo, lo que evidencia el valor
mos concluir que las embarcaciones menores vascas com- y destreza de los tripulantes, pero tambin la rapidez y gran
parten la misma morfologa y el mismo aparejo en cada maniobrabilidad de la embarcacin. Gracias a las chalupas
pe-rodo; slo se diferencian en el tamao y, en cierta medi- balleneras vascas del siglo XVI, halladas y estudiadas en
da, en las proporciones. Eran las tcnicas de pesca las que Red Bay, conocemos en detalle cmo eran las embarcacio-
determinaban el tamao de las embarcaciones, que se dis- nes que protagonizaron uno de los captulos ms picos de
tinguan entre s por el nmero de bancadas. El espacio la historia martima universal. Se trata de una embarcacin
en-tre bancadas era siempre el mismo. As, la bonitera esta- polivalente, empleada tambin para la pesca de la sardina,
ba dotada de diez a once bancadas; la calera, de ocho a con red de enmalle, y para el bacalao, en el Atlntico
nueve; la sardinera, de seis a siete; la ms pequea, el batel, norte.
de cuatro. Este mismo patrn se ha mantenido, en trminos 192. Tipos de chalupas balleneras. - Vasca, sXVI. - New Bedford,
ge-nerales, a lo largo de los siglos, componiendo cuatro sXVIII. - Azores, sXIX.
grupos en los que el tamao de la embarcacin estaba rela- 193. La chalupa ballenera vasca, ya en el siglo XVI, habr llegado
cionado con actividades concretas. a una fase muy avanzada en su diseo. En siglos posteriores ser
183. Batel. De unos cinco metros de eslora y cuatro bancadas, esta adoptada por otras culturas martimas, que adaptarn y manten-
pequea embarcacin era empleada en la pesca costera en estua- drn sus caractersticas generales. Es el caso de la chalupa ballene-
rios y bahas. Tambin se utilizaba para el paso de personas en las ra de New Bedford, conocida en todo el mundo gracias a la no-
ras, en ausencia de puentes. vela Moby Dick, de Herman Melville. A su vez, la chalupa ameri-
184. Modelo de lancha bonitera, de cubierta estanca, con las velas cana evolucionar localmente en las Azores para la caza del ca-
al tercio. chalote, que se ha mantenido hasta el siglo XX. Actualmente la
185. Sardinera. De unos ocho metros de eslora y seis a siete ban- ba-llenera de las Azores perdura como embarcacin de regata.
cadas. Pescaba la sardina cerca del litoral, utilizando redes de 194. Reproduccin del sello de Hondarribia, 1266. Los sellos de Ber-
en-malle. Como los dems tipos de lancha, adems de su propia meo y Biarritz muestran escenas similares, y en ellos aparece el mis-
espe-cialidad, ocasionalmente tambin realizaba otros tipos de mo tipo de embarcacin: las extremidades son finas y pronunciadas
pesca. y la parte visible del casco est construida a tingladillo. Hasta media-
186. Calera. De unos diez metros de eslora y ocho a nueve ban- dos del siglo XVI esta embarcacin fue denominada galen. A partir
cadas. Sus dimensiones la hacan idnea para desplazarse con de entonces, quiz coincidiendo con la adopcin del forrado a tope
se-guridad hasta las calas de pesca situadas en el borde de la pla- para la obra viva, empez a ser designada con el trmino chalupa.

81
195. Dintel de una casa en la calle Azara de Zarautz con otra esce- 205. Chalupa ballenera Beothuk navegando en empopada en la
na de caza de ballena. El relieve nos muestra una chalupa muy costa oeste de Terranova. El estudio arqueolgico realizado en el
pa-recida a la de Red Bay; se aprecia que las dos tracas superiores pecio de la chalupa del siglo XVI, de Red Bay, sugiere que estas
del casco, correspondientes a la obra muerta, estn solapadas, embarcaciones vascas eran ya aparejadas con velas al tercio.
mien-tras que la parte sumergida es lisa. 206. Distribucin de los diferentes tipos de velas. Vela latina en el
196. Detalle del dintel en el que se aprecia con nitidez la ballena Mediterrneo, vela cuadra en el norte, ms all del Canal de la
arponeada desde la chalupa. Mancha, y vela al tercio en el Golfo de Bizkaia.
197. Chalupa ballenera vasca del siglo XVI, recuperada en la baha 207. Potn de finales del siglo XIX Arditurri, navegando a la altura
de Red Bay, por los arquelogos de Parks Canada-Parcs Canada, en de Haizabia, en Hendaia. La carena de las embarcaciones vascas,
las excavaciones submarinas de la nao de Pasai Donibane, hundi- de muy poco calado y escaso plano antideriva como consecuencia
da en 1565. Se trata de la chalupa ballenera ms antigua que se de su adaptacin al remo, no es la ms apropiada para navegar
conoce y est expuesta en el museo del ballenero vasco de esa contra el viento. Esta carencia est en cierta medida compensada
localidad, Lugar Histrico de Canad. Tiene una eslora de ocho por un aparejo bien calculado, con su centro vlico relativamente
metros y una manga de dos. Est construida principalmente de bajo y desplazado hacia popa.
roble, y lo ms llamativo de su construccin es que en ella se 208. Un estudio comparativo de las embarcaciones vascas a vela
combinaron los dos sistemas constructivos: obra muerta a tingladi- nos indica que, hasta el segundo tercio del siglo XIX, el borde su-
llo y obra viva a tope. Arbolaba dos mstiles, trinquete y mayor, y perior de las velas era horizontal. Posteriormente ste tiende a al-
era tripulada por seis remeros (incluido el arponero) y patrn. zarse, posiblemente por influencia de las grandes lanchas bonite-
198. Bacalao de Red Bay. ras de cubierta estanca. Este tipo de cubierta, impuesto por las
199. Ballena franca, ballena vasca, ballena vizcana o ballena de au-toridades de Marina, dificultaba poder regular la inclinacin
los vascos, son algunos de los nombres utilizados para designar a hacia popa del palo mayor. El mstil acab siendo colocado verti-
la Eubalaena glacialis. Aqu la podemos ver a la misma escala que calmente; para compensar el consiguiente desplazamiento a proa
las chalupas. del centro vlico se procedi a alzar considerablemente la verga,
200. Beothuk es una rplica de la chalupa ballenera de Red Bay, obteniendo una vela ms aerodinmica para los vientos contra-
construida por la asociacin del patrimonio martimo Albaola en el rios.
Centro de Investigacin y Construccin de Embarcaciones Tradicio- 209. Chalupa ballenera, 1565. Trincadura, s XIX. Trincadura, s XIX.
nales Ontziola, de Pasaia. Esta embarcacin realizada a partir de los Trainera, s XIX. Batel, s XIX. Lancha bonitera, 1917.
planos facilitados por Parks Canada-Parcs Canada, se utiliz en una
experiencia de arqueonavegacin en las costas de Terranova en PINAZA
2006; haciendo una singladura de ms de 2.000 kilmetros, desde Numerosas fuentes documentales, como ordenanzas de co-
Qubec, descendiendo por el estuario del San Lorenzo, hasta Red fradas de la Edad Media y contratos de construccin del
Bay. Con ello se pudieron demostrar durante la expedicin sus exce- Renacimiento, mencionan el trmino pinaza. Era la embar-
lentes condiciones nuticas. En el siglo XVII, el explorador francs cacin que permita a los pescadores adentrarse varias mi-
Champlain utiliz masivamente estas embarcaciones para reconocer llas en mar abierto, especialmente en invierno, hasta el
los ros de Canad. Tambin existe la constancia de su utilizacin cantil donde se encontraban los caladeros de pesca.
habitual por parte de diferentes tribus amerindias de Terranova y Las pinazas no slo se empleaban para la pesca, sino tam-
Nueva Inglaterra. bin para el transporte de mercancas a lo largo de la costa,
201. Banco de sardinas. especializndose en el transporte de vena de hierro desde las
202. La chalupa de Red Bay fue empleada para la caza de la ballena; minas de Bizkaia hasta la proximidad de las ferreras, debido
pero ello no debe hacernos pensar que correspondiera a una tipo- a su poco calado. Eran embarcaciones abiertas que tenan
loga dedicada exclusivamente a esa actividad. La pesca del bacalao una eslora de entre diez y doce metros. Hasta finales del
con anzuelo se practicaba en aquellas mismas aguas por pescadores siglo XV sus cascos eran construidos en tingladillo; posterior-
vascos desplazados a tal efecto en expediciones bacaladeras, as mente esta tcnica sera sustituida por el casco liso.
como por parte de los mismos balleneros durante los intervalos que 210. Interpretacin de la ilustracin de una capitular en un docu-
la caza del cetceo les impona. En la costa vasca, adems de a la mento de San Vicente de la Barquera de 1478, que nos muestra una
actividad ballenera, la chalupa era dedicada a la pesca de la sardina pinaza. Afortunadamente el artista ha representado la embarcacin
con red, y probablemente tambin a otras modalidades de pesca. ntegramente, revelndonos el perfil y la disposicin de la tripula-
cin.
LA VELA AL TERCIO 211. El descubrimiento en Orio por parte de los arquelogos del
La vela al tercio proviene originalmente de la vela cuadra; INSUB de dos pinazas y de una embarcacin algo mayor, posible-
di-fiere de esta ltima por haber adquirido una forma trape- mente una zabra, correspondientes al siglo XVI, nos aporta la po-
zoi-dal y por estar sujeta al mstil en el tercio de la longitud sibilidad de conocer mejor estas tipologas. Los resultados que se
de la verga, en lugar de estarlo en el medio como es el caso obtengan del estudio de estos hallazgos, complementados con la
de la vela cuadra. La vela al tercio fue desarrollada con el informacin procedente de las fuentes documentales, nos darn
ob-jeto de desplazar el centro vlico a popa de la embarca- una idea muy precisa de las caractersticas de las pinazas de esta
cin, para favorecer la navegacin en ceida o hacia el poca. Por otro lado, la posibilidad de realizar un estudio compa-
viento. Es un tipo de vela que se sita entre la vela cuadra y rativo entre el pecio de Urbieta del siglo XV y los pecios de Orio
la vela latina triangular, combinando las ventajas de cada del XVI, nos permitirn conocer y comprender los importantes
una sin sufrir excesivamente sus inconvenientes. La vela al cambios tecnolgicos acaecidos en nuestra cultura martima. Res-
tercio fue ex-tensivamente utilizada en el Golfo de Bizkaia y tos de la quilla de una de las embarcaciones.
su periferia, y los expertos ubican su origen en la costa 212. Vista general del pecio Orio IV, con la tablestaca del muelle
vasca. Este aparejo no se implant en los barcos de altura, y rompindole el tercio de proa.
predomin casi exclusivamente entre las embarcaciones 213. Esta embarcacin del Atlas de Jouve, de la segunda mitad del
menores por lo menos desde el siglo XVI. siglo XVII, presentada como una barque, posee las caractersticas
203. Modelo de trainera con las velas al tercio. de la pinaza fletera de las dcadas anteriores. En esta poca de
204. Batel handia Basanoaga navegando en ceida. La construc- transicin, en la cornisa atlntica, el trmino pinaza empieza a dar
cin de rplicas de embarcaciones tradicionales est permitiendo paso al de lancha. En la costa aquitana seguira emplendose y,
redescubrir la manera de navegar a vela de los pescadores vascos an hoy, en la baha de Arcachon, se utiliza el trmino pinasse
de antao. para designar a un tipo de embarcacin local. En esta poca se van

82
produciendo sutiles cambios; las embarcaciones empiezan a ser de Marina de dotarlas de cubierta estanca, como consecuencia de
ms estilizadas y tambin ms ligeras. Es posible que la mejora de los numerosos naufragios que sufran las boniteras abiertas.
las instalaciones portuarias, caracterstica de la poca, favoreciera 224. Bonito.
el afinamiento estructural de estas embarcaciones, al disminuir la 225. Merluza.
frecuencia de las varadas en la costa para cargar y descargar. 226. Besugo.
214. Escena del puerto de Gernika, de la segunda mitad del siglo
XV. Muchas localidades que hoy consideramos interiores eran ATUNERO MODERNO
puertos martimos gracias a embarcaciones como la pinaza, que Una de las curiosidades de la pesca moderna en el Pas
llegaban hasta ellos aprovechando la pleamar. En Gipuzkoa en esa Vasco es su arraigo a las tcnicas de pesca artesanales, a las
poca encontraramos escenas similares en localidades como que se le han aplicado las ventajas de las nuevas tecnolo-
Errenteria, Hernani o Usurbil. gas. Con la motorizacin se sigui utilizando la tcnica de
215. Plano derivado de la reconstitucin morfolgica del pecio de la cacea, que con la adopcin de cmaras frigorficas per-
Urbieta. Esta embarcacin, construida en roble, excepto la quilla miti alargar las campaas de pesca. La cacea competir a
de haya, tiene una eslora de 10,66 metros, una manga de 2,72 y partir de la mitad del siglo XX con la tcnica del cebo vivo.
un puntal de 1,37. Esta nueva tcnica se importara pocos aos antes de
216. Gracias al descubrimiento, estudio y conservacin de la pina- California y conseguir implantarse en los grandes atuneros,
za venaquera de la segunda mitad del siglo XV, hallada en el barrio relegando la pesca a la cacea a los atuneros pequeos y a
de Urbieta de Gernika, sabemos cmo eran estas embarcaciones. las em-barcaciones deportivas. Es de destacar que ambos
Actualmente expuesta en el Museo Arqueolgico de Bizkaia, en sistemas empleados an en la actualidad por los pescadores
Bilbao, se ha convertido en una importante referencia en el terre- vascos son de los ms selectivos y de los que ofrecen la
no de la arqueologa naval. mejor calidad al consumidor.
227. Bonitera polivalente diesel. 1940. La sustitucin del vapor por
LANCHA BONITERA el diesel, consumada en la dcada de los 40, permiti disponer de
La lancha bonitera era la mayor de las embarcaciones de ms espacio a bordo. La carbonera, la caldera y el depsito de
bajura; rondaba los 13 metros de eslora. De diciembre a agua dulce que requera el vapor fueron sustituidos por neveras
marzo era empleada para la pesca del besugo. En esta pesca para almacenar el pescado. Ello permiti aumentar el nmero de
participaban unos 20 tripulantes, y se realizaba por medio das de pesca e incrementar la productividad.
de palangres. Las caractersticas de la lancha no adquiran 228. Vapor de 1910. Este es el barco que desbancara a las tradi-
gran relevancia en el desarrollo de esta pesca. Sin embargo, cionales lanchas de pesca a vela. La principal razn de su xito
de mayo a octubre, la misma embarcacin, con algo menos radic en que era plenamente operativo durante las frecuentes
de la mitad de hombres, se empleaba para la pesca del encalmadas de la poca estival, coincidiendo con la temporada en
bonito y del atn. La pesca se realizaba empleando la din- la que los tnidos visitan nuestra costa.
mica tcnica de la cacea, desplegando largas prtigas que 229. Bonitera de 1952, en la que se aprecian los viveros y las ca-
extendan los aparejos a lo ancho. Estos consistan en un as. Eslora de 17 metros. Los barcos grandes se decantaron rpida-
anzuelo, simple o doble, cubierto con plumas u hojas de mente por la tcnica del cebo vivo, relegando el curricn a los
maz y decorado con un pedazo de tela o lana de color, barcos ms pequeos. Esta tcnica requiere disponer de viveros en
imitando un pez. La chalupa estaba diseada para alcanzar cubierta, en los cuales se guarda el beita (del ingls bait,
fcilmente la velocidad necesaria para animar los anzuelos cebo), que sola estar compuesto de especies como la sardina o el
y engaar a los tnidos. chicharro.
217. El Marqus de Folin, capitn del puerto de Baiona, se inte- 230. Atn.
res mucho por las embarcaciones menores vascas; realiz es-tu- 231. Evolucin de las proas y popas de las embarcaciones de
dios y planos de varias tipologas. Este dibujo muestra con de-talle pesca. La evolucin del perfil de las embarcaciones ha estado li-
la disposicin de las prtigas a bordo de la bonitera. gada al aumento de la potencia de los motores, adaptndose a las
218. Las boniteras disponan de falcas amovibles que se colocaban condiciones de nuestro mar.
sobre la regala para aumentar el francobordo durante la navega- 232. Atunero de los 70. En esta poca, los pesqueros estn ya do-
cin a vela y evitar la entrada de agua en la embarcacin. As tados de equipos electrnicos para la navegacin y la pesca. Se
como las velas solan ser decoradas, los cascos tambin eran pin- in-corpora el halador de redes motorizado, que evita tener que
tados con motivos que facilitaran su identificacin. En este caso, reco-ger la red manualmente, mejorando significativamente las
debajo de la regala podemos apreciar una cenefa blanca con rec- condi-ciones de trabajo a bordo.
tngulos alternantes. 233. Atunero de los 80. Orio. Es la ltima poca de los atuneros
219. Salida de lanchas boniteras del puerto de Ondarroa al ama- tradicionales en madera; algunos, incluso, eran construidos en
necer, por Daro de Regoyos. En el cuadro se pueden apreciar los acero, respetando las mismas medidas y proporciones. Se llegaron
motivos que decoran las velas con el objeto de reconocer las lan- a construir barcos que rondaban los 35 metros de eslora. Es el
chas en la lejana. ocaso de la construccin naval en madera en el Pas Vasco.
220. Brokoa. Chalupa bonitera mayor construida por la asociacin 234. Bonito del Norte, (Thunnus alalunga. Bonn).
Itsas Begia, de San Juan de Luz, a partir de un plano de la coleccin 235. Moderno atunero de los 90. Los grandes atuneros de altura
Mutiozabal. Las cualidades de esta tipologa se demostraron en la actuales disponen de la ms avanzada tecnologa para la captura
navegacin entre la localidad bretona de Douarnenez y Sokoa, que de tnidos. Despliegan una enorme red de cerco, que se exiende
se realiz en solamente 42 horas, en el verano de 2006. con la ayuda de potentes lanchas. Estos atuneros son guiados por
221. Lancha bonitera San Francisco de Bermeo, fotografiada en el helicptero que llevan a bordo. En la actualidad faenan, entre
1917. Eran los ltimos aos de los pesqueros a vela que, teniendo otros lugares, en los grandes caladeros del ndico.
que rivalizar con los vapores, llegaron a rondar los 16 metros de 236. Atunero en polister. Con la entrada del nuevo milenio empie-
eslora. Se trata de una txalupa handia, chalupa mayor en euskera, zan a construirse atuneros en polister, como los realizados en los
nombre dado a las grandes boniteras con cubierta que surgieron a astilleros Olaziregi de Hondarribia. Estas nuevas unidades se ca-
finales del XIX. racterizan por la popa de espejo, que proporciona un gran espacio
222. Lanchas boniteras a resguardo tras pasar la barra arenosa de de trabajo en la cubierta. Tambin se han construido barcos simila-
Hondarribia. res, aunque de mayor tamao con el casco de acero, en los asti-
223. Ejemplo de la cubierta estanca. Las chalupas boniteras ma- lleros Luzuriaga de Pasaia, dotados de la tecnologa ms avanza-
yores surgieron fruto de la imposicin por parte de las autoridades da.

83
La espontnea aparicin de la trainera coincide con la esca-
LANCHAS FLETERAS Y QUECHEMARINES sez de bacalao en salazn, como consecuencia del Tratado
Las lanchas fleteras vascas nacen de la adaptacin de las lan- de Utrecht. Tal situacin estimul el ingenio de los pescado-
chas de pesca para el transporte. Durante siglos, y hasta la res de bajura para incrementar la captura de la sardina como
desaparicin de ambas a raz de la motorizacin, han com- alimento alternativo. Duhamel du Monceau atribuye a un
partido la misma tipologa. La lancha fletera difera por dis- annimo pescador de Hondarribia la invencin de la red de
poner de un espacio interior despejado de bancadas para cerco en la primera mitad del siglo XVIII y de la rpida y ma-
fa-cilitar la estiba. Por otro lado, en muchos casos tambin niobrable trainera necesaria para su uso. La trainera era una
solan ser de mayor arqueo, aunque eran tripuladas por unas ligera embarcacin propulsada velozmente por doce remeros
cinco personas aproximadamente. En Francia se producir y dotada de una quilla de mnima seccin arqueada. Ello
una evolucin de la lancha fletera, que derivar hacia una permita efectuar la virada o ciaboga muy cerrada, para largar
tipologa llamada chasse-mare o quechemarn. En el siglo por la banda de babor una red de cerco, llamada xerkua. Esta
XVIII el quechemarn, inicialmente similar a la lancha, ir red, como su nombre indica, fue diseada para rodear el
transfor-mndose hasta convertirse en una embarcacin dife- pescado, y era relativamente pequea para poder maniobrar
renciada, que servir tanto para la pesca como para el con la rapidez que la nueva tcnica pesquera exiga.
pequeo cabotaje. Una adaptacin local desarrollada en las 244. El trmino trainera aparece tardamente, en la segunda mitad
costas de Bretaa y Normanda recibir el nombre de bisqui- del siglo diecinueve, siendo conocida hasta entonces con los nom-
ne, cuya etimologa proviene del trmino biscayenne (vizca- bres genricos de chalupa o lancha manjuera.
na). 245. La invencin del cerco revolucion la economa de nuestro
237. Aparentemente es similar a la lancha fletera, sin embargo en litoral. Se incrementaron tanto las capturas que provocaron el de-
la obra viva el codaste es ms profundo, dando ms verticalidad a sarrollo de la industria de salazn. El xito de la pesca al cerco fue
los finos de popa y mejorando as la ceida. Posteriormente, a esta sobresaliente y pronto se expandi por todo el mundo. La moto-
embarcacin se la dotar de una vela de mesana e ir aumentando rizacin de los barcos, dotados de ms potencia, ha permitido un
su arqueo; as ir evolucionando hasta su pleno desarrollo co-mo paulatino aumento del tamao de la red.
embarcacin diferenciada. 246. Sardinas.
238. Las formas llenas del casco del quechemarn exigen una gran 247. Los bancos de sardinas eran a menudo delatados por la presen-
superficie vlica para navegar con vientos suaves: mayor y trinqueta cia de gaviotas y otras aves marinas. As detectaban los atalayeros la
con sus gavias, ms los foques y la mesana, que ayudarn a mejorar existencia de los bancos de peces y avisaban a los pescadores.
el gobierno del barco con vientos de bolina, facilitando el trabajo 248. Plano de formas de una trainera.
del timonel. Las repentinas variaciones meteorolgicas del Golfo de 249. Ameriketatik, rplica de una trainera de pesca de la se-
Bizkaia requieren poder arriar rpidamente las velas altas, quedan- gunda mitad del siglo XIX, a partir de un plano de Mutiozabal. Fue
do el barco en condiciones de navegar con viento fresco. Si el construida por el autor en 1998, en la escuela de construccin
viento arrecia an ms el aparejo se puede reducir a slo la mayor naval The Apprenticeshop de Rockland, en el estado de Maine
y la trinqueta, es decir, un aparejo tpico de chalupa. (EE.UU.). Se financi por la dispora vasca del continente ame-ri-
239. Caja de cuadernas de una lancha fletera, Zumaia, 1869. La cano para ser obsequiada a Euskal Herria. Desde entonces, Ame-
inestabilidad inherente a los barcos de escaso calado era compen- riketatik ha representado el patrimonio martimo vasco en nume-
sada en las lanchas con una carena de fondo plano. Al mismo rosos eventos internacionales.
tiempo, estas formas maximizaban la capacidad de carga. La esca- 250. Es probable que la invencin de la red de cerco y de la trainera
sa obra viva de estas embarcaciones requera el uso de una orza fuera inspirada por la chinga y la uarika. La chinga era una red propia
lateral para reducir el abatimiento. del estuario del Bidasoa, aunque tambin ha sido empleada en
240. Esta lancha fletera corresponde a la ltima poca de la vela en Pasaia. Se le atribuye una gran antigedad y de ella deriva el topni-
el Pas Vasco. La considerable superficie vlica y la radicalidad del mo Txingudi (lugar de chingas), que da nombre a la baha en el
di-seo son una reaccin a la amenaza de la marina motorizada. es-tuario del Bidasoa.La tcnica consista en extender la red desde la
Lla-ma la atencin el tamao de la trinqueta, casi tan grande como playa por medio de una embarcacin de unos seis metros llamada
la ma-yor. Ambas estn aparejadas al sexto y la mayor, debido a su uarika o ubarika, realizando un medio crculo con la intencin de
gran tamao, est amurada al pie del mstil para facilitar la manio- acorralar a los peces que se encontraran en el espacio intermedio.
bra. "N S de la Concepcin, una de las tres pleitxeruak (fleteros) de Finalmente ambos extremos de la chinga sern halados desde la
Simn Berasaluze Arrieta. Copia del leo hecho en Baiona por el playa hasta recuperar la red con la captura. El arte se largaba en la
pintor G. Grze, el ao 1878". leo, obra de Simn Berasaluze playa a marea baja o a media marea, generalmente al amanecer, para
Aginagalde. la pesca del corrocn y en menor medida lenguado y dems peces.
241. La Granvillaise es rplica de una de las ltimas bisquines 251. Las velas de las traineras eran empleadas nicamente para des-
construida en 1990, en Granville, en el golfo de Saint-Malo por la plazarse, ya que la pesca se efectuaba exclusivamente a remo.
Association des vieux grements. Las pruebas de navegacin
confirmaron las extraordinarias cualidades nuticas de esta tipo- TRAINERA DE COMPETICIN
loga, destacando la maniobrabilidad. El pescador vasco hizo de su trabajo un deporte. As, desde
242. Plano de formas de lancha fletera. Esta lancha fletera del siglo hace siglos, las tripulaciones se han medido entre s a golpe
XIX construida por el astillero Mutiozabal de Orio refleja las carac- de remo. Cuando el barco de vapor elimina a la trainera de
tersticas comunes a este tipo de embarcacin. Tanto el poco cala- pesca, sta contina existiendo exclusivamente para las re-
do como las lneas de agua del casco son semejantes a las de las gatas. En un inicio la trainera de competicin no difiere de
lanchas de pesca contemporneas, y estaban igualmente apareja- la de pesca, pero muy rpidamente empieza a evolucionar
das de trinquete y mayor. Sin embargo las lanchas fleteras eran de al estar libre de los rigores de la pesca y de la propulsin a
mayor porte, arqueando de doce a sesenta toneladas. vela. Mantendr hasta la actualidad su perfil caracterstico y
243. Plano de arboladura de un cachemarn (quechemarn). En la eslora de 12 metros; sin embargo, la seccin, aun mante-
esta imagen es evidente la complejidad de estays y obenques ne- niendo la manga, se estilizar hasta el lmite de la estabili-
cesarios para sustentar los mstiles y sus masteleros. Tambin po- dad y se aligerar desde los, aproximadamente, 800 kg ori-
demos ver las bandas de rizos destinadas a reducir la superficie de ginales hasta los 200 kg actuales, determinados por el
las velas bajas, y la presencia de una pequea gavia de mesana. reglamento. Desde la dcada de los 90 la tradicional cons-
truccin en madera fue sustituida por la fibra de carbono.
TRAINERA DE PESCA 252. Bixente Elizondo en su taller de Ortzaika construyendo una trai-

84
nerilla. Las traineras de competicin fueron realizadas en madera el Marqus de Folin al Vicealmirante Pars para su publicacin en
hasta principios de los noventa. A pesar de ofrecer excelentes resul- Souvenirs de Marine .
tados, su vida til se limitaba a unos tres aos en la alta competicin 264. De caractersticas similares a las lanchas fleteras y de pesca,
debido a la excesiva ligereza impuesta por el reglamento, situando el las trincaduras eran de proporciones ms finas, con el objeto de
lmite de peso mnimo en doscientos kilos, aproximadamente cinco ganar velocidad e interceptar al enemigo.
veces menos que el peso de la propia tripulacin. 265. Trincadura de Baiona en Pasaia, en apoyo de las fuerzas libe-
253. Las traineras de madera fueron sustituidas por las de fibra de rales en la primera contienda carlista. Est dotada de varias piezas
carbono. La ventaja de las traineras de fibra de carbono sobre las de artillera, en este caso pedreros, sujetas en la regala.
de madera no reside en la mayor ligereza que podra ofrecer el 266. Esta vista nos proporciona detalles sobre el aparejo vlico de
ma-terial, sino en una mayor rigidez estructural que las de madera, una trincadura grande. Se puede apreciar que a la vela mayor le
alargando considerablemente su vida til. acompaa una vela de gavia, y la jarcia est bien detallada con sus
254. Proa de una trainera de fibra. La Sanpedrotarra de Pasaia. drizas, amantillos y obenques volantes.
255. leo de Manuel Losada, representando una regata de traine-
ras en el estuario de la ra de Gernika, protagonizada por traineras EL BATEL, LTIMO SUPERVIVIENTE
de pesca, en una poca en la que la tripulacin estaba exclusi- El batel ha sido la ms pequea de las embarcaciones de
vamente compuesta por pescadores. pesca de la costa vasca. Dotado de tres o cuatro tostas o
256. Trainera de pesca con parte de su estructura de cuadernas a bancadas, ha servido para un sinfn de menesteres. Era la
la vista. embarcacin personal del pescador, que le permita seguir
257. Plano de formas de una trainera de 1935, de Clemente Gol- faenando en las cercanas del puerto cuando las lanchas no
daracena. salan a la mar por cualquier motivo. Generalmente portaba
258. Trainera de Elantxobe. El remo de competicin tradicional un slo mstil; sin embargo, en algn caso, ha imitado la
vasco es un deporte exigente. Las traineras son embarcaciones doble arboladura de las lanchas mayores. En la primera
muy sofisticadas, y las tripulaciones estn muy preparadas. El cam- parte del siglo XX es adoptado como embarcacin de ocio
po clsico de regateo en mar abierto alcanza las tres millas nu- en las localidades tursticas de la costa. A mediados de siglo
ticas, distancia que las traineras recorren en algo menos de veinte se abandona definitivamente el uso de la vela y empieza a
minutos, manteniendo una media de unos nueve nudos y alcan- adoptar unas formas ms ventajosas para la propulsin a
zando velocidades punta de hasta doce en la salida. remo. Desde hace unos aos se puede constatar que en la
259. Trainera de fibra de carbono construida por los Astilleros Amili- baha donostiarra hay un creciente inters por esta embar-
bia, de Orio. Los buenos resultados obtenidos en el campo de rega- cacin, gracias a lo cual se ha recuperado la vela en varios
teo por las nuevas traineras de carbono motivaron su rpida implan- de los bateles tradicionales que todava perduran.
tacin. Pronto destacaran sobre las dems las construidas por Amili- 267. Taller de los Gozategi en Orio. Jose Manuel calentando las
bia, que tuvo el acierto de dotar a la obra muerta de formas llenas tracas, al vapor de la caldera, para el ltimo batel construido por
que, en cierto modo, recuerdan a las antiguas embarcaciones de pes- carpinteros de ribera. Se realiz para el Untzi MuseoaMuseo
ca. Por otro lado, la longevidad de las modernas traineras y la impo- Naval, de la Diputacin Foral de Gipuzkoa, a partir de las planti-
sibilidad de variar el molde empleado en su construccin han ralen- llas de una antigua embarcacin de Orio.
tizado la evolucin en el diseo que se daba en las de madera. 268. Gracias a la dedicacin de personas sensibles con la identi-
260. La evolucin del diseo de la trainera de competicin ha estado dad martima, se han conservado bateles tradicionales de madera.
centrada en la forma de su seccin, o cuadernas. Podemos apreciar En la actualidad estas embarcaciones se emplean para la pesca
el gran contraste entre la forma de la trainera de pesca del siglo XIX de-portiva y el disfrute del medio marino.
y de la trainera de competicin actual. 269. Batel con la vela al tercio.
270. El inters suscitado por esta pequea embarcacin trasciende
TRINCADURA ms all de Euskal Herria: la asociacin bretona Dfi du Traict
La decadencia naval militar del siglo XIX fomenta el uso de construy en 2008 la primera rplica de un batel vasco del siglo
barcos pequeos. En la primera guerra carlista las lanchas XIX, que bautizaron con el nombre de Pasaia.
caoneras desempearn un papel muy activo. Estas lan- 271. El batel era la embarcacin utilizada para atravesar los estua-
chas militares de cascos elaborados a tingladillo o a trinca- rios. Victor Hugo, a su paso por Pasaia, hizo clebre este oficio,
dura, como ms naturalmente se le ha denominado en el protagonizado en esta localidad exclusivamente por mujeres; al
Atlntico peninsular a esta tcnica, adoptarn el trmino ser ste un puerto dedicado en esa poca al comercio de ultramar,
para su denominacin en el Pas Vasco. Con la introduccin la mayora de los hombres estaban embarcados.
de las lanchas de pesca en el conflicto, que se revelarn 272. Rplica de batel del siglo XIX en construccin, en el Centro
superiores a las tradicionales lanchas militares, se crear de Investigacin y Construccin de Embarcaciones Tradicionales
rpidamente una nueva trincadura de casco liso, ignoran- Ontziola, de Pasaia. Esta embarcacin est siendo construida den-
do la contradiccin terminolgica. Esta embarcacin se tro de un programa de recuperacin tipolgica de las embarcacio-
emple durante unas pocas dcadas para la vigilancia cos- nes vascas.
tera y para el salvamento. La trincadura, concebida para la 273. La coleccin Mutiozabal incluye varios planos de bateles,
velocidad, libre de condicionantes que imponen la pesca y desde finales del XVIII hasta principios del siglo XX. Gracias a ello
el transporte de mercancas, fue probablemente la mxima conocemos en la actualidad sus caractersticas y la evolucin ex-
expresin de la tecnologa martima de las embarcaciones perimentada en ese perodo.
menores del Pas Vasco.
261. Embarcaciones fuertes pero de formas finas, bien construidas, EL MOMENTO ACTUAL
bien pertrechadas de velas y con un excelente comportamiento en Mientras que la construccin de grandes buques sigue es-
el mar". (Dictionnaire de la Marine Voile, 1856). tando ubicada en la ra del Nervin, la actividad industrial
262. Las lanchas militares eran las nicas de nuestro litoral cons- relacionada con la construccin naval en Gipuzkoa se cen-
truidas a tingladillo en el siglo XIX. Esta caracterstica que las dis- tra mayoritariamente en Astilleros Zamakona de Pasaia y
tingua se convirti en su sea de identidad, por lo que la comu- Astilleros Balenciaga de Zumaia.
nidad marinera vasca las denomin trincadura. Posteriormente, las Hoy en da los astilleros compiten en un mercado interna-
lanchas autctonas de casco liso en funcin militar adoptaron la cional sujeto a grandes fluctuaciones. A pesar de la inesta-
misma denominacin. bilidad del sector, Gipuzkoa sigue ofertando un trabajo de
263. Plano de velas de trincadura del siglo XIX, proporcionado por calidad, gracias a una mano de obra especializada de larga

85
trayectoria en el sector naval. el pasado. La actividad se realiza cara al visitante.
El mercado internacional exige poder responder a una de- 285. El centro de investigacin subacutica, INSUB desarrolla sus
manda muy variada. As, en Zumaia construyen barcos alta- actividades desde hace ms de 30 aos. Lleva a cabo sus progra-
mente especializados en diferentes sectores, mientras que en mas de investigacin, mayoritariamente, en el litoral vasco y cola-
Pasaia estn centrando su actividad en la reparacin, trans- bora con entidades similares en proyectos arqueolgicos de otros
formacin y mantenimiento de todo tipo de buques. pases: Francia, Repblica Dominicana, Bermuda, Canad, Lba-
274. Astilleros de La Naval de Sestao. Petrolero para la navega- no, etc. En la imagen Manu Izagirre en la excavacin arqueolgica
cin por el rtico. de los pecios de Orio, del siglo XVI.
275. Astilleros de Zamakona. Pasaia. 286. El Untzi MuseoaMuseo Naval, enclavado en la casa-torre
276. Arrastrero pelgico de Astilleros Zamakona de Pasaia, para el del Consulado de San Sebastin, en el mismo puerto, desarrolla
armador escocs Klondyke Fishing Company. Pesca principal- importantes actividades en el mbito de la cultura martima vasca.
mente en el mar del Norte. Tiene 65 m. de eslora y una capacidad La recuperacin de elementos de inters patrimonial incluidas las
en bodega de 1.500 m3. embarcaciones, las actividades educativas y las exposiciones mo-
277. Arrastrero construido para armadores de Ondarroa en el nogrficas de envergadura, as como las numerosas publicaciones
2000. Estos barcos faenan generalmente en las aguas de Gran Sol. que edita, hacen de este centro un referente en el Golfo de Biz-
Antes de las restricciones de los ltimos aos, estos barcos realiza- kaia, como dinamizador en la conservacin, investigacin y difu-
ban mareas de un mes. Entonces se descargaba la pesca en puertos sin del patrimonio martimo del litoral vasco.
irlandeses o escoceses y sta era transportada en camin al Pas 287. Algunos libros del fondo editorial del Untzi MuseoaMuseo
Vasco, donde el precio de venta era mejor. Naval.
278. Astilleros Zamakona. 288. El Aquarium de Donostia-San Sebastin alberga unas extraor-
279. El Adams Arrow fue la primera unidad de Astilleros Balen- dinarias instalaciones donde se exponen los temas relacionados
ciaga construida para el mercado de apoyo a plataformas petrol- con el comercio martimo y la pesca tradicional en Euskal Herria,
feras, 1999. El astillero ha entregado cuatro buques de este tipo al y el recorrido a travs de sus acuarios de fauna marina proporcio-
mismo armador con base en Arabia Saudita, el ltimo y ms gran- na al visitante una visin espectacular del mundo submarino. Pero
de terminado en 2009. adems posee una gran coleccin de modelos de embarcaciones
280. Romulo, remolcador de escolta con 83 toneladas de tiro a y dioramas de pesca, as como un interesante fondo de documen-
punto fijo. Este concepto de remolcador fue una primicia a nivel tacin con planos de arquitectura naval y publicaciones.
europeo por su gran potencia de remolque y por poder realizar 289. El Grupo de Modelismo Naval de la Sociedad Oceanogrfica
trabajos de escolta (dirigir y frenar un gran petrolero en aguas con- de Gipuzkoa lleva dcadas realizando maquetas de gran calidad
finadas). de los barcos ms representativos de nuestra cultura martima. En
281. Comparacin de tamaos, de un petrolero y un remolcador. la foto, Jess Mari Perona ultima detalles en uno de sus modelos.
282. El Grampian Commander fue el primero de una serie de 290. Excavacin de la nao ballenera vasca San Juan, por el equipo
siete buques de rescate que ha construido Balenciaga a partir del de arqueologa subacutica de Parks CanadaParcs Canada. El San
2005 para el armador escocs North Star Shipping. La funcin de Juan, hundido en 1565 en Red Bay, Labrador, ha pasado a ser el
estos buques es estar presentes junto a una plataforma petrolfera logotipo de la UNESCO, en su Seccin de Arqueologa Subacu-
por si ocurriera algn accidente (incendio, escape de gases, etc.) y tica.
los trabajadores necesitaran abandonar la misma. Estos buques 291. Bonitera Mater, en Pasaia. Gestionada por la asociacin
tra-bajan en el Mar del Norte, y tienen como puerto base Itsas Gela, se trata de una bonitera tradicional del Golfo de Biz-
Aberdeen. kaia reconvertida en aula flotante, a bordo de la cual se realizan
visitas y talleres didcticos para dar a conocer el ecosistema mari-
PATRIMONIO MARTIMO EN GIPUZKOA no; adems, los visitantes pueden descubrir y ampliar conoci-
El papel que los vascos han protagonizado lo largo de la mientos sobre una parte importante de nuestra cultura.
historia martima es todava poco conocido por la sociedad, 292. Arkeolan desarrolla una labor trascendental en la investiga-
as como sus contribuciones tecnolgicas. Sin embargo, los cin y difusin del patrimonio martimo vasco. Las excavaciones
in-cipientes progresos que en este sentido se estn realizan- arqueolgicas llevadas a cabo en el puerto romano de Irn han
do por parte de diferentes agentes relacionados con nuestra supuesto una aportacin de primer orden al conocimiento del
cultura martima abren un horizonte esperanzador. mundo martimo en la Antigedad, especialmente en el mbito del
El mar ha sido el pas ms grande que hemos tenido los Atlntico. Presta soporte tcnico a instituciones, forma investiga-
vascos, nos ha permitido expandirnos y conseguir riqueza. dores y colabora en la organizacin de actividades culturales
Ha sido el mbito donde hemos sabido expresarnos plena- sobre el patrimonio arqueolgico martimo, adems de participar
mente y encontrar las soluciones que requera cada oca- en congresos y ciclos informativos especializados. Excavacin en
sin. el puerto romano de Oiasso, Irn.
Recuperando esa memoria colectiva comprenderemos que
no fue fruto de la casualidad que el protagonista de la nave- FICHA TCNICA
gacin ms extraordinaria jams realizada fuera un marino Diputado General: Markel Olano Arrese.
vasco. Diputada de Cultura y Euskera: Maria Jesus Aranburu Orbegozo.
283. La asociacin Albaola tiene como objetivo la difusin y el Directora General de Patrimonio Cultural: Maria Pilar Azurmendi
desarrollo de la cultura martima, trabajando en la recuperacin y Echegaray
el estudio de la evolucin de la tipologa naval vasca a lo largo de GURE ITSASONTZIAK. BERTAN 23.
la historia. Adems de construir embarcaciones, realiza proyectos LG: SS-762/2009. ISBN: 978-84-7907-614-6.
de arqueonavegacin con el objeto de recuperar las tcnicas anti- Edicin: Diputacin Foral de Gipuzkoa. Departamento de
guas de navegacin de los vascos. Participa en encuentros entre Cultura y Euskera.
culturas martimas, dando a conocer nuestra identidad martima y Texto: Xabier Agote. Fotos: Jose Lopez y autores.
organizando eventos y exposiciones con el mismo fin. Traducciones: Direccin de Normalizacin del Euskera.TISA
284. El Centro de Investigacin y Construccin de Embarcaciones (Euskera: Luis Mari Larraaga. Francs: Franois Pleyber. Ingls:
Tradicionales Ontziola, de Pasaia, mantiene vivo el oficio del car- Tim Nicholson).
pintero de ribera. Tras un cuidadoso proceso de documentacin se Diseo de la coleccin BERTAN: Xabi Otero.
construyen rplicas fidedignas de embarcaciones tradicionales Maquetacin, coordinacin y direccin editorial: Xabi Otero
vascas de diferentes pocas, siguiendo las tcnicas empleadas en / Txoria Errekan S.L.

86
Impresin: Leitzaran Grafikak. Vandervlugt: 113, 115 y 193.
Real Biblioteca de El Escorial, Patrimonio Nacional: 82.
ICONOGRAFA Eric Rieth; tomado de Itsas Memoria n 5, 2006. Untzi Museoa-
Albaola: 1, 204, 207, 270 y 283. Museo Naval: 215.
Juan Carlos Arbex: 158, 161, 167, 224, 227, 229, 230, 231 y Carlos Garca Ruiz: 137.
234. Science Museum, London: 45.
Archivo General de Simancas, Valladolid: 136. Sociedad Oceanogrfica de Gipuzkoa: 8, 138, 159, 163, 166, 176,
Arkeolan, Irn: 48 y 292. 177, 239, 242, 243, 248, 257, 260, 264 y 273.
Astilleros Balenciaga, Zumaia: 172, 235. Tristan Clamorgan, De Navigatio , Sant Efflam: 26.
Astilleros Olaziregi, Hondarribia: 236. University of Southern Maine: 25.
Astilleros Zamakona, Jose Luis Greo: 276. Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Pierrot Beltante: 241. Werner Forman Archive. Photographers Direct. Barbara Heller:
Simn Berasaluze: 240. 23.
Bibliothque Nationale de France, Paris: 75, 78, 86, 88 y 100.
Javier Carballo: 252 y 258. PROCEDENCIA DE LOS OBJETOS FOTOGRAFIADOS
Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91. Albaola-Ontziola, Centro de Investigacin y Construccin de
EITB, Euskal Telebista: 29 y 206 (mapa de fondo). Embarcaciones Tradicionales: 1, 9, 20, 39, 40, 103, 105, 189 (3),
Andoni Etxarri: 205. 190 (2), 191 (3), 200, 205, 249, 251, 272, 283 y 284.
Euskal Herria Museoa, Gernika, Xabi Otero: 27 y 128. Archivo Cmara de Comptos, Irua: 72 y 73.
Euskal Museoa. Bilbao. Museo Vasco: 50. Archivo Municipal de Irua: 5, 51 y 71.
Gipuzkoako Foru Aldundia: 16, 66, 70, 261, 265 y 266. Archivo Arkeolan, Irun: 41
General de Tolosa, Coleccin Xabi Otero: 39, 267 y 284. Untzi Astilleros Balenciaga: 17, 18, 19 (3 modelos), 277, 279, 280 y
Museoa, Xabi Otero: 75 y 194. 282.
Hondarribiko Udala / Ayuntamiento de Hondarribia. Hondarribiko Astilleros Zamakona: 276.
Udal Artxiboa / Archivo Municipal de Hondarribia: 250 y 271. Bibliothque Nationale de France, Paris: 78, 86, 88 y 97.
INSUB. Luis Mari Naya: 15, 211, 212 y 285. Bizkaiko Foru Aldundia. Euskal Herria Museoa, Gernika: 27 y 128.
Itsas Begia: 220. Euskal Museoa, Bilbao. Museo Vasco: 50 y 104.
Kaioa-Treku: 21. Catedral de Baiona: 85.
Mikel Leoz: 7, 24, 84, 208 (6 embarcaciones), 210 (a partir de un Catedral de Santa Mara, VitoriaGasteiz: 89.
calco de Jos Luis Casado Soto), 245, 263 y 269. Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
Jose Lopez: 3, 4, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 32, 38, 52, Gipuzkoako Foru Aldundia: 39. Untzi Museoa: 19 (1 modelo), 58,
53, 54, 55, 57, 58, 77, 79, 80, 84, 85, 90, 93, 95, 98, 101, 102, 75, 154, 174, 175 y 194.
103, 104, 105, 106, 107, 111, 112, 114, 122, 126, 127, 130, Jauregizarrea Bilduma: 35, 110 y 233.
131-1, 140, 141-1-2, 142, 147-1-2, 151, 153, 154, 155, 156, 160, Jesus M Perona: 19 (1 modelo), 54, 111, 112, 128, 151, 188, 203,
162, 163 (hlice), 164, 165, 169, 171, 173, 174, 175, 178, 181, 244 y 256.
182, 183. 184, 185, 186, 187, 188, 189 (tres timones), 190 (dos Museo Martimo Ra de Bilbao: 11, 106 y 107.
orzas), 191 (tres remos), 195, 196, 200, 201, 203, 216, 218, 223, Museo Naval de la Armada, Madrid: 19 (1 modelo), 56, 131, 133
225, 226, 228, 232, 236, 238, 244, 246, 249, 251, 253, 254, 256, y 134.
259, 262, 268, 272, 276, 277, 279, 280, 282, 286, 288, 289 y Museo Vasco, Baiona: 30.
291. Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Margaret Jodry: 22. Museum of London: 43 y 46.
Marqus de Folin: 217. OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der Oettingen-
Kutxa. Daro de Regoyos: 219. Fototeca: 157. Wallersteinschen Bibliothek: 2, 83 y 108.
Prins Hendrik, Maritiem Museum Rotterdam: 99. Parks CanadaParcs Canada: 96 y 125. Red Bay Historic Site,
Muse national de la Marine, Paris. Antiquits de la Marine. Autor Basque Museum: 19 (1 modelo), 113, 115 y 193.
annimo. Service historique de la DfenseMarine: 36 y 213. Parroquia de San Pedro de Olite: 77.
HonorSbastien Vial du Clairbois / Panckoucke: 67. Henri Louis Parroquia de Zumaia: 93.
Duhamel du Monceau: 120. Petronor, del libro Arrantzaria, de Juan Carlos Arbex: 158, 161,
Museo de Bellas Artes de Bilbao. Archivo fotogrfico, Manuel 167, 224, 227, 229, 230, 231 y 234.
Losada: 255. Real Biblioteca de El Escorial, Patrimonio Nacional: 82.
Museo Martimo Ra de Bilbao, Fernando Gmez Baptista: 214. Sanpedrotarra: 254.
Museo Naval de la Armada, Madrid: 56, 131, 133, 134, 144 y Science Museum, London: 45.
145. Sociedad Oceanogrfica de Gipuzkoa: 3, 6, 12, 13, 14, 19 (18
Museu Nacional Dart de Catalunya: 94. modelos), 52, 57, 58, 79, 80, 87, 90 y 102. - Planos de la
Museo del Pescador, Bermeo: 221. Coleccin Mutiozabal: 4, 8, 138, 159, 163, 177, 239, 242, 243,
Museum of London: 43, 46. 248, 264 y 273
National Maritime Museum, Greenwich: 121 y 237. Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Museo Vasco, Baiona: 30. Zumarragako Udala: 19 (1 modelo),130 y 131 (1).
OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der Oettingen-
Wallersteinschen Bibliothek: 2, 83 y 108. AGRADECIMIENTO
Oiasso Museoa, Irn. Xabi Otero: 49. Alex Larrod. Aquarium. Donostia. / lvaro Aragn. / Andoni Etxa-
Xabi Otero: 5, 6, 27, 31(infografa a partir de la informacin del rri. / Batrice Souvignet. Muse National de la Marine. Paris. /
Museo Vasco de Baiona), 32, 33, 34, 36 ifg, 38 (dibujo), 39, 40, Be-goa Andrs. Hondarribia. / Bernard Cadoret. / Brad Loewen,
41, 42 ifg, 44 ifg, 47 ifg, 51, 59 ifg, 60, 61, 63, 64, 65, 68, 69, 71, Uni-versit de Laval. Montral. / Cindy Gibbons. Red Bay, Labrador.
72, 73, 76, 81 (dibujo), 87, 89, 96, 109, 110, 116 ifg, 117 (dibujo), / Deborah Jones. Science Museum. Londres. / Dennis Stanford,
119, 121, 123, 124, 125, 128, 148 (dibujo), 150, 168, 170, 179, Smithsonian Institute. Washington. / Gnter Hgele, Oettingen-
192 (dibujo), 194, 198, 199 (dibujo), 206 (ifg), 233, 247, 267, 274, Wallersteinschen Bibliothek. Augsburg. / Erme Pedroso. Oiartzun. /
275, 278, 287 (tres libros) y 290. Estitxu Gmez. Zumarragako Udala. / Fernando Nebreda. / Jean
Parks CanadaParcs Canada, Ottawa. D. Kappler: 116. George Louis Boss. / Jess Mari Perona. Donostia. / Judith Freijser. Prins

87
BIBLIOGRAFA
ALBERDI LONBIDE, Xabier. ARAGN RUANO, lvaro. 1998 La construccin naval en el Pas Vasco durante la Edad
Media. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
APESTEGUI, Cruz. 1998 La arquitectura naval entre 1660 y 1754. Aproximacin a los aspectos tecnolgicos y su reflejo
en la construccin en Guipzcoa. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ARAGN RUANO, lvaro. 2001 El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna. Aranzadi Zientzia Elkartea. Donostia.
ASTUI ZARRAGA, Aingeru. 1989 Lanchas de pesca a vela. Itsasoa 7. Etor. Donostia.
BEAUDOIN, Franois. 1970 Les bateaux de lAdour. Bulletin du Muse Basque. Muse Basque. Bayonne.
CADORET, Bernard. 2003 Ar vag. Chasse-mare.
CASADO SOTO, Jos Luis. 2001 El Cantbrico oriental en la Edad Media. Puertos aforados. Litoral Atlntico.
Asociacin Tajamar. Noja.
CAZEILS, Nelson. 2004 La grande histoire de la pche au thon. Ouest-France. Rennes.
BALLU, Jean-Marie. 2000 Bois de marine. Gerfaut. Paris.
BARKHAM HUXLEY, Michael. 1998 Las pequeas embarcaciones costeras vascas en el siglo XVI: notas de investigacin
y documentos de archivo sobre el galen, la chalupa y la pinaza. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
BOELL, Denis-Michel. 1989 Les Bisquines. Le Chasse-Mare.
DELHAYE, Marion. 1998 Lpave mdivale de Cavalaire: un exemple de lvolution navale architecturale avant la
Renaissance. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
DUCR, Edouard. 1895 Les Corsaires sous lancien rgime. Histoire maritime de Bayonne. E. Hourquet. Bayonne.
DUHAMEL DU MONCEAU, Henri-Louis. 1769-1772 Trait Gnral des Psches et Histoire des Poissons quelles
fournissent... Paris.
FERNNDEZ DURO, Cesreo.1881 Disquisiciones Nuticas. Madrid.
GARCA DE PALACIO, Diego.1587 Instruccin Nutica. Mxico.
GAZTAETA YTURRIBALZAGA, Antonio de. Arte de Fabricar Reales. Manuscrito. 1687-1691.
GRENIER, Robert. BERNIER, Marc-Andr. STEVENS, Willis. 2007 Larchologie subaquatique de Red Bay.
Parks CanadaParcs Canada. Ottawa.
HARRIS, Ryan. LOEWEN, Brad. A livery of Basque small craft. Three chalupas and a barco.
Parks CanadaParcs Canada. Ottawa.
HOFFMANN, Gabriele. SCHNALL, Uwe. 2003 Die Kogge. Sternstunde der deutschen Schiffsarchologie. Convent.
Hamburg.
HOURANI, George F. 1995 Arab Seafaring. Princeton University Press. New Jersey.
LABURU, Miguel. 2006 De mare vasconum. La memoria perdida. Pamiela. Irua.
LOEWEN, Brad. 1998 Forestry practices and hull design, ca. 1400-1700" Aveiro.
McGRAIL, San. 2001 Boats of the World. From the Stone Age to medieval times. Oxford University Press.
MONMOUTH, G. Historia Regum Britanniae. Manuscrito. XII mendea.
ODRIOZOLA OYARBIDE, Lourdes. 1997 La construccin naval en Gipuzkoa. Siglo XVIII. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
OLIVEIRA, F. 1555 Arte da guerra do mar.
OTERO, Xabi. ARKOTXA, Aurelia. ARRINDA, Anes. EGAA, Miren. GRENIER, Robert. IZAGIRRE, Manu. LEIZAOLA,
Fermin. LIEN, John. TUCK, Jim. 1990 Euskaldunen Labrador. Txoria Errekan. Irua.
RIETH, Eric. 2006 Lpave dUrbieta (Gernika).: une embarcation clin du milieu du XVe sicle. Itsas Memoria 5, UM.
Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ROBIN, Dominique. 2002 Lhistoire des pcheurs basques au XVIIIe sicle. Elkar. Donostia.
RODRIGUEZ SANTAMARA, Benigno. 1923 Diccionario de artes de pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid.
SERRANO MANGAS, Fernando. 1985 Los galeones de la Carrera de Indias, 1650-1700. Escuela de Estudios
Hispanoamericanos. Sevilla.
URTEAGA, Mertxe. 2002 Erromatar Garaia. Bertan 17. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.

88
ONTZI PRIMITIBOAK
Duela 11.500 bat urte arte, izotz geruza iraunkor batek estaltzen zuen europar kontinentearen zati handi
bat. Guk ezagutzen dugun Bizkaiko Golkoa izotz geruza horretatik libre zegoen, eta Ozeano Atlantiko hotz
horren kostaldean populatze prozesu garrantzitsua garatu zen.
Giro honetan garatu ziren ontzi primitiboak. Egitura edo armazoia adar, hezur eta adarrez egiten zieten, eta
gero guztia larruz forratzen zuten.
Avieno eta Estrabonek aipatu zituzten jada horrelako ontziak, eta horien erregistroa Eskoziatik Euskal
Herriraino, eta Galiziako Fisterraraino iristen da.
Oraindik ere, zirkulu polar artikoko biztanleek mota honetako ontziak erabiltzen dituzte, material eskasia-
ren eraginez, eta kayak, umiak edo baidarka esaten diete; baina, bitxia bada ere, gugandik hurbilagoko
Irlandan ere bizirik diraute curragh izeneko ontziek.
22. Glaziazioa Atlantikoan. Inupiat talde bat, larruzko ontzian, izotz bankuen artetik 23. K.a. I. mendeko urrezko bitxi
igarotzen BBC telebista-katerako film baterako. Dokumental honek Bradley eta Stan- hau Irlandako Broighter-en aurkitu
ford doktoreen (Washingtongo Smithsonian Institutua) teoria azaltzen du; teoria hau zuten, eta herrialde horretako Museo
bere bidea egiten ari da zientzialarien artean, eta Solutre aldiko Soluzio gisa da eza- Nazionalean dago. Larruzko ontzi bat
guna. Honen arabera, duela 17.000 urte europar talde batzuk iritsi ziren Ipar irudikatzen du.
Amerikara Bizkaiko Golkotik, eta han modu iraunkor batez finka- Tipologia hau bat dator
tu ziren. Antzinateko hainbat kronikagilek
gure inguruko ontziei buruz idatzi
zituzten deskripzioekin.

24. Partholon-en elezaharra.


1136ko urtean, Geoffrey Monmouth
galestar monjeak latinez idatzi zituen bere
Historia Regum Britanniae izeneko obraren az-
ken orriak. Monmouthek kontatzen duenez, Kristo
aurreko 1484ko urtean gizon eta emakumez bete-
riko
hogeita hamar ontziz osatu euskal espedizio
bat,
Partholon zuen buru, harrapatu zuen
Orkada
uharteetan Gurguntius britainiar erre-
geak.
Partholonek aditzera eman zion
denak Basclense-ak zirela, bere
lurretatik kanporatuak, eta
urte eta erdi zeramatela
itsasoan, finkatu ahal
izateko toki baten bila.
Gurguntiusek, Bakezalea

25. Curragh, gaur egungo ontzia (postala 50eko urteetakoa da),


Irlandako kostaldean arrantzaleek erabilia. Han oso ohikoak dira,
eta oraindik ere eskulanez egiten den kostaldeko arrantzarako
erabiltzen dituzte, eta estropadetarako halaber. Larruaren ordez
lona bikeztatua erabiltzen ari da egun, baina ez zaizkio ontziari
bere egitura bakuna zein itxura aldatu.
21. Azken glaziazioa espaziotik.
Berreraikuntza honetan ongi antzematen
da europar kontinentearen zati handi bat
estaltzen zuen izotza; Ozeano Atlanti-
20. koaren masa izotzik gabe zegoen, Euro-
2001ean, Albaola elkarteko patik Ipar Amerikaraino, eta ur eremua
kideek ontzi hipotetiko esperi- gaur egungoa baino askoz txikiagoa
mental bat eraiki zuten, zen.
larruz estalitako zurezko
armazoi batez. Kostalde
atlantikoan zeharreko
nabigazioa egin
zuten, Pasaiatik
Vigoraino, eta
horretan egiaztatu
ahal izan zuten
Antzinatean
horrelako ontziak
egiteko
erabiltzen zituz-
ten
materialak
zeharo
egokiak
zirela.

27. Robert
Dudley-ren 1647ko
mapa bateko legenda,
Del'Arcano del Mare obrarakoa.
26. Saint Efflam, Colmcille
eta Brendan monje zeltak
izan ziren, eta Erdi
Aroaren hasieran
kristautasuna predikatu
zu-ten, Atlantikoko kos-
taldean zehar larruzko
ontzietan nabigatuta. De 28. Bizkaiko Golkoaren ezaugarrietako bat itsa-
Nabi-gatio taldearen ontzi so zakarra izan da, betidanik. Euskal kostaldean
bretoi honen izena Sant hainbat nabigazio esperimental egin da larruzko
Efflam da, talde honek inter- ontziak
pretatu egiten baitu erabiliz, zurezkoak baino nabarmen arinagoak baitira, eta
monje haiek bere ingurune honetarako egokitzapen
bikaina erakutsi dute.
29. Bizkaiko Golkoko itsas hondoko
erliebeak, itsaslaster nagusiekin eta
haize-erregimenarekin batera, itsaso
zakar eta arriskutsua eragiten du ur
azalean.

bidaietan
erabiltzen zuten ontzi mota. Hemen Bizkaiko
Golkoan ageri zaigu, Eskoziatik Galiziarainoko

9
NOS BATEAUX
1. Cano monoxyle, rplique de lembarcation conserve au construites partir dun cadre compos de rameaux de bran-
Mu-se basque Bayonne. ches, dos et de bois de cervids que lon tendait finalement
2. Scne de la bible de Pampelune, commandite par Sanche Le de peaux. Avienus et Strabon mentionnent leur prsence des
Fort de Navarre, en 1194. Nous donne une ide de la construction rives de lEcosse celles du Pays Basque, et du Finistaere
selon la technique dassemblage clin. Laquelle nobligeait pas galicien. De nos jours, ces embarcations sont toujours utili-
disposer dune infrastructure de type chantier naval. ses par les habitants du cercle polaire arctique, en raison de
3. Arrire tableau sur un navire du XVIIIe sicle. la pnurie de matriaux. Ils les appellent de diverse manire
4. Demi-coque de bateau de pche vapeur, de Mutiozabal, : kayak, umiak ou encore baidarka. Mais le fait est assez inso-
Orio. lite pour tre remarqu, on les retrouve aussi dans la voisine
5. Sceau de lUniversit du bourg de San Cernin et de San Nicolas, Irlande qui conserve ses curraghs.
Pampelune. 1274. 20. En 2001, des membres de lassociation Albaola construisirent
6. Navire reprsent sur une cl de vote de la cathdrale de une hypothtique embarcation exprimentale compose dun
Bayonne. cadre de bois tendu de cuir. Ils longrent la cte atlantique de
7. Tranire gre au tiers. Pasaia Vigo. Ralisant en cette occasion une navigation qui leur
8. Plan de formes dun canot de Mutiozabal. permit de vrifier ladquation des matriaux employs dans
9. Tranire de pche Pasaia, la Ameriketatik, construite dans le lAntiquit pour construire ces embarcations.
Maine (Etats-Unis), avec la contribution de Basques dAmrique. 21. La dernire glaciation vue de lespace. On peut observer, sur
10. Sardines. cette reconstitution, les glaces qui recouvraient une bonne partie du
11. Construction clin. continent europen. Nous pouvons voir galement la masse de
12. Thonier moderne. locan Atlantique dont les eaux taient libres entre lEurope et
13. Chasse-mare. lAm-rique du Nord. Cependant, ltendue deau de cet ocan
14. Tranire de course, construite en fibre de carbone. tait alors beaucoup plus rduite que de nos jours.
15. Dbris dpave Orio. Partie de la quille dune pinasse. 22. La glaciation dans lAtlantique. Un groupe dInupiat, dans leur
16. Fabrication dancres dans une forge. embarcation en peau, souvre un chemin entre des bancs de glace
17. Bateau de sauvetage construit par les chantiers Balenciaga, pendant le tournage dun film pour la BBC. Le documentaire expo-
pour le compte de larmateur cossais North Star Shipping. se la thorie des chercheurs Bradley et Stanford (du Smithsonian
18. Bateau de soutien logistique aux plates-formes ptrolires, Institute, Washington), qui gagne des adeptes dans le monde scien-
permettant de poser des hlicoptres. tifique. Daprs cette thorie, plus connue comme la Solution
Solu-trenne, il y aurait 17.000 ans, des groupes deuropens
TRADITION NAVALE venus de la rgion du Golfe de Biscaye auraient pris pied en
Gure itsasontziak propose une vision densemble de la tradi- Amrique du Nord, et sy seraient tablis de manire permanen-
tion dans la construction navale du Pays Basque. Chaque te.
peuple littoral a dvelopp, au fil des sicles, une culture 23. Ce bijou en or du premier sicle av. J.-C dcouvert Broighter
maritime qui lui est propre. Le climat, les courants marins, le (Ir-lande), est conserv au muse national de ce pays. Il reprsente un
milieu naturel et lactivit commerciale, ont t dterminants ba-teau en cuir. Cette typologie correspond aux descriptions des
dans la vie des bateaux, quil sagisse de leur conception et embarca-tions de nos contres crites par plusieurs chroniqueurs de
leurs techniques darchitecture ou de leur construction pro- lAntiquit.
prement dite. Sil est quelque chose dextraordinaire dans 24. La lgende de Partholon. En 1136, le moine gallois Geoffrey
lhistoire maritime, cest bien le caractre itinrant, dynami- de Monmouth crivait en latin les dernires pages de son ouvrage
que, de ses principaux acteurs : les marins et leurs bateaux. intitul Historia Regum Britanniae. Monmouth relate comment, en
Les navires qui appartiennent notre culture ont intgr tout 1484 av. J.-C, une expdition de trente navires basques chargs
ce qui pouvait amliorer leurs conditions de navigation, dhommes et de femmes, conduite par Partholon, fut capture dans
proximit du littoral, en plein Golfe de Biscaye, ou lors des les les Orcades par Gurguntius, roi des Bretons. Partholon affirme
grandes aventures transocaniques. Les Basques ont t long- que tous taient des Basclenses chasss de leurs terres, et quils
temps en pointe, diffrentes poques. Nous avons t naviguaient depuis prs de dix-huit mois en qute dun nouveau
lavant-garde de la technologie navale, laquelle nous avons territoire pour stablir. Gurguntius encore appel le Pacifique leur
apport maintes innovations. Et dautres cultures ont bnfi- offrit lle dIrlande, alors inhabite. Ils sinstallrent, et leurs des-
ci indirectement de nos progrs. Il sest produit par l mme cendants habitent lIrlande depuis ce jour.
tout un amalgame de connaissances au cours du temps que 25. Curragh, embarcation contemporaine, (la carte postale date
de nombreuses personnes ont contribu entretenir et enri- des annes 1950), utilise sur les ctes dIrlande par les pcheurs.
chir. Nous disposons de linformation que nous ont fournie Toujours trs populaires, on emploie les curraghs pour la pche
les archologues. Mais aussi dune riche iconographie, de artisanale sur le littoral et pour rgater la rame. Le cuir a t
traits de construction navale et dune documentation abon- remplac peu peu par la toile et le goudron, ce qui nen a nulle-
dante, qui nous permet de dresser un tat des lieux de ment altr la structure rudimentaire ni laspect.
lvolution de la construction navale dans notre pays. Nous 26. Saint Efflam, saint Colmcille et saint Brendan sont des moines
faisons ici uvre de divulgation. En formant le voeu celtes qui prchaient le christianisme laube du moyen ge, en
dapporter notre contribution une culture maritime qui a naviguant sur la cte atlantique sur des embarcations en cuir. Sant
conquis ses lettres de noblesse au cours des sicles. Efflam est le nom de cette embarcation bretonne, de lassociation
19. Types de bateaux basques, au cours du temps. De Navigatio, qui interprte le type de bateau employ par ces
moines dans leurs prgrinations. Ici, sur les eaux du Golfe de
EMBARCATIONS PRIMITIVES Biscaye, pendant une expdition sur les traces des moines naviga-
Il y a prs de 11.500 ans, une calotte de glaces perptuelles teurs dEco-sse qui les mnera en Galice.
recouvrait une grande partie du continent europen. La mer 27. Lgende sur une carte de Robert Dudley datant de 1647, pour
que nous connaissons comme le Golfe de Biscaye tait libre louvrage DelArcano del Mare.
de cette calotte de glace et lon assista sur le littoral de cet 28. Le Golfe de Biscaye sest toujours caractris par sa mer croise.
ocan Atlantique glacial un important peuplement. Dans ce Les navigations exprimentales sur la cte basque bord
froid ambiant se dvelopprent les embarcations primitives dembarcations en peau, notablement plus lgres que les embarca-

89
tions en bois, ont fait la preuve dune parfaite adaptation ces minerais (argent, cuivre, fer). Les premires donnes concer-
conditions. nant la colonisation romaine remontent la fin du premier
29. Le relief du fond marin dans le golfe de Biscaye, les courants sicle av. J.-C. Cette priode fera place une tape dessor
dominants et le rgime des vents, dterminent le type de mer qui dynamique qui trouve sa plus haute expression sous lempereur
en agite la surface. La rendant croise et mauvaise. Flavius et, surtout, la fin du premier sicle de notre re. Cette
BATEAUX MONOXYLES phase dapoge est indissociablement marque par la cons-
Strabon pour se rfrer aux habitants de la cte du golfe de truction de quais, de cales, de digues et dentrepts caractris-
Biscaye crit ce qui suit propos de leurs embarcations : tiques dun port dimportance rgionale, qui sera trs actif au
avant lexpdition de Brutus (138-137 avant J.C.), ils navaient moins jusqu la fin du deuxime sicle de notre re. Le port
que des barques en cuir pour naviguer par les estuaires et les dOiasso sinscrit dans lorganisation maritime de lempire. Il
marais; mais aujourdhui, ils utilisent des embarcations faites occupe une position quidistante, mi-distance entre les ports
dun tronc darbre, bien que leur usage soit encore peu fr- de Burdigala (Bordeaux) et Portus Victoriae Iuliobrigensium
quent. Ce type dembarcations, dites monoxyles car fabri- (Santander), en plein dans laxe du golfe de Biscaye.
ques dune seule pice de bois, ont exist dans pratiquement 41. Lors de campagnes de fouilles entreprises par lquipe dArkeolan
toute lEurope o lon trouvait des arbres dun diamtre suffi- dans la grande mine dArditurri (Arditurri 20) Oiartzun en 2008, on
sant afin que lintrieur vid pt accueillir une ou plusieurs a mis au jour dimportants tmoignages de travaux datant de lre
personnes. Le Pays Basque ne constitue pas une exception romaine. On relvera en premier lieu les travaux de traitement du
cet gard et cette modeste embarcation jouira dune remar- filon, visant lextraction de minerai dargent (galne argentifre). On
quable longvit sur nos ctes, puisquelle existera jusquau ouvrait les galeries en utilisant une mthode particulire. Plus connue
XIXe sicle; liconographie et larchologie nous apprennent sous le nom de torrfaction, celle-ci consistait faire brler de grandes
que cette typologie tait couramment utilise sur lAdour. quantits de bois tout prs de la roche et la laisser chauffer. La roche
30. Cano monoxyle mis au jour sur les berges de lAdour, conserv perdant de sa duret se fendillait sous leffet de la chaleur. Ce qui
au Muse Basque Bayonne. On estime quil date du XVIIIe sicle. permettait de lextraire plus facilement. Les mineurs romains se ser-
Il tmoigne dune technologie que lon utilisa pendant plus de deux vaient de lampes huile pour clairer les travaux dans les galeries; ces
mille ans. lampes tant en terre, il ntait pas rare quelles se rompissent et que
31. Les premires embarcations monoxyles du Nolithique taient lon en retrouvt des fragments dans les mines. Celle de limage pr-
gnralement construites partir de troncs de conifres. Leur bois sente une embarcation rames, leve larrire. La partie avant a
tendre pouvant tre aisment travaill au moyen doutils en pierre. disparu et, avec elle, les indices qui nous auraient permis de savoir sil
Lemploi postrieur des mtaux pour les outils, le fer en particulier, sagissait dun bateau de guerre. Les navires de la flotte romaine por-
facilite la coupe et la taille de troncs de chne, dont le bois dur est taient un peron mtallique (rostrum) qui leur permettait dventrer les
plus rsistant en milieu aquatique. navires ennemis. Mertxe Urteaga.
32. Hache en pierre, du Palolithique. 42. Le contexte atlantique de lempire dOccident, avec les ports
33. Pin sylvestre. Pinus silvestris. ro-mains de Portus Victoriae Iuliobrigensium (Santander), Oiasso
34. Chne. Quercus robur. (Irun), Burdigala (Bordeaux), Gesoriacum (Boulogne-sur-mer), base de
35. Hache en fer datant du XIXe s. la flo-tte romaine de lAtlantique, Condevicnum ou Portus Namnetum
36. Lopration consiste vider un tronc de chne, quarri la (Nantes) et Londinium (Londres).
hache puis creus lherminette. Dans certains cas, on renforce la 43. Il est difficile dimaginer un port important ne contenant ni
structure, en bchant pour tailler des sortes de contreforts, en guise bateaux ni chantiers navals. On peut penser, nanmoins, que les fon-
de couples ou de membrures, qui donnent plus de force la struc- dateurs de la ville arrivrent avec leurs corporations de constructeurs,
ture, tout en contribuant viter sa dformation. Lutilisation de ce parmi lesquels ne devaient pas manquer les charpentiers de marine.
genre dembarcation se rduisait aux rivires et aux estuaires. Leurs Comme cela se passa Nantes, avec la construction de galres romai-
conditions de navigabilit se trouvant rduites par leur stabilit dfi- nes de type mditerranen sur ordre de Jules Csar pour combattre les
ciente. On les propulsait au moyen dune perche ou de pagaies. Vntes sur les ctes aujourdhui bretonnes. On peut penser que les
37. Bateau de transport reprsent dans lalbum de Jouve datant de chantiers navals dOiasso devaient tre pourvus dune main duvre
1679. Employ la fin du XVIIe sicle pour remonter lAdour et ses autochtone. Tout comme dailleurs les quipages de leurs navires.
affluents, il permettait de faire communiquer Bayonne et la cte avec 44. Il est fort probable que lorigine du mode de construction des
lintrieur. Il sagit dune embarcation aux bords monoxyles ajusts coques assembles clin (ou bord premier) soit associe aux ca-
entre eux au moyen de pices intermdiaires, de manire obtenir une nos monoxyles. Or, ceux-ci, limits par la taille du tronc, ont pu se
grande largeur et dpasser la limite impose par le diamtre de dvelopper par superposition des bords ou clins - sur les cts. Si
larbre. cette technique diffre au plan technologique du systme tenons,
38. Schma qui montre la transformation du cano monoxyle, elle a en commun avec celui-ci le concept dlaboration de la coque
devenue une embarcation de port en lourd suprieur. en commenant galement par lenveloppe extrieure. Cette simili-
39. Rplique du cano expos au Muse Basque Bayonne cons- tude au plan conceptuel pourrait avoir favoris le mode de construc-
truite par lassociation Albaola. On a eu recours aux seuls outils tion de bateaux clin de ligne romaine sur nos ctes.
manuels pour sa construction qui a requis environ 360 heures de 45. Bateau marchand de fabrication romaine. Un aspect de la plus
travail. Aprs sa mise leau, on a test sa flottabilit. Il sest rv- haute importance est ladaptation des bateaux romains habitus
l en mesure daccueillir trois membres dquipage. voguer en Mditerrane aux caractristiques de navigation du golfe
40. Rame employe sur la rplique du cano. de Biscaye, qui a dbouch trs probablement sur une nouvelle typo-
logie navale. Les Romains ont rencontr sur nos ctes des conditions
PRSENCE ROMAINE de mer diffrentes de celles auxquelles ils taient accoutums,
La dcouverte dun important port romain Irun, ancienne comme le rgime des mares, la houle de lAtlantique, la prsence
Oiasso, a repouss lhorizon de lhistoire maritime basque. de barres et les vents dominants. Par ailleurs, ils dcouvrirent gale-
Toutes les donnes en notre possession indiquent que la fonda- ment des diffrences dans les matriaux de construction et les tech-
tion de ltablissement romain dOiasso rpond au caractre niques artisanales locales. Encourageant une symbiose qui devait
stratgique du lieu et aux gisements de minraux situs dans marquer lamorce de lvolution dans les techniques de construction
les environs; il existe en cet endroit un passage naturel que navale.
permet de franchir par le littoral la haute barrire des Pyrnes. 46. Ces bateaux sont des reconstructions des navires mis au jour lors
De plus, on a reconnu proximit immdiate des kilomtres de fouilles du contexte atlantique dans la Tamise, en Angleterre.
dexploitations minires romaines ddies lextraction de 47. Schma qui montre lhypothtique volution de la technique de

90
construction romaine vers la technique atlantique dassemblage clin. sistant lexposition alterne leau et lair. Le chne est par
Les gros bordages des bateaux romains sont abouts avec ceux dj ailleurs gnreux en bois tors et en fts linaires. Il offre toute
monts sans sappuyer sur une charpente prtablie, pour former la la gamme de formes souhaitables pour les pices de charpente
co-que mesure que lon ajoute de nouveaux bordages. Ces derniers qui composent le bateau. Lexcellent minerai rapport de Bis-
sont assembls entre eux au moyen de tenons insrs dans des rainures caye tait trait dans les nombreuses forges dissmines sur la
distribues le long des chants. Ce qui exige un travail minutieux de la faade maritime du golfe de Biscaye. Celles-ci utilisaient la for-
part du charpentier pour obtenir un assemblage parfait auquel finale- ce hydraulique des rivires et salimentaient du charbon de
ment on ajoute des pices de charpente intrieure, qui viendront en bois produit dans nos vastes forts. La combinaison de minerai,
renfort. dnergie et de combustible a permis le dveloppement dune
48. Vestiges dossature de quai dans le port romain dOiasso. industrie mtallurgique prospre, qui reposait dans une large
49. Maillet mis au jour dans le port romain dOiasso, associ des mesure sur la construction navale.
travaux de construction navale. Autres outils similaires Londres et 60. La gographie montagneuse du Pays Basque permettait de dis-
Ostie. poser dune grande varit despces arbores, distribues tout au
long de ses versants. Outre labondance de chnes, bois de prdilec-
VOLUTION DE LA TYPOLOGIE NAVALE BASQUE tion dans les chantiers navals, on employait dautres essences com-
SUR LES BATEAUX DE HAUTE MER me le htre, le chtaignier, le frne, le noyer, le sapin, le houx
Tout lespace de lancien empire dOccident va connatre une pour fabriquer rames, poulies, mts, etc.
profonde rcession aprs leffondrement de lempire. Cepen- 61. compter du XVIIIe sicle, la htraie-sapinire dIraty fournit
dant, il est tabli par des preuves archologiques que les routes dexcellents matriaux pour la construction navale. Ses normes
de navigation dans lAtlantique vers Britania vont tre actives sapins pectins sont destins la fabrication des mts pour les
au moins jusquau VIIe sicle; mais nous ignorons laspect des frgates et les navires des arsenaux royaux. Les htres fournissaient
navires que lon utilisait. Avec la fondation des villes ctires, le bois ncessaire pour confectionner des rames.
vers le XIIe sicle, on commence utiliser des reprsentations 62. Les htres offrent des bois longs et droits, parfaitement appro-
de navires comme signes identitaires. compter de ce mo- pris pour les quilles. Quoique le bois de htre ne rsiste pas bien
ment, liconographie navale se dveloppe et nous fournit de lexposition alterne leau et lair, son emploi dans llaboration
prcieuses indications sur laspect gnral des bateaux propre de la quille des navires ne souffrait pas cet inconvnient, puisquil
chaque poque. Grce cela, nous pouvons retracer rapide- tait immerg en permanence.
ment lvolution de la typologie navale en Pays basque, et en 63. Chne ttard. Le btail qui broutait dans les forts dtruisait les
saisir une vue densemble. pou-sses et les arbres nains. Cela conduisit au dveloppement dune
50. Ptroglyphe provenant de la chapelle San Pedro de Tabira faon particulire dadministrer les rserves forestires. Les arbres
(Du-rango), expos au Muse ethnographique de Bilbao. On con- taient lagus une certaine hauteur, afin que le btail ne pt accder
sidre quil date du XIIe ou XIIIe sicle. aux jeunes branches qui allaient remplacer les branches rcemment
51. Sceau de San Sebastian datant de 1352. Le conseil des che- mondes. Les jeunes branches taient guides de sorte quen grandis-
vins de la ville a retenu llment qui identifie probablement le sant, elles pussent offrir les formes souhaites pour la construction
mieux son activit commerciale et son niveau technologique. navale.
52. Modle bas sur la cogue du XIVe sicle reprsente sur une 64. Cours deau. La pluviomtrie importante de nos contres et les
cl de vote de la cathdrale de Bayonne. Sa plus remarquable fortes diffrences de niveau produisaient lnergie hydraulique n-
caractristique est lincorporation du gouvernail dtambot. cessaire pour activer les marteaux et les soufflets des forges.
53. Nef de la fin du XVe sicle reprsente sur lex-voto de lglise 65. Charbon de bois. Les pices de charpente taient quarries
de Zumaia. Le dveloppement que connat le grement saute aux dans la fort. Ce processus produisait de grandes quantits de bois
yeux. Les navires portent des grements avec plusieurs mts. mort, qui tait exploit pour produire du charbon. Le charbon in-
54. Nef marchande du XVIe sicle. La jauge augmente pour rpon- dispensable pour alimenter les fours des forges.
dre aux besoins commerciaux des grandes traverses transatlanti- 66. Forge dAgorregi. Le minerai de fer extrait des mines basques
ques. tait labor industriellement dans les forges grce labondance
55. Nef sur une maison de la rue Beko kalea, Errenteria, au mi- en nergie hydraulique et en charbon. Etroitement associe
lieu du XVIIe sicle. cette poque, la lutte pour la suprmatie lactivit maritime, la production de fer a constitu lpine dorsale
en-gage entre les puissances maritimes europennes favorise la de lconomie basque pendant des sicles.
transition de la nef marchande au galion arm en guerre. 67. Chnes cultivs. Toutes les parties du chne pouvaient tre em-
56. Fruit de ladaptation de la nef pour le transport de prcieuses ployes pour fournir les diffrents types de pices de charpente qui
cargaisons, le galion va devenir le navire le plus fort de son po- composent un bateau.
que. 68. Chnes cultivs.
57. Frgate. Ces navires possdaient des caractristiques qui am- 69. Ferronniers dans la forge de Mirandaola, Legazpi.
lioreront notablement la navigation voile. Ils gagnent en vitesse 70. Une partie non ngligeable de la production des forges tait
et en manoeuvrabilit. destine rpondre aux besoins en clous, ancres et armes pour les
58. Les navires au XVIIIe sicle reprsentent un progrs technologi- bateaux.
que majeur, avec lapplication de la science la construction nava-
le. Les constructeurs basques prennent une part active dans le XIIIe SICLE. LE CONTEXTE ATLANTIQUE
dveloppement du navire. Modle de navire dont on construira On peut voir aux archives nationales Paris lempreinte en cire
plusieurs units Pasaia et Orio, daprs les directives marques du sceau du concejo de la ville de San Sebastian, appose sur
par Gaz-taeta, entre 1713 et 1716. un document de lan 1297. Il reprsente le type de bateau le
59. La squence de silhouettes de navires basques de haute mer repr- plus rpandu dans lEurope atlantique du XIIIe sicle, qui per-
sentatifs de chaque sicle nous montre leur volution au cours du mit le dmarrage de son commerce maritime. Cette typologie
temps. navale tait utilise par dautres royaumes avec lesquels les
Bas-ques commeraient, en particulier par lAngleterre. Ce
UN ENVIRONNEMENT FAVORABLE type de bateaux fut employ par ailleurs par les royaumes
Le littoral basque disposait pratiquement de toutes les ressour- chrtiens dans leurs campagnes militaires, comme la conqute
ces naturelles ncessaires pour construire des bateaux. Le ch- de Sville en 1248. La participation des nefs basques et can-
ne, abondant dans nos forts, a t de tout temps la premire tabriques fut dterminante pour forcer les dfenses sur le
option des charpentiers de marine. Son bois est dur et trs r- Guadalquivir.

91
71. Sceau de San Sebastian (1352). Archives gnrales de Navarre. concrtes, imposes par les proportions des cls ou des linteaux,
Similaire au sceau des archives nationales de Paris (1297). sils voulaient respecter lesthtique gnrale de ldifice.
72. Sceau du bourg de San Nicolas, Pampelune (1236). 86. Monnaie leffigie dEdouard III dAngleterre, datant de 1344.
73. Sceau de luniversit du bourg de San Cernin et du bourg de Elle reprsente le type de bateau de Bayonne. On peut distinguer
San Nicolas, Pampelune (1274). clairement sur la cogue, sa proue curviligne, diffrente des cogues
74. Sceau de Winchelsea, Angleterre, XIIIe sicle. de la Ligue Hansatique. Proue curviligne.
75. Reproduction du sceau de la ville de San Sebastian (1297). 87. Modle inspir de limage polychrome de la cathdrale de
Ar-chives nationales de Paris. Ba-yonne. Il conserve les caractristiques gnrales reprsentes sur
76. Les sceaux montrent lutilisation dune typologie navale commu- la cl; toutefois, ses proportions ont t stylises, aprs tude des ba-
ne aux ports basques, anglais et cantabriques. Bayonne, linstar du teaux de lpoque. Pour raliser le modle, on a tenu compte de la
reste du Labourd, appartient lpoque lAngleterre. De fait, la contrainte qui simposait aux artistes de comprimer les motifs quils
ville labourdine tait lun des grands centres de construction navale sculptaient pour les adapter des espaces rduits. Chteau darrire.
pour la couronne anglaise. Gouvernail dtambot. Chteau davant.
77. Le bateau reprsent sur le tympan du porche de lglise de San 88. En ce qui concerne linvention suppose par les Basques du
Pedro Olite prsente certaines diffrences morphologiques par rapport gouvernail dtambot avance par certains auteurs, signalons que
celui de San Sebastian; on peut voir clairement que les bords sup- dautres cultures maritimes lemployaient, comme le montre cette
rieurs de la coque ne font pas leur jonction avec ltrave, mais sont illustration arabe, plus connue comme le bateau dal-Harr, de 1237.
surlevs pour supporter des gaillards intgrs dans la coque. Lorigine Par ailleurs, les navigateurs chinois, avec lesquels les Arabes entrete-
de la typologie de ce bateau se trouve probablement dans le nord de naient de trs anciennes relations connaissaient un systme de
lEurope. gouvernail axial analogue depuis le IIe sicle.
78. Miniature franaise reprsentant un navire de lpoque, offrant 89. Ce magnifique relief appartient lun des tympans du porche de
la mme typologie que celui de lglise San Pedro Olite. la Cathdrale Santa Mara du XIVe sicle, Vitoria-Gasteiz; elle mon-
79. La nef du sceau de San Sebastian montre larrire et lavant tre une cogue diffrente de celle de la cathdrale de Bayonne. L-
sy-mtriques, le gouvernail latral tribord, la coque construite trave droite et limportant franc-bord du bateau rappellent la cogue
clin et les extrmits des baux traversant la coque. Elle comprend de 1380 mise au jour Brme. La ressemblance pourrait faire penser
un chteau ou gaillard darrire qui offre un abri au timonier, par- que cette image dans la pierre reprsente un bateau de la Hanse. Il
ticulirement bienvenu pendant les navigations au large. De plus, faut avoir lesprit que les matres tailleurs de pierre des cathdrales
sa plate-forme leve tait dune grande utilit dans les combats. taient des artistes itinrants, souvent originaires de lieux loigns,
80. Bateaux bord bord, cest--dire lancre les uns auprs des qui apportaient avec eux leurs propres patrons et leurs dessins.
autres, amarrs un mme quai ou dans une anse abrite. lpoque, 90. Ici, on peut comparer la cogue de Bayonne, lavant incurv,
San Sebastian tait une grande ville portuaire. Appartenant au royaume la cogue de Brme, la proue droite.
de Navarre, elle fut dote par le monarque Sanche VI Le Sage de lois 91. Cogue de Brme. Un autre motif permettant dattribuer une origine
qui constituent lun des codes de la mer les plus anciens que lon trangre au bateau de la cathdrale de Vitoria est lexprience
connaisse, le fuero de 1180. La mme typologie est employe pour darcho-navigation ralise par trois rpliques de la cogue de Brme.
diffrents modles de bateaux. Seules varient les dimensions. La preuve est faite que cette typologie navale est parfaitement adapte
81. La nef romaine dOstie rvle un profil trangement semblable la navigation estivale dans les eaux relativement protges de la mer
celui des nefs du XIIIe sicle, limage des extrmits robustes et Baltique; ce qui nous fait penser que ce type de bateau ne devait pas
protubrantes des traves. Ceci pourrait indiquer une continuit tre courant sur nos ctes, compte tenu des dures conditions du Golfe
dans larchitecture navale de lpoque romaine jusquau XIIIe si- de Biscaye.
cle. 92. Tout comme ltambot droit et le gouvernail, le chteau darrire
82. Miniature des Cantigas de Santa Mara, dAlphonse X le Sage prend des dimensions plus imposantes et se rapproche du mt. La
(XIIIe sicle). proue est surmonte dun discret gaillard davant. Les dimensions du
83. Scne de la bible de Pampelune, commandite par Sanche Le bateau saccroissent considrablement.
Fort en 1194, ralise par Petrus Ferrandus, manuscrit de Harburg-
Oettinghen. XVe SICLE
84. Certains spcialistes affirment que le bateau du sceau de San Ladoption du gouvernail dtambot augmentant la capacit de
Sebastian pourrait avoir 20 mtres de longueur. Dans les sicles charge, il sera ncessaire daugmenter la propulsion. Comme
suivants, ce type de bateau prendra en compte de nombreuses inno- il ne convient pas daugmenter la hauteur et la surface de la
vations. En sadaptant naturellement aux exigences de chaque po- voile unique jusqualors, pour ne pas en compromettre la sta-
que. bilit, on ajoute au mt unique un mt de trinquette ( lavant)
et un mt de misaine ( larrire). Ce nouveau grement entra-
SICLE XIV nera une notable amlioration sur le plan de la gouvernabilit
Limage qui orne firement la cl de lune des votes de la du bateau, en soulageant la pression sur le gouvernail avec le
cathdrale de Bayonne est lune des premires reprsenta- rglage correct des voiles. Dans la seconde moiti du XVe
tions dun bateau gouvernail dtambot. Ce gouvernail axial sicle, on voit commencer simplanter le mode dassemblage
permet de gouverner le bateau de manire nettement sup- des bords franc-bord, qui reprsente un changement radical
rieure au gouvernail latral, bientt dlaiss, reprsent sur le dans la manire de concevoir et construire des bateaux. Au
sceau de San Sebastian. Le renforcement de la manoeuvrabi- d-part, on lemploie uniquement sur la partie immerge de la
lit du bateau permettra daugmenter la jauge ou capacit de coque. Mais graduellement, ce mode dassemblage remplace
charge et dajouter un second pont. Le nouveau gouvernail compltement la construction clin. A ce stade, on abandon-
requerra un tambot droit, obligeant rallonger la quille. Ce nera larrire aux formes arrondies, pour le remplacer par
systme fera augmenter la vitesse et aidera crer une surfa- larrire plat ou tableau, beaucoup plus facile construire.
ce verticale qui, avec le gouvernail, diminuera la drive ou 93. Ex-voto qui se trouve dans lglise San Pedro Zumaia. Il repr-
drapage latral du bateau. Daprs le chroniqueur toscan sente la victoire des navires de Juan Martnez de Mendaro sur les
Giovanni Villani, les Basques introduisent ce type de bateau, flottes portugaise et gnoise en 1475, dans le dtroit de Gibraltar.
quils appelaient cogue, en mer Mditerrane en 1304. 94. Sur le retable de Sainte Ursule de lglise de Cubells, peint par Joan
85. Le bateau qui figure sur la cl de vote dans la cathdrale de Reixach en 1468, et sur le modle de la cogue de Mataro, on peut
Bayonne. Sa forme trapue est due la contrainte impose aux observer que le grement un seul mt est toujours conserv, au milieu
matres tailleurs de pierre. Il leur fallait les adapter des mesures du XVe sicle, dans cette rgion de la Mditerrane. Nanmoins, lun et

92
lautre possdent des lments de construction similaires au Zumaia. poses offrent un relief visible distance. Les petites embarcations
Limage du retable montre dans le dtail la morphologie de larrire, que officielles et militaires taient souvent construites clin parce quil
lon ne distingue pas suffisamment dans le tableau de Zumaia. Si lon fallait les garder frquemment au sec. Il tait ainsi beaucoup plus
observe la proue, la cogue de Mataro la montre trs semblable celle facile de les mettre leau sans risquer des problmes dtanchit.
du Zumaia. 103. Rplique dun potina, navire traditionnel de pche du XIXe sicle
95. Image tire de lex-voto qui reprsente le Zumaia, navire amiral construit par lassociation Albaola. La construction franc-bord dans les
de la flotte de Martnez de Mendaro. Nous pouvons observer, fidle- chantiers basques se dveloppe vritablement la Renaissance. Cette
ment reproduits, le mt de trinquette et les deux misaines qui tech-nique qui remplace la construction clin va perdurer jusqu nos
accompagnent le grand mt. Ces lments sont pleinement fonc- jours.
tionnels aprs un processus volutif qui se sera dvelopp au cours 104. Lpave dUrbieta. Il sagit dune pinasse destine au cabotage
du sicle. Le chteau davant prend des proportions plus consquen- de minerai de fer de la seconde partie du XVe sicle, mise au jour
tes. Il devient parfaitement intgr dans la structure de la coque, tout Gernika. Entirement construit clin, ce bateau correspond la
comme le gaillard darrire. Tous ces lments paraissent avoir pour priode qui marque la fin de cette technologie. Elle disparatra au
objet de rechercher un renforcement de ces lments afin de rpon- sicle suivant, pour tre remplace par la coque franc-bord.
dre aux besoins militaires de lpoque. Nous pouvons observer que 105. Outils calfater; pour introduire ltoupe entre les bordages
le Zumaia dispose dune artillerie monte sur le plat-bord de pavois franc-bord.
et de lances dans la hune. Misaines. Trinquette. 106. A franc-bord. Il est important que le bois pour construire une
96. Larrire tableau augmentera la capacit de charge. coque franc-bord soit relativement sec. Avant la mise leau, les
97. la fin du XVe sicle, les bateaux adopteront une nouvelle voile coutures entre les bordages sont garnies de fibres vgtales; dans
par-dessus la grand-voile. Cette nouveaut optimise la distribution leau, de la sorte, lexpansion du bois en se mouillant garantira
de la surface de voile, qui recevra le nom de hunier. La hune tait ltanchit de la coque. La coque franc-bord offre pour avantage
lendroit o se situait la vigie. Ce terme, en castillan gavia, vient du de glisser doucement et discrtement sur leau.
mot basque kabia, que signifie nid, et concide conceptuellement 107. A clins. Les virures de la coque tant superposes peuvent tre
avec le terme anglais crow's nest, ou nid de corbeau, qui dsigne le plus minces. On obtient ainsi une embarcation lgre. De plus, on
poste de vigie. Hunier. peut employer dans sa construction du bois vert ou rcemment
98. Sur le bordage votif du Zumaia, on nobserve pas le relief carac- coup. Toutefois, le relief de la coque entrane des turbulences pen-
tristique des planches assembles clin. Il est possible que le dant la navigation, perceptibles en raison de leur bruit caractristi-
Zu-maia ft lune des premires nefs construites franc-bord; cepen- que. Outre quelles jouaient sur le comportement hydrodynamique
dant, nous ne pouvons laffirmer puisque, mme sur les reprsenta- du bateau, ces turbulences pouvaient signaler sa prsence parmi
tions de bateaux clin, ce relief nest pas toujours reprsent. certaines espces capturer, comme la baleine.
Toutefois, cest vers cette poque que lon commence raliser les 108. Scne de la Bible de Pampelune (1194) de Sanche Le Fort.
coques de construction mixte : oeuvres vives franc-bord et oeuvres (Manuscrit Harburg-Oettinghen). Lemploi de la hache par les char-
mortes clin. Cest le cas de lpave dcouverte Cavalaire pentiers de marine est associ une priode o lon nemployait
(France). pas la scie pour faonner les bordages. La technique consistait
99. Cogue de Mataro (Coca de Mataro) du milieu du XVe sicle. ouvrir les troncs en insrant des coins, dabord laide de maillets,
Il sagit dun ex-voto. Cest le modle le plus ancien de bateau pour couper les troncs et les dbiter tangentiellement par rapport
europen qui soit conserv. Il est expos dans les collections per- aux cernes du bois, la hache. Enfin, on bchait lherminette.
manentes du muse Maritime Prins Hendrik Rotterdam. 109. Dbit dune pice de bordage en suivant les cernes annuels,
100. Sur cette illustration de 1471, on remarque un discret mt de Aezkoa.
trinquette, mais larrire on ne distingue pas encore le mt de 110. Hache basque, fabrique par la famille Erbiti Leitza
misaine. Ces mts se dvelopperont pour devenir une partie essen- (Navarre).
tielle du grement. Ladoption des voiles de trinquette et de misaine
permettra daugmenter la surface de voilure sans lever le point LE SAN JUAN. XVIe SICLE
vlique, et donc sans compromettre la stabilit du bateau. Le Gipuzkoa compte la plus forte densit de linteaux repr-
101. Le grement se diversifie, avec trinquette, misaine et grand- sentant des nefs du XVIe sicle. La qualit extraordinaire de
voile. Les oeuvres mortes prennent du volume en raison de leurs formes sculptes dans la pierre nous donnne une infor-
laugmentation de la jauge, ou capacit de charge. mation prcieuse sur les caractristiques des bateaux de
lpoque. Grce la dcouverte et ltude de lpave du San
MODES DE CONSTRUCTION. CLIN ET FRANC-BORD Juan, navire baleinier de Pasaia, coul Red Bay en 1565,
Sur nos ctes, les coques clin de lAtlantique commencent nous connaissons de faon approfondie la construction na-
tre remplaces par les coques franc-bord laube de la vale au Pays basque au XVIe sicle. En ces temps dexpansion
Re-naissance. Les deux techniques de construction sont con- ocanique, les routes de navigation sont considrablement
ceptuellement opposes. Tandis quune coque assemble plus longues et il devient ncessaire doptimiser la ca-pacit
clin fait se superposer les bords ou clins de manire former de charge. La coque de la nef est prtablie avec exactitude
le bord extrieur de la coque, en la dotant par la suite de sa pour la premire fois par le volume des barriques arrimes
structure interne, la coque franc-bord qui a perdur jusqu de manire exploiter au mieux lespace des ca-les. La nef
nos jours commence par la construction du squelette qui sera connatra son apoge sur les deux routes prsentant le plus
ensuite re-couvert de bords soigneusement ajusts entre eux, haut intrt conomique de son temps : la Route des Indes
relis par les chants, ou franc-bord. Les deux techniques pr- et la Route de Terre-neuve.
sentent avantages et inconvnients. Lintrt principal de la 111. Nef trois ponts de Francisco de Elorriaga. Elle fut fabrique
construction clin tient la possibilit dutiliser du bois rce- Orio, par le matre charpentier Pero de Ochoa en 1585.
mment abattu ou vert pour construire la coque, sans compro- 112. Nef de Bartolom de Garro, construite Zumaia par Cristobal
mettre ltanchit de celle-ci. Sur les coques franc-bord, une de Artadi et dix autres charpentiers en cinq mois, en 1573.
charpen-te prtablie donnant une ide beaucoup plus prcise 113. Huniers. A lpoque, les huniers de grand voile ou de trin-
de la forme du bateau permet doptimiser la capacit de char- quette sont pleinement dvelopps. Cette nouvelle distribution des
ge. Ce facteur se rvlait particulirement intressant pour les voiles facilitera leur manoeuvre, en particulier dans les rudes con-
nouvelles routes des Indes et de Terre-Neuve. ditions de lAtlantique Nord.
102. Modle de la lancha du Consulat de San Sebastian. Une coque 114. Linteau dOrio, qui reprsente fidlement la nef basque du XVIe
clin ou bord premier est facilement reprable; les virures super- sicle. Cette enseigne en pierre de taille et dautres sur le littoral gui-

93
puzcoan ont servi de rfrence pour connatre les caractristiques de quelles elle serait soumise. Sachant quelle tait trs proche du
ce type de bateau; et, notamment, pour dissiper quelques inconnues gouvernail et servait de liaison entre des pices importantes de la
concernant les oeuvres mortes et la mture du San Juan. structure.
115. Modle du San Juan, navire baleinier de Pasaia, coul en 1565
Red Bay, Labrador. Ce modle est le rsultat dannes de recherches LE GALION. XVIe-XVIIe SICLES
du dpartement darchologie subaquatique de Parcs Canada, la En ces temps troubls, les nefs marchandes de Gipuzkoa et
suite en particulier des campagnes entreprises entre les annes 1978- Bizkaia taient rquisitionnes sur ordre du roi espagnol pour
1992. Il sagit du type de bateau ocanique du XVIe sicle qui a tre armes en guerre. Au milieu du XVIe sicle, on commence
fourni le plus dinformations la communaut scientifique internatio- ainsi voir se dvelopper un type de navire, dont le fleuron
nale. Le San Juan tait un navire baleinier jaugeant 200 tonneaux. On sera assurment le galion. La prsence de corsaires et de pirates
peut apprcier sur le modle la distribution intrieure et ses trois constituait une vritable menace pour les intrts de la Cou-
ponts, qui abritent prs de mille barriques de la prcieuse graisse. ronne espagnole et la lutte pour conserver le monopole de la
116. Optimisation de la jauge. Les barriques correspondaient une Route des Indes entrane lapparition de ce navire. Vritables
taille standard, elles avaient une capacit denviron 225 litres. Dans coffres-forts flottants qui furent dvelopps dans lintention de
la section longitudinale du navire, nous pouvons observer quelles protger lor et largent. La galion, dot de nombreux canons,
sont parfaitement embotes. Ne laissant pas despace libre entre eux, devait tre fortement construit pour rsister aux impacts
non seulement on exploite ainsi lespace, mais on vite le danger dartillerie. Il lui fallait aussi tre plus long proportionnellement
dun ripage du chargement mal arrim pendant les redoutables tra- que la nef classique pour gagner en vitesse. Le galion nat du
verses hivernales de lAtlantique. concept de commerce arm. Pour la premire fois, des dits
117. Taille dune nef et dune baleine. royaux sont pris pour contraindre les armateurs basques
118. Le creux augmente ainsi que le nombre de ponts, et la surface de construire selon les nouveaux rapports longueur-largeur qui
voilure suit la mme tendance avec les huniers. Les rudes conditions seront appliqus dans lart de la construction navale.
rencontres sur la difficile route de Terre-neuve requirent la rduction 126. Nef de Joan de la Salde (grand intendant du roi) fabrique
du chteau davant, afin dviter la drive avec des vents contraires. En Orio en 1578 par le matre Anton de Yerobi pour le transport de
revanche, la dunette ou chteau darrire se prolonge jusquau grand- marchandises prcieuses sur la route de la Carrera de Indias. La
mt. nouvelle mission consistant veiller sur les richesses provenant
dAmrique entrane des modifications sur les nefs marchandes, qui
DE LARBRE AU NAVIRE volueront plus tard vers le galion.
La structure dun bateau se compose dune infinit de pices 127. En 1608, la Couronne espagnole dicte les proportions impo-
structurelles qui offrent un large ventail de formes. Cependant, ses tous les navires qui doivent participer la Carrera de Indias.
ces formes il fallait les chercher sur les arbres; on devait trouver Au grand dplaisir des armateurs basques, qui allguent que les nefs
la branche, le tronc ou la racine qui imiterait naturellement la construites sur les nouveaux plans dplacent une jauge infrieure aux
forme de la pice de charpente en question. De la longue quille nefs traditionnelles, dont le succs commercial nest pas dmontrer.
rectiligne qui constitue lpine dorsale du bateau aux courbures Les besoins dfensifs de la Couronne prvalent. Cependant, les exi-
ncessaires pour assurer la liaison du pont avec la coque, il fallait gences des ordonnances royales perdront de leur rigueur en 1613.
trouver des bois dont la veine pouserait fidlement les contours 128. Dtail dune carte de Jodocus Hondius, de 1606. Legiones
du gabarit du charpentier de marine. Il ny avait pas dautre Biscaiae et Guipuscoae typus (Atlas del Mundo Mercator /
moyen de garantir la robustesse ncessaire des bateaux, inlassa- Hondius).
blement soumis la force du vent et de la mer. Or, les formes 129. Les leves de nefs civiles se faisaient toujours plus frquentes.
naturelles ne sont pas aussi frquentes. Mais ncessit faisant loi. Destines crer des flottes de guerre au service de la Couronne
La forte demande des chantiers navals basques obligeait culti- espagnole, afin de conserver sa suprmatie maritime sur les Hollan-
ver les arbres en guidant les formes des branches de chnes dais et les Anglais mais au prjudice du commerce et des pcheries
jeunes et flexibles pour en faire de futures pices de charpente. de Terre-neuve. Ce qui dmotivera les investisseurs particuliers, avec
119. Le bois destin la construction navale, de chne principale- pour rsultat que lon ne construit plus assez de navires marchands.
ment, tait abattu dans le dernier croissant de lune, entre octobre et Tous ces lments vont pousser la Couronne crer sa propre marine
janvier. Cest la priode pendant laquelle le tronc contient le moins de de guerre, laquelle sera compose de navires spcialement conus
sve. On obtenait de la sorte un bois notablement plus rsistant la pour le combat. Au lendemain du dsastre essuy par lInvincible
pourriture. Armada, le commerce maritime de la cte basque entre en crise pro-
120. Ces fourcats deviendraient les varangues installes sur les extr- fonde.
mits de la quille, pour constituer les pinces de la proue ou de la 130. Le San Felipe, galion de Manille, dont le commandement est
poupe. Les pices proviennent des bois courbants la bifurcation des confi Miguel Lpez de Legazpi, accompagn par le moine augus-
branches avec le tronc. tin Andrs de Urdaneta. Lexpdition part le 20 novembre 1564 du
121. Les genoux font partie des couples, ou membrures du bateau. port de Navidad, au Mexique, pour gagner Cebu, aux Philippines.
Sur les nefs, las couples taient forms de deux membres symtri- Le modle nous offre une ide approximative de laspect de ces
ques comportant varangues, genoux, estaminaires et jambettes. bateaux, particulirement caractristiques du XVIIe sicle.
122. Les chnes ttards taient manipuls pour offrir les formes 131. Evolution sur les arrires tableau; de la silhouette dfinie du
navales souhaites. La base de la branche que lon observe gau- galion aux nouvelles formes qui ouvriront la voie au vaisseau.
che devait offrir une robuste querre pouvant servir de liaison entre 132. La part croissante de lartillerie sur les galions, dessins suivant
ltambot et la quille. La partie suprieure, de forme droite, pouvait les mmes procds gomtriques appliqus la conception des
servir fabriquer lun des baux sur lesquels reposerait le pont. navires marchands, provoque des problmes de stabilit, dus au
123. Beaucoup des bois de marine taient quarris dans la fort poids norme des canons sur les ponts suprieurs. On procdera
pour mieux faciliter leur transport jusquaux chantiers navals. Ce des essais tout au long du XVIIe sicle afin de corriger ce dfaut,
travail se ralisait lherminette. avec plus ou moins de succs.
124. Moment o les archologues de Parcs Canada mettent au jour 133. Entre 1687 et 1690, Antonio de Gaztaeta dirige la construc-
le talon dtambot lors des fouilles sous-marines visant retrouver tion de la Capitana Real ou vaisseau amiral royal Nuestra Seora de
le San Juan, de Pasaia, coul en 1565 Red Bay, Labrador. la Concepcin y de las nimas. Dans son ouvrage Arte para fabri-
125. Le San Juan. Finalement, le bois tors du chne est arriv des- car Reales, il en dcrit avec une extrme minutie la construction.
tination et plac sur la structure du bateau. Cette pice devait tre Innovant pour son temps, ce grand galion symbolise la transition du
soigneusement slectionne afin de supporter les fortes tensions aux- galion de guerre au navire de ligne.

94
134. Nuestra Seora de la Concepcin y de las nimas, arm de 90 bre de vaisseaux de la flotte espagnole taient construits dans
ca-nons. 500 charpentiers guipuzcoans furent recruts pour sa construc- les chantiers navals du Pays basque. Mais cette activit fut
tion. transfre ultrieurement sur dautres ctes. Beaucoup de char-
135. La solidit augmente et, par l mme, le poids de la structure, pentiers et douvriers basques spcialiss dans la construction
auquel il convient dajouter le surpoids de lartillerie. Le tout donnant de vaisseaux furent embauchs dans les chantiers royaux de la
lieu un allongement de la longueur et un accroissement de la sur- pninsule et doutre-mer. Initialement le vaisseau, plus grand
face de voilure ainsi qu lapparition des perroquets. Ces changements que la frgate, ptissait de problmes de stabilit en raison du
furent ncessaires pour compenser le surpoids et gagner en vitesse. surpoids de larmement. Larchitecte naval Antonio de Gaz-
taeta, originaire de Mutriku, dveloppa un systme innovant
FREGATES. XVII-XVIIIe SICLES de conception de carne qui amliore notablement lassiette
Dans la seconde moiti du XVIe sicle, apparat le galion issu du bateau sans compromettre la vitesse. Cette mthode, base
de la galre qui reprsente laboutissement des exprimenta- sur un systme graphique, permettait galement de prtablir
tions visant mettre au point un nouveau type de navire de avec exactitude la forme de la partie avant et arrire de la co-
guerre. Cet hybride mi-chemin entre propulsion rame et que, qui dpendait auparavant de limprovisation et du savoir-
voile ne comblera pas entirement les attentes de ses promo- faire de chaque constructeur.
teurs, en raison de la difficult de concilier lespace des 144. lpoque, on dlaisse les mthodes empiriques pour dfinir
rameurs et celui rserv lartillerie sur un mme pont. Ce type la forme des vaisseaux royaux, et lon impose lutilisation de plans.
de bateau, soumis aux exigences de la propulsion la rame, se Cette pratique stend la conception de bateaux civils. Cest
rvla toutefois trs vlique; ses lignes deau taient trs hydro- aujourdhui le procd le plus communment employ dans le
dynamiques et les oeuvres mortes sans tonture ntaient pas domaine de lingnierie navale.
freines par le vent debout. On abandonna alors la rame pour 145. Vaisseau de 90 canons. Plan de Gaztaeta. Arte de fabricar
dvelopper les innovations de la coque. Le rsultat fut la frga- reales.
te, qui connatrait son heure de gloire au XVIIIe sicle. 146. Un vaisseau de ligne de type moyen, entre marins et infanterie
136. Galion rame. Navire jaugeant 200 tonneaux, probablement de marine, requrait un quipage denviron sept cents personnes.
construit Saint-Jean-de-Luz vers 1565. Grant trois mts, il porte Pour approvisionner et loger tout ce monde, il fallait disposer de
22 rames de chaque ct. Il sagit du galion par excellence du golfe quatre ou cinq ponts superposs, sur lesquels sentassaient dans un
de Biscaye, mais plus stylis. La quille devient beaucoup plus longue grand bric--brac le rechange, les munitions, larmement, etc. Le
par rapport la largeur. On peut observer sur ce navire une rduc- manque despace et de mesures dhygine faisait des maladies lun
tion drastique des oeuvres mortes, initialement dans lintention des soucis premiers des capitaines de ces bateaux.
dallger le travail des rameurs. On observera par la suite que ces 147. Vaisseau vu de larrire et de lavant. Poupe. Proue.
changements entranaient galement un avantage en navigation 148. Jusquau XVIIIe sicle, le timon des navires est gouvern au
voile. moyen de la barre de commande ou manuelle, bton perpendicu-
137. Femelle de frgate superbe. Se caractrisant par sa vlocit et laire la barre de gouvernail que le timonier manoeuvre depuis le
son agressivit, Fregata magnificens a donn son nom ces l- gaillard darrire. Laugmentation de la jauge rend trs difficile de
gants vaisseaux qui conjuguent une grande vitesse et une tonnan- naviguer sur daussi grands bateaux avec un tel systme. Do
te manoeuvrabilit. linvention de la roue de gouvernail qui, manoeuvre par tout un
138. Plan de formes dune frgate de la fin du XVIIIe sicle. systme de poulies, soulageait le travail du timonier.
139. Frgates et vaisseaux taient considrs comme lexpression 149. Ce vaisseau est pareil un autre btiment appel Nuestra Seora
technologique la plus acheve de leur poque. De grands architectes de la Asuncin, plus connu sur la cte basque par le nom de La Guipuz-
guipuzcoans se distingurent en la matire, comme Gaztaeta, Aiz- coana. Construit Pasaia en 1779, ctait le fleuron de la Real
purua et Mutiozabal. Compaa Guipuzcoana de Caracas. Il fut captur au cours de son
140. Frgates et vaisseaux en vinrent partager un grement et un voyage inaugural par les Anglais. Ces derniers se contentrent de le
profil assez similaires. Cependant, il tait facile de distinguer les frgates rebaptiser sous le nom de Prince William et lenrlrent dans leur flotte
par leur unique range de canons. On multiplie le nombre de voiles, de guerre.
avec ladoption en particulier des focs disposs entre les mts, ce qui ne 150. Htraie-sapinire dIraty, Navarre. La mture des vaisseaux prend
manque pas damliorer notablement la capacit naviguer contre le des proportions jamais vues auparavant. Requrant les plus grands
vent. ar-bres de la fort. Le sapin, pour sa forme, sa rsistance et sa lgret,
141. Frgate de la Real Compaa Guipuzcoana de Caracas. Les tait lespce la plus recherche pour fabriquer des mts. Cest ainsi
frgates marchandes des armateurs guipuzcoans furent la cl du que lon coupait dans les Pyrnes des pices dont le ft pouvait
succs de la Compagnie. Elles permirent de jeter les bases du trans- atteindre 35 mtres de long, dont le transport travers les montagnes
port transatlantique et renforcrent lconomie de la province une supposait de grands dfis dingnierie. Par ailleurs, la construction
poque o la traverse de locan tait soumise bien des alas, dun vaisseau de taille moyenne requrait lemploi de plus de 2.000
notamment au harclement des pirates, des corsaires ou des flottes chnes adultes. Cette demande massive de bois fut lorigine de la
ennemies. Les vloces frgates guipuzcoanes firent la preuve de dforestation dune grande partie de lEurope.
leurs qualits face leurs ennemis et leurs concurrents. 151. Ces bateaux, vritables cathdrales flottantes, taient considrs
142. Vues de la proue et de la poupe de la frgate. comme lexpression technologique la plus acheve de lvolution de
143. La frgate se caractrise par son allure au ras de leau et un seul la construction navale au Pays basque. Vaisseau de 90 canons de
pont dartillerie. Au beaupr sajoute un bout-dehors pour amarrer 1720.
les manoeuvres et amurer les focs, rcemment adopts sur ces 152. La dimension des bateaux ne cesse daugmenter, les ponts en
bateaux. Devant limportance croissante prise par les manoeuvres, particulier se mulitplient; comme sur les frgates, les voiles dtai ou
la voile de misaine latine savre gnante par la place quelle prend. focs atteignent leur plein dveloppement, ce qui amliore notable-
A la fin du XVIIIe sicle, elle sera remplace par une brigantine. ment la navigation pour remonter au vent.On adopte la barre roue,
qui facilite la manoeuvre du vaisseau.
VAISSEAUX. XVIIIe SICLE
Le vaisseau est le plus puissant bateau de guerre qui ait exist DE LA VOILE A LA MACHINE
dans la marine voile. Le pouvoir dune puissance maritime se La dfaite de Trafalgar et la perte des colonies outre-mer mar-
mesure au nombre de vaisseaux, qui disposaient de deux, voire quent la fin de la puissance maritime de lEspagne. A compter
de trois batteries dartillerie de chaque ct, et dcidaient du de ce jour, on construira majoritairement au Pays basque une
sort des grandes batailles navales. Initialement, un grand nom- typologie diverse de bateaux de taille moyenne, comme les

95
golettes, brigantins ou chasse-mares, ainsi que lternelle sel allait tre la solution. Le poids du moteur diminuant de
lancha fletera. On verra bientt apparatre le bateau vapeur, moiti; le combustible, dun quart. Sans compter que lon
promptement adopt sur la cte basque pour le transport de navait plus gure besoin de la grande quantit deau douce
marchandises et, plus tard, par les bateaux de pche. Il en sera que requerrait la vapeur. Au Gipuzkoa, ce processus de rem-
fini, ds lors, de la marine voile traditionnelle. Le dbut du placement commena dans les annes trente Pasaia. Les
XXe sicle sera trs dur pour cette dernire. Les canots de p- mo-teurs diesel taient principalement des moteurs
che et les chasse-mares tenteront bien de rivaliser avec les dimportation. Cependant, Sestao et Zumaia, on fabriquait
ba-teaux moteur. On rallongera la coque, on augmentera dj des moteurs diesel marins depuis dix ans.
considrablement la surface des voiles. On naviguera de faon 161. De ltrave verticale ltrave courbe. La gnralisation du
tmraire et dsespre, qui entranera bien des fortunes de moteur conditionnera larchitecture de la coque. Laugmentation de
mer. la puissance et de la vitesse exigera des oeuvres mortes rehausses
153. LUgarte n 1 fut construit en Angleterre vers 1878. En ce pour maintenir le pont sec au moment de fendre la vague. Avec
temps-l, la famille Ugarte commence construire Aginaga des laugmentation de la hauteur se dveloppent galement les traves
vapeurs coque en bois. Les Ugarte furent des premiers bateaux formes concaves, qui dvieront les gerbes dcume vers
vapeur construits dans ce pays. Ce modle montre lespace consid- lextrieur.
rable occup par le nouveau systme de propulsion. 162. Modle dmontable de bateau de pche, ralis par le cons-
154. Ugarte n 2. La voile et la vapeur vont coexister pendant des tructeur naval pour tablir postrieurement les plans de construc-
dcennies. Dans un premier temps, les vapeurs auront des probl- tion.
mes pour concurrencer les bateaux voile; lespace requis par la 163. Emplacement de la machine dans la coque. A lpoque la-
chaudire et le combustible que les cales sont bien moins grandes quelle ils cohabitaient avec les voiliers, les vapeurs taient gale-
que sur un voilier. Souvent, il est impossible de sapprovisionner ment quips de voiles auxiliaires. Les voiles taient particulire-
en charbon. Peu peu, les machines amlioreront le rendement. ment utiles en cas davarie de machines, ainsi que pour conomiser
En entranant ipso facto la diminution de lespace requis pour le du charbon lors des longs voyages ou en cas de difficult
charbon, et laugmentation des soutes marchandises. dapprovisionnement. Soute charbon. Chaudires. Moteur.
155. Lancha fletera. Peu aprs ladoption du pont tanche par les Arbre du ro-tor. Gouvernail. Hlice.
boniteras (driveur mi-pont utilis pour la pche au thon), la lon- 164. Batel de pche traditionnel avec moteur essence. Les petites
gueur augmente pour atteindre 15 mtres. Les lanchas fleteras aug- embarcations de pche traditionnelles, de faibles dimensions,
menteront dmesurment la trinquette, qui finira par galer la grand- ntaient pas aptes linstallation de machines vapeur ni des
voile. premiers moteurs diesel. On les quipa de petits moteurs essen-
156. Voiliers. A cette poque, le rseau maritime basque se rduit ce.
lespace commercial le plus proche. Las grandes units de transport 165. Vapeur Mamelena. Premier bateau de pche vapeur de la
transatlantique des poques antrieures perdent leur raison dtre, et flotte basque. Ignacio Mercader, originaire de San Sebastian, lacheta
les activits commerciales font appel des bateaux de jauge plus Leith (Royaume Uni), en 1879. Au dpart, il se contentait de
faible et dune grande varit typologique. Parmi les types de voiliers remorquer les canots voile sur les lieux de pche; aprs quelques
les plus courants, le brigantin, le quache-mare, ou le pailebot. essais prliminaires, il se consacra la pche aux engins tranants.
157. Vapeur Esperanza (1919). De 1910 1920, la flotte de pche bas- 166. Machine vapeur. Mutiozabal. Orio.
que se composera majoritairement de bateaux vapeur. Ds lors, les 167. Introduction du Diesel. Chalutier des annes 1940 avec sa
conditions de vie des pcheurs vont commencer samliorer. Quoique coque classique peinte en blanc.
la nouvelle technique ne manque pas de susciter un sentiment de dfian- 168. Charbon pour chauffer leau dans les chaudires et pour pro-
ce parmi les pcheurs, traditionnellement attachs leurs canots voile. duire la vapeur ncessaire qui entranerait les machines.
Ils ont lintuition que les nouveaux bateaux moteur, quips dengins de COQUES EN ACIER
pche remorqus, seront tt ou tard prjudiciables aux fonds poisson- La construction des bateaux coque en acier prend son essor
neux. dans les chantiers du Nervion la fin du XIXe sicle. Ce secteur
158. Les premiers vapeurs furent britanniques; il sagissait de bateaux industriel ne cessera de grandir jusqu nos jours, en se spcia-
voile transforms. On ne tarda pas construire de nouveaux bateaux lisant dans la construction de grands navires marchands. Peu
conus pour la propulsion mcanique, quoique les coques continue- avant 1920, quelques chantiers navals guipuzcoans commen-
ront dimiter celles des voiliers qui les prcdaient. Les liens commer- crent eux aussi construire des coques dacier Zumaia et
ciaux troits nous entre la Grande-Bretagne et les armateurs basques Pasaia, tout spcialement, pour quiper la flotte de pche.
de lpoque favoriseront ladoption de la nouvelle technologie sur nos Lexprience acquise par beaucoup de petits ateliers ddis
ctes. la rparation et linstallation de machines vapeur devait se
159. Plan de mture dune frgate de la premire moiti du XIXe si- rvler dterminante quand il sest agi de relever le dfi de
cle. construire les bateaux en acier. Jusqu la guerre civile, la cons-
160. Les premiers bateaux de pche vapeur de nos ctes taient truction en acier cohabite avec la construction en bois; cepen-
achets ltranger. Leur arrire lanc allait les faire connatre sous le dant, la pnurie de matires premires tout au long de laprs-
nom de queue de canard. Cependant, ce genre de coque ne conve- guerre entrane le retour la construction navale en bois des
nait pas aux caractristiques de notre mer. Au vent arrire, en particulier units de pches. Au Gipuzkoa, les chantiers navals de Pasaia
au moment du franchissement de la barre, les vagues soulevaient la et Zumaia ont continu construire et rparer des bateaux en
poupe dangereusement. Trop lge, il arrivait que celle-ci ft complte- acier. Ils le font toujours aujourdhui dans un environnement
ment arrache. Les pcheurs basques en tireraient les consquences, en conomique difficile, en butte aux difficults que rencontre le
dcidant de revenir aux conceptions traditionnelles de bateaux de nos secteur.
ctes. 169. Vapeur Rezola, cargo de lentreprise de ciments dAorga.
Dans les annes 1950, on pouvait le voir au mouillage dans le port
DE LA VAPEUR AU DIESEL de San Sebastian.
Entre 1910 et 1920, la flotte de pche basque tait constitue 170. Soudure. La soudure consiste assembler deux pices mtalliques
de bateaux vapeur. Les conditions de vie bord sen par un procd de fusion. La soudure tait dj pratique dans les ate-
trouvaient considrablement amliores. Nanmoins, ces liers basques de mcanique navale dans les annes 1920, quoique son
bateaux ntaient pas sans inconvnients : le volume et le usage tardt se gnraliser; les difficults techniques inhrentes ce
poids des machines, de leau et du charbon, taient excessifs. procd allaient tre surmontes dans les annes ultrieures. Au milieu
Le remplacement de machines vapeur par des moteurs die- du XXe sicle, la soudure remplacera compltement le rivetage. Outre

96
lavantage dtre silencieuse, cette technique se rvle plus rapide, du naufrage est contrebalanc par la matrise de lquipage.
meilleur march et offre des assemblages plus lgers que le rivetage. 182. La propulsion la rame a une incidence sur lconomie de
171. Drague Jaizkibel. Les premiers bateaux en acier taient cons- leffort et sur la recherche de son optimisation. Ce facteur a influ sur
truits en employant la technique du rivetage, largement employe larchitecture des bateaux de navigation ctire. Laquelle a produit
dans la construction de machines vapeur. La drague Jaizkibel, des bateaux aux formes longues, troites, lgres et faible tirant
construite dans les ateliers Euskalduna de Bilbao en 1933, a t dcla- deau.
re Bien dintrt culturel class dans la catgorie Monument par le
Conseil en charge du patrimoine du gouvernement basque en 1992. TYPES DE BATEAUX
Il sagit du dernier exemplaire construit par rivetage qui nous reste au Si lon analyse les diffrentes sources de documentation, on peut
Gipuzkoa. Elle servit au draguage du port de Pasaia jusquen 1984. conclure que les bateaux de navigation ctire du littoral basque
172. Dans un premier temps, les bateaux en acier taient construits partagent la mme morphologie et le mme grement chaque
en faisant se superposer des bords en acier qui taient assembls poque; ils se diffrencient simplement dans la taille et, dans une
entre eux par des rivets. Un rivet est une cheville en mtal que lon certaine mesure, dans les proportions. Ctait les techniques de
insre incandescente dans des trous pralablement percs dans les pche qui dterminaient la taille des bateaux, ceux-ci se distin-
pices assembler. Dans un second temps, tandis quun oprateur fait guant entre eux par le nombre de bancs de nage. Lespace entre
pression sur la tte du rivet, son collgue du ct oppos tend lautre les bancs tait invariablement le mme. Cest ainsi que la lancha
extrmit. Le rivet, en se refroidissant, se contracte en serrant encore bonitera, canot quip pour la pche la bonite, comprenait de
plus les bords. Au dpart, les rivets taient forms manuellement, en dix onze bancs; le kalerua, de huit neuf; le canot sardinier ou
employant des masses. Plus tard, on employa des marteaux percuteurs potina, de six sept; le plus petit, le batel, quatre. Cette grada-
de type hydraulique, pneumatique ou vapeur. Cette activit se carac- tion sest perptue, en rgle gnrale, au cours des sicles.
trisait par un bruit assourdissant, qui occasionnait des problmes Nous avions par consquent quatre groupes dans lesquels la
audititifs aux oprateurs et des gnes pour le voisinage. taille de lembarcation tait en relation avec des activits con-
173. Le Lolita Artaza, navire marchand construit la fin du XIXe crtes.
sicle en Angleterre et achet par larmement Artaza, de Pasaia. 183. Batel. On employait cette petite embarcation denviron cinq
174. Le Mistral, morutier de lentreprise Pysbe de Pasaia, construit mtres de long et quatre bancs, pour la pche ctire, dans les
en 1929. Ce btiment utilis comme Bou fut arm et rquisitionn estuaires et les baies. On lutilisait galement pour faire passer les
pour faire partie de la Marine auxiliaire dEuzkadi pendant la guerre personnes dune berge lautre dans les rias, en labsence de
civile. Il sera rebaptis plus tard sous le nom de Gipuzkoa. ponts.
175. Le mme morutier rform en Bou arm, devenu le Gipuzkoa. 184. Modle de canot de pche la bonite avec les voiles au
tiers.
BATEAUX DE NAVIGATION CTIRE. CARACTRISTIQUES 185. Canot sardinier ou potina. Dune longueur denviron huit
Dun point de vue typologique, les petites embarcations de mtres et de six sept bancs de nage. Il servait la pche la sar-
navigation ctire prsentent une plus grande varit que les dine proximit de la cte, en utilisant des filets maillants. Comme
bateaux de haute mer. Chaque littoral prsente ses propres les autres types de canots, outre sa propre spcialit, il ralisait occa-
caractristiques qui ont conditionn larchitecture navale loca- sionnellement dautres types de pche.
le. Do la diversit typologique observe. La cte basque se 186. Kalerua. De quelque dix mtres de long et de huit neuf bancs
caractrise par ses eaux agites et lirrgularit de ses vents, de nage. Ses dimensions en faisaient le bateau idal pour gagner en
rendant les conditions de navigation malaises. Au surplus, toute scurit les lieux de pche situs en bordure de la plate-forme
avant des travaux rcents raliss dans nos estuaires, laccs continentale plusieurs milles de la cte. Selon la saison, lquipage
la plupart des ports tait le plus souvent conditionne par le se consacrait la pche au merlu, la dorade rose et, loccasion,
franchissement de la barre de sable qui ntait pas sans pril. la bonite. Le kalerua tait galement le canot employ pour le touage
Ce sont quelques-uns des principaux facteurs qui ont condi- ou remorquage des bateaux.
tionn la morphologie des bateaux de ce pays, tout en les 187. Txalupa. Driveur mi-pont long denviron treize mtres et comp-
dotant de caractristiques uniques qui les rendent diffrents tant de dix onze bancs de nage. Principalement utilis pour la pche
des embarcations appartenant dautres cultures maritimes. aux thunids pendant lt. Une activit qui le voyait parcourir les eaux
176. Equipages nombreux. Le rgime de vents inconstant qui carac- du Golfe de Biscaye la voile, pour traquer les bancs de bonite.
trise nos ctes a t le principal facteur pour le dveloppement de Obligeant ses occupants sloigner des ctes, voire passer plusieurs
la propulsion rame des embarcations basques. Gagner les lieux de jours en mer, privs de toute commodit. Ces embarcations frquen-
pches sans recevoir le soutien dun vent favorable exigeait un qui- taient galement les ports asturiens ou cantabriques, pour y vendre le
page nombreux. poisson.
177. Plan de formes dun canot. Miguel Antonio Mutiozabal. 188. Tranire. La tranire chappe au classement traditionnel des
178. Outre la propulsion la rame, les bateaux basques savaient bateaux de pche de notre pays. Elle mesurait environ douze mtres
exploiter la force du vent quand ce dernier tait prsent. La voilure de long et comportait, en rgle gnrale, neuf bancs de nage. Ses
tait traditionnellement compose dune trinquette et dune grand- proportions et son profil la diffrenciaient des autres. Elle fut conue
voile, gnralement au tiers. pour pcher la sardine en recourant la technique de bolinche, pour
179. Socits gastronomiques. Pendant la journe, en attendant le laquelle on devait disposer dune embarcation plus rapide et
signal de partir en pche, les quipages passaient le plus clair du manoeuvrable que le sardinier traditionnel. Son succs encouragea
temps au port. Chaque bateau avait un magasin pour conserver ses lessor de lindustrie de la conserve sur nos ctes.
engins de pche, dans lequel ils prparaient les repas et se repo- 189. Gouvernails. Le gouvernail sur nos bateaux de pche ctire est
saient. O ne manquait pas la barrique de cidre. Ce cadre volua habituellement dmontable. On lemploie simplement pour la naviga-
pour se transformer dans les socits gastronomiques que nous con- tion voile. Outre quil sert diriger le bateau, le gouvernail remplit une
naissons. fonction de plan de drive, qui permet de pallier labsence dune quille
180. Pour franchir la barre, les bateaux de nos ctes se caractri- profonde et dviter que le bateau ne se couche sur le ct; voil pour-
saient par leur faible tirant deau. Outre de bons bateaux, cette quoi la profondeur du gouvernail dpasse le tirant deau du bateau.
manoeuvre prilleuse exigeait des quipages aguerris. 190. Drives. Permettant de remonter contre le vent, le gouvernail peut
181. La navigation voile sur ces bateaux, conus pour la propul- ne pas constituer un plan latral suffisant pour viter que le bateau ne
sion la rame, demande de lhabilet dans la manoeuvre de la part se couche sur le flanc. Sur ces bateaux, dont les oeuvres vives sont peu
des quipages. Les proportions fines et le faible tirant deau du importantes, on emploie une drive latrale fixe lextrieur du
bateau favorisent la vitesse, au dtriment de la stabilit. Le risque bateau du ct sous le vent, de manire en rduire le drapage lat-

97
ral. Pasaia. Ce bateau, ralis partir des plans fournis par Parcs Canada, fut
191. Avirons. La propulsion laviron a t la base de la conception utilis lors dune exprience darchonavigation sur les ctes de Terre-
des bateaux de pche ctire de chez nous. Ces bateaux taient neuve en 2006. Ce qui donna lieu un priple de plus de 2 000
gnralement conus pour recevoir le plus grand nombre possible de kilomtres, de Qubec jusqu Ted Bay, en descendant lestuaire du St
rameurs. Les rames taient gnralement en bois de htre et, Laurent. Le bateau administra la preuve de son excellent comportement
loccasion, de frne. en mer pendant lexpdition. Au XVIIe sicle, lexplorateur franais
Champlain recourut largement ce type de bateau pour explorer les
CHALOUPE BALEINIRE rivires du Canada. Nous possdons galement la preuve de son utili-
La chaloupe baleinire figure sur les sceaux de Hondarribia, sation par diffrentes tribus amrindiennes de Terre-neuve et de
Bermeo et Biarritz aux XIIIe et XIVe sicles. On prend ainsi la Nouvelle-Angleterre.
mesure de lanciennet de la chasse la baleine sur nos ctes. 201. Banc de sardines.
Les Basques utilisaient le harpon, une technique qui obligeait 202. La chaloupe de Red Bay fut employe pour la chasse la balei-
se rapprocher quelques mtres du ctac. Ce qui tmoigne ne. Cependant, cela ne doit nullement nous faire penser quelle
du courage et de ladresse des membres dquipage, mais ga- correspond une typologie exclusivement ddie cette activit. La
lement de la rapidit et de la grande manoeuvrabilit du pche la morue avec hameon tait pratique dans ces eaux autant
bateau. Grce aux chaloupes baleinires basques du XVIe par les pcheurs basques embarqus dans des expditions moru-
sicle, mises au jour et tudies Red Bay, nous savons dans tires, que par les baleiniers dans les priodes creuses o la chasse
le dtail comment taient les embarcations qui incarnrent lun la baleine le leur imposait. Sur la cte basque, outre lactivit balei-
des chapitres les plus piques de lhistoire maritime universe- nire, la chaloupe tait ddie la pche la baleine avec filet, et
lle. Il sagit dune embarcation polyvalente, employe aussi probablement dautres modalits de pche.
pour la pche la sardine, avec filet maillant, et pour la pche
la morue, dans lAtlantique nord. LA VOILE AU TIERS
192. Types de chaloupes baleinires. Basque, XVIe sicle. New La voile au tiers provient lorigine de la voile carre. Elle sen
Bedford, XVIIIe sicle. Aores, XIXe sicle. distingue par sa forme trapzode et par sa fixation au mt au
193. La chaloupe baleinire, au XVIe sicle, se trouvait un stade trs tiers de la longueur de la vergue, au lieu de ltre au milieu
abouti de sa conception. Elle sera dailleurs adopte, dans les sicles comme pour la voile carre. La voile au tiers fut dveloppe
suivants, par dautres cultures maritimes, qui en adapteront et conser- afin de dplacer le centre de voilure vers larrire du bateau, de
veront les caractristiques gnrales. Cest le cas de la chaloupe balei- manire favoriser la navigation au prs ou en remontant con-
nire de New Bedford, connue dans le monde entier grce au roman tre le vent. Il sagit dun type de voile qui se situe entre la voile
Moby Dick. De son ct, la chaloupe amricaine sera transforme lo- carre et la voile latine triangulaire, combinant les avantages
calement aux Aores pour la chasse au cachalot. On la trouvait encore de lune et de lautre, mais sans ptir outre mesure de leurs
en usage au XXe sicle. A ce jour la baleinire des Aores perdure inconvnients. La voile au tiers sera trs largement utilise dans
comme embarcation de rgate. le golfe de Biscaye et sur son pourtour. Mais les experts en
194. Reproduction du sceau de Hondarribia, 1266. Les sceaux de situent lorigine sur la cte basque. Ce grement ne sera pas
Bermeo et de Biarritz nous montrent des scnes identiques. On observe le implant sur les bateaux de navigation au large. Majoritairement
mme type de bateau; les extrmits en sont fines et prononces tandis utilis, on le retrouvera presque exclusivement parmi les
que la partie visible de la coque est construite clin. Jusquau milieu du bateaux de pche ctire, tout au moins partir du XVIe si-
XVIe sicle, cette embarcation recevra le nom de galion. A partir de ce cle.
moment, peut-tre en raison de ladoption de la construction franc-bord 203. Modle de tranire avec les voiles au tiers.
pour les oeuvres vives, on commence le dsigner sous le terme de cha- 204. Batel handia Basanoaga naviguant au prs. La construction de
loupe. rpliques de navires traditionnels permet de redcouvrir la manire
195. Linteau dune maison dans la rue Azara Zarautz qui prsente une de naviguer la voile des pcheurs basques dantan.
autre scne de chasse la baleine. Lenseigne en pierre de taille nous 205. Chaloupe baleinire Beothuk naviguant au vent arrire sur la
montre une chaloupe fort ressemblante la chaloupe de Red Bay. On cte ouest de Terre-Neuve. Ltude archologique entreprise sur
peut voir que les deux virures suprieures de la coque, correspondant lpave de la chaloupe naufrage du XVIe sicle, Red Bay, tend
loeuvre morte, se superposent, tandis que la partie immerge est franc- indiquer que ces bateaux basques taient grs de voiles au
bord. tiers.
196. Dtail du linteau sur lequel on distingue nettement la baleine 206. Distribution gographique des diffrents types de voiles. Voile
harponne de la chaloupe. latine en Mditerrane, voile carre dans le nord, au-del de la
197. Chaloupe baleinire basque du XVIe sicle, mise au jour dans la Manche, et voile au tiers dans le golfe de Biscaye.
baie de Red Bay, au Labrador, par les archologues de Parcs Canada, 207. Potina de la fin du XIXe sicle rpondant au nom dArditurri,
lors de fouilles sous-marines sur les vestiges de lembarcation de Pasai naviguant la hauteur de Haizabia, Hendaye. La carne des
Donibane, coule en 1565. Il sagit de la plus ancienne chaloupe navires basques, trs faible tirant deau et dont la contre-drive
baleinire que lon connaisse. On la trouve expose dans le muse du est rduite en raison de son adaptation laviron, nest pas la plus
baleinier basque de cette localit : Lieu historique national du Canada adquate pour naviguer contre le vent. Cette carence est compen-
Red Bay. Longue de huit mtres pour deux mtres de large, elle est se dans une certaine mesure par un grement bien calcul, avec
construite en bois de chne principalement. Le plus frappant dans sa son centre de voilure relativement bas et dplac sur larrire.
construction, cest quon y retrouve intimement associs les deux 208. Une tude comparative des embarcations voile en pays bas-
modes de construction : oeuvres mortes clin et oeuvres vives franc- que nous indique que le bord suprieur des voiles tait horizontal,
bord. Grant deux mts, trinquette et grand mt, elle tait manoeuvre jusquau second tiers du XXe sicle. Par la suite, il tend slever,
par six rameurs (dont le harponneur) sous les ordres du patron. probablement sous linfluence des grands canots pour la pche la
198. Morue de Red Bay. bonite, pont tanche. Impos par les autorits maritimes, ce type
199. Baleine franche, baleine basque, baleine de Biscaye ou baleine de pont entravait le rglage de linclinaison du grand mt vers
des Basques sont quelques-uns des noms employs pour dsigner larrire. Finalement, on plaa le mt verticalement; cependant,
Eu-balaena glacialis. Ici reprsente la mme chelle que les chalo- pour compenser la dplacement conscutif vers lavant du centre
upes. de voilure, on leva considrablement la vergue, de manire
200. Beothuk est une rplique de la chaloupe baleinire de Red Bay, obtenir une voile plus arodynamique pour profiter des vents con-
construite par lassociation du patrimoine maritime Albaola au Centre traires.
de recherche et de construction de bateaux traditionnels Ontziola, 209. Chaloupe baleinire, 1565. Trincadura, XIXe sicle. Trincadura,

98
XIXe sicle. Tranire, XIXe sicle. Batel, XIXe sicle. Txalupa handia, Avec ses 13 mtres de long, la txalupa (chaloupe pour la
1917. pche la bonite) tait la plus grande des embarcations de
pche c-tire. Entre dcembre et mars, on lemployait pour
PINASSE la pche la dorade rose. Une vingtaine de membres
De nombreuses sources documentaires, comme les ordenan- dquipage participaient cette modalit de pche pratique
zas de cofradas du moyen ge et les contrats de construction laide de palangres. Les caractristiques de la chaloupe ne
de la Renaissance, font mention du terme pinasse. Ctait le jouaient pas un rle majeur dans le droulement de la pche.
bateau qui permettait aux pcheurs de sloigner de plusieurs Toutefois, entre mai et octobre, la moiti des hommes
milles en mer, en particulier en hiver, pour gagner le talus dquipage, se consacraient sur ce bateau la pche la
continental o se trouvaient les fonds poissonneux. Les pinas- bonite et au thon. Cette pche recourait la technique dyna-
ses taient employes non seulement pour la pche, mais mique de la trane. On dployait de longues perches auxque-
aussi pour le transport de marchandises tout au long de la lles on accrochait les engins de pche sur toute la largeur.
cte. Elles taient spcialises notamment dans le transport de Ceux-ci consistaient en un hameon, simple ou double,
minerai de fer des mines de Biscaye aux abords des forges, recouvert de plumes ou de feuilles de mas et orn dun mor-
que leur permettait leur faible tirant deau. Ctait des embar- ceau de tissu ou de laine de couleur imitant grossirement un
cations ouvertes dune longueur de dix douze mtres. Leur poisson. La chaloupe tait conue pour prendre facilement de
coque tait construite clin jusqu la fin du XVe sicle; plus la vitesse afin danimer les hameons et de leurrer les thuni-
tard cette technique serait remplace par la construction ds.
franc-bord. 217. Le marquis de Folin, capitaine du port de Bayonne, se montra
210. Interprtation de lillustration dun acte capitulaire dans un vi-vement intress par les embarcations basques de pche ctire; il
document de San Vicente de la Barquera datant de 1478, qui nous se livra des tudes et dressa les plans de plusieurs typologies. Le
montre une pinasse. Par bonheur, lartiste a reprsent le bateau dessin montre dans le dtail la disposition des perches bord de la
dans son intgralit, il nous en rvle le profil et la disposition de txalupa.
lquipage dans lembarcation. 218. Les chaloupes de pche la bonite taient quipes de fargues
211. La dcouverte Orio par les archologues de lINSUB de deux amovibles qui taient placs sur la lisse pour hausser le franc-bord
pinasses et dun bateau un peu plus grand, probablement une zabra pendant la navigation la voile, afin dempcher leau dembarquer.
du XVIe sicle, nous permet de faire connaissance avec ces types de De mme que les voiles taient habituellement dcores, les coques
bateaux. Les rsultats qui seront obtenus de ltude de ces dcouver- taient ornes de motifs destins en faciliter lidentification. Dans
tes, complts par linformation provenant des sources documentai- ce cas, sous la lisse de franc-bord nous pouvons observer une plinthe
res, nous donneront une ide trs prcise des caractristiques des orne de rectangles alterns.
pinasses cette poque. Par ailleurs, la possibilit de procder une 219. Dpart des txalupas du port dOndarroa au lever du jour, peint
tude comparative entre les dbris dpaves dUrbieta du XVe sicle par Dario de Regoyos. On peut observer sur la toile les motifs ornant
et dOrio au XVIe sicle nous permettra de mieux comprendre les les voiles qui avaient pour but de reconnatre les canots au loin.
importants changements technologiques advenus, en particulier dans 220. Brokoa. Grande chaloupe pour la pche la bonite construite
notre culture maritime. Vestiges de la quille de lune des embarca- par lassociation Itsas Begia, de Saint-Jean-de-Luz, daprs un plan de
tions. la collection Mutiozabal. Lembarcation a fait la dmonstration des
212. Vue gnrale des dbris de lpave de lOrio IV, les palplan- qualits de ce type de bateau loccasion dune navigation entre la
ches du quai le brisant au tiers de la partie avant. localit bretonne de Douarnenez et Sokoa, qui sest effectue en tout
213. Cette embarcation de lAtlas de Jouve Colbert, datant de la secon- juste 42 heures, lt 2006.
de moiti du XVIIe sicle, prsente comme une barque, possde les 221. Txalupa handia San Francisco de Bermeo, photographie en
caractristiques de la pinasse fletera des dcennies antrieures. cette 1917. Ctait le chant du cygne pour les bateaux de pche manoeu-
poque de transition, sur la corniche atlantique, le terme de pinasse vrs la voile qui devaient rivaliser avec les vapeurs. A lpoque les
commence faire place celui de lancha. De subtils changements se bateaux voiles arrivrent mesurer 16 mtres de longueur. Il sagit
produisent lpoque; les bateaux deviennent plus styliss, plus lgers dune txalupa handia, grande chaloupe, qui sera aussi le nom donn
aussi. On peut penser que lamlioration des installations portuaires, aux chaloupes pontes apparues la fin du XIXe sicle.
caractristique de lpoque, aura favoris laffinement structurel de ces 222. Des txalupas labri aprs avoir franchi la barre de sable de
bateaux, en diminuant la frquence des chouages sur la cte pour Hondarribia.
charger et dcharger. Sur la cte aquitaine, on continuera nanmoins 223. Exemple de pont tanche. Les grandes chaloupes pour la pche
lemployer De nos jours encore, dans la baie dArcachon, on emploie la bonite sont imposes par la dcision des autorits maritimes
le mot pinasse pour dsigner un type dembarcation locale. dimplanter le pont tanche, aprs de nombreuses fortunes de mer
214. Scne du port de Gernika, datant de la seconde moiti du XVe subies par les boniteras ouvertes.
sicle. De nombreuses localits que nous considrons aujourdhui 224. Bonite.
dans lintrieur des terres taient des ports maritimes grce des 225. Merlu.
bateaux comme la pinasse, qui les touchaient en profitant de la pleine 226. Dorade rose.
mer. Au Gipuzkoa du temps jadis, nous aurions t tmoins de scnes
du mme genre dans des localits comme Errenteria, Hernani, THONIER MODERNE
Usurbil Lune des curiosits de la pche moderne au Pays basque est
215. Plan driv de la reconstitution morphologique des dbris son attachement aux techniques artisanales, auxquelles on a
dpave dUrbieta. Cette embarcation construite en chne, hormis la appliqu les avantages des nouvelles technologies. La motorisa-
quille (en htre), mesure 10,66 mtres de long, pour une largeur de tion na pas empch de continuer utiliser la ligne de trane.
2,72 m. et un creux de 1,37 m. Une technique qui, conjointement avec ladoption des cham-
216. Grce la dcouverte, ltude et la conservation de la pinas- bres froides, a permis dallonger les campagnes de pche. La
se destine au transport de minerai de fer de la seconde moiti du pche la trane entrera en concurrence compter du milieu
XVe sicle, mise au jour Urbieta prs de Gernika, nous savons du XXe sicle avec la technique de lappt vivant. Cette nouve-
comment taient ces embarcations. A ce jour expose au Muse lle technique importe quelques annes plus tt de Californie
archologique de Bizkaia, Bilbao, elle fait figure de rfrence sera implante avec succs sur les grands thoniers, relguant la
importante en matire darchologie navale. pche la trane aux petits thoniers et aux embarcations de
pche sportive. On remarquera que les deux systmes emplo-
TXALUPA ys ce jour par les pcheurs basques sont parmi les plus

99
slectifs et ceux qui offrent la meilleure qualit au consomma- les oeuvres vives, ltambot plus profond procure plus de verticalit
teur. aux pinces arrire. Do un gain pour la navigation au prs. Par la
227. Bonitera polyvalente Diesel. 1940. Le remplacement du vapeur suite, on dotera ce bateau dune voile de misaine et la jauge augmen-
par le diesel, consomm dans les annes 1940, permit de disposer tera progressivement; il voluera de la sorte pour atteindre son plein
de plus despace bord. La soute charbon, la chaudire et le rser- dveloppement et conqurir sa propre indpendance, par rapport au
voir eau douce quexigeait la vapeur sont remplacs par des cham- bateau original.
bres froides pour conserver le poisson. Ce qui permet de rallonger le 238. Les formes pleines de la coque du chasse-mare exigent une
nombre de jours de pche et daccrotre la productivit. grande surface de voilure pour naviguer par petit temps: grand-voile
228. Vapeur de 1910. Cest le navire qui va dtrner les traditionnels et trinquette avec ses huniers. Plus les focs et la misaine, qui aideront
canots de pche voile. Son succs tient principalement son manoeuvrer le bateau en naviguant au plus prs, ce qui facilite le
caractre pleinement oprationnel dans les frquentes priodes de travail du timonier. Les brusques changements mtorologiques du
calme plat de lpoque estivale. Autrement dit, quand les thunids golfe de Biscaye exigent damener rapidement les hautes voiles. Le
visitent nos ctes. bateau est en mesure de naviguer alors que le vent frachit. Si le vent
229. Bonitera de 1952, sur laquelle on peut voir les viviers et les se renforce encore, le grement peut tre rduit la grand-voile et la
lignes. Longueur de 17 mtres. Les gros bateaux optrent rapidement trinquette. En dautres termes, un grement typique de la chaloupe.
pour la technique de lappt vivant, au dtriment de la ligne de trane 239. Tableau de cotes dune lancha fletera pour Zumaia, de 1869.
rserve aux navires plus petits. Cette technique exige de disposer de Linstabilit inhrente aux bateaux faible tirant deau tait compen-
viviers sur le pont, dans lesquels on conserve le beita (terme basque se sur ces embarcations par une carne fond plat. Par ailleurs, ces
driv du mot anglais bait, appt), habituellement compos formes maximisaient la capacit de charge. Les oeuvres vives de ces
despces comme la sardine ou le chinchard. bateaux, rduites leur plus simple expression, obligeaient emplo-
230. Thon. yer une drive sur le ct pour rduire le drapage latral.
231. Evolution des proues et des poupes des bateaux de pche. 240. Cette pleitxerua correspond la dernire poque de la voile au
Lvolution du profil des navires est indissociable de laugmentation Pays basque. La surface de voilure considrable et la radicalit du
de la puissance des moteurs. Afin de les adapter aux conditions de de-ssin sont une raction la menace que reprsentent les bateaux
mer. moteur. La dimension de la trinquette, presque aussi grande que la
232. Thonier des annes 1970. A lpoque, les navires sont dj do- grand-voile, ne manque pas de surprendre. Toutes deux sont gres
ts dquipements lectroniques pour la navigation et la pche. On au sixime et la grand-voile, en raison de sa grande taille, est amu-
incorpore le vire-filet motoris, qui vite de devoir remonter le filet re au pied du mt pour faciliter la manoeuvre. "N S de la Concep-
la main. En apportant une amlioration significative pour les con- cin, lune des trois pleitxeruak (barque) de Simon Berasaluze Arrie-
ditions de travail bord. ta. Copie d'une huile sur toile ralise Bayonne par le peintre G.
233. Thonier des annes 1980. Orio. Cest le crpuscule des thoniers Grze, en 1878". Peinture lhuile de Simon Berasaluze
traditionnels en bois; quelques-uns mme sont construits en acier, en Aginagalde.
respectant les mesures et les proportions. On va jusqu construire 241. La Granvillaise est une rplique de lune des dernires bisqui-
des bateaux de 35 mtres de long. Cest la fin de la construction nes, construite en 1990 Granville, dans le golfe de Saint-Malo,
navale en bois au Pays basque. par lAssociation des vieux grements. Les essais de navigation ont
234. Germon ou thon blanc (Thunnus alalunga. Bonn). confirm les extraordinaires qualits nautiques de ce type de
235. Thonier-senneur moderne des annes 1990. Les grands thoniers bateau, dont nous devons souligner la grande manoeuvrabilit.
de haute mer disposent de nos jours de la technologie la plus avan- 242. Plan de formes de lancha fletera. Cette pleitxerua du XIXe sicle
ce pour la capture de thunids. Ils dploient une norme senne ou construite par les chantiers Mutiozabal Orio illustre les caractristi-
bolinche, qui est droule avec le concours de puissants canots. Ces ques communes ce type de bateau. Le faible tirant deau et les
thoniers sont guids par lhlicoptre quils portent leur bord. lignes deau de la coque taient comparables ceux des canots de
Aujourdhui, ils partent entre autres sur les grands fonds poissonneux pche contemporains. Ces bateaux taient galement grs de trin-
de lOcan indien. quette et de grand-voile. Toutefois, les lanchas fleteras taient de port
236. Thonier en polyester. A laube du nouveau millnaire, on com- suprieur, puisquelles jaugeaient de douze soixante tonneaux.
mence construire des thoniers en polyester, comme ceux raliss 243. Plan de grement dun chasse-mare. Sur cette image, on peut
par les chantiers Olaziregi Hondarribia. Ces nouvelles units se observer clairement la complexit des tais et haubans indispensa-
caractrisent par larrire tableau, qui procure un espace de travail bles pour soutenir les mts et leurs espars. Nous pouvons voir ga-
trs dgag sur le pont. Lvolution du profil des bateaux est lie lement les bandes de ris destines rduire la surface des voiles
laugmentation de la puissance des moteurs. On se met galement basses, ainsi que la prsence dun petit hunier de misaine.
construire des bateaux semblables, quoique plus grands avec la
coque en acier -, dans les chantiers Luzuriaga Pasaia, qui taient TRANIRE DE PCHE
dots de la technologie la plus avance. Lapparition spontane de la tranire concide avec la pnurie
de morue en salaison, la suite de la signature du trait
PLEITXERUAK ET CHASSE-MARES dUtrecht. Cette situation aiguisa lingniosit des pcheurs de
Les barques des ctes basques sont issues de ladaptation des pche ctire, qui cherchrent multiplier les captures de
canots de pche pour le transport. Au cours des sicles, et sardines devant servir daliment de remplacement. Duhamel
jusqu leur disparition conscutive la motorisation, ils ont du Monceau attribue linvention de la senne un pcheur
partag la mme typologie. La lancha fletera ou pleitxerua se anonyme de Hondarribia dans la premire moiti du XVIIIe
diffrenciait cependant par un espace intrieur dgag de sicle. Inventeur galement de la tranire rapide et manoeu-
bancs de nage facilitant la cargaison. Par ailleurs, il arrivait vrable ncessaire son usage. La tranire tait une embarca-
quelles fussent de jauge su-prieure, mme si cinq personnes tion lgre. Propulse sur la crte des vagues par douze
suffisaient les manoeuvrer. En France, on assiste une volu- rameurs et dote dune quille offrant un minimum de section
tion de la pleitxerua, qui aboutit au chasse-mare. Au XVIIIe arque, elle pouvait effectuer un virement de bord trs ferm,
sicle, le chasse-mare, au dpart comparable la lancha, pour larguer bbord une senne, en basque xerkua. Ce filet,
devient un bateau distinct, qui servira tant pour la pche que comme son nom lindique, fut conu pour encercler le pois-
pour le petit cabotage. Une adaptation locale dveloppe sur son. Il tait de relativement petite dimension pour manoeuvrer
les ctes de Bretagne et de Normandie prend le nom de bisqui- avec toute la rapidit que la nouvelle technique de pche exi-
ne, dont ltymologie provient du terme biscayenne. geait.
237. premire vue, il est similaire la lancha fletera. Toutefois sur 244. Le terme de tranire napparat que tardivement, dans la secon-

100
de moiti du dix-neuvime sicle. On connat lembarcation depuis 255. Huile de Manuel Losada, reprsentant une rgate de tra-
lors sous les noms gnriques de txalupa ou de lancha Manjuera. nires dans lestuaire de la ria de Gernika. La joute rassemble des
245. Linvention de la senne rvolutionna lconomie de notre litto- tranires de pche, une poque o lquipage tait exclusive-
ral. Les captures augmentrent dans de telles proportions quelles ment compos de pcheurs.
entranrent le dveloppement de lindustrie de la salaison. Le suc- 256. Tranire de pche dont une partie de la structure des membru-
cs fulgurant de la pche la senne ne tarda pas se rpandre dans res est visible loeil nu.
le monde entier. La motorisation des bateaux, plus puissants, a per- 257. Plan de formes dune tranire de 1935, de Clemente Golda-
mis ensuite une augmentation progressive de la taille du filet. racena.
246. Sardines. 258. Rgate. Tranire dElantxobe. Laviron de comptition tradition-
247. Les bancs de sardines taient souvent signals par la prsence nel tel quil est pratiqu en pays basque est un sport exigeant. Les
de mouettes et dautres oiseaux de mer. Les guetteurs posts sur des tranires sont des embarcations extrmement sophistiques, et les
lieux levs de la cte dtectaient lexistence de bancs de poissons. quipages trs entrans. Le parcours classique de rgate en pleine
Et ceux-ci, leur tour, en avisaient les pcheurs. mer atteint les trois milles nautiques. Distance que les tranires met-
248. Plan de formes dune tranire. tent un peu moins de vingt minutes couvrir, une vitesse moyenne
249. Ameriketatik, rplique dune tranire de pche de la seconde de neuf noeuds. Avec des pointes pouvant atteindre douze noeuds au
moiti du XIXe sicle, sur des plans de Mutiozabal. Construite par moment du dpart.
lauteur en 1998 lcole de construction navale de Rockland (The 259. Tranire en fibre de carbone construite par les chantiers Ami-
App-renticeshop of Rockland) dans lEtat du Maine (Etats-Unis). libia, Orio. Les bons rsultats obtenus dans le domaine des rgates
Finance par la diaspora basque du continent amricain pour tre par les nouvelles tranires au carbone ouvrirent rapidement la voie
offerte au Pays Basque. Depuis lors, Ameriketatik a reprsent le patri- cette technologie. On ne tarda pas voir les embarcations construi-
moine ma-ritime basque dans de nombreux vnements internation- tes par Amilibia prendre le pas sur les autres. La cl de son succs fut
aux. de doter les oeuvres mortes de formes pleines qui rappellent, dune
250. Il est probable que linvention de la senne et de la tranire ft certaine manire, les anciennes embarcations de pche. Par ailleurs,
inspire par la chinga et la uarika. La chinga tait un filet utilis dans la longvit des tranires modernes et limpossibilit de modifier le
lestuaire de la Bidasoa, bien quon lait galement employ Pasaia. moule employ dans sa construction ont ralenti lvolution au niveau
De ses origines qui remontent loin dans le temps drive le toponyme des formes qui se produisait pour les tranires en bois.
Txingudi (lieu de chingas), qui donne son nom la baie situe 260. Lvolution du dessin de la tranire de comptition a affect
lembouchure de la Bidasoa. La technique consistait tendre la principalement la forme de sa section, ou membrures. Nous pouvons
senne partir de la plage au moyen dune embarcation de six mtres apprcier la diffrence marque entre la forme de la tranire de
appele uarika ou ubarika. La manoeuvre consistant raliser un pche du XIXe sicle et de la tranire de comptition actuelle.
demi-cercle afin dencercler les poissons entre la plage et le filet.
Finalement, les deux extrmits de la chinga taient hles depuis la TRINCADURA
plage pour rcuprer la senne avec la capture. Lengin tait largu sur Le dclin de la marine de guerre au XIXe sicle favorise
la plage mare basse ou mare montante. En gnral, au lever du lemploi de petits bateaux. Au cours de la premire guerre
jour, pour la pche au mulet et dans une moindre mesure la sole et carliste, les canonnires joueront de fait un rle trs actif. Ces
dautres espces. chaloupes militaires dont les coques sont fabriques selon la
251. Les voiles des tranires taient employes uniquement pour se technique dassemblage clin ou trincadura, comme on a
dplacer, puisque la pche se pratiquait exclusivement la rame. fini par lappeler sur la cte atlantique de la pninsule, pren-
dront tout naturellement cette dnomination au Pays basque.
TRANIRE DE COMPETITION Avec la r-quisition des chaloupes de pche traditionnelles en
Le pcheur basque a fait un sport de son travail. Depuis des temps de guerre, lesquelles au demeurant se rvleront sup-
sicles, les quipages se sont mesurs entre eux loccasion de rieures aux traditionnelles vedettes militaires, se crera rapide-
joutes coup daviron. Quand le bateau vapeur fait dispa- ment une nou-velle trincadura franc-bord, sans que lon se
ratre la tranire de pche, celle-ci continue exister, mais soucie outre mesure de la contradiction terminologique. Cette
exclusivement rserve aux rgates. Au dpart, la tranire de embarcation sera employe pendant quelques dcennies pour
comptition ne diffre pas de la tranire de pche. Mais elle la surveillance des ctes et le sauvetage en mer. La trincadura,
commence voluer dans la mesure o elle chappe aux conue pour la vitesse, non soumise aux contraintes imposes
rigueurs de la pche et de la propulsion voile. Elle conservera par la pche et le transport de marchandises, reprsenta proba-
jusqu ce jour son profil caractristique et sa longueur de 12 blement lapoge de la technologie maritime des petites
mtres; cependant, la section, tout en maintenant la largeur, se embarcations c-tires du Pays Basque.
stylisera jusqu la limite de la stabilit. Mais surtout, elle 261. Embarcations fortes mais assez fines de formes, bien construi-
sallgera, passant denviron 800 kg lorigine aux 200 kg tes, bien voiles, et qui se comportent trs bien la mer " (Diction-
actuels dtermins par le rglement. Depuis les annes 1990, la naire de la Marine Voile, 1856).
traditionnelle construction en bois a t remplace par la fibre 262. Les chaloupes militaires taient les seules de notre littoral qui
de carbone. fussent construites clin au XIXe sicle. Cette caractristique est
252. Bixente Elizondo dans son atelier dOrtzaika, travaillant la devenu leur signe didentit, au point que la communaut des gens
construction dune trainerilla. Les tranires de comptition taient de mer de ce pays ont fini par les appeler trincadura. Plus tard, les
ralises en bois jusquau dbut des annes 1990. Quoique leurs vedettes autochtones franc-bord prendront la mme dnomina-
rsultats fussent excellents, leur vie utile ne dpassait pas trois ans de tion quand il sagira de leur fonction militaire.
haute comptition en raison de leur poids excessivement lger impo- 263. Plan de voiles dune trincadura du XIXe sicle, donn par le
s par le rglement, qui situe la limite de poids minimum deux marquis de Folin au Vice-amiral Paris pour son ouvrage Souvenirs
cents kilos, soit environ cinq fois moins que le poids de tout de Marine".
lquipage. 264. De caractristiques similaires aux lanchas fleteras et aux canots
253. Les tranires en bois ont t remplaces par les tranires en de pche, les trincaduras taient plus fines dans leurs proportions,
fibre de carbone. Lavantage des tranires en fibre de carbone sur pour leur permettre daller plus vite et dintercepter le navire enne-
les tranires en bois ne tient pas tant la plus grande lgret du mi.
matriau qu une plus grande rigidit structurelle par rapport aux 265. Trincadura de Bayonne, Pasaia, venant apporter son soutien
secondes, qui allonge considrablement leur vie utile. aux forces librales au cours de la premire guerre carliste. Elle est
254. Proue dune tranire en fibre. La Sanpedrotarra de Pasaia. arme de plusieurs pices dartillerie, dans ce cas de pedreros ou

101
mortiers lanant des boulets, fixs la lisse. mer arctique.
266. Cette image nous permet dapprcier dans le dtail le grement 275. Chantiers Zamakona. Pasaia.
de cette trincadura. On peut observer quelle porte la grand-voile 276. Chalutier plagique des chantiers Zamakona de Pasaia, cons-
accompagne dun hunier, et que les manoeuvres dormantes sont truit pour larmateur cossais Klondyke Fishing Company. Principa-
bien dtailles avec leurs drisses, martinets et haubans volants. lement pour la pche en mer du Nord. Btiment de 65 m. de long,
ayant une calaison de 1.500 m3.
LE BATEL, DERNIER SURVIVANT 277. Chalutier construit pour des armateurs dOndarroa en 2000.
Le batel a t le plus petit bateau des embarcations de pche de Ces navires pchent gnralement dans la zone de Gran Sol. Face
la cte basque. Possdant trois ou quatre bancs de nage, il a aux restrictions imposes la pche au cours des dernires annes,
ser-vi un nombre infini de tches. Cest lembarcation prive ces bateaux partaient pour des mares dun mois. La pche tait
du pcheur, qui lui permettait de continuer pcher dans les dbarque dans des ports irlandais ou cossais avant dtre transpor-
eaux proches du port alors que les chaloupes ne pouvaient te par camions au Pays Basque, o le prix de vente tait plus
sortir en mer pour quelque raison. Elle portait gnralement un lev.
seul mt; cependant, dans certains cas, on la vu imiter la 278. Chantiers Zamakona.
double mture des grandes chaloupes. Dans la premire partie 279. Le Adams Arrow fut la premire unit des chantiers Balenciaga
du XXe sicle, on ladopte comme embarcation de loisirs dans qui ait t construite en appui aux plates-formes ptrolires. Mis en
les localits touristiques de la cte. Au milieu du sicle, on chantier en 1999. Le chantier naval a livr quatre navires de ce type
abandonne dfinitivement lusage de la voile et le bateau com- au mme armateur bas en Arabie Saoudite. Le dernier et le plus
mence pouser des formes plus favorables la propulsion grand de la flotte fut achev en 2009.
laviron. Depuis quelques annes, on a pu constater un intrt 280. Le Romulo, remorqueur portuaire de 83 tonnes de traction au
croissant dans la baie de San Sebastian pour ce type point fixe. Ce concept de remorqueur fut une nouveaut au ni-
dembarcation. Un regain dintrt qui a permis de renouer veau europen pour sa grande puissance de remorquage et pour
avec la tradition de la voile sur plusieurs des batels traditionnels pouvoir raliser des missions daccompagnement (diriger et freiner
encore en tat de naviguer. un gros tanker dans des eaux confines).
267. Atelier de la famille Gozategi Orio. Jose Manuel chauffe les 281. Comparaison de taille entre un tanker et un remorqueur.
virures la vapeur de la chaudire. Il sagit du dernier batel cons- 282. Le Grampian Commander fut le premier dune srie de sept
truit par des charpentiers de marine. Il fut ralis pour le compte bateaux de sauvetage construits par les chantiers Balenciaga partir
du Untzi Museoa (le Muse Naval) de la Dputation Forale de de 2005 pour larmateur cossais North Star Shipping. La fonction
Gipuzkoa, partir de gabarits dun vieux grement dOrio. de ces navires est se trouver proximit dune plate-forme ptrolire
268. Grce au dvouement de personnes particulirement rceptives en cas daccident (incendie, fuite de gaz, etc.) sur cette dernire. Ou
lidentit maritime, on a conserv les batels traditionnels en bois. si les travailleurs taient amens labandonner. Ces navires travai-
Ces embarcations sont rserves aujourdhui la pche sportive ainsi llent en mer du Nord. Leur port dattache est Aberdeen.
quau plaisir de la dcouverte et du contact avec le milieu marin.
269. Batel avec la voile au tiers. PATRIMOINE MARITIME AU GIPUZKOA
270. Lengouement suscit par cette petite embarcation dpasse les Le rle jou par les Basque tout au long de lhistoire maritime
limites du Pays basque; les membres de lassociation bretonne le dfi est peu connu dans le grand public en gnral. Il en va de
du Traict ont construit en 2008 la premire rplique dun batel bas- m-me de leurs contributions technologiques. Toutefois, les
que du XIXe sicle, quils baptisrent Pasaia. progrs naissants qui se font jour en ce sens de la part des
271. Le batel tait lembarcation utilise pour traverser les estuaires. diffrents acteurs en rapport avec notre culture maritime per-
De passage Pasaia, Victor Hugo immortalisa le mtier des bate- mettent daugurer un horizon plein despoir. La mer pour nous,
lires, exclusivement pratiqu par les femmes. Dans ce port, vou au les Basques, est le plus grand pays que nous ayons eu. Elle nous
commerce maritime avec loutremer, la plupart des hommes taient a permis de nous tendre et nous a apport la richesse. Elle a
embarqus. t le domaine dans lequel nous avons su donner toute notre
272. Rplique de batel du XIXe sicle en construction au Centre mesure et trouver les solutions quexigeait chaque situation.
Ontziola de Recherche et de Construction dEmbarcations Tradi- Renouant avec cette mmoire collective, nous comprendrons
tionnelles, Pasaia. Cette embarcation est en cours de construction que ce nest nullement le fruit du hasard si le hros de la navi-
dans le cadre dun programme de sauvegarde et dinventaire typo- gation la plus extraordinaire jamais ralise fut un marin bas-
logique des embarcations basques. que.
273. La collection Mutiozabal comprend plusieurs plans de batel, 283. Lassociation Albaola se marque pour objectif la diffusion et le
de la fin du XVIIIe au dbut du XXe sicles. Grce ces plans, dveloppement de la culture maritime. Elle uvre notamment la
nous connaissons mieux leurs caractristiques et lvolution enre- r-cupration et ltude de lvolution de la typologie navale basque
gistre pendant cette priode. au cours de lhistoire. Outre la construction de bateaux, elle monte
des projets darchonavigation visant faire revivre les anciennes
LPOQUE ACTUELLE techniques de navigation des Basques. Elle prend part des rencon-
Tandis que la construction de grands navires continue dtre tres entre cultures maritimes, afin de mieux faire connatre notre
localise dans la ria du Nervion, lactivit industrielle lie la identit maritime et organiser des vnements et des expositions en
construction navale au Gipuzkoa se concentre principalement ce sens.
autour des chantiers navals Zamakona Pasaia et Balenciaga, 284. Le Centre Ontziola de recherche et de construction dembarcations
Zumaia. A ce jour, les chantiers navals se battent sur un mar- traditionnelles, de Pasaia, cherche garder vivant le mtier de char-
ch international soumis de grandes fluctuations. En dpit de pentier de marine. Nous appuyant sur une dmarche minutieuse de
linstabilit de la conjoncture, le Gipuzkoa continue doffrir un documentation, on construit des rpliques dignes des embarcations
travail de qualit, grce une main doeuvre spcialise de traditionnelles basques reprsentatives de diffrentes poques. On
longue date dans le secteur naval. Le march international observe les techniques dantan. Lactivit se droule face aux visi-
exige de pouvoir rpondre une demande trs varie. Les teurs.
chantiers de Zumaia construisent des bateaux hautement sp- 285. INSUB, centre de recherche subaquatique, existe maintenant
cialiss dans diffrents secteurs. Cependant qu Pasaia leur depuis plus de trente ans. Parmi ses activits, il met en oeuvre ses
activit est axe en priorit sur la rparation, la transformation programmes de recherche, principalement sur le littoral basque et
et la maintenance de tout type de navires. collabore avec des associations similaires des projets archologi-
ques dautres pays : France, Saint-Domingue, Bermudes, Canada,
274. Chantiers de la Naval de Sestao, ptrolier pour la navigation en

102
Li-ban, etc. Sur limage, on reconnat Manu Izagirre lors de la cam- ICONOGRAPHIE
pagne de fouilles des dbris dpave dOrio, du XVIe sicle. Albaola : 1, 204, 207, 270 et 283.
286. Le Untzi Museoa (le Muse Naval) occupe la casa-torre de la Juan Carlos Arbex : 158, 161, 167, 224, 227, 229, 230, 231 et
bourse du Consulat de San Sebastian qui runissait les ngociants et 234.
les gens de mer, sur le port. Il fdre dimportantes activits dans le Archivo General de Simancas, Valladolid : 136.
champ de la culture maritime du Pays basque. Parmi ces dernires, Arkeolan, Irun: 48 y 292.
faire revivre des lments du patrimoine dont les embarcations, les Astilleros Balenciaga, Zumaia: 172, 235.
activits ducatives et les grandes expositions monographiques, ainsi Astilleros Olaziregi, Hondarribia: 236.
que les nombreuses publications quil dite. Autant dactivits qui Astilleros Zamakona, Jose Luis Greo: 276.
font du centre un ple de rfrence sur le golfe de Biscaye, pour dy- Pierrot Beltante: 241.
namiser la conservation, la recherche et la diffusion du patrimoine Simn Berasaluze: 240.
maritime du littoral basque. Bibliothque Nationale de France, Paris: 75, 78, 86, 88 et 100.
287. Quelques livres du fonds ditorial du muse Untzi Museoa (le Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
Muse Naval). Javier Carballo: 252 et 258.
288. LAquarium de San Sebastian hberge dextraordinaires installa- EITB, Euskal Telebista: 29 et 206 (carte de fond).
tions o sont exposs les thmes en rapport avec le commerce mari- Andoni Etxarri: 205.
time et la pche traditionnelle au Pays Basque. Le parcours conduisant Euskal Herria Museoa, Gernika, Xabi Otero: 27 et 128.
le visiteur travers ses aquariums de faune marine lui offre une vision Euskal Museoa. Bilbao. Museo Vasco: 50.
spectaculaire du monde sous-marin. Le muse possde, en outre, une Gipuzkoako Foru Aldundia: 16, 66, 70, 261, 265 et 266. Tolosako
riche collection de modles dembarcations et des dioramas sur le Agiritegi Orokorra, Xabi Otero: 39, 267 et 284. Untzi Museoa,
thme de la pche, ainsi quun intressant fonds de documentation Xabi Otero: 75 et 194.
comprenant des plans darchitecture navale et des publications. Hondarribiko Udala / Mairie de Hondarribia. Hondarribiko Udal
289. Le groupe de modlisme naval de la Socit ocanographique Artxiboa: 250 et 271.
de Gipuzkoa ralise depuis plusieurs dizaines dannes des maquet- I.N.S.U.B. Luis Mari Naya: 15, 211, 212 et 285.
tes dune grande fidlit des navires les plus reprsentatifs de notre Itsas Begia: 220.
culture maritime. Sur la photo, Jesus Mari Perona bichonne lun de Kaioa-Treku: 21.
ses modles. Mikel Leoz: 7, 24, 84, 208 (6 embarcations), 210 ( partir dun
290. Fouilles sur le site de la baleinire basque San Juan, par calque de Jos Luis Casado Soto), 245, 263 et 269.
lquipe darchologie subaquatique de Parcs Canada. Le San Juan, Jose Lopez: 3, 4, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 39, 40, 52,
coul en 1565 Red Bay, au Labrador, devenu le logotype de la 53, 54, 55, 57, 58, 77, 79, 80, 84, 85, 90, 93, 95, 98, 101, 102,
section darchologie subaquatique de lUNESCO. 103, 104, 105, 106, 107, 111, 112, 114, 122, 126, 127, 130,
291. Bonitera Mater, Pasaia. Gre par lassociation Itsas Gela, il 131-1, 140, 141-1-2, 142, 147-1-2, 151, 153, 154, 155, 156, 160,
sagit dun navire traditionnel de pche la bonite dans le golfe de 162, 163 (hlice), 164, 165, 169, 171, 173, 174, 175, 178, 181,
Bis-caye reconverti en classe de mer. A bord de ce bateau, se ralisent 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189 (3 gouvernails), 190 (2
des visites et des ateliers didactiques permettant de dcouvrir drives), 191 (3 rames), 195, 196, 200, 201, 203, 216, 218, 223,
lcosystme marin; de plus, les visiteurs ont ainsi loccasion de 225, 226, 228, 232, 236, 238, 244, 246, 249, 251, 253, 254, 256,
dcouvrir et dlargir leurs connaissances sur un aspect important de 259, 262, 268, 272, 276, 277, 279, 280, 282, 286, 288, 289 et
notre culture. 291.
292. Arkeolan a engag un travail capital de recherche et de diffusion Margaret Jodry: 22.
du patrimoine maritime basque. Les fouilles archologiques entrepri- Marqus de Folin: 217.
ses dans le port romain dIrun ont reprsent une contribution de tout Kutxa. Daro de Regoyos: 219. Photothque: 157.
premier ordre la connaissance du monde maritime sous lAntiquit, Prins Hendrik, Maritiem Museum Rotterdam: 99.
en particulier sur la faade Atlantique. Lassociation offre un appui Muse national de la Marine, Paris. Antiquits de la Marine. Auteur
technique aux institutions, forme des chercheurs et collabore Anonyme. Service historique de la DfenseMarine: 31, 37 et 213.
lorganisation dactivits culturelles portant sur le patrimoine archo- HonorSbastien Vial du Clairbois / Panckoucke: 67. Henri Louis
logique maritime, en dehors de participer des congrs et des cycles Duhamel du Monceau: 120.
dinformation spcialiss. Fouilles dans le port romain dOiasso, Museo de Bellas Artes de Bilbao. Archivo fotogrfico, Manuel
Irun. Losada: 255.
Museo Martimo Ra de Bilbao, Fernando Gmez Baptista: 214.
FICHE TECHNIQUE Museo Naval de la Armada, Madrid: 56, 131, 133, 134, 144 y
Dput gnral: Markel Olano Arrese. 145.
Dpute de la culture et de la langue basque: Maria Jesus Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Aranburu Orbegozo. Museo del Pescador, Bermeo: 221.
Directrice gnrale du patrimoine culturel: Maria Pilar Museum of London: 43, 46.
Azurmendi Echegaray. National Maritime Museum, Greenwich: 121 et 237.
GURE ITSASONTZIAK. BERTAN 23. Muse Basque, Bayonne: 30.
LG: SS-762/2009. ISBN : 978-84-7907-614-6. OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der Oettingen
Edition : Dputation Forale de Gipuzkoa. Dpartement de la Wallersteinschen Bibliothek: 2, 83 y 108.
culture et de la langue basque. Oiasso Museoa, Irun. Xabi Otero: 49.
Texte : Xabier Agote. Xabi Otero: 5, 6, 27, 31(infographie ralise partir de linformation
Photos : Jose Lopez et auteurs. aimablement fournie par le Muse Basque de Bayonne), 32, 33,
Traductions: Direction gnrale de la langue basque. TISA 34, 36 ifg, 38 (dessin), 40, 41, 42 ifg, 44 ifg, 47 ifg, 51, 59 ifg, 60,
(Vers leuskara : Luis Mari Larraaga. Vers le franais : Franois 61, 63, 64, 65, 68, 69, 71, 72, 73, 76, 81 (dessin), 87, 89, 96, 109,
Pleyber. Vers langlais : Tim Nicholson). 110, 116 ifg, 117, 119, 121, 123, 124, 125, 128, 148 (dessin),
Design de la collection BERTAN : Xabi Otero. 150, 168, 170, 179, 192 (ifg), 194, 198, 199, 206 (ifg), 233, 247,
Maquettage, coordination et direction ditoriale: Xabi Otero. / 267, 274, 275, 278, 287 (trois livres) et 290.
Txoria Errekan S.L. Parks CanadaParcs Canada, Ottawa. D. Kappler: 116. George
Impression : Leitzaran Grafikak. Vandervlugt: 113, 115 y 193.
Real Biblioteca de El Escorial, Patrimonio Nacional: 82.

103
BIBLIOGRAPHIE
ALBERDI LONBIDE, Xabier. ARAGN RUANO, lvaro. 1998 La construccin naval en el Pas Vasco durante la Edad
Media. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
APESTEGUI, Cruz. 1998 La arquitectura naval entre 1660 y 1754. Aproximacin a los aspectos tecnolgicos y su reflejo
en la construccin en Guipzcoa. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ARAGN RUANO, lvaro. 2001 El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna. Aranzadi Zientzia Elkartea. Donostia.
ASTUI ZARRAGA, Aingeru. 1989 Lanchas de pesca a vela. Itsasoa 7. Etor. Donostia.
BEAUDOIN, Franois. 1970 Les bateaux de lAdour. Bulletin du Muse Basque. Muse Basque. Bayonne.
CADORET, Bernard. 2003 Ar vag. Chasse-mare.
CASADO SOTO, Jos Luis. 2001 El Cantbrico oriental en la Edad Media. Puertos aforados. Litoral Atlntico.
Asociacin Tajamar. Noja.
CAZEILS, Nelson. 2004 La grande histoire de la pche au thon. Ouest-France. Rennes.
BALLU, Jean-Marie. 2000 Bois de marine. Gerfaut. Paris.
BARKHAM HUXLEY, Michael. 1998 Las pequeas embarcaciones costeras vascas en el siglo XVI: notas de investigacin
y documentos de archivo sobre el galen, la chalupa y la pinaza. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
BOELL, Denis-Michel. 1989 Les Bisquines. Le Chasse-Mare.
DELHAYE, Marion. 1998 Lpave mdivale de Cavalaire: un exemple de lvolution navale architecturale avant la
Renaissance. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
DUCR, Edouard. 1895 Les Corsaires sous lancien rgime. Histoire maritime de Bayonne. E. Hourquet. Bayonne.
DUHAMEL DU MONCEAU, Henri-Louis. 1769-1772 Trait Gnral des Psches et Histoire des Poissons quelles
fournissent... Paris.
FERNNDEZ DURO, Cesreo.1881 Disquisiciones Nuticas. Madrid.
GARCA DE PALACIO, Diego.1587 Instruccin Nutica. Mxico.
GAZTAETA YTURRIBALZAGA, Antonio de. Arte de Fabricar Reales. Manuscrit. 1687-1691.
GRENIER, Robert. BERNIER, Marc-Andr. STEVENS, Willis. 2007 Larchologie subaquatique de Red Bay. Parcs Canada.
Ottawa.
HARRIS, Ryan. LOEWEN, Brad. A livery of Basque small craft. Three chalupas and a barco. Parks Canada. Ottawa.
HOFFMANN, Gabriele. SCHNALL, Uwe. 2003 Die Kogge. Sternstunde der deutschen Schiffsarchologie. Convent.
Hamburg.
HOURANI, George F. 1995 Arab Seafaring. Princeton University Press. New Jersey.
LABURU, Miguel. 2006 De mare vasconum. La memoria perdida. Pamiela. Irua.
LOEWEN, Brad. 1998 Forestry practices and hull design, ca. 1400-1700. Aveiro.
McGRAIL, San. 2001 Boats of the World. From the Stone Age to medieval times. Oxford University Press.
MONMOUTH, G. Historia Regum Britanniae. Manuscrit. XIIe sicle.
ODRIOZOLA OYARBIDE, Lourdes. 1997 La construccin naval en Gipuzkoa. Siglo XVIII. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
OLIVEIRA, F. 1555 Arte da guerra do mar.
OTERO, Xabi. ARKOTXA, Aurelia. ARRINDA, Anes. EGAA, Miren. GRENIER, Robert. IZAGIRRE, Manu. LEIZAOLA,
Fermin. LIEN, John. TUCK, Jim. 1990 Euskaldunen Labrador. Txoria Errekan. Irua.
RIETH, Eric. 2006 Lpave dUrbieta (Gernika).: une embarcation clin du milieu du XVe sicle. Itsas Memoria 5, UM.
Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ROBIN, Dominique. 2002 Lhistoire des pcheurs basques au XVIIIe sicle. Elkar. Donostia.
RODRIGUEZ SANTAMARA, Benigno. 1923 Diccionario de artes de pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid.
SERRANO MANGAS, Fernando. 1985 Los galeones de la Carrera de Indias, 1650-1700. Escuela de Estudios
Hispanoamericanos. Sevilla.
URTEAGA, Mertxe. 2002 Erromatar Garaia. Bertan 17. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.

104
OUR BOATS
1. A dug-out canoe; replica of one in the Basque Museum in In this cold environment they developed the first boats, built
Bayonne. from a skeleton of branches, bones and antlers covered in
2. Scene from the Pamplona Bible, commissioned by King Sancho skins.
the Strong of Navarre in 1194. It shows a boat being clinker built. Avienus and Strabo both mention these vessels and they have
This system did not require all the infrastructure of a proper ship- been documented from Scotland to the Basque Country and
yard. Finisterra in Galicia. Such craft are still used by inhabitants
3. Stern transom from an eighteenth century ship-of-the-line. of the Arctic polar circle, due to the scarcity of materials,
4. Half-model of steam-powered fishing vessel, from Mutiozabal, where they are called kayak, umiak or baidarka; more surpri-
Orio. singly, perhaps, they are also still in use as far south as
5. Seal of the University of the Borough of San Cernin and the Villa- Ireland, whe-re they are known as curraghs.
ge of San Nicols, Pamplona. 1274.
20. In 2001, members of the Albaola association built a hypotheti-
6. Carving of a ship on the keystone of a vault in the cathedral of
cal replica using a frame of wood covered in leather. They sailed
Bayonne.
along the Atlantic coast from Pasaia to Vigo, proving the seaworth-
7. Trainera with lugsail.
iness of the boatbuilding materials used in ancient times.
8. Line drawing from Mutiozabal, of a skiff.
21. The last Ice Age as it would have been seen from space. In this
9. Ameriketatik, a fishing trainera in Pasaia, made in Maine (USA),
reconstruction the ice can be seen to cover much of the European
with donations from American Basques.
landmass. The clear area of the Atlantic Ocean between Europe
10. Sardines.
and North America was much smaller than it is today.
11. Clinker building. 22. Glaciation in the Atlantic. A group of Inupiat, in a leather boat,
12. Modern tuna boat. make their way through ice floes during the making of a documen-
13. Quechemarn (two-masted lugger). tary for the BBC. The film explains the "Solutrean Solution", a
14. Racing trainera, built out of carbon fibre. theory expounded by Doctors Bradley and Stanford from the
15. Wreck in Orio. Part of the keel of a pinnace (or shallop). Smith-sonian Institution in Washington which is gaining acceptan-
16. Making anchors in a forge. ce a-mong the scientific community. According to this theory
17. Rescue boat built by Balenciaga Shipyards, for the Scottish North America was settled around 17,000 years ago by groups of
company North Star Shipping. Euro-peans from the area of the Bay of Biscay.
18. Support vessel for oil rigs, with helicopter pad. 23. This model boat in gold dating from the first century BC, found
in Broighter, Ireland, is in the National Museum of Ireland. It de-
picts a leather-covered craft. It matches the descriptions of the
SHIPBUILDING TRADITION vessels in this area given by various ancient chroniclers.
Gure itsasontziak looks at all aspects of the shipbuilding 24. The legend of Partholon. In 1136 the Welsh monk Geoffrey of
tradition of the Basque Country. Monmouth wrote the last pages of his work Historia Regum Bri-
Over the centuries each coastal nation has developed its tanniae, in Latin. Monmouth relates how, in 1484 BC, an expedi-
own seafaring culture. Climate, sea currents, the natural tion of thirty Basque ships led by Partholon and filled with men and
environment and trade have determined the design and tech- women was captured off the Orkney islands by the British King
niques used to build different vessels. Gurguntius the Peaceloving. Partholon told him they were "Bas-
clenses" who had been banished from their land, and that they had
If there is one thing that makes maritime history different to been sailing for a year and a half searching for a new place to
other forms of historiography, it is the itinerant, dynamic settle. Gurguntius offered them the island of Ireland which was
quality of its leading players: seafarers and their ships. uninhabited at the time. They settled in that land, which their des-
The characteristic vessels developed in this region have gra- cendants have inhabited ever since.
dually incorporated everything that might improve their 25. A curragh, a type of vessel still used (the postcard is from the
seaworthiness, be it for inshore navigation, on the high seas 1950s) off the Irish coasts for non-commercial inshore fishing and
of the Bay of Biscay or on transoceanic voyages. boat races. The leather has gradually been replaced by tarred can-
For many centuries, the Basques have stood at the forefront vas, but the rudimentary structure and appearance of the boat
of ship-building technology, devising many important inno- remains the same.
vations and benefiting other cultures in the process. Over the 26. Saints Efflam, Colmcille and Brendan were Celtic monks who
years, many different people have contributed to maintaining preached Christianity at the beginning of the Middle Ages, sailing
and enriching this amalgam of knowledge. along the Atlantic coast in leather boats. This Breton boat, built by
the De Navigatio group, is the Sant Efflam and is an interpreta-
We have taken our information from archaeological discove- tion of the type of boat used by those monks. Here she is shown
ries, from a major cache of images, from treatises on shi- on the Bay of Biscay, during a voyage from Scotland to Galicia.
pbuilding and from abundant documentation; through these 27. Legend on a map by Robert Dudley dated 1647, for the work
sources we have been able to piece together the develop- DelArcano del Mare.
ment of Basque shipbuilding. This book is intended to share 28. The Bay of Biscay has always been known for its tempestuous
this knowledge, and will, we hope, help perpetuate the mari- seas. Experimental voyages along the Basque coast in leather
time fame the Basques have gained over the centuries. boats, which are considerably lighter than wooden ones, have
19. Different types of Basque ships over the centuries. shown that they are well suited to this environment.
29. The relief of the seabed in the Bay of Biscay, combined with the
prevailing currents and winds, causes rough, dangerous seas.
EARLY CRAFT
Until around 11,500 years ago a sheet of permanent ice co-
vered much of the European continent. However, the sea we DUGOUTS
now know as the Bay of Biscay remained clear and large Writing about the inhabitants of the coast of the Bay of
numbers of people settled along the coast of that glacial Biscay, Strabo says that up to the time of Brutus' expedition
Atlantic Ocean. [138-137 BCE] they used boats of tanned leather on account

105
of the flood-tides and the shoal-waters, but now, already, least the end of the second century AD.
even the dug-out canoes are rare. The port at Oiasso formed part of the empire's great mariti-
This type of craft, known as logboats, dugouts or monoxylons me infrastructure; it stood half-way between the ports of
and made of a single piece of wood, have been used in Burdigala (Bordeaux) and Portus Victoriae Iuliobrigensium
nearly all areas of Europe where trees of a sufficient diameter (Santander), along the axis of the Bay of Biscay.
are available. 41. The archaeological digs conducted by Arkeolan at the large
Once the inside has been dug out, they can hold one or mine in Arditurri (Arditurri 20) in Oiartzun in 2008 unearthed
more people. important testimonies of Roman mining, including tools for working
The Basque Country was no exception and this modest craft the lode to obtain silver ore. The galleries were dug using the torre-
lasted longer than any other along these coasts, and was still faction method, which consisted of burning large quantities of
in use until the nineteenth century; iconography and wood next to the rock face to soften it up, thus making it easier to
archaeology shows that this type of vessel was widely used dig away. Roman miners used oil lamps when working under-
on the River Aturri. ground; because they were made of clay, they often broke and the
shards were left inside the mines. The lamp in the picture depicts a
30. Dugout found on the banks of the River Aturri in the Basque
rowing vessel, with a high stern. The bow section has disappeared
Museum in Bayonne. It has been dated to the eighteenth century,
and with it any indication of whether it was a warship (the vessels
and is evidence of a technology that remained in use for over two
in the Roman navy had a metal ram, or rostrum, which they used to
thousand years.
batter enemy ships). Mertxe Urteaga.
31. Primitive stone-age dugouts were generally made from conifer
42. The Atlantic context of the Western empire, with the Roman
trees, because the soft wood was more easily worked with stone
ports of Portus Victoriae Iuliobrigensium (Santander), Oiasso (Irun),
tools. The introduction of metal, particularly iron, for making tools led
to the felling and fashioning of oak trunks, whose hard wood is much Burdigala (Bordeaux), Gesoriacum (Boulogne-sur-mer), home of
more water-resistant. Romes Atlantic fleet, Condevicnum or Portus Namnetum (Nantes)
32. Early stone-age axe. and Londinium (London).
33. Scotch pine. Pinus silvestris. 43. It is difficult to imagine an important port without ships or shi-
34. Oak tree. Quercus robur. pyards. The founders of the city would certainly have brought mas-
35. Iron axe. Nineteenth Century. ter shipbuilders, including master carpenters, as they did at Nantes,
36. The operation consists of hollowing out the trunk of an oak where Mediterranean-type galleys were ordered to be built by Julius
tree, smoothing it out with an axe and then hollowing it out with Caesar to fight the Veneti along what is now known as the Breton
adzes. In some cases the structure was reinforced by fashioning coast. It is reasonable to assume that any shipyards at Oiasso would
buttresses, like ribs, which gave the structure greater strength, and have employed local labour, like the crews of their ships.
also helped shape it. This type of vessel was not very stable and 44. The clinker technique of building hulls is very likely to have
could only be used in rivers and estuaries. They were propelled originated with dugout canoes. Although in principle limited by the
along using a pole or sculls. size of the log, these could be widened by adding overlapping
37. Transport craft depicted in the Jouve album (1679), used around planks to the sides. While this technique was technologically diffe-
the end of the seventeenth century to travel up the Aturri and its rent to the tongue and groove system, it shared the notion of prepa-
tributaries, linking Bayonne and the coast with the hinterland. This ring the hull by starting with the planking. This conceptual similari-
is a vessel with dugout sides joined by intermediate pieces to give ty might have led to the clinker-building of Roman-style ships along
it a wider beam, thus overcoming the limits placed by the diameter these coasts.
of the tree. 45. Roman merchant ship. One essential feature was the way Roman
38. Diagram showing how the dugout canoe was transformed into vessels of Mediterranean origin were adapted to the particular cha-
a larger vessel. racteristics of the Bay of Biscay, very probably leading to a new type
39. Replica of the canoe in the Basque Museum in Bayonne of ship. Along these coasts, the Romans encountered different sailing
ma-de by the Albaola association. It was made using only hand conditions to those they were accustomed, with features such as ti-
tools and required approximately 360 hours work. After launched des, Atlantic waves, sand bars and prevailing winds. At the same
it was tested on the water, and was found to be suitable for a crew ti-me, local building materials and techniques were also different,
of three. fostering a symbiosis that was to mark the beginning of an evolutio-
40. Oar used in the replica canoe. nary step in shipbuilding techniques.
46. These ships are reconstructions of another type of Atlantic ves-
sel found in excavations on the River Thames in England.
ROMAN PRESENCE 47. Diagram showing the hypothetical development of the Roman
shipbuilding technique into the Atlantic clinker work technique.
The discovery of an important Roman port in Irun, formerly The thick planks used in the Roman ships were secured to those
Oiasso, has widened our understanding of Basque maritime already fitted without support on a preliminary frame, to form a hull
history. as more planks were added. These were joined together using ton-
All available information suggests that the Roman settlement gues inserted in grooves distributed along the edges, requiring
of Oiasso was founded because of its strategic site and the painstaking carpentry work to obtain a perfect fit. Finally the entire
mineral deposits in the area; the area stands in a natural structure was bolstered with internal pieces.
corridor skirting the coast across the Pyrenees mountains, 48. Remains of the quay infrastructure at the Roman port of
and several kilometres of Roman mines have been found in Oiasso.
the vicinity. From here the Romans extracted silver, copper 49. Hammer found in the Roman port of Oiasso. Given its simila-
and iron ore. rity with other pieces found in London and Ostia, it was probably
Our first information on the Roman settlement dates from used in shipbuilding.
the end of the first century BC, when a period of dynamic
growth began. This reached its height from the Flavian pe-
riod on and, especially at the end of the first century AD. DEVELOPMENT OF BASQUE SHIPBUILDING TYPOLOGY
It was during this boom period that the quays, dry docks, IN DEEP-WATER VESSELS
piers and stores were built that would turn it into a major Following the fall of the Western Empire, its entire area of
regional port. Oiasso continued to be very active until at influence went into deep decline.

106
Nonetheless, archaeological evidence shows that shipping shipyards and the beeches supplied material for making oars.
routes in the Atlantic as far as Britannia were kept up until 62. Beech trees are long and straight, making them ideal for building
at least the seventh century; however we have no indication keels. Although beech wood does not withstand alternating exposu-
of what the ships plying these routes might have looked re to water and air well, this did not pose a problem in the case of
like. the keels, which remained underwater at all times.
With the foundation of new coastal towns around the twelf- 63. Pruned oak. Cattle grazing in the forests destroyed shoots and
th century, ships began to be used as marks of identity on saplings. The result was an unusual way of managing woodland. The
crests and coats of arms. trees were pruned to a certain height, so that the cattle could not
reach the young branches that would replace those recently cut off.
From that point on, naval iconography developed, giving us The young branches were trained into the shapes the shipbuilders
important information on the general appearance of the required.
ships in each era. From them we can create a rudimentary 64. Rivers. The heavy rainfall and steep hillsides of the region hel-
overview of the development of Basque ships. ped power the water mills needed to drive the hammers and
50. Stone carving from the chapel of St. Peter of Tabira, Durango, bellows in the forges.
in the Bilbao Ethnographic Museum. It is thought to date from the 65. Charcoal. The pieces for the ships were smoothed out in the
twelfth or thirteenth century. forests. This process produced large quantities of wood, which was
51. Seal of San Sebastian from 1352. The town councils chose the used to make charcoal, essential for firing the furnaces of the for-
feature that would probably best have identified their trade and ges.
their technological prowess. 66. Agorregi Forge. The iron ore mined in the Basque Country
52. Model based on the fourteenth-century cog depicted on a could be processed industrially in local forges thanks to the abun-
keystone in the cathedral of Bayonne. The most outstanding feature dant availability of water power and charcoal. Iron production,
is the incorporation of a stern rudder. which has close ties with shipping, has played a central role in the
53. Ship from the late fifteenth century depicted in the ex-voto at Basque economy for centuries.
the church in Zumaia. The evolution in the rig of the ships is clear, 67. Cultivated oaks. All parts of the oak could in making the diffe-
with new multi-masted vessels. rent parts used to build a ship.
54. Sixteenth-century merchant ship. The cargo capacity was increa- 68. Cultivated oaks.
sed to satisfy the commercial needs of the long transatlantic voyage. 69. Ironworkers at the Mirandaola forge in Legazpi.
55. Ship in a house in Beko Kalea in Errenteria, from the mid-six- 70. Many of the products manufactured in the forges were used to
teenth century. During this period, the struggle for supremacy among meet the demand for ships nails, anchors and guns.
the European sea powers led merchant ships to develop into fighting
galleons.
56. Initially the result of an adaptation of the "nao" for guarding THIRTEENTH CENTURY. THE ATLANTIC CONTEXT
treasure, the galleon became the most powerful vessel of its time. In the National Archive in Paris there is a wax imprint of the
57. Frigates. These ships had characteristics which were to notably seal of San Sebastian council, attached to a document da-
improve sailing, with enhanced manoeuvrability and speed. ting from 1297.
58. The greatest technological advance of the eighteenth century
came with the development of the ship-of-the-line, as science was It depicts the most important type of ship in thirteenth-cen-
applied to shipbuilding. Basque shipbuilders took an active part in tury Atlantic Europe, responsible for beginning a boom in
developing the ship-of-the-line. Model warship. Several of these maritime trade.
were built in Pasaia and Orio, following instructions from Gazta- This type of ship was also used by other kingdoms with
eta, between 1713 and 1716. which the Basques traded, especially England.
59. This sequence of outlines depicts the evolution of Basque deep- It was used by the Christian kingdoms in their military cam-
water vessels, with one representative from each century. paigns, such as in the conquest of Seville in 1248, in which
Basque and Cantabrian ships played a decisive role in brea-
king through the defences on the River Guadalquivir.
A SUITABLE ENVIRONMENT 71. Seal of San Sebastian (1352). General Archive of Navarre.
The Basque coast enjoys practically all the natural resources Similar to the one in the National Archive in Paris, dating from
needed for shipbuilding. 1297.
Oak, abundantly available in local forests, was always the 72. Seal of the Village of San Nicols, Pamplona, from 1236.
first choice as a raw material. The wood is sturdy and highly 73. Seal of the University of the Borough of San Cernin and the
resistant to alternate exposure to water and air. Oak also Village of San Nicols, Pamplona. 1274.
provide the immense range of different straight and curved 74. Seal of Winchelsea, England, thirteenth century.
shapes needed to build a ship. 75. Reproduction of the seal of San Sebastian, 1297, from the
High-quality iron ore from Bizkaia was processed in the Na-tional Archive in Paris.
many forges scattered along the sea coast. They were powe- 76. The seals show the use of a type of ship that was common to
red by the force of the rivers and fired by the charcoal pro- Basque, English and Cantabrian ports. The city of Bayonne, like the
duced in the extensive forests. rest of Lapurdi belonged to England, and was one of the main shi-
pbuilding centres for the English crown.
The combination of iron ore, energy and fuel led to the 77. There are certain differences between the ship depicted on the
development of a burgeoning steel industry, founded to a tympanum of the doorway of the Church of St. Peter in Olite and that
great extent on shipbuilding. of San Sebastian; the upper planks of the hull can clearly be seen not
60. The mountainous geography of the Basque Country led to the to end in the stems, but are instead raised to support castles built into
growth of a wide variety of different tree species on the hillsides. the hull. This type of ship very probably had its origins in northern
As well as the abundant oaks the wood most often used in the Europe.
shipyards other species such as beech, chestnut, ash, walnut, fir 78. French miniature showing a warship of the period, with the
and holly were also used to make oars, pulleys, masts, etc. sa-me design as the one in St. Peter of Olite.
61. From the eighteenth century on, the beech and fir woods of Irati 79. The ship on the seal of San Sebastian shows a symmetrical stern
provided excellent materials for shipbuilding. The huge firs were and bow, the side rudder on the starboard side, the clinker-built hull
used to make masts for the frigates and ships-of-the-line of the royal and the heads of the beams crossing the hull. There is a poop deck

107
sheltering the helmsman, an important feature on long sea voyages. origin. The men who worked the stone in the cathedrals were trave-
This raised platform was also very useful during naval battles. lling artists and often came from distant lands, bringing with them
80. Ships moored alongside one another on the same quay or in a their own patterns and designs.
cove. San Sebastian was a very important port at this time, when it 90. Here we can compare the Bayonne cog, with its curved bow,
belonged to the kingdom of Navarre. In 1180, King Sancho the with the straight-bowed one from Bremen.
Wise (Sancho VI) granted it a set of laws that constitute one of the 91. Bremen cog. Further evidence that the ship shown in the cathe-
oldest known maritime legal codes. The same basic design was dral at Gasteiz might not be local came with the archaeological/
used for different models of vessels, with only the size varying. sailing experiment made with three replicas of the Bremen cog.
81. This Roman ship from Ostia is surprisingly similar in outline to This showed that the ship design was best suited to summer voya-
the thirteenth century ships, down to the strong protruding stem ges on the relatively sheltered seas of the Baltic; it is therefore
heads. This might suggest a continuity in ship design from the unlikely that such vessels were common along Basque coasts,
Ro-man era down to the thirteenth century. given the harsh conditions of the Bay of Biscay.
82. Miniature from the Ballads of Saint Mary, by Alfonso X the 92. Together with the straight sternpost and the stern rudder, the
Wise, thirteenth century. poop deck became larger, and was built closer to the mast. The
83. Scene from the Pamplona Bible, commissioned by King Sancho bow has a discreet forecastle. The ship is considerably larger in
the Strong in 1194, and made by Petrus Ferrandus, manuscript size.
from Harburg-Oettinghen.
84. Some specialists suggest that the boat on the seal of San
Sebastian might be up to 20 metres long. Over the following cen- FIFTEENTH CENTURY
turies numerous innovations were incorporated into this type of With increased loading capacity resulting from adoption of
ship to adapt to the demands of each period. the stern rudder, it also became necessary to enhance pro-
pulsion.
Given that the height and area of the ship's single existing
FOURTEENTH CENTURY sail could not safely be increased without affecting the ove-
The image decorating the keystone of one of the vaults in rall stability of the ship, another two masts were added, the
the cathedral at Bayonne is one of the first depictions of a foremast (at the bow) and the mizzen (astern); this new arran-
ship with a stern (or sternpost) rudder. gement considerably improved the way the ship handled,
This central position allowed for much swifter steerage than and the pressure on the helm could be relieved through judi-
the soon obsolete side-rudder, shown on the seal of San cious adjustment of the sails.
Sebastian. During the second half of the fifteenth century, the new car-
This improved manoeuvrability made it possible to increase vel system of planking began to be widely used in hull buil-
the tonnage or cargo capacity and add a second deck. ding. This led to a dramatic change in the way ships were
de-signed and built.
The new rudder required a straight sternpost which meant
lengthening the keel. Initially it was only used on the submerged part of the hull,
but gradually this planking method came to entirely replace
This increased the speed and helped create a vertical surfa- clinker.
ce which, combined with the effect of the rudder, reduced
drifting or sideways movement of the boat. During this phase, too, the round stern was abandoned in
favour of a flat or transom stern, which was far easier to
According to the Tuscan chronicler Giovanni Villani, the build.
Basques introduced this type of ship which they called the
coca (cog), into the Mediterranean in 1304. 93. Ex-voto at the Church of St. Peter (San Pedro) in Zumaia, depic-
ting the victory of the ships of Juan Martnez de Mendaro over the
85. The ship on the keystone of the vault in Bayonne cathedral. The Portuguese and Genovese navies in the Straits of Gibraltar in
foreshortened shape is due to the fact that the master masons who 1475.
carved it needed to adapt it to specific dimensions of the keystones 94. The altarpiece dedicated to Santa Ursula at the church of
or lintels, within the general aesthetics of each building. Cubells, painted by Joan Reixach in 1468, and the model of the
86. Coin depicting Edward III of England, from 1344. It shows the Matar cog shows that one-masted vessels were still being used in
Bayonne design of ship. This is evident in the curved bow of the this part of the Mediterranean around the middle of the fifteenth
cog, which is different to the cogs of the Hanseatic League. century. However, they both contain construction features that are
-Curved bow. similar to the Zumaia. The image on the altarpiece shows in some
87. Model based on a colour picture in Bayonne cathedral. It has detail the morphology of the stern, which cannot be clearly seen
the same general characteristics as the one shown on the keystone; in the picture from Zumaia. The bow of the Matar cog is very
however the proportions have been stylised in line with studies of similar to that of the Zumaia.
vessels from the period. The model makers have taken account the 95. Image taken from the ex-voto showing the Zumaia, flagship of
artists' need to compress the motifs they sculpted to fit the limited Martnez de Mendaro's fleet. Note how the foremast and two miz-
space available. Aftercastle (or sterncastle). Stern rudder. zen masts are carefully shown. These two sails were now fully
Forecastle. functional after a process of evolution lasting throughout the cen-
88. Although some authors have suggested that it was the Basques tury. The forecastle is larger now and is fully integrated into the
who invented the stern rudder, other seafaring cultures also used it, structure of the hull, as is the quarterdeck or poopdeck at the stern.
as we can see in this Arabian illustration, known as the ship of al- The net effect is to make these features sturdier with a view to in-
Harr, dating from 1237. At the same time, Chinese navigators, creasing the vessels battleworthiness. Note the cannon along the
who were in close contact with the Arabs, already knew of a simi- gunwale and spears at the crows nest. Mizzen sails. Foresail.
lar axial steering system as early as the second century. 96. The transom stern increased the cargo that could be carried.
89. This magnificent relief comes from the tympanum of the fourte- 97. At the end of the fifteenth century, a new sail over the mainsail,
enth century portico of the cathedral of Santa Mara in Vitoria- in order to optimise the distribution of the sail area. It was here too,
Gasteiz; it shows a cog of a different kind to that seen in Bayonne in the crow's nest, that the lookout sat. The Spanish term for both
cathedral. The straight stem and the large freeboard of the ship is the topsail and the crow's nest is "gavia", from the Basque word
reminiscent of the wrecked cog found in Bremen, dating from kabia, meaning nest. Topsail.
1380. Given the similarity, this relief may depict a ship of Hanseatic 98. The ex-voto in Zumaia does not show the typical relief of a

108
clinker-built hull. The Zumaia may have been one of the first car- 108. Scene from King Sancho the Strong's Pamplona Bible (1194).
vel-built ships; however we cannot be sure because even in pre- (Harburg-Oettinghen Manuscript). The use of the axe by ship's
vious depictions of clinker-built ships, the relief was not always carpenters predated the use of the saw to make planks. Instead, the
shown. However, it was during this period that the first hybrid hulls logs were opened up by inserting wedges, first with the help of
began to develop: a carvel-built draft and clinker-built freeboard. mallets, to break up the logs and then cracking them along the
This the case of the wreck found in Cavalaire, France. grain of the wood, with the axe. Finally they were smoothed out
99. Cog from Matar dated around the mid-fifteenth century. This with smaller hatchets.
is an ex-voto and is the oldest European model ship still extant. It 109. Cracking the plank along the grain in Aezkoa.
is in the permanent collection of the Prins Hendrik Maritime 110. Basque axe, made by the Erbiti family in Leitza, Navarre.
Museum in Rotterdam.
100. This illustration from 1471 shows a modest foremast, but no
mizzen masts can yet be seen aft. These masts gradually developed THE SAN JUAN. A SIXTEENTH CENTURY NAO
until they came to be an essential part of the ship's rig. The adop- Gipuzkoa has the largest concentration of lintels depicting
tion of foresails and mizzen sails made it possible to increase the sixteenth century ships of any province in the Basque
sail area without raising the centre of wind pressure, and without Country. The extraordinary quality of the carving provides
affecting the stability of the ship. invaluable information on the characteristics of the ships
101. The rigging began to diversify, with fore, mizzen and main from this period. Thanks to the discovery and study of the
sails. The freeboard became larger in volume due to an increase in wreck of the San Juan a whaler from Pasaia, which sank in
the tonnage or load capacity. Red Bay in 1565, we know many of the features of sixteen-
th-century Basque shipbuilding. During this period of ocean
expansion, shipping routes became considerably longer,
CONSTRUCTION TYPES. CLINKER AND CARVEL BUILDING and cargo capacities had to be optimised. For the first time,
In this region, the characteristic clinker-built hulls of the the precise design of the hull of the ship was determined by
Eu-ropean Atlantic began to be replaced by flush-built hulls the volume of the barrels stowed to make maximum use of
in the period leading up to the Renaissance. The two building the hold.
techniques are conceptually opposed. Whereas in clinker The highpoint in the development of the nao came on the two
building, the outer planks of the hull are overlapped and an most economically important trading routes of the time: the
internal structure added afterwards, in carvel building, a Carrera de Indias and Carrera de Terranova (Indies Run and
technique which has survived to the present day, work begins Newfoundland Run), which ran to the new Spanish colo-
with the skeleton; this is then covered with planking which nies in the Americas and to Newfoundland, respectively.
is carvelled or joined together at the edges. There are
advantages and disadvantages to both techniques. 111. Francisco de Elorriaga's three-bridged ship. She was built in
Zumaia in 1585 by the master shipbuilder Pero de Ochoa.
The main advantage of clinker is that freshly felled or green 112. Nao belonging to Bartolom de Garro, built in Zumaia by
timber can be used to build the hull, without requiring a Cristobal de Artadi and ten other workmen in five months in 1573.
sealing process. 113. Topsails. During this period, development of the main and
In carvel-built hulls, much more precise design of the shape fore topsails was completed. The new distribution of the sails made
of the ship made it possible to optimise capacity. This feature them easier to handle, especially in the harsh conditions of the
was particularly appealing for ships plying the new trading North Atlantic
routes to the Americas and Newfoundland. 114. Carved lintel in Orio with a faithful depiction of the sixteenth
102. Model of the launch belonging to the Consulado of San century Basque nao. This relief and others found along the coast of
Sebastian. A clinker-built hull is easy to identify; the overlapping Gipuzkoa have served as a reference for understanding the charac-
strakes give her an outline which is recognisable from a distance. teristics of this type of ship; in particular to clear up certain doubts
Small official and military vessels were frequently kept on land and as to the freeboard and spars of the San Juan.
were therefore often clinker-built, so that they could be launched 115. Model of the San Juan, from Pasaia, which sank in Red Bay,
at any time without problems of watertightness. Labrador in 1565. This model is the result of years of research by
103. Replica of a nineteenth-century fishing potina built by the the underwater archaeology department of Parks Canada, following
Albaola association. The construction of flush-laid hulls at Basque excavation of the wreck between 1978 and 1992. This is the type of
shipyards was fully developed during the Renaissance period, sixteenth-century ocean-going ship that has furnished the interna-
replacing clinker and lasting down to the present day. tional scientific community with most information. The San Juan
104. The Urbieta wreck. This was an ore-carrying pinnace from the was a medium-sized whaling ship, with a capacity of 200 tonnes.
second half of the fifteenth century, excavated in Gernika (Guer- The model shows the interior layout and the three decks, which
nica). The vessel, which was entirely clinker-built, comes from the could house approximately one thousand casks of valuable oil.
last period of the use of this technology which was completely re- 116. Optimising the cargo. The casks were of standard size and
placed by the carvel-built hull over the following century. could hold approximately 225 litres of oil. As this cross-section of
105. Caulking tools; for inserting the oakum between the carvelled the nao shows, the casks fitted snugly together with no space bet-
planks. ween. This not only made maximum use of the available room; it
106. Carvelling. It is important that the wood used to build a flush- also prevented the cargo from moving around during the rough
laid hull should be relatively dry. Before launching the boat, the winter voyages across the Atlantic.
joins between the planks are filled with plant fibre; once it gets 117. Comparative sizes of nao and whale.
wet, the wood will swell, ensuring that the hull remains watertight. 118. The height and number of decks increased as the sail area was
The smooth hull has the advantage of moving smoothly and widened with the addition of topsails. The harsh conditions on the
stealthily through the water. difficult Newfoundland route made it necessary to reduce the size
107. Clinker-building. Because the strakes of the hull overlap, they of the forecastle, to cut down drag in adverse winds. The poop or
can be thinner, giving a lighter vessel. Moreover, green or recently quarter deck, on the other hand, was extended forward all the way
felled timber can be used. However, the relief on of the hull causes to the mainmast.
turbulence during sailing, with a characteristic noise; as well as
affecting the hydrodynamics, the sound can betray the vessels
presence to potential prey, such as whales. FROM TREE TO SHIP

109
Any sailing ship comprised a vast number of structural parts city than traditional ones, with their proven commercial success.
in a great range of different shapes and sizes. which first had However, the defensive needs of the Crown prevailed, although the
to be found in the trees; some branch, trunk or root had to ordinances were relaxed in 1613.
be located with the same natural shape. 128. Detail of a map by Jodocus Hondius (1606). Legiones Biscaiae
From the long straight keel that formed the backbone of the et Guipuscoae typus (Mercator's World Atlas / Hondius).
ship to the twisted knees needed to join the decks to the 129. Increasingly, civilian ships were requisitioned to build up the
hull, the ship's carpenters had to find wood whose grain Spanish navy and maintain the crown's maritime dominion over
faithfully followed the outline on the template. This helped the Dutch and English. This proved harmful to the interests of trade
ensure that the ships would stand up to the strong winds and and fishing in Newfoundland, discouraging private investors, with
the result that not enough merchant ships were built. Ultimately,
raging sea.
the result was that the crown created a navy of its own, composed
With naturally shaped trees in short supply (a result of mass of ships especially designed for warfare. Following the disaster of
consumption by Basque shipyards), trees began to be espe- the Spanish Armada, Basque sea trade entered a period of pro-
cially cultivated for the purpose, by training the young flexi- found decline.
ble branches of the oaks into the shapes of specific parts. 130. The San Felipe, a galleon from Manila. On 20 November
119. The wood used in shipbuilding, mainly oak, was felled in the 1564, she set sail for Ceb in the Philippines from the port of Navi-
waning phase of the moon between October and January, when dad in Mexico, captained by Miguel Lpez de Legazpi, accompa-
the trunk had the least sap, giving timbers that were considerably nied by the Augustinian friar Andrs de Urdaneta. The model gives
more resistant to rot. an approximate idea of the appearance of these vessels, which
120. These forks would become the frame timbers that went on were such a central feature of seventeenth century navigation.
ei-ther end of the keel, to form the bow and stern entrances. The 131. Evolution of stern transoms; from the defined outline of the
pieces were obtained from the natural fork between the branches galleon to new forms leading to the ship-of-the-line.
and the trunk. 132. The increase in the number of guns carried on board the
121. The futtocks form part of the ribs of the ship. In the naos, the galleons, designed using the same geometric procedures that had
ribs were formed of frame timbers, futtocks, riders and top tim- been applied to cargo vessels, caused problems due to the vast
bers. weight of the cannons on the upper decks. Throughout the seven-
122. The pruned oaks were trained into the required shapes. The teenth century trials were carried out to try to correct the problem,
base of the branch on the left will provide a sturdy bracket which with only limited success.
can be used to join the sternpost to the keel. The straight upper part 133. Between 1687 and 1690 Antonio de Gaztaeta led the cons-
could be used for one of the beams holding up the decks. truction of the royal flagship Nuestra Seora de la Concepcin y
123. Many of the parts to be used in the ships were smoothed out de las nimas. In his work Arte de fabricar Reales he describes
with axes in the forest to make them easier to transport to the shi- her construction in great detail. This large galleon was innovative
pyards. for her time, marking a transition from the galleon to the ship of the
124. The moment when the archaeologists from Parks Canada line.
recover the heel of the sternpost during the underwater excavation 134. Nuestra Seora de la Concepcin y de las nimas, armed
of the whaler San Juan in Red Bay, Labrador. with 90 guns. 500 carpenters from Gipuzkoa were employed in
125. The San Juan. Finally, the curved branch of the oak takes its building her.
place in the structure of the ship. This piece had to be carefully 135. Increased solidity made the structure heavier, and the guns
selected to support great stresses, since it would stand very close to added a further weight. This led to an increase in the length and the
the rudder and because it joined several important parts of the struc- sail area with the development of topgallant sails. These changes
ture. were needed to make up for the added weight and increase the
speed of the ships.

THE GALLEON. SIXTEENTH - SEVENTEENTH CENTURIES


At times of conflict Basque merchant vessels were requisitio- FRIGATES. SEVENTEENTH - EIGHTEENTH CENTURIES
ned by the crown and adapted for use in war. Experiments to come up with a new type of warship led to
the development of the galleried galleon in the second
Around the middle of the sixteenth century a type of ship half of the sixteenth century.
began to emerge, designed specifically for warfare.
However, this oar/sail-driven hybrid did not live up to its
Privateers and pirates posed a serious threat to the interests promoters expectations due to the difficulty of housing the
of the Spanish Crown. oarsmen and guns on a single deck.
The galleon, a gigantic floating strongbox specifically devi- However this type of ship, conditioned by the demands of
sed to protect gold and silver, was born out of this attempt oared propulsion, was particularly fast; it had excellent hy-
to preserve Spains monopoly on the Indies Run. drodynamics and the sheerless freeboard was not slowed by
Armed with large numbers of guns, it was sturdy enough to a bow wind.
resist the impact of artillery fire and was longer than the Once the oars had been removed from the design, new
traditional nao to give it greater speed. innovations were introduced to the hull, leading to what
The galleon arose out of the concept of armed trade and for came to be known as the frigate, which was fully developed
the first time Basque shipbuilders were required by royal during the eighteenth century.
ordinance to construct vessels to specific new proportions. 136. Oared galleon. 200-tonne ship probably built in St Jean de
126. Nao belonging to Joan de la Salde (the king's treasurer) built Luz around 1565. She had three masts and 22 oars on each side.
in Orio in 1578 by master shipbuilder Antn de Yerobi to transport This was the typical galleon of the Bay of Biscay, but notably more
goods on the Indies Run. The new charge of guarding the riches stylised, with a much longer keel relative to the beam. In this ship
brought back from the Americas led to modifications in the mer- we can see the dramatic reduction in the freeboard, initially to
chant ships, which later evolved into what became the galleon. make the work of the oarsmen easier. These changes were later
127. In 1608, the Spanish Crown laid down mandatory proportions found to be an advantage for sailing the ship as well.
for all ships built to operate on the Indies Run. This did not please 137. Female frigatebird (Fregata magnificens), a sea bird with a
Basque shipbuilders, who argued that the new ships had less capa- very large wingspan. The frigatebird is known for its speed and

110
aggressiveness. These birds gave their name to the elegant new pulleys, to make the helmsman's work easier.
warships, that combined great speed with extraordinary manoeu- 149. This ship-of-the-line was similar to another one called Nuestra
vrability. Seora de la Asuncin, known on the Basque coast as La Guipuz-
138. Line drawing of a late eighteenth-century frigate. coana, which was built in Pasaia in 1779. She was the pride of the
139. Frigates and ships-of-the-line were considered to be the last Real Compaa Guipuzcoana de Caracas but was captured on her
word in the naval technology of their time. Leading builders inclu- maiden voyage by the English, who incorporated her into their
ded the Gipuzkoan masters Gaztaeta, Aizpurua and Mutiozabal. navy, renaming her The Prince William.
140. Frigates and ships-of-the-line developed quite a similar rig 150. Beech and fir forest in Irati, Navarre. The spars on the ships-
and outline. However, frigates were easily recognisable by having of-the-line were bigger than any ever seen before, requiring the
just one line of guns. The number of sails was increased, with the tallest trees in the forest. Because of its shape, strength and light-
addition of triangular sails (lateens) between the masts, considera- ness the fir was the best suited species for making masts, with
bly improving the ship's ability to sail against the wind. pieces shaped in the Pyrenees of up to 35 metres in length.
141. Frigate belonging to the Real Compaa Guipuzcoana de Transpor-ting these huge masts through the mountains posed a
Caracas. Merchant frigates from Gipuzkoa were the key to the major engineering challenge in itself. At the same time, construc-
success of this trading company. They consolidated the transatlan- tion of a medium-sized ship-of-the-line consumed over 2,000
tic transport and economy of the province at a time when pirates, mature oaks. This massive demand led to deforestation throughout
privateers or enemy fleets were the scourge of transoceanic trade. much of Europe.
The swift Gipuzkoan frigates proved their worth against enemies 151. These ships, true floating cathedrals, were considered to be
and rivals. the last word in Basque shipbuilding technology. The ship depicted
142. Fore and aft views of a frigate. here is a 90-gun ship-of-the-line, built in 1720.
143. The frigate has a clean line and single gun deck. A boom was 152. The ships kept getting bigger and bigger, as more decks were
added to the bowsprit to take the strain of the rigging and the added; as in the case of the frigates, the sails were developed,
recently introduced jibs. With the extra rigging the mizzen lateen leading to a notable improvement when sailing close to the wind.
became cumbersome and at the end of the eighteenth century it The ship's wheel was introduced, making it easier to steer the ves-
was replaced by a fore-and-aft sail. sel.

SHIPS-OF-THE-LINE. EIGHTEENTH CENTURY FROM SAIL TO ENGINE


The ship-of-the-line was the most powerful warship of the The defeat at Trafalgar and the loss of the overseas colonies
age of sail. A countrys naval power was measured by the put an end to Spain's maritime might.
number of ships-of-the-line it boasted; these ships had two From then on, a variety of medium-sized ships was built in
or even three rows of guns on each side, and could single- the Basque Country, including schooners, brigs and queche-
handedly determine the course of great sea battles. marines (two-masted luggers), as well as the omnipresent
Initially, many ships-of-the-line in the Spanish navy were skiffs (lanchas fleteras).
built in Basque shipyards, although this work was later mo- Steam was quickly adopted along the Basque coast for
ved to other areas. Many Basque carpenters and workmen freight ships and later for fishing vessels, putting an end to
specialising in the construction of ships-of-the-line were hi- traditional sailing practices, particularly around the begin-
red by the royal shipyards elsewhere on the Iberian peninsu- ning of the twentieth century.
la and in the territories abroad. Sail-powered fishing and cargo skiffs both struggled in vain
Initially the ship-of-the-line, which was larger than the friga- to compete with the new motor boats: hulls were extended
te, proved top-heavy and unstable because of the weight of and the sail area enlarged considerably. However, these
its guns. Antonio de Gaztaeta from Mutriku developed an bold innovations were to result in much misfortune.
innovative system for designing the underwater hull which 153. The Ugarte No. 1 was built in England around 1878. During
notably increased the stability of the ship without reducing this period the Ugarte family began to build wooden-hulled steam
its speed. This method, based on a system of graphs, also ships at Aginaga. The Ugartes were the first steam-driven ships to
ma-de it possible to predetermine exactly the shape of the be built in the Basque Country. This model shows how much space
fore and aft parts of the hull, which had previously depended was taken up by the new propulsion system.
on improvisation and the good workmanship of each buil- 154. Ugarte No. 2. For decades, sail and steam coexisted alongside
der. each other. Initially, steamboats found it difficult to compete with
144. During this period, the old empirical methods for establishing sailing vessels; the space needed for the boiler and fuel meant that
the shape of the royal ships were abandoned in favour of the use the hold was much smaller than on a sailing ship, and at many
of blueprints. This practice later extended to the building of mer- ports it was impossible to acquire coal. Gradually, the efficiency of
chant ships and is now common procedure in naval engineering. the ships' engines was enhanced, with a subsequent reduction in
145. 90-gun ship. Plan by Gaztaeta. Arte de fabricar reales [The the space needed for the coal and a consequent increase in hold
art of manufacturing royal vessels. A manuscript explaining how capacity.
naval ships were to be built ]. 155. Skiff (lancha fletera). Shortly after the adoption of watertight
146. Altogether, between sailors and marines, a medium-sized ship decks by the tuna boats, they were increased in length to 15
of the line required a crew of around seven hundred. In order to metres. The foresail on the freight skiffs was enlarged so much that
feed and house so many people, four or five decks were required, it became larger than the mainsail.
which also housed the spare parts, ammunition, guns, etc. This lack 156. Sail boats. During this period the Basque maritime commer-
of space and hygienic conditions meant that disease was one of the cial network was reduced to a more local area. There was no lon-
commanders primary concerns. ger any place for the great transatlantic vessels of yore and trading
147. Aft and fore views of a ship-of-the-line. Aft. Fore. was carried out in ships of smaller tonnage in a wide variety of
148. Until the eighteenth century, ships-of-the-line were steered different types. Among the most common rigs was the brig, the
using an extension running at right angles to the tiller, which was quechemarn (two-masted lugger) and the pailebote (a small scho-
controlled by the helmsman from the poopdeck. Increased ton- oner).
nage made it very difficult to sail such large ships with this system, 157. Steam ship Esperanza. 1919. By the second decade of the
and the ship's wheel was developed, employing a system of twentieth century the Basque fishing fleet was mostly composed of

111
steam vessels, leading to an improvement in conditions on board. Nervion estuary in Biscay at the end of the nineteenth cen-
Some fishermen, however, resisted the new technology and stuck to tury.
the traditional sail boats, predicting that sooner or later the new The industry has lasted down to the present, specialising in
motor trawlers would exhaust fish stocks. the construction of large merchant vessels.
158. The first steam boats were British and were converted sail
boats. Soon new ships were built, designed specifically for mecha- At the end of the second decade of the twentieth century,
nical propulsion, although the hulls remained identical to their some Gipuzkoan shipyards began to build steel hulls at
sail-driven predecessors. The close trading ties between Britain and Zumaia and Pasaia, especially for the fishing fleet.
the Basque shipping companies of the time sped up the adoption The experience acquired by many small workshops in the
of the new technology along this coast. repair and installation of steam engines was decisive in
159. Plan of spars on a frigate from the first half of the nineteenth facing up to the challenge of building steel ships.
century. Up to the Civil War, the construction of timber ships conti-
160. The first steam-driven fishing boats along this coast were pur- nued alongside the new steel ones; however, a scarcity of
chased abroad and they featured a "ducktail" stern. However, this raw materials in the post-war period led to a return to tradi-
type of hull was not well suited to these waters. Sailing before the tional timber shipbuilding for fishing vessels.
wind, especially when crossing the bar, the waves beat dange-
rously high on the overly buoyant stern, which was sometimes torn In Gipuzkoa, the shipyards at Pasaia and Zumaia continue
away altogether. As a result, Basque fishermen later returned to the to build and repair steel ships to this day, although business
traditional designs of this coast. has been hit by uncertainty in the industry.
169. The steamship Rezola, a cargo ship owned by the cement
manufacturer, Aorga. In the 1950s, it could be seen moored in the
FROM STEAM TO DIESEL port at San Sebastian.
By the second decade of the twentieth century, the Basque 170. Welding.This process consists of smelting two metal pieces
fishing fleet was made up of steam ships, leading to consi- together. Welding was practiced in Basques shipyards as early as
derable improvements in living conditions on board. the 1920s, although it took some time to be more widely used; the
However, there were drawbacks. technical difficulties of the procedure were overcome in the
The volume and weight of the engine, water and coal were following decades. By the mid twentieth century welding had
excessive steam was soon superseded by diesel. completely replaced riveting; as well as being quieter, the techni-
que is faster, cheaper and gives lighter joins.
Diesel engines weighed half as much, the fuel only a quar- 171. Dredger Jaizkibel. The first steel ships were built using the
ter, and they did not require the same immense quantities of technique of riveting, already widely employed in the manufacture
fresh water to generate steam. of steam engines. The dredger Jaizkibel, built at the Euskalduna
In Gipuzkoa, this process of substitution began in 1930s, shipyard in Bilbao in 1933, was listed as a Monument of Cultural
with the installation of diesel engines in Pasaia. They were Interest by the Basque Government's Heritage Council in 1992. It
mostly imported, although marine diesel engines were is the only Basque-built ship using rivets still extant in Gipuzkoa.
already being produced in Sestao and Zumaia a decade It was used for dredging the port of Pasaia until 1984.
earlier. 172. Initially, steel ships were built using overlapping steel plates
161. From the vertical bow to the curved bow. The development of secured to each other by means of rivets. A rivet is a metal pin
the engine influenced the architecture of the hull. The augmented which is inserted into holes previously made in the two parts to be
power and speed required a higher freeboard to keep the decks dry joined. While one operator presses down on the head of the rivet,
when the boat hit a wave. The increase in height also led to the his companion on the opposite side opens out the other end. The
development of concave bows, which deflected the waves out- rivet, when it cools, contracts, pressing the plates even tighter toge-
wards. ther. Initially, rivets were made by hand, using a mallet. Later
162. Dismountable model of a fishing boat, made by shipbuilders hydraulic percussion, pneumatic and steam hammers were used.
to obtain the construction plans. Riveting is a particularly noisy process and caused hearing pro-
163. Location of the engine in the hull. During the period in which blems among workers and inconvenience for neighbouring areas.
steam and sail shared the seas, steamships were also fitted with 173. Merchant vessel Lolita Artaza, built at the end of the nine-
auxiliary sails. The sails were particularly useful in the event of teenth century in England and acquired by the Artaza shipping
breakdown, and also for saving on coal on long voyages or when company from Pasaia.
there were difficulties stocking up. Coal bunker. Boilers. Engine. 174. Mistral, a cod boat owned by the Pysbe company from Pasaia,
Propeller shaft. Rudder. Propeller. built in 1929. The same cod boat, used as a trawler was gunned up
164. Traditional fishing boat (batel) with petrol engine. On account and used in the Basque auxiliary navy during the Civil War, when
of their size, small traditional fishing vessels were not well suited she was renamed the Gipuzkoa.
to take steam engines or the first diesel engines. Instead they were 175. The same cod boat as a gunboat, the Gipuzkoa.
fitted with small petrol engines.
165. Steamship Mamelena. First steam fishing boat in the Basque
fleet. She was purchased by Ignacio Mercader, from San Sebastin SMALLER VESSELS. CHARACTERISTICS
in Leith (UK) in 1879. Initially, she was used to tow the sail-driven There is a greater range of types among smaller inshore ves-
skiffs to the fishing grounds; after some preliminary trials she was sels than among large, off-shore ones.
put to use as a trawler.
166. Steam engine. Mutiozabal. Orio. Each coast has its own particular features and characteris-
167. The introduction of diesel. Trawler from the 1940s with its tics, conditioning local shipbuilding architecture and foste-
classic white hull. ring greater diversity.
168. Coal for heating the water in the boilers and generating the The Basque coast is characterised by its rough seas and irre-
steam needed to drive the machinery. gular winds, with difficult sailing conditions; moreover, until
recent work on estuaries, access to most ports required get-
ting past dangerous sand bars.
STEEL HULLS These are the principal factors that have conditioned the
Steel ships first began to be built in the shipyards of the development of Basque vessels, giving them unique features

112
that mark them out from those of other seafaring cultures. 188. Trainera. The trainera escapes any traditional classification of
176. Large crews. Among the most important factors leading to the Basque fishing vessels. It measured around twelve metres in length
use of oar-power in Basque boats was the unreliability of the winds and generally had nine thwarts. It differed in its proportions and
on this coast. Large crews were needed to get to the fishing profile to other boats. It was originally designed for fishing for sar-
grounds when winds were unfavourable. dines using encircling nets, which required a faster and more
177. Line drawing of a skiff. Miguel Antonio Mutiozabal. manoeuvrable vessel than the traditional sardine boat. Its success
178. As well as being oared, Basque vessels successfully used the led to the development of the fish-preserving industry along this
power of the wind whenever it was available. Traditionally, the coast.
boats had a foremast and mainmast with lugsails. 189. Rudders. The rudder on the smaller Basque vessels is genera-
179. Gastronomic societies. Throughout the day, fishing crews lly removable, and is used only when the boat is travelling under
would wait together at the port. Each vessel had a store, where they sail. As well as being used to steer the vessel, the rudder also acts
stowed their gear, cooked and rested, and there was always an as a fin, making up for the lack of a deep keel to prevent sideways
open cask of cider. It was this environment that was to evolve into drift; it is for this reason that the rudder extends down below the
todays gastronomic societies. draft of the vessel.
180. Basque vessels typically have a shallow draft to help get past 190. Centreboards. Sailing close to the wind, the rudder may not
sand bars. This dangerous manoeuvre required sound vessels and provide sufficient lateral face to prevent drifting. In these vessels,
experienced crews. with a very shallow draft, a removable side keel was secured to the
181. Sailing these vessels, which are primarily designed to be outside of the vessel to leeward to reduce sideways drift.
rowed, requires skilled crews. Their fine proportions and shallow 191. Oars. Smaller Basque vessels have all been designed to be
draft makes them fast but unstable. The risk of capsizing is offset by rowed. They are generally intended to fit as many oarsmen as pos-
the skill of the crew. sible. The oars were generally made of beech wood, and occasio-
182. Economy of effort and optimisation of performance. This has nally ash.
influenced the architecture of the smaller Basque vessels, leading to
long, narrow, light and shallow-drafted boats.
WHALING BOAT
Whaling boats - or scoops - feature on the coats-of-arms of
TYPES OF BOAT the towns of Hondarribia, Bermeo and Biarritz, dating from
If we analyse the various documentary sources, we can see the thirteenth and fourteenth centuries, some indication of
that the outline and rig of smaller Basque vessels is generally how long the history of Basque whaling stretches back.
the same in any given period; the only difference is in the The Basques used harpoons, requiring them to get within a
size and, to some extent, the proportions. few metres of the whales evidence not only of the bravery
The type of fishing technique used determined the size of and skill of the crew, but also of the speed and manoeuvra-
the boats, which were distinguished from one another by the bility of the vessel.
number of thwarts. Thanks to the sixteenth-century Basque whaling boats in
The space between thwarts was always the same. For exam- Red Bay, we now have detailed information on the vessels
ple a tuna boat, kalerua, had ten or eleven thwarts; a fis- that played a central role in one of the most heroic episodes
hing in Basque maritime history.
smacks had eight or nine; a sardine boat or potina had six These txalupas were multi-purpose vessels, and were also
or seven; and the smallest boat, the batel, had just four. The used for fishing for sardine, with a gillnet, and cod, in the
space between thwarts was always the same. For example a North Atlantic.
tuna boat, kalerua, had ten or eleven thwarts; a fishing 192. Types of whaling boat. Basque, 16th century. New Bedford,
smacks had eight or nine; a sardine boat or potina had six 18th century. Azores, 19th century.
or seven; and the smallest boat, the batel, had just four. 193. By the sixteenth century, the Basque whaling boat had already
Broadly speaking, this distinction has remained over the reached a very high degree of design sophistication. In later centu-
centuries, giving four groups of boat of different sizes, each ries it was adopted by other seafaring cultures, who maintained
used for specific activities. and adapted the principal features. Once such example was the
183. Batel. Around five metres in length with four thwarts, this New Bedford whaling boat, made famous throughout the world by
small vessel was used for inshore fishing in estuaries and bays. It Herman Melvilles novel Moby Dick. The American boat was in
was also used to ferry passengers across rivers. turn adapted locally in the Azores for hunting whales, and conti-
184. Model of a lug-rigged tuna boat, with watertight decks. nued to be used into the twentieth century. It is still used as a racing
185. Sardine boat or potina . Around eight metres in length with vessel.
six to seven thwarts. It was used for fishing for sardine close to the 194. Reproduction of the coat-of-arms of Hondarribia, 1266.
coast with gillnets. Like other types of small boat, sardine boats The coats-of-arms of Bermeo and Biarritz depict similar scenes,
would sometimes engage in other types of fishing outside their and can be seen to include the same type of vessel; the ends are
usual speciality. narrow and sharp and above the water line the hull is clinker-
186. Kalerua (Fishing smack). Around ten metres in length with built. Until the mid-sixteenth century this vessel was known as
eight to nine thwarts. Because of its size, it was ideal for travelling a galleon. From then on, perhaps coinciding with the adoption
safely to fishing grounds on the edge of the continental shelf, seve- of carvelled planking below the water line, it began to be called
ral miles from the coast. Depending on the seasons, they might a "chalupa" (txalupa).
also fish for hake, bream and occasionally tuna. Kaleruak were also 195. Lintel of a house in Calle Azara in Zarautz with another whale
used for towing larger ships. hunting scene. The relief shows a very similar chalupa to the one
187. Tuna boat or txalupa. About thirteen metres in length with ten found in Red Bay; the two upper strakes in the hull, above the
to eleven thwarts. These boats were mainly used for fishing tuna waterline, can be seen to be lapped, whereas the underwater part
during the summer months, travelling around the Bay of Biscay is flush-laid.
under sail in search of the great shoals of bonito. They often trave- 196. Detail of the lintels clearly showing the whale harpooned
lled a long distance from the coast, spending several days at sea from the txalupa.
with no conveniences of any sort. They also frequented the ports of 197. Basque whaling boat from the sixteenth century, recovered at
Asturias and Cantabria, where they would sell their catch. Red Bay, Labrador by archaeologists from Parks Canada, in

113
underwater excavations of the Pasai Donibane nao, sunk in 1565. influenced by the large tuna boats with their watertight decks. This
This is the oldest whaling boat known and is in the Basque whaling type of deck, imposed by naval authorities, made it difficult to
museum at the National Historic Site at Red Bay. She is eight me- regulate the sternward inclination of the mainmast. The mast ended
tres in length and two in the beam. She is built primarily of oak, up being positioned vertically; to compensate for the subsequent
and the most striking feature of her design is that it combines the forward displacement of the centre of wind pressure, the yard was
two systems: clinker-built above the waterline and carvelled below raised considerably, to give a more streamlined sail for head
it. She sported a fore mast and main mast, and had a crew of six winds.
oarsmen (included the harpooner) and a captain. 209. Whaling boat or txalupa, 1565. Trincadura, 19th century.
198. Cod from Red Bay. Trincadura, 19th century. Trainera, 19th century. Batel, 19th cen-
199. The right whale (Eubalaena glacialis) is also known as the free tury. Txalupa handia, 1917.
whale, Basque whale, Biscayan whale and whale of the Basques. PINNACE (SHALLOP)
Here it is depicted to the same scale as the chalupas. Many documentary sources, such as the regulations of me-
200. Beothuk is a replica of the Red Bay whaling boat, built by the dieval guilds and Renaissance construction contracts, men-
Albaola maritime heritage association at the Ontziola Traditional tion the term "pinasa" or pinnace. This vessel could be used
Vessel Research and Construction Centre in Pasaia. This vessel, made to travel several miles out to sea, especially in winter, to the
to plans provided by Parks Canada, was put to the test in an experi- undersea shelf where the fishing grounds were to be found.
mental archaeological voyage off the coast of Newfoundland in
2006; she travelled over 2,000 kilometres, from Quebec down the Pinnaces were used not only for fishing, but also for trans-
St Lawrence estuary to Red Bay and proved herself to be an excellent porting goods along the coast; they specialised in carrying
sailor. In the seventeenth century, the French explorer Champlain iron ore from the mines in Biscay to areas close to the for-
used these vessels extensively to explore the rivers of Canada. They ges, because of their shallow draft.
are also known to have been used habitually by some of the native These open vessels were between ten and twelve metres
American tribes of Newfoundland and New England. long. Until the end of the fifteenth century, the hull was
201. Shoal of sardines. clinker-built; later on it was substituted for a flush-laid hull.
202. The Red Bay chalupa was designed for whaling but it would 210. Interpretation of an illustration of a capitulary in a document
be wrong to think that this was its sole function. The Basques sent from San Vicente de la Barquera, dated 1478, showing a pinnace.
expeditions to these same waters to fish for cod with long lines and Fortunately for us, the artist has represented the entire vessel,
even the whalers fished for cod during off seasons. Along the Basque showing us the profile and the crew.
coast, the chalupa was used not only for whaling but also for netting 211. The discovery in Orio by archaeologists from the INSUB of
sardines and probably also for other forms of fishing. two pinnaces and a somewhat larger vessel, possibly a zabra, from
the sixteenth century, gives us a chance to learn more about these
boat types. The results of these discoveries, backed by information
THE LUG SAIL from documentary sources, will give us a very accurate idea of the
The lug sail has its origins in the square rig; it differs from its principal features of the pinnaces of this period. At the same time,
predecessor in its trapezoidal shape and the fact that it is the possibility of making a comparative study of the fifteenth-cen-
secured to the mast one third of the way along the yard, ins- tury Urbieta wreck and the sixteenth-century wreck will help us
tead of halfway as is the case with a square sail. understand the important technological changes introduced, espe-
The lugsail was developed to shift the centre of wind pressu- cially in our maritime culture. Remains of the keel from one of the
re aft to make it easier to sail close to the wind. vessels.
This type of sail is classed somewhere between the square 212. Overview of the Orio IV wreck, with the sheetpiles of the
sail and the triangular lateen sail, combining the advantages quays cutting through the bow lug.
of both without suffering their drawbacks too excessively. 213. This vessel from the Jouve Atlas, dating from the second half
of the seventeenth century and described as a barque, is similar in
The lugsail was extensively used in the Bay of Biscay and characteristics to the freight-carrying pinnace of previous decades.
thereabouts, and experts say that it originated on the Basque During this transition period, on the Atlantic coast, the term "pina-
coast. za" began to be replaced by lancha. Subtle changes began to be
This rig never took hold among deep-sea ships, yet was used introduced; the vessels became lighter and more stylised.
almost exclusively among smaller vessels, at least from the Improvements in port facilities during this period may have facili-
sixteenth century on. tated the structural refinement of the vessels, by reducing the fre-
203. Model of lug-rigged "trainera". quency with which they had to go ashore on the coast to load and
204. The Basanoaga (a batel handia) sailing close to the wind. unload. These boats continued to be used on the Aquitaine coast
Replicas of traditional vessels are helping us rediscover the way the and the term "pinasse" is still employed in the Bay of Arcachon to
Basque fishermen of the past sailed. describe a local type of vessel.
205. Whaling boat Beothuk sailing before the wind along the west 214. Scene from the port of Gernika in the second half of the fifte-
coast of Newfoundland. Archaeological examination of the wreck enth century. Many of what we now consider to be inland towns
of the sixteenth century chalupa in Red Bay suggests that these were once sea ports, thanks to vessels such as the pinnace, which
Bas-que vessels were already lug-rigged. could reach them at high tide. In Gipuzkoa in this period similar
206. Distribution of the different types of sail. Lateen sail in the scenes might be seen in towns such as Errenteria, Hernani, Usurbil
Mediterranean, square rig in the north, beyond the English Channel and others.
and lugsail in the Bay of Biscay. 215. Plan taken from the morphological reconstruction of the
207. Arditurri, a late nineteenth century potina, sailing past Hai- Urbieta wreck. This vessel, built of oak except for a beech keel, is
zabia in Hendaye. The Basque vessels had a shallow underwater 10.66 metres in length, with a beam of 2.72 metres and a height of
hull with a small anti-drift plane for rowing, and were not well 1.37 m.
suited to tacking against the wind. To some extent they compensa- 216. Thanks to the discovery, study and conservation of the ore-
ted for this shortfall by having a well-calculated rig, with the centre carrying pinnace from the second half of the fifteenth century,
of wind pressure relatively low and moved aft. found in the district of Urbieta in Gernika, we now know what
208. A comparative study of Basque sailing vessels shows that up these vessels looked like. Currently on exhibition at the
until the second third of the nineteenth century, the top edge of the Archaeological Museum of Bizkaia in Bilbao, it has become an
sails was horizontal. In latter years, it moved upwards, possibly important reference point in the field of marine archaeology.

114
fishermen are both highly selective and offer consumers the
best quality fish.
TUNA BOAT 227. Multi-purpose diesel-powered tuna boat. 1940. The replace-
The tuna boat was the largest of all the inshore vessels at ment of steam by diesel, completed by the 1940s, freed up more
around 13 metres in length. From December to March it was space on board. The coal store, boiler and fresh water tank for the
used for bream fishing. steam were replaced by refrigerators for storing the fish. This
For this task, which was performed using trawl lines, it had increased the number of fishing days and enhanced productivity.
a crew of around twenty. The characteristics of the boat were 228. Steam ship from 1910. This is the ship that was to oust the
not particularly important in the fishing operation. However, traditional sail-powered fishing boats. Their principal success lay in
from May to October, the same vessel, with somewhat un- the fact that they could still operate in the calm periods common
der half the crew, was used for fishing for bonito and tuna. to the summer months when the tuna visit these coasts.
They used the dynamic technique of trolling, putting out 229. 17-metre tuna boat built in 1952, showing fish tanks and rods.
long rods to cast the tackle out on either side. This consisted The larger boats soon opted for the technique of live bait, relega-
of a single or double hook, covered with feathers or corn ting the trolling system to the smaller boats. This technique requires
leaves and decorated with a piece of coloured cloth or wool having fish tanks on deck in which to keep the beita (from the
to mimic a fish. English bait), usually consisting of species such as sardine and
horse mackerel.
The boat was designed to reach the necessary speed to make 230. Tuna.
the lures dance around in the water and thus trick the tuna 231. Development of the bow and stern of the fishing vessels. The
into biting. change in the boats profile is associated with an increase in en-
217. The Marquis of Folin, harbourmaster at Bayonne, took a great gine power, as vessels were adapted to local sea conditions.
interest in the smaller Basque vessels, making studies and plans of 232. Tuna boat from the 1970s. During this period, fishing boats
various types of boat. This drawing shows the arrangement of the already carried electronic navigation and fishing equipment. They
rods along the side of the tuna boat in some detail. incorporated a motorised net-lifter, meaning that it was no longer
218. The tuna boats had washboards which were placed on the necessary to pull in the nets by hand, significantly improving wor-
gunwale to increase the freeboard when under sail and prevent king conditions on board.
water from getting into the vessel. The sails were generally decora- 233. Tuna boat from the 1970s. Orio. This was the last period in
ted, and the hulls too were painted with motifs to make them easier which traditional wooden tuna boats were used; some were built
to identify. In this case, a white border frieze can be seen beneath in steel to the same measurements and proportions and vessels of
the gunwale with alternating rectangles. up to 35 metres in length were built. This period marked the decli-
219. Tuna boats leaving the port of Ondarroa at dawn, by Daro de ne of timber shipbuilding in the Basque Country.
Regoyos. The painting shows the figures decorating the sails, used 234. Albacore, (Thunnus alalunga. Bonn).
to identify different boats at a distance. 235. Modern tuna boat from the 1990s. Today's large deep-sea
220. Brokoa. Large tuna boat built by the Itsas Begia association tuna boats incorporate the most advanced tuna-catching technolo-
from Saint Jean de Luz, based on a plan in the Mutiozabal collec- gy. They cast an enormous encircling net, which is spread out with
tion. The advantages of this type of boat were demonstrated in the the help of powerful launches. The boats are guided by helicopters
voyage between the Breton town of Douarnenez and Sokoa, com- carried on board. Among other areas, they now fish in the great
pleted in just 42 hours, in the summer of 2006. fishing grounds of the Indian Ocean
221. The San Francisco, a tuna boat from Bermeo, photographed in 236. Tuna boat in polyester. At the beginning of the twenty-first
1917. These were the last years of sail-powered fishing boats; century, tuna boats began to be built in polyester, like this one
having competed with steam boats for several decades, they had made in the Olaziregi shipyards in Hondarribia. These new units
grown to be up to 16 metres in length. This is a "txalupa handia", have a transom stern, leaving plenty of room to work on deck. The
(large chalupa in Basque), a name given to the larger decked tuna change in the outline of the vessels has been linked to an increase
boats that emerged at the end of the nineteenth century. in the power of the engines. Similar boats have also been built,
222. Tuna boats in harbour after passing the sand bar in al-though of greater size with a steel hull in the Luzuriaga ship-
Hondarribia. yards in Pasaia. They are fitted out with the most advanced techno-
223. Example of the watertight deck. The larger tuna boats were a logy.
result of the requirement by marine authorities that all boats should
have a watertight deck. This rule was introduced to reduce the
number of wrecks suffered by open-sided tuna boats. FREIGHT LAUNCHES AND QUECHEMARINES
224. Albacore.
225. Hake. Basque freight launches were a product of the adaptation of
226. Bream. fishing launches for transport purposes.
For centuries, until they were supplanted by motor boats,
they retained the same essential features. The freight launch
MODERN TUNA BOAT had an internal space free of thwarts for stowing cargo. They
One of the peculiarities of the modern fishing industry in the were also often of greater capacity, although they were man-
Basque Country is the extent to which craft fishing techni- ned by a crew of about five.
ques have survived, backed by modern technology. In France, developments were introduced to the freight
Despite motorisation they continue to use the technique of launch, resulting in a type of boat known as the chasse-
trolling, which with the adoption of cold stores has allowed mare or quechemarn in Spanish (a two-masted lugger).
fishing voyages to be extended. In the eighteenth century the quechemarn, which was ini-
From the middle of the twentieth century, trolling had to tially similar to the launch was gradually transformed into a
compete with livebait fishing. This new technique was separate vessel, which could be used both for fishing and for
imported a few years before from California and managed to minor coastal traffic.
take a foothold amongst the larger tuna boats, with trolling A local adaptation developed along the coast of Brittany and
restricted to smaller tuna boats and sports vessels. It is worth Normandy was called bisquine; etymologically, the term
noting that the two systems used still at this time by Basque comes from the word biscayenne or Biscayan.

115
237. It is apparently similar to the cargo launch; however below the salting industry. This technique met with outstanding success
the waterline the sternpost is deeper, making the bow entrance and it soon spread to the rest of the world. Motorisation of the
more vertical and thus improving sailing close to the wind. This boats, making them more powerful, has led to a gradual increase
boat was later fitted with a mizzen and the tonnage was increased; in the size of the net.
in this way it gradually evolved into an entirely separate vessel. 246. Sardines.
238. The full shape of the hull of the quechemarn necessitated a 247. Shoals of sardine could often be located by the flocks of sea-
large sail area for sailing in gentle winds: mainsail and foresail with gulls and other sea birds flying over them. Watchmen on the coast
its topsail, plus the jibs and the mizzen, which helped improve the would look out for such signs and inform the fishermen.
boats steerage with a bow wind, making the helmsman's task ea- 248. Line drawing of a trainera.
sier. Sudden changes in weather in the Bay of Biscay make it essen- 249. Ameriketatik, a replica of a fishing trainera from the second
tial to be able to lower the sails quickly, so the boat is designed to half of the nineteenth century, based on a plan by Mutiozabal. She
sail in a stiff breeze. If the wind gets up even more, the amount of was built by the author in 1998 at the Apprenticeshop boatbuilding
sail can be reduced to just the mainsail and the fore, in a rig that school in Rockland, Maine (USA) and financed by the Basque
is very typical of the chalupa. Diaspora from the American continent to be presented to the
239. Rib frame of a freight skiff, Zumaia, 1869. The inherent insta- people of the Basque Country. Since then, Ameriketatik (meaning
bility of any boat with a shallow draft was compensated for in the from America) has represented Basque marine heritage at nume-
flat-bottomed skiffs. At the same time, these shapes maximised the rous international events.
cargo capacity. The shallow draft of these vessels required the use 250. The invention of the encircling net and the trainera were pro-
of a side keel to reduce drift. bably inspired by the chinga and the uarika. The chinga was a net
240. This cargo launch was built in the last period of sail power in used in the estuary of the Bidasoa, although it has also been used
the Basque Country. The large sail area and the radical design were in Pasaia. It is thought to be very old and from it comes the place
a reaction to the threat of motor-driven ships. name Txingudi (the place of chingas), the bay in the Bidasoa
Note the foresail, which is nearly as big as the mainsail. Both are estuary. The technique consisted of casting out the net from the
built al sexto and the mainsail, because of its size, is hauled in to beach using a vessel about six metres long called a uarika or uba-
the foot of the mast to facilitate the manoeuvre. "Nuestra Seora de rika, making a half circle to trap the fish inside. Finally the two ends
la Concepcin", one of three pleitxeruak (cargo ships) belonging to of the chinga were hauled in from the beach until the net with its
Simn Berasaluze Arrieta. Copy of the oil painting painted in catch could be recovered. The net was stretched out on the beach
Bayonne by G. Grze, in 1878". Oil painting by Simn Berasaluze at low tide or mid-tide, generally at dawn, to catch flat-head grey
Aginagalde. mullet and to a lesser extent sole and other fish.
241. The Granvillaise is a replica of one of the last bisquines. She 251. The sails of the traineras were used only for getting from one
was built in 1990 in Granville, in the bay of Saint-Malo by the place to another, with fishing operations powered exclusively by
Association des Vieux Agrements. Sailing trials have confirmed oarsmen.
the extraordinary nautical qualities of this type of ship, which is
particularly manoeuvrable.
242. Line drawing of a cargo launch. This nineteenth century cargo RACING TRAINERA
launch, built by the Mutiozabal shipyard in Orio reflects some of Basque fishermen turned their work into a sport. For centu-
the common features of this type of vessel. The shallow draft and ries, crews have pitted their oarsmanship against each
water lines of the hull were similar to contemporary fishing laun- other.
ches, and they also had fore and main sails. However the cargo
launches were larger, with a capacity of between twelve and sixty Although the coming of steam put an end to the fishing tra-
tonnes. inera, it continued to be used for racing. Initially the racing
243. Plan of spars on a cachemarn (quechemarn). The picture trainera was no different to its predecessor, but as it was
clear-ly shows the complexity of the spars and shrouds needed to freed from the restrictions of fishing and sail it rapidly began
hold up the mast and its topmasts. We can also see the rows of to evolve. It still continues to have the same characteristic
reefs used to reduce the surface of the lower sail, and a small outline and a length of 12 metres; however, although the
mizzen topsail. beam remains the same, the cross-section has been stylised
to the limit of stability and the weight has been reduced
from approximately 800 kg to 200 kg at present, as determi-
FISHING TRAINERA ned by the race regulations. From the 1960s on, the traditio-
nal timber construction was replaced by carbon fibre.
The spontaneous emergence of the trainera coincided with a
scarcity of salted cod as a result of the Treaty of Utrecht. As a 252. Bixente Elizondo at his workshop in Ortzaika, building a tra-
result, inshore fishermen began to concentrate more on sardi- inerilla. The racing traineras were made in timber until the early
nes and other alternatives. 1990s. Despite giving excellent results, they had a service life of
just three years in competition conditions due to the extreme light-
Duhamel du Monceau attributes the invention of both the
ness imposed by the regulations, which set the minimum weight at
encircling net and the swift and easily manoeuvrable trainera
two hundred kilos, approximately five times less than the weight of
needed to use the nets to an anonymous fisherman from
the crew themselves.
Hondarribia in the first half of the eighteenth century.
253. Wooden traineras have been supplanted by carbon fibre
The trainera was a light fast vessel powered by twelve oars- boats. The advantage lies not so much in the reduced weight of the
men and fitted with a keel with a minimal arched section. This material as in the fact that the boats have greater structural rigidity
made it possible to tack or put about very tightly, to cast out than wood, considerably extending their service life.
a seine net (called a xerkua) to starboard. This net was desig- 254. Bow of a carbon fibre trainera (Sanpedrotarra from Pasaia).
ned to surround the fish, and was relatively small so that it 255. Oil painting by Manuel Losada, depicting a trainera race in the
could be manoeuvred into place quickly. estuary of the Gernika estuary, with fishing traineras participating,
244. The term trainera appeared quite late, in the second half of the at a time when the crew was exclusively made up of fishermen.
nineteenth century; previously these boats had been known by the 256. Fishing trainera with part of the rib structure exposed to
more generic names "chalupa" and "lancha Manjuera". view.
245. The invention of the surrounding net revolutionised the eco- 257. Line drawing of a trainera from 1935, by Clemente Goldara-
nomy of this region. Catches were increased, leading to growth in cena.

116
258. Trainera from Elantxobe. Traditional Basque rowing is a deman- Generally these vessels had only one mast though in some
ding sport. Traineras are very sophisticated vessels, and the crews are cases, they imitated the larger twin-masted launches.
very fit. The classic racing course on the open sea is three nautical During the first part of the twentieth century they were
miles in length, a distance that the traineras cover in some-what un- adopted as a recreational vessel in tourist locations along
der twenty minutes, maintaining an average speed of around nine the coast. Half-way through the century, the use of sail was
knots and reaching spot speeds of up to twelve knots at the start. finally abandoned and the shape began to be adapted for
259. Carbon-fibre trainera built at the Amilibia shipyards in Orio. rowing.
The results obtained by the new carbon fibre traineras meant that Recent years have seen increased interest in this vessel;
they were soon introduced more widely. Amilibias traineras emer- several of the traditional bateles still operating have been
gedas being better than others. They used full shapes above the restored to work under sail.
waterline, and to some extent were reminiscent of the old fishing 267. Gozategi workshop in Orio. Jose Manuel heating up the
vessels. At the same time, the longevity of the modern traineras and strakes with steam from the boiler, for the last batel built by the
the impossibility of changing the mould used in their construction coastal carpenters. It was made for the Territorial Government of
has slowed down any evolution in design. Gipuzkoa's Untzi Museoa (Shipping Museum), based on templates
260. Developments in the design of the racing trainera have cen- for an old vessel from Orio.
tred on the cross-section or ribs. One can see the great contrast 268. Several traditional wooden bateles have been preserved
between the shape of the nineteenth-century fishing trainera and thanks to the efforts of a number of enthusiasts of the seafaring
today's racing trainera. tradition. They are currently used for sports fishing and recreation.
269. Lugrigged batel.
270. The interest aroused by this small vessel extends beyond the
TRINCADURA Basque Country; in 2008, the Breton association Dfi du Traict
The decline in military shipbuilding from the nineteenth built the first replica of a nineteenth-century Basque batel, which
century encouraged the use of smaller ships. Gunboats (lan- they named Pasaia.
chas caoneras) played a very active part in the First Carlist 271. Batels were used for ferrying passengers across estuaries.
War. The clinker design of these military launches is widely Passing through Pasaia, Victor Hugo, noted that the people opera-
known on Spains Atlantic coast as trincadura, and in the ting the ferries were all women; since the port at the time was
Basque Country the term was adopted to refer to the vessels largely given over to foreign trade, most of the menfolk were away
themselves. on board ship.
272. Replica of a nineteenth century batel under construction at
With the introduction of traditional fishing launches into the
the Ontziola Centre for Research and Construction of Traditional
battle, (which proved superior to the military boats), a new
Vessels in Pasaia. The vessel is being built as part of a programme
flush-laid trincadura soon developed (despite the apparent
to recover typical Basque vessels.
contradiction in terms).
273. The Mutiozabal collection contains various plans of bateles
For several decades, this vessel was used for coastal survei- from the late eighteenth century to the early twentieth century.
llance and marine rescue. The trincadura, designed for Thanks to their work we now have a clear idea of its characteristics
speed and freed of the restrictions imposed by fishing and and the developments it has experienced over that period.
cargo transport, was probably the maximum expression of
maritime technology among smaller vessels in the Basque
Country. THE SITUATION TODAY
261. Strong, well-built but quite finely-shaped ships which per- While large-scale shipbuilding is still concentrated in the
form very well at sea". (Dictionnaire de la Marine Voile, 1856). Nervin estuary, shipbuilding in Gipuzkoa centres mostly
262. The military launches were the only clinker-built ones on this on the Zamakona shipyards in Pasaia and the Balenciaga
coast in the nineteenth century. This distinguishing feature became shipyards in Zumaia.
a sign of identity, and the Basque seafaring community referred to Today the shipyards compete on a wildly fluctuating inter-
them as trincaduras. Local smooth-hulled boats on military national market.
functions subsequently adopted the same name, despite the con- Despite the instability of the industry, Gipuzkoa continues
tradiction. to offer high quality work, thanks to a workforce with long
263. Sail plan of a trincadura from the nineteenth century, given by ex-perience in the industry. The international market requi-
the Marquis of Folin to the Vice-Admiral Paris to be published in res shipbuilders to be able to meet very varied demands.
Souvenirs de Marine. In Zumaia, for example, they build highly specialised ships
264. Similar in character to the cargo and fishing launches, the for different industries, whereas in Pasaia work centres on
trincaduras had more refined proportions, giving the extra speed repair, processing and maintenance of all types of vessels.
needed to intercept the enemy. 274. La Naval shipyards in Sestao building a tanker designed to sail
265. Bayonne trincadura in Pasaia, supporting the liberal forces in in Arctic waters.
the First Carlist War. It is fitted with a number of guns, in this case 275. Zamakona shipyards. Pasaia.
a stone-throwing mortar secured on the gunwale. 276. Pelagic trawler from the Zamakona shipyards in Pasaia, for the
266. This view gives details of the sails used on this large trincadu- Scottish Klondyke Fishing Company. They fish mainly in the North
ra. A topsail can be seen, over the mainsail and the rigging is well Sea. She is 65 metres in length and has a capacity of 1,500 cubic
detailed with halyards, topping lifts and preventer shrouds. metres.
277. Trawler built for companies from Ondarreta in 2000. The
ships generally fish in the Gran Sol area. Before recent fishing res-
THE BATEL, THE LAST SURVIVOR trictions, these ships embarked on one-month voyages. At that time
The batel was the smallest of the fishing vessels operating on they unloaded their catches at Irish or Scottish ports. From there it
the Basque coast. was trucked to the Basque Country, where it fetched a better
With three or four thwarts it was used for a great number of price.
different tasks. 278. Zamakona Shipyard.
It was the fisherman's personal vessel, allowing him to go on 279. The Adams Arrow was the first oil rig support vessel built by
fishing close to the harbour when for any reason the laun- Balenciaga Shipyards in 1999. The shipyard has now made deli-
ches did not put out to sea. very of four vessels of this type to the same company, which is

117
based in Saudi Arabia, the last and largest of which was completed of some of the most representative ships in our marine culture. In
in 2009. the photo, Jess Mari Perona puts the last touches to one of his
280. Romulo, an escort tug with 83 tonnes pulling power. Her mo-dels.
great pulling power and ability to perform escort work (guiding and 290. Excavation of the San Juan whaler, by an underwater archaeo-
braking a large oil tanker in confined waters) made her the first of logical team from Parks Canada. The San Juan, which sank in 1565
her kind in Europe. in Red Bay, Labrador, has become the logo for UNESCO's
281. Comparative sizes of an oil tanker and a tug. Underwater Archaeology Section.
282. The Grampian Commander was the first of a series of seven 291. The tuna boat "Mater" in Pasaia. Run by the Itsas Gela asso-
rescue vessels built by Balenciaga from 2005 for the Scottish com- ciation, this is a traditional tuna boat from the Bay of Biscay which
pany, North Star Shipping. The purpose of these vessels is to stand has been turned into a floating classroom. It hosts tours and edu-
by at the oil rigs in case an accident occurs (fire, exhaust fumes, cational workshops offering information on the marine ecosystem;
etc.) and the workers need to be evacuated. These vessels work in visitors have a chance to learn more about an important part of our
the North Sea, and are based in Aberdeen. culture.
MARITIME HERITAGE IN GIPUZKOA 292. Arkeolan has played an essential role in researching and dis-
seminating Basque maritime heritage. The archaeological digs
The role played by the Basques over centuries of maritime carried out at the Roman port in Irun have made a major contribu-
history and the technological contributions they have made tion to our understanding of the marine world in ancient times,
are still not widely appreciated among the public. especially in the Atlantic area. It provides technical support to
Nonetheless, some progress is being made by various agents institutions, trains researchers and helps organise cultural activities
with links to our maritime culture. related to marine archaeological heritage, as well as participating
The sea is the largest country the Basques have ever had, in specialist conferences and informative lectures. Excavation at
enabling us to expand and prosper. the Roman port of Oiasso, Irun.
It has always been the milieu in which we have known how
to express ourselves and find the solutions we needed on
any occasion. COPYRIGHT AND OTHER INFORMATION
By recovering this collective memory, we will come to un- Leader of Provincial Council of Gipuzkoa: Markel Olano Arrese.
derstand that it was no coincidence that the protagonist of Head of the Department of Culture and Basque: Maria Jesus
the most extraordinary voyage ever made was a Basque Aranburu Orbegozo.
man. General Director of Cultural Heritage: Maria Pilar Azurmendi
Echegaray.
283. The aim of the Albaola association is to disseminate and deve- GURE ITSASONTZIAK. BERTAN 23.
lop maritime culture, working to recover and study the develop- LG: SS-762/2009. ISBN: 978-84-7907-614-6.
ment of Basque shipbuilding design throughout history. As well as Published by: Provincial Council of Gipuzkoa (Diputacin
building vessels, it also conducts archaeological/sailing expedi- Foral de Gipuzkoa Gipuzkoako Foru Aldundia). Department of
tions to reconstruct the Basques former shipping techniques. It Culture and Basque
takes part in meetings among maritime cultures, giving information Text: Xabier Agote.
on our maritime identity and organising events and exhibitions for Photographs: Jose Lopez and authors.
the same purpose. Translations: Directorate General of Basque. TISA
284. The Ontziola Centre for the Research and Construction of (Basque: Luis Mari Larraaga. French: Franois Pleyber.
Traditional Vessels, in Pasaia, is keeping the trade of ship's carpen- English: Tim Nicholson)
ter alive. Following a painstaking process of documentation, relia- Design of the BERTAN collection: Xabi Otero.
ble replicas of traditional Basque vessels from different periods are Layout, coordination and head of publishing: Xabi Otero.
being built, using the techniques employed in the past. The activity (Txoria Errekan S.L.).
is open for visitors to see. Printed by: Leitzaran Grafikak.
285. The underwater research centre, INSUB has been operating
for over 30 years. It conducts research programmes, mostly, on the ICONOGRAPHY
Basque coast and works with similar organisations on archaeologi- Albaola: 1, 204, 207, 270 and 167.
cal projects from other countries: France, the Dominican Republic,
Juan Carlos Arbex: 158, 161, 167, 224, 227, 229, 230, 231 and
Bermuda, Canada, the Lebanon, etc. In the picture, Manu Izagirre
234.
at the archaeological dig of the Orio wreck, dating from the sixte-
enth century. General Archive of Simancas, Valladolid: 136.
286. The Untzi Museoa (Shipping Museum), located in the tower- Arkeolan, Irun: 48 and 167.
house of the Consulado de San Sebastian, in the port area, does Astilleros Balenciaga, Zumaia: 172, 235.
important work in the area of Basque maritime culture. The reco- Astilleros Olaziregi, Hondarribia: 236.
very of elements of heritage interest (including ships), educational Astilleros Zamakona, Jose Luis Greo: 276.
activities and major monographic exhibitions, as well as its nume- Pierrot Beltante: 241.
rous publications, make it a key reference centre on the Bay of Simn Berasaluze: 240.
Biscay, promoting conservation, research and dissemination of the Bibliothque Nationale de France, Paris: 75, 78, 86, 88 and 167.
maritime heritage of the Basque coast. Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
287. Some books published by the Untzi Museoa (Shipping Javier Carballo: 252 and 167.
Mu-seum). EITB, Euskal Telebista: 29 and 206 (background map).
288. The Aquarium in Donostia-San Sebastian has extraordinary
Andoni Etxarri: 205.
facilities where items related to sea trade and traditional Basque
fishing are on display. The aquariums offer visitors a spectacular Euskal Herria Museoa, Gernika, Xabi Otero: 27 and 167.
view of marine wildlife. There is also a large collection of model Euskal Museoa. Bilbao. Museo Vasco: 50.
ships and fishing panoramas, as well as an interesting documenta- Gipuzkoako Foru Aldundia: 16, 66, 70, 261, 265 and 167. Archivo
tion collection with ship-building architectural plans and publica- General de Tolosa, Xabi Otero: 39, 267 and 167. Untzi Museoa,
tions. Xabi Otero: 75 and 167.
289. For several decades, the ship modelling group of the Sociedad Hondarribiko Udala / Hondarribia Town Council. Hondarribiko
Oceanogrfica de Gipuzkoa has been making high-quality models Udal Artxiboa / Hondarribia Municipal Archive: 250 and 167.

118
I.N.S.U.B. Luis Mari Naya: 15, 211, 212 and 167. Astilleros Balenciaga: 17, 18, 19 (3 models), 277, 279, 280 and
Itsas Begia: 220. 282.
Kaioa-Treku: 21. Astilleros Zamakona: 276.
Mikel Leoz: 7, 24, 84, 208 (6 ships), 210 (based on a copy by Jos Bibliothque Nationale de France, Paris: 78, 86, 88 and 97.
Luis Casado Soto), 245, 263 and 269. Bizkaiko Foru Aldundia. Euskal Herria Museoa, Gernika: 27 and
Jose Lopez: 3, 4, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 32, 38, 52, 128. Euskal Museoa, Bilbao. Museo Vasco: 50 and 104.
53, 54, 55, 57, 58, 77, 79, 80, 84, 85, 90, 93, 95, 98, 101, 102, Deutsches Schiffahrtsmuseum. Bremerhaven Deutschland: 91.
103, 104, 105, 106, 107, 111, 112, 114, 122, 126, 127, 130, Catedral de Baiona: 85.
131-1, 140, 141-1-2, 142, 147-1-2, 151, 153, 154, 155, 156, 160, Catedral de Santa Mara, VitoriaGasteiz: 89.
162, 163 (propeller), 164, 165, 169, 171, 173, 174, 175, 178, 181, Gipuzkoako Foru Aldundia: 39. Untzi Museoa: 19 (1 model), 58,
182, 183. 184, 185, 186, 187, 188, 189 (three rudders), 190 (two 75, 154, 174, 175 and 194.
drop keels), 191 (three oars), 195, 196, 200, 201, 203, 216, 218, Jauregizarrea Bilduma: 35, 110 and 233.
223, 225, 226, 228, 232, 236, 238, 244, 246, 249, 251, 253, 254, Jesus M Perona: 19 (1 model), 54, 111, 112, 128, 151, 188, 203,
256, 259, 262, 268, 272, 276, 277, 279, 280, 282, 286, 288, 289 244 and 256.
and 291.
Museo Martimo Ra de Bilbao: 11, 106 and 107.
Margaret Jodry: 22.
Museo Naval de la Armada, Madrid: 19 (1 model), 56, 131, 133
Marqus de Folin: 217. and 134.
Kutxa. Daro de Regoyos: 219. Photo library: 157. Basque Museum, Bayonne: 30.
Prins Hendrik, Maritiem Museum Rotterdam: 99. Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Muse national de la Marine, Paris. Antiquits de la Marine. Museum of London: 43 and 46.
Anonymous. Service historique de la DfenseMarine: 36 y 213. OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der Oettin-gen
HonorSbastien Vial du Clairbois / Panckoucke: 67. Henri Louis Wallersteinschen Bibliothek: 2, 83 and 108.
Duhamel du Monceau: 120.
Parks Canada: 96 y 125. Red Bay Historic Site, Basque Museum:
Museo de Bellas Artes de Bilbao. Photo archive, Manuel Losada:
19 (1 model), 113, 115 and 193.
255.
Parroquia de San Pedro de Olite: 77.
Museo Martimo Ra de Bilbao, Fernando Gmez Baptista: 214.
Parroquia de Zumaia: 93.
Museo Naval de la Armada, Madrid: 56, 131, 133, 134, 144 and
167. Petronor, from Arrantzaria, by Juan Carlos Arbex: 158, 161, 167,
224, 227, 229, 230, 231 and 234.
Museu Nacional Dart de Catalunya: 94.
Real Biblioteca de El Escorial, Patrimonio Nacional: 82.
Museo del Pescador, Bermeo: 221.
Sanpedrotarra: 254.
Museum of London: 43, 46.
Science Museum, London: 45.
National Maritime Museum, Greenwich: 121 and 237.
Sociedad Oceanogrfica de Gipuzkoa: 3, 6, 12, 13, 14, 19 (18
Basque Museum, Bayonne: 30.
models), 52, 57, 58, 79, 80, 87, 90 and 102. - Plans from the
OettingenWallerstein. UB Augsburg. Geschichte der Oettin-gen Mutiozabal Collection: 4, 8, 138, 159, 163, 177, 239, 242, 243,
Wallersteinschen Bibliothek: 2, 83 and 167. 248, 264 and 273
Oiasso Museoa, Irun. Xabi Otero: 49. Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Xabi Otero: 5, 6, 27, 31(computer graphics based on information Zumarragako Udala: 19 (1 model),130 and 131 (1).
from the Basque Museum in Bayonne), 32, 33, 34, 36 cgi, 38
(drawing), 40, 41, 42 cgi, 44 cgi, 47 cgi, 51, 59 cgi, 60, 61, 63, 64,
65, 68, 69, 71, 72, 73, 76, 81 (drawing), 87, 89, 96, 109, 110, 116
cgi, 117, 119, 121, 123, 124, 125, 128, 148 (drawing), 150, 168, ACKNOWLEDGEMENTS
170, 179, 192 (cgi), 194, 198, 199, 206 (cgi), 233, 247, 267, 274, Alex Larrod. Aquarium. Donostia. / lvaro Aragn. / Andoni Etxa-
275, 278, 287 (three books) and 290. rri. / Batrice Souvignet. Muse National de la Marine. Paris. /
Parks Canada, Ottawa. D. Kappler: 116. George Vandervlugt: 113, Be-goa Andrs. Hondarribia. / Bernard Cadoret. / Brad Loewen,
115 and 167. Uni-versit de Laval. Montral. / Cindy Gibbons. Red Bay. Labrador.
Real Biblioteca de El Escorial, Patrimonio Nacional: 82. / Deborah Jones. Science Museum. Londres. / Dennis Stanford,
Eric Rieth; taken from Itsas Memoria No. 5, 2006. Untzi Museoa: Smithsonian Institute. Washington. / Gnter Hgele, Oettingen-
215. Wallersteinschen Bibliothek, Augsburg. / Erme Pedroso. Oiartzun. /
Carlos Garca Ruiz: 137. Estitxu Gmez. Zumarragako Udala. / Fernando Nebreda. / Jean
Science Museum, London: 45. Louis Boss. / Jess Mari Perona. Donostia. / Judith Freijser. Prins
Sociedad Oceanogrfica de Gipuzkoa: 8, 138, 159, 163, 166, 176, Hendrik Maritiem Museum. Rotterdam. / Julie Cochrane. National
177, 239, 242, 243, 248, 257, 260, 264 and 167. Maritime Museum. Greenwich. London. / Manu Izagirre. Donostia
Tristan Clamorgan, De Navigatio, Sant Efflam: 26. / Mertxe Urteaga. Irun. / Michel Bakrham. / Miguel Laburu. Donos-
University of Southern Maine: 25. tia. / Mikel Leoz. / Oarsoaldea Eskualdearen Garapenerako Elkar-
tea. / Parks Canada. Ottawa. / Robert Grenier. / Ryan Harris. / Sarah
Universos Mercatores de Hansa Theutonicorum: 74.
Williams. Museum of London. / Selma Huxley. / Xabier Alberdi.
Werner Forman Archive. Photographers Direct. Barbara Heller:
23.

MODELMAKERS
PROVENANCE OF THE ITEMS PHOTOGRAPHED Anonymous: 140 and 167. (the model was made in the eighteenth
Albaola-Ontziola, Centro de Investigacin y Construccin de century).
Em-barcaciones Tradicionales: 1, 9, 20, 39, 40, 103, 105, 189 (3), Fernando Aranburu: 233.
190 (2), 191 (3), 200, 205, 249, 251, 272, 283 and 284. Joaqun Corts: 160, 165, 223 and 167.
Archivo Cmara de Comptos, Irua: 72 and 73. Unknown: 162, 173, 178, 181, 182, 183, 184 and 167.
Archivo Municipal de Irua: 5, 51 and 71. Guereca Brothers: 130 and 131 (1).
Arkeolan, Irun: 41 Miguel Laburu: 52, 79, 87, 92.

119
BIBLIOGRAPHY
ALBERDI LONBIDE, Xabier, ARAGN RUANO, lvaro. 1998 La construccin naval en el Pas Vasco durante la Edad
Media. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
APESTEGUI, Cruz. 1998 La arquitectura naval entre 1660 y 1754. Aproximacin a los aspectos tecnolgicos y su reflejo
en la construccin en Guipzcoa. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ARAGN RUANO, lvaro. 2001 El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna. Aranzadi Zientzia Elkartea. Donostia.
ASTUI ZARRAGA, Aingeru. 1989 Lanchas de pesca a vela. Itsasoa 7. Etor. Donostia.
BEAUDOIN, Franois. 1970 Les bateaux de lAdour. Bulletin du Muse Basque. Muse Basque. Bayonne.
CADORET, Bernard. 2003 Ar vag. Chasse-mare.
CASADO SOTO, Jos Luis. 2001 El Cantbrico oriental en la Edad Media. Puertos aforados. Litoral Atlntico.
Asociacin Tajamar. Noja.
CAZEILS, Nelson. 2004 La grande histoire de la pche au thon. Ouest-France. Rennes.
BALLU, Jean-Marie. 2000 Bois de marine. Gerfaut. Paris.
BARKHAM HUXLEY, Michael. 1998 Las pequeas embarcaciones costeras vascas en el siglo XVI: notas de investigacin
y documentos de archivo sobre el galen, la chalupa y la pinaza. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
BOELL, Denis-Michel. 1989 Les Bisquines. Le Chasse-Mare.
DELHAYE, Marion. 1998 Lpave mdivale de Cavalaire: un exemple de lvolution navale architecturale avant la
Renaissance. Itsas Memoria 2, UM. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
DUCR, Edouard. 1895 Les Corsaires sous lancien rgime. Histoire maritime de Bayonne. E. Hourquet. Bayonne.
DUHAMEL DU MONCEAU, Henri-Louis. 1769-1772 Trait Gnral des Psches et Histoire des Poissons quelles
fournissent... Paris.
FERNNDEZ DURO, Cesreo.1881 Disquisiciones Nuticas. Madrid.
GARCA DE PALACIO, Diego.1587 Instruccin Nutica. Mxico.
GAZTAETA YTURRIBALZAGA, Antonio de. Arte de Fabricar Reales. MS. 1687-1691.
GRENIER, Robert. BERNIER, Marc-Andr. STEVENS, Willis. 2007 Larchologie subaquatique de Red Bay. Parks Canada.
Ottawa.
HARRIS, Ryan. LOEWEN, Brad. A livery of Basque small craft. Three chalupas and a barco. Parks Canada. Ottawa.
HOFFMANN, Gabriele, SCHNALL, Uwe. 2003 Die Kogge. Sternstunde der deutschen Schiffsarchologie. Convent.
Hamburg.
HOURANI, George F. 1995 Arab Seafaring. Princeton University Press. New Jersey.
LABURU, Miguel. 2006 De mare vasconum. La memoria perdida. Pamiela. Irua.
LOEWEN, Brad. 1998 Forestry practices and hull design, ca. 1400-1700 Aveiro.
McGRAIL, San. 2001 Boats of the World. From the Stone Age to Medieval times. Oxford University Press.
MONMOUTH, G. Historia Regum Britanniae. MS. twelfth century.
ODRIOZOLA OYARBIDE, Lourdes. 1997 La construccin naval en Gipuzkoa. Siglo XVIII. Gipuzkoako Foru Aldundia.
Donostia.
OLIVEIRA, F. 1555 Arte da guerra do mar.
OTERO, Xabi. ARKOTXA, Aurelia. ARRINDA, Anes. EGAA, Miren. GRENIER, Robert. IZAGIRRE, Manu. LEIZAOLA,
Fermin. LIEN, John. TUCK, Jim. 1990 Euskaldunen Labrador. Txoria Errekan. Irua.
RIETH, Eric. 2006 Lpave dUrbieta (Gernika).: une embarcation clin du milieu du XVe sicle. Itsas Memoria 5, UM.
Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.
ROBIN, Dominique. 2002 Lhistoire des pcheurs basques au XVIIIe sicle. Elkar. Donostia.
RODRIGUEZ SANTAMARA, Benigno. 1923 Diccionario de artes de pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid.
SERRANO MANGAS, Fernando. 1985 Los galeones de la Carrera de Indias, 1650-1700. Escuela de Estudios
Hispanoamericanos. Sevilla.
URTEAGA, Mertxe. 2002 Erromatar Garaia. Bertan 17. Gipuzkoako Foru Aldundia. Donostia.

120

You might also like