INENJERSKA

KOMORA
CRNE GORE
 table of contents
4 EPICENTER: News from ECM
10 INTERVIEW: DUKO MARKOVI,
Prime Minister of the Government of Montenegro
Results guarantee optimism
Written by: Ivana Gudovi
14 THE VIEW: World under construction
24 INTERVIEW: Boris Ostoji, grad.elec.eng.
President of the Engineers Chamber of Montenegro
Montenegro needs an independent expert organization
such as ECM
30 INTERVIEW: prof. Milo Mrki, Ph.D., grad.mech.eng.
Laureate of ECM Lifetime Achievement Award
True recognition of sucessful work
34 INTERVIEW
Igbala abovi Kerovi, Ph.D., grad. eng. arch.
Laureate of the ECM Annual Award
Challenge that binds profession and politics
38 INTERVIEW: Duan Koki, grad.civ.eng.
Laureate of the ECM Annual Award
Safe roads are top priority
41 INTERVIEW: Mentor Llunji, grad.civ.eng.
Laureate of the ECM Annual Award
Every book is author talking to himself
44 INTERVIEW: Ana Grbovi, grad.elec.eng.
Laureate of the ECM Annual Awards
Victory over my own character
48 INTERVIEW: Mladen Plemi, grad.eng.geo.
Laureate of ECM Annual Award
Grounds for successful building
52 LONG TERM STRATEGY: STATE OF AVIATION INDUSTRY
Swerve in commercial policy
Written by: Ivana Gudovi
2 april 2017
56 INTERNATIONAL EXHIBITION OF ARCHITECTURE:
Venice Biennale, Koolhaass immeasurable contribution
to thediscourse on space
Written by: Borislav Vukievi
68 PROJECT: Architect Dana Vuini on Reconstruction ofHo-
me of Revolution in Niki
Important Hub In Cityscape
Written by: Nina Vujai
74 CENTRAL COMMITTEE OF THE COMMUNIST UNION OF MON-
TENEGRO IN TITOGRAD:
Between structuralism and critical regionalism II
Written by: Ivan Jovievi
82 FROM KINETISM TO KINETIC ARCHISCULPTUREInnovation
of contemporary architecture language III
Written by: Nikola Markovi
88 PERSPECTIVE: Luka Vujovi and Mat Nikevi
Our generation aims to prove it can be done dierently
Written by: Borislav Vukievi
96 ARCHITECTURE IN SERVICE OF TOURISM
Popularization of the town of Bar
Written by: Mladen Stojovi
102 IN SEARCH OF THE IDEAL CITY
Utopian Socialism and Phalanstery
Written by: Mileta Bojovi
108 PORTRAIT: Miroslav tumberger
Sailor, ier and rocket constructor
Written by: Sinia Lukovi
116 ARHEOTOK
On Malesia Mounts
Written by: Slobodan uki
124 ARCHIVE
The Century of Engineers Chambers existence III
Written by: Velizar Radonji
epicentar:
Aktuelnosti iz IKCG
razgovor: duko markovi
predsjednik vlade crne gore
Rezultati garantuju optimizam
pie: Ivana Gudovi
pogled:
Svet u izgradnji
razgovor: boris ostoji, dipl.in.el.
predsjednik IKCG
Crnoj Gori je neophodno nezavisno
strukovno udruenje kao to je IKCG
razgovor: prof. dr milo mrki, dipl.in.ma.
laureat Nagrade za ivotno djelo IKCG
Prava potvrda za uspjean rad
razgovor: dr igbala abovi kerovi,
dipl.in.arh.
laureat Godinje nagrade IKCG
Izazov koji obavezuje struku i politiku
4 Sadraj:
meunarodna izloba arhitekture: 56
10 Benale u Veneci - Kolhasov nemjerljivi doprinos
diskursu o prostoru
Pie: Borislav Vukievi
projekat: Arhitekta Dana Vuini 68
14 o rekonstrukci Doma revoluce u Nikiu
Vano vorite u gradskom pejzau
pie: Nina Vujai
24
centralni komitet saveza komunista 74
crne gore u titogradu:
Izmeu strukturalizmai kritikog regionalizma II
pie: Ivan Jovievi
30 od kinetizma do kinetke arhiskulpture:
Inovace jezika savremene arhitekture III 82
pie: Nikola Markovi
34
perspektiva: luka vujovi i mijat nikevi
Prostor kao savreno mjesto za izraavanje 88
pie: Borislav Vukievi

razgovor: duan koki, dipl.in.gra. 38 arhitektura u slubi turizma: 96

laureat Godinje nagarde IKCG Popularizovanje Bara
Prioritet su bezbjedni putevi pie: Mladen Stojovi

razgovor: mentor llunji, dipl.in.gra. 41 u potrazi za idealnim gradom: 102

laureat Godinje nagarde IKCG Utopski socalizam i falanstere
Svaka knjiga je autorovo obraanje sebi pie: Mileta Bojovi

razgovor: ana grbovi, dipl.in.el. 44 portret: miroslav tumberger 108

laureat Godinje nagarde IKCG Pomorac, leta i kontruktor raketa
Pobjeda nad sopstvenim karakterom pie: Sinia Lukovi

razgovor: mladen plemi, dipl.in.geod. 48 arheotok: 116

laureat Godinje nagrade IKCG Po malesskim gorama
Pouzdana osnova za uspjenu gradnju pie: Slobodan uki

dugorona strategija: stanje u avioindustriji arhiv: 124

Zaokret u komercalnoj politici 52 Vek inenjerskih komora III
pie: Ivana Gudovi pie: Velizar Radonji

2017 oktobar 3

ESNAEST GODINA
RADA IKCG
prof. dr Milo Mrki, dr Igbala abovi Kerovi,
dipl.in.ma. dipl.in.arh.
Inenjerska komora Crne Gore ove godine
obiljeava esnaest godina postojanja i
rada. Tradicionalno na svoj praznik IKCG
nagrauje kolege koje su ostvarile zna-
ajne rezultate na strunom ili naunom
planu i dali poseban doprinos u radu i
razvoju Inenjerske komore Crne Gore.
Ovogodinji dobitnici nagrada su prof.
dr Milo Mrki, dipl.in.ma, dr Igbala
abovi Kerovi, dipl.in.arh, Duan Ko-
ki, dipl.in.gra, Mentor Llunji, dipl.in.
gra, Ana Grbovi, dipl.in, el. i Mladen
Plemi, dipl.in.geod.
Nagrada za ivotno djelo dodeljena je
prof. dr Milu Mrkiu, dipl.in.ma, za
izuzetan doprnos razvoju i unapreenju
inenjerske struke i nauke, planiranju,
projektovanju i graenju znaajnih slo-
enih objekata.
Godinju nagradu za Projekat rekonstruk-
ce magistralnog puta M - 2.3 Podgorica
- Cetinje - Budva dobio je Duan Koki,
dipl.in.gra, dok je Mentor Llunji, dipl.
in.gra, Godinju nagradu dobio za
4 oktobar 2017
epic
enta
r
Duan Koki, Mentor Llunji, Ana Grbovi, Mladen Plemi,
dipl.in.gra. dipl.in.gra. dipl.in.el. dipl.in.geod.
nauno djelo - knjigu Seismic archi- u 19 sati. U okviru sveanosti povodom
tecture: The architecture of earthquake Dana IKCG tradicionalno e biti uruene
resistant structures. i stipende najboljim studentima spe-
Godinje priznanje kolega dobila je dr calistikih i master studa iz oblasti
Igbala abovi Kerovi, dipl.in.arh, za planiranja prostora, projektovanja i iz-
monografsku studu Graditeljsko na- gradnje objekata.
sljee Ulcinja - izmeu teore i prakse.
Mladen Plemi, dipl.in.geod, Godi-
nju nagradu Inenjerske komore dobio
je za Projekte geodetskih mrea deset
objekata na autoputu Bar-Boljare, re-
alizovanih u prethodnoj godini dok je
Ana Grbovi, dipl.in.el, Godinju na-
gradu dobila kao autor strunih radova
CFC u STEP7 okruenju-interkonekca
i parametrizace umjesto programira-
nja, Analiza industrskih podataka u
kontekstu velikih podataka (Big data)
i ICS in the HPP Perucica is as national
critical infrastrukture.
Laureatima e nagrade biti uruene na
sveanosti povodom obiljeavanja Dana
IKCG, koja e biti odrana u petak, 24.
novembra, na Imanju Knjaz na Marezi
epic
enta
EPICENTER: NEWS FROM ECM
On October 31, the Montenegrin Chamber of En-
gineers marked sixteen years of existence and
work. Traditionally on its holiday which will be
ocially marked on November 24 in Podgorica,
ECM rewards colleagues who have achieved sig-
nicant results on a professional or scientic
level and have made a special contribution to the
work and development of the Engineers Chamber
of Montenegro.
This year's winners are prof. Milo Mrki, Ph.D.,
grad.mech.eng., prof. Igbala abovi Kerovi,
PhD grad.eng.arch., Duan Koki, grad.civ.eng.,
Mentor Llunji, grad.civ.eng., Ana Grbovi, grad.
PRVI DANI ELEKTRO INENJERA IKCG
Predstavnici IKCG, lanovi Organizacionog odbora Strunog skupa
Struni skup Prvi dani elektro inenjera
IKCG u organizaci Inenjerske komore
Crne Gore - Strukovne komore elektro
inenjera IKCG, odran je od 12. do 14.
oktobra u Podgorici.
Ideja o organizaci ovakvog strunog
skupa prisutna je ve dui niz godina
unutar Strukovne komore elektro ine-
elec.eng. and Mladen Plemi, grad.geo.eng.
The Lifetime Achievement Award was awarded
to prof. Milo Mrki, Ph.D., grad.mech.eng. for
outstanding contribution to the development and
improvement of the engineering profession and
science, planning, designing and building signi-
cant complex objects.
The Annual award for the reconstruction project
of the main road M - 2.3 Podgorica - Cetinje -
Budva was given to Duan Koki, grad.civ.eng.,
while Mentor Llunji, grad.civ.eng., received the
Annual award for the book "Seismic architecture:
The architecture of earthquake-resistant struc-
tures ".
njera, a ove godine je, na zadovoljstvo
svih lanova/ica, konano i realizova-
na, kazao je za Pogled eljko Mara,
predsjednik IO SKEI, ujedno i predsjednik
Organizacionog odbora Strunog skupa.
Prvog dana odravanja Strunog skupa
odrana je radna veera, kojoj su, osim
eljka Maraa i lanova/ica Organizacio-
The annual recognition of the colleagues received
prof. Igbala abovi Kerovi, grad.arch.eng. for
the monograph study "The architectural heritage
of Ulcinj - between theory and practice". Mladen
Plemi, grad.geo.eng.was given the ECM Annual
Award for the Geodetic network Project for ten
facilities on the Bar-Boljare Highway implement-
ed last year, while Ana Grbovi, grad.elec.eng.,
received the Annual Award as the author of expert
works "CFC in STEP7 environment - interconnec-
tion and parameterization instead of program-
ming", "Analysis of Industrial Data in the Big
Data context" and "ICS in the HPP Peruica is as
national critical infrastructure".
nog odbora Strunog skupa, prisustvovali
i Boris Ostoji, predsjednik IKCG, pred-
stavnici Inenjerske komore Srbe - Mile
Karovi, predsjednik podsekce elektro
projektanata, Dragan Stai, predsjednik
podsekce izvoaa radova; predstavnici
Hrvatske komore inenjera elektrotehni-
ke - eljko Mati, predsjednik Hrvatske
komore inenjera elektrotehnike, Boris
Oani, predsjednik podrunog odbora
Reka; autori/ke strunih predavanja iz
Crne Gore, Srbe i Slovene; Svetislav
Popovi, generalni sekretar IKCG, Biser-
ka Vujovi, poslovna sekretarka IKCG.
Tokom radne veere, predsjednik IKCG i
predsjednik SKEI su gostima iz Inenjer-
ske komore Srbe i Hrvatske komore in-
enjera elektrotehnike uruili prigodne
poklone - monograje Crne Gore.
Drugog dana odravanja Strunog sku-
pa, tokom sveanog otvaranja, strunih
predavanja i prezentaca, bilo je prisut-
no oko 350 uesnika/ica i gostu. Osim
lanova/ica Strukovne komore elektro
inenjera i gostu iz Inenjerske komo-
2017 oktobar 5
 Boris Ostoji na otvaranju Strunog skupa ministra i ostalih dalekovoda na ivotnu sredinu; prof.
gostu, predsjed- dr Svetislav Smiljani (Ni, Srba) i mr
nik IKCG je proglasio Miodrag Savelji Kritiki osvrt na izbor
otvorenim Struni prihvatnog sistema zatite od atmosfer-
skup Prvi dani elek- sog pranjenja na teritori Crne Gore;
tro inenjera IKCG. Janez Podlipnik (Ljubljana, Slovena)
Nakon krae pau- Projektovanje sustava zatite od groma
ze, u dve sale su se sa programom shield i zatita ex zona
paralelno odvala prema EN 62305-3; prof. dr Boo Krstaji
struna predavanja, Green ICT rjeenja u slubi energetske
koja su uraena od ekasnosti i ouvanja okoline; Igor Stru-
strane lanova/ica gar Humanocentrino osvjetljenje-novi
Strukovne komore put u standardima svjetlotehnike; Ana
re Srbe i Hrvatske komore inenjera elektro inenjera i eminentnih strunja- Drndarevi (Beograd, Srba) Osvjetlje-
elektrotehnike, sveanom otvaranju su ka iz Crne Gore, Srbe i Slovene i pre- nje tunela ulazni parametri i kriterumi
prisustvovali: Pavle Radulovi, ministar zentace realizovanih ili projekata koje kvaliteta; Sran Gavrilovi (Beograd,
odrivog razvoja i turizma Crne Gore, Zo- planiraju da realizuju, referentnih crno- Srba) - KNX - Standard automatizace
ran Tomi, sekretar u Ministarstvu odr- gorskih kompana iz oblasti elektroteh- u objektima; Vladimir Slavi Optike
ivog razvoja i turizma, Zoran Veljovi, nike. Struna predavanja su prezentovali: pristupne mree u FTTx tehnologi i nji-
dekan Elektrotehnikog fakulteta UCG, prof. dr Milutin Ostoji Elektrini uticaji hova primjena u Crnoj Gori; Ana Grbovi
Milutin Radonji, prodekan za razvoj i
istraivanje Elektrotehnikog fakulteta, Izuzetna posjeenost skupa
Darko Grgurovi, izvrni direktor Agence
za elektronske komunikace i potansku
djelatnost sa saradnicima, Perica Turko-
vi, direktor Instituta za standardizacu
sa saradnicima, Veselin Piuri, direktor
elektrotehnike kole Vaso Aligrudi
iz Podgorice, Sreten Gojkovi, izvrni ru-
kovodilac Direkce za tarife i odnose sa
dravnim institucamau EPCG, Blagota
Novosel i Mladen Koljeni, predstavni-
ci Uprave za inspekcske poslove, bivi
predsjednici IKCG, lanovi/ice UO IKCG,
rani dobitnici nagrade IKCG za ivotno
djelo - lanovi SKEI i drugi.
Nakon uvodnih rei predsjednika IKCG,
predsjednika SKEI i pozdravnih govora

6 oktobar 2017
 Posjeta Vjetroparku na Krnovu
Treeg dana odravanja Strunog skupa
organizovana je posjeta uesnika/ica
Strunog skupa, Vjetroparku na Krno-
vu, avnik. Predstavnici vlasnika Vje-
troparka, francuske kompane Akuo
energy i predstavnici kompane Ge-
neral Electric, koja odrava postrojenja
i opremu Vjetroparka, uesnicima/cama
posjete su pruili zanimljive i korisne in-
formace o toku gradnje i eksploataci
Vjetroparka, nakon ega su strpljivo od-
govarali na sva pitanja zainteresovanih
uesnika/ica posjete.
Industrski internet stvari: Oslobaanje
punog potencala umreenih ureaja i
usluga u podruju elektrana i mr Mimo
Mirkovi, Miljan Jovovi, Krsto Radulovi i
Ivan Asanovi Modernizaca sistema za
daljinski nadzor i upravljanje u CGES-u;
Nikola Dakovi i Gojko Blagojevi Projekat
rekonstrukce i modernizace HE Piva.
Na kraju strunih predavanja, odran je
Okrugli sto na na temu korienja hidro-
potencala u Crnoj Gori, u okviru kojeg
su svoja struna predavanja odrali: dr
Miodrag Kaluerovi Optimizaca ko-
rienja hidro potencala Zete i Pive i
mr Slobodan J. Perovi Kljuna otvorena
pitanja i mogua rjeenja u korienja
hidro potencala Crne Gore - na primjeru
reke Moraa.
Uee u vidu komentara i diskusa,
nakon strunih predavanja i Okruglog
stola, uzelo je vie lanova/ica Strukov-
ne komore elektro inenjera.
Prezentace realizovanih ili projekata koje
planiraju da realizuju, odrali su predstav-
nici referentnih crnogorskih kompana
iz oblasti elektrotehnike: TELEMONT doo
Podgorica, Vidak Kovaevi Integrisa-
ni sistemi tehnike zatite i Manage
WiFi rjeenja; SIMES INENJERING doo
Podgorica, Ivan Patenkovi Hotel La
Perla Tivat - inovativna rjeenja rasvjete i
upravljanja i Huug Bischo -Philips VAP
i Cisco rjeenja rasvjete kroz SKS oienje
i PoE napajanje; IKOM doo Podgorica,
Dejan Dokmanovi Smjernice u izgrad-
nji zike infrastrukture modernih data
centara; TELEVEX doo Podgorica, Ognjen
Raievi Primjena multimegapikselnih
kamera u savremenim sistemima za video
nadzor, uz naglasak na video analitici
i Merisa Zorani Polaganje podvodnog
visokonaponskog kabla na dionici Ka-
menari-Lepetani, rjeenje i iskustva;
ION SOLUTIONS doo Podgorica, prof. dr
Velimir ongradac Primjer integrisanog
BMS-a sa elementima smart home siste-
ma i RAMEL doo Niki, Sran etkovi
Tunelsko osvjetljenje primjenom LED
tehnologe i primjena kontrolnih sistema
u tunelima Budo i Mekavac.
Posjeta Vjetroparku na Krnovu
Struna predavanja i prezentace su
svim prisutnim lanovima/icama Stru-
kovne komore elektro inenjera pruile
priliku za sagledavanje aktuelnih tema
iz oblasti elektrotehnike. Uz struni dio,
jedan od osnovnih motiva za organiza-
cu ovakvih manifestaca, jeste i pru-
anje prilike za druenje i obnavljanje
postojeih i uspostavljanje novih linih
i poslovnih kontakata.
Predsjednik Izvrnog odbora Strukovne
komore elektro inenjera i predsjed-
nik Organizacionog odbora, gospo-
din eljko Mara, je tokom trajanja i
nakon odranog Strunog skupa, vie
puta istakao da je odziv lanova/ica
Strukovne komore elektro inenjera i
gostu, prevaziao sva oekivanja or-
ganizatora i da se pokazalo da je ovaj
Struni skup izaao iz okvira Strukovne
komore i Inenjerske komore, a da je
vie nego oito da su deavanja slina
ovome ono to podie kvalitet i do-
prinosi podizanju ugleda inenjerske
struke u cjelini.
2017 oktobar 7
 PROCJENA UTICAJA NA IVOTNU SREDINU
Okrugli sto Procjena uticaja na ivotnu sredinu
Okrugli sto "Procjena uticaja na ivot-
nu sredinu - procedure i implementaci-
ja", odran je u organizaci Inenjerske
komore Crne Gore - Strukovne komore
drugih inenjerskih struka i planera ne-
inenjerskih struka 11. oktobra u Podgo-
rici. Cilj Okruglog stola je bio razmjena
iskustava, diskusa i interaktivni dalog,
sa realnim sagledavanjem voenja po-
stupka procjene uticaja, kao i moguim
smjernicama ka poboljanju postojeeg
stanja sa aspekta primjene postojeih
Izlaganje uesnika (Ana Vuurovi)
8 oktobar 2017
zakonskih rjeenja. uesnika Okruglog stola pitanje uticaja
Na Okruglom stolu na ivotnu sredinu je kompleksno i ne
prisustvovalo je 25 moe se reiti jednim zakonom ili aktom,
uesnika: predstav- ukoliko nesu svi relevantni faktori uzeti
nici iz Slovene i Hr- u obzir. PUS treba u najveoj moguoj
vatske, predstavnici mjeri operacionalizovati kako bi bila i u
Agence za zatitu funkci zatite ivotne sredine, ali isto-
prirode i ivotne sre- vremeno i u funkci pojednostavljenja
dine, predstavnici odobrenja investica. Uesnici Okruglog
lokalnih samou- stola, nakon prezentiranih iskustava iz
prava, predstavnici Slovene i Hrvatske smatraju da je na
nevladinog sektora, zakonski okvir dobar, da je u najveoj
lanovi IKCG i ista- mjeri usaglaen sa propisima EU, ali to
knuti pojedinci sa zavidnim iskustvom ne znai da ne podloan promjenama u
u oblasti procjene uticaja na ivotnu cilju to ekasneg rada svih uesnika u
sredinu. procesu dobanja ekoloke saglasnosti.
Otvaranje Okruglog stola kao i pozdravne Analiza poetnog stanja segmenata i-
rei uputili su prof. dr Darko Vuksanovi, votne sredine (tzv. nulto stanje), treba
predsjednik V SK i mr. sci Slavko Hrvav- da omogui ekasnu izradu procjene
evi, predsjednik Izvrnog odbora V SK. uticaja, kao i da bude od znaajne pomoi
Svoja izlaganja imali su: Tanja Pucelj i investitoru. Predlae se da se u Elabo-
Vidovi, Viktor Simonii, Ila Radovi, ratu procjene uticaja na ivotnu sredinu
Slavko Hrvavevi, Ana Miurovi, Mi- mora posvetiti vie panje utvrivanju
odrag Kaluerovi, Dragan Radonji, Mila postojeeg stanja segmenata ivotne
abarkapa, Radosav Nikevi. Po ocjeni sredine na koje e planirani projekat
Razmjena iskustava, diskusija i interaktivni dijalog

imati uticaj sa posebnim osvrtom na
mikrolokacu projekta kako bi se mo-
gao sprovoditi kvalitetan monitoring.
Stav uesnika je da se uvedu tri liste umje-
sto dosadane dve - to znai da lista I
ostaje i dalje, ali da se lista II razdvoji na
dve, od kojih bi se u jednoj listi denisali
projekti za koje se moe zahtevati pro-
cjena uticaja, a za koju bi bila nadlena
Agenca za zatitu prirode i ivotne sre-
dine, dok bi u drugoj bili projekti za koje
bi bile nadlene lokalne uprave.
Pitanje reviza je takoe razmatrano pri
emu su se uesnici Okruglog stola sloili
da se razmotri mogunost izjednaavanja
sa ostalim oblastima projektovanja, a to
je da se reviza povjerava kompanama
koje mogu da rade procjene uticaja, uz
tano prenesene obaveze i odgovornosti.
Pitanje cena usluga izrade elabora-
ta procjene uticaja je takoe znaajno,
tako da je zakljuak da bi kompane
koje rade usluge izrade elaborata pro-
cjene uticaja trebalo da se sastanu u
cilju denisanja nivoa svojih usluga,
obzirom da to ne denisano cjenovni-
kom koji ima Inenjerska komora, ve
su ove usluge stvar slobodne pogodbe,
to u znaajnoj mjeri utie i na kvalitet
izraenih procjena uticaja.
Pitanje ekoloko-hidroloko prihvatljivog
minimuma, koje je pokrenuto tokom izla-
ganja i debate na okruglom stolu, dovelo
je do konstatace da je potrebno uraditi
novi propis, bilo da je on dio zakona ili
podzakonskog akta. U postupak je, kako
su nagasili uesnici, neophodno uklju-
iti kompetentne hidrologe i biologe.
IN MEMORIAM
SUZANA LAKOVI AIMI (1966-2017)
Suzana Lakovi Aimi, pomonica
sekretara za planiranje i ureenje
prostora i zatitu ivotne sredine
Glavnog grada, lan Upravnog od-
bora Inenjerske komore Crne Gore,
preminula je 16. avgusta 2017. go-
dine u Podgorici.
Svojim marljivim i predanim radom,
profesionalnou i kolegalnou
dala je veliki doprinos uspjesima i
razvoju Glavnog grada i IKCG.
Suzana Lakovi Aimi je roena 1966. godine u Podgorici. Diplomirala je
na Graevinskom fakultetu.
Svoju profesionalnu kareru poela je da gradi u Ministarstvu ureenja pro-
stora, kao graevinski inspektor. Strpljivo i polako napredujui u struci, Su-
zana svoj profesionalni angaman nastavlja u Ministarstvu odbrane, radei
na veoma odgovornim i zahtjevnim poslovima u Direkci za infrastrukturu u
direktoratu za materalne resurse. Od 2015. godine bila je pomonica sekre-
tara za planiranje i ureenje prostora i zatitu ivotne sredine.
Na tu odgovornu dunost i funkcu u Glavnom gradu preporuile su je njene
strune reference, bogata radna biograja i iskustvo. Bila je lan Inenjerske
komore Crne Gore i lan Udruenja sudskih vjetaka.
Svuda gdje je radila ostavila je dubok i neizbrisiv trag ljudskosti, dostojan-
stva, strunosti i profesionalizma. O njoj su kolege u svakom kolektivu imale
samo rei hvale i izrazitog potovanja. Svojom posveenou poslu, radnim
angamanom i entuzazmom zavredila je panju i potovanje svih nas koji
smo sa njom radili i saraivali.
Suzana je bila ena koja je svojom kolegalnou i radnim navikama davala
primjer u kolektivu kako se i na koji nain treba posvetiti zajednikom poslu
i ciljevima, kazao je predsjednik Skuptine Glavnog grada dr ore Suhih na
komemorativnoj sjednici, odranoj povodom preranog i iznenadnog odlaska
Suzane Lakovi Aimi koja se timskim radom, velikim entuzazmom i ener-
gom nesebino davala u svakom poslu trudei se da doprinese to ekasnoj
realizaci projekata i razvoju Glavnog grada.
2017 oktobar 9
 razgovor: duko markovi,
predsjednik vlade crne gore
REZULTATI
GARANTUJU
optimizam
Premijerski sat
foto: gov.me; S.Mati
Dosadanji rezultati Vlade daju za pravo da vjerujemo da se
mnogo bre moemo primai ivotnom standardu najrazve-
nih zemalja Evrope. Stoga ostajem u uvjerenju da razloga za
optimizam ima jer je zasnovan na rezultatima, te da najbolji
dani za Crnu Goru tek predstoje.
To je rekao crnogorski premer Duko Markovi u izjavi za
asopis Pogled, uoi godinjice rada Vlade, na em elu
je od kraja novembra prole godine.
Izazovi sa kojima se suoava Crna Gora nesu vezani za
mandat jedne Vlade, ve je to dio ireg procesa koji je tokom
proteklih godina otvorio i podstakao nau ekonomu, a po-
seban zamah taj proces zadobio je nakon obnove dravne
nezavisnosti. On je imao i periode stagnace, ali i drugih
izazova koji gotovo po pravilu prate zemlje u razvoju. Vlada
koju vodim, oslonjena na ve ostvarenim stratekim politi-
kim prioritetima, za prehodnih 11 mjeseci u potpunosti se
posvetila dinamiziranju ekonomskog rasta, koji e podjed-
nako obuhvatiti svaki region Crne Gore, ali i sve segmente
drutva, ocenio je Markovi.
Premer je kazao da je Vlada u kratkom roku uspjela da stvo-
ri preduslove za dalji rast zaposlenosti, olaka i prui prili-
ku za ravnomjeran razvoj i da vrati povjerenje u crnogorsku
ekonomu.
10 oktobar 2017
INTERVIEW: DUKO MARKOVI,
PRIME MINISTER OF THE GOVERNMENT OF MONTENEGRO
RESULTS GUARANTEE OPTIMISM
Current results of the government give us faith that we
can have living standard of the most developed countries
in Europe in near future. Therefore it is my strongest be-
lieve that there is a reason for optimism for it is based on
results, and that the best days for Montenegro are yet to
come, said Montenegrin Prime Minister for Pogled jour-
nal, nearing the governments anniversary.
"The challenges facing Montenegro are not related to the
mandate of one government, they are part of a broader
process that has in recent years opened and encouraged
our economy, especially after the restoration of state in-
dependence. There are periods of stagnation, but also
other challenges that follow the developing countries.
The government I lead, relying on already achieved stra-
tegic political priorities, has for the past 11 months been
fully focused on the economic growth, which will include
all Montenegrin regions equally as well as all segments of
the society, " said Markovi.
 Obilazak radova Bjelasica-Jasikovac
foto: gov.me

Jaanje ambenta za razvoj ekonome

Vlada u kontinuitetu i ve potvrenim metodima radi na
snaenju ambenta za razvoj ekonome, i na pruanju
ansi za uspjeh svima koji su spremni da se oprobaju u
preduzetnitvu i biznisu, ocenio je Markovi.
U tome registrujemo znaajan napredak, to je potvrdio i
nadavno objavljeni Izvjetaj Svjetskog ekonomskog foru-
ma o Indeksu globalne konkurentnosti, po kome je Crna
Gora ostvarila poboljanje na polju konkurentnosti za zna-
ajnih pet mjesta u odnosu na prethodnu godinu. Tome
su doprineli jaanje instituca, izgradnja infrastrukture,
ekasnost trita roba i trita rada, kao i nansskog tr-
ita, naveo je premer.
Markovi je naglasio da su nova i kvalitetna radna mje-
Markovi u obilasku gradilita - tunela Klopot
foto: gov.me sta posljedica povoljnog ekonomskog ambenta, o ko-
jem govorimo.
Shodno administrativnim podacima o zaposlenosti,
prosjean broj zaposlenih u prvih sedam mjeseci ove
godine iznosio je preko 183.000 lica, to je blizu 7.000
zaposlenih osoba vie nego u istom periodu 2016. godi-
ne, uporedio je Markovi.
Premer je rekao da je porast zaposlenosti doveo i do
rasta standarda koji se ogleda u rastu zarada, navodei
da je u prvih sedam mjeseci ove godine prosjena neto
plata iznosila 510 eura, te da je najvia u regionu.

2017 oktobar 11
 Vana uloga strune javnosti
Markovi je naglasio da ne treba samo Vlada da ima va-
nu ulogu u razvoju ekonome.
Uloga strune zajednice u tom procesu se menja i njena
pozica sada je drugaa, rekao bih sa vie mogunosti i
potrebom za veom odgovornosti. Ne moemo jedni bez
drugih, kao to ne moemo jedni raditi, a drugi kritiko-
vati, rekao je Markovi.
Premer je kazao da vjeruje da su i akademska i poslov-
na zajednica adrese za sagledavanje kljunih izazova sa
kojima se zemlja suoava, i njima jednako pripada izna-
laenje i predlaganje modela za njihovo prevazilaenje.
Dakle, neophodna nam je ta veza izmeu privrede sa
jedne, i znanja i potencala sa druge strane, odnosno
aktivna uloga i jednih i drugih. Jaanje ove veze dovee
do poveanja inovaca u ekonomskim procesima, i narav-
no do poveanja konkurentnosti, ocenio je Markovi.
Markovi je naglasio da se napori izvrne vlasti u prethodnih
11 mjeseci oslikavaju kroz ekonomu baziranu na makroe-
konomskoj i skalnoj odrivosti, i izgradnju okruenja koje
promovie investice i stvara nove vrednosti.
Reforme sa kojima nastavljamo odnose se na poveanje -
skalne discipline: unapreenje poslovnog ambenta, spro-
voenje strukturnih reformi u oblasti javne uprave, obrazo-
vanja, zdravstva, trita rada i socalne politike. Ovaj pristup
baziran je na principima makroekonomske i skalne stabil-
nosti. Upravo ta stabilnost i odrivost pretoena je u realni
ekonomski rast, poruio je Markovi, ocjenjujui da su nes-
porni ekonomski rezultati Vlade, koji su interes svih graana.
Predsjednik Vlade je ponovio da je stopa rasta domae eko-
nome u drugom kvartalu 2017. godine iznosila 5,1 odsto,
navodei da je to najvia stopa u zemlji od 2008. godine i
jedna od najviih stopa rasta u Evropi.
Istovremeno, prema zvaninim podacima, u prvoj polovini
12 oktobar 2017
2017. godine, crnogorska ekonoma je ostvarila realni rast
od 4,2%, to je takoe meu najboljim u Evropi. Navedeni
rezultati premauju projekce rasta iz zvaninih dokumena-
ta Vlade za ovu godinu, i ponosni smo na ostvareni uspjeh,
dodao je Markovi.
Premer Markovi je rekao da je Vlada znaajne reforme
uspjeno sprovela u delu skalne konsolidace i smanje-
nja budetskog decita, usvajanjem skalne stratege do
2020. godine.
Mjere konsolidace, naglasio je Markovi, doprinele su rastu
javnih prihoda, koji su u prvoj polovini ove godine vei (u od-
nosu na isti period prethodne godine) za 58,2 miliona eura ili
8,2%, dok su u odnosu na planirane vei za 7,5 miliona eura.
Znaajan uticaj na rast prihoda imalo je i Vladino opredje-
ljenje za kontrolisani reprogram poreskog duga, koji je u
velikoj mjeri relaksirao privredu, a kojim su u prvoj polovini
godine naplaena znaajana sredstva. Efekti Vladine politi-
ke osjetili su se i na rashodnoj strani. Javna potronja u pr-
voj polovini ove godine izvrena je na nivou od 873 miliona
eura, i u odnosu na plan nia je za oko 50 miliona eura ili
5,4%. Snizili smo tekue rashode, ali rashodna strana po-
sebno oslikava razvojnu komponentu naih politika, i u njoj
se prikazuje znaajno poveana kapitalna potronja koja
je u poreenju sa prethodnom godinom vea za 85 odsto,
precizirao je Markovi.
Markovi je rekao da posveenost Vlade utvrenim prioriteti-
ma potvruje i to to su crnogorski reformski napredak pre-
poznale eminentne instituce za ocjenu kreditnog rejtinga,
odnosno sama meunarodna ekonomska zajednica.
Tako su dve prestine agence za ocjenu kreditnog rejtinga
Moodys i Standard and Poor, potvrdile B1 kreditni rejting Crne
Gore, dok je kao rezultat sistemskih reformi dugoroni izgled de velike stvari. Sasvim iskreno hou da saoptim da smo
promenjen iz negativnog u stabilan, istakao je Markovi. u izboru da li da se bavimo velikim stvarima, ili da se po-
On je kazao da je ostvarena snana investiciona aktivnost svetimo i onim manjim, operativnim, pa i dnevnim - izabrali
u svim prioritetnim oblastima: turizmu, energetici, prerai- ove druge. Vjerujem da emo tako biti u prilici da razvamo
vakoj industri i poljoprivredi, a posebno u saobraajnoj Crnu Goru i ivot njenih graana uinimo boljim, poruka je
infrastrukturi koja je preduslov razvoja svih ostalih sektora. predsjednika Vlade.
Svaka Vlada i svaki premer ele za svoju dravu da ura- Ivana Gudovi

Portonovi, posjeta gradilita turistikog kompleksa

foto: gov.me

2017 oktobar 13
 POGLED POGLED POGLED POGLED
Svet u izgradnji
ZAVRENI STUBOVI MOSTA MORAICA
Zavreni su radovi na izlivanju stubova
najveeg mosta na prioritetnoj dionici
autoputa Bar-Boljare. Most Moraica bie
dug skoro kilometar, spajae dolinu reke
Morae i prelaziti na suprotno brdo, a most
e nositi pet stubova od kojih je najvisoi
161 metar. Poduhvat ovakvih razmjera ne
radio niko u regionu. Ovo e biti najvii
most na prostoru bive Jugoslave.
Ministar saobraaja i pomorstva Osman
Nurkovi i Hei ikiang, izvrni direktor
CRBC za Crnu Goru obili su gradilite
mosta Moraica na trasi prioritetne dio-
nice Smokovac-Uva-Mateevo, autoputa
Bar-Boljare.
Danas du cele trase imamo izvoenje
radova u pravom smislu te rei. Od uku-
pno 16 tunela radovi na iskopu i primarnoj
Najvisoiji stub je 161 metar
14 oktobar 2017
i sekunadrnoh podgradi se izvode na 15
Monumentalni stubovi
tunela, na kojima je ukupna duina iskopa mosta Moraica, foto: cdm.me
preko 55% (cca 19 300 m). Pored probenog
tunela Jabuki kr i Klopot, do kraja ove
godine oekuje se probanje tunela Vilac i
Mrke. Na samoj trasi autoputa, bez priklju-
nih rampi petlji i nadvonjaka, planirano
je 20 mostova, ukupne duine 6,122 km.
Radi se intenzivno izgradnja 11 mostova.
Takoe, radi se na otvorenoj trasi, kao i
na potpornim zidovima i propustima. Na
jednom od najzahtevnih objekata, mostu
Moraica, radovi se odvaju u skladu sa
planiranom dinamikom
izvoaa. Most Morai- Umjesto petlje prikljuni put
ca ima pet stubova i dva Umjesto petlje Smokovac gradie se prikljuni put od ki-
oporca. Duina mosta je lometar i po koji e obezbediti funkcionalnost prioritetne
960 m, a ukupna irina dionice autoputa Smokovac-Mateevo, tako to e se po-
vezati sa magistralnim putem Podgorica-Kolain, kazao je
23.40 m. Visina najviso-
ministar saobraaja Osman Nurkovi.
eg stuba iznosi 180
Petlja Smokovac ne dio idejnog projekta prioritetne dionice
m, zajedno sa temljem i
autoputa Bar-Boljari. Petlja u cjelini ne bila dio trase od
konstrukcom, odnosno
Smokovca do Mateeva, a za izgradnju projekta cele pet-
visina samog stuba izno-
lje jo je rano. Dok se ne denie trasa Jadransko-jonskog
si 161,5 m. Maksimalni
autoputa ne moe se raditi projektovanje ukupne petlje i
raspon meu stubovi- poeti izvoenje radova, rekao je Nurkovi naglaavajui
ma je 190 m, izjavio je da je poenta da se izgradi prikljuni put koji e obezbediti
Nurkovi tokom posjete funkcionalnost autoputa.
gradilitu. Kineski CRBC odavno ukazuje Vladi na to da petlje Smo-
Detaljnim prostornim kovac nema u ugovoru za dionicu Smokovac-Mateevo
planom autoputa Bar- koja kota 809,6 miliona eura. Ta petlja treba da bude pri-
Boljare denisana je eta- kljuna za dionicu Smokovac-Mateevo. Petlja Smokovac
pna realizaca projekta je detaljnim urbanistikim planom predviena za dionicu
autoputa Bar-Boljare. urmani-Smokovac, a ne za dionicu Smokovac-Mateevo,
prenosi cdm.me.
 THE VIEW: World under construction
In our regular column of Pogled journal we present an
overview of the most interesting engineering projects.
When it comes to Montenegro, we will mention that the
etiri tunela do avgusta 2018. works on the pillars of the largest bridge on the prior-
Kompana China Road and Bridge Corporation (CRBC) zavrie do ity section of the Bar-Boljare Highway have been com-
avgusta naredne godine probanje etiri tunela na treoj sekci pleted. The Moraica bridge will be almost one kilom-
prioritetne deonice autoputa Bar-Boljare, saoptili su predstav- eter long, connecting the valley of the Moraa river and
nici kineskog preduzea. Dnevne novine piu da je sekca tri, crossing the opposite hill, and the bridge will carry ve
koja se nalazi u blizini Verue, sekca mostova i tunela. Ujedno pillars, the highest of which will be 161 meters. Also,
je i najzahtjevna od etiri sekce prioritetne dionice Smokovac- worth mentioning are the tunneling works of four more
Uva-Mateevo, jer su geoloki uslovi na njoj izrazito teki. Situ- tunnels in the third section of the priority section of the
acu dodatno uslonjavaju zimski mjeseci, tokom kojih su loi Bar-Boljare highway which, as the representatives of the
vremenski uslovi i sneg, to usporava radove na otvorenom, ali Chinese company CRBC announce, will be completed by
i zakri pristupne puteve i onemogui dopremanje materala. August 2018. The summer tourist season 2018 Monte-
Na sekci se grade etiri tunela, etiri mosta i petlja Verua, negro enters with the representative hotel "Lazure" in
na kojoj e biti sagraeno pet manjih mostova. Radove izvodi Meljine, and a tourist eco-resort located in the National
vie od 700 zaposlenih, od kojih je oko 70 iz Crne Gore. Putnici Park "Skadar Lake" will begin construction in the second
e na toj dionioci kroz tunele prelaziti ak 11 kilometara, to je half of 2018.
When it comes to world engineering innovations we pre-
skoro cela duina sekce tri.
sent the new Swedish energy concept, the construction
Oekujemo da emo do avgusta naredne godine probiti sva
of the largest city for life simulation "Mars Science City",
etiri tunela na naoj sekci - Kosman, Mala trava, Mrki kr i
the rst tunnel for electro mobile, the recent opening of
Unlovac, kazao je ef sekce 3, Du Zuling. Najzahtjevni obje-
the Louvre Museum in Abu Dhabi ...
kat na treoj sekci autoputa Bar- Boljare je tunel Kosman, koji
je ujedno i meu tri najtea tunela za izgradnju na celoj priori-
tetnoj dionici, uz Vjeternik i Jabuki kr. Skoro celom duinom
Kosmana stene su kategore etiri i pet, to, kako su objasnili
u CRBC-u, znai da se radi o vrlo tekom tlu za probanje. U
sve etiri cevi tunela dnevno se napreduje po oko 2,5 metra.
Svaki dan Kosman bude proben po oko deset metara. Do
sada je ovaj tunel ukupno proben 2,84 hiljade metara, to je
oko 60 odsto ukupne duine. Vjerujemo da emo tlo kroz koje
prolazi Kosman savladati u maju naredne godine, najavio je
Probijanje tunela Kosman
Zuling. Osim to je meu najzahtjevnim, Kosman je i jedan foto: cdm.me
od tri najdua tunela dionice Smokovac-Uva-Mateevo, uz
Veisnik i Vjeternik. Leva cev tunela duga je oko 2,7, a desna
oko 2,5 kilometara. Posljednji dui tunel kroz koji e putnici iz
pravca Podgorice prolaziti do kraja prioritetne dionice je Mala
trava, e su obje cevi duge 1,9 kilometara.
Do sada smo probili 2,7 kilometara tunela Mala trava, koji e
potpuno biti proben u februaru naredne godine, kazao je
Zuling i dodao da oekuje da zimski uslovi nee omesti rado-
ve u tunelima.

2017 oktobar 15
 PUT SLEPA MOSTPLJEVLJA USKORO ZAVREN

Radnici Crnagoraputa poeli su asfaltiranje etvrte pret-

posljednje faze regionalnog puta Slepa most-Pljevlja.
Asfaltirano je prvih pet kilometara dionice Crkvice-Vrulja
koja je znatno odstupila od rane trase.
Proben je novi put, tako da su izbjegnute brojne krivine
zbog kojih su mnogi odustajali od dosadanjeg pravca.
Osim ispravljana, novi put ide sunanom stranom tako da
zimi nee biti poledice, koja je na starom putu bila prisut-
na tokom zimskog perioda. Preduzee Crnagoraput je iz
pravca Vrulje nakon provog habajueg poelo postavlja-
nje drugog sloja asfalta. Istovremeno pripremljeno je jo Izgradnja regionalnog puta
foto: rtcg.me
nekoliko kilometara za asfaltiranje a uurbano se radi i na
dionici kroz Vodno nakon ega e biti spojen sa djelom je najvei dio pomenutog puta pripremljen za asfaltira-
rekonstruisanog puta Slepa most-Crkvice. nje saobraa se nesmetano bez zastoja. Nakon zavretka
Direktor direkce za saobraaj Mo Bakra kazao je Ra- dionice do Vrulje Bakra najavljuje nastavak izgradnje
du Crne Gore da je aktuelna dionica duga 11km a njenu posljednje dionice prema Makoviima za koji se radi
izgradnju nansira Direkca za saobraaj i Ministarstovo tehnika dokumentaca. Stari put Vrulja-Mataruge dobie
saobraaja i pomorstva sa 4.766.000 eura. S obzirom da status lokalnog puta.

EKO-KOMPLEKS NA SKADARSKOM JEZERU

Crna Gora bi za etiri godine trebalo da dobe luksuzni Skadar Lake, predstavljen je i novi investitor u projektu
turistiki eko-rizort, koji e biti smjeten u Nacionalnom - Pizzarotti Group.
parku Skadarsko jezero. Italanska kompana sa preko 100 godina tradice i isku-
The Oberoi Luxury Resort and Spa Skadar Lake Monte- stva posluje u 17 zemalja, a u Crnoj Gori pored novog ri-
negro imae hotel sa 51 apartmanom, povrine od 80 zorta gradi i Porto Novi u Kumboru.
do 300 kvadratnih metara, kao i 30 vila za iznajmljivanje, Kompleks je vrijedan 160 miliona eura
saopteno je na predstavljanju projekta.
Turistiki kompleks vredan 160 miliona eura gradie
kompana Montenegro Resort i italanska graevinska
kompana Pizzarotti, koji su i vlasnici, dok e hotelom
upravljati indska Oberoi grupa. Oekuje se da e izgrad-
nja poeti u prvoj polovini 2018, a rok zavretka gradnje
je kraj 2022. godine. Kada bude izgraen, Luxury Resort
and Spa otvorie vrata za zaposlenje 200 lokalnih ljudi,
a taj broj e biti mnogo vei u toku glavne sezone. Pored
novog imena rizorta, koji je do sada bio poznat kao Porto

16 oktobar 2017
HOTEL SA PET ZVJEZDICA U MELJINAMA
Luksuzni hotel Lazure sa pet zvjezdica u kompleksu koji
se gradi u Meljinama prve goste primie do naredne se-
zone. Izgradnja projekta Lazure hotel i marina odva se
prema planu. Po reima Ane Martinove, projekt menade-
ra u kompani Imperio holding LTD, na istorskoj zgradi
iz XVIII veka trenutno se radi na entereru i dekoraci.
Stakleni krov za predvorje i recepcu hotela je zavren,
kao i termotehnika, ventilaca, sve vodovodne i elektrine
instalace. Izgradnja spa centara se odva veoma brzo, s
tim da se do kraja godine zavrava zgrada, a onda emo
raditi na elektrinim i vodovodnim instalacama, kako na
zavrnoj obradi tako i na unutranjosti. Spa centar, uklju-
ujui bazen, bie zavren do aprila sljedee godine kazala
je Martinova. Radovi na marini, koja e imati 200 vezova,
objanjava ona, najveim delom su sada usmjereni na
izgradnju glavnog valobrana. Nasip kamena e biti zavr-
en do kraja godine, nakon ega zapoinjemo pojaavanje
lukobrana betonskim blokovima, a onda sledi instalaca
vode i elektrine energe. Svi radovi treba da budu zavr-
eni do juna 2018. Trudimo se da otvorimo hotel i marinu
za sljedeu turistiku sezonu, objanjava Martinova.
Trenutno se radi na enterijeru i dekoraciji
Budui da im je za ugradnju svih instalaca (voda, kana-
lizaca, elektrini kablovi) za celi kompleks potrebno da
zatvore dio Ulice Brae Pedii, pre toga sanirae i otvoriti
most preko potoka Nemila.
Pre nego to zatvorimo dio ulice moramo sanirati i otvo-
riti most preko potoka Nemila kako bi graani mogli lako
doi do svojih kua u ovoj ulici. Trenutno smo u veoma
aktivnoj saradnji sa optinom. Napravili smo projekat sa-
nace mosta kao i predlog ugovora sa optinom, tako da
se nadam da emo veoma brzo dobiti dozvole, navela je
Martinova. Rokovi za zavretak kompleksu su i dalje isti.
Hotel u istorskoj zgradi sa 25 luksuznih soba i spa centar
planiraju da otvore na proljee 2018. godine, marinu na
ljeto. Poetak izgradnje depadansa sa 110 soba pomjeren
je na jesen naredne godine, da ne bi ugroavala poslova-
nje tokom prve sezone. Planirano je da depadans bude
zavren do kraja 2019. godine. Vrednost itavog projekta
procenjen je na oko 70 miliona eura, a do sada je uloeno
25 miliona, prenosi Pobjeda.
Luksuzni hotel prve goste primie naredne sezone
foto: lazure.me
2017 oktobar 17
 NOVI VEDSKI ENERGETSKI KONCEPT
Novi vedski energetski koncept, svaku zgradu moe da
pretvori da ona bude nulte energe (net-zero). Kompana
Innenco iz Malmea, za svoj pionirski koncept koristi to-
plotnu masu zgrade kako bi drastino smanjila potronju
energe za oko 85 procenata. Pomou sistema aktivnih
elemenata, toplotnih pumpi, rashadnih agregata i solarnih
panela, Innenco moe dovesti novu ili postojeu zgradu
u stanje nulte potronje energe. Izvrnim direktor i osni-
va Donatan Karlson je za Inhabitat rekao neto vie o
ovom konceptu.
Kompana Innenco, koja stoji iza ovog inovativnog ener-
getskog koncepta, dramatino je smanjila potronju ener-
ge u zgradi. Karlson je izjavio da je njihova viza da stvore
mogunosti da na ekasan nain naprave nove konstrukci-
je nulte energe, pruajui svima mogunost da to uine.
Tehnologa menja nain na koji funkcionie zgrada uz
znatno poboljanu energetsku ekasnost.
Prvo se integriu cevi u okvir konstrukce kako bi se
koristila toplotna masa zgrade. Zatim se dodavanjem to-
plotnih pumpi i rashladnih agregata na sistem omoguava
Konstrukcija Innenco
18 oktobar 2017
Gradnja kompanije Innenco
foto: inhabitat.com
dobanje od etiri do est puta vee ekasnosti u gra-
nju i hlaenju. U ovom trenutku kompana Innenco je
u mogunosti da smanji potronju energe za 85 odsto,
dok se ostalih 15 odsto pokriva ugradnjom Innenco Qu-
antum Solar panela.
Ovako se ulae u solarne ele, to je povoljne od tradi-
cionalnih sistema i doba se net-zero efekat, a da pritome
ne puno uloeno, rekao je Karlson za Inhabitat. Zgrade
sa ugraenim sistemom kompane Innenco imaju ten-
dencu da odravaju temperaturu od oko 22C ili oko 72F.
Innenco je ve vidio kako ovaj koncept funkcionie u
stvarnom svetu. Ugradili su sistem u kue, kancelare,
kole i industrska prostrojenja. Karlson je rekao da su
bili vrlo uzbueni to su otkrili da mogu da koriste veo-
ma visoku toplotnu masu u industrskim zgradama i mi-
sle da njihov koncept moe uspjeno da se primeni i na
nebodere. Radili su u vedskoj, ekoj Republici, pani
i Holandi, a projekti koji tek dolaze su u Turskoj i Ujedi-
njenim Arapskim Emiratima. Energetski koncept je odriv
i moe se ugraditi u nove zgrade ili se moe integrisati u
stare. Karlson je rekao da projekti odrivosti trebaju pru-
iti drutvene, ekoloke i ekonomske koristi, i da je sve
obuhvaeno ovim konceptom. Smanjenje emise ugljen-
dioksida je zaista veliki cilj za nas, rekao je Karlson za
Inhabitat. Neophodno je da shvatimo kako moemo po-
moi planeti.

MARS NA ZEMLJI
Renomirani arhitektonski studio BIG pro-
jektovae Mars Science City, najvei
grad za simulacu ivota ikada izgra-
en. Vlada Ujedinjenih Arapskih Emirata
najavila je pokretanje projekta Mars
Science City, odnosno, izgradnju nau-
nog grada na njihovoj teritori vrednog
140 miliona dolara koji e predstavljati
odrivi i realistian model za rad lju-
di u uslovima kao na Marsu. Grad pod
kupolama osmislio je itav tim nauni-
ka, inenjera i dizajnera iz svemirskog
centra Mohammed bin Rashid, dok
e sve to arhitektonski oblikovati uve-
ni studio BIG.
Zidovi muzeja bie izvedeni metodom
3D tampanja i to upotrebom peska iz
pustinja Ujedinjenih Arapskih Emirata.
Nauni grad Mars osmiljen je tako da
naunicima obezbedi poligon u kojima
e moi da sprovedu raznovrsne eksperi-
mente kao to su oni za ispitivanje hrane,
vode, poljoprivrede ili energe i sve to u
PODZEMNI TUNELI ZA ELEKTROMOBILE
Jedan od najveih preduzetnika dananjice
Ilon Mask namjerava da izgradi mreu od
30 podzemnih tunela ispod Los Aneles okru-
ga kojima e saobraati iskljuivo elektrini
automobili. Maskova kompana Boring,
zaduena za projekat, ve je iskopala probni
tunel dug pedesetak metara. Predvia se da
e vozila tunelom moi da se kreu brzinom
od 200 kilometara na as, a plan je da jedan
krak vodi do meunarodnog aerodroma u
Los Anelesu. Iako mu je gradsko vee Ho-
Grad pod kupolama osmislio je
tim naunika, inenjera i dizajnera
ambentu i uslovima koji se podudaraju s
onima na Marsu. Posebno je interesantan
podatak to e zidovi muzeja biti izvedeni
metodom 3D tampanja i to upotrebom
peska iz pustinja Ujedinjenih Arapskih
Emirata, materala kojeg ima na pretek
na mjestu gdje objekat nastaje.
Mars na Zemlji e pored naunika ugostiti
i znatieljne posjetioce koji e
svojom ulaznicom uestvovati u nansi-
ranju ovog skupocjenog projekta, pie
ArchDaily. Oni e u muzeju moi da vide
najvea dostignua ovjeanstva ali e se
torna izdalo dozvolu da se tunel produi jo
tri kilometra, Maska i Boring eka dug put
do realizace ovog projekta. Bie potrebno
da proe testiranje sigurnosti, pre nego to
tunel bude dobio zvaninu dozvolu za rad.
Trenutno je u fazi testiranje maine po imenu
Godo, koja je ve koriena za izgradnju
kalifornske kanalizace, jer se vjeruje da
bi se pomou nje tunel moglo prokopati i
bre i jeftine. U sluaju da projekat zaivi,
elektromobil bi sa klasinog puta skrenuo
Najvei grad za simulaciju ivota
foto: spaceflightinsider.com
moi i edukovati o tome ta se zapravo
istrauju u ovom centru i kako nam to
moe pomoi da se jednog dana otisnemo
na crvenu planetu. Laboratorski prostori
bie opremljeni naprednim tehnologa-
ma koje e istraivaima omoguiti da
testiraju materale i biljke u specinim
uslovima toplote i zraenja koji vladaju na
Marsu. Planovi za funkcionisanje grada
ukljuuju i eksperimentalni ivotni sce-
nario koji podrazumeva da e odreena
grupa ljudi u kontinuitetu ivjeti godinu
dana u Mars Science City.
na posebnu platformu-punja, koja bi bila
zakaena za specalne ine, tako da bi se
automobil punio dok ga platforma ne pro-
veze do kraja tunela.
Posebna platforma-pu-
nja, foto: inhabitat.com
2017 oktobar 19
 MEGAGRAD IZ PESKA

Saudska Araba najavila je ambiciozni Vrijednost megagrada je 500 milijardi dolara

plan gradnje megagrada vrednog 500 foto: bigthink.com
milardi dolara koji e se u potpunosti
oslanjati na obnovljive izvore energe.
Grad koji ve nazivaju startapom veli-
ine drave, zvae se zvanino Neom,
a prostirae se na povrini od 26.500
kvadratnih kilometara na sjeverozapadu
zemlje uz Crveno more i Akapski zaliv.
Grad e se u potpunosti napajati ob-
novljivim izvorima energe, a to nee
biti veliki problem poto je ova lokaca
pogodna za generisanje energe putem
vjetra i sunca. Neom bi, u jednom tre-
nutku, trebao da se proiri i na susjedni
Egipat i Jordan to bi ovaj megalomanski
projekat inio prvom gradskom zonom
koja se prostire na tri drave.
Grad, koji praktino nie iz peska, za- nauke kao i sektor Living as NEOMs zabavni parkovi najvei na svetu,
hteva gradnju cjelokupne infrastrukture Foundation. nepregledni parkovi i slino. Projekat
koja treba da omogui maksimalnu e- Neom nee biti samo tehnoloki park e nansirati Saudska Araba, Javni
kasnost i odrivost. Poto je mobilnost ve e to biti i luksuzna destinaca za investicioni fond Saudske Arabe kao
jedan od stubova oslonaca ovog grada, ivot i turizam s raskonim trnim cen- i brojni privatni i meunarodni investito-
planirana je izgradnja 100% ekolokog trima, restoranima i centrima zabave. Na ri. Prva faza izgradnje Neoma planirana
transportnog sistema kao i gradnja mosta sajtu se spominju velelepne marine, je da bude zavrena do 2025. godine.
Kralja Salmana koji e povezati Egipat i
Saudsku Arabu. Neom e se u potpu-
nosti napajati obnovljivim izvorima ener-
ge, a to nee biti veliki problem poto
je ova lokaca pogodna za generisanje
energe putem vjetra i sunca.
Neom je zamiljen kao grad koji bi pred-
stavljao novi svjetski centar tehnologe i
biznisa. Oslanjao bi se na devet ekonom-
skih sektora: energa i voda, mobilnost,
biotehnologa, napredna proizvodnja,
Grad e se zvati Neom
medi, zabava, tehnologa i digitalne

20 oktobar 2017
VELIKI IZAZOV ZA DEJVIDA IPERFILDA
Nakon pauze od 500 godina
opet otvorena za javnost
foto: architecturaldigest.in
Objekat e dobiti novu namjenu
Nakon zavretka radova planiranih za
2020. godinu, zgrada Stare prokurative
u Veneci e nakon pauze od 500 godina
ponovo biti otvorena za javnost. Projekat
rekonstrukce uvene Stare prokurati-
ve, koja zajedno s graevinama Nove
prokurative i Napoleonove prokurative
okruuju Trg svetog Marka u Veneci,
potpisuje proslavljeni britanski arhitekta
Dejvid iperld. Objekat duine 152 me-
tara dobie novu namjenu. Unutranjost
Stare prokurative (Procuratie Vecchie)
bie transformisana u prostor za odra-
vanje izlobi i seminara ali i novi dom
lantropske instituce, s misom da se
prui podrka ugroenim grupama ljudi,
poput izbjeglica.
Ovo je graevina monumentalnog izgleda
na monumentalnom trgu koji voli celi
svet. Zbog toga je ovo za mene veliki
izazov, izjavio je uveni arhitekta.
Procuratie Vecchie izgraena je 1530.
godine na temeljima graevine izgorje-
le u poaru. Rekonstrukca ovog objek-
ta, ukljuujui i adaptiranje prostora za
nove namjene, bie veoma zahtjevan
i izazovan posao kako logistiki tako i
konstruktivno. Osim to e morati da se
ispotuje postojea arhitektura istorske
graevine, vaan aspekt je i adekvatna
Procuratie Vecchie izgraena je 1530.
organizaca procesa izvoenja radova.
Veliki problem bie transport graevinskog
materala ali i otpada koji e morati da se
odva plovnim kanalima kroz Venecu.
Projekat e pored promjene namjene
unutranjosti, obuhvatiti i osposoblja-
vanje tajnog prolaza koji vodi od Trga
svetog Marka, preko uskog kanala do
Kraljevskih vrtova, javnog parka na obali
Velikog kanala, koji je ve godinama na-
puten, pie britanski Telegraf.
Nakon zavretka radova planiranih za
2020. godinu, Stare prokurative u Ve-
neci e nakon pauze od 500 godina
ponovo biti otvorena za javnost.
Projekat e nansirati jedno od najve-
ih svjetskih osiguravajuih drutava,
Assicurazioni Generali, u em posjedu
je od 1832. godine pa sve do pre par
mjeseci bio objekat Stare prokurative.
Zavretak radova planiran je za 2020. godinu
2017 oktobar 21
 OTVOREN LUVR U ABU DABU
Predsjednik Francuske Emanuel Makron i princ prestolona-
sljednik emirata Abu Dabi eik Muhamed ben Zajid el Nahjan
otvorili su ispostavu Luvra u Abu Dabu.
Muzej u glavnom gradu Ujedinjenih Arapskih Emirata je pro-
jektovao uveni francuski arhitekta an Nuvel. Prostire se
na 64.000 kvadratnih metara i ima 23 galere, pod krunom
kupolom visokom 180 metara koja sa kompleksnim motivima
proputa svjetlo. Izgradnja je trajala osam godina i kotala
je milardu eura.
Iz Francuske je u Luvr u Abu Dabu otilo 300 djela nepro-
cjenjive vrednosti, iz matine kue i 12 drugih francuskih
Nedavna sveanost prilikom otvaranja muzeja
22 oktobar 2017
muzeja, meu kojima su ostvarenja Leonarda da Vina,
Van Goga, Rodena... Neka od ovih djela su kupljena, a neka
pozajmljena.
Prvi univerzalni muzej u muslimansko-arapskom svetu je
osmiljen tako da alje poruku mira, daloga i tolerance, a
Francuzi su naroito ponosni na ovaj projekat koji pokazuje
njihovo muzejsko umee.
Direktor pariskog Luvra an Lik Martinez ocenio je da se
radi o istorskom trenutku. Zdanje je za publiku otvoreno
11. novembra. Za direktora Luvra u Abu Dabu postavljen je
Francuz Manuel Rabate.
 Muzej se prostire na 64.000 kvadratnih metara, foto: thenational.ae

Muzej je projektovao uveni an Nuvel,

foto: adsttc.com

IZVORI: gradnja.rs inhabitat.com pogledaj.to

portalanalitika.me gradjevinarstvo.rs pobjeda.me b92.net

vesti.me dezeen.com buro247.hr tportal.hr

2017 oktobar 23
 RAZGOVOR:
Boris Ostoji, dipl.in.el.
predsjednik Inenjerske komore Crne Gore
crnoj gori je neophodno
NEZAVISNO STRUKOVNO
udruenje kao to je ikcg
Predsjednik Inenjerske komore Crne Gore Boris Ostoji, dipl.in.el,
koji je na tu funkcu izabran 15. dcembra 2016. godine, u razgovoru
za Pogled govori o statusu koji danas ova instituca ima u naem
drutvu, promjenama koje su neophodne u cilju unapreenja i zatite
inenjerske struke u skladu sa zakonima koji su vrsto utemeljeni
u okruenju, u zemljama Evropske une, kao i o novom Zakonu o
planiranju prostora i izgradnji objekata koji je izazvao negodovanje
kako strune tako i ire javnosti.
Prvih deset mjeseci rada Borisa Ostojia kao predsjednika IKCG,
pored Zakona o ureenju i izgradnji, bilo je posveeno aktivnostima
na izmjenama i dopunama vaeeg Statuta Komore.
Aktiviranje u Inenjerskoj komori Crne Gore u poetku je bila
inicativa mojih kolega iz Strukovne komore elektro inenjera.
Svoje aktivnosti u IKCG sam zapoeo na mjestu u Izvrnom odboru
Strukovne komore elektro inenejra, nakon smrti naeg predsjednika
Vladimira uriia i to je bio moj ulazak u organe Komore. Par mjeseci
posle toga, na predstojeim izborima, moja Strukovna komora
odluila je da me kandiduje za predsjednika IKCG. U sutini, kao
lan IKCG, nisam bio detaljno upoznat sa nainom funkcionisanja
Komore, sa internim aktima, sa organizacom rada, i upravo je
upoznavanje sa tim elementarnim pitanjima obiljeilo poetak
mog rada. Akcenat sam stavio na organizacona pitanja, a ono
to mi je odmah upalo u oi je centralistiki oblik funkcionisanja
IKCG, u kojem predsjednik ima veoma iroka ovlaenja, naroito
kada se uzme u obzir da je to funkca koja se kod nas ne obavlja
profesionalno. Zbog takvog saznanja, sloenog u funkcionisanju,
koje podrazumeva i rukovoenje Strunom slubom (12 zaposlenih),
a i zbog injenice da dui niz godina odreene strukovne komore
pokazuju tendencu za nezavisnim djelovanjem, svi zajedno smo
24 oktobar 2017
doli do zakljuka da aktivnost naeg mandata ponemo od izmjene
unutranje organizace. To je podrzaumevalo poetak aktivnosti na
izmjenama i dopunama vaeeg Statuta Komore. Donio sam odluku,
koja je opteprihvaena, da o svim bitnim pitanjima odluke donosimo
konsenzusom na Upravnom odboru, a za ona najbitna - kao to su
pitanja novog Zakona i Statuta Komore, konsensuzsom na Upravnom
odboru u proirenom sastavu, uz uee predstavnika svih strukovnih
komora iz izvrnih odbora i Skuptina strukovnih komora (malih
skuptina). Na taj nain smo i zapoeli priu o izmjenama i dopunama
postojeeg Statuta Komore. Formirana je komisa, osmiljen je
programski zadatak, nakon razmatranja na strukovnim komorama,
koji je utvren od strane Upravnog odbora. Proces je raen
nekoliko mjeseci kako bi u avgustu 2017. rezultirao raspisivanjem
javne rasprave unutar IKCG, u skladu sa prethodno utvrenim
programom. To je taka do koje smo u ovom trenutku stigli u radu na
izmjenama i dopunama Statute Komore. Do danas je Statut trebao
da bude zavren i usvojen ali zbog aktuelnih deavanja po pitanju
novog Zakona o planiranju i izgradnji, aktivnosti smo zaustavili sa
sumiranjem primjedbi koje smo dobili u okviru javne rasprave unutar
IKCG. Razlog za stopiranje je racionalan jer e Zakon vjerovatno
nametnuti i nova rjeenja, a ako nita drugo za izmjene i dopune
vaeeg Statuta potrebna je saglasnost Ministarstva odrivog razvoja
i turizma. Pomenuo bih da je od samog poetka, u timu koji je radio
na izmjenama i dopunama Statuta bio ukljuen jedan predstavnik
resornog Ministartva. Tako, kada je re o Statutu, pria je dovedena
do samog kraja a samo niiranje e zavisiti od usvajanja novog
Zakona, kazao je Ostoji za Pogled naglaavajui da su u cilju
to kvalitetne izrade Statuta angaovana i dva profesora pravne i
ekonomske struke - Mat Jocovi i Zoran Todorovi.
 INTERVIEW: Boris Ostoji, grad.elec.eng, President of the Engineers Chamber of Montenegro
MONTENEGRO NEEDS AN INDEPENDENT PROFESSIONAL ORGANIZATION SUCH AS ECM
The president of Engineers Chamber of Montenegro Boris
Ostoji, grad.elec.eng., elected for this position on Decem-
ber 15, 2016, talks about status that this institution has in
our society, changes that are necessary for improvement
and protection of engineering profession in accordance with
rmly established laws in surrounding countries, and the
Boris Ostoji
predsjednik IKCG Predsjednik
Od trenutka kada ste izabrani za predsjednika
IKCG saekala Vas je pria o usvajanju Zakona o
planiranju prostora i izgradnji objekata. Pred-
stavnici Komore su izneli svoje prve primjedbe
na okruglom stolu odranom u martu 2017. kada
je predstavljen Predlog zakona od strane Mini-
starstva odrivog razvoja i turizma. Komentar.
Oekivanja su bila da e se Predlog zakona sva-
kog trena nai na skuptinskoj raspravi, meutim konkretna
pria je otpoela krajem marta dostavljanjem Predloga zako-
na od strane resornog Ministarstva i pozivom za uee na
okruglom stolu koji je odran u Privrednoj komori. IKCG je
uestvovala i jedna od naih primjedbi bila je da taj Predlog
ne proao javnu raspravu. Izmeu ostalog, i drugi uesnici
su imali sline primjedbe, tako da je Predlog zakona vraen
u formu Nacrta.
Zato IKCG ne angaovana u izradi novog Zakona?
Na ovo pitanje mogu da odgovorim djelimino, tj. od tre-
nutka kada sam doao na mjesto predsjednika IKCG. Prema
informacama koje imam, Zakon o planiranju i izgradnji je
raen dugi niz godina, mnogo pre mog dolaska u Komoru ili
gospodina Radulovia na mjesto ministra odrivog razvoja i
turizma. Ovo je posao koji je saekao i mene i njega. Nemam
European Union, as well as the new Law on Spatial Devel-
opment and Building Construction that caused quite a stir
in public, professional and general.
First nine months as the president of ECM he devoted to the
Law on Development and Construction and the amendments
of the current Statute of ECM.
racionalno objanjenje zato je IKCG zaobiena prilikom izrade
ovog Zakona. Probali smo da se na odreeni nain namet-
nemo kao potencalni partneri iniciranjem sastanka u cilju
prevazilaenja spornih pitanja s namjerom da doemo do
nekog minimuma razumevanja. U tom cilju smo se obraali
resornom Ministartvu pre dostavljanja zvaninih primjedbi
na novi Zakon. Program javne rasprave smo iskoristili kao i
ira javnost, zvaninim dostavljanjem primjedbi koje smo
podelili na naelne, opte i pojedinane. Primjedbama smo
saoptili jasno stav struke. Nezavisno od toga, uputili smo
urgencu Ministartvu odrivog razvoja i turizma u cilju odr-
avanja sastanka kojom bi obuhvatili platformu za razgovor
kojim bi denisali odreeni broj pitanja za koja smo smatrali
da ih je neophodno usaglasiti pre konane verze Zakona.
Ta platforma za razgovor podrazumevala je pitanja koja se
tiu javnog interesa a isto tako i interesa naih lanova.
2017 oktobar 25
 Glas struke uo se na javnim raspravama koje su usledile
nakon izrade Zakona o ureenju prostora i izgradnji objeka-
ta. Predstavnici IKCG obratili su se resornom Ministarstvu sa
konkretnim primjedbama na novi Zakon ali one nisu usvojene.
Kako komentariete razloge ignorisanja struke?
Mislim da je javna rasprava kasni trenutak za ukljuivanje
nekog patnera za pisanje zakona. Greka je napravljena mno-
go rane - u fazi osmiljavanja koncepta Zakona i osnovnih
rjeenja. Razgovor smo poeli vie formalno kroz javnu ra-
spravu i mislim da je tada bilo kasno da se djeluje na Zakon
jer bi se sutinski njegova koncepca uruila. Oigledno je
namjera zakonopisca bila da se to pre doe do njegovog
usvajanja. Cio program javne rasprave je bio formalan i ne-
prihvatanje naih primjedbi dokaz je da je koncept u startu
zakucan i usvojen i da je postojala jasna odlunost da se
istraje u njemu. Iz tog razloga smo, obraajui se Ministarsvu
odrivog razvoja i turizma, eljeli da interveniemo u onom
delu gdje smo smatrali da jo uvek postoji prostora. Naa
elja bila je da se u tom procesu pojavimo kao partneri to u
sutini moramo i biti.
Koje su bile kljune primjedbe struke, predstavnika IKCG
na novi Zakon?
Bitno je pomenuti da je uloga IKCG jako specina jer smo
ujedno i strukovno udruenje i ustanova. Registrovani smo u
Privrednom sudu kao ustanova, obavljamo povjerene poslove
od strane Ministartva - uredbama Vlade Crne Gore, to znai
da predstavljamo partnera dravi. Samim tim logino je da
budemo partneri u pisanju Zakona i da ukaemo na sve nega-
tivne strane ponuenog zakonskog rjeenja. Pokuavali smo
do kraja procesa da predloimo odreene intervence koje
bi koliko-toliko to zakonsko rjeenje popravilo. Insistirajui
na tome da je neophodno da se zadre graevinska dozvola
kao i upotrebna dozvola, tehniki prem koji prethodi tome,
Ministarstvo je negdje izdvojilo u posljednjoj verzi Zakona
glavu koja se odnosi na inenjerske objekte ali ni tu se ne
dosljedno, do kraja, dralo koncepta, tako da imamo prisut-
nu neusaglaenost kada su u pitanju objekti zgradarstva i
inenjerski objekti po pitanju obavljanja djelatnosti. Tako
26 oktobar 2017
u zgradarstvu imamo rjeenje - da posao revize i strunog
nadzora mogu obavljati samo crnogorski dravljani unutar
rmi - privrednih drutava koje imaju zaposlene etiri struke
(arhitektonsku, graevinsku, elektro i mainsku), a s druge
strane za inenjerske objekte imamo mogunost da revizu
radi ak ziko strano lice imenovano u nekoj komisi od
strane nadlenog organa, to je u potpunosti suprotan mo-
del u odnosu na onaj koji se odnosi na zgradarstvo. Ovakva
rjeenja su pokazatelj da je na postojei koncept izuzetno
teko naknadno intervenisati.
Posebno ste ukazali i na posljedice nakon ukidanja licenci
za planiranje za zika i pravna lica?
Ukidanje licenci za planiranje za zika i pravna lica pred-
stavlja svojevrsnu suspenzu planerske i urbanistike struke
i denitivno je to neto to ne praksa u zemljama regiona
i u Evropskoj uni. Ono to smo isticali kao problemati-
no, a tie se trenutnog stanja izgraenosti, odnosilo se i
na inspekcu kao vrlo vaan segment kontrole. Smatrali
smo da je kapacitet sadanjih inspekcskih slubi nedo-
voljan. U velikoj mjeri izostanak inspektora urbanistikih i
graevinskih je doprinio do ovako loeg stanja u prostoru
kakvo i imamo.
Primjedbe su se odnosile i na isto zakonsko rjeenje kojim
su tretirani legalni i nelegalni objekti?
Te nae naelne primjedbe su se odnosile na centralistiki
model planiranja - ukidanje ingerenca lokalnim samou-
pravama, obavljanje svih poslova planiranja unutar Mini-
starstva bez propisivanja naina uslova rada i djelatnosti
kao ni sopstvene odgovornosti u tom poslu. Smatrali smo
da je sadanjim razvojem instituca, koje uestvuju u pro-
cesu planiranja, vrlo teko realizovati ovakav tip Zakona.
Jedna od znaajnih primjedbi odnosila se na legelaizacu
bespravnih objekata jer su jednim istim zakonskim rjee-
njem tretirani i jedni i drugi objekti, odnosno u istu ravan
su pozicionirani i legalni i nelegalni objekti. Iz tog razloga
smo predlagali da se posebnim zakonskim rjeenjem uredi
pitanje legalizace obekata.
 Nadlenost drave mora biti vea

Posljednjom verzom Zakona sistem
centralizace je toliki da je urbanistiko
graevinska inspekca predviena u sklo-
pu resornog Ministarstva. A to znai da e
urbanistiko graevinski inspektori biti
zaposleni u Ministarstvu odrivog razvoja
i turizma, a s druge strane imamo centra-
lizovanu Upravu za inspekcske poslove
koja, izmeu ostalog, ima nadlenosti
praenja stanja u toj oblasti. Analizirajui
novi Zakon i trenutno stanje u prostoru,
doli smo do zakljuka da je ono poslje-
dica loeg trenutnog zakonskog rjeenja.
Ni u jednom trenutku nismo rekli da je
postojei Zakon dobar. Prosto, stanje u
prostoru bi demantovalo bilo koga ko bi
rekao drugae. Sutinski problem kod
postojeeg Zakona je to to se drava u
znaajnoj mjeri proglasila nenadlenom
za odreena ptanja za koja bi denitivno
trebalo da bude odgovorna.
Jedan od primjera je proces izdavanja upo-
trebne graevinske dozvole. Sekreterat
je organ nadlean za izdavanje urbanis-
tko-tehnikih uslova. Kada izda uslove,
investitor pribavlja projektnu dokumen-
tacu, glavni projekat i reviduje glavni
projekat. Kada se istom tom organu, koji
je izdao urbanistiko-tehnike uslove,
javi za izdavanje graevinske dozvole,
taj organ samo na osnovu izjave revi-
denta, da je projekt izgraen u sladu s
urbanistiko-tehnikim uslovima, izdaje
graevinsku dozvolu i nema obavezu da
se bavi sadrajem tog projekta. To znai
da ako su urbanistiko-tehniki uslovi
bili izdati za objekat - prizemlje i plus
tri sprata, a projektant je isprojektovao
pet ili vie spratova, revident moe da
potvrdi da je to u redu i graevinska do-
zvola se izdaje na osnovu te izjave. To je
primjer gdje se drava proglasila nenad-
lenom i odgovornost gurnula na pravna
ili zika lica koja obavljaju djelatnost
projektovanja i revize dokumentace.
Tim Zakonom, pisanim kad smo ve imali
loe stanje u prostoru, ne jasno adresi-
rana odgovorsnost, a drava je posebnu
panju morala da obrati na ovakve poja-
ve. Desilo se da su se dravne instituce
Zakonom proglasile nenadlenim za neki
vid kontrole. Sasvim je logino da onaj
ko izda uslove urbanistiko-tehnike
prilikom izdavanja gravinske dozvole,
ima obavezu da provjeri da li je ta doku-
mentaca uraena u skladu sa izdatim
uslovima. To je samo jedan od razloga
zbog kojeg smo i u ovom Zakonu reago-
vali na ukidanja izdavanja graevinske i
upotrebne dozvole. Kod izdavanja takvog
akta drava je ta koja nosi odgovornost.
I u ovom sluaju drava je najpozvana,
a ne pojedinac - preduzetnik koji u bilo
kom trenutku moe da zatvori rmu,
prestane s radom i onda njegova odgo-
vornost ostaje na papiru. Na to pitanje
smo ukazali i zbog investitora koji mo-
raju da budu zatieni aktom iza kojeg
stoji drava.

Nakon neusaglaenih stavova oko novog Zakona dolo je do
naruavanja ve ne tako dobrih odnosa izmeu IKCG i Mini-
starstva odrivog razvoja i turizma. Komentar.
Moram da napomenem da su u poetku nai odnosi bili sa-
svim korektni i da je meusobno uvaavanje obeavalo dobru
saradnju. Ono to smatram najkrupnim problemom na relaci
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma i Inenjerske komore
Crne Gore je injenica da Ministarstvo ne moglo da prihvati
da IKCG ne podrava novi Zakon o planiranju i izgradnji. IKCG
je iznela struni stav za koji smatramo da ne mora da se po-
klapa sa trenutnim voenjem politike upravljanja prostorom.
Ni u jednom trenutku nismo tvrdili da smo u pravu, samo
smo izneli struno miljenje koje je trebalo uvaiti. to se
tie budue saradnje, nadam se da e biti unapreena, jer
moramo biti partneri u ovom poslu.
Kako tumaite potez Ministarstva da novim Zakonom oduz-
me nadlenost Komori da izdaje licence svojim lanovima,
posbno ako se uzme u obzir injenica da je Nacrtom zakona
ta nadlenost bila pripisana IKCG?
Strukovno udruenje sasvim prirodno svojim lnovima treba
da izdaje licence. Ukoliko ne izdaje licence onda se dovodi u
pitanje svrha djelovanja strukovnog udruenja koje je regulisano
Zakonom. Strukovna udruenja mogu da funkcioniu i kao ne-

2017 oktobar 27
 Trajne tete zakonskih rjeenja

vladine organizace ali kada je Novim Zakonom trajna teta napravljena je kada je re o U skladu sa evropskom prak-
u pitanju IKCG - to je udruenje uslovima obavljanja djelatnosti od strane privrednih druta- som i rjeenjima koja imamo
a je pozica denisana Zako- va i kada je re o revizi projektne dokumentace i vrenju u okruenju i meu zemljama
nom tako da je sporna injeni- strunog nadzora. Po ovom zakonskom rjeenju privredno - lanicama EU, nikada ne
ca da je od Nacrta do Predloga drutvo mora imati zaposlene etiri struke to e dovesti do doveden u pitanje opstanak
zakona, nadlenost Komori, u toga da kolege unutar svoje stuke nee moi da rade posao nezavisnih strukovnih udru-
delu izdavanja licenci svojim koji su radili do sada to je po naem vienju limitiranje po- enja. Zato se u Crnoj Gori
lanovima, ukinuta. Taj potez sla. Mnoge nae kolege su se zbog gaenja odreenih rmi, marginalizuje znaaj jedne
doivjeli smo kao kaznu zbog prvo drutvenih a kasne dravnih, opredelile za privatni ovakve instituce i ko je od-
iznoenja strunog stava, od- posao. Poto je postojala prilino dinamina graevinska ak- govoran za situacu u kojoj
nosno nepodravanja Predloga tivnost mnogi su se pronali upravo u ovoj brani i u skladu se danas nalazi IKCG?
novog Zakona. sa vaeim uslovima se opredelili za ovaj posao. U skladu Naem drutvu, pa makar
Tumaenje ovog poteza Mini- sa tim, ljudi su rjeavali pitanja poslovnih prostora i sve su od Drugog svjetskog rata na
starstva je vrlo jednostavno. prilagoavali tome da unutar malih specalistikih rmi funk- ovamo, otkako su svepri-
Ukoliko se ukine nadlenost iz- cioniu i bave se tom strukom. Ovo rjeenje namee obavezu sutne tehnika i tehnolo-
davanja licenci onda se ostav- nekakvog udruivanja koje po naem vienju uopte ne ga, najmanje su dosadili
lja mogunost za dva pravca garant poveanja kvaliteta. Apsolutno to ne vidimo kao pra- inenjeri. Oni su uvek tamo
djelovanja IKCG. Jedan je da se vilno rjeenje i skloni smo da povjerujemo da e se pre u negdje radili svoj posao. U
IKCG vrati nadlenost izdava- vezi formiranja sloene rme dogovoriti etiri neodgovorna novoj crnogorskoj istori
nja licenci uredbom Vlade kao ovjeka nego etiri odgovorna. Ovo je neto to e vjerovatno sve do procvata divlje grad-
preneseno javno ovlaenje. dovesti do formiranja uslunih rmi koje e formalno zado- nje, inenjeri su odradili la-
U toj varanti IKCG podzakon- voljavati uslove propisane zakonom gdje e se odgovorna lica vovski posao. Tim pre to
skim aktom, koji se odnosi baviti zvanino i projektovanjem ili strunim nadzorom a u ne postojala prethodna tra-
na izdavanje licenci, moe pozadini e to odraivati neko sasvim drugi. dica. U toj naoj, relativno
kao uslov izdavanja licence kratkoj istori, uraeno je
da odredi lanstvo u Komo- puno i na polju edukace
ri. To je pitanje koje se direktno tie nansiranja i opstanka i na polju same primjene inenjerskih vjetina. Inenje-
Komore. Ukoliko IKCG izdaje licence, lanstvo u Komori je na ri su konstruktivni dio drutva i mislim da u celoj ovoj
taj nain obavezujue. Naelno ne sme nigdje da stoji da je situaci inenjeri ne mogu, ako nita drugo, biti glav-
lanstvo u IKCG obavezno jer se bilo kom udruenju svoje- ni krivci. Tokom prie o Zakonu o planiranju i izgradnji
voljno pristupa. Ali, kada je u pitanju uslov za sticanje licence nekoliko puta pominjali smo da nismo upoznati sa tim
onda se denie da taj neko mora da bude lan IKCG. U toj ko radi novi Zakon o planiranju i gradnji. Veina nas se
varanti IKCG ima zakonom obezbeeno nansiranje kroz bavi izradom dokumentace i negdje smo navikli da to
lanarinu. U suprotnom, biemo u nekom vakuum prostoru to uradimo i potpiemo. Na posao je transparentan i
bez mogunosti nansiranja. Izbjegavanje davanja nadle- podlee kontroli i svi se mi komotno i ponosno osjea-
nosti izdavanja licenci je indirektan nain vrenja pritiska na mo kada ga damo na uvid, na procjenu i ocjenu. Mislim
IKCG. Izostankom prenoenja tog ovlaenja se moe dovesti da je u sluaju Zakona sve to je moglo da se uradi nao-
u pitanje nasiranje Komore, samim tim i njen opstanak. pako tako i uraeno.

28 oktobar 2017
 Zavidna meunarodna saradnja

IKCG se zbog novonastale Prethodni predsjednici IKCG kao i ostali rukovodioci u or- Kakvom scenaru se nadate i emu
situace obratila i premi- ganima Komore, ukljuujui i Strunu slubu, odravali su teite u daljem radu i funkcioni-
jeru Crne Gore. ta je sve izuzetno dobre odnose prvenstveno sa inenjerskim komo- sanju IKCG?
obuhvatio Va dopis? rama u okruenju kao i sa drugim strukovnim udruenjima Denitivno je teta napravlje-
Inenjerska komora Crne kao to je Evropski savjet inenjerskih komora, i smo lan na i ne moe se nakon usvajanja
Gore imala je potrebu i od osnivanja. Novo rukovodstvo prvih par mjeseci rada po- Zakona sanirati. Ono emu svi
obratila se premeru Du- svetilo se unutranjem djelovanju, prevazilaenju odree- moramo da teimo je to broj
ku Markoviu kao dru- nih problema koji su redovna pojava u svim kolektivima, a normalizaci odnosa i vraanju
tveno najodgovornem od skoro smo aktivni i na polju meunarodne saradnje to odreenih nadlenosti Komori.
lanu naeg drutva, sa potvruju i nedavna uea na nekoliko meunaronih sku- Zakon o planiranju i izgradnji je ve
ciljem intervenisanja da pova kao to je Trei Evropski inenjerski dan 2017, koji je objavljen u Slubenom listu (estog
se kroz amandmandsko u organizaci Evropskog savjeta inenjerskih komora odran oktobra) i njegova primjena poela
djelovanje utie na ono u Beu, u monumentalnom zdanju u kome je posljednjih vie je nakon osam dana od objavljiva-
to su najbitna pitanja od 200 godina smjeten Dom inenjera, mjesto gdje su naj- nja dok e u narednih nekoliko dana
koja se tiu naeg lanstva vei velikani inenjerske struke, kao to je Nikola Tesla, bili biti poznate odreene nadlenosti
i IKCG. U tom obraanju u prilici da se okupljaju, slobodno razmiljaju, razmjenjuju poslovanja IKCG. U sluaju da se
ni u jednom trenutku ne znanja i iskustva. Ovo pominjem zbog toga to smatram da uredbom Komori vrati ovlaenje za
doveden u pitanje na stav je izostanak tradice neto to nas esto vraa unazad. A izdavanje licenci to e biti za zika
po pitanju novog Zakona o tradica izostaje tamo gdje postoji diskontinuitet. Zbog toga lica dok e Ministarsvo odrivog ra-
planiranju i izgradnji. Sve je neophodno da svi uloimo maksimalni napor u ouvanju zvoja i turizma nastaviti sa izdava-
ono to se tie strunog postojeih udruenja, ustanova i instituca. njem licenci privrednim drutvima.
miljenja lanova IKCG je To e podrazumevati neophodnu
kroz program javne raspra- saradnju na relaci IKCG - Ministartvo
ve zvanino dostavljeno i u vezi sa tim ne postoji mogu- odrivog razvoja i turizma na osnovu registra licenci. To bi trebao
nost bilo kakvog licitiranja. Ono gdje mi nismo eljeli da da bude jedini logini scenario za koji vjerujem da e se desiti
se stavljamo ispred Vlade je zatita javnog interesa. Nama jer u suprotnom se postavlja pitanje zbog ega smo na ovakav
jeste apsolutno obaveza i zatita javnog interesa ali deni- nain ostavljeni da egzistiramo u Zakonu.
tivno ne u onolikoj mjeri kao to je to obaveza same Vlade. Kao optimista siguran sam da emo i uspjeti da izdejstvujemo,
Prosto sebe u tom delu nismo eljeli da stavljamo ispred na raun odgovornog pristupa, potovanja javnog intersa, poto-
jer Vlada ima puno iri legitimitet. Komora ima legitimitet u vanja strukovnog interesa, potovanja drave i dravnih intersa,
domenu struke i to je neto to je zakonom denisano. Mi adekvatan status u drutvu i da emo na tom putu koristiti najbolju
smo uestvovali u javnoj raspravi i s aspekta struke istakli praksu, nae lanstvo u meunarodnim organizacama, i da emo
sve to imamo. To je razlog zbog ega smo u obraanju pre- svi zajedno doi do zakljuka da je dravi Crnoj Gori neophodno
meru istakli ono to je esnafsko pitanje. Ovo pominjem nezavisno strukovno udruenje kao to je IKCG jer bez toga emo
zbog odreenih komentara koji su usledili nakon dopisa teko napredovati. Sigurni smo da emo opstati. Otvoreni smo za
koji smo uputili premeru i imam potrebu da istaknem da saradnju i sa Vladom i sa svim dravnim institucama i ubeeni
ni u jednom trenutku taj dopis ne imao za cilj bilo kakvo smo da uz denisane nadlenosti moemo dati pun doprinos dru-
preispitavanje miljenja s aspekta struke. tvu, da pomaemo u daljem razvoju kao to smo to inili i do sada.

2017 oktobar 29
 RAZGOVOR:
Prof. dr Milo Mrki, dipl.in.ma.
laureat Nagrade za ivotno djelo IKCG

PRAVA POTVRDA
za uspjean rad

Prof. dr Milo Mrki ovogodinji je laureat Nagrade za ivotno djelo Inenjerske komore Crne Gore. Priznanje
za ivotno djelo prof. Mrkiu dodeljeno je za doprnos razvoju i unapreenju inenjerske struke i nauke,
planiranju, projektovanju i graenju znaajnih sloenih objekata. Autor je vie strunih i naunih radova,
kao i knjiga koje doprinose razvoju inenjerstva i obrazovanju kadrova. Prof. Mrki dao je znaajan doprinos
u razvoju Komore, kao i doprinos razvoju i unapreenju nastavnog procesa na Mainskom fakultetu u
oblasti hidroenergetike na kojem je edukovao vie od 30 generaca diplomiranih mainskih inenjera.
U principu svako priznanje raduje jer je ono potvrda dobitniku za njegov uspjean minuli rad u odreenoj
oblasti. Zato ovu nagradu od mojih kolega, svih inenjerskih struka, a posebno od kolega mainske struke
koji su istovremeno bili i sluaoci mojih kurseva Turbomaina I, II i Hidroenergetska postrojenja na
Mainskom fakultetu u Podgorici (Titogradu) u periodu od punih trideset godina, doivljavam i kao njihovo
Prof. dr Milo Mrki priznanje za doprinos radu i razvoju Inenjerske komore kao strune instituce, odnosno za doprinos
dipl.in.ma. njenoj misi na unapreenju i razvoju inenjerske nauke i struke u Crnoj Gori. Dodatno me raduje i injenica
to sam ovoga puta bio jedini dobitnik ove nagarde premda je novim Pravilnikom o nagradama bila data
mogunost, i to po prvi put u praksi Komore, da svih pet strukovnih komora mogu kandidovati po jednog
kandidata iz svog sastava, od kojih Upravni odbor ima mogunost da se opredeli za dva kandidata i
predloi ih Skuptini IKCG na odluivanje, kazao je prof. Milo Mrki povodom dodjeljivanja Nagrade za
ivotno djelo IKCG.
Prof. dr Milo Mrki diplomirao je na Hidroenergetskom odsjeku Mainskog fakulteta u Beogradu, gdje je i
magistrirao 1985. godine. Doktorirao je 1990. na Mainskom fakultetu u Niu. Posle studa kao stipendista
HE Peruica radio je etiri godine u ovom preduzeu, kasne prelazi u Kombinat aluminuma u Podgorici
gdje je zaposlen narednih 25 godina. U honorarnom radnom odnosu na Mainskom fakultetu u Podgorici
je od 1974. kada je biran u zvanje asistenta na predmetu Osnovi turbomaina. Dve godine kasne postaje
predava na pomenutom predmetu, a od 1994. prelazi u stalni radni odnos. Ua specalnost prof. Mrkia je
hidroenergetika kojoj se posvetio kako u nauno-istraivakom tako i u praktinom radu. U radu Inenjerske
komore Crne Gore uestvuje od njenog osnivanja.

30 oktobar 2017
 INTERVIEW: prof. Milo Mrki, Ph.D., grad.mech.eng, Laureate of ECM Lifetime Achievement Award
TRUE RECOGNITION OF SUCESSFUL WORK
Prof. Milo Mrki is this year's laureate the Chamber of Engineers as an ex- moved to Aluminum Plantin Podgor-
of the Lifetime Achievement Award of pert institution, or contribution to its ica where he was employed for the
Engineers Chamber of Montenegro. mission on the improvement and de- next 25 years. He had worked part-
"Generally, I am pleased with velopment of engineering science and time at the Faculty of Mechanical
eachrecognitionas aconrmation profession in Montenegro, "said prof. Engineering in Podgorica since 1974
for successful work in a particular Milo Mrki on being awarded the ECM when he was appointed assistant
area. That is why this award from my Lifetime Achievement Award. professor at the subject Basics of
colleagues, all engineering profes- Prof. Milo Mrki graduated from turbines. Two years later he became
sions, and especially from my fellow the Faculty of Mechanical Engineer- a lecturer on that subject, and since
engineers who were listening to my ing, Hydro Power Department in 1994 he has become a permanent
courses Turbine I, II and 'Hydro Belgrade, where he also completed member of sta. The specialty of
Power Plants' at the Faculty of Me- masters degree in 1985. He gained prof. Mrki is hydropower engineer-
chanical Engineering in Podgorica his Ph.D. at the Faculty of Mechani- ingin both scientic research and
(Titograd) for a period of thirty years, cal Engineering in Ni in 1990. After practical work. He participated in the
I see as their recognition forcontribu- studying he worked as a scholar at work of the Engineers Chamber since
tion to the work and development of HP Peruica for four years and later its foundation.

U radu IKCG uestvujete od njenog osnivanja: kao predsjed-
nik Matice inenjera mainstva, kao lan Upravnog odbora
IKCG, kao predsjednik Skuptine Strukovne komore main-
skih inenjera, lan skuptinskih organa Strukovne komore
mainskih inenjera, odnosno Skuptine IKCG. Komentar.
Kada je re o mom radu u IKCG, svoj doprinos sam davao
u mjeri nivoa mojih ovlaenja koja sam imao u statutarnim
organima Komore, u pojedinim vremenskim periodima. Kao
sintezu tog doprinosa, odnosno mog vienja jedne ovakve
paralele uspio sam da inkorporiram Predlog zakona o IKCG
na kojem sam radio punih 11 mjeseci. Naalost, ovaj mate-
ral, koji je na kraju usvojen od svih lanova komise i od-
govarajuih organa Komore i kao takav poslat nadlenom
Ministarstvu na dalji postupak, zavrio je u arhivi Komore iz
meni nepoznatih razloga.
Vau profesionalnu kareru zapoeli ste u HE Peruica,
a nakon etiri godine prelazite u Kombinat aluminuma u
Podgorici, gdje ste zaposleni naredne dve i po decene.
Koji su krupni projekti obiljeili Vau kareru u pomenutim
preduzeima?
Po diplomiranju na Hidroenergetskom odsjeku Mainskog
fakulteta u Beogradu 1964. godine, kao stipendista zasno-
vao sam radni odnos u HE Peruica (preduzee HE Gornja
Zeta, Niki). Sticajem okolnosti, naredne godine dolazi do
teke havare na dva hidroagregata, koja je imala za poslje-
dicu potpuno oteenje dva turbinska toka, tipa Pelton,
to mi daje priliku da, kao mladi hidroinenjer, uestvujem
u istraivanju uzroka havare i samim tim u sanaci itave
hidroelektrane. Kao lan dravne Komise dao sam svoj do-
prinos u ovom smislu. Napominjem da novo tehniko rjeenje
radnog kola, koje je podrazumevalo brojne tehnike modi-
kace, sa vie aspekata u odnosu na prethodno, pokazalo se
uspjenim u eksploataci sve do danas. Naime, na svih pet
agregata I i II faze HE Peruica zamenjeni su stari turbinski
tokovi (ukupno 10), koji su tehniki poboljani i sa aspekta
geometre i sa aspekta osnovnog materala, a takoe ispo-
rueni od novog isporuioca Georg Fischer - Schahausen,
vajcarska. Sa strunim referatom na ovu temu uestvovao
sam na Prvom savjetovanju o hidroelektranama u SFRJ pod
naslovom O ekploatacionim iskustvima u HE Peruica sa
osvrtom na kavitacu, Ohrid, 1966.
U Kombinatu aluminuma u Titogradu zasnovao sam radni
odnos 1969. godine na poslovima nadzornog inenjera u
Sektoru montae Fabrike glinice. U ovom kolektivu sam u
narednih 25 godina obavljao poslove glavnog inenjera pro-

2017 oktobar 31
 Najboljom ocjenom zaokruena
inenjerska karijera
Vaa angaovanost kao profesora hidroenergetske struke na Mainskom fakultetu u Podgo-
rici trajala je punih trideset pet godina. Koliko Vas je ispunila jedna ovakva misa?
Sa pet godina poao sam u Osnovnu kolu Njego na Ivanju (MZ Lukovo, Niki, 1200
m.n.v). Viu Realnu gimnazu zavrio sam 1959. u Nikiu sa odlinim uspjehom te bio
jekta i izradnje Fabrike gliniceosloboen polaganja maturskog ispita. Iste godine upisao sam Mainski fakultet u Beogra-
(crveni dio), glavnog inenjera du gdje sam kao najmlai student diplomirao na Hidroenergetskom odsjeku kao stipendi-
izgradnje Energane, upravnik sta HE Peruica 1964. Godine 1974. postajem saradnik u nastavi na Mainskom fakultetu
proizvodnje Energane, direktor u Podgorici, 1976. biran sam u zvanje asistenta, a vrlo brzo i zvanje strunog predavaa na
OOUR Odravanje sredstava predmetu Osnove turbomaina koji sam preuzeo od mog profesora Krsmanovia sa Katedre
rada, direktora RO Odravanje za hidrauline maine i postrojenja Mainskog fakulteta u Beogradu. Kasne sam biran u sva
sredstava rada, lan Poslov- nauna zvanja - docent, vanredni profesor i redovni profesor na predmetima Turbomaine
nog odbora SOUR Kombinata I, Turbomaine II,Hidroenergetska postrojenja koje sam inae uveo u nastavni proces na
aluminuma, tehniki ruko- Hidroenergetskom odsjeku Smjera za energetiku Mainskog fakulteta u Podgorici. Na Fakul-
vodilac izgradnje Fabrike ot- tetu ostajem sve do penzionisanja 2007.
kovaka od alu-legura (FOAL), Bojim darom bio sam predodreen za ovakvu misu, kako vi kaete, i da na kraju moje in-
vii struni saradnik u Institutu
enjerske karere mogu dobiti pozitivnu ocjenu, emu u prilog ide i nagrada mojih kolega
za aluminum, rukovodilac iz IKCG za ivotno djelo. Misa na Fakultetu je osmislila u intelektualnom smislu moju ine-
nauno-istraivakog sekto- njersku kareru u praksi privrednog ivota Crne Gore od punih trideset godina.
ra Instituta za aluminum. U
ovom periodu rukovodio sam goslovenski autoriteta i profesora u ovoj oblasti - Vukovi
ili uestvovao u svim pogonima montae Fabrike glinice, kao (Beograd), ahnazarov (Zagreb), Marinek (Ljubljana), kao i
i kasne u fazi eksploatace u razvojno-istraivakim projek- prof. Terzi, tadanji direktor Instituta za metale Srbe (Beo-
tima na nivou itavog kombinata. grad), lan dravne Komise za rjeavanje ove problematike.
Ako bih morao da izdvojim neki od dragih projekata to bi bio U ovom timu sam bio ovlaeni predstavnik preduzea HE
projekat izgradnje (pod klju) Fabrike aluminjuma i njego- Gornja Zeta, Niki. Rezultat ove nae mise je bio inovirano
vih legura (FOAL) i razvojno-istraivaki projekat Instituta za tehniko rjeenje deset turbinskih radnih kola tipa Pelton na
aluminjum - Fabrika za proizvodnju Al - prahova po tehnolo- svih pet agregata HE Peruica koji su i danas u eksploataci.
gi Instituta VAMI iz Lenjingrada za mikrolokacu Mateevo Posle HE Peruica moju posveenost hidroenergetici nastav-
(Optina Kolain), koji je uraen na nivou glavnog projekta. ljam kao univerzitetski nastavnik na Mainskom fakultetu u
Podgorici (Titogradu) i to bez prekida od statusa saradnika
Hidroenergetici ste posveeni kako u nauno-istraivakom u nastavi do redovnog profesora u penzi, punih 35 godina.
tako i u praktinom radu. Nezahvalno je da Vas pitam da iz- Uestvovao sam u edukaci 30 generaca Mainskog fakulteta
dvojite neki od Vama najdraih projekata, ali u Vas zamoliti u oblasti hidroenergetike i u tom kontekstu takoe na razvoju
da nas podsjetite na neke koji su obiljeili Vau kareru? i unapreenju nastavnog procesa na ovom Fakultetu u ovoj
U prvom redu to je moja prva inenjerska ljubav, odnosno oblasti uvoenjem u nastavu novih predmeta: Turbomaina I I
inenjerski debi na sanaci HE Peruica koja me je ikolo- Turbomaina II, Hidroenergetska postrojenja, kao i izbornih
vala za inenjera hidroenergetike a u drutvu eminentnih ju- Hidroelektrane, Projektovanje hidroenergetskih postrojenja.

32 oktobar 2017
Meunarodna usavravanja
i saradnje
Aktivno se sluite ruskim, francuskim i njemakim jezikom to je u
znaajnoj mjeri izgradilo Vau kareru. Ostvarili ste znaajnu sa-
radnju sa inostranim kompanama, univerzitetima, institutima
Tano je da govorim, itam i piem na ovim jezicima o emu
posjedujem i uvjerenje Instituta za strane jezike - Titograd.
Zahvaljujui tom znanju mogao sam da koristim strunu i na-
unu literaturu na ovim jezicima, da neposredno kao inenjer
u praksi radim na realizaci tehniko-tehnolokih objekata
sa starnim partnerima ovog jezikog podruja i konano se
struno i nauno usavravam na njihovim odgovarajuim
institucama u inostranstvu - u oblasti industre glinice i
aluminuma i hidroenergetike. Naime, sa njemakim par-
tnerom radio sam na sanaci turbinskih kola tipa Pelton
Male hidroelektrane na primjeru sliva Graanice (korica dolje)
na HE Peruica, na izgradnji fabrike za izradu stambenih
elemnata industrskom metodom i na izgradnji fabrike ot-
kovaka od aluminjuma i alu-legura i to u svim slajevima u
fazi projektovanja, montae i eksploatace (klju u ruke). Sa
francuskim partnerom Pechiney (Pariz) u svojstvu glavnog in-
enjera montae radio sam na izgradnji Fabrike glinice (crveni
dio), po tehnologi ove rme koja je bila i nosilac tehnologe
(know-hou) za celi Kombinat aluminuma. Sa ruskim par-
tnerom, takoe u svojstvu glavnog inenjera projekta, radio
sam na projektu Fabrike za izradu stambenih elemenata in-
dustrskom metodom (koju je Grad Moskva poklonila Crnoj
Gori kao pomo posle zemljotresa 1979. godine), odnosno
na razvojnom istraivakom projektu fabrike Alu-praha u
inertnoj atmosferi po tehnologi Instituta VAMI - Lenjingrad.
Paralelno sa ovim aktivnostima u zemlji, obavljao sam stru-
ne i naune specalizace u odgovarajuim institucama u
zemlji i inostranstvu: na Institutu za gorivo i energu - Pariz,
fabrikama glinice u Evropi i SSSR, fabrici Pelton turbine - vaj-
carska, projektantskim biroima i zavodima za izradu stam-
benih elemenata industrskom metodom u SSSR (katedra Kao projekat moje karere izdvojio bih strunu monograju
za iskoriavanje vodene energe Hidrotehnikog fakulteta Male hidroelektrane u Crnoj Gori na primjeru sliva Graani-
inenjersko-graevinskog instituta - Moskva). ce (2015) na kojoj sam radio zajedno sa kolegama Barovi-
em i Meedoviem, a model Zeta - Piva prvi put sam pred-
stavio javnosti u dnevnom listu Pobjeda 2003. godine.

2017 oktobar 33
 RAZGOVOR:
Dr Igbala abovi Kerovi, dipl.in.arh.
laureat Godinje nagrade IKCG

Izazov koji obavezuje

STRUKU I POLITIKU
Dr Igbala abovi Kerovi, dipl.in.arh
foto: privatna arhiva
Dr Igbala abovi Kerovi, dipl.in.arh, dobitnica je Godinje nagarde Inenjerske komore Crne
Gore za postignute rezultate u struci - za monografsku studu Graditeljsko nasljee Ulcinja -
izmeu teore i prakse.
Kulturoloki peat svake drave je izmeu ostalog i njena kulturna batina. Valorizaca
kulturne batine ne mogua bez ouvanja graditeljskog nasljea. Graditeljsko nasljee
je mogue ouvati uspostavljanjem harmone izmeu starog i novog kroz uspostavljanje
neophodnog arhitektonsko kulturolokog balansa prolosti, sadanjosti i budunosti, to je
izazov koji obavezuje struku i politiku. Raduje me da struka prepoznaje znaaj teme ouvanja
graditeljskog nasljea to potvruje priznanjem za rad na monografskoj studi Graditeljsko
nasljee Ulcinja - izmeu teore i prakse, kazala je povodom Godinje nagarde IKCG Igbala
abovi Kerovi.
Igbala abovi Kerovi Arhitektonski fakultet upisala je 1989. godine na Univerzitetu u
Sarajevu. Diplomu osnovnih studa stekla je na Zildiz Teknik Univerzitetu u Istanbulu 1995,
na kojem je 1997. zavrila postdiplomske stude Arhitektonskog projektovanja. Odbranila je
doktorsku tezu pod naslovom Transformaca tipomorfolokih odlika naselja orentalnog
porekla u Crnoj Gori i stekla nauno zvanje doktor tehnikih nauka iz oblasti Arhitektura
i urbanizam na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, kod prof. Amira Paia.
U dosadanjoj kareri radila je u Sekreteratu za prostorno planiranje u Podgorici, na
Graevinskom fakultetu Univerziteta u Mostaru, Arhitektonskom i Graevinskom fakultetu
Univerziteta Crne Gore, Fakultetu za Politehniku na Univerzitetu Donja Gorica. Na temu
savremene prostorne zatite, koja se pored aktivne zatite bavi i pitanjem integraca
graditeljskog nasljea u savremeni ivot, objavila je veliki broj radova prezentovanih na
internacionalnim konferencama. U praksi se naroito bavi pitanjem interpoliranja novih
struktura u urbane cjeline kao pojavnog oblika integraca staro - novo. Autor je vie studa i
usvojenih inicativa zatite orentalno-osmanskog graditeljskog nasljea Crne Gore.

U ukupnom stanju ulcinjskog Starog grada kljuni problem

jesu neprimjeren razvoj, ukljuujui i nelegalnu gradnju
koja negativno utie na autentinost zike strukture grada,
od urbane morfologe do lokalne arhitektonske tipologe,
ime je ugroena utilitarna vrednost urbane slike grada
34 oktobar 2017
 INTERVIEW: Igbala abovi Kerovi, Ph.D., grad.eng.arch, Laureate of the ECM Annual Award
A CHALLENGE THAT BINDS PROFESSION AND POLITICS
Igbala abovi Kerovi, PhD, grad. tural heritage by recognizing the work of Sarajevo. She worked at the Secre-
eng.arch., is the winner of the Annual on the monograph study Architectural tariat for Spatial Planning in Podgor-
Award of the Engineers Chamber of heritage of Ulcinj - between theory and ica, at the Faculty of Civil Engineering
Montenegro for the achieved results in practice", said Igbala abovi Kerovi of the University of Mostar, Faculty of
the profession - for the monographic upon receiving ECM Annual Award. Architecture and Civil Engineering of
study " Architectural heritage of Ulcinj Igbala abovi Kerovi enrolled the the University of Montenegro, Faculty
- between theory and practice". Faculty of Architecture in 1989 at the of Polytechnics at the University of
"The cultural brand of each state is, University of Sarajevo. She graduated Donja Gorica. She published a num-
among other things, its cultural herit- from the Zildiz Technical University in ber of papers on contemporary spa-
age. Valorization of cultural heritage Istanbul in 1995, where she complet- tial protection, which deals with the
is not possible without the preserva- ed postgraduate studies in Architec- integration of architectural heritage
tion of architectural heritage. It can be tural Design in 1997. She defended into contemporary life, all present-
preserved by establishing a harmony doctoral thesis entitled "Transforma- ed at international conferences. In
between the old and the new through tion of typomorphological character- practice, shedeals with interpolation
architectural cultural balance of the istics of the settlement of oriental ori- of new structures into urban entities
past, the present and the future, which gin in Montenegro" mentored by Amir as a form of "old - new" integration.
is a challenge that binds the profes- Paiand gained the scientic title of abovi Kerovi is the author of sev-
sion and politics. I am happy to see Doctor of Technical Sciences in the eral studies and adopted initiatives to
that the profession recognizes the eld of Architecture and Urbanism at protect the oriental-Ottoman architec-
importance of preserving the architec- the Faculty of Architecture, University tural heritage of Montenegro.

Luksuzno opremljena monograja posveena je nastanku,
razvoju i funkcionisanju Ulcinja kao urbane cjeline. ta Vas
je motivisalo da uete u jedan ovako kompleksan projekat?
U vremenu opte globalizace, prepoznavae se kao posebno
znaajne cjeline, one zemlje koje njeguju svoju kulturoloku
posebnost bez obzira na njihovu veliinu. Nacionalni kulturo-
loki identitet nezamisliv je bez autentinog arhitektonskog
izraza koji objedinjuje sve civilizacske krugove koji su vje-
kovno proimali na prostor pri susretima istoka i zapada,
to je kulturoloka prednost koju valja prepoznati i na pravi
nain viestruko valorizovati u procesu evropskih integraca.
Kao mala zemlja, naem evroatlanskom drutvu, ne moemo
punuditi kao posebnu vrednost ono to nemamo ve ono to
imamo i po emu emo se prepoznavati, a to je naa kultur-
na slojevitost i civilizacsko proimanje kroz milenume, to
ni mi sami ne prepoznajemo u dovoljnoj mjeri kao kvalitet,
zbog ega smo svi, na alost na gubitku. Biti dio Evrope znai
razmiljati i ivjeti evropski. to znai da smo duni potovati
evropske konvence i preporuke u oblasti kulturnog naslje-
a. Otvoreni i iroki koncept nasljea prisutan u savremenom
dobu, koji nasljee odreuje ne samo kao istorsku, doku-
mentarnu i umjetniku, nego i kao antropoloku, socioloku
i politiku injenicu - predstavljen je kroz veliki broj meuna-
rodnih pravnih akata, od kojih su najznaajni UNESCO-ovi
dokumenti koji se odnose na ljudska prava, nemateralno
nasljee i kulturne razliitosti. Ti dokumenti moraju poeti
da ive i kod nas u faktikoj a ne samo teorskoj ravni. To
ne jednostavan put, ali je neophodan u sveoptem kretanju
drutva u prihvatanju evropskih standarda.
Posveenim radom doli ste do kompletne slike - ta je grad
Ulcinj bio kroz vreme i ta je on danas. To je odredilo i Vae
strune preporuke kako da se tom gradu ponovo udahne
ivot i duhovna energa koju su u njega ulile velike civiliza-
ce. Komentar.
Svaki grad je svojevremeni odraz i slika vremena. Ulcinj su
stvarale velike civilizace. Na malom prostornom rasponu
nalaze se arhitektonski reprezenti i oblici razliitih civiliza-
ca, nastajali u razliitim periodima i dugim vremenski ras-
ponima, od iliro grkog, preko mletakog, srednjovjekovnog

2017 oktobar 35
 Naslovnica nagraene
monografije

do osmanskog. To je sutina i naj- U ukupnom stanju ulcinjskog Starog

vea vrednost ulcinjskog Starog grada kljuni problem jesu nepri-
grada. U cilju unapreivanja stanja mjeren razvoj, ukljuujui i nele-
ulcinjske tvrave neophodno je galnu gradnju koja negativno utie
sprovesti njenu konsolidacu - pre na autentinost zike strukture
svega bedema i kula koje je ine, grada, od urbane morfologe do
kao i neizbjenu sanacu Citadele lokalne arhitektonske tipologe,
i u njoj pojedinanih objekata, a ime je ugroena utilitarna vred-
shodno stanju, svojstvu, osobeno- nost urbane slike grada.
sti, znaaju, i konano kategori
kojoj pripada svaki pojedinano. Kako ste dolazili do grae, podata-
Za objekte, dio sjeverozapadnog ka, materala koji su Vam pribliili
bedema i starog ravelina sa objek- oblast koju ste izabrali?
tima koji ga ine, crkva u Donjem Razvoj arhitekture i urbanizma Crne
gradu, mjere zatite se prevashodno odnose na konzervacu. Gore ne bio predmet izuavanja kompletnih monografskih
Drugi mogui metod, realizovan u sluaju Kule Balia, rave- sadraja. Ova vrlo znaajna nauna oblast, koja se vezuje za
lin sa kazamatima, Muzeja Crkva-dama, Upravne zgrade razliite vremenske periode i civilizacske krugove, antiki,
muzeja, Nautikog muzeja, u uslovima gdje je to mogue, srednjovjekovni i osmanski, tretirana je uglavnom u okviru mul-
podrazumeva istorsku restauracu - adaptacu, prilago- tidisciplinarnih istraivanja i su rezultati najee fragmen-
avanjem prostora savremenoj funkci. Takav pristup se tarni prikazi razliitih tematskih sadraja. Ti sadraji, uglavnom
prevashodno odnosi na srednjovjekovne, a kasne osman- bazirani na rezultatima prouavanja arhivskog materala, sa
ske ostatke, kasarne, barutane u Citadeli, koja u izvjesnom stanovita istorsko-injenikog stanja i optih prilika, pred-
smislu podrazumeva vrednost stavljaju polazne osnove tipomorfo-
arheolokog lokaliteta. lokih istraivanja crnogorskih gra-
Na svu sreu, u proteklom peri- dova, a to je tema moje doktorske
odu aktivnosti na tom prostoru disertace, odbranjene 2011. godine
ne bilo, pa isti, uz zadrku da na Arhitektonskom fakultetu Univer-
je zaputen, predstavlja dobar ziteta u Sarajevu, kod profesora Ami-
potencal kojem nuno sledi ra Paia.
unapreenje i u tom postupku Tematska cjelina sadrana u mono-
nuno mu treba obezbediti kon- Kao imperativ, moramo graji Graditeljsko nasljee Ulcinja
zervatorsku komponentu i odrivu transparentno staviti nasljee u - izmeu teore i prakse, bazirana je
upotrebnu vrednost, uz ouvanje sredite strunih, naunih i javnih na sadraju moje doktorske diser-
svih autentinih i ambentalnih tace, zasnovane na viegodinjem
vrednosti. To je sutina - prezen-
rasprava, sa ciljem objektivnog istraivanju, koja je takoe funda-
taca i svakodnevna dostupnost utvrivanja postojeeg stanja, ment moje nove mongraje Podgorica
javnosti sa sadrajima koji trajno identikovanja problema radi kroz prostor i vreme, u promocu
poveavaju atraktivnost dobra. donoenja rjeenja ovom prilikom najavljujem ubrzo.

36 oktobar 2017
 Izbjegavanje odgovornosti

Vaa studa nauno, metodolo- U naoj stvarnosti, jedan od kljunih problema jeste nea- kvatnu saradnju meu razliitim
ki i sistematino obrauje pita- dekvatna saradnja meu razliitim nivoima odluivanja u nivoima odluivanja u procesu
nje savremene konzervatorske procesu upravljanja prostorom i zatiti nasljea, odnosno upravljanja prostorom i zatiti
prakse u kojoj se prepoznaje izbjegavanje odgovornosti, pod izgovorima dugih administra- nasljea, denisati odgovorno-
uzajamni odnos nasljea i ra- tivnih procedura. Manjkavost planova, odgovarajuih instru- sti svakog inioca tog procesa,
zvoja. U kolikoj mjeri, u Crnoj menata i politika na lokalnom nivou, koje bi garantovale kako skratiti administrativne proce-
Gori, razvoj ugroava nasljee? ouvanje istorskih kvaliteta, tako i adekvatnu valorizacu dure i otkloniti sve korisne ne-
U ureenim sistemima na- nasljea, takoe je od sutinskog znaaja. Sutinski problem jasnoe u pogledu nadlenosti
sljee podstie razvoj, a ra- je nedostatak integrisanog pristupa prema ouvanju. Poslje- i odgovornosti, ustanoviti i oja-
zvoj unapreuje nasljee. To je dice su naalost vidne. Preporuke jesu jasno denisane, ali ati odgovarajue djelotvorne
savremena evropska praksa i da te preporuke nisu rjeenje bez njihove primjene, to je instrumenate koji e iskljuiti
standard koji moramo usvojiti nadlenost donosioca politikih i administrativnih odluka. nelegalnu gradnju i obezbediti
u procesu upravljanja prosto- Samo na taj nain teora postaje praksa, ime se na kvali- dosljednu implementacu pla-
rom - planiranju i izgradnji. Sa tetan nain zatvara krug ouvanja kulturne baine i trajanje nova i zakona, kao i potovanje
tom postavkom mora poinjati prostora kroz vreme. Evropskih konvenca i preporuka
i zavravati teora i praksa. U simbolikom smislu uticaj arhitekte na urbanistiko obli- u oblasti kulturnog nasljea. U
Odriv ekonomski razvoj ze- kovanje gradskih cjelina je vjean, jer konano arhitekte smislu upravljanja prostorom,
mlje zahteva racionalne ko- ostavljaju djela koja, u teori ili praksi, svjedoe o prostoru sadrinski i kvalitativno unapri-
rienje prostora, a prostorni kroz vreme i potvruju trajanje, ili ne. jediti planove kroz transparentne
razvoj i izgradnja, su nunost i javne procedure, koji e, pre
i neminovnost. U tom smislu svega, obezbediti integralnu
planiranje i zatita prostora prostornu zatitu istorskih ur-
ne smu biti konica za privredni razvoj i punu realizacu banih cjelina. U te svrhe potrebno je koristiti uporedno evropsko
preduzetnikih inicativa i novih investicia. Istovremeno, iskustvo i teorski i doktrinarni kontekst obnove nakon Drugog
privredni razvoj ne sme biti pretnja prostoru kroz njegovo svjetskog rata ilustruje razliite prakse - od nasljea kao metafore
dalje devastiranje. Zato je neophodno postii balans izmeu u novom gradu, preko rekonstrukca istorskih sredita i objekata
zatite i graenja, to je jedino mogue uz puno potovanje u njima (Varava), do restaurace, djelimine rekonstrukce - kao
pravila struke na kojima e se temeljiti prostorni planovi, za- potencalne kombinace zatite spomenika i moderne praktine
konske regulative i njihova implementaca. upotrebe (Gdansk); od urbane restaurace (Munster), preko resta-
urace gradske strukture na osnovu tipolokih studa (Firenca),
Svjedoci smo da zatita graditeljskog nasljea u Crnoj Gori ne do rekonstrukce Dresdena, kao savremene postmoderne pojave
tretirana na adekvatan nain. ta je potrebno preduzeti da bi (takozvane restaurace istorskog urbanog krajolika).
se ouvalo kulturno i istorsko nasljee, izbjegla devastaca i Nae graditeljsko nasljee predstavlja otvorenu, dovoljno
vratila autentinost odreenim objektima, prostornim cjelinama? neprouenu knjigu, bogatu sardajima kakve ne poznaje sa-
Kao imperativ, moramo transparentno staviti nasljee u sredite vremena Evropa, to moramo iskoristiti kao prednost. U tom
strunih, naunih i javnih rasprava, sa ciljem objektivnog utvri- sluaju naa praksa u zatiti graditeljskog nasljea moe biti
vanja postojeeg stanja, identikovanja problema radi donoenja inovativna, ime bi bila obogaena ukupna evropska praksa
rjeenja. U normativnom smislu nuno moramo ustanoviti ade- integralne prostorne zatite.

2017 oktobar 37
 RAZGOVOR:
Duan Koki, dipl.in.gra.
laureat Godinje nagarde IKCG

Prioritet su
BEZBJEDNI PUTEVI Duan Koki, dipl.in.gra.
foto: privatna arhiva

Duan Koki, dipl.in.gra, Godinju nagradu Inenjerske komore Crne Gore dobio je
kao rukovodilac Projekta rekonstrukce magistralnog puta M - 2.3 Podgorica - Cetinje -
Budva sa zadatkom sprovoenja aktivnosti na izradi projektnih zadataka, pribavljanju
UTU, saglasnosti nadlenih organa, izradi i revizi tehnike dokumentace, pribavljanju
graevinskih dozvola, izvoenju i nadzoru nad izvoenjem radova i pribavljanju
upotrebnih dozvola.
Bez obzira na broj nagrada ili priznanja koje ovjek dobe u toku svog ivota, uvek su
najznaajne one koje vam dodjeljuju kolege. Izuzetno sam poastvovan to sam dobitnik
ove nagrade, jer istu doivljavam ne samo kao nagradu za ostvarene rezultate u 2016.
godini, ve i kao nagradu za svoj dosadanji rad, kako u profesionalnom djelovanju koje
Koje sve radove obuhvata rekonstrukca
se prevashodno odnosi na puteve kao objekte koji uvek donose razvoj, tako i za svoj rad
jedne od najfrekventnih saobraajnica
u IKCG i sam aktivni lan od njenog osnivanja, kazao je dobitnik Godinje nagarde IKCG
u Crnoj Gori?
Duan Koki, dipl.in.gra.
Duan Koki, dipl.in.gra, diplomirao je na Graevinskom fakultetu u Podgorici 1992, na Rekonstrukcom su obuhvaeni radovi na
Saobraajnom smjeru. Od 1992, i to u periodu od oktobra 1992. do aprila 2001. godine, izgradnji dodatnih traka za sporu vonu,
zaposlen je u Preduzeu za puteve Crnagoraput Podgorica, od aprila 2001. do novembra rekonstrukca raskrsnica, rekonstrukca
2003. godine u Optegraevinskom preduzeu Gorica Podgorica, a od novembra 2003. postojeih tunela i mostova, sanaca ne-
godine do danas radi u Ministarstvu saobraaja i pomorstva - Direkci za saobraaj na stabilnih kosina zasjeka i usjeka, sanaca
poslovima samostalnog savjetnika. Kao odgovorni projektant, revident, odgovorni izvoa kolovozne konstrukce i sistema za od-
radova, nadzor ili lan komise za tehniki pregled potpisan je na preko 150 projekata vodnju puta, ugradnja nove saobraajne
irom Crne Gore. Radei u Direkci za saobraaj, kao menader projekta realizovao je signalizace i oprema puta. U 2016.godi-
oko 80 projekata a ukupna investiciona vrednost prelazi 220 miliona eura, od kojih ni zavrene su dionice/lokaliteti: Kokoti-
su znaajni: Put Risan-Grahovo, dionica Lipci-Vilusi duine 39 km, most preko kanala
Barutana-Kamenica duine 4,2km; Ka-
Port Milena u Ulcinju, duine 600 m, tunel Tifran, duine 420 m, bulevar od Ulice
menica-Meterizi duine 4,6km; Jankovia
Vojislavljevia u Podgorici do raskrsnice sa putem za aerodrom Golubovci duine 6,6km,
Kr-Ulii duine 1,8km; Obzovica-Brajii
bulevar na ulazu u Bar duine 2,0km. Odlukom Vlade Crne Gore imenovan je za lana
Dravne komise za tehniki pregled dionice autoputa Smokovac-Mateevo. duine 4,0km; Markovii duine 3,6km;
lan je Inenjerske komora Crne Gore i Drutva za puteve Srbe. Svoju aktivnost i doprinos Raskrsnica Zavala sa spajanjem bulevara
u radu Komore ostvario je kroz uee u organima i telima Komore gdje je u dva mandata Budva-Beii duine 700m. Ukupna vred-
bio delegat Skuptine Komore, a u jednom mandatu je obavljao funkcu lana Upravnog nost izvedenih radova na ovim dionicama
odbora Komore i predsjednika Izvrnog odbora Strukovne komore graevinskih inenjera. iznosi 13.528.355,29 eura.

38 oktobar 2017
 INTERVIEW: Duan Koki, grad.civ.eng, Laureate of the ECM Annual Award
Duan Koki, grad.civ.eng., was awarded
the ECM Annual Award as the Manager
of the Project for reconstruction of Main
Road M - 2.3 Podgorica - Cetinje - Budva,
with the task to carry out activities on
the design of project tasks, obtaining
UTC (UTU), approval of the competent
authorities, development and revisi-
on of technical documentation, obta-
ining construction permits, execution
and supervision of work execution and
obtaining use permits.
"Regardless of the number of prizes
or awards that a man gains during his
lifetime, the most important ones are
those awarded by your colleagues. I am
extremely honored to be the winner of
this award, as I do not only perceive it
as a reward for the results achieved in
2016, but also as a reward for my work
so far, professionally as well as for my
work in ECM, being its member since
SAFE ROADS ARE PRIORITY
the foundation, "said the winner of
the ECM Annual Award Duan Koki,
grad.civ.eng.
Duan Koki, grad.civ.eng., gradua-
ted from the Faculty of Civil Enginee-
ring in Podgorica 1992, Department
of Transportation. From October 1992
to April 2001 he works in the Road
CompanyCrnagoraputPodgorica, from
April 2001 to November 2003 in the con-
struction companyGoricaPodgorica,
and from November 2003 to present
he works in the Ministry of Trac and
Maritime Aairs - Trac Directorate as
an independent Advisor. He has signed
over 150 projects throughout Montene-
groas the responsible designer, auditor,
responsible contractor, supervisor or
technical commission member.
As a project managerin Trac Direc-
torate he has carried out around 80
projects with a total investment value
of over 220 million euros, of which the
most signicant are: Risan Grahovo
road, the Lipci - Vilusi section 39 km
long, the bridge over Port Milena in
Ulcinj 600 m long, "Tifran"tunnel 420
m long, boulevard from Vojislavljevi
Street in Podgorica to the intersection
with Golubovci Airport 6,6 km long,
boulevard at the entrance to Bar 2 km
long. The Montenegrin Government has
appointed him as member of the State
Commission for Technical Inspection
of the Smokovac - Mateevo Highway.
Kokiis a member of the Engineers
Chamber of Montenegro and the PE
Roads of Serbia. He contributed to the
work of the Chamber as a delegate of
the Chamber Assembly for two man-
dates, and a member of the Chamber
Management Board and the president
of the Executive Board of the Chamber
of Civil Engineers for one mandate.

Rekonstrukca magistralnog puta je jo u toku. Na kojim di-
onicama se radi i za kada je planirana nalizaca projekta?
U prvoj polovini 2017. godine zavrene su dionice/lokaliteti
Tunel Mekavac, duine 500 metara, Ulii-kruni tok Cetinje-
Ugnji duine 5,9km, Ugnji-Obzovica duine 1,3km, dok se
trenutno izvode radovi na dionicama Brajii-Lapii duine
5,2km, Koljun-Zavala, duine 1,8km, koje prema planu treba
da budu zavrene u decembru 2017. godine.
Osim toga na rane uraenim treim trakama Kamenica, Me-
terizi, Jankovia Kr, Ulii, Obzovica, Brajii, Lapii i Koljun,
ukupne duine oko 20km, izvreno je presvlaenje asfaltnog
kolovoza. Sredinom novembra 2017.godine planiran je poe-
tak radova na izgradnji Bulevara Donja Gorica, duine 3,3 km,
sa rokom zavretka radova do sredine 2018. godine kada e i
biti kompletno zavrena rekonstrukca ovog putnog pravca.
Koji dio sanace magistralnog puta je do sada bio najzah-
tjevni?
Svakako to je raskrsnica Zavala, sa spajanjem bulevara Budva-
Beii. Radovi na ovoj dionici izvoeni su u periodu januar-jun
2016. godine uz stalno odvanje saobraaja na jednom od
najfrekventnih puteva u Crnoj Gori. Ova saobraajnica ima
po dve saobraajne trake za svaki smjer (2x2x3,3 m) koje su
meusobno razdvojene razdelnim pojasom irine od jednog
metra. Proirenje saobraajnice je izvedeno na strani prema
moru tako da se gotovo cela desna strana bulevara, gledano
iz pravca Budve ka Beiima, nalazi na objektima koje ine
potporni zidovi i konstrukce sa AB platnima na koje su po-
loeni montani nosai raspona cca 25m.

2017 oktobar 39
 Crna Gora e biti drava sa visoko
razvijenom putnom mreom
Koja sljedea saobraajnica u Crnoj Gori mora da
bude prioritet kada je sanaca u pitanju?
Izgradnjom autoputa Bar-Boljare i brze saobraaj-
nice od Herceg Novog do Ulcinja, uz ve postojeih
1.800km magistralnih i regionalnih puteva, Crna Gora
e biti drava sa visoko razvenom putnom mreom.
Meutim, problem priinjava starost te mree jer je
znaajan dio puteva izgraen pre pedeset i vie
godina. Po mom miljenju sanacu/rekonstrukcu
putne mree treba uporedo prioritetno vriti na di-
onici Tivat-Budva koju karakterie najvee saobra- Radovi u toku rekonstrukcije
tunela Mekavac
ajno optereenje i dionici Ribarevina-Kolain koju
karakteriu starost, loi saobraajno-tehniki ele-
ment i veliki broj saobraajnih nezgoda. Osim toga
Kako bi nakon rekonstrukce ocenli bezbednost magi-
zbog smanjenja saobraajnih guvi u toku turistike stralnog puta Podgorica-Cetinje-Budva?
sezona veoma je bitno da se to pre pone sa rea- U trouglu put-vozilo-ovjek, rekonstrukcom ovog putnog
lizacom izgradnje tri obilaznice, i to: Budve, Kotora pravca stvoreni su uslovi koji omoguavaju udobne i be-
zbjedne putovanje u delu koje obezbjeuje put. Meutim
i Sutomora.
za poveanje cjelokupne bezbjednosti potrebno je uloiti
dodatne napore u ostala dva segmenta, pogotovo u onom
koji se odnosi na saobraajnu kulturu uesnika u saobraa-
ju, pogotovo u delu potovanja ogranienja brzine i zabra-
ne preticanja.

Osnova galerije krunog toka Pogled na galeriju odozdo Izgraeni bulevar

40 oktobar 2017
RAZGOVOR:
Mentor Llunji, dipl.in.gra.
laureat Godinje nagarde IKCGG

SVAKA KNJIGA JE
AUTOROVO OBRAANJE SEBI
Mentor Llunji, dipl.in.gra, Godinju nagradu Inenjerske komore Crne Gore dobio je
za nauno djelo - knjigu Seismic architecture: The architecture of earthquake resistant
structures.
U sutini, nagrade nisu namenjene samo laureatima, ve indirektno i buduim-
potencalnim dobtnicima. Daju im podstrek da u narednom periodu prave bolje projekte,
vie piu i vie objavljuju. Mislim da je to i osnovni cilj nagrada. Meni je naravno veoma
draga, ne samo zato to me vrednuje kao inenjera i autora, ve to se vrednuje jedan
ogroman trud uloen u pisanje ove knjige, kazao je Mentor Lliunji, dipl.in.gra,
povodom Godinje nagarde IKCG.
Mentor Llunji, inenjer-konstruktor, profesionalnu kareru je zapoeo u komapani
Mabetex Group 2002. godine u Kazahstanu, gdje je radio na najreprezentativnim
projektima u toj zemlji (Predsjednika palata Ak Orda-45.000 m2, i dr). Od 2007. godine
vodi biro za projektovanje konstrukca MSPROJECT sa sjeditem u Ulcinju. Uzeo je ueca
u projektovanju i recenzi vie od 400 projekata, svih vrsta, u nekoliko zemalja (Crna
Gora, Makedona, Kosovo, Rusa, Kazahstan). Autor je nekoliko knjiga.

Vaa viegodinja istraivanja na polju
aseizmikog projektovanja i arhitekture
rezultirala su zapaenim naslovima u
domaim i inostranim strunim krugo-
vima. ta je sve uticalo da se posvetite
ovoj oblasti?
Teko je rei ta je konkretno utica-
lo. Navjerovatne to je u zemljiotresu
od 15. aprila 1979. godine jedna od r-
tava bila i moja baka, koja je poginula
toga jutra u Starom gradu u Ulcinju. To
je oigledno podsvjesno uticalo da se
vie interesujem za ovaj fenomen, koji
je inae stalno pristuan u kolektivnoj
memori naih graana, naroito onih
koji ive na primorju.
Vaa knjiga je prva kod nas koja se bavi
temom uticaja arhitektonskih rjeenja
na seizmiko reagovanje objekata. Te-
mom koju obraujete u novoj knjizi e-
Mentor Llunji, dipl.in.gra
lite, pre svega, da se obratite kojoj
foto: privatna arhiva
italakoj publici?
Svaka knjiga, svakog autora, je u prvu
ruku obraanje sebi. To je javno meditira-
nje o temi koja autora interesuje. Takoe,
tokom rada kao projektant konstrukca
primjetio sam da postoji praznina u os-
novnim znanjima koje se tiu asezimikog
projektovanja, ne samo kod arhitekata,
nego i kod mojih kolega inenjera. Stoga,
knjiga se obraa podjednako arhitektama
i inenjerima, naroito onima koji pre-

2017 oktobar 41
 Loe koncipiran arhitektonski projekat teko moe spasiti
ak i najbolji konstruktor. Stoga je nedopustivo da danas
arhitekte, ne samo kod nas, nego i svetu, vie znaju o
protivpoarnoj zatiti nego o zatiti protiv zemljotresa

feriraju konceptualan i 'nematematiki nisanjem funkce i unutranjeg raspo- nje se tedi na materalima i bolji su
pristup problematici. Knjiga je uglavnom reda direktno orjentiu i uslovljavaju uslovi za gradnju u odnosu na dve ili
bazirana na konkretnim primjerima iz poloaj i raspored noseih elemenata tj. tri decene rane. Drugi momenat je
prakse, gdje tekst prati veliki broj crtea deniu i tip konstrukce. Onda zavisi uticaj infromatike tehnologe, tj. sof-
i fotograja. Miljenja sam da vizuelni i od umea konstruktora da u taj 'gotov tvera za proraun konstrukca koji su
konceptualni pristup ovoj problematici je arhitektonski proizvod' ubaci najbolju automatizovali proraun i koji su bez
naprikladni da bi se ova, inae veoma moguu konstrukcu, koju arhitekton- sumnje poboljali kvalitet projekata.
sloena problematika, pribliila irem ski projekat dozvoljava. Loe koncipi- Ipak, u svakodnevnoj praksi se sreem
profesionalnom auditorumu. ran arhitektonski projekat teko moe sa primjerima gdje automatizaca pro-
spasiti ak i najbolji konstruktor. Stoga jekta konstrukce utie na postepenu
a odgovornost je najvea u obezbje- je nedopustivo da danas arhitekte, ne atroju konstrukterske logike i da se
ivanju seizmike sigurnosti objekata? samo kod nas, nego i svetu, vie zna- itav projekat svodi na nekoliko kliko-
Arhitekta, konstruktor, investitor. Ovim ju o protivpoarnoj zatiti nego o zatiti va na tasteru, gubei realnu predstavu
redom. Arhitekte uglavnom svoju od- protiv zemljotresa. o veliini objekta i njegovom stvarnom
govornst prebacuju na inenjere, to ponaanju. Seizmiki proraun koji je
je u neku ruku i normalno, ali po mom Koliko su nai inenjeri, koji rade na iz- omoguen softverima, koliko nam je
miljenju njihova odgovornost je puno gradnji objekata, informisani o seizmi- olakao proces projektovanja, toliko ga
vea. Oni deniu gotovo sve parametre koj problematici? Koliko se vodi rauna je banalizovao. Ne mali broj inenjera
vane za seizmiko ponaanje jednog o seizmikom riziku ako znamo da je idealizujui rezultate softvera preputaju
objekta i to: konguracu, oblik, polo- Crna Gora seizmiki aktivno podruje? svu odgovornost za mogue propuste
aj, rinu, visinu i naravno masu objekta Treba da izdvojimo dva momenta. Prvi kompjuteru. Vano je napomenuti da
najznaajneg sezmikog faktora. De- je kvalitet gradnje, koji je bolji, ma- ni najbolji softver ne moe spasiti slab
koncept konstrukce. Mislim da u nared-
nom periodu, naroito nae obrazovne
insituticje, treba da obrate posebnu
panju na spreavanje nesavjesnog
Ne mali broj inenjera idealizujui rezultate softvera korienja softvera u projektovanju.
preputaju svu odgovornost za mogue propuste
kompjuteru. Vano je napomenuti da ni najbolji softver Vaa knjiga je objavljena na albanskom,
ne moe spasiti slab koncept konstrukce. Mislim da u crnogorskom i engleskom jeziku. Stru-
njaci hvale Va jednostavan nematema-
narednom periodu, naroito nae obrazovne insituticje,
tiki jezik kojim ste uspjeli da pribliite
treba da obrate posebnu panju na spreavanje nesavjesnog izuzetno sloenu temu. Koliko je trajao
korienja softvera u projektovanju rad na Vaoj knjizi i kako ste uspjeli da

42 oktobar 2017
 Mogunost meditacije o profesiji
Da li Vaa sljedea interesovanja i istraivanja idu u
slinom pravcu ili?
O odnosu arhitekture, konstrukce i seizmikog pro-
jektovanja, kad se saberu sve tri knjige, napisao sam
oko 1200 strana, i to na tri jezika, i mislim da to se
jednu sloenu materu uinite Pre mojih knjiga, ova tema
jednostavnom i dostupnom mene tie tema je iscrpljena. Kako moje angaovanje ne bila uopte zastupljena
itaocima? oko zemljotresnog inenjerstva traje intenzivno ve u naoj literaturi. U svetu se
Knjige se uglavnom piu i- nekoliko godina, bilo mi je potrebno da se distanci- mogu nai svega dva ili tri na-
tav ivot. Fizika kopa knjigeram od ove teme, i zbog toga sam se u posljednjih slova koji obrajuju ovu temu.
je samo materalizaca onoga Danas, u itavom prostoru bive
godinu dana bavio pisanjem nove knjige, koja je ve
to smo godinama sakupljali Jugoslave, izdata su samo dva
gotova za tampu i koja se moe svrstati u anr pro-
u sebi. Ideja o knjizi mi se ja- naslova - moja knjiga i knjiga
vila ak i pre diplomiranja, fesionalne esejistike. Knjiga daje retku mogunost kolege Srana Jankovia, pro-
ali u to vreme nisam imao ni inenjerima ali arhitektama da meditiraju o svojoj fesora na Graevinskom fakul-
dovoljno znanja a ni prakti- tetu u Podgorici, koja takoe
profesi, o tome gdje se nalaze i gdje e biti u na-
nog iskustva da bi to pretoio obrauje ovu temu.
u knjigu.Trebalo je da proe rednih pet ili deset godina. Proces je jednostavan i ujedno
nekih deset godina, stotine mukotrpan. Jednostavan poto je
proitanih knjiga, i vie od cilj jasan, tj. napisati razumljivu
400 uraenih projekata kon- i praktinu knjigu. Muktorpan,
strukce da bi tu ideju ma- zbog toga to iako su asezmiki
teralizovao u ovom obliku. koncepti davno utvreni, treba
Naslovnica nagraene knjige
Knjiga je napisana sa ciljem dati svoje vienje problematike,
da bude pristupana. Knjige koju treba potkrepiti konkret-
koje su nam bile ponuene nim primjerima ili referencama
na fakultetu, ast izuzecima, iz postojee literature, a koja je
kao da su pisane da ne bi krajnje oskudna. I naravno, po-
predale znanje drugima, ve stoji uvek doza sumnje, poto
da bi ga oigledno zadrale je knjiga namenjena kolegama
za sebe. Stoga, ideja vodilja ne samo kod nas, ve od Japa-
je bila da napiem knjigu koju bih ja Vaa informisanost u istraivanjima je na pa do Kaliforne, tako da tvoje znanje
volio da imam. Otkrio sam sve 'tajne' zavidna. I u novoj knjizi usmjeravate na ili nezanje postaje dostupno svima, to je
koje su meni bile dostupne, i ni u jed- literaturu, brojnim ilustracama priblia- neretko glavna konica koja sprjeava au-
nom momentu nisam imao 'akademski vate materu Kako tee proces nastaja- tore da bi pristupili pisanju profesionalne
kompleks' da knjiga mora da bude ne- nja jedne ovakve knjige s obzirom da je literature. Na moju sreu, kritike koje do-
razumljiva i nejasna da bi se ocenila tema koja Vas okupira malo zastupljena bam od profesionalnih adresa u svetu
kao kvalitetna i dobra. kako kod nas tako i u svetu? su veoma pozitivne.

2017 oktobar 43
 RAZGOVOR:
RAZGOVOR: Ana Grbovi, dipl.in.el.
laureat Godinje nagrade IKCG
POBJEDA NAD SOPSTVENIM
KARAKTEROM
Ana Grbovi, dipl.in.el
foto: privatna arhiva
44 oktobar 2017
Ana Grbovi, dipl.in.el, Godinju nagradu Inenjerske komore Crne Gore
dobila je kao autor strunih radova CFC u STEP7 okruenju-interkonekca i
parametrizace umjesto programiranja, Analiza industrskih podataka u
kontekstu velikih podataka (Big data) i ICS in the HPP Perucica is as national
critical infrastructure uraenih u protekloj godini.
Za veinu kolega, koji dre do toga, ova nagrada predstavlja krunu karere.
Meni je stigla malo rane, bolje rei na vreme i oznaava jednu pobjedu nad
sopstvenim karakterom i taku posle koje mnogo bolje razumem ta radim i
zato to radim.To godi, taj dbek, daje neto i vraa ti se. Od momenta kada
sam podnela pravu za Godinju nagradu IKCG, kolege su bile pune podrke,
na emu im se ovim putem zahvaljujem. Kao kandidat za Godinju nagradu
imala sam tu ast da prezentujem jo jedan rad na strunom skupu Prvi dani
elektro inenjera, to mi je bilo posebno zadovoljstvo, prokomentarisla je Ana
Grbovi, dipl.in.el, Godinju nagradu IKCG.
Ana Grbovi diplomirala je na Elektrotehnikom fakultetu u Podgorici 2007.
godine, na odsjeku Elektronika, telekomunikace. Trenutno je na magistarskim
studama na Univerzitetu Donja Gorica (Humanistike stude - sajber
bezbjednost). Od 2009. godine zaposlena je u Elektroprivredi Crne Gore - HE
Peruica. Glavne aktivnosti i odgovornosti Ane Grbovi su razvoj, rjeavanje
problema, analiza, odravanje, pisanje izvjetaja i izvoenje servisa na SCADA
softveru - Siemens WinCC, PLC platformama, HMI rjeenjima, OPC, SQL i
OLE klentima i serverima, rad sa elektro i mehanikom opremom sistema
za voenje procesa, pristup procesu, oitavanje podataka i njihova analiza,
projektovanje, testiranje, putanje u rad i nadogradnja sistema za voenje
procesa, razvoj najboljih praksi, rutinski poslovi i inovativna rjeenja za
poboljanje proizvodnog procesa,
izvoenje procesnih simulaca, testiranje ulazno/izlaznih petlji, praenje i
identikaca pomou CFC softvera, odravanje grupne regulace, prvi kontakt
za sve izvoae iz Siemensa, Prosofta i Instituta Mihajlo Pupin. Autor je
znaajnih strunih radova predstavljenih na strunim skupovima kako u zemlji
tako i u inostranstvu.
 INTERVIEW: Ana Grbovi, grad.elec.eng, Laureate of the ECM Annual Awards
VICTORY OVER MY OWN CHARACTER
Ana Grbovi, grad.elec.eng., was awar-
ded the ECM Annual Award as author
of expert papers "CFC in STEP7 envi-
ronment-interconnection and para-
meterization insteadof programming",
"Analysis of Industrial Data in the Big
Data context" and "ICS in the HPP Peru-
icais as national critical infrastructure"
from the past year.
"For most colleagues this award is the
culmination of their career. It came to
me a little earlier, better to say in time
marking a single victory over my own
character and the point after which I
understand much more what I do and
why I do it.It feels good, the feedback,
you give something and you get so-
mething in return. From the moment I
applied for the ECM Annual Award my
colleagues were full of support, and I
thank them for this. As a candidate for
the Annual Award I had the honor to
present another work at the expertgathe-
ring First days of electrical engineers,
which was a great pleasure for me,
said Ana Grbovi, grad.elec.eng., on
being awarded the ECM Annual Award.
Ana Grbovi graduated from the Faculty
of Electrical Engineering in Podgorica in
2007 at the Department of Electronics,
Telecommunication. She is currently
at masters studies at the University
of Donja Gorica (Humanistic Studies
Cyber Security). Since 2009 she has
been employed in Montenegrin Electric
Enterprise(Elektroprivreda Crne Gore) -
HPP "Peruica". Her main activities and
responsibilities are the development,
problem solving, analysis, maintenan-
ce, report writing and implementation
of SCADA software services - Siemens
WinCC, PLC platforms, HMI solutions,
OPC, SQL and OLE to clients and ser-
vers, work with electrical and mecha-
nical equipment for system operation
process, process access, data reading
and analysis, design, testing, commi-
ssioning and upgrading of process ma-
nagement systems, development of best
practices, routine jobs and innovative
solutions for improving the production
process, performing process simulati-
ons, inbound / outbound loop testing,
tracking and identication using CFC
software, maintaining group control,
rst contact for all Siemens, Prosoft and
Mihajlo Pupin Institute instructors. She
is the author of signicant professional
papers presented at expert conferences
both in the country and abroad.

Zaposleni u HE Peruica, veliki doprinos inenjerskoj struci

dali ste kao glavni inenjer za SCADA sistem u Slubi za moni-
toring sistema upravljanja. Moete li pribliiti Va rad na una-
preenju automatskog upravljanja postrojenjem sopstvene
potronje u HE Peruica?
Institut Mihajlo Pupin i Sluba za monitoring sistema uprav-
ljanja iz HE Peruica su tokom remonta u avgustu mjesecu 2015.
i 2016. godine sproveli niz aktivnosti radi
osposobjavanja automatskog upravljanja
jednog od najvitalnih djelova elektrane -
Sistema sopstvene potronje. Primjenjena
Ve nekoliko godina, vrednosti koje proizlaze iz velikih su savremena rjeenja, koja su uspjela una-
podataka (eng. Big data) su od izuzetne vanosti za prediti sistem kroz provjeru ispravnosti i
servisiranje opreme ATLAS Sistema. U prote-
elektro postrojenja. Bilo je samo pitanje vremena kada
klih godinu dana sistem radi bez problema,
e proizvodne jedinice i osoblje imati mogunost za to se i oekivalo. Moj doprinos je bila puna
prikupljanje, analizu i smislenu obradu velike koliine podrka sa strane SCADA sistema kod im-
podataka u realnom vremenu. To vreme je dolo plementace svih modikaca i testiranja.

2017 oktobar 45
 Automatizacija u doballoT
Vaa profesionalna angaovanja podrazumevaju zapaene
radove, koje struka prepoznaje kao izuzetno znaajne u cilju
to kvalitetneg poslovanja. U nagraenom strunom radu
Analiza industrskih podataka u kontekstu velikih podata-
ka (Big data) bavite se inteligentnim korienjem podataka
koji ine osnovu sistema automatskog upravljanja. Po emu
se nove tehnologe razlikuju od onoga to je prethodilo u
industri?
Ve nekoliko godina, vrednosti koje proizlaze iz velikih
podataka (eng. Big data) su od izuzetne vanosti za elektro
postrojenja. Bilo je samo pitanje vremena kada e proi-
zvodne jedinice i osoblje imati mogunost za prikuplja-
nje, analizu i smislenu obradu velike koliine podataka
u realnom vremenu. To vreme je dolo. Veliki podaci se
pri razliitim procesima generiu u svakom trenutku, a
prenose razliitim sistemima, senzorima i ureajima. Oni
CFC dijagram za prikaz aktivne energije
46 oktobar 2017
dolaze iz vie izvora alarmantnom brzinom, volumenom i
raznolikou. Uvidom u velike podatke, primeeno je da
se tek 2% podataka iz elektrana zapravo koristi, tako da
ne dovoljno samo skupljati podatke, ve se mora obratiti
vea panja na samu vrednost tih podataka. U industr-
skom kontekstu, prevazilazi se tradicionalan nain priku-
pljanja podataka. Poinje se razmiljati unazad, zapravo
ne koriste se podaci za predvianje ishoda, ve se ishod
koristi za smislene korinje podataka i predvianje bu-
duih kvarova. Poinju se koristiti napredne matematike
tehnike za klasikacu i kategorizacu podataka, sve u cilju
sprjeavanja buduih kvarova. Na taj nain se svim zapo-
slenima omoguava da donose bolje odluke, optimizuju
poslovanje, spree opasnost i prevare i smanje troko-
ve odravanja. Nove platforme omoguavaju da gledamo
unapred i predviamo kako razliiti radni scenari utiu
na stanje opreme.
Radom ICS in the HPP Perucica is as national critical infra-
structure skreete panju na znaaj sigurnosti upravlja-
kih sistema?
Rad govori o znaaju denisanja ICS (eng. Industrial Control
System) kao kritine nacionalne infrastrukture u Crnoj Gori.
Sigurnosni koncepti uzimaju u obzir specine zahtjeve pro-
izvodnog procesa koji se uopteno razlikuju od korporativ-
nih zahtjeva. Takoe, rad opisuje koncept sigurnosti poznat
pod nazivom defence in depth na postojeem sistemu, kao
i mogunost proirenja i poboljanja sigurnosti ICS i SCADA
sistemau HE Peruica.
 elja za saznanjem, istraivanjem i
spoznajom
Izuzetna profesionalna angaovanja, uea na nau-
no strunim skupovima, nastavljaju se u kom pravcu?
Meni se zaista dosta stvari desi neplanski, ali kori-
stim mogunosti koje mi se ukazuju, to je inormal-
no. Naravno, ukoliko u tim mogunostima ima ilinih
motiva, elje za saznanjem, istraivanjem i spozna-
jom, onda motivace za rad ne fali. Kao stipendista
EU privodim kraju magistarske stude iz sajber be-
zbjednosti, nakon ega imam elju nastaviti sa pos-
tdiplomskim doktorskim studama i prezentovati
svoje radove na meunarodnim konferencama.

Moete li nam pribliiti rad CFC u STEP7 okruenju - inter-

konekca i parametrizaca umjesto programiranja? Koji
su to neophodni koraci od stvaranja strukture projekta do
testiranja programa?
U ovom radu pojanjen je koncept blokova, potrebni koraci
od stvaranja strukture projekta do testiranja programa kao i
nain na koji se podaci sa elektinih brojila agregata A1-A4 HE Peruica
prikazuju na SCADA sistem elektrane HE Peruica. CFC ( eng.
Continuous function chart ) je dostupan kao jedna od PCS7
(eng. Process control system) opca i omoguava transforma-
cu tehnolokih zahtjeva u izvrne programe automatizace
proizvodnih procesa. Da bi to moglo biti ostvareno, prede-
nisani blokovi jednostavno moraju biti meusobno povezani
i zatim parametrizovani. Kreiranjem CFC dagrama u CFC edi-
toru, itav rad elektrane opisan je kontinualnim procesima.
Koraci u konguraci programa automatizace su: kreiranje
programske strukture, kreiranje blokova i njihovo umetanje
u CFC, povezivanje blokova i podeavanje parametara, po-
deavanje Run-Time karakteristika, kompajliranje CFC da-
grama, sputanje CFC programa, testiranje CFC programa.

2017 oktobar 47
 RAZGOVOR:
RAGOVOR: Mladen Plemi, dipl.in.geod.
laureat Godinje nagrade IKCG
Pouzdana osnova
ZA USPJENU GRADNJU
Mladen Plemi, dipl.in.geod.
foto: privatna arhiva
Moete li navesti o kojim objektima je re i koliko je bilo
sloeno pristupiti izradi geodestkih mrea s obzirom da se u
Crnoj Gori prvi put radi ovako kompleksan i sloen projekat?
U pitanju su Projekti geodetskih mrea deset objekata na
autoputu Bar-Boljare, dionica: Smokovac-Mateevo, koji su
realizovani u toku 2016. godine. To su Projekti geodetskih
mrea (PGM) za tri tunela (Veenik, Vitanovice i Mateevo),
tri mosta (Tara 1, Tara2 i Lutovo), tri petlje (Pelev Breg, Ve-
rua i Mateevo) i nadvonjak Kisjelica.
Ovi projekti su samo dio od preko 40 projekata Geodetskih
mrea koje je preduzee Geo Max Group d.o.o. sa saradnicima
i ja kao odgovorni projektant geodetskih radova, realizovalo
48 oktobar 2017
Mladen Plemi, dipl.in.geod, Godinju nagradu Inenjerske komore
dobio je za Projekte geodetskih mrea deset objekata na autoputu
Bar-Boljare, realizovanih u 2016. godini.
Za mene nagrada Inenjerske komore predstavlja ast i zadovoljstvo.
I u profesilonalnom i u linom smislu. Nagradu doivljavam kao
priznanje celom timu koji je uestvovao na realizaci geodetske
faze projekta prioritetne dionice autoputa, kao i priznanje geodetskoj
struci uopte.
Profesioalno me veoma raduje injenica da su geodetske mree
objekata izazvale interesovanje strune javnosti i kolega koje su
me predloile za ovu znaajnu nagradu Inenjerske komore. Ovom
prilikom im se iskreno zahvaljujem. Nadam se da e kolege iz drugih
inenjerskih struka prepoznati znaaj ovog segmenta geodetskih
radova i da e ubudue Projekti geodetskih mrea biti sastavni dio
tehnike dokumentace - rame uz rame sa drugim fazama radova.
Nagrada mi lino predstavlja veliko priznanje za dosadanji rad, ini
me ponosnim zbog porodice i pratelja koji su mi velika podrka.
Nagradu posveujem svojim roditeljima, ocu Blau koji mi je prenio
ljubav prema struci i majci Milanki koja je uz njega bila moja najvea
podrka, prokomentarisao je Mladen Plemi Godinju nagradu IKCG.
Mladen Plemi, dipl. in. geod, diplomirao je na Graevinskom
fakultetu u Beogradu 2005, odsjek za Geodezu. Od 2006. ivi u
Podgorici gdje je dve godine kasne osnovao preduzee Geo Max
Group d.o.o. koje se bavi projektovanjem i izvoenjem geodetskih
radova, a koje je danas jedno od vodeih geodetskih preduzea u
Crnoj Gori. U Geo Max Groupu od osnivanja do danas obavlja funkcu
izvrnog direktora. U kolskoj 2009/10. i 2010/11. godini angaovan
je kao kao spoljnji saradnik-predava na Arhitektonskom fakultetu u
Podgorici, na predmetu Geodeza.
 INTERVIEW: Mladen Plemi, grad.eng.geo, Laureate of ECMAnnual Award
GROUNDS FOR SUCCESSFUL BUILDING
Mladen Plemi, grad.eng.geo., was
awarded the ECM Annual Award for
the Geodetic Network Project for ten
facilities on the Bar-Boljar Highway,
realized in 2016 .
"Itis a great pleasure and honor for me
to receive this award, professionally
and personally. This is alsorecogniti-
onfor the entire team that participated
in the realization of the geodetic phase
of the priority section of the highway
as well as recognition of the geodesic
profession in general.
Professionally, I am very pleased that
the geodetic network of facilities cau-
sed the interest of the expert public and
colleagues who proposed for this signi-
cant award of the EngineersChamber.
On this occasion, I thank them sincerely.
I hope that colleagues from other engi-
neering professions will recognize the
importance of this segment of geodetic
works and that the Geodetic Network
Projects will be an integral part of the
technical documentation - 'side by side'
with other phases of the works.
The award is personally a great
acknowledgment to my work so far, it
makes me proud formy family and fri-
ends that have beena great support to
me. I dedicate my award to my parents,
Father Blaowho shared with me his
passion for geodesy and mother Mi-
lanka who was my greatest support,
"said Mladen Plemi on being awarded
the Annual award of ECM.
Mladen Plemi, grad.geo.eng., gradu-
ated from the Faculty of Civil Enginee-
ring in Belgrade 2005, Department of
Geodesy. He has been living in Podgo-
rica since 2006 where he founded the
Geo Max Group ltd. two years later. It
deals with designing and conducting
geodetic works, and today is one of the
leading geodetic companies in Monte-
negro, with Plemi as an executive di-
rector since its foundation. In academic
2009/10 and 2010/11 he was engaged
as an external associate-lecturer at the
Faculty of Architecture in Podgorica,
for the subject of Geodesy.

na prioritetnoj dionici. Kada kaemo da na trasi ima preko 40 Ba tako. Trasa prioritetne dionice osim po broju objekata
objekata to ve dovoljno govori o sloenosti i kompleksnosti na trasi karakteristina je iz zbog injenice da na oko 40 ki-
celog projekta. Osim toga treba napomenuti da je dinamika lometara trase visinska razlika najnie i najvie take auto-
izvoenja ove faze geodetskih radova di- puta iznosi preko 1000 m. Drago nam je da
rektno zavisila od izrade glavnih graevin- su geodetske mree objekata (kao i Projekti
skih projekata, jer su ulazni parametri za Pri realizaci ovako geodetskih mrea) kod investitora i kompa-
izradu geodetskih projekata bili revidovani sloenog projekta, pored ne CRBC kao izvoaa radova, prepoznate
glavni graevinski projekti. Iz tog razloga kao jedan segment koji je neophodan za
strunosti, najznaajna
ne bilo mogue unapred isplanirati sve realizacu projekta.
aktivnosti. Ali i pored svega toga ispoto- je organizaca radova Po mom miljenju, pri realizaci ovako sloe-
vani su svi rokovi i pravila struke. i dobra komunikaca nog projekta, pored strunosti, najznaajna
Sa zadovoljstvom mogu istai da smo sve izmeu svih uesnika u je organizaca radova i dobra komunikaca
geodetske mree realizovali i da su plani- izmeu svih uesnika u projektu. Bilo da je
projektu
ranim instrumentima, planom opaanja i re o komunikaci sa investitorom, izvo-
obradom podataka mjerenja uspostavljene geodetske mree aem, revizom, nadzorom ili da je u pitanju komunikaca
koje svojom tanou i pouzdanou omoguavaju kvalitetno unutar radnog tima. Tom segmentu je posveena posebna
praenje izgradnje objekata na prioritetnoj dionici autoputa. panja. Tako da smo u tom smislu veoma zadovoljni poseb-
no saradnjom i komunikacom sa predstavnicima CRBC-a.
Specinost projekta autoputa uslovljena veoma izraenom
konguracom terena, zahtevala je da se kao posebna cjeli- ta se sve postie i do kojih rezultata se dolazi izradom ge-
na tretira izrada geodetskih mrea objekata. Koje aktivnosti i odetskih mrea objekata?
angaovanja su neophodni u izradi jednog ovakvog projekta? Svrha izrade glavnog projekta geodetske mree je da pred-

2017 oktobar 49
 Autoput, terenski radovi - totalna stanica na stubu geodetske mree

loi najoptimalne rjeenje, da utvrdi plan opaanja i njihovu otkrivaju potencalna pomjeranja u specinim pravcima. Na
periodinost kao i da precizno denie nain matematike taj naim automatski je ostvarena ekonominost geodetskih
obrade i interpretace rezultata mjerenja. Geodetske mree mrea. Izrada projekata geodetskih mrea i njihova realizaci-
objekata su projektovane tako da svojom stabilizacom, ge- ja imaju za rezultat da kvalitet poloaja i visina taaka geo-
ometrskim oblikom, geometrskim vezama, tipovima mjer- detske mree objekata obezbjeuju tanost obiljeavanja u
nih veliina i nainom matematike obrade imaju za rezultat skladu sa projektnim zahtjevima i preporukama odgovornog
kvalitet poloaja i visina taaka koji e obezbediti da tanost projektanta objekta.
obiljeavanja (kod tunela i tanost proboja tunela) budu u Sa nestrpljenjem smo ekali na praktinu potvrdu tanosti
skladu sa projektnim zahtjevima i preporukama odgovornog projektovanih i realizovanih geodetskih mrea. Naime, na
projektanta objekta. Geodetske mree objekata projekovane dva tunela prioritetne dionice ve je izvren proboj tunela, a
su tako da zadovoljavaju sljedee kriterume kvaliteta: ta- tanost proboja tunela zadovoljava sve postojee standarde.
nost, pouzdanost, osjetljivost, ekonominost.
Tanost mree, kako je navedeno u projektima, ostvaruje se ta je sve izradom Projekta geodetske mree denisano?
odgovarajuim izborom tanosti mjerenja duina, pravaca i "Uvodni dio denie koncept projektnog rjeenja. Poglavlje
GPS vektora, nainom stabilizace instrumenta i signala, iz- Dizajn geodetske mree, izmeu ostalog, denie oblik i ras-
borom odgovarajuih instrumenata... Pouzdanost geodetskih pored taaka mree, kvalitet mree, karakteristike predvienih
mrea ostvarena je projektovanjem oblika mree u vidu za- GNSS i terestikih mjerenja, kao i postupke GNSS i teresti-
tvorenih gura i veeg broja mjerenja. Osjetljivost geodetskih kih mjerenja. Osnovna matematika obrada mjerenja deni-
mrea ostvarena je izborom mjernih veliina kojima se lake e osnovnu obradu sa parametrima obrade i kontrole GNSS
i terestikih mjerenja, kao i
Slika gradilita koje se izvodi sa geodetske
mree koju je projektovao Plemi sadraj izvjetaja obrade mje-
renja. Izravnanje geodetske
Trasa prioritetne dionice mree denie opti algoritam
osim po broju objekata na izravnanja, matematiki model,
trasi karakteristina je iz zbog datumsku denicu izravna-
injenice da na oko 40 kilometara nja kao i sve ono to treba da
sadri izvjetaj o izravnanju.
trase visinska razlika najnie i Zavrna razmatranja sadre
najvie take autoputa iznosi rekapitulacu radova sa pred-
preko 1000 m mjerom i predraunom.

50 oktobar 2017
Nepoznanice kao najvei izazov
Koji je bio Va najvei izazov sa kojim ste se susreli na izradi geo-
detskih mrea objekata na autoputu Bar-Boljare?
Najvei izazov predstavljale su nepoznanice oko obima radova poto
u trenutku kada su kretali radovi na izradi projekta autoputa ne bilo
mogue sagledati kompletan obim radova jer u tom momentu nisu bili
denisani ni svi objekti niti kompletna trasa. Oteavajua okolnost
je i injenica da do sada u Crnoj Gori ne realizovan niti jedan ovako
veliki i zahtjevan projekat. Izazov je bila i saradnja sa kompanom
CRBC koja se kao nosilac radova na projektovanju i izvoenju rado-
va na prioritetnoj dionici autoputa prvi put pojavljuje u Crnoj Gori.
Na sreu i zadovoljstvo, nadam se obostrano, saradnja i kompletna
komunikaca sa kineskim partnerima je protekla u najboljem redu.
S obzirom na kompleksnost projekta autoputa, broja objekata i ro-
kova za izradu geodetskih mrea objekata veliki izazov predstavljala
je organizaca radova, tj. organizaca tima koji je uestvovao u izradi
projekata geodetskih mrea, kao i realizaci svih drugih aktivnosti
vezanih za geodetsku fazu radova na projektu autoputa. Ovom pri-
likom bih se zahvalio kompletnom strunom timu Geo Max Groupa
i saradnicima koji su uestvovali na realizaci geodetskih aktivnosti
na prioritetnoj dionici autoputa. A spektar radova bio je zaista irok,
od projektovanja do realizace geodetske mree autoputa (GMA) i
operativnog poligona (OP), zatim preko Projekata geodetskih mrea
(vie od 40 mrea), izvjetaja o realizaci mrea (vie od 40 izvje-
taja) i projekata osmatranja tla i objekata (vie od 50 projekata),
do izrade geodetske podloge R 1:1000 za projektovanje trase kao i
geodetskih podloga mikrolokaca (R 1:500, R 1:250 i R 1:100) koje
su koritene kao osnova za projektovanje objekata na trasi.
Kao to sam ve naveo, najveu satisfakcu predstavlja injenica da
su sve mree raelizovane u skladu sa projektima i da su pouzdana
osnova za uspjenu realizacu procesa izgradnje objekata.
Autoput, terenski radovi - pogled
kroz durbin instrumenta
Prorauni tanosti su raeni odvojeno u po-
loajnom (2D) i visinskom smislu (1D). Svi
projekti sadre planove opaanja i spiskove
predvienih mjeranja u 2D i 1D mrei objekta.
Projekti sadre i kompletne rezultate pret-
hodne ocjene tanosti 2D i 1D mrea. Kod
mostova petlji i nadvonjaka predviena
su mjerenja GPS vektora u 2D mrei, dok se
mjerenja visinskih razlika u 1D mrei vre
metodom trigonometrskog nivelmana. Kod
tunela su u 2D mrei predviena i trestika
mjerenja pravaca i duina kombinovana sa
GNSS mjerenjima. Pri izboru metode mjere-
nja ograniavajua i oteavajua okolnost
je bila konguraca terena. Naroito kada
je u pitanju odreivanje visinskih razlika
izmeu taaka na ulaznim i izlaznim por-
talima tunela. Ba iz tog razloga opredelili
smo se za trigonometrski nivelman koji je
pogodan za ovu vrstu terena.
Iz prethodne ocjene tanosti moe se vidjeti
da geometra geodetske mree i predvie-
na tanost opaanja obezbjeuju prosjenu
tanost visina - 1D < 2 mm.
2017 oktobar 51
 DUGORONA STRATEGA: STANJE U AVIOINDUSTRI

ZAOKRET Pie: Ivana Gudovi

U KOMERCALNOJ
POLITICI
P
redstavnici nacionalnog avioprevoznika Mon-
tenegro Airlinesa (MA), u kojem tvrde da sve
ine da unaprede poslovanje, ree dugove
i ostale probleme kompane, razmatrali su dugoronu strategu, koja je poka-
zala da postepeno treba menjati ponudu za nove anse na tritu i agresivnu
komercalnu politiku prema konkurenci.
Plan je da se uvoenjem u otu aviona veeg kapaciteta znaajno revidira tarif-
na politika u pravcu poveanja konkurentnosti sa svim aviokompanama koje
saobraaju ka Crnoj Gori. Postepeno menjanje proizvoda u smislu upoljava-
nja aviona sa veim kapacitetima, odnosno poprilino radikalan zaokret u ko-
mercalnoj politici doveo bi do modela poslovanja koji bi predstavljao hibrid
redovnog i u odreenoj mjeri i niskotarifnog avioprevoznika.
Zakljuci dugorone komercalne stratege su pretoeni u biznis plan za 2018.
godinu, dok e projekca za period od tri odnosno pet godina biti gotova do
kraja novembra.
Menadment kompane, u cilju denisanja dugorone stratege po pitanju
ote nacionalnog avioprevoznika, u ovom trenutku razmatra dve opce, koje
su ve simulirane ili se simuliraju kroz biznis plan na tri, pet i vie godina, re-
kao je ivko Banjevi, izvrni direktor Montenegro Airlinesa.
ivko Banjevi
Prema oba scenara, kompana bi od 2018. godine pa nadalje u ponudi imala
izvrni direktor Montenegro Airlinesa pet-est aviona sa oko 700 sjedita, za razliku od pet aviona i 566 sjedita ko-
liko je u ponudi ove godine. Dodatni kapaciteti bi bili iznajmljeni po potrebi,
kratkorono ili dugorono, u zavisnosti od stanja na tritu.
U razgovoru za Pogled, Banjevi je otkrio ta bi podrazumevale planirane opce.
Prema prvom scenaru, u sezoni 2018. godine, otu MA ini pet postojeih
vazduhoplova, tri Embraer-a E195 i dva Fokker-a F100, kao i jedan dodatni vaz-
Postepeno menjanje proizvoda duhoplov sa kapacitetom iznad 140 sjedita koji bi bio iznajmljen kratkoro-
u smislu upoljavanja aviona sa no na period od pet-est mjeseci koji ukljuuje ljetnju sezonu. U aprilu 2019.
godine, i godinu kasne, preostala dva F100 u oti bi bila zamenjena sa dva
veim kapacitetima, poprilian
E195, i svake godine bi u sezoni bio iznajmljen i dodatni vazduhoplov sa kapa-
zaokret u komercalnoj politici, citetom od 140+ sjedita.
najavio je izvrni direktor Prema drugom scenaru, pretpostavke za 2018. godinu su iste. U aprilu 2019.
nacionalne aviokompane bilo bi planirano uvoenje u otu jednog veeg aviona sa 140+ sjedita, na pe-

52 oktobar 2017
Intezivno na stabilizaci
Na pitanje ta u MA rade da oporave crnogorskog avioprevoznika,
Banjevi je odgovorio da se u 2017. intezivno radilo i radi na sta-
bilizaci i optimizaci poslovanja kompane. On je naglasio da
je preliminarni rezultat poslovanja za devet mjeseci ove godine
za dva miliona eura bolji u odnosu na isti period lani.
Za prvih devet mjeseci 2017. godine prevezeno je ukupno 464.115
putnika, a plan je da se u posljednjem kvartalu preveze jo oko
86.000 putnika, tako da e ukupan broj za celu godinu biti njih
oko 550.000. Od toga je samo u periodu od prvog juna do 30.
septembra u redovnom, arter i kod er saobraaju prevezao
297.732 putnika, sa ostvarenih 3322 leta u redovnom i arter sa-
obraaju, naveo je Banjevi.
Izvrni direktor MA je kazao da se istovremeno sa stabilizacom i
optimizacom poslovanja za tekuu godinu, radi na dugoronim
planovima za sanacu aktuelnih problema i stabilno poslovanje.
Menadment kompane je za narednu godinu pripremio biznis
plan koji predvia rast ukupnog broja putnika za 13 odsto u odno-
su na 2017. godinu, tj. plan je da se u sve tri kategore saobraaja
preveze oko 620 hiljada putnika. To e se uraditi kroz prilagoava-
nje kapaciteta sa aspekta ote, u kojoj e u periodu ljetnje sezone
na odgovarajui i isplativ nain biti angaovani vei tip aviona sa
kapacitetom iznad 140 sjedita, kao i kroz redenisanje tarifne
politike koja e iz tog razloga biti znatno konkurentna. Planira-
no je poveanje broja rotaca prema postojeim destinacama,
otvaranje dve nove redovne line prema njemakom tritu,
kao i otvaranje novih arter destinaca, saoptio je Banjevi.
On je kazao da, uz planiranu optimizacu svih kategora troko-
va koje aviokompana ima, optimizacu broja zaposlenih kroz
smanjenje, investice u moderne softverske programe za pro-
daju i upravljanje prihodima u cilju poveanja prihoda i slino,
biznis plan za 2018. godinu pokazuje da e MA biti u prilici da
ostvari odlian poslovni rezultat. Banjevi je dodao da se na
istim osnovama zasnivaju prorauni za period od narednih tri i
pet godina, koji zbog svoje kompleksnosti zahtevaju vie vre-
mena, ali e biti kompletirani do kraja novembra 2017. godine.
Istovremeno, kompana sa resornim i Ministarstvom nansa
radi na odgovarajuem modelu za regulisanje duga prema dravi
i dravnim preduzeima, poruio je Banjevi.
LONG TERM STRATEGY: STATE OF AVIATION IN-
DUSTRY / SWERVE IN COMMERCIAL POLICY
Representatives of Montenegro Airlines (MA),
where they claim that they do all to improve
business, solve debts and other problems of the
company, have considered a long-term strategy
that has shown that the oer for new market op-
portunities should be changed and a more ag-
gressive commercial policy towards competition
should be taken.
The plan is to introduce a signicantly revised
tari policy in the eet of larger capacity aircraft
in order to increase competitiveness with all air-
line companies that travel to Montenegro. The
gradual change of products in terms of engaging
a larger capacity aircraft, quite a radical change
in commercial policy would lead to business
models that would represent a hybrid of a regu-
lar carrier and to some extent a low-cost carrier.
Conclusions of the long-term commercial strat-
egy have been transformed into a business plan
for 2018, while projections for a period of three
to ve years will be completed by the end of No-
vember.
riod od 6+ godina, kao zamjena za jedan F100 kome
e istei resursi nakon te ljetnje sezone. Zatim, u apri-
lu 2020. godine uvoenje jo jednog vazduhoplova
aviona istog tipa po istim osnovama, kao zamjena za
drugi F100 kojem e istei resursi pre ljeta te godi-
ne, precizirao je Banjevi.
Banjevi je istakao da, u cilju odreivanja tipa aviona
koji bi mogao da zadovolji potrebe nove komercalne
stratege i koji bi bio dugorono angaovan u oti
MA, strune kompanske slube u saradnji sa proi-
zvoaima i vlasnicima aviona tipa Airbus i Boeing
rade detaljne proraune koji ukljuuju ukupne ksne
i operativne trokove aviona naspram prihoda koji
bi trebalo da budu ostvareni sa tim avionom na bazi
nove komercalne stratege.
Sve to simulirano kroz opti biznis plan na periode
2017 oktobar 53
 Avioindustra, vlade i zajednice moraju biti partneri na kompleksnom zadatku

Meunarodna asocaca za vazduni prevoz (International
Air Transport Association IATA), prema studi objavljenoj
u posljednjem kvartalu prole godine, predvia gotovo
dvostruki broj putnika u vazdunom saobraaju u svetu
u 2035. godini u odnosu na 2016. Dok je u 2016. godini
ovu vrstu prevoza koristilo 3,8 milardi ljudi, u narednih
dvadeset godina broj putnika u vazdunom saobraaju e
konstantno rasti, pa e u 2035. godini iznositi fantastinih
7,2 milardi putnika. Ova predikca je bazirana na sloe-
noj srednjoj stopi rasta (Compound Average Growth Rate
CAGR) trita od 3,7% godinje.
Budunost i svrha vazdunog saobraaja najbolje se
ogledaju u reima generalnog direktora i CEO-a asoca-
ce, Alexandre de Juniaca: Ljudi ele da lete. Potranja
za ovom vrstom prevoza e u naredne dve decene biti
udvostruena. To e omoguiti ljudima i nacama da tr-
guju, istrauju i dele benete inovaca i ekonomskog
prosperiteta, to e na svet uiniti boljim mjestom. je svega, morati da vodi rauna o zatiti ivotne sredine,
Pored pomenutog scenara koji se tie udvostruavanja
broja putnika sa 3,7% CAGR godinje, IATA predvia jo
dve mogunosti u sljedeih 20 godina. Ukoliko doe do
liberizace trgovine, potranja u vazdunom saobraaju
bi se mogla ak utrostruiti u odnosu na 2015. godinu. Na-
suprot tome, ako trenutni trendovi koji se vie odnose na
restriktivnu carinsku politiku i barere nego na liberizacu
trgovinskih procesa i trita dobu na snazi, mogue je da
e se CAGR spustiti i do 2.5% godinje, pa bi tako u 2035.
godini bilo 5,8 milardi putnika.
Sva tri scenara predviaju porast broja putnika u vazdu-
nom saobraaju u naredne dve decene, u veoj ili manjoj
mjeri. To e neosporno uticati na cjelokupnu infrastrukturu
i operativne sisteme, koji se ve sada bore da zadovolje i
servisiraju ak i trenutnu potranju, ne uzimajui u obzir
rast koji sledi. Avioindustra, aviokompane, aerodromi,
kontrola vazdunog saobraaja i svi ostali elementi koji se
tiu vazdunog saobraaja morae da odgovore visokom
stepenu rasta broja putnika na odgovarajui nain, kroz
optimizace, kontrolisani rast i proirenja i sl. Takav razvoj
dogaaja znai i porast broja radnih mjesta na globalnom
nivou u svim elementima vazdunog saobraaja, naglasio
je Banjevi u analizi za Pogled. On je istakao da, iako bi
se o svim sferama globalnog uticaja vazdunog saobraaja
moglo priati satima, napominje da e avioindustra, pri-
tim pre to se planira rast nivoa operaca u vazdunom
saobraaju, pa e biti neophodno da se ogranii emisa
tetnih gasova i ekasno upravlja karbonskim otiskom.
Svaki od ova tri scenara, tj. promjene koje treba da usli-
jede da bi se planirani rast u vazdunom saobraaju ade-
kvatno servisirao, zahteva da se istovremeno ukljue
vlade, zajednice i industra, jer je neophodno da se na
ovom kompleksnom zadatku radi partnerski i zajedno.

kako sam to prethodno naveo. Dobeni
rezultati opravdavaju potencalnu odlu-
ku o angaovanju veeg tipa aviona, kroz
nansski ili operativni lizing povodom
ega se takoe radi precizna projekca i
kalkulaca. Ono to za sada moemo rei,
da nam je posebno interesantan avion tipa
Boeing B737-7max, sa konguracom od
166-172 sjedita, naglasio je Banjevi.
Detaljne razmatrana dugorona komer-
calna stratega je, izmeu ostalog, po-
sebno tretirala uticaj znaajnog poveanja
konkurence iz godine u godinu, kao i sve
vei znaaj sera arter letova po pitanju
turistike sa razliitih trita, odnosno sa-
radnje sa tour-operatorima na redovnim
linama nacionalnog avio-prevoznika.
Konkurenca na tritu, prvenstveno u
toku ljetnje sezone, saobraa avionima
i su kapaciteti sa aspekta broja sjedi-
ta znaajno vei u odnosu na avione tipa
E195 od 116 sjedita i avione tipa F100 sa
109 sjedita, u oti Montenegro Airlinesa.
Radi se o avionima tipa Airbus i Boeing. Na
taj nain su u situaci da ponude znatno
nie tarife u odnosu na MA na tritu, a
da im to ne utie na smanjenje prihoda,
jer je vea popunjenost putnike kabine
zbog veih kapaciteta koje posjeduju.
Dolo se do zakljuka da je neophodno

54 oktobar 2017

Plan je uvoenje aviona veeg kapaciteta
foto: demetratours.me, deviantart.net
postepeno menjati proizvod odnosno ponudu MA, na taj nain
to bi se uvoenjem u otu aviona veeg kapaciteta znaajno
revidirala tarifna politika u pravcu poveanja konkurentnosti
sa svim avio-kompanama koje saobraaju ka Crnoj Gori. To bi
naravno podrazumevalo vee trokove, ali i vee prihode, pri
emu bi kompana ouvala trite, prevozila vei broj putnika
i imala ansu da otvara nova i udaljena trita, to je posebno
znaajno za turistiku privredu Crne Gore, i na kraju mogla da
uspostavi agresivnu komercalnu politiku prema konkurenci
na postojeim tritima. Ovom zakljuku u prilog idu predikci-
je iz prethodno analizirane IATA stude, pre svega reeksa
porasta potranje u vazdunom saobraaju na evropsko od-
nosno crnogorsko trite. Sve u svemu, neophodno je poeti
postepeno menjanje proizvoda u smislu upoljavanja aviona
sa veim kapacitetima, napraviti poprilino radikalan zaokret u
komercalnoj politici, sve zajedno ka modelu poslovanja koji
e predstavljati hibrid redovnog i u odreenoj mjeri ak i nisko-
tarifnog avioprevozioca, precizirao je Banjevi.
Prema oba scenara, kompana bi od
2018. godine u ponudi imala pet-est
aviona sa oko 700 sjedita, za razliku
od pet aviona i 566 sjedita koliko je u
ponudi ove godine. Dodatni kapaciteti bi
bili iznajmljeni po potrebi, kratkorono
ili dugorono, u zavisnosti od stanja na
tritu
Kako se globalna zbivanja
reektuju na crnogorsko trite
IATA predvia najvei porast potranje na azsko-paci-
kom tritu. Smatra se da e ovo trite biti izvor vie
od polovine novih putnika u toku narednih 20 godina.
Na rutama prema, iz, i u okviru azsko-pacikog tri-
ta u 2035. godini bie dodatnih 1,8 milardi putnika u
odnosu na sada, ili ukupno 3,1 milardi putnika. Radi
se o srednjoj godinjoj stopi rasta od 4,7%.
Nasuprot tome, Evropa e imati najsporu stopu ra-
sta od 2,5% godinje, iz razloga to je evropsko trite
najbolje pokriveno i u velikoj mjeri zasieno. Ipak, ak
i sa tom najniom srednjom godinjom stopom rasta,
uzimajui u obzir rute prema, iz, i u okviru Evrope, ovo
trite e u 2035. godini servisirati 570 miliona putnika
vie nego danas, ili 1,5 milardi putnika ukupno. To e
naravno uticati pozitivno i na crnogorsko trite, koje
posljednjih godina biljei evidentan rast broja putnika
u vazdunom saobraaju. Montenegro Airlines e na
porast potranje na evropskom tritu u uslovima inte-
zivnog rasta konkurence morati direktno da odgovori
i to veoma brzo. Sa druge strane, predvieni globalni
porast broja putnika je ohrabrujui sa aspekta saradnje
sa naim kod-er i ostalim partnerima koji svoje ope-
race izvode prema, od i na svim svjetskim tritima,
ocenio je direktor MA.
2017 oktobar 55
 MEUNARODNA IZLOBA ARHITEKTURE:
BENALE U VENECI

Pie: arh. Borislav Vukievi

KOLHASOV NEMJERLJIVI
DOPRINOS DISKURSU
O PROSTORU

XVI Meunarodne izlobe arhitekture - Bijenale u Veneciji, 2018.

Ivon Farel i eli Maknamara, kuratorke predstojee,

Ivon Farel i eli Meknamara (Yvonne Farrell, Shelley McNamara, Grafton

Architects), umjetnike direktorke, ili kuratorke XVI Meunarodne izlobe
arhitekture - Benale u Veneci (26. maj - 25. novembar 2018.), saoptile
su na konferenci za novinare odranoj sedmog juna da je Freespace
naslov/tema predstojee velike izlobe
56 oktobar 2017

Modernizaca, ako uzmemo da je takvo to stvarno postoja-
lo, onda je to mnogo stvari odjednom. Modernizaca nuno
podrazumeva, pre svega, kvazi-alhemske, u pojedinim
momentima i vrlo nasilne transformace supstance u no-
vac, a zatim i obratno. Ponekad tu supstancu nazivamo ar-
hitekturom. Ponekad je ta arhitektura realizovana, ponekad
je samo na papiru, nacrtana, ili je renderovana, ponekad je
to maketa - sve u svrhu vizuelizace arhitekture. U svim tim
procesima, uvek je primjenjivana sila, tako da je jedno od
kljunih pitanja naeg vremena ovo: Kako i kada je mogue
odupreti se toj sili, da bi se ona ograniila, neutralizovala ili
da, barem, ne bismo dozvolili toj sili da nas zavede.
Reinhold Martin, Real Estate as Infrastructure as Architectu-
re (osvrt na XIV Meunarodnu izlobu arhitekture - Benale
u Veneci, 2014.), placesjournal.org.
Gospoe Ivon Farel i eli Meknamara (Yvonne Farrell, Shelley
McNamara, Grafton Architects), umjetnike direktorke, ili
kuratorke XVI Meunarodne izlobe arhitekture - Benale u
Veneci (26. maj - 25. novembar 2018.), saoptile su na kon-
ferenci za novinare odranoj sedmog juna da je Freespace
naslov/tema predstojee velike izlobe.
Frespace bismo mogli prevesti kao Slobodan prostor, ili Jav-
ni prostor (prostor koji svako moe da koristi, na koji svako
ima pravo) - mada se ta sintagma, obino sa crticom izmeu
dve rei (free-space), odnosi i na prazan prostor - na pro-
INTERNATIONAL EXHIBITION OF ARCHITECTURE: Venice
Biennale / KOOLHAAS IMMEASURABLE CONTRIBUTION TO
THE DISCOURSE ON SPACE
Yvonne Farrell and Shelley McNamara (Grafton Archi-
tects), artistic directors or curators of the 16th Interna-
tional Exhibition of Architecture - Venice Biennial (May
26 - November 25, 2018), said at a press conference
held on June 7 that "Freespace" is the title / theme of
the forthcoming big exhibition.
We could see Freespace as a
Public Space (a space that eve-
ryone can use and has a right
to) - although this syntagm usu-
ally with a dash between the
two words (free-space) also re-
fers to an empty space - an area
where there is no form of matter
- a vacuum - which is a fact that does not have to have
some deeper meaning of course, but is interesting.
According to Farrell and McNamara "Freespace de-
scribes a generosity of spirit and a sense of humanity
at the core of architecture's agenda, focusing on the
quality of space itself." And what is more important
"Freespace focuses on architectures ability to provide
free and additional spatial gifts to those who use it
and on its ability to address the unspoken wishes of
strangers." Should we conclude that all the great and
important architectural battles started in a century that
has been denitely lost to us - that all the visions / il-
lusions about the place and role of architecture in the
general priority order were buried and that the inexo-
rable prot logic prevailed - and that, consequently,
the only remaining struggle points for the common
good are precisely in the praiseworthy, isolated at-
tempts of individual architects to act in the interests of
the broadest layers of society, even in non-promising
conditions.
2017 oktobar 57

Rem Kolhas
stor u kojem ne postoji nikakav oblik matere - vakuum - to
je injenica koja ne mora da ima neke dublje konotace, na-
ravno, ali jeste interesantna.
Freespace se odnosi na velikodunost duha, insistiraju Farel
i Meknamara, i osjeaj humanosti u samoj sri mise arhi-
tekture, koja se fokusira na kvalitet prostora samog po sebi.
I, to je posebno vano: Freespace se fokusira na sposob-
nost arhitekture da obezbedi slobodne i dodatne prostore,
prostorne darove, ak i u najizazovnim situacama. Da li
da zakljuimo da su sve velike i vane arhitektonske bitke
zapoete u veku koji je za nama denivno izgubljene - da
su sve vize/iluze o mjestu i ulozi arhitekture u optem po-
retku prioriteta sahranjene i da je neumoljiva logika prota
nadvladala - i da su, shodno tome, jedina preostala arita
borbe za opte dobro upravo u hvale vrednim, izolovanim
pokuajima pojedinih arhitekata da ak i u uslovima koji ne
obeavaju, djeluju u korist interesa najirih slojeva drutva.
Odmah po objavljivanju teme, u veini zemalja koje su tradi-
cionalno prisutne na benalima arhitekture, to se posebno
odnosi na tzv. arhitektonske velesile, raspisani su konkursi,
kojima su pozvani arhitekti, u prvom redu, da predloe teme
i da ponude svoja vienja buduih postavki svojih drava. U
ovom trenutku su ve poznate teme i osnovni koncepti, kao i
imena autora postavki Sjedinjenih Amerikih Drava, Estoni-
58 oktobar 2017
Rem Kolhas, proslavljeni holandski
arhitekta, dao je tokom posljednjih etiri
decene nemjerljiv doprinos diskursu
o prostoru, u najirem smislu. Uporno
je razbao konvence i norme, uporno
pomjerajui granice na sva tri polja
arhitektonskog djelovanja - na poljima
prakse, teore i edukace
je, Australe, Njemake, Holande, Kanade, Velike Britane,
Izraela, Turske, to je, svakako, povod da se otvori diskusa
o predstojeem, XVI Benalu arhitekture. Meutim, kako jo
uvek nema, koliko je meni poznato, informaca o angaovanju
zemalja iz regiona po pitanju postavki kojima e se predsta-
viti na predstojeem Benalu arhitekture, kao to jo uvek
nema ni informaca vezano za postavku Crne Gore (ovaj tekst
je poslat urednitvu Pogleda 23. oktobra 2017.), moda ne
zgorega da se podsjetimo to se, u glavnim crtama, deavalo
na XIV Benalu arhitekture, kao i na reekse te kontrover-
zne izlobe na meunarodnoj sceni, upravo iz razloga to se
pokazalo da ta izloba jeste bila svojevrsna prekretnica i da
emo, shodno tome, i predstojee, XVI Benale arhitekture,
neminovno tumaiti u kontekstu XIV Benala.
Rem Kolhas (Rem Koolhaas), proslavljeni holandski arhitekta,
dao je tokom posljednjih etiri decene nemjerljiv doprinos
diskursu o prostoru, u najirem smislu. Uporno je razbao
konvence i norme, uporno pomjerajui granice na sva tri
polja arhitektonskog djelovanja - na poljima prakse, teore i
edukace. Uzimajui u obzir dalekosenost Kolhasovog mno-
gostrukog djelovanja, kao i nesagledive razmjere njegovog
uticaja na deavanja na meunarodnoj arhitektonskoj sceni
od sredine sedamdesetih naovamo, ne udi to je upravo on
osjetio potrebu da sa pozica umjetnikog direktora, odno-
 XIV Meunarodna izloba Meunarodna izloba arhitekture
arhitekture - Bijenale u Veneciji, Bijenale u Veneciji, 2014. - na ulazu
2014. - Paviljon ilea u Paviljon Rusije

sno kuratora XIV Meunarodne izlobe arhitekture, Benale

u Veneci 2014. godine, naslovljene Fundamentals - ukae
na nunost stavljanja take na vek koji je za nama.
I dok ekamo, uporno se bavei pitanjima koja pripadaju dis-
kursima pokrenutim u prolom veku i rane, da se desi taj
krucalni pomak na arhitektonskoj sceni koji svi eljno ise-
kujemo, da se desi neto to e bez ikakve sumnje pripadati
budunosti, odnosno veku u koji smo zagazili i koji je pred XIV Meunarodna izloba arhitekture - Bijenale u Veneciji, 2014. - Paviljon
June Koreje, Zlatni lav za nacionalnu postavku
nama, neto to e sutinski usmjeriti i kanalisati progresivnu
arhitektonsku praksu i misao u odreenom razdoblju - moda lovit presjek tadanjeg trenutka na meunarodnoj arhitek-
ne na odmet da se podsjetimo - u kontekstu predstojeeg tonskoj sceni - trenutka manifestovanog kroz prezentace
Benala, svakako - to je to inilo Kolhasovu venecansku radova najistaknutih pojedinaca na sceni, odnosno njiho-
postavku iz 2014. godine i koje su bile kljune vih praksi - to bi bilo u skladu sa standardnim konceptom
Naime, Kolhas ne ni pokuao, za razliku od svih svojih pret- venecanske smotre arhitekture.
hodnika na mjestu kuratora Benala arhitekture u Veneci, Na stranu injenica da je Kolhas bio jedan od arhitekata/
da tretira aktuelnu arhitekturu kao cjelovit fenomen, niti su autora koje je Paolo Portogezi (Paolo Portoghesi), direktor
njegove aspirace bile da publici ponudi cjelovitu sliku - cje- i Benala arhitekture u Veneci 1980. godine, pozvao da se

2017 oktobar 59
 Ajzenmanova una osporavanja Kolhasove izlobe

hitekturu treba da tretiramo kao jezik, na to nas Kolhas

Piter Ajzenman
Kad se ve pominje jezik, treba pomenuti i vrlo una os-
poravanja Kolhasove izlobe od strane Pitera Ajzenmana
(Peter Eisenman, Eisenman Architects) - kojega mnogi sma-
traju za oca savremene teore arhitekture i rodonaelnika
najznaajne, mnogi bi rekli i jedine teorske scene koja
danas koherentno funkcionie, scene koja se, u najuem
smislu, vezuje za visokokolske instituce locirane na
istonoj obali SAD.
upuuje, elementi nisu vani. to god da su rei, sve rei
su iste. Ono to stvarno nedostaje, ako mene pitate, ono
to je Kolhas izostavio, i to namjerno, to je gramatika.
Pogledajte, molim vas, nastavlja Ajzenman, pre pe-
deset godina svi smo znali da je modernizam mrtav. Le
Korbizje, Mis van der Roe, Frenk Lojd Rajt, svi su oni tada
bili mrtvi. Nismo znali kako e izgledati budunost, ali
smo znali da je stara pria mrtva. A onda je dola 1968.
i otkrili smo kako e izgledati budunost - imali smo re-
volucu - u koli, u kulturi, u umjetnosti, svuda - sve se
promenilo. Skoro pa pedeset godina je prolo od tada
i pogledajte ko nam je danas totem, kome se klanjamo,
ko je simbilika gura tih 50 godina - pa Rem Kolhas, na-
ravno - koji kae 'Ja vie ne radim ovo, ja vie ne radim
ono i neu da mi vi kaete da je kraj. Evo, ja vama kaem
da je kraj.' Tek tako - bum - rekao je to je imao da kae.
Zato nemamo arhitekte na njegovom benalu. Imamo sve
ostalo - imamo performans, lm, video, sve imamo - ali
nemamo arhitekturu.
Rem Kolhas

Kolhas je iskoristio Benale, kao institucu,

tvrdio je Ajzenman, da bi najavio kraj svoje
hegemone nad profesom. Objavljuje
kraj, govorio je Ajzenman neposredno nakon
otvaranja XIV Benala arhitekture, Kolhas
prezentuje Benale kao la ne (kraj). Kraj
moje karere, kraj moje mitologe, kraj sve-
ga, kraj arhitekture, to Kolhas hoe da kae
ovim benalom.
Da se razumemo, pojanjava Ajzenman,
svaki jezik je zapravo gramatika. Razlika
izmeu italanskog i engleskog jezika ne u
reima, nego u gramatici. Tako da, ako ar-

60 oktobar 2017
predstave publici svojim konceptualnim projektima raenim arhitekture koje je koristio svaki arhitekt, svuda, u bilo koje
specalno za tu priliku, te da je, na ovaj ili na onaj nain, ue- vreme (vrata, pod, plafon itd.) i na evolucu nacionalnih
stvovao na svih 12 narednih benala. Zna se da mu je i rane arhitektura u posljednjih 100 godina.
nuena uloga kuratora Benala arhitekture, ali mu obaveze XIV Benale arhitekture su inile tri odvojene izlobe. to
nisu dozvoljavale da je prihvati. Tako da nema sumnje da se tie nacionalnih postavki, Kolhas je izriito zahtevao da
je Kolhas, u trenutku kada je pristupao koncipiranju XIV Bi- sve zemlje - uesnice svoje postavke koncipiraju u skladu sa
jenala arhitekture, do u tanine bio upuen u koncepcu te zajednikom temom: Apsorpca moderniteta/ od 1914. do
manifestace - i da je osjetio da postoji prostor za neki vid 2014. godine (Absorbing Modernity). Pozvao je sve kuratore
programatske subverze - i u odnosu na institucu Benala, nacionalnih postavki da se bave zahtjevnom temom - ve-
a pogotovo prema arhitektonskoj sceni. Subverza se, ko- kom modernizace - vekom tokom kojega su, pod naletom
nano, od Kolhasa i oekivala. Arsenal, jedna od Lokacija u Veneciji
Kolhasov otklon od ustaljene prakse koncipiranja najprestine na kojoj se deava Bijenale arhitekture
smotre arhitektonskih stremljenja koja pretenduju na vjenost
rezultirao je, sa jedne strane, radikalnim ignorisanjem gotovo
podrazumevajue obaveze uporednog tretiranja aktuelnog
drutveno-politikog konteksta - koji, u pravilu, generie kljune
preokupace na arhitektonskoj sceni - i promoce arhitekata
koji svojim stvaralatvom na najdostojni nain reprezentuju
aktuelni trenutak, odnosno daju najinteresantne odgovore
na pomenuti kontekst. Kolhas se, u najkraem, ne bavio
arhitektima nego arhitekturom - to, uprkos akoladama, ne
moglo proi i bez unih reakca nekolicine kljunih gura sa
meunarodne arhitektonske scene - arhitekata i teoretiara
arhitekture, te arhitektonskih kritiara.
Naslov XIV Benala - Fundamentals - prevoen je na etvo-
Ulaz u Arsenal
roimeni jezik na razne naine: Polazita, Izvorita, Osnove,
Temelji, ak i Fundamentale. Moda je najadekvatni prevod
bio - Poela - jer je Kolhas svojom izlobom, u sutini, pozvao
arhitekte da u meufazi, u fazi koju karakterie odsustvo
bitnih kreativnih podsticaja, razmiljaju o samim koreni-
ma struke, o poelima koja su u samim temeljima struke, o
istinama koje se ne dovode u pitanje. Na ocelnom portalu
Benala (labiennale.org) naslov teme ne bio preveden na
italanski - ostavljen je u ocelnom obliku, na engleskom.
Poela e biti Benale o arhitekturi, isticao je Kolhas na-
javljujui svoju postavku, ne o arhitektima. Nakon nekoli-
ko benala posveenih slavljenju savremenosti, Poela e
se fokusirati na istore - na neizbjene elemente svekolike

2017 oktobar 61
 Monditalia
optih procesa globalizace, gotovo u potpuno-
sti izbrisane sve nacionalne znaajke koje su
arhitekturu jedne zemlje inile prepoznatljivom,
odnosno drugaom.
Imalo je smisla 1914. godine, kae Kolhas u
najavi, govoriti o kineskoj arhitekturi, o vajcar-
skoj arhitekturi, o indskoj arhitekturi. Sto godina
kasne, pod uticajem ratova, razliitih politikih
reima, razliitih stepena razvenosti, nacionalnih
i internacionalnih arhitektonskih pokreta, indi-
vidualnih talenata, drugarstava, sluajnih linih
trajektora i tehnolokih napredaka, arhitektura
koja je jednom bila specina i lokalna postala je
jednoobrazna i globalna. Nacionalni identititeti
su, izgleda, rtvovani modernitetu.

62 oktobar 2017
 Ulaz na izlobu
Monditalia
Monditalia

Kolhas je ipak bio optimista, vjerovatno s pravom: Tako to

e zbirno prikazati istoru posljednjih 100 godina, postavke
u nacionalnim paviljonima e generisati globalni pregled
evoluce arhitekture ka jedinstvenoj, modernoj estetici, a u
isto vreme e otkriti da su uprkos globalizaci opstale je-
dinstvene nacionalne osobenosti i posebni mentaliteti koji
nastavljaju da egzistiraju i cvjetaju bez obzira to se meu-
narodna saradnja i razmjena intenzivira...
Teko je oteti se utisku da je Kolhas ovdje referirao upravo na
na, ovdanji, crnogorski mentalitet, to samo ukazuje na i-
njenicu da graditeljska praksa vezana za teritoru Crne Gore,
sa svim svojim realnim i pretpostavljenim osobenostima, ni po
kojem osnovu ne van kljunih strujanja na globalnoj sceni.
Drugi segment - Monditalia - koji je bio postavljen u Arsenalu,
bavio se iskljuivo Italom, kao dravom koja je uzeta kao

2017 oktobar 63
 Centralni paviljon
u ardinima
slika i prilika svega kroz to trenutno prolaze, u veoj ili ma-
njoj mjeri, sve drave na svetu. to je bilo i razumljivo, jer
Itala ne samo drava-domain Benala (iza Benala, kao
manifestace, ne stoji Grad Veneca, nego upravo Republi-
ka Itala - to e rei da je Benale u Veneci manifestaca
dravnog karaktera i znaaja), ve je i tada, kao i kroz gotovo
celi XX vek, balansirala izmeu haosa i pune realizace
svojih potencala.
U trenutku presudnih politikih promjena, stoji u saop-
tenju vezanom za segment Monditalia na Internet stranici
Kolhasove prakse OMA (Oce for Metropolitan Architecture,
oma.eu), odluili smo da Italu posmatramo kao 'fundamen-
talnu' zemlju, sasvim jedinstvenu, ali sa odreenim znaaj-
kama - to se posebno odnosi na vrlo specinu mjeavinu
Ulaz na izlobu Elements of Architecture
64 oktobar 2017
neizmjernog bogatstva, kreativnosti, kompetenca i poten-
cala, kombinovanih sa politikom turbulencom - koje je
ine dravom-prototipom u ovom trenutku.
Postavku u Arsenalu, u prostoru biveg mletakog uarskog
pogona (duine 317 m, irine 21 m i visine
12.1 m), Kolhas je koncipirao na nain to
je izdelio prostor na segmente koji su,
u neku ruku, reprezentovali celu Italu,
i to ba geografski, idui od juga prema
sjeveru. Na ulazu je postavio impozantnu
svjetlosnu instalacu (20 m irine i 6 m
visine): stotine salica i 15 kg kristalnih
segmenata (Swarowski AG) na laganoj,
pseudo-renesansnoj arkadi, konstruisa-
noj od drveta. Unutar prostora je bilo po-
stavljeno 41 arhitektonskih i umjetnikih
postavki/instalaca i 80 lmskih/video
projekca - to je pokrivalo najrazliiti-
je, na momente i vrlo bizarne aspekte
ivota u Itali. Bio je to, u najkraem,
vrlo diferenciran portret Itale, gdje su
se prelamale istora i sadanjost - uz in-
korporirane elemente plesnih i igrakih
performansa - u cilju objedinjavanja etiri
segmenta Benala u Veneci: arhitektu-
re, umjetnosti, lma i plesa.
Kinematograja i arhitektura zajedno
nude seru virtuelnih presjeka po pro-
gresivnim (geografskim) pa-
ralelama, stoji u pomenutom Elements of Architecture
saoptenju OMA, obuhvatajui i ilu-
strujui znaajne teme koje se odnose
na Italu - istoru, arhitekturu, politiku,
religu, tehnologu, ekonomu, indu-
stru i mede - prikazujui komplek-
snu italansku realnost kao paradigmu
lokalnih i globalnih uslova i stanja.
Centralni segment Kolhasovog Benala
arhitekture bila je velika izloba naslov-
ljena Elementi arhitekture (Elements of
Architecture). Izloba je bila upriliena
u Centralnom paviljonu u ardinima
(Giardini della Biennale), a nastala je
kao plod dvogodinjeg rada student-
skog istraivakog studa na Harvardu
(Harvard Graduate School of Design)
koji je vodio Kolhas, u saradnji sa broj-
nim strunjacima sa najrazliitih polja
(od zanatla koji su pomagali u izradi
pojedinih elemenata, preko arhiteka-
ta, to teoretiara arhitekture). Kolhas
je jo u prvim nastupima na kojima je
govorio o koncepci svoje postavke
insistirao da su Elementi arhitekture
pogled kroz mikroskop na fundamen-
talne elemente naih zgrada koje ko-

2017 oktobar 65

riste i koje su koristili svi arhitekti, svuda i u svako vreme:
pod, zid, plafon, krov, vrata, prozor, fasada, balkon, hodnik,
kamin, toalet, stepenite, lift, pokretne stepenice i rampa.
Elementi arhitekture su bili Kolhasov otvoreni poziv arhitek-
tima koji se bave praksom, a pogotovo onima koji se bave
teorom, ili na bilo koji nain pretenduju na dublje uvide u
arhitektonsku problematiku, da se okrenu sutini. Isto kao
to svi mi, kako je nauka nedavno dokazala, nosimo tzv.
unutranje gene neandertalca, svaki arhitektonski element
66 oktobar 2017
Elements of Architecture
takoe nosi duge nizove tzv. nepotrebne/bezvredne DNA
(junk DNA) koji seu u daleku prolost...
to se tie reakca na Kolhasovu postavku Meunarodne
izlobe arhitekture u Veneci, ispostavilo se - u ovih tri godine,
koliko je proteklo od zatvaranja - da su najea pozivanja
na vrlo umjerene, ali i vrlo precizne stavove Edvina Hitkota
(Edwin Heathcote, Financial Times), koji je, po svoj prilici,
bio najblii tanoj dagnozi kada je napisao da je Kolhas
dao nadahnut i vrlo izdaan prikaz arhitektonske anksio-
znosti/tjeskobe, pikselizirani pogled na arhitekturu kao na
nejedinstven, nekoherentan kulturni entitet, koji funkcioni-
e iskljuivo kao sera mikro-narativa, kao paralelne i esto
kontradiktorne istore.
Ne bi imalo smisla analizirati Hitkotov stav u ovom trenutku,
pogotovo iz razloga to se taj stav u velikoj mjeri poklapao
sa Kolhasovim vienjem segmenta Elementi arhitekture u
okviru vlastite postavke. Mi ne otkrivamo jedinstvenu, uni- Edvin Hitkot
ciranu istoru arhitekture, govorio je Kolhas, ve mno-
gostruke istore, korene, kontaminace, slinosti i razlike
meu ovim drevnim elementima (pod, zid, plafon, krov itd.),
i kako su ti elementi evoluirali u svoje sadanje iterace kroz
napredak tehhnologe, kroz regulatorne zahtjeve i nove, di-
gitalne reime.
Treba naglasiti, meutim, da je Hitkot zapravo na tragu opte-
poznatih Kolhasovih konstataca - kao i kolhasovskog stila
razmiljanja - kada tvrdi da je kroz celu istoru modernizma
bio prisutan taj zanimljiv izgovor da modernizam zapravo ne
stil, ve da se nekako uzdigao do statusa podrazumevajueg
arhitektonskog jezika naeg doba - i da je, kako takav, neza-
obilazan. Tano je, svakako, da je modernizam daleko laki
od drugih stilova: laki je i za projektovanje i za graenje. I
arhitektonska struka i izvoai su, izgleda, uspjeli da ubede
sebe u to i da se prebace na produkovanje zgrada koje izgle-
daju kao da su najfunkcionalna mogua rjeenja problema.
Mada je, u naelu, Hitkot u pravu, ipak previa da modernizam
- i kao stil i u kontekstu neminovnih procesa modernizace
- podrazumeva odreeni stepen civilizacskog, kao i teh-
nolokog razvoja, jer u protivnom dolazi do otpora, odnosno modernizam, itekako smo svjesni da je apsolutno u pravu
do odbacivanja modernistikih premisa kao neega stranog. i da ta istina jednako vredi i u razvenim i u nerazvenim
U Crnoj Gori, na primjer, modernistiki stil je konano prihva- sredinama.
en kao najpragmatini - ali samo kada je re o inherentnoj I za kraj, uputio bih svakoga ko eli da zna kako su u aka-
logici graenja. Nikada, naalost, nismo odgovorili na neke demskoj sredini tumaeni dometi XIV Meunarodne izlobe
od kljunih premisa modernizacskih procesa, meu koje arhitekture - Benale u Veneci 2014. godine - na Platformu
spadaju i neka sutinska infrastrukturna pitanja. odranu na koli arhitekture Univerziteta Kolumba (Columbia
to se tie Hitkotovog zakljuka o Kolhasovoj izlobi: Arhi- Universitys Graduate School of Architecture) u Njujorku, 29.
tektura je apsorbovala modernitet, a modernitet je savakao oktobra 2014. godine (Platform: Views on the 14th International
i ispljunuo arhitekturu - pobedila je modernizaca, a ne Architecture Exhibition of the Venice Biennale, youtube.com)

2017 oktobar 67
 TI
EK
OJ
IR
EA

PR
LIZ
AC
E

ARHITEKTA DANA VUINI

O REKONSTRUKCI DOMA REVOLUCE U NIKIU

Projekat rekonstrukce Doma revoluce u Nikiu predstavljen je u

septembru na ikakom arhitektonskom benalu, a je ovogodi-
nja tema Make New History, kroz veliki crte koji prikazuje princip
rekonstrukce prema formuli 10+20+70, te kroz video materal koji
prikazuje istoru tog mjesta - od projekta Marka Muia, preko nedo-
vrene izgradnje, do projekta rekonstrukce. Re je o manifestaci
koja, uz Benale arhitekture u Veneci, okuplja najznaajna svjetska
Arh. Dijana Vuini
foto: Privatna arhiva imena u arhitekturi, a meu njima se nala i arhitekta Dana Vuini.
Dom revoluce u Nikiu je jedan od kljunih projekata u okviru po-
stavke ikakog arhitektonskog benala. Kustosi Benala, Mark Li i
eron Donston, prepoznali su ovaj projekat kao jedan od 40 kljunih
iz svih krajeva sveta,
Osniva arhitektonskog studa DVARP i Ljetnje kole arhitekture Koto-
rAPSS-a, zahvaljujui kojem je Dom revoluce i dospio u iu, za Po-
gled govori o tome kako je zamiljena rekonstruca Doma revoluce,
kako e posao tei i kako bi sablasna graevina koja decenama rui
izgled centra Nikia trebalo da izgleda...

68 oktobar 2017

Dom revolucije
foto: Julien Lanoo
Moete li rei vie o osnovnim karakteristikama i postavkama
Vaeg projekta vezanog za rekonstrukcu Doma revoluce?
Podsjeanja radi - Dom revoluce je spektakularan, ek-
scentrian, veoma monumentalan i ujedno nedovren mega
objekat. Djelo je slovenakog i jugoslovenskog arhitekte
Marka Muia i projektovan je od 1976. do 1978. godine.
Izgradnja je trajala do 1989. godine kada je zaustavljena.
Prvi projekat je napravljen 1976. godine imao je 9000 meta-
ra kvadratnih, a do realizace narastao je na nevjerovatnih
22000m2. Kako tada tako i danas ili posebno danas ovo je
objekat koji je prevelik za Niki. Ovaj projekat ukljuivao
je sadraje kao to su kultura, obrazovanje, klub za mlade,
otvoreni amteatar, studio za balet, muziku, dramsku scenu,
vizuelne umjetnosti, dizajn, galeru, TV studio, biblioteku i
spektakularnu centralnu salu za dogaaje... Od poetka je
bilo jasno da e se izgradnja teko zavriti, pre svega zbog
ogromne kvadrature, zahtjevnog budeta, operativnih mo-
gunosti na lokaci... Osim toga, raspad Jugoslave dopri-
nio je ovom procesu i konanom zaustavljanju nansiranja
i izgradnje objekta.
PROJECT: ARCHITECT DANA VUINI ON
RECONSTRUCTION OF HOME OF REVO-
LUTION IN NIKI: IMPORTANT HUB IN
CITYSCAPE
The project Reuse of Home of Revolu-
tion in Niki Montenegro was pre-
sented at Chicago Architecture Biennial,
Make New History in September 2017.
The map drawing shows the principle
of reconstruction according to formu-
la 10+20+70whilethe video recording
shows the history of the site through
three layers: the rst layer is the ground
oor construction drawing by Marko
Mui, the second layer represents the
mapping of the unnished construc-
tion site/ruin and thethird layer shows
current reuse proposal. Chicago Archi-
tecture Biennial is, along with Venice
Biennial, the most important architec-
tural event gathering the most impor-
tant names in architecture and among
them architect Dana Vuini. Home of
revolution is one of the key projects on
CAB exhibition, recognized as one of 40
important projects by artistic directors
Sharon Johnston and Mark Lee.
Founder of the Architectural Studio
DVARP and the Summer School of Archi-
tecture KotorAPSS, thanks to which the
Home of Revolution got into focus, talks
for Pogled about the planned recon-
struction of the Home of Revolution, how
it will go and what it should look like.
2017 oktobar 69
 Istoni ulaz u Dom po projektu rekonstrukcije

70 oktobar 2017
Specinost Doma revoluce
je i njegova pozica na voritu
izmeu pjeake zone ueg centra
grada i okolnih ulica sa kolskim
saobraajem. Nove promenade
postavljene unutar objekta
obezbjeuju kontinuitet javnog
prostora kroz objekat i vezu
objekta sa okruenjem
Kako e, prema projektu, izgledati rekonstrukca Doma
revoluce?
Nakon 30 godina Dom revoluce prezentovan je na Veneci-
janskom benalu 2014. godine u okviru postavke Prikrivena
blaga u Crnogorskom paviljonu. Tu je krenuo novi ivot ovog
objekta. Crna Gora, tane Ministarstvo odrivog razvoja i
turizma pokrenulo je procedure za revitalizacu ovog objek-
ta i nakon konkursa dobeno je rjeenje koje je evo sada
zaokrueno izradom glavnog projekta.
Projekat je uraen u skladu sa metodologom 10+20+70.
10 odsto od ukupne povrine objekta bie zavreni, do en-
terera realizovani prostori u kojima su smjeteni: kafe, au-
ditorum, prostori za studente i NVO, komercalni prostori
i tnes centar i nazvani su pluginovi (plugins); 20 odsto
prostora ine promenade, nadkriveni gradski prostori koji-
ma se kreu svi graani i koji su nastavak javnog gradskog
prostora - ulice, unutar objekta; 70 odsto prostora unutar
Dom revolucije
foto: Julien Lanoo
objekta su odvojeni prostori za sad van upotrebe, a koji se
mogu kasne fazno i po potrebi koristiti. Ovi prostori bie
vidljivi ali e biti zagraeni kako bi Dom postao bezbjedan
prostor i pristupan za sve korisnike ukljuujui lica sa po-
sebnim potrebama.
Ovom strategom rekonstrukce se ukupna povrina Doma
revoluce adaptira tako da postaje urbani pejza - bezbje-
dan natkriveni javni prostor.
Koje su specinosti Doma revoluce i koncept Vaeg pro-
jekta?
Specinost Doma revoluce je i njegova pozica na vori-
tu izmeu pjeake zone ueg centra grada i okolnih ulica
sa kolskim saobraajem. Nove promenade postavljene unu-
tar objekta obezbjeuju kontinuitet javnog prostora kroz
objekat i vezu objekta sa okruenjem. Sam objekat e biti
dostupan iz vie pravaca, ne samo kroz jedan ulaz. Ovakav
2017 oktobar 71
 Dom revolucije, maketa u Crnogorskom paviljonu
na Venecijanskom bijenalu arhitekture 2014, foto: Patricia Prinejad

Dom revolucije, prostorija sa amfiteatrom nakon rekonstrukcije

Meunarodna prezentaca projekta

Nakon prezentace projekta na Venecanskom benalu
2014. godine, kada je Dom revoluce prikazan kroz veli-
ki model segmenta zgrade sa entererom predstavljen
je i na ikakom benalu arhitekture koje je otvoreno
u septembru. Dom revoluce e biti predstavljen i na
centralnoj konferenci Internacionalnog komiteta za do-
kumentacu i konzervacu objekata, mjesta i okruenja
pokreta moderne poznateg kao Docomomo u Ljubljani.
Okosnica diskuse bie upravo Dom revoluce, pristup i
problemi koji su pratili ovaj projekat u kontekstu istore
transformace pokreta moderne. Konferenca nosi naziv
Metamorfoze - kontinuitet promjene (Metamorphosis
- The Continuity of Change) i dio je niza dogaaja koji se
obiljeava 30 godina postojanja Docomomo organizace.
Na konferenci e biti predstavljena i knjiga RE-USE-ISM
koja predstavlja re-use projekte iz Crne Gore. Objavie
je poznati njemaki izdava Ruby Press, a autori su:
Dana Vuini, Simon Hartman, Botjan Vuga, Luiz Re-
lensman, Milo Kosec, dok dizjan potpisuje uveni Jan
Anderson i njegov TDR.
Koncept podjele prostora kod rekonstrukcije

72 oktobar 2017
 Dom revolucije, izgled nakon rekonstrukcije

pristup objektu je upravo kako bi promenio negativnu per- S obzirom na injenicu da je re o velikom poduhvatu, da
cepcu graana prema ovom objektu i uinio ga pristupa- li e posao tei fazno?
nim - delom gradske cjeline, dok istovremeno transformie Prva faza realizace je ienje objekta, demontaa postojee
objekat u otvoreni urbani pejza. Tako gradski ivot sad moe fasade i priprema gradilita. Druga faza je sanaca eline i
da se useli u do sada nepristupane prostore kreirajui vi- betonske konstrukce na objektu to je ujedno najzahtjevna
brantni javni prostor integrisan u tkivo grada. faza realizace. U treoj fazi predvieno je ureenje partera
Namjera projekta ne bila reinkarnaca onoga to je Dom re- na parceli u skladu sa Projektom ureenja terena i pejzane
voluce nekada bio - kako u arhitektonskom i programskom arhitekture koji je dio Glavnog projekta i zavretak prome-
smislu tako i u odnosu na njegovu ulogu u ideolokom i dru- nada unutar objekta kada e Dom revoluce biti i otvoren za
tveno-politikom miljeu tog vremena. Naprotiv, ovim projektom javnost. Nakon toga sledi zavretak radova na unutranjim
namjera je bila da se napravi otklon od ove precepce i da se komercalnim i drugim prostorima - plugin-ovima to je e-
objekat redenie kao vano vorite u gradskom pejzau. tvrta faza dok je peta faza izgradnja garae.

Nina Vujai

2017 oktobar 73
 centralni komitet
saveza komunista Izmeu
crne gore u titogradu
strukturalizma
Maketa objekta nakon izraenog glavnog projekta

Glavni urbanistiki kvaliteti

Zekovievog objekta se ogledaju u
i kritikog
dosljedno sprovedenoj urbanistikoj
postavci, koja, per se, krajnje logino
regionalizma
upotpunjava gradsku matricu,
nadovezujui se na nju odmjereno, s
dozom uvaavanja, preko potrebnog
II
za ostvarivanje sinerge izmeu
novoizgraenog i zateenog

74 oktobar 2017

Odluka o urbanistikom projektu kompleksa lokace zgrade
Centralnog komiteta Saveza komunista Socalistike Repu-
blike Crne Gore i drugih drutveno-politikih organizaca
doneta je 20. maja 1977. godine. Urbanistikim projektom
su utvreni urbanistiko-tehniki i arhitektonski uslovi
za izradu investiciono-tehnike dokumentace i izgradnju
objekta, idejno rjeenje i drugi blii uslovi za ureenje pro-
stora sa ekonomskim analizama rjeenja.
Nakon ove odluke moglo se pristupiti izradi glavnog pro-
jekta. Glavni projekat je razraen u birou Industra import
inenjering, u Beogradu. Odgovorni projektant je arhitekta
Radosav Zekovi, saradnik na projektu je arhitekta P. Mar-
kovi, dok je tehniku kontrolu projekta izvrio arhitekta
P. Gajanin. Prilikom izrade glavnog projekta konkursno rje-
enje je djelimino izmenjeno 1977. godine. Do poetka
izgradnje objekta dolazi 1978, da bi objekat u potpunosti
bio realizovan 13. jula 1979. godine, odnosno punih 14 go-
dina nakon pobjede na konkursu.
CKSKCG u toku izgradnje
CENTRAL COMMITTEE OF
THE COMMUNIST UNION OF
MONTENEGRO IN TITOGRAD:
BETWEEN STRUCTURALISM AND
CRITICAL REGIONALISM
The decision on the urban design
of the building sitecomplexof the
Communist Union Central Committee
of the Socialist Republic of Monte-
Tih 14 godina do re- negro and other socio-political or-
alizace objekta je ganizations was passed on May 20,
1977. The urban design established
dovelo do nekoliko
"urban-technical and architectural
promjena u odnosu
conditions for the development of
na prvobitno kon- investment-technical documentation
kursno rjeenje iz and construction of the building,
1965. godine, pr- conceptual design and other condi-
venstveno u likov- tions for space management with
nom i oblikovnom economic solutionanalysis."
smislu. Urbanisti- After this decision, the work on main
ko, funkcionalno designstarted. It was elaborated in
i konstruktivno the Bureau of Industry Import Engi-
rjeenje objekta neering, in Belgrade. Leading archi-
je ostalo nepro- tect was Radosav Zekovi, associate
architect was P. Markovi, while the
menjeno.
technical control of the design was
carried out by architect P. Gajanin.
Urbanizam The competition design was partially
changed in 1977. The construction
Glavni urbanisti- started in 1978 and was completed
ki kvaliteti Zekovi- on July 13, 1979,i.e. 14 years after
evog objekta se winning the competition.
ogledaju u dosljed-
no sprovedenoj urbanistikoj postavci, koja, per se, krajnje
logino upotpunjava gradsku matricu, nadovezujui se na
nju odmjereno, s dozom uvaavanja, preko potrebnog za
ostvarivanje sinerge izmeu novoizgraenog i zateenog.
Analizirajui realizovano djelo na mikro urbanistikom pla-
nu, izmeu ostalog, moglo bi se tvrditi da autor, na nivou
regulace, maltene, prati line prizemlja zgrade Telekomu-
nikaca (sadanjeg Telekoma). Posmatrajui plan i/ili si-
tuacu iz vazduha ovaj je odnos posve jasan, meutim, na
licu mjesta, to zbog velike distance meu objektima, to
zbog hortikulture koja u znaajnoj mjeri iskljuuje Zekoviev
2017 oktobar 75
 CKSKCG-pogled iz vazduha Osnova prizemlja - glavni pojekat

objekat iz vidnog polja, ovaj se odnos najbolje ne primjeuje. Arhitektonsko rjeenje

Na neto irem urbanistikom planu, dve, znatno smjele
urbanistike tvrdnje bi bile: CKSKCG karakterie razliit tretman volumena prizemlja i
1. Zgrada CKSKCG svojim izdignutim, spratnim, kubinim
volumena dva sprata, postavljenih u suprotnim pravcima u
okviru ortogonalne matrice.
volumenima, pokuava da uspostavi odnos sa zgradom Iz-
vrnog vea SR Crne Gore, arhitekte Radmila Zdravkovia,
Prizemlje objekta je djelimino degairano, reeno tremski,
i da na taj nain ostvari vezu sa nizom objekata dravnih
to ini parter uidnim, omoguavajui vizuelni kontinuitet
instituca, formiranim na suprotnoj strani reke Morae.
zelenila i neophodno strujanje vazduha u pravcu istok-zapad.
2. Zgrada CKSKCG se svojom sjevernom fasadom, u de-
Glavni ulaz u konferencske sale postavljen je iz Bulevara
lu konferencskih sala, otvara upravno ka reci Morai,
Jovana Tomaevia, dok je sekundarni ulaz za sale, odnosno
odnosno, plai i bifeu Labud, arhitekte Vukote Tupe Vu-
ulaz za zaposlene, postavljen iz pravca Bulevara Svetog Petra
kotia (1960). Cetinjskog. Centralna konferencska sala je zbog svoje velike
duine, odnosno irine, dodatno,
zenitalno osvetljena, preko krov-
ne lanterne. Konstruktivni raspon
U teorskom smislu, ukoliko bi insistirali na stilu, mogli
na prizemlju, u podunom prav-
bi tvrditi da Zekovievo realizovano djelo zadrava cu, varira od 7,0m, 9,0m, 12,0m,
strukturalnu logiku karakteristinu za konkursno rjeenje iz do 18,0m u delu konferencske
sale i ulaznih parta iz pravca Bu-
1965. godine, i da u sebi, osim toga, inkorporira i odreene
levara Jovana Tomaevia. U po-
elemente koji bi se mogli tumaiti u okvirima kritikog prenom pravcu raspon varira od
regionalizma. 5,0m, 6,0m do 7,0m.

76 oktobar 2017
 Osnova sprata i poduni presjek - glavni projekat

U odnosu na konkursno rjeenje, gdje su, na prizemlju objek-

ta, grede postavljene iskljuivo u podunom pravcu, kod
realizovanog djela su, na prizemlju objekta, kao vid sekun-
dardne konstrukce, dodate i poprene grede.
Spratovi objekta su objedinjeni u dva kubina volumena,
razdvojena u pravcu sjever-jug. Na ovaj nain kubusi do-
baju na neophodnoj visini, i racionalizuju funkcionalnu i
konstruktivnu emu spratova. Zekovi razdvaja kubuse iz
praktinih razloga, kako bi olakao strukturu objekta, kako
bi osvetlio prizemlje zgrade, i kako bi u entereru, galerski
reenim holskim prostorom, odnosno prostorom komuni-
kaca, ostvario vizuelno proimanje objekta po vertikali. U
funkcionalnoj organizaci spratova ovo je uticalo na stva-
ranje tipine dvotraktne administrativne eme.

CKSKCG - pogled iz pravca zapada

2017 oktobar 77
 Kancelare i sale za sa stanke, niu se itavom duinom objek-
ta, sa obje strane centralnog jezgra, formiranog od komuni-
kaca, galera i sanitarno-tehnikih prostora. Osvjetljenje
administrativne zone je obezbeeno staklenim fasadnim
stenama, postavljenim sa obje strane u podunom pravcu.
Zatita od sunca je izvedena duplom fasadom, sa vazdunim
tamponskim slojem izmeu staklene stene i fasadnih brisoleja.
U odnosu na konkursno rjeenje iz 1965. godine, izmenjen
je pravac pozicioniranja brisoleja, koji su prvobitno bili
vertikalno pozicionirani, dok su kod realizovanog djela oni
postavljeni u horizontalnom pravcu. U tom delu, autoru
bi se moglo zamjeriti, prvenstveno u fukcionalnom smislu,
jer su brisoleji orjentisani ka istonoj, odnosno zapadnoj
strani sveta iz praktinih razloga, morali biti pozicionirani
u suprotnom, vertikalnom pravcu.
U vazdunoj zoni izmeu staklene stene i brisoleja, na spra-
tovima, izvreno je horizontalno polaganje svih instalaca
neophodnih za funkcionisanje objekta. Konstruktivni ras-
pon na spratovima je 6,00m u podunom pravcu, odnosno
5,00m i 7,00m u poprenom pravcu.
U podrumu zgrade se nalaze garani prostori, servisne i teh-
nike prostore. Na parteru objekta, se suptilno smjenjuju
zelene povrine, vodene povrine, pjeake staze, amte- njima na jugoslovenskoj arhitektonskoj sceni sedamdesetih
atri, parking prostori, odnsno zone ulaznih parta. Naroito
pleni paljiv kontakt objekta sa tlom, gdje je perimetar kue
u znaajno mjeri ublaen - hiruki precizno zasjeen kako bi
objekat to njene legao u zelenu povrinu parka. Zase- dravnog aparata pred pojedincem. U tom kontekstu, s
canje volumena je izvreno i na spratnim paralelopipedima,
to dodatno doprinosi utisku. Znaajno je istai da je kod
izvoenja objekta u cjelini, a naroito kod izvoenja detalja
na njemu, postignut visok kvalitet zavrene obrade, kako u
entereru tako i na ekstereru.
U funkcionalnom smislu ostaje al, to autor i pored krutih
programskih zahtjeva ne uspio da se izbori da aktivira po-
tencale koje nude ravni krovovi, naroito u zoni okrenutoj
ka reci Morai, a iznad konferencskih sala, i ponudi kori-
snicima pogled na reku Morau, i grad Podgoricu, iz jedne
nove, drugae perspektive.
78 oktobar 2017
U oblikovnom smislu, ostaje al to krajevi volumena na
spratovima nesu znaajne konzolno preputeni, kako bi
se ovi oblikovni elementi dodatno naglasili. Osim toga, sti-
e se utisak da je prizemlje objekta moralo biti rastereeni-
je, svedene reeno, tim pre jer preveliki broj poprenih
greda i naglaeno oblikovane baze stubova i platana, bez
naroite potrebe, optereuju koncept otvorenog prizemlja.
Analizirajui realizovano djelo ini se da za izvoenje ovih
poteza ne bilo konstruktivnih smetnji.
Stilske karakteristike
U teorskom smislu, ukoliko bi insistirali na stilu, mogli bi
tvrditi da Zekovievo realizovano djelo zadrava strukturalnu
logiku karakteristinu za konkursno rjeenje iz 1965. godine,
i da u sebi, osim toga, inkorporira i odreene elemente koji
bi se mogli tumaiti u okvirima kritikog regionalizma.
Konkretno, u korelaci sa kritikim regionalizmom moe se
dovesti oblikovanje realizovanog objekta, koje je u odnosu
na konkursno rjeenje vidno izmenjeno.
U tom smislu, Zekovi, maniristikim oblikovnim potezima,
tei da podcrta autorstvo nad objektom - shodno stremlje-
godina XX veka. On gradi introvertan tip forme, zatvo-
ren za javnost, vjerovatno sa ciljem da dodatno istakne
namjenu objekta, odnosno prikae snagu komunistikog
ciljem ostvarivanja monumentalnosti zgrade, Zekovi
zadrava strukturalnu kompozicu objekta, predloenu
konkursnim rjeenjem.
U oblikovnom i funkcionalnom smislu Zekovi usvaja odre-
ene elemente karakteristine za lokalnu arhitekturu, po-
put kosog dvovodnog krova na spoju kubinih volumena na
spratovima, u delu iznad centralnog hola, i etvorovodne
krovne lanterne iznad glavne konferencske sale. Savremeni
transponovani izraz ovih elemenata, kako u funkcionalnom
pogledu tako i u pogledu materalizace i oblikovanja, go-
vori, da se u konkretnom sluaju, ne radi o pukom folklo-
CKSKCG-pogled iz pravca juga
rizmu, ve o kritiki preispitanom lokalnom neimarstvu, u
okvirima modernistike paradigme.
U konceptualnom smislu, stie se utisak da je oblikovanje
baza konstruktivnih elemenata platana i stubova, na prize-
mlju objekta, u tesnoj, moda ak i previe asocativnoj
vezi sa ekstremitetima tovarnog konja - kreativnog impulsa
na kojem Zekovi insistira, u periodu pre, za i nakon reali-
zace zgrade CKSKCG.
Radi li se o reeksu, nesvjesno usvojenom kreativnom blje-
sku, ili o metafori, za kojom autor svjesno posee, a koju
u arhitektonskom smislu interpretira krajnje neobraeno,
moemo samo da nagaamo. Iz kojeg god razloga da pro-
izilazi ovakva odluka, injenica je da Zekovi, u periodu
jednopartskog sistema i krute birokrate vlasti, za objekat
CKSKCG, usvaja koncept konja, tovarnog konja, tereta, koji
kasne plasiraistom onom sistemu, koji ga je kao osamna-
estogodinjaka poslao na Goli Otok.
Za kraj, ali ne i najmanje vano, treba napomenuti da je iri
za dodjelu Borbine nagrade za arhitekturu, 19. februara 1980.
godine, upravo za objekat CKSKCG u Titogradu, dodelio,
petnaestu jubilarnu Republiku nagradu lista Borba, za
najbolje realizovane arhitektonsko djelo na teritori SR Crne
Gore, arhitekti Radosavu Zekoviu.
2017 oktobar 79

Kola realizovanog djela
i inicijalne ideje - autorski rad
arhitekte Radosava Zekovia
iri je smatrao da ovaj objekt ima sve potrebne kvalitete
za priznanje koje mu se dodeljuje, istiui posebno jasan i
dosledan stav prema osnovnoj funkci, oblikovanju eleme-
nata i primeni raspoloivih materala, imajui u vidu kvalitet
lokace i prilagoavanje novim funkcama.
I zbilja, ta bi se vie moglo traiti od jedne kue iz male-
nog Titograda?
Za izradu fotograja zgrade CKSKCG, Radosav Zekovi je,
neposredno nakon realizace objekta, angaovao fotografa
Mirka Lovria (1935-2013), jednog od najuglednih umjet-
nikih fotografa u Jugoslavi. U okviru kompleksa zgrade
CKSKCG nalazi se spomenik Jovanu Tomaeviu, posljednje
realizovano vajarsko djelo poznatog crnogorskog vajara i
slikara Voja Stania, nastalo 1962-63. godine, nakon kojeg
se Stani u potpunosti posveuje slikarstvu.
Autor ovog teksta duguje zahvalnost kolegama arhitektima
Branku Lutovcu, Duanu uroviu, Aleksandru Aaninu i
Borislavu Vukieviu na ustupljenoj grai. Veliko hvala po-
rodici Zekovi na velikodunosti kojom mi je omogueno da
steknem uvid u zaostavtinu arhitekte Radosava Zekovia.
Hvala Vladu na kritici i Aleksandru na komentarima.
Arh. Ivan Jovievi
80 oktobar 2017
1 U tekstu CENTRALNI KOMITET SKCG u
asopisu ovjek i prostor, XXVIII, 328/329,
Zagreb, 1980, str.7., kao saradnik na pro-
jektu je naveden Dragan Joki, meutim,
autor ovog teksta je imao neposredan uvid
u grake priloge glavnog projekta arhi-
tekture, te se, tom prilikom, uverio da se
kao saradnik na izradi glavnog projekta
pominje jedino arhitekta P. Markovi.
2 CENTRALNI KOMITET SKCG, ovjek i
prostor, XXVIII, 328/329, Zagreb, 1980, str.7.
3 Ibid.
4 Nadogradnja bazine zgrade Teleko-
munikaca, zgradom Elektrodistribuce
i zgradom bive Invest banke, djelo je
arhitekte Boidara Milia.
5 Boidar Mili kao godinu izgradnje
ovog objekta navodi 1954. godinu, dok
Andra Marku u knjizi 50 neimara Crne
Gore pie da je zgrada Izvrnog vea
realizovana 1958. godine
6 Napomena: U prvom delu teksta objav-
ljenom u asopisu Pogled br. 21, odjula
2017. godine, grekom je umjesto Bule-
vara Svetog Petra Cetinjskog napisano
ime Bulevara Ivana Crnojevia
7 U tekstu CENTRALNI KOMITET SKCG u
asopisu ovjek i prostor, XXVIII, 328/329,
Zagreb, 1980, str.7., kao projektant uree-
nja terenaje navedena Cveta Davio.Kao
projektant konstrukce naveden je Dragan
eki. Autor ovog teksta ne imao uvid
u ove faze glavnog projekta.
8 Po Frederiku Dejmsonu (Fredric Jame-
son) kritiki regionalizam u isto vreme
predstavlja kritiku visokog modernizma
i kritiku postmodernizma. Kenet Framp-
ton (Kenneth Frampton) iznosi 7 stavova
kojima pokuava da dee ovaj pojam i
to:
1. Kritikiregionalizamtrebadaseshva-
tikaomarginalnapraksakoja, mada-
sekritikiodnosipremamodernizaci,
ipakidaljeodbadanapustiemancipa-
cskeinaprednevidovesavremenogar-
hitektonskognaslea. Istovremeno,
fragmentarna i marginalna priroda kri-
tikog regionalizma odvaja ga, kako od
normativnog optimizma, tako i od na-
ivne utope ranog modernog pokreta.
Suprotno lini koja ide od Osmana do
Le Korbizjea vie je sklon malom nego
velikom planu.
2. U tom smislu se kritiki regionali-
zam pokazuje kao svesno ograniena
arhitektura, koja je sklona stvaranju
prostornog reenja postupkom zida-
nja na licu mesta, nego naglaavanju
zgrade kao slobodno-stojeeg objekta.
Ovaj termin prostorni oblik znai da
arhitekta mora da prepozna zike gra-
nice svog dela kao vrstu vremenskog
limita - mesto na kome se zaustavlja
trenutni in gradnje.
3. Kritiki regionalizam daje prednost
arhitektonskom ostvarenju kao tekton-
skoj injenici, pre nego redukci gra-
ene sredine na niz loe razmetenih
sacenografskih epizoda.
4. Moglo bi da se tvrdi da je kritiki
regionalizam regionalan do te mere
da neminovno naglaava odreene
inioce koji su specini za posto-
jei prostor, od topograje, koja se
podrazumeva kao trodimenzionalna
matrica u koju se smeta zgrada, pa
do promenljive igre lokalnog svetla na
povrini graevine. Svetlo se obavezno
shvata kao primarni inilac koji otkriva
volumen i tektonske vrednosti dela.
Iz toga nuno proizilazi i primereni
odgovor na klimatske uslove. Zato je
kritiki regionalizam usmeren protiv
nastojanja univerzalne civilizace da
ostvari to bolju primenu ureaja za
klimatizacu i slino. Trai da se svi
otvori tretiraju kao osetljive prelazne
zone, sa mogunou da zadovolje
specine uslove koje nameu me-
sto, klima i svetlost.
5. Kritiki regionalizam naglaava u
istoj meri i taktilno i vizuelno. Sve-
stan je da se sredina moe osetiti i
na druge naine, a ne samo vidom.
Osetljiv je na tako komplementarne
oseaje kao to su promena jaine
osvetljenja, ambentalni oseaj to-
plote, hladnoe, vlanosti i strujanja
vazduha, razliitih mirisa i zvukova
koje stvaraju razliiti materali u ra-
znim prostorama, ak i na razliite
utiske koji se postiu podnim oblo-
gama, pomou kojih telo doivljava
nesvesnu promenu poloaja, kretanje
i slino. Suprostavlja se tenji ovog
doba, kojim dominiraju medi i u ko-
jem iskustvo zamenjuju informace.
6. Mada se protivi sentimentalnoj
simulaci lokalnih oblika, kritiki re-
gionalizam ipak, povremeno, ubacuje
reinterpretirane elemente lokalnog,
koji deluju unutar celine kao epizo-
de razgranienja. Ponekad e takve
elemente ak da izvodi iz stranih
izvora, drugim reima, on se trudi
da neguje savremenu kulturu usme-
renu prema odreenom prostoru, a
da pri tom ne postane nepotrebno
hermetian, bilo na nivou formalne
slinosti ili na nivou tehnologe. U
tom pogledu tei paradoksalnom
ostvarenju svetske kulture koja bi
se zasnivala na regionalnom, skoro
do te mere kao da je to preduslov za
ostvarenje relevantnog oblika savre-
mene prakse.
7. Kritiki regionalizam najbolje cveta
u takvim kulturnim meuprostorima
koji na ovaj ili onaj nain uspevaju
da izbegnu optimizirajui udarac
univerzalne civilizace. Njegova po-
java ukazuje na to, da je nasleeno
shvatanje dominantnog kulturnog
centra, okruenog zavisnim, poti-
njenim satelitima, zaista neprihvatljiv
model za procenjivanje sadanjeg
stanja u savremenoj arhitrekturi.
9 70-e godine XX veka na jugosloven-
skoj arhitektonskoj sceni veinom bivaju
okrenute ka kritikom regionalnom pro-
miljanju, odnosno tenji za ostvariva-
njem nacionalnog izraza u arhitekturi,
samim tim i onog koji Ranko Radevi
naziva jednim moguim jugoslovenskim
izrazom, a koji se u istoriograji jugoslo-
venske arhitekture esto podvodi pod
pojmovima socalistiki estetizam,
odnosno modernistiki regionalizam.
U slinom kontekstu Aleksandar Ignja-
tovi u svom eseju Dva modernizma
u dve Jugoslave pie:Zapravo, in-
ternacionalni modernizam doiveo
je svoju nacionalizacu, a moderna
arhitektura postala je gradivni deo kon-
strukce primordalnog jugoslovenskog
identiteta koji je mogao biti tumaen
i upotrebljavan u razliitim politikim
registrima. Analizirajui izlobu Nedo-
vrene modernizace: izmeu utope i
pragmatizma (autori koncepta: Vladimir
Kuli, Maroje Mrdulja), Goran Korov
istie sljedee: Politika liberalizace
pokrenuta krajem 1960-ih i donoenje
novog ustava Jugoslave 1974. omogu-
ili su veu nacionalnu emancipacu
u pojedinim saveznim republikama.
Reprezentativna arhitektonska posti-
gnua, poput narodnih parlamenata,
nacionalnih biblioteka, krovnih sve-
uilita itd., spajala su kozmopolitski
modernizam s modernistikim regio-
nalizmom: Narodna skuptina BiH u
Sarajevu (Juraj Neidhardt, 1974.), Trg
revoluce (danas Trg republike) u Lju-
bljani (Edvard Ravnikar, 1975.-1982.),
zgrada Makedonske akademe znano-
sti i umjetnosti (Boris ipan, 1970.),
Nacionalna knjinica Srbe u Beogra-
du (Ivo Kurtovi, 1965.-1973.), zgrada
drutveno-politikih organizaca Crne
Gore u Titogradu (danas Podgorica;
Radosav Zekovi, 1978.), Nacionalna i
sveuilina knjinica u Pritini (Andra
Mutnjakovi, 1971.-1982.) i Nacionalna
i sveuilina knjinica u Zagrebu (sku-
pina autora, 1978.-1995.), neki su od
najznaajnih primjera.Za ovaj tekst,
vano je napomenuti da je da je na
temu kritiki preispitanog nacional-
nog izraza u arhitekturi, u neto uim
okvirima, na primjeru jednog mogueg
savremenog nacionalnog izraza Bosne
i Hercegovine, pisao, u svojoj kapital-
noj knjizi Arhitektura Bosne i put u
Modernost, i Juraj Naeidhart, mentor
arhitekte Radosava Zekovia, i ovjek
koji je umnogome uticao na prolisa-
nje Zekovievog arhitektonskog kreda,
kako u godinama studiranja tako i u
kasnem profesionalnom angamanu.
10 Radosav Zekovi je 27.10.1949. go-
dine uhapeni osuen, kao politiki
kanjenik, na administrativnu kaznu
od 24 mjeseca robe na Golom otoku.
Usljed tekih zdravstvenih povreda i
oboljenja koje je zadobio, ne uspio
da odslui kaznu do kraja. Puten jena
slobodu 5.5.1951. godine. Od tada pro-
vodi, uz manje prekide, pune 4 godine
u bolnicama.
11 List Borba, Beograd, 1980, str.5.
2017 oktobar 81
 a na li za

od kinetizma do kinetike arhiskulpture iii

INOVACE JEZIKA
SAVREMENE ARHITEKTURE
... Krajem XX veka sloene relace odnosa skul-
pture i arhitekture u sinergi njihovog odnosa
prema kinetizmu dovele su do sve uoljive pojav-
nosti kinetike arhiskulptoralnosti. Njena savremena
interpretaca je sve vie tehnoekoloki usmjerena ka
interaktivnoj kinetikoj arhiskulpturi. Upravo to nas i
Dr sc. Nikola Markovi
bitna od funkce kojom se polazilo u ranim postav-
kama prioriteta arhitektonske prakse. Savremena ar-
hitektonska praksa uzimajui formu i njena latentna
dinamika svojstva poinje postavljati i samu formu
kao matricu razvoja i odreivanja funkcionalnih svoj-
stava odreenih objekata. U vremenu kada trumfuje

obavezuje da paljivo sagledavamo posebnosti bio- brzina, kada Karl Onore pie Pohvalu sporosti, mi-
nikih mogunosti njenog dizajniranja u odnosu na nimalizam u arhitekturi Santjaga Kalatrave naglaava
to ire polje djelovanja savremene umjetnike prakse poseban znaaj kinetikih arhiskulptoralnih svojstava
kao i to potpune ukljuivanje kinetike arhitekture savremene arhitekture.
u prirodno okruenje i funkcionalno opravdano oslu-
kivanje njenih potreba.
Kinetike arhiskulpture i njihovu posebnost moemo
sagledati upravo u pojavnosti savremene arhiskul-
pture koja gotovo u potpunosti brie sve pojmljive
granice izmeu dva sutinski nikad razdvojena polja,
arhitekture i vajarstva obzirom na njihov zajedniki
med forme a sve ee i koncept kojim se predstav-
ljaju i kao takve ponovo uspostavljaju. Arhiskulpture
su jasno pokazale da je forma bitna ako ne katkad i
Obelisk, Santjago Kalatrava
foto: ytimg.com
pie:

Arhiskulpturalnost nastaje onog trenutka kada se u nekom

skulptoralnom objektu u procesu njegovog nastajanja pojavi prostor
koji mu pripada i koji je dimenziono sposoban da nastani ovjeka
u procesima i poloajima koji su denisani ve samim konceptom
posmatrane skulpture

82 oktobar 2017
Gugenhajm, F. Gerry
foto: the-art-minute.com, amazonaws.com
Projekat muzeja Gugenhajm, foto: adsttc.com
Kao to Kalatrava u veini svojih djela jasno ve vie od dve
decene pokazuje tako i Frank Gerry svojim najnovim pokret-
ljivim arhiskulptoralnim formama nedvosmisleno ukazuje na
budunost ovog sve vaneg estesko umjetnikog svojstva
jezika savremene arhitekture. Forma i njen zapis kroz skicu ili
crte u poreenju sa izvedenim (muzej Gugenhajm F. Gerry)
ukazuju na to da nema ogranienja koje savremeni materali
ne mogu da prevaziu, i taj simulakrum izvodljivosti funkce u
FROM KINETISM TO KINETIC
ARCHISCULPTURE: INNOVATION
OF CONTEMPORARY
ARCHITECTURELANGUAGES
Complex relationship between
sculpture and architecture in the
synergy of their relationship toward
kinetics led to the ever more appar-
ent appearance of kinetic archaic
sculptureby the end of the 20th
century. Its contemporary interpre-
tation is technologically oriented
to the interactive kinetic archaic
sculpture. This obliges us to care-
fully consider the special features
of the bionic possibilities of its de-
sign in relation to the wider eld of
contemporary art practice as well as
the integration of kinetic architec-
ture into a natural environment and
functionally justied listening to its
needs.
njenoj unapred odreenoj formi jedne cjeline dao je sada ve
potpuno opravdan poligon nastanku i razvoju arhiskulptura.
Kao takve one su sasvim prirodno u svojoj evoluci zakoraile
i u polje kinetikih svojstava vajarske prakse raajui jasno
prepoznatljiv i u budunosti gotovo nezamjenjiv pojam Ki-
netikih Arhiskulptura.
Svojstva kojima se odreeni objekat moe opisati kao kinetika
arhiskulptura predstavljaju sva ona svojstva koja posjeduje
kinetika skulptura, bilo kao citat u materalizaci posma-
tranog objekta bilo kao sagledavanje ukupnih dinamikih
i kinetikih svojstava koje taj objekat u svom estetskom i
funkcionalnom predstavljanju posjeduje.
Veina sada dostupnih tehnologa nudi iroku paletu mo-
gunosti kojima se uglavnom odreuje kinetiko i dinamiko
ispoljavanje arhiskulptoralnih svojstava fasada, to ne znai
da u skoroj budunosti ne moemo oekivati i da itavi dje-
lovi objekata mogu postii nova kinetika polja djelovanja u
odnosu na cjelinu forme odreenog arhitektonskog objekta
kojem pripadaju. Bitno je uoiti da arhiskulpturalnost nasta-
2017 oktobar 83
 Arhiskulpturalnost u arhitekturi nastaje i onog trenutka kada se u
nekom arhitektonskom objektu, (bilo u procesu njegovog nastajanja
ili u njegovoj kasnoj vizuelnoj prezentaci i realizaci) dominantno i
prepoznatljivo moe uoiti vrednost vajarske umjetnike prakse

je onog trenutka kada se u nekom skulptoralnom objektu u
procesu njegovog nastajanja pojavi prostor koji mu pripada
i koji je dimenziono sposoban da nastani ovjeka u proce-
sima i poloajima koji su denisani ve samim konceptom
posmatrane skulpture. Osim ovog ugla posmatranja potrebno
je naglasiti da arhiskulpturalnost u arhitekturi nastaje i onog
trenutka kada se u nekom arhitektonskom objektu, (bilo u
procesu njegovog nastajanja ili u njegovoj kasnoj vizuelnoj
prezentaci i realizaci) dominantno i prepoznatljivo moe
uoiti vrednost vajarske umjetnike prakse.
Dizajn pojedinih arhitektonskih djela posjeduje koncept po-
kreta kao sastavni dio oblikovne i prostorne itljivosti samog
objekta, pojedini mostovi i javni objekti (S. Kalatrava) tokom
svog procesa otvaranja, pretvaraju se u kinetiku arhiskul-
pturu a otvorena silueta naglaava novonastale strukture
prostora. Upravo ovim i slinim procesima aktiviranja samog
pokreta kao vizuelnog inioca jedno arhitektonsko djelo
poinje da aspektuje svoje pune identitetske vrednosti ki-
netike arhiskulpture. Kao takva ona predstavlja autentinu
pojavnost savremene arhiskulpture budunosti koja e gotovo
standardno imati kinetike vrednosti, kako mehanikim vri-
jednostima denisane pokrete tako i sa virtuelnim svojstvi-
ma novih tehnologa koje e sve vie da ine arhitekonske
fasade promjenjivima vizuelnim ekranima 3D tehnologama
budunosti. Analiza pokreta kao vitalnog dela stvaralatva
nekih od najveih imena savremene arhitekture ukazuje na
to da njihov stav denie arhitektura kao sposobnu da se in-
tegrie sa kretanjem, rezultirajui zapanjujuom predstavom
pokreta kroz masu koja ne mora nuno biti statina. Oni svo-
jim radom stalno iznova preispituju granice prisustva pokre-
ta u arhitekturi nudei jasan poligon vrednosti i tumaenja
pojma kinetikih arhiskulptura.
Za bolje sagledavanje jezika budueg razvoja arhitekutre
moramo oslukivati uz sve gore navedeno i one opte vri-
jednosti njene tehnoloke i ekoloke usklaenosti sa okru-
enjem kao i kulturoloke fenomene novonastalih potreba
buduih generaca.
Uzmemo li ontoloki pojam i simbol pokreta kao jedan od
nunih faktora odreenja umjetnikog djela, onda sa sigur-
nou moemo rei i za jedno arhitektonsko djelo budunosti
da e ono ve samom postavkom u prostoru i vremenu biti
sagledavano i razvano prema dinamizmu pokreta kako kroz
svoje konstruktivne elemente tako i kroz svoje estetske i upo-
trebne vrednosti. Razvojem Hajdegerove misli o biu ovjeka
i vremenu koje ga odreuje moemo sasvim sigurno sagledati
i jezik arhitekture kroz arhitektonska djela budunosti kao
djela sloene umjetnosti koje se u svom izvoru sve jasne
odreuje i za pokret kao dinamiko i kinetiko svojstvo ivota.
Estetika arhitektonskog djela u cjelini se ne moe dokazati
kao odreeno saznatljivo svojstvo njegovih estetski uoblie-
nih detalja Ona je gotovo uvjek sklad ostvarenih doivljaja
koje svako arhitektonsko djelo uva i izaziva tokom svog po-
stojanja Zato je i sloen postupak kojim moemo uoiti ta
sve i koliko jedno djelo mora nositi u sebi ukoliko mu dajemo
vremensko odredite postojanja kroz reakcu i mogunosti
njegovog doivljavanja. Kao i ovjekovo, bie jednog arhitek-
tonskog djela uspostavlja sebe nalaenjem u postojeoj ravni
prirode okruenja koje ga uvjek na odreen nain ili asimili-

84 oktobar 2017

ra ili naglaava U toj nikad zavrenoj igri moguih odnosa
i promjenjivosti forme jednog arhitektonskog objekta kre
se znaajan inilac naeg doivljaja i razumjevanja estetike
arhitektonskog djela jer je ono sve vie kao i umjetniko dje-
lo povezano sa pokretom kao sve nunim odreenjem i
izvorom njegovog vizuelno estetskog razvoja... Upravo takav
razvoj pretpostavlja paradigmu novih mogunosti umjetnike
prakse koja podstie snagu jezika savremenog arhitektonskog
stvaralatva u onoj ravni koja ga pribliava bilo umjetnosti
bilo funkci ovjekovog postojanja u njemu samom.
Zato samo i jedino u istinski velikim djelima arhitekture do-
lazi do pomirenja konanog i beskonanog kada govorimo o
pojmu vremena: koje uveliko odreuje estetiku i smisao po-
imanja arhitekture kao svojevrsnog umjetnikog djela kakvo
ono u svojoj sutini i jeste. Ostvarena arhitektura kao djelo
umjetnosti na najbolji nain ilustruje najpotpuni opaaj svi-
jeta pojedinog societeta u skladu sa elementima stvarnosti
u kojima se predstavlja kao takav...
Odnos prema zikoj, drutvenoj, kulturnoj i drugoj realnosti
mjesta na kojem i za koje se planira arhitektonsko oblikova-
nje prostora jedna je od znaajnih tema o kojoj se raspravlja
na temu budunosti jezika savremene arhitekture. Neka od
najvanih istraivanja iz psihologe opaanja, prenesena na Modernu tehnologu koja je danas dostupna ne treba shvatati
polje potreba arhitekture kao struke, ve danas mogu ustano-
viti kako se opaeni arhitektonski prostor i dinamika njegovih
formi registruju u ljudskom pamenju sa protokom vremena.
To se sasvim izvjesno dalje moe razvati u jedan od saznaj-
nih procesa kojima e se budunost jezika teore arhitektu-
re veoma mnogo koristiti i u oblasti arhitektonske prakse.
Koordinirana kreativnost
Raspravljajui o globalnoj temi budunosti arhitekture
tokom prve decene XXI veka, dvanaest hiljada lanova
Amerikog drutva arhitekata poslalo je svetu sljedeu
poruku: O budunosti najvie to znamo je da nas ve sada
pritiska i da e nas natjerati na koordiniranu kreativnost.
Moemo li zakljuiti da e kljuna re za budunost znanja
i razvoja jezika arhitekture budunosti biti koordinirana
kreativnost, koja se objanjava i uspostavlja kroz nuno
unapreenje umjetnike i naune komponente jezika arhi-
tekture. Pretpostavka je da bi ona na takav nain bila to
kvalitetne u slubi jednog humanog drutva koje opstaje
u simbiozi sa prirodom a samim time i u slubi budueg
naprednog ovjeka-ekologa kao glavnog sudionika nje-
nog pravilnog razvoja i opstanka. Upravo takva bioniki
uspostavljena koordinirana kreativnost i namee pitanje
znaaja uvoenja i primjene novih pojmova jezika savre-
mene arhitekture koji e na najbolji nain ispisati njene
razvojne paradigme sposobne da koordiniranu kreativnost
izue i pozicioniraju kao strateki uspostavljenu vrednost
budunosti arhitekture i umjetnosti jednog novog doba.
Eklektika dinamino reenih formi zahvaljuji razvoju no-
vih tehnologa doba i svoja kinetika svojstva izraena u
stapanju i simbiozi multivalentnih pristupa novom ritmu
savremene vajarske prakse. Kao takva ona upravo u ekoloki
usmjerenoj i bionikoj arhiskulptoralnosti ini se postaje
prepoznatljiv eliksir mogunostima savremenih pojmova
i procesa dobrog kreiranja i projektovanja.
kao cilj, ve kao sredstvo za stvaranje kreativnog potencala
okruenja, koje e zadovoljiti ne samo osnovne ve i kultur-
no estetske potrebe zajednike gotovo svim ljudskim biima.
Uprkos skoro neogranienim mogunostima koje se ve ostva-
ruju, tehnoloke potencale bi trebalo koristiti na nain kojim
se uvaju osnovne vrednosti. Time se ne aktuelizuje pitanje
2017 oktobar 85
 Razliitost i asocativnosti izmeu savremenog stvaralatva i onog
koji se prepoznaje iz prolosti oznaavaju se kao slinost iskustva
i pojedinih osjeaja koje proizvode, a kojima su se stvaraoci
rukovodili u prolosti, a rukovodie se izvjesno i u budunosti svake
kulture i tradice

da li savremeni projekti zgrada i naselja treba da rekonstruiu
jezik prolih vremena. Razliitost i asocativnosti izmeu sa-
vremenog stvaralatva i onog koji se prepoznaje iz prolosti
oznaavaju se kao slinost iskustva i pojedinih osjeaja koje
proizvode, a kojima su se stvaraoci rukovodili u prolosti, a
rukovodie se izvjesno i u budunosti svake kulture i tradice.
Na osnovu njih e se pokuati formirati pojedina univerzalna
pravila koja e se moi slobodno odnositi prema zikom i
drutvenom kontekstu jezika savremene arhitekture. Kine-
tike arhiskulpture kao da generiu u svojim graevinama i
projektima to opte duhovno iskustvo kroz koje su ljudi proli
i prolaze, bez obzira odakle i iz koje kulture dolaze.
Uoavajui ta univerzalna pravila moramo se podsjetiti i Jungo-
vog pogleda na iste kada je re o kreativnosti i stvaralatvu:
Onaj ko govori u praslikama, taj govori sa hiljadu glasova, on
iz neponovljivog i prolaznog zahvata, savlauje i ujedno po-
die u sferu linog bivstvovanja ono to oznaava, on uzdie
linu sudbinu na nivo sudbine ovjeanstva i time u svima
nama oslobaa one dobre sile koje su ovjeanstvu postepe-
no omoguavale da se spase od svih opasnosti i da prebrodi
i najduu no... To je tajna umjetnikog djelovanja.
Sutinska priroda promjenjivosti forme a time i simbola po-
kreta, formirala je tenju globalnog karaktera orjentisanu ka
pokuajima stvaranja i objanjavanja arhitektonskih djela koja
(svojim fenomenolokim iniocima kao kinetikim svojstvima
uspostavljenih arhiskulptoralnih formi) ukazuju na sve vei
znaaj i potencal njihovog ukljuivanja u savremena hiper-
produktivna tkiva gradova. Sami umjetniki dogaaji kojima
potencalno obiluju neke od pomenutih kinetikih arhiskul-
ptura su nedokuivi. Oni postoje kao akumulatori svjesne in-
tuice kojom budimo i sublimiramo svoja unutranja iskustva.
Nadajmo se da e vreme koje nam predstoji na pravi nain
valorizovati i upotrebiti njihove kreativne vrednosti. To vri-
jeme i njegov prostor neosporno nude najuticajni i najvei
svjetski gradovi poput Pariza, Lonodona, Njujorka, Toka,
Moskve i sl. Njihovi razvojni planovi ukazuju da e istorska
jezgra gradova biti to bolje ouvana jezikom tradicionalne
arhitekture koja im pripada a da e na njihovim obodima
izrastati nova urbana tkiva budunosti. Bie to uskomeana
dolina bez edne ravne povrine koja e nositi najraznovrsne
efekte budunosti u stvarnost ne moemo niim posmatrati
bez pojma arhitehnoloke metamornosti koja e snagom
svoje virtuelnosti potpuno dinamino i kinetiki itati formu
budue arhitekture kroz bionike vrednosti i funkce njenih
pokreta uz obilje novouspostavljenih simbolikih i semanti-
kih odlika njihovog znaenja. ive slike budunosti prevazie
sva naa sadanja matanja, stvarae tako jak i bogat sadraj
javnog prostora e e jedino mjesto samoe budui korisnik
imati u sklopu virtuelnih izbora kojima e konzumirati simula-
krum stvarnosti u skladu sa svojim eljama. Zamislite ulice u
kojima ete biti automatski ulogovani i od svake pojedinane
reklame dobaete marketinki prilagoenu sliku proizvoda
u skladu sa vaim stavovima, eljama i sklonostima. Paleta
boja, formi, zvuka i pokreta postajae vidljivi samo vama na
nain koji vas najbolje pribliava vaim eljama. ivot u ta-
kvim urbanim prostorima postae aplikaca budunosti kojom
emo gledati kroz okvire svojih sklonosti, stvarnost prirode
okruenja neim tuim (oima) i komercalno denisanim
kreativnim rjeenjima. Potrebe za bionikim promiljanjima
i uoavanjima najboljih rjeenja u prirodi stvorie potpuno
nove pojavnosti primjene prirodinih i biolokih materala.
Uoavanje i primjena tih specinih osobina i procesa kojim

86 oktobar 2017
 Senzace se ne mogu vie lako ukalupiti
Ve danas se veina stvari transformie na nae oi, one
postaju neto drugo, pa se samim tim i mi moramo mje-
njati. To se veoma ubjedljivo odraava na nae ponaa-
nje i iskustvo. Senzace se ne mogu vie lako ukalupiti ili
kategorizovati. Brzim promjenama drutva i tehnologe
pomjeraju se i ubrzano mjenjaju granice slike ivota svih
nas. U sklopu pomenutog ne smemo zaboraviti da se
mjenjamo upravo sa onim to doivljavamo i ba zato mo-
ramo stalno uoavati da se gotovo sve vrednosti nekog
arhitektonskog kao i umjetnikog dela prenose na veoma
vana organizaciona i egzistancalna stanja naeg bia.
Mo multivalantnog arhitektonskog smisla jezika dananje
globalne kulture u mogunostima angaovanja kreativnih
snaga buduih posmatraa i korisnika njenog rukopisa, jeste
vaan i veoma znaajan parametar koji jasno ukazuje na
prednosti bionikog razvoja kinetike arhiskuptoralne for-
me (u procesima projektovanja i sublimiranja koordinirane
kreativnosti). Ako doivimo nauku i tehnologu samo kao
oslonac umjetnikom aspektu i lirizmu jezika savremene
arhitekture, ako nam tehnika i tehnologa ne postanu cilj,
ve uspjeno primjenjeno sredstvo kojim e se napraviti
poetine stvari, kinetika arhiskulptoralnost postae nova
estetska i ekoloka vrednost buduih razvojnih inilaca
interaktivne kinetike arhitektonske forme u budunosti.
se priroda uspjeno izraava stvorie novu paradigmu prua-
vanja i razvoja bionikog dizajna ne samo na polju arhitekture
ve i na polju umjetnosti.
Zbog svega navedenog moemo uoiti da je umjetnika prak-
sa ve postala moda i najvani mogui osnov kreativnog
promiljanja i doivljavanja inovaca jezika savremene arhi-
tekture. Njeno djelovanje uspostavlja ritam i sklad u samom
procesu kreiranja i oblikovanja arhitektonskog djela. Iz svega
navedenog jasno je da je umjetnika praksa postaje neopho-
dan dio stvaralake kulture, koja presudno utie na sve se-
gmente nastajanja i opstajanja upravo one arhitekture koja
se istinski bavi ovjekom i njegovim vrednostima u odnosu
na prirodu i okruenje.
Stoga napredak u razvoju jezika savremene arhitekture ne
treba doivljavati u proirenju njegovih granica, ve i
u njihovom to boljem upoznavanju. Dananje i budue gene-
race arhitekata imaju pred sobom ogromno polje mogunosti
za promjene u artikulaci onih sutinskih vrednosti pokreta
iz svekolike umjetnike prakse za razvoj urbanih i estetskih
vrednosti arhitekture koje kinetike arhiskupture ve sada
nose jasno prepoznate kao takve. One kao uveliko prisutne
supstance novog doba najavljuju jedno novo urbano vreme
koje e biti zateeno uzbuenjem pred statinim formama
arhitekture prolosti kao to bi nae bilo danas pred svepri-
sutnim dinaminim i kinetiki interaktivnim arhiskulpturama
budunosti. (Kraj)
1 In Praise of Slownes-Chalenging the cult of speed / Carl Honor,
HarperCollins Publisher, New York, 2009
2 zonis Alexander, Santiago Calatrava, The Poetics of Movement
Thames&Hudson Ltd, London 1999
3 STRATEGIJA ODRIVOG ZNANJA: BUDUNOST ARHITEKTURE Nadja
Kurtovi-Foli navodi Chandrasekaran, B., "Multimodal Cognitive Ar-
chitecture, Making Perception More Central to Inteligent Behavior", In-
teligent Information Processing, (ed. M.Museu, B.Neumann, R.Studer),
Klower Academic Publishers, 2002, pp 13-17.
4 Brooks, A.J., Poole, D., Inovation in Architecture, A Path to the Futu-
re, London, Spon Press, 2004
5 Jolanda Jakobi PSIHOLOGIJA Karla Gustava JUNGA, izdava: Dereta
Beograd 2000
6 Dr N. Markovi, Innovations of contemporary architecture from
artistic practice and kineticism to Kinetic Archisculpture, University of
Belgrade, Architectural faculty 2016
7 Architecture Celebrating the Past, Designing the Future, (ed.
N.B.Solomon), New York, American Institut of Architects, 2008
2017 oktobar 87
 ER PE
SP PE RSP

A
SP EKT RS E

IV
KT
EK IV PE

PE
TI A KT

RS
VA

PE
A
IV
KT
LUKA VUJOVI I MAT NIKEVI

PE
RS
PE
PROSTOR
KAO SAVRENO
MJESTO
ZA IZRAAVANJE

U prolom broju Pogleda (21) bilo je rei

o izlobi semestralnih radova studena-
ta druge godine Arhitektonskog fakulte-
ta Univerziteta Crne Gore, sa predmeta Mijat Nikevi, UCG AF, Sintezni projekat I,
Sintezni projekat I, III semestar kolske Javni objekti, III godina

2015/2016. godine, naslovljenoj Ek-

strakca i implantaca/ u urbanom tkivu
Podgorice. Izloba je bila postavljena
u Modernoj galeri - JU Muzeji i galere
Podgorice (pgmuzeji.me/moderna-galeri-
ja), a otvaranje je bilo uprilieno 30. maja
2017. godine. Analizirana su i tri izvanred-
na rada sa izlobe, autora Mata Nikevi-
a, Luke Vujovia i Sergeja Minjia. Sledi
razgovor sa Nikeviem i Vujoviem, gdje
ih poblie upoznajemo i gdje nam prua-
ju uvid u svoje predstave o arhitekturi...

P
PE ER
RS SP
A
IV

PE EK
KT

88 oktobar 2017 KT TIV

PE

IV A
RS

A
PE

RS
A

PE
IV
 PE
RS
RS PEK
A
IV
KT

PE TI

A
KT TIV
KT VA

PE EK
IV

A
A PER

IV
RS SP
PE S

PE ER
RS PE

P
PE KT PERSPECTIVE: LUKA VUJOVI AND MAT NIKEVI
KT IVA
IV PE SPACE AS A PERFECT PLACE FOR EXPRESSION
A
PE RS
RS PE The last issue of Pogled (21)covered the exhibition of the semestral designs of the
PE KT
KT IVA second year students of the Faculty of Architecture, University of Montenegro at
IV
A the subject Synthesis Project I, III semester of academic 2015/2016, entitled "Ex-
traction and implantation in urban core of Podgorica". The exhibition was set in
the Museum of Modern Art - PI Museums and Galleries of Podgorica (pgmuzeji.me
/ moderna-galera) and the opening was held on May 30, 2017. Three outstanding
works from the exhibition by Mat Nikevi, Luka Vujovi and Sergej Minjiwere
analyzed following the interview with Nikevi and Vujovi in this issue, giving us
insight into their perspective on architecture.

Luka Vujovi, UCG AF

predmet Arhitektonska analiza I, Lampa

Da li je moja analiza vaih radova, odnosno lanak o vaim

radovima koji je objavljen u prolom broju Pogleda na mje-
stu? Da li sam zaboravio da se osvrnem na neki vaan detalj
vezano za vae radove? Da li osjeate potrebu da dopunite,
na bilo koji nain, ono sto sam iznio o vaim radovima u
prolom broju Pogleda?
M. Nikevi: Rekao bih da su vaa zapaanja na mjestu. Do-
dao bih da mi primarni cilj ne bilo uklapanje objekta u kon-
tekst arhitekture iz perioda otomanske uprave u Podgorici,
primarno mi je bilo spajanje nekih elemenata ivota u ruralnim
krajevima i elemenata ivota u gradu u jednu kompromisnu
celinu. To nesam mogao postii konceptom standardne
stambene zgrade, viespratnice, gdje imamo stanove koji
se vezuju za uske zajednike prostore (ulazni dio, prostori
za prilaz stanovima, stepenita), gdje ovjek ivi okovan be-
tonom, bez dodira sa otvorenim prostorom. Moj koncept je
drugai. Korisnik mojih prostora je u stalnom i vrlo intenziv-
nom kontaktu sa prirodom. Vodio sam rauna i da na to bolji
nain odgovorim na karakterisitike lokace. Zid koji okruuje
parcelu, na primjer, garantuje privatnost i slui kao barera
od saobraajne buke i zagaenja, a sjevernu stranu sam po-
digao visoko da bi titila dvorite od sjevernog vjetra koji je
jak u naem gradu. Po junoj strani parcele predvidio sam
listopadno drvee, da bi ljeti titilo stanove od nesnoljive
vruine, dok bi zimi, kada opadne lie, drvee proputalo
A
IV
KT

suneve zrake. PE
PE

RS
RS

PE
PE

KT
A

2017 oktobar 89 IV
IV

A
KT

PE
PE

RS
RS
PE
 ER PE
SP PE RSP

A
SP EKT R
PE SP E

IV
KT
EK IV RS EK

PE
TI A PE T

RS
VA KT

PE
IV
A

A
IV
KT
PE
RS
PE
Luka Vujovi, UCG AF
predmet Arhitektonska analiza II
Vikendica u Kolainu

Ne mi bila namjera da se striktno oslanjam na graditeljsko

nasljee podgorike Stare Varoi, ali izgleda da sam na kraju
doao do vrlo slinih zakljuaka do kojih su doli ljudi koji
su gradili Staru Varo.
Naglasio bih jo jedan momenat - to je otvorenost stambenih
jedinica prema spolja. Stakleni zidovi su zatieni brisolejima.
inski mehanizam brisoleja omoguava da se prostori potpu-
no otvore ili potpuno zatvore, u zavisnosti od raspoloenja
korisnika prostora. Korisnik kontrolie brisolejima i koliinu
svetlosti u stanu i stepen privatnosti.
L. Vujovi: Pomenuo bih detalj atruma - karakteristinog
prostora unutar bloka koji je posljedica ortogonalne matrice
Mirkove Varoi, sa jedne strane, i postavljanja objekata po
obodima bloka, sa druge strane. Ti nazovi-atrumi su prisutni
i u drugim blokovima u centru grada, podrazumeva se, ali je
uglavnom uniten veliki potencal tih prostora, kako gradnjom
na tim prvobitno slobodnim povrinama, tako i zatvaranjem
prolaza koji vode do njih, to je dovelo do toga da mnogi
graani nisu ni upoznati sa postojanjem ovakvih povrina.
Dovoljno je da istaknem injenicu da je u atrumu na datoj
A
Mijat Nikevi, UCG AF
Arhitektonika i oblik, II godina
lokaci planirana izgradnja parking garae. Da bi aktivirao
ovaj prostor, koncipirao sam ga kao unutranje dvorite ili
park, kojem korisnici mogu pristupiti iz ulice Miljana Vukova,
prolazima koji su formirani slobodnim prizemljem u delu
etiri segmenta. Smicanjem segmenata u Y pravcu , korisni-
ku se ukazuje na prolaz do atruma, to je i dio koncepta.
Smatram da je tumaenje neeg djela jedna od osnovnih
alatki kojim se arhitekte slue, kako u svrsi nadogradnje
objekata, tako i projektovanja novih koji ulaze u postojei
kontekst. U toj analizi koja je u procesu projektovanja na pr-
vom mjestu, imamo obavezu i veliku odgovornost da pravilno
PE
protumaimo ono to je pisac htio da kae. U tom smislu, RS
PE
moje reakce na tekst su veoma pozitivne. KT
IV
A

PE
IV
KT

90 oktobar 2017 RS
PE

PE
RS

KT
PE

IV
RS
A
A

PE
IV
 PE
RS
RS PEK
A
IV

IV
KT

KT
PE TI
V

PE
K
EK TIV A P

RS
TI A E

PE
VA PE RS
P

A
PE RSP EK

IV
KT
RS EK TIV Luka Vujovi, UCG AF

PE
PE TI A predmet Arhitektonika Prostor

RS
KT VA

PE
IV Autobusko stajalite
A

Ako je suditi na osnovu kvaliteta vaih radova prezentovanih

na izlobi, oigledno je da vrlo ozbiljno shvatate va budui
poziv. to je bilo presudno kada ste nakon mature odluivali
o pozivu. to je, konkretno, bilo presudno da se posvetite
arhitekturi?
M. Nikevi: Iskreno, ne znam to je bilo presudno. Od kada
znam za sebe vazda sam neto vrljao, ne crtao ve vrljao.
Tipa, nikada mi ne bilo bitno da sam zadovoljan zavrenim
radom, bitno mi je bilo da sam sebi objasnim o emu razmi-
ljam. I to na kraju, skoro nikad i ne bude lepo, ali mene
zadovolji. Mnogo me stvari zanimalo i nikako nesam mogao
da se odluim za neto striktno, valjda me sve brzo smori.
Tako da mi je to dolo kao neki kompromis izmeu moje ra-
doznalosti i nekoncentrace, jer u arhitekturi o svemu ui i
sve zna, ali se ne zadrava nigdje preduboko, pa mi se to
uinilo kao na kombinaca.
L. Vujovi: Obzirom da sam zavrio srednju graevinsko-geodet-
sku kolu - arhitektonski smjer, odluku da se bavim arhitektu-
Mijat Nikevi, Nikola Mianovi i ore Doderovi,
Internacionalni konkurs/ Beebreeders, 2016.
rom donio sam jo u osnovnoj koli. Rekao bih da je arhitektura
dola sama od sebe, al probau da
deniem detalje koji su uticali na
moju odluku. Imao sam potrebu da
se bavim kreacom, stvaranjem.
Prema tome, mogao sam se opre-
deliti i za neko drugo zanimanje,
ali mi se prostor inio kao najsa-
vrene mjesto za izraavanje.
Reakca na okolinu - objekti koje
sam svaki dan posmatrao su takoe
uticali na moju odluku. Odreeni
objekti bi me sa svojom vrednou
oduevljavali, dok bi neki u meni
izazivali revolt, oba osjeanja su me
gurala ka arhitekturi. Raznovrsnost
ovog posla, mogunost da kroz ovaj
poziv upoznam i druge djelatnosti,
zadovoljile su moju elju da se ne
A
IV
KT

ograniavam. PE
PE

RS
RS

PE
PE

KT
A

2017 oktobar 91 IV
IV

A
KT

PE
PE

IV RS
RS

A
PE
 ER PE
SP PE RSP

A
EK R
PE SP E

IV
KT
TI RS EK
VA

PE
PE T

RS
PE KT

PE
RS IV
PE A

A
IV
KT

KT
IV

PE
A

RS
PE
Razna ogranienja kao izazovi

Za par godina ete zavriti stude, stei ete struno
zvanje i biete u prilici da se ukljuite u deavanja na
arhitektonsko-urbanistikoj sceni. Imate li neku pred-
stavu o tome to vas oekuje, ili neku predstavu o sebi
za nekih, recimo desetak godina? Kako, ukratko, vidite
sebe u budunosti? Koje su vae aspirace?
Luka Vujovi, UCG AF, predmet Sintezni projekat I,
Stambena zgrada u Zlatarskoj ulici u Podgorici
A
M. Nikevi: Moe se rei da imam dve slike. Jedna je da
sam zavrio fakultet, ali nesam nita ostvario i radim za
drugoga, celi dan, od 8 AM do 8 PM, i to mi uopte ne
zanimljivo. I dalje sam u Crnoj Gori i nita bitno uradio ne-
sam, iako sam uvek imao elju da postignem neto. U tom
sluaju sam neostvarena linost plus veoma depresivan,
a za sve to znam razlog, a to je nekakva dnevna lenost i
ne pridravanje plana, jer kao uvek imam vremena, a u
stvarnosti ga nemam.
Druga slika koju vidim je da sam zavrio fakultet i nasta-
vio master stude u inostranstvu. Imam tim ljudi s kojima
radim. Finansski sam nezavistan u potpunosti i radim
neto to zaista volim. Moj rad je inovativan i doprinosi
dobrobiti sveta. U tom sluaju bio bih srena i ispunjena
linost, a glavni razlog za to je da svakom danu pristupam
s entuzazmom i s jasnim kratkoronim planom. U tom
sluaju sebe ne vidim u Crnoj Gori.
Nekako mi se te dve slike sueljavaju... alim se, samo
druga slika dolazi u obzir, u protivnom se neu baviti ar-
hitekturom.
L. Vujovi: Svjestan sam da me u trenutku kad dobem
diplomu oekuju razna ogranienja, i radujem im se kao
izazovima, ali nadam se da u kroz njih proi iste savje-
sti, bez kompromisa sa svojim stavovima. Interesuje me
stambena arhitektura i teora arhitekture, pa bih u ovim
poljima volio posebno da se razvam, ostvarim rezultate
i na taj nain dam svoj doprinos.
Istora je prepuna presudnih momenata u razvoju drutva,
u kojima je arhitektura imala veliki znaaj u oblikovanju
ne samo prostora, ve i ljudske svesti. Volio bih da ona
ponovo dobe centralnu ulogu kao nosilac promjena u
kojima emo moi svi da uestvujemo.
PE
RS
PE
KT
IV
A

PE
IV
KT

92 oktobar 2017 RS
PE

PE
RS

KT
PE

IV
RS
A
A

PE
IV
 PE
RS
RS PEK
A
IV

IV
KT

KT
PE TI
V

PE
K
EK TIV A P

RS
TI A E

PE
VA PE RS
P

A
PE RSP EK

IV
KT
RS EK TIV

PE
PE TI A

RS
KT VA

PE
IV
A

Koja je razlika izmeu te arhitekture o kojoj ste razmiljali Da li pratite deavanja na crnogorskoj arhitektonsko-urba-
i o kojoj ste sanjali pre upisa na Arhitektonski fakultet u nistikoj sceni? Pratite li konkurse? Ako pratite, koji su vai
Podgorici - i arhitekture danas, da tako kaem, nakon tri utisci o konkursima i ouopte o deavanjima na crnogorskoj
godine studiranja? sceni? Da li imate uzore meu domaim arhitektima i urba-
M. Nikevi: Ima razlike. Pre sam brinuo vie o tome kako nistima? Da li pratite deavanja na meunarodnoj arhitek-
e da izgleda to to radim, valjda sam vie to gledao kao tonskoj sceni? Ako pratite, koji su vai utisci. Da li imate
skulpturu. Dok danas gledam kako reiti zadati problem uzore meu stranim arhitektima? i rad posebno cenite?
na osnovu nekih uvodnih informaca koje imam. Nekako M. Nikevi: Ne bih to nazvao praenjem crnogorske arhitek-
gledam na to kao na neku jednainu, gdje treba da naem tonske scene, ali povremeno bacim oko. Previe mi je kon-
savrenu formulu. Ipak cilj je ostao isti, sve to radim trudim vencionalno sve to se ovdje radi, tako da mi naa scena ne
se da uradim na inovativni nain i bih da se bavim eksperi- neto prezanimljiva. Na crnogorske konkurse bacim pogled,
mentalnim stvarima to vie.
L. Vujovi: Kao svjedok izgradnje Podgorice, Crne Gore, sva-
kako da sam doivio veliko otrjenjenje u odnosu na elje i
razmiljanja koja sam tada imao. Kao neko ko planira da se
u ovom pozivu prvobitno ostvari u svojoj zemlji, shvatio sam
da emo ja i moje kolege posle zavrenih studa imati mali
prostor za djelovanje.
Znaaj arhitekture i arhitekata je umanjen, i kao to Loe u
svom Eseju o arhitekturi kritikuje stub koji je prislonjen uz
zid, jer kao takav ne prikazuje u potpunosti svoju estetsku i
funkcionalnu ulogu, ve ima svrhu dekorace, rekao bih da
su se arhitekte prislonile eljama investitora, zaboravljajui
da su njihovi klenti svi graani.

Sou Fujimoto
House N
A
IV
KT

PE
PE

RS
RS

PE
PE

KT
A

2017 oktobar 93 IV
IV

A
KT

PE
PE

IV RS
RS

A
PE

Luka Vujovi, UCG AF, predmet Sintezni projekat I,

 ER PE
SP PE RSP

A
EK RS E

IV
KT
TI PE
VA

PE
KT

RS
PE

PE
RS
PE

A
IV
KT

KT
IV

PE
A

RS
PE
takoe, ali nesam uestvovao ni na jednom do sad. Ne znam
zato. Uzora na crnogorskoj sceni ba i nemam, jedino mogu
rei da mi je veoma zanimljiv period iz vremena SFRJ, jer ne-
kako mi se ini da se tada stvarno mislilo o projektovanju,
stoga nalazim da su projekti iz tog perioda gotivni, to bi se
reklo, ali nisu svi, ima nekih koji mi se ne sviaju.
Svjetsku scenu pratim, veoma, jer logino nudi vei izbor.
I konkurse pratim. esto naem sebe kako googlam nove
sajtove na kojima se organizuju internacionalni konkursi.
Uestvovao sam na nekoliko njih sa drugovima i mogu rei
da sam imao sjajno i korisno iskustvo. To to volim kod njih
jeste da tu moes stvarno da pusti mati na volju i da zai-
sta radi neto to voli, naravno uvek postoji mogunost
i da se za tebe i uje. Takoe, u situaci kada se takmiis sa
nekoliko stotina timova iz celoga sveta, tek tada shvati
gdje si i koliko si odmakao u razmiljanju. Izae iz neke
ljuske da si ti najtalentovani, ili to ve, i vidi da na sve-
tu postoji jo mnogo ljudi koji sjajno razmiljaju. U svakom
Luka Vujovi, UCG AF
sluaju, tu moe samo da dobe. Konkurse bih preporuio Predmet Urbane funkcije i strukture
svim mladim arhitektima. Od dezintegracije ka integraciji

A rekao bih da uzora ba i nemam, ali nekako me najvie za-

nimaju eksperimentalne vrste projekata, srednje veliine, jer
upravo tu se deavaju najvei pomaci u razvoju arhitekture,
da tako kaem. Ne bih sad nikoga posebno izdvojio, ali re-
cimo Fujimoto mi je izuzetno zanimljiv, jer totalno razmilja
na drugai nain, Bjarke Ingels takoe, iako je sad poeo da
radi na velikim projektima. Zanimljiv mi je i Kris Preht/ Penda
PE
koji stvarno sjajno radi i njega sam otkrio nedavno. Mogao RS
PE
bih ovako u beskraj... tako da je bolje da se ovdje zaustavim. KT
IV
A
A

PE
IV
KT

94 oktobar 2017 RS
PE

PE
RS

KT
PE

IV
RS
A
A

PE
IV
 PE
RS
RS PEK
A
IV

IV
KT

KT
PE TI
KT VA

PE
RS
IV
A PER

PE
PE S
RS PE

A
IV
PE KT

KT
KT IVA

PE
IV

RS
A PE

PE
PE RS
RS PE
PE KT
KT IVA
IV
A

Branislav Mitrovi
Crkva u tipini
L. Vujovi: Prosto je nemogue ne obratiti panju na sve to
se odigrava na crnogorskoj sceni godinama unazad i trenut-
no, poevi od ruiniranja prostora do degradiranja struke.
Konkurse pratim i uestvujem na njima koliko mi obaveze
dozvoljavaju, mada moram priznati da im uvek prilazim sa
skeptinim stavom. Kroz predmet Sintezni projekat koji ima-
mo na svakoj godini studa, bili smo u prilici da damo naa
reenja na lokacama koji su u tom periodu bile aktuelne
na konkursima, meutim vreme nam ne ilo u prilog. Sa
crnogorske scene izdvojio bih Branislava Mitrovia, njegovo
reenje Hrama Roenja Presvete Bogorodice u tipini. Obje-
kat demonstrira pomjeranje granica, izdavanje originalnog
reenja, ali sa velikom panjom, promiljanjem i potova-
njem tradice. Vjetina koju je profesor Mitrovi pokazao je
A
IV
KT
Svjedoci smo raznim deavanjima na meunarodnoj sceni.
Gradnja impozantnih objekata, upotreba novih materala,
sistema graenja koji proiruju mogunosti arhitektama, ali
ova deavanja nose i odreeni rizik.
Oduevljavanje ovakvim rjeenjima je potpuno opravda-
no, sve dok u zanosu ta zdanja ne ponemo da kopiramo,
transponujemo u sredinama gdje ne pripadaju. Bojim se da
arhitektura vie nee odraavati identitet nekog podruja,
naroda koji na njemu ivi, ve e postati samo vizuelno dje-
lo za publiku. Kroz stude i istraivanja upoznao sam se sa
radom raznih arhitekata, svaki je na neki nain ostavio utisak
na mene, meutim ne mogu rei da imam uzore, ve da sam
u nekim njihovim radovima prepoznao nain razmiljanja
kojem teim. Zadatak moje generace je da pokae da moe
drugae, bolje, a to ne mogue bez dubokog potovanja
prema naem prostoru.
Osvrnuo bih se i na jedan zadatak sa prve godine studa,
sa eljom da poaljem poruku. Naime, traio se odgovor na
pitanje ta to fali Podgorici?. Citirau kolegu Aleksandra
Marsenia koji je odgovorio stihovima:
Pitao se arhitekta mali,
ta ovom gradu fali.
Hodao je dugo dana,
bulevarima, ulicama,
i shvatio je arhitekta mali,
ovom gradu LJUBAV fali.

neto emu stremim i emu u stremiti u svom daljem radu. Borislav Vukievi P
PE

E RS
RS

PE
PE

KT
A

2017 oktobar 95 IV
IV

A
KT

PE
PE

IV RS
RS

A
PE
 ARHITEKTURA U SLUBI TURIZMA

Skulptura I love Bar

popularizovanje
bara
U cilju popularizace ali i davanja posebnog turistikog
peata gradu, Bar je nedavno dobio skulpturu I love
Bar. Skulptura je privukla veliku medsku panju i zbog
injenice da je re o prvoj atrakci ovakvog tipa u regi-
onu, kao i zbog originalnog idejnog i arhitektonskog rje-
enja projekta realizovanog pod pokroviteljstvom lokal-
ne turistike organizace

96 oktobar 2017

Projekat turistike atrakce I love Bar
spada u red onih kojima se na osoben
nain omoguava da se dizajn
i arhitektura priblie ljudima, i probude
u njima izraz zahvalnosti i ljubavi prema
gradu u kome su nali dom i utoite.
Ovakav vid popularizovanja gradova
uveliko se razva u svim metropolama
a pretea mu je logo za marketniku
kampanju I love NY
ARCHITECTURE IN SERVICE OF TOURISM:
POPULARIZATION OF THE TOWN OF BAR
In order to popularize but also to give a special tourist
mark to the town, Bar recently received the sculpture "I
love Bar". The sculpture attracted great media attention
due to the fact that this is the rst attraction of this type in
the region, as well as due to the original conceptual and
architectural solution of the project realized under the aus-
pices of the local tourist organization.
The new tourist town attraction is the reason to talk with
its leading designer Darinka Martinovi Miloevi, who
was in charge of supervising the execution of works.
"The project of tourist attraction 'I love Bar' is one of those
that in one particular way allows design and architec-
ture to be brought closer to people, to awake in them an
expression of gratitude and love for the town where they
found a home and sanctuary," says Martinovi Miloevi.

Nova turistika atrakca grada povod je za da smo se prvi u regionu usudili da unesemo
razgovor sa njenim vodeim projektantom ovaj trend u svoj grad, istie u razgovoru
Darinkom Martinovi Miloevi, koja je bila za Pogled Martinovi Miloevi naglaa-
zaduena i za nadzor izvoenja radova. Sa vajui da se ovakvim projektima pristupa
mladom arhitekticom iz Bara, razgovarali na poseban nain.
smo i o jednoobraznosti u arhitektonskom Uz blisku saradnju sa moguim izvoaem
izrazu grada pod Rumom, odnosno traganju radova, koji uz dobre savjete - koji su izmeu
za arhitektonskim iskazom koji bi mu dao ostalog denisani i budetom izrade, dolazi
vie primorskog duha. Naravno, tema su bili se do kvalitetnog rjeavanja detalja. Posao
i njeni posljednji projekti koji su privukli pa- izvoenja povjeren je rmi Lena design d.o.o.
nju struke ali i ire javnosti. iz Bara koja je bila spremna da se uhvati u
Projekat turistike atrakce I love Bar spa- kotac sa ovakvim zadatkom, a koja je ve
da u red onih kojima se na jedan osoben ostvarila saradnju sa lokalnom turistikom
nain omoguava da se dizajn i arhitektura organizacom (Nulti kilometar). U samom
priblie ljudima, i probude u njima izraz za- kreativnom izrazu, pored direktorice Nede
Darinka Martinovi Miloevi
hvalnosti i ljubavi prema gradu u kome su Ivanovi koja je imala jasne smjernice, bio je
nali dom i utoite. Ovakav vid popularizovanja gradova ukljuen dugogodinji pratelj TO Bar, dizajner Ivan ivkovi
uveliko se razva u svim metropolama a pretea mu je logo koji je dizajnirao logo za turistiku organizacu. Nakon vie
za marketniku kampanju I love NY. injenica je, meutim, idejnih predloga, to mojih, to dizajnera, pobjedu je ipak

2017 oktobar 97
 Postavljanje atraktivne skupture u Baru

odnelo rjeenje iz koga se jasno vidi ko je nosilac projekta,

a to je TO Bar. Kroz skulpturu se provlae boje, simbolika i
izraz ove organizace, objanjava Martinovi Miloevi.
Ona dodaje da se skulptura I love Bar razlikuje od drugih
po tome to su srce i slova izvedeni u obliku lista masline,
po kojoj je Bar prepoznatljiv.
Maslina je simbol mira, ljubavi, suivota. Zato je ovo jedan
kompleksan timski rad a je realizaca trajala sedam mjese-
ci. Izazov za ovakav projekat je svakako nai lokacu i mjeru
u dimenzionisanju skulpture. Projekat je izgraen po pravi-
lima struke - iako vrlo specian imao je ozbiljnu pozadinu.
Konstrukca je metalna reetkasta, a glavni preduslov za
ovakav vid skulpture je napraviti vrstu bazu, osigurati slova
od udara vjetra, posjetilaca. Projekat konstrukce potpisao je
kolega Veselin Keki dipl.in.gra. I love Bar, atrakca koja
je vjetaka tvorevina, nikako ne smjela biti postavljena
negdje gdje bi zaklanjala prirodne vizure ili se meala sa
starim ambentom kao to je dvorite Dvorca kralja Nikole.
Stoga je etalite bilo logian izbor. Predano se pristupilo
Metalna konstrukcija skulpture
obiljeavanju moguih pozica koje su od strane projektan-
ta i predstavnika TO Bar bili predloeni. Stroga urbanistika
pravila nisu dozvoljavala da se skulptura postavi na zelenilu donje strane, kae Martinovi Miloevi i priznaje da je vrlo
koje je bilo za nas najbolji izbor. Ipak, uz saglasnost Morskog zadovoljna krajnjim rezultatom.
dobra. dobili smo zaista lepu pozicu, doveli slova skulptu- Proporcski i prostorno skulptura je uklopljena u ambent.
re u nivo sa okolnim zidiem, radi boljeg odravanja, i dali U pozadini se vidi sudar mora i planina uz lepo zelenilo koje
diskretnu rasvjetu u vidu led trake koja obasjava slova sa se njeguje u Baru, naglaava mlada arhitektica.

98 oktobar 2017
 Ovakvim projektima se pristupa na poseban nain

Turistike atrakce poput skulptura I love Bar i Nultog ki- zemljotresa. Tadanji maniri u gradnji bili su strogi funkcio-
lometra, uz mediteransku vegetacu i brojne cvjetne vrtove nalizam u organizovanju prostora te jedan posve moderni-
uzdu etalita, podigli su tonalitet mediteranskog duha u stiki pristup projektovanju. Ni u kom sluaju ne mogu da
gradu koji je prepoznatljiv i po jednobraznosti arhitektonskog kritikujem rad starih kolega, jer su oni na najbolji mogui
iskaza. Martinovi Miloevi smatra da arhitektonski iskaz nain odgovorili na izazove svoga vremena. Stambeni bloko-
njenih starih kolega ne Baru odnio primorski identitet. vi raeni su kvalitetno, uz maksimalno potovanje ovjeka
Za ovaj komentar potreban mi je opirni uvod. Bar je do- i njegovih potreba. Barski neimari imaju ipak neke objekte
bio luku i eljeznicu prvih godina XX veka. Jasno je bilo jo koji su izali iz okvira takozvanog jednolinog ali to su bili
tada da je Bar prepoznat kao strateki centar. Neizbjeno je objekti posebne namjene: biblioteke, galere, robna kua,
oekivati da e taj trend dalje pratiti grad u razvoju kako ar- koji su za to vreme prepoznati kao izuzetno graditeljsko
hitekture tako i ekonome. Bio je Bar grad uspjenih fabrika ostvarenje. Bar je grad koji je imao jake urbaniste, a detaljni
i rmi meu kojima su Primorka, AD Izbor Bar, te uljare i plan se potovao vie nego u drugim gradovima. Ipak mu je
dr. Velika ekspanza gradnje poela je naglo nakon razornog data jedna zdrava infrastruktura, putevi i bulevari. Nasljee

2017 oktobar 99
 Ljepota je u razigranoj formi
Mlada arhitektica iz Bara posebno je skre-
nula panju projektom viespratnog turi-
stikog objekta na samoj morskoj hridi u
mjestu Dubrava.
Projekat je realizovan 2015. godine i njime
sam se predstavila na Drugom crnogorskom
salonu arhitekture koji je za temu imao
arhitekturu u slubi turizma. Dato mi je
povjerenje da isprojektujem i aktivno ue-
stvujem u izvoenju atraktivnog objekta
na divnoj lokaci. Lokalitet je smjeten na
samoj morskoj hridi, prva lina do mora,
u mjestu Dubrava, sedam kilometara od
Bara. Objekat ima namjenu za turistiko
stanovanje. Spratnost je 3Su+P+2, tj. est
nadzemnih etaa. Bruto povrina celog
objekta je: P=1.209,75m2. ine ga apar-
tmani za stanovanje, dve garsonjere,
garaa i zajednike prostore. U spoljno
ureenje spada veliki bazen i divne kame-
ne terase sa tendom i rotiljem kao i prilaz
morskoj vodi. Turistiki sadraj je dat na
100 oktobar 2017
Projekat viespratnog
turistikog objekta u
Dubravi
viem nivou jer ovaj
objekat nudi i sau-
nu, salu za vjeba-
nje kao i unutranji
jakuzzi, smjeteni u
nivou ispod garae.
Pristup je omoguen
sa glavnog stepeni-
ta. Izazov u rjeava-
nju ovakvog objekta
je upravo pravilno
postavljanje na te-
ren, prilagoavanje i uklapanje u ambi- e da je posebnu dra dalo povezivanje
jent. S obzirom da su objekti u okruenju objekta sa morem kroz niz terasa.
izrazito moderne arhitekture, ovaj objekat Terase su zidane kamenom koji je zateen
je denisao pravac izraavanja. Trebalo je na parceli, te fugovan belim malterom
objektu koji praktino ponavlja etae po koji istie istou kamena. Rasvjeta uz
vertikali dati dinamiku - ne svoditi ga na stepenice je ovaj dio uinila arobnim,
obian kubus ve mu dati razigrati formu. gledajui sa obale a i sa najvie take
To je postignuto uvlaenjem posljednje objekta. Bazen je veliki i dimenzionisan
etae jer se objekat vizuelno smanjio, da uz komfor primi sve posjetioce, kae
objnjava Martinovi Miloevi. Ona isti- Martinovi Miloevi.
 Atraktivnost izraza

Specian izazov, kae

je takvo kakvo je. Zadatak svih nas je da uvamo prostor i
budemo odgovorni akteri u ouvanju ivotne sredine, kae
Martinovi Miloevi uz opasku da sve vie uvia koliko ova-
kvi procesi dugo traju.
Dobra je stvar to je svest graana poela da se budi. Moji
sugraani sve vie imaju interesovanja za ovakve akce. ele
da uljepaju svoj grad, ele da se bave turizmom. Smatram
da je naa obaveza, obaveza struke da pomognemo u tome.
Bar se ve godinama unazad moe prepoznati kao turistiki
grad, kroz djelovanje Optine kao i Turistike organizace
Bar na elu sa Nedom Ivanovi koja istrajno i vrlo originalno
prua gradu nove atrakce. Imamo bogatu istoru. Izuzetni
Stari Bar, te Dvorac kralja Nikole, staru maslinu... Od noveg
datuma prepoznati su iroko predivno ozelenjeno etalite,
kulturna deavanja, festivali... Mi mladi stvaraoci se trudimo
da damo i svoj peat u tom pravcu, dodaje Martinovi Mi-
loevi istiui da tei da kao mlada arhitektica usmjerava
ljude da u svojim eljama budu umjereni.
Volim da kaem da je arhitektura kao moda. Ima svoj razvoj-
ni tok, vrhunac ali i period kada bledi. Ono to je nekada
bilo moderno vie ne. Zalaem se za umjerenost u arhitek-
turi, da objektu pruim elegancu koja e da traje. Uvek bih
prednost dala atraktivnoj rasvjeti koja e da istakne volumen
objekta pa i da mu da boju ako je potrebno, nego dati boju
samoj fasadi objekta - ukoliko to ne postignuto razliitom
upotrebom materala. Radim svoj posao odgovorno sa ela-
nom koji moji klenti prepoznaju na obostrano zadovoljstvo,
kae Martinovi Miloevi.
mlada arhitektica, imala
je prilikom projektova-
nja stambenog objekta
u Beloj, i je investi-
tror veliki ljubitelj drve-
ta i planinskih kua sa
krovom velikog nagiba.
Stambeni objekat u Bi-
jeloj radila sam sa arhi-
tekticom Ivanom Dobr-
kovi. Objekat ine tri Projekat raen sa arhitekticom
Ivanom Dobrkovi
etae Su+P+Pk. Objekat
je projektovan kao porodini, sa dve smjetajne jednice
u suterenu i jednim dvosobnim stanom u prizemlju i pot-
krovlju. Ovaj prostor je reen sa atraktivnom galerom
koja daje posebnu dra objektu. Krov je reen kao dvo-
vodni sa nagibom od 25. Bono su krovne ravni prepu-
tene po 30cm. Izazov na ovom projektu je bio ubediti
investitrora, inae velikog ljubitelj drveta i planinskih kua
sa krovom velikog nagiba, da se prilagodi ambentu u koji
eli da napravi objekat, i da mu se dodeli mediteranski
mek. Smatram da smo sjajno odgovorile na zahtjev i dale
rjeenje koje je bilo vrlo nezgodno uklopiti u izrazito strm
teren, objanjava Martinovi Miloevi.
Stambeni objekat u Bijeloj

2017 oktobar 101

 polis polis
polis

polis
polis
pol-
is U POTRAZI ZA
IDEALNIM GRADOM

Utopski socalizam
pie: arh. Mileta Bojovi
i falansterije
Zlatno doba ljudskog roda ne iza nas, ono je ispred nas,
ono je u savrenstvu drutvenog poretka.
S.H. de Saint Simon - De la rorganisation
de la socit Europenne, Paris, 1814, str.247

Nastojanje Prosvetljenih (des Lumires) da razum i znanje,
odnosno tolerancu, slobodu i jednakost ugrade u temelje
drutva, izraaju se u suprotnost njihovih oekivanja, prvo
kroz surovost i poraz francuske revoluce, a potom kroz ne-
gativne posljedice razvoja industre i kapitalizma. Razdoblje
izmeu dve francuske revoluce, 1789. i 1848. bie obilje-
eno pojavom i razvojem socalnih i politikih teora koje se
smatraju ranim socalizmom, da bi ih Engels nazvao uto-
pski socalizam, to e se odomaiti kroz djela Engelsa i
Marksa, pre svega, zbog distanciranja i promovisanja svog
naunog socalizma. (Prudon, 1840.)
Owen, Fourier, Simon
foto: historiadomundo.uol.com.br
Ono to ih razlikuje od drugih socalistikih teora i pokre-
ta je, pre svega, njihova metoda promjene drutva. Glavni
autori teora utopskog socalizma - Saint-Simon, Owen i
Fourier, poueni negativnim iskustvom, odbacuju politiku
revolucu i dravne reforme i vjeruju da se samo miroljubivim
putem mogu sprovesti krupne drutvene promjene. Raunaju
na kreativnost i inicativu graana u stvaranju novog drutva
unutar kapitalistikog sistema. Umnoavanje i ujedinjenje
tih ela novog drutva socalistikih zajednica postepeno
bi zamenilo kapitalistiko drutvo u cjelini.
Druga specinost utopskog socalizma je to to se ne za-
sniva na suprotstavljanju razliitih socalnih klasa. Njihova
stratega promjene drutva je da se ne oslanjaju na pojedine
druvene grupe, obraaju se svima, i eksploatisanim i eksplo-
atatorima, siromanim i bogatim, da se ukljue u borbu pro-
tiv negativnih posljedica industralizace i kapitalizma koje
onemoguavaju kvalitetan ivot i razvoj pojedinca i drutva u
cjelini. Predlau poboljanje uslova ivota i rada, smanjenje
radnog vremena, uspostavljanje djeje zatite, dostupnost i
ekasnost obrazovanja
Takoe, utopski socalizam se zasniva na vjerovanju da je
ovjek dobar po svojoj prirodi i da se moe raunati na njegov
razum koji e dovesti do evoluce drutva i stvaranja civili-
zazce Razuma i Blagostanja.

102 oktobar 2017

 polis polis
polis

polis
polis
pol-
is
IN SEARCH OF THE IDEAL CITY:
UTOPIAN SOCIALISM AND PHALANSTERY
The eort of the Enlightened (des Lumires) to incorporate intel-
lect and knowledge, and tolerance, freedom and equality into the Robert Owen
foundations of society, failed with the brutality and defeat of the foto: britannica.com
French Revolution and then the negative consequences of indus-
trial development and capitalism. The period between the two
French Revolution in 1789 and 1848 is marked by the emergence
and development of social and political theories that are consid-
ered "early socialism", or according to Engels "utopian social-
ism", preserved in works of Engels and Marksparticularly for the
distancing and promotion of its "scientic socialism". (Proudhon,
1840)What distinguishes them from other socialist theories and
movements istheir method of changing society. The main authors
of the utopian socialism theory - Saint-Simon, Owen and Fourier,
who have been taught by negative experiences, reject politi-
cal revolutions and state reforms and believe that only peaceful
paths can lead to major social changes. They count on the crea-
tivity and citizens' initiative in creating a new society within the
capitalist system.
Prvi socalisti utopisti XIX veka
Nesporno je da utopski socalizam prve polovine XIX ve-
ka (zlatnog veka utopa) trai odgovore na probleme svog Kontinuitet sa idejama Prosvetljenih (des Lumires) najbolje
vremena, ali ti odgovori ne samo da dre kontinuitet sa ide- je ostvario Claude-Henri de Rouvroy de Saint-Simon (1760-
jama i dogaajima tog vremena, nego uspostavljaju vezu i 1825), prvo kroz obrazovanje, a potpom kroz uticaj koji su
sa antikim utopama, Platonovom Dravom (Republikom), na njega izvrili DAlembert i Benjamin Franklin. iroko ob-
Utopom Tomasa Mora, (ocem utopskog socalizma - Karl razovanje omoguilo mu je da se bavi lozojom, ekonomi-
Kautski) i Gradom sunca Tomasa Kampanele. jom, vojnim i inenjerskim poslovima, teorom francuskog
Bilo je i ranih pokuaja, izvorno religioznih, da se kroz pro- industrskog drutva.
mjene drutvenih odnosa zasnovanih na tumaenju ranog Pobornik je Njutnove teore gravitace i radi na objedinja-
hrianstva, a na nivou manjih vanju naunih principa, smatrajui nauku novom religom.
zajednica, zaponu promjene Uvjeren je da je budunost progresa ovjeanstva u razvoju
irih razmjera. Karakteristini industre. Industralci i lantropi bi radili na preobraaju
su pokreti franjevaca u Francu- proleterata na materalnom, moralnom i duhovnom planu,
skoj (XIV vek), Novi Jerusalim to bi dovelo do Novog Hrianstva i stvaranja raja na zemlji.
Jana Husa u ekoj (1420-1437) Iz svih njegovih tema i spisa i tema kojima se bavio stvorena
i pokret Tomasa Mincera (teo- je socalistika doktrina, a njegovi sljedbenici su formirali
loga revoluce - Ernest Bloch) ideoloki pokret sen-simonista, smatrajui ga istinskim pro-
u Njemakoj, poetkom XVI vi- rokom. U svemu tome bio je posljednji plemii prvi socali-
jeka (1515-1525). sta (istoriar Andre Piettre).
ivotni i radni put Roberta Owena (1771-1858) je bio sasvim
Sain-Simon
drugai od Saint-Simonovog: do desete godine pohaa
foto: youtube.com osnovnu kolu, da bi potom poeo da radi kao egrt u predi-

2017 oktobar 103

 polis polis
polis

polis
polis
pol-
is

onici pamuka, a sa devetnaest godina postaje nadzornik koji

e fabriku u Manesteru unaprediti i dovesti do najpozna-
te u Engleskoj, koja zapoljava etiri i po hiljade radnika.
enidbom sa kerkom vlasnika fabrike New Lanark postaje
suvlasnik i upravnik predionice koja zapoljava dve hiljade
osoba, od ega petsto djece. Da bi poboljao proizvodne
rezultate poinje od poboljanja ivotnih i radnih uslova
radnika - gradi komforne kue u zelenilu, otvara trgovine
namirnicama sa niskim cenama, radi na vaspitavanju i ko-
lovanju djece i osniva (1816) prvi djeji vrti u Velikoj Britani,
za djecu svojih radnika.
Fabrika u New Lanarku
foto: jezzmo.com
Od predionice u New
Lanarku (1813-1828)
stvorio je uglednu
fabriku, ne samo u
u Engleskoj nego i
u Evropi, koju po-
sjeuju reformato-
ri, dravnici, kraljevi, da bi se upoznali i uvjerili u uspjenost
jedinstvenog eksperimenta. Oven je ukazivao na opasnosti i
probleme koji e nastati ako maine nadvladaju ulogu ovje-
ka i predlagao ujedinjavanje ljudi da bi se izborili da maine
slue njima, a ne obratno.
Sve ovo radi iz uvjerenja da ovjeka dominantno oblikuju
okolnosti na koje on nema nikakvog uticaja: za stvaranje
novog (idealizovanog) ovjeka treba stvoriti nove ivotne i
radne okolnosti i uslove u kojima e uestvovati svaki poje-
dinac. Za realizacu svojih ideja pravi projekat samodovoljne
(autonomne) kolone - komune, u kojoj e njeni lanovi biti
osloboeni religskih, vlasnikih, upravljakih i herarh- ili arhitektu, ali je odben, jer
skih problema i ogranienja, to e podstai i razviti njihove ne bio plemikog porekla.
kreativne, moralne i radne sposobnosti. To je bio pretpostav-
ljeni put za stvaranje pravineg i boljeg sveta u kome e posao njegovog oca iako se
se zajedniki rezultati rada deliti prema potrebama, a ne
prema doprinosima.
Ovenov projekat Nova Harmonija
foto: epazium.ch
Za realizacu takvog projekta, nazvanog Nova Harmona,
Oven kupuje veliki posjed u Indani, u Sjedinjenim Drava-
ma, i poinje realizacu kolone (1824-1828), koja u poet-
ku okuplja oko devetsto lanova, dobro organizovanih pod
njegovim rukovodstvom. Problemi uskoro nastaju zbog idea-
lizovanja i prevelikog oekivanja od ljudske prirode, neodgo-
varajueg izbora lanova komune nespremnih za bilo kakve
poslove, zatim pojava sebinosti umjesto zajednitva, elje
za privatnim umjesto zajednikim vlasnitvom. Oven se po-
vlai iz komune gubei 80% svoje imovine, a Nova Harmona
prerasta u grad kao i svaki drugi. Uvjerenost i optimizam ne
naputaju ni Ovena ni njego-
ve sljedbenike koji zapoinju
realizacu nekoliko kolona
u kotskoj. Naalost, sve su
bile kratkog veka.
arl Fure (Charles Fourier,
1772-1837), roen u uglednoj
trgovakoj porodici, elio je
da studira za vojnog inenjera
Ne ga interesovao trgovaki
bavio njime da bi zaraivao Charles Fourier
za ivot. Dobivi majino na- foto: fixquotes.com

104 oktobar 2017


sljedstvo (1812) konano se posvetio ekonomi, sociologi i
lozoji. Kritikuje Revolucu (1789) zbog njene surovosti i stro-
goe i kidanja drutvenih veza, a Francusku zbog kolonalnog
vandalizma koji je svuda prati, o emu najbolje govori njeno
ponaanje u Aliru, koji je barbarizovala i razorila.Smatra da
je glavni problem ovjeanstva sve vee usitnjavanje imovine
drutvenih zajednica - individualizaca bogatstva i anarha
trinih odnosa - da bi korist izvlaila jedino parazitsko-tr-
govaka oligarha, koja je i drave pretvorila u svoje orue
za ugnjetavanje itavih naroda.
ivio je i umro kao samac, a itavog ivota je matao o uni-
verzalnoj harmoni, zajednikom ivotu i radu u dobro ure-
enom, harmoninom drutvu, kao pretea socalizma i
feminizma u Francuskoj.
Osnovna ela tog harmoninog drutva je radna zadruga
- falanga, dioniko drutvo, prvenstveno usmjereno na po-
ljoprivrednu proizvodnju. Broj lanova falange je od 1600-
2000 ljudi, odnosno 300-400 porodica. Unutranji odnosi
su ureeni uz voenje rauna o sposobnostima i potrebama
svakog lana, bez prisile i nametnute organizace, a eventu-
alne probleme bi sami rjeavali. Uspjenost falangi trebalo je
da bude dovoljan razlog za njihovo umnoavanje, to bi na
kraju dovelo do realizace oekivanog harmoninog drutva.
Fure ne doivio osnivanje fa-
langi i falanstera, ali su njegovi
sljedbenici (pokret furerista)
inicirali njihova osnivanja po
Francuskoj i Sjedinjenim Ameri-
kim dravama. Naalost, nesu
bile dugog veka.
Etjen Kabe (Etienne Cabet, 1788-
1856) je poznat, pre svega, po
izjavi 1840. da je prvi komuni-
sta i svom djelu Putovanje u
Ikaru (1840-1842), koje pred-
stavlja kao raspravu o moralu,
Etienne Cabet lozoji, drutvenoj ekonomi
foto: pcf.fr
i politici.Djelo je napisano za
polis polis
polis
polis
polis
pol-
is
Kraljevsko boravite preporoenog naroda
Viktor Konsideran (Victor
Considerant, 1808-1893)
falanstere naziva velian-
stvenim palatama koje se
diu iz zelenila, sa ureenim
i njegovanim parterom. To
je kraljevsko boravite pre-
poroenog naroda. Upravo
zahvaljujui V. Konsideranu,
lozofu koji se kolovao na
politehnici, poznavaocu
Victor Considerant
foto: exploredallashistory.com i pristalici Furea, odno-
sno njegovog djela Opis
falanstere i socalna razmatranja o arhitekturi, imamo
najbolje i najdetaljne opise falanstere, istina, egzalti-
rane i poetizovane. Istovremeno se zalae da arhitektura
stvori odgovarajue uslove za individualni i kolektivni ivot
falange, odnosno da iznae sisteme gradnje koji e biti
najprilagoeni ovjekovoj prirodi, potrebama, ukusima
i uroenim sklonostima. To treba da bude Palata u kojoj
e ovjek da stanuje. Treba je graditi sa umjetnou i da-
lekovidou. ali to se ljudi jo nesu uvjerili da treba
da se povinuju Prirodi i da usvoje njene zakone. Takoe,
podsjea arhitekte da buroasko drutvo i njegove sitno-
sopstvenike ambice koje vrednost vide samo u robi,
nesu naklonjene umjetnosti ni konceptu. Nema vie
katedrala ni dvoraca za gradnju i uljepavanje. Da bi se
arhitektura obnovila treba obnoviti uslove i koncentracu
elja, ne u jednom domenu, nego u svim, tako da to bude
univerzalno povezivanje, integraca svih mogunosti i
elja ovjeanstva, njegove snage, sutine i totaliteta
njegovih elemenata. Iz tog jedinstva i totaliteta rodie
se i odgovarajua arhitektura, arhitektura budunosti,
koja e doprineti da se ostvari sudbina ovjeanstva da
bude sreno i bogato, ili: nema novog drutva bez nove
arhitekture i obratno.
2017 oktobar 105
 vreme izbjeglitva, u Engleskoj, (koje je izabrao poto je
osuen na dve godine zatvora kao aktivni opozicionar), a po-
sle upoznavanja Utope Tomasa Mora, ideja Rusoa, zatim
prateljstva sa Robertom Ovenom kao i upoznavanja uslova
pod kojima ive i rade zaposleni u britanskim fabrikama. Za
Kabea sve nevolje ovjeanstva proistiu iz loe organizace
drutva, koja se ispoljava kroz nejednakost. Nejednakost
bogatstva, vlasnitva i novca izraa se u privilege aristokra-
te, zatim u bogatstva i bedu, loe obrazovanje, gramzivost
i ambice, poroke i zloine, nerede i haos, nevolje i katastro-
fe (). U svim drutvima uspostavljanje vlasnitva i novca,
a naroito nejednakost neogranienih bogatstava () kroz
vjekove je bilo jedini uzrok zla i bede.
Da bi se stiglo od loeg do dobro organizovanog drutva Kabe
predlae tranzicioni reim, koji e prvo ukinuti bedu, a po-
tom nejednakost u bogatstvu i moi, da bi kroz obrazovanje
vie generaca pripremilo nove ljude za novu zajednicu, pr-
venstveno im omoguavajui slobodu govora, udruivanja i
opte pravo glasa. Protiv je naglih promjena, jer bi izazvale
nasilje, a i zbog nemogunosti da se odmah stvore neophod-
ni uslovi za funkcionisanje novog drutva. Svjestan je da taj
tranzicioni proces moe potrajati, zavisno od zemlje, 30, 50 ili
100 godina. Srea e se uveavati odmah po uspostavljanju
tranzicionog sistema i principa novog drutvenog ureenja,
gdje e maine preuzeti ulogu radnika, a ovjek biti oslobo-
en svakog robovanja.
Glavni grad Ikare - Ikara - ima oko milion stanovnika, pode-
ljen je na 60 kvartova - komuna, koliko Ikara ima provinca.
Svaki kvart nosi ime jednog od 60 glavnih svjetskih gradova,
sa njihovom arhitekturom i spomenicima, predstavljajui tako
60 naca. Ikara ima u malom sve to ima Rim, Pariz, London
ili Peking, Jerusalim i Konstantinopolj, osnosno Univerzum
(zemljin) u malom. Reka deli grad na pola, 50 avena pre-
secaju reku a drugih 50 su upravne na njih. Grad je ispresi-
jecan kanalima za vodeni saobraaj, a ulice su kategorisane
prema vrstama saobraaja (zaprege, omnibusi, eljeznice).
Pjeaci su posebno zatieni - sve ulice imaju staklom po-
krivene trotoare i prelaze, a ponekad su i itave ulice i trgovi
106 oktobar 2017
pokriveni. Glavna pristupna avena sa drvoredima je u blagom
nagibu kao Jelisejska polja. Svaki kvart ima to i jedan grad:
javne objekte, kole, domove, hramove, radionice, trgovine,
mjesta za okupljanje, parkove, trgove, spomenike, fontane.
Sve je to ravnomjerno rasporeeno po ulicama koje imaju
po 16 kua sa svake strane, a iza njih su vrtovi povezani sa
parkovima bez ograda i zidova i dostupni su svima. Kue su
obuene zelenilom i cveem tako da je itav grad praznik
za oi. Posebna panja je posveena istoi, a otpadne vode
se evakuiu preko podzemne kanalizace. Umjetnika djela
nesu u muzejima i dvorcima nego su rasporeena po gradu
tako da su uvek dostupna svima. itav grad je organizovan
po principu: neophodno, korisno i pratno.
Kue u ulici su sline, ali su ulice razliite i predstavljaju
najljepe to imaju strane zemlje. Kue su osmiljene po-
sle analiza najboljih svjetskih iskustava, a odobrene su
od nadlenog komiteta. Dispozica sadraja po nivoima je
uniformna: podrum je namenjen za smjetaj goriva i drugih
kabastih materala, prizemlje sadri dnevni boravak, trpeza-
ru, kuhinju, pribor za rad i odravanje vrta; na prvom spratu
su saloni i muziki instrumenti, dok su na ostalim spratovima
spavae sobe. Svi prozori imaju balkone, dok glavna terasa
sa lepim pogledom slui za okupljanje famile, za veeru
i muziku. Cela kua je ravnomjerno grana preko kamina,
bez dima, dobro provjetravana i bez otvaranja prozora i vra-
ta. Materali su tako birani da nema rizika od poara, a laki
su za odravanje. Vodovodna mrea je sprovedena po kui,
a maina za pranje je instalirana tako da su enski poslo-
vi svedeni na minimum. Glavna dva obroka se pripremaju i
slue u kolektivnim kuhinjama i restoranima, a pranje vea
se vri u kolektivnim veerajima.
Sve kue su jednako namjetene, takoe po principu - ne-
ophodno, korisno i pratno, tako da prilikom preseljenja
namjetaj se ostavlja, jer je isti takav i u novoj kui. Interni
saobraaj, odnosno dostava artikala, pote i telegrama vri
se do svake kue (preko vrtova) raznobojnim balonima.
Prvi pokuaj realizace kolone Ikare poinje 1848, pod ru-
kovodstvom samog Kabea, da bi nakon obavljenih priprema
Maketa glavnog grada Ikarije
foto: tempusfugitvisual.com
u Teksasu, prva grupa kolonista krenula iz luke u Avru 1848.
prema izabranoj lokaci na obalama Crvene Reke (Red River),
ali bez Kabea koji izdrava zatvorsku kaznu. Nepristupanost
izabrane lokace, neodgovarajua klima i bolest kojoj pod-
lee veliki broj kolonista,ine da ovaj pokuaj propadne,
a ostatak kolonista se vraa u Nju Orleans. Kabe stie u Nju
Orleans u januaru 1849. i pokuava da osnuje kolonu, ovo-
ga puta na novoj lokaci u Ilinoisu, u tek osnovanom gradu
Nauvoo od strane Mormona. Kolona funkcionie do 1855.
pod rukovodstvom Kabea, kada dolazi do pobune zbog Ka-
beovog strogog rukovoenja. Prisiljavaju ga da se sa de-
lom kolonista povue za Sent Luis, gdje se smjetaju (New
Bremen) a Kabe ubrzo potom umire (1856). Kasni pokuaji,
sve do kraja XIX veka, realizace Kabeovog projekta Ikare
u Sjevernoj Americi, nesu bili nita uspjeni.
Falanstere
Falanstera (Phalanstre) je, po Fureru, grupa povezanih
objekata, ili jedan objekat velikih dimenza, namenjen za
zajedniki ivot radne zadruge- falange (do dve hiljade oso-
ba). Zauzima oko etiri kvadratna kilometra izgraenog i ne-
izgraenog prostora, a sam objekat je dugaak hiljadu i dve
Phalanstre, foto: thecharnelhouse.org
stotine metara (est stotina hvati). U prizemlju su smjetene
velike sale za sastanke i razonodu, centralna sat-kula, ope-
ra, ateljei, radionice, kuhinje Krila objekta su rezervisana
za bune aktivnosti, gostionice i prihvat karavana i gostu.
Objekat ima i veliko (600/300 metra) dvorite za sveanosti,
kao i jedno zimsko, manjih dimenza (300/300 metara). Svi
ovi sadraji su povezani arkadama. Na spratovima (do tri) su
stanovi za porodice i lanove komune, povezani granim i osvi-
jetljenim unutranjim galerama - ulicama, sa proirenjima za
susrete i razgovore, ukraenim zelenilom i umjetnikim djeli-
ma, i koje omoguavaju ugodno kretanje unutar falanstere
u svim klimatskim uslovima. Vertikalne veze - stepenita su
ravnomjerno rasporeena. Toplota iz zajednikih prostora
i kuhinja razvedena je po itavom objektu da bi zagravala
staklenike, kupatila, stanove, galere. Topla i hladna voda
i kanalizaca takoe su razvedene po stanovima i drugim
prostorama gdje je to god potrebno.
Literatura / izvori:
an Serve, Istora utope
Francoise Choay, LUrbanisme - utopies et realites
Etienne Cabet, Voyage en Icarie
Victor Considerant, Description du phalanstere et
considerations sociales sur larchitectonique
Wikipedia
2017 oktobar 107
 portret
Miroslav
tumberger
pomorac, leta
i kontruktor raketa
Raketni motor je pogon budunosti. On e za relativno kratko vreme, jednog
dana ovjeku omoguiti da putuje i do drugih planeta, citat je koji bi mnogi,
na prvi pogled pripisali uvenom dr Verneru fon Braunu, njemakom raketnom
inenjeru iz Drugog svjetskog rata i ocu amerikog svemirskog programa koji
je krunu imao krajem ezdesetih kada je raketa Saturn V ovjeka odvela na
Mjesec.
Ipak, reenicu je izgovorio jedan Bokelj - kapetan bojnog broda Miroslav
tumberger, ovjek za koga crnogorska javnost gotovo da ne zna kao jednog od
pionira raketne tehnologe na ovim prostorima.
Miroslav tumberger

Miroslav tumberger roen je drugog jula 1982.
godine u mjestu marje pri Jelahu, kod Celja u
Sloveni, u tadanjoj Austrougarskoj. Iako kon-
tinentalac roen daleko od mora, mladi Miro
je jo u djetinjstvu pokazivao ljubav prema po-
morstvu i nadasve tehnici, pa je nakon zavrene
Gimnaze u Ljubljani, uz strievu pomo, upisao
Vojno-pomorsku akademu Carske i Kraljevske
Ratne Mornarice Austrougarske u Reci i zavrio
je 1912. sa primjernim uspjehom. Po zavretku
akademe, novoproizvedeni mladi ocir Miro-
slav tumberger rasporeen je na slubu na stari
bojni brod - obalsku oklopnjau SMS Monarch.
Sa tim brodom tumberger 1914. prvi put dola-
zi u Boku Kotorsku sa kojom e ga dalje vezati
ivotna sudbina. Energian i zagrien za nauku
i tehnologu, porunik korvete tumberger do-
brovoljno se javlja u tada potpuno novi vid oru-
anih snaga - Pomorsko vazduhoplovstvo K.u.K.
Kriegsmarine jer su ga avioni koji su tada bili jo
u povojima razvoja, neodoljivo privlaili. Stoga sa
ratnog broda tumberger biva prekomandovan i
poslat na letaku i obuku za hidropilota-izvia-
a u Pulu. U Boku se vraa na proljee 1915. jer
je prekomandovan na slubu u novoformiranoj
Seeugtstation (bazi Pomorskog vazduhoplov-
stva) u Kumboru, jednoj od najaktivnih jedi-
nica austrougarske hidroavace tokom Prvog
svjetskog rata.
Svoje prve borbene letove porunik fregate Miro-
slav tumberger obavlja kao koopilot-izvia na
hidroplanima tipa Lohner M krajem maja 1915.
Austrougaska koja je u meuvremenu zvanino
zaratila i sa Italom, 24. maja 1915. preduzima
veliki napad otom na italansku obalu Jadrana
i bomdardovanje sa mora vojnih i industrskih
postrojenja du line Ankona - Termoli.
Moju prvu borbenu misu letio sam 24. maja
1915. zajedno sa naim komandantom, kapeta-
nom fregate Hugom Okremilerom. Zadatak nam
je bio da izviamo juni dio Jadrana na relaci
od rta Pali u Itali do albanske obale. Tri dana

108 oktobar 2017

 PORTRAIT: MIROSLAV TUMBERGER
SAILOR, FLIER AND ROCKET CONSTRUCTOR
Nemirni duh i otri um
Montenegrin public is not quite familiar with Miroslav
Nemirni tehniki duh i otri um Mirolsava tumbergera
tumberger, one of the pioneers of rocket technology in
this region. nisu mirovali pa je on u godinama pred Drugi svjetski rat
Miroslav tumberger was born on July 2, 1982 in marje napravio itavu plejadu tehnikih inovaca na ve posto-
near Jelah, Celje in Slovenia, in the Austro-Hungarian Em- jeim sredstvima ratne tehnike poput protivbrodskih mina
pire. Although he was born far away from the sea, young tipaa C-15 ili sonara koji se korsiti na podmornicama za ot-
Miro showed his love for maritime aairs and technology krivanje ciljeva i orentacu zaronjenog plovila u prostoru.
above all. After completing the Gymnasium in Ljubljana, Uz to, tumberger je osmislio i konstruisao i itav niz pot-
with the help of his uncle he enrolled the Naval Academy of puno novih ureaja poput jedne naprave za individualno
the Empire and Royal Navy of the Austro-Hungarian Empire spaavanje posade iz potonule podmornice ili posebnog
in Reka, which he completed in 1912 with an exemplary amortizera za priguivanje buke i vibraca od rada motora.
success. Upon completion of the Academy, young ocer
Ovaj ureaj posebno je bio znaajan za podmornice koje
Miroslav tumberger was allocated to serve on the old bat-
se oslanjaju na sopstvenu beumnost i teko otkrivanje,
tleship - coastal armour clad SMS "Monarch". tumberger
a tumbergerov inovativni prustup bio je da konstruie
rst arrived in Boka Kotorska with this ship in 1914 and
spent there his life. elastilan ovjes koji e stajati izmeu dizel i elektrmotora
podmornice i njenog trupa i priguivati prenoenje njiho-
vih vibraca pri radu, na trup podmornice.To je postigao na
kasne poslat sam sa drugim pilotom, Kumbora. Pitam se nain da je njegov amortizer imao dve komponente koje
porunikom fregate Hugom fon Vikto- zato li su izabrali su oscilirale u meusobno ponitavajuim frekvencama.
rinom, u napad na neprateljsku otu ba mene, svjeeg U decembru 1944. nakon tragede parobroda Cetinje koji
koja se sa otvorenog mora pribliavala diplomca hidroizvi- je stradao u Tivatskom zalivu naiavi na njemaku leeu
rtu Otro na ulazu u Boku. U tim ranim akog kursa? Moje protivbrodsku minu sa magnetnim upaljaem, tumberger
danima sve je bilo vrlo jednostavno i ciljanje se pokazalo za samo par dana osmisliio i na-
krajnje rudimentarno. U avionu nismo kao gotovo potpu- pravio elektromagnetni ureaj
imali nikakve nianske sprave i bom- na katastrofa jer ne za razminiranje upravo te tada
be koje smo nosili, morale su da budu samo to sam pre- nove i vrlo opasne vrste morskih
runo izbaene na cilj. Uspjeh u poga- bacio cilj, ve sam mina. Rauna se da je za svog
anju cilja zavisio je iskljuivo od mog skoro pogodio i teh- ivota Miroslav tumberger imao
osjeaja kada u odbaciti bombe. Pod niku komisu koja oko 500 patenata - potpuno no-
jakom protivavionskom paljbom, napali je organozovala i- vih izuma ili usavravanja ve
smo jednu krstaricu, a bombe su bez de- tav pokus i posma- postojeih sredstava.
tonace pale u more i potonule, daleko trala ga sa, kako su Miroslav tumberger
od mjesta gdje sam ja elio da zavre. oni smatrali, sigurne
Ipak, i bez pogotka, na napad je smatran udaljenosti. Po povratku u bazu dobio tok svoje kratke letake karere. Ipak, i
uspjehom jer su neprateljski brodovi sam prospisnu tiradu od strane nadre- podmornice na koje su ga poslali, bile su
odstupili, pa sam odlikovan medaljom enih koji su mi ak zapretili i vojnim veoma inspirativne za mladog ocira jer
Signum Laudis. Nekoliko dana kasni- sudom. Na kraju krajeva, odluili su da je podmorniarstvo kao tada novi i veoma
je, dobio sam zadatak da testiram novi hidroavacska sluba ne za mene, pa ekasan vid ratovanja doivljavalo izu-
model avio-bome na poligonu koji je bio sam prerasporeen na podmornice, zetno brz razvoj i napredak. Tehnologa
markiran u delu Tivatskog zaliva ispred zapisao je tumberger u svom dnevniku i agresivna taktika podmornica - ratnih

2017 oktobar 109

 Podmornica Neboja

Posada podmornice Neboja

Zvanice na porinuu
podmornice Neboja

Podmornica
ispred Kumbora

brodova koji su zaranjali ispod morske

povrine i tako neopaeno prilazili i sa
uspjehom napadali esto i mnogo veeg
i jaeg nepratelja od sebe, savreno se
slagala sa interesovanjima i karakterom
mladog tumbergera. Po zavretku pod-
mornikog i torpednog kursa on je rapsoreen na podmorni-
cu SMU-16, ali je zgog greke administrace, ipak zavrio na
podmornici SMU-17, tipa UB-I. To se za njega pokazala kao
srena okolnost jer je SMU-16 koja je djelovala iz podmornike
baze u Boki, stradala 17. oktobra 1916, u albanskim vodama.
Nakon to je torpedovala italanski razara Nembo, SMU-16
je udario parobrod Bormida koga je pratio pogoeni raza-
ra i teko je otetio. SMU-16 je ubrzo potonula pri emu su
dvojica lanova njene posade poginula, a ostatak je dopao
u zarobljenivo do kraja rata. Sa druge strane, tumberger je
na SMU-17 imao sreu da za komandanta dobe jednog od
najboljih austrougarskih podmorniara, porunika bojnog
broda Zdenjeka Hudeeka. Zajedno sa njim, tumberger
marta 1917, prelazi na novu i mnogo sposobnu podmorni-
cu SMU-28 tipa UB-II sa kojom je ratovao protiv saveznika
ne samo na Jadranu, ve i na Mediteranu. Tokom tih patrola
na koje je isplovljavala iz baze u Boki, SMU-28 i tumberger
koji je na podmornici bio trei ocir, imali su brojne avantu-
re, preivjeli teke situace ali i potopili ak 11 savezniih
trgovakih brodova sa ukupno 47.788 bruto-tona, po emu

110 oktobar 2017

je SMU-28 bila najuspjena austrougarska podmornica u
Prvom svjetskom ratu. Krah rata, oktobar 1918, tumbergera
zatie u Reci gdje uskoro doba poziv admirala Dragutina
Price, komandanta Mornarice novoformirane drave - Kra-
ljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, da se kao Slovenac, javi na
dunost u sada ve bivoj austro-ugarskoj Podmornikoj bazi
u Kumboru. tumberger je postavljen za komandanta baze
koja u tom trenutku ne imala podmornice, ali su njegovo ve-
liko iskustvo i tehnika potkovanost doprineli da Kraljevina
SHS uskoro krene u nabavku prvih sopstvenih podmornica.
Podmornice su naruene u Velikoj Britani, a tumberger
je 1926. imenovan u devetolanu Tehniku komisu koja je
upuena u brodogradolite kompane Vickers u Njukaslu
gdje je 18 mjeseci komisja nadzirala i pratila izgradnju dve
nove podmornice tipa L.
Po zavretku izgradnje, tumberger je postavljen za zamjenika
komandanta na podmornici P-2 Neboja sa kojom se osmog
aprila 1928. godine ponovno vraa u Boku, u Tivat gdje je u
pomorskom Arsenalu uspostavljena i baza Prve podmornike
otile Kraljevine Jugoslave. tumberger je potom kratko od
15. oktobra 1928. do 27. jula 1929. bio i komandant podmor-
nice Neboja. Sa tog mjesta odlazi ponovno u Kumbor na
dunost komandanta Komande podvodnog oruja Mornarice,
a koju je upravo tumberger u obliku Tehnikog i nastavnog
centra za podvodna oruja, ustanovio 1924. Komanda pod-
vodnog oruja Mornarice SHS u Kumboru se razvila iz stare
austrougarske Minerske komande. U svom je sastavu imala
torpedno i minersko odjeljenje sa pripadajuim radionicama.
U mirnodopskom stanju funkcionisala je kao centralna usta-
nova Ratne mornarice za prihvat, skladitenje, snabdevanje
i odravanje, remont i razvoj svih vrsta podvodnog oruja,
te za specalizacu i praenje cjelokupnog kadra navedenih
specalnosti. Imala je na raspolaganju skladita i radionice, a Nekadanja tumbergerova lansirna
stanica u Kumboru
djelovala je i kao komanda za garnizone poslove na podruju
enovii-Kumbor. U ratnom stanju bila je odgovorna za pri-
preme i ureenje vojita u svojoj zoni odgovornosti po pitanju
protiv torpedne, protiv podmornike i protiv minske odbrane
luke i komunikaca, te za navigacsku zatitu i slubu izvianja.

2017 oktobar 111

 Lansirna stanica u Kumboru tridesetih
godina XX vijeka

Lansiranje torpeda
sa ratnog broda

Na inicativu komandanta Koman-

de podvodnog oruja, kapetana
fregate Miroslava tumbergera,
u Kumboru je, istono od rta Vr-
banj, sredinom dvadesetih godi-
na podignutra ispitna stanica za
lansiranje torpeda. Odavde su se
torpeda bez bojeve glave, lansirana
u pravcu Tivta i ureajima pratila
njihova putanja i brzina kretanja,
kao i jo neki bitni parametri. Lan-
siranje je vreno u samoj stanici
na nain to su torpeda sputana
dizalicom na oko sedam metara
dubine, mehaniki je aktivirana
prekretna poluga i torpedo je star-
talo. Postojale su odreene reperne
take na obali Lutice (Pristan-Petrovii) i u enoviima koja izgradnje marine u turistikom kompleksu Portonovi, jer su u
su sluila za mjerenje brzine torpeda i odstupanje od pra- Ministarstvu odbrane i Ministarstvu kulture zvanino ocenili
volinske putanje. Na krajnjem dometu, torpedo je ostajalo da taj jedinstveni objekat ne od znaaja za vojno-industr-
bez goriva (komprimovanog zraka koji je pokretao pogonski sko nasljee Crne Gore.
motor), nakon ega bi isplivalo na povrinu mora, a onda bi Dok je tek uspostavljao temelje lansirne stanice ali i itavog
ga pokupio neki od pomonih brodova Mornarice i vratio u Tehnikog centra za podvodna oruja u Kumboru sredinom
Kumbor. Ispitna lansirna stanica u Kumboru prestala je da se dvadesetih, tumberger se intenzivno bavio i tehnikim ino-
koristi u svojoj osnovnoj namjeni krajem ezdesetih godina vacama. Posebno ga je privlaio tada vrlo egzotini raketni
prolog veka kada su u naoruanje tadanje JRM uvedena pogon koji je domiljati slovenaki ocir smatrao idealnom
moderna torpeda sa glavom za samonavoenje na cilj. Iako propulzom za pojedina sredstva ratne tehnike, ali i za budu-
je bila jedna od samo tri takva objekta sauvana u Evropi i a i jo neosmiljena prevozna sredstva koja e ovjeanstvu
pri tome u tehniki najboljem stanju od njih, tumbergerova omoguiti da se jednog dana otisne na putovanje u nepoznato
lansirna stanica za torpeda u Kumboru je sruena 2014. zbog - svemir. tumberger je konstruisao sopstveni raketni motor

112 oktobar 2017


na teno gorivo i 24. marta 1924. izvrio uspjeno testiranje,
lansiravi opitnu manju letjelicu pogonjenu upravo umanje-
nom verzom tog motora. Prototip svog raketnog motora u
punoj veliini, tumbergegr je prema navodima abe Maara
u zborniku Boka, poslao na testiranje u Be ali odgovor o
ishodu tih opita ne nikada dobio.
tumbergerov raketni motor na teno gorivo u smanjenoj
verzi, poletio je skoro dve godine rane od modela rake-
te pogonjene slinim motorom koji je konstruisao glasoviti
ameriki inenjer Robert H. Godard, a koji se u svjetskoj
javnosti smatra ocem moderne raketne tehnologe. Ameri-
ki izumitelj je imao veliku nansku podrku kako drave,
tako i krupnog kapitala iz vojne industre da nastavi sa svo-
jim istraivanjima, dok je mornariki ocir iz Boke Miroslav
tumberger uprkos obeavajuim rezultatima svojih poet-
nih pokusa, morao da zbog nedostatka novca, obustavi svoj
pionirski rad na tom polju.
tumberger je 1938. godine, na spostveni zahtjev, otiao iz
Kraljevske mornarice Jugoslave, penzionisavi se u inu ka-
petana bojnog broda, sa mjesta komadanta Pomorske oblasti
junog Jadrana sa sjeditem u Kumboru. Boku koju je zavolio
tokom dvadeset godina slubovanja na ovom prostoru, ne
elio da je napusti jer je ovdje krajem dvadesetih na malom
uzvienju u Baoiu gdje je esto dolazio da slika u prirodi,
kupio plac od jedne staromjetanske porodice i podigao sebi
veoma lepu kamenu kuu. U nju je ugradio i ukrasne kame-
ne elemente pragova i prozorskih okvira sa starih perakih
palata koje je otkupljivao i konjima donosio na svoj plac.
Nekadanji kamenjar oko nove kue uredio je podzidama i
cjelokupni ambent oplemenio parkom i malim vinogradom.
Pomo mornarkog ocira
Tokom Drugog svjetskog rata tumbergera su italanski
okupatori internirali u logor na poluostrvu Prevlaka jer je
odbao da na bilo koji nain sa njima sarauje. Istovreme-
no, stari mornariki ocir, ilegalno je pomagao narodnoos-
lobodilaki pokret u Boki, pa je tako tumberger bio idejni
tvorac ambicioznog, ali spletom okolnosti nerealizovanog
napada - diverze na staru italansku krstaricu Bari koja
je bila usidrena pred Risnom. Po tumbergerovim uputstvi-
ma partizanski ilegalci koji su radili u tivatskom Arsenalu
napravili su elektromagnetni detonator za podvodnu minu
koju je trebalo detonirati ispod usidrene krstarice koja je
1943. topovima esto granatirala poloaje Orjenskog par-
tizanskog odreda u zaleu Herceg Novog. Osmiljen je i
sistem kako bi se, pod okriljem noi, konopima rastegnu-
tim sa rta Banja do rta Sopot kod Risna i uz pomo jednog
ribara koji je bio spreman da zapliva do broda i pomogne
u nalnom pozicioniranju mine, ekslopzivna naprava po-
stavila ispod krstarice Bari, ali su Italani neto naslu-
tili i u zadnji as osujetili akcu, premjestivi krstaricu na
novi vez kod Njivica.
Posebno je bio ponosan na oko 200 sadnica raznih rua, meu
kojima je bilo retkih primjeraka sa zelenim i crnim cvetom.
Zbog nedostatka novca ne uspio u namjeri da sagradi pri-
stupni put do kue za svoj automobil chevrolet kabriolet,
ali zato ne alio novca na kupovinu vrednih antikviteta i
knjiga koje je sakupljao sa posebnom strau. Njegova kua
nosi i komad koji vlasnika povezuje sa ratnim brodom kojim
je tumberger svojeveremeno koamndovao jer su na jednom
od zidova ugraena i specalana metalna vrata sa jedne od
vodonepropusnih pregrada podmornice Neboja koje je
tumberger dobio na poklon kada je ova podmornica rasho-
dovana poetkom pedesetih.
Visoko obrazovan ovjek koji je govorio pet jezika, Miroslav
tumberger je bio poneen za ouvanje istore, kulture i et-
nografske batine Boke i Jugoslave.
2017 oktobar 113
 Muzej-dom Mirolsava tumbergera
On je u svom domu sakupio izuzetno vrednu kolekcu koju
su, prema, pospisu iz 1964. inila ak 1.472 predmeta: 372
komada etnografskih, 115 ikona i slika, 27 ilima raznog po-
rekla, 20 raznih geografskih mapa, 22 makete jedrenjaka
sopstvene izrade, 13 amfora, 220 komada starog novca, 22
predmeta iz NOB-a, 53 komada stilskog namjetaja i jo 652
komada raznih drugih predmeta. Posebnu vrednost inila
je njegova biblioteka od 1.516 knjiga, meu kojima je bilo 46
knjiga iz XVII, XVIII i XIX veka. Najvrjedna meu njima su bila
sva tri toma jednog od prvih izdanja Enciklopede Britanike
iz 1788. godine. (The New Royal Cyclopaedia and Encyclo-
paedia, vol. I, II, III. London 1788) Svoju kuu tumberger je
pedesetih godina prolog veka proglasio muzejem u kojem
je veoma rado doekivao brojne strane i domae posjetioce i
govorio im o svojoj bogatoj pomorskoj i naunoj kareri, ali i o
istoratu predmeta koje je sakupio i vremenima i dogaajima
koje oni reprezentuju. Na alost, dobar dio te izuzetno bogate
i vredne zbirke koju je tumberger testamentom zavjetao
Mjesnoj zajendici Baoii - kojoj je poklonio i svoju kuu,
pokraden je ili uniten tokom ratnih devedesetih.
114 oktobar 2017
Miroslav tumberger je bio pasionirani graditelj maketa sta-
rih jedrenjaka. Njegove makete danas se nalaze u mnogim
muzejskim ili privatnim kolekcama u zemlji i inostranstvu,
poput zbirke Pomorskog muzeja u Kotoru. U izdanju morna-
rikog asopisa uvari Jadrana iz 1974. godine, u nastav-
cima je objavljeno uputstvo za izradu maketa brodova koje
je napisao tumberger, pod naslovom Kako sagraditi model
broda. Taj pirunik i danas upotrebljavaju mnogi brodomo-
delari.
Nosilac brojnih medalja i priznanja, predani istraiva i uvar
prolosti ovih krajeva, inenjer, inovator, konstruktor i slikar
Miroslav tumberger umro je estog maja 1983. godine. Nje-
govi posmrtni ostaci su kremirani, a urna sa pepelom ugrae-
na je u zid njegove kue u Baoiu ispod mermerne ploe sa
imenom vlasnika na daleko uvenog Doma starog kapeta-
na. Nakon viegodinje zaputenosti, Optina Herceg Novi
2015. obnovila je njegovu zaostavtinu pa je Muzej starog
kapetana, Miroslava tumbergera - jedne od nasjvestranih
linosti koje je Boka ikada imala - ponovno dostupan posje-
tiocima. Sinia Lukovi
Eksponati iz doma kapetana
Miroslava tumbergera

2017 oktobar 115

 ARHEOTOK

pie: Slobodan uki

Tokom protekle godine pisao

sam na ovim stranicama
o guvnima u tri nastavka
(brojevi 15, 16 i 17).
Drao sam da je ta tema
iscrpljena. Ali, pokazalo se
da stvari stoje drugae.
Ovdje emo se pozabaviti
malesskim guvnima i drugim
osobenostima tog podruja,
na kojem ive Hoti i Grude Po malesskim
GORAMA
Crkvite na af Kii
foto: S. uki

af Ki
Bilo je to poetkom aprila kada su privoena kraju arheoloka
istraivanja na crkvitu af Ki iznad Vuksanlekia. Ostaci tog
hrama nalaze se u brdskoj strani u Hotima, podno Bratilje,
u poveoj udolini po imenu Dubrava. Iz Dubrave se moe u
dva pravca. Jedan vodi prema Boaju, a drugi uzbrdo prema
hotskim selima i zaseocima Spinji, Skorau, Arzi, Helmici,
Nabomu i Traboinu. O drevnosti tog prostora svjedoe ilirski
tumuli, rasuti po okolnim brdima. Jedan se nalazi u Dubravi.
Stigao sam na lokalitet i pozdravio se sa arheolozima Milom
Bakoviem i Majom Jabuanin. Na osnovu onoga to su pro-
nali datirali su crkvu na poetak XVI veka. Bio sam malo
skeptian prema tom gleditu. Drim da bi nastanak tog hrama
Kamena posuda sa af Kie
116 oktobar 2017
 ARHEOTOK: ON MALESIAMOUNTS
Last years journal "Pogled" (issues 15, 16, 17) covered the
story of guvno or the threshing oor. In this text we will
deal with Malesia guvno and other peculiarities of the
area where Hoti and Grude live. Hoti were a powerful tribe.
They are mentionedin 1330 in "Katun of Ljea Hota,"at the
same time asMatagui, Kui and Buati. Initially, they lived
in Hot Hills (Hotska planina) from where they descended
slowly towards the plain. Their power began to emerge at
the very end of the 15th centuryduring the Bali dynasty,
at the time ofVenetianrule of Shkodra and the left side of
Bojana River in 1396.

Hotske gore i Hotski zaliv na Koronelijevoj karti iz 1688. godine

Tri groba pored crkvita na af Kii

trebalo pomjeriti makar pola veka rane, u Ivanbegovo doba.

Turci su, naime, krajem 1473. godine, pred prvu opsadu Ska-
dra, pokuali da privuku Hote na svoju stranu. Hotski glavar
Ban Hot se u isto vreme ponudio Mlecima uvjeravajui ih
da ima veliki ugled meu Hotima i da bi mogao da ih privoli
da stupe u mletaku slubu. Ivan Crnojevi je upozorio Vene-
cu da u tome ne okleva zbog Turaka, pa je mletaki Senat
1474. godine na njegov zahtjev dodelio Banu Hotu vojvod-
sku titulu. Pitanje je da li je taj dogaaj oznaio i momenat
gradnje crkve na af Kii, kao simbolu vojvodskog prestia?

Snano pleme
Hoti su bili mono pleme. Pominju se jo 1330. godine u
katunu Ljea Hota, kad i Matagui, Kui i Buati. U poetku
su ivjeli u Hotskim brdima (Hotskoj planini) odakle su se
polagano sputali prema ravnici. Njihova snaga je poela
da dolazi do izraaja na samom isteku XIV veka, u baliko
doba, u momentu kada su Mleci 1396. godine zavladali Ska-
drom i levom stranom Bojane. Prema ugovoru koji su tada

2017 oktobar
2015 jul 117
 potpisali Veneca i ura II Stracimirovi Bali, mletaka As Nikin Camaj
teritora se protezala prezerjem sve do Zetske ravnice, do
podruja Matagua - koje se prostiralo negdje do brda Huma.
U takvim okolnostima, Hoti su kao jedna od ratnikih drui-
na ili samostalnih optina, dobili na znaaju, osobito od ostao sa Crnogorcima i Zeanima u borbi protiv Turaka. Tom
izbanja Prvog skadarskog rata izmeu Bale III i Mletaka
1403. godine.
Usledio je buran dvodecenski period tokom koga je zapo-
elo i njihovo irenje i plemensko zaokruivanje. Ekspanza
je, pored ostalog, rezultirala i sukobom sa Mataguima oko
teritore 1413-1414. godine, prilikom ega je stradalo neko-
liko Hota. Nakon to im je Bala III poruio da su dobili to su sve robove svukli i putili ih da idu u Skadar... Ovdje su
su traili, dolo je do zaotravanja odnosa sa zetskim gos-
podarom i odmetanja jedne vee grupe Hota koja je prila
Mlecima. Hotsko nezadovoljstvo se osjealo i u narednim
decenama, u kojima je istaknutu ulogu igrao Junk Hot. On
se pominje 1432. kao odmetnik despota ura Brankovi-
a, koga su Mleci prihvatili i nazivali vitezom. Stefan Vuki
Kosaa je zaposjeo Zetu 1441. godine i iznova pridobio Jun-
ka Hota, dodelivi mu tri sela. Despotov vojvoda je posre-
dovao 1445. godine u izmirenju Hota s Mataguima, kada je
meu njima utvrena i mea. Hoti se pominju 1455. godine u
vranjinskom ugovoru koji je Stefanica Crnojevi potpisao sa
Mlecima, skupa sa glavarima 51 samostalne optine (rat-
nike druine, katuna) iz Gornje Zete. Hoti su doli u sukob
sa Ivanom Crnojeviem 1467. godine, zbog ega im je ovaj
uzeo taoce da bi ih zadrao u pokornosti. Zabiljeeno je da
je hotski glavar Ban Hot, u Ivanbegovo ime, posredovao u
rjeavanju graninog spora izmeu Podgoriana i Gruda, za
ta je dobio 50 ovaca i jednog konja.
U tim godinama Hoti su oko sebe ve bili okupili nekoliko su-
sjednih katuna s kojima su bili povezani rodbinskim i drugim
vezama. Radi se o Tihomirima, Mihaljanima, Pobreanima,
Boanima, Ljubicitama i Keima koji su u vranjinskom ugovoru
(1455) navedeni kao samostalne optine (katuni, ratnike
druine). Prema turskom defteru iz 1497. godine, ti katuni su
ve bili obuhvaeni hotskom plemenskom teritorom koju su
Osmanle prihvatile kao nahu.
118 oktobar 2017
Tokom zetskog ustanka i crnogorskog napada na Podgoricu
u februaru 1832. godine, hotski glavar As Nika Camaj je na-
inio sporazum sa Njegoem i Ivanom Vukotiem i do kraja
prilikom je jedan vei crnogorski odred boravio u Hotima i
sukobio se ba na af Kii sa turskim snagama koje su stigle
iz Skadra kao pomo podgorikim i zetskim Turcima. Ila Pe-
lii navodi kako su mu unuci Asa Nikina priali 1930. godine
da su ovoga puta Crnogorci sa Asom Nikinim u Hotskoj gori
pobili i zarobili mnogo Turaka, koji su bili doli iz Skadra, da
Crnogorci imali i jedan top i njime su iz Vuksanlekia gaali
u Spinju... Na stranu Vukotia bio je i veliki dio Hota, Tua-
na i Gruda... Kada to vide podgoriki Turci, poalju dva para
najljepih puaka na dar; jedan par Bacu Vuksanovu Ivezi-
u, vojvodi Gruda; drugi par poalju Gilju Preneti, vojvodi
hotskom u Trabojini. Ovim darovanim orujem sjutradan oni
pucahu ispred svojih kua. Na ovaj glas iskupe se Hoti i Grude
i sa Podgorianima... udare na Asa Nikina i one Crnogorce.
Vojske se sukobe u avkii. Crnogorci i Zeani u ovom suko-
bu ubu 40 protivnikih glava, ali izgube isto toliko svojih,
pie Pelii (Zapisi o Zeti II, 2011, 27).
As Nikin Camaj je nakon guenja zetskog ustanka bio pri-
nuen da izbjegne u Crnu Goru i boravi izvjesno vreme na
Cetinju. Njegova kua je bila spaljena. Kasne mu je Njego
pomogao da izgradi veliku spratnu kuu-kulu, okruenu be-
demima i kulama, koja postoji i danas.
Ljama e drit
Oko crkvita na af Kii se okupilo vie radoznalih mjetana,
pa sam poeo da se raspitujem o guvnima i drugim stvari-
ma koje su me zanimale. Anton Plumaj mi je, na moje veliko
uenje, odgovorio da guvana ima u Skorau, u Drumama i
Boaju. Dodao je da ih ima i u selu Prifte u Grudi.
Meu okupljenima je bio i eto eljaj, iz vrlo uglednog hotskog
bratstva. Od njega sam saznao da se kolomat (okomea) na
albanskom naziva mur. Vriti se kae mepi grun - to
eto eljaj Lazine

je sloenica od mepshi (mesti) i grun (penica). Vridba

se pak naziva pimja grun (pshimja grun). Kada je nakon
jednog sata ekipa poela da se razilazi, upitao sam ga da li
bi mogao da mi pokae mjesto iznad oblinjeg zaliva Vitoje
na kojem se nalazi velika ilirska gomila. eto je spremno od-
govorio da bi. I tako je zapoelo nae viesatno druenje. Sve
do mraka. Ka Vitoji smo krenuli preko Lazina gdje se (neoe-
kivano) izmeu kamenitih strana kre povei komad ravnog
zemljita, gabarita fudbalskog igralita. Posle dvadesetak
minuta stigli smo do veeg kamenog tumula, koji sam pre-
mjerio i fotograsao. Sa tog mjesta je pucao pogled na preke-

2017 oktobar 119

 Ilirski tumul
iznad zaliva Vitoja

rasni zaliv Vitoja, Samobor i Skadarsko Drumama i Boaju

jezero. U Vitoji se nalazi snaan izvor za je odkrinula vrata
koji je utvreno da dolazi podzemnim nepoznate odaje u
putem iz Cevne. kojoj se uvaju dra-
Po povratku sam rekao etu da bih rado gocjenosti. Nesam
obiao Hote ako ima vremena. Ubrzo smo mogao iekati da
krenuli uzbrdo prema hotskim selima razreim tu eni-
Spinji, Skorau i Traboinu, koja se, po- gmu.
smatrano iz Podgorice, nalaze iza brda Kakva su ta guvna
Deia. Nesam imao ni najmanju pred- eto? Kolika su?
stavu o tim naseljima. Ali sam bio uvje- Jesu li kamena? Za-
ren da u naii na kreviti stenjeni nimala me je pre
predio sa neto otete zemlje. Ono to svega njihova gradi-
sam zatekao bilo je potpuno drugae. teljska osobenost.
Da li su uklopljena Skora

Enigma u ambent poput

Osnovna ideja je bila da vidim hotska
guvna. Imao sam prema tome izvjesnu
rezervu. Par godina rane, dok sam u Grudi
tragao za ostacima rimskog vodovoda,
naiao sam na veliko guvno. Nalazilo se
na samom poetku kanjona Cevne, kod
kua Beriia, na petnaestak metara od
rjenog korita, na malo izdignutom mje-
stu. Ali, bilo je to i jedino guvno koje sam
vidio u Malesi, pa sam pomislio da bi to
mogao biti kakav usamljeni sluaj. Na to
me navela injenica da u Zetskog ravnici
nema guvana. Nesam ih zatekao ni u
Kuima, niti u Fundini. Izgledalo je kao
da se ta graditeljska obiajnost okonava
na zapadnim rubovima Ljekopolja gdje
se u Berima, Krusima i Gornjim Kokotima
nalaze kamena guvna. Ali, pokazalo se
da sam bio u zabludi. Kako emo vidje-
ti, ima ih i u Hotima i u Grudi. Govori-
mo o najmanje desetak velikih kamenih
guvana. Vest o guvnima u Skorau, u
crnogorskih guva-
na? Da li su osim
ekonomske, imala
i rekreativno-so-
calnu ulogu? O
tome se nigdje ne
moe proitati ni
rei. Nema ak ni
nagovjetaja.
Dok sam se kod
crkve na af Kii
raspitivao o guvni-
ma, Maja Jabua-
nin mi je rekla da je sve to ve popisa- Besmisleni pojam
no. Maja je vrlo obavetena i zna ta Krenuli smo uzbrdo preko Spinje i ubrzo
govori, ali nesam siguran u to. Sve i stigli u Skora. Bio sam zateen. Umje-
kad bi to bio sluaj, kakva je korist od sto stenjenog sela predamnom se
toga ako se podaci uvaju u nekoj jo- ukazala prostrana zelena udolina meu
ci? Interpretaca je podrazumevajui brdima, sa rasutim kuama i mnotvom
dio svih arheolokih istraivanja. Bez zaravnjenih i podzidanih terasa. Mogao
tumaenja svi arheoloki poduhvati sam umreti i ne saznati da ovo postoji -
ostaju polovini. da se s druge strane Deia, u njegovom

120 oktobar 2017

 Kameno guvno na
imanju era Zefa
Gojaja

Kamena kula na imanju Samostan

era Zefa Gojaja u Arzi

podnoju, kre ovakva pitomina. Kakav kupanje. Ali, Hoti su potpuno nepoznati. je 10 metara u preniku i bilo jedno od
paradoks! Pa ovo mjesto je udaljeno samo Tera incognita. Ba kao i brdski dio Gru- najveih na koja sam do tada naiao.
desetak kilometara od Podgorice ukoliko da, visoko nad kanjonom Cevne, gdje Bilo je poploano grubo obraenim i
se rauna vazdunom linom. Ali, u Crnoj se nalaze sela Prifte, Lofka i Selita, a nepravilnim kamenim ploama, razliite
Gori vazduna lina predstavlja naj- gdje retko ko zalazi. veliine. Kolomat je takoe bio nainjen
besmisleni pojam. Zbog toga, recimo, od grubo obraenih kamenih blokova.
danas 95 odsto Podgoriana ne zna da Kultivisane terase Prizor koji bi se mogao vezati za bilo koje
se u zapadnom delu Zetske ravnice, na Krenuli smo ka drugom kraju Skoraa crnogorsko selo. Identian ambent.
samo 12-13 kilometara vazdune line i stigli do zaseoka iz kojeg se iri lep Kultivisane terase su predstavljale do-
od njihovog grada, meu brdima nalazi pogled na udolinu. U blizini novih kua datno iznenaenje. Tek na to nesam bio
maleno jezero Gornje blato. Kako bi tek nalazila se se povea spratna kamena spreman. Re je nesumnjivo o prastarim
mogli znati ta se kre u Hotima!? Neto kua - kula sa uruenim krovom. Pored infrastrukturnim zahvatima koji se mogu
je bolja situaca kada je u pitanju Gruda nje je lealo veliko, raskono guvno u vidjeti svuda po staroj Crnoj Gori, a za
i kanjon Cevne, gdje mnogi ljeti idu na vlasnitvu era Zefa Gojaja. Imalo koje danas malo ko zna. Najzaudne

2017 oktobar 121

 Kiljan na mjestu pogibije Ljeg Deda Gojaja 1911. godine

je to o tome u literaturi nema ni rei.

A znaaj tih terasa je veliki jer su zarav-
njene i podzidane jo u srednjem ve-
ku. Za takve poduhvate je bila potrebna
stabilna dravna organizaca i snana
centralna vlast. Bio je zaravnjen bukvalno
svaki centimetar. Taj stepen kultivace
ukazuje na nepoznatu dimenzu nae
prolosti i na viegeneracski krvavi rad.

Skorav i Helmica
Nakon to sam sve premjerio i islikao,
krenuli smo dalje. Proli smo kroz Arzu
gdje se na bregu uzdie veliki krst i
nastavili uzbrdo prema Skoravu. U tom
selu se nalazi etova stara kua. eljaji
su odatle starinom. Tek sa te visine se
mogao uoiti poloaj hotskih sela prema
Skadarskom jezeru i njihova izloenost
uticaju blage klime. Stigli smo na imanje
eljaja gdje se u kamenitom ambentu
iri oko 25 rala zaravnjene i plodne ze-
mlje. Iznenaenje za iznenaenjem. Na-
iete na pitome ambente tamo gdje se
najmanje nadate. To mnotvo skrivenih
udolina i plodnih oaza je i najmanje po-
znata osobenost krakih predjela. eto
mi pokazuje razrovanu zemlju na livadi
i kae da je to uinio vepar.
Po obilasku stare kamene kue vraa-
mo se prema Arzi i nastavljamo dalje u
dubinu hotske teritore. Ubrzo stiemo
u Helmicu, u kojoj iznova nailazimo na
prostrane zaravnjene i podzidane tera-
se. Sve je zeleno i kultivisano. eto kae
da ima oko 300 rala zemlje. Nevjerova-
tan prizor. Kao na Andima gdje su Inke
nainile bezbrojne lastve po brdskim
stranama. Stajemo kod malenog brega
Kodra e kies na kojem se nalazi prastaro
hotsko groblje. Pojedini nagdrobni spo-
menici imaju velike slinosti sa pozna-
tim grobljem u Vuksanlekiima, gdje se
na ploama vide ljudske gure. Na vrhu
brega se nekada nalazila crkva - od koje
nema ni traga. Odatle ono ki (crkva)
u nazivu lokaliteta.
Traboin
Silazimo s groblja do oblinje kue. Su-
sree nas domain eljo Nikola Gojaj
(1958). Odmah dolazi do izraaja tra-
dicionalno gostoprimstvo. Zove nas u
kuu. eljo kae da njegova porodica
ivi u Helmici ve 13 generaca, to je
preko tri stoljea, ako se ps rauna po
25 godina.
Malo kasne odlazimo do kule u udolini.
Usput mi pokazuju grob Ljeg Deda Gojaja.
Re je o kiljanu na putu, postavljenom
na mjestu gdje je poginuo 1911. godine
u borbi s turskim vojnicima. Sunce je pri
zalasku i urim da bi islikao kulu, koja
nosi naziv Dafajt. Stiem prvi do tog
starog spratnog objekta sa pukarnicama
na zidovima. Pripadala je najvjerovatne
bratstvu eljaj. Ubrzo se rastajemo sa
eljoem i grabimo ka Traboinu gdje se
nalaze dva kamena guvna. Jedno je ispred
kue Paka Nicaja, a drugo ispred kue
Fran Nicaja. Traboin predstavlja najvee
iznenaenje. Celo selo je ispresecano
kamenim meama ko zna kada nainje-
nim. Spomenik ovjekovoj borbi s kame-
nom. Iznad Traboina je brdo emer. Pred
sami mrak stiemo do Pakove kue,

122 oktobar 2017

ali ne nalazimo guvno jer je u meuvremenu
razgraeno. Svraamo i kod Frana Nicaja, ali
ni tamo ne zatiemo guvno, jer je uklonjeno
pre izvjesnog vremena. Kakva teta. Vreme
gradi, vreme razgrauje. Dakle, u ovom delu
Hota, preteklo je samo guvno u Skorau na
imanju era Zefa Gojaja. U povratku eto
me je u duhu starih dobrih obiaja pozvao u
svoju kuu i zadrao na veeri. Rastali smo
se kao stari pratelji. Dva dana nakon toga
krenuo sam u potragu za grudskim guvnima.

(Nastavak u narednom broju)

Staro hotsko groblje

Kodra e kies u Helmici

Kula Dafajt u Helmici koja je

najvjerovatnije pripadala bratstvu eljaj

2017 oktobar 123

 arhiv
VEK
INENJERSKIH
KOMORA
pie: Velizar Radonji
III
I
nenjerske komore na prostoru neka-
danje Jugoslave, sa duim prekidom
nakon Drugog svjetskog rata, posto-
je skoro itav vek. Njihovo osnivanje,
zadatak, nadlenosti, organizovanje i
druga pitanja od znaaja za njihov rad
bilo jeureeno Privremenom uredbom
o osnivanju Ininjerskih komora u Kra-
ljevini Srba, Hrvata i Slovenaca iz ok-
tobra 1924.
Trinaest godina kasne, 1937, donesen je
Zakon o ovlaenim inenjerima. Njime
se teilo da se rad inenjera i arhiteka-
ta podigne na dostojnu visinu, a da se
neispravan i nemarljiv rad onemogue,
da se projektovanje i izvoenje onih
najteih i najkomplikovanih inenjer-
skih radova u javnom interesu izdvoje u
iskljuivi djelokrug ovlaenih inenjera.
Osnovna ideja Zakona o ovlaenim in-
enjerima je da se dravnim organima
ostavi staranje o inenjerima zaposlenim
u dravnoj slubi. Staranje i briga o in-
enjerima koji obavljaju privatnu praksu
je preneseno na inenjerske komore.
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slo-
venaca javila se potreba organizovanja
i ujedinjavanja postojeih udruenja i
drugih esnafskih organizaca inenje-
ra i arhitekata. Na kongresu ujedinje-
124 oktobar 2017
nja, odranom 1919. godine, formirano
je Udruenje jugoslovenskih inenjera
i arhitekata. Ministarski savjet Kralje-
vine Srba, Hrvata i Slovenaca je 1924.
godine propisao Privremenu uredbu
o osnivanju ininjerskih komora u Kra-
ljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, koja e
imati silu zakona i Privremenu uredbu
o ovlaenim inenjerima i arhitektima
u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.
Doneseni su i posebni pravilnici koji-
ma se blie ureuju pojedine odredbe
ovih uredbi, o emu je vie rei bilo u kog raspisivaa na teritori Kraljevine,
prethodnom delu ovog lanka. Trinaest
godina kasne, 1937. godine, donesen
je Zakon o ovlaenim inenjerima, a na
osnovu njega i set podzakonskih akata,
kojima su normirana sva bitna pitanja
od znaaja za status, sticanje zvanja i
rad ovlaenih inenjera. Zakonom o
ovlaenim inenjerima su normirana i
sva pitanja od znaaja za osnivanje, rad
i djelovanje inenjerskih komora, to
je preovlaujua tema ovog nastavka.
Pravilnik o konkursima
Meu podzakonskim aktima donesenim
na osnovu Zakona o ovlaenim ine-
njerima panju zasluuje i Pravilnik o
obavljanju konkursa za izradu idejnih
skica za javne graevine i o pravima ue-
snika (Pravilnik o konkursima). Njime
se detaljno ureuju sva bitna pitanja od
znaaja za raspisivanje javnih konkursa,
poev od vrste konkursa, sastava ocje-
njivakog suda, raspisivanju konkursa,
postupak ocjenjivanja, obavezama ras-
pisivaa konkursa i sl. Svrha konkursa
je da se u praktinom, ekonomskom i
estetskom pogledu postigne najbolje
rjeenje postavljenog zadatka propi-
sano je u lanu 1. Pravilnika. Njegove
odredebe su bile obavezujue za sva-
bez obzira da li je u pitanju privatna ili
javna graevina. Pravilnik je ostavljao
mogunost da se uredbom o izvoenju
regulacionog plana moe usloviti raspi-
sivanje konkursa i za objekte od veeg
arhitektonskog ili urbanistikog znaa-
ja. Konkursi su rasapisivani kao opti
ili ui konkurs. Opti konkurs je mogao
da bude jugoslovenski, sveslovenski ili
internacionalni. Konkurse je ocjenjivao
Ocjenjivaki sud od tri ili vie lanova,
s tim to je njihov broj uvek morao da
bude neparan. lanove suda i njihove
zamjenike je imenovao raspisiva kon-
kursa, uz uslov da jedan lan mora biti
predloen od strane nadlene inenjerske
komore, a veina lanova moraju imati
odgovarajuu tehniku strunu spremu.
 ARCHIVE: THE CENTURY OF ENGINEERS CHAMBERS EXISTANCE III
With a longer break after the Second World War, the Engineers Chambers have
existed for almost a century on the territory of the former Yugoslavia. Their estab-
lishment, tasks, competencies, organization and other issues of importance for
their work were regulated by the "Provisional Regulation on the Establishment of
Engineers Chambers in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes" from Octo-
ber 1924.
The Law on Certied Engineers was passed thirteen years later, in 1937. Intention
was to raise the work of engineers and architects to "a decent level, and prevent
bad and negligent work, so that the design and execution of hardest and most
complicated engineering works in the public interest is done solely by the au-
thorized engineers."
The basic idea of the Law on Certied Engineers is that the state bodies are re-
sponsible for the engineers employed in the civil service, while engineers cham-
bersare responsible for private practitioners.
Pravilnih o obavljanju
konkursa

Raspisiva konkursa je bio duan da dodeljene nagrade

isplati najkasne za mjesec dana od dana donoenja odlu-
ke ocjenjivakog suda. Ukupan iznos nagrada je odreivan
prema vanosti i obimu konkursnog zadatka i ne mogao
biti manji od trostrukog iznosa koji bi za isti rad bio plaen
prema pravilniku o nagradama za rad ovlaenih inenjera.
Morale su se dodeliti najmanje tri nagrade. Prva nagrada
ne mogla biti manja od 30% ukupnog nagradnog fonda.
Posebno treba pomenuti obavezu raspisivaa konkursa da
autoru prvonagraenog rada povjeri izradu izvoakog pro-
jekta i nadzor nad izvoenjem radova. U sluaju da izradu
projekta i nadzor povjeri drugom licu, ili da planirani objekat
izvede prema nekom drugom projektu, bio je duan autoru
prvonagraenog rada, pored nagrade da isplati i naknadu u
dvostrukom iznosu autorskog prava za dotini rad. U slua-
ju kada autor prvonagraenog rada ne imao ovlaenje za
projektovanje i nadzor nad izvoenjem radova raspisiva kon-
kursa je bio duan da mu isplati vrednost autorskog prava.

Inenjerske komore
Dotadanje dvanaestogodinje iskustvo u radu inenjerskih
komora (od donoenja uredbe o inenjerskim komorama
iz 1924. godine) je pokazalo na mnogo nedostatke, kako u
organizaci i radu samih komora, tako i nedostatke u dota-
danjim propisima. Zato se novim zakonom iz 1937. godine
teilo da se inenjerske komore organizuju na nain koji e

2017 oktobar 125

 im omoguiti da odgovore zadacima koje
im razvoj tehnike djelatnosti i ukupan
tehniki i tehnoloki razvoj sve vie na-
mee. Govorei o ponuenim normama
kojima se ureuje organizovanje, rad
i ovlaenja inenjerskih komora, mi-
nister Koul je, prilikom razmatranja i
usvajanja zakona, posebno naglasio:
Osnovna ideja predloenog Zakona
o ovlaenim inenjerima jeste ta, da
se dravnim i samoupravnim telima
ostavi staranje o inenjerima svih stru-
ka, koji se u njenoj slubi nalaze, a da
se sa druge strane formira organizaca
koja e preuzeti cjelokupno staranje nad
svim inenjerima svih struka, koji u naoj
Kraljevini obavljaju privatno inenjersku
praksu. Te organizace bi bile Inenjer-
ske komore a sluile bi i kao najkom-
petentna konzultativna tela, kojima
bi se za miljenja obraala dravna i
samoupravna tela po svim pitanjima
tehnike i tehnikoekonomske prirode.
Zakonom je propisano da se inenjerske
komore osnivaju kao pravna lica, u cilju
saradnje sa vlastima, voenja nadzora
nad radom ovlaenih inenjera i zatite
njihovih prava. Inenjerske komore su
se, po novom zakonu, mogle osnivati u
sjeditima banskih uprava, uz uslov da
na teritori te banovine ima najmanje 50
ovlaenih inenjera. U koliko u banovini
ne bilo 50 ovlaenih inenjera osnivala
se komora za teritoru dve ili vie ba-
novina. Komore su nosile ime po svom
sjeditu koje je odreivao ministar grae-
vina. Shodno ovim odredbama, ministar
je u januaru 1938. godine donio rjeenje
126 oktobar 2017
o teritoralnoj nadleno-
sti inenjerskih komora.
Prema ovom rjeenju u
Kraljevini Jugoslavi je
postojalo pet inenjerskih
komora sa teritoralnom
nadlenou: Beograd-
ska inenjerska komora
na teritoriji Moravske,
Vardarske, Zetske, Drin-
ske i Vrbaske banovine
i podruje Uprave Grada
Beograda sa Zemunom i
Panevom. Zagrebaka
Teritorijalna nadlenost inenjerskih komora
komora je bila za teritoru
Savske banovine, Ljubljanska za Drav- no sazvan i konstituisan skup lanova
sku, Splitska za Primorsku i Novosadska komore, a Odbor izvrni organ biran od
inenjerska komora za teritoru Dunav- strane skuptine. Skuptina je odra-
ske banovine. vala redovne sjednice jednom godi-
Svaki ovlaeni inenjer je morao da nje najdalje do kraja meseca marta.
bude lan Komore i bio je duan da pla- Skuptina je odluivala veinom glasova
a lanarinu u visinu je odreivala prisutnih lanova, a za kvorum je bilo
Skuptina Komore. Zadatak inenjerskih potrebno prisustvo najmanje jedne tre-
komora je bio da prate razvoj tehnike ine lanova. Predsjednik je uestvovao
nauke i njene primjene u praksi i da se u glasanju samo kod jednake podjele
staraju o unapreenju tehnike djelat- glasova. Skuptina komore je bila nad-
nosti. Poseban zadatak komora je bio lena da odobrava poslovnike skuptine
da se staraju o ugledu i asti ovlae- i odbora i daje miljenje o predlozima
nih inenjera, da tite njihova prava i pravilnika koji se donose na osnovu Za-
da vode rauna da i oni savjesno vre kona o ovlaenim inenjerima. Skup-
svoje dunosti. Za cjelokupan rad i po- tina je utvrivala broj lanova odbora
slovanje ovaenih inenjera po ovom komore, birala lanove odbora i lanove
zakonu su bile nadlene i ovlaene je- disciplinskog vea, zatim izaslanike za
dino inenjersske komore. skuptinu Saveza inenjerskih komora i
lanove odbora ovog Saveza. Skuptina
Skuptina i Odbor Inenjerske komore je utvrivala visinu upisnine i godinje
Organi inenjerskih komora su Skupti- lanarine, visinu doprinosa za potporni
na i Odbor komore. Skuptina je ured- fond i visinu nakanade administrativnih
trokova. Skuptina komore je bila nad-
lena i za utvrivanje budeta komore,
analizu i odobravanje zavrnog rauna,
da ocjenjuje rad odbora. Skuptina je
birala Odbor komore od najmanje est
lanova. Propisano je da se na svaka
dva lana odreuje po jedan zamjenik.
lanovi odbora i njihovi zamjenici su bi-
rani tajnim glasanjem na period od dve
godine, s tim to po isteku prve godine
otpada kockom polovina lanova, a na
njihovo mesto biraju se novi lanovi. Na
kraju svake godine otpada uvek ona po-
lovina lanova i dvogodinji rok tada
istie. Prilikom izbora se vodilo rauna
o proporcionalnoj zastupljenosti svih in-
enjerskih struka. Svaki lan komore je
bio duan da prihvati izbor za lana ili
zamjenika lana odbora. U protivnom:
ko bez dovoljnog razloga zanemaru-
je dunosti lana odbora ili zamjenika,
kanjava se novano od 500 do 1.000
dinara i gubitkom aktivnog i pasivnog
prava izbora u Komori.
Odbor je iz svojih redova, tajnim gla-
sanjem, birao predsjednika i potpred-
sjednika. Odbor je mogao da odluuje
ako sjednici prisustve polovina nje-
govih lanova. Odluivalo se veinom
glasova, a pri ravnoj podjeli glasova
odluuje glas predsjednika. Pored iz-
vrenja odluka Skuptine, Odbor je bio
nadlean da podnosi predloge i daje
svoje miljenje o mogunostima una-
preenja narodne privrede, o zakonima
i predlozima zakona koji se odnose na
tehniku djelatnost i na stale ovlaenih
inenjera. Odbor je primao i ocjenjivao
Izabrani sud Inenjerske komore
Zakonom o ovlaenim inenjerima je normirano i ustanovljenje Izabranog suda
inenjerske komore. Sud je bio nadlean za presuivanje svih privatno pravnih
sporova, koji bi nastali iz vrenja poziva ovlaenih inenjera ili drugih ugovora o
izvoenju radova, uz uslov da su tuilac i tueni u vreme sklapanja posla iz koga
je nastao spor bili lanovi inenjerske komore i ugovorili nadlenost izabranog
suda. Izabrani sud je, takoe, bio nadlean za presuivanje svih drugih privat-
no pravnih sporova izmeu lanova inenjerske komore, zatim privatno pravnih
sporova koji bi nastali iz vrenja po-
ziva ovlaenih inenjera ili drugih
ugovora o izvoenju radova, uz uslov
da je bar jedna parnina strana lan
inenjerske komore i ako su se pri
zakljuenju posla ili naknadno pisme-
no saglasili na nadlenost izabranog
suda. Izabrani sud inenjerske ko-
more je presuivao i u svim privatno
pravnim sporovima iz ugovora o
graevinarstvu ili drugih ugovora o
izvoenju tehnikih radova, uz uslov
da su se parniari koji nesu lanovi
inenjerske komore pri zakljuenju
posla ili naknadno pismeno sagla-
sili na nadlenost izabranog suda.
Izabrani sud inenjerske komore je Pravilnih o poslovanju sudova inenjerskih komora
imao tri (malo vee), odnosno pet
lanova - ovlaenih inenjera (veliko vee). Za sudu izabranog suda je mogao
biti biran svaki lan inenjerske komore koji je napunio 35 godina ivota. Sude
su birane na nain to su strane u sporu predlagale po jednog za malo vee,
odnosno dvojicu suda za veliko vee. Sude su same sebi birale treeg, od-
nosno petog lana vea koji je istovremeno bio i predsjednik izabranog suda.
Rad izabranih sudova je detaljno ureen u posebnom poglavlju Zakona o ovlae-
nim inenjerima i Pravilnikom o poslovanju izabranih sudova inenjerskih komora.
2017 oktobar 127
 molbe inenjera za izdavanje ovlaenja,
izdavao miljenja i uvjerenja u vezi sa
njihovim molbama i preko Saveza ine-
njerskih komora predlagao nadlenom
ministru izdavanje ovlaenja ili odbi-
janje zahtjeva. Odbor je vodio spisak
ovlaenih inenjera na svom podruju skuptina i odbora inenjerskih komo-
i poetkom svake kalendarske godine
dostavljao Savezu inenjerskih komora.
Vodio je ekonomske poslove komore,
pripremao i sazivao skuptinu, u ime
komore podnosio predstavke Savezu
inenjerskih komora, a u ime ovlae-
nih inenjera podnosio albe nadlenim
dravnim organima. Odbor je bio ovla-
en da vri nadzor nad poslovanjem
ovlaenih inenjera, preduzima mjere
protiv lica koja se bespravno bave in-
enjerskim poslovima, daje miljenje
dravnim organima o uposlenim ine-
njerima stranim dravljanima.
Savez inenjerskih komora
Radi obezbjeenja jednobraznosti u po-
slovanju svih inenjerskih komora zakon
je predvidio osnivanje Saveza inenjerskih
komora sa sjeditem u Beogradu. Savez
inenjerskih komora je imao skuptinu
i odbor. Skuptinu su inili izaslanici
svake komore, po jedan izaslanik na
svakih dvadeset lanova, vodei rauna
o proporcionalnoj zastupljenosti svih
inenjerskih struka. Skuptina je mogla
da odluuje ako je sjednici prisustna
polovina izaslanika.
Odbor Saveza inenjerskih komora su
inili predsjednici i potpredsjednici svih
komora i izabrani predstavnici komora,
128 oktobar 2017
birani po jedan predstavnik od svake opomena ili novana kazna u iznosu
zapoete stotine lanova Komore. Odbor od 200 do 500 dinara, koji je uplai-
je iz svojih redova birao predsjednika i van u korist potpornog fonda. Kaznu
dva potpredsjednika. Za rad i odluiva- za neurednost je izricao odbor komore.
nje na skuptini i odboru Saveza su se Za ponovljenu neurednost ili tee pre-
analogno primjenjivali propisi za rad kraje izricane su disciplinske kazne:
pismeni ukor, novana kazna u iznosu
ra. Odbor Saveza inenjerskih komora je od 500 do 3000 dinara u korist potpor-
samoinicativno ili na predlog pojedinih nog fonda, obustava vrenja prakse za
komora pokretao inicative za unapre- period do godinu dana i ponitaj ovla-
enje privrede, tehnike djelatnosti i po- enja. Disciplinski postupak su vodili
loaja inenjera. Odbor je vodio spisak tuilac komore i Vrhovno disciplinsko
svih ovlaenih inenjera i poetkom vee imenovano pri Ministarstvu gra-
godine ga dostavljao nadlenim drav- evina. Svaki lan inenjerske komore
nim organima. Bio je ovlaen za izradu je bio duan da prihvati izbor za lana
i utvrivanje podzakonskih akata i da ih disciplinskog vea.
dostavlja nadlenom ministarstvu na Rad disciplinskih organa inenjerskih
usvajanje. Odbor se starao da rad u svim komora je, pored zakonskih odredbi,
komorama bude jednobrazan i u tom detaljne ureen i posebnim podzakon-
cilju im je izdavao potrebna uputstva. skim aktom: Poslovni red disciplinskih
Zakonom o ovlaenim inenjerima je vea inenjerskih komora.
utvrena i obaveza Saveza inenjerskih
komora da u roku od pet godina, od dana
stupanja zakona na snagu, osnuje pri-
nudni fond za pomo i penzu lanova
svih inenjerskih komora i njihovih po-
rodica za sluaj nesree, iznemoglosti
starosti i smrti.
Disciplinska odgovornost
ovlaenih inenjera
Ako bi ovlaeni inenjer povredio dunost
svoga poziva ili ugled stalea kanjavan
je za neurednost ili disciplinskom ka-
znom. Kazna za neurednost se izricala za
istup koji postoji kad povreda dunosti
ili ugleda stalea ne prelazi obim obine
neurednosti. Izricana je kao pismena Poslovni red disciplinskog vijea
Popis ovlaenih inenjera i arhitekata
Shodno lanu 64, stav 2 Zakona o ovlaenim inenjeri-
ma, Savez inenjerskih komora je imao obavezu da vodi
spisak ovlaenih inenjera i arhitekata i jednom godinje
ga dostavlja nadlenim vlastima. Po Popisu ovlaenih
inenjera i arhitekata za 1938. godinu, koji sam dobio za-
hvaljujui razumevanju zaposlenih u Gradskoj biblioteci
u Vrcu, inenjerske komore su imale ukupno 1.034 lana,
od ega su 1.018 bili dravljani Kraljevine Jugoslave a 16
strani inenjeri. Beogradska inenjerska komora je imala
505 lanova, Zagrebaka komora 235 (+ osam stranaca),
Ljubljanska komora 133 (+ pet stranaca), Novosadska ko-
mora 99 (+ tri stranca) i Splitska inenjerska komora 47
lanova. Prema strukturi - najvie je bilo graevinskih ine-
njera - 440, zatim 189 inenjera arhitekture, 258 mainskih
i elektrotehnikih inenjera...
Popis, pored imena i prezimena, struke, grada i eventual-
no telefonskog broja, nema drugih podataka o ovlaenim
inenjerima i arhitektima. Zbog toga, a imajui u vidu da
su mnogi inenjeri bili zaposleni izvan mjesta roenja, ni-
jesam imao mogunosti da napravim iri popis inenjera
sa podruja Zetske banovine koji bi bio pouzdan. O tome,
moda, u nekom drugom seralu nakon istraivanja i dru-
gih izvora. Prema ovom popisu, a upravljajui se samo po-
datkom o mjestu rada, u lanstvu Beogradske inenjerske
komore, sa podruja Zetske banovine su bili graevinski
inenjeri: Gligore Vukevi i Ivan Zeevi iz Cetinja, Velia
Popovi iz Podgorice, Gavrilo Cemovi iz Berana, Vladimir
Sururenko iz Nikia, Drago Joji iz Kosovske Mitrovice, Boris Saharov iz Zveana Popis ovlaenih
kod Kosovske Mitrovice. Ila Musladin ore, Sopockoi Konrad Flek iz Dubrovnika i inenjera

Radovan Rui iz Brodareva. Od elektro i mainskih inenjera na popisu se nalaze:

Gavrilo Drnkovi iz Kosovske Mitrovice, Milenko Mati iz Zveana kod Kosovske
Mitrovice i Stevan Markovi iz Dubrovnik. Ostajem duan da u nekom sljedeem
tekstu predstavim i ove inenjere. Na popisu se nalaze i rudarski i topioniarski
inenjeri i inenjeri tehnike heme i tehnologe, zaposleni u rudarsko topioni-
arskom basenu u Zveanu i Kosovskoj Mitrovici, ali oni ne pripadaju korpusu
ovlaenih inenjera u graenju.

2017 oktobar 129

 Ovo je, u najkraem, hronologa osni-
vanja i rada inenjerskih komora u Kra-
ljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odno-
sno Kraljevini Jugoslavi. Crna Gora je
bila dio ove Kraljevine, samim tim dio
ovog pravnog i institucionalnog sistema.
Nepune etiri godine nakon donoenja
Zakona o ovlaenim inenjerima, kojeg
poznavaoci ove matere ocjenjuju veo-
ma kvalitetnim pravnim okvirom, poeo
je Drugi svjetski rat. Rat je uinio da se
prekine zapoeti proces uspostavljanja i
izgradnje jednog sistema zatite interesa,
ugleda i dostojanstva inenjerske struke
i organizovanja inenjerskih komora kao
posebnih i najznaajnih stalekih insti-
tuca ovlaenih inenjera in arhitekata. i arhitekata, predstavlja potvrdu o res-
Zavretkom rata i uspostavljanjem nove
vlasti i novog politikog sistema ukinut
je veliki broj predratnih zakona. Grekom
(smatram da je to bila greka) je ukinut i
Zakon o ovlaenim inenjerima. Samim
tim ukinute su i inenjerske komore. Da
li je to bilo neznanje ili dogma manje je
bitno. Bitno je da je odsustvo inenjer-
skih komora imalo velike posljedice,
kako na poloaj samih inenjera tako i
na razvoj tehnike struke i zatitu jav-
nog interesa u oblasti projektovanaja i
130 oktobar 2017
graenja. Pedeset godina kasne, na da dobu svoje pravo mjesto u pravnom i
prostoru nekadanje Jugoslave, poi- institucionalnom sistemu Crne Gore kako
nju da se osnivaju inenjerske komore. bi bili jedan od kljunih faktora zatite
Zakonom o izgradnji objekata, donesenim javnog interesa u ovoj oblasti, genera-
23. novembra 2000. godine propisano je tor razvoja tehnike struke, samim tim i
osnivanje Inenjerske komore Crne Gore. generator ukupnog ekonomskog razvo-
Njena Osnivaka skuptina je odrana 31. ja. Nadam se i hou da vjerujem da e
oktobra 2001. godine. Nakon esnaest ovlaeni inenjeri i Inenjerska komora
godina postojanja i rada treba istai da je imati i da imaju dovoljno i snage i zna-
Inenjerska komora Crne Gore pokazala i nja, a u nadlenim dravnim organima i
dokazala da predstavlja nezamjenjiv dio dovoljno razumevanja za ostvarivanje
institucionalnog okvira crnogorskog gra- ovog cilja. To je, zapravo, bio i osnovni
evinarstva i jednu od najvanih karika motiv pisanja ovog teksta i podsjeanja
u lancu njegovog razvoja. injenica da u na hronologu osnivanja, rada i djelo-
lanstvu Inenjerske komore Crne Gore vanja inenjerskih komora.
ima vie od 2.300 ovlaenih inenjera
Velizar Radonji
pektabilnoj snazi tehnike intelektualne
elite u Crnoj Gori u oblasti projektovanja
i graenja. Ovo istovremeno predstav-
lja i obavezu uspostavljanja bitno dru-
gaeg i kvalitetneg pravnog okvira u
ovoj oblasti i stvaranja uslova za veu
zatitu interesa, ugleda i dostojanstva
ovlaenih inenjera i arhitekata ali i za
njihovu veu odgovornost. Potrebno je
traiti kvalitetna rjeenja i za organizo-
vanje ovlaenih inenjera i Inenjerske
komore ili inenjerskih komora na nain
 www.ingkomora.me
I
nenjerska Komo-
ra Crne Gore je kra-
jem 2013. pokrenula
inoviranu Internet prezentacu koja ima za cilj da na savremen
i ekasan nain informie lanove o svim znaajnim dogaaji-
ma i aktivnostima koje se realizuju pod okriljem nae Komore i
svih njenih pet strukovnih komora, ali i ostvari kvalitetnu ko-
munikacu Komore sa svojim lanstvom.
Aktiviran je kompleksan diskusioni Forum Inenjerske komore
na kom svi lanovi mogu da saoptavaju i razmjenjuju svoje
stavove, miljenja i ideje u vezi sa aktuelnim temama u ine-
njerskoj struci, a time da daju svoj doprinos na unapreenju
znaajnih rjeenja u okviru djelatnosti svoje strukovne komore,
kao i ukupnom radu Inenjerske komore Crne Gore.
Forum IKCG sastoji se iz vie podforuma, specino namenje-
nim strukovnim komorama, ukljuujui i onaj koji se odnosi na
Pitanja, predloge, sugeste i kritike a koji je kreiran kako bi
lanovi mogli izloiti sva pitanja u vezi sa radom foruma i In-
ternet prezentacom.
Razmjena ideja i miljenja je najbolji nain da se pomenuti medi-
jumi prilagode potrebama inenjera to e, uvjereni smo, inten-
I
n late 2013 the Engineers Chamber of Montenegro launched
a new website with the purpose of informing its members
of all signicant news and events realized by the Chamber
and its ve professional chambers in a modern and ecient
way, but also to achieve better communication between the
Chamber and its members.
A complex ECM discussion Forum has been activated where
members can communicate and exchange their views, opinions
and ideas regarding current topics in engineering profession,
and thus contribute to the improvement of solutions within the
eld of their professional chamber, and the overall work of ECM.
ECM Forum consists of several sub forums specically inten-
ded for professional chambers, including the one Questions,
suggestions, and criticism which is created so that members
could ask questions about the use of Forum and the website.
Exchange of ideas and opinions is the best way to adapt men-
tioned media to the engineers needs which we believe will
intensify communication among our members. Forum users
2017 oktobar 131
 zivirati i komunikacu izmeu naih lanova. Korisnici Foruma
Inenjerske komore Crne Gore obavezni su, prilikom registrace,
za svoje korisniko ime uneti "Ime i Prezime", kao i registrovati
nalog sa e-mail adrese koja se nalazi u registru lanova IKCG.
Shvatajui znaaj i potrebu nabavke savremene literature, u
oblasti iroke lepeze djelatnosti svih struka i su inenjeri
udrueni u Inenjersku komoru Crne Gore, smatrali smo da bi
ideja o formiranju strune biblioteke Komore mogla da bude
vrlo korisna. Danas naa biblioteka obuhvata korisne naslo-
ve i djela iz oblasti svih struka i dostupna je naem lanstvu.
Upravo je izraena potreba za kontinuiranim usavravanjem i
doedukacom inenjera bila motiv da Komora pokrene i elek-
tronsku biblioteku strune literature, i su naslovi dostupni
samo lanovima. Biblioteka Komore pozicionirana je u okviru
pomenutog Foruma.
Internet prezentaca Inenjerske komore Crne Gore je, u cilju
bolje integrace i umreavanja svih aktera na crnogorskom
inenjerskom tritu rada, omoguila licenciranim privrednim
subjektima da mogu oglasiti i slobodna radna mjesta. Takoe,
svi nezaposleni inenjeri, lanovi Komore, mogu se oglasiti kao
zainteresovani za radno angaovanje. Na linku POSAO prezen-
tovane su line kvalikace nezaposlenih inenjera, kao i spe-
cikace slobodnih/dostupnih radnih mjesta.
Na Internet prezentaci, pored gore navedenog, svi lanovi mogu
pronai informace iz Registra lanova IKCG (link: Registar), upo-
znati se sa procedurama izdavanja i oduzimanja licenci (link:
F.A.Q.), imati uvid u rjeenja iz upravnog postupka koji vodi
Struna sluba(link: Izdavanje, Oduzimanje, Ovjera, Ponitavanje
ovjere licenci) kao i pronai sve neophodne formulare za ula-
njenje i izdavanje licenci (link: Zahtjevi), upoznati se sa vaeim
zakonskim i podzakonskim aktima (linkovi: Zakoni i propisi i
akti komore) kao i svim odlukama koje se donose pod okriljem
nae instituce (linkovi koji se odnose na strukovne komore).
U uvjerenju da smo inoviranjem Internet prezentace Komore na
rad i angaovanje uinili dodatno vidljivim, ovim putem poziva-
mo svo lanstvo da prui lini doprinos naim nastojanjima kroz
aktiviranje na Forumu, ali i korienjem drugih prednosti sajta.
132 oktobar 2017
are required to enter upon registration their Name and Sur-
name as username and to use the same e-mail address that
is in the register of ECM members.
Recognizing the importance and need for acquisition of mo-
dern literature from all areas of engineering profession, we
considered that the idea on forming such a library could be
very useful. Today, we have books from all professions and
the library is available to our members. Evident need for conti-
nuous training and education motivated the Chamber to start
electronic library as well, available only to the members. The
library is positioned within the previously mentioned Forum.
For the purpose of better integration and networking of all
parties in Montenegrin engineering labor market, ECM websi-
te enables licensed companies to advertise available jobs.
Also, all unemployed engineers, members of the Chamber,
can declare as interested in employment. At the link POSAO
(job) personal qualications of unemployed engineers are
presented, as well as specications of free / available jobs.
In addition to the above, all members can nd information from
the Register of ECM members on the website (link: Registar),
become familiar with procedures on issuing and withdrawing
licenses (link: F.A.Q.), have an insight on decisions from the
administrative procedures of the Professional service (link:
Izdavanje, Oduzimanje, Ovjera, Ponitavanje ovjere licenci)
and nd all forms necessary for membership and licensing
(link: Zahtjevi), become familiar with the applicable laws and
bylaws (link: Zakoni i propisi i akti komore) and all the deci-
sions being made by our institution (links related to profe-
ssional chambers).
Believing that innovation of the website made our work and
commitment more transparent, we invite all members to con-
tribute to our eorts by participating in the Forum, and using
other advantages of the website as well.