Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

B IZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ
Euskaraz eta Gaztelaniaz
Iñaki Gaminde
© Iñaki Gaminde Terraza
© Mendebalde Kultura Alkartea
ISBN: 978-84-92413-49-2
Lege gordailua:
Diseinua, maketazioa eta argitalpena: Erroteta - www.erroteta.com

Azala: Iñaki Gaminde Terraza
Inprimaketa:
Printed in EU.
Debekatuta dago liburu honen kopia egitea, osoa nahiz zatikakoa, edozein modutara izanda
bere, edizio honen Copyright-aren ja been baimenik barik.
B IZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ
Euskaraz eta Gaztelaniaz
Iñaki Gaminde
Mendebalde Kultura Alkartea

Izaro bilduma
VI
Bizkaiko gazteen prosodiaz 7
Aurkibidea
Sarrera.......................................................................................................................
1. Hasiera .................................................................................................................
2. Azentua ................................................................................................................
2.1. Lekukoen datuak.........................................................................................
2.1.1. A taldeko lekukoen datuak................................................................
2.1.1.1. Arratia Nerbioi ............................................................................
2.1.1.2. Durangaldea ...............................................................................
2.1.1.3. Lea-Artibai...................................................................................
2.1.1.4. Busturialdea ................................................................................
2.1.1.5. Mungia-Txorierri.........................................................................
2.1.1.6. Bilbo............................................................................................
2.1.2. B taldeko lekukoen datuak................................................................
2.1.3. C taldeko lekukoen datuak................................................................
2.2. Sailkatzeko irizpideak .................................................................................
2.3. Azentu ereduen sailkapena ........................................................................
2.4. Barietate zaharrak eta berriak ....................................................................
2.5. Euskara batuaren azentuaz.........................................................................
2.6. Ondorioak ...................................................................................................
3. Esaldi enuntziatiboak ..........................................................................................
3.1. Eredu metriko-autosegmentala...................................................................
3.1.1. Osagaiak..............................................................................................
3.1.2. Tonu motez .........................................................................................
3.2. Metodologia.................................................................................................
3.3. Euskararen datuak ......................................................................................
3.3.1. Sb+A ....................................................................................................
3.3.2. Sk+A ....................................................................................................
3.3.3. Sb+Sb+A ..............................................................................................
3.3.4. Euskararen datuen laburpena ............................................................
3.4. Gaztelaniaren datuak ..................................................................................
3.4.1. A+Sb ....................................................................................................
3.4.2. A+Sb+Sb ..............................................................................................
3.4.3. Sb+A+Sb ..............................................................................................
8 Iñaki Gaminde
3.4.4. Gaztelaniaren datuen laburpena........................................................

3.5. Euskara batuaren intonazioaz ....................................................................
3.5.1. Sintagma bakunak ..............................................................................
3.5.2. Sintagma konplexuak .........................................................................
3.5.3. Ereduen ezaugarriak...........................................................................
4. Bai/ez galderak....................................................................................................
4.1. Metodologia.................................................................................................
4.2.1. Sb+A ....................................................................................................
4.2.2. Sk+A ....................................................................................................
4.2.3. Sb+Sb+A ..............................................................................................
4.3.1. A+Sb ....................................................................................................
4.3.2. A+Sb+Sb ..............................................................................................
4.3.3. Sb+A+Sb ..............................................................................................
4.4. Hizkuntza bien arteko aldeak ....................................................................
4.5. Azterketa fonetikoa .....................................................................................
5. N/Z galderak........................................................................................................
5.4. Azterketa fonetikoa .....................................................................................
6. Testuen prosodiaz ...............................................................................................
6.1. Aztergaiak ....................................................................................................
6.1.1. Etenak..................................................................................................
6.1.2. Muga-tonuak .......................................................................................
6.1.3. Talde prosodikoen ezaugarriak .........................................................
6.2. Metodologiaz ...............................................................................................
6.3. Bat-bateko testuak euskaraz.......................................................................
6.4. Bat-bateko testuak gaztelaniaz...................................................................
6.5. Testu irakurriak euskaraz ...........................................................................
6.6. Testu irakurriak gaztelaniaz........................................................................
6.8. Testuen arteko aldeak.................................................................................
6.9. Lekukoen arteko aldeak jatorrizko hizkuntzaren arabera........................
6.10. Adinaren araberako aldeak ......................................................................
7. Norbanakoaren ezaugarriak................................................................................
7.1.Generoa.........................................................................................................
7.2. Adina............................................................................................................
7.3. Egoera fisikoa..............................................................................................
7.3.1. F0 galtzea ............................................................................................
7.3.2. Parkinson gaitza..................................................................................
7.3.3. Gorreria ...............................................................................................
8. Emozioak .............................................................................................................
8.1. Metodologia.................................................................................................
8.4. Hizkuntzen arteko aldeak ..........................................................................
9. Jarrerak.................................................................................................................
9.1. Metodologia.................................................................................................
9.4. Hizkuntzen arteko aldeak ..........................................................................
10. Amaiera ..............................................................................................................
10.1. Lekukoen sailkapena euskaraz ................................................................
10.2. Lekukoen sailkapena gaztelaniaz.............................................................
10.3. Lekukoen sailkapena hizkuntza bien arabera.........................................
11. Bibliografia.........................................................................................................
SARRERA
Iñaki Gaminde ikerlariaren liburua aurkeztu behar dizuet, ondo gogo onez. Asko
dira Iñakik euskal linguistikaren arlo ugari eta korapilatsuen gainean egineko artikulu
eta liburuak. Mendebalde Kultura Alkartean ere hainbat lan argitaratu ditu, artikuluak,
cd-romak eta liburuak. Liburuak honakoak: Bizkaiko euskararen esaldi eta testu ere-
duak, Irakurketa ozena Bizkaian lantzeko materialak, Irakurketa ozena ebaluatzeko
irizpideak Bizkaian, Sorginakaz jantzan, Bizkaian zehar kantetan, Bizkaian zehar kon-
tetan, Bizkaian zehar: Euskararen ikuspegi orokorra.
Gure nagusien euskara aztertzen ere urte asko eta asko eman ditu. Euskal Herriko
herri guztietan egin ditu bere inkestak eta horrek gure dialektologialaririk oparoena
bihurtu du. Lan hori zein beharrezkoa duen euskarak, denok dakigu. Euskara testue-
tatik ez eze, ahozkotik ere ikasi behar dugula gogoan izaten lagundu digu. Zorionez
asko dira gaur egun bere eta beste batzuen lanari jarraituta, han-hor-hemen, ugaritzen
ari diren ikerlanak.
Oraingo liburu hau, berriz, gazteekin eginekoa da. Gazteekin egiten du behar Iña-
kik, Bilboko Irakasle Eskolan. Gazte euskaldun zaharrak, gazte euskaldun berriak,
gazte euskaldunak. Zelako euskara duten, prosodiari dagokionez, horixe aztertu du
gure ikerlariak honako honetan. Hizkuntzalari baten lan zehatza da, teknikoa, neur-
tua. Euskal linguistikan ez ezik, linguistika orokorrean ere puntarengo azterketa pare-
gabea. Askotan gramatika normatiboetatik gazteen hizkera gaitzetsi eta zuzendu egi-
ten da: gazteen esamoldeak, esaten dituztenak, eta euren gurasoek bai baina eurek
erabiltzen ez dituzten esapide eta egiturak, email eta smsetako idazkera ustez traketsa
eta gramatikaren kontrakoa, eta abar. Ez dugu gogoko gazteen berba egikera eta
lehengoa beti hobea begitantzen zaigu. Eztabaidarako gaia da sarri gure artean, eta
izango da gero ere. Denean dela eta iritziak iritzi, Bizkaiko gazteen prosodiaren des-
kribapen eta ikerketa zehatza dugu liburu honetan, gaur egungo belaunaldi berrien
isla ematen diguna.
Pozgarria da gure elkartearentzat halako lanak zabaltzea Mendebaldeko euskararen
eta enparaduen onerako, hartan ere adiskideek eta gogaideek eginak direnean. Amai-
tzeko ez zait gogoratzen hoberik Piarres Lafittek Euskera aldizkarian argitaratutako ar-
tikulu baten amaierako berbak baino: Gora gazteak! Hala biz!
Eneko Barrutia
Mendebalde Kultura Alkartea
1. HASIERA
Liburu honen helburua Bizkaiko gazteen prosodia aztertzea da, bai euskaraz bai
gaztelaniaz. Lehen lehenik argi utzi gurako nuke lan hau hastapenetako saiotzat hartu
behar dela eta ez dudala biderik bat ere ebakitzat jotzen; aitzitik uste dut ezen, bideari
lotu baino ez gatzaizkiola egin.
Lanaren helburuak hobeto ulertzekotan, zilegi izan bekit labur-labur kontatzea zein
izan den berau gauzatzeko ibilbidea. Nire aurreko lan baten (Gaminde 2007a) aldi
baten amaiera aurkeztu zen. Ordura arte arteragokoen euskara lantzen jardun dut urte
luzeetan, ez dut esango gogaitu naizenik baina bidean topatu ditudan behaztopa-harri
horiek nekatu samar utzi naute. Horiek guztiak eta beste batzuk holakoak izanik, ja-
kingurak eraginda, gazteen artean emozioen gainean inkesta batzuk egitea bururatu
zitzaidan. Inkesta horien emaitzak (Gaminde 2007c) nahikoa harrigarriak izan ziren
eta erabaki nuen apur bat gaian sakontzea entretenigarritzat. Batak bestea dakar eta
galdetegitxoak metatuz etorri dira.
Ustekabean aurkitu ditudan horiek gehiago sakonarazi didate eta bata bestearen
atzean etorri dira, harik eta nahikoa esan dudan arte. Zer edo zer itaundu, gauza be-
rriak agertu, berriro itaun sorta prestatu, osatu corpusa eta bitarte horretan hau edo
hura irakurrita, ideia berriak etorri dira eta atzera berrian. Hauxe izan da metodoa. Ez
da egon aldez aurretiko plan zehatzik. Hala ere, neronek asko ikasi dudalako gogorra
daukat eta nahiko nuke beste batzuen interesa zitatu. Esan dezadan bidenabar, itaun-
keta itxien bidez egiten den ikerkuntzan bakarrik ikasten dela aldez aurretik jakin du-
guna; metodologia ona izaten da gauzak zehazteko edo errefusatzeko, baina nekez
aurki daiteke berririk. Arriskua ere bada sekula amaitu ez egitea.
Ibilbidea hau izanik ere, biziki aberasgarria izan dela aitortuta, aurkezten direnak
bide erakusgarri izango direlakoan baizik ez ditugu plazaratzen gure ekarriok. Atal
guztietan zabalik uzten ditugu erromadak etor daitezkeenen ikerketetarako, batzuetan
diren bestean, beste askotan hertsi-irekian.
Badakit gure arteko askok bitxi edo hutsal iritziko diona nire honi. Gazteen eus-
kara ikertzea? Holakorik! Gazteena euskañola ei da! Gure arbasoek bai euskara ede-
rra! Gainera galdu egingo da batzen ez badugu.
Holako korronte uzkur antzeko bat islatzen da gure artean korritzen duten lan as-
kotan, euskara jaso behar da museorako beste batzuen ideia. Egia da euskara baizik
ez dakiketen horiena ederra dena eta gorde beharko litzatekeena. Baina ziur nago
14 Iñaki Gaminde
euron arteragokoek antzera pentsatu zutela orduko gazteen berba egiteko moldeaz.
Nahi nituzke gogotara ekarri belaunaldi oso baten ikur horietarikoa izan zen Tagore
poetaren berbak hona, guti goiti beheiti adierazi zuelarik negar egiten badugu eguz-
kia ezin ikus dezakegulako negar anpuluek ez digutela izarrak ikusten utziko. Bada,
nik oraingo honetan izarrei so egin nahi izan diet; bada euskal ortzian gure gazte eus-
kaldunen gainako izar distiratsurik?
Hortaz, lehen lehenik badirudi on datekeela hizkuntz bariazioaz ulertzen duguna
azaltzea, gero prosodiaz jarduteko, horrela azterketaren esparrua munarrituz joango
gara. Argi dago hizkuntza guztiak aldatu egiten direna eta aldatzen ez dena ez dena
edo galdu dena. Entropiarekiko analogia bat eginik, esan dezakegu ezen, ordenatuta
dagoen edozein sistemak berez desordenura jotzen duela eta berdin gertatzen dela
hizkuntzarekin. Ordenu desordenu etengabeko prozesu hau begi-bistakoa den arren,
badirudi zenbaitetan hizkuntza erabiltzen dugula arau multzo aldaezina balitz legez
betiraunean. Gogotara ekarri behar dugu atzera ere hiru mailetan gauzatzen dela hiz-
kuntzaren bariazioa: diatopikoa, diastratikoa eta diafasikoa.
(1.1.) Bariazio moten elkar eragipen dinamikoa
Hori gogotan, alde batetik guganaino belaunez belaun transmititu eta heldu diren
barietate linguistikoak ditugu, euskararen kasuan euskalkiekin lotuta, jakina. Bestetik,
gizarte aldagaien arabera dauden barietate sozialak edo soziolektoak. Eta, azkenik, ba-
riazio diafasikoaren esparruan, erregistroak. Argi dago itxurako anabasa horretan al-
daki eta molde desberdin franko aurki dezakeguna. Baina aztertu ezagatik edo kon-
tuan hartu ezak ez du esan nahi ez direnik. Aldaketaren zergatietan sakon sartu gura
ezta, eragiten dioten faktore batzuk ekarri gura ditugu bertora, hausnarketarako inte-
resgarriak izango direlakoan.
Berezko bilakaera daukagu oinarrizkoena; berezkotasun horretaz ñabardurak egin behar
badira ere, esan dezagun ezen, barietate edo euskalki klasikoez ari garela. Jakina denez, ho-
riek ere aldatzen ari dira gure begien aurrean, aldaketa fonetikoek eta analogikoek eraginda
bereziki. Aldaketa horien ondorioz ondoko modukoak entzun ditzakegu:
“tzakurre“ (“txakurre“ zaharrek), Gernika; “tzorise“ (“txoridxe“ zaharrek) Ger-

nika; “guste yat“ (“guste dxat“ zaharrek) Gernika; “zemi“ (“semi“ zaharrek), On-
darroa; “mutiye“ (Bizkaiko hiztun gazte gehienek) (“mutille“ zaharrek), e.a.
Euskararen esparruan gertatzen ari diren aldaketez egin diren lan batzuk badaude,
nire gogoan bi dira honetan gehien arduratu diren egileak; alde batetik Aurre koe txearen
lanak dauzkagu (Aurrekoetxea, 2003, 2004, 2006, 2008 eta Aurrekoetxea eta Ormaetxea,
2006) oinarrizko datuen bilketaz eta azterketez arduratu dena eta bestea Hualde (2004),
aldaketen eragileez teoria linguistikoaren ikuspuntutik arduratu dena eta marko teoriko
sendo baten barruan azalpenak eman gura izan dituena. Proso diaren eremuan hainbat
dira gurea ez den beste hizkuntzetan egiten diren lanak ba ria zioa kontuan hartuta
(Matín Butragueño, 2002; Enbe. eta Tobin, 2008, askoren artean)
Gaur egun euskararen inguruan bariazioaren eragiletan garrantzitsuenak hiru direla
esan dezakegu: Euskara Batuaren ezarpena; Erdaren presioa eta Euskararen irakas-
kuntza.
Euskara batuaren ezarpena ezinbestekoa izan da hizkuntzaren iraupenerako eta
hizkuntzaren normalizazio bidean. Euskara batuaren egonkortze prozesuan gehiegike-
ria batzuk egin diren arren (honetarako ikusi adibidez Zuazo, 2000, 2003, 2005), ezin
ukatuzkoak dira beronen onurak. Hala ere, euskara batuak ahozko barietate berriak
eragin ditu oso urte gutxiko epean. Euskara batua idazteko moldetzat baino ez zen
ikusten sortu zenean. Gaur egun esparru publiko gehienetan, hau da, irakaskuntzan,
hedabideetan eta hizkuntzaren teknologietan, bera baino ez da erabiltzen. Are
gehiago, esparru pribatuetan ere sartu da euskara batua, edo hobeto esateko, euskara
batuan oinarritutako barietate berriak, gainera familia barruan transmititzen da lehen
hizkuntza gisa. Ezin ahatz ditzakegu gero eta ugariagoak diren guraso euskaldun be-
rrien seme-alaba euskaldun zaharrak. Argi dago euren barietate linguistikoen ezauga-
rriak ere ikertu behar direna eta gogotan erabili behar direna.
Erdara da aldaketen eragile garrantzitsua ere; Bizkaian gazteleraren presioa oso
handia da eta beronek eragin ditu aldaketa batzuk eta eragiten ditu. Gorago aipatu di-
tugun afrikatuen murriztapenari dagokionez, esan behar dugu gaztelaniaz gazteen es-
parru batzuetan ondokoen modukoak ohikoak direla:
“Anotze fwimos kon una tzika en kotze”
(Atzo gauean neska batekin joan ginen autoan)
Euskararen irakaskuntzaz azterketa eta material asko egin da; dena den, irakurketa
ozenaren ezaugarrien azterketa nahiko baztertuta egon da orain artekoan. Badago au-
rretik egindako lanen bat edo beste, baina oraindinokarren hutsune handia dago.
Ahozkoaren esparruan irakurketa ozena ez ebaluatzeak dakartzan kalteen gainean
luze jardun genuen gure aurreko lan baten (Gaminde eta Goikoetxea, 2005). Argi era-
kutsi genuen, irakurketa ez lantzeak bat-bateko ahozkoari berari eragiten diola. Bero-
rren ondorioz gaztelaniaren arau fonologikoak aplikatu egiten zaizkio euskarari, are
gehiago fonemen inbentarioa bera aldatu egiten da. Gaur eguneko geure gizartean
idatziak garrantzia handia dauka eta talde honen eragin sozialagatik irakurketa ozenak
16 Iñaki Gaminde
bat-bateko mintzaeraren fonologiari eragiten dio. Egoera normalizatuan dauden hiz-

kuntzetan, gaztelaniaz adibidez, erregistro ez-formalek irakurketa ozena praktikatzen
den erregistro neutro jasoari eragiten dio. Geurean, ostera, alderantziz gertatzen da.
Eredu formalek eragiten diete ez-formalei.
Bariazio diafasikoan erregistroak irudika ditzakegu segida batean; bata bestearekin
nahasirik agertzen dira mugetan, baina formala eta ez formala argi bereizten dira. Erre-
gistro horiek bana daitezke hizkuntzaren funtzioen arabera, banaketa horren barruan
hizkuntz forma batzuek edo besteek euren espazioa edo espazio zehatzak beteko li-
tuzkete. Euskararen kasuan erregistro berezien ezaugarriek aztertzeke eta definitzeke
diraute prosodian ez eze, gainerakoetan ere. Mutur batean etxeko eta lagunarteko
erregistroen ezaugarri linguistikoak esparru horietan landu beharko lirateke, honetan
betiko euskalkiek garrantzi handia daukate ezaugarri asko bertan daude eta; baina
ezin ahaztu daitezke sortu diren barietate berriak, hots, euskaldun berriek eta eurota-
rik seme-alaba euskaldun zaharrek eurok eurotara erabiltzen dituztenak. Zer esanik ez
dago beste aldeko muturrean daukakegun euskara arranditsuaren gainean, batzuetan
badirudi berori helburu bat baizik ez dela.
XXI. mende honetako egoera linguistikoa arean ulertzekotzat XX. mendean gertatu
diren hiru aldi nagusien ezaugarriak gogotan erabili beharko genituzke. Hiru aldi ai-
patu dugu nagusiki horiek erraz identifika daitezkeelako, argi dago aldi batetik beste-
rako bidean egoerak nahaspilatu egiten direna eta trantsizioak gehiago direna aldi gar-
biak baino. Hala ere, muturretako egoerak erraz identifika daitezke eta erdikoa gure
belaunaldiarena litzateke, une historiko zehatz batean eztanda egin zuena eta hemen
deskribatu nahi den egoera berria irudikatzeko balio diezagukeena. Lehen aldian Biz-
kaian nahiko komunitate linguistiko berezituak egon dira. Alde batetik euskaldunak
bizi ziren eta bestetik erdaldunak, egia da ezagutu ditugun kasuak kontuan edukita,
zenbaitetan erdaldun batzuk euskaldunen komunitatean integratzen zirena era natura-
lez; arruntera ostera euskaldunek euren hizkuntza galtzea zen baina. Euskararen piz-
kundearekin batera 70 hamarkadaren amaiera aldean, euskararen irakaskuntza heda-
tzen hasi zen eta beronekin batera euskara batua ere bai. Aldi honetan euskaldunen
komunitatean euskaldun berrien fenomenoa agertu zen indar handiz eta apurka-
apurka finkatuz joan den taldea osatu zen. Une batzuetan euskaldun zaharrak eta eus-
kaldun berriak bereizten ziren argiro. Geroago “euskaldun ikasi“ etiketa sortu zen eta
arrakasta handirik eduki ez duen arren, etiketa horren bidez euskaldun alfabetatu eta
euskaldun berrien multzoa bereiztu nahi izan zen, suposatzen dut talde horretan euren
euskalkiak baztertu zituzten euskaldun deserriratuen multzoa integratu nahi izan zela.
Euskal komunitate linguistikoaren konplexutasuna handituz joan da era guztietako
euskaldun motak sortu arte. Bien bitartean hizkuntza eta barietate klasikoak erabil-
tzeko sareak ez dira sendotu nahi adina. Esan nahi da, euskaldun elebakarrak kasik
desagertu dira; batez ere zaharrenak eta ume txiki elebakarrek badakigu berehala
ikasten dutena gaztelania; are gehiago, bizimoduaren aldaketek eraginda inoizko ari-
nen, izan ere, lehen sei urterekin hasten bazen eskolara, hau da hizkuntza nahikoa
finkatuta zeukatenean, orain jaio orduko hasten dira, etxeko eredua finkatu baino
lehen eta leku askotan murgiltzea erdal ereduetan egiten da, zalantza barik. Bestalde,
ezin ahatz dezakegu umeen zaintza gurasoen esku baino sarri askotan etxetik kan-
poko zaintzaileetan utzi behar izaten dela ezinbestez eta beti ezin topa daitezkeela
zaintzaile euskaldunak. Gaurko egoeran gero eta gehiago uzten da euskararen trans-
misioa hezkuntzaren esparruan.
Bestalde, ezin ahaztuzkoa da Bizkaiko eta Euskal Herriko paisaia linguistikoa al-
datuz eta ñabartuz doala etengabe, berriki egin den ikerketa baten arabera (Uranga eta
lag., 2008), 100tik gora dira gaur Erkidego Autonomoan egiten diren hizkuntzak. Gu-
gana etorri eta gurekin berton bizi diren horiei irakatsi behar diegunaz asko hitz egi-
ten den arren, ez dago argi euskaldunok eurei zer ikasi behar diegun, benetako inte-
grazioa egin dadin ikaspenak alde bietatik egin beharko dira eta.
Gure gazte euskaldunen artean hiru eledunak eta eleaniztunak direnak geroago eta
gehiago dira. Aberastasun sozial hori linguistikoki ere azter daiteke. Adibide gisa hiztun
gazte baten esaldi enuntziatiboak eta galderen azterketa txiki bat emango dugu jarraian.
Gure lekuko honek hiru hizkuntza ikasi ditu gutxienez ondoko ordenean: galegoa,
gaztelania eta euskara. Bilboko Irakasle Eskolan ikasketak euskaraz burutu ditu eta
hau idazten nabilen honekin beti egin du euskaraz.
(1.2.) “u amíjo merkóu u játo” Galegoa.
(1.3.) “el amígo bebjó el bíno”
(1.4.) “txakurra sartu da dendan”

18 Iñaki Gaminde
Prosodiaz jarduten hasteko komenigarria da hizketaren bidez transmititzen diren in-

formazio motak ikustea (Fujisaki, 2004). Autore honen arabera hiztunak hiru informazio
mota transmititzen ditu hizketaren tasun segmentalen eta suprasegmentalen bidez. Mota
horiek linguistikoak, paralinguistikoak eta ez-linguistikoak dira; berak esaten duen mo-
duan, hiru horien arteko mugak beti ez dira argi egoten.
Informazio linguistikoa sinbolo diskretu eta arau multzotzat definitzen du. Infor-
mazio paralinguistikotzat intentzioa, jarrera eta hizkera estiloak jotzen ditu; eurok ar-
teragokoen moduan hiztunaren kontrolpean daude. Informazio ez-linguistikoa adina,
generoa, izaera, egoera fisikoa eta emozionala moduko faktoreei dagokie; faktoreok
ez daude zuzenki lotuta hizkeraren eduki linguistiko eta paralinguistikoekin eta hiz-
tunak ez ditu kontrolatzen, nahiz imita ditzakeen. Egileak paralinguistikoen eta ez-lin-
guistikoen mugatu ezintasuna nabarmentzen du bereziki. Hiruren arteko erlazioaz eta
antolamenduaz ondoko taula hau egin daiteke (Schötz, 2006):
Prosodiaren gainean jardun dutenek ez datoz guztiz bat berau definitzean. Schötz
berak prosodiaren gaineko bibliografiaz egindako arakatze lan batean (2003a) ondoko
eskema eman zuen prosodiaren funtzio nagusi bitan oinarrituta:
(1.5.) Prosodiaren eremuak.
Funtzio linguistikoak intonazioaren bidez gauzatzen dira bereziki eta enuntziatuen

egitura fonologikoarekin zerikusia daukate, hala nola sintaxiaren egiturarekin ere.
Honen betekizunetan oinarrizko maiztasunaren baranoak osatzen dituzten unitate to-
nalak (tonuak, oinarrizko maiztasunaren ibiltartea, azken silaben luzapena, e.a.) sail-
katzea eta arauak ezartzea da. Bestetik, identifikatu diren unitate tonal horiek txerta-
tzeko unitate prosodikoen mugatzea (intonazio sintagmak edo talde prosodikoak,
azentu sintagmak, e,a,) ere bada beste betekizun garrantzitsu bat. Azkenik, kate min-
tzatuaren antolaketan etenak sailkatzea eta sintaxiarekiko eta fonologiaren gaineko
unitateekiko erlazioak zehaztu egin behar ditu.
Funtzio paralinguistikoetan hiru multzo nagusi egin ditzakegu; automatikoak, estilis-
tikoak eta adierazgarriak. Automatikoak dira hiztunak zuzenki kontrolatzen ez dituenak
eta eurotan adina, sexua eta egoera fisikoaren berri ematen dituztenak kokatzen dira.
Estilistikoak, ostera, hiztunaren kontrolpean daudenak dira; estilistikoetan aldaki sozial,
geografiko eta kulturalen berri emateko funtzioak dauzkagu eta, adierazgarrietan, jarre-
rak eta emozioak daude (Schötz-en, 2003a, lanetik egokitua).
Funtzio linguistikoetan zein paralinguistikoetan korrelato akustiko berberak erabil-
tzen dira. Oinarrizko maiztasuna edo F0 (mailak, ibiltartea, baranoa, mugimendua)
iraupena (luzera, kantitatea) energia (zabalera, intentsitatea) ahots mota edo kalitatea
(formakinak, ahoskabetzeak, aldaketak).
Linguistikoen eta paralinguistikoen ezaugarri fonetikoen arteko erlazioa oso konple-
xutzat jotzen da bibliografian (Mozziconacci 1998, Meral eta lag., 2002, Seppänen eta lag.
2003). Badira, hala ere, tasun batzuk bienak direnak eta beste batzuk linguistikoenak di-
renak baina paralinguistikoen fonetikan erabiltzen ez direnak.
Euskararen kasuan, dela prosodiaren alde linguistikoan dela alde paralinguistikoan,
ikerketak hastapenetan daudela esan behar dugu. Ikerketa batzuk burutu diren arren
(ikusi Gaminde eta Goikoetxea 2005, bibliografia zehatzerako), euron helburuak oso
desberdinak izan dira.
Atal hau mukurutzeko ahaleginduko gara ikerketa esparru honetako bide batzuk
irudikatzen, metodologiari dagokionez behintzat. Mozziconacci-ri (1998) jarraikirik,
uste dugu lehen etapan deskripzio akustikoak egin behar direla, deskripzio akustiko
horietan lortzen diren parametroak pertzepzioaren bidez balioetsi behar dira eta aldi
berean lortzen diren emaitza ziurrekin materialak sortu behar direla. Prosodiaren alde
guztiak landu behar dira batera: linguistikoa, paralinguistikoa eta ez-linguistikoa. On-
doko eskeman kontuan hartu behar direnak adierazten ditugu.
Behar hau burutu ahal izateko eduki ditugun lekukoak multzo nagusi bitan sailka
daitezke. Lehen multzoan beharraren gunea osatzen duten datuak lortzeko erabili di-
20 Iñaki Gaminde
tugunak daude eta bigarren multzoan beharraren atal batzuetan sakontzeko material
osagarriak lortzeko eduki ditugunak.
Lekukoak aukeratzean eta euron datuak aztertzean Bizkaian azken urteetan gertatu
diren populazio mugimenduak eta euskara batuak eta beronen irakaskuntzak eragin di-
tuzten aldaketak ezin ahatz ditzakegu. Herri askotan makina bat urtean ez da umerik
egon, edo oso gutxi egon dira, berorren ondorioz gaur ezin topa dezakegu bertako gaz-
terik. Beste alde batetik, sano gaitza izaten da egun guraso biak herri berekoak eduki di-
tuen lekukoa. Horregatik irizpide geografikoez ostera, irizpide sozialak erabili behar izan
ditugu. Aldagai batzuk kontrolatzekotan baldintza zehatz batzuk erabili ditugu gure le-
kukoak aukeratzerakoan; erabili ditugun irizpideak honako hauek izan dira:
(a) 1979-1990 urte bitartekoan jaioak izatea
(b) D ereduan ikasiak izatea
(c) Ikasleak izatea, unibertsitate mailakoak edo batxilergo mailakoak
(d) Andrazkoak izatea
Laugarren irizpidea aukeratu da arrazoi praktikoengatik, inkesta gehienak Bilboko
Irakasle Eskolako ikasleen artean burutu dira 2006-2008 urte artekoan eta bertan ikasle
gehienak andrazkoak izaten direnez gero, oso zail suertatzen zen era orekatuan gizo-
nezko kopuru bera aurkitzea.
Hizkuntza alorreko sailkapena egiten badugu, gaur egun konbinazio asko aurkitzen
ditugu lekukoen artean, eta ondorioz euskaldunen artean. Lekukoak mailakatzeko iriz-
pide nagusi bi erabil ditzakegu: Lehen hizkuntza eta Euskara erabiltzeko aukerak. Lehen
hizkuntzatzat jotzen dugu etxean txikitan lehenengoz ikasi dena eta etxeko giroan era-
bil daitekeena. Honetarako guraso biak euskaldunak izan behar dira, izan ere, eurota-
riko bat erdalduna izan den kasuetan hasierako erlazio linguistikoetan umearekin hiz-
kuntza erabil daitekeen aukera guztietan %33an baino ez litzateke erabiliko. Jo dezagun
A eta B gurasoetan eurotariko bat erdalduna dela, umearekin egotean hiru aukera daude
(AU, BU eta ABU), jakin dakigun moduan, erdalduna dagoen kasu guztietan erdara
egingo da, bera elebakarra delako; kasurik onenetan umeari zuzenean berba egikeran
euskaldunak euskara erabiliko du, baina argi dago honelako kasu gehienetan umea ele-
biduna izango dena jatorriz eta ez euskaldun hutsa.
Beraz jatorrizko euskaldunen artean mota desberdinak edukiko genituzke; lehen
hizkuntzatzat euskara jaso dutenak eta elebidunak izan direnak. Lehenengoen artean,
era berean, beste mota bi dauzkagu, batetik euskararen barietate klasikoren bat jaso
dutenak eta, bestetik, euskararen barietate berriren bat jaso dutenak; azken horien ar-
tean euskaldun berrien seme-alaba euskaldun zaharrak kokatu beharko genituzke.
Lehen aipatu ditugun populazioaren mugimenduek eraginda, beste bereizketa bat egin
beharko genuke euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenen artean, izan ere, ez
da berdin barietate horren jatorrizko inguruan bizi izatea edo beste lekuren baten bizi
izatea. Esan nahi da ze, jatorrizko inguruan bizi izan direnak hizkuntzaren inguruneko
bilakaeraren parte izan direla eta bilakaera horren barruan gertatu dela euren hizkun-
tzaren garapena. Haatik, jatorrizko ingurunetik kanpo bizi izan direnek, demagun in-
gurune erdaldun batean, hizkuntza etxeko funtzioetara zokoratuta garatu dute eta es-
kolan eta lagunartean beste barietateren bat erabiltzen dute eskuarki. Horregatik ger-
tatzen da jatorrizko inguruan hizkuntza bilakatu den ginoan, kanpoko ingurunean bizi
diren lekukoen hizkuntza ez dela garatu 1.Hau guztia gogotan jatorrizko hizkuntzatzat
euskara eduki dutenen artean hiru multzo nagusi egin ditzakegu (A1, A2 eta A3):
A1 Barietate klasikoa jaso dutenak, barietate horren ingurunean
A2 Barietate klasiko jaso dutenak, barietate horren ingurunetik kanpo
A3 Barietate berria jaso dutenak
Jatorrizko hizkuntza gaztelania eduki dutenen artean badirudi halaber, multzo bi
bederen egin behar ditugula. Batetik, ingurune erdaldunagoetan bizi izateagatik edo
euskara eskolako esparru formal hutsetarako utzi dutelako lekuko batzuek, D eredue-
tan ikasi izanagatik ere, oso egoera zehatzetan baino ez dute erabiltzen euskara (B1).
Bestetik, ingurune euskaldunetan bizi direnak ditugu; hauek, nahi izanez gero, egoera
gehiagotan erabil dezakete euskara eta bertako euskaldunen ezaugarriak eurekandu
egiten dituzte kasu askotan (B2).
Talde horietatik guztietatik sistematikoki landu ditugunak hiru baino ez dira izan,
(A), (B) eta (C); gainerako taldeetako lekukoak eduki ditugun arren, eurokin egin di-
tugun azterketek gainerakoetan aurkitu ditugun arauak edo joerak baiesteko edo ezes-
teko baino ez ditugu erabili. Horregatik hiru talde nagusi baino ez ditugu egingo au-
rrerantzean (nahiz lanean aurrera joan ahala gainerakoen ezaugarriak kontuan erabi-
liko ditugun):
(A) Barietate klasikoa jaso dutenak 2
(B) Euskara eskolan ikasi dutenak
(C) Barietate berria jaso dutenak
Talde hauetako ezaugarriak gomuta eraginda, hemengo lan honen gunea osatzeko
eduki ditugun lekukoen zerrenda emango dugu. Lekuko bakoitzeko lanean identifika-
tzeko erabiliko dugun izena emango dugu, izen hori osatzeko lekukoaren herria eta,
herri horretan lekuko bat baino gehiago eduki dugunean, zenbaki bat erabiliko di-
tugu. Lekukoaren izen-abizenen ondoan jaiotze urtea ipiniko da. A taldeko lekukoen
kasuan, aitaren eta amaren jaioterriak adieraziko dira; gurasoetariko bat erdalduna de-
nean, marra baten bidez adieraziko da.
A taldeko lekukoak dira txikitan etxean eta ingurunean euskararen barietate klasi-
koren bat jaso dutenak. Gero eskolatze prozesuan euskara normalizatua ikasi dute,
baina, oro har, euren komunikazio esparru gehienetan barietate klasiko horiek erabil-
tzen dituzte. Barietate klasikoek oraindik diraute hemen aurkezten dena baino zaba-
1 Fenomeno hau gurean bertan aztertu ahal izan dugu hainbat ezaugarrirekin. Esaterako, Gatikan gazteen
artean “eu” eta “ei” diptongoak “au” eta “ai” (neu>nau; geittu>gaittu, e.a.) egiteko joera handia dagoen
artean, gurean ez dira bilakatu. Antzera gertatzen da tt>tx bilakaerarekin, herriko gazteek “tx” egiten
dute eta gurean “tt” gordetzen da.
2 Hemen eskualdeak kontuan hartuko ditugu.
22 Iñaki Gaminde
lagoa den esparruan; hala ere, eskualde batzuetan nekez aurki daitezke adin honetako
lekukoak. Honek ez du esan nahi bat ere ez dagoenik, ezpadaze guk geure ikerketa
egiteko denboraldian ez dugula topatu. Eskualde horiek Uribe-Kosta eta Hego-Uribe
izan dira bereziki. Era askotako faktoreek eragin dute eskualde horietan lekukoak to-
patu eza; batetik, bertako euskararen ahulezia bera, leku batzuetan bertako euskara ez
da transmititu izan familiaren barruan eta horrenbestez galbidean dago; bestetik, herri
txiki batzuetan urte mordoan ez da umerik egon edo bertako populazioa mugitu da
albo herrietara. Horrek guztiak, besteak beste, ekarri du baldintzak betetzen dituzten
lekukoak aurkitu eza. Bilboko lekukoen ezaugarriak gainerakoenak bezalakoak dira
salbuespen batekin, eurek barietate klasikoren bat jaso dute baina barietate hori egi-
ten ez den ingurune batean. Gure lekukoek euren barietate klasikoa etxean eta etxeko
giroan baino ez dute erabiltzen; kalean euskara egiteko aukera daukatenean, dela la-
gunartean, dela esparru formaletan, beste barietate bat erabiltzen dute.
Jarraian ikertu ditugun eskualdeetako lekukoen zerrenda emango dugu (119). Es-
kualde horiek Txorierri-Mungialdea (9), Busturialdea (23), Lea-Artibai (18), Durangal-
dea (11), Arratia-Nerbioi (14) eta Bilbo (6) izan dira.
Txorierri-Mungialdea:
Bakio (Nekane Ugalde, 1982, Bakio, Bermeo), Derio (Udane Goikoetxea, 1981, Mungia,
Derio), Larrabetzu01 (Amaia Emaldi, 1986, Galdakao, Larrabetzu), Larrabetzu02 (Miren
Apraiz, 1983, Larrabetzu, Larrabetzu), Leioa02 (Osane Learra, 1987, Leioa, Leioa), Lezama
(Gotzone Larrabe, 1983, Lezama, Lezama), Meñaka (Izaskun Telletxea, 1979, Bermeo,
Meñaka), Mungia01 (Olatz Urrutia, 1987, Mungia, Arrieta), Mungia02 (Ainhoa Izurieta,
Meñaka, Mungia)
Busturialdea:
Arratzu01 (Eneka Basterretxea, 1981, Gernika, Arratzu), Arratzu02 (Miriam Olaeta, 1987,
Mendata, Arratzu), Bermeo01 (Esti Aranzeta, 1987, Bermeo, - ), Bermeo02 (Ainhoa Begoña,
1985, Bermeo, Bermeo), Bermeo03 (Leitza Laka, 1985, Bermeo, Bermeo), Bermeo04 (Izas-
kun Martinez, 1981, -, Bermeo), Bermeo05 (Enara Laka, 1982, Bermeo, Mundaka), Ber-
meo06 (Esti Gomez, -, Bermeo), Bermeo07 (Leire Olondo, 1979, Bermeo, Bermeo), Ea01
(Ainhoa Erkiaga, 1988, Ispaster, Ea), Ea02 (Jone Korta, 1988, Ea, Ea), Ereño (Garazi Ko-
beaga, 1989, Ereño, Ibarrangelua), Forua (Virginia Cruz, 1981, Forua, Eibar), Gernika01
(Marta Castilla, 1986, Derio, Arratzu), Gernika02 (Oihana Onaindia, 1979, Gernika, Ger-
nika), Gernika03 (Alazne Iturraran, 1985, Gernika, - ), Gernika04 (Igone Ruiz, 1984, Ger-
nika, Gernika), Gernika05 (Ainara Bilbao, 1985, Artea, Nabarniz), Gernika06 (Ainara Gon-
zalez, 1985, Elantxobe, Munitibar), Gernika07 (Amaia Borregon, 1983, Gernika, Gernika),
Gernika08 (Saioa Guarrotxena,1987, Gernika, Munitibar), Mendata (Nerea Onaindia, 1989,
Mendata, Munitibar), Muxika (Leire Otazua, 1986, Errigoiti, Muxika).
Lea-Artibai:
Amoroto01 (Janire Elorrieta, 1986, Mendata, Amoroto), Amoroto02 (Eider Zatika, 1985, Ispas-
ter, Amoroto), Aulesti01 (Maitane Urberuaga, 1987, Munitibar, Aulesti) Aulesti02 (Janire Omar,
1986, Aulesti, Etxebarria), Etxebarria01 (Maialen Gorosabel, 1986, Elgoibar, Etxebarria), Etxe-
barria02 (Anhuxka Arrieta, 1980, Etxebarria, Etxebarria), Ispaster (Nagore Gonzalez, 1985, Le-
keitio, Ispaster), Lekeitio01 (Eneritz Goitiz, 1985, Lekeitio, Lekeitio) Lekeitio02 (Joana Ituarte,
1985, Lekeitio, Markina) Lekeitio03 (Ainhoa Eiguren, 1983, Lekeitio, Amoroto) Markina01
(Ane Laka, 1987, Berriatua, Markina) Markina02 (Erika Zabala, 1987, Bolibar, Mendaro), On-
darroa01 (Alaitz Monasterio, 1984, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa02 (Nahiara Arostegi, 1985,
Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa03 (Eider Berridi, 1980, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa04
(Alaine Solabarrieta, 1985, Ondarroa, Ondarroa), Ondarroa05 (Maria Elu, 1980, Ondarroa, On-
darroa), Ondarroa06 (Eneritz Ituarte, 1982, Ondarroa, Ondarroa)
Durangaldea:
Abadiño01 (Eiharne Carrera, 1985, -, Abadiño), Berriz (Eneritz Telleria, 1984, Ermua, Be-
rriz), Durango02 (Amaia Ugarte, 1985, Bergara, Durango), Durango03 (Udane Rodriguez,
1986, -, Iurreta) Durango04 (Eider Larrazabal, 1979, Zeberio, Iurreta), Durango06 (Amaia
Mendiola, 1986, Durango, - ), Ermua01 (Naiara Izagirre, 1987, Ermua, Lemoa), Ermua02
(Olatz Zendoia, 1984, Ermua, Ermua), Mallabia (Maite Unzurrunzaga, 1984, Bergara, Malla-
bia), Zornotza01 (Nerea Urrutxurtu, 1989, Igorre, Zornotza), Zornotza02 (Itsaso Gisasola,
1987, Iurreta, Hondarribia).
Arratia-Nerbioi:
Areatza (Irune Olabarri, 1984, Igorre, Bilbo), Galdakao01 (Eider Maza, 1985, Galdakao, Zor-
notza), Galdakao02 (Maider Erzilla, 1981, Zeberio, Galdakao), Igorre01 (Janire Lejarza,
1988, Igorre, Zeberio), Igorre02 (Ainitze Petralanda, 1986, Dima, Igorre), Igorre03 (Iratxe
Etxebarria, 1982, Igorre, Aranzazu), Igorre04 (Josune Etxebarria, 1982, Igorre, Aranzazu),
Lemoa01 (Izaskun Betzuen, 1984, Lemoa, Artea), Lemoa02 (Enara Azkune, 1988, Dima, Do-
nostia), Orozko01 (Maider Aiesta, 1986, Orozko, Dima), Orozko02 (Iratxe Larrazabal, 1983,
Orozko, - ), Orozko03 (Irati Larrori, 1989, Orozko, - ), Ugao (Ainhoa Bilbao, 1988, Zebe-
rio, Ugao), Zeanuri (Garazi Uriarte, 1985, Zeanuri, Dima)
Bilbo:
Bilbo01 (Ursua Gaminde, 1990, Bilbo, Gatika), Bilbo02 (Maddalen Osa, 1984, Bergara, Elan-
txobe), Bilbo03 (Lorea Argarate, 1990, Elgoibar, Elgoibar), Bilbo12 (Nerea Bolibar, 1980,
Igorre, Zeanuri), Bilbo13 (Miren Beobide, 1984, Zeanuri, - ), Bilbo15 (Iraitz Garai, 1983, -,
Galdakao)
B taldeko lekukoak euskara txikitan ikasi dutenak dira. Batzuk ingurune erdaldu-
netan bizi dira eta bakar batzuk ingurune euskaldunetan. Denetara 27 izan dira. He-
rriaren izen identifikagarriaren ondoan, euron izen-abizenak eta jaiotze urtea adiera-
ziko ditugu:
Abadiño02 (Faouzia Ben Omar Aklhof, 1988), Arrankudiaga (Janire Perez, 1979), Balmaseda
(Itxaso Alvarez, 1988), Barakaldo (Goizargi Bustos, 1986), Barrika (Nerea Gorospe, 1984),
Basauri01 (Iratxe Garcia, 1988), Basauri02 (Erika Llamazares, 1985), Bermeo08 (Maria Lo-
renzana, 1984), Bilbo09 (Irune Fernandez, 1987), Bilbo10 (Oihane Bilbao, 1987), Bilbo11
(Irati Ugalde, 1987), Bilbo14 (Naroa Fernandez, 1984), Durango01 (Leire Etxaburu, 1988),
Durango05 (Irantzu Fernandez, 1987), Elorrio (Monika Hilera, 1985), Gernika09 (Laura An-
dres, 1985), Gernika10 (Laura Camacho, 1988), Karrantza (Beatriz Quintano, 1987), Leioa01
(Leire Alonso, 1988), Portugalete (Patrizia Beristain, 1988), Santurtzi (Sira Capilla, 1985),
Sestao (Leire Agirrezabal, 1988), Sopela01 (Zuriñe Diaz, 1982), Sopela02 (Janire Muñoz,
1979), Sopuerta (Maitane Camino, 1988), Trapagaran (Nagore Arteaga, 1986), Urduña (Kar-
mele Ulibarri, 1987)
24 Iñaki Gaminde
C taldeko lekukoen lehen hizkuntza euskara izan den arren, euskararen barietate
berriren bat jaso zuten, hots, gurasoak euskaldun berriak izan dira eta euskara trans-
mititu diete euren alabei. Argi dago guraso euskaldun berrien artean maila desberdi-
nak daudena, baina eduki dute, oro har, euskararekiko atxikimendu handia eta horre-
gatik pasatu diete euren seme-alabei. Gerora begira talde honek eduki dezakeen era-
gin soziolinguistikoa nabarmendu gurako genuke. Hona hemen eduki ditugun
lekukoak (11):
Bilbo04 (Jone Ibarra, 1990), Bilbo05 (June Martinez, 1990), Bilbo06 (Aitziber Martinez de
Lagos, 1979), Bilbo07 (Eneritz Ibarrondo, 1983), Bilbo08 (Aintzane Loizaga, 1980), Erandio (Ai-
tziber Garcia, 1989), Getxo (Leire Balenziaga, 1986), Sondika (Nahia Eguzkizaga, 1982), So-
pela03 (Irati Otxoa, 1986), Sopela04 (Irantzu del Portillo, 1987), Urduliz (Raisa Baldelana,
1987).
Lekuko hauek, gorago esaneko moduan, lanaren gunea osatzen dute; eurokin jaso
ditugu euskararen eta gaztelaniaren datu gehienak. Hala ere, lanaren atal batzuk osa-
tzeko eta beste belaunaldi edo barietate batzuetako datuak bildu ditugu ondoko leku-
koen laguntzarekin:
Euskara: Mitxel Zenarruzabeitia (Aulesti, 1984), Gorka, Zabala (Bilbo, 1951), Zaloa Zarraga
(Bilbo, 1975), Jon Gaminde (Bilbo, 1985), Asier Gonzalez (Bilbo, 1982), Jon Etxebarria
(Bilbo, 1959), Amaia Montorio (Bilbo, 1958), Maite Morentin (Bilbo 1957), Iñigo Larrinaga
(Etxebarria, 1971), Bibiana Barandika (1914, Gatika), Esther Elgoibar (1958, Gatika), Olaia
Gurtubai (Igorre, 1973), Maribi Egia (Jatabe, 1969), Ander Olalde (Larrabetzu, 1962), Naia
Loizate (Lekeitio), Santi Rodriguez (Lekeitio, 1982), Kepa Betzuen (Lemoa, 1979), Adan
Batiz (Lezama, 1927), Pedro Urtiaga (Lezama, 1925), Paulin Zarate, 1923), Matilde Larrabe
(Lezama, 1931), Benigna Olabarrieta (Lezama, 1927), Serafin Loroño (Lezama, 1931), Sabiñe
Etxebarria (Lezama, 1913) Iñaki Gilisasti (Urduliz, 1964), Irune Zuluaga (Zeanuri, 1970).
Gaztelania: Inmaculada Maiz (Bilbo), Bego Pacín (Bilbo), Felicitas Terraza (Bilbo), Bego
Molero (Bilbo), Marisol Abreu (Venezuela), Luzia Santa Cruz (Kolonbia), Janire Luberiaga
(Uruguai), Rosario Chile (Bolibia), Maria Fernanda de Vasconcelos (Argentina).
Lanaren atal batzuk osatzeko gaur Bizkain egiten diren beste hizkuntza batzuetako
lekukoengana jo dugu informazio eske. Hizkuntza berri horien lekukoen egoera per-
tsonala erraza ez denez gero, ezin guztien izenak hemen aipa ditzaket. Aipa ditzake-
danak eta bilduta dauzkadanak honako hauek izan dira:
Alemanera (Gerardo Lang), Amazigh (Jatabi Latif), Arabiera (Faouzia Ben Omar Aklhof),
Basaa (Esther Passop), Errusiera (Lidia Uspenska), Fang (Oyono Eliseo), Galegoa (Maruxa
Lopez), Georgiera (Irakli Akhwlediani), Italiera (Nicola La Torre), Japoniera (Yamasaki Kati-
jiro), Katalana (Ariadna Pou), Norvegiera (Hilde Hernes eta Hege Nilsen), Txinera (Fang
Xiao) 3 .
Behin gure lekuko prestuekin zer grabatu nahi izan dugun erabakita, grabazioei
ekin behar zaie eta ondorengo guztiari. Atal bakoitzeko metodologiaren gaineko azpi-
3 Aipatuta edo aipatu barik geratuta, lekukoei zor zaizkie datuak, denak egon dira prest nire galderei
eran tzuteko, bihoazkie denei hemendik nire eskerrik beroenak.
atal bat sartu badut ere, nahi izango nituzke xehetasun metodologiko orokor batzuk
aipatu hemen argigarriak izango direlakotzat.
Honelako ikerketek hiru aldi nabarmen edukitzen dituzte, seinaleak jasotzea, sei-
naleak erabiltzea eta seinaleak aztertzea.
Seinaleak jasotzea lanaren zatirik atseginena dela esan behar da; lekukoekin buruz
buru egotea, itaunak jasotzea, iruzkinak egitea, e.a. Bada alde teknikoa ere honetan.
Alde batetik inkestagintzari dagokiona eta bestetik seinaleak jasotzeko aparailuena
soinu kalitatea bermatzeko. Inkestak egiteko ikerketaren helburuak eta oinarri teori-
koak argitu behar dira lehenik, nahiz gure oraingo kasuan, inkestek eurek erabili gai-
tuzten teoriaren bidezidorretan barna. Seinaleen soinu kalitatea bermatzeko guk Mini-
disk aparailua erabili dugu kanpo mikrofono batekin.
Behin grabazioak edukiz gero, hurrengo urratsa seinaleak aztertu ahal izateko era-
bili behar dira. Honetarako bide batzuk daude. Lehenengo eta behin seinaleak digita-
lizatu behar dira, hau da ordenagailu batera irauli behar dira; horretarako programa
bat behar da. Badira programa batzuk askeak direnak, hala nola “Audacity” deritzona.
Behin seinaleak ordenagailuan edukita, etiketatzeko eta transkribatzeko “Praat” ize-
neko programa askea erabil daiteke (www.praat.org). Bigarren aldi hau da astunena
duda barik.
Hirugarren aldiaren gainean ez dugu gauza handirik esango, izan ere, hori da gure
lanaren mamia eta irakurlea behingoan konturatuko da erabili dugun ibilbidearekin.
Ohar txiki bat baino ez nuke egin gura estatistikaren erabilpenaren gainean; gogotara
ekarri beharko genuke estatistika ez dela mirari bat tresna bat baino, komeni da tresna
kontu handiz erabiltzea eta lagungarri moduan.
Lan hau hamar ataletan banatuta aurkezten dugu. Hasiera honen ostean, bigarren
atalean, euskararen datuak aztertzeko erabili ditugun lekukoen azentu moldeak des-
kribatzen dira. Hirugarren atalean, azterketarako erabili dugun eredu teorikoaren oi-
narrizko ezaugarriak aurkeztu ondoren, esaldi enuntziatiboen azterketa egiten da. Lau-
garren atalean bai/ez galderen propietate nagusiak ikertuko ditugu. Bosgarren atalean
gauza bera egingo dugu n/z galderei dagokienez. Seigarren atalaren ikergaiak bat-ba-
teko testuen eta testu irakurrien tasunak izango dira. Zazpigarren atalaren gaia norba-
nakoaren ezaugarri prosodikoek osatzen dute. Zortzigarrenean emozioen ezaugarri
nagusiak aztertuko ditugu. Bederatzigarrenean gauza bera egingo dugu baina jarreren
alorrean. Azkenik, amaieran arteragoko atal guztietan jaso edo irudikatu ditugun on-
dorioak laburbilduko ditugu; era berean, lekukoen sailkapena egingo dugu bai eus-
karaz bai gaztelaniaz.
Esker onean
Honen moduko beharrek asko zor diete era bateko eta besteko laguntzaileei, eurak
barik ezin burutuko lirateke eta. Eskerrak eman nahi dizkiet Gotzon Aurrekoetxea, Bi -
ttor Hidalgo eta Hiart Legarra adiskideei behar honen lehen bertsioa irakurri eta egin
dizkidaten ohar garrantzitsuengatik. Esther Elgoibarrek bertsio guztiei orpoz orpo ja-
rraitu dielako. Sarri askotan lagunen adore berbak izaten dira akuilagarri honelakoe-
26 Iñaki Gaminde
tan, Jose Ignacio Hualderenak halakoak izan dira niretzat oraingoan, eskertu behar
diot denbora atera ahal izatea hemengo atal baten irakurraldia egiteko.
Beste arlo batzuetako lagunekin berba egitea oso onuragarria izaten da, hola psi-
kologoek nirekin eduki duten eroapena aurrerantzean edukitzea espero dut, eskerrak
beren-beregi Esther Zarandona, Fernando Olabarrieta, Eduardo Rubio eta Josetxu Ma-
dariaga lankideei. Gora behera matematikoen gaineko itaunak erantzuteko beti prest
egon den Clara Galdosen azalpen argiengatik mila esker. Nahia Loizate ikasle gor
ohiaren laguntza bereziki aipatu behar dut, ez bakarrik itaunketak egin ezpada azpi-
atalaren lehen bertsioa ere irakurri du eta bere iritzia eman dit.
Etorkinen hizkuntzak grabatu ahal izateko kontaktuak egiten lagundu didaten ba-
tzuk Eneko Barrutia, Begoña Gómez Rojo, Kepa Zarraga eta Lusitania Taracido izan
dira.
Baliteke ibilbide luze honetan eduki dudan laguntzaileren bat ahaztu izana, barka
biezadate hala balitz eta bihoazkie denei nire eskerrik beroenak.
2. AZENTUA
Orain arte egin diren lan guztietan agerian jartzen izan da azentua eta intonazioa-
ren arteko lotura (Elordieta eta Hualde, 2001 eta 2003, Hualde, 2003a, Hualde eta lag.,
2002, Elordieta, 1999, 2000, 2003, 2006, 2007a eta b), izan ere, azen tudun silaban edo
beronen inguruan gertatzen dira tonu mugimendurik nabarmenenak. Hori dela eta,
euskararen kasuan behintzat, azentu sistemak ikertzea eta arau nagusiak finkatzea
ezinbesteko bihurtzen da intonazio ereduak ikertzeko unean. Azentu sistemen ikerke-
ten egoeraz Hualde (2006) eta Elordietaren (2008) artikulu dokumentatuetara jo dai-
teke, hemen ideia orokor batzuk baino ez ditugu azalduko.
Hualdek eta beste ikertzaile batzuek euren lanetan (Hualde 1997, 1999, 2003b,
Hualde eta lag., 1994 eta 2002, Gaminde, 1998 eta 2007a) argi erakutsi duten moduan,
iparraldeko barietateetan, hemen Getxo-Gernika eta Lea-Artibai izenekin identifika-
tzen ditugunak, oinarrizko desberdintasun bat egiten da berba azentudun eta azentu
bakoen artean. Berba azentu bakoek azentu hartzen dute galdegaigunean 4 edo, baka-
rrik ebakitzen direnean, azken (2.1. irudia) edo azkenaurreko silaban (2.2. irudia), ba-
rietateen arabera.
(2.1.) “lagunen alabé sartu da”, tonu beherakada silaba (2.2.) “lagunan alabí re”, silaba azentuduna azkenau-
azentudunetik gora gertatzen da, silaba azentuduna az- rrekoa. Ondarroa, lekukoa andrazkoa.
kena da. Jatabe, lekukoa andrazkoa.
Honek inplikatzen du honelako barietateetan esaldian osagai nagusi bi daudela;

bata hasieratik aditzera artekoa eta bestea hortik amaierara artekoa. Beste alde bate-
tik, azentudun berbek osagai bat osatzen dute eurok; era berean, azentudunen eta
azentu bakoen arteko konbinazio guztiak egin daitezke. Jarraian gure lekuko gazteek
egiten dituzten adibide batzuk ikus daitezke. Azentu bereizgarria daukatenak Amo-
roto01 (2.1. taula), Bakio (2.2. taula), Bermeo05 (2.3. taula), Ea01 (2.4. taula), Etxe-
barria02 (2.5. taula), Gernika01 (2.6. taula), Igorre01 (2.7. taula), Lemoa01 (2.8. taula),
4 Galdegaigunetzat aditz aurreko egongunea hartzen dugu.

28 Iñaki Gaminde
Markina01 (2.9. taula) eta Ondarroa01 (2.10. taula) dira; azentu bereizgarria ez dau-
katenak Abadiño01 (2.11. taula) eta Durango01 (2.12. taula) dira.
Amoroto01:
(2.1. Taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen intxáurre da, (d) lagúnen intxáurre da.
(2.3.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak 5 . (2.4.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.
Bakio:
(2.2. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen íntxaurre da, (d) lagúnen íntxaurre da.
(2.5.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak. (2.6.) “c” eta “d“ esaldien kurba estilizatuak.
5 Kurben estilizazioa egiteko metodo batzuk daude (Cantero, 2002; Dorta, 2007), gure kasuan silaba
bakoitzaren erdian neurtu dugu oinarrizko maiztasuna.
Bermeo05:
(2.3. taula) (a) lagunen alabi da, (b) lagúnen alabi da, (c) lagunen amúma da, (d) amúman íntxorra da.
(2.7.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak. (2.8.) “c” eta “d” esaldien kurba estilizatuak.
Ea01:
(2.4. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen íntxaurre da, (d) lagúnen íntxaurre da.
30 Iñaki Gaminde
Etxebarria02:
(2.5. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) amáman lagune da, (d) amáman intxáurre da.
Gernika01:
(2.6. taula) (a) lagunen alabie da, (b) lagúnen alabie da, (c) lagunen amúma da, (d) lagúnen amúma da
Igorre01:
(2.7. taula) (a) lagunen alabea da, (b) lagúnen alabea da, (c) lagunan intzáurre da, (d) lagúnen intzáurre da.
Lemoa01:
(2.8. taula) (a) lagunen alabea da, (b) lagúnen alabea da, (c) lagunan intzúrre da, (d) lagúnen intzúrre da.
32 Iñaki Gaminde
Markina01:
(2.9. taula) (a) lagunan alabi da, (b) lagúnen alabi da, (c) lagunan intxáurre da, (d) lagúnen intxáurre da.
Ondarroa01:
(2.10. taula) (a) launan alabi re, (b) laúnan alabi re, (c) launan áume ra, (d) laúnan áume ra.
Abadiño01:
(2.11. taula) (a) lagúnan intxáurre da, (b) lagúnen intxáurre da.
(2.23.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak; singularra eta plurala ez dira azentuaren bidez bereizten
Durango01:
(2.12. taula) (a) lagúnen alába da, (d) lagúnen alába da.
(2.24.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.
Gaur egun, oro har, esan dezakegu ze, azentu sistema nagusi bi daudela Bizkaiko
gazteen artean. Batetik, azentu klasikoetatik datozen barietateak dauzkagu eta, beste-
tik, azentu sistema berriak. Azentu eredu klasikotzat jotzen ditugu belaunez belaun
transmititu direnak eta lotura estua daukatenak eremu geografikoekin. Gure aurreko
behar baten sei barietate nagusi deskribatu genituen (Gaminde 2007a) Getxo-Gernika,
Lea-Artibai, Txorierri, Arratia, Durangaldea eta Hego-Bizkaiera. Barietate horiek sail-
katu ahal izateko honako irizpideok zehaztu ziren:
(a) Azentu bereizgarria ez-bereizgarria
(b) Azentu eremua: talde prosodikoa/erroa
(c) Azentua txertatzeko norabidea eta silaba buruaren kokapena
34 Iñaki Gaminde
(d) Doinu-azentua erabiltzea

(e) Azken silaban azentua onartzea edo ez
Irizpide horien arabera egindako sailkapen haren azentu sistema bakoitzaren ezau-
garriak eta arauak 2.4. azpi-atalean ikus daitezke.
Gorago esaneko moduan, azentuaren kokagunea jakitea ezinbestekoa izaten da
prosodiaren azterketetan, tonuaren mugimenduak silaba azentudunean edo beronen
inguruan gauzatzen dira eta. Horregatik atal honen helburu nagusia gure lekuko gaz-
teen azentu eredu nagusiak deskribatzea eta sailkatzea izango da. Era berean, leku-
koen jatorrizko hizkuntz ezaugarrien arabera aurkitzen diren multzo nagusiak sailka-
tzen ahaleginduko gara.
Atal honen hasieran helburu horiek lortzeko erabiliko ditugun datuak emango di-
tugu. Bigarren azpi-atalean datuen azterketarako erabiliko ditugun irizpideak aurkeztu
eta arrazoituko dira. Hirugarren azpi-atalean hartuko irizpide sailkatzaileen arabera
sailkapen bera aurkeztuko da. Laugarren atalean gazteen barietateen ezaugarriak zaha-
rren barietateen ezaugarriekin erkatuko dira egon daitezkeen aldaketak erakusteko eta
ahal den neurrian azaltzeko. Bosgarren azpi-atalean euskara batuaren azentu ereduaz
jardungo dugu. Azkenik, seigarren azpi-atalean ondorio orokorrak irudikatuko ditugu.
2.1. Lekukoen datuak

Gazteen azentu motak aztertzeko berba bakartuak eta talde klitikoak baino ez di-
tugu ikertu. Berba bakartuen azterketen bidez azentu bereizgarririk dagoen edo ez az-
tertu nahi izan da, hots, berba guztiak patroi baten arabera azentuatzen diren edo ba
ote dagoen patroi horretatik kanpo dagoenik. Beste alde batetik, norabidea eta silaba
buruaren kokapena ere euron bidez zehatz daitezke. Azkenik, talde klitikoen azterke-
taren bidez azentuaren eremua zehaztu nahi izan da (ikusi hurrengo azpi-atalean sail-
katzeko irizpideak).
Lekukoei jaso dizkiegun datuak aurkezteko euron jatorrizko hizkuntza izango da
oinarrizko irizpidea. Horretarako, aurreko atalean egin ditugun lekuko taldeak erabi-
liko ditugu oinarritzat (A, B eta C).
Taldeen barruan lekukoen herria izenburutzat erabiliko dugu, herri berean lekuko
bat baino gehiago eduki dugunean, herriaren izenarekin batera zenbaki bat agertuko
da. Datuak Bizkaiko eskualdeen arabera banatuta emango ditugu. Erabili ditugun es-
kualdeak honako hauek izan dira: Enkarterri-Ezkerraldea, Bilbo, Mungia-Txorierri,
Busturialdea, Lea-Artibai, Durangaldea eta Arratia-Nerbioi. 2.25. irudiko mapan es-
kualde banaketa eta lekukoak eduki ditugun herrien kokapenak ikus daitezke:
(2.25.) Lekukoak eduki ditugun herrien kokapena
Azkenik, lekuko bakoitzeko jaso ditugun berba bakartuak eta talde klitikoak bereiz
emango ditugu.
2.1.1. A taldeko lekukoen datuak
Jatorrizko hizkuntzatzat euskararen barietate klasikoren bat eduki duten lekukoak 73
izan dira; eskualdeka banatuta honela eman ditzakegu: Arratia-Nerbioi (14), Durangal-
dea (10), Lea-Artibai (15), Busturialdea (19), Mungia-Txorierri (9) eta Bilbo (6).
2.1.1.1. Arratia-Nerbioi
Areatza
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, tzárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, tzoríe, gisóna, intzáurre, mutíle,
iyúne
o-o-ó-o: alabéa, alargúne, iturríe
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da
Igorre01
Berba bakartuak
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, tzoríe, gisóna, intzúrre, mutíle,
ilúne
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da
Igorre02
Berba bakartuak
ó-o: úre, báltza, súe, óya, lúrre, kéa, béye
36 Iñaki Gaminde
o-ó-o: seméa, ogíe, astóa, katúe, tzakúrre, tzarríe, gastáya, limóya, euríe, ardíe, intzáurre,
babéa, gisóna, mutíle, agíñe, indérra
ó-o-o: sútea
o-o-ó-o: alabéa, alargúne, atzamárra, arratóya, afaríe
o-ó-o-o: belárrie, bekókie
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: úre da, lagúne da, amáma da, intzáurre da, alabéa da
Igorre03
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, iyúne, intxúrre
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da, léngusue da
Igorre04
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, iyúne, intxúrre
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da, intxúrre
da, máye da
Galdakao01
Berba bakartuak
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, tzoríe, gisóna, intzáurre, mutíye, iyúne
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrie
o-o-ó-o: alabéa
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Galdakao02
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, súe, kéa, óya, úre, lúrre, béye, báltza
o-ó-o: burúe, begíe, uléa, eskúe, seméa, aitíte, amáma, ogíe, ardáua, gastáya, euríe, aríe,
ikóa, sagárra, porrúe, pipérra, idíe, aséa, astóa, txakúrre, txarríe, ardíe, katúe, gastéa,
erríe
ó-o-o: sútea, íntxaurre
o-o-ó-o: atzamárra, alabéa, alargúne, okeléa, madaríe, arratóya, beyegíe
o-ó-o-o: belárrie, bekókie, mayúkie
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: úre da, alabéa da, lagúne da, amáma da, íntxurre da
Lemoa01
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, úrre, gátza, txárra, béye 6
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gixóna, mutíle, iyúne
ó-o-o: íntzurre
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, máye da, seméa da, laguné da, íntzurre da, alargúne
da, iturríe da
Lemoa02
Berba bakartuak
ó-o: úre, gátza, máye, báltza, súe, óna, kéa, tzárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, seméa, gorríe, tzoríe, intzáurre, gixóna, mutíye,
iyúne
o-o-ó-o: alabéa, iturríe
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, iturríe da
Orozko01
Berba bakartuak
ó-o: úre, gátza, sárra, máya, báltza, súe, óna, kéa, txárra, béye
o-ó-o: uyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, intxúrre, gisóna, mutíye,
iyúne
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semía da, lagúne da, alargúne da, iturríe da
Orozko02
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, semíe, gisóna, mutíye, gorríe, iyúne, intxáu-
rra
o-ó-o-o: alábie, lengúsue, alárgune, itúrrie
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
6 Informatzaile honek “gatxa” eta “gatza” ez ditu bereizten (beti “tz” erabiltzen du); hala ere, tx>tz bi-
lakaera ez da guztiz burutu adibideetan ikusten den moduan.
38 Iñaki Gaminde
Orozko03
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máye, gátza, báltza, súe, tzárra, béya, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, tzoríe, seméa, gisóna, mutíye, gorríe, iyúne, intzáu-
rra, alába
Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Ugao
Berba bakartuak
ó-o: úre, máye, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suríe, seméa, gorría, tzoría, gisóna,
intzáurra, mutíya, iyúne
o-ó-o-o: lengúsua, alárguna, itúrria
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrria da
Zeanuri
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kéa, txárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gixóna, intxúrre,
mutíle, ilúne
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semeá da, laguné da, alargúne da, iturríe da
2.1.1.2. Durangaldea
Abadiño01
Berba bakartuak
ó-o: úre, gátxa, sárra, máixe, báltxa, súe, óna, kíe, txárra, béixe
o-ó-o: semíe, ogíxe, astúe, katúe, txakúrre, lagúne, amáma, gorríxe, mutíye, gixóna, argíxe,
etxíe, oyúe, sagárra, suríxe, txoríxe, iyúne, intxáurre
o-ó-o-o: alábie, alárgune, lengúsue, itúrrixe
Talde klitikoak: úre da, óna da, txárra da, lagúne da, amáma da, semíe da, alábie da, alár-
gune da, itúrrixe da
Berriz
Berba bakartuak
ó-o: óna, béixe, txárra, úre, sárra, máixe, báltza, súe, gátza, kéye
o-ó-o: oyúe, gorríxe, gisóna, intxáurre, mutíye, iyúne, sagárra, txakúrre, lagúne, suríxe,
semíe, txoríxe
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itúrrixe, alábie
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itúrrixe da
Durango02
Berba bakartuak
ó-o: úre, óye, kéye, bédxe, súe, lúrre, báltza
o-ó-o: semíe, katúe, ogídxe, txakúrre, gastáye, amáma, astúe, eurídxe, intxáurre, gisóna,
mutíye
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, alábie, belárridxe, bekókidxe, atzámarra
Talde klitikoak: úre da, lagúne da, alábie da, intxáurre da, amáma da
Durango03
Berba bakartuak
ó-o: úre, óye, kéye, maixe, súe, lúrre, báltza
o-ó-o: semíe, katúe, ogíxe, txakúrre, gastáye, amáma, astúe, euríxe, intxáurre, gixóna,
mutíye, limóye
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, alábie, belárrixe, bekókixe, atzámarra, arrátoye
Talde klitikoak: úre da, lagúne da, alábie da, intxáurre da, amáma da
Durango06
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máye, gátza, béltza, súe, txárra, béye, kéye
o-ó-o: semíe, ogíxe, oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríxe, gisóna, mutíye, gorríxe, iyúne,
intxáurre
o-ó-o-o: alábie, alárgune, lengúsue, itúrrixe
Talde klitikoak: óna da, txárra da, lagúne da, semíe da, alárgune da, itúrrixe da
Ermua01
Berba bakartuak
ó-o: úra, sárra, máya, báltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra
o-ó-o: oyúa, sagárra, txakúrra, lagúna, suría, semía, gorría, gisóna, intxáurra, mutíya, lusía,
iyúna, astóa, txoría, katúa
o-ó-o-o: alábia (alába), lengúsua, alárguna, itúrria
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúna da, alárguna da, itúrria da
Ermua02
Berba bakartuak
ó-o: úra, súa, kéya, óya, lúrra
o-ó-o: sagárra, txakúrra, lagúna, semía, intxáurra, katúa, burúa, gastáya, begíxa, aríxa, ulía,
euríxa, eskúa, erríxa, amáma, ardáua, ogíxa, porrúa
o-ó-o-o: alábia, lengúsua, alárguna, belárrixa, bekókixa, atzámarra, afárixa
Talde klitikoak: úra da, lagúna da, alábia da, amáma da, intxáurra da
Mallabia
Berba bakartuak
ó-o: óna, béixe, txárra, úre, sárra, máixe, báltza, súe, gátza, kéye
40 Iñaki Gaminde
o-ó-o: ollúe, gorríxe, gisóna, intxáurre, mutílle, illúne, sagárra, txakúrre, lagúne, suríxe,
semíe, txoríxe
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itxúrrixe, alábie
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itxúrrixe da
Zornotza01
Berba bakartuak
ó-o: óna, béye, txárra, úre, sárra, máye, báltza, súe, gátza, kéye
o-ó-o: oyóa, gorríe, gisóna, intxáurre, mutíye, iyúne, sagárra, txakúrre, lagúne, alába, suríe,
seméa, txoríe
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Zornotza02
Berba bakartuak
ó-o: óna, béye, tzárra, úre, máye, béltza, súe, gátza, kéa
o-ó-o: oyóa, gorríe, gisóna, intzáurre, mutíye, iyúne, sagárra, tzakúrre, lagúne, alába,
seméa, txoríe
o-ó-o-o: lengúsue, itúrrie
o-o-ó-o: alargúne
Talde klitikoak: oná da, tzarrá da, seméa da, lagúne da, alargúne da, itúrrie da
2.1.1.3. Lea-Artibai
Amoroto01
Berba bakartuak:
o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, txarrá, beidxé
ó-o: máidxe
o-o-ó: ollué, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,
iyuné
o-ó-o: intxáurre
o-o-o-ó: alabié, alarguné, itxurridxé
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá
Amoroto02
Berba bakartuak:
ó-o: gátza, báltza, gíltze, súe, súrre, máidxe
o-ó-o: katúe, sabála, txakúrre, txarrídxe, semíe, pipárra, sagárra, porrúe, sagúe, esníe,
etxíe, egúne, eskúe, sakúe, aisíe, bedárra, edúrre, gixóna, mutíye
ó-o-o: ámuma, íntxaurre, básue, lékue, óyarra, égidxe
o-o-ó-o: atzamárra, alabíe
o-ó-o-o: astélena, martítzena, eguástena
Talde klitikoak: uré da, oná da, baltzá da, sarrá da, giltzé da, sué da, gastié da, semié da,
katué da, porrué da, sagué da, etxié da, esnié da, mutiyé da, txakurré da, alabié da,
máidxe da, égidxe da, básue da, ámuma da, astélena da, martítzena da
Aulesti01
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máidxe, báltza, súe, óna, gátza, kéye, txárra, bédxe
o-ó: ollú, semí
o-ó-o: sagárra, txakúrre, lagúne, surídxe, gorrídxe, txorídxe, gisóna, intxáurre, mutílle,
illúne
o-o-ó: alabí
ó-o-o: léngosu
o-o-ó-o: alargúne, itturrídxe
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itturridxé da
Aulesti02
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, báltza, súe, kéye, bédxe, lúrre, óye
o-ó: burú, semí, ulí, eskú, astú, porrú, así, katú, gastí
o-ó-o: sagárra, txakúrre, lagúne, ardídxe, errídxe, gastáye, arídxe, eurídxe, trumóye, idídxe,
txarrídxe, pipérra, begídxe, eskátza, ogídxe, ardáue
ó-o-o: íntxaurre, ámuma
o-o-ó: alabí, okelí
ó-o-o: léngosu
o-o-ó-o: alargúne, atzamárra, afarídxe, madarídxe, arratóya
o-ó-o-o: mayúkidxe
ó-o-o-o: bélarridxe, békokidxe
Talde klitikoak: uré da, laguné da, alabí da, ámuma da, íntxaurre da
Etxebarria01
Berba bakartuak
ó-o: súe, kéye, óye, úre, lúrre, báltza, sárra, béixe
o-ó-o: burúe, begíxe, eskúe, semíe, aitxítxe, amáma, eskátza, ogíxe, ardáue, aríxe, gastáye,
euríxe, trumóye, erríxe, pikúe, sagárra, asíe, txarríxe, txakúrre
ó-o-o: íntxaurre
o-o-ó-o: atzamárra, alabíe, alargúne, afaríxe, okelíe, madaríxe
o-ó-o-o: belárrixe, bekókixe, lengósue
Talde klitikoak: uré da, laguné da, alabié da, amáma da, íntxaurre da
Ispaster
Berba bakartuak
ó-o: súe, kéye, óna, úre, txárra, báltza, gátza, béidxe, máidxe
42 Iñaki Gaminde
o-ó-o: txakúrre, oyúe, sagárra, lagúne, txorídxe, semíe, gisóna, mutíye, gorrídxe, iyúne
ó-o-o: íntxaurre
o-o-ó-o: alabíe, alargúne, itxurrídxe
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, laguné da, semié da, alabié da, alarguné da, itxurridxé
da
Lekeitio01
Berba bakartuak
o-ó: urá, oná, txarrá, suá, gatzá, bedxá, keyá, baltzá
ó-o: mádxa
o-o-ó: saarrá, oyuá, suridxá, txoridxá, semiá, gorridxá, sagarrá, txakurrá, laguná, gixoná,
mutiyá, iyuná
o-ó-o: intxáurra
o-o-o-ó: alabiá, alarguná, itxurridxá
o-o-ó-o: lengusúa
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semia dá, laguna dá, alarguna dá, itxurridxa dá
Lekeitio02
Berba bakartuak
o-ó: oyá, keyá, suá, lurrá, urá, baltzá
ó-o: mádxa
o-o-ó: semiá, ogidxá, astuá, katuá, txakurrá, gastayá, limoyá, eskatzá, euridxá, gixoná, mu-
tiyá
o-ó-o: aitxítxa, amóma, intxáurra, indxárra
o-o-o-ó: alabiá, atzamarrá, alarguná, arratoyá, afaridxá
o-o-ó-o: belarrídxa, bekokídxa, lengosúa
Talde klitikoak: ura dá, alabia dá, laguna dá, amúma da, intxáurra da
Markina01
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, txárra, súe, gátza, béixe, máixe, sárra, kéye, báltza
o-ó: oyú, semí
o-ó-o: suríxe, txoríxe, gorríxe, sagárra, txakúrre, lagúne, gixóna, mutíye, iyúne, intxáurre,
lengósu
o-o-ó: alabí
o-o-ó-o: alargúne, itxurríxe
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itxurrixé da
Markina02
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máixe, gátza, báltza, súe, txárra, béixe, kéye
o-ó: semí
o-ó-o: oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríxe, gisóna, mutíye, gorríxe, okérra, iyúne
ó-o-o: íntxaurre
o-ó-o: lengúsu
o-o-ó: alabí
o-o-ó-o: alargúne, itxurríxe
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semí da, laguné da, alarguné da, itxurrixé da, íntxau-
rre da
Ondarroa01
Berba bakartuak
ó-o: óye, kéye, máxe, súe, lúrre, úre, báltza, sárra, óna, gátza, txárra, déxe
o-ó: semí, astú, katú, oyú
o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, afáixe, euríxe, sagárra, lagúne, suríxe, gorríxe, txoíxe,
gixóna, mutíye, iyúne, intxáurre
o-o-ó: alabí, ganarú
o-o-ó-o: atzamárra, alargúne, aberátza
o-ó-o: lengúsu
Talde klitikoak: oná ra, txarrá ra, semí re, laguné ra, alarguné ra, aberatzá ra
Ondarroa02
Berba bakartuak
ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, míñe, áume
o-ó: semí, astú, katú, gastái
o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, beláune, intxáurre, inyárra, mutílle
ó-o-o: átxitxe
o-o-ó: alabí, arratói
o-o-ó-o: belarríxe, bekokíxe, atzamárra, alargúne
o-ó-o: lengúsu
Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra
Ondarroa03
Berba bakartuak
ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume, máxe
o-ó: semí, astú, katú, gastái, limói
o-ó-o: ogíxe, txakúrre, eskátza, euríxe, intxáurre, gixóna, mutíye
o-ó-o: lengúsu
Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra
44 Iñaki Gaminde
Ondarroa04
Berba bakartuak
ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume, máxe
o-ó-o: lengúsu
Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxaurré ra, inyárra ra, inyarrá ra
Ondarroa05
Berba bakartuak
ó-o: óye, kéye, súe, lúrre, úre, báltza, áume
o-ó-o: lengúsu
Talde klitikoak: uré ra, alabí re, launé ra, áume ra, intxáurre ra
2.1.1.4. Busturialdea
Arratzu02
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beixé, sué, gatxá, uré, baltxá, oná, sarrá
ó-o: máixe
o-ó-o: semié, uruné, sagarrá, oyoá, txakurré, laguné, surixé, gorrixé, txorixé, gixoná, umié,
mutiyé, iyuné
ó-o-o: íntxaurre
o-o-o-ó: alabié, alarguné, iturrixé
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: txarra dá, ona dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, iturrixe dá
Bermeo01
Berba bakartuak
o-ó: uré, sarrá, baltxá, sué, oná, gatxá, keyé, beidxé, txarrá
o-o-ó: oyué, suridxé, txakurré, laguné, sagarrá, semié. gorridxé, gixoná, mutiyé, lusié,
iyuné, astué, txoridxé, katué
ó-o-o: máidxie, íntxorra
o-ó-o-o: lengúsue
Bermeo02
Berba bakartuak
o-ó: uré, lurré, baltzá, sué, keyé, beidxé, oyé
o-o-ó: semié, katué, ogidxé, txakurré, astué, gastayé, limoyé, euridxé, mutiyé, gixoná
o-ó-o: amúma
ó-o-o: íntxorra
o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atzamarrá
o-ó-o-o: lengúsue, belárridxe, bekókidxe, indxábie
Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da
Bermeo03
Berba bakartuak
o-ó: uré, lurré, baltzá, sué, keyé, beidxé, oyé
o-o-ó: semié, katué, ogidxé, txakurré, astué, gastayé, limoyé, euridxé, mutiyé, gixoná,
afaidxé
o-ó-o: amúma, atxítxe
ó-o-o: íntxorra
o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atzamarrá
o-ó-o-o: lengúsue, belárridxe, bekókidxe
Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da
Bermeo04
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, bedxé, sué, lurré, uré, baltxá, auntxé, oná, gatxá
o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, eskatxá, euridxé, gixoná, mutiyé,
oyué, sagarrá, laguné, txoridxé, gorridxé, iyuné
ó-o-o: íntxorra, máidxie
o-o-o-ó: alabié, atxamarrá, alarguné, arratoyé, itxurridxé
o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue
Talde klitikoak: ure dá, lagune dá, alabie dá, amúma da, íntxorra da, ona dá, txarra dá,
semie dá, alargune dá, itxurridxe dá, máidxie da
Bermeo05
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, bedxé, sué, lurré, uré, baltxá
o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, eskatxá, euridxé, gixoná, mutiyé,
burué, begidxé, ulié, eskué, aridxé, sagarrá, piperrá
o-ó-o: amúma
ó-o-o: íntxorra
o-o-o-ó: alabié, atxamarrá, alarguné, arratoyé, madaridxé, okelié
o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue
Talde klitikoak: ure dá, lagune dá, alabie dá, amúma da, íntxorra da
46 Iñaki Gaminde
Bermeo06
Berba bakartuak
o-ó: beidxé, oyé, keyé, auntxé, baltxá, miñé, sué, lurré, uré
o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, limoyé, gastayé, euridxé, ogidxé, txakurré,
mutiyé
o-ó-o: atxítxe, amúma
ó-o-o: íntxorra
o-o-o-ó: alabié, alarguné, arratoyé, atxamarrá, afaridxé
o-ó-o-o: indxábie, belárridxe, bekókidxe, lengúsue
Talde klitikoak: ure dá, alabi dá, lagune dá, amúma da, íntxorra da
Bermeo07
Berba bakartuak
o-ó: uré, oná, gatxá, baltxá, sué, txarrá, bedxé, keyé
o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gisoná, mutiyé, gorridxé, iyuné
ó-o-o: íntxorra, máidxie
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe da, íntxo-
rra da, máidxie da
Ea01
Berba bakartuak
o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, bedxé, txarrá
ó-o: mádxe
o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,
iyuné
ó-o-o: íntxaurre
o-ó-o-o: lengúsue
Ea02
Berba bakartuak
o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, beidxé, keyé
ó-o: máidxe
o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné
ó-o-o: íntxaurre
o-ó-o-o: lengúsue
Ereño
Berba bakartuak
o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, bedxé, keyé
ó-o: máidxe
o-o-ó: oyué, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné
ó-o-o: íntxaurre
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá, ín-
txaurre da
Forua
Berba bakartuak
o-ó: keyé, sué, oyé, gatzá, uré, otzá, lurré
ó-o: máidxe
o-o-ó: burué, begidxé, sudurré, agoá, ulié, besoá, eskué, belauné, semié, odolá, umié, mu-
tiyé
o-ó-o: amúma
ó-o-o: básoa, lékue, íntxaurre
o-o-o-ó: atzamarrá, alabié, alarguné, okelié
o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe, lengúsue, bentánie, baskáridxe
Talde klitikoak: uré da, oná da, baltzá da, seie dá, gastie dá, suridxe dá, sabala dá, abe-
ratza dá, alargune dá, máidxe da, égidxe da, lékue da, básoa da, íntxaurre da lengúsue
da
Gernika01
Berba bakartuak
o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, beidxé
ó-o: máidxe
o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, txoridxé, gixoná, mutiyé,
iyuné
ó-o-o: íntxurre
o-ó-o-o: lengúsue
Gernika02
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, euntzé
o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eurisé, gisoná, mutiyé, eskatzá
ó-o-o: íntzaurre, áitxitxe
48 Iñaki Gaminde
o-ó-o: amúma
o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, afarisé
o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue, inyábie
Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúma da, íntzaurre da
Gernika03
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, euntzé
o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eurisé, gisoná, mutiyé, eskatzá
ó-o-o: íntzaurre, áitxitxe
o-ó-o: amúma
o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue, inyábie
Gernika04
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beixé, sué, lurré, uré, baltzá
o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, txakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, euridxé, gixoná, mu-
tiyé
ó-o-o: íntxaurre, áitxitxe
o-ó-o: amúme
o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé, aparidxé
o-ó-o-o: belárridxe, bekókixe, lengúsue
Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúme da, íntxaurre da
Gernika05
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beisé, sué, lurré, uré, baltzá, auntzé
o-o-ó: semié, ogisé, astoá, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, eurisé, gisoná, mutiyé,
tzorisé, tzarrisé
ó-o-o: íntzaurre
o-ó-o: amúma, aitxítxe
o-ó-o-o: belárrise, bekókise, lengúsue
Gernika06
Berba bakartuak
o-ó: oyé, keyé, beidxé, sué, lurré, uré, baltzá
o-o-ó: semié, ogidxé, astué, katué, tzakurré, gastayé, limoyé, eskatzá, euridxé, gisoná, mu-
tiyé, tzoridxé
ó-o-o: íntzaurre
o-ó-o: amúma, aitxítxe
o-o-o-ó: alabié, atzamarrá, alarguné, arratoyé
o-ó-o-o: belárridxe, bekókixe, lengúsue
Talde klitikoak: ure dá, alabie dá, lagune dá, amúme da, íntzaurre da
Mendata
Berba bakartuak
o-ó: uré, oná, gatzá, baltzá, sué, txarrá, bedxé, keyé
ó-o: mádxe
o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, txoridxé, semié, gixoná, mutiyé, gorridxé, iyuné
ó-o-o: íntxaurre
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, semie dá, lagune dá, alargune dá, itxurridxe dá, ín-
txaurre da
2.1.1.5. Mungia-Txorierri
Bakio
Berba bakartuak
o-ó: uré, kié, beidxé, sué, oná, baltzá, gatzá, txarrá
ó-o: máidxe
o-o-ó: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, suridxé, semié, gorridxé, lusié, txoridxé, mutiyé,
katué, gixoná, iyuné, astoá, katué
ó-o-o: íntxaurre
o-o-o-ó: itxurridxé, alabié, alarguné
ó-o-o-o: léngusue
Derio
Berba bakartuak
o-ó: uré, sarrá, baltzá, sué, oná, gatzá, keá, txarrá, beyé
ó-o: máye
o-ó-o: ollóa, sagárra, txakúrre, lagúne, seméa, suríe, gorríe, txoríe, gixóna, mutíle, illúne
ó-o-o: íntxurre
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semeá da, laguné da, alargúne da, iturríe da
50 Iñaki Gaminde
Larrabetzu01
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kía, txárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, semía, gorríe, txoríe, gisóna, intxáurre, mutíle,
iyúne
o-ó-o-o: alábea, alárgune, itúrrie, lengúsue
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Larrabetzu02
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, óna, gátza, kía, txárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, seméa, gorríe, txoríe, gisóna, intxúrre, mutíye,
iyúne
o-ó-o-o: alábea, alárgune, itúrrie, lengúsue
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Leioa02
Berba bakartuak
o-ó: uré, oyó, sarrá, surí, semé, gorrí, baltzá, oná, txorí, gatzá, keá, txarrá, beyé
ó-o: máya
o-o-ó: sagarrá, laguné, txakurré, alabé, gisoná, mutiyé, iyuné
ó-o-o: léngusu, íntxaurre
o-ó-o-o: alárgune
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, seme dá, lagune dá, alárgune da, itúrrie da
Lezama
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, báltza, súe, gátza, kía, txárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, suríe, semía, gorríe, txoríe, gisóna, mutíle, iyúne
ó-o-o: íntxurre
o-ó-o-o: alábia, itúrrie, lengúsue
o-o-ó-o: alargúne
Talde klitikoak: oná da, txarrá da, semía da, lagúne da, alargúne da, iturríe da
Mungia01
Berba bakartuak
o-ó: beyé, gatzá, keá, oná, baltzá, sué, uré, sarrá, txarrá
ó-o: máye
o-o-ó: semié, txakurré, sagarrá, gixoná, mutiyé, surié, gorrié, txorié, iyuné, oyoá, laguné
ó-o-o: íntxaurre
o-o-o-ó: alabié, alarguné, iturrié
ó-o-o-o: léngusue
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, lagune dá, semie dá, iturrie dá, alargune dá
Mungia02
Berba bakartuak
o-ó: beidxé, oyá, kiá, euntzé, miñé, sué, uré, lurré, lurré
o-o-ó: semiá, ogidxé, astoá, katué, txakurré, limoyá, gastayá, euridxé, gisoná, mutiyé,
burué, begidxé, eskué, uliá, piperrá, porrué, aridxé
ó-o-o:áitxitxe, ámoma, sútia, íntxurre
o-o-o-ó: alabiá, beyegidxé, alarguné, afaridxé, atzamarrá
o-ó-o-o: bekókidxe, mallúkidxe
ó-o-o-o: índxabia, bélarridxe, léngusue
Talde klitikoak: ona dá, lurre dá, lagune dá, begidxe dá, alabia dá, alargune dá
Meñaka
Berba bakartuak
o-ó: sué, kiá, oyá, uré, lurré, beidxé, baltzá
o-o-ó: burué, begidxé, uliá, eskué, semiá, ogidxé, ardauá, gastayá, aridxé, euridxé, tru-
moyá, erridxé, sagarrá, piperrá, astoá, txakurré, katué, sagué, gastiá
ó-o-o: áitxitxe, ámama, sútia, íntxurre
o-o-o-ó: atzamarrá, alabiá, afaridxé, okeliá, madaridxé, arratoyá, bellegidxé
o-ó-o-o: belárridxe, bekókidxe
ó-o-o-o: léngusue, ínyabia
Talde klitikoak: ure dá, alabia dá, lagune dá, ámama da, íntxurre da
2.1.1.6. Bilbo
Bilbo01
Berba bakartuak
o-ó: baltzá, beyé, keá, lurré, sué, uré, oyá, astó, eurí, gastái, katú, limói, ogí, semé
ó-o: súte
o-o-ó: alabé, arratói, agiñé, mutiyé, txakurré
o-ó-o: bekóki
ó-o-o: áittitte, ámoma, bélarri, índabe, íntxurre, léngusu
o-o-o-ó: alarguné, atzamarrá
Talde klitikoak: alabe dá, ure dá, lagune dá, ámoma da, íntxurre da
Bilbo02
Berba bakartuak
ó-o: kéa, béya, súa, lúrra, úra, béltza
o-ó-o: alába, seméa, ogía, astóa, katúa, intxáurra, mutíya, iyúna, txakúrra, oéa, gastáya,
limóya, euría, gisóna, indárra
o-ó-o-o: belárria, atzámarra, alárguna, sukáldea, lengúsua, afária
Talde klitikoak: urá da, alába da, lagúna da, amúma da, intxáurra da
52 Iñaki Gaminde
Bilbo03
Berba bakartuak
ó-o: óya, kéya, béya, súa, lúrra, úra, béltza
o-ó-o: alába, semía, ogíxa, astúa, katúa, intxáurra, mutíya, txakúrra, gisóna, gastáya, limóya
o-ó-o-o: belárrixa, bekókixa, atzámarra, alárguna, lengúsua, afárixa, arrátoya
Talde klitikoak: úra da, alába da, lagúna da, amáma da, intxáurra da
Bilbo12
Berba bakartuak
ó-o: úre. óna, máye, gátza, béltza, tzárra, súe, béye, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, tzoríe, seméa, gisóna, mutíle, gorríe, ilúne, intzáu-
rre
o-ó-o-o: lengúsue
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alargúne da, iturríe da
Bilbo13
Berba bakartuak
ó-o: kéa, béya, súe, lúrre, úre, báltza, óya, gásta, máye
o-ó-o: alába, seméa, ogíe, astóa, katúe, intzáurre, mutíye, tzakúrre, gisóna, tzoríe
ó-o-o: sútea
o-ó-o-o: belárrie, bekókie, atzámarra, alárgune, lengúsue, afárie, oyáskoa
Talde klitikoak: úre da, alába da, lagúne da, amáma da, intzáurre da
Bilbo15
Berba bakartuak
ó-o: úra, óna, máye, gátza, báltza, súe, txárra, béye, kéa
o-ó-o: alába, semía, oyóa, sagárra, txakúrre, lagúne, txoríe, gisóna, gorríe, iyúne, intxáurre,
mutíye
o-ó-o-o: alárgune, lengúsue, itúrrie
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semía da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da, máye da
2.1.2. B taldeko lekukoen datuak

Euskara etxetik kanpo ikasi duten lekukoak denetara (22) izan dira; eskualdeen
arabera honela banatuta agertzen dira: Enkarterri-Ezkerraldea (8) Arratia-Nerbioi (3),
Durangaldea (3), Busturialdea (3), Mungia-Txorierri (2) eta Bilbo (3).
Balmaseda
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya, máya
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,
intzáurra, mutíya, iyúna
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da
Barakaldo
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya
o-ó-o: oyóa, maáya, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría,
gisóna, intxáurra, mutíya, iyúna
o-ó-o-o: alárguna, itúrria, lengúsua
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alárguna da, itúrria da
Karrantza
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, tzoría,
gisóna, intzáurra, mutíya, ilúna
Portugalete
Berba bakartuak
ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,
Santurtzi
Berba bakartuak
Sestao
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,
mutíya, iyúna, maáya
Sopuerta
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltxa, súa, óna, gátxa, kéa, txárra, béya, máya
54 Iñaki Gaminde
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,
intxáurra, mutíla, iyúna
Trapagaran
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltxa, súa, óna, gátxa, kéa, txárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, saárra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, gisóna, txoría,
intxáurra, mutíya, iyúna
o-ó-o-o: lengúsiña, lengúsua, alárguna, itúrria
Bilbo09
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, tzárra, sárra, máya
o-ó-o: oilóa, sagárra, tzakúrra, lagúna, tzoría, intzáurra, ilúna, alába, suría, seméa, gorría,
gisóna, mutíla
Bilbo11
Berba bakartuak
ó-o: úra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, saárra, lagúna, txoría, intzáurra, iyúna, alába, maáya, suría,
seméa, gorría, gisóna, mutíya
Bilbo14
Berba bakartuak
ó-o: úra, óna, máya, gátza, báltza, súa, txárra, béya, kéa
o-ó-o: alába, seméa, oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, txoría, gisóna, gorría, iyúna, intzáurra
o-ó-o-o: alárguna, lengúsua, itúrria
Arrankudiaga
Berba bakartuak
ó-o: úre, máya, báltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béye
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,
mutíya, iyúna
Basauri01
Berba bakartuak
ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, tzárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,
o-ó-o-o: alárguna, itúrria
Urduña
Berba bakartuak
ó-o: úra, óna, máya, gátza, béltza, súa, txárra, béya, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, txoría, seméa, gisóna, mutíya, gorría, iyúna,
intxáurra
Durango01
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, máye, béltza, súe, óna, gátza, kéye, txárra, béixe
o-ó-o: oyárra, oyúe, sagárra, txakúrre, lagúne, alába, suríxe, semíe, gorríxe, txoríxe, gixóna,
intxáurre, mutíye, iyúne
o-ó-o-o: lengúsue, alárgune, itxúrrixe
Talde klitikoak: óna da, txárra da, semíe da, lagúne da, alárgune da, itxúrrixe da
Durango05
Berba bakartuak
ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrre, lagúna, alába, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,
mutíye, iyúne
o-ó-o-o: itúrria, lengúsua, alárguna
Elorrio
Berba bakartuak
ó-o: úra, sárra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béya
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna, intxáurra,
mutíya, iyúna
o-ó-o-o: itúrria, lengúsue, alárguna
Bermeo08
Berba bakartuak
o-ó: uré, maidxé, baltzá, sué, oná, gatzá, keyé, txarrá, beidxé
56 Iñaki Gaminde
o-o-ó: oiloá, sagarrá, laguné, semié, txoridxé, intxaurré, iyuné, txakurré, saarrá, suridxé,
gorridxé, gisoná, mutiyé
o-ó-o-o: alábie, lengúsue, alárgune, itúrridxe
Talde klitikoak: ona dá, txarra dá, lagune dá, semie dá, alárgune da, itúrridxe da
Gernika09
Berba bakartuak
o-ó: uré, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, bedxé
ó-o: máidxe
o-ó-o: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, semié, gorridxé, txoridxé, gisoná, mutiyé, iyuné,
alabá
ó-o-o: íntxaurre
o-o-o-ó: alarguné, itxurridxé
o-ó-o-o: lengúsue
Gernika10
Berba bakartuak
o-ó: uré, baltzá, sué, oná, keyé, gatzá, txarrá, bedxé, madxé
o-ó-o: oyoá, sagarrá, txakurré, laguné, semié, gorridxé, txoridxé, gisoná, mutiyé, iyuné,
alabá, intzaurré
o-o-o-ó: alarguné, itxurridxé
o-ó-o-o: lengúsue
Leioa01
Berba bakartuak
o-ó-o: oilóa, sagárra, tzakúrra, saárra, lagúna, alába, suría, seméa, gorría, tzoría, gisóna,
intzáurra, mutíla, ilúna
Sopela01
Berba bakartuak
2.1.3. C taldeko lekukoen datuak

Talde hau osatzen duten lekukoek familia transmisioaren bidez jaso dute euskara-
ren barietate berriren bat; denetara (7) izan dira, eskualdeka ondoko era honetara ba-
natuta: Bilbo (2), Mungia-Txorierri (5)
Bilbo04
Berba bakartuak
ó-o: béltza, béya, gásta, kéa, lúrra, máya, órtza, súa, úra
o-ó-o: gisóna, indába, intxáurra, agíña, aitíte, akérra, alába, amáma, astóa, euría, limóya,
katúa, mutíya, oéa, ogía, sagúa, seméa, txakúrra
o-ó-o-o: afária, alárguna, arrátoya, atzámarra, bekókia, belárria, lengúsua, sukáldea
Bilbo05
Berba bakartuak
ó-o: áuntxa, béltza, béya, gásta, kéa, lúrra, súa, úra
o-ó-o: agíña, aitíte, alába, amáma, astóa, euría, gisóna, indárra, intxáurra, katúa, limóya,
maáya, mutíya, oéa, ogía, sagúa, seméa, txakúrra, txerría
o-ó-o-o: afária, alárguna, arratóya, atzámarra, babárruna, bekókia, belárria, lengúsua,
sukáldea
Erandio
Berba bakartuak
ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra
o-ó-o-o: lengúsua, itúrria
o-o-ó-o: alargúna
Talde klitikoak: óna da, txárra da, súa da, seméa da, lagúna da, alargúna da, itúrria da
Getxo
Berba bakartuak
ó-o: úra, máya, béltza, súa, óna, gátza, kéa, béya, txárra
Sondika
Berba bakartuak
ó-o: úre, sárra, béltza, súa, óna, gátza, kéa, txárra, béye
58 Iñaki Gaminde
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, maáya, suría, seméa, gorría, txoría, gisóna,
Sopela04
Berba bakartuak
ó-o: úre, óna, máya, gátza, báltza, súe, tzárra, béya, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, tzakúrre, lagúne, alába, tzoríe, seméa, gisóna, mutíya, gorríe, iyúna,
intzáurra
o-ó-o-o: lengúsua, alárgune, itúrrie
Talde klitikoak: óna da, tzárra da, seméa da, lagúne da, alárgune da, itúrrie da
Urduliz
Berba bakartuak
ó-o: úra, óna, máya, gátza, báltza, súa, txárra, béya, kéa
o-ó-o: oyóa, sagárra, txakúrra, lagúna, alába, txoría, seméa, gixóna, mutíya, gorría, iyúna,
intxáurra
o-ó-o-o: lengúsua, itúrria
o-o-ó-o: alargúna
Talde klitikoak: óna da, txárra da, seméa da, lagúna da, alargúna da, itúrria da
2.2. Sailkatzeko irizpideak

Aurreko azpi-ataleko datuak aztertuz gero, eta gure aurreko lanean (Gaminde
1998) barietate klasikoak sailkatzeko erabili genituen irizpideak gogotan, uste dugu
ezen, aldaketa txiki batzuengatik ere, oraingoan irizpide berberak erabil ditzakegula
ere bai. Irizpide horietariko batzuk arautzat jo daitezke eta beste batzuk arau horien
baldintzatzat. Jarraian erabiliko ditugun irizpideen zerrenda dakargu:
(1) Azentu bereizgarria ez bereizgarria
(2) Azentu eremua: talde prosodikoa (klitikoa) berba
(3) Erroaren silaba kopurua kontuan edukitzea
(4) Silaben kantitatea kontuan edukitzea
(5) Silaba burua finkatzean, silabak kontatzeko norabidea (ezker-eskuin edo eskuin-
ezker)
(6) Azken silaba estrametrikala izatea edo ez
(7) Silaba azentuduna lehena edo bigarrena izatea arau orokorrean
Lehen irizpidea zehazteko azterketa sakona egin beharko litzateke lekuko bakoi-
tzeko; azterketa hori egin ezean, berba markaturik edo azentudunik egotea, berba
azentudun eta azentu bakoen arteko bereizketa egiten den barietateetan (Hualde, 1999
eta 2006), hau da, patroi orokorretik aldentzen den berbarik dagoen ala ez ikustea
izango litzateke irizpide hau zehazteko modua.
Sailkatzeko erabiliko dugun hurrengo irizpidea azentua txertatzeko eremuarena

izango da. Horretarako silaba bakarreko erroekin talde klitikoetan (2.14. taula) ikus-
ten diren joerak aztertu dira. Hego-bizkaieraren barietate klasikoan esate baterako
nahikoa izaten zen arau bi ematea (2.13.):
(1) Azken silaba estrametrikala
(2) Azentua bigarren silaban txertatu (edo silaba bakarrean) [2
(2.13. taula) Azentu arauak Hego-bizkaieraz.
Talde klitikoen kasuan arau berberei eusten zitzaien. Azentuaren arauak talde kli-
tikoa (t.k.) osatu ondoren aplikatzen ziren 2.14. taulan ikusten den moduan.
(2.14. taula) Azentu arauak talde klitikoekin. Hego-bizkaieraz.
Gure gazteen datuetan, ostera, joera nagusi bi nabarmentzen dira; bata, urriena,
tradizio zaharraren bidetik doa, hau da, azentua txertatzeko eremutzat talde klitikoa
hartzen duena eta, bestea, azentua txertatzeko eremutzat berba bera hartzen duena.
Azken joera honetan talde klitikoetan azentua ez da berbatik aurreratzen; adibidez:
“óna”, “txárra”, “úra”, “óna da”, “txárra da”, “úra da”, e.a.
Hurrengo arau biak (5) eta (7) irizpideen araberakoak izan litezke, hau da, silaba
burua talde prosodikoaren zein ertzetan eta zenbatgarren silaban txertatzen den ikus-
tea, hain zuzen. Hala ere, arau hauek aplikatu aurretik lekuko batzuek egiten dituzten
erabilerek iradokitzen dituzten baldintzak kontuan hartu beharko lirateke. Leioa02 eta
Bermeo08 alde batetik, eta Arratiako lekuko batzuen datuek erakusten duten moduan;
norabidea eta silaba burua erabaki baino lehen erroaren silaba kopurua eduki behar
da kontuan. Hala, Bermeo08 eta Leioa02 lekukoen kasuan 1] araua ezartzen da erroak
silaba bat edo bi daukanean baina, [2 araua erabiltzen da erroak hiru silaba dauka-
nean; adibidez: sué, oná, semié, txoridxé, alárgune, itúrridxe
Arratiako lekuko batzuen kasuan 1] araua erabiltzen da berbaren arabera, erroak
silaba bat edo bi daukanean, eta erroaren arabera, erroa hiru silabakoa denean; adi-
bidez: “úre“, “uré da“, “alargúne“, “alargúne da“.
Bosgarren irizpidea silaba burua kokatzeko silabak kontatzean erabiltzen den no-
rabideari dagokio; lekuko batzuek ezkerreko ertzetik hasita kontatzen dituzte silabak
eta beste batzuek eskuinetik.
60 Iñaki Gaminde
Lekuko askoren kasuan silaba bakarreko erroekin, mugatzailea atxikitzean, azentua

ezin koka daiteke berbaren azken silaban; beraz silaba hori estrametrikala dela esan
dezakegu, hots, azentua txertatzeko eremutik kanpo geratzen da.
Azkenik, behin aurreko irizpide guztiak gogotan edukita, patroi orokorrean, dago-
kion ertzetik nagusitzen den silaba zenbatgarrena den jakitea geratzen zaigu. Aztertu
ditugun kasuetan aukera bi baino ez daude, lehena izatea edo bigarrena izatea.
2.3. Azentu ereduen sailkapena

Aurreko azpi-atalean azaldu ditugun sailkatzeko irizpideak dauzkagun datuetan
aplikatu baino lehen bakoitzaren aukerak adieraziko ditugu:
(1) Azentu bereizgarria ez bereizgarria: bereizgarria (Ber)
(2) Azentu eremua: talde prosodikoa (klitikoa)/berba: eremua taldea (Tal)
(3) Erroaren silaba kopurua kontuan edukitzea: silaba kopurua (S.ko.)
(4) Silaben kantitatea kontuan edukitzea: silabaren kantitatea (S.ka.)
(5) Silaba burua finkatzean, silabak kontatzeko norabidea : ezker-eskuin (Ezk)
(6) Azken silaba estrametrikala izatea edo ez: estrametrikala (Est)
(7) Silaba azentuduna 1. edo 2. izatea arau orokorrean:azentua 2: (2)
Irizpideak dauzkagun lekukoen datuei aplikatzen badizkiegu, kalkulu orri baten
esaterako, (2.15.) taula lortzen dugu. Jarraian eredu bakoitzeko lekukoen sailkapena
aurkezten da.
(2.15. taula) Lekukoen kopuruak azentu arauen arabera sailkatuta.
1: Leioa02
2: Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
3: Lezama
4: Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05,
Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Ger-
nika03, Gernika04, Gernika 05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Lekei-
tio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata, Meñaka, Mungia01, Mungia02, Muxika
5: Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, On-
darroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05, Ondarroa06
6: Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02
7: Bilbo13
8: Abadiño01, Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Basauri02, Berriz,

Bilbo03, Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15,
Durango01, Durango02, Durango03, Durango04, Durango05, Durango06, Elorrio, Ermua01,
Ermua02, Getxo, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Mallabia, Orozko02, Portugalete,
Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela02, Sopela03, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,
Urduliz, Urduña, Zornotza01
9: Erandio
10: Bilbo02, Orozko03
11: Zornotza02
12: Bermeo08
Sailkapen honi gehitu behar zaio lekukoen jatorrizko hizkuntzaren parametroa; hau
da, hiztun taldea. Parametro hau gehituta goiko sailkapena honela geratzen zaigu
(2.16. taula eta 2.26. irudia):
1-A: Leioa02
2-A: Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
3-A: Lezama
4-A: Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05,
Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Ger-
nika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Lekeitio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata,
Meñaka, Mungia01, Mungia02, Muxika
4-B: Gernika09, Gernika10
5-A: Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, On-
darroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05, Ondarroa06
6-A: Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02
7-A: Bilbo13
8-A: Abadiño01, Berriz, Bilbo15, Bilbo03, Durango02, Durango03, Durango04, Durango06, Ermua01,
Ermua02, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Mallabia, Orozko02, Ugao, Zornotza01
8-B: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Basauri02, Bilbo09,
Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Ses-
tao, Sopela01, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
8-C: Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Getxo, Sondika, Sopela03, Sopela04, Urduliz
9-C: Erandio
10-A: Bilbo02, Orozko03
11-A: Zornotza02
12-B: Bermeo08
Azentu mota bakoitzaren portzentajea kalkulatzen badugu, hiztunen jatorrizko hiz-
kuntza taldeen arabera honako hau daukagu:
62 Iñaki Gaminde
(2.26.) Azentu mota bakoitzaren portzentajea lekukoen

jatorrizko hizkuntzaren arabera.
2.4. Barietate zaharrak eta berriak

Gure aurreko beharretan (Gaminde 1998, 2007a) erabili genituen irizpideen arabera
honako sailkapen hau proposatu genuen:
(1) Getxo-Gernika: Azentu bereizgarria, eremua talde fonologikoa, 1], + doinu-
azentua 7:
Azentuera arrunta azaltzeko, talde fonologikoa osatu ostean, azentua beronen
azken silaban txertatzen da; hitz markatuak azentu lexikala beste edozein silabatan
daukatenak dira 8.
(2) Lea-Artibai: Azentu bereizgarria, eremua talde fonologikoa, 2], + doinu-
azentua.
Berba ez-markatuetan talde fonologikoa osatu ostean azentua azkenaurreko silaban
txertatzen da.
(3) Txorierri: Azentu bereizgarria, eremua erroa eta talde fonologikoa, 1].
Barietate hau Leioan (Gaminde 2002a, datu gehiagoetarako ikus daiteke) Erandion,
Loiun, Sondikan, Derion (ez denek), Zamudion (ez denek) eta Lezaman (ez denek)
egiten da eta trantsizio eremutzat jo genezake. Leioa, Erandio eta Loiuko datuen azal-
7 “doinu azentuaren” eztabaidarako Hyman (2007a, b) ikus daitezke ikuspuntu tipologikotik.

8 Gernika inguruko herrietan azentu lexikala erroaren azkenaurreko silaban txertatzen da.
pen fonologikorako bereiztu behar dira alde batetik, silaba bateko edo biko erroak,
eta bestetik, hirukoak.
(4) Arratia: Azentu bereizgarria, eremua erroa 1] eta talde fonologikoa 2]
Silaba bateko eta biko erroko berbekin azentua talde klitikoaren azkenaurreko sila-
ban txertatzen da, hots, mugatzailea biltzen duen silaban9; hiru silabako berbekin, be-
rriz, erroaren azken silaban. Berba markatuak azentua lehen edo bigarren silaban dau-
katenak dira; markatuen kasuan azentu lexikala ez da mugitzen talde fonologikoan.
(5) Durangaldea: Azentu bereizgarria, eremua erroa edo talde fonologikoa, [2.
Barietate honen barruan Derio, Zamudio eta Lezamako hiztun batzuen ereduak, La-
rrabetzu eta Durangaldeko herri guztiak kokatzen dira. Azentua txertatzeko arau na-
gusia [2 bada ere, azentua txertatzeko eremua talde fonologikoa da herri batzuetan eta
erroa, ostera, beste batzuetan.
(6) Hego-Bizkaiera: Azentu ez-bereizgarria, eremua talde fonologikoa, [2.
Egin dugun azentu sailkapen honen arabera sei taldeotan kokatzen diren herriak
ondoko mapan ikus daitezke.
(2.27.) Azentu sistema klasikoen hedadura geografikoa.
Hego-Bizkaieran tradizioz azentu bereizgarria ez zen erabiltzen, hemen halakoak

agertzea gurasoen jatorriagatik azaltzen da; Bilboko lekukoaren amak Getxo-Gernika
barietateko azentu eredua erabiltzen du eta Orozkoko lekukoaren amak Arratiako ere-
dua egiten du. Durangaldean badirudi azentuaren bereizgarritasuna galdu egin dela gaz-
teen artean; edo behintzat joera handia daukatela bereizketak murrizteko. Bilboko in-
formatzailearen kasuan azentu bereizgarria murriztu egiten da guztiz lagunarteko eredua
erabiltzen duenean, bereizketa etxeko eredurako gordetzen dira. Orain dela urte batzuk
egin genuen lan batean (Gaminde 1999) joera honen gainean jardun genuen, orduko le-
kukoa oraingoaren neba izan zen; hemengo datuak ikusita, argi dago oso joera indar-
tsua dagoena azentuaren bidezko bereizketak ezabatzeko eta azentu finkoa egiteko.
9 Berba amaiera absolutuan dagoenean azkenaurreko silaban txertatzen da: úre, uméa, e.a.
64 Iñaki Gaminde
Azentu bereizgarria daukaten barietateak aztertzen baditugu, argi ikusten dugu,

behar honen helburuak gaindituko lituzketen xehetasunak bazter utzita, Mungialdea,
Busturialdea eta Lea-Artibaiko barietateetan eredu klasikoei jarraitzen dietela gazteek.
Are gehiago etxeko ereduan, jatorrizko eremutik kanpo egonda ere, eutsi egin die-
zaiokete Bilboko lekuko baten datuek erakusten duten moduan (nahiz berau salbues-
pena ere izan daitekeen). Amorotoko lekukoek erakusten duten kontraesana erraz azal
daiteke kontuan hartzen badugu zeintzuk diren gaurko populazioak dauzkan mugi-
tzeko joerak. Bertako eredu klasikoa 2] da eta hala egiten du lekuko batek; besteak,
ostera, 1] egiten du, hain zuzen Lekeition egiten den moduan. Gauza bera igartzen da
Eako lekukoen kasuan, gure zaharren datuetan ikusten zen moduan, 2] zen arau na-
gusia; gure Eako Bedaroa 10 auzoko lekukoek 1] araua darabilte Lekeition legez. Bali-
teke, morfologiaren eta lexikoaren eremuetan gertatzen den moduan, Lekeitioko eus-
kararen azentu eredua ere hedatuz joatea albo herrietara.
Eremu hauetan azentu eredu klasikoen ezaugarriei eustea euskararen indarragatik
beragatik azal daiteke. Bermeoko lekuko batek euskara ikasi du eskolan txikitan, da-
tuetan ikusten den moduan silaba bat eta biko erroetan 1] arauaren arabera txertatzen
du azentua; hiru silabakoetan [2 araua erabiltzen du; era berean ez du berba azentu-
dunen zantzurik erakusten. Bertako jatorrizko barietatearen ezaugarri batzuk ikasi ditu
eta beste batzuk “eskolakoekin” nahastekatu dituela pentsa liteke. Gernikako leku-
koen artean B taldeko lekuko bi eduki ditugu eta biek bertako A taldeko gainerako
lekukoen eredu bera erabiltzen dute oro har.
Txorierrin eta Arratian bilakaeraren estraktu desberdinak aurkitzen ditugu arauei
dagokienez. Txorierri tradizioz ere trantsizio eremutzat jotzen izan da orain arte (Ga-
minde 2007a), argi dago gazteen artean joera horiek areagotzen dabiltzana. Honekin
gogotara ekarri gura genuke aldaketa linguistikoak ez dituztela belaunaldi gazteek
abiatzen; ezpadaze, abiaburua aurreko belaunaldietan dagoela, gazteek aldaketak
arrakasta daukanean, muturrera eroaten dute eta salbuespenak ezabatzen dituzte. Hala
bada, Lezaman markatuen zantzuak dauden arren, badirudi gainerakoetan azentu ez
bereizgarritarako joera handia dagoela. Derion eta Leioan ostera jatorrizkoari eusten
diote baina aurreko belaunaldietatik arau batzuetan bereiziz. 2.17. taulan ezberdinta-
sunak irudikatzen dira.
(2.17.taula) Txorierriko belaunaldien arteko alde batzuk.
Badirudi, bestalde, talde fonologikoaren azentuerari dagokionez, zaharrek hasie-

rako hiru silabako leihoa erabiltzen dutela eta ezin dela azentua hirugarren silabatik
gora txertatu. Derioko lekukoak antzeko zerbait dauka. Hiru silabakoetan ez du azen-
turik txertatzen azken silaban baina talde klitikoetan hirugarrenean txerta daiteke, hau
da: seméa, semeá da, lagúne, laguné da.
10 Auzo honetako gazteek bizimodua Lekeitiora begira egiten dute neurri handian.
Arratiako gazte batzuek azentu eredu klasikoari eusten diote eta beste batzuek al-
daketa txikiak egin dituzte arau batzuetan. Gazte batzuek egin duten aldaketarik na-
barmenena azentuaren eremuari dagokiona da, hots, batzuen sisteman azentua berba-
rena da eta horren ondorioz talde klitikoetan ez da mugitzen: Areatza, Galdakao01,
Galdakao02, Lemoa02, Igorre02, Igorre03 eta Igorre04. Igorre01, Lemoa01 eta Zeanu-
riko informatzaileek, ostera, silaba bat eta biko erroko berbekin azentua mugitzen
dute azken silabaraino. Azken informatzaile hauen datuak azaltzeko barietate klasi-
koaren arau berberak proposa ditzakegu, hau da, erroaren silaba kopuruaren arabera
azentua txertatzea silaba batean edo bestean. Azentu eremuaren aldaketak eragin du
arauen erraztea, izan ere, berba arrunten azentu eredua arau bakar baten bidez azal
daiteke: 1] erroaren arabera 11. Lemoa02 eta Galdakao01 lekukoen datuek bidean da-
torren beste aldaketa bat iradokitzen dute; bertan ikusten den moduan, “alárgune“
(Galdakao01 eta Lemoa02), “itúrrie“ (Galdakao01) edo “lengúsue” (Lemoa02) modu-
koek azentua silaba batez atzeratzeko joera salatzen dute.
Azkenik, aipatu beharra dago gazte batzuek (Erandio, Lezama eta Zornotza02) si-
labaren kantitatea erabiltzen dutela azentuaren kokagunea zehazteko; erabilera hau
ezaguna da hizkuntza askotan (van der Hust 1999) eta baita euskararen barietate ba-
tzuetan ere, hala nola Hondarribikoan 12 (Hualde eta Sagarzazu, 1991). Bizkaiko barie-
tate klasiko batzuetan ere honen zantzuak igartzen dira: Larrabetzu, Iurreta, Mañaria
(Gaminde 1998).
2.5. Euskara batuaren azentuaz

Aurreko azpi-atalean azpi-atal honen aurrerapena iradoki dugun arren, euskara ba-
tuaren edo, gurago bada, erregistro jasoaren azentu ereduaren azterketa aurkezten
dugu hemengo honetan. Orain dela urte batzuk (Gaminde 1999), erakutsi genuen mo-
duan, etxean, hau da barietate klasikoa erabiltzen denean, egiten den azentu ereduak
ez dauka zerikusirik gero etxetik kanpo egiten denarekin; orduko hartan eskolako ere-
duarekin erkatzen genuen.
Hemen aurkezten dugun azterketaren helburu nagusia euskara batuaren azentu
eredua aztertzea da, jakiteko beste barietate bat daukatenek euskara jasoa erabiltzean
euren barietateen eraginik dagoen ala ez.
Bederatzi informatzaileren datuetan oinarrituko gara gure azterketa egiteko. Eure-
tariko bost A taldekoak dira (Gernika, Etxebarria, Lekeitio eta Lemoa), hots, barietate
klasikoren bat jaso dutenetarikoak. Beste batek barietate klasikoa jaso du etxean baina
ez barietate hori egiten den lekuan Bilbon baino. Beste bi C taldekoak dira, euskara-
ren barietate berria jaso dutenetakoak (Urduliz eta Sondika). Azkenak euskara esko-
lan ikasi dutenak izan dira (Karrantza eta Basauri).
11 Ikusi beharko litzateke deklinatzean azentuaren kokagunea aldatzen den ala ez. Era berean, azentua
talde prosodikoaren arabera, 2] arauaren bidez txertatzen dela esan daiteke.
12 Zornotza02 lekukoaren ama hondarribitarra da, ez dakigu hau kasualitate hutsa den edo beronen er-
aginez gertatzen den.
66 Iñaki Gaminde
Aztergune honetako helburuak lortzeko inkesta txiki bat prestatu genuen; bertan ida-
tzitako berbak, talde klitikoak eta sintagma konposatuak irakurtzeko eskatu genien (2.18.
taula); beste alde batetik, aditz jokatuak ere aztertu genituen era isolatuan (2.19. taula).
(2.18. taula) Euskara batuaren datuak aztertzeko erabili zen inkesta; izen bakartuak, talde klitikoak eta sintagma
konposatuak.
Aditz jokatuen inkestan partizipioen silaba kopurua, bat edo bi, silaba bikoen ka-
suan kontsonantez edo bokalez amaituak izatea eta laguntzaileen silaba kopurua ere
hartu ditugu kontuan.
(2.19. taula) Euskara batuaren datuak aztertzeko erabili zen inkesta; aditz partizipioak eta aditz jokatuak.
Gure informatzaileen datuak aurkeztuko ditugu jarraian taula berberak erabilita eta
silaba azentudunak tildeen bidez adierazita.
Gernika08:
(2.20. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.
(2.21.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.
Bermeo05:

Etxebarria02:
Lekeitio01:
Lemoa01:
Lekuko honek bere herriko ereduaren arabera honela egiten ditu sintagma konple-
xuak: “neska gastéa“, “neska górra“, “lagun gastéa“ eta”lagun górra“.
68 Iñaki Gaminde
Urduliz:
Sondika:
Bilbo02:

Karrantza:
Basauri02:

Aurkeztu berri ditugun datuak atalez atal aztertuko ditugu. Berba bakartuen atalean
ez dugu ezelako desberdintasunik aurkitu lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera.
Gure A taldeko Bilboko lekukoaren etxeko ereduaren araberako datuekin erkatuta,
eredu bera erabiltzen dela esan dezakegu. Eredu horren ezaugarriak, artean deskribatu
dugun moduan (Gaminde 1999), honako hauek dira:
1. Azken silaba estrametrikala <>
2. Azentua 2. silaban: [2 edo libre dagoen silaba bakarrean
Han eman genituen adibide berberak ekar ditzakegu bertora arau horien aplika-
zioaren adibidetzat:
(2.40.) Azentu arauen aplikazioa, Bilbo.
“da” adizkiaren bidez lortzen diren talde klitikoen kasuan azentua ez da mugitzen.
Silaba bakarreko erroen adibideek adierazten duten bezala, azentua erroarena dela
esan dezakegu.
70 Iñaki Gaminde
Sintagma konplexuen kasuan, dela bakartuetan dela talde klitikoan, desberdintasun

nabarmen bat ikusten dugu Gernikako informatzailearen datuen eta gainerako infor-
matzaileen datuen artean. Gainerakoen kasuan azentuak txertatzen dira erroen arabera
eta horren ostean sintagma sortzen da. Bestalde, eta aditz partizipioen jokabidean
ikusten den bezala, silaba biko erroetan bokalez amaitukoak eta kontsonantez amai-
tukoak bereiztu behar direla dirudi, izan ere, kontsonantez amaituko erroekin azentua
bigarren silaban txertatzen da. Hona hemen arauen aplikazioaren adibidea:
(2.41.) Azentu arauen aplikazioa.
Hona helduta, deazentuazio arau bat proposatu beharko genuke elkarren ondoan
dauden silaba bi azentudunak direnerako (lagún górra); badirudi lehen azentua dela
gailentzen dena. Arau hori aplikatuta, ondoko hau edukiko genuke:
(2.42.) Azentu arauen aplikazioa.
Gernikako informatzailearen kasuan, badirudi, agian jatorrizko azentu ereduak era-

ginda, prozesua beste era honetara gauzatzen dela:
(2.43.) Azentu arauen aplikazioa, Gernika.
Gure aurreko beharrean (Gaminde 1998) erakutsi genuen moduan, deklinabide

atzizkiek ez daukate eraginik. Hona hemen adibide batzuk:
Izen eta izen sintagmekin egin dugun moduan, aditzen jokabidean partizipioen
azentu eredua eta aditz jokatuena bereiz emango dugu. Silaba biko partizipioen
azentu ereduan joera bi ikusten ditugu; amaiera bokalikoa edo kontsonantikoa izatea
kontuan hartzen dutenak (Urduliz eta Basauri) eta hala egiten ez dutenak (Gernika,
Etxebarria eta Sondika). Lehenengoek partizipioa kontsonantez amaitukoa denean, si-
laba horretan txertatzen dute azentua eta bokalez amaitua denean, ostera, lehen sila-
ban. Amaiera kontuan hartzen ez dutenen artean joera bi agertu zaizkigu. Gernikan
azken silaban txertatzen da azentua eta Etxebarrian eta Sondikan lehen silaban. Ger-
nikako eta Etxebarriko lekukoen kasuan azentu eredu hau bat dator euron jatorrizko
barietateetan erabiltzen dutenarekin. Joera bera agerian utzi genuen Bilboko euskal-
dunaren kasuan; hona hemen haren adibideak:
ó-o: édan, éman, éntzun, ésan, gáldu, ígo, óstu, pístu, sáldu, sártu, yósi
o-ó-o: amáitu, apúrtu, berótu, egósi, ekárri, erósi, eséri, eskátu, garbítu, ikúsi, iréki,
itzáli, lodítu, sorróstu
Gainerakoetan nahikoa desberdintasun dagoela pentsa liteke; Basauriko lekukoak
egin dituen aditzak aztertzen baditugu, badirudi izen sintagmetan erabiltzen dituen
arau berberak egiten dituela. Lehenengo eta behin oin bakoitzean azentua txertatzen
da arau orokorren arabera, gero aditzak osatzen dira eta, azkenik, deazentuazio
arauak aplikatzen dira. Hona hemen “yo“ eta “saldu“ aditzekin jasoko adibideak:
(2.44.) Azentu arauen aplikazioa, silaba bakarreko partizipioarekin “yo”.
(2.45.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “saldu”.

Sondikako eta Urdulizko lekukoen datuak aztertzen baditugu, silaba batekoak eta
bikoak ez datoz bat. Silaba bateko partizipioen kasuan partizipioak berak hartzen du
azentua. Alta, silaba biko partizipioen kasuan badirudi ezen, aditza sortzen dela ari-
nago eta gero txertatzen direla azentuak arauen arabera; adibidez:
(2.46.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “edan”.

72 Iñaki Gaminde
Sistema hau berau da gure aurreko beharrean (Gaminde 1999), ume euskaldun zahar
baten kasuan, euskara batuan egitean deskribatu zen berbera. Hona hemen adibide batzuk
partizipioen silaba kopuruaren arabera sailkatuta eta aspektu morfema guztien arabera:
Etxebarriko informatzaileak, euskara batua egikeran, Basauriko informatzailearen

antzeko sistema bat erabiltzen du. Sistema hori guztiz aldentzen da bere jatorrizko hiz-
kuntza eredutik. Azkenik, Gernikako informatzailearen datuak aztertuta, Sondikakoa-
ren eta Urdulizkoaren datuen aldean, esan dezakegu badauzkala desberdintasun na-
barmen batzuk. Datuak azaltzeko proposa ditzakegun arauak honako hauek dira:
(1) Berba bakoitzean 1] araua aplikatu
(2) Aditza osatu
(3) Elkarren ondoko silaba azentudunen kasuan bigarrena deazentuatu
(2.47.) Azentu arauen aplikazioa, silaba bakarreko partizipioarekin “saldu”.
(2.48.) Azentu arauen aplikazioa, silaba biko partizipioarekin “saldu”.

Izen sintagmetan eta aditz jokatuetan aztertu ditugun datuak azaltzeko proposatu
ditugun arauak funtsean berdinak dira Gernikan izan ezik; arauok hiru multzo nagu-
sitan labur ditzakegu:
(1) Azken silaba estrametrikala (bai/ez) [ESTRAmetrikalitatea]
(2) Azentua [2 edo libre dagoen silaban (Gernikan 1] araua litzateke) [TXERtaketa]
(3) Sintagma osatu [SINOS]
Deazentuazio arauak:
(4) Elkarren ondoko silaba azentudunen kasuan, lehena gailentzen da [DEAZ]
Etxebarrian izan ezik, gainerako informatzaileen datuek argi erakusten dituzte joera
nabarmen batzuk. Goiko lau arauak taula batean ipiniz gero, informatzaileek egiten
dituzten aukeren ordena adieraz dezakegu (2.49. taula).
(2.49.) Lekukoek egiten dituzten arauen aukerak.
Honetatik guztietatik ondorio nagusi bi atera ditzakegu. Batetik, sintagmen eta

aditz jokatuen azentu ereduan gertatzen den desberdintasuna eta, bestetik, arau ber-
berak egonda ere, aplikazio ordenaren desberdintasunagatik hiru azentuera mota na-
gusi topatzen ditugula, beti ere euskara batuari dagokionez.
2.6. Ondorioak
Azken azpi-atal honetan ondoriorik garrantzitsuenak laburbildu nahi ditugu. Alde
batetik, aurrekoetan aztertu ditugun aldaketa nagusiak nondik nora doazen ikusiko
dugu eta, bestetik lekukoak zelan sailkatzen diren euren azentu sistemen arabera.
Barietate zaharretan, Hego-Bizkaieraz izan ezean, era bateko edo besteko azentu
bereizgarria erabiltzen zen; orain, ostera, bereizgarritasun hori badirudi galduz doala.
Euskara ikasi dutenen eta barietate berriren bat jaso dutenen artean azentua ez da be-
reizgarria baina, era berean A taldeko lekuko askok ez dute bereizgarritasun horren
sidurririk erakutsi.
Azentua txertatzeko eremua barietate zahar guztietan talde klitikoa edo sintagma
osoa izaten zen. Oraingo joera berba bera edo erroa azentuaren eremua izatea da.
Hemen, beheko datuetan ikus daitekeen moduan, gertatzen ari da aldaketarik handie-
netako bat, hau da azentu eredu berriek Hego-Bizkaiera barietatearekin antz handia
daukaten arren, oraingoek azentua berbaren arabera txertatzen dute eta ez talde fo-
nologikoaren arabera. Hego-Bizkaieran esaterako “óna“ egiten zen arren, talde kliti-
koetan azentua aurreratu egiten zen “oná da“. Gaur, ostera, azentua berba mailako le-
kutik ez da mugitzen “óna da“.
74 Iñaki Gaminde
Azkenik, esan behar dugu Bizkaian oraintsura arte ezezagunak ziren ezaugarri batzuk
ere agertu direla; hala nola, silabaren nolakotasunekiko mendekotasuna. Ikusi dugunez,
lekuko batzuen azentu sistemetan silaba astunek azentuaren kokapena erabakitzen dute.
Azentu sistemen arau guztiak ikusita, eurok sailkatzeko ezaugarriak honako hauek dira:
(1) Bereizgarria ez bereizgarria (Ber.)
(2) Azentu eremua talde klitikoa (Tal.)
(3) Erroaren silaba kopuruaren arabera azentua silaba batean edo bestean kokatzea. (S. ko.)
(4) Silabaren kantitatea bereiztea edo ez (S.ka.)
(5) Azentua txertatzean silabak kontatzeko norabidea. Ezker-eskuin edo eskui-ezker
izan daiteke, guk ezkerretik kontatzea adieraziko dugu (Ezk.)
(6) Estrametrikalitate araua, beronen bidez talde, sintagma edo berbaren azken silaba
azentu eremutik bereizten da (Est.)
(7) Silaba burua 1 edo 2 izatea; (2)
2.50. taulan ezaugarri horien bidez egineko konbinazioak agertzen dira eta eduki
dugun lekuko kopurua konbinazio mota bakoitzeko.
(2.50. taula) Lekukoen sailkapena Azentu ezaugarrien arabera.
2.50. taulan erakusten diren sistema guztien ezaugarriak emango ditugu jarraian.
Konbinazio posible guztiek ez daukate hedadura bera, kopuruz garrantzitsuenak 8
(%42,02), 4 (%29,41), 5 (%11,76), 6 (%6,72) eta 2 (%3,36) dira. Bosten artean
%93,28koa osatzen dute (2.28. irudia).
(1) Azentu bereizgarria, eremua taldea, erroaren silaba kopuruaren arabera [2
(2) Azentu bereizgarria, eremua taldea, silaba kopuruaren arabera 1], azken silaba es-
trametrikala
(3) Azentu bereizgarria, eremua taldea, silaba kantitatea, [2, azken silaba estrametrikala
(4) Azentu bereizgarria, eremua taldea, 1]
(5) Azentu bereizgarria, eremua taldea, 2]
(6) Azentu bereizgarria, eremua berba, 1]
(7) Azentu bereizgarria, eremua berba [2
(8) Azentu ez bereizgarria, eremua berba [2, azkena estrametrikala
(9) Azentu ez bereizgarria, eremua berba, silaba kantitatea, [2, azkena estrametrikala
(10) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, [2, , azkena estrametrikala
(11) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, silaba kantitatea, [2, azkena estrametrikala
(12) Azentu ez bereizgarria, eremua taldea, silaba kopuruaren arabera [2 edo 1]
(2. 28.) Azentu sistema nagusien portzentajeak
Barietateak sailkatzeko erabili ditugun ezaugarri berberak erabilita, multzokatze az-

terketa estatistikoa egin dugu lekukoak eurak sailkatzeko. Azterketa SPSS programa-
ren bidez eginda, emaitzak nahikoa interesgarriak dira 13. Beherengo multzokatzean,
taldeak osatzen hasten direnean alegia, bost multzo egiten dira:
(1) Amoroto2, Aulesti1, Aulesti2, Etxebarria1, Etxebarria2, Ispaster, Markina1, Markina2,
Ondarroa1, Ondarroa2, Ondarroa3, Ondarroa4, Ondarroa5, Ondarroa6
(2) Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04, Lemoa02
(3) Amoroto1, Arratzu1, Arratzu2, Bakio, Bermeo1, Bermeo2, Bermeo3, Bermeo4, Bermeo5,
Bermeo6, Bermeo7, Bilbo01, Derio, Ea1, Ea2, Ereño, Forua, Gernika01, Gernika02, Ger-
nika03, Gernika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10,
Lekeitio1, Lekeitio2, Lekeitio3, Mendata, Meñaka, Mungia1, Mungia2, Muxika
(4) Bermeo8, Igorre01, Leioa2, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
(5) Abadiño1, Abadiño2, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Ba-
sauri02, Berriz, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09,
Bilbo10, Bilbo11, Bilbo13, Bilbo14, Bilbo15, Durango1, Durango2, Durango3, Durango4,
Durango5, Durango6, Elorrio, Erandio1, Ermua1, Ermua2, Getxo1, Karrantza, Larrabe-
tzu1, Larrabetzu2, Leioa1, Lezama, Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santur-
tzi, Sestao, Sondika, Sopela1, Sopela2, Sopela3, Sopela4, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,
Urduliz, Urduña, Zornotza1, Zornotza2
Hurrengo multzoa 2 mailan egiten da, bertan (1) eta (2) alde batetik eta (3) eta (4)
bestetik batzen dira. 5. mailan aurrekoan osatuko multzo biak taldekatzen dira. Ho-
nezkero multzo nagusi bi baino ez ditugu, multzo bi hauek 25. mailan elkartzen dira
(2.29.irudia).
13 Erabili dugun multzokatze sistema taldeen artekoa izan da, distantzia euklidiar karratuaren bidez.
76 Iñaki Gaminde
(2.29.) Azentu sistemen multzokatzeak
(1) multzoan 14 (%11,76) lekuko daude, (2) multzoan 8 (%6,72), (3) multzoan 35
(%29,41), (4) multzoan 6 (%5,04) eta (5) multzoan 56 (%47,06). Sailkapen horretan le-
kukoen jatorrizko hizkuntza kontuan hartzen badugu, honako hau dugu:
A:
(1) [14, %17,28] Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxebarria01, Etxebarria02, Ispaster, Mar-
kina01, Markina02, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa04, Ondarroa05,
Ondarroa06
(2) [8, %9,88] Areatza, Bilbo12, Galdakao01, Galdakao02, Igorre02, Igorre03, Igorre04,
Lemoa02
(3) [33, %40,74] Amoroto01, Arratzu01, Arratzu02, Bakio, Bermeo01, Bermeo02, Bermeo03,
Bermeo04, Bermeo05, Bermeo06, Bermeo07, Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Forua,
Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika05, Gernika06, Gernika07, Ger-
nika08, Lekeitio01, Lekeitio02, Lekeitio03, Mendata, Meñaka, Mungia01, Mungia02, Mu-
xika
(4) [5, %6,17] Igorre01, Leioa02, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
(5) [21, %25,93] Abadiño01, Berriz, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo13, Bilbo15, Durango02, Durango03, Du-
rango04, Durango06, Ermua01, Ermua02, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama, Mallabia,
Orozko02, Orozko03, Ugao, Zornotza01, Zornotza02
B
(3) [2, %7,41 ] Gernika09, Gernika10
(4) [1, %3,70] Bermeo08
(5) [24, %88,89] Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Ba-
sauri02, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza,
Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
C
(5) [11, %100] Bilbo04, Bilbo05, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, So-
pela03, Sopela04, Urduliz
A taldeko lekukoak bost multzotan banatuta agertzen zaizkigu; esan dezakegu
eurok eusten dietela, aldaketak aldaketa, barietate klasikoei. B taldeko lekuko gehie-
nak (5) taldean kokatzen dira; hala ere, badira hiru lekuko, Busturialdekoak, bertako
ezaugarriak neurri handi batean eurekandu dituztenak. Azkenik, C taldeko lekuko
guztiak (5) taldean kokatuta agertzen dira.
(2.30.) Azentu sistemen banaketa lekukoen

3. ESALDI ENUNTZIATIBOAK
Atal honen helburua esaldi enuntziatiboen ezaugarriak aztertzea eta aurkeztea da.
Atal honetako eta hurrengo bietako edukiak intonazioarekin lotuta daudenez gero,
ezinbesteko iritzi diogu intonazioaren definizioa eta funtzioak aurkezteari.
Ladd-ek (1996) intonazioa definitzean hiru puntu azpimarratzen ditu, hots, intona-
zioa suprasegmentala, esaldi mailakoa edo post-lexikala eta linguistikoki egituratua
dela esaten du.
Intonazioaren funtzioez berba egikeran Prietok (2003) hiru aipatzen ditu, adie raz -
ga rria, fokalizatzailea eta mugatzailea. Lan berean intonazioaren kon ple xutasuna adie-
razi ondoren hiru aztergune edo aztertzeko ardatz aipatzen ditu, fisikoa, fono logikoa
eta semantikoa. Lan honetan bi dira ardatz horietarik lantzen ditugunak, fisi koa eta fo-
nologikoa; hirugarrenaz zeharkako aipamen batzuk baizik ez ditugu egingo, izan ere,
euskararen kasuan ardatz horren gainean ez dugu lanik burutu.
Euskararen intonazioaren gainean egin diren lanak azken urteotan ugaritzen hasi
dira eta gehienak eredu teoriko berberaren barruan koka daitezke gutxi gora behera
(Elordieta, 2008 ikus daiteke arlo honetako egoeraren berri edukitzeko).
Gaztelaniaren gaineko intonazioaz egineko azterketak oso aspaldikoak dira, arlo
honek tradizio luzea daukala esan dezakegu; gainera hizkuntza honetan eredu teoriko
desberdinak erabiltzen izan dira (Navarro, 1980, Quilis, 1993, Sosa, 1993, Hualde,
2003, Prieto, 2003, e.a.).
Gaztelaniaz gainera badira hainbat lan hizkuntzaren bariazioa, dela diatopikoa dela
diastratikoa, kontuan hartzen dutenak (Dorta, 2007, Enbe eta Tobin, 2008, e.a.). Hiz-
kuntzaren bariazioak, hor zehar entzuten eta sinisten denari aitzi, gaztelaniari ere era-
giten dio, 3.1. eta 3.2. irudietan ikusten den bezala.
(3.1.) “el amigo bebió el vino”, Galiziako gaztelania. (3.2.) “el amigo bebió el vino”, Argentinako Rosarioko
gaztelania
Intonazioaren funtzio nagusitzat jotzen izan da fokalizazioarena. Fokoa eta foko

motak definitzen dira Scarborough-ren (2007) lanean farsi hizkuntza aztertzean:
In order to delimit the discussion of focus, we need to define what we mean by focus. The terms
narrow focus and broad focus are used to refer to emphasis triggered by context (e.g., a ques-
tion that is to be answered) on either a single word (narrow) or a longer phrase (broad). Con-
trastive focus is a more specific term that refers to emphasis used to explicitly contrast one thing
80 Iñaki Gaminde
or action with another thing or action in the discourse. Contrastive focus may be either narrow
or broad. This is the type of focus primarily collected and presented in this paper. There may also
be a type of focus (or something that looks much like focus) that is grammatical or semantic.
Grammatical or semantic focus is triggered not by context, but by a syntactic structure or by the
semantics of a particular lexical item. This type of focus will be discussed as well.
Badira, ezaguna den bezala, fokoa adierazteko estrategia desberdinak, eurotariko
batzuk hizkuntza berean erabiltzen dira; hona hemen Kirundi hizkuntzan aipatzen di-
renak (Edenmyr, 2001):
i. word order patterns:
a.) unmarked clauses (incl. basic word order)
b.) post-verbal constituent reordering
ii. verbal prefix -ra-
iii. emphatic word/particle
iv. focus constructions:
a.) cleft construction
b.) cleft construction with emphatic particle
Gure artean ere egin dira desberdintasun batzuk (Hualde, 1997, Elordieta, 2007a,
b, Hidalgo, 1995, 2000a, b, c, Ito, 2002, 2003). Hizkuntza batzuetan, ez guztietan (ikusi
salbuespen gisa Navajo hizkuntzan McDonough, 2002), tonuak paper garrantzitsua
egiten du fokalizazioan. Gorago aipatu dugun farsi hizkuntzaren gaineko adibideak
Scarborough-ren lanean (2007) ikus daitezke. 3.3., 3.4. eta 3.5. irudietan ipar-mende-
baldeko norvegieraz jaso ditugun adibide batzuk erakusten dira; bertan ikusten den
moduan, tonuaren bidez esaldiaren elementu guztiak fokaliza daitezke 14.
(3.3.) “DU ser dattra” (zuk ikusten (3.4.) “du SER dattra” (zuk ikusten (3.5.) “du ser DATTRA” (zuk ikusten
duzu alaba) duzu alaba) duzu alaba)
Euskararen kasuan, esaldi pareak ere topa ditzakegu. 3.6. eta 3.7. adibideetan kon-
trastea ikus daiteke; lehen adibidean fokalizatuko elementua aditz aurrekoa da, bertan
tonu jaitsiera gertatzen da silaba azentudunetik gora; bigarren adibidean fokalizatuko
elementua aditza bera da.
(3.6.) “laguNE sartu da” aditz aurreko sintagma fokalizatuta. (3.7.) “lagune sarTU da” aditza bera fokalizatuta
14 Letra larriz adierazten dugu fokalizatutako elementua zein den.

3.8., 3.9., 3.10. eta 3.11. tauletan gure lekuko batzuekin batu ditugun esaldi pareen
neurriak ikus daitezke euron irudi estilizatuekin batera.
(3.8.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Aulesti. (3.9.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Ea.
(3.10.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ Etxe- (3.11.) /txakurre sartu da/ eta /txakurre sartû da/ La-
barria. rrabetzu.
Guk hemen aztertuko ditugun kasu guztietan fokalizatzen den osagaia aditzaren
aurrekoa izango da. Gaztelaniaz ere badago honen moduko aukera esaldiaren barruko
elementuak fokalizatzeko (Cabrera eta García, 2003) 15, gai hau ez dugu hemen zuze-
nean landu eta ez daukagu adibide zehatzik.
Atalaren egiturari dagokionez, lehen azpi-atalean azterketa egiteko erabiliko dugun
eredu teorikoaren oinarrizko hatsarreak aurkeztuko ditugu. Bigarren azpi-atalean da-
tuak jasotzeko metodologiaz arituko gara. Hirugarren eta laugarren azpi-ataletan eus-
kararen eta gaztelaniaren datuak eta euron azterketa emango dira.
Azentuaren atalean egin dugun bezala, interesgarria iruditu zaigu euskara batuaren
intonazioa aztertzea beronen ezaugarriak eta lekukoek euron ereduetan erabiltzen di-
15 Datu hau nire saileko gaztelania irakasleak diren Francisco Milla eta Mª Angeles Etxevarriari zor diet.
82 Iñaki Gaminde
tuztenak bat datozen edo ez ikusteko. Azterketa honen emaitzak bosgarren azpi-ata-
lean aurkeztuko dira.
3.1. Eredu metriko-autosegmentala

Intonazioa aztertzeko eredu hau da gaur egun gehien erabiltzen dena hizkuntza as-
kotako ikerketak egiteko. Beronek Pierrehumbert-en lanean (1980) dauka abiapuntua,
geroago hainbat eta hainbat lanetan garatuz etorri da. Gure artean Hualde eta Elor-
dieta lehenak eta kasik bakarrak izan dira berau euskarari aplikatzen.
Intonazioa aztertzeko eredu honen ezaugarrien gaineko laburpen onak aurkitzen
ditugu hainbat lanetan: Hualde (2003), Prieto (2006), Toledo (2007) eta Gussenhoven
(2007), esate baterako. Ereduak oraindino konpontzeko arazo batzuk dauzkan arren
(Hualde, 2003), oraingoz gure ustez daukagun koherenteena da.
Intonazioa aztertzean eredu honek atal nagusi bi bereizten ditu, tonuak eta barne
osagaiak. Hurrengo sekzioetan ereduaren arlo bi horiek gain ikusiko ditugu, hau da,
esaldiaren barne osagaiak eta tonu motak.
3.1.1. Osagaiak
Ladd-ek (1996) esaten duen moduan, tonuez eta etenez gain esaldian badaude
hainbat osagai desberdin, euron artean egitura hierarkiko bat sumatzen da. Hierarkia-
ren garrantziaz ohartzeko Keating-en (2004) berbak gomutara ekar ditzakegu:
“Prosody is the organization of speech into a hierarchy of units or domains some of wich
are more prominent than others”
Hualdek (2003) adierazten duen moduan, ingelesaren azterketan eredu estandarrak
osagai nagusi bi bereizten ditu, intonazio sintagma eta bitarteko sintagmak. Berak
dioenez, intonazio sintagmak bitarteko sintagmek osatzen dituzte. Bestalde, intonazio
sintagmetan muga tonuak agertzen dira eta bitarteko sintagmetan sintagma tonuak.
Eredu hau aplikatuta ToBI izeneko sistema asmatu eta garatu da intonazioa etike-
tatzeko ( Beckman eta Ayers, 1994) . Aztertu diren hizkuntzetan eredua nahiko malgu
agertzen zaigu, hizkuntza bakoitzaren ezaugarrien araberako egokitzapenak egin dira.
Egokitzapen horren ondorioz, intonazioaren tipologia bat egiteko saioa egin da. Jun-
ek (2005) bere lanean egin diren aplikazio horietariko gehienak aztertzen ditu.
Chickasaw (Gordon 2005) hizkuntzan proposatu den hierarkia, esate baterako, ho-
nako hau da: Intonation Phrase, Accentual Phrase, Morphological Word, Prosodic
Word, Rhythmic Length. Intonazioaren osagaien antolaketa grafikoki 3.12. irudian era-
kusten da (Gussenhoven, 2002) 16.
16 Euskaraz arazo terminologiko batzuk aipatu behar ditugu. Elordietak (2008) Azentuzko Osagaiak (Ac-
centual Phrase) Erdi-Mailako Osagaia (Intermediate Phrase) erabiltzen ditu. Beharbada honako hauek
erabil genitzake, Intonazio sintagma, Sintagma fonologikoa, Berba fonologikoa, Bitarteko sintagmak,
Azentu sintagma. Laburdurak, tonuetan egiten dugun legez, izan daitezke nazioartean erabiltzen diren
berberak: IP, ip, ap, e.a.
(3.12.) Intonazioaren osagaien antolaketa;
Euskararen barietateetan egin diren azterketetan osagai kopuru desberdinak pro-

posatu dira barietateen arabera. Berba azentudun eta azentu bakoen arteko desber-
dintasuna egiten duten barietateetan (Getxo-Gernika eta Lea-Artibai) osagai nagusi bi
bereizten dira. Gure aurreko behar baten esaten genuenari jarraikirik (Gaminde 2007a)
azentu lexikorik ez badago galdegaiaren aurreko berbaren azken silabara arte (3.13.
irudia), edo azkenaurreko silabara arte, barietatearen arabera, hedatzen da. Aditzera
orduko azenturik badago bertaraino hedatzen da tonua, silaba azentudunetik aurrera
tonu beherakada gauzatzen dela (3.14. irudia).
(3.13.) “gure erriko alarguneaná yonas” Jatabe, leku- (3.14.) “lagunen ámoma sartu da” Jatabe, lekukoa an-
koa andrazkoa. drazkoa.
Azentu fixodun barietateetan sintagma bakoitzak bere azentua hartzen du, horren
arabera osagaiak mugatzen dira. Esan dezakegu zenbat azentu hainbat osagai agertzen
direla. Geroago ikusiko dugun moduan, Txorierriko eta Arratiako ereduetan bien ar-
teko ereduak aurkitzen dira gure lekukoetan. Guztiarekin ere, osagaien arazo hau,
euskarari dagokionez, sakondu beharrekoa da gure ustez. 6. atalean ikusiko dugun
moduan, osagai kopurua eta euron arteko erlazioa ez dira oraindino behar bezalako
sakontasunez aztertu.
3.1.2. Tonu motez
Eredu metriko-autosegmentalean hiru tonu mota bereizten dira (Hualde, 2003, To-
ledo, 2007), azentu tonudunak, muga-tonuak 17 eta sintagma tonuak. Pierrehumbert-en
hasierako lanean (1980) agertu zen jatorrizko tonu banaketa 3.15. irudian ikus daiteke.
17 6. atalean muga-tonuez arduratuko gara berriro ere.

84 Iñaki Gaminde
(3.15.) Eredua lehen bertsioaren tonu motak.

Pierrehumbert (1980)
Azentu tonudunak silaba azentudunean gertatzen dira, eurok azentuaren eta tonua-
ren arteko erlazioa adierazten digute. Azentu tonudunen artean eskuarki mota bi ager-
tzen dira tonu bakunak eta bikunak. Notazioari gagozkiola “*“ ikurrarekin agertzen dira,
tonu bakunetan bi erabiltzen dira H* eta L*; honek adierazi gura du H edo L silaba azen-
tudunarekin estekatzen direla. Bikunak H eta L tonuen arteko konbinazioak dira, nota-
zioan H*+L modukoak erabiltzen dira. Kasu honetan izardun tonua silaba azentudunean
hasten da eta beronen ondoan beherakada bat gertatzen dela esan gura da.
Autore batzuek (Sosa, 1999, Frota, 2003, Dorta, 2007, e.a.) azentu nuklearrak eta pre-
nuklearrak bereizten dituzte, nuklearretan honako hauek bereizten dituzte: L+H*, L*+H,
H+L* eta L*. Beste hizkuntza batzuetan ToBIren sistemaren egokitzapenak egin dira Jun-
en (2005) lanean ikus daitezke egin diren aldaera asko. Hizkuntza batzuetan azentu to-
nudunetan oinarrizkoak eta horien gainean egiten diren bariazioak bereizten dira; esate
baterako, Lakhotan (Cho, 2000) L+H* jotzen da oinarrizkotzat. Prietok (2006) 3.16. iru-
dian agertzen diren aukerak ematen ditu azentu tonudunen konbinazioetan.
(3.16.) L+H*, H*+L, L*+H eta H+L* azentu tonudunen silaba

azentudunarekiko erlazioa. Prieto (2006)
Azentu tonudun bikunek printzipioz konbinazio guztiak onartzen dituzte; hala ere,
orain arte egin diren lanetan oinarrituta konbinazio posibleetarik batzuk dira agertzen
izan direnak eta hemen erabiliko ditugunak. Hona hemen tonu horiek eta eurek in-
plikatzen dutena:
H*+L : Tonu altua azentudun silaban eta baxua ondokoan
H+L* : Tonu baxua azentudun silaban eta altua aurrekoan
L+H* : Tonu altua azentudun silaban eta baxua aurrekoan
L*+H : Tonu baxua azentudun silaban eta altua ondokoan
H*+H : Tonu altua azentudun silaban eta altuagoa ondokoan
Osagaien mugetan agertzen diren tonuetan mota bi bereizten dira, intonazio sin-
tagmaren mugetan dauden tonuak, aurrerantzean muga-tonuak, eta bitarteko sintag-
metan agertzen direnak, aurrerantzean sintagma tonuak.
Muga-tonuak baxuak (L) eta altuak (H) izan daitezke; “%“ ikurraren bidez muga
adierazten da. Era honetara lau aukera daukagu, esaldiaren hasieran %L eta %H eta
amaieran L% eta H% 18. Esaldia edo talde prosodikoaren amaieran tonu hauek azentu
tonudunekin konbina daitezke. Interesgarria izango da aztertzea konbinazio teoriko
posible guztietatik zeintzuk diren gero benetan barietateetan erabiltzen direnak.
Sintagma tonuei dagokienez, euskararen gainean egin diren azterketetan H- da pro-
posatu dena (Jun eta Elordieta, 1997), beronen bidez lehen silabatik bigarrenera ger-
tatzen den gorakada eta horren hedapena adierazten da. Gure aurreko beharrean (Ga-
minde 2007a) esaten genuen legez, ipar mendebaldeko barietateetan (Hualde eta Bil-
bao 1992 Getxorako) eta Txorierriko herri batzuetan H- tonuaren ordez interpolazio
fonetikoa egiten da silaba azentuduna jo arte.
3.2. Metodologia
Euskararen esaldi enuntziatiboak aztertu ahal izateko lau esaldi jaso ditugu lekuko
bakoitzeko. Esaldien helburua sintagma bakuna eta aditza (Sb+A), sintagma konposa-
tua eta aditza (Sk+A) eta sintagma bakun bi eta aditza (Sb+Sb+A) konfigurazioak az-
tertzea izan da. Gaztelaniaren kasuan (A+Sb), (A+Sb+Sb) eta (Sb+A+Sb) konbinazioak
aztertu dira.
Sb+A: “sagarra saldu du”, “txakurra sartu da” A+Sb: “le dio dinero”
Sk+A: “sagar gorria saldu du” A+Sb+Sb: “le dio dinero al amigo”
Sb+Sb+A: “txakurra tabernan sartu da” Sb+A+Sb: “el amigo bebió el vino”
Euskararen eta gaztelaniaren kasuetan datuak aztertuko ditugu lekukoen jatorrizko
hizkuntzaren arabera. Esaldien ezaugarri nagusiak aztertzeko silaba guztietako f0
neurtu dugu. f0ren konfigurazioak aztertuta, zeintzuk diren azentu tonudunak eta si-
laba azentudunarekin zein erlazio daukaten ikertuko da. Berori abiapuntutzat hartuta,
ager dakizkigukeen sistema guztien ezaugarriak agerian uzten ahaleginduko gara. Az-
kenik, lekukoak sailkatuko ditugu sistema horien arabera.
3.3. Euskararen datuak

Gure azterketarako aukeratu ditugun esaldien hasierako guneetan silaba azentudu-
nik ez dagoenez gero, muga-tonuak beti izango dira %L eta L%. Hasierako silaban
azentua dagoenean, beronek eraginda, tonu altu batekin hasiko litzateke, Gatikako
3.17. adibidean ikusten den moduan.
18 Bat-bateko testuen azterketan tonu ertaina ere erabiliko dugu M%.

86 Iñaki Gaminde
(3.17.) “báñen antzen dator”, Gatika, lekukoa andrazkoa.
Arazo hau bazter utzita, hiru gauza hartu behar dira kontuan esaldi moten intona-
zioa aztertzean: Silaba azentudunak, intonazioaren osagaiak eta azentu tonudunak.
Euskaraz azentuarena arazoa izaten da oraindino barietate guztiak ez direlako
behar bezala deskribatu; hala ere, eta aurreko atalean egin dugun azterketari jarraiki-
rik, hemen erabili ditugun lekukoen azentu ereduak nahikoa ondo ezagutzen ditugu,
azterketa honi dagokionez, behintzat. Azentu bakoitzak intonazio osagai bat mugatzen
duela esan dezakegu. Behin hau jakinez gero, esaldien azterketa fonetikoaz baliatuta
azentu tonudun motak eta euren kokagunea zehatz ditzakegu. Eskema hau erabiliko
dugu datuak aurkeztean eta aztertzean. Bestalde, metodologiaren gaineko atalean ai-
patu ditugun esaldiak banan-banan ikertuko dira, laugarren sekzioan laburpen oroko-
rra egiten ahaleginduko gara.
Denetara 81 lekukoren esaldiak aztertu ditugu; jarraian euron jatorrizko hizkuntza-
ren arabera sailkatuta aurkezten ditugu:
A
Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05,
Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,
Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Igorre01, Igorre03,
Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lemoa02, Lezama,
Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,
Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
B
Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,
Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-
tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
C
Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz
3.3.1. Sb + A
Era honetako esaldietan, azentu ereduari dagokionez, aditz aurreko sintagman au-
kera bi topatzen ditugu eta aditzean hiru:
Sintagmen (a) aukera gertatzen da berba azentudun eta azentu bakoen arteko bereiz-
keta egiten den barietateetan edo lekukoen artean. Aditz aurreko sintagmak azentua har-
tzen du azken silaban edo azkenaurrekoan arau orokor baten arabera; aditzak, azentu
bakoa bada, ez du azenturik hartzen. Aditzen (b) eta (c) aukeren arteko desberdintasuna
lotuta dago aditza eraikitzean aplikatzen diren azentu arauekin. Kasu batzuetan aditza osa-
tzen da azentua txertatu aurretik eta besteetan azentua partizipioari berari ezartzen zaio:
Azentu hauek osagai kopurua mugatzen dute, hau da, azentu bakoitzak osagai bat
egiten du. Konbinazio teorikoak gehiago izan daitezkeen arren, agertzen direnak ho-
nako hauek dira:
(a) [o-o-ó] [o-o-o]
(b) [o-o-ó] [o-ó-o]
(c) [o-ó-o] [o-o-o]
(d) [o-ó-o] [o-ó-o]
(e) [o-ó-o] [ó-o-o]
Azentu tonudunen banaketa aztertzeko unean, aditz aurrekoa eta aditza bera be-
reiz aztertuko ditugu. Aditz aurreko sintagman gailur prosodikoaren kokapenari adi-
tuko diogu lehenengo eta behin. Aukera bi daukagu honen arabera, gailurra hiruga-
rren silaban egotea edo bigarrenean. 3.18. eta 3.19. irudietan aukera bakoitzeko mota
bat ikus daiteke.
(3.18.) gailur prosodikoa hirugarren silaban, Bermeo 05 (3.19.) gailur prosodikoa bigarren silaban, Arrankudiaga
Bigarren irizpidea gailurra azentuarekin bat datorren edo ez ikustea izango da.
Azentua hirugarren silaban dagoenean, gailur prosodikoa beti agertzen da bertan (a).
Azentua bigarren silaban dagoenean, aukera bi egon daitezke; bata, gailur prosodi-
88 Iñaki Gaminde
koak bat egitea silaba azentudunarekin (b) eta bestea gailur prosodikoa ondoko sila-
ban egotea (c).
(a) eta (b) kasuetan H*+L azentu tonuduna txertatzen da silaba azentudunean; H*
azentuarekin batera eta L ondokoan edo, azentua amaieran dagoenean, silaba berean.
(c) kasuan L*+H azentu tonuduna da txertatzen dena. 3.20., 3.21. eta 3.22. irudietan
aukera bakoitzeko mota bat ikus daiteke.
3.20.) Gailur prosodikoa azentudun si- (3.21.) Gailur prosodikoa azentudun (3.22.) Gailur prosodikoa azentuaren
laban berau hirugarrena denean, Ea 01 silaban berau bigarrena denean, Igo- osteko silaban, Basauri 02
rre 03
Sintagma bakarreko esaldi hauetan nekez azter dezakegu bigarren silabako H- to-
nuaren efektua, izan ere, hasierako tonutik hirugarren silabarainoko tonu igoerari eus-
ten zaio. Igoerak aztertuta, lehen silabatik bigarrenerako igoeraren batezbestekoa 7
hertzekoa da; haatik bigarren silabatik hirugarrenerakoa 19 hertzekoa da.
Esaldiaren bigarren osagaiari dagokionez, hots, aditzari dagokionez, joera batzuk to-
patzen dira. Berba azentudunen eta azentu bakoen arteko bereizketa egiten duten leku-
koek, aditza, kasu honetan, azentu bakoa denez gero, aurreko sintagmaren gailur pro-
sodikotik azken L% muga-tonurainoko jaitsiera egiten dute (3.23.). Bereizketa hori egi-
ten ez duten lekukoen kasuan, aditzaren silaba azentuduna “tu/du“ (a) izan daiteke edo
“sar/sal” (b). (a) ereduaren kasuan L+H* azentu tonuduna erabiltzen da eta (b)ren kasuan
H*+L. Kasu honetan H* tonuaren efektua ezabatu egiten da, edo behintzat ez da nabar-
mentzen, aurreko azentu tonudunaren maldaren barnean (ikusi 3.24. eta 3.25. irudiak).
(3.23.) Azentuaren osteko jaitsiera L% (3.24.) Gailur prosodikoa aditzaren (3.25.) Deazentuazioa aditzean, Bilbo
muga tonua jo arte, Bermeo04 bigarren silaban, Basauri 02 15
Esaldiaren alde bietan ikusi ditugun arauak konbinatzen baditugu; ondoko aukera
hauek dauzkagu 19. Informatzaileak aukera bakoitzaren arabera sailkatuta ematen di-
tugu jarraian; 3.6. taulan sailkapen horri gehitzen diogu lekukoen jatorrizko hizkun-
tzaren faktorea portzentajeak ikusteko.
1) %L [(H-) ¡H*+L] [-] L% 4) %L [L*+¡H] [(H*+L)] L%
2) %L [¡H*+L] [L+H*] L% 5) %L [L*+¡H] [(L+H*)] L%
3) %L [¡H*+L] [(H*+L)] L% 6) %L [L*+¡H] [(L*+H)] L%
19 “¡“ ikurraren bidez gailurraren kokapena adierazten da. [] ikurren bidez osagaiak adierazten dira, ()
ikurren bidez, ostera, aukeran dauden tonuak adierazten ditugu.
1) %L [(H-) ¡H*+L] [-] L%

Bilbo01, Amoroto01, Lekeitio01, Arratzu02, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ber-
meo08, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Mendata, Mungia01,
Bakio, Derio, Aulesti01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Ondarroa01
2) %L [¡H*+L] [L+H*] L%
Bilbo03, Bilbo15, Igorre03, Igorre04, Orozko03, Ugao, Durango04, Durango05, Durango06, Ma-
llabia, Zornotza01, Sondika, Leioa02
3) %L [¡H*+L] [(H*+L)] L%
Sopela04
4) %L [L*+¡H] [(H*+L)] L%
Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portugalete, Sentao, Trapagaran, Bilbo14, Arrankudiaga, Ur-
duña, Abadiño01, Abadiño02, Durango01, Elorrio, Getxo01, Leioa01
5) %L [L*+¡H] [(L+H*)] L%
Santurtzi, Sopuerta, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Areatza, Basauri01, Basauri02,
Lemoa02, Orozko02, Berriz, Ermua01, Zornotza02, Erandio, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama,
Sopela01, Urduliz
6) %L [L*+¡H] [(L*+H)] L%
Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
3.6. taularen portzentajeak orokorrean aztertzen baditugu 3.26. irudian, argi ikus-
ten da bosgarren aukera hedatuena dena. Laugarren aukera hurrengoa da, berau B tal-
deko lekukoen artean gehien erabiltzen dena da. Azkenik, lehena eta seigarrena oso
lotuta agertzen zaizkigu barietate geografikoekin, B taldean aukera hau erabiltzen
duten lekukoak barietatea erabiltzen den ingurukoak dira.
(3.26.) Aukera bakoitzaren portzentajeak lekukoen

90 Iñaki Gaminde
3.3.2. Sk + A
Sintagma konposatuekin sortzen zaigun lehenbiziko arazoa silaba azentuduna
zehaztea izaten da. Informatzaile batzuek azentuaren eremutzat sintagma osoa hartzen
dute, beste batzuek, ordea, berba. Azentuaren eremutzat berba hartzen dutenek azen-
tua sintagma osatu baino lehen txertatzen dute; horrenbestez azentu bi dauzkagu sin-
tagman eta ondorioz osagai bi (3.7. taula).
3.7. taularen (b) taldekoen artean azentua azkenaurreko silaban edo azkenean txer-
tatzen da, lekukoaren azentu arau nagusiaren arabera. Honek inplikatzen du lekuko
batzuek osagai bi erabiltzea eta beste batzuek hiru. Osagai birekin aukera bi daude
aditz aurreko sintagman: (1) (o-o-o-o-ó) eta (2) (o-o-o-ó-o). Hiru osagai dauzkaten le-
kukoen artean aukera bakarra ikusi dugu: (3) (o-ó) (o-ó-o). Aditzaren aukerak aurreko
sekzioan ikusi ditugun berberak dira.
Aurreko sekzioan egin dugun bezala, azpi-atal honetan aditz aurreko sintagman
gertatzen dena aztertuko dugu batetik eta, bestetik, aditza bera. Aditzaren aurreko sin-
tagman lekuko batzuen esaldietan topatzen dugun lehen berezitasuna zera da, hots,
behin bigarren silaban tonua goratuz gero, H- tonuaren eraginagatik, berau hedatu
egiten da silaba azentuduna jo arte. Lekuko batzuen kasuan silaba azentuduna azkena
da eta beste batzuenean azkenaurrekoa. Egitura honen tonuak 3.27. eta 3.28. irudie-
tan legez geratuko lirateke.
(3.27.) %L H- H*+L 1] arauen aplikazioa, Amoroto 01 (3.28.) %L H- H*+L 2] arauen aplikazioa, Etxebarria 01
Arratiako informatzaile batzuek bigarren silaban ez daukate tonu gorakadarik; aitzi-

tik, tonu baxuari eusten diote harik eta silaba azentudunean igo arte. Elordietaren la-
nean (2008) eta Gaminderen lanetan (2003, 2007a) proposatu den moduan hau gerta-
tzen da silaba azentudunean L+H* azentu tonuduna txertatzen delako (3.29. irudia).
(3.29.) %L L+H* arauen aplikazioa, Lemoa01
Gainerako lekuko gehienek gailur prosodikoa adjektiboan kokatuta erakusten dute;

batzuek silaba azentudunarekin bat eginda eta beste batzuek silaba azentudunaren os-
tean. Hau gertatzen da silaba azentudunarekin azentu tonudun mota bi txertatzen di-
relako; batean H*+L eta bestean L*+H. Hasieratik gailur prosodikoraino tonu igoera
gertatzen da (3.30. eta 3.31. irudiak)
(3.30.) %L H*+L arauen aplikazioa, Berriz (3.31.) %L L*+H arauen aplikazioa, Basauri 02
Bada lekuko bat gailur prosodikoa adjektiboan barik izenean daukana, beronen ka-
suan H*+L tonua nagusitzen den azentuan txertatuko litzateke. (d) aukeraren barian-
tetzat jo beharko genuke hau.
Analisi honi gehitu beharko litzaizkioke aditzaren eremuan topatu ditugun barian-
teak. Denetara dauzkagun konbinazioak hamalau dira. 3.8. taulan lekukoen banaketa
aukerako eta 3.9. taulan, jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta, bakoitzaren por-
tzentajeak ematen dira.
92 Iñaki Gaminde
(3.8.) Lekukoen banaketa esaldien intonazio aukeren arabera.
3.9. taularen portzentajeak orokorrean aztertzen baditugu (3.32. irudian), argi ikus-
ten da lehena eta hamahirugarrena gehien erabiltzen diren aukerak direna. Hemen be-
rriro ere lehen aukera barietate klasikoen hedadura geografikoari lotuta agertzen da;
hamahirugarrena eta zazpigarrena, ostera, B eta C taldeetako lekukoen erabilerei lo-
tuta agertzen dira.
(3.32.) aukeren portzentajeak lekukoen jatorrizko

hizkuntzaren arabera sailkatuta.
3.3.3. Sb + Sb + A
Aditz aurrean sintagma bakun bi daudenean, lau azentu aukera dugu: (a) [o-o-o o-
o-ó], (b) [o-o-ó o-o-ó], (c) [o-ó-o o-o-ó] eta (d) [o-ó-o o-ó-o]. (a) aukera berba azen-
tudunak eta azentu bakoak bereizten diren barietateetan gertatzen da. Honelako ba-
rietateetan zaharren joera talde bakarra egitea izan da; hau da, bigarren silaban tonu
igoera egiten izan da, gero hedatzeko harik eta azken silaba jo arte, berba azentudu-
nak ez dauden kasuan (3.33. irudia).
Gazte guztiek ez dute joera bera erakusten, hala sintagmen mugan tonu behera-
kada egiten dute lekuko batzuek gero berriro igotzeko. Honen arabera esaldiek pro-
sodikoki osagai bi edo hiru eduki ditzakete (3.34. irudia). Gainerako kasuetan azentu
bakoitzeko osagai bat daukagu:
(a) [o-o-o o-o-ó]
(b) [o-o-ó] [o-o-ó]
(c) [o-ó-o] [o-o-ó]
(d) [o-ó-o] [o-ó-o]
Osagai bakarra egiten duten lekuko guztiek ez dute H- tonua erabiltzen, batzuetan
igoera interpolazio fonetikoz egiten dela pentsa liteke (3.35.).
(3.33.) Aditz aurreko osagai bakarra, (3.34.) Osagai bi aditzaren aurrean, (3.35.) Osagai bakarra aditzaren au-
Jatabeko lekuko heldu batena. Sestao. rren, Bermeo04.
Aditzari dagokionez, arteragoko sekzio bietan ikusi ditugun aukera berberak dauz-
kagu orain ere bai. A
Aditz aurreko sintagmetan osagai bakarra daukaten lekukoen kasu gehienetan azentu
tonudunak txertatzeko aukera bi daude: (1) %L H- H*+L (1]) eta (2) %L H- H*+L (2]). Ho-
nelako barietateetan aditzaren ostean nahikoa izaten da L% muga-tonua txertatzea.
Gainerako kasuetan sintagmarik sintagma ikusi behar dugu zer gertatzen den. Ho-
rretarako orain arte egin dugun moduan, gailur prosodikoaren kokagunea aztertuko
dugu eta beronek silaba azentudunarekin daukan erlazioa.
Lehen sintagmaren azentua hirugarren silaban dagoenean, gailur prosodikoa beti
agertzen da bertan (a). Azentua bigarren silaban dagoenean, aukera bi egon daitezke;
bata, gailur prosodikoak bat egitea silaba azentudunarekin (b) eta bestea gailur pro-
sodikoa ondoko silaban egotea (c).
(a)
Zeanuri, Igorre01, Lemoa01, Orozko01
(b)
Bilbo03, Orozko03, Urduliz
94 Iñaki Gaminde
(c)
Abadiño01, Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Be-
rriz, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04, Du-
rango05, Durango06, Elorrio, Erandio, Ermua01, Galdakao01, Getxo01, Igorre03, Igorre04, Ka-
rrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Orozko02, Portugalete, Santurtzi, Ses-
tao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduña, Zornotza01, Zornotza02
Bigarren sintagmaren azentuari dagokionez, aukera berberak aplikatuta, honako
beste hau daukagu:
(a)
Zeanuri, Igorre01, Lemoa01, Orozko01
(b)
Barakaldo, Basauri01, Berriz, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04,
Durango05, Durango06, Elorrio, Erandio, Galdakao01, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama,
Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Sestao, Sondika, Sopela04, Ugao, Urduliz
(c)
Abadiño01, Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo11,
Ermua01, Getxo01, Igorre03, Igorre04, Karrantza, Santurtzi, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Ur-
duña, Zornotza01, Zornotza02
Beraz, lehen eta bigarren sintagmen azentua eta tonuaren arteko erlazioetan agertu
zaizkigun aukerak konbinatuta lau multzo dauzkagu:
(aa) Bietan gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentudunarekin, berau azken silaba izanik:
%L [H*+L] [H*+L]
(bb) Bietan gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentudunarekin, berau azkenaurreko silaba
izanik: %L [H*+L] [H*+L]
(cb) Lehen sintagmaren gailurra azentuaren osteko silaban dago eta bigarren sintagman silaba
azentudunean (azkenaurreko silaban): %L [L*+H] [H*+L]
(cc) Sintagma bietan gailur prosodikoa azentuaren osteko silaban kokatzen da: %L [L*+H] [L*+H]
Orain arteko aukera guztiak ikusita, hau da aditz aurreko sintagmen azentu tonu-
dunak eta aditzaren azentu tonudunak, hamar konbinazio posible dauzkagu. 3.9. tau-
lan lekukoak ereduen arabera sailkatu ditugu, euron jatorrizko hizkuntza gogotan.
(1) %L [H- ¡H*+L] [-] L%
Bilbo01, Aulesti01, Etxebarria02, Ispaster, Markina01, Markina02, Ondarroa01, Arratzu02, Ber-
meo01, Bermeo04, Bermeo07, Ea01, Gernika01, Gernika08
(2) %L [¡H*+L] [H*+L] [L+H*] L%
Leioa02, Bilbo03
(3) %L [ (H-) ¡H*+L] [ (H-) H*+L] [-] L%
Amoroto01, Lekeitio01, Bakio, Bermeo05, Bermeo08, Derio, Ea02, Ereño, Gernika09, Gernika10,
Mendata, Mungia01
(4) %L [L+¡H*] [L+¡H*] [L+H*] L%
Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
(5) %L [L*+¡H] [L+H*] [L+H*] L%

Igorre03, Igorre04
(6) %L [L*+¡H] [H*+L] [L+H*] L%
Berriz, Bilbo09, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Elorrio, Erandio, Larrabetzu01, Larra-
betzu02, Lezama, Mallabia, Orozko03, Sondika, Ugao, Urduliz, Zornotza01
(7) %L [L*+¡H] [H*+L] [H*+L] L%
Bilbo14, Getxo
(8) %L [L*+¡H] [L*+H] [H*+L] L%
Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portugalete, Sentao, Trapagaran, Arrankudiaga, Urduña, Aba-
diño02, Durango01, Leioa01
(9) %L [L*+¡H] [L*+H] [L+H*] L%
Areatza, Basauri01, Basauri02, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo11, Durango05, Ermua01, Galdakao01,
Lemoa02, Orozko02, Santurtzi, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Zornotza02
(10) %L [L*+H] [L*+¡H] [H*+L] L%
Abadiño01
3.9. taularen datuak orokorren aztertuta (3.36. irudian), ikusten dugu ze, portzen-
tajeetan gehien erabiltzen diren aukerak seigarrena eta bederatzigarrena direla. Orain
arte legez, aukera batzuk A taldeko lekukoen artean baino ez dira erabiltzen.

96 Iñaki Gaminde
3.3.4. Datuen laburpena

Euskararen datuen gaineko azterketa hau ezin buru daiteke artetik ezagutzen du-
guna hona ekarri barik. Horretarako lehendik ondoen ezagutzen ditugun barietateen
analisitik abiatuko gara. Barietate horiek iparraldekoak dira, gure kasuan Getxo-Ger-
nika eta Lea-Artibai azentu sistemek osatzen dituztenak hain zuzen ere. Aurreko beha-
rretan oinarrituta (Hualde,1997, 1999, Elordieta, 2000, 2003, Jun eta Elordieta 1997,
Gaminde 2007a), intonazio eredua ondoko arauaren arabera gauzatzen dela esan de-
zakegu: %L (H-) H*L L%
Bestalde, esaldian berba azentudunik ez badago, osagai nagusi bi daude; bata ha-
sieratik galdegaigunera artekoa eta bestea hortik amaierara artekoa. Getxo-Gernika
azentu ereduan azken silaban gertatzen da tonu beherakada eta Lea-Artibain azke-
naurrekoan. Aurreko azpi-ataletan aurkeztu ditugun datuen arabera, eredu honi eutsi
egiten diote Busturialdeko eta Lea-Artibaiko herri batzuetako gazteek. Hala ere, gure
datuetan oinarrituta, aldaketa funtsezko bi susmatzen dira. Batetik H- tonua ez da
herri batzuetan erabiltzen, fenomeno hau gure aurreko beharrean aipatzen genuen
(Gaminde 2007a), beraz ez da belaunaldi gazteek egin duten aldaketa, ezpadaze,
lehendik abiatu zena. Bestetik, aditz aurreko sintagma biko esaldietan badirudi ze, sin-
tagma bakoitzak bere azentua daukala, izan ere, bigarren sintagmaren hasieran tonu
beherakada bat gertatzen da (3.37. irudia).
(3.37.) /txakurra tabernan sartu da/ Lekeitio01.
Eredu hau Mungialdeko eremuan hedatzen da A taldeko lekukoen artean eta bere
eremu klasikotik kanpo ere aurkitu dugu, Derio eta Bilbo01 lekukoetan.
Arratiako lekuko batzuen ereduetan, herri guztietan sintagma bakoitzeko osagai bat
osatzen dela esan dezakegu eta H- sintagma tonurik ez da erabiltzen. Sintagma bakarreko
kasuetan, gailur prosodikoek bat egiten dute azentudun silabarekin; sintagma konple-
xuen kasuan L+H* agertu denez gero, sistema bera hedatu liteke gainerako kasuetara.
Erabilera hau galtzen hasi da, batez ere azentu sistema bera aldatu egin delako.
Gainerako kasuetan jaso ditugun datuek eta azterketek argi erakusten dute eredu
bat baino gehiago erabiltzen direna eta ereduak bilakaera prozesu etengabean dau-
dena. Eredu horien ezaugarri nagusiak laburbiltzeko esaldi barneko osagai kopurua
eta azentua eta gailurraren artean gertatzen diren erlazioak erabil ditzakegu, orain arte
ikusi dugun moduan.
Badirudi, barietate batzuetan esaldiaren berba bakoitzak bere azentua daukala eta
osagai bat osatzen dutela. Berrizko 3.38. adibidean, Lezamako 3.39. adibidearen aldean,
ikusten den bezala, “sagar” osagaiaren ostean tonu beherakada bat gertatzen da gero be-
rriro igotzeko azentudun silabara; era berean, aditzak beste osagai bat osatzen du.
(3.38.) (sagar) (gorrixe) (saldu dau). Berriz (3.39.) (sagar gorrie) (saldu deu). Lezama
Aurreko hiru sekzioetan aurkeztu ditugun datuen azterketen bidez esaldi mota ba-
koitzeko lortu ditugun aukeren arabera lekukoak sailkatzeko multzokatze azterketa es-
tatistiko automatikoa egin dugu 7. Lehen zatikatzean (1) eta (2) multzo nagusiak be-
reizten dira. (1) multzoaren barruan beste azpi-multzo nabarmen bi egiten dira (1a)
eta (1b). (2) multzoa zatitzean azpi-multzoak (2a) eta (2b) dira, nahiz azken honetan
beste multzo nabarmen bi egon (2b1) eta (2b2).
(3.40.) Esaldi enuntziatiboen arauen araberako multzo nagusiak.
Jarraian multzo bakoitzeko lekukoen sailkapena ematen dugu; 3.10. taulan leku-
koen portzentajeak euron hizkuntzaren arabera sailkatuta ikus daitezke.
(1a)
Areatza, Basauri01, Basauri02, Berriz, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Erandio,
Ermua01, Galdakao01, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Santurtzi, So-
pela01, Sopuerta, Urduliz, Zornotza02
20 Aurreko atalean bezala, erabili dugun multzokatze sistema taldeen artekoa izan da, distantzia euklidiar
karratuaren bidez.
98 Iñaki Gaminde
(1b)
Bilbo03, Bilbo15, Durango04, Durango06, Igorre03, Igorre04, Leioa02, Mallabia, Orozko03, Son-
dika, Ugao, Zornotza01
(2a)
Abadiño01, Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Bilbo14, Durango01, Durango05,
Elorrio, Getxo, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Sestao, Trapagaran, Urduña
(2b)
(2b1): Igorre01, Lemoa01, Orozko01, Zeanuri
(2b2): Amoroto01, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07,
Bilbo01, Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Ispaster, Lekeitio01, Mar-
kina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Gernika09, Gernika10, Bermeo08, Sopela04
3.10 taularen datuek berresten dituzte orain arteko azterketa partzialetan egin di-
tugun iradokizunak. Garrantzitsuenak dira A eta B taldeetako lekukoek aukerak egi-
tean erakusten dituzten joera kontrajarriak. Bestalde, C taldeko lekuko gehienak era-
bilera zehatz baten kokatzen dira (3.41.irudia).
(3.41.) aukeren portzentaje orokorrak lekukoen jatorrizko

3.4. Gaztelaniaren datuak

Gaztelaniaren azterketa errazagoa izango da euskararena baino, izan ere, asumi-
tzen dugu sintagma bakoitzak bere azentua daukala eta horren ondorioz, esaldi ba-
koitzak azentu beste osagai edukiko duela. Hau jakinik, azentu tonudun motak eta
euron banaketa ikertzea baino ez zaigu geratzen.
Datuak ematean eta aztertzean, lekukoen jatorrizko hizkuntza kontuan hartuko
dugu, orain arte bezala. Denetara 66 lekukoren datuak erabiliko ditugu. Lekukoak ho-
nako hauek izan dira euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta:
(A)
Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02,
Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Ger-
nika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mar-
kina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
(B)
Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05,
Gernika 09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapaga-
ran, Urduña,
(C)
Datuak 3.2. azpi-atalean aipatu ditugun esaldien arabera aurkeztuko ditugu ondo-
rengo hiru sekzioetan. Laugarren sekzioan datu guztiak batera aztertuko ditugu labur-
pen gisa.
3.4.1. A+ Sb
Gaztelaniaz jaso ditugun 66 lekukoren esaldietan 64 aldiz eskema bera errepika-
tzen da; esaldi osoaren gailur prosodikoa aditzaren silaba azentudunarekin bat dator.
Aditz osteko sintagmaren azentuan (bibliografian topa daitezkeen hainbat autoreren
lanei jarraikirik) L+H* azentu tonuduna txertatzen da. Azkenik, L% muga tonua txerta-
tzen da. (3.42. eta 3.43. irudiak)
(3.42.) /le djó dinéro/ Aulesti01 (3.43.) /le djó dinéro/ Bilbo11
Informatzaile biren kasuan (Arrankudiaga eta Urduña) gailur prosodikoa aditzaren on-
doko silaban kokatzen da (3.44. irudia). Erabilera hau azaltzeko L*+H azentu tonuduna
proposatu behar dugu, badirudi halaber, sintagmaren azentua deazentuatu egiten dela.
(3.44.) /le djó dinéro/ Urduña

100 Iñaki Gaminde
3.4.2. A+Sb+Sb
Hemen aztertu ditugun lekuko gehienek esaldi osoaren gailur prosodikoa erdiko
sintagman erakusten dute (61, %92,52). Bakar batzuk baino ez dira gailur prosodikoa
aditzean daukatenak (5, %7,58). Hau ikusita, hurrengo pausua osagai bakoitzeko gai-
lur prosodikoek silaba azentudunarekin bat egiten duten edo ez ikustea da. Aditzaren
kasuan gailurrak beti egiten du bat silaba azentudunarekin. Bigarren sintagman aukera
bi daude; silaba azentudunaren ostean gailur prosodikoa agertzea (62, %93,94) edo bat
egitea silaba azentudunarekin (4, %6,06). Hirugarren sintagman beste aukera bi topa-
tzen ditugu; gailur prosodikoa silaba azentudunean egotea (48, %72,73) edo deazen-
tuatzea (18, %27,27). Aukera guztiak konbinatuta dauzkagun posibilitateak honako
hauek dira:
(1) %L [H*+L] [L*+H] [L+H*] L% (44)
(2) %L [H*+L] [H*+L] [L+H*] L% (4)
(3) %L [H*+L] [L*+H] [0] L% (18)
(1) eta (2) aukerei dagokienez, esan behar da ezen, fonetikoki tonu altuen arteko
tonu baxuen efektua neutralizatu egiten dela. Aukera hauei gehitzen badiegu gailur
prosodikoaren kokapena “¡“ diakritikoaren bidez, honako hau dugu:
(1) %L [¡H*+L] [L*+H] [L+H*] L% (4)
(2) %L [H*+L] [¡L*+H] [L+H*] L% (40)
(3) %L [¡H*+L] [H*+L] [L+H*] L% (1)
(4) %L [H*+L] [¡H*+L] [L+H*] L% (3)
(5) %L [H*+L] [L*+H] [0] L% (18)
Jarraian aukera bakoitzaren arabera lekukoen banaketa egiten da; 3.11. taulan le-
kukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako portzentajeak ikus daitezke.
(1)
Durango01, Ondarroa01, Orozko01, Zornotza02
(2)
Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo11,
Bilbo15, Durango04, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria02, Gernika10, Igorre04, Ispaster, Ka-
rrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01,
Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sondika, Sopela01, Sopela04, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Ur-
duña, Zeanuri,
(3)
Bermeo07
(4)
Bilbo12, Durango05, Sestao
(5)
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06,
Gernika01, Gernika08, Gernika09, Getxo, Igorre03, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Sopuerta
3.4.3. Sb + A + Sb
Gailur prosodikoa lekuko gehienek aditz aurreko sintagman kokatzen dute (51,
%77,27), aditzean kokatzen dutenak 15 (%22,73) izan dira. Gailur prosodikoaren eta
silaba azentudunaren arteko erlazioak aztertuta, honako konbinazioak dauzkagu:
(1) %L [H*+L] [H*+L] [0] L% (12, %18,18)
(2) %L [L*+H] [H*+L] [L+H*] L% (2, % 3,03)
(3) %L [L*+H] [H*+L] [0] L% (52, % 78,79)
Aukera hauei gehitzen badiegu gailur prosodikoaren kokapena, “¡“ diakritikoaren
bidez, honako hau dugu:
(1): %L [¡H*+L] [H*+L] [0] L% (2, % 3,03)
(2): %L [H*+L] [¡H*+L] [0] L% (10, % 15,15)
(3): %L [¡L*+H] [H*+L] [L+H*] L% (1, % 1,52)
(4): %L [L*+H] [¡H*+L] [L+H*] L% (1,% 1,52)
(5) %L [¡L*+H] [H*+L] [0] L% (48, % 72,73)
(6) %L [L*+H] [¡H*+L] [0] L% (4, % 6,06)
Jarraian aukera bakoitzaren arabera lekukoen banaketa aurkezten da; 3.12. taulan
lekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako portzentajeak ikus daitezke.
(1):
Zeanuri, Gernika09
(2):
Aulesti01, Bermeo04, Bilbo03, Durango06, Igorre04, Larrabetzu02, Leioa02, Mendata, Urduña,
Erandio
(3):
Igorre03
(4):
Arratzu02
(5):
Amoroto01, Areatza, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Ea01,
Ereño, Etxebarria02, Gernika08, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mun-
gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zornotza02, Arrankudiaga, Balmaseda,
Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-
102 Iñaki Gaminde
tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Bilbo08, Getxo, Sondika, Sopela04,
Urduliz
(6):
Bermeo07, Ea02, Gernika01, Basauri02
3.4.4. Datuen laburpena

Gaztelaniaz topatu ditugun azentu tonudunak hiru dira: H*+L, L*+H eta L+H*. Eus-
karaz ez bezala, hirurak erabiltzen dituzte lekuko guztiek, salbuespen bakarra Bermeo
07 da, lekuko honek ez du erabili L*+H azentu tonuduna. L+H* beti agertzen da esal-
diaren azken sintagman. H*+L aditzaren azken silaban dagoen azentuarekin lotuta
agertzen da gehienetan; gainerako sintagmetan H*+L aditzaren eta beste sintagmaren
artean 4 aldiz agertzen da (%6,06) eta aditz aurreko sintagman 12 aldiz (%18,18).
Azken egongune horietan L*+H tonua da gehien erabiltzen dena; aditzaren eta beste
sintagma baten artean 62 aldiz (%93,94) eta aditz aurreko sintagman 50 aldiz (%75,76).
Euskararen datuekin egin dugun moduan, aurreko hiru sekzioetan aurkeztu eta az-
tertu ditugun datuek eman dizkiguten esaldi mota bakoitzeko konbinazioak erabilita,
lekukoak sailkatu ditugu multzokatze azterketaren bidez. Gaztelaniaren datuak mul-
tzokatzean homogeneotasun handiago topatzen dugu euskararen datuak multzoka-
tzean baino. Lehen zatikatzean (1) eta (2) multzo nagusiak lortzen ditugu. (1) mul-
tzoak baino ez dauzka azpi-multzo nabarmen bi (1a) eta (1b).
(3.45.) Gaztelaniaren esaldi enuntziatiboen aukeren

arabera egineko multzokatzea.
Jarraian multzo bakoitzeko lekukoen sailkapena egiten dugu; 3.11. taulan lekukoen
portzentajeak ikus daitezke euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.
(1)
(1a): Arratzu02, Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo11,
Bilbo12, Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-
nika09, Gernika10, Ispaster, Karrantza, Leioa01, Lemoa01, Mallabia, Markina02, Mungia01, Onda-
rroa01, Orozko01, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Trapa-
garan, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza02
(1b): Bermeo04, Bilbo03, Erandio, Igorre04, Larrabetzu02, Leioa02, Mendata, Urduña
(2)
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06,
Gernika01, Gernika08, Getxo, Igorre03, Lemoa02, Lezama, Orozko02, Sopuerta
Portzentajeen banaketa ikusita, ez dirudi lekukoen jatorrizko hizkuntzak gehiegi

eragiten dionik multzokatze orokorrari.

3.5. Euskara batuaren esaldien intonazioaz

Hamar informatzaileren datuetan oinarrituko gara gure azterketa egiteko. Eureta-
riko sei A taldekoak dira (Bermeo05, Bilbo02, Gernika08, Etxebarria02, Lekeitio01 eta
Lemoa01), beste bi B taldekoak dira (Karrantza eta Basauri02) eta azken biak C talde-
koak (Urduliz eta Sondika).
Azterketa labur hau burutu ahal izateko informatzaile bakoitzeko sintagma baka-
rreko zortzi esaldi jaso ditugu; lau esaldi sintagma bakunekoak dira eta beste lau sin-
tagma konplexudunak. Bestalde, berben silaba kopurua eta amaiera kontsonantikoa
edo bokalikoa den ere kontuan hartu dugu. Jaso ditugun esaldiak honako hauek dira:
Sintagma bakunak: Sintagma konplexuak:
/néska sartú da/ /neská gorra sartú da/
/górra sartú da/ /lagún gorra sartú da/
/lagúna sartú da/ /neská gastéa sartú da/
/gastéa sartú da/ /lagún gastéa sartú da/
Esaldi bakoitzeko silaba guztien f0a neurtu dugu eta hori da hemen aurkeztuko du-
guna. Datuak lekukorik lekuko emango ditugu, analisia errazteko lehen sekzioan sin-
104 Iñaki Gaminde
tagma bakunak ikusiko ditugu, bigarren sekzioan sintagma konplexuak eta hirugarre-
nean aurkitu ditugun ereduen ezaugarriak eta lekukoen sailkapenak egingo ditugu.
3.5.1. Sintagma bakunak
Sekzio honetan sintagma bakuneko esaldien gaineko datuak emango ditugu leku-
korik lekuko. Tauletan esaldi mota bakoitzeko silaben f0 neurtzean lortu ditugun
emaitzak emango ditugu.
Bermeo05:
(3.12. taula)
Silaba biko sintagmetan lehen silabaren f0a goian hasten da “neska“ren kasuan eta
gero gora egiten du; “gorra“ren kasuan gora egiten duen arren, ez dirudi gauza bera
daukagunik, izan ere, beherago hasten da. Aditzaren kasuan silaba azentudunean dau-
kagu gailur prosodikoa.
(3.45.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da”
“neska“ren kasuan H*+H azentu tonuduna proposa dezakegu eta “gorra“ren kasuan
L*+H, baliteke kasu honetan hau gertatzea jatorrizko sistemagatik ere. Aditzean L+H*
tonua geneukake. Hiru silabako sintagmetan ez da desberdintasun handirik agertzen;
bai sintagman, bai aditzean silaba azentudunean kokatzen da gailur prosodikoa. Sin-
tagmaren silaba azentudunean H*+L azentu tonuduna geneukake eta L+H* aditzean.
Gernika08:
(3.13. taula)
Silaba biko sintagmetan lehen silabaren f0a goian hasten da, silaba azentudunare-
kin bat eginda, eta behera egiten du gero. Hiru silabakoen kasuan gailur prosodikoak
bat egiten du silaba azentudunarekin. Kasu guztietan H*+L azentu tonuduna proposa
dezakegu. Aditzaren silaba azentudunean tonu goraldia daukagu, beronen ostean be-
rriro baxatzeko; aurreko ereduan legez, L+H* azentu tonuduna proposa dezakegu.
Etxebarria02:
(3.14. taula)
Silaba biko sintagmen kasuan kontrako joerak ikusten ditugu; “neska“ren kasuan
tonua goian hasten da lehen silaban gorago egiteko bigarren silaban, berau H*+H
azentu tonudunaren bidez azal dezakegu. “gorra“ren kasuan goian hasi arren, gero
behera egiten du, kasu honetan H*+L azentu tonuduna dugu. Hiru silabako sintagme-
tan ez da desberdintasun handirik agertzen; H*+L azentu tonuduna geneukake kasu
bietan. Aditza badirudi deazentuatu egiten dela.
(3.46.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da”
Lekeitio01:
(3.15. taula 21 )
Lemoa01:
(3.16. taula 22 )
21 Lekuko honek Gernika08 lekukoaren aukera berdinak dauzka.

22 Lekuko honek Gernika08 lekukoaren aukera berdinak dauzka.
106 Iñaki Gaminde
Bilbo02:
(3.17. taula)
Lekuko honek silaba biko sintagmekin Etxebarria02 lekukoaren aukera berberak

egiten ditu. Hiru silabakoekin, 3.47. irudian ikusten den legez, L*+H azentu tonuduna
dugu. Bestalde, aditzean L+H* azentu tonudunak dauzkagu.
(3.47.) “laguna sartu da” eta “gaztea sartu da”
Basauri02
(3.18. taula)
Lekuko honek silaba biko sintagmetan goiko tonu bat egiten du hasierako silaba
azentudunean, tonuak gora egiten du bigarren silaban. Hiru silabako sintagmetan to-
nuak gora egiten du bigarren silaban, hots, silaba azentudunean eta beronetatik gora
egiten du berriro, esaldiaren gailur prosodikoa azentuaren ostekoan kokatzeko.
(3.48.) “neska sartu da” eta “gorra sartu da” (3.49.) “laguna sartu da” eta “gaztea sartu da”
3.48. eta 3.49. irudietan eta 3.18. taulan ikusten den moduan, silaba biko sintagmen
lehen silabaren f0a hiru silabako sintagmen bigarren silaban dagoen altuera berean
dago. Sintagma bikoena azpiko H*+H azentu tonudunaren bidez azaldu dugu eta hiru
silabakoena L*+H azentu tonudunaren bidez.
Karrantza:
(3.19. taula 23 )
Sondika:
(3.20. taula 24 )
Urduliz:
(3.21. taula 25 )
3.5.2. Sintagma konplexuak

Jarraian sintagma konplexuko esaldien gaineko datuak emango ditugu lekukorik
lekuko. Aurreko sekzioan legez, tauletan esaldi mota bakoitzeko silaben f0 neurriak
emango ditugu.
Bermeo05:
(3.22. taula)
Batu ditugun datuen arabera, badirudi aditz aurrean zati bi egiten direla “neska
gaztea” kasuan izan ezik. Azken honetan daukagun kurbaren konfigurazioa H*+L to-
nuaren bidez azal daiteke. Kurben desberdintasunak 3.50. eta 3.51. irudietan ikus dai-
tezke. Gainerako kasuetan hiru zati egonda, lehen zatian L*+H edo H*+H azentu to-
nuduna geneukake; L* eta H* horien bidez altuera desberdinak adieraz litezke sin-
23 Lekuko honek Basauri02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.

24 Lekuko honek Basauri02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.
25 Lekuko honek Bilbo02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.
108 Iñaki Gaminde
tagma bakarreko esaldietan egin dugun moduan. Bigarren zatian adjektiboa silaba
bikoa denean, L*+H dugu eta hiru silabakoa denean, ostera, H*+L. Aditzean, azkenik,
L+H* tonua dugu.
(3.50.) “neska gorra sartu da” eta “neska gaztea sartu da” (3.51.) “lagun gorra sartu da” eta “lagun gaztea sartu da”
Gernika08:
(3.23. taula)
Gernika08 lekukoaren datuek salatzen dute bere jatorrizko euskararen eragina

3.52. eta 3.53. irudietan ikusten den moduan. Berau azaltzeko aditz aurreko osagai ba-
karra proposatu beharko genuke eta bertan H- tonua bigarren silaban eta H*+L tonua
azken silaban. Aditzean beti bat ez du egiten batzuetan H*+L dagoela pentsa liteke,
baina puntu hau zalantzazkoa da.
Etxebarria02:
(3.24. taula)
Lekuko honen datuek eta 3.54. eta 3.55. irudiek adierazten duten moduan, badirudi
esaldiek hiru osagai dauzkatela. Azentuen banaketa izango litzateke silaba bikoetan
lehen silaban azentua egotea eta hirukoetan erdian. Orduan kurbak azalduko lirateke
L*+H azentu tonudunen bidez aditz aurreko sintagmetan eta L+H* azentu tonudunaren
bidez aditzean.
Lekeitio01:
(3.25. taula)
Informatzaile honen kasuan badirudi berben azentua honako hau dela: “néska”,
lagún, “górra” eta “gaztéa”. Konbinazioak egitean honela geratzen dira: “néska górra”,
“néska gaztéa”, “lagún górra” eta “lagún gaztéa”. “lagún górra”ren kasuan “górra”k ez
du tonu alturik hartzen. Sintagmen kasuan H*+L daukagu eta aditzean L+H*.
Lemoa01:
(3.26. taula)
3.58. eta 3.59. grafikoetan ikusten den moduan, izenaren tonuari baxu eusten zaio
eta beronek gora egiten du adjektiboaren silaba azentudunean. Lekuko honek bere ja-
torrizko sistemari eusten dio euskara batuan ere bai. Berau azal daiteke L+H* tonuen
bidez bai sintagman, berau osagai bakarrekoa izanik, bai eta aditzean ere.
110 Iñaki Gaminde
Bilbo02:
(3.27. taula)
Berben azentua badirudi Lekeitio01 lekukoarena dela. Aditz aurreko sintagmetan

honela konbinatzen dira: “néska górra”, “néska gaztéa”, “lagún górra” eta “lagún
gaztéa”. 3.60. eta 3.61. irudietan ikusten den moduan “néska” eta “lagún” oso desber-
din agertzen zaizkigu. Lehenaren kasuan H*+H geneukake, bigarrenaren kasuan, os-
tera, H*+L. Adjektiboen kasuetan L*+H dugu eta aditzean L+H*.
Basauri02:
(3.28. taula)
3.62. eta 3.63. irudietan ikusten den moduan, lekuko honek, aurrekoaren aldean,
hiru silabako adjektiboetan L*+H azentu tonudunaren ordez H*+L erabiliko luke.
Karrantza:
(3.29. taula 26 )
Sondika:
(3.30. taula)
Informatzaile honek Basauri02 informatzailearen arau berberak darabiltza salbues-

pen batekin. Ondoko grafikoetan ikusten den moduan “néska”ren osteko adjektiboa
hiru silabakoa denean, orduan berba honen gailurra bigarren silaban agertzen da; ad-
jektiboa silaba bikoa denean, lehen silaban agertzen da gailur hori.
26 Lekuko honek Bilbo02 lekukoaren erabilera berberak egiten ditu.

112 Iñaki Gaminde
Urduliz:
(3.31. taula)
Azken lekuko honen kasuan izenak gailurra hartzen du silaba azentudunean eta
beronen ostean baxatu egiten da f0a. Hau H*+L tonuaren bidez azaltzen da. Adjekti-
boa hiru silabakoa denean, gauza bera gertatzen da; haatik, silaba bikoa denean, gai-
lurra azentuaren ostekoan agertzen da, orduan L*+H proposatu beharko genuke. Adi-
tzean ohiko L+H* azentu tonuduna dugu.
3.5.3. Ereduen ezaugarriak

Lehenbiziko gauzarik harrigarriena halako anabasa itzela agertzea da. Ez dago
eredu bakarra edo pare bat hizkuntza estandarrean espero zitekeen legez. Hau uler-
tzeko beharbada gogora eragin beharko da euskara batuaren azentu sistema ofizialik
ez dagoela, are gutxiago intonazio sistemarik; beraz, ez dakigu zer irakasten den, bal-
din eta honen gaineko zerbait inon irakasten bada. Berau irakaskuntzaren hutsaren
ondoriotzat jo behar delako gogorra daukagu. Hori bai segi dezakegu betiko esaten
berez ikasten dela edo hizkuntza batean ikasten dena bestera transferi daitekeela be-
rori aberasteko. Baina gakizkion hariari eta ikus ditzagun eredu horiek zertan diren.
Horretarako lehenengo eta behin ikusiko dugu sintagma bakuneko esaldien kasua eta
gero sintagma konplexudunena.
Sintagma bakuneko esaldietan topatu ditugun ereduak aldatu egiten dira aditz au-
rreko silaba kopuruaren arabera. Horrela, silaba bikoa denean, 3.32. taulako erabile-
rak egiten dira; aditz aurreko sintagma bakarra hiru silabakoa denean hiru erabilera
baino ez zaizkigu agertu (3.33. taula)
(3.32.) Silaba biko sintagma bakarreko esaldietako erabilerak

(3.33.) Hiru silabako sintagma bakarreko esaldietako erabilerak
Sintagma konplexudun esaldietan azterketa bera egin dezakegu, berorren arabe-

rako erabilerak 3.34. taulan dauzkagunak dira.
(3.34.) Sintagma konplexudun esaldietako erabilerak
Hemen agertzen diren desberdintasunak, arteragoko ataletan ikusi ditugun hiru

arau multzoetan gertatzen diren desberdintasunek eraginekoak dira. Alde batetik,
azentu sisteman desberdintasunak agertzen dira, batez ere silaba biko erroetan. Badi-
rudi lekuko batzuek “néska“ eta “lágun“ egiten dituztela baina, beste batzuek amaiera
bokalikoak eta kontsonantikoak bereiziz “néska“ eta “lagún“ egiten dituztela. Beste
alde batetik, esaldiaren osagaiak ez datoz bat lekuko guztietan; batzuek berba bakoi-
tzeko osagai bat darabilte eta beste batzuek, ostera, aditz aurreko guztiarekin osagai
bakarra egiten dute. Azkenik, azentu tonudunen inbentarioa ez da bat denetan. Topatu
ditugunak honako hauek dira: H*+H, H*+L, L+H*, L*+H. Azentu tonudun hauek dauz-
katen errestrikzioak egonguneagatik edo silaba kopuruagatik gertatzen dira.
27 Lemoa01 lekukoaren kasuan sintagma bakarreko esaldietan hemengo arau berberak proposa ditza-
kegu.
4. BAI-EZ GALDERAK
Aurreko atalean aipatu dugun moduan, esaldi enuntziatiboak eta bai/ez galderak
intonazioaren bidez bereizten dira hizkuntza batzuetan.
(4.1.) Galiziako gaztelaniaren adibidea:

“el perro ha entrado”, andrazko lekuko elebakarra.
Bereizketa hau ez da hizkuntza guztietan gertatzen, munduko hizkuntzetan bai/ez
galderak egiteko estrategia desberdinak aurkitzen ditugu (Dryer, 2005). Bertan ager-
tzen diren estrategia horietariko batzuetan adibide batzuk lortu ahal izan ditugu: (1)
partikula galdetzaileak, (2) galderazko berben ordena eta (3) galderazko intonazioa.
(1) Partikula galdetzaileak
Bai/ez galderak egiteko erabiltzen diren partikulak, era berean, ez dira esaldiaren
egongune berean agertzen; Dryer-i jarraikirik (2005), partikula horiek ager daitezkeen
egonguneen arabera ondoko sailkapena egin daiteke:
(a) Hasierago egongunean
(b) Amaierako egongunean
(c) Bigarren egongunean
(d) Beste edozein egongunetan
(e) Partikula bi gune banatan
(4.2.) Fang hizkuntza: “mvu iñi” (txakurra sartu da) eta (4.3.) Wolof hizkuntza: “Haj bi duguna” (txakurra sartu
“yomvuiñi?” (txakurra sartu da?). Partikula hasieran ager- da) eta “Ndajka bi duguna?” (txakurra sartu da?) Partikula
tzen da, lekukoa gizonezkoa. hasieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa (hizkuntza
honen galderak egiteko erez Aliou, 2003 ikus daiteke).
116 Iñaki Gaminde
(4.4.) Yoruba hizkuntza: “adzanou tubole” (txakurra etxean (4.5.) Banbara hizkuntza: “wuruh dola” (txakurra sartu
sartu da) eta “zi adzano tibolin?” (txakurra etxean sartu da?). da) eta “wuruh dola wa” (txakurra sartu da?). Partikula
Partikula hasieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa (Yoruba amaieran agertzen da, lekukoa gizonezkoa.
hizkuntzan aukera dago bai/ez galderak partikula galdetzaile
barik egiteko, Fajobi, 2004).
(4.6.) Txinera: “papa leele” (aita etorri da) eta “papa leele ma”
(aita etorri da?). Partikula amaieran agertzen da, lekukoa andrazkoa.
Partikula galdetzaileen eta tonuen arteko interakzioaz edo interakzio ezaz Clemens
eta Rialland-en (2005) eta Rialland-en lanak (2007) ikus daitezke.
(2) Galderazko berben ordena
4.10., 4.12. eta 4.16. adibideetan ikusten den moduan, hizkuntza batzuetako galde-
retan, enuntziatiboen aldean, orden berezia ez eze, tonua ere erabiltzen da.
(4.7.) “The dog is come in” enuntziatiboa, Irlandako in- (4.8.) “Is the dog come in?” galdera, Irlandako ingelesa.
gelesa, lekukoa gizonezkoa
(4.9.) “yudfed uqzin” (txakurra sartu da), Amazigh, leku- (4.10.) “uqzinsfed?” (txakurra sartu da?), Amazigh
koa gizonezkoa.
(4.11.) “ta hund es ren kom” (txakurra sartu da), alema- (4.12.) “es ta hund ren kom?” (txakurra sartu da?), alema-
nera, lekukoa gizonezkoa nera
(4.13.) “du ser mora” (zuk ama ikusten duzu) Norvegiera, (4.14.) “ser du mora?” “ama ikusi egiten duzu?” Norve-
lekukoa andrazkoa. giera.
(4.15.) “el gos ha entrat” (txakurra sartu da) Catalana, le- (4.16.) “ha entrat el gos?” (txakurra sartu da?) Catalana
kukoa andrazkoa.
(3) Galderazko intonazioa

Sail honetako adibideetan ikusten den moduan, enuntziatiboa eta galdera intona-
zioaren bidez baino ez dira bereizten.
(4.17.) “el perro ha entrado” Bilboko gaztelania, Lekukoa (4.18.) “el perro ha entrado?” Bilboko gaztelania. Gazte-
andrazkoa. laniaz berben ordena ere erabiltzen da.
(4.19.) “ekhi thala wa” (txakurra sartu da), Edo hizkun- (4.20.) “ekhi thala wa?” (txakurra sartu da?) Edo hizkuntza.
tza, lekukoa gizonezkoa.
118 Iñaki Gaminde
(4.21.) “a entrato el kane” (txakurra sartu da), Italiera, (4.22.) “a entrato el kane?” (txakurra sartu da?) Italiera
lekukoa andrazkoa.
(4.23.) “entrou kan” (txakurra sartu da), Galegoa, lekukoa (4.24.) “entrou kan?” (txakurra sartu da?) Galegoa.
andrazkoa.
Edo hizkuntzan (4.19. eta 4.20. irudietan) oinarrizko maiztasunaren rola ez da bes-
teetan bezain argi agertzen. Edozelan ere, batu ahal izan ditugun era honetako hiz-
kuntzetan tonu aldaketarik bortitzena esaldiaren amaieran gertatzen da, ondoko adi-
bideetan ikusten den moduan:
(4.25.) “zavaka vasla?” (txakurra sartu da?) Errusiera, le- (4.26.) “pjezu sestu?” (txakurra sartu da?) Poloniera, leku-
kukoa andrazkoa. koa andrazkoa.
(4.27.) “kasoj entro?” (txakurtxoa sartu da?) Brasileko (4.28.) “pumasok ang aso?” (txakurra sartu da?) Tagalo,
portugesa, lekukoa andrazkoa. lekukoa andrazkoa.
(4.29.) “inoa haists(i)kita?” (txakurra (4.30.) “l’as-tu frappes ?” (zuk jo (4.31.) “tu ta mwa dza?” (joduzu?)
sartu da?) Japoniearen, lekukoa gizo- duzu?) Frantsesa, lekukoa andrazkoa. Cree hizkuntza, lekukoa andrazkoa
nezkoa.
Bai/ez galderetako amaierako tonu igoera hau oso arrunta da eta oso hizkuntza des-
berdinetan gertatzen da. Sarritan egitura batzuen artean bereizteko igoera hau da adie-
razle bakarra (ikusi Japonieraz Maeda eta Venditti, 1998, Neerlanderaz, ´T Hart, 1998,
Gussenhoven eta Kerkhoff, 2001, Farsi hizkuntzan, Esposito eta Barjam, 2007, Kiche hiz-
kuntzan, Nielsen, 2005, Awara, Irumu, Nankina eta Nahu, Quigley, E. C., 2003, e.a.)
Hala ere, kontrakoa iradoki da hizkuntza askotan, adibidez: Chickasaw hizkuntzan
(Gordon, 2003, 2005) Kabardian hizkuntzan (Applebaum eta Gordon, 2007) e.a. 4.33.
eta 4.34. irudietan galegoaren eta abkhaz hizkuntzen adibide bana ikus daitezke. Ga-
legoaren kasuan L% muga-tonua erabiltzen da eta abkhaz hizkuntzaren kasuan muga-
tonu bikuna agertzen da.
(4.32.) Galegoa: “u amíjo merkóu u játo?” (lagunak katu (4.33.) Abkhaz hizkuntzaren H*+L% tonua galdera adie-
bat saldu zuen?), lekukoa andrazkoa. razteko.
Euskararen kasuan bai/ez galderak egiteko era nagusi bi dauzkagu; tonu aldaketa
daukaten barietateak eta “al” edo “-a” erabiltzen duten barietateak; 4.34. eta 4.35. iru-
dietan adibide bana ikus daitezke.
(4.34.) “gizonak txakurra saldu al du?” Aia, lekukoa an- (4.35.) “gizonak saldü dia?” Muskildi, lekukoa andrazkoa.
drazkoa.
“al” erabiltzen denean, irakurketa ozena lantzean, ez da azaltzen tonua zelan era-
bili behar den, horregatik kasu gehienetan txarto irakurtzen da. Hau da, “al”dun gal-
dera hain bakoen erara irakurtzea izaten da gauzarik arruntena.
Egitean ez eze, pertzepzioaren ikuspuntutik ere landu ezean, nekez hartzen dira
galderatzat honelakoak, are gutxiago hizkuntza ezezaguna denean. Jarraian etorkinen
hizkuntzen gainean egindako pertzepzio test baten emaitzak aurkeztuko ditugu.
Goian ikusi ditugun hizkuntzetatik hiru erabili ditugu gure pertzepzio testa buru-
tzeko Amazigh, Edo eta Wolof. Lehenengoan aditzaren inbertsioa egiten da amaierako
tonu aldaketarekin, bigarrenean tonu aldaketa nagusia amaieran barik erdian gertatzen
da, azkenik, hirugarrenean, partikula galdetzaile bat erabiltzen da esaldi osoaren ha-
sieran, tonu aldaketa nabarmen barik. Testa Bilboko Irakasle Eskolako 30 ikaslek bu-
120 Iñaki Gaminde
rutu zuten. Ondo identifikatuen portzentajeak hizkuntzako honako hauek izan ziren:
Amazigh (%96,66), Edo (%76,66) eta Wolof (%18,34). Badirudi norberaren sistematik
hurbilen dagoena dela ondoen identifikatzen den moldea; Wolof da emaitzarik txarre-
nak ematen dituena, hain zuzen hizkuntza horretan hasierako gunean partikula gal-
detzailea erabiltzen delako eta tonuak ez daukalako funtziorik; beste bietan tonuak
bere funtzioa dauka enuntziatiboak eta galderak bereiztean, orduan hurbilago daude
test egileen sistemetatik bestea baino (hizkuntzen artean dauden tonu aldeak 4.3.,
4.9., 4.10., 4.19. eta 4.20. irudietan ikus daitezke). Argi dago orduan honelakoetan ira-
katsi eta entrenatu behar dituguna pertzepzioa eta produkzioa (euskararen kasuan au-
kera dugu “al” ez erabiltzea).
Galdera egiteko modu bera erabili arren, tonua erabiltzen den hizkuntzetan, esate
baterako, horrek ez du esan nahi leku guztietan berdin egiten denik; 4.36., 4.37.,
4.38., 4.39., 4.40. eta 4.41 irudietan gaztelaniaren dialekto batzuetako adibideak ager-
tzen dira (adibide gehiagoetarako hizkuntza erromanikoetan eta gaztelaniaz Hirst eta
Di Cristo, 1998, eta Dorta, 2007, ikus daitezke).
(4.36.) Bilbo: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa, eus- (4.37.) Venezuela: “el perro a entrado?” lekukoa andraz-
kara apur bat badaki. koa.
(4.38.) Kolonbia: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa. (4.39.).Urugai: “el perro antrado?” lekukoa andrazkoa.
(4.40.) Bolibia: “el perro a entrado?” lekukoa andrazkoa. (4.41.) Argentina: “el amigo bebjo el bino?” lekukoa an-
drazkoa
Atal honen helburua bikoitza da; batetik, bai/ez galderen ezaugarri nagusiak az-
tertu nahi dira eta, bestetik, lekukoak sailkatu nahi ditugu ezaugarri horien arabera.
Euskararen kasuan hiru esaldi mota aukeratu ditugu aztertzeko; batean sintagma bakuna
eta aditza agertzen dira (Sb+A), beste batean aditz aurreko sintagma izenak eta adjektiboak
osatua da (Sk+A) eta azkenean sintagma bakun bi eta aditza agertzen dira (Sb+Sb+A).
Gaztelaniaren kasuan aukeratu ditugun hiru esaldietako lehenean aditza eta sin-
tagma bakuna agertzen dira (A+Sb), bigarrenean aditza eta sintagma bakun bi
(A+Sb+Sb) eta hirugarrenean sintagma bakuna, aditza eta beste sintagma bakun bat
beronen ostean (Sb+A+Sb).
Azterketan esaldiaren amaierari baino ez diogu begiratuko, hots, azken tonu kon-
figurazioak zelakoak diren aztertuko dugu beren-beregi, izan ere, tonu horiek dira gal-
dera adierazten dutenak enuntziatiboaren aldean. Beste alde batetik, hartu ditugun
izari nagusien neurketen emaitzak baliatuta, esaldi enuntziatiboen eta galderen arteko
alde fonetikoa ere aztertuko da.
Atal hau bost azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean datuak lor-
tzeko eta aztertzeko erabili dugun metodologiaz jardungo dugu. Bigarren eta hiruga-
rren azpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuak aztertzen dira. Laugarren azpi-
atalean esaldi enuntziatiboen eta galderen azterketa fonetikoa aurkezten dugu. Bos-
garren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak eta kidetasunak ikusiko ditugu.
4.1. Metodologia
Atal honetako helburuak betetzeko erabili ditugun materialak aurreko atalean era-
biliko berberak izan dira, baina galdera eginda. Euskaraz eta gaztelaniaz jaso ditugun
esaldiak honako hauek izan dira:
Sb+A: “sagarra saldu du?” A+Sb: “le dio dinero?”
Sk+A: “sagar gorria saldu du?” A+Sb+Sb: “le dio dinero al amigo?”
Sb+Sb+A: “txakurra tabernan sartu da?” Sb+A+Sb: “el amigo bebió el vino?”
Euskararen eta gaztelaniaren kasuetan datuak aztertuko ditugu lekukoen jatorrizko
hizkuntzaren arabera. Esaldiak aztertzeko silaba guztietako f0 neurtu dugu. Horrez
gainera, esaldiaren f0ren eta energiaren batezbestekoak eta denbora osoa ere neurtu
ditugu. Neurketa horien bidez lortutako datuei esker f0ren ibiltartea eta hizkera errit-
moa kalkulatu ahal izan ditugu.

Euskararen datuak aztertzeko 81 lekukoren esaldiak erabili ditugu; jarraian leku-
koen zerrenda euron jatorrizko hizkuntzaren arabera zehazten da:
A
Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05,
Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,
Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igo-
rre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01,
Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,
Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
122 Iñaki Gaminde
B
Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete,
Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña,
C
Bilbo08, Erandio, Getxo01, Sondika, Sopela04, Urduliz
Gorago esan dugun moduan, azken tonuaren mugimenduagatik ulertzen dugu en-
tzuten duguna bai/ez galdera den ala ez; 4.42. eta 4.43. adibideetan lekuko baten
enuntziatiboa eta galdera ematen ditugu aldeaz jabetzeko.
(4.42.) esaldi enuntziatiboa (Sk+A), Lemoa 01. (4.43.) bai/ez galdera (Sk+A), Lemoa 01
Bi dira gure korpusean topatu ditugun erabilerak; kasu batzuetan H*+L% tonua
txertatzen da amaieran eta beste batzuetan H%; desberdintasunak 4.44. eta 4.45. iru-
dietan ikus daitezke.
(4.44.) H*+L% muga tonuaren erabilera, Gernika 08. (4.45.) H% muga tonuaren erabilera, Santurtzi.
H*+L% erabiltzen duten lekukoek egiten duten beste desberdintasun bat zera da,
hots, azken silaban txertatzea edo azkenaurrekoan. 4.44. irudian muga-tonua azken si-
laban gertatzen da; 4.46. irudian, ostera, azkenaurrekoan. Bada beste alde nabarmen
bat gailur prosodikoari dagokionez, baina behar honetan ez dugu horretaz jardungo.
Azken desberdintasun hauek gogotan, muga-tonuen araberako lehen sailkapena egin
dezakegu, horretarako esaldi motak bereiz emango ditugu.
(4.46.) H*+L% azkenaurreko silaban txertatuta, Bermeo 04
4.2.1. Sb+A
Esaldian aditzaren aurrean sintagma bakun bakarra dagoenean, topatu ditugun
muga-tonuen erabilerak jarraian zehazten direnak izan dira.
(1) H%
Barakaldo, Gernika10, Lemoa02, Santurtzi
(2) H*+L%1]
Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balma-
seda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11,
Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio,
Erandio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03,
Igorre04, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama,
Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Portu-
galete, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zea-
nuri, Zornotza01, Zornotza02
(3) H*+L% 2]
Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Getxo01, Igorre01, Ispaster, Mallabia
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu,
(4.1. taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):
A
(1) H%: Lemoa02
(2) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,
Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02,
Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Le-
keitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,
Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Igorre01, Ispaster, Mallabia
B
(1) H%: Barakaldo, Gernika10, Santurtzi
(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09,
Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Karrantza, Leioa01, Portugalete,
Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
124 Iñaki Gaminde
C
(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Sondika, Sopela04, Urduliz
(3) H*+L% 2]: Getxo
4.2.2. Sk+A
Esaldian aditzaren aurrean sintagma konposatua dagoenean, topatu ditugun auke-
rak honako hauek izan dira:
(1) H% :
Barakaldo, Gernika10, Lemoa02, Santurtzi
(2) H*+%1]
seda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15,
Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Ereño, Ermua01, Etxeba-
rria02, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02,
Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, On-
darroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-
pela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(3) H*+L% 2]
Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Erandio, Galdakao01,
Getxo, Igorre01, Igorre04, Ispaster, Mallabia
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu
A
(1) H%: Bilbo03, Lemoa02
Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01,
Gernika08, Gernika09, Igorre03, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Le-
zama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03,
Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Galdakao01, Igorre01,
Igorre04, Ispaster, Mallabia,
B
(1) H%: Barakaldo, Gernika10
(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,
Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, So-
pela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
(3) H*+L% 2]: Basauri01
C
(2) H*+L%1]: Bilbo08, Sondika, Sopela04, Urduliz
(3) H*+L% 2]: Erandio, Getxo
4.2.3. Sb + Sb +A
Esaldian aditzaren aurrean sintagma bakun bi daudenean, topatu ditugun aukerak
honako hauek izan dira:
(1) H% :
Barakaldo, Gernika10, Lemoa02
(2) H*+%1]:
seda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Derio,
Durango01, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Erandio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Ger-
nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Karrantza, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01,
Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,
Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran,
Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(3) H*+L% 2]
Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Durango04,
Ea01, Galdakao01, Getxo, Igorre01, Ispaster, Larrabetzu02, Mallabia
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, honako hau dugu
A
(1) H%: Lemoa02
Bilbo03, Derio, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Ger-
nika09, Igorre03, Igorre04, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Markina01, Markina02, Men-
data, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zor-
notza02
(3) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Bilbo12, Bilbo15, Du-
rango04, Ea01, Galdakao01, Igorre01, Ispaster, Larrabetzu02, Mallabia
B
(2) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,
Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, So-
(3) H*+L% 2]: Basauri01
126 Iñaki Gaminde
C
(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Sondika, Sopela04, Urduliz
(3) H*+L% 2]: Getxo
Sailkapen honetan ikusten den moduan, informatzaile batzuek erabilera bat baino
gehiago daukate. Hori gogotan erabili beharko dugu joera nagusiak kuantifikatzeko
eta sailkatzeko. Sailkapenerako irizpide nagusiak H*+L% edo H% erabiltzea eta H*+L%
kokatuta agertzen deneko silaba adieraztea izango dira. Berorren arabera egiten diren
konbinazioak 4.4. taulakoak dira euron portzentajeekin.
(4.4. taula) Lekukoen erabileren portzentajeak.
Lekukoak 4.4. taulan agertzen diren erabileren arabera sailkatzen baditugu, ondoko
era honetara geratzen dira:
(1) H%: Barakaldo, Gernika10, Lemoa02
(2a) H*+L%1]: Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01,
Bakio, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14,
Derio, Durango01, Durango05, Durango06, Ea02, Elorrio, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Ger-
nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Karrantza, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Le-
zama, Larrabetzu01, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,
Orozko02, Orozko03, Portugalete, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran,
Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(2b) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Getxo, Igorre01, Is-
paster, Mallabia
(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri01, Galdakao01, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Larrabetzu02, Eran-
dio, Igorre04
(3) H% eta H*+L%1]: Santurtzi, Bilbo03
Azkenik, lekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako sailkapena egiten badugu,
honako hau dugu (portzentajeak 4.5. taulan erakusten dira):
A
(1) H%: Lemoa02
(2a) H*+L%1]: Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Berriz, Bilbo01,
Derio, Durango06, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Leioa02,
Lekeitio01, Lemoa01, Lezama, Larrabetzu01, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Onda-
rroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(2b) H*+L% 2]: Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo02, Ea01, Igorre01, Ispaster,
Mallabia
(2c) H*+L%1] eta 2]: Galdakao01, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Larrabetzu02, Igorre04
(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo03
B
(2a) H*+L%1]: Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11,
Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Sestao, So-
(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri01
(3) H% eta H*+L%1]: Santurtzi
C
(2a) H*+L%1]: Bilbo08, Sondika, Sopela04, Urduliz,
(2b) H*+L% 2]: Getxo
(2c) H*+L%1] eta 2]: Erandio

Denetara 66 lekuko izan ditugu gaztelaniaren bai/ez galderen gaineko datuak bil-
tzeko, jarraian lekukoen zerrenda euron jatorrizko hizkuntzaren arabera zehazten da:
A
Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01,
Bilbo02, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Ger-
nika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01,
Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02,
Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bermeo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Du-
rango05, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Trapagaran, Ur-
duña
C
Gaztelaniaz esaldiaren amaieran gertatzen diren tonu mugimenduak dira esaldi
enuntziatiboen eta galderen arteko desberdintasuna eragiten dutenak, 4.47. eta 4.48.
irudietan ikusten den moduan:
128 Iñaki Gaminde
(4.47.) enuntziatiboa (A+Sb), Lezama. (4.48.) galdera (A+Sb), Lezama.
Orduan euskararen datuekin egin dugun moduan, esaldiaren azken tonuaren ara-
bera sailkatuko ditugu datuak. Bi dira topatu ditugun aukerak; batzuetan H% tonua
erabiltzen da eta beste batzuetan H*+L%. H*+L% egiten dutenek berau azken silaban
edo azken aurrekoan txerta dezakete.
(4.49.) H*+L% muga tonuaren erabilera, Sondika (4.50.) H% muga tonuaren erabilera, Portugalete
Aukera hauen arabera eta metodologian aipatu ditugun esaldien osaketa gogotan
esaldien lehen sailkapena egin dezakegu.
4.3.1. A+Sb
Esaldian aditza eta beronen ostean sintagma bakarra dagoenean, topatu ditugun
muga-tonuen erabilerak honako hauek dira:
(1) H%
Bermeo04, Bermeo08, Bilbo14, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Ger-
nika10, Igorre03, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Sestao, Sopela04, Ugao, Urduña,
Zeanuri, Orozko03
(2) H*+L%1]
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Berriz, Bilbo01,
Bilbo02, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Getxo,
Igorre04, Ispaster, Karrantza, Lemoa01, Lezama, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Portugalete,
Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Zornotza02, Lemoa02, Orozko02
(3) H*+L% 2]
Bermeo05, Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Mendata, Sondika
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondoko hau dugu

A
(1) H%: Bermeo04, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Larra-
betzu02, Leioa02, Markina02, Orozko03, Ugao, Zeanuri
(2) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,
Bilbo15, Durango04, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mungia01, Ondarroa01,
Orozko01, Orozko02, Zornotza02
(3) H*+L% 2]: Bermeo05, Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Mendata
B
(1) H%: Bermeo08, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Sestao, Urduña
(2) H*+L%1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Por-
tugalete, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran
(3) H*+L% 2]: Durango05
C
(1) H%: Sopela04
(2) H*+L%1]: Bilbo08, Erandio, Getxo, Urduliz
(3) H*+L% 2]: Sondika
4.3.2. A+Sb+Sb
Esaldian aditzaren ostean sintagma bakun bi daudenean, topatu ditugun muga-to-
nuen erabilerak ondoko hauek dira:
(1) H%
Bermeo04, Bermeo08, Bilbo02, Bilbo09, Bilbo14, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika09,
Gernika10, Igorre03, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Mungia01, Portugalete, Sestao,
Sopela04, Ugao, Urduña, Zeanuri, Zornotza02, Orozko03
(2) H*+L% 1]
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo08,
Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Karrantza,
Lemoa01, Lezama, Mendata, Orozko01, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Lemoa02,
Orozko02
(3) H*+L% 2]
Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Getxo, Mallabia,
Ondarroa01, Sondika
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondokoa dugu (4.7.
taulan erabilera bakoitzaren portzentajeak ikus daitezke):
130 Iñaki Gaminde
A
(1) H%: (16, %39,02) Bermeo04, Bilbo02, Durango06, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika09, Igo-
rre03, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02, Mungia01, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
(2) H*+L% 1]: (17, %42,5) Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15,
Durango04, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mendata, Orozko01,
Orozko02
(3) H*+L% 2]: (8, %19,51) Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia,
Ondarroa01
B
(1) H%: (8, % 44,44) Bermeo08, Bilbo09, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Portugalete, Sestao, Ur-
duña
(2) H*+L% 1]: (8, %44,44) Arrankudiaga, Balmaseda, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Santurtzi,
Sopuerta, Trapagaran
(3) H*+L% 2]: (2, %11,11) Basauri 02, Durango 05
C
(1) H%: (1, %16,67) Sopela 04
(2) H*+L% 1]: (3, %50) Bilbo 08, Erandio, Urduliz
(3) H*+L% 2]: (2, %33,33) Getxo, Sondika
4.3.3. Sb+A+Sb
Esaldian aditzaren alde banatan sintagma bat dagoenean, topatu ditugun muga-to-
nuen erabileren hedadurak honako hauek dira:
(1) H%
Bermeo04, Bermeo08, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango06, Gernika01, Gernika09, Ger-
nika10, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Portugalete, Sestao, Sopela01, Ugao, Urduña,
Zeanuri, Zornotza02, Orozko03
(2) H*+L% 1]
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo05, Berriz,
Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Ereño, Gernika08, Igorre03,
Igorre04, Ispaster, Karrantza, Lemoa01, Lezama, Mendata, Mungia01, Orozko01, Santurtzi, So-
pela04, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz, Lemoa02, Orozko02
(3) H*+L% 2]
Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Ea02, Etxebarria02, Getxo, Mallabia, Ondarroa01, Sondika
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, ondoko hau dugu
A
H%: Bermeo04, Bilbo02, Durango06, Gernika01, Gernika09, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02,
Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
H*+L% 1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15,
Durango04, Ereño, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mendata,
Mungia01, Orozko01, Orozko02
H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Ea02, Etxebarria02, Mallabia, Ondarroa01
B
H%: Bermeo08, Bilbo09, Bilbo14, Gernika10, Leioa01, Portugalete, Sestao, Sopela01, Urduña
H*+L% 1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo11, Durango01, Durango05, Karrantza, San-
turtzi, Sopuerta, Trapagaran
H*+L% 2]: Durango 05
C
H%: Bilbo 08
H*+L% 1]: Erandio, Sopela 04, Urduliz
H*+L% 2]: Getxo, Sondika
Informatzaileek dauzkaten erabilera guztiak batzeko erabiliko ditugun irizpideak

H*+L% edo H% erabiltzea eta H*+L% kokatuta agertzen den silaba adieraztea izango
dira. Agertzen diren konbinazioak eta euron portzentajeak 4.9. taulan erakusten dira.
(4.9. taula) Lekukoen erabileren portzentajeak.
(1) H%: Bermeo04, Bermeo08, Bilbo14, Durango06, Gernika01, Gernika09, Gernika10, Larrabe-
tzu02, Leioa01, Leioa02, Markina02, Orozko03, Sestao, Ugao, Urduña, Zeanuri
(2a) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Bilbo01,
Bilbo03, Bilbo11, Bilbo15, Durango01, Durango04, Erandio, Igorre04, Ispaster, Karrantza,
Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sopuerta, Trapagaran, Urduliz
(2b) H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Durango05, Ea01, Etxebarria02, Mallabia, Sondika,
(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri02, Bermeo05, Berriz, Getxo, Mendata, Ondarroa01
(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Ea02, Ereño, Gernika08, Igorre03, Mungia01,
Portugalete, Sopela04, Zornotza02
Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren araberako sailkapena egiten badugu, ondoko hau
dugu (portzentajeak 4.10. taulan agertzen dira):
132 Iñaki Gaminde
A
(1) H%: Bermeo04, Durango06, Gernika01, Larrabetzu02, Leioa02, Markina02, Orozko03, Ugao,
Zeanuri
(2a) H*+L%1]: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo15, Durango04,
Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Orozko01, Orozko02
(2b) H*+L% 2]: Bermeo07, Bilbo12, Ea01, Etxebarria02, Mallabia
(2c) H*+L%1] eta 2]: Bermeo05, Berriz, Mendata, Ondarroa01
(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo02, Ea02, Ereño, Gernika08, Igorre03, Mungia01, Zornotza02
B
(1) H%: Bilbo14, Bermeo14, Gernika09, Gernika10, Leioa01, Sestao, Urduña
(2a) H*+L%1]: Arrankudiaga, Balmaseda, Bilbo11, Durango01, Karrantza, Santurtzi, Sopuerta, Tra-
pagaran
(2b) H*+L% 2]: Durango05
(2c) H*+L%1] eta 2]: Basauri02
(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo09, Portugalete
C
(2a) H*+L%1]: Erandio, Urduliz
(2b) H*+L% 2]: Sondika
(2c) H*+L%1] eta 2]: Getxo
(3) H% eta H*+L%1]: Bilbo08, Sopela04
4.4. Hizkuntzen arteko aldeak

Aurreko atal bietan ikusi dugun moduan, esaldi amaierako tonuetan ez dago alde-
rik hizkuntzen artean. Hala ere, aldea tonuen agerpen kopuruetan gertatzen denez
gero, azpi-atal honetan hizkuntza bien muga-tonuen portzentajeak erkatuko ditugu.
Muga-tonuak bi izan dira H% eta H*+L%, azken honen kasuan kontuan hartu dugu
azken silaban erabiltzen den edo azkenaurrekoan. Bestetik, lekuko batzuek muga-
tonu mota bat baino gehiago erabiltzen dituztenez gero, bost konbinazio egin dai-
tezke. Hizkuntza bakoitzeko konbinazio horietariko bakoitzaren portzentajeak erakus-
ten dira 4.11. taulan eta 4.51. irudian.
(4.11. taula) Muga-tonuen banaketaren portzentajeak hizkuntzako

(4.51.) muga tonuen erabileren portzentajeak hizkuntza bakoitzaren arabera.
Lekuko batzuek hizkuntza bietan konbinazio berberak erabiltzen dituzte: Amo -

roto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo07,
Bilbo01, Bilbo08, Bilbo11, Ea01, Ereño, Gernika10, Igorre03, Karrantza, Lemoa01, Le-
zama, Mallabia, Orozko01, Orozko02, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran eta Urduliz.
4.11. taulan ikusten den moduan, hizkuntza bietan muga-tonuen konbinazioak ba-
tzuk diren arren, euron erabileraren portzentajeetan dauzkagu alderik handienak. Eu-
rotan nabarmenenak (1) (2) eta (5) aukeretan gertatzen dira. H% tonua askozaz gehia-
gotan erabiltzen da gaztelaniaz egitean euskaraz egitean baino, honen bidez azal dai-
teke (1) eta (5) aukeren desoreka. H*+L% muga tonua azken silaban, ostera, euskaraz
gehiagotan erabiltzen da gaztelaniaz baino.
4.5. Azterketa fonetikoa

Ikerketa batzuetan adierazi den moduan (Dorta, 2007), esaldi enuntziatiboen eta
bai/ez galderen artean, desberdintasun fonologikoez gain, desberdintasun fonetikoak
ere gertatzen dira oinarrizko izarietan. Azpi-atal honetan f0an, energian eta denboran
egin ditugun neurketetan oinarrituta, esaldi osoaren f0ren ibiltartea, f0ren batezbeste-
koa, energiaren batezbestekoa eta hizkera erritmoa erkatuko ditugu, bai hizkuntza ba-
koitzeko esaldi moten arabera, bai hizkuntzen artean. Azkenean, lekukoen jatorrizko
hizkuntzaren arabera egon litezkeen balizko aldeak agerian jarriko ditugu.
Euskararen esaldi enuntziatiboen eta galderen neurketen emaitzek (4.12. taula)
adierazten dute ezen, galderek f0 ibiltartea handiagoa daukatela. Era berean, f0ren eta
energiaren batezbestekoak handiagoak dira, hizkera erritmoa biziagoa da galderetan
enuntziatiboetan baino.
Esaldian agertzen diren sintagma kopuruen eta moten arabera, badirudi desberdinta-
sun nabarmen batzuk agertzen direla. Goiko emaitzak, aztertu ditugun esaldi moten ara-
bera sailkatuta, arean aldatzen dira. Aztertu ditugun esaldiak “sagarra saldu du“ (1),
“sagar gorria saldu du“ (2) eta “txakurra tabernan sartu da“ (3) izan dira (4.13. taula).
134 Iñaki Gaminde
Gaztelaniaren neurketen emaitzekin gauza bera egiten badugu, desberdintasun

txiki batzuk agertzen zaizkigu (4.14. taula).
Ikusten denez, euskararen aldean, galderen f0ren batezbestekoan izan ezean, emai-
tza guztiak altuagoak dira gaztelaniaz euskaraz baino. Bada, hizkera erritmoari dago-
kionez, desberdintasun adierazgarri bat, izan ere, euskaraz galderek erritmo biziagoa
daukaten bitartean, gaztelaniaz enuntziatiboek daukate (4.15. taula).
Atala amaitzeko jakin nahi izan dugu zer gertatzen den ikusi ditugun neurketekin
lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera. Egin ditugun erkaketen emaitzak lekuko tal-
deen arabera sailkatuta ematen ditugu 4.16., 4.17 eta 4.18. tauletan.
Taldeen araberako datuen kuantifikazioa eginda, 4.19. taulan ikusten den moduan,
enuntziatiboen eta galderen arteko aldeak hizkuntzaren arabera eta izariko ez dira
berdin agertzen. f0ren ibiltartea handiagoa da galderetan enuntziatiboetan baino hiz-
kuntza bietan; aldea nabarmenagoa da gaztelaniaz euskaraz baino, batez ere B taldeko
lekukoen artean. f0ren batezbestekoan gertatzen den aldea berdintsua da hizkuntza
bietan lekuko talde guztietan, antzera gertatzen da energiaren batezbestekoarekin.
Hizkera erritmoari dagokionez, ez dago alde handirik lekuko taldeetan, aldeak hiz-
kuntzen artean gertatzen dira.
5. N-Z GALDERAK
N/Z galderak, bai/ez galderen aldean, galdetzaile baten bidez egiten direnak dira.
Atal honen helburu nagusia galdera mota hauek gauzatzeko dauden joerak deskriba-
tzea da. Bestalde, lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera desberdintasunik dagoen
ala ez ikusiko dugu.
Galdetzailearen egongunearen arabera egin den sailkapen baten hiru mota nagusi
agertzen dira munduko hizkuntzetan (Dryer, 2005): (1) Galdetzailea hasieran, (2) Gal-
detzailea hasieran ez dagoen beste egongune baten eta (3) Nahastuta. Sailkapen ho-
rretan ez zaigu ezer esaten ez fokuaren gainean, ez eta oinarrizko maiztasunaren mu-
gimenduez edo tonuak daukan zereginaz ere. Grabatu ahal izan ditugun hizkuntzetako
adibide batzuetan, 5.1. eta 5.2., amaieran tonu gorakada bat gertatzen da; beste ba-
tzuetan, 5.3., 5.4., 5.5. eta 5.6., amaieran L% tonua dugu.
(5.1.) Marokoko Arabiera: “sku:n wa?” (nor da?), lekukoa (5.2.) Maoriera: “nô hea aur?” (nongoa naiz ni?) lekukoa
andrazkoa. Esaldiaren amaieran tonu igoera egin du. andrazkoa. Kaitoro (2004).
(5.3.) Frantsesa: “qui t’a frappé ?” (nork jo zaitu?), leku- (5.4.) Cree hizkuntza: “wenkantanhosk?” (nork jo zaitu?),
koa andrazkoa. Gailur prosodikoa galdetzailean kokatzen lekukoa andrazkoa. Gailur prosodikoa hasieran kokatzen
da, amaieran L%. (Junker, 2008) da, amaieran ez dago igoera nabarmenik (Junker, 2008)
(5.5.) Norbegiera: “kem bring?” (Zer dakar?) lekukoa an- (5.6.) Kroatera: sto zelite popiti? (zer gura duzu eda-
drazkoa. teko?) lekukoa gizonezkoa.
Euskararen eta gaztelaniaren n/z galderen azterketa egiteko jaso ditugun datuetan
galdetzaileak beti agertzen dira esaldiaren hasierako egongunean (5.7. eta 5.8. iru-
diak).
138 Iñaki Gaminde
(5.7.) Euskara: Lekukoa andrazkoa, Basauri02 (5.8.) Gaztelania: Lekukoa andrazkoa, Basauri02
Esaldien azterketa egin ahal izateko, asumitzen dugu galdetzailea dela esaldiaren
fokua edo, kasu honetan behintzat, beronek ez lukeela garrantzi handirik edukiko,
nahiz eta beste hizkuntza batzuetan galdetzailearen fokalizazioa azpimarratu den (far-
sieraz Scarborough, 2007; japonieraz Ishihara, 2004, 2007; navajo hizkuntzan McDo-
nough, 2002, e.a.)
5.7. eta 5.8. irudietan agertzen dena ikusita, gure azterketa honetan esaldiaren
lehen eta azken egonguneak ikertuko ditugu bereziki. Hasierako muga-tonuaren gai-
nean sortzen dira zalantza batzuk azterketa eredua aplikatzean. Argentinako gaztela-
niaren azterketan %L tonua proposatu da (Enbe eta Tobin, 2008) gure azterketa hone-
tarako, gaztelaniaren kasuan Sosak (1999, 144.or.) proposatuko eredua hobetsi dugu.
Hizkuntza bakoitzeko esaldi bi jaso ditugu. Euskararen kasuan esaldi bietan galde-
tzailea silaba batekoa izan da, “nor” edo “zein” barietateen arabera eta “zer” izan dira
galdetzaile horiek. Bestalde, aditza silaba bikoa izan da kasu guztietan “sartu” eta
“saldu” erabili ditugu. Lekukoei itzuli eragin genizkien esaldiak honako hauek izan
dira: (a) “nor (zein) sartu da?” eta (b) “zer saldu du?”. Gaztelaniaren kasuan galde-
tzaileak silaba bakarrekoak izan dira: (a) “ke bebjó?” eta (d) “kjen bebjó?”.
Euskaraz denetara 160 esaldi aztertu dira eta gaztelaniaz 130. Lehen eta bigarren
azpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuen azterketak emango ditugu. Hiruga-
rren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak ikertuko dira. Azkenik, interesgarri iri-
tzi diogu laugarren azpi-atalean azterketa fonetikoa egiteari.

Euskaraz denetara 80 lekuko eduki ditugu; jatorrizko hizkuntzaren arabera ondoko
era honetara banatzen dira:
A
Igorre01, Igorre03, Igorre04, Lemoa01, Lemoa02, Orozko01, Zeanuri, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,
Bilbo12, Arratzu02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08,
Mendata, Berriz, Durango04, Ermua01, Mallabia, Zornotza01, Zornotza02, Amoroto01, Aulesti01,
Etxebarria02, Ispaster, Lekeitio01, Markina01, Markina02, Ondarroa01, Bakio, Derio, Larrabetzu01,
Larrabetzu02, Leioa02, Lezama, Mungia01, Areatza, Galdakao01, Orozko02, Orozko03, Ugao,
Bilbo15, Bermeo01, Abadiño01, Durango06
B
Arrankudiaga, Basauri01, Basauri02, Urduña, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bermeo08, Gernika09,
Gernika10, Abadiño02, Durango01, Durango05, Elorrio, Balmaseda, Barakaldo, Karrantza, Portu-
galete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Trapagaran, Leioa01, Sopela01
C
Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz
N/Z galderetan azentu nagusia galdetzailean bertan kokatzen da barietate guztietan
eta horrenbestez, tonu mugimendu nagusiak bertan eta amaieran gertatzen dira. 5.9.
irudian ikusten den bezala, hasierako lehen silabaren oinarrizko maiztasuna goian
hasten da eta lehen silaba horretatik oinarrizko maiztasunaren beherakada gertatzen
da, azken silaban gora egiteko berriro.
(5.9.) /nor sartu da?/ (Amoroto)
Kontuan hartzen badugu azentua galdetzailean bertan dagoela, silaba azentudun

horretan txertatzen den tonua H*+L dela proposa dezakegu. Eskema bera erabiltzen
dute lekuko guztiek; salbuespen bakarra Bakiokoa da. Lekuko honek (5.10. irudia)
adibide baten bigarren silaban tonu altuagoa erabiltzen du lehenengoan baino (adi-
bide bakarra den arren, interesgarri deritzagu azaltzeari, nahiz ikusi beharko litzate-
keen gehiagotan erabiltzen den ala ez). Berau azaltzeko H*+H tonua proposa deza-
kegu. Badirudi, 5.11. irudian ikus daitekeen moduan, goian hasita, gora egiteko joera
hau beste leku batzuetan ere badagoela. Bakioko ereduaren aldean, desberdintasuna
da ondoko silabaren tonua baxua izatea. Edozelan ere, interesgarria litzateke jakitea,
hurrengo lan batzuetarako, zer gertatzen den silaba biko edo hiruko galdetzaileekin.
(5.10.) /ser saldu deu?/ (Bakio) (5.11.) /nor sartu da?/ (Abadiño)
140 Iñaki Gaminde
Amaierako silaban aukera bi daukagu, edo tonu gorakada bortitza egin edo behera
egin. Lehen aukeraren kasuan H% muga tonua erabiltzen delako da eta bigarrenean,
berriz, L% erabiltzen delako. 5.12. eta 5.13. irudietan mota bakoitzeko adibide bat ikus
daiteke lekuko berak eginda.
(5.12.) /sein sartu da?/ (Etxebarria 02) (5.13.) /ser saldu dau?/ (Etxebarria 02)
Muga-tonu bakoitzaren hedadura, esaldi motaren arabera, 5.1. taulan ikus daiteke,
bertan kopuru osoak eta portzentajeak agertzen dira.
(5.1. taula) Muga-tonuen hedadura.
Lekukoen artean hiru joera nagusi daukagu; (1) H% erabiltzen dutenak, (2) L% era-
biltzen dutenak eta (3) biak erabiltzen dituztenak. Dakigunaren arabera, H% tonua
erabiltzea nahiko joera berria da (ikusi beherago), horregatik esan genezake biak era-
biltzen dituztenen artean H% erabiltzea hedatuz doan joera dela. Jarraian lekukoen
sailkapena aurkezten da:
(1) H%
Abadiño02, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Basauri02, Ber-
meo04, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15, Du-
rango01, Durango04, Durango05, Durango06, Ea02, Erandio, Ereño, Ermua01, Galdakao01, Ger-
nika08, Gernika09, Getxo01, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu02,
Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02,
Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz,
Urduña, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
(2) L%
Bilbo12, Bermeo01, Ea01, Gernika01, Mendata, Abadiño01, Elorrio, Portugalete, Ondarroa01,
Bakio, Derio, Mungia01
(3) Biak
Orozko03, Bermeo05, Bermeo07, Gernika10, Amoroto01, Aulesti01, Etxebarria02, Larrabetzu01,
Sopela01

Gaztelaniaren azterketa egiteko denetara 65 lekuko eduki ditugu, euron jatorrizko
hizkuntzaren arabera ondoko era honetara banatzen dira:
A
nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lezama, Malla-
bia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri,
Zornotza02, Lemoa02
B
rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Tra-
pagaran, Urduña
C
Euskaraz legez, gune bi bereiz daitezke galdera mota hauetan, hasierakoa eta
amaierakoa. Oinarrizko maiztasuna galdetzailearen hasieran goian hasten da, hortik
aurrera beherakada gertatzen da (5.14. irudia).
(5.14.) /kjen bebjó?/ (Sestao)
Sosak (1999) H*+H azentu tonuduna proposatzen du, gure datuetan oso kasu gutxi
aurkitu ditugu hasierako azentu tonudun hau proposatzeko; joera argia Urduña eta
Bilbo09 lekukoek baino ez dute erakutsi (5.15. eta 5.16. irudiak).
(5.15.)/kjen bebjó?/ (Urduña) (5.16.) /ke bebjó?/ (Bilbo09)

142 Iñaki Gaminde
Esaldiaren amaieran joera bi agertzen dira. H% tonuak eragiten duen tonu gorakada
bortitza edo L% tonuarekin amaitzea (5.17. eta 5.18. irudiak).
(5.17.) /ke bebjó?/ (Etxebarria02) (5.18.) /ke bebjó?/ (Aulesti01)
Muga-tonu bakoitzaren hedadura, esaldi moten arabera, 5.2. taulan ikus daiteke,
bertan kopuru osoak eta portzentajeak agertzen dira.
(5.2. taula) Muga-tonuen hedadura.
Muga-tonuen erabilerari dagokionez, lekukoen artean hiru joera nagusi daukagu;

(1) H% erabiltzen dutenak, (2) L% erabiltzen dutenak eta (3) biak erabiltzen dituzte-
nak. Jarraian joera horien arabera lekukoen sailkapena aurkezten da:
(1) H%
Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo07, Bermeo08, Berriz,
Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Du-
rango04, Durango05, Durango06, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08,
Gernika09, Gernika10, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Le-
zama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Son-
dika, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza02, Lemoa02,
Orozko02, Orozko03
(2) L%
Orozko01, Bermeo05, Aulesti01
(3) Biak
Balmaseda, Karrantza, Getxo

Hizkuntza biak 64 lekukorekin landu ditugu. Hasierako tonuetan ez dago alde han-
dirik, amaierako tonuetan, ostera, desberdintasun batzuk topatzen ditugu lekukoek
hizkuntza bakoitzeko egiten dituzten erabileretan. Erabilera horiek aztertuta, konbi-
nazio batzuk agertzen dira. (1) H % muga-tonua hizkuntza bietan erabiltzea, (2) H %
muga-tonua euskaraz eta L % gaztelaniaz, (3) H % muga-tonua euskaraz eta biak gaz-
telaniaz, (4) L % euskaraz eta H % gaztelaniaz, (5) biak euskaraz eta H % gaztelaniaz
eta (6) biak euskaraz eta L % gaztelaniaz. Lekukoak erabiltzen dituzten muga-tonu
konbinazioen arabera ondoko era honetara banatzen dira:
(1)
Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Basauri02, Bermeo04, Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02,
Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06,
Ea02, Erandio, Ereño, Gernika08, Gernika09, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa01,
Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sondika,
Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza02
(2)
Orozko01
(3)
Balmaseda, Karrantza, Getxo
(4)
Bilbo12, Ea01, Gernika01, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Portugalete
(5)
Amoroto01, Bermeo07, Etxebarria02, Gernika10, Orozko03
(6)
Aulesti01, Bermeo05
Konbinazio bakoitzaren portzentajeak eginez gero, honako hau dugu: (1) %71,88,
(2) %1,56, (3) %4,69, (4) %10,93, (5) %7,81 eta (6) %3,13. Datu hauetan ikusten den
moduan, hizkuntza biak desberdin egiten dituzten lekukoen portzentajea %12,49koa
da; hain zuzen (2) eta (4) konbinazioetakoak. Bestalde, jatorrizko hizkuntzaren ara-
bera, konbinazio hauetako lekuko gehienak (7) “A” taldekoak dira, hau da etxean ba-
rietate klasikoren bat jaso dutenak eta bakar bat (Portugalete) “B” taldekoa.
Atera dezakegun ondoriorik nabarmenena azken tonu igoerarena da. Gorago aipa-
tuko moduan, lekuko zaharrek L% tonua erabiltzeko joera indartsua daukate, lekuko
gazteek, aldiz, H% tonua erabiltzeko joera daukate. 5.19. eta 5.20 irudietako kurbetan
ama-alaba batzuen galderak konpara daitezke.
(5.19.) /ser saldu dau?/ Amak egina, 1958koa. (5.20.) /ser saldu dau?/ Alabak egina, 1990koa.
Bestalde, H% muga-tonua amaieran erabiltzeko joera nabarmenagoa da gaztelaniaz

euskaraz baino. Hala ere, Bilboko edadeko lekuko elebakar batek emaneko 5.21. adibi-
144 Iñaki Gaminde
dean L% agertzen da. Datu hau elkarrizketa baten jaso zen bat-batean. Badirudi, bai eus-
karaz eta bai gaztelaniaz, bat-batean eta irakurtzean desberdin egiteko joera dagoela.
(5.21) Bilboko gaztelania, lekukoa andrazko nagusia.
Euskaraz egitean, lekuko batzuek joera zaharrari eusten diote batzuetan L% muga-
tonua erabiliz, gaztelaniaz H% erabiltzen duten artean. Gaztelaniaren joera hau ez
dator bat beste dialekto batzuetan deskribatu izan direnekin. Bestalde, hasierako
tonua, kasu gehienetan H*+L dela uste dugu; gaztelaniaren dialekto batzuetarako pro-
posatu den H*+H tonua guztiz marjinala da gure lekukoen artean.
Azkenik, jatorrizko hizkuntza taldeen araberako sailkapena eginez gero, “A” tal-
deko informatzaileek joera handiago erakusten dute hizkuntza bien arteko desberdin-
tasun prosodikoei eusteko.
5.4. Azterketa fonetikoa

Azpi-atal honetan eduki ditugun lekukoetan batzuen datuak aukeratu ditugu hasie-
rako eta amaierako silaben azterketa fonetiko labur bat egiteko. Azterketa fonetiko
honen helburua da ikustea ze alde dagoen silaba horietako bokalen oinarrizko maizta-
sunean eta luzeran. Aurreko azpi-atalean egin dugun sailkapenaren arabera, bai euska-
raz bai gaztelaniaz, azken silaban H% muga-tonua erabiltzen dutenen artean, jatorrizko
hizkuntzaren arabera sailkatuta, 16 lekuko aukeratu ditugu: (A) Ispaster, Lemoa01,
Bilbo01, Bermeo04, Durango04 eta Larrabetzu02, Ugao eta Bilbo15; (B) Arrankudiaga,
Bilbo14, Gernika09, Durango05, Santurtzi eta Leioa01 eta (C) Erandio eta Urduliz.
Galdetzailearen bokalaren oinarrizko maiztasunaren hasierako gunea eta amaiera-
koa neurtu ditugu; bigarrenari lehena kenduta, bokalaren barruan oinarrizko maizta-
sunak gora edo behera zenbatean egiten duen ikus daiteke. Emaitzak galdetzaile ba-
koitzeko eta hizkuntzen arabera 5.3. taulan agertzen dira 28.
28 Emaitza negatiboa denean, gorakada barik beherakada gertatzen delako da.

(5.3. taula) Galdetzaileen malden desberdintasunak.
Euskararen datuak ikusten baditugu, “zer“ galdetzailearekin beheranzko joera han-

diagoa da “nor“ galdetzailearekin baino; antzera gertatzen da gaztelaniaz “ke“ galde-
tzailearekin. Portzentajeak hizkuntzako kalkulatuta, 5.4. taulako emaitzak lortzen dira.
(5.4. taula) Galdetzaileen igoeren portzentajeak

hizkuntza bakoitzeko.
(5.22.) Galdetzaileen igoeren portzentajeak hizkuntza bakoitzeko.
Gauza bera egin dugu esaldiaren amaierako bokalarekin; kasu guztietan emaitza
positiboa da; bai euskaraz bai gaztelaniaz. Hartu dugun bigarren neurria bokalaren lu-
zera izan da. 5.5. taulan informatzaile bakoitzaren emaitzak zehazten dira hasierako
eta amaierako guneetan eta hizkuntza bakoitzeko.
146 Iñaki Gaminde
(5.5. taula) Bokalen luzera.
5.5. taulatik atera dezakegun lehen ondorioa zera da, hots, amaierako bokalak
askoz luzeagoak direla hasierakoak baino. Lehen silabaren batezbestekoak 46,25 eta
82 ms. artean kokatzen dira; hizkuntzen arteko aldeak, bestetik, ez dira oso nabarme-
nak. Hizkuntza bietan azken silaba luzeagoa da lehena baino; euskararen kasuan ba-
tezbestekoak 61,5 eta 143 ms artean daude eta gaztelaniaren kasuan 141 eta 218 ms.
artean. 5.6. taulan erakusten den moduan gaztelaniaz amaierako silabak askoz luzea-
goak dira euskaraz baino.
29 “bjó” hau bigarren esaldiari dagokio.

6. TESTUEN PROSODIAZ
Gure helburua atal honetan testuen prosodiaren alderdi batzuen azterketaren emai-
tzak aurkeztea da. Aurreko ataletan ikusi izan dugun moduan, asko dira azter daitez-
keen parametroak. Esaldi mailako azterketa konplexua bada, testu mailakoa are kon-
plexuago gertatzen zaigu. Hemen gure aurreko behar batzuetan ebakitzen hasi ginen
bidean (Gaminde, 2004, 2006, 2007) aurrera pausu batzuk egin nahi izan ditugu.
Testu osoen prosodiaren gainean egineko lanak sano urriak dira, gehienetan esal-
diak erabiltzen dira hemen darabiltzagun gaiak aztertzeko. Haatik, badira lan batzuk
batez ere hedabideetan egineko grabazioetan oinarrituta; euskararen kasuan bakarren
bat ere egin da (Gaminde eta Goikoetxea, 2005).
Ikerketa mota honen garrantzia nahikoa nabarmendu da berriki, izan ere, la -
borategiko hizketaren aldean hainbat urruntze kausitu dira emaitzetan (Face, 2003,
Rao, 2006, e.a.). Topatu diren desberdintasunetan bat izan da L% muga-tonuaren ager-
pen urritasuna bat-bateko testuetan (Rao, 2006). Honi eransten badizkiogu, euskara
batuaren azentuan eta intonazioan bigarren eta hirugarren ataletan aurkeztu ditugun
aldeak, argi dago bat-bateko testuak eta testu irakurriak bereiz aztertu behar direna.
Atalaren banaketari dagokionez, lehen azpi-atalean alor honetako aztergaiak era -
biliko ditugu, bigarren azpi-atalean metodologiaren gainean jardun ondoren, hiru ga -
rre nean eta laugarrenean, hurrenez hurren, euskararen eta gaztelaniaren bat-bateko
testuak aztertuko ditugu. Bosgarren eta seigarren azpi-ataletan gauza bera egingo
dugu testu irakurriekin. Zazpigarren azpi-atalean hizkuntza bien arteko aldeak araka-
tuko dira. Zortzigarren azpi-atalean testu moten arabera dauden desber din tasunak iku-
siko ditugu. Bederatzigarren azpi-atalean lekukoen taldeen araberako aldeak ikertuko
dira. Azkenik, hamargarren azpi-atalean adinaren arabera topa daitezkeen aldeak iru-
dikatuko ditugu, hurrengo lanei begira hemengoari baino.
6.1. Aztergaiak
Hizkuntza bakoitzeko eremu honetan aztertuko ditugunak hiru multzo nagusitan
bil daitezke, etenak, muga-tonuak eta talde prosodikoak. Hurrengo sekzioetan azter-
gai bakoitzeko ezaugarri orokorrak azalduko ditugu.
6.1.1. Etenak
Testuetan kate mintzatuaren etenaldiak egitea ezinbesteko tasuna da. Horregatik
etenen azterketa derrigorrezkotzat jotzen dugu. Etenen gaineko ondoko definizioa oso
egokia dela begitandu zaigu (Canepari, 2007):
Le pause sono interruzioni momentanee del parlare, devute a motivi fisiologici (: respira-
zione), semantici (: significato), logici (: concatenazione), psicologici (: atteggiamenti) e
pragmatici (: strategie comunicative) (224. orr).
Etenek testuaren osagaien antolaketaren berri ematen digute eta testuaren esangura
ulertzen laguntzen digute. Bibliografian eten motak bereizteko irizpide desberdinak
148 Iñaki Gaminde
erabiltzen dira; hala etenen luzeran oinarrituta Canepari-k (2007) hiru mota proposa-
tzen ditu; beronen arabera etenak laburrak, ertainak eta luzeak dira. Port-ek (2008)
ToBI sistemaren eskema egitean bost mota bereizten ditu; sistema honetan zenbakiak
erabiltzen dira 0tik 4era:
0 klitikoen muga
1 berben arteko muga arrunta
2 berben arteko etena
3 bitarteko sintagmak markatzeko
4 Intonazio sintagma osoa; sintagma eta esaldien amaiera adierazten dute
Grekeraz (Arvaniti eta Baltazani, 2008) koreeraz (Jun, 1996) eta japonieraz (Venditti
1997) erabiltzen diren ToBIren ereduetan 0tik 3ra bereizten dira eten motak. Alema-
neraz sailkapenaren egokitzapena proposatu da (Grice, Baumann, eta Benzmüller,
2008). Katalanaren kasuan honako etenen sailkapenarekin batera tonuak markatzeko
konbentzio batzuk ere egin dira (Prieto eta lag. 2007):
Nivell 0. Aquest nivell s’empra per a marcar la cohesió entre mots ortogràfics (entre clític i
mot per exemple), de manera dues paraules que estiguin separades per un nivell de fron-
tera 0 vol dir que només poden tenir un accent tonal.
Nivell 1. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres entre mots prosòdics.
Nivell 2. Aquest nivell
Nivell 3. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres de les ips (frase intermèdia). Per
convenció, aquest nivell es marca tonalment amb un accent de frase intermèdia.
Nivell 4. Aquest nivell s’empra per a marcar les fronteres de les IPs (frase entonativa). Per
convenció, aquest nivell es marca tonalment amb un accent de frase intermèdia.
Erreferentzia gehiago ikus daitezke bibliografian eta baita ToBIren orri ofizialean
ere. Jun-ek (2005) ToBI sistema honen bidez egineko azterketen laburpen exhaustiboa
egiten du bere lanean.
Gure kasuan eta Euskal ToBI edo antzeko zer edo zer adosten eta egiten den artean
daukagunari eutsi beharko diogu 30. Aurreko behar batzuetan ikusi dugun moduan (Ga-
minde 2004, 2006), etenak isilune baten bidez egin daitezke edo isilunea egin barik. Ho-
rren arabera batzuk isilunedunak izango dira (%) eta beste batzuk hain bakoak ($). Zen-
baitetan, kurba zatien arteko loturak egiteko edo pentsatzeko denbora hartzeko boka-
lak luzatu edo txertatu egiten dira isilunearen aurrean. Luzapenaren kasuan, luzatzen
den bokala hainbat luzeagoa izaten da arrunten batezbestekoaren aldean. Txertaketa
edo luzaketa hauek aurrekoekin konbinatuta lau aukera gertatzen dira:
(a) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%) (6.1.)
(b) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%) (6.2.)
(c) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($) (6.3.) 31
(d) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$) (6.4.)
30 Arlo hau inoiz burutzen bada, Bittor Hidalgo adiskidearen lanak eta berarekin edukitako eztabaidetan
iradoki dituenak oso kontuan eduki behar direlakoan nago.
31 Kasu honetan etenaren efektua kurbaren aldaketa bortitz batek eragiten du.
(6.1. ) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%), Etxe- (6.2.) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%) Etxe-
barria 02 barria02
(6.3.) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($), Etxeba- (6.4.) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$), Etxe-
rria02 barria 02
Euskararen aurreko adibideetan legez, gaztelaniaz jaso ditugun testuetan eten mota
berberak aurkitu dugu (6.5., 6.6., 6.7. eta 6.8. irudiak)
(6.5.) + Isilunedun etenak/- bokal txertaketa (%), Etxe- (6.6.) + Isilunedun etenak/+ bokal txertaketa (v%), Etxe-
barria02 barria02
(6.7.) -Isilunedun etenak/ - bokal txertaketa ($), Etxeba- (6.8.) - Isilunedun etenak/ + bokal txertaketa (v$), Etxe-
rria02 barria02
Arlo honetan isiluneak sailkatzeko erabili ditugun irizpideak eta eten mota bakoi-
tzaren erabileran agertu izan zaizkigun kopuruak eta portzentajeak aztertuko ditugu.
Era berean, isiluneen denbora absolutua ikusiko dugu testuko.
150 Iñaki Gaminde
6.1.2. Muga-tonuak
Eredu metriko autosegmentalean egin diren ikerketa gehienetan muga-tonu bi
baino ez dira proposatu L% eta H%. Tonu ertaina (M%) aurreko bien konbinaziotzat
jotzen da; gure kasuan, testuen azterketa egitean, beharrezkotzat jo dugu M% muga-
tonua erabiltzea aurreko tonuari eusten zaionean. Eten baten ondoan dauden f0 mu-
gimenduak hiru motatakoak dira goranzkoak, beheranzkoak eta lauak edo aurrekoari
eusten diotenak. Behar fonetiko batzuetan azken honi jarraipen tonala esaten izan
zaio (Aguilar, Casacuberta, eta Marín, 2000).
H% muga-tonua testuetan maiztasunik handiena daukana da, edozein eten motatan
agertzen da. H%ren igoera aurreko silaban edo silabetan has daiteke eta baita azken
silaban edo bera kokatuta dagoen silaba berean (6.9., 6.10. eta 6.11. irudiak).
(6.10.) H% muga-tonua, igoera silaba (6.11.) H% muga-tonua, igoera azken (6.11.) H% muga-tonua, igoera azken
bi aurrerago hasita, Exebarria02. silaban hasita, Etxebarria02 silaban hasita, Etxebarria02
Tonuaren igoera aurrerago edo atzerago hasten da beronen aurreko azentu tonu-
dunagatik eta berau kokatuta dagoen silabaren distantziagatik. Beste hizkuntza ba-
tzuetan egin diren lanetan azentu tonudunen eta muga-tonuen artean egin daitezkeen
konbinazioak adierazi dira; esaterako Katalanez (Prieto, 2005, eta Prieto eta lag.,
2007).
H% tonua gehitzean, euskaraz egin daitezkeen barietateen araberako konbinazio
batzuk 6.12. irudian erakusten dira. Irudiaren lehen adibidean tonuaren igoera azken
bigarren silaban hasten da eta hiru silabatan gauzatzen da. Bigarren adibidean azke-
naurrekoan hasten da eta silaba bitan igotzen da. Hirugarrenean azken silaban zehar
gertatzen da igoera. Laugarren adibidean azken silaban hasten da igoera eta bertan
gauzatzen da. Muga-tonu hauek eta osterantzekoek oso malda desberdinak eduki di-
tzakete, maldak apalak izan daitezke edo oso pikak (6.13., 6.14., 6.15. eta 6.16. iru-
diak).
(6.12.) H% muga-tonuaren malden aldeak.

(6.13.) H% muga-tonua, malda apala, Etxebarria02. (6.14.) H% muga-tonua, malda ertaina, Getxo.
(6.15.) H% muga-tonua, malda pika, Getxo. (6.16.) H% muga-tonua, igoera silaba bi aurrerago hasita,
malda ertaina, Bilbo14.
Badirudi maldak zerikusia eduki dezakeela entzuleak interpretatzen duenarekin,

baina gure kasuan hau susmo bat baino ez da oraingoz, izan ere, pertzepzio testak
egin beharko lirateke. Badago Gaminde eta Goikoetxearen lanean (2005) arazo hone-
kin egineko pertzepzio test bat, honako hau esaten genuen orduan:
“Etenetan egiten diren tonuak efektu zehatz batzuekin erlazionatzen dira. Esan dezakegu
Beheranzko tonuak amaiera adierazten duela eta Goranzko tonuak berriz ez dela amaitu
(berau oso garbi susmatzen da zerrendak egiten direnean), era berea eusteko tonuak
amaiera eza adierazten du eta mintzakideak testua egiteko behar duen denbora hartzeare-
kin ere lotzen da (44. or.)“
Pertzepzio test haiek burutzeko betiko euskaldun baten muga-tonuak eta irratiko
esatari profesional batenak erabili ziren. Emaitzetan nabarmendu zen akats kopururik
handienak M% tonua interpretatzean gertatzen zirela.
L% muga-tonuari dagokionez, esan behar da agerpen kopururik txikiena daukala.
L% tonuaren beheraldia, aurreko azentu tonudunaren kokapenaren araberakoa izan
daiteke (6.17. irudia).
(6.17.) L% muga-tonuaren malden aldeak

152 Iñaki Gaminde
6.18. irudian ikusten den moduan, azken silaban H* azentu tonuduna egonez gero,
bertan gertatzen da beherakada, orduan malda pikagoa da.
(6.18.) L% muga-tonua beheraldia azken silaban, Etxebarria02.
M% tonuak oso maiztasun baxua dauka testu irakurrietan. Hau gertatzen da testua
eraikitzean hiztunak erabiltzen duelako denbora edukitzeko, testu irakurrietan hiztu-
nak ez du ezer eraiki behar. Beste alde batetik, oso lotuta dago lapsusekin eta bat-ba-
teko gai aldaketekin. Gehienetan etenetan egiten diren bokal txertaketekin eta luza-
penekin batera agertzen da (6.19. irudia). Era berean, talde prosodikoen arteko lotura
egiteko erabiltzen diren lokailuak eta bokal txertatu hutsak egiten direnean askotan
M% tonua erabiltzen da (6.20. irudia).
(6.19.) M% muga-tonua, Etxebarria 02 (6.20.) M% muga-tonua loturazko bokal batekin,

Bilbo14.
Esan dezagun bidenabar, barietate klasikoen tradizioan txertatzen diren bokalak ez

direla beti bat izaten. Mungialdean “a” txertatzen izan da, esaterako. Arratiako hiztun
nagusien artean deigarria izaten da erbesteko entzuleontzat azken silabaren bokala
errepikatzea berori edozein dela.
Gorago esaneko moduan, muga-tonu bakoitza informazio mota batekin lotuta
dago. Hau da, entzuleak interpretatu egiten du tonuen inplikazioa edo esangura.
Ez da gure artean esanguraz lan askorik egin. Hemendik kanpo egin diren batzue-
tan oso ikuspuntu desberdinak erabili dira. Pierrehumbert-ek eta Hirschberg-ek (1990)
melodiaren tonu mota guztiak erlazionatzen dituzte esangurarekin, hau da, azentu to-
nudunak, sintagma tonuak eta muga-tonuak. H% muga-tonua osotasun eza eta galdera
mota batzuekin erlazionatzen dute, gauza bera egiten du Gussenhoven-ek (2002).
Gussenhoven-ek (2002) intonazioaren esangura hizkuntzaren osagai bitan kokatuta
dagoela adierazi du; osagai horiek inplementazio fonetikoa eta intonazioaren grama-
tika dira. Rao-k (2006) egineko ikerketan intonazioa kategoria pragmatikoekin erla-
zionatu zuen alde batetik eta bestetik diskurtso tipologiarekin. Azkenik esan marko
honen barruan, Elordieta eta Romera-ren (2002) lana koka daitekeela, lan horretan
“entonces” aztertzean diskurtsoaren unitate funtzionalen azterketaren berezitasuna na-
barmentzen dute.
Gure ustez Rao-k proposatzen duen bidea emankorra izan daiteke. Euskararen gai-
neko lanen aiduru gauden artean, esan dezakegu ezen, iradoki den moduan, H% to-
nuak amaiera eza edo galdera motaren bat inplikatzen duela. L% tonuak amaiera eta
osotasuna inplikatzen du, beronek eragin handia dauka elkarrizketetako txanda alda-
ketetan, esaterako. Azkenik, M% tonua hiztunak diskurtsoa antolatzeko behar duen
denborarekin oso lotuta dago, amaiera eza eta osotasun eza adierazten ditu.
6.1.3. Talde prosodikoen ezaugarriak
Hemen talde prosodikotzat hartuko dugu etenen artean dagoen hizketa zatia. Be-
rorren arabera euron luzera aztertuko dugu. Talde prosodikoaren luzera, etenak eta
etenetan gertatzen diren muga-tonuak hizketa erritmoarekin lotzen dira. Erritmoa hiz-
kuntzaren tasun bereizgarritzat jotzen da (Canepari, 2007):
“Ogni lingua ha un suo ritmo particolare, che deriva dalla structura delle sillabe e dei gruppi
ritmici, o ritmie. (223)“
Horren ondorioz oso azterketa interesgarriak burutu dira hizkuntzen arteko aldeak
aztertzeko; indize matematiko batzuk sortu direla (Low eta lag., 2001, Grabe eta Low
2002). Gure lan honen helburuetatik kanpo geratzen den arren, interesgarri iritzi
diogu arlo honetan esperimentu txiki bat egiteari. Horretarako hiru lekukoren testuak
erabili ditugu (Bilbo14, Etxebarria02 eta Getxo). Lekuko bakoitza, jatorrizko hizkun-
tzaren arabera egin dugun sailkapenean, talde bateko ordezkaritzat har daiteke (Etxe-
barria02 A taldekoa, Bilbo14 B taldekoa eta Getxo Ckoa).
Testu bakoitzeko kontsonanteen eta bokalen denbora bereiztu dugu, lekukoen ar-
tean eta hizkuntzen arabera desberdintasunik dagoen ikusi ahal izateko. Euskaraz
kontsonante (C) eta bokalen (V) portzentajeak 6.1. taulan agertzen dira. Taulan ikus-
ten denez, lekuko guztiek denbora handiagoa darabilte bokaletan kontsonanteetan
baino. Hala ere, alde batzuk agertzen dira; bokalen eta kontsonanteen denborarik ore-
katuena Etxebarria lekukoak dauka. Etxebarria eta Bilbo lekukoen arteko aldea
11,54koa da. 6.21. grafikoan bokalen aldeak ikus daitezke.
154 Iñaki Gaminde
(6.21.) Bokalen denboraren portzentajea lekuko bakoitzaren arabera.
Gaztelaniari dagokionez, lekuko berberen testuetan oinarrituta, 6.2. taulako emai-

tzak dauzkagu. Gaztelaniaz, euskaraz legez, bokalen denbora handiagoa da kontso-
nanteena baino. Lekukoen artean aldea dagoen arren, berori apalagoa da euskararen
kasuan baino, 5,38koa da handiena Bilbo eta Etxebarria lekukoen artekoa.
Esperimentu txiki honek, datu gehiagorekin egiten den artean, erakusten dituen
emaitzetatik behin behineko ondorio batzuk atera daitezke. Etxebarria lekukoak ez
dauka alde nabarmenik euskaraz eta gaztelaniaz; bokalen denboraren aldea 0,52koa
da. Hizkuntzen arteko alde nabarmenagoa erakusten dute Bilbo eta Getxo lekukoek
(Bilbok 6,6ko aldea eta Getxok 6,66koa). Hizkuntza bietan lekukoen jatorrizko hiz-
kuntzaren araberako progresio antzeko bat ikusten da datuetan. Bokalen denborarik
txikiena Etxebarria lekukoak dauka eta handiena Bilbok (6.22. irudia).
(6.22.) Bokalen denboraren portzentajeak hizkuntzako

lekuko bakoitzaren arabera.
Talde prosodikoaren tasunak erkatzeko eremu honetan kontuan hartu ditugu ezau-
garri orokor bi, hizketa erritmoa eta artikulazio erritmoa. Lehenean hiztunak testuan
segundoko erabiltzen dituen silaba kopuruak aztertzen dira etenen denbora kendu
barik; bigarrenean, ordea, etenen denbora hori kentzen da.
“Continuity and pausing behaviour will not be looked at in the present research, speech rate
is. The perceptual impression of speech rate is related to the amount of speech a speaker
produces in a specific period of time. The number and length of pauses is relevant: a dif-
ferent impression of speech rate is obtained when a speaker talks fastly for a few seconds,
pauses, and then says something in a fast way again than when a speaker says the same in
the same amount of time in a slower pace without pausing. The difference is expressed in
two measures: speaking rate versus articulation rate (Goldman-Eisler 1968). In measuring
speaking rate, pauses are included in the duration time of the utterance; it is the number of
spoken syllables divided by the duration of the entire utterance. Articulation rate excludes
pauses; it is the number of spoken syllables divided by the duration of the utterance minus
the pause time (Biemans, 2000)“
Lan honen mugak gogotan, ezin heda gaitezke testuen prosodiaren atal guztietara
baina uste dugu ikuspuntu orokorra opets dezakegula eta etorriko diren hurrengo lan
batzuen erakusgarri izan daitezkeela gure hemengo ahaleginok.
6.2. Metodologiaz
Metodologiari dagokionez, esan behar da ezen, denetara 48 testu batu ditugula hiz-
kuntza bakoitzeko. Testu gehiago batu dugun arren, 48 hauek aukeratu ditugu bai bat-
batekoak bai irakurriak dauzkagulako hizkuntza bietan. Bat-bateko testu guztiak ins-
trukzioak izan dira. Lekukoei eskatzen zitzaien leku batetik bestera joateko azalpenak
emateko. Kasu gehienetan Bilboko Kale Nagusian dagoen Corte Inglés deritzon salto-
kitik Deustuan dagoen Irakasle Eskolara joateko azaltzeko eskatu zitzaien. Leku hauek
lekukoek ezagutzen dituztenak dira beti ere.
Testu irakurrien kasuan egunkari digitaletatik hartuko albiste labur bi erabili geni-
tuen, bata euskaraz eta bestea gaztelaniaz. Hona hemen testu biak:
Errigoiti eta Gernika artean Citroen Xara motako auto bat bidetik irten eta irauli egin da. Ho-
rren ondorioz kotxean zihoazen pertsona bi zauritu egin dira. Hala ere, zauri arinak dituztela
adierazi du Ertzaintzak. Anbulantzia bat eta ertzainak joan dira istripua gertatu den tokira.
Según informan medios de comunicación turcos, las zonas bombardeadas se sitúan en los
alrededores de la localidad de Amadiya, en Kurdistán Sur. La agencia Kirat ha asegurado
que los habitantes de la región de Amadiya han escuchado ruidos de aviones y bombas
sobre las 07.00 de la mañana.
Aztertu ditugun lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta ondoko
hauek izan dira.
A
Amoroto01, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03,
Bilbo15, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Le-
keitio01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,
Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
Balmaseda, Basauri02, Bilbo12, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10, Leioa01,
Portugalete, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
156 Iñaki Gaminde
6.3. Bat-bateko testuak euskaraz

Azpi-atal honetan euskaraz batu ditugun 48 bat-bateko testuen azterketa aurkezten
dugu. Aurkezpena egiteko lehenengo etenak aztertuko ditugu, jarraian muga-tonuak
eta gero talde prosodiko osoak.
Aztertu ditugun testuak 1349 talde prosodikotan banatuta agertzen dira. Etenak isi-
lunedunak edo isilune bakoak izan daitezke. Isilunedunak 1026 dira (% 76,06) eta isi-
lune bakoak 323 (%23,94). Bokal luzapena edo txertaketa 1016 kasutan gertatzen da
(% 75,32) eta 333 kasutan ez (%24,68). Irizpide biak, isiluneduna edo isilune bakoa
eta bokal txertaketa edo luzapena konbinatuz ondoko portzentajeak lortzen ditugu
(6.23. irudia): v% (53,82), % (21,79), v$ (21,94) eta $ (2,45).
Isiluneen denboraren batezbestekoa testuko %28,44koa da (desbiderapena 8,67koa
da). Era berean, lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %7,38 eta %48,16 bitar-
tean agertzen dira. 24 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 24 gainetik.
Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertzen baditugu (6.24. irudia), ondoko
portzentajeak lortzen ditugu: H% (%36,84), L% (%19,2) eta M% (%43,96).
(6.23.) Eten moten portzentajeak. (6.24.) Muga-tonuen portzentajeak
Aztertu dugun eten mota bakoitzeko gertatzen diren muga-tonuak 6.3. taulan ager -
tzen diren erara banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzapenekin batera
gertatzen dira gehien bat (%80,68); era berean, isilunedun etenen aurrean gehiagotan
gertatzen dira osterantzekoetan baino (%85,31). L% muga-tonuari dagokionez, esan
dezakegu berau isilunedun etenetan (%92,72) eta bokal txertaketa edo luzapenik gabe
(%81,62) gertatzen dela. M% tonuak guztiz lotuta agertzen dira bokal txertaketekin eta
luzapenekin (%95,94).
(6.3.) Muga-tonuen portzentajeak eten moten arabera sailkatuta.
Talde prosodikoak 1349 izan dira, denetara 7252 silaba biltzen dituzte. Talde ba-
koitzaren silaba kopuruak 1tetik eta 23ra bitartean kokatzen dira. 6.4. taulan talde pro-
sodiko bakoitzaren silaba kopuruen araberako portzentajeak ikus daitezke. Talde pro-
sodiko gehienak nahiko laburrak dira, multzo bitan banatuz gero, 1-10 silaba bitarte-
koek %89,77a osatzen dute eta 11-23 bitartekoek %10,23a.
(6.4.) Talde prosodikoen silaba kopuruen araberako portzentajeak.
Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 4,17ko silaba segundokoa

dela, 0,84 desbiderapenarekin. Ibiltartea 2,1 eta 6,7 bitartean kokatzen da. 24 lekuko
batezbestekoaren azpian daude eta 24 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-
tezbestekoa 5,79 silaba segundokoa da, 0,71 desbiderapenarekin. Lekukoen batezbes-
tekoen ibiltartea 3,69-7,23koa da. 22 lekuko agertzen dira batezbestekoaren azpitik eta
26 gainetik.
6.4. Bat-bateko testuak gaztelaniaz

Gaztelaniaz aztertu ditugun talde prosodikoak 1208 izan dira denetara. Isilunedun
etenak 897 (% 74,25) izan dira eta isilune bakoak 311 (%25,75). Bokal txertaketak edo
luzapenak 902 kasutan (%74,67) aurkitu ditugu eta hain bakoak 306 kasutan (%25,33).
Irizpide bien araberako konbinazioetatik ondoko portzentajeak lortu ditugu (6.25. iru-
dia): v% (%50,83), % (%23,43), v$ (%23,84) eta $ (%1,9).
da). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %10,76 eta %50,41 bitartean ager-
tzen dira. 29 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 19 gainetik.
Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertzen baditugu (6.26. irudia), ondoko
portzentajeak lortzen ditugu: H% (%38,99), L% (%22,10) eta M% (%38,91).
(6.25.) Eten moten portzentajeak (6.26.) Muga-tonuen portzentajeak
Aztertu dugun eten mota bakoitzaren arabera gertatzen diren muga-tonuak 6.5. tau-
lan agertzen diren moduan banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzaketare-
kin batera gertatzen dira gehien bat (% 83,87); isilunedun etenen aurrean gehiagotan
jazotzen dira osterantzekoetan baino (%88,54). L% muga-tonuari dagokionez, esan de-
zakegu berau isilunedun etenetan (%93,64) eta bokal txertaketa edo luzapenik gabe
158 Iñaki Gaminde
(%81,28) gertatzen dela. M% tonuak guztiz lotuta agertzen dira bokal txertaketekin eta
luzapenekin (% 95,32).
Talde prosodikoak 1208 izan dira, denetara 6471 silaba biltzen dituzte. Talde ba-
koitzaren silaba kopuruak 1tetik eta 32ra bitartean kokatzen dira. Talde gehienak
nahiko laburrak dira, oraingoan ez ditugu kopuru guztiak emango silabako; agerpen
kopuruak multzo bitan sailkatuta, honako portzentajeak dauzkagu: 1-10 bitartekoak
(%89,49) eta 11-32 bitartekoak (%10,51).
Hizkera erritmoa aztertuta, ikusten dugu batezbestekoa 4,35 silaba segundokoa
dela, 0,86 desbiderapenarekin. Ibiltartea 2,24 eta 6,94 bitartean kokatzen da. 24 le-
kuko batezbestekoaren azpian daude eta 24 gainean. Artikulazio erritmoari dagokio-
nez, batezbestekoa 5,9 silaba segundokoa da, 0,74 desbiderapenarekin. Lekukoen ba-
tezbestekoen ibiltartea 4,51-8,47koa da. 26 lekuko agertzen dira batezbestekoaren az-
pitik eta 22 gainetik.
6.5. Testu irakurriak euskaraz

Euskarazko testuetan 609 eten agertzen izan dira. Isilunedunak 492 izan dira
(%80,79) eta isilune bakoak 117 (%19,21). Bokal txertaketak edo luzapenak 275 kasu-
tan agertu dira (%45,16) eta hain bakoak 334 kasutan (%54,84). Konbinazioen por-
tzentajeak (6.27. irudia) ondokoak dira: v% (34,32), % (46,47), v$ (11,17) eta $ (8,05).
da). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %9,63 eta %24,74 bitartean agertzen
dira. 27 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 21 gainetik.
Etenetan gertatzen diren muga-tonuak aztertuta (6.28. irudia), lortutako portzenta-
jeak H% (%53,37), L% (%38,42) eta M% (%8,21) izan dira.
Aztertu dugun eten mota bakoitzeko gertatzen diren muga-tonuak 6.6. taulan ikus-
ten den moduan banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzaketarekin batera
gertatzen dira gehien bat (%64,31) isilunedun etenen aurrean gehiagotan gertatzen
dira garaitekoetan baino (%67,69). L% muga-tonua isilunedun etenetan (%99,14) eta

bokal txertaketa edo luzapenik gabe (%92,31) gertatzen da gehienetan. M% tonuak lo-
tuta agertzen dira bokal txertaketekin eta luzapenekin (%92).
Talde prosodikoak 609 izan dira, denetara 5128 silaba biltzen dituzte. Talde bakoi-
tzaren silaba kopuruak 1tetik eta 27ra bitartean kokatzen dira. Bat-bateko testuen al-
dean talde prosodiko luzeek portzentaje handia daukate: 1-10 bitartekoak (%66,17) eta
11-27 bitartekoak (%33,83).
dela, 0,54 desbiderapenarekin. Ibiltartea 4,78 eta 7,2 bitartean kokatzen da. 26 lekuko
batezbestekoaren azpian daude eta 22 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-
25 gainetik.
6.6. Testu irakurriak gaztelaniaz

Gaztelaniaz aztertu ditugun testuetan 574 eten agertzen izan dira. Isilunedunak 504
izan dira (%87,8) eta isilune bakoak 70 (%12,2). Bokal txertaketak edo luzapenak 346
kasutan agertu dira (%60,28) eta hain bakoak 228 kasutan (%39,72). Konbinazioen
portzentajeak (6.29. irudia) ondoko hauek dira: v% (50,70), % (37,11), v$ (9,58) eta $
(2,61).
da). Lekukoek erakusten dituzten batezbestekoak %8,26 eta %23,52 bitartean agertzen
dira. 27 lekuko batezbestekoaren azpitik agertzen dira eta 21 gainetik. Etenetan ger-
tatzen diren muga-tonuak (6.30. irudia) ondoko portzentajeekin banatzen dira: H%
(%50,7), L% (%36,76) eta M% (%12,54).
Aztertu dugun eten mota bakoitzeko muga-tonuak 6.7. taulan erakusten den bezala
banatzen dira. H% tonuak bokal txertaketa eta luzapenekin batera gertatzen dira
gehien bat (%81,44), isilunedun etenen aurrean gehiagotan jazotzen dira osterantze-
160 Iñaki Gaminde
koetan baino (%81,10). L% muga-tonua isilunedun etenetan (%97,16) eta bokal txerta-
keta edo luzapenik gabe (%78,20) gertatzen da gehienetan. M% tonuak bokal txerta-
ketekin eta luzapenekin (%86,11) lotuta agertzen dira gehien bat.
Talde prosodikoak 574 izan dira, denetara 4908 silaba biltzen dituzte. Talde bakoi-
tzaren silaba kopuruak 1tetik eta 28ra bitartean kokatzen dira. Bat-bateko testuen al-
dean talde prosodiko luzeek portzentaje handia daukate: 1-10 bitartekoak (%65,51) eta
11-28 bitartekoak (%34,49).
dela, 0,67 desbiderapenarekin. Ibiltartea 4,25 eta 7,15 bitartean dago. 23 lekuko ba-
tezbestekoaren azpian daude eta 25 gainean. Artikulazio erritmoari dagokionez, ba-
20 gainetik.
6.7. Hizkuntza bien arteko aldeak

Azpi-atal honetan hizkuntza bien artean gertatzen diren aldeak aztertuko ditugu.
Horretarako bat-bateko testuetan eta testu irakurrietan lortu ditugun emaitzak bereiz
erkatuko ditugu.
Bat-bateko testuetan aztertu ditugun etenetan agertzen diren aldeak oso txikiak
dira (6.8. taula). Testuetako isiluneen portzentajeak ere nahiko antzekoak dira, eus-
karaz %24,44koa eta gaztelaniaz %26,78koa. Muga-tonuen azterketan agertu diren des-
berdintasunak arean handiagoak dira: H% 36,84 euskaraz eta 38,99 gaztelaniaz; L%
19,2 euskaraz eta 22,10 gaztelaniaz eta M% 43,96 euskaraz eta 38,91 gaztelaniaz (6.32.
irudia). Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekin
batera aztertzen baditugu (6.9.taula).
(6.8.) Eten mota bakoitzaren portzentajea hizkuntzako.

(6.31.) Eten moten portzentajeak hizkuntza bakoitza- (6.32.) Muga-tonuen portzentajeak hizkuntza bakoitzaren
ren arabera arabera
(6.9.) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak hizkuntzako.
Talde prosodikoetan erkatuko ditugun ezaugarriak taldeen luzera (1 eta 10 silaba ar-
teko portzentajea), hizkera erritmoaren batezbestekoa (heb), hizkera erritmoaren ibiltar-
tea (heit), artikulazio erritmoaren batezbestekoa (aeb) eta beronen ibiltartea (aeit) izango
dira. 6.10. taulan hizkuntza bietan lortu ditugun emaitzak erakusten dira, bertan eta 6.33.
irudian ikusten den moduan, ez dago hizkuntza bien arteko alde handirik.
(6.33.) Talde prosodikoaren ezaugarrien portzentajeak hizkuntza bakoitzaren arabera
Testu irakurrietan aztertu ditugun etenetan gertatzen diren aldeak nahiko adieraz-
garriak dira (6.11. taula). Aldeak isilunedunen eta isilune bakoen hedaduran eta bokal
txertaketaren edo luzapenaren hedaduran gertatzen dira. Hala, isilunedun etenek
%80,79ko portzentajea daukate euskaraz eta %87,81 gaztelaniaz. Bokal txertaketek edo
luzapenek euskaraz %45,49ko portzentajea daukate eta %60,28 gaztelaniaz.
162 Iñaki Gaminde
Testuetako isiluneen portzentajeak, ostera, nahiko antzekoak dira, euskaraz

%14,57koa eta gaztelaniaz %13,67koa. Haatik, muga-tonuen azterketan agertu diren
desberdintasunak ere handitxoak dira: H% 53,37 euskaraz eta 50,7 gaztelaniaz; L%
38,42 euskaraz eta 36,76 gaztelaniaz eta M% 8,21 euskaraz eta 12,54 gaztelaniaz (6.35.
irudia). Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekin
batera aztertzen baditugu (6.12. taula).
(6.34.) Eten moten portzentajeak hizkuntza bakoitza- (6.35.) Muga-tonuen portzentajeak hizkuntza bakoitzaren
ren arabera arabera
(6.12.) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak hizkuntzako.
Bat-bateko testuen ezaugarri prosodiko berberak erkatu ditugu testu irakurrietan,

6.13. taulan emaitzak ikus daitezke. Atal honetan ez dago hizkuntza bien arteko oso
alde nabarmenik. Hala ere, hizkera erritmoaren eta artikulazio erritmoaren ibiltartee-
tan agertzen direnak ez dira baztertzekoak (6.36. irudia).
(6.36.) Talde prosodikoen ezaugarrien portzentajeak

hizkuntza bakoitzaren arabera.
Laburbilduz esan dezakegu ezen, testu irakurrietan alde handiagoak agertzen direla bat-
batekoetan baino. Alde horiek etenen eta muga-tonuen hedaduran gertatzen dira batez ere.
6.8. Testuen arteko aldeak

Aurreko azpi-ataletan egin ditugun azterketetan nabaritzen izan den moduan, testu
moten artean alde handiak gertatzen dira hizkuntza berean. Azpi-atal honetan bat-bateko
testuen eta testu irakurrien ezaugarri prosodikoen aldeak aztertuko ditugu hizkuntzako.
Euskararen testuetan aztertu ditugun eten motetan gertatzen diren aldeak (6.37.
irudia) sano nabarmenak dira 32: v% (53,82/34,32), % (21,79/46,47), v$ (21,94/11,17)
eta $ (2,45/8,05). Isiluneen portzentajeak ere oso desberdinak dira, bat-batekoetan
%28,44 eta irakurrietan %14,57. Muga-tonuetako aldeak ere handiak dira (6.38.irudia):
H% (36,84/53,37), L% (19,2/38,42) eta M% (43,96/8,21).
(6.37.) Eten moten portzentajeak testu mota bakoitza- (6.38.) Muga-tonuen portzentajeak testu mota bakoitzaren
ren arabera arabera
Alde hauek areagotu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten motekin batera
aztertzen baditugu (6.14. taula).
(6.14. taula) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak testu motako.
32 Bat-batekoa eta irakurria "/"ren bidez bereiziko ditugu.

164 Iñaki Gaminde
Talde prosodikoetako ezaugarriei bagagozkie, alde handiak topatzen dira (6.39. iru-
dia): luzera (89,77/66,17), hizkera erritmoa (4,17/5,98), hizkera erritmoaren ibiltartea
(4,5/2,4), artikulazio erritmoa (5,79/6,99) eta artikulazio erritmoaren ibiltartea (3,55/1,98).

testu mota bakoitzaren arabera.
Gaztelaniaren testuetan aztertu ditugun eten motetan agertzen diren aldeak ez dira
euskaraz topatu ditugunak bezain nabarmenak (6.40. irudia): v% (50,83/50,70), %
(23,43/37,11), v$ (23,84/9,58) eta $ (1,9/2,61). Isiluneen portzentajeak nahikoa des-
berdinak dira, bat-batekoetan %26,78 eta irakurrietan %13,67. Muga-tonuetako aldeak,
ostera, nabarmenak dira (6.41. irudia): H% (38,99/50,7), L% (22,1/36,76) eta M%
(38,91/12,54).
(6.40.) Eten moten portzentajeak testu mota bakoitza- (6.41.) Muga-tonuen portzentajeak testu mota bakoitzaren
ren arabera. arabera
Orain arte legez, alde horiek handitu egiten dira muga-tonuak gertatzen diren eten
motekin batera aztertzen baditugu (6.15.taula).
(6.15. taula) Muga-tonuen eta eten moten konbinazioen portzentajeak testu motako.
Talde prosodikoetan erkatu ditugun ezaugarriak oso portzentaje desberdinekin ger-

tatzen dira (6.42. irudia): luzera (89,49/65,51), hizkera erritmoa (4,35/5,77), hizkera
erritmoaren ibiltartea (4,7/2,9), artikulazio erritmoa (5,9/6,68) eta artikulazio errit-
moaren ibiltartea (3,96/2,47).

testu mota bakoitzaren arabera
Azpi-atal hau amaitzeko hizkuntzen arteko eta testu moten arteko aldeak erkatu
nahi ditugu. Horretarako agertzen diren desberdintasunak kuantifikatuko ditugu atalik
atal kenketa baten bidez. Egingo ditugun desberdintasun mailen erkaketak honako
hauek izango dira: (a) Euskara-gaztelania bat-bateko testuetan, (b) Euskara-gaztelania
testu irakurrietan, (c) Bat-bateko testuak eta irakurriak euskaraz eta (d) Bat-bateko
testuak eta irakurriak gaztelaniaz.
Eten motetan gertatzen diren desberdintasunak 6.16. taulan ikus daitezke. Isiluneen
portzentajeen arteko aldeak: (a) 1,66, (b) 0,90, (c) 13,87 eta (d) 13,11 dira. 6.17. tau-
lan muga-tonuen portzentajeak erkatzen dira eta, azkenik, talde prosodikoetan erkatu
ditugun ezaugarrien desberdintasunak ematen ditugu 6.18. taulan.
(6.16. taula) Eten motak.
(6.17. taula) Muga-tonuak.
(6.18. taula) Talde prosodikoen ezaugarriak.
Ikusi berri ditugun desberdintasunak kuantifikatzeko euron rankinea egin deza-

kegu aztergaien arabera. Aztergai nagusiak lau izan dira, etenak (1), testuen isiluneen
denboraren portzentajea (2), muga-tonuen banaketa eta euren konbinazioa etenekin
(3) eta, azkenik, talde prosodikoen ezaugarriak (4). Rankinea egiteko desberdintasun
kopururik handienari 1 emango diogu eta horrela eskala osatuko dugu batetik laura
(6.19. taula).
166 Iñaki Gaminde
(6.19.) Erkatuko tasunen rankinea.
(6.19) taulan agertzen direnek adierazten digute euskarazko bat-bateko testuen eta
testu irakurrien artean gertatzen dela alderik handiena. Gaztelaniazko bat-bateko eta
testu irakurrien arteko desberdintasuna, nabarmena bada ere, ez da euskarazkoa gai-
nako handia. Azkenik, honezkero esana dugun moduan, testu moten arteko desber-
dintasunak handiagoak dira hizkuntzen artekoak baino.
Euskararen kasuan nahi izan dugu aztertu, gaingiroki bada ere, zer alde egon dai-
tekeen testu moten arabera. Orain dela urte batzuk (Gaminde, 2006), honen gaineko
iradokizun batzuk egin genituen eta zati honetan, nahi gainako sakon egin ez arren,
arean aztertzeko 10 lekukoren testuetan oinarrituko gara. Lekuko guztiak A taldekoak
izan dira: Bermeo03, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Gernika04, Ger-
nika05, Ondarroa03, Ondarroa04. Denetara 20 testu aztertu ditugu; 10 instrukzio eta
10 narrazio. Aurkezpena egiteko orain arteko eskema berberari jarraituko diogu.
Aztertu ditugun testuetan 795 talde prosodiko egon dira; 380 instrukzioetan eta 415
narrazioetan. Instrukzioetan isilunedun etenak gehiago dira (%78,38) narrazioetan
baino (%69,13). Era berean bokal txertaketa edo luzapen bako etenak gehiago dira na-
rraziotan (%68,63) instrukziotan baino (%62,03). Etenak sailkatzeko erabili ditugun
irizpide biak konbinatuta, honako portzentajeak ditugu (6.43. irudia): v% 33
(45,48/43,82), % (32,91/25,31), v$ (16,55/24,81) eta $ (5,06/6,06). Isiluneen denbora-
ren batezbestekoa instrukzioetan %29,84koa da eta narrazioetan %25,04koa. Muga-to-
nuak desberdin banatzen dira testu motaren arabera (6.44. irudia): H% (38,6/43,58),
L% (28,63/16,2) eta M% (32,77/40,22).
(6.43.) Eten moten portzentajeak testu moten arabera. (6.44.) Muga-tonuen portzentajeak testu moten arabera.
Aztertu dugun eten mota bakoitzaren arabera gertatzen diren muga-tonuen por-
tzentajeak 6.20. taulan erakusten dira. Emaitzak aztertzen baditugu, korrelazio argia
agertzen da testu moten artean; korrelazio hori positiboa da eta 0,9koa.
33 Instrukzioen eta narrazioen emaitzak "/" ikurraren bidez bereiziko ditugu.

Talde prosodikoen luzera aztertuta, bai batzuetan bai besteetan, talde guztiak si-
laba bat eta 25 bitartean kokatzen dira. Instrukzioetan portzentaje handiagoz erabil-
tzen dira silaba gutxiko taldeak narrazioetan baino; hona hemen talde nagusien por-
tzentajeak (6.45. irudia): 1-5 silaba (57,12/53,01), 6-10 silaba (31,32/30,6), 11-15 silaba
(9,38-13,01), 16-20 (1,68/2,41) eta 21-25 (0,5/0,96).
(6.45.) Talde prosodikoen luzeren portzentajeak testu

mota bakoitzaren arabera.
Hizkera erritmoa aztertuta, instrukzioetan 4,46 silaba segundoko emaitza lortu

dugu eta narrazioetan 4,41. Gauza bera egiten badugu artikulazio erritmoari dagokio-
nez, instrukzioetan 6,27 silaba segundoko daukagu eta narrazioetan 6,29. Beraz, ez di-
rudi desberdintasunak oso esanguratsuak direnik.
6.9. Lekukoen arteko aldeak jatorrizko hizkuntzaren arabera

Aurreko azpi-ataletan aztertu ditugun testuen ezaugarriak erabiliko ditugu honetan,
lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera egon daitezkeen desberdintasunak agerian
uzteko.
Lekukoak, sarreran adierazi dugun moduan, talde nagusi bitan sailkatuta daude. A
taldean euskararen barietate klasikoren bat jaso dutenak daude, 33 izan dira denetara;
B taldean euskara familiatik kanpo ikasi dutenak daude, denetara 15 izan dira. Hemen
C taldekoak gehituko ditugu, hau da familia barruko hizkuntzaren transmisioa eduki
dutenak baina, barietate klasikoren bat jaso barik barietate berriren bat jaso dutenak;
denetara bost informatzaile izan ditugu hemengo azterketa hau egiteko: Erandio, Son-
dika, Getxo, Sopela04 eta Urduliz.
Aldeak erakusteko aurreko azpi-ataletan aztertutako ezaugarriekin lortu ditugun
batezbestekoak erabiliko ditugu, testu motak eta hizkuntza adierazita. Erabiliko ditu-
gun irizpideak eten motak, isiluneen denboraren portzentajea, muga-tonuak eta talde
prosodikoen ezaugarrien portzentajeak izango dira hizkuntzako eta testu mota bakoi-
tzeko. Ezaugarriak berdinak dira lekuko guztietan, hemen ez dago arau desberdinik
edo sistemari eragin diezaiokeen ezer. Lekuko guztiek sistema bera darabilte. Aldatzen
168 Iñaki Gaminde
dena ezaugarri bakoitzaren agerpen portzentajea da. Aldaketa horiek lan honen
mugak gainditzen dituzte, izan ere, faktoreak era askotakoak izan daitezke, pragmati-
koak, lekukoaren izaerarekin lotukoak, metodologikoak, egoerak eraginikoak, ezagu-
tzarekin lotukoak, euskara mailarekin erlazionatukoak, e.a. Horregatik hemen aurreko
azpi-ataletan lortu ditugun emaitzak lekuko taldeen arabera sailkatuta aurkeztuko di-
tugu, ager daitezkeen desberdintasunik nabarmenenak agirian utziz.
Hizkuntza eta testu mota adierazteko honako kodeak erabiliko ditugu: (a) Bat-ba-
teko testuak euskaraz (eusb), (b) Bat-bateko testuak gaztelaniaz (gazb), (c) Testu ira-
kurriak euskaraz (eusi) eta (d) Testu irakurriak gaztelaniaz (gazi)
6.21. taulan hiztun talde bakoitzak eten mota bakoitzarekin erabiltzen dituen por-
tzentajeak erakusten dira. A eta C taldeetan alderik handienak testu irakurrietan ger-
tatzen dira hizkuntza bietan; A taldekoen kasuan gehien aldentzen direnak euskarazko
testu irakurriak dira. B taldean, aldiz, alde handiagoa gertatzen da bat-bateko testue-
tan irakurrietan baino.
Testu barruko isiluneen denboraren batezbestekoaren arabera lekukoen sailkapena

egiten badugu (6.22. taula), B taldekoak dira gehien aldentzen direnak. A eta C tal-
dekoak elkarrengandik hurbilago agertzen dira Bkoak baino. A eta C taldeetako leku-
koen artean alderik handiena euskarazko testu irakurrietan agertzen da. B taldekoe-
kiko alderik handiena euskarazko bat-bateko testuetan ikusten da.
Muga-tonuen batezbestekoei gagozkiela (6.23), A taldeko lekukoek alde handiagoa

erakusten dute bat-bateko eta testu irakurrien artean hizkuntza bien artean baino. Hiz-
kuntzen arteko alderik handiena testu irakurrietan gertatzen da. Antzera gertatzen da
gainerako taldeetako lekukoen artean ere bai. Hala ere, aurreko ataletan baino alde
nabarmenagoak agertzen dira lekuko taldeen emaitzak erkatzean. H% eta M% tonuen
portzentajeak dira gehien aldentzen direnak.
Azkenik, talde prosodikoetan erkatu ditugun ezaugarrien aldeak 6.24. taulan ager-
tzen direnak dira. A eta B taldeetako lekukoen erabileretan alderik handienak bat-ba-
teko testuetan topatzen ditugu, arean handiagoa euskaraz (%35,4) gaztelaniaz baino
(%35,3); hala ere, portzentajeek ez dute hizkuntzaren arabera alde handirik islatzen.
Euskarazko testu irakurrietan desberdintasunak arean apaltzen dira (%34,6) eta gazte-
laniazko testu irakurrietan daude lekuko mota biak hurbilen (%29,3).
C taldekoak orokorrean bat-bateko testuetan arean hurbilago daude A taldekoeta-

tik B taldekoetatik baino, bai euskaraz bai gaztelaniaz; testu irakurrietan alderantziz
gertatzen da, B taldekoetatik hurbilago agertzen dira A taldekoetatik baino.
6.10. Adinaren araberako aldeak

Hizkuntza bietan baditugu lan batzuk eginda arterik testuen prosodiaz (Gaminde,
2004, 2006, 2007d). Gaztelaniaren kasuan erabili genuen lekukoa elebakarra izan zen.
Bestalde hizkuntza bietan erabili genituen testuak era guztietakoak izan ziren, gehie-
nak narrazioak izanik. Aitortu behar da, arrazoi asko direla medio, emaitzak ez direla
guztiz konparagarriak; hala ere, besterik ez daukagun artean, eta jakinik behin-behi-
170 Iñaki Gaminde
nekotzat baino ezin har daitezkeela hemengo hauek interesgarri iritzi diogu erkaketa
orokorrak egiteari.
Erkaketak adinekoen testuak eta gazteen narrazioekin baino ez ditugu egingo, era
honetara aldagai batzuk neurri baten kontrolatuago edukiko ditugu.
Eten moten portzentajeak antzekoak dira gazteen eta zaharren artean; isilunedun
etenak gehixeago dira gazteen artean (%69) zaharren artean baino (%66); gazteek
bokal txertaketa edo luzapen gehixeago (%31) egiten dute zaharrek baino (%29).
Muga-tonuen banaketa desberdina da batez ere H% eta M% tonuen banaketei dago-
kienez (6.46. irudia). Azkenik, gazteen artean talde prosodiko laburren portzentajea
txikiagoa da (%83,61) zaharren artean baino (%90,25).
(6.46.) Muga-tonuen portzentajeen arabera lekukoen

adinaren arabera euskaraz
Gaztelaniaren datuak, eskasagoak izanagatik, erkatzen baditugu, eten motetan ikus

dezakegu isilunedun etenak zaharrak gehiago egiten dituela (%77,44) gazteek baino
(%74,24); bokal txertaketen edo luzapenen portzentajea %35,14koa da zaharraren tes-
tuetan eta %74,67koa gazteen testuetan. Azken alde hau oso nabarmena da eta bali-
teke testu motek eragina izatea. Muga-tonuen banaketari dagokionez (6.47. irudia), al-
derik handienak, euskaraz legez, H% eta M% tonuetan gertatzen da. Talde prosodiko
laburren (1-10 silaba bitartekoak) portzentajea handiagoa da gazteen artean (%89,49)
zaharraren testuetan baino (%86,58).
(6.47.) Muga-tonuen portzentajeen arabera lekukoen

adinaren arabera gaztelaniaz.
Gaztelaniaren kasuan interesgarria izango litzateke jakitea elebidunen eta elebakarren

portzentajeak desberdinak diren ala ez. Kontuan har bedi hemengo erkaketarako eduki
dugun lekuko zaharra elebakarra izan dela eta lekuko gazteak, ostera, elebidunak.
7. NORBANAKOAREN
EZAUGARRIAK
Lehen atalean hizketaren bidez transmititzen diren informazioez, Fujisaki-ri (2004)
jarraikirik, ez-linguistikoak bereiztu egin ditugu. Eurok diskretuak edo jarraikorrak
izan daitezkeela aipatu dugu; bestalde, hiztunak ez dituela kontrolatzen adierazi da.
Prosodiaren eremuan informazio ez-linguistikoa transmititzen duten tasunak, hiztunak
kontrolatu ez arren, haren berri ematen digute. Tasun horiek fisikoak eta automati-
koak dira. Atal honetan gaingiroki aztertuko ditugun esparru honetako arloak hiru
izango dira, generoa, adina eta hiztunaren egoera fisikoa.
Hiztunaren hiru ezaugarri hauek soinuaren tasunetan eragiten dute eta bariazio
prosodikoaren eragileak dira. Era berean bariazioa prosodikoa erabiltzen dugu hiztu-
naren ezaugarriez inferentziak egiteko, iritziak sortzeko eta baita ezagutzeko ere.
Genero (Biemans 2000), adin (Schötz, 2006) eta egoera fisikoen adierazle gisa ai-
patu den eta orain arte ikusi ez dugun beste faktore bat ahots kalitatearena da. Ahots
kalitatea aho-korden hertsiera eta irekiera mailekin lotuta dago. Keating-ek eta Espo-
sito-k (2006) Ladefoged-i jarraikirik aho-korden maila horiek 7.1. irudian ikusten den
bezala adierazi dituzte grafikoki.
(7.1.) Aho-korden irekiera mailak.
Ladefoged-en eta Maddieson-en (1996) lanean bakoitzaren ezaugarri akustikoak

deskribatzen dira. Gordon-ek (2001), arazo honezaz egindako lan batean, Mazateko
hizkuntzak dauzkan kontrasteak definitzean ondokoa esaten du:
In the first word, the vowel is characterized by modal voicing, the default type of voice qua-
lity found in all languages of the world and involving regular, periodic vibration of the vocal
folds. The second word contains a breathy voiced vowel, which is marked by a greater aper-
ture of the vocal folds relative to modal voice (Ladefoged 1971, Laver 1980). The increased
opening of the vocal folds allows more air to pass through the glottis and creates turbu-
lence not present with modal phonation. Finally, the third word has a creaky vowel, which
involves a more tightly adducted glottis than either modal or breathy voice (Ladefoged 1971,
Laver 1980). This laryngeal setting gives the auditory impression of a “rapid series of taps,
like a stick being run along a railing”
Ahots kalitatea hizkuntza batzuetan erabiltzen da bereizgarri gisa Mazateko hiz-
kuntzaren (Ladefoged eta Maddieson 1996) bokaletan hiru ahots kalitate bereizten
dira, arrunta, murmurikatua eta karrankaria; 7.2. espektroetan euron ezaugarri akus-
tiko batzuk ikus daitezke.
172 Iñaki Gaminde
(7.2.) Mazatekoaren ahots kalitatearen kontrasteak (arrunta,

karrankaria eta murmurikatua ). UCLAren artxibategiko
Ladefoged-en seinaleekin egineko espektrogramak.
Bokaletan ahots kalitatearen bidezko bereizketa daukaten hizkuntzetan Gujarati

(7.3. irudia) eta !Xoo (7.4. irudia) aipatzen dira, besteak beste (Ladefoged eta Mad-
dieson 1996).
(7.3.) Gujarati hizkuntzaren kontrasteak, ezkerreko al- (7.4.) !Xoo hizkuntzaren murmurikatua. UCLAren artxi-
dean arrunta eta eskuineko aldean murmurikatua. La- bategiko Ladefoged-en seinaleekin egineko espektro-
defoged-en CDko (2004) seinaleekin egineko espektro- grama.
gramak.
Kontsonanteetan bereizketa egitea arruntagoa ei da, bibliografiari bagagozkio;

esate baterako, arrunta eta karrankarien arteko bereizketa Hupa eta mendebaldeko
Apatxe hizkuntzetan ikus dezakegu (Gordon, 2001). Ladefoged-ek eta Maddieson-ek
(1996) euron lanean ahots-kalitatearekin lotutako beste kontraste batzuk aipatzen di-
tuzte; hala nola Mpi hizkuntzan gertatzen den tonuarekin lotutako ahots arruntaren eta
zoliaren artekoa (7.5. irudia).
(7.5.) Mpi hizkuntzaren arrunta eta zoliaren arteko kontrastea.

UCLAren artxibategiko Ladefoged-en seinaleekin egineko espektrogramak.
Gordon-ek (2001) adierazten du bariazio fonetiko handia dagoela ahots kalitatean,

arrunta ez den ahotsaren kasuan. Keating eta Espositok (2006) kontrastearen dimen-
tsioa anitza dela adierazten dute.
Aniztasun hori dela eta, arazo metodologiko batzuk sortzen dira, batez ere tasun
akustiko zehatzak aztertzeari dagokionez. Adina, generoa eta egoera fisikoa aztertzeko
gomutan eduki behar diren tasun akustikoez egin diren lanetan egileak ez dira guztiz
bat etortzen (Biemans, 2000, Kreiman eta lag., 2004, Keating eta Esposito, 2006, Mo-
rris eta lag., 2007, Schötz, 2006 eta 2007, Schötz eta Müller, 2008, e.a.). Lan horietan
guztietan parametro asko aipatzen dira. Euretariko bat, esate baterako generoak bo-
kalen formakinetan eragineko desberdintasunak aztertzea izan daiteke (Biemans
2000).
Hurrengo azpi-atalean gertatzen diren ezaugarri prosodikoak ikertzeko erabili di-
tugun neba-arreba biren testuetan oinarrituta, bokalen formakinak aztertu ditugu. 7.1.
taulan lehen lau formakinen batezbestekoak aurkezten dira.
(7.1. taula) Bokal guztien formakinen batezbestekoak generoaren arabera, gizonezkoa (g) eta andrazkoa (e).
7.1. taulan ikusten denez, andrazkoaren errealizazio guztiak altuagoak dira f1, f2
eta f3 bokal guztietan; f4ri dagokionez, “i”, “e” eta “a”rekin altuagoa da eta “o” eta
“u”rekin, berriz, baxuagoa. 7.6. irudian bokalen dispertsio eremuak ikus daitezke.
(7.6.) Bost bokalen lehen formakin bien bidezko irudikapena;

gizonezkoarenek [g] eta andrazkoarenek [e] daukate alboan.
Ahots kalitatearen tasun akustiko guztiek ba ei daukate eragina generoen eta adi-
nen arteko bereizketetan ( Biemans, 2000). Ikusi berri ditugun bereizketa fonetikoez
gain, ahots kalitatea hertsiki lotuta dago egoera fisikoarekin eta hizketa ohiturekin,
baita hizketa patologiekin ere. Euskararen 7.7. espektrograman irudikatzen dira ahots
kalitatearen adierazle batzuk, hala nola murmurikatuak eta f0 galerak.
174 Iñaki Gaminde
(7.7.) Ahots kalitatearen bariazioak parrandaren

osteko grabazio batean jasota.
Aitortu behar da gure jakitatea arlo honetan oso mugatua dela; hala ere, orain arte
egin ditugun grabazio guztietan beti egon dira bertan prosodiaren ezaugarri horiek era
batera edo bestera. Horregatik interesgarria begitandu zaigu hemen zerbait aurkeztea.
Hori guztia gogotan atal honen helburua didaktikotzat hartu beharko da ezinbes-
tean. Berton aukeratu ditugun aztergaietan egin dugun ahalegintxoak erakuts dieza-
guke arloaren interesa eta, gino baten, nondik oratu diezaiokegun. Beraz har bedi ora-
pidetzat gure hau.
Atala ondoko era honetara antolatu dugu; lehen azpi-atalean generoak eragiten di-
tuen desberdintasun prosodiko batzuk arakatuko ditugu. Bigarren azpi-atalean adina-
ren araberakoak ikusiko dira. Hirugarren azpi-atalean egoera fisiko zehatzek eragin di-
tzaketen ezaugarri prosodikoak ikertuko ditugu gaingiroki.
7.1. Generoa
Generoak prosodian eragiten dituen bariazioaz berba egiten denean, eskuarki des-
berdintasun biologikoei erreparatzen zaie. Hizketan aurkitzen ditugun genero desber-
dintasunak fonazio aparatuaren tasun fisikoek eraginikoak izaten dira neurri handi
baten. Batez beste andrazkoen aho-kordak gizonezkoenak baino laburragoak izaten
dira. Horren ondorioz aho korden dardara ere handiagoa izaten da. Era berean aho eta
sudur barrunbeak luzeagoak izaten dira gizonezkoen kasuan. 7.8. eta 7.9. diagrame-
tan irudikatzen dira desberdintasun horiek. F0ren aldaketa aho-korden luzeraren ara-
berakoa da eta ekuazio baten bidez (7.10. irudia) adieraz daiteke erlazio hori (The Na-
tional Center for Voice and Speech 2008).
(7.8.) Andrazkoen eta gizonezkoen (7.9.) Andrazkoen eta gizonezkoen (7.10.) Oinarrizko maiztasunetik abia-
arteko alde fisikoa ahots aparatuan arteko alde fisikoa ahots aparatuan tuta aho-korden tamaina kalkulatzeko
alboz ikusita. goitik ikusita. ekuazioa.
f0ren aldeei dagokienez, Canepari-k (2007) hiru mota umeena, gizonezkoena eta
andrazkoena bereizten ditu. Bieamans-ek (2000) batezbestekoak zehaztean andraz-
koentzat 170-210 Hz.ko ibiltartea ematen du eta gizonezkoentzat 90-140 Hz.koa. Noo-
teboom-ek (1997) andrazkoentzat 180-400 Hz.ko ibiltartea ematen du eta 80-200
Hz.koa gizonezkoentzat.
Euskararen kasuan generoak eragineko aldaera sozialak adierazi dira (Arretxe,
1994, Barrutia, 1996, Gorospe eta Montes, 2002, Gaminde 2007a). Gaur egun Gernika-
Zornotza inguruko herrietako gazteen artean afrikatuak generoaren arabera sailkatzen
dira. Andrazkoen artean “tz” erabiltzeko joera dago eta gizonezkoen artean “tx”; alda-
keta aztertu ahal izan dut Zornotzako neba-arreben artean ere bai. Bermeoko “tz”ren
ordez “tx” erabiltzeko joera bestelakoa da, kasu honetan adinak eragiten dio aldake-
tari, hots, andrazko zaharrek, antza, bereizketari eusten diote baina gazteek galdu
dute. Edozelan ere, aldaketok faktore linguistikoen edo sozialen menpe daude eta ez
fisikoen menpe.
Generoari dagokion ahots-kalitatearen bariazioa ikertzeko faktore anatomikoak ez
eze, faktore sozialak ere kontuan hartu behar dira ( Biemans 2000) :
“Because voice quality variation has both biological and social sources, the distinction bet-
ween sex (the biological difference) and gender (the socially constructed difference) as for-
mulated by Oakley...”
Generoaren adierazleen artean orain arte ikusi ditugun f0z eta ahots kalitateaz
gain, tempoa ere aipatu da. Tasun posible guztietan Biemans-ek (2000) bere tesian ge-
neroaren bereizkuntza aztertzeko hamaika tasun erabili zituen:
PHONATION: whispery, creaky, harsh, laryngeal tension. ARTICULATION: nasality, vowel
space, supralaryngeal tension. PROSODY: average pitch, pitch variability, loudness, tempo.
Generoak prosodian eragiten dituen desberdintasunak zelan islatzen diren irudika-
tzeko azterketa biren emaitzak aurkeztuko ditugu. Lehen azterketan Lemoako neba-
arreba biren testuak aztertu ditugu. Bigarrenean, ostera, hurrengo azpi-atalean hiztu-
nen adina aztertzeko erabili ditugun datuak ekarriko ditugu hona baina, generoaren
ikuspuntutik aztertzeko.
Lehen azterketan, esaneko moduan, Lemoako neba-arreba biren hiruna testu azter-
tuko ditugu. Testu bat irakurria izan zen eta biek gauza bera irakurri behar izan zuten
euskara batuan. Hona hemen testuen transkripzioak:
Neska:
europarako sarrera (v) [H %] oso saya da (v) [L %] eta europako batasunak (v) [H %] artutako neu-
rriek (v) [H %] egoera okertuko dute [L %] oartarasi du (v) [H %] ai (v) [L %] admistia internasjo-
nal erakundeko (v) [H %] burusagi (v) [L %] irene (v) [H %] kanek [L %] aren itzak (v) [H %] ordea
(v) [H %] es dira (v) [M %] europar batasuneko (v) [M %] enbasadorenganaño eldu (v) [L %] eta
(v) [M %] kontinentean (v) [H $] sartzea (v) [H %] sailduko duten (v) [H %] neurri sorta (v) [H $]
onartu suten atzo [L %] bi dira (v) [H %] proposameneko puntu nagusiak [L %] bein [L %] euro-
patik [L %] kanporatua isan den etorkin batek (v) [H %] esingo du bost urtean (v) [H $] batasu-
nera itzuli [L %] eta (v) [M $] amasortzi iyabetera (v) [H %] lusa daiteke (v) [L %] sei [L %] iyabe-
176 Iñaki Gaminde
teko atxiloaldia (v) [L %] esar dakioke etorkin bati [L %] aren yatorria (v) [H %] argitzeko (v) [H
%] arasoak (v) [H $] daudenean [L %]
Mutila:
europarako sarrera (v) [H %] oso saya da [L %] eta europako batasunak artutako neurriek (v) [H
%] egoera okertuko dute [L %] oartarasi du (v) [H %] a i [L $] amnesti [L %] internasjonal erakun-
deko burusagi (v) [H %] irene kanek [L %] aren itzak (v) [H %] ordea (v) [H %] es dira (v) [M %]
europar batasuneko (v) [H %] enbasadorenganaño (v) [L %] eldu [L %] eta kontinentean sartzea
sailduko duten (v) [H %] neurri sorta onartu suten atzo [L %] bi dira proposameneko puntu na-
gusiak [L %] bein europatik kanporatua isan den etorkin batek (v) [H %] esingo du bosturtean ba-
tasunera itzuli [L %] eta amasortzi iyabetera lusa daitekeen (v) [H $] seiyabeteko atxiloaldia (v) [H
%] esar dakioke etorkin bati (v) [H %] aren jatorria argitzeko arasoak daudenean [L %]
Testuak desberdin irakurri dira; mutilak 24 talde prosodiko erabili dituen artean,
neskak 39 erabili ditu. Etenak eta txertaketak ere (ikusi honetarako 6. atalaren azal-
pena) desberdin hedatzen dira: v% 34 (54,17/61,54), % (37,5/25,64), v$ (4,17/12,82) eta
$ (4,17/0). Muga-tonuen banaketa, kopuru absolutuei dagokienez, desberdin gauza-
tzen da; hala ere, proportzioak aztertuta, aldea ez da hain nabarmena: H% (50/48,72),
L% (45,83/41,03) eta M% (4,17/10,26).
Bat-bateko testuetan mota bi landu ditugu; testu librea eta narrazioa. Lehen mota
jasotzeko gai bati buruz berba egiteko eskatu zitzaien eta bigarrenean ipuin bat kon-
tatzeko. Hona hemen aztertu ditugun testu zatiak:
Andrazkoaren testu librea:
ba (v) [M %] bweno [H %] badire (v) [M $] iru lau iye (v) [H %] oporretan pentzetan nabilela (v)
[H $] egiesan (v) [H %] baya (v) [M $] bweno [M $] gero ta klaruau ikusten dot aurten e (v) [M %]
estotela swerterik eukingo edo (v) [H $] se (v) [M $] aurten bear itea tokeko yata [L %] e (v) [M
%] oporran kontzeptue (v) [H %] aspaldien [L $] ba bweltasko emon dotzedas (v) [H %] egie esan
(v) [M %] e (v) [M $] ta nik ikusten dot (v) [L $] bidayatuteagas [L %] osea ba [M %] bidayatutea-
gas lotuten dot (v) [H %] edo [M %] egie da askenengo lau urteatan [H $] bweno ogetairurte de-
kodas (v) [H %] etatzenengo lau urteatan (v) [H %] ba iten isin dodana isin de (v) [M %] uden bear
in (v) [H %] ba bai edo tabernan (v) [H $] edo begirale moduen (v) [H $] edo batean edo bestan
[M %] eta orregas diruegas ba gero (v) [H %] oporretan [L %]
Gizonezkoaren testu librea:
bweno [L %] bau (v) [M %] irakurten dotenean liga amaitu da (v) [H %] lelengo yatortena burure
da (v) [M %] eskerrak [L %] amaitu dala [H %] eta (v) [M %] igwal asiera batean ori esateajgwal
fwertetxu emo lei (v) [H %] se (v) [M $] ni (v) [M %] beintzet u (v) [M %] fubola gusteu gusteta
yata [L %] futbola bera [L $] estekot iñolako asarosik eta partidu batzu ba gustura ikusi neikes (v)
[H %] edo yolastu be bai [L %] baya (v) [M %] etxatana ainbeste gustetan dire ba (v) [M %] beste
geuse batzuk a (v) [M $] gerotxoao (v) [M %] puntu [L %] puntus puntu esango tzudesenak [L %]
Andrazkoaren narrazioa:
kasu onetan be bai (v) [H %] bweno [L $] nire amamak esaten sauen (v) [H %] sasolako (v) [M $]
ausoan (v) [M $] artean (v) [H %] baegoala (v) [M %] mutil gaste bat (v) [M %] ba erriko jayetan
nobjantzeko bat edo topau oana es (v) [H %] eta (v) [M $] ba berau (v) [H %] isin sen [L %] bweno
[L %] konbididu in seurien (v) [L $] konbididu yoan san e (v) [M %] arantzasuko (v) [H $] neska
gaste baten etzera [L %]
34 “/“ ikurraren bidez gizonezkoaren eta andrazkoaren portzentajeak bereiziko ditugu.

Gizonezkoaren narrazioa:
orduen ba (v) [M $] oin dala (v) [M %] irurogei bat urtedo (v) [H %] nire aitite gastea san sasoyan
[H %] ba (v) [M $] bere kwadriyen (v) [H $] baegoan mutil bet (v) [H %] e (v) [M $] yaterako or-
duen (v) [H %] esana:setuten sekule bes [L %] asten san yaten eta (v) [M %] eseukon neurririk [L
%] yan da yan da yan (v) [H %] apetitoa ba (v) [M %] askenbakoa eukiten seuen [L %]
Eten moten banaketa 7.1. taulan agertzen dena da. Testu libreetan gizonezkoak isi-
lunedun eten gehiago erabiltzen du andrazkoak baino, narrazioetan aldea apaldu egi-
ten da. Bokal txertaketetan alderantzizko proportzioak agertzen dira, andrazkoak txer-
taketa edo luzapen gehiago egiten ditu gizonezkoak baino; kasu honetan ere narra-
zioetan aldeak apaldu egiten dira.
Muga-tonuen banaketa 7.2. taulan daukaguna da. Banaketa aztertuta, testu libree-
tan alde handiagoak agertzen dira narrazioetan baino. Alderik handiena H% eta L%
muga tonuen banaketan daukagu.
Jakiteko zeintzuk diren genero bereizketari eragiten dioten ezaugarri prosodikoak

f0, f0ren ibiltartea (it), energia (db), hizkera erritmoa (he) eta artikulazio erritmoa (ae)
aztertu ditugu. 7.3. taulan emaitza guztiak agertzen dira. 7.4. taulan testu moten ara-
berako portzentajeak daude. Bariazio koefizienteak kalkulatzen baditugu, aukeratu di-
tugun aldagaien arabera honako portzentajeak dauzkagu: f0 (%46,08), f0ren ibiltartea
(%34), db (%2,14), he (%11,73) eta ae (%10,58).
Generoaren emaitza orokorretan ikusten den moduan, alderik nabarmenenak f0ren

batezbestekoan eta ibiltartean gertatzen dira. Alde hauek berdintsu gertatzen dira testu mota bietan.
178 Iñaki Gaminde
Egin dugun bigarren azterketan 12 gizonezkoren eta 13 andrazkoren bost bokalen

ezaugarri prosodikoak neurtu ditugu. Bokalak beti “a“k izan dira eta CV.C ingurunean
neurtu ditugu. Jaso ditugun neurriak f0, energia (db) eta luzera (ms) izan dira. Infor-
matzaileen emaitzak (7.5. taula) hiru talde nagusitan banatuta aurkezten ditugu; hama-
bost urte baino gutxiagokoenak (a), 16-55 urte artekoak (b) eta 56 urtetik gorakoak (c).
7.5. taulan ikusten den moduan bokalen desberdintasun prosodikoak adin guztie-
tan gertatzen dira; desberdintasunik nabarmena f0an gertatzen da nagusitan. Lehen
esaneko moduan, kasu honetan ere ezin ahatz daitezke soinuaren gainerako tasunak.
7.6. taulan “a” bokalaren lehen lau formakinen batezbestekoak erakusten dira adina-
ren arabera banatuta.
Ikusten denez, andrazkoen f1 eta f2 altuagoak dira gizonezkoena baino; f3rekin eta
f4rekin kontrakoa gertatzen da.
7.2. Adina
Azpi-atal honetan adinak prosodiari zelan eragiten dion aztertu nahi izan dugu. Ge-
nero bereizkuntzan legez, adinaren azterketan faktore fisikoak eta sozialak bereiztu
behar dira.
Fisikoen artean f0ren aldaketak eta hurrengo sekzioan ikus daitezkeen kontsonante
ahoskabeen ahostuntzeak dauzkagu. Gure aurreko lan batean (Gaminde 2007b) bizkaie-
raren irudiaz berba egitean, hizkuntz aldakiak adinaren pertzepzioari eragiten diola esan
izan dugu. Han argi erakutsi zen etxeko euskara egitean lekuko bera zaharragotzat jotzen
dela euskara batuan egiten duenean baino; gauza bera gertatzen zen adin handiagoko
beste lekuko batekin, bizkaiera literarioan egitean zegokion adin tartean kokatzen zuten
entzuleek eta euskara batuan egitean ohidalez gazteagotzen zuten.
Adina ahots tasun prosodikoen produkzioan zelan islatzen den aztertzeko esperi-
mentu biren emaitzetan oinarrituko gara. Lehen esperimentuan familia bereko hiru be-
launaldiren lekukoen testuen azterketa egin dugu. Bestean hiru adin tarteetan jasotako
25 lekukoren testuen ezaugarri prosodiko batzuk ikertu ditugu.
Lehen esperimentuan izan ditugun lekukoak hiru andrazko izan dira; euren jaiotze
urteak 1990, 1958 eta 1914 izan dira. Zaharrenak Gatikan jaiokoak izan dira eta gaz-
teena Bilbon. Hirurek euskara eduki dute ama hizkuntzatzat.
Ikertuko ditugun izarien gaineko datuak aztertu ahal izateko testu bana jaso diegu.
Hona hemen testu horiek:
1990
karmeloti bajatu dana [L $] berantza [L %] eskiyerak eta aldatze ta dana [L %] plasa batera alle-
garte [L %] e (v) [M $] plasa orretatik (v) [H %] e (v) [M %] osea metron alboko (v) [M $] kaletik
(v) [M %] sartu (v) [H %] plasa barrire [L %] ta plasa barri (v) [M %] sau [M %] gurutzatu (v) [M %]
bestealderarte [H %] ta bestealdetik urten (v) [H %] eta urteten da (v) [L %] arenalera [L %] arena-
letik (v) [H %] pasa (v) [M %] arrjagan ondoko (v) [M %] e (v) [M $] subi (v) [H %] arik eta alle-
garte (v) [M $] abandora (v) [H %] etabandon (v) [M $] ikuskosu (v) [M $] bebeube (v) [M $] a (v)
[M %] edifisio andi (v) [H %] ta (v) [M %] ortik aurrera segidute (v) [M %] eskerretara [L%]
1958
emetik in berdosune da (v) [L %] e (v) [M $] santutxu kaleraño (v) [M $] yon (v) [H %] eta kale
ori artu te (v) [L %] beraño (v) [L %] bera bera bera bera (v) [H %] arik eta (v) [L %] erreka ondon
edo pararte (v) [H $] anikuskodosu (v) [M %] eskerralden ikusiko dosu (v) [M $] merkadu (v) [H
%] e (v) [M $] kale orretati (v) [H $] merkadun kale orretatik [H $] errekaskiñako (v) [M $] kale
orretatik (v) [H %] e (v) [M $] yon ber dosu (v) [H %] arrjaga ikusi arte (v) [L %] arrjagan (v) [M
%] ondoko (v) [M $] subitti pasa (v) [H %] e (v) [M $] subi pasa ta osten kale txiker ba tau eta (v)
[M %] plasa biribille [L %] e (v) [M %] andik [M %] e (v) [M %] artesen segidute (v) [H $] ba (v) [M
%] eskerretara dekosu (v) [L $] ba (v) [M $] bengon [L %]
1914
areatara bije (v) [L %] goixeko bostatarditten altza (v) [H %] seiretako trena koxu ba (v) [M $] sei-
rek eta pikuko trena koxi urdulisen (v) [H %] areatara yon (v) [H %] tartu asunbrerdiko a (v) [M
$] tankea (v) [H %] bere astatxutik (v) [H %] eta kantiñe besartean (v) [H %] ta pisuri pisu [L %]
ordun esan egon asensorik [L %] bosgarrenerarten edon siren etzek ordun aurki bos [L %] bosal-
turedolantxe [L %] asunbrerdiaittik igwal a (v) [M $] akaburengo pisure ien ber [M %] emeti alboti
a (v) [M $] ba (v) [M %] gasta erropak (v) [H %] tankiñen a (v) [M $] eskiñeas [L %]
Jakiteko zeintzuk diren adin bereizketari eragiten dioten ezaugarri prosodikoak f0,
f0ren ibiltartea (it), energia (db), hizkera erritmoa (he) eta artikulazio erritmoa (ae) az-
tertu ditugu (7.7. taula).
Bariazio koefizienteari dagokionez, gehien aldatzen den izaria f0 da, bai ibiltartean
bai batezbestekoan; denborarekin erlazionatuta dauden hizkera erritmoa eta artikula-
zio erritmoa kokatzen dira gero eta azkenik, baina tarte txikiarekin, energia dugu.
f0ren batezbestekorik altuenak muturretako lekukoek erakusten dituzte; aitzitik, f0ren
ibiltartea handituz doa edadearen arabera, altuena zaharrenak daukala, tarte handiz
gainera. Energian zaharrenak dauka altuena, beste bien artean kasik ez dago alderik.
Azkenik, hizkera eta artikulazio erritmoetan, alde handirik ez dagoen arren, motelena
gazteenak erakusten du eta biziena ostera beste biek; gainera, artikulazio erritmoari
dagokionez, edadearen arabera biziagotu egiten dela esan daiteke.
180 Iñaki Gaminde
Gure bigarren esperimentuan 25 testu erabili ditugu, 13 andrazko eta 12 gizonezko.

Hiru adin tarte egin ditugu; lehena 6-8 urte (a), bigarrena 18-55 urte (b) eta hiruga-
rrena hortik gorakoak (c). (a) taldean gizonezko 2 eta andrazko 2 eduki ditugu, (b)
taldean 6 gizonezko eta 5 andrazko eta (c) taldean 4 gizonezko eta 6 andrazko.
Lekukoen testuetan “a” bokalaren f0, energia, denbora eta lehen lau formakinak
neurtu ditugu 20 kasutan. Bokalak beti ingurune berean neurtu ditugu, silaba irekian
baina kontsonanteen artean, hau da, CV.C ingurunean. 7.8. taulan adin tarte bakoi-
tzeko lortu ditugun f0, energia eta luzeraren batezbestekoak agertzen dira lekukoen
generoaren arabera.
f0ren batezbestekoan adin batetik gora eragin handiago dauka generoak adinak
berak baino; altuenak muturreko taldeetan agertzen dira bai andrazkoen zein gizo-
nezkoen artean. Energian ere batezbestekoaren inkrementoa ikusten da adina aurrera
joan ahala. Luzeran, ostera, f0ren banaketa bera ikusten dugu (7.11. irudia). Azken bi
izariotan generoak ez dauka garrantzirik. ANOVA azterketa eginda, emaitzok egiazta-
tzen dira, generoaren eragina f0-n baino ez da esanguratsua (p<0,00001); adinaren al-
dagaiarekin gauza bera gertatzen da.
7.9. taulan bokalaren lau formakinen neurketen emaitzak aurkezten dira adin tar-
teak eta generoa bereiziz: f1ri dagokionez, andrazkoen eta gizonezkoen emaitzak ez
datoz bat; gizonezkoetan altuena muturreko adin taldetan gertatzen da eta andraz-
koetan berriz erdikoan. f2an baxuena gazteenek daukaten artean, gizonezkoetan zaha-
rrenek daukate altuena eta andrazkoetan erdiko taldekoek; azken honetan helduen ar-
teko aldea oso txikia dela esan behar da. f3 eta f4 formakinen kasuetan altuenak zaha-
rrenek dauzkate, bai gizonezkoen bai andrazkoen artean; gainera zenbat eta zaharrago
altuago agertzen dira biak (7.12. irudia). ANOVA azterketa eginez gero sexuaren alda-
gaia esanguratsua da f1 (p<0,00001) eta f2 (p<0,001) formakinetan; adinaren aldagaia,
ostera, f2 (p<0,02), f3 (p<0,004) eta f4 (p<0,011) formakinetan.
(7.11.) f0, energia eta luzera genero eta adinaren ara- (7.12.) Bokalen lau formakinen aldeak adina eta ge-
bera. neroa bereiziz.
7.3. Egoera fisikoa

Hiztunaren egoera fisikoaren berri ematen duten ahots tasunetan mintzaeraren al-
terazioak dauzkagu. Azterketari oratzean, bereizketa txiki bat egin beharko genuke;
alterazio batzuk hiztunaren hizketa ohiturek eraginekoak dira eta beste batzuk len-
goaiaren patologien eremuan kokatzen dira.
Lehenengoen artean jardun profesionalak eraginekoak dauzkagu (irakasleen, esa-
tarien, kantarien, eta abarren jardunak), ekandu oker horiek euron hizketetan islatzen
dira eta patologia bihur daitezke. Bizimoduak eraginekoak ere baditugu (erretzaileak,
dietak eraginekoak, e.a.). Bigarren multzoan tratamendua behar dutenak geneuzkake.
Arlo hau oso zabala da eta loturak eduki ditzake beste hainbat diziplinarekin, hala
nola hizkerari eragiten dioten patologien ondorioz errehabilitazio teknikekin, besteak
beste. Tamalez, euskararen gainean egineko ikerketarik ez dugu ezagutzen 35; akatsa
gure jakinezak eragina izan daiteke edo okerrago litzatekeena euskal hiztunen arazoak
konpontzeko beste hizkuntza batzuetan egineko ikerketetan oinarrituko teknikak era-
biltzen direlako. Kezka hau, esan dezagun bidenabar, oso argi dago ikertzaile asko-
rentzat (Quilis eta Hernández, 1990):
Es evidente que las personas que se dediquen a la logopedia deben tener una buena pre-
paración lingüística y deben conocer la estructura y el funcionamiento de su lengua, en este
caso, la española. (7.or.)
Patologien sailkapenak eta euron zergatien gainean hainbat dira egin diren lanak
(Speech Disorder, 2008, Crystal, 1989, The National Center for Voice and Speech, 2008,
Calderón, 2008, beste askoren artean).
Ez dugu gai honen gainean azterketa sakon berezirik egin, baina egin ditugun gra-
bazioetan hainbat kasu ezagutu dugunez gero, interesgarri iritzi diogu hiru egoera
zehatzetan antzeman ditugun ezaugarri fisiko batzuk aztertzeari. Aztertu ditugun ar-
loak f0 galtzea, parkinson gaixoa eta gorreria izan dira.
7.3.1. f0 galtzea
Sarritan f0 ez da agertzen aztertzen ditugun seinaletan. f0ren galera hiztunak nahita
gerta daiteke zein nahi izan ezta. Nahita gertatzen da esate baterako ahopean berba
35 Gazteizko Filologia Fakultatean bada honezaz diharduen ikerketa talde bat: “Hizkuntza eta Elebitasuna
Burmuinean taldea”. Euron ikerketak EHUren web orrian ikus daitezke.
182 Iñaki Gaminde
egiten dugunean. Aitzitik, f0 gal daiteke silaba zehatz baten silaba horrek kate min-
tzatuan daukan egonguneagatik, ingurune fonikoaren eraginez edo hiztunaren patolo-
gia baten ondorioz.
Ahopean berba egitea aho-korden dardara barik berba egitea da; 7.13. eta 7.14.
adibideetan esaldi bera ikus dezakegu normal ahoskatuta eta ahopean eginda.
(7.13.) /lagune tabernan sartu da/ normal eginda, Ga- (7.14.) /lagune tabernan sartu da/ ahopean eginda,
tika. Irudiaren goiko aldeko pantailan pultsu guztiak Gatika. Irudiaren goiko aldeko pantailan pultsu gehie-
ikusten dira. nak ez direla agertzen ikus daiteke.
Euskalki honetan azentu bereizgarria erabiltzen da; ondoko esaldietan ikusten den
moduan, tonu beherakada da singularra eta plurala bereizteko era bakarra (7.15. eta
7.16. irudiak).
(7.15.) /lagunék ekar daus/ singularra, Gatika. (7.16.) /lagúnek ekar daus/ plurala, Gatika.
Ahopean egiten denean, ostera, oinarrizko maiztasunik ez egotean ez dago garbi

zelan bereizten den azentuaren kokagunea. Dauzkagun datuen arabera, badirudi berba
azentudunen kasuan 36 silaba azentudunaren energia eta luzera handitu egiten direla.
Era berean, enuntziatiboak eta galderak oinarrizko maiztasunaren bidez bereizten
dira 7.17. eta 7.18. adibideetan gertatzen den bezala.
(7.17.) /lagune tabernan sartu da/ Gatika. (7.18.) /lagune tabernan sartu da?/ Gatika.
Ahopean egiten denean, gainerako parametroak aldatu egiten dira. Galderak, 6.

atalean ikusi dugun moduan, laburragoak izaten dira enuntziatiboak baino; gure ka-
36 Euskalki honetan berba azentudun eta azentu bakoen arteko desberdintasuna egiten da; lagúnek azen-
tuduna dugu kasu honetan.
suan esaldi enuntziatiboak 1382 ms dauka eta galderak 1272 ms. Bestetik, energia osoa
gehitu egiten da, horrela enuntziatiboak 66,21 dbkoa da eta galdera 68,68koa. 7.19 eta
7.20 irudietan esaldi bien energiak agertzen dira.
(7.19.) /lagunen taberna sartu da/ esaldiaren energia, (7.20.) /lagunen taberna sartu da/ esaldiaren energia,
Gatika. Gatika.
Kasu batzuetan soinu ahostun baten barruan aho korden dardara gal daiteke pun-
turen baten, 7.21. adibidean ikus daitekeen moduan, edo gal daiteke soinu osoan 7.22.
adibidean legez.
(7.21.) /ta/ f0ren galera gertatu da zati baten. (7.22.) /orren/ “o”ren f0 guztiz galdu da.
Ikusi berri ditugun adibideetan f0ren galera ahots patologia batek eragin du; gure
lekukoek sama garramatuta eduki dute eta berorren ondorioz gertatu da. Gogotan
hartu behar da garramatzea ez dela ahopean egitea, nahiz ondorioak antzekoak izaten
diren.
Gorago esan dugun moduan, batzuetan f0 galtzen da ingurune fonikoaren eraginez;
badago joera esaldiaren hasieran eta amaieran galtzeko, soinu ahoskabeen inguruan
batez ere (7.23. eta 7.24. irudiak).
(7.23.) “e” ahoskabetua hasieran (7.24.) “e” ahoskabetua amaieran

184 Iñaki Gaminde
Ingurune foniko batzuek erraztu egiten dituzte ahoskabetzeak; horrela kontsonante

ahoskabe biren artean errazago gertatzen da (7.25. irudia). Hala ere, honek ez du esan
gura hortik kanpo ezin gerta daitekeenik, 7.26. adibidean legez.
(7.25.) “a”ahoskabetua ahoskabe biren artean (7.26.) “a” ahoskabetua ahoskabe eta ahostunen
artean
7.3.2. Parkinson gaitza

Parkison gaitza daukatenen artean hizkeraren alterazioak hiru motatakoak dira (To-
rres eta lag., 2001) fonazioari, erresonantziari eta prosodiari dagozkienak. Prosodiari
eta hizkeraren artikulazioari dagozkien alterazioak gaixoaren mailarekin erlazionatuta
agertzen dira. Alterazio guztien ondorioz hizkera hipofonikoa, monotonoa, mordoila-
tua eta etena sortzen da. Fonazioaren alterazioetan bolumen espiratorioaren murrizta-
pena kokatzen da, horren ondorioz intentsitatea eta bokalizazioa aldatu egiten dira.
Ezaugarri horien berri hiztun euskaldunekin ematen hastekotan lantxo bi burutu di-
tugu. Bietan Lezamako lekukoak erabili ditugu, bata gaixoa daukana eta bestea an-
tzeko adinekoa baina gaixoa ez daukana.
Lehen azterketan prosodiaren tasun batzuk aztertu ditugu; f0ren batezbestekoa, f0-
ren ibiltartea, energiaren batezbestekoa, hizkera erritmoa eta artikulazio erritmoa.
Emaitzak 7.10. taulan ikus daitezke.
7.10. taulak erakusten duen moduan alderik handienak f0ren batezbestekoan, f0ren
ibiltartean eta energian gertatzen dira. Hizkera eta artikulazio erritmoetan ikusten
diren aldeak oso txikiak dira.
Gaixotasunaren ondorioz aldaketak gertatzen dira alde segmentalean; euretariko
nabarmen bat soinu ahoskabeen ahostuntzea da neurriz kanpo. 7.27. irudian ikus dai-
tezke ahostuntze horietariko batzuk:
(7.27.) Ahoskabeen ahostuntzea
Ahostuntze hauek nahikoa arruntak izaten dira edadeko jendearen artean, ahos-
tuntze maila erkatu ahal izateko 81 urteko beste lekuko baten hizkera aztertu dugu.
Azterketan ahostuntzeen portzentajean atera ditugu. 7.11. taulan erakusten den mo-
duan, gaixoak askozaz ere kopuru eta portzentaje handiagoa dauka.
7.3.3. Gorreria
Atal hau mukurutzeko gorreriak hizkeraren ekoizpenari eragiten dizkion ezauga-
rrien artean, intonazioari dagokiona aztertuko dugu jarraian. Gure azterketa egin ahal
izateko Lekeitioko gor euskaldun batekin jasotako datuak erabiliko ditugu. Gure le-
kukoa elebiduna da, baina bere ama hizkuntza euskara da, Lekeitioko euskara erabil-
tzen du lexikoari eta gramatika arauei dagokienez, 7.28. esaldian erakusten dira ber-
tako ezaugarri batzuk.
(7.28.) /la:unan ala:bia da/
Desberdintasunak, espero zitekeen bezala, arlo fonikoan gertatzen dira. Esan behar
da ezen, bizitza akademikoan eta harreman askotarako zeinu hizkuntza erabiltzen
duela.
Esaldien intonazioaren gaineko atalean erabili ditugun esaldi berberak grabatu ge-
nizkion. Beraz, esaldi enuntziatiboak, bai/ez galderak eta N/Z galderak egiteko era-
kusten dituen ezaugarriak arakatuko ditugu jarraian.
186 Iñaki Gaminde
Esaldi enuntziatiboetan badirudi berba bakoitzeko osagai bat egiten duela; f0 goian
hasten da berbaren hasieran eta apalduz doa hurrengo berbara arte, han berriro goian
hasteko. Inesiboan eta genitiboan, ostera, “-an” dagoeneko silaban, f0ren igoera ger-
tatzen da (7.29., 7.30. eta 7.31. irudiak).
( (
(7.29.) /sagarra saldu dau/ (7.30.) /sagar gorrixa saldu dau/ (7.31.) /xakurra tabernan sartu da/
Gure azterketatxoa burutu ahal izateko esaldi bakoitzeko f0ren eta energiaren ba-
tezbestekoak neurtu ditugu eta denbora osoa hizkera erritmoa kalkulatzeko, izan ere,
luzera desberdineko esaldiak izatean denbora oso desberdina da; hala ere, silabak zati
denbora eginez gero, hizkera erritmoa (he) kalkula dezakegu, denbora silabako nor-
malizatuaz eta erkagarri eginez. 7.12 taulan aukeratu ditugun esaldi enuntziatiboen
neurketak ikusten dira. f0an ez dago alderik; energian badirudi zenbat eta luzeagoa
izan esaldia orduan eta energia osoa apalagoa dela. Hizkera erritmoan (2) esaldia mo-
telena da.
Bai/ez galderak aztertzeko esaldi berberak erabili ditugu. Enuntziatiboetan hartu di-
tugun neurri berberak galderen kasuan 7.13. taulakoak dira. Galderetan f0 eta energia
arean altuxeagoak dira enuntziatiboetan baino eta, era berean, hizkera erritmoa motela-
goa, honek esan gura du esaldiak luzexeagoak direla enuntziatiboak baino.
Kurbak arretaz ikusten baditugu, galderen kasuan gehien aldatzen dena azken si-
laba da; 3. atalean bai/ez galderak aztertzean ikusi dugun moduan bertan gertatzen
dira tonu mugimendurik garrantzitsuenak, gure lekuko honen kasuan antzera gerta-
tzen da. Datu gehiago eduki barik H% muga tonua proposatu beharko genuke. Hala
ere, tonuaz ez eze, energiaz eta luzeraz ere baliatzen dela pentsa liteke.
(
(7.32.) /sagarra saldu dau?/ (7.33.) /sagar gorrixa saldu dau?/ (7.34.) /xakurra tabernan sartu da?/
7.14. taulan azken silabaren bokalaren f0 (hz), energia (db) eta luzeraren (ms)
emaitzak ematen dira enuntziatiboetan eta galderetan.
Neurri hauek argi erakusten dute gorago esan duguna, galderen f0 eta energia al-
tuagoak dira kasu guztietan enuntziatiboenak baino; bestalde, (1) esaldian izan ezik,
bokalak luzeagoak ere badira.
Azterketa txiki honekin amaitzeko daukagun N/Z galderaren kurba erakusten dugu
7.35. irudian. Bai/ez galderen antzeko eskema ikus daiteke bertan. Kasu honetan si-
laba guztietan hartu ditugu neurriak (7.15. taularen laugarren zutabean azken bokala-
ren edo diptongoaren (b) luzera bereiz ematen dugu).
(7.35.) /nor sartu da?/
f0ren batezbestekorik altuena lehen silaban gertatzen da. Energiarik handiena

azken silaban eta bokalik luzeena ere azken silabakoa da. Bigarren silaba luzeagoa da
azkena baino hiru soinuduna delako, baina bokalaren luzerari bagagozkio, argi ikus-
ten da azkena luzeena dela. Dauzkagun datu apur hauekin behin-behineko iradokizun
188 Iñaki Gaminde
batzuk egin ditzakegu. Galderak eta enuntziatiboak bereiztean f0k nolabaiteko ga-
rrantzia daukan arren badirudi garrantzitsuena azken silaba dela eta bertan gertatzen
diren denbora eta energia gehitzeak oinarrizkoak direla.
Nahi genuke hemen aurkezten ditugun apurrok beste ikertzaile batzuk kinatzeko
balio izatea, izan ere, oinarrizko ikerkuntza beti izan behar da aplikazioetarako zur-
kaitza. Gaiak merezi duelako gogorra daukagu, besterik ezean gaixo edo gabeziaren
bat edukitzea, euskalduna izanik, ez izateko zama bikoitza, bata gaixoa edo gabetua
izateagatik eta bestea euskalduna izateagatik.
8. EMOZIOAK
Emozioa adieraztea guztiz lotuta dago gure izaerarekin eta gure eguneroko bizi-
moduarekin. Hala ere, arakatu ahal izan dugun bibliografian hizkera emozionala esan
diezaiokegunaz hori da adostuta dagoen puntu bakarra, izan ere, esparru honetako
arlo guztiak nahikoa eztabaidagarriak dira. Emozioa bera zer den anbiguo agertzen da,
ez dago definizio bakar bat, are gehiago egin diren bibliografia arakaketetan ehun bat
definizio agertzen dira (Liscombe, 2007). Beraz, definitzea zaila bada, are zailagoa da
jakitea zelan gauzatzen diren.
Antzera gertatzen da emozioen sailkapenari dagokionez; egile batzuek bi mailatako
emozioak bereizten dituzte, oinarrizkoak eta bigarren mailakoak (ikusi Gustafson-Cap-
ková 2001). Beste batzuek ostera emozioak eta jarrerak ez dituzte bereizten. Badirudi
Fawzy El Sayed-i (2007) jarraikirik cuntinuum baten aurrean gaudela; berak ondoko
irudiaren bidez sailkatzen ditu:
(8.1.) Emozioen sailkapena Fawzy El Sayed-en arabera (2007)
Emozioen sailkapenaren gainean bibliografian denetarik topatu dugun arren; hona

hemen egin diren sailkapen batzuk hainbat hizkuntzatan:
Errusiera (Makarova eta Petrushin (2003): poza, tristura, haserre, beldurra eta harridura.
Finesera (Seppänen, Toivanen, eta Väyrynen, 2003): poza, tristura, beldurra, higuina, as-
perdura, haserre handia
Punjabi (Dawood, Shahid eta Ahmed, 2004): poza, tristura eta haserrea
Thai (Tumtavitikul eta Thitikannara, 2006): poza tristura, haserre eta harridura.
Turkiera (Mesut Meral eta lag., 2002): poza, tristura eta haserre.
Txinera (Gandour eta lag. 2003) poza, tristura eta haserrea
Emozioak eta egoera emozionalak definitzea eta sailkatzea zaila izanagatik ere, gai
honen inguruko ikerketak ugalduz doaz etengabe, ikuspuntu desberdinez eginak gai-
nera. Egia esanda, teknologian aplikatzeko egin direnak dira ugarienak, baita gure ar-
tean ere, ikustea besterik ez dago AHOLAB taldeak egineko lanak (Sainz eta lag.,
2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007, Saratxaga eta lag., 2006, askoren artean).
190 Iñaki Gaminde
Sailkapenari dagokion anabasagatik ere, badirudi emozio batzuk nahikoa arruntak

direla egin diren sailkapen guztietan, hala poza, tristura eta haserrea; beste batzuk, os-
tera, ez dira hain orokorrak.
Oinarrizkotzat har ditzakegun hiru emozio horiekin grabazio batzuk egin ditugu
hizkuntza batzuetan tasun orokorrik topa daitekeen ala ez ikusteko. Tauletan agertzen
diren izariak f0ren batezbestekoa, f0ren ibiltartea (f0 ib), energiaren batezbestekoa
(db) eta esaldiaren luzera (ms) dira. Hona hemen jaso ditugun eredu batzuk 37:
(8.2.) Alemaneraren emozioen f0 kurbak; esaldiaren (8.3.) Amazigh hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; esaldia-
hasieran bereizten dira batez ere. ren hasieran pozak piku bat dauka; esaldiaren erdialdean
haserrea nabarmentzen da; tristuraren kurba oso apala da.
(8.4.) Arabieraren emozioen f0 kurbak; kurben arteko (8.5.) Banbara hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; kur-
aldeak ez dira oso nabarmenak, poza da gehien alden- ben arteko aldeak ez dira oso nabarmenak, kurben
tzen dena. amaieretan gertatzen dira alderik handienak.
37 Emozioak adierazteko erabiliko ditugun laburdurak honako hauek dira: poza (p), tristura (t) eta hase -
rrea (h)
(8.6.) Basaa hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; tristura (8.7.) Katalanaren emozioen f0 kurbak; tristura da guz-
da guztietan apalena; haserrea eta poza oso hurbil tietan apalena eta gehien aldentzen dena; poza eta ha-
daude. serrea nahikoa ondo bereizten dira.
(8.8.) Edo hizkuntzaren emozioen f0 kurbak; emozio (8.9.) Errusieraren emozioen f0 kurbak; tristura da on-
guztiak nahikoa ondo bereizten dira. doen bereizten den emozioa; lekuko hau ahots kalita-
teaz baliatzen da emozioak adierazteko.
(8.10.) Fang hizkuntzaren f0 kurbak; badirudi oinarrizko (8.11.) Galegoaren f0 kurbak; emozio guztiak nahikoa
maiztasuna parametro garrantzitsua dela emozioak be- ondo bereizten dira.
reizteko, hirurak oso desberdin agertzen dira eta.
192 Iñaki Gaminde
(8.12.) Gaztelaniaren f0 kurbak; emozio guztiak nahi- (8.13.) Georgieraren f0 kurbak; emozio guztiak nahi-
koa ondo bereizten dira hasieran batez ere. koa ondo bereizten dira amaieran batez ere.
(8.14.) Ingelesaren f0 kurbak, badirudi ahots kalitatea (8.15.) Italieraren f0 kurbak, nahikoa ondo bereizten
haserrea adierazteko garrantzitsua dela, silaba batzue- dira emozio guztiak
tan f0 galtzen da.
(8.16.) Japonieraren f0 kurbak, ondoen bereizten den (8.17.) Lingala hizkuntzaren f0 kurbak, nahikoa ondo
emozioa tristura da, esaldiaren hasierako gunean. bereizten dira emozio guztiak.
(8.18.) Norvegieraren f0 kurbak, nahikoa ondo bereiz- (8.19.) Portugesaren f0 kurbak, nahikoa ondo bereiz-
ten dira emozio guztiak. ten dira emozio guztiak, batez ere amaieran.
(8.20.) Txineraren f0 kurbak, emozioak ondo bereizten (8.21.) Wolof hizkuntzaren f0 kurbak, emozioak ez
dira hasierako gunean. dira oso ondo bereizten erdialdeko gunean ez bada.
Aurreko datuek eta bibliografian topatu ditugunek (esate baterako Makarova. eta
Petrushin, 2003) adierazten dute oinarrizko emozioetan badirela ezaugarri fonetiko ba-
tzuk nahikoa orokorrak direnak. Liscombe-k (2007) laburbiltzen ditu ezaugarri horie-
194 Iñaki Gaminde
tariko batzuk (f0ren batezbestekoa (Xf0), f0ren bariazioa (f0b), energiaren batezbeste-
koa (Xe) eta hizkera erritmoa (he) besteak beste) ondoko era honetara:
Aurreko hizkuntzetan egin ditugun neurketak eta kurben azterketa egin ondoren,
emozioen arteko bereizkuntza egiteko era batzuk daudela ikusten da. Orokorrean
esan dezakegu ezen, izari guztiek eta ahots kalitateak euron garrantzia daukatela. Hala
ere, f0ren ibiltartearen erabilera oso interesgarritzat jotzen dugu, izan ere, eta kurbek
erakusten duten moduan, hizkuntza batzuetan joera nabarmena dago f0ren ibiltartea-
ren bidezko bereizketa esaldiaren gune batzuetan egiteko; hala hasieran (Alemanera
eta Txinera), amaieran (Amazigh, Arabiera, Banbara, Basaa, Georgiera eta Portugesa),
erdian (Katalana, Galegoa, Gaztelania, Japoniera eta Wolof) eta hasieran eta amaieran
(Norvegiera). Beste batzuetan bereizketa esaldi osoaren f0ren batezbestekoarekin egi-
ten dela pentsa daiteke (Edo, Fang eta Lingala).
Ezaugarri prosodiko hauezaz gain, beste batzuk ere aipatzen izan dira, hala nola
ahots kalitatea eta formakinen arteko aldea. Euskararen datuak baliatuta, jarraian emo-
zioen ezaugarri prosodikoetan alde nabarmena daukaten lekuko batzuen bokalen
lehen lau formakinak aztertzen dira. Lekukoak A taldeko Gernika08 eta Mallabia, B
taldeko Basauri02 eta C taldeko Getxo izan dira. Geroago ikus daitekeen moduan, lu-
kuko bakoitza emozioak egiteko sistema baten ordezkaritzat har daiteke. Lekuko ba-
koitzeko aditz aurreko gunean dagoen berbaren hiru bokalen formakinak neurtu di-
tugu (8.22., 8.23., 8.24. eta 8.25. taulak:
Tauletan adituz gero, ez da lekuko guztien artean pareka litekeen erlaziorik; le-
kuko bakoitzaren produkzioetan erregulartasun batzuk agertzen dira, esaterako Ger-
nika08, Mallabia eta Getxo lekukoen ekoizpenetan; Basauri02renak ez dira hain erre-
gularrak. Hemengo datuak oso gutxi dira eta emaitzak ezin erabil daitezke ezelako on-
doriorik ateratzeko; hala ere, argi erakusten dute bariazioa dagoena emozioen arabera,
ez dakiguna da zein den bariazio horren erlazioa oraingoz.
Ikerketa askotan ekoizpenen azterketa akustikoarekin batera pertzepzioan oinarri-
tuko azterketak egitea nabarmendu da (Mozziconacci, 1998, 2002, 2004; Sainz eta lag.,
2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007, Saratxaga eta lag., 2006, Gaminde, 2007a).
Emozioen ekoizpenean zein pertzepzioan eragile asko daude, genero faktoreak
dauzkagu, soziolinguistikoak, kulturalak, linguistikoak, pertsonalak, e.a. Faktore kul-
turalen eta distantzia linguistikoaren eragina neurtzeko, kanpoko hizkuntzetan jasoko
grabazioak erabilita, pertzepzio test batzuk burutu ditugu. Oinarrizko hiru emozioak
(poza, haserrea eta tristura) erabili ditugu testak egiteko.
Testak hamazazpi hizkuntzetan egin ziren: Alemaniara, Amazigh, Arabiera, Katala-
nera, Edo, Errusiera, Fang, Galegoa, Gaztelania, Georgiera, Ingelesa, Italiera 38, Lingala,
Norvegiera, Portugesa (Brasilekoa), Ukraniera eta Wolof.
Testak hiru lau laguneko taldeetan egin ziren. Talde bakoitzari bost hizkuntzatan
batutako bost esaldi entzun eragiten zitzaizkien eta hiru emozioen artean bat aukera-
tzeko eskatzen zitzaien. Hizkuntza bakoitzeko 10 lekuko eduki ditugu.
Hizkuntza batzuetan ehuneko ehunean aparatu dute test egileek (Norvegiera, Inge-
lesa, Gaztelania, Ukraniera, Katalanera), batean ostera ehuneko hogeian baino ez (Edo).
Gainerako hizkuntzekin portzentajeak honako hauek izan dira Amazigh (%90), Lingala
(%83,33), Galegoa eta Portugesa (%80), Errusiera (%76,67), Alemanera (%73,33), Italiera
eta Fang (%70), Wolof (%66,67), Georgiera (%53,33) eta Arabiera (%36,67).
Test hau egitean, erabaki genuen bi aldiz entzun eragitea gure lekukoei hizkuntza
bakoitzaren esaldiak, gainera entzunaldia hizkuntzen arabera bereiz egin zen. Erabaki
hau hartu genuen artean hauetariko hizkuntza batzuekin test bera egin genuelako
38 Italieraz eredu bi erabili ziren.

196 Iñaki Gaminde
baina, ordukoan hizkuntza guztien esaldiak nahasirik eman zitzaizkien test egileei.
Emaitzak txarragoak izan ziren orokorrean (8.22.irudia).
(8.22.) Egindako pertzepzio test bien emaitzen aldea

hizkuntza bakoitzaren arabera.
Badirudi esaldiak batera entzutean, birritan izan arren, entzuleok konparatzen ikas-
ten dugula edo ohitzen garela horretara. Testak egitean erabiliko metodologia desber-
dinekin lortuko emaitzetako aldeek halako zerbait iradokitzen dute behintzat.
Gai honetaz orain arte aipatu ditugun zailtasun guztiekin ere, atal honen helburua
emozioen ekoizpenean gure lekukoen artean aurkitu ditugun joera nagusiak aztertzea
eta irudikatzea da.
Gure lana burutu ahal izateko eta aurreko lanei jarraikirik, azkenean bost emozio
aukeratu ditugu lantzeko: poza, tristura, haserrea, beldurra eta harridura. Azterketa
maila bitan egingo dugu; alde batetik, esaldiaren gailur prosodikoa esaldiaren zein al-
detan kokatzen den ikusiko dugu eta zein den beronen erlazioa silaba azentudunare-
kin; hau arlo fonologikora hurreratzen den azterketa mota dugu. Beste aldetik, neurtu
ditugun izarien azterketa fonetiko hutsa egingo dugu. Une honetan dauzkagun gaia-
ren gaineko ezaupideak kontuan hartuta, uste dugu ezen, azterketa biak elkarren osa-
garriak direla.
Atal hau lau azpi-ataletan banatuta aurkezten dugu. Lehen azpi-atalean datuak lor-
tzeko eta aztertzeko erabili dugun metodologiaz jardungo dugu. Bigarren eta hiruga-
rren azpi-ataletan euskararen eta gaztelaniaren datuak aztertzen dira. Laugarren azpi-
atalean hizkuntza bien arteko aldeak eta kidetasunak aurkeztuko ditugu.
8.1. Metodologia
Emozioak lantzeko unean topatzen dugun arazo handienetarikoa corpusa osatzeko
metodologiarena da. Zer jaso, zelan eta norekin izaten dira galdera nagusiak. Aurreko
sekzioan lantzeko aukeratu ditugun emozioen gainean aritu gara, honetan, berriz,
labur bada ere, material motez eta lekukoez arituko gara.
Testu libreak edo bat-bateko hizketa inoiz edo behin landu badira ere, oso zaila da
bertan ikertu nahi diren emozio guztiak agertzea, corpus handiak beharko lirateke
denak bildu ahal izateko. Bestalde, arazoa da, holako testuetan, emozioak etiketatzeko
sistema egokia eta fidagarria topatzea (honen gainean ikus daiteke Gustafson-Cap-
ková, 2001). Lekukoena da beste puntu eztabaidagarri bat, izan ere, egin diren corpus
askotan aktoreak edo esatari profesionalak erabiltzen izan dira (Ambru?, 2000, Maka-
rova, eta Petrushin, 2003, Mesut Meral eta lag., 2002, Seppänen, eta lag., 2003, bes-
teak beste) baita gure artean ere (Sainz eta lag., 2008, Navas eta lag., 2004, 2005, 2007,
Saratxaga eta lag., 2006).
Saio gisa besterik ez bada, geuk ere badugu geure lekukoen artean aktore gizo-
nezko bat eta jarraian berarekin egin ditugun f0ren neurketen emaitzak emango di-
tugu; esaldia “txakurre sartu da” izan da eta silaba bakoitzeko erdiko puntuan neurtu
dugu f0 (8.26. taula).
(8.23.) Haserre, poza eta tristura emozioen f0 kurbak. (8.24.) Beldurra eta harridura emozioen f0 kurbak.
Arazoa da berak baduela entrenamendu berezia eta kasik edozer egin dezakeela
gura izanez gero. Bestalde, hizketa emozionala gizaki guztiona izanik, geuk nahi izan
dugu hiztun arruntekin egin gure lana, nahiz eta faktore pertsonalek eta galdekizuna
burutzeko egoerak eragiten dutena jakin.
Azterketa burutu ahal izateko hizkuntza bakoitzeko esaldi bi aukeratu genituen:
/txakurra sartu da/ eta /el amigo bebió el vino/.
Euskararen kasuan behin itzulpenaren bidez era neutroa jasoz gero, lekukoei es-
katzen zitzaien gauza bera adierazteko baina emozioa erabilita (aldez aurretik inkes-
taren helburua zein zen azaldu zitzaien). Gaztelaniaren kasuan gauza bera egin zen
baina esaldi eredua idatziz emanda.
Sarreran aipatu ditugun azterketa mota biak egin ahal izateko, soinu artxiboak
eginda eta etiketatuta, neurtu ditugun izariak honakoak izan dira: f0, energia eta den-
bora. f0ren kasuan esaldiaren batezbestekoarekin batera, maximoa eta minimoa neurtu
ditugu ibiltartea kalkulatzeko; energiaren kasuan esaldiaren batezbestekoa neurtu da
eta denboraren kasuan, esaldi osoaren denbora jakinda, erritmoa kalkulatu ahal izan
dugu silabak zati denbora eginik.
Neurri hauen emaitzen bidez azterketa fonetikoa ez eze, azterketa fonologikoa ere
egin ahal izan dugu, izan ere, gailurraren kokapena eta beronen eta silaba azentudu-
naren arteko erlazioak agirian utzi dira.
198 Iñaki Gaminde

Euskaraz emozioak aztertzeko 92 lekuko eduki ditugu; 63 A taldekoak, 23 B talde-
koak eta 6 C taldekoak:
A
Abadiño01, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Bermeo04,
Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango06,
Ea01, Ea02, Ereño, Ermua01, Etxebarria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Ger-
nika03, Gernika04, Gernika07, Gernika08, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, La-
rrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01, Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01,
Markina02, Mendata, Mungia01, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Onda-
rroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
B
Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Elorrio, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Por-
tugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Trapagaran, Urduña
C
Esaldiaren gailur prosodikoaren kokapena aldatzen den ala ez ikustea izango da
lehen irizpidea sailkatzeko. Gailur prosodikoa aditz aurreko sintagman (8.25. irudia)
ager daiteke (% 92,39) edo aditzean bertan (8.26. irudia) (% 7,61).
4(8.25.) Gailur prosodikoa aditz aurreko sintagman ko- (8.26.) Gailur prosodikoa aditzean kokatuta, Bilbo08
katuta, Ea01 lekukoaren haserre emozioa adieraztean. lekukoaren poza emozioa adieraztean.
Gailur prosodikoa beti sintagma berean kokatzen denean, berau lehen sintagman
edo aditzean egon daiteke; lekuko batzuek bietan kokatzen dute gailur hori; honen
arabera aukera hauek dauzkagu: (1) Gailurra beti aditz aurreko sintagman, (2) Gailu-
rra beti aditzean eta (3) Gailurra batzuetan sintagman beste batzuetan aditzean. Leku-
koak aukera horien arabera ondoko era honetara sailkatzen dira:
(1)
Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Balmaseda,
Barakaldo, Basauri01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo08, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11,
Bilbo12, Bilbo14, Derio, Durango01, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxeba-
rria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika07, Ger-
nika08, Gernika09, Gernika10, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu01, La-
rrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lekeitio01, Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mar-
kina01, Markina02, Mendata, Mungia01, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03,
Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduliz, Urduña, Zor-
notza02
(2)
Bilbo08
(3)
Arrankudiaga, Basauri02, Bermeo07, Berriz, Bilbo09, Bilbo15, Durango05, Elorrio, Ermua01,
Getxo, Orozko03, Portugalete, Sondika, Sopela04, Trapagaran, Ugao, Zeanuri, Zornotza01
Lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, aukera ba-
koitzeko ondoko era honetara banatzen dira:
(1)
A: Abadiño01, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bakio, Bermeo01, Ber-
meo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12, Derio, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño,
Etxebarria01, Etxebarria02, Galdakao01, Gernika01, Gernika02, Gernika03, Gernika04, Gernika07,
Gernika08, Igorre01, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa02, Lekeitio01,
Lekeitio02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Markina01, Markina02, Mendata, Mungia01,
Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01,
Orozko02, Zornotza02
B: Abadiño02, Balmaseda, Barakaldo, Basauri01, Bermeo08, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Ger-
nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduña
C: Erandio, Urduliz
(2)
C: Bilbo08
(3)
A: Bermeo07, Berriz, Bilbo15, Ermua01, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza01
B: Arrankudiaga, Basauri02, Bilbo09, Durango05, Elorrio, Portugalete, Trapagaran
C: Getxo, Sondika, Sopela04
Jarraian gailur prosodikoaren eta azentuaren arteko erlazioa aztertuko dugu. Ho-
rretarako gailur prosodikoa silaba azentudunarekin bat datorren ala ez ikusiko dugu.
Hiru aukera dugu: (a) Gailurrak azentuarekin bat egitea (305, % 66,30), (b) Gailurra
azentuaren ostean kokatzea (133, % 28,92) eta (c) Gailurra azentuaren aurreko silaban
kokatzea (22, % 4,78).
(8.27.) Bermeo04 poza, gailur prosodi- (8.28.) Gailur prosodikoa silaba azen- (8.29.) Gailur prosodikoa azentu au-
koa azentudun silabarekin bat dator tudunaren ostean (L*+H), Sestao leku- rreko silaban kokatuta, Orozko01 leku-
(H*+L). koaren harridura adieraztean. koaren tristura emozioan; kasu honetan.
200 Iñaki Gaminde
Jokabide hau emozioen arabera aztertzen badugu, 8.27. taulan agertzen diren por-
tzentajeak lortzen dira. Ikusten denez, portzentajeak handiagoak dira emozio batzue-
kin beste batzuekin baino.
Lekukoen artean ez dago joera bakarra; batzuek gailurra kasu guztietan silaba
azentudunarekin bat egiten duten artean (1), beste batzuek aldatu egiten dute gailu-
rraren kokapena emozioen arabera (2). Lekukoak beronen arabera sailkatzen badi-
tugu, honako hau dugu:
(1)
Abadiño01, Amoroto02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Ber-
meo07, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Derio, Durango04, Durango05, Ea01, Ea02,
Ereño, Etxebarria01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika03, Gernika04, Gernika08, Gernika09, Ger-
nika10, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lekeitio01, Lemoa02, Markina02, Mendata, Mungia02,
Muxika, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06, Sopela04, Trapagaran, Urduliz, Zea-
nuri
(2)
Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Bakio, Barakaldo, Basauri01, Ber-
meo08, Berriz, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo14, Durango01, Durango06, Elorrio01, Erandio, Ermua01,
Galdakao01, Gernika02, Gernika07, Getxo, Igorre01, Igorre03, Karrantza, Larrabetzu01, Leioa01,
Leioa02, Lekeitio02, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Markina01, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01,
Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Ugao, Urduña, Zorno-
tza01, Zornotza02
Azkenik aztertu berri ditugun aldaketa biak konbina ditzakegu, hau da, gailur pro-
sodikoa zein sintagmatan kokatzen den eta berorren barruan zein erlaziorekin ager-
tzen den silaba azentudunari dagokionez. Aukerak honako hauek dira:
(1a) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunaren aurrean
(1b) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda
(1o) Gailurra lehen sintagman, silaba azentudunaren ostean
(2a) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunaren aurrean
(2b) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda
(2o) Gailurra bigarren sintagman, silaba azentudunaren ostean.
Irizpide hauen arabera emozioen azterketa kuantitatiboa eginda, 8.28. taulako
emaitzak lortzen dira.
8.28. taulan ikusten den moduan, harriduraren kasuan bariaziorik handiena gertatzen
da. 1b eta 1o aukerak dira portzentajerik handienak erakusten dituztenak (8.29. taula).
Azterketa hau amaitzeko lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailka-

tuko ditugu, hemen aztertu ditugun irizpide nagusi biak erabilita. Lehena gailur pro-
sodikoaren kokapena finkoa izatea da, beronen arabera hiru mota ikusi ditugu. Biga-
rren irizpidea, gailur prosodikoaren kokapena finkoa denean, beronek silaba azentu-
dunarekin bat egitea izango da. Konbinazio posibleetan gertatzen direnak honako
hauek dira:
(1a) Gailurra aditz aurreko sintagman, silaba azentudunarekin bat eginda
(1b) Gailurra aditz aurreko sintagman, silaba desberdinetan emozioen arabera
(2b) Gailurra aditzean, silaba desberdinetan emozioen arabera
(3a) Gailurra sintagma desberdinetan, baina silaba azentudunarekin bat eginda
(3b) Gailurra sintagma desberdinetan eta silaba desberdinetan emozioen arabera
(1a)
A: Abadiño01, Amoroto02, Aulesti01, Bermeo01, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo12,
Derio, Durango04, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria01, Etxebarria02, Gernika01, Gernika03, Ger-
nika04, Gernika08, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lekeitio01, Lemoa02, Markina02, Mendata,
Mungia02, Muxika, Ondarroa02, Ondarroa03, Ondarroa05, Ondarroa06
B: Balmaseda, Bilbo11, Gernika09, Gernika10
C: Urduliz
(1b)
A: Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Bakio, Durango06, Galdakao01, Gernika02, Gernika07, Igo-
rre01, Igorre03, Larrabetzu01, Leioa02, Lekeitio02, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Markina01, Mun-
gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Zornotza02
B: Abadiño02, Barakaldo, Basauri01, Bermeo08, Bilbo04, Durango01, Karrantza, Leioa01, Santur-
tzi, Sestao, Sopela01, Urduña
C: Erandio
(2b)
C: Bilbo08
202 Iñaki Gaminde
(3a)
A: Bermeo07, Bilbo15, Zeanuri
B: Basauri02, Durango05, Trapagaran
C: Sopela04
(3b)
C: Getxo, Sondika
Ezaugarri fonetikoak aztertzeko esaldi bakoitzeko hartu ditugun neurriak f0ren ibil-
tartea (f0it), f0ren (Xf0) eta energiaren (Xdb) batezbestekoak izan dira, hizkera errit-
moa (he) neurtzeko esaldi osoaren denbora (ms) ere neurtu dugu. Denetara 460 esaldi
aztertu dugu eta lekukoak 92 izan dira (8.30. taula).
8.30. taulan ikusten den moduan, gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da, lo-
gikoa den moduan f0ren batezbestekoa da hurrengo izaria. Azkenik, denborak baria-
zio koefiziente handiagoa dauka energiak baino. 8.31. taulan neurri berberak erakus-
ten dira emozio bakoitzaren arabera sailkatuta.
(8.31. taula) Izarien batezbestekoa (batez.), desbiderapenak (des.) eta bariazio koefizienteak emozio bakoitzaren
arabera.
Ikusten denez, emozio guztietan koefiziente berberak errepikatzen dira. Izari bakoitzeko
rankinea osatzen badugu, emozioen arabera 8.32. taulan agertzen dena lortzen dugu.
8.32. taulan erakusten den moduan, pozean eta harriduran f0ren batezbestekoak
oso hurbil daude, poza gailentzen da (227), baina harriduraren batezbestekoa kasik
berdina da; hala ere ibiltartearen batezbestekoa handiagoa da harriduran pozean
baino. Gainerako emozioen arteko tarteak argiago agertzen dira. Batezbestekoei erre-
paratzen badiegu, emozioak izariko 8.30., 8.31. eta 8.32 grafikoetan agertzen diren
moduan ditugu.
(8.30.) f0ren ibiltarteak eta batezbes- (8.31.) Energiaren batezbestekoak (8.32.) Denboraren batezbestekoak
tekoak emozio bakoitzeko. emozio bakoitzaren arabera. emozio bakoitzaren arabera.

Gaztelaniaz emozioak aztertzeko 65 informatzaile izan ditugu; 39 A taldekoak, 20
B taldekoak eta 6 C taldekoak:
A
nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Malla-
bia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri,
Zornotza02
B
rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, So-
puerta, Trapagaran, Urduña
C
Gailur prosodikoa lehen sintagman, aditzean eta aditz osteko sintagman ager dai-
teke. Aditz aurreko sintagman 178 kasutan agertzen da (%54,77), aditzean 138 kasutan
(%42,46) eta aditz osteko sintagman 9 kasutan (%2,77). Gailur prosodikoa beti sin-
tagma berean kokatzen denean, berau lehen sintagman edo aditzean egon daiteke;
gailurra aldatzen denean, lehenean, bigarrenean edo hirugarrenean egon daiteke. Au-
kerak honako hauek dira:
(1a) Gailurra beti lehen sintagman
(1b) Gailurra beti aditzean
(2) Gailurra aldatu egiten da.
204 Iñaki Gaminde
(8.32.) Gailur prosodikoa lehen sintagman, haserrea (8.33.) Gailur prosodikoa aditzean, haserrea adieraz-
adieraztean, Basauri02. tean, Arrankudiaga.
Lekukoak, euron jatorrizko hizkuntza kontuan hartuta, aukera horien arabera sail-
katzen baditugu honako hau dugu:
(1a)
A: Amoroto01, Bilbo05, Ea02, Ereño, Gernika01, Larrabetzu02, Leioa02
B: Basauri02, Bermeo08, Santurtzi
(2a)
A: Bermeo07, Bilbo03, Bilbo02, Durango06, Markina02
B: Arrankudiaga, Durango01, Trapagaran
C: Bilbo08, Sopela04
(3)
A: Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Durango04, Ea01,
Etxebarria02, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Mendata,
Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B: Balmaseda, Bilbo09, Bilbo01, Bilbo04, Durango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01,
Portugalete, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Urduña,
C: Erandio, Getxo, Sondika, Urduliz
Gailur prosodikoaren eta azentuaren arteko erlazioa aztertzeko, gailur prosodikoa
silaba azentudunarekin bat datorren ala ez ikusiko dugu. Aditz aurreko sintagman au-
kera bi daude, batean gailur prosodikoa silaba azentudunaren ondokoan kokatzen da
L*+H azentu tonudun baten eraginez, bestean bertan kokatzen da H*+L azentu tonu-
dunaren eraginez.
Aditzaren silaba azentudunean egon daiteke gailur prosodikoa H*+L azentu tonu-
dunagatik edo berori deazentua daiteke “0”. Aditz osteko sintagma deazentuatuta ager
daiteke edo gailur prosodikoa silaba azentudunarekin bat eginda ager daiteke. Gailu-
rra silaba azentudunean agertzen da L+H* azentu tonudunagatik eta ostekoan L*+H
azentu tonudunagatik. Agertzen diren konbinazioak eta euron portzentajeak 8.33. tau-
lan ikus daitezke.
8.33. taulako aukera bakoitzari gailur prosodikoaren kokapena gehitzen badiogu

“¡“ diakritikoaren bidez, 8.34. taulan erakusten diren konbinazioak dauzkagu.
Gehien erabiltzen diren aukerak 3a, 3b, 1b, 9a eta 1a dira; euron artean %81,54 egiten
dute. Ikusi berri ditugun aukerok emozioen arabera aztertuta, 8.35.taula osa dezakegu.
(8.35. taula) Gailur prosodikoen eta euron silaba azentudunaren erlazioen araberako sailkapena.
Portzentajerik handienak dauzkaten aukerak emozioen arabera sailkatzen baditugu,

honako hau dugu: poza (%83,08), tristura (%87,69), haserrea (%86,15) beldurra (%80) eta
harridura (%70,77). Hau ikusita tristuraren kasuan kontzentraziorik handiena gertatzen da
eta beste muturrean harridura daukagu dispertsiorik handienarekin (8.34. irudia).
(8.34.) 3a, 3b, 1b, 9a eta 1a aukeren portzentajeak emozio bakoitzeko.

206 Iñaki Gaminde
Euskararen datuekin egin dugun bezala, neurtu ditugun ezaugarri fonetikoak az-
tertuko ditugu orain. Denetara 325 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 65 izan dira. 8.36.
taulan esaldi eta lekuko guztien emaitzak ikus daitezke.
Taulan ikusten den moduan, gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da, f0ren
batezbestekoa eta denbora dira hurrengoak hainbanatuta, energia da koefizienterik
txikiena daukana. 8.37. taulan neurri berberak erakusten dira emozio bakoitzaren ara-
bera sailkatuta.
Ikusten denez, bariazio koefizienteak emozioen arabera ez dira beti bat. Batzuetan
f0ren batezbestekoa nagusitzen da eta beste batzuetan denbora. Izari bakoitzeko lortu
ditugun batezbestekoen rankinea osatzen badugu (8.38. taula), pozean eta harriduran
f0ren batezbestekoak oso hurbil daude; hala ere ibiltartearen batezbestekoa handiagoa
da harriduran pozean baino. Batezbestekoei erreparatzen badiegu, emozioak izariko
8.35., 8.36. eta 8.37 grafikoetan agertzen diren bezala banatzen dira.
(8.35.) f0ren ibiltarteak eta batezbes- (8.36.) Energiaren batezbestekoak (8.37.) Denboraren batezbestekoak
tekoak emozio bakoitzeko. emozio bakoitzaren arabera. emozio bakoitzaren arabera.
8.4. Hizkuntza bien arteko aldeak

Hizkuntza bien arteko aldeak eta lekukoen ekoizpenak hobeto erkatu ahal izateko,
63 lekukoren datuak bakarrik erabiliko ditugu, izan ere, euskaraz eta gaztelaniaz
eduki dugun lekuko kopurua bat izan ez denez gero, hizkuntza bietan datuak eman
dizkigutenak baino ez ditugu erabiliko. Erkatuko ditugun lekukoak, euron jatorrizko
hizkuntzaren arabera sailkatuta, honako hauek dira
A
Bilbo3, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01,
Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Mar-
kina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zorno-
tza02
B
rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Tra-
pagaran, Urduña
C
Hizkuntzen artean erkaketa maila bi egingo ditugu. Alde batetik, gailur prosodi-
koaren kokapena eta beronen eta silaba azentudunaren arteko erlazioa arakatuko dira
eta bestetik, izari akustikoen neurketen emaitzak.
Gailur prosodikoaren kokapenari dagokionez, emozio guztietan sintagma berean ko-
katzen den ikusiko dugu (1) eta silaba azentudunarekin bat egiten duen ala ez (2). Eus-
karaz %76,19 kasutan gailur prosodikoa beti sintagma berean gertatzen da; gaztelaniaz,
ostera, %31,75koan. Bigarren irizpideari dagokionez, euskaraz gailur prosodikoak bat egi-
ten du silaba azentudunarekin %49,21 kasutan eta gaztelaniaz %31,75koan (8.38. irudia).
(8.38.) Gailur prosodikoa lehen sintagman eta silaba

azentudunarekin bat eginda. Hizkuntza bakoitzeko portzentajeak.
Hiztunak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatzen baditugu, 8.39. taulako

emaitzak lortzen dira (8.39. irudia).
208 Iñaki Gaminde
(8.39.) Gailur prosodikoa lehen sintagman eta silaba

azentudunarekin bat eginda. Hizkuntza bakoitzeko portzentajeak,
lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta.
8.39. taulatik atera daitezkeen ondorioetan esan dezakegu ezen, hizkuntzen arteko al-
deak handiagoak direla (1) aukerari dagokionez (2) aukerari dagokionez baino. (1) auke-
ran talde guztietako lekukoek portzentaje bertsuak dauzkate gaztelaniaz; euskaraz, ostera,
desberdintasun nabarmenak agertzen dira. A taldekoak dira hizkuntza bien artean des-
berdintasunik handienak erakusten dituztenak. (2)-ri dagokionez, gaztelaniaz A eta B tal-
dekoak berdin agertzen diren artean, C taldekoak guztiz aldentzen dira. Hemen ere, A tal-
dekoek hizkuntzen arteko alde handiagoa gordetzen dute B taldekoek baino.
Azterketa fonetiko orokorrean lehenengo eta behin bariazio koefizienteak ikusiko
ditugu izari bakoitzeko (denbora osoaren ordez hizkera erritmoa ‘he’ erabiliko dugu).
8.40. taulan ikusten denez, hizkuntza bietan parametroen bariazio koefizienteen or-
dena bera da, portzentajeak arean aldatzen diren arren. Emozioen arabera egiten ba-
dugu erkaketa 8.41. taulako emaitzak lortzen dira.
Izarien batezbestekoak emozioen arabera aztertuta (8.42. taula), ikusten dugu f0ren
ibiltartea handiagoa dela gaztelaniaz euskaraz baino emozio guztietan. f0ren batez-
bestekoa, beldurraren kasuan izan ezik, altuagoa da gaztelaniaz euskaraz baino; hala
ere, aldeak txikiagoak dira (8.40. irudia). Energiaren batezbestekoak altuagoak dira
gaztelaniaz euskaraz baino emozio guztietan (8.41. irudia).
(8.40.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak emozio ba- (8.41.) Energiaren batezbestekoak emozio bakoitzaren
koitzeko. arabera.
Esaldiak euskaraz eta gaztelaniaz luzera desberdinekoak izan direnez gero, erka-
keta hizkera erritmoarekin egin dugu, hots, segundoko egiten diren silaba kopurue-
kin. Kasu honetan emozio guztietan gaztelaniaz silaba gehiago egiten dira segundoko
euskaraz baino (8.42. irudia).
(8.42.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak emozio bakoitzaren arabera.

9. JARRERAK
Jarrerak aztertzen hasi baino lehen, eurok emozioen aldean zertan bereizten ditugun
adierazi behar dugu. Bai jarrerak bai emozioak prosodiaren funtzio paralinguistikoen ere-
mukotzat jo ditzakegu. Biak erlazionatuta egon daitezkeen arren, ez dugu uste gauza bat
direnik, bibliografian sarritan batera agertu arren. Emozioek erabiltzailearen egoeraren
berri ematen dute; nahiz eta ezinbestekoa ez den inori berri horren ematea, gerta daiteke
mintzatzaileak ezin kontrolatzea emozioaren adierazpidea. Jarreren kasuan, aldiz, min-
tzatzaileak adierazpidea kontrolatu eta adierazi nahi izaten dio beren-beregi beste inori,
hots, mintzatzailearen eta entzulearen arteko interakzioa egon behar da derrigor. Min-
tzakideen arteko interakzio hori hain zuzen da bereizgarri nagusia (Wichmann, 2002, bi-
bliografiaren eztabaidarako Al-Sibai, 2004, ikus daiteke)
Emozioak adierazteko erabiltzen diren adierazle akustiko berberak erabiltzen dira
jarrerak adierazteko. Era berean, euron arteko erlazioa egon daitekeena ezin ukatuz-
koa da; nolabaiteko korrelazio positiboa egin daiteke pozaren eta jarrera ironikoaren
artean, tristuraren eta jarrera abegikorraren artean eta haserrea eta jarrera errietariaren
artean. Hiru hauek izango dira hemen bereziki landuko ditugunak.
Jarreren gaineko sailkapen posible bat egitea oso garrantzitsua izango litzateke hu-
rrengo ikerketetarako. Bestalde, jarrerak, emozioen antzera, gizakion hizkuntzaren erabi-
leraren ezaugarritzat jo behar ditugu. Badirudi hizkuntzen artean desberdin jokatzen dela
esparru honetan. Jarraian jaso ditugun adibide batzuen f0a eta etenak ikus daitezke:
(9.1.) Alemanera: jarrera abegikorrean isilunedun etena (9.2.) Basaa: jarrera abegikorrean isilunedun etena
egin du; f0rik altuena errietarian agertzen da eta ba- egin du; f0rik altuena errietarian agertzen da eta ba-
xuena abegikorrean. xuena abegikorrean.
(9.3.) Amazigh: jarrerak f0ren bidez amaieran bereizten (9.4.) Errusiera: Lekuko honek ironikoa eta errietarian
dira, altuena errietarian eta baxuena abegikorrean isilunedun etenak egin ditu; bestalde, f0rekin batera
agertzen dira. Jarrera abegikorrean ahots kalitateak ere ahots kalitatea ere erabiltzen du jarrerak bereizteko.
badauka jarrera adieraztean bere funtzioa antza.
212 Iñaki Gaminde
(9.5.) Galegoa: f0ren bariazioa faktore garrantzitsua da (9.6.) Italiera: f0ren bariazioa eta gailur prosodikoaren
jarrerak bereizteko. kokapena erabiltzen dira ironikoa eta errietaria bereiz-
teko. Abegikorraren kasuan f0 baxua erabiltzen da.
(9.7.) Norvegiera: f0ren ibiltartea oso desberdina da

jarrera bakoitzaren arabera.
Hizkuntza hauetako adibideetan jarrerak bereizteko agertzen diren estrategietan

ikusten dugu ezen, f0rik altuena jarrera errietarian agertzen dela eta baxuena ironi-
koan. Amazigh hizkuntzan amaieran egiten da bereizkuntzarik nabarmenena f0ren
bidez. Basaa, galego eta norvegiera hizkuntzetan f0ren ibiltarteak handiagoak dira
besteetan baino. Galegoz eta italieraz gailur prosodikoak gune desberdinetan koka-
tzen dira jarreren arabera. Jarrera abegikorraren erritmoa moteltzeko etenak egiten
dira alemaneraz eta basaa hizkuntzan. Errusieraz ahots kalitatea erabiltzen da jarrerak
adierazteko. Hau guztia ikusita, argi dago jarrerak adierazteko estrategia batzuk dau-
dena, gainera estrategia horiek desberdin konbinatzen dira hizkuntza bakoitzeko.
Emozioen eta jarreren arteko desberdintasunak gogotan erabilita, atal honetan hiz-
kuntza bietan landu ditugun hiru jarreren azterketaren emaitzak aurkeztuko ditugu.
Datuen azterketa maila bitan egingo dugu. Alde batetik gailurra beti sintagma berean
kokatzen den edo ez aztertuko dugu, beste alde batetik, gailurra sintagmaren barruan
beti silaba berean kokatzen den ikusiko da. Honek adieraziko digu zein den sintag-
men azentuaren eta azentu tonudunen arteko erlazioa. Maila fonetikoan oinarrizko
maiztasunaren ibiltartea, jarrera bakoitzeko oinarrizko maiztasuna, luzera eta energia
aztertuko ditugu euron rankineen bidez. Azkenik, izarien bariazio koefizienteak eta
euron rankineak ere ikertuko ditugu.
Atal honen lehen azpi-atalean datuak jasotzeko eta lantzeko erabili dugun meto-
dologia azaldu ondoren, bigarren azpi-atalean euskararen datuak aztertzen dira eta hi-
rugarrenean gaztelaniarenak. Azkenik, laugarren azpi-atalean hizkuntza bien arteko al-
deak aurkeztuko dira.
9.1. Metodologia
Jarrera posibleen artean hiru aukeratu ditugu, ironikoa, abegikorra eta errietaria.
Aurreko atalean legez, esatari profesional batekin egin zitekeen azterketa, guk
nahiago izan dugu hiztun arruntekin egin. Hala ere, adibide batzuk jaso ditugu aktore
batekin (9.8. irudia). Esaldia “txakurre sartu da ta dana jan dau“ izan da.
(9.8.) Jarreren f0 kurbak. Lekukoa gizonezkoa, Etxebarria
9.8. irudian ikusten den moduan, jarrera abegikorrean isilunedun etena egin du. Ja-
rrera errietaria da f0rik altuena daukana eta baxuena daukana abegikorra.
Datuak grabatzeko unean lekukoei azaldu zitzaien zein zen esaldia gauzatzeko
egoera eta egoera horretan esaldiak adierazten duena gertatu zaion balizko lagunari
esaldi hori esan behar ziotela, barreka, ironikoki edo katxondeoan batean, beste ba-
tean egoera baretzeko edo garrantzia kentzeko eta, azkenik, errietan egiten gertaera
gauzatu dela berba lagunaren erruagatik adierazita. Kasu guztietan esaldi bera eskatu
zitzaien lekukoei egiteko. Esaldi hori semantikoki ahal denik eta neutroena izatea nahi
izan genuen; horregatik honako hau aukeratu genuen euskaraz: “txakurra sartu da
eta dena jan du”
Gaztelaniaren datuak batzen hasi ginenean, ez genuen kontuan hartu hizkuntza ho-
netan egiten diren kontrakzioak edo laburtzapenak; hasieran aukeratu genuen esaldia
euskaratik itzultzeko eskatzen genien lekukoei, baina laster konturatu ginen metodo
hau desegokia zela. Batetik, esaldiaren ordena ez zen beti bat izaten eta bestetik, kon-
trakzio asko agertzen ziren; hona hemen adibide batzuk:
“antrao el perro i a komido todo“ (Gernika01, Orozko01)
“el perro antrao i a komido todo“ (Amoroto01, Lezama, Berriz)
“a entrao el perro i se lo a komido todo“ (Derio, Igorre01)
“antrao el perro i se a komido todo“ (Mallabia, Getxo)
“el perro antrao i se a komido todo“ (Santurtzi)
“antrao el perro i se lo a komido todo“ (Leioa01)
Arazo horiek ekiditeko metodoa aldatzea erabaki genuen. Metodo berrian, esaldia
geuk aukeratu genuen eta lekukoei idatziz aurkezten zitzaien eurek jarrera bakoitza-
ren arabera esateko. Esaldia honako hau izan da: “el amigo entro i bebjo todo”
214 Iñaki Gaminde
Behin esaldi neutroa lortuz gero, lekukoari egoera horren berri ematen zitzaion,
hau da, hori baten bati gertatukoa zela esaten zitzaion eta berak ustezko pertsona
horri esaldi bera esan behar ziola goian aipatutako hiru jarrera adieraziz. Jarrerak
adierazteko esaldiak banan-banan jaso ziren.
Lekuko guztiek ez dute beti esaldia berdin-berdin erabili jarrera guztiak adieraztean;
kontuan hartu behar da zaila izaten dela eurontzat egoeraren eragile guztiak kontrola-
tzea. Horregatik ere, emaitzak interesgarriak direlakoan, denak aurkeztuko ditugu
hemen, nahiz eta ondorioak behin-behinekotzat baino ezin diren jo.
Emozioekin egin dugun moduan, jarreren azterketa fonetikoa egin ahal izateko
esaldien silaba guztien f0, f0ren eta energiaren batezbestekoak eta denbora neurtu di-
tugu.
Gure Arrankudiaga lekukoaren 9.9. eta 9.10. irudietako adibideetan ikusten den
moduan, jarreren arteko bereizgarrietariko bat f0ren gailurraren kokapena izan dai-
teke, izan ere, gailur hori ez da beti leku baten eta era baten gauzatzen.
(9.9.) Gailur prosodikoaren kokapena jarrera ironi- (9.10.) Gailur prosodikoaren kokapena jarrera abegiko-
koan, Arrankudiaga. rrean, Arrankudiaga.
Beraz, gailur prosodikoaren kokapena maila bitan aztertuko dugu. Lehenengoan

gailur prosodikoa esaldi osoaren zein zatitan kokatzen den ikusiko dugu eta gero zein
sintagmatan kokatzeko joera dagoen. Honen guztiaren ostean azterketa fonetikoaren
emaitzak aurkeztuko dira.

Euskararen jarrerak aztertzeko 88 lekukoren datuetan oinarrituko gara. Lekukoak
euron jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta honako hauek izan dira:
A
Igorre03, Areatza, Galdakao01, Orozko01, Ugao, Igorre01, Lemoa01, Zeanuri, Igorre04, Lemoa02,
Orozko02, Orozko03, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11,
Bilbo12, Bilbo15, Arratzu02, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Ea01, Ea02, Ereño, Forua, Ger-
nika01, Gernika07, Gernika08, Mendata, Muxika, Abadiño01, Berriz, Durango04, Durango06,
Ermua01, Mallabia, Zornotza01, Zornotza02, Amoroto01, Amoroto02, Aulesti01, Aulesti02, Etxeba-
rria01, Ispaster, Lekeitio03, Markina02, Ondarroa01, Ondarroa05, Ondarroa06, Bakio, Derio, La-
rrabetzu01, Larrabetzu02, Lezama, Mungia01, Mungia02
B
Arrankudiaga, Abadiño02, Balmaseda, Barrika, Basauri01, Basauri02, Bilbo14, Durango01, Du-
rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, So-
C
Getxo, Erandio, Sondika, Sopela03, Sopela04, Urduliz
Gailur prosodikoa gehienetan esaldi osoaren lehen zatian kokatzen da 236 aldiz
(%89,39), bigarren zatian 28 aldiz baino ez da kokatzen (%10,61). 9.11. eta 9.12. iru-
dietan adibide bi ikus daitezke.
(9.11.) Gailur prosodikoaren kokapena esaldiaren (9.12.) Gailur prosodikoaren kokapena esaldiaren biga-
lehen zatian, jarrera ironikoa Larrabetzu02. rren zatian, jarrera ironikoa Arrankudiaga.
Gailurra lehen zatian kokatzen denean, eskuarki bigarren sintagman izaten da, 171
(%72,46); era berean, bigarren zatian kokatzen denean, gehienetan lehen sintagman
izaten da, 24 (%85,71). Datuak jarreren arabera aztertzen baditugu, euron artean des-
berdintasun txiki batzuk aurkitzen ditugu (9.1. taula).
(9.13.) Gailur prosodikoaren kokapena portzentajetan

esaldiaren zati eta sintagmetan jarreren arabera.
Orain arteko datuak gogotan, esan dezakegu ezen, joera orokorra dela gailurra
esaldi osoaren lehen zatiaren bigarren sintagman txertatzea. Joera hau ondoko leku-
koek erakusten dute jarreren arabera:
216 Iñaki Gaminde
ironikoa
Abadiño01, Abadiño02, Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Aulesti01, Bakio, Balmaseda, Barrika,
Basauri01, Basauri02, Bermeo05, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Derio,
Erandio, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Gernika07, Gernika10, Igorre04, Larrabetzu01, Larra-
betzu02, Lemoa01, Lemoa02, Mendata, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02,
Orozko03, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, Sopela02, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao,
Urduliz, Urduña, Zeanuri, Zornotza01
abegikorra
Abadiño02, Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Aulesti01, Aulesti02, Bakio, Balmaseda, Barrika,
Bermeo05, Bilbo01, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Bilbo15, Derio, Durango04, Du-
rango06, Erandio, Ermua01, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Getxo, Igorre01, Igorre03, Igorre04,
Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mungia01, Mungia02,
Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Ondarroa06, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Sondika, So-
pela02, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza01, Zornotza02
errietaria
Amoroto01, Amoroto02, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Aulesti02, Bakio, Balmaseda,
Barrika, Basauri01, Basauri02, Bermeo05, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo09,
Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Derio, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Erandio,
Ermua01, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo,
Igorre03, Igorre04, Ispaster, Karrantza, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Leioa01, Lekeitio03, Lemoa01,
Lemoa02, Lezama, Mendata, Mungia02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02,
Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopela02, Sopela03, Sopela04, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz,
Zeanuri, Zornotza01
Gailur prosodikoa beti sintagma berean (1) 39 lekukok kokatzen dute (%44,32). Ai-
tzitik, 49k (%55,68) sintagma desberdinetan kokatzen dute (2). Hona hemen banaketa
lekukoen arabera:
(1)
Amoroto01, Areatza, Aulesti01, Bakio, Balmaseda, Barrika, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo08, Bilbo09,
Bilbo10, Bilbo11, Bilbo14, Derio, Ea01, Ea02, Erandio, Ereño, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Igo-
rre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02, Lemoa02, Markina02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01,
Orozko02, Portugalete, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Zeanuri, Zornotza01
(2)
Abadiño01, Abadiño02, Amoroto02, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti02, Basauri01, Basauri02,
Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07, Bilbo12, Bilbo15, Durango01, Durango04,
Durango05, Durango06, Ermua01, Gernika01, Gernika07, Gernika08, Gernika09, Gernika10,
Getxo, Igorre01, Igorre03, Ispaster, Karrantza, Leioa01, Lekeitio03, Lemoa01, Lezama, Mallabia,
Mendata, Mungia01, Mungia02, Ondarroa06, Orozko03, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-
pela03, Sopela04, Urduña, Zornotza02
Gailurra beti leku berean kokatzen duten lekukoen emaitzetan, 6k (%15,38) lehen
sintagman kokatzen dute, 32k (%82,05) bigarrenean eta 1-ek (%2,56) hirugarrenean.
Gailurraren kokapena sintagma desberdinetan daukaten lekukoen artean konbinazio ba-
tzuk agertzen dira. Jarreren segida ir-ab-er izanik, sintagmaren lekuaren arabera dauz-
kagun konbinazioak 17 dira. Arlo honetan dispertsio handia agertzen da. Badirudi berau
lotuta dagoela azentu sistemarekin; lekuko batzuek ez dute gailurraren lekua aldatzen
eta orduan ezaugarri fonetikoek garrantzi handiagoa daukate jarrerak bereiztean (9.14.).
(9.14.) Jarreren arteko bereizketa f0ren altueraren bidez, Ea02.
Aurreko banaketa bera lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta ematen

badugu, honako hau dugu (portzentajeak 9. 2. taulan ikus daitezke):
(1)
A: Amoroto01, Areatza, Aulesti01, Bakio, Bermeo04, Bermeo05, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo10, Bilbo11,
Derio, Ea01, Ea02, Ereño, Etxebarria01, Forua, Galdakao01, Igorre04, Larrabetzu01, Larrabetzu02,
Lemoa02, Markina02, Muxika, Ondarroa01, Ondarroa05, Orozko01, Orozko02, Ugao, Zeanuri, Zorno-
tza01
B: Balmaseda, Barrika, Bilbo14, Portugalete, Sopela02, Sopuerta, Trapagaran
C: Erandio, Urduliz
(2)
A: Abadiño01, Amoroto02, Arratzu02, Aulesti02, Bermeo07, Berriz, Bilbo01, Bilbo03, Bilbo06, Bilbo07,
Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ermua01, Gernika01, Gernika07, Gernika08, Igorre01, Igo-
rre03, Ispaster, Lekeitio03, Lemoa01, Lezama, Mallabia, Mendata, Mungia01, Mungia02, Ondarroa06,
Orozko03, Zornotza02
B: Arrankudiaga, Abadiño02, Basauri01, Basauri02, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10,
Karrantza, Leioa01, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Urduña
C: Getxo, Sondika, Sopela03, Sopela04
Azterketa fonetikoa egin ahal izateko, metodologiaren azpi-atalean aipatu ditugun

neurriez baliatuko gara. Era honetara esaldien f0ren ibiltartea eta batezbestekoa, ener-
giaren batezbestekoa eta denboraren bidez hizkera erritmoa kalkula eta konpara di-
tzakegu. Azterketa zati bitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian bariazio koefi-
zienteak erkatuko ditugu eta bigarren zatian batezbestekoak.
Denetara 264 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 88 izan dira. Gehien aldatzen diren
izariak f0ren ibiltartea (%40,68) eta batezbestekoa (%13,67) dira. Hurrengoa hizkera
erritmoa (%12,6). Gutxien aldatzen dena energia da (%4,56). Bariazio koefizienteak ja-
rrera bakoitzaren arabera 9.3. taulakoak dira. Batezbestekoak jarrerako 9.4. taulan era-
kusten dira.
218 Iñaki Gaminde
Jarreren arteko aldeak argi agertzen dira izari guztiekin. f0ren ibiltarterik eta ba-
tezbestekorik altuenak jarrera errietarian erabiltzen dira eta baxuenak abegikorrean
(9.15. irudia). Energiaren bariazioa askoz txikiagoa bada ere, altuena errietarian era-
biltzen da eta baxuena abegikorrean (9.16. irudia).
(9.15.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak jarrera ba- (9.16.) Energiaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren
koitzeko. arabera.
Hizkera erritmorik baxuena jarrera abegikorrean dugu eta biziena errietarian. Izari
guztietan jarrera bi hauek muturretan kokatzen dira (9.17. irudia).
(9.17.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren arabera.
Hizkera erritmoa moteltzeko, jarrera abegikorrean batez ere, etenak egiten dira sa-
rritan 39, eten hauen ondoan kasu batzuetan muga tonu altua (H%) txertatzen da, 9.18.
irudian adibide bat ikus daiteke.
39 Etenak isilunedunak izan daitezke, bestetik bokal txertatketa edo luzapena ere ager daiteke.
(9.18) Etena bokal luzapenaren eta H% muga tonuaren

bidez egina, jarrera ironikoa Basauri 02.

Gaztelaniaren datuak aztertu ahal izateko 69 lekuko izan ditugu; jarraian euron ja-
torrizko hizkuntzaren arabera sailkatuta emango ditugu:
A
Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz,
Bilbo01, Bilbo02, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01,
Ea02, Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02,
Leioa02, Lekeitio01, Lemoa02, Lemoa1, Lezama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Onda-
rroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bermeo08, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Ger-
nika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
C
Arrankudiaga, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz
Gailur prosodikoa kasu gehienetan esaldi osoaren lehen zatian (9.19. irudia) ager-
tzen da, 189 (%91,3), bigarren zatian (9.20. irudia) 18 aldiz agertu zaigu (%8,7).
(9.19.) Gailur prosodikoa esaldiaren lehen zatian, ja- (9.20.) Gailur prosodikoa esaldiaren bigarren zatian,
rrera errietaria Bermeo 07. jarrera ironikoa Arratzu 02.
Gailurra esaldiaren lehen zatian agertzen denean, aditzean bertan kokatuta izaten
da, 172 bider (% 83,09) eta aditz aurreko sintagman 17 bider (%8,21). Era berean, bi-
garren zatian agertzen denean, aditzean kokatzen da gehienetan, 17 (%8,21); behin
baino ez zaigu agertu azken sintagman (%0,48).
220 Iñaki Gaminde
Datuak jarreren arabera aztertuta, desberdintasun txiki batzuk aurkitzen ditugu,

batez ere jarrera errietariari dagokionez (9.5. taula).
Gailur prosodikoaren eta silaba azentudunaren arteko erlazioak aztertzen baditugu,

ikusten dugu ze, esaldiaren lehen sintagman gailur prosodikoa silaba azentudunaren os-
tean kokatzen dela 145 aldiz (%70,05) eta 62 aldiz silaba azentudunean (%29,95). Biga-
rren sintagman aukera nagusia gailur prosodikoak silaba azentudunarekin bat egitea da
(204, %98,55); hala ere, hiru kasutan (%1,45) deazentuazioa gertatzen da. Hirugarren
sintagman gauza bera dugu, baina deazentuazioaren portzentajea handixeagoa da
(%8,21). Azkenik, laugarren sintagman gailur prosodikoak bat egiten du silaba azentu-
dunarekin 196 aldiz (%94,69) eta 11 aldiz azken silabarekin batzen da (%5,31).
Silaba azentudunaren eta gailur prosodikoaren arteko erlazioan hiru aukera dau-
kagu. Gailurra azentuaren ostean kokatzea (o), silaba azentudunean egotea (b) eta
deazentuazioa (d). Beronen arabera agertu zaizkigun konbinazioak eta euron por-
tzentajeak jarraian zehazten direnak dira:
(1) b-b-b-b (%26,09) (5) b-b-d-b (%0,97) (9) o-b-d-o (%0,48)
(2) b-b-b-o (%1,93) (6) o-b-b-b (%60,39) (10) o-d-b-b (%0,48)
(3) b-b-d-o (%0,48) (7) o-b-b-o (%2,42) (11) o-d-d-b (%0,48)
(4) b-d-b-b (%0,48) (8) o-b-d-b (%5,8)
Portzentajerik altuenak lehenak eta seigarrenak dauzkate. Aukera bi hauei gehitzen
badiegu gailurraren kokapena ondokoa dugu (gailurra “¡“ ikurraren bidez adieraziko
da). 9.21. eta 9.22. irudietan mota nagusi bakoitzeko adibide bat ematen da. Sei au-
kera nagusi horiek jarreren arabera 9.6. taulan agertzen dira portzentajeetan banatuta.
(1) b-b-b-b (6) o-b-b-b
(1a) ¡b-b-b-b (%5,31) (6a) ¡o-b-b-b (%1,45)
(1b) b-¡b-b-b (%19,32) (6b) o-b-b-b (%53,14)
(1c) b-b-¡b-b (%1,45) (6c) o-b-b-b (%5,8)
(9.21.) 1b aukera, jarrera ironikoa Ereño. (9.22.) 6b aukera, jarrera ironikoa Amoroto 01.
Ikusi berri dugunez, desberdintasunik handienak lehen sintagman txertatzen diren

azentu tonudunek eragiten dituzte. Gailur prosodikoa silaba azentudunaren ostean
gertatzen da azpian L*+H azentu tonuduna egoteagatik; haatik, gailurra silaba azentu-
dunean gertatzen da bertan H*+L azentu tonudunagatik.
Euskararen datuekin egin dugun moduan, azterketa fonetikoa egingo dugu esaldien
f0ren ibiltartea eta batezbestekoa, energiaren batezbestekoa eta hizkera erritmoa er-
katuta. Lehen zatian bariazio koefizienteak erkatuko ditugu eta bigarren zatian batez-
bestekoak. Denetara 207 esaldi aztertu dugu eta lekukoak 69 izan dira.
Gehien aldatzen den izaria f0ren ibiltartea da (%39,59). Segituan hizkera erritmoa
agertzen da (%13,95). Hurrengoa f0ren batezbestekoa da (%11,22). Azkenik, gutxien
aldatzen dena energia da (%2,03). Jarreren arabera bariazio koefiziente hauek azter-
tuta (9.7. taula), aldeei jarrera guztietan eusten zaie.
Izarien batezbestekoak jarreren arabera aztertzen baditugu (9.8. taula), Hiru jarre-
ren arteko aldeak nahiko argi agertzen dira; ironikoa eta errietaria izari guztiekin hur-
bilen daudenak dira. f0ren ibiltarterik eta batezbestekorik altuenak jarrera errietarian
agertzen dira eta baxuenak abegikorrean (9.23. irudia). Energiaren bariazioa askoz txi-
kiagoa bada ere, rankinea berdin agertzen da (9.24. irudia).
(9.23.) f0ren ibiltarteak eta batezbestekoak jarrera ba- (9.24.) Energiaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren
koitzeko. arabera.
Hizkera erritmoari dagokionez, ironikoa da erritmorik azkarrena daukan jarrera eta
motelena, berriz, abegikorra (9.25. irudia).
222 Iñaki Gaminde
(9.25.) Hizkera erritmoaren batezbestekoak jarrera bakoitzaren arabera.
Euskararen datuetan ohartarazi dugun bezala, gaztelaniaren kasuan ere jarrera abe-
gikorraren erritmoa moteltzeko etenak egiten dira 9.26. irudiko adibidean bezala.
(9.26) Etena bokal luzapenaren eta H% muga tonuaren bidez egina, jarrera ironikoa Zornotza 02.

Hizkuntza bien arteko aldeak eta lekukoen ekoizpenak hobeto erkatu ahal izateko,
64 lekukoren datuak bakarrik erabiliko ditugu, izan ere, euskaraz eta gaztelaniaz
eduki dugun lekuko kopurua bat izan ez denez gero, hizkuntza bietan datuak eman
dizkigutenak baino ez ditugu erabiliko. Jatorrizko hizkuntzaren arabera erkatuko di-
tugun lekukoak honako hauek dira:
A
Abadiño01, Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Berriz,
Bilbo01, Bilbo03, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño,
Gernika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Ma-
llabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zea-
nuri, Zornotza02
B
Balmaseda, Basauri01, Basauri02, Bilbo14, Durango01, Durango05, Gernika09, Gernika10, Ka-
rrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Sopuerta, Trapagaran, Urduña
C
Arrankudiaga, Bilbo08, Erandio, Getxo, Sondika, Sopela04, Urduliz
Konparazioak egiteko alde bi bereiztuko ditugu; batetik, gailurraren kokapena az-
tertuko dugu eta, bestetik, azterketa fonetikoaren ezaugarri nagusiak.
Gailur prosodikoaren kokapenari dagokionez, berau bat dator hizkuntza bietan 114
kasutan (%59,38). Euskaraz esaldiaren lehen zatian agertzen da %88,02an eta gaztelaniaz
%90,63an; beraz ez dago honetan desberdintasun handirik. Orain arte adierazi dugun
moduan, hizkuntza bietan gailurra esaldiaren lehen zatiaren bigarren sintagman koka-
tzekoa da; hau horrela izanik ere, portzentajeak batean eta bestean ez dira berdinak, eus-
karaz %61,46koa da eta gaztelaniaz %82,29koa (9.27. irudia). Honek adierazten du eus-
karaz joera handi samarra dagoela lehen sintagman agertzeko (9.9. taula).
(9.27.) Gailur prosodikoaren kokapenen portzentajeak hizkuntza bakoitzean jarrera bakoitzaren arabera.
Hizkuntza bien arteko desberdintasunik handienak jarrera ironikoan gertatzen dira

eta txikienak, ostera, jarrera errietarian.
Fonetikoki gertatzen diren aldeak agerian uztekotzat, f0ren ibiltartea eta batezbes-
tekoa, energia eta hizkera erritmoa erkatuko ditugu (9.10. taula).
Orokorrean desberdintasunik handienak f0ren ibiltartean eta hizkera erritmoan ger-

tatzen dira. 9.11. taulan ikus dezakegun bezala, desberdintasunik handienak jarrera
errietariaren f0ren ibiltartean eta jarrera abegikorraren hizkera erritmoan gertatzen dira.
Azpi-atal hau burutzeko, hizkuntzen aldeak agerian uzteko erabili ditugun irizpi-
deen arabera, lekukoek jatorrizko hizkuntzaren arabera alde nabarmenik daukaten
ikusi behar dugu. Lehen irizpidea kontuan hartuta, hau da, gailur prosodikoa esaldia-
ren lehen zatiaren bigarren sintagman kokatzen den ala ez aztertuta, 9.12. taulan ikus-
224 Iñaki Gaminde
ten den moduan, A taldeko lekukoen artean hizkuntza bien arteko desberdintasunak
handiagoak dira (%26,19), B (%13,73) eta C (0) taldeetako lekukoen artean baino.
Azterketa fonetikoan ikusi dugun moduan, alderik handienak f0ren ibiltartean eta
hizkera erritmoan aurkitu ditugu. Lekukoen jatorrizko hizkuntzaren arabera aztertzen
baditugu izariak, f0ren ibiltartean desberdintasunik handiena C taldeko lekukoen ar-
tean gertatzen da, hizkuntza bietan gainera. Gauza bera gertatzen da f0ren batezbes-
tekoari dagokionez. Gainerako izarietan gertatzen diren desberdintasunak nahikoa txi-
kiak dira hizkuntza berean (9.13. taula).
10. AMAIERA
Amaierara heldu gara oraingoz. Jakingurak eraginda egiten hasi ginen inkestatxo
haiek honaino ekarri gaituzte eta tenorea heldu da burutu dezagun gure hau. Bira
asko eman dugu hona orduko, gai batzuk sakon erabili ditugu, beste batzuk azal eta
gehienak zotazalduta etorriko direnetan jorratzeko.
Mukururik onena lekukoen sailkapena egitea delakoa daukagu, sailkapen horren
bidez aurreko ataletan aztertu ditugunak laburbilduko ditugu bide batez. Aurreko
behar baten esaten genuena (Gaminde 2007a) gogoan, argi dago orain arte aztertu di-
tugun arlo guztiak ezin erabil daitezkeena lekukoak euron hizkuntzaren erabileren
arabera sailkatzeko. Horregatik, lehenengo eta behin zer den erkagarri eta zer ez era-
baki behar dugu. Bigarren pausua erabiliko diren teknika estatistikoak aukeratzea
izango da.
Arteragoko ataletan iradoki izan den moduan, euskaraz lau ezaugarri multzo erabil
ditzakegu lekukoak euron erabileren arabera sailkatzeko. Batzuk linguistikoak dira,
azentua eta intonazioa (beronen barruan enuntziatiboak, bai/ez galderak eta n/z gal-
derak), eta beste batzuk, paralinguistikoak, emozioak eta jarrerak. Bai batzuetan eta
bai besteetan erka daitezkeenak arauen aplikazioa inplikatzen dutenak dira eta ez bes-
terik. Esate baterako, azterketa fonetikoetatik atera ditugun emaitzak ezin aplikatuz-
koak dira ez diotelako sistemari eragiten. Gaztelaniaren kasuan intonazioa, emozioak
eta jarrerak baino ez ditugu erabiliko sailkapena egiteko.
Teknika estatistiko bakarra erabiliko dugu; teknika horren bidez lekuko bakoitzak
gainerako guztiekin dauzkan kidetasunak aztertuta, lekukoen multzokatze herarkikoa-
ren analisia egingo dugu. Multzokatze herarkikoaren analisi hau laginaren elementuen
arteko distantzien matriza kalkulatzen hasten da. Matriz horrek elementu bakoitzak
gainerako guztiekin dauzkan distantziak biltzen ditu. Ondoren hurbilen dauden lehe-
nengo elementu biak batzen dira multzo bakar baten. Honela multzokatzen dira ele-
mentu guztiak, harik eta multzo bakarra osatu arte. Multzoak batuz doazen heinean,
geroago eta heterogeneoagoak izango dira. Azkenean elementu guztiek bakar bat osa-
tzen duten arren, teknika honen helburua bitarteko multzo homogeneoak aurkitzea
da. Analisi honetan distantziak kalkulatzeko eta multzoak egiteko metodo batzuk dau-
denez gero, denek ez dituzte lortzen emaitza berberak, horregatik probatu behar da
zeintzuk diren dauzkagun datuekin ondoen egokitzen direnak (Pardo eta Ruiz, 2002).
Gure kasuan taldeen arteko multzokatzea eta distantzia euklidiar karratua aukeratu di-
tugu. Behin multzoak automatikoki definituz gero, lekukoen jatorrizko hizkuntzaren
araberako azpi-sailkapenak egingo ditugu.
Azken ataltxo hau hiru azpi-ataletan banatuta emango dugu, lehen azpi-atalean le-
kukoen sailkapen orokorra egingo dugu euskarazko datuen arabera. Bigarren azpi-ata-
lean gauza bera egingo dugu baina gaztelaniazko datuen arabera. Azkenik, hizkuntza
bien arabera multzorik egin daitekeen ala ez ikusiko dugu.
226 Iñaki Gaminde
10.1. Lekukoen sailkapena euskaraz

Euskarazko lekukoen sailkapena egiteko 60 lekukoren datuak erabili ditugu; euron
jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 36 izan dira, B taldekoak 18 eta C talde-
koak 6. Multzo bakoitzeko zerrenda honako hau da:
A
Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Igo-
rre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Markina02, Mendata, Mun-
gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Ger-
nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopela01, Trapagaran, Ur-
duña
C
Lekuko guztien gorengo multzokatzea egin ondoren talde nagusi bi gelditzen zaiz-
kigu. (1) taldean 28 lekuko geratzen dira eta (2) taldean 32. Jarraian talde bakoitzeko
lekukoak zerrendatzen dira:
(1): Amoroto01, Areatza, Arratzu02, Aulesti01, Bermeo04, Bermeo05, Bermeo07, Bilbo01, Bilbo12,
Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo, Igorre03, Igorre04, Is-
paster, Lemoa01, Lemoa02, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Zeanuri
(2): Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Berriz, Bilbo03, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14,
Bilbo15, Durango01, Durango04, Durango05, Durango06, Erandio, Karrantza, Larrabetzu2,
Leioa01, Mallabia, Orozko02, Orozko03, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sondika, Sopela01, So-
pela04, Trapagaran, Ugao, Urduliz, Urduña, Zornotza02
Multzo nagusi biak birbanatu egiten baditugu, 10.1. taulan agertzen den moduan,
geratzen dira azpi-multzoak.
(10.1. taula). Lekukoen multzokatzea hiru mailatan.
(10.1.) Lekukoen multzokatzea gorengo hiru mailetan.
Hirugarren mailako multzoetako lekukoak euren jatorrizko hizkuntzaren arabera

banatuta 10.2. taulan ikus daitezke.
228 Iñaki Gaminde
(10.2. taula). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.
10.2. irudian erakusten den moduan, multzo batzuetan (2, 3 eta 4) A taldeko leku-
koak baino ez dira agertzen; 7 multzoa, ostera, B taldekoek osatzen dute. C taldeko
lekukoek ez dute multzo bereizirik osatzen eta beti agertzen dira gainerako taldeetako
lekukoekin batera.
(10.2.). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.
A taldeko lekukoek osatzen dituzten multzoak arretaz aztertzen baditugu, nolabai-

teko banaketa geografiko zehatza agertzen zaigu. Iparraldeko barietateetako lekukoak
Arratiakoekin batera agertzen dira (Bilbo01 lekukoaren ama Mungialdekoa da eta

Bilbo12 lekukoaren gurasoak arratiarrak) aparteko multzo batean. Arratiako lekukoak
bereiztuz joaten dira beheragoko multzoetan baina iparraldeko barietateetakoek mul-
tzo trinkoa osatzen dute.
Bestalde, Nerbioi aldekoak, Txorierrikoak eta Durangaldekoak beste multzo batean
kokatzen dira. Multzo horren barruan agertzen dira B eta C taldeetako lekuko gehie-
nak ere bai. Deigarria da B taldeko %55,55ak multzo berezia (7) osatzea.
10.2. Lekukoen sailkapena gaztelaniaz

Gaztelaniazko datuen araberako sailkapena egiteko 65 lekukoren erabilerak erkatu
ditugu; euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 40 izan dira, B taldekoak
19 eta C taldekoak 6. Zerrenda osoa honako hau da:
A
nika01, Gernika08, Igorre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu02, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Le-
zama, Mallabia, Markina02, Mendata, Mungia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03,
Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
rango05, Gernika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Sopuerta, Tra-
pagaran, Urduña
C
Lekuko guztien gorengo multzokatzea egin ondoren, talde nagusi bi gelditzen zaiz-
kigu. (1) taldean 50 lekuko kokatzen dira eta (2) taldean 15. Jarraian talde bakoitzeko
lekukoak zerrendatzen dira:
(1): Amoroto01, Areatza, Arrankudiaga, Arratzu02, Aulesti01, Balmaseda, Basauri02, Bermeo05,
Bermeo08, Berriz, Bilbo01, Bilbo02, Bilbo08, Bilbo09, Bilbo15, Durango04, Ea01, Ea02, Erandio,
Ereño, Etxebarria02, Gernika01, Gernika08, Gernika09, Gernika10, Getxo, Igorre03, Igorre04, Is-
paster, Karrantza, Larrabetzu02, Leioa01, Leioa02, Lemoa01, Lemoa02, Lezama, Mallabia, Mendata,
Mungia01, Ondarroa01, Orozko02, Orozko03, Santurtzi, Sondika, Sopuerta, Ugao, Urduliz, Ur-
duña, Zeanuri, Zornotza02
(2): Bermeo04, Bermeo07, Bilbo03, Bilbo11, Bilbo12, Bilbo14, Durango01, Durango05, Du-
rango06, Markina02, Orozko01, Portugalete, Sestao, Sopela04, Trapagaran
Ikusten denez, multzo nagusien lekuko kopuruak ez dira euskaraz gainako oreka-
tuak; 10.3. taulan birbanaketaren bidez sortuko azpi-multzoak adierazten dira.
230 Iñaki Gaminde
(10.3. taula). Lekukoen multzokatzea hiru mailatan.
(10.3.). Lekukoen multzokatzea gorengo hiru mailatan.
Hirugarren mailako multzoetako lekukoak euren jatorrizko hizkuntzaren arabera

banatuta 10.4. taulan ikus daitezkeenak dira.
(10.4. taula). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.
10.4. taulan eta 10.4. irudian erakusten den moduan, 8 multzoan izan ezean gaine-
rako guztietan A eta C taldeetako lekukoak B taldekoekin batera agertzen dira, hau
da, ama hizkuntzatzat euskara eduki dutenek, hartakotzat gaztelania eduki dutenen al-
dean, ez dute ezelako apartekotasunik erakusten.
(10.4.). Lekukoen sailkapena euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, 3 mailako multzoetan.

232 Iñaki Gaminde
10.3. Lekukoen sailkapena hizkuntza bien arabera

Aurreko azpi-atal bietan banan aztertu ditugu lekukoen multzoak hizkuntzako,
orain jakin gura izan dugu zeintzuk diren hizkuntza bietan multzo berberetan koka-
tzen direnak eta talderik ote dagoen euren artean. Horretarako 59 lekuko erabili di-
tugu, hots, aurreko azpi-ataletan euskaraz eta gaztelaniaz bietan multzokatu ditugu-
nak. Lekukoak euron jatorrizko hizkuntzaren arabera, A taldekoak 36 izan dira, B tal-
dekoak 17 eta C taldekoak 6. Hona hemen zerrenda osoa:
A
Bilbo03, Bilbo12, Bilbo15, Durango04, Durango06, Ea01, Ea02, Ereño, Gernika01, Gernika08, Igo-
rre03, Igorre04, Ispaster, Larrabetzu2, Lemoa01, Lemoa02, Mallabia, Markina02, Mendata, Mun-
gia01, Ondarroa01, Orozko01, Orozko02, Orozko03, Ugao, Zeanuri, Zornotza02
B
Arrankudiaga, Balmaseda, Basauri02, Bilbo09, Bilbo11, Bilbo14, Durango01, Durango05, Ger-
nika09, Gernika10, Karrantza, Leioa01, Portugalete, Santurtzi, Sestao, Trapagaran, Urduña
C
Azterketatxo hau egiteko begiratu dugu zenbat lekuko dauden multzo berberetan
euskaraz zein gaztelaniaz. Badira 12 lekuko hizkuntza bien arabera multzoa osatu
barik geratzen direnak: Orozko01, Bilbo12, Basauri02, Larrabetzu02, Durango05, Bal-
maseda, Arrankudiaga, Sestao, Bilbo14, Bilbo08, Erandio, Bilbo11. Eurok %20,34a osa-
tzen dute. Euskaraz eta gaztelaniaz bat datozen lekukoekin 10.5. taulan ikus daitez-
keen multzoak osa daitezke. Bertan aurreko sailkapenak egitean eduki dituzten mul-
tzo zenbaki berberak erabili ditugu eta euron jatorrizko hizkuntzaren araberako taldea
ere adierazten da.
(10.5. taula) Multzo nagusietako lekukoen banaketa euron jatorrizko hizkuntzaren arabera.
10.5. taularen emaitzez ohar bi baizik ez ditugu egingo. Batetik, B taldeko leku-
koek kasu gehienetan aparteko multzoetan kokatzen dira; Gernikako lekukoak euron
inguruko A taldekoekin batera agertzen dira; honek argi adierazten du bertako proso-
dia ikas daitekeena. Bilbo09 eta Santurtzi salbuespentzat jo behar ditugu. Azken lau
lekuko hauek B taldeko lekukoen %23,53 baino ez dute osatzen. Bestetik, C taldeko
lau lekuko (%66,67) gainerako multzoren baten kokatuta agertzea oso interesgarritzat
jotzen dugu.
Emaitzok ikusita, hiru galdera otu zaizkigu amaitzeko: (a) Kasualitatea ote da? (b) Se-
gitu behar dugu ikertzen? Merezi ote du? (c) Hizkuntzaren didaktikak kontuan hartu behar
ditu ikerkuntzaren emaitzak eskuartzeko edo segitu behar du prosodia landu barik?
(a) eta (c) galderen erantzunak legozkiekeenek eman beharko dituzte; zilegi izan
bekit (b) galderari erantzutea lan honetan ikertu ditugun esparruen datuen eta emai-
tzen arabera. Nire iritziz aurrera segitu behar dugu ikerkuntza mota honekin zalantza
barik eta merezi duelakoa daukat. Euskararen esparrura mugatuta, hainbat izan dira
ilunetan geratu zaizkigun arloak. Alde batetik, pertzepzio testak egiteko beharra alda-
rrikatu dugu produkzioaren datuak kontrastatzeko eta hobeto zehazteko bereizitasu-
nen ezaugarriak. Metodologia hobetu behar da eta ona izango litzateke agirian utzi di-
tugun genero eta adin desberdintasunak gogotan material erkagarriak batzea gizartea-
ren arlo guztietan. Era berean, Euskal Herriaren gainerako herrialdeetara ikerkuntza
zabaltzea sano interesgarri begitantzen zait. Jarrain gure ikerketa honetako atalez atal
nabaritu ditugun gabezia batzuk, laburpen gisa baino ez bada, iradokiko ditugu.
Azentu arloan azentu ereduen ikerkuntzan aurrera egin beharko genuke lan oro-
korren bidez eta monografia sakonen bidez; arau multzoak zehazteko eta ikusteko
zertan ari diren aldatzen. Bestetik, euskara batuaren eta norberaren euskaren arteko
erlazioak, baldin eta badira, zertan diren aztertu beharko litzateke.
Intonazioaren eremuan, dauzkagun arazo teorikoak konpontzeko balio diezagukete
datozen ikerketek. Norberaren barietatean eta euskara batuan silaba azentudunen eta
azentu tonudunen arteko erlazioak gehiago zehaztu beharko lirateke. Tonu moten in-
bentarioa finduta, azentu-tonudun eta muga-tonuen konbinazioak zeintzuk diren eta
zelan gauzatzen diren jakin beharko genuke. Enuntziatiboen kasuan esaldi barruko
osagaiak zelan antolatzen diren eta intonazio unitateak zehaztu beharko genituzke.
Bai/ez galderen kasuan, hemen amaierak baino ez ditugu landu, aurrerantzean esaldi
osoen azterketak egin beharko lirateke. N/z galderetan silaba bat baino gehiago dau-
katen galdetzaileen azterketa eginkizun geratu zaigu.
Testuen ikerketan argi geratu da bat-batekoen eta irakurrien arteko alde handia.
Bat-bateko testuetan M% muga tonuaren egoera da erabaki beharko litzatekeen pun-
tuetariko bat. Testuaren talde prosodikoen banaketak eta muga-tonuek dauzkaten fun-
tzioak ikertzeko geratu zaizkigu.
Norbanakoaren ezaugarriak, emozioak eta jarrerak biltzen dituen esparrua den bes-
tean irekita agertzen da, esan dezakegu kasik dena egiteko daukagula biziki erakar-
garria den honetan. Arazo teoriko eta metodologiko sakonak dauzkagu, datuak falta
234 Iñaki Gaminde
ditugu, ilunpetan noraezean ibiltzen hasi garela dirudi; hala ere, ezezagunaren tenta-
zioaren antzera, horrexek egiten du horren erakargarri.
BIBLIOGRAFIA
Aguilar, L.; Casacuberta, D. eta Marín, R., 2000, “Labeling Melodic Movements at the
Stress Group Level” CatWPL 8.
Aliou, Ngoné Seck, 2003, “L’interrogation en wolof” Sudlangues, 2. www.sudlangues.sn
Al-Sibai, D. M., 2004, Intonation: A Suprasegmental Aspect of the English Language.
http://docs.ksu.edu.sa/PDF/Articles51/Article510051.pdf
Ambru?, D. C., 2000, “Collecting and recording of an emotional Speech database”
http://wwwbox.uni-mb.si
Applebaum, A eta Gordon, M., 2007, “Intonation in Turkish Kabardian” ICPhS XVI
Arretxe, Jon, 1994, Basauriko euskara. Basauriko Udala, Basauri.
Arvaniti, A. eta Baltazani, M., 2000, “Greek ToBI: A System For The Annotation Of
Greek Speech Corpora.” in European Language Resources Association.Proceedings:
Second International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC
2000), II: 555-562. Ateneta.
Arvaniti, A. eta Baltazani, M., 2008, GRToBI. http://idiom.ucsd.edu/~arvaniti/ gr-
tobi.html# Bibliography
Aurrekoetxea, G., 2003, “Euskalkiak estandarraren uholdepean (Arratiako kasua)“, in Ahozko-
tasuna Aztergai, Mendebalde Kultur Elkartea, Bilbo, 167-178
Aurrekoetxea, G., 2004, “Estandar eta dialektoen arteko bateratze-joerak (ikuspuntu teorikotik
begirada bat)” Uztaro 50, 45-57.
Aurrekoetxea, G., 2006, “Hizkuntza estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak” in J.
Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Memory of R.
L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza his-
torikoaz, ASJU XL: 1-2, 133-160.
Aurrekoetxea, G., 2008, “Bariazio soziolinguistikoa Dimako euskaran” Euskalingua-12, 17-26
Aurrekoetxea, G. eta J. L. Ormaetxea, 2006, “Euskararen Atlas Sozio-Geolinguistikoa” ikerketa
proiektua”, Euskalingua 9, 157-163
Banse, R. eta Scherer, K. R., 1996, “Acoustic proles in vocal emotion expression.” Jour-
nal of Personality and Social Psychology 70(3): 614-636
Barra, R.; Montero, J. M.; Macías-Guarasa, J.; D´Haro, L. F.; San-Segundo, R. eta Cór-
doba, R., 2006, “Prosodic and Segmental Rubrics in Emotion Identification”
http://www-gth.die.upm.es/research/documentation/AG-39Pro-06.pdf
Barrutia, Eneko, 1996, Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. Udako Euskal
Unibertsitatea. Iruña
Beckman, M. eta Ayers, M., 1994, “Guidelines for ToBI labelling”, eskuizkribua, Ohio State Uni-
versity (3.0 bertsioa, 1997: http://www.ling.ohio-state.edu/phonetics/E_ToBI).
Biemans, M., 2000, Gender variation in voice quality. Doktorego Tesia. LOT Dissertation Series 38
236 Iñaki Gaminde
Cabrera, M. eta García, M. L., 2003, “The manifestation of intonational focus in Castil-
ian Spanish” Catalan Journal of Linguistics 2
Calderón, N., 2000, Patologías del Lenguaje. http://www.nataliacalderon.com/c.php?csc=47
Camino, Iñaki, 2005, “Euskal soziolinguistikaren atarian” in Etxebarria, P. eta Knör, H.
(arg.), 2005, Nerekin yaio nun: Txillardegiri omenaldia. Iker-17, Euskaltzaindia,
UPV-EHU, Bilbo
Canepari, L., 2007, Fonetica e Tonetica Naturali: Approccio articolatorio, uditivo e
funzionale. Lincom Textbooks in Linguistics.
Cantero, F. J., 2002, Teoría y análisis de la entonación. Ediciones Universitat de Bar-
celona.
Cho, T., 2000, “Some phonological and phonetic aspects of Stress and intonation in
lakhota: A preliminary report” UCLA WPL in Lakhota (tentative)
Clemens, N. eta Rialland, A., 2005, “Africa as a phonological area” in Heine, B. eta
Nurse, D. (2008): A Linguistic Geography of Africa. Cambridge University Press
Crystal, D., 1989, Patología del Lenguaje. Catedra, Madril.
Dawood, H.; Shahid, R., Ahmed, T., 2004, “Intonation Patterns in Punjabi”
http://www.crulp.org/Publication/Crulp_report/CR04_05E.pdf
Dorta, J. (ar.), 2007, La prosodia en el Ámbito Lingüístico Románico. La Página. Santa
Cruz de Tenerife.
Dryer, M. S., 2005, “Polar Questions” http://linguistics.buffalo.edu/
Edenmyr, N., 2001, Focus constructions in Kirundi. Paper for the degree of M.A. in
General Linguistics. Estokolmoko Unibertsitatea.
Elordieta. G., 1999, “Primer estudio comparativo de la entonación de tres variedades dialec-
tales vascas”, Actas del I Congreso de Fonética Experimental, Universitat Rovira i Virgili y
Universitat de Barcelona, 209-215.
Elordieta. G., 2000, “Mendebaldeko intonazioaren inguruan”, in Mendebalde Kultur Alkartea:
Mendebaldeko berbetearen formalizazinoa. Bilbo, 111-136.
Elordieta. G., 2003, “Intonation”, in J.I. Hualde eta J. Ortiz de Urbina (arg.), A grammar of
Basque, Mouton de Gruyter, Berlin, 72-112.
Elordieta. G., 2006, “Spanish pitch accent alignment by Northern Bizkaian Basque speakers”,
in B. Fernandez eta I. Laka (arg.), Andolin Gogoan. Essays in Honour of Profesor Eguzk-
itza, Bilbo, EHU, 269-290.
Elordieta. G., 2007a, “Constraints on intonational prominence of focalized constituents”, in D.
Büring. M. Gordon eta C.L. Lee (arg.), Topic and focus: Papers from a workshop on into-
nation and meaning. Springer, Dordrecht, 1-22.
Elordieta. G., 2007b, “A constraint-based analysis of the intonational realization of focus in
Northern Bizkaian Basque”, in T. Riad eta C. Gussenhoven (arg.), Tones and Tunes: Volume
I, Typological Studies in Word and Sentence Prosody, Mouton de Gruyter, Berlin, 201-234.
Elordieta, G., 2008, “Euskal azentu eta intonazioari buruzko ikerketa: status quaestionis”
(agertzeko)
Elordieta. G., eta J.I. Hualde, 2001, “The role of duration as a correlate of accent in Lekeitio
Basque”, in Proceedings of Eurospeech 2001 Scandinavia, CPK, Aalborg University, Aal-
borg, 115-118.
Elordieta. G., eta J.I. Hualde, 2003, “Tonal and durational correlates of accent in context of down-
step in Lekeitio Basque”, Journal of the International Phonetic Association 33, 195-209.
Enbe, C. eta Tobin, Y., 2008, “Sociolinguistic Variation in the Prosody of Buenos Aires
Spanish According to the Theory of Phonology as Human Behavior” in Colantoni,
L. eta Steele, J. Selected Proceedings of the 3rd Conference on Laboratory Ap-
proaches to Spanish Phonology. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.
Esposito, C. eta Barjam, P., 2007, “The Intonation of Question in Farsi: Wh-Questions,
Yes/No-Questions, and Echo Questions” in Jun, S. (ar.) UCLA Working Papers in
Phonetics, 105, 1-18
Face, T., 2003, “Intonation in Spanish declaratives: differences between lab speech and
spontaneous speech” Catalan Journal of Linguistics 2
Fajobi, E., 2004, “The nature of Yoruba intonation: a new Experimental Study”
http://www.sussex.ac.uk
Fawzy El Sayed, N., 2007, “Emotion Recognition from Speech” Information Techno logy
– Dialog Systems University of Ulm
Font, D., 2005, L´Entonació del Català. Patrons Melòdics, Tonemes i Marges de Dis-
persió. http://www.tdx.cat/TDX-0802106-114003
Frota, S., 2003, “The phonological status of initial peaks in European Portuguese” Ca-
talan Journal of Linguistics 2, 133-152
Fujisaki, H. (2004) “Information, Prosody, and Modeling”, Proceedings of Speech Pro-
sody, Nara, Japonia
Gaminde, I., 1998, Euskaldunen azentuak. Labayru, Bilbo
Gaminde, I., 1999, “Etxeko azentua eta eskolako azentua: azentuera biren azterketa”.
Uztaro-28, 89-98
Gaminde, I., 2002, “Leioako azentuaz” FLV-90, 233-247.
Gaminde, I., 2003, “Intonazio ereduak Zeanurin” FLV-93, 287-307.
Gaminde, I., 2004, “Tonuak eta etenak Gatikako intonazioan”, FLV 97, 519-536.
Gaminde, I., 2005, “Euskera batuaren azentua”, in P. Etxeberria eta H. Knörr (arg.), Txillarde-
giri omenaldia, Euskaltzaindia eta EHU, Bilbo, 257-272.
Gaminde, I., 2006, “Intonazio kurben etenez”, in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in
Basque and Historica Linguistics in Memory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan
ikerketak euskalaritza eta hizkuntzalaritza historikoaz, ASJU XL: 1-2, 351-376.
Gaminde, I., 2007a, Bizkaian Zehar: Euskararen Ikuspegi Orokorra. Mendebalde Kul-
tura Alkartea eta Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo
Gaminde, I., 2007b, “Bizkaieraren Irudiaz” Ikastorratza, e-Revista de Didáctica 1. 1-15
Gaminde, I., 2007c, “Intonazioaren ezaugarriak emozioen pertzepzioan lau hizkuntza-
tan” UZTARO-61, 63-84
238 Iñaki Gaminde
Gaminde, I., 2007d, “Tonuak eta etenak Bilboko gaztelaniaz eta euskaraz” FLV-106,
455-474
Gaminde, I. eta Goikoetxea, U. (arg.), 2005, Irakurketa Ozena ebaluatzeko irizpideak
Bizkaian. Mendebalde Kultura Alkartea, Bilbo
Gandour, J; Wong, D.; Dzemidzic, M. Lowe, M.; Tong, Y eta Li, X., 2003, “A Cross-Lin-
guistic fMRI Study of Perception of Intonation and Emotion in Chinese” Human
Brain Mapping 18: 149-157
Gordon, M., 2001, “Linguistic aspects of voice quality with special reference to
Athabaskan” http://www.linguistics.ucsb.edu
Gordon, M., 2003, “The phonology of pitch accents in Chickasaw” Phonology-20
Gordon, M., 2005, “An autosegmental/metrical model of Chickasaw intonation” in Jun,
S-A.: Prosodic Typology: The Phonology of Intonation and Phrasing, Oxford Uni-
versity Press, 301-330.
Gorospe, Irune eta Montes, Saioa, 2002, “Mundakako euskaraz” (argitaragabea)
Grabe, E., 2002, “Variation adds to prosodic typology”. in B.Bel and I. Marlin (arg.),
Proceedings of the Speech Prosody 2002 Conference. Aix-en-Provence, 127-132.
Grabe, E., Post, B. eta Nolan, F., 2001, “Modelling intonational Variation in English.”
The IViE system. In Puppel, S. eta Demenko, G. (arg.). Proceedings of Prosody
2000. Adam Mickiewitz University, Poznan, Poland.
Grabe, E. eta Low, E. L., 2002, “Durational Variability in Speech and the Rhythm Class
Hypothesis”. Papers in Laboratory Phonology 7, Mouton.
Grabe, E. eta Post, B., 2002, “Intonational Variation in English”. in B. Bel eta I. Marlin
(arg.), Proceedings of the Speech Prosody 2002 Conference. Aix-en-Provence, 343-346.
Grice, M., 1995, The intonation of interrogation in Palermo Italian. Niemeyer, Tübingen.
Grice, M.; Baumann, S. eta Benzmüller, R., 2008, GToBI http://www.uni-koeln.de/phil-
fak/phonetik/gtobi/index.html
Gussenhoven, C., 2002a, “Intonation and Interpretation: Phonetics and Phonology”. Procee -
dings of Speech Prosody 2002. Aix-en-Provence
Gussenhoven, C., 2002b, “Phonology of Intonation”. Glot International. 6-9/10,
271–284.
Gussenhoven , C., 2004 The Phonology of Tone and Intonation. Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press
Gussenhoven, C., 2007, “Intonation”. in Paul de Lacy (arg.) The Cambridge Handbook
of Phonology. Cambridge University Press. 253-280.
Gussenhoven , C. eta Kerkhoff, J., 2001, “The Synthesis of Dutch Intonation on the basis
of ToDI labels” Gasteizen aurkeztuko lana
Gustafson-Capková, S., 2001, “Emotions in Speech: Tagset and Acoustic Correlates.”
Speech Technology, term paper, 1-13
Hidalgo, B., 1995, Hitz ordena Euskaraz. UEU, http://inguma.org/tesiak
Hidalgo, B. (2000a) “Galdegai” bat baino gehiago erakutsi ohi duten esaldiez. Hitzen ordena
esaldian: bereizi beharreko eztabaida arlo bi. Galdegaiaren inguruko ikuspegi berri bila
(I)“. Uztaro 33, 43-85.
Hidalgo, B. (2000b) “Informazio unitate baten tamainako esaldi laburraren ordenamendu eta
informazio-egituraren aukerak eta eraginak. Hitzen ordena esaldian: bereizi beharreko
eztabaida arlo bi. Galdegaiaren inguruko ikuspegi berri bila (II)“. Uztaro 34, 39-85.
Hidalgo, B. (2000c) “Gogoetak hitzen ordena eta esaldien egitura informatiboaz’ prosodiaren
laguntzaz. Begiratu bat nork bere buruaren aurkezpen esaldiei.”. Lapurdum V, 113-166.
Hirschberg, J. eta Beckman, M., 1994, “The ToBI Annotation Conventions.”
http://64.233.179.104/scholar?hl=en&lr=&safe=off&q=cache:pzqCtAIH72AJ:www1.c
s.columbia.edu/~julia/papers/conv.ps+tobi+tones+break+indices
Hirst, D. eta Di Cristo, A. (ar.), 1998, Intonation Systems: A Survey of Twenty Lan-
guages. Cambridge University Press
Hualde, J. I., 1994, “Euskal azentua eta euskara batua” Euskera.39, 1547-1568.
Hualde, J. I., 1997, Euskararen azentuerak. Anuario del Seminario de Filología Vasca
“Julio de Urquijo”, Gehigarriak XLII. Gipuzkoako Foru Aldundia eta Euskal Herriko
Unibertsitatea, Bilbo eta Donostia
Hualde, J. I., 1999, “Basque accentuation”, in H. van der Hulst (arg.), Word prosodic
systems in the languages of Europe, Mouton de Gruyter, Berlin, 947-993.
Hualde, J. I., 2003a, “El modelo métrico y autosegmental” in Prieto, Pilar (coor)
Teorías de la Entonación. Ariel Lingüistica, Bartzelona
Hualde, J. I., 2003b, “From phrase-final to post-initial accent in western Basque”. in
Fikkert, P. eta Jacobs, H. Development in prosodic systems, Berlin: Mouton de Gruy-
ter, 249-281.
Hualde, J. I., 2004, “Analogy and other types of non-phonetic change in Bizkaian Bas-
que” in J. Lakarra eta J. I. Hualde (arg.), Studies in Basque and Historica Linguistics in Me-
mory of R. L. Transk. R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritza eta hizkuntzala-
ritza historikoaz, ASJU XL: 1-2
Hualde, J. I., 2006, “Estado actual de las investigaciones sobre la acentuación en len-
gua vasca”, Oihenart 21, 149-177.
Hualde, J. I. eta Sagarzazu, Tx., 1991, “Acentos del Bidasoa: Honadarribia” ASJU-
25,1.139-152
Hualde, J. I. eta Bilbao, X., 1992, “A Phonological Study of the Basque Dialect of
Getxo” ASJU, XXVI-1
Hualde, J. I. Elordieta, G. eta Elordieta, A., 1994, The Basque Dialect of Lekeitio. Ser-
vicio Editorial de la Universidad del País Vasco y Diputación Foral de Gipuzkoa,
Bilbo eta Donostia
Hualde, J. I., Elordieta, G, Gaminde, I. eta Smiljanic, R., 2002, “From pitch-accent to
stress-accent in Basque”, in C. Gussenhoven eta N. Warner (arg.), Laboratory
Phonology VII, Mouton de Gruyter, Berlin, 547-584.
240 Iñaki Gaminde
Hulst van der, H. (arg.), 1999, Word prosodic systems in the languages of Europe, Mou-
ton de Gruyter, Berlin, 947-993.
Hyman, L., 2007a, “Tone: Is it Different?”. Annual Report, UC Berkeley Phonology Lab,
483-528
Hyman, L., 2007b, “How (not) to do Phonological Typology: The Case of Pitch-Accent”
Annual Report, UC Berkeley Phonology Lab, 654-685.
Iseli, M., 2007, Dependencies of Voice Source Measures on Age, Sex, Vowel Context,
and Prosodic Features. Doktorego Tesia. University of California.
http://www.ee.ucla.edu/
Ishihara, S., 2004, “Prosody by Phase: Evidence from Focus Intonation–Wh-scope Co-
rrespondence in Japanese” in Schmitz, M. eta Schwarz, A. (arg.): Studies on Infor-
mation Structure 1, 77–119, http://opus.kobv.de/
Ishihara, S., 2007, “Focus Intonation Embedding in Japanese Wh-question” LSA Annual
Meeting, Anaheim, CA. http://www.sfb632.uni-potsdam.de/
Ito, K., 2002, “The effect of focus on lexical pitch peak alignment in Tokyo Japanese and
Bermeo Basque”, LP2002 Proceedings (on-line), Tokyo.
Ito, K., 2003, “The focus-independent effect of tonal proximity on the realization of lexical
pitch accent in Tokyo Japanese and Bermeo Basque”, in Solé, M.J.; Recasens, D. eta
Romero, J. (arg.), Proceedings of the 15th International Congress of Phonetic Sciences,
Barcelona, 2005-2008.
Jun, S. (ar.), 2004, UCLA Working Papers in Phonetics, 103
Jun, S. (ar.), 2005a, UCLA Working Papers in Phonetics, 104
Jun, S, 2005b, “Intonational Phonology of Seoul Korean Revisited”, in Jun, S. (ar.)
UCLA Working Papers in Phonetics, 104 pp. 14-25
Jun, S., 2005c, Prosodic Typology. The Phonology of Intonation and Phrasing. Oxford
University Press: Oxford.
Jun, S-A., 2005d, “Prosodic Typology” in Jun, S-A (arg.) Prosodic Typology: The Pho-
nology of Intonation and Phrasing. 430-458. Oxford University Press.
Jun, S. (ar.), 2007, UCLA Working Papers in Phonetics, 105
Jun, S.-A. eta Elordieta, G. 1997, “Intonational Structure of Lekeitio Basque”, in A. Botinis, G.
Kouroupetroglou eta G. Carayiannis (arg.), Intonation: Theory, Models and Applications,
Proceedings of an ESCA Workshop, ESCA, Atenas, 193-196.
Jun, S.; Vicenik, C. eta Lofstedt, I., 2007, “Intonational Phonology of Georgian” UCLA
Working Papers in Phonetics-106, 41-57
Junker, M., 2008, Cree-Inuu Linguistics Atlas http://www.eastcree.org/atlas/download/
Kaitoro, 2004, Akona te Reo Maori. Kaitoro Publishers. Ltd.
Keating, P., 2004, “Phonetic encoding of Prosodic Structure” in Jun, S. (arg.) UCLA
Working Papers in Phonetics, 103, 48-63
Keating, P. eta Esposito, C., 2007, “Linguistic Voice Quality” in Jun, S. (arg.) UCLA Wor-
king Papers in Phonetics, 105
Kreiman, J.; Vanlancker-Sidtis, D. eta Gerratt, B., 2004, “Defining and Measuring Voice
Quality” Sound to Sense: June 11-June 13, 2004 at MIT
Ladd, D. R., 1996, Intonational phonology. Cambridge University Press, Cambridge.
Ladefoged, P. eta Maddieson, I., 1996, The sounds of the world’s languages. Oxford:
Blackwells.
Ladefoged, P., 2004, Vowels and consonants: An introduction to the sounds of lan-
guages. Oxford: Blackwells.
Liscombe, J., 2007, Prosody and Speaker State: Paralinguistics, Pragmatics, and Pro-
ficiency. Doktorego Tesia, Columbia University
Loehr, D., 2004, Gesture and Intonation. Doktorego Tesia, Georgetown University,
Washington, DC.
Low, E.L., Grabe, E. and Nolan, F., 2001, “Quantitative characterisations of speech
rhythm: Syllable-timing in Singapore English.” Language and Speech 43 (4), 377-401
Maeda, K. eta Venditti, J., 1998, “Phonetic investigation of Boundary Pitch Movements
in Japanese” in Proceedings of the 1998 International Conference on Spoken Lan-
guage Processing (ICSLP). Sydney, Australia.
Makarova, V. eta Petrushin, V. A., 2003, “Phonetics of Emotion in Russian Speech” Mei-
kai University, AIST, Japan/ Accenture Technology Labs, Accenture, Chicago
Martín Butragueño, P., 2002, “El Estudio de la Entonación del Español de México”
http://lef.colmex.mx/Sociolinguistica/
McDonough, J., 2002, “The Prosody of Interrogative and Focus Constructions in Na-
vajo” Carnie, A. eta Harley, H. (arg.). In: Formal Approaches to Functional Pheno-
mena. Amsterdam, John Benjamins
Mesut Meral, Hazım K. Ekenel, A. Sumru Özsoy, 2002, “Role of Intonation Patterns in
Coveying Emotion in Speech” Bo?aziçi Üniversitesi, in Proceedings of 17th Natio -
nal Conference on Turkish Linguistics.
Mozziconacci, S., 1998, Speech Variability and Emotion: Production and Perception.
Eindhoven: TU, VI, 210 p. Pbck. Proefschrift.
Navarro, T., 1980, Manual de Pronunciación Española. R.F.E., Madril
Navas, E, Hernáez, I, Luengo, I, Sánchez, J, 2004, “Análisis acústico de una base de
datos de habla emocional” in Sanchis, Emilio, 2004, Terceras Jornadas en tecno-
logía del habla. Valentzia.
Navas, E, I. Hernáez, A. Castelruiz, J. Sánchez eta I. Luengo (2004): “Acoustic Analy-
sis of Emotional Speech in Standard Basque for Emotion Recognition” Lecture
Notes on Computer Science 2004-X-28, Springer-Verlag , Berlin
Navas, E.; Inmaculada Hernáez, Iker Luengo, Jon Sánchez, Ibon Saratxaga (2005)
“ Analysis of the Suitability of Common Corpora for Emotional Speech Modeling in Standard
Basque” Lecture Notes on Artificial Intelligence, Vol. 3658, pp.265-272, Sept. 2005
242 Iñaki Gaminde
Navas, E; Hernáez, I.; Luengo, I.; Sainz, I; Saratxaga, I. eta Sanchez, J., 2007, “Mea-
ningful Parameters in Emotion Characterisation” Lecture Notes on Computer
Science, vol 4775
Nielsen, K., 2005, “Kiche Intonation”, in Jun, S. (ar.) UCLA Working Papers in Phonet-
ics, 104, 45-60 or.
Nooteboom, S., 1997, “Prosody of speech: melody and rhythm“ in Hardcastle, W. J. eta
Laver, J.: The Hand book of Phonetics Sciences. Blackwell. Oxford.
Pardo, A. eta Ruiz, M. A., 2002, SPSS 11 Guía para el análisis de datos. MC Graw Hill.
Madril.
Pierrehumbert, J. eta M. Beckman, 1988, Japanese tone structure. Cambridge, Mass.:
MIT Press.
Pierrehumbert, J., 1980, The phonetics and phonology of English intonation. Doktorego tesia,
Massachusetts Institute of Technology.
Pierrehumbert, J. and J. Hirschberg, 1990, “The Meaning of Intonation in the Interpre-
tation of Discourse“, in P. Cohen, J. Morgan, and M. Pollack, (eds) Intentions in
Communication, MIT Press, Cambridge MA. 271-311.
Port, R., 2008, “ToBI Intonation Transcription Summary”
http://www.cs.indiana.edu/~port/teach/ 306/tobi.summary.html
Prieto, P., 2002, Entonació. Models, teoria, mètodes. Ariel: Barcelona.
Prieto, P., (koor): 2003, Teorías de la Entonación. Ariel Lingüistica, Bartzelona
Prieto, P., 2005, “The Intonational Phonology of Catalan”. Prosodic Typology 2, ed. by
Sun-Ah Jun. Oxford University Press: Oxford
Prieto, P., 2006, “El model mètric i autosegmental (AM) aplicat al català”. ppt aur -
kezpena. http://seneca.uab.es/pilarprieto/curriculum.html#Publications
Prieto, P.; Aguilar, L.; Mascaró, I.; Torres, F. J. eta Vanrell, M. M., 2007, CatToBI. in De-
partament de Filologia Catalana, 2007, Atles interactiu de l’entonació del català.
http://seneca.uab.es/atlesentonacio
Quigley, E. C., 2003, Awara Phonology. Doktorego Tesia. University of North Dakota.
http://www.und.edu/dept/linguistics/theses/2003QuigleyE.PDF
Quilis, Antonio, 1993, Tratado de Fonología y Fonética españolas. Gredos, Madril
Quilis, A. eta Hernández, C., 1990, Lingüística Española Aplicada a la Terapia del
Lenguaje. Gredos, Madrid
Rao, R., 2006, “On Intonation’s Relationship with Pragmatic Meaning in Spanish” Selected Pro-
ceedings of the 8th Hispanic Linguistics Symposium, ed. Timothy L. Face and Carol A. Klee,
103-115. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.
Riad, Tomas eta C. Gussenhoven (arg.), 2007, Tones and Tunes. Volume 1: Typologi-
cal Studies in Word and Sentence Prosody. Berlin: Mouton de Gruyter
Rialland, A., 2007, “Question prosody: an African perspective”. In Riad T.; Gussen-
hoven, C. (arg.). Tones and Tunes. Berlin: Mouton de Gruyter.
Sainz, I., Saratxaga, I., Navas, E., Hernáez, I., Sanchez, J., Luengo, I., Odriozola, I.
(2008) “Subjective Evaluation of an Emotional Speech Database for Basque” Proc.
of the Sixth International Language Resources and Evaluation (LREC’08), paper 437
Saratxaga I, Navas E., Hernaez I., Luengo I., 2006, “ Designing and Recording an Emotional
Speech Database for Corpus Based Synthesis in Basque” Proceedings of the LREC 2006
Scarborough, R., 2007, “The intonation of focus in Farsi.” UCLA working papers in
phonetics, 105, http://repositories.cdlib.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1125&con-
text=uclaling
Schötz, S., 2001, “A perceptual study of speaker age“. In Proc. of Fonetik 2001, Work-
ing Papers 49, pages 136–139. Dept. of Linguistics and Phonetics, Lund University.
Schötz, S., 2003a, “Prosody in Relation to Paralinguistic Phonetics- Earlier and Recent
Definitions, Distinctions and Discussions” http:// www.ling.lu.se/persons/Suzi
Schötz, S., 2003b,. “Speaker age: A first step from analysis to synthesis”. In Proc. of
ICPhS 03, pages 2528–2588. Barcelona.
Schötz, S., 2004, “The role of F0 and duration in perception of female and male
speaker age.“ In Proc. of Speech Prosody, pages 379–382. Nara.
Schötz, S., 2005a, “Automatic prediction of speaker age using CART.” in Svantesson,
J.-O., editor, Working Papers 51, pages 155–168. Dept. of Linguistics and Phone tics,
Lund University.
Schötz, S., 2005b, “Stimulus duration and type in perception of female and male
speaker age”. in Proc. of Interspeech 2005. Lisbon.
Schötz, S., 2006, Perception, Analysis and Synthesis of Speaker Age. Doktorego Tesia. Lund
University. http://person.sol.lu.se/SusanneSchotz/downloads/Thesis_S_Schoetz_2006.pdf
Schötz, S., 2007a, “Acoustic Analysis of Adult Speaker Age”. in C. Müller (arg.) Speaker Classi-
fication I, Lecture Notes in Computer Science, Springer, pp 88-107.
Schötz, S., 2007b, “Analysis and Synthesis of Speaker Age“. Proceedings of ICPhS XVI 2007,
Saarbrücken, Germany.
Schötz, S. eta C. Müller, 2007, “A Study of Acoustic Correlates of Speaker Age“. in C. Müller
(arg.) Speaker Classification II, Lecture Notes in Computer Science, Springer, pp 1-9
Seppänen, T.; Toivanen, J. eta Väyrynen, E., 2003, “MediaTeam Speech Corpus: a first large
Finnish emotional speech database” http://www.mediateam.oulu.fi/publications/pdf/
Speech Disorder, 2008, http://www.speechdisorder.co.uk/
´T Hart, J. 1998, “Intonation in Dutch” in Hirst, D. eta Di Cristo, A. (ar.), 1998, Into-
nation Systems: A Survey of Twenty Languages. Cambridge University Press
Toledo, G, 2007, “Fraseo en español peninsular y modelo autosegmental y métrico”
Estud. filol., sep. 2007, 42, 227-243.
Torres, O.; León, M.; Alvarez, E,; Maragato, C.; Alvarez, L. eta Rivera, O., 2001, “Reha-
bilitación del lenguaje en la enfermedad de Parkinson” Revista Mexicana de Neu-
rociencia-2
244 Iñaki Gaminde
Tumtavitikul, A. eta Thitikannara, K., 2006, “The Intonation of Thai emotional speech”
in Warren, P. eta Watson, C: Proceedings of the 11th Australian International Con-
ference on Speech Science & Technology, University of Auckland, New Zealand.
Uranga, B.; Aierdi, X.; Idiazabal, I.; Amorrortu, E.; Barreña, A. eta Ortega, A., 2008, Hizkuntzak
eta Immigrazioa. Ikuspegi eta Amarauna Unesco Etxea. Bilbo.
Venditti, J. 1997. “Japanese ToBI Labelling Guidelines” Ohio State University Working
Papers in Linguistics 50: 127-162.
Wichmann, A., 2002, “Attitudinal Intonation and the Inferential Process” in: Bel, B.,
Marlien, I. (arg.), Proceedings of the Speech Prosody Conference.11-16.
Zuazo, K., 2000, Euskararen Sendabedarrak. Alberdania. Irun.
Zuazo, K., 2003, Euskalkiak, Herriaren lekukoak. Elkar. Donostia.
Zuazo, K., 2005, Euskara batua: Ezina ekinez egina. Elkar. Donostia.
246 Iñaki Gaminde

Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bizkaiko Gazteen Prosodiaz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B IZKAIKO GAZTEEN PROSODIAZ

Euskaraz eta Gaztelaniaz

Diseinua, maketazioa eta argitalpena: Erroteta - www.erroteta.com

Euskaraz eta Gaztelaniaz

Mendebalde Kultura Alkartea

3.4.4. Gaztelaniaren datuen laburpena........................................................

(1.1.) Bariazio moten elkar eragipen dinamikoa

“tzakurre“ (“txakurre“ zaharrek), Gernika; “tzorise“ (“txoridxe“ zaharrek) Ger-

bat-bateko mintzaeraren fonologiari eragiten dio. Egoera normalizatuan dauden hiz-

(1.2.) “u amíjo merkóu u játo” Galegoa.

(1.3.) “el amígo bebjó el bíno”

(1.4.) “txakurra sartu da dendan”

Prosodiaz jarduten hasteko komenigarria da hizketaren bidez transmititzen diren in-

(1.5.) Prosodiaren eremuak.

Funtzio linguistikoak intonazioaren bidez gauzatzen dira bereziki eta enuntziatuen

Honek inplikatzen du honelako barietateetan esaldian osagai nagusi bi daudela;

4 Galdegaigunetzat aditz aurreko egongunea hartzen dugu.

(2.24.) “a” eta “b” esaldien kurba estilizatuak.

(d) Doinu-azentua erabiltzea

2.1. Lekukoen datuak

(2.25.) Lekukoak eduki ditugun herrien kokapena

2.1.2. B taldeko lekukoen datuak

2.1.3. C taldeko lekukoen datuak

2.2. Sailkatzeko irizpideak

Sailkatzeko erabiliko dugun hurrengo irizpidea azentua txertatzeko eremuarena

(2.13. taula) Azentu arauak Hego-bizkaieraz.

(2.14. taula) Azentu arauak talde klitikoekin. Hego-bizkaieraz.

Lekuko askoren kasuan silaba bakarreko erroekin, mugatzailea atxikitzean, azentua

2.3. Azentu ereduen sailkapena

(2.15. taula) Lekukoen kopuruak azentu arauen arabera sailkatuta.

8: Abadiño01, Abadiño02, Arrankudiaga, Balmaseda, Barakaldo, Barrika, Basauri01, Basauri02, Berriz,

(2.26.) Azentu mota bakoitzaren portzentajea lekukoen

2.4. Barietate zaharrak eta berriak

7 “doinu azentuaren” eztabaidarako Hyman (2007a, b) ikus daitezke ikuspuntu tipologikotik.

(2.27.) Azentu sistema klasikoen hedadura geografikoa.

Hego-Bizkaieran tradizioz azentu bereizgarria ez zen erabiltzen, hemen halakoak

Azentu bereizgarria daukaten barietateak aztertzen baditugu, argi ikusten dugu,

(2.17.taula) Txorierriko belaunaldien arteko alde batzuk.

Badirudi, bestalde, talde fonologikoaren azentuerari dagokionez, zaharrek hasie-

2.5. Euskara batuaren azentuaz

(2.20. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.21.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.22. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.23.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.24. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.25.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.26. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.27.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.28. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.29.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.30. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.31.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.32. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.33.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.34. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.35.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.36. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.37.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.38. taula) Sintagma bakunak, sintagma konposatuak eta talde klitikoak.

(2.39.) Aditz partizipioak eta aditz jokatuak.

(2.40.) Azentu arauen aplikazioa, Bilbo.

Sintagma konplexuen kasuan, dela bakartuetan dela talde klitikoan, desberdintasun

(2.41.) Azentu arauen aplikazioa.

(2.42.) Azentu arauen aplikazioa.

(3.16.) L+H, H+L, L+H eta H+L azentu tonudunen silaba

(5) %L [L+¡H] [L+H] [L+H*] L%