See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/337635112

Slavica Stamatović Vučković / ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA: OBJEKTI

KULTURE U CRNOJ GORI / 1945−2000

Book · October 2018

CITATION READS

1 746

1 author:

Slavica Stamatovic Vuckovic

University of Montenegro
13 PUBLICATIONS   7 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Aesthetic Energy of the City Experiencing Urban Art & Space View project

Residential Skyscrapers by architect Stanko Fabris: contribution to the urban morphology and typology of collective housing in Podgorica View project

All content following this page was uploaded by Slavica Stamatovic Vuckovic on 29 November 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Slavica Stamatović Vučković / ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA: OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945−2000
 Autor / Doc. dr Slavica Stamatović Vučković
Author / Assist. Prof. Slavica Stamatović Vučković, PhD

Naslov / ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA:

OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945−2000
Title / Architectural Communication: Cultural Centers in Montenegro / 1945−2000
Podgorica 2018.

Izdavač / Univerzitet Crne Gore

Publisher / University of Montenegro

Recenzenti / Prof. dr Vladimir Mako / Prof. dr Rifat Alihodžić

Reviewers / Prof. Vladimir Mako, PhD / Assoc. Prof. Rifat Alihodžić, PhD

Lektor / Proofreading / Doc. dr Miodarka Tepavčević / Assist. Prof. Miodarka Tepavčević, PhD

Grafičko oblikovanje / Design / prof. mr Ana Matić / Prof. Ana Matić, MFA

Štampa / Printed by / Golbi print, Podgorica

Tiraž / Circulation / 300

Štampanje knjige pomogli / Supported by

Ministarstvo nauke Crne Gore i Ministarstvo prosvjete i sporta Crne Gore (projekat KNACG)
Ministarstvo kulture Crne Gore i Komora arhitekata Crne Gore

CIP zapis dostupan u elektronskom katalogu

Nacionalne bibloteke Crne Gore, Cetinje
ISBN 978-86-7664-146-8
COBISS.CG-ID 35858704
Sl a v ic a Stamat ović Vučković

ARHITEKTO NS K A
KOMUNI K AC I JA
OBJEKTI KULTURE
U CRNOJ GORI
1 9 45−2000
4/
Zahvalnica

Proces kreiranja, a posebno prezentovanja, jednog „autorskog” djela nikada nije u potpunosti individualan i autono-
man, već zapravo podrazumijeva posredno i neposredno učešće velikog broja ljudi. Nekada čak i onih ljudi koji zapravo
svog posrednog učešća nijesu ni svjesni. Takav je slučaj i sa ovom knjigom.

Prije svega, dio istraživanja koji je ovdje prikazan obavljen je u sklopu dvogodišnjeg nacionalnog naučno-istraživačkog
projekta „Kulturno nasljeđe – arhitektura XX vijeka u Crnoj Gori“ (KNACG) koji je bio podržan od strane Ministarstva
nauke Crne Gore i Ministarstva prosvjete i sporta Crne Gore u periodu od 2012. do 2014. godine, zbog čega iskazujem
iskrenu zahvalnost ovim institucijama, kao i Ministarstvu kulture Crne Gore na kasnijoj podršci da ova knjiga ugleda
svjetlo dana, a posebno mojim matičnim institucijama Univerzitetu Crne Gore i Arhitektonskom fakultetu u Podgorici.

U procesu prikupljanja i obrade materijala razgovarala sam sa velikim brojem kolega arhitekata, od kojih dijelom i sa
autorima pojedinih objekata kojima dugujem veliku zahvalnost za odvojeno vrijeme, srdačnost, otvorenost i materijal
koji su mi proslijedili: akademiku Marku Mušiču, Radmili Milošević, Živku Janjiću, prof. dr Rifatu Alihodžiću, inž. Dobrilu
Nikoliću; zatim, na dragocjenim informacijama kao i korekcijama pojedinih podataka, kolegama: Mileti Bojoviću, Nikoli
Drakiću, prof. dr Svetislavu G. Popoviću; na ustupljenoj projektnoj dokumentaciji i dijelu foto-materijala kolegama: Jo-
vanki Vukčević, Nikodinu Žižiću, Branku Todoroviću, prof. dr Veljku Raduloviću, „KOV Ateljeu“ iz Nikšića, Draganu Vuko-
viću („Green House“), Mirki Djurović („Arhient“) iz Podgorice, prof. dr Marti Vukotić Lazar, Vladimiru Bojkoviću, Vukašinu
Markoviću, Ivani Babić. Posebnu zahvalnost na podršci u toku istraživanja dugujem kolegama profesorima Aleksandru
Kekoviću i Goranu Radoviću, kao i mom mentoru, profesoru Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, Vladimiru Maku, koji
je, svojim britkim, znalačkim savjetima znao lako i sigurno da usmjeri rad u pravom smjeru posebno u, povremeno pri-
sutnim, periodima nedoumica i nesigurnosti.

Pored ovih, da ih tako nazovem, stručno-prijateljskih zahvalnosti, posebno sam zahvalna bliskim ljudima koji su jedno-
stavno bili „tu“: suprugu Goranu Vučkoviću na dobrom i strpljivom društvu prilikom obilaska lokacija, objekata i arhiva
diljem Crne Gore i stalnom podsjećanju da kroz ovaj proces prođem što svjesnije ne identifikujući se sa njim; arhitekti
Petru Peroviću na temeljnoj podršci, strpljivom iščitavanju i istinskom razumijevanju ovog materijala; Snežani Radusi-
nović, između ostalog i zato što je, još u mojim prvim zapitanostima vezanim za odabir „arhitektonske komunikacije“
kao polazne teme za istraživanje, izrekla jednostavnu, magično-pokretačku rečenicu: „Ako te ta komunikacija toliko
opsjeda, onda definitivno treba i da pišeš o tome.“. Veliku zahvalnost dugujem i onima koji su, sa puno posvećenosti i
strpljenja, učestvovali u finalnoj fazi nastanka ove knjige - profesoru Ani Matić na sjajnom grafičkom oblikovanju ovog
materijala, dajući mu potpuno novu „vidljivu“ dimenziju, koleginici Kosari Kujundžić na finalnim sugestijama i korek-
cijama teksta, Sandri Đurović i Mariji Ćaćić za znalačku obradu pojedinih crteža i fotografija. I, iznad svega, posebnu
zahvalnost dugujem roditeljima i bratu, Kosi, Petru i Novici Stamatović, koji su, iako potpuno izvan arhitekture, „uvijek
bili tu“ i bez kojih „svega ovoga ne bi ni bilo“.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 5/
6/
Sadržaj

Spisak skraćenica ................................................................................................................ 12

Rezime .................................................................................................................................. 14

Abstract................................................................................................................................ 15

Uvod ..................................................................................................................................... 17

ARHITEKTURA I KOMUNIKACIJA
1. Kultura, komunikacija, arhitektura.................................................................................. 23
1.1 Kultura i komunikacija...............................................................................................................23
1.2 Pojam i definicije komunikacije, primenjivost na arhitekturu..........................................24
1.3 Funkcija i značaj komunikacije – arhitektura u funkciji komunikacije...........................28
1.4 Jezik arhitekture: arhitektura kao „tekst“ kulture..............................................................29
1.5 Neverbalna komunikacija..........................................................................................................34
1.5.1 Vizuelna komunikacija.....................................................................................................34
1.5.2 Prostorna komunikacija..................................................................................................35

2. Komunikacija kao proces: teorija informacije................................................................. 37

2.1 Modeli teorije informacija, primenjivost na arhitekturu....................................................37
2.2 Redundanca i entropija u kulturi i arhitekturi......................................................................41
2.3 Teorija opšteg sistema – otvoreni i zatvoreni sistemi.......................................................43

3. Komunikacija kao značenje: semiotički diskurs arhitekture........................................... 44

3.1 Teorije i pojmovi semiotike, uloga u kulturnom procesu...................................................44
3.1.1 Znak, označitelj/označeno, kôd.....................................................................................47
3.1.2 Indeks, simbol, ikona (slika)...........................................................................................49
3.2 Forma: medij komunikacije između koncepta i znaka.......................................................51
3.3 Umberto Eko: arhitektonska komunikacija...........................................................................55
3.3.1 Primarna arhitektonska komunikacija: denotacija...................................................57
3.3.2 Sekundarna arhitektonska komunikacija: konotacija..............................................59
3.4 Estetski kodovi i poruke.............................................................................................................61
3.5 Arhitektonski znaci, kodovi i poruke.......................................................................................63
3.6 Kulturni kodovi u arhitekturi: arhitektura kao „transkod“.................................................65

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 7/
 4. Komunikacija kao odnos: tri nivoa arhitektonske komunikacije..................................... 68
4.1 „Objekat - kontekst“...................................................................................................................71
4.1.1 „Objekat – društveni kontekst“.....................................................................................71
4.1.2 „Objekat- fizički kontekst“.............................................................................................73
4.2 „Objekat – korisnik“....................................................................................................................76
4.3 „Objekat-autor/arhitekta“: arhitektura kao polje za produkciju znanja........................78

OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI 1945 - 2000

I „OBJEKAT - DRUŠTVENI KONTEKST“

1. Izgradnja objekata kulture............................................................................................... 85

1.1 Društvene prilike u poslijeratnoj Jugoslaviji i Crnoj Gori...................................................85
1.2 Pojava i značaj objekata kulture nakon Drugog svjetskog rata.......................................90
1.3 Objekti kulture na teritoriji Crne Gore....................................................................................95

2. Anonimna arhitektura „narodnog fronta“ (1945 – 1960).............................................. 99

2.1 Izgradnja zadružnih domova: lokalni centri kulturnog i društvenog života..................99
2.2 Pljevlja: prvi Dom kulture u Crnoj Gori (1949)................................................................... 105
2.3 Objekti kulture za novi TITO(v)grad..................................................................................... 109
2.3.1 „Kino Kultura“ – rekonstrukcija sokolskog doma (1949).................................... 109
2.3.2 „Reonski dom kulture“ - Narodno pozorište (1951 - 1956)............................... 111
2.3.3 Umjetnički paviljon ULUCG (1958)............................................................................ 114
2.3.4 Dom omladine „Budo Tomović“ (1959).................................................................... 115
2.4 Dom kulture u Ivangradu (1958 - 1961)............................................................................ 124

3. Objekti kulture - generatori savremene urbane matrice (1960 – 1970).......................128

3.1 Socijalističko samoupravljanje: Dom sindikata u Nikšiću (1962)................................ 130
3.2 Film kao društveno-prostorni fenomen: „Zeta film“ u Budvi (1966).......................... 135

4. Arhitektura kao reprezentacija moći i političke ideologije (1970 – 1985)....................143

4.1 Arhitektura slijedi finansiranje: Dom kulture u Baru (1973)......................................... 146
4.2 Prostori pamćenja: spomen domovi i domovi revolucije................................................ 150
4.2.1 Spomen dom u Kolašinu (1971 - 1975).................................................................. 153
4.2.2 Revolucija i industrijalizacija: Dom revolucije u Nikšiću....................................... 160
4.2.3 Dom revolucije u Baru (1986).................................................................................... 168

5. Prirodna nepogoda kao inicijator graditeljskih procesa: zemljotres 1979. godine

(1980 – 1990).....................................................................................................................171
5.1 Interpolacija: „novo u starom“ – Dom kulture u Kotoru (1983)................................... 173
5.2 Dvorana „Park“ u Herceg Novom (1987)........................................................................... 180

8/
 5.3 Novi Dom kulture u Bijeloj (1986)........................................................................................ 185
5.4 Srušeno i nikad sagrađeno: Dom kulture u Risnu (1981 - ).......................................... 189
5.5 Nadovezivanje na postojeće: Dom kulture u Ulcinju (1981- )....................................... 196

6. Razvoj „narazvijenih opština“: izgradnja domova kulture na sjeveru Crne Gore

(1980 – 1990).....................................................................................................................200
6.1 Dom kulture u Plužinama (1982)........................................................................................ 201
6.2 Spomen dom – dom kulture u Šavniku (1983)................................................................ 204
6.3 Dom kulture u Mojkovcu (1983)........................................................................................... 207
6.4 Dom kulture u Plavu (1990).................................................................................................. 211

7. Novi arhitektonski sadržaj: domovi JNA - „kulturni centri oružanih snaga“................215

7.1 Domovi JNA u Podgorici i Nikšiću........................................................................................ 218
7.2 Dom JNA u Pljevljima (1978)................................................................................................ 226
7.3 Dom JNA u Tivtu (1989)......................................................................................................... 231

8. Resemiotizacija – promjena arhitektonskih kodova i značenja (1990 – 2000)............237

8.1 Rekonstrukcija zgrade CNP-a u Podgorici (1990 - 1997)............................................. 239
8.2 Završavanje nezavršenog - Ulcinj (1998 -)....................................................................... 248
8.3 Arhitektura kao „otvoreno djelo“: Dom revolucije u Nikšiću.......................................... 251

II „OBJEKAT-FIZIČKI KONTEKST“

1. Intra aktivna arhitektura................................................................................................259

2. Ekstra aktivna arhitektura.............................................................................................265

III „OBJEKAT – KORISNIK“

1. „Forma-funkcija“: tipološka analiza denotativnih značenja........................................275

2. Segmenti utilitarnog prostora - dinamičko denotiranje prostora................................283

2.1 Prilazne i ulazno-izlazne zone.............................................................................................. 289
2.2 Promjene nivoa prostora – prostorna distribucija........................................................... 298
2.3 Prostori komunikacije - zone zadržavanja i boravka...................................................... 303

3. Konotativna značenja primarne arhitektonske komunikacije......................................308

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 9/
 IV „OBJEKAT-ARHITEKTA“ - arhitektura kao proces prenošenja znanja

1. Odjeci internacionalnog stila: Đorđije Minjević i Milan Popović.....................................317

2. Strukturalno transponovanje arhitektonskih kodova: Marko Mušič.............................323

3. Skulpturalnost i narativnost: Danilo i Radmila Milošević..............................................332

4. Dvostruko kodiranje postmoderne: Aleksandar Đokić..................................................335

Epilog .........................................................................................................................................339

Spisak slika................................................................................................................................343

Spisak izvora i literature............................................................................................................357

Biografija autora........................................................................................................................369

10/
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 11/
 Skraćenice

AFŽ / Antifašistički front žena MTRZ / Mornaričko-tehnički remontni zavod

BRGP / Bruto razvijena građevinska površina „Sava Kovačević” u Tivtu

DACG / Državni arhiv Crne Gore NOB / Narodnooslobodilačka borba

DACG AO / Državni arhiv Crne Gore – NOR / Narodnooslobodilački rat

Arhivsko odjeljenje OGP / Opšte građevinsko preduzeće Titograd

DACG SIO / Državni arhiv Crne Gore – OOUR / Osnovna organizacija udruženog rada

Sektor za sređivanje i obradu arhivske građe RZUP / Republički zavod za urbanizam

novog perioda Podgorica i projektovanje u Podgorici

DRN / Dom revolucije u Nikšiću CIAM / Conference Internationale

ZAVNO / Zemaljsko antifašističko vijeće d’Architecture Moderne

narodnog oslobođenja SIZ / Samoupravna interesna zajednica

ZIB / Zavod za izgradnju Bara SRCG / Socijalistička Republika Crna Gora

IDEI(IDEI) / Institut za društveno-ekonomska SSSR / Savez Sovjetskih Socijalističkih

istraživanja u Titogradu Republika

JNA / Jugoslovenska narodna armija SFRJ / Socijalistička Federativna Republika

KIC / Kulturno-informativni centar Jugoslavija

„Budo Tomović” u Titogradu CK KPJ / Centralni komitet Komunističke

CK KPCG / Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije

partije Crne Gore CNP / Crnogorsko narodno pozorište

KUD / Kulturno-umjetničko društvo ULUCG / Udruženje likovnih umjetnika

MZ / Mjesna zajednica Crne Gore

CG / Crna Gora

12/
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 13/
 Rezime

U ovom istraživanju arhitektura je sagledana kao kulturni fenomen koji komunicira na više načina.
Prikazano je kompletnije razumijevanje pojma arhitektonske komunikacije zasnovanog na teoriji
informacija, semiotičkim postulatima, posebno kod Umberta Eka (arhitektonska denotacija i kono-
tacija) i definicijama komunikacije koje daje savremena komunikologija.

Arhitektonska komunikacija je sagledana kroz tri tipa odnosa koje arhitektonski objekat uspostav-
lja sa svijetom oko sebe: kontekstom (društvenim i fizičkim), korisnicima (upotreba arhitekture) i
autorom/arhitektom (arhitektura kao proces prenošenja znanja). Kroz odnos „objekat – društveni
kontekst” dominantna su konotativna značenja, iščitavaju se informacije vezane za ideju, izgrad-
nju i kasnije promjene na pojedinim arhitektonskim objektima. Odnos „objekat – fizički kontekst”
posmatran je dalje kroz intra i ekstra aktivnost koju arhitektonski objekat ostvaruje sa okruženjem.
U odnosu „objekat – korisnik” fokus je na dinamičkom denotiranju segmenata utilitarnog prostora
(denotativna značenja). U sagledavanju arhitekture kao „polja za produkciju znanja” – odnos „obje-
kat – autor/arhitekta” – izdvojeni su oni autori čija su djela dala poseban, inovativan doprinos na
polju arhitektonske misli i prakse.

Ovako definisani oblici arhitektonske komunikacije poslužili su za analizu objekata kulture koji su
građeni u Crnoj Gori u drugoj polovini XX vijeka, u vrijeme SFR Jugoslavije. Analizirano je 27 objekata
u 19 crnogorskih gradova i mjesta i to: domovi kulture, bioskopi, spomen-domovi, domovi revoluci-
je, umjetničke galerije, domovi omladine, pozorišta i domovi JNA.

Ključne riječi: arhitektonska komunikacija, denotacija, konotacija, odnos, arhitektura XX vijeka

u Crnoj Gori, objekti kulture.

14/
Abstract

This research offers an analysis of architecture as a cultural phenomenon which communicates in

several different ways. An attempt was made at elaborating the term architectural communicati-
on which is based on the theory of information, semiotic postulates, in particular Umberto Eco's
(architectural denotation and connotation) and definitions of communication propounded by con-
temporary communicology.

Architectural communication was analyzed through three types of relations which an edifice esta-
blishes with its environment: with the context (both social and physical), with users (utilization
of architecture) and with the author/architect (architecture as a knowledge transmission). In the
“building-social context” relationship the connotative meanings prevail, while information related
to the idea, construction and subsequent alterations to an architectural edifice is conveyed. The
“building-physical context” relationship is further analyzed in the light of intra and extra activity
achieved by the architectural edifice with its physical environment. The analysis of “building-user”
relationship is focused on dynamic denotation of segments of utilitarian space (denotative mea-
nings). The analysis of architecture as a “field of knowledge production” – “building-author/archi-
tect” relation – singles out those authors whose works made a special and innovative contribution
in the field of architectural theory and practice.

Thus defined forms of architectural communication were used for the analysis of cultural centers
which were constructed in Montenegro in the second half of the Twentieth Century, in the era of
the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Twenty seven buildings in nineteen towns and town-
ships across Montenegro were analyzed, namely: community cultural centers, cinemas, memorial
centers, revolution memorial centers, art galleries, youth centers, theaters and Yugoslav National
Army cultural centers.

Key words: architectural communication, denotation, connotation, relations, architecture of

XX century in Montenegro, cultural centers.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 15/
16/
Uvod

Istraživanje prikazano u ovoj knjizi zasniva se na pokušaju rasvjetljavanja komunikativnih sposob-

nosti arhitekture, kao i na uspostavljanju određenog „modela” arhitektonske komunikacije, koji
proizilazi iz semiotičkih okvira posmatranja tog fenomena (arhitektonske denotacije i konotacije) i
koji je primjenjiv u analizi određene tipološke grupe objekata (u ovom slučaju objekata kulture u Cr-
noj Gori u drugoj polovini 20. vijeka). Ovako definisana koncepcija istraživačkog procesa kreirala je
dvojak karakter rada. Sa jedne strane, dat je prikaz fenomena arhitektonske komunikacije kroz već
poznate koncepte iz teorije informacija, semiotike i komunikologije, što je, u nastavku, rezultiralo i
kreiranjem jednog novog „modela” arhitektonske komunikacije zasnovanog na različitim tipovima
odnosa koje arhitektonski objekat ostvaruje sa svijetom oko sebe (tri tipa odnosa: „objekat – kon-
tekst/društveni i fizički”, „objekat – korisnik” i odnos „objekat – autor/arhitekta”). Sa druge strane,
prikupljena je, analizirana i prezentovana značajna građa (projekti, fotografije, periodika) vezana za
objekte kulture u Crnoj Gori, izgrađene u periodu poslije Drugog svjetskog rata, tj. od 1945. do 2000.
godine (27 objekata, 19 gradova i mjesta), čime je obuhvaćen i dio arhitektonskog nasljeđa 20.
vijeka na području Crne Gore. Dvojak karakter ovog istraživanja daje širok spektar mogućnosti za
njegovu primjenu, ali i dalji razvoj i nadogradnju prikazanog materijala, što može biti od značaja za
teoriju i istoriju arhitekture u širem smislu, a posebno u regionalnom arhitektonsko-urbanističkom
kontekstu vezanom za prostor bivše SFRJ.

Informacija i komunikacija su, sigurno, jedni od najinteresantnijih fenomena 21. vijeka, a složenost i
interdisciplinarnost samog fenomena komunikacije omogućava različite i dosta široke mogućnosti
tumačenja, pa time i u vezi sa arhitekturom, koja se može posmatrati samo kao jedan od mnoš-
tva kulturnih fenomena. U prvom dijelu rada je, sistematično i komparativno, dat prikaz različitih
teorija i definicija komunikacije u opštem smislu (teorija informacije, semiotika, lingvistika, komu-
nikologija) u kojima se izdvajaju dva osnovna pristupa komunikaciji (kao značenju i kao procesu),
a zatim i mogućnosti njihove primjene na arhitekturu. U rasvjetljavanju fenomena arhitektonske
komunikacije oslonac je bio na teorijskim postulatima i viđenjima autora iz više naučnih oblasti,
kao što su antropolozi (Lič, Makluan, Hol, itd.), matematičari i informatičari i njihovi matematič-
ko-informatički modeli (Šenon i Viver, Šram, Gerber, itd.), semiotičari (De Sosir, Pers, Jakobson,
Bart, Eko, itd.), zatim mnogi teoretičari umjetnosti i arhitekture (Hildebrand, Argan, Arnhajm, Abel,

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 17/
 Mejer, Gandelsonas, Agrest, Dženks, Broadbent, Vajdler, Debor, Šulc, De Fusko, Forty, itd.), filozofi
(Kasirer, Derida, itd.), kao i arhitekte (Čumi, Zumptor, Kolhas, itd.) što cjelokupnom istraživanju daje
poseban značaj i sintetički interdisciplinarni karakter. Sve ove činjenice idu u prilog tome da je prvi
dio rada, posvećen rasvjetljavanju veza između komunikacije i arhitekture, sa obimnim spiskom
autora i literature koja je korišćena, stvara osnovu za buduće istraživačke radove na ovu temu, ali i
u oblasti teorije arhitekture u širem smislu.

Novi „model” arhitektonske komunikacije, nastao kao rezultat istraživanja ove teme i primijenjen
u drugom dijelu rada na odabranoj tipološkoj grupi objekata (objektima kulture), predstavlja sin-
tetički model zasnovan na definicijama preuzetim iz komunikologije („komunikacije je odnos”), a u
sebi sadrži i konotativne i denotativne nivoe značenja, struktuisane kroz tri tipa odnosa. Pored toga,
model sadrži i neka nova, šira, shvatanja arhitektonske komunikacije, kao što je odnos između ar-
hitektonskog objekta i fizičkog okruženja, dok je razumijevanje arhitekture kao polja za produkciju
znanja, takođe shvaćeno kao određena vrsta „odnosa”, i to između arhitekture i autora. Ovako kon-
cipiran model, iako prilično sveobuhvatan, jeste svakako samo jedna od mogućnosti struktuiranja
inače vrlo široke teme arhitektonske komunikacije i može biti unaprijeđen, produbljen ili izmijenjen.
Bavljenje ovom tematikom pokazalo je da arhitektonska komunikacija zapravo podrazumijeva da
mnogi, već poznati arhitektonski i prostorni fenomeni (arhitektura u kontekstu, fluidna arhitektura,
efemerna arhitektura, fleksibilna arhitektura, parametrijska arhitektura, itd.) mogu biti posmatrani
na novi način, tj. u svijetlu komunikacije kao procesa i odnosa, ili se i sami mogu posmatrati kao
određeni oblici arhitektonske komunikacije. Upravo u ovakvim preplitanjima arhitektonskih i pro-
stornih fenomena leže dalje mogućnosti za polemiziranja i nova istraživanja, kao i uvijek pozitivnu,
pažnju kritičke javnosti.

Ovako definisan model arhitektonske komunikacije je primijenjen na odabranu tipološku grupu

objekata – objekte kulture u Crnoj Gori u drugoj polovini 20. vijeka. Primjena modela, odnosno pre-
poznavanje pojedinih oblika arhitektonske komunikacije na tim objektima, pokazala je da ovako po-
stavljen model, zasnovan na sagledavanju fenomena arhitektonske komunikacije kroz tri osnovna
odnosa (društveni i fizički kontekst, korisnici, autori), daje mogućnost jednog dosta širokog i sve-

18/
obuhvatnog sagledavanja i analiziranja arhitektonskih djela. Naime, objekti su analizirani najprije
u svijetlu društveno-političke stvarnosti u kojoj su nastajali (najprije na idejnom nivou, a zatim i
kroz realizacije), sa širokim spektrom konotacija vezanim kako za prošlost tako i za budućnost, što
pokazuje da je arhitektura uvijek proizvod uzročno-posljedičnih odnosa, tj. nekog oblika ideologije.
U tom smislu, i informacije iz arhivske građe i periodike su, u najvećem broju slučajeva, date u svom
izvornom obliku, i to insistirajući upravo na upotrebi citata, kako bi se na taj način što tačnije preni-
jela izvorna informacija, misao ili namjera pojedinih autora ili učesnika u procesu nastanka arhitek-
tonskih djela, što i ukazuje na širok dijapazon konotativnih značenja koja se kreiraju u određenom
prostorno-vremenskom kontekstu, a reflektuju kroz arhitekturu kao kulturno-društveni fenomen.
Analiza odnosa objekta sa fizičkim okruženjem, prepoznata kroz intra i ekstra aktivnost objekata,
ukazala je na najčešće introvertan odnos, zatvorenost objekata, nedovršenost urbanih procesa,
blokiranost pristupa, tj. lošu komunikaciju sa neposrednim okruženjem. Odnos objekta sa korisni-
cima posmatran je kroz više prostornih cjelina (prilazne i ulazno-izlazne zone, zone distribucije,
zone zadržavanja i boravka) i omogućio je analizu objekata sa aspekta (ne)čitljivosti arhitektonskih
elemenata i prostora. I konačno, posmatranje arhitekture kao polja za produkciju znanja, dalo je
dodatne informacije o odabranim autorima i njihovom, u nekom smislu specifičnom, procesu pro-
jektovanja i kreiranja prostora.

Prikazani materijal je prikupljen iz velikog broja izvora (od Državnog arhiva i arhivskih odjeljenja po
gradovima, Arhiva Vojske Crne Gore, privatnih kolekcija, intervjua sa autorima, periodike, itd.), zbog
čega predstavlja dragocjenu dokumentaciju koja može biti korišćena i za buduća istraživanja na
ovu ili slične teme. Prikaz ovog materijala pokreće i, trenutno vrlo aktuelna, pitanja odnosa prema
arhitektonskom nasljeđu 20. vijeka u Crnoj Gori, valorizaciji i mogućim oblicima zaštite, što je od
značaja za kompletiranje cjelovite istorijske slike arhitektonskog graditeljskog nasljeđa Crne Gore.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 19/
 „Arhitektura je medijum komunikacije između čovjeka i okruženja.”
Petar Perović
*iz jednog od razgovora sa arhitektom Petrom Perovićem, Petrovac, 2013.

20/
ARHITEKTURA
I KOMUNIK ACIJA

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 21/
22/
1/ Kultura, komunikacija, arhitektura

1.1/ Kultura i komunikacija

U značenju koje daje kulturna antropologija kultura se može definisati kao svaka čovjekova
intervencija na neki prirodni fenomen, „modifikovan do te mjere da se može uklopiti u neki
društveni odnos”1, ona je zapravo „vještački dio sredine”2, ali i „sposobnost zajednice da prepozna,
identifikuje i proizvodi simbole pomoću kojih komunicira”3, kako bi se prenosile informacije
između učesnika u njenim pojavama.4 U tom smislu, komunikacija se može shvatiti kao osnovni,
elementarni način za djelovanje i iskazivanje ljudske kulture, jer je ona svaka aktivnost koju čovjek
sprovodi na planeti, pa tek onda sredstvo da se izrazi misao.5 Zapravo, može se reći da je kultura
komunikacija, a komunikacija kultura.6

Tako, na primjer, Lič (Leach) razlikuje tri aspekta ljudskog ponašanja i aktivnosti, među kojima
i „tehničke radnje”7 koje služe izmjeni fizičkog stanja spoljnog svijeta, u šta se svakako može
svrstati i arhitektura, a Makluan (McLuhan) tvrdi da smo produžili svoja tijela u prostoru, i da su
„opštila” („mediumi”) zapravo nastavci, produžeci, čovjekovih organa i potencijala.8 On smatra
da su odjeća i stambeni prostor produžeci naše kože i mehanizama za kontrolu toplote (što se
može primijeniti na svaki prostor za boravak ljudi odnosno na arhitekturu uopšte), a gradovi još

1  Eko, Umberto, Kultura, Informacija, Komunikacija, Beograd, Nolit, 1973, str. 23.
2  Moles, Abraham, Teorija informacija, u BIT International, br.1, Zagreb, 1968, str. 19.
3  Miroslav, Tuđman, Struktura kulturne informacije, Zagreb, Zavod za kulturu Hrvatske, 1983, str. 18, 71.
4  Lič, Edmund, Kultura i komunikacija, Beograd, Biblioteka XX vek, 2002, str. 7.
5  Janićević, Jasna, Komunikacija i kultura, sa uvodom u semiotička istraživanja, Novi Sad, Sremski Karlovci:
2000, str. 9.
6  Hol, Edvard, Nemi jezik, Beograd, BIGZ, 1976, str. 97.
7  Britanski antropolog Edmund Lič (Edmund Leach, 1910–1989) razlikuje tri osnovna aspekta ljudskog
ponašanja i aktivnosti: prirodne, biološke aktivnosti čovjekovog tijela, tehničke radnje, koje služe izmjeni
fizičkog stanja spoljnog svijeta (kopanje rupe u zemlji, kuvanje jajeta) i ekspresivne radnje, koje ili jednostavno
kazuju nešto o pravom stanju svijeta, ili imaju za cilj da ga izmijene metafizičkim sredstvima. Ova tri aspekta
ponašanja nikada se ne mogu u potpunosti razlučiti i svaka ljudska aktivnost sadrži sva tri. Lič, Edmund, Kultura i
komunikacija, Beograd, Biblioteka XX vek, 2002, str. 17.
8  Maršal Makluan (Marshall McLuhan, 1911–1980) je autor izraza „opštilo je poruka” i „globalno selo”, a
predvidio je i pojavu interneta (World Wide Web-a) trideset godina prije njegove pojave. Makluan, Maršal,
Poznavanje opštila, čovjekovih produžetaka, Beograd, Prosveta, 1971, str. 37.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 23/
 „Komunikacija je ta koja daje snagu smisla nekom prostoru.”
Svetlana Kana Radević (1937–2000)

*TV Arhiv RTCG, „Život jedini čovjeka... Svetlana Kana Radević“, reditelj: Branislav Mićunović, proizvodnja: TV Titograd, 1980.

80/
OBJEKTI
KULTURE
U CRNOJ GORI
1 9 45−200 0

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 81/
82/
 OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945 — 2000

I OBJEKAT - DRUŠTVENI KONTEKST

„Nije nepoznata i nije bezrazložna ideja,

a ponekad i formula, da je arhitektura jednog
društva i jednog vremena baš i apsolutno
onakva kakvi su to društvo i to vreme.”

Ranko Radović231

231  Radović Ranko, Arhitektura arhitekata ili arhitekte

jedne arhitekture, predgovor za Katalog Petog salona
arhitekture u Beogradu, 1978. godine, Beograd, SIZ
Salona arhitekture, Muzej primenjene umetnosti,
1978, nenumerisano.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 83/
84/
I/1/ Izgradnja objekata kulture
I/1.1/ Društvene prilike u poslijeratnoj Jugoslaviji i Crnoj Gori

Uticaj „socijalističkog realizma – sovjetskog pojavilo se tzv. „socijalističko slikarstvo”

pogleda na umjetnost” snažno je zahvatio kao „visoko idejna umjetnost” koja je imala
cjelokupnu kulturnu elitu prvih poslijeratnih zadatak da prikazuje postojeću stvarnost
godina u Jugoslaviji, pa su i arhitekte i pri tom bude pristupačna prosječnom
svojim idejama prezentirali monumentalna radnom čovjeku, simbolišući radni polet i
zdanja zasnovana na sovjetskim uzorima. snagu kolektivnog duha, djelujući vaspitno i
Bilo je prisutno „imperativno zagovaranje podižući „društveno-kulturnu svest čitavog
socijalističkog realizma i u arhitektonskom naroda”, iako je često bila potpuno lišena
stvaralaštvu”232, naročito uočljivo u raspisima unutrašnjeg života i značenja, oslonjena
konkursa iz tog vremena za objekte od uglavnom na „monumentalnost oblika i veliki
državnog značaja, skupštinske objekte i druge format slike”.235 Umjetnost je prikazivala
političke institucije, u kojima se zahtijevalo „novu socijalističku stvarnost” koja se u
da „objekat treba da arhitektonski izrazi
snagu i borbu narodnih masa” ili da „bude „potpuni monopolski položaj u sistemu vlasti”, a
najvažnije sredstvo uticaja bila je partijska štampa,
izraz stvaralačke snage, moćan simbol prije svega, „centralni dnevni partijski organ Borba”.
Komunističke partije, u borbi za ekonomsko i Agitprop je bio ustanova koje je „vedrila i oblačila”
kulturno uzdizanje naroda Jugoslavije”.233 u sferi ideologije i kulture. Iz njegovog aparata
su poticale inicijative za obilježavanje godišnjica
I arhitektura je, kao i ostale sfere društvenih progresivnih mislilaca, revolucionara, pisaca,
procesa u tom periodu, bila kontrolisana od značajnih istorijskih događaja. Šef Agitpropa bio je
strane Agitprop službe CK Jugoslavije koja Milovan Đilas, član Politbiroa CK KPJ. Za svaku od
oblasti iz sfere kulture bio je zadužen po jedan od
je imala za cilj „pravilno ideološko i političko
saradnika, a značajna je činjenica da je i arhitektura
vaspitanje širokih narodnih masa”, što je prepoznata kao jedna od tih oblasti i da je za nju bio
značilo da su sva djela u oblasti kulture zadužen izvjesni Saša Božović. Osim njega tu su bili i:
morala da glorifikuju revoluciju i da „prenose Stefan Mitrović, sekretar Agitpropa, Radovan Zogović
odgovoran za kulturu, Vladimir Dedijer za štampu.
političke poruke KPJ”.234 U oblasti umjetnosti Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije 1918–1988:
Socijalistička Jugoslavija 1945–1988, knjiga 3,
Beograd, Nolit, 1988, str. 121–129.
232  Štraus, Ivan, Arhitektura Jugoslavije 1945–
1990, Sarajevo, Svjetlost, 1991, str. 12. 235  U cjelokupnoj političkoj i duhovnoj umjetničkoj
sferi sve se procjenjivalo prema „službi socijalističkoj
233  To je bio slučaj sa zgradom Centralnog državi”, a osnovno mjerilo vrijednosti bio je odnos
komiteta Komunističke partije Jugoslavije, u umjetnika prema programu KPJ, kao i njegovo
Beogradu. Štraus, Ivan, Arhitektura Jugoslavije ponašanje u praksi, jer je „umetnost imala da služi
1945–1990, Sarajevo, Svjetlost, 1991, str. 15–17. političkim ciljevima” i aktivno učestvuje u očuvanju
234  U postratnoj fazi djelovanja, KPJ je imala tekovina revolucije i narodno-oslobodilačke borbe. Isto.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 85/
 15/ Objekti kulture na teritoriji Crne Gore (1949–2000) – „zaposjednutost (zauzetost) prostora”
– komparativni pregled površina. Uočljiv je disproporcionalan odnos između površine Doma revolucije
u Nikšiću i površina svih ostalih objekata.
(Izvor: S. Stamatović Vučković)

98/
 OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945 — 2000

II OBJEKAT-FIZIČKI KONTEKST

"Svaki objekat kao i flim isključuje neki drugi

objekat koji bi mogao biti na njegovom mjestu
odnosno ono što rade i arhitekta i reditelj,
kada rade projekat ili film, je da okupiraju neki
prostor svojim sopstvenim izborom."806

Wim Wenders

806  Federico Paolo Colusso, Wim Wenders -

Paesaggi luoghi citta, Testo&Immagine, Torino, 1998.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 257/
258/
II/1/ Intra aktivna arhitektura

Objekti kulture koji su građeni u Crnoj Gori zahvaljujući potencijalima koje kao „grupna
u drugoj polovini 20. vijeka, dominantno su forma” posjeduje, može svrstati u kategoriju
introvertnog tipa, uslovljeni raznim uticajnim „ekstra aktivnih” objekata.

152/ „Strogo” generisane

forme netransformabilnog
karaktera – jedna od
karekteristika „intro aktivne”
arhitekture.
[Izvor: Živko Janjić (Dvorana „Park” u
Herceg Novom (lijevo), Idejni projekat
Doma kulture u Plavu, Arhiv Doma
kulture u Plavu (desno)]

faktorima. Domovi kulture u: Pljevljima, Primjena kosih krovova, kao odgovor na

Žabljaku, Rožajama, Beranama, Plužinama, specifične klimatske uslove i graditeljsku
Mojkovcu, Ulcinju, Risnu, Plavu, zatim Dom tradiciju, generiše forme koje su „strogo”
omladine (KIC) u Podgorici, Dom revolucije definisane i određene, koje ne trpe eventualne
i Galerija u Baru, Dvorana „Park” u Herceg promjene kroz vrijeme, nijesu transformabilne,
Novom, Domovi JNA u Podgorici, Nikšiću i što ih, sa tog aspekta, svrstava u kategoriju
Pljevljima, kao i CNP u Podgorici spadaju u „intra aktivne” arhitekture. Osim toga, „odnos”
kategoriju objekata koji imaju „intra aktivan” koji ovi objekti uspostavljaju sa neposrednim
odnos prema fizičkom kontekstu. okruženjem je, u najvećem broju slučajeva, bez
stvarne interakcije, izuzev sa strane glavnog
Kao posebna grupa mogu se izdvojiti ulaza, dok je sa ostalih strana u potpunosti
gotovo svi objekti na sjeveru Crne Gore, od zanemaren, što doprinosi opštoj introvertnosti
prvoizgrađenog Doma kulture u Pljevljima objekta. Ovakva situacija je često rezultat
(1949) do posljednjeg, u Plavu (1990) 807, sa nedovršenih procesa prilikom realizacije
izuzetkom Spomen-doma u Šavniku, koji se, objekta, gdje projekti uređenja terena, kao i
ostali oblici urbanizacije i spoljašnjeg uređenja,
najčešće iz finansijskih razloga, nikada nijesu
807  Nakon ovog doma kulture, poslednjeg
novoizgrađenog u 20. vijeku, izgrađen je Dom kulture završeni do kraja.
u Gusinju (2005) i Dom kulture u Andrijevici (2008).

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 259/
272/
 OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945 — 2000

III OBJEKAT – KORISNIK

Dok opažaju stvari, pa i arhitekturu,

posmatrači je, svjesno ili nesvjesno, svrstavaju
u određeni znakovni sastav koji im je razumljiv
i poznat, koji već imaju u iskustvu, kako bi
shvatili prvu i osnovnu poruku:
čemu objekat služi i kako funkcioniše.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 273/
274/
III/2/ Segmenti utilitarnog prostora
– dinamičko denotiranje prostora

Upotreba objekta je proces koji se kroz prostor uglavnom na istom visinskom

prvenstveno zasniva na kretanju, osnovnoj nivou, gdje su poruke koje korisnik dobija
ljudskoj aktivnosti, pa se i primarna redundantnog karaktera, bez „šuma”,
arhitektonska komunikacija dominantno zasnovane na iščitavanju već poznatih
ostvaruje upravo u procesu kretanja, arhitektonskih kodova. U ovu grupu spadaju
odnosno kroz dinamičko sagledavanje domovi kulture u Pljevljima, Beranama,
prostora korisnik „iščitava” poruke koje su Mojkovcu, Žabljaku, Plužinama, Šavniku,
mu upućene – denotira funkcije u objektu. Rožajama i Budvi, zatim, Crnogorsko
Primarna arhitektonska komunikacija se narodno pozorište (CNP) u Podgorici, Dom
posmatra kroz način na koji je „korisnik” JNA u Nikšiću, Dom omladine u Podgorici,
vođen kroz prostor i kako ga „savladava”, Dvorana „Park” u Herceg Novom i Spomen-
tj. očitava se u načinu iščitavanja „pravaca, dom u Kolašinu.
smjerova i putanja”815 kao osnovnih
karakteristika svakog prostora. 2. Indirektno kretanje, gdje je pristup
glavnom sadržaju objekta (sali) po izlomljenoj
I ovdje se, kao i u iščitavanju objekata na ili zakrivljenoj liniji kretanja, sastavljenoj od
relaciji „forma – funkcija” mogu uočiti dva promjena smjerova i pravaca, povremenih
osnovna oblika denotiranja funkcija u objektu: zadržavanja i čestih promjena visinskih nivoa
prostora, uslovljenih pozicioniranjem glavne
1. Direktno, pravolinijsko kretanje gdje je sale na višoj ili nižoj etaži (nivou) u odnosu
pristup glavnom sadržaju objekta (glavnoj na ulazni nivo. To je prostor sastavljen od
ili univerzalnoj sali) jasan, nedvosmislen „tačaka transfera”817 sa jednog nivoa na
i neposredan kroz „produktivnu” linearnu drugi (najčešće, stepenica), gdje iščitavanje
organizaciju prostora poput „fabričke prostora nije direktno i neposredno, osim ako
trake”816, gdje korisnik prelazi put korisnik nije ranije „dekodirao” prostor. U ovu
jednosmjerno, bez dilema u iščitavanju grupu spadaju domovi kulture u Plavu, Baru,
prostora. To je protočno, fluidno kretanje Kotoru, Ulcinju, Bijeloj i Risnu (nedovršeno),
nekadašnji Dom sindikata u Nikšiću, domovi
815  Norberg-Schulz, Ch., Egzistencija, prostor i JNA u Podgorici, Pljevljima i Tivtu i Dom
arhitektura, Beograd, Gradjevinska knjiga, str. 36. revolucije u Nikšiću.
816  Cook, Peter, Architecture: action and plan,
London, NY, UK Studio Vista & Reinhold Publishing,
1969, p. 69. 817  Isto, p. 80.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 283/
 Kod nekih objekata iz prve grupe, npr. kod
domova kulture u Beranama, Mojkovcu i
Žabljaku, linija kretanja je do te mjere kratka
i direktna, da se, na izvjestan način, može
govoriti i o fenomenu „odsustva denotacije”
jer korisnik u tako kratkom kretanju nema
vremena za „iščitavanje”, odnosno denotaciju
funkcija. Pojedini arhitektonski elementi, kao
na primjer „otvori” i „vrata” iščitavaju se brzo,
na nesvjesnom nivou, jer su to već naučeni,
poznati arhitektonski kodovi, memorisani
kao „ikonički znaci”. Dom kulture u Pljevljima
je dobar primjer centralno postavljene linije
kratanja, kao posljedice osnosimetrične
osnove, gdje je kretanje usmjereno ka jednom,
središnje postavljenom, glavnom ulazu u salu.
Spomen-dom u Kolašinu, iako spoj različitih
funkcija koji pored univerzalne sale, muzejskih i
memorijalnih prostora, sadrži i administrativni
dio (prostorije Opštine), ima direktne, jasne
i čitljive linije kretanja, nezavisne za svaku
od funkcionalnih cjelina, pa je pristup sali

185/ Usmjereno, dominantno Pljevlja Berane Podgorica Nikšić Mojkovac

DOM KULTURE DOM KULTURE CNP DOM JNA DOM KULTURE
pravolinijsko kretanje do
glavnog sadržaja u objektu
(glavna sala), u nivou ulaznog
hola – direktno iščitavanje
prostora.
(Izvor: S. Stamatović Vučković)

Kolašin Žabljak Plužine Šavnik

SPOMEN DOM DOM KULTURE DOM KULTURE DOM KULTURE

Rožaje Herceg Novi Budva Podgorica

DOM KULTURE DVORANA PARK ZETA FILM DOM OMLADINE

284/
 OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI / 1945 — 2000

IV OBJEKAT – ARHITEKTA
– arhitektura kao proces prenošenja znanja

Pojedini objekti kulture, tačnije njihovi

stvaraoci mogu se izdvojiti po svom
specifičnom arhitektonskom pristupu,
kojim su, na određeni način, pomjerali granice
arhitekture u vremenu i sredini u kojima su
idejno stvarani i građeni. U tom smislu se
njihova djela mogu iščitavati sa fokusom na
posebnost arhitektonskog pristupa, primjeni
karakterističnih arhitektonskih elemenata
i materijala ili specifičnih funkcionalnih
ili konstruktivnih rješenja, zbog čega
uspostavljaju poseban odnos sa „strukovnom
publikom” i posjeduju svojevrstan edukativni
karakter, postaju – sredstvo za prenošenje
arhitektonskog znanja.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 — 2 0 0 0
316/
IV/1/ Odjeci internacionalnog stila:
Đorđije Minjević i Milan Popović

Arhitektonska ostvarenja Đorđija Minjevića828 postavkom Podgorice, postavio osnove

i Milana Popovića829 povezuje, osim savremenog razvoja grada. U tom smislu, što
vremenske kategorije, i činjenica da se njihov je od posebnog značaja, može se govoriti o
rad nadovezuje na djelo arhitekte Vujadina izvjesnom kontinuitetu u razvoju savremene
Popovića koji je „obilježio arhitekturu Crne arhitektonske misli u Crnoj Gori, pedesetih i
Gore pedesetih godina”830, tačnije do 1953. šezdesetih godina 20. vijeka.
godine (kada je emigrirao u Australiju),
i svojim objektima kao i urbanističkom

233/ Osnove „modernog

grada” – Hotel „Crna Gora”
u Titogradu (lijevo) i Hotel
„Onogošt” u Nikšiću (desno).
[Izvor: http://www.madeinmontenegro.
com/vbforum/showthread.
php?t=9475&page=4 (lijevo) i
http://www.kupindo.com/ Srbija-i-
ex-Yu-1945-60/10447156_Niksic
(desno)]

828  Đorđije Minjević (1924-2013) je diplomirao Savremena arhitektura u poslijeratnoj

1952. godine u Zagrebu, njegovi objekti su dali Podgorici otpočinje upravo sa dva objekta
prepoznatljiv karakter Nikšiću i Žabljaku. Markuš,
Andrija, 50 neimara Crne Gore, Podgorica, arhitekte Vujadina Popovića, zgradom Pošte
Arhitektonski forum, 2008, str. 149–154. u Ulici Slobode br. 1 (1948) i hotelom „Crna
829  Milan Popović (1934–1985) je diplomirao Gora” (1949–1953), koji postavljeni jedan
1959. godine u Beogradu. Dobitnik je sedam naspram drugog, na raskrsnici Bulevara
republičkih Borbinih nagrada za arhitekturu,
Decembarske nagrade grada Titograda za 1965.
Lenjina (sada Bulevara Svetog Petra
godinu (za objekat osnovne škole „Maksim Gorki”). Cetinjskog) i Ulice Slobode čine osnovnu
Markuš, Andrija, 50 neimara Crne Gore, Podgorica, markaciju, polaznu tačku – „kapiju” novog
Arhitektonski forum, 2008, str. 149–154.
grada. Sličan značaj je imao i hotel „Onogošt”
830  Vujadin Popović (1912–1999) je diplomirao u
u centru Nikšića koji je takođe rađen po
Beogradu 1938. godine. Markuš, Andrija, 50 neimara
Crne Gore, Podgorica, Arhitektonski forum, 2008, str. (nedovršenom) projektu arhitekte Popovića.
149–154.

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 317/
338/
Epilog
2017.

Dinamika promjena na objektima kulture izgrađenim u drugoj polovini XX vijeka je dosta spora. Na-
žalost, ta činjenica ne ide u prilog njihovom prepoznavanju kao kulturnih dobara, pa time ni nekom
od mogućih oblika njihove zaštite. U institucionalnom smislu „Domovi kulture” su u međuvremenu
postali „Centri za kulturu”.

U Podgorici je teško prežaljeni bioskop Kino kultura konačno ustupio mjesto Gradskom pozorištu
koje je u izgradnji. Interesantno je prisjetiti se da su, nakon rušenja ovog objekta 2012. godine,
brojne grupe građana Podgorice na gotovo groteskni način – smrtovnicama u dnevnim novinama –
iskazivale svoje iskreno žaljenje za gubitkom ovog kultnog prostora identiteta grada. Razmišljanja
o novoj zgradi Nacionalnog pozorišta koja bi imala adekvatnu scenu za operu i balet su još uvijek
povremeno aktuelna, a kao moguća lokacija se pominje lijeva obala Morače, odnosno prostor bivše
vojne kasarne.

U međuvremenu je završena rekonstrukcija bivšeg Doma sindikata u Nikšiću u sada Kulturno-in-

formativni centar (KIC) i objekat je otvoren januara 2015. godine. Nakon predstavljanja Doma re-
volucije u Nikšiću i Spomen-doma u Kolašinu na 14. Bijenalu arhitekture u Veneciji 2014. godine,
gdje su ovi objekti prikazani kao „blago”, a ne kao „problem” (naziv postavke Crnogorskog paviljona
u Veneciji je bio „Treasure in Disguise”, odnosno „Prikrivena blaga”), krajem 2015. godine je raspisan
međunarodni Konkurs za idejno arhitektonsko rješenje adaptacije i rekonstrukcije Doma revolucije
u Nikšiću, koji je bio nastavak aktuelizovanja teme i namjera da se dobiju rješenja koja su sprovodi-
va u trenutnoj društvenoj realnosti, kako bi taj mrtav (a povremeno čak i opasan) prostor nastavio
svoj posthumni život kroz jedan dugoročni održivi razvojni scenario. Većina rešenja je, kako stoji u
završnom izvještaju žirija, uglavnom nudila „modele kolonizacije”, tj. postepenog i fragmentarnog
osvajanja zamrznutih prostora te nedovršene „mega-strukture”. Prisutne su uglavnom ideje koje
predviđaju smanjenje veličine kompleksa, raščlanjivanje i razbijanje „mega-volumena”, djelimič-
nim rušenjem, ozelenjavanjem i uvođenjem prirode, „puštanjem grada u objekat” (što se dijelom
oslanja i na prvobitnu zamisao arhitekte Mušiča o „gradu u gradu”), „enterijerski urbanizam”, „na-
mjerne ruševine” koje su nosilac identiteta kompleksa i sl. Takođe, manjkavost većine rješenja je u
neodrživim programskim sadržajima koji su ponovo podrazumijevali upravo većinsko angažovanje
društvenih sredstava. Kao realističan i inkluzivan koncept prepoznat je model zasnovan na podjeli
prostora: 10% termički regulisanih i programiranih prostora, 20% rekonstruisanih prostora otvo-

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 339/
 rene namjene i 70% prostora koji se saniraju i postaju potencijalno aktivni, koji je i osvojio prvu
nagradu (ponovo slovenačke arhitekte, Studio SADAR+VUGA).

Dvorana „Park” u Herceg Novom je u novom društvenom kontekstu –dominaciji privatnog u odno-
su na javni interes – izgubila mogućnost da dobije odgovarajuću prilaznu zonu i moguće proširenje
postojećeg hola i foajea, a sličnu sudbinu dijeli i zauvijek izgubljena jugoistočna fasada sa vertikalnim
betonskim brisolejima nekadašnjeg Doma sindikata u Nikšiću. Smrt kulturi – sloboda Supermarke-
tu! I prvobitna funkcija zgrade „Zeta filma” u Budvi je potpuno zaboravljena, Venturijev „dekorativni
omotač” je pobijedio – bilbord/reklama je ubila arhitekturu. Spavajući dubokim snom Dom kulture u
Risnu je dobio bajkovitu mimikriju korova i zelenih puzavica – uspavana ljepotica se odavno pretvorila
u zvijer. Arhivska dokumentacija starog Narodnog pozorišta u Kotoru, koje je funkcionisalo u perio-
du 1950–1959. godine, po projektu čuvenog jugoslovenskog arhitekte Dragiše Brašovana, i pored
upornih pokušaja, nije pronađena. Bilo bi interesantno uporediti tu prvu poslijeratnu rekonstrukciju
mletačke vojne bolnice sa kasnijom, postzemljotresnom, hrvatskog arhitekte Zdravka Moslavca iz za-
grebačkog APZ-a. Po sjećanjima nekih Kotorana „staro pozorište je bilo bolje od novog” (prije svega,
sa većom i funkcionalnijom binom koja je bila na suprotnoj strani), pa ostaje iskrena zapitanost kako
je to uopšte bilo moguće s obzirom na ograničene gabarite postojećeg objekta vojne bolnice koje nije
bilo moguće mijenjati, a u koje je bilo potrebno smjestiti zahtijevne prostore sale i bine. Da li su to
samo nostalgične slike iz djetinjstva Kotorana i otklon od novog ili možda, ipak, znalački odnos Bra-
šovana prema prostoru koji su korisnici jasno prepoznavali? Domovi kulture u Ulcinju i u Bijeloj su i
dalje nedovoljno iskorišćeni prostori – prostori veći od institucija koje su u njima smještene.

U svijetlu savremenih arhitektonskih tendencija Dom kulture u Baru – arhitektura koja zakrivlje-
nom skulpturalnom formom pokušava da ostvari laku komunikaciju sa tlom – može se, bez dileme,
uporediti sa „principom kontinuiteta” i „soft” granicama koje, između ostalog, promoviše parame-
trijska arhitektura studija Zahe Hadid četrdeset godina kasnije.

Na većini domova kulture na sjeveru Crne Gore izvršene su manje ili veće intervencije, adaptacije,
sanacije, a procesi rekonstrukcija se, najčešće, odvijaju po fazama i traju godinama. Rekonstrukcija
Doma kulture u Pljevljima koja, i nakon više godina, još uvijek nije privedena kraju pokazuje da se
radi o složenim zahvatima jer je, još u vrijeme realizacija tih objekata, bilo mnogo nedostataka,
neadekvatne primjene materijala i tehnologije, odustajanja od rješenja datih projektnom dokumen-
tacijom, opšte nedovršenosti.

Dvostruki život bivše SFRJ, iskazan kroz postojanje paralelnih institucija JNA, raspadom države
polako je nestajao, a arhitektonski objekti ostali su kao fizička manifestacija nekadašnjeg druš-
tvenog koncepta. Rekonstrukcija bivšeg doma JNA u Podgorici u Muzički centar Crne Gore koja
je, izradom projektne dokumentacije, započela 2009. godine još uvijek nije završena. Dom JNA u

340/
Nikšiću je nakon godina potpune zapuštenosti, najprije februara 2015. godine „punktiran”, odno-
sno probuđen umjetničko-muzičkim događajem u organizaciji KC PUNKT-a, a kasnije rekonstruisan
u Inovativno-preduzetnički centar „Tehnopolis”, otvoren u septembru 2016. godine. Dom JNA u
Tivtu je privatizacijom postao dio kompleksa Porto Montenegro i nije u svojoj prvobitnoj, javnoj kul-
turnoj funkciji. U nedostatku adekvatnog prostora za kulturna dešavanja, nastalim dugogodišnjim
procesom rekonstrukcije doma kulture, pljevaljski Dom JNA, bez obzira na vidljivu ruiniranost, još
uvijek povremeno preuzima ulogu gradskog prostora kulture.

Uloga koju su nekadašnji domovi kulture imali u industrijsko-socijalističkom društvenom konceptu,

koja je podrazumijevala ne samo konzumerističku prezentaciju određenih umjetničko-zabavnih formi
već, prije svega, mogućnost za konkretnu angažovanost građana – korisnika kroz razne oblike edu-
kacije i amaterizma, u post-industrijskom konceptu neoliberalne proizvodnje i potrošnje je, bar kako
se trenutno može uočiti, u velikoj mjeri izmijenjena i gotovo izgubljena. U kojoj mjeri i na koji način su
rušenja, zatim razni oblici intervencija kroz sanacije i rekonstrukcije, kao i prenamjene ovih objekata
uticali na uspostavljanje nekih novih oblika arhitektonske komunikacije kroz njihov „odnos” sa druš-
tvenim i fizičkim kontekstom, „odnos” sa korisnicima, kao i kroz eventualne oblike novih „arhitekton-
skih znanja“ (odnos „objekat – arhitekta”) pokazaće neko buduće istraživanje koje, zbog cjelovitosti
sagledavanja, zahtijeva i neminovan vremenski otklon. Tzv. „digitalno doba” u koje smo, shodno či-
njenicama ušli početkom XXI vijeka (već 2003. godine je izmjerena veća količina digitalnih u odnosu
na analogne podatke), iako nosi nove civilizacijske, tj. kulturne, pa time i arhitektonske kodove, mora
podrazumijevati upravo „odnos” osnovom svake, pa i arhitektonske komunikacije.

262/ Arhitektonska
komunikacija – odnos
“objekat–fizički kontekst”
– neposredna veza
“objekat–tlo”:
lijevo – Centar za kulturu
u Baru (1973, arh. Danilo i
Radmila Milošević), desno –
Heydar Aliyev Center u Bakuu,
Azerbejdžan (2012, Zaha
Hadid Architects).
Ovaj objekat Zahe Hadid ubrzo
nakon otvaranja stavljen je
pod zaštitu države.
Izvor (lijevo – S. S.Vučković, desno
– http://twwhlspls.com/heydar-aliyev-
centre/)

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 341/
342/
 ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA:
OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI
1945 — 2000

SPISAK SLIKA

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 343/
344/
Slika 1 – Ključni pojmovi u definisanju
komunikacije. (Izvor: West, Richard, Turner,
Lynn H., Introducing Communication
Theory: Analysis and Application, McGraw
Hill, 2007, p. 5) .... str. 27
Slika 2 – Prenos informacija – „linearni
i kružni model” – veza sa arhitekturom.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 38
Slika 3 – Drugi Šramov model – primjena
na arhitekturu. [Izvor: Janićević, Jasna,
Komunikacija i kultura, sa uvodom
u semiotička istraživanja, Novi Sad,
Sremski Karlovci, 2000, str. 58. (gore), S.
Stamatović Vučković (dolje)] .... str. 39 Levebvrove „produkcije prostora” i
Slika 4 – Gebnerov opšti model
komunikacije – arhitektonski objekat može
biti shvaćen kao poruka. (Izvor: Janićević,
Jasna, Komunikacija i kultura, sa uvodom
u semiotička istraživanja, Novi Sad,
Sremski Karlovci, 2000, str. 64, obradila S.
S. Vučković) .... str. 40 Bijenale arhitekture u Veneciji, Katalog
Slika 5 – Odnos forme i arhitekture kao
„znaka”. (Izvor: Neidhardt, Velimir, Čovjek
u prostoru – antroposocijalna teorija
projektiranja, Zagreb, Školska knjiga, 1997,
str. 66) .... str. 52 – arhitektonska komunikacija shvaćena
Slika 6 – Perpetualni dijagram
označavanja. (Izvor: Neidhardt, Velimir.
Čovjek u prostoru – antroposocijalna
teorija projektiranja, Zagreb, Školska
knjiga, 1997, str. 67) .... str. 53
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
Slika 7 – Veza tipova generisanja forme i
trihotomije po Persu (index, slika, simbol).
(Izvor: Neidhardt, Velimir, Čovjek u prostoru
– antroposocijalna teorija projektiranja,
Zagreb, Školska knjiga, 1997, str. 65)
.... str. 54
Slika 8 – Osnova objekta na otiraču na
ulazu u McCormick Tribune Campus
Center, Rem Koolhaas, IIT, Chicago –
direktno iščitavanje funkcije – primarne
arhitektonske komunikacije. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 59
Slika 9 – Paralela između predstave
arhitektonske definicije: forma –funkcija
– ponašanje. Okvir u crvenoj boji prikazuje
polje istraživanja u ovom radu: upotreba
prostora/ponašanje arhitekture –
arhitektura kao komunikacija. (Izvor:
Atelier BOW-WOW – Manifest, „Out There
– Architecture Beyond Building” – 11.
– Volume 5 – Manifesti, Venecija, 2008,
prevod i obrada: S. Stamatović Vučković)
.... str. 69
Slika 10 – Struktura analitičkog procesa
kao „odnos/relacija”, „između procesa
i značenja”. U svakom od tri „odnosa”
dominira jedan od dva nivoa komunikacije:
primarna – denotacija ili sekundarna –
konotacija. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 70
Slika 11 – Segmenti utilitarnog prostora u
dinamičkom denotiranju funkcija. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 77
Slika 12 – Površine izgrađenih objekata po
godinama izgradnje (BRGP) – raspon od
1.000 m2 do 23.500 m2 (Dom revolucije
u Nikšiću). Najveći broj objekata ima
površinu od 1.500 do 3.000 m2. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 96
Slika 13 – Broj izgrađenih objekata
kulture po dekadama. Najveća graditeljska
aktivnost uočava se šezdesetih i
osamdesetih godina, a najmanja
devedesetih godina 20. vijeka. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 96
Slika 14 – Vremensko trajanje procesa
projektovanja i izvođenja pojedinih
objekata kulture. Neki od objekata su još
uvijek nedovršeni. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 97
Slika 15 – Objekti kulture na
teritoriji Crne Gore (1949 –2000) –
„zaposjednutost (zauzetost) prostora”
– komparativni pregled površina. Uočljiv je
disproporcionalan odnos između površine
Doma revolucije u Nikšiću i površina svih
ostalih objekata. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 98
Slika 16 – Zadružni (omladinski) dom
u Haremima, kod Berana (lijevo) i u
Ljutotuku, kod Cetinja. [Izvor: Sloboda,
Berane, april, 1960, str. 6. (lijevo) i Pobjeda,
Cetinje, 26. feb, 1950, str. 3]. .... str. 100
Slika 17 – Izgradnja Zadružnog doma na
Žabljaku 1950. godine. (Izvor: Pobjeda, br.
121, Cetinje, 1951, str. 4) .... str. 101
345/
 Slika 18 – Dom kulture na Žabljaku
danas – prednja fasada, ulaz sa pješačke
komunikacije. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 102
Slika 19 – Dom kulture na Žabljaku
- osnova prizemlja: 1 - ulazi, 2 - biletarnica,
3 - hol, 4 - toaleti, 5 - hol/foaje, 6 - sala,
7 - bina, 8 - garderoba, 9 - magacin, 10 -
toaleti, 11 - ulaz/stepenište za potkrovlje
(Izvor: Glavni projekat rekonstrukcije,
"Urba Projekt" doo., Podgorica) .... str. 103
Slika 20 – Dom kulture na Žabljaku
- poprečni presjek (Izvor: Glavni projekat
rekonstrukcije, "Urba Projekt" doo.,
Podgorica) .... str. 103
Slika 21 – Zadružni dom u Rožajama,
pedesete godine 20. vijeka. (Izvor: Hadžić,
Rifo, Rožaje: varoš kakve više nema,
Rožaje, Damir i Damija, 2011, str. 75)
.... str. 104
Slika 22 – Dom kulture u Rožajama danas
– izgled prema pješačkoj komunikaciji.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 104
Slika 23 – Dom kulture u Pljevljima u
izgradnji 1945–1949. (Izvor: Enciklopedija
Jugoslavije, tom 2, Zagreb, Leksikografski
zavod FNRJ, 1956, str. 455) .... str. 106
Slika 24 – Dom kulture postaje centar
društveno-političkog života grada nakon
izgradnje. [Izvor: Pobjeda br. 15, Titograd,
6. april 1958, str. 11. (lijevo), Istorija
Pljevalja, Opština Pljevlja, 2009, str. 541.
(desno)] .... str. 107
Slika 25 – Dom kulture u Pljevljima
– osnova prizemlja: 1 - ulaz i ljetnja
pozornica, 2 - vjetrobran, 3 - hol, 4 -
blagajna, 5-21-23 - toaleti, 6 - kancelarije,
7 - organizacija slijepih, 8 - stepenište,
9-11-14-17 - magacini, 10 - sala, 12 -
šminkernica, 13 - bina, 15 - garderoba,
16 - radio stanica, 18-20-22 - sala
"Partizan" sa pratećim prostorima, 19
- tehničke prostorije (Izvor: Građevinski
fakultet u Podgorici) .... str. 108
346/
Slika 26 – Dom kulture u Pljevljima–
bočni izgled (Izvor: Građevinski fakultet u
Podgorici) .... str. 108
Slika 27 – Dokument o polaganju kamena
temeljca Sokolskog doma 1937. godine.
(lijevo), izgradnja doma 1939–1940
godine (sredina), rekonstruisana zgrada
bioskopa „Kino kultura” (desno). [Izvor:
Marta Vukotić Lazar (lijevo), http://
www.skyscrapercity.com/showthread.
php?t=868232&page=4 (sredina), http://
www.panoramio.com/photo/8936, datum
1. 11. 12. (desno)]
.... str. 110
Slika 28 – Narodno pozorište u Podgorici
krajem pedesetih godina 20. vijeka – glavni
ulaz, pogled iz ulice Stanka Dragojevića.
(Izvor: http://www.skyscrapercity.com/
showthread.php?t=868232&page=4)
.... str. 111
Slika 29 – Narodno pozorište u Podgorici
– skromne dimenzije bine, sa nišom za
orkestar – sa jedne od svečanosti krajem
50-ih godina 20 vijeka. (Izvor: Pobjeda, br.
17, Titograd, 26. april, 1959, str.5) Slika 37 – Dom omladine u Podgorici
.... str. 112
Slika 30 – Skica osnove Paviljona ULUCG-a,
koji je izgrađen 1958. godine. (Izvor: http://
www.ulucg.me, 01. 11. 12) .... str. 114
Slika 31 – Paviljon ULUCG-a u Ulici Marka
Miljanova u Podgorici. (Izvor: http://www.
ulucg.me, 01. 11. 12) .... str. 115
Slika 32 – Dom omladine u Podgorici –
zgrada u kojoj se održao Treći kongres
Saveza komunista Crne Gore. (Izvor:
Pobjeda, br. 28, Titograd, 3. jul, 1959, str. 1.
i str. 3) .... str. 116
Slika 33 – Pozicija Dom omladine u odnosu
na centar grada i susjedne sadržaje.
(Izvor: Google Earth, 20. 06. 2009. godine,
obradila S. Stamatović Vučković)
.... str. 118
Slika 34 – U duhu internacionalnog stila –
„zgrada-brod” – Dom omladine u Podgorici
odmah nakon izgradnje 1959. godine.
(Izvor: http://www.skyscrapercity.com/
showthread.php?t=868232&page=4)
.... str. 120
Slika 35 – Dom omladine (KIC „Budo
Tomović”) u Podgorici – prednja fasada –
ulaz i pogled na zadnji dio objekta – stadion
u pozadini. (Izvor: Podgorica, monografija,
Grad Podgorica, 2003, str. 219. i 230)
.... str. 121
Slika 36 – Dom omladine u Podgorici -
osnova prizemlja: 1 - ulaz, 2 - biletarnica,
3 - hol, 4 - garderoba, 5 - sala, 6 -
proskenijum, 7 - bina, 8 - kontola rasvjete,
9 - ostava, 10 - garderoba sa toaletom, 11
- šminkernica, 12 - toaleti, 13 - stepenište,
14 - rekviziti, 15 - kancelarije, 16 - mala
sala, 17 - sala DODEST-a, 18 - tehnički
ulaz, 19 - službeni ulaz (Izvor: Adaptacija i
rekonstrukcija prostorija KIC-a u Podgorici
- idejno rješenje, "Arhient" doo. Podgorica)
.... str. 122
- podužni presjek (Izvor: Adaptacija i
rekonstrukcija prostorija KIC-a u Podgorici
- idejno rješenje, "Arhient" doo. Podgorica)
.... str. 122
Slika 38 – Bočna stepeništa uz glavnu
salu za ljetnju terasu na krovu objekta,
po Glavnom projektu adaptacije Doma
omladine „Budo Tomović” (jul, 1978), nije
izvedeno. (Izvor: DACG, Fond: Republički
zavod za urbanizam i projektovanje,
Titograd, nesistematizovano) .... str. 123
Slika 39 – Dom kulture u Beranama,
otvoren 1961. godine, prednja (ulazna)
fasada uz ulicu i zadnja fasada u dvorištu.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 124
Slika 40 – Dom kulture je služio uglavnom
kao bioskop – najavljivanje novog filma u
Ivangradu, 1962. godine. (Izvor: Sloboda,
br. 27, 14. decembar 1962, str. 5)
.... str. 126
Slika 41 – Dom kulture u Beranama
- skica osnove, 1960. godina (Izvor: DACG
AO Berane) .... str. 127
Slika 42 – Dom sindikata u Nikšiću, 1962.
godine - fasada sa brisolejima.
(Izvor: Branko Todorović) .... str. 129
Slika 43 – Generalni urbanistički plan
Nikšića, rađen 1956–1958. godine (J.
Seissel i D. Boltar) koji se nadovezao na
Sladeovu radijalnu šemu postavljenu 1883.
godine. (Izvor: Vukašin Marković)
.... str. 130
Slika 44 – Razvoj modernog grada
šezdesetih godina: urbanistički blok
zvani „Meandar” – (1) Dom sindikata, (2)
stambeni soliter, (3) kolektivno stanovanje,
(4) kolektivno stanovanje. (Izvor: Google
Earth, 11. 08. 2010, obradila S. Stamatović
Vučković) .... str. 132
Slika 45 – Dom sindikata u Nikšiću, 1962.
godine. (Izvor: Minjević, Đorđije. Nikšić u
sjećanjima, Nikšić, JU Stari grad Anderva,
2008, str. 41) .... str. 133
Slika 46 – Novo društveno uređenje –
socijalističko samoupravljanje – proizvodi
nove oblike društvenog života koji
rezultiraju potrebom za novim prostorom –
arhitekturom – „domom sindikata”. (Izvor:
S. Stamatović Vučković) .... str. 133
Slika 47 – Dom sindikata u Nikšiću -
osnova prizemlja: 1-ulaz sa vjetrobranom,
2-foaje, 3-garderoba, 4-velika dvorana/
parter, 5-izlazni foaje, 6-toaleti,
7-spremišta, 8-cafe, 9-foaje "radničkog
univerziteta", 10-konferens sala sa koktel
salonom, 11-ulaz za studente
"radničkog univerziteta", 12-učionica,
13-domarev stan (Izvor: Branko Todorović)
.... str. 134
Slika 48 – Osnova prizemlja zgrade „Zeta
filma” u Budvi – Doma kulture „Gojko
Krapović”, završena 1966. godine. (Izvor:
Arhitektura – urbanizam, br. 43, Beograd,
1967, str. 20) .... str. 135
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
Slika 49 – Podužni presjek objekta, kroz Slika 56 – „Nedovršena modernizacija”
bioskopsku salu u prizemlju i salu za – „Zeta film” u Budvi – Dom kulture
projekcije na spratu. (Izvor: Arhitektura – „Gojko Krapović” (1966) predstavljala je
urbanizam, br. 43, Beograd, 1967, str. 20] „genarator” savremene urbane matrice
.... str. 136 Budve. [Izvor: nepoznat (lijevo), Pobjeda,
Titograd, 17. januar, 1971, str. 3. (desno)]
Slika 50 – Istočna fasada objekta sa .... str. 142
natktivenim prostorima i kolonadom
stubova u prizemlju – prema planiranom Slika 57 – Rušenje Osnovne škole "Olga
trgu. (Izvor: Arhitektura – urbanizam, br. Golović" (1948-49) u centru Nikšića 1979.
43, Beograd, 1967, str. 20) .... str. 137 godine kako bi se na tom prostoru izgradio
Dom Revolucije (DRN). (Izvor: nepoznat)
Slika 51 – Situacija koja prikazuje .... str. 145
planirano formiranje trga između Doma
kulture, zgrade Narodnog odbora i zgrade Slika 58 – Dom kultureu Baru (1973) –
Narodne banke. Preko puta ulice je pet prednja fasada (gore), glavni ulaz (lijevo) i
stambenih objekata povezanih u prizemlju. sporedni ulazi – izlazi (desno), neposredno
(Izvor: Idejni projekat za Dom kulture u po završetku. (Izvor: Radmila Milošević)
Budvi, 1963. godine. Arhiv Opštine Budva) .... str. 147
.... str. 138
Slika 59 – Šira situacija: 1 – Dom kulture,
Slika 52 – Prostor planiranog trga je ostao 2 – Ljetnja pozornica, 3 – Trg između
neizgrađen. Od pet predviđenih objekata objekata, 4 – Galerija, 5 – Ljetnjikovac kralja
kolektivnog stanovanja sa druge strane Nikole, 6 – Staklena bašta uz dvorac (sada
ulice izgrađena su četiri. [Izvor: nepoznat destoran), 7 – „Mali dvorac”, 8 – Šetalište
(gore), Google Earth, 14. 06. 2005. (dolje), kralja Nikole [Izvor: Google earth, 15. 04.
obradila S. Stamatović Vučković] 2009, obradila: S. Stamatović Vučković)]
.... str. 139 .... str. 148
Slika 53 – Zgrada „Zeta filma” u Budvi Slika 60 – Dom kulture u Baru – Ljetnja
– resemiotizacija arhitekture i prostora, pozornica sa 900 sjedišta. (Izvor: Radmila
koja je počela da se dešava nakon Milošević) .... str. 148
rekonstrukcije i sanacije objekta poslije
zemljotresa 1979. godine. (Izvor: S. Slika 61 – Dom kulture u Baru – južna
Stamatović Vučković) .... str. 140 fasada. (Izvor: Nikodin Žižić) .... str. 149
Slika 54 – Rekonstrukcija objekta nakon Slika 62 – Dom kulture u Baru – osnova
zemljotresa 1979. godine – ponovna prizemlja. 1 - ulaz, 2 - blagajna, 3 - hol,
primjena kamena, ali u drugoj boji, na 4 - foaje, 5 - sala, 6 - bina, 7 - soba za
postmodernistički način – resemiotizacija probe, 8 - garderobe, 9 - pomoćni prostor,
arhitekture i prostora. (Izvor: S. Stamatović 10 - bočni izlazi, 11 - terasa. (Izvor: Nikodin
Vučković) .... str. 141 Žižić) .... str. 149
Slika 55 – „Nedovršena modernizacija” – Slika 63 – „Spomen-kuća” na Tjentištu
Dom sindikata u Nikšiću (1962) – Radnički (1971) arhitekte Ranka Radovića, Bosna i
univerzitet „Nikola Kovačević” (kasnije Hercegovina. (Izvor: banjalukain.com)
bioskop „18. septembar”) – „težišna tačka” .... str. 151
moderno koncipiranog bloka „Meandar” uz
kružni tok na ulazu u grad. (Izvor: Vladimir Slika 64 – Epicentar urbanog tkiva:
Bojković) .... str. 142 spomen-dom u centru grada. (Izvor: Atelje
Marko Mušič) .... str. 154
347/
 Slika 65 – Spomenička arhitektura:
Spomen-dom (1975) i Spomenik žrtvama
fašističkog terora (1952) na glavnom
gradskom trgu u Kolašinu. (Izvor: Atelje
Marko Mušič) .... str. 155
Slika 66 – Osnova prizemlja (gore) i osnova
sprata (dolje): 1 – ulazni (memorijalni)
hol, 2 – sala, 3 – memorijalni prostori, 4 –
ulazni hol administracije, 5 – kancelarije,
6 – bina. (Izvor: Atelje Marko Mušič) situacija, glavni projekat 1983. godina.
.... str. 155
Slika 67 – Memorijalni dio Spomen-doma
– „prostor poruka”. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 156
Slika 68 – Spomen dom u Kolašinu -
proces izgradnje i neposredno po otvaranju
(1971-76) (Izvor: Atelje Marko Mušič)
.... str. 156-159
Slika 69 – Dom revolucije u Nikšiću –
prvonagrađeno idejno rješenje na konkursu
1976. godine – osnova prizemlja. Bruto
površina prizemlja 5.517 m2, a ukupna
bruto površina objekta 9.237 m2. (Izvor:
Atelje Marko Mušič) str. 142] .... str. 180
.... str. 160
Slika 70 – Dom revolucije u Nikšiću –
prvonagrađeno idejno rješenje na konkursu
1976. godine – presjeci. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 161
Slika 71 – Izvedbeni projekat (1980–1981)
– situacija. Bruto površina površina
objekta oko 23.500 m2. A – obrazovni
centar, B – kulturni centar, C – klub
mladih, D – informativni centar, E –
ugostiteljski objekat, LA – ljetnji amfiteatar.
1 – promenada, 2 – forum građana, 8 –
memorijalni prostori, 9 – izložbeni prostori,
10 – svečani foaje, 11 – velika dvorana,
14 – TV studio, 18 – memorijalna osovina,
19 – vječna vatra, 20 – refleksna vodena
površina, 21 – guvno. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 163 (lijevo), Idejni projekat Centra za kulturu,
348/
Slika 72 – Izgradnja Doma revolucije u
Nikšiću početkom osamdesetih godina 20.
vijeka. (Izvor: Atelje Marko Mušič)
.... str. 165
Slika 73 – DRN - nikad završena izgradnja
(1981-89) (Izvor: Atelje Marko Mušič)
.... str. 164-167
Slika 74 – Dom revolucije u Baru –
(Izvor: Radmila Milošević) .... str. 168
Slika 75 – Dom revolucije u Baru – glavni
projekat – fasade, 1983. godina. (Izvor:
Radmila Milošević) .... str. 169
Slika 76 – Spomen-prostor i ulazna
fasada. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 169
Slika 77 – Dom revolucije u Baru –
otvaranje 24. novembra 1986. godine
(lijevo); arhitektura kao spomenik – ploča
„Palim za slobodu” (desno). [Izvor: Radmila
Milošević (lijevo), S. Stamatović Vučković
(desno)] .... str. 169
Slika 78 – Prednja fasada – zidno platno
u natur betonu na kome su, iznad naziva
„Dom revolucije” bili predviđeni reljefni
motivi iz NOB-a. (Izvor: Radmila Milošević) „Boka” u susjedstvu. (Izvor: Živko Janjić)
.... str. 170
Slika 79 – Dom kulture u Kotoru – Centar
za kulturu – Idejne varijante: „savremeno
rješenje” (lijevo) i izvedeno rješenje
(desno). [Izvor: Maroević, Ivo, Kotorski
prvijenac, Čovjek i prostor, 3/1984. (372),
str. 11] .... str. 174
Slika 80 – Dom kulture u Kotoru –
rekonstrukcija iz 1982. godine, arhitekte
Zdravka Maslovca – šira situacija. Umjesto
dijela „C” se interpolira nova struktura.
[Izvor: Maroević, Ivo, Kotorski prvijenac,
Čovjek i prostor, 3/1984. (372), str. 10.
APZ, Zagreb, Arhiv Regionalnog zavoda za
zaštitu spomenika u Kotoru, (desno)]
.... str. 174
Slika 81 – Osnova prizemlja – pasaž i
pjaceta kod ulaza kroz bedem; osnova
sprata – foaje i sala. [Izvor: Maroević, Ivo,
Kotorski prvijenac, Čovjek i prostor, 3/1984.
(372), str. 10] .... str. 175
Slika 82 – Dom kulture u Kotoru – podužni
presjek i pročelje interpoliranog objekta u
Ulici Šuranj. [Izvor: Maroević, Ivo, „Kotorski
prvijenac”, Čovjek i prostor, 3/1984. (372),
str. 11] .... str. 176
Slika 83 – Pasaž – slica iz Idejnog projekta
i izvedeno stanje. [Izvor: Idejni projekat
Centra za kulturu, APZ, Zagreb, Arhiv
Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika
u Kotoru, (lijevo), S. Stamatović Vučković
(desno)] .... str. 178
Slika 84 – Segment idejnog uređenja
Herceg Novog, arhitekte Nikole Dobrovića,
iz 1961. godine. Oznaka br. 8 je lokacija
Doma kulture. [Izvor: Radulović, Veljko,
Interpretacije regionalnog konteksta –
na primjeru arhitekture Herceg Novog u
dvadesetom vijeku, doktorska disertacija,
Arhitektonski fakultet u Beogradu, 2011,
Slika 85 – Dvorana „Park” – Maketa
objekta, sa gabaritima srušenog hotela
.... str. 181
Slika 86 – Osnova prizemlja – bočnim
ulazima se preko hola/foajea ulazi direktno
u dvoranu, kapaciteta 400 mjesta,
sa prostornom binom i savremenom
tehnologijom scene. 1 - ulaz, 2 - hol, 3 -
sala, 4 - bina, 5 - tehnički ulaz, 6 - službeni
ulaz, 7 - bočni izlazi, 8 - garderobe, 9 -
bočna bina. (Izvor: Živko Janjić) .... str. 182
Slika 87 – Izgled Dvorane „Park” sa
jugozapada – otvoreni amfiteatar u nagibu
terena između dvorane i muzičke škole za
nastupe na otvorenom. (Izvor: Živko Janjić)
.... str. 183
Slika 88 – Dom kulture u Bijeloj – situacija.
1 – glavni ulaz, 2 – park, 3 – dom kulture,
4 – bočni ulaz, 5 – ljetnji bioskop, 6 –
individualno stanovanje, 7 – kolektivno
stanovanje. (Izvor: Google Earth, date 25.
09. 2005, obradila: S. Stamatović Vučković) kulture, lamela B – dograđeni dio – hol
.... str. 185
Slika 89 – Novi Dom kulture u Bijeloj –
Glavni projekat – situacija. (Izvor: DACG –
AO Herceg Novi, Fond Zavod za urbanizam i
projektovanje, Herceg Novi) .... str. 187
Slika 90 – Novi Dom kulture u Bijeloj –
Glavni projekat – bočna fasada. (Izvor:
DACG – Arhivsko odeljenje Herceg Novi,
Fond Zavod za urbanizam i projektovanje,
Herceg Novi) .... str. 187
Slika 91 – Dom kulture u Bijeloj – prednji
dio objekta prema prilaznom parku i moru
(lijevo) i dio bočne fasade (desno). (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 188
Slika 92 – Stari Dom kulture (Narodni dom)
i škola koji su bili srušeni u zemljotresu.
(Izvor: Arhiva MZ Risan) .... str. 189
Slika 93 – Osnova prizemlja novog Doma
kulture u Risnu, glavni projekat. 1, 2, 3 –
ulazna zona objekta. (Izvor: Arhiv MZ Risan)
.... str. 191
Slika 94 – Dom kulture u Risnu čija
je gradnja obustavnjena – zapušten i
prepušten zaboravu. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 193
Slika 95 – Dom kulture u Risnu (1981–
2012). (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 194
Slika 96 – Dom kulture u Ulcinju – koncept
situacionog rješenja. Uz Dom kulture, u
„zoni širenja” bili su predviđeni i ostali
sadržaji u funkciji kulture: ljetnji amfiteatar
sa galerijama i ateljeima za umjetnike.
(Izvor: Katalog 8. Salona arhitekture u
Beogradu, 1982. godine, str. 53)
.... str. 196
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
Slika 97 – Šira situacija uz glavnu gradsku
saobraćajnicu, Bulevar Maršala Tita. 1 –
Opština, 2 – Dom kulture, 3 – Trgovačko-
poslovni centar. Lamele A i C – adaptirani i
sanirani stari Dom zdravlja sada dio Doma
i foaje, univerzalna sala sa galerijom na
spratu, bina i prateći prostori. Nova zgrada
Doma zdravlja nalazi se jugoistočno, na
kraju istog bulevara. (Izvor: Google Earth,
date 22. 08. 2009, obradila: S. Stamatović
Vučković) .... str. 197
Slika 98 – Dispoziciona osnova novog
dijela Doma kulture: lamele B, E, F i D
(lijevo) i osnova prizemlja sa univerzalnom
salom od 608 sjedišta (desno). (Izvor:
Investiciono-tehnička dokumentacija
za završetak radova na Domu kulture u
Ulcinju, 1998. godina, Arhiv Direkcije javnih
radova Crne Gore) .... str. 198 na jugoslovenskom konkursu za
Slika 99 – Dom kulture u Ulcinju – podužni
presjek, najadekvatnije prostorno-
dimenzionisan binski prostor u Crnoj
Gori, još uvijek nepotpuno tehnički
opremljen. (Izvor: Investiciono-tehnička
dokumentacija za završetak radova na
Domu kulture u Ulcinju, 1998. godina, Arhiv
Direkcije javnih radova Crne Gore) drugu stranu rijeke. (Izvor: S. Stamatović
.... str. 198
Slika 100 – Dom kulture u Ulcinju – pogled
sa sjeveroistoka. Denivelacija terena
u odnosu na ulicu uslovila je vezu sa
objektom preko stepeništa i naglašenog
platoa koji se formira između trotoara i
ulaza. (Izvor: S. Stamatović Vučković) – Dom zdravlja, 6 – Dom kulture. (Izvor:
.... str. 199
Slika 101 – Urbanističko rješenje naselja
Plužine i objekti u naselju (1968),
realizacija 1972–1976. godine. Slobodne
grupacije objekata izlaze iz ortogonalnih
sistema, prateći izohipse terena. (Izvor:
Arhitektura – Urbanizam, br. 78–79,
Beograd: 1977, str. 91) .... str. 202
Slika 102 – Dom kulture u Plužinama
(centralni dio fotografije), neuređena
zelena površina i zgrada „Elektroprivrede”
(desno). U pozadini Doma kulture vide se
stambeni objekti i zgrada Opštine koji sa
Domom „grade” zajednički javni prostor –
kaskadni „park – trg”. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 203
Slika 103 – Dom kulture u Plužinama –
glavni ulaz. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 203
Slika 104 – Šavnik – Spomen-dom na
lijevoj strani jedne od tri rijeke na kojima
leži gradić. (Izvor: www.montenegro-
canada.com) .... str. 204
Slika 105 – Spomen-dom u Šavniku
– II nagrada (šifra „EX AEQUO”)
arhitektonsko-urbanističko rješenje
(1978), autori: Branislav Mitrović i Vasilije
Milunović. Prva nagrada nije dodijeljena.
(Izvor: arhitektonski studio „MIT ARH”,
Beograd) .... str. 205
Slika 106 – Spomen-dom u Šavniku
– početak urbanog širenja grada na
Vučković) .... str. 206
Slika 107 – Dom kulture (Centar za
kulturu) u Mojkovcu – 1 – magistralni put
Beograd–Podgorica, 2 – centar grada, na
uzvišenju „Novi Mojkovac”, 3 – parking-
prostor, 4 – osnovna i srednja škola, 5
Google image, date 29. 10. 2006, obradila
S. Stamatović Vučković) .... str. 208
Slika 108 – Dom kulture (Centar za
kulturu) u Mojkovcu – osnova prizemlja.
Univerzalna sala kapaciteta 300 sjedišta.
(Izvor: KOV Atelje, Nikšić).... str. 209
Slika 109 – Dom kulture (Centar za
kulturu) u Mojkovcu – prednja i zadnja
fasada. (Izvor: S. Stamatović Vučković) ....
str. 210
349/
 Slika 110 – Dom kulture u Plavu i nekoliko
objekata kolektivnog stanovanja preko puta
(Izvor: Google image, date 29. 10. 2006,
obradila S. Stamatović Vučković) kuhinja, 9 - izložbeni prostor (Izvor: Nikodin
.... str. 211
Slika 111 – Dom kulture u Plavu –
prizemlje i sprat: 1 – glavni ulaz, 2 – hol,
3 – stepenište, 4 – sjedjenje/bife, 5 –
glavna sala sa binom, 6 – pomoćna sala,
7 – kancelarije, 8 – garderobe, 9 – galerija
sprata, 10 – biblioteka, 11 – sekcije/ateljei,
12 – galerija sale. (Izvor: Rifat Alihodžić) oluka. (Izvor: Nikodin Žižić) .... str. 221
.... str. 212 6 – univerzalna sala, 7 – bina, 8 – ulaz/
Slika 112 – Plav „organična grupacija
brvnara” – inspiracija za savremeni
arhitektonski izraz. (Izvor: Krunić, Jovan.
Baština gradova srednjeg Balkana, str. 94) php/t-868232.html, 21. 10. 2012)
.... str. 213
Slika 113 – Dijalog između tradicionalne
kuće individualnog stanovanja rožajskog
i plavskog kraja i Doma kulture u Plavu –
dominacija volumena „krova na četiri vode”
kao primarnog graditeljskog odgovora na
klimatske uslove. (Izvor: Rifat Alihodžić) objekta – desno. [Izvor: Google image,
.... str. 214
Slika 114 – Ostaci katoličke crkve iz 1904.
godine, porušene u Drugom svjetskom
ratu, na lokaciji kasnije izgrađenog Doma
JNA. (Izvor: http://www.skyscrapercity.
com/archive/index.php/t-868232.html, 21.
10. 2012).... str. 218
Slika 115 – Dom JNA u Podgorici lociran u
meandru rijeke Ribnice – situacija i pogled
odozgo. [Izvor: Arhiv Vojske Crne Gore,
nesistematizovano (lijevo), Podgorica,
monografija, Grad Podgorica: 2003, str.
155. (desno)] .... str. 219
Slika 116 – Dom JNA u Podgorici –
Izgradnja prilaznog platoa ispred glavnog
ulaza. (Izvor: Arhiv Vojske Crne Gore,
nesistematizovano) .... str. 219
350/
Slika 117 – Dom JNA u Podgorici - osnova
prizemlja: 1 - ulaz, 2 - hol, 3 - bina, 4 -
sala, 5 - foaje, 6 - restoran, 7 - terasa, 8 -
Žižić) .... str. 220
Slika 118 – Dom JNA u Podgorici - detalji
zida terase u dijelu prema rijeci Ribnici.
(Izvor: Nikodin Žižić) .... str. 220
Slika 119 – Dom JNA u Podgorici -
"zvijezda petokraka" simbol JNA na detalju
Slika 120 – Dom JNA u izgradnji, pogled
sa obale meandra rijeke Ribnice, frontalno
(lijevo) i bočno (desno). (Izvor: http://
www.skyscrapercity.com/archive/index.
.... str. 222
Slika 121 – Dom JNA u Nikšiću, pozicija
u centru grada i situcija. 1 – Dom JNA, 2
– nedovršeni Dom revolucije, 3 – Opština,
4 – Robna kuća, 5 – Hotel „Onogošt”, 6 –
Gimnazija (sada osnovna škola). Gabarit
date 29. 10. 2006, obradila S. S. Vučković
(lijevo); Arhiv Vojske Crne Gore, nesistem.
(desno)] .... str. 223
Slika 122 – Dom JNA u Nikšiću, osnova
prizemlja. 1 – glavni ulaz, 2 – hol/izložbeni Stamatović Vučković) .... str. 230
prostor, 3 – glavna sala, 4 – terasa, 5
– trpezarija, 6 – kuhinja, 7 – kuglana, 8 –
dvorište, 9 – natkriveni prostor za muziku.
(Izvor: Preduzeće za projektovanje „Green
House”, d.o.o. Podgorica) .... str. 224
Slika 123 – Dom JNA u Nikšiću, podužni
presjek. (Izvor: Preduzeće za projektovanje
„Green House”, d.o.o. Podgorica)
.... str. 224
Slika 124 – Dom JNA u Nikšiću, izgled
(fotografija iz 70-ih godina) i glavni ulaz –
izlaz na terasu. [Izvor: Atelje Marko Mušič
(lijevo), Preduzeće za projektovanje „Green
House”, d.o.o. Podgorica (desno)]
.... str. 225
Slika 125 – Dom JNA u Pljevljima –
situacija. 1 – glavni ulaz, 2 – hol/foaje,
3 – univerzalna sala, 4 – administrativni
i smještajni dio (P+3), 5 – kuhinja, 6 –
terasa/dvorište, 7 – kuglana, 8 – natkriveni
prostor za muziku, 9 – sportski tereni.
Glavni projekat objekta Doma vojske u
Pljevljima, 1976. godine. (Izvor: Arhiv
Opštine Pljevlja) .... str. 227
Slika 126 – Dom JNA u Pljevljima – osnova
prizemlja. 1 – glavni ulaz/hol, 2 – foaje, 3 –
bilijar, stoni tenis, 4 – restoran, 5 – kuhinja,
izlaz, 9 – terasa, 10 – stepenište. Glavni
projekat objekta Doma vojske u Pljevljima,
1976. godine. (Izvor: Arhiv Opštine Pljevlja)
.... str. 228
Slika 127 – Dom JNA u Pljevljima – fasade:
prednja fasada (gore), bočna fasada
(dolje). Glavni projekat objekta Doma
vojske u Pljevljima, 1976. godine. (Izvor:
Arhiv Opštine Pljevlja).... str. 229
Slika 128 – Dom JNA u Pljevljima
neposredno pred otvaranje, septembra
1978. godine. (Izvor: Pljevaljske novine br.
437, Pljevlja: 1978, str.14) .... str. 230
Slika 129 – Dom JNA u Pljevljima – stub
na ulazu u univerzalnu salu. (Izvor: S.
Slika 130 – Tivatski arsenal: 1 – MTRZ
„Sava Kovačević”, 2 – Dom JNA. (Izvor:
Google image, date 25. 09. 2005, obradila
S. S. Vučković) .... str. 231
Slika 131 – Proces projektovanja
Doma JNA – Varijanta „B”, uz jadransku
magistralu. Idejni projekat, RO za
projektovanje i inžinjering „Neoprojekt”,
Beograd, 1985. godine (Izvor: Arhiv Porto
Montenegro, Tivat) .... str. 233
Slika 132 – Proces projektovanja Doma
JNA – Varijanta „A” – situacija. 1 – glavni
ulaz, 2 – sačuvani sakralni objekat iz 18.
vijeka, 3 – pomoćni ulazi, 4 – terasa klub-
bifea, 5 – „gumno”, 6 – sportski tereni,
7 – stari Dom JNA, kasnije srušen. Glavni
projekat, RO za projektovanje i inžinjering
„Neoprojekt”, Beograd, 1985. godine (Izvor:
Arhiv Porto Montenegro, Tivat) .... str. 234
Slika 133 – Dom JNA – osnova prvog
sprata (univerzalna sala) i poprečni
presjek, temeljenje objekta na šipovima.
(Izvor: Manević, Zoran, Aleksandar Đokić,
Beograd: BMG, 1995, str. 132) .... str. 234 pješačka komunikacija, veza sa dijelom
Slika 134 – Dom JNA u Tivtu – podužni
presjek, temeljenje objekta na šipovima.
(Izvor: Manević, Zoran, Aleksandar Đokić,
Beograd: BMG, 1995, str. 133) .... str. 235
Slika 135 – Dom JNA u Tivtu – pogled
odozgo. (Izvor: Manević, Zoran, Aleksandar
Đokić, Beograd, BMG, 1995, str. 134) arh. Radmile Nikolić i ing. Dobrila Nikolića. http://www.urbanplanet.org/forums/
.... str. 236
Slika 136 – Dom JNA u Tivtu – jugoistočna
fasada. (Izvor: Arhiv Porto Montenegro,
Tivat) .... str. 236
Slika 137 – Požar koji je zahvatio staru
zgradu CNP-a 1989. godine ozbiljnije
je pokrenuo proces za izradu projektne
dokumentacije i rekonstrukciju zgrade.
(Izvor: ing. Dobrilo Nikolić, „Biro ST –
Scenska tehnika”, Beograd) .... str. 239
Slika 138 – „Centar Kruševac” u Titogradu,
Detaljni urbanistički plan, Prva nagrada
na konkursu, raspisanom 1977. godine,
autora arh. Miloša Bobića i arh. Stanka
Gakovića, iz Beograd projekta, Centar za
planiranje urbanog razvoja. (Izvor: Katalog
5. Salona arhitekture u Beogradu, Beograd,
Muzej primenjene umetnosti, 1978,
nenumerisano) .... str. 240
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
Slika 139 – Projekat za novu zgradu
CNP-a (idejni projekat, 1978–1980) na
lokaciji „Centra Kruševac” u Titogradu,
arh. Miloš Bobić i arh. Stanko Gaković.
(Beograd projekt, Centar za planiranje
urbanog razvoja) (Izvor: Katalog 8. Salona
arhitekture u Beogradu, 1982. godine,
nenumerisano) .... str. 240 Slika 147 – Predlozi fasadne obloge,
Slika 140 – Šira situacija – pozicija
zgrade CNP-a u centralnoj zoni grada:
1 – centralni gradski trg, 2 – Narodna
biblioteka, 3 – Opštinski parlament (u
izgradnji), 4 – Opština, 5 – CNP, 6 – glavna
grada „preko Morače” i Njegošev park.
(Izvor: Google image, date 20. 06. 2009,
obradila S. S. Vučković) .... str. 242
Slika 141 – Rekonstrukcija stare zgrade
CNP-a (1990–1997). Postavljanje čeličnih
nosača zbog neophodnog proširenja
objekta u poprečnom pravcu, po projektu
(Izvor: ing. Dobrilo Nikolić, „Biro ST –
Scenska tehnika”, Beograd) .... str. 243
2012] .... str. 251
Slika 142 – Rekonstruisana zgrada CNP-a
– osnova prizemlja. (Izvor: Nikolić, Dobrilo, Slika 149 – Dom revolucije u Nikšiću
Arhitektura scensko gledališnih prostora
i tehnika scene, Beograd, 2008, str.
210–211) .... str. 244
fakultet Crne Gore) .... str. 252
Slika 143 – Rekonstruisana zgrada CNP-a
– podužni presjek. (Izvor: Nikolić, Dobrilo, Slika 150 – Dom revolucije u Nikšiću –
Arhitektura scensko-gledališnih prostora i
tehnika scene, Beograd, 2008, str. 216) Atelje Marko Mušič) .... str. 253
.... str. 245
Slika 144 – Rekonstruisana zgrada CNP-a.
Glavni i bočni ulaz. (Izvor: ing. Dobrilo
Nikolić, „Biro ST – Scenska tehnika”,
Beograd) .... str. 246
Slika 145 – Rekonstruisana zgrada
CNP-a – dvostruko povećana površina u
odnosu na prvobitnu. (Izvor: Podgorica,
monografija, Grad Podgorica, 2003, str.
182) .... str. 247
Slika 146 – Dom kulture u Ulcinju –
jednostavna obrada enterijera ulaznog
hola, kao posljedica dugogodišnjeg
izvođenja i nedostatka finansijskih
sredstava. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 248
Investiciono-tehnička dokumentacija
za završetak radova na Domu kulture u
Ulcinju, 1998. godina. Danas je objekat
spolja samo malterisan i bojen. (Izvor: Arhiv
Direkcije javnih radova Crne Gore)
.... str. 249
Slika 148 – Fenomen nedovršenosti u
arhitekturi – Krakov, Poljska (1975–1981)
– nedovršeni vertikalni gradski reper,
popularno nazvan „Skeletor” (lijevo); Site
(Site), Best Products Stores, Hjuston, SAD,
(1975) – projektovane „lažne ruševine”
(desno) [Izvor: http://www.skyscrapercity.
com/showthread.php?t=876690 (lijevo),
index.php/topic/11913-best-products-
showrooms-by-site/, (desno), 21.11.
– nedovršenost – transformacija –
aktiviranje ideja o „urbanoj reciklaži”
– studentski rad. (Izvor: Arhitektonski
resemiotizacija prostora (1989–). (Izvor:
Slika 151 – Dom revolucije u Nikšiću –
„seciranje” prostora – jedina mogućnost
za prenamjenu i revitalizaciju objekta
(2008–). (Izvor: Atelje Marko Mušič)
.... str. 254
351/
 Slika 152 – „Strogo” generisane forme
netransformabilnog karaktera – jedna od
karekteristika „intro aktivne” arhitekture.
[Izvor: Živko Janjić (Dvorana „Park” u
Herceg Novom, lijevo), Idejni projekat Doma
kulture u Plavu, Arhiv Doma kulture u Plavu
(desno)] .... str. 259
Slika 153 – Dom kulture u Plavu –
Zanemaren „odnos” sa direktnim
okruženjem (privatnim parcelama)
– posljedica nedosljedno sprovedenog
procesa urbanizacije. [Izvor: Rifat Alihodžić
(lijevo), S. Stamatović Vučković (desno)] JNA u Nikšiću –„intra aktivan” odnos
.... str. 260
Slika 154 – Dom kulture u Beranama
– zanemaren „odnos” sa direktnim
okruženjem je posljedica nedosljedno
sprovedenog procesa urbanizacije. (Izvor:
S. Stamatović Vučković) .... str. 260
Slika 155 – Dom kulture u Žabljaku –
„Lice” i „naličje” objekta: usmjerenost
ka pješačkoj komunikaciji i prostoru za
sjedjenje uz fasadu zgrade Opštine (lijevo)
i potpuna dezintegracija sa okruženjem
„zadnje” fasade (desno). (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 261
Slika 156 – Dom kulture u Plužinama –
Objekat uspostavlja kontakt sa pješačkom
komunikacijom i trgom i to preko bočnih
izlaza iz sale (lijevo), ali ne i sa suprotne
strane objekta (desno). (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 261
Slika 157 – Dom kulture u Mojkovcu –
Situacija u vrijeme izgradnje objekta (lijevo)
i postojeće stanje (desno). Pored svoje
„lokalne” introvertnosti, objekat Doma
kulture ne uspostavlja relaciju sa okolnim
objektima javnog karaktera, Domom
zdravlja i Srednjom školom, koji se nalaze
na istom platou. [Izvor: KOV Atelje, Nikšić
(lijevo), Google Earth, image date 29. 10.
2006. (desno)] .... str. 262 (1982) – „grupna forma” daje mogućnost
352/
Slika 158 – Dvorana „Park” u Herceg Slika 166 – Projekat uređenja terena za
Novom, vizura sa mora – „reper-pandan Dom kulture i ljetnju pozornicu (1972).
tvrđavi Forte Mare” – „intra aktivna” (Izvor: DACG – Odjeljenje Bar, Fond Dom
arhitektura. (Izvor: arh. Živko Janjić) kulture u Baru) .... str. 268
.... str. 262
Slika 167 – Dom kulture u Baru (1974) –
Slika 159 – Dom kulture u Ulcinju – Veza objekta i platoa sa terenom. (Izvor: S.
Blokiranost objekta i nedostatak interakcije Stamatović Vučković) .... str. 268
sa okruženjem. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 263 Slika 168 – Dom kulture u Baru (1974).
„Arhitektura kao skrovište” – veza „unutra
Slika 160 – Dvorište Doma JNA u Podgorici – spolja” (lijevo). Otvorena ljetnja pozornica
na obali rijeke Ribnice (lijevo) i Doma – naglašen „kontakt” na relaciji „zidno
platno – tlo” (desno). (Izvor: S. Stamatović
sa okruženjem pojačan je zatvorenim Vučković) .... str. 268
pristupom dvorištima i nedostatkom
interakcije sa rijekom kod objekta u Slika 169 – Dom kulture u Bijeloj (1986) –
Podgorici. [Izvor: Nikodin Žižić (lijevo), bočna fasada prema dvorištu individualnog
studio „Green house” (desno)] stanovanja (lijevo). Objekat biletarnice
.... str. 264 ispred ljetnje pozornice na zadnjoj strani
objekta (desno). (Izvor: S. Stamatović
Slika 161 – Dom kulture u Budvi (1966), Vučković) .... str. 269
perspektivni izgled pokazuje otvorenost
prizemne etaže na istočnoj fasadi i Slika 170 – Dom kulture u Bijeloj
integraciju sa planiranim prostorom trga – „ekstra–aktivnost” arhitekture u
(koji nije izveden). (Izvor: Idejni projekat za prilazno-ulaznoj zoni – korišćenje istih
objekat „Zeta film”, maj 1963. godine, Arhiv arhitektonskih elemenata i u uređenju
Opštine Budva) .... str. 265 terena što postaje sastavni dio oblikovanja
objekta. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
Slika 162 – Dom sindikata u Nikšiću .... str. 269
(1962) – Otvaranje objekta formiranjem
„prostora između”. (Izvor: Branko Slika 171 – Dom revolucije u Nikšiću –
Todorović) .... str. 266 makete – Odnos enterijer – eksterijer:
amfiteatar u zelenoj oazi (lijevo) i mekana
Slika 163 – Dom sindikata u Nikšiću – pokrenuta transparentna envelopa
poluatrijumski prostor. (Izvor: Branko (desno). (Izvor: Atelje Marko Mušič)
Todorović) .... str. 266 .... str. 270
Slika 164 – Spomen-dom u Kolašinu Slika 172 – Dom revolucije u Nikšiću –
– protočni i transparentni ulazi/izlazi neprekinuti troetažni prostor (lijevo),
koji omogućavaju povezivanje susjednih proces izvođenja čelične konstrukcije
ulica, čine objekat sa tog aspekta, „ekstra envelope koja je trebalo da taj prostor
aktivnim” u odnosu na okruženje. (Izvor: S. zatvara. (Izvor: Atelje Marko Mušič)
Stamatović Vučković) .... str. 267 .... str. 270
Slika 165 – Spomen-dom u Šavniku Slika 173 – Grupa – A: Forma direktno
denotira funkciju. A–I: 1. Podgorica, 2.
transformacije, proširenja ili „produženja” Berane; A–II: 1. Nikšić, 2. Budva; A–III: 1.
pojedinih djelova. (Izvor: S. Stamatović Bar, 2. Herceg Novi, 3. Podgorica, 4. Ulcinj,
Vučković) .... str. 267 5. Plužine, 6. Bijela, 7. Mojkovac. .... str. 276
Slika 174 – Grupa – B: Forma denotira
funkciju indirektno. B–I: 1. Žabljak, 2.
Rožaje, 3. Kotor, 4. Pljevlja, 5. Plav, 6.
Šavnik; B–II: 1. Podgorica (Dom JNA), 2.
Podgorica (Dom omladine), 3. Nikšić (Dom
JNA), 4. Pljevlja (Dom JNA). .... str. 276
Slika 175 – Grupa – C: „Slobodne” forme
– funkcija je potisnuta u drugi plan. C–I: 1.
Kolašin (Spomen- dom), 2. Nikšić (Dom
revolucije), 3. Tivat (Dom JNA), 4. Bar (Dom
revolucije) .... str. 277 Kino „Kultura” u Podgorici (1939), lijevo i
Slika 176 – Dom kulture u Beranama.
Glavni ulaz i zadnja fasada. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 278
Slika 177 – Domovi kulture u Baru,
Mojkovcu i Ulcinju (s lijeva na desno)
– naglašena vertikalnost pozornice –
direktna denotacija funkcije. (Izvor: S.
Stamatović Vučković).... str. 278
Slika 178 – Spomen-dom (Dom kulture)
u Šavniku. „Grupna forma” nastala
podržavanjem regionalnih arhitektonskih
obilježja – indirektno denotiranje funkcije.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 279
Slika 179 – Dom kulture u Plavu.
Transponovanje „tradicionalnih”
arhitektonskih kodova u „savremene” –
„singularna forma” – indirektno denotiranje
funkcije. (Izvor: Rifat Alihodžić) .... str. 279 Domu kulture u Plavu. [Izvor: Rifat Alihodžić me/?p=1331, 14. 10. 2012) .... str. 291
Slika 180 – Dom JNA u Nikšiću. Osim
višenamjenske sale (lijevo) bili su prisutni
i drugi sadržaji (restoran sa kuhinjom) –
indirektno denotiranje funkcije. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 280 Herceg Novi, Fond Zavoda za urbanizam i
Slika 181 – Spomen-dom u Kolašinu.
„Objekat – znak” – dominacija forme,
prikrivena funkcija. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 280
Slika 182 – Dom revolucije u Nikšiću
(nedovršeno). Dominacija jedinstvene
pokrenute envelope – „objekat – znak”.
(Izvor: Atelje Marko Mušič) .... str. 281
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
Slika 183 – Dom revolucije u Baru.
Kompaktna spiralna forma i detalji
zatvaranja prozora, funkcija u sjenci forme.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 281
Slika 184 – Dom JNA u Tivtu – „dvostruko
kodiranje” karakteristično za postmodernu:
„jedra” ili „zraci sunca” na uglovima objekta
dodatno akcentiraju formu objekta, pa
je denotacija funkcije otežana. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 282
Slika 185 – Usmjereno, dominantno
pravolinijsko kretanje do glavnog sadržaja
u objektu (glavna sala), u nivou ulaznog
hola – direktno iščitavanje prostora. (Izvor: bice-jos-jedan-trendy/, 14. 10. 2012.
S. Stamatović Vučković) .... str. 284
.... str. 290
Slika 186 – Složenije linije kretanja ka
glavnom sadržaju (sali) – indirektno
iščitavanje prostora. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str.285
Slika 187 – Dom kulture u Pljevljima
– direktna linija kretanja ka sali. (Izvor:
Građevinski fakultet u Podgorici) com/showthread.php?t=868232&page=9,
.... str. 286
Slika 188 – Dvorana „Park” u Herceg
Novom. Direktne linije kretanja. (Izvor: Živko Slika 195 – Umjetnički paviljon ULUCG
Janjić) .... str. 286
ulaza dodatno je pojačano „efektom
Slika 189 – Linije kretanja i bočni hodnik u
(lijevo), S. Stamatović Vučković (desno)]
.... str.287
Slika 190 – Paralelne linije kretanja u
Domu kulture u Bijeloj. (Izvor: DACG – AO
projektovanje) .... str. 287
Slika 191 – Dom kulture u Baru – osnova
prizemlja – linije kretanja su složenije
i vezane za stepeništa. (Izvor: Radmila
Milošević) .... str. 288
Slika 192 – Dom kulture u Pljevljima
(1949). Markiranje i iščivatanje glavnog
ulaza kroz „klasične” arhitektonske znake:
postament, multiplikaciju ulaznih otvora
i balkon koji natkriva ulaz. (Izvor: Glavni
projekat rekonstrukcije Doma kulture u
Pljevljima, Građevinski fakultet, Podgorica)
.... str. 289
Slika 193 – Glavna ulazna fasada je
istovremeno i znakovno obilježje ulaza.
Dom kulture u Beranama (1961), desno.
[Izvor: http://javniservis.me/2011/04/13/
priprema-se-rusenje-bioskopa-kulture-
(lijevo); S. Stamatović Vučković (desno)]
Slika 194 – Crnogorsko narodno pozorište
(CNP) u Podgorici. Stari objekat (1956) –
horizontalno markiranje, rekonstruisani
objekat (1997) vertikalno markiranje,
označavanje motiva glavnog ulaza –
portala. [Izvor: http://www.skyscrapercity.
14.10.2012. (lijevo); S. Stamatović
Vučković (desno)] .... str. 291
(1958). Horizontalno naglašavnje
sjenovitosti”. (Izvor: http://zrcalo.
Slika 196 – Dom omladine „Budo
Tomović” u Podgorici (1959), lijevo, nakon
rekonstrukcije (1982), desno – promjena
u definisanju znakovnih obilježja glavnog
ulaza. [Izvor: S. Stamatović Vučković
(desno); http://www.skyscrapercity.com/
showthread.php?t=868232&page=9, 14.
10. 2012. (lijevo)] .... str. 292
Slika 197 – Dom kulture u Baru (1974).
Skulpturalno markiranje glavnog i bočnih
ulaza. (Izvor: Radmila Milošević)
.... str. 292
353/
 Slika 198 – Galerija „V. Leković” u Baru
(1983), uz Šetalište kralja Nikole, nedaleko
od Doma kulture i Ljetnje pozornice. (Izvor:
S. Stamatović Vučković) .... str.293
Slika 199 – Dom revolucije u Baru
(1986). Iščitavanje ulaza se dešava
kroz kulminaciju spiralne pokrenutosti
volumena. (Izvor: Radmila Milošević) na zakrivljene linije kretanja. (Izvor: S.
.... str. 293
Slika 207 – Dom kulture u Kotoru
(rekonstrukcija, 1983). [Izvor: Maroević, Ivo,
Kotorski prvijenac, Čovjek i prostor, 3/1984.
(372), str. 10. (crtež lijevo); S. Stamatović
Vučković (foto 1–3)] .... str. 297
Slika 208 – Dom kulture u Baru –
nadovezivanje vetikalnih komunikacija
Stamatović Vučković) .... str. 298
Slika 216 – Vertikalna distribucija. (Berane,
Plužine, Rožaje, s lijeva na desno) (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 302
Slika 217 – Dom sindikata u Nikšiću
(1962) – prostori okupljanja, zadržavanja i
boravka (foaje, hol, terase, bife, natkriveni
prostori i sl.) čine više od polovine korisnog
prostora. (Izvor: Branko Todorović)
.... str. 303

Slika 200 – Dom kulture u Mojkovcu
(1983) i Dom kulture u Bijeloj (1986).
„Duplo” kodiranje glavnog ulaza: u
prvom slučaju – jasna linija kretanja se
gubi; u drugom slučaju – linija kretanja
se paralelno udvostručuje. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 294
Slika 201 – Dom vojske u Pljevljima (1978)
– dvojako postojanje ulaznih zona. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 294
Slika 202 – Dom kulture u Žabljaku –
pješačka komunikacija postaje sastavni dio
ulaza. (Izvor: S. Stamatović Vučković) ....
str. 294
Slika 203 – Dom kulture u Ulcinju (1981–).
Markiranje ulaza „stepenišnim mostovima”.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 295
Slika 204– Dvorana „Park” u Herceg
Novom (1987). Prilaz objektu sa glavne
saobraćajnice je blokiran i uslovio je
pozicioniranje glavnog ulaza na uglu
objekta. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
.... str. 295 Slika 213 – Spiralno stepenište u
Slika 205 – Dom kulture u Plužinama
(1982). „Prostorno blokiranje” –
nepristupačnost glavnog ulaza. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 296
Slika 206 – Dom kulture u Plužinama.
„Pogrešno kodiranje” – bočni izlazi su
dominantni, okrenuti javnom prostoru
– trgu, uz pješačku komunikaciju, dok je
glavni ulaz neprimjetan i nepristupačan.
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 296
Slika 209 – Dom revolucije u Baru – Slika 218 – Dvorana „Park” u Herceg
centralno i glavno, spiralno stepenište Novom i Dom kulture u Plavu: prostori za
prati formu objekta – jedina vertikalna sjedjenje su integralni dio prostora hola.
komunikacija u objektu. (Izvor: S. (Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 304
Stamatović Vučković) .... str. 298
Slika 219 – Dom kulture u Mojkovcu.
Slika 210 – Dom JNA u Tivtu – jedno od Prostor za sjedjenje u holu ispod zakošenih
dva bočna stepeništa koja vode do glavne fiksnih staklenih stijena sa žardinjerama.
sale na prvom spratu (lijevo) sa dodatnim [Izvor: S. S. Vučković (lijevo) i Atelje KOV iz
markiranjem stepenika – naglašeno Nikšića (desno)] .... str. 304
denotiranje linije kretanja (lijevo), spiralno
stepenište do kabine za projekcije (desno). Slika 220 – Dom kulture u Baru – hol
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 299 postaje glavno mjesto okupljanja, a vrlo
često i jedini aktivan prostor u objektu.
Slika 211 – Dom sindikata u Nikšiću (Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 305
(1962). Glavno stepenište. (Izvor: Branko
Todorović) .... str. 299 Slika 221 – Sale sa centralno postavljenim
gledalištima i linijama kretanja po obodu,
Slika 212 – Dom kulture u Kotoru – „vezni uz bočne zidove. (Izvor: S. Stamatović
nivo” prvog sprata na kome se sreću Vučković) .... str. 305
glavno stepenište i stepenište iz galerijskog
prostora (sakriveno kružnim zidom). Na Slika 222 – Sale sa gledalištima
nivou sljedeće etaže nalazi se glavni ulaz u podijeljenim u više cjelina i linijama
salu. (Izvor: S. Stamatović Vučković) kretanja po centralnom prostoru i obodu.
.... str. 300 (Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 306
Slika 223 – Dvorana „Park” – primjer
izložbenom prostoru koje vodi do foajea savremeno opremljene sale sa rotacionom
(„veznog nivoa”) na prvom spratu. (Izvor: S. binom (kapaciteta 400 sjedišta) za
Stamatović Vučković) .... str. 301 pozorišne i bioskopske predstave i
centralno postavljenim sjedištima. (Izvor:
Slika 214 – Princip transparentnosti Živko Janjić) ... str. 307
površina primijenjen je i na ogradama
stepeništa. (Izvor: S. Stamatović Vučković) Slika 224 – Dom JNA u Pljevljima –
.... str. 301 polivalentna funkcija sale sa manjom
binom i sjedištima koja nijesu fiksirana, pa
Slika 215 – Dom kulture u Plavu – se način organizacije mijenja u zavisnosti
djelimično skrivena pozicija stepeništa. od potreba. (Izvor: S. Stamatović Vučković)
(Izvor: S. Stamatović Vučković) .... str. 302 .... str. 307

354/
Slika 225 – Spomen-dom u Kolašinu
– višenamjenska sala sa mogućnošću
proširenja na prostor unutrašnjeg hola –
vestibila. (Izvor: Atelje Marko Mušič) 20. vijeka. (Izvor: http://www.interbau57.
.... str. 307
Slika 226 – Jedna od maketa organizacije
prostora u procesu projektovanja: glavna
promenada kao „kičma” kompleksa i faze
„A”, „B” i „C”, (1976–1985). (Izvor: Atelje
Marko Mušič) .... str. 308
Slika 227 – Faza „A” – prizemlje – Studio
za muziku, balet i dramu sa „kontaktnim
nišama” i tribinama (lijevo) i biblioteka sa
čitaonicom – pultovi dostupni sa glavne
promenade (desno). (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 309
Slika 228 – Sadržaji uz glavnu promenadu
u fazi „A” u prizemlju. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 310
Slika 229 – Faza „A” – sprat/galerija
– Radionice sa „prelaznim prostorima” –
„nišama za diskusiju” na galeriji. Maketa.
(Izvor: Atelje Marko Mušič) .... str. 310
Slika 230 – Glavna sala – analize
organizacije prostora kroz maketu. (Izvor:
Atelje Marko Mušič) .... str. 311
Slika 231 – Memorijalni prostor, prizemlje
i galerija – maketa. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 312 Slika 240 – Vertikalni brisoleji na Domu
sindikata u Nikšiću (1962). (Izvor: arh.
Slika 232 – Prostorno jedinstvo doma –
„smicani troetažni prostor”. Maketa. (Izvor:
Atelje Marko Mušič) .... str. 312
Slika 233 – Osnove „modernog
grada” – Hotel „Crna Gora“ u
Titogradu (lijevo) i Hotel „Onogošt” u
Nikšiću (desno). [Izvor: http://www.
madeinmontenegro.com/vbforum/
showthread.php?t=9475&page=4 (lijevo)
i http://www.kupindo.com/ Srbija-i-ex-
Yu-1945-60/10447156_Niksic (desno)] kodova: tradicionalno u savremeno. (Izvor:
.... str. 317
Slika 234 – „Interbau 57” u zapadnom
Berlinu – uzor i inspiracija arhitekture kraja „arhitektonski znak” koji se multiplikuje.
pedesetih i prve polovine šezdesetih godina
com/de, 24.10.2012) .... str. 318
Slika 235 – Gimnazija (sada osmogodišnja
škola) u Nikšiću (1956–1957). (Izvor:
Minjević, Nikšić u sjećanjima, Nikšić, Stari
grad Anderva, 2008, str. 40) .... str. 319
Slika 236 – Osmogodišnja škola „Ratko
Žarić” u Nikšiću (1961). (Izvor: Minjević,
Nikšić u sjećanjima, Nikšić, Stari grad
Anderva, 2008, str. 46) .... str. 319
Slika 237 – Pravni i Ekonomski fakultet
u Podgorici, u novom dijelu grada
„preko Morače” (1962) (Izvor: http://
www.skyscrapercity.com/showthread.
php?t=868232&page=10) .... str. 320
Slika 238 – Osnovna škola „Maksim Gorki”
u stambenom bloku uz Lenjinov bulevar
u novom dijelu tadašnjeg Titograda,
„preko Morače”. (1965). (Izvor: http://
www.skyscrapercity.com/showthread.
php?t=868232 &page=10) .... str. 320
Slika 239 – Zgrada „Zeta filma” u Budvi,
(1963–1966), čisto proporcionisana
arhitektura. (Izvor: Arhitektura urbanizam,
br. 43, 1967, str. 20) .... str. 321
Branko Todorović) .... str. 322
Slika 241 – Primjena horizontalnih i
vertikalnih brisoleja na fasadi škole
„Maksim Gorki” i uvučeni prozori u
izrazito vertikalnoj podjeli sprata objekta
„Zeta filma” (desno). (Izvor: Arhitektura
urbanizam, br. 38, 1966, str. 52. i br. 43,
1967, str. 20) .... str. 322
Slika 242 – Transponovanje arhitektonskih
Atelje Marko Mušič) .... str. 324
Slika 243 – „Ćelije događaja” – osnovni
Analiza različitih segmenata forme, od
singularne do grupne. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 324
Slika 244 – Prilog iz konkursnog materijala
1970. godine. Forma nastala grupisanjem
oko „praznine” (vestibila građana). (Izvor:
Atelje Marko Mušič) .... str. 325
Slika 245 – Spomen-dom u Kolašinu –
od idejnog rješenja na jugoslovenskom
konkursu (1970) do realizacije (1975).
(Izvor: Atelje Marko Mušič) .... str. 326
Slika 246 – Arhitekta Marko Mušič u
svom studiju u vrijeme izrade projektne
dokumentacije za Dom revolucije. Ispred
je jedan od radnih modela. (Izvor: Atelje
Marko Mušič) .... str. 327
Slika 247 – Skice za Dom revolucije –
„arhitektura pejzaža”. (Izvor: Atelje Marko
Mušič) .... str. 327
Slika 248 – Transponovanje istorijskih
kodova, skica za Dom revolucije. (Izvor:
Atelje Marko Mušič) .... str. 327
Slika 249 – Memorijalni dio (faza B)
– poigravanje sa kružnim i talasastim
formama u enterijeru i eksterijeru – maketa
(lijevo). Maketa u procesu projektovanja –
poigravanje sa različitim bojama svijetla
(desno). (Izvor: Atelje Marko Mušič)
.... str. 328
Slika 250 – Restoran na Lovćenu (1975–
1978) – fluidno tkanje kamena i stakla.
(Izvor: Atelje Marko Mušič) .... str. 328
Slika 251 – Izuzetna posvećenost u
procesu projektovanja – DRN – ispitivanje
svih nivoa prostornih odnosa. Skice,
makete od raznovrsnih vrsta materijala u
različitim razmjerama (glina, karton, drvo).
(Izvor: Atelje Marko Mušič) .... str. 329

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 355/
 Slika 252 – Evolucija ideje - posvećenost
procesu - od koncepta do finalnog
rješenja: DRN - lijeva strana; Spomen dom
u Kolašinu - desna strana. (Izvor: Atelje
Marko Mušič) .... str. 328-331
Slika 253 – Skulpturalna arhitektura
– Dom kulture i Galerija u Baru. (Izvor:
Radmila Milošević, S. Stamatović Vučković) Gornjem Milanovcu (1981–1987). (Izvor:
.... str. 332
Slika 254 – Pokrenuta, dinamična
armirano-betonska platna koja se „kreću”
i van granica objekta u težnji da uspostave
kontakt „unutra – spolja”. (Izvor: S.
Stamatović Vučković) .... str. 333
Slika 255 – Ljetnja pozornica pored
Doma kulture. Skulpturalna zidna platna
u snažnoj, tektonskoj vezi sa tlom,
podsjećaju na morske talase. (Izvor:
Radmila Milošević) .... str. 333
Slika 256 – Dom revolucije (1982–1983) –
maketa. (Izvor: Radmila Milošević)
.... str. 334
Slika 257 – Briga o arhitektonskom detalju:
stepenišne i balkonske ograde, kao i
vješto skrivanje vertikalnog oluka na spoju
dva zidna platna. (Izvor: S. Stamatović
Vučković) .... str. 334
Slika 258 – Spomen-dom u selu Radanovci
kod Kosjerića – maketa (1979, slika
gore), Trafostanica u naselju Kneževac–
Kijevo – „antologijsko djelo savremene
srpske arhitekture” (1977–1979, dolje
lijevo), Stambeni blok u Ul. Blagoja
Parovića – naselje „Golf” u Beogradu
(1984–1987, dolje desno). (Izvor: Manević,
Z. Romantična arhitektura, Beograd,
Institut za istoriju umjetnosti, 1990, bez
numeracije) .... str. 335
356/
Slika 259 – Vikinški brod i šumadijska kuća
(„konak”) – „Spajanjem i prožimanjem
dva, u suštini veoma različita prostorna
volumena, prikazano je, na simboličan
način, susretanje i zajedništvo dva
prijateljska naroda na sjeveru i jugu
Evrope”. Aleksandar Đokić, Kuća
jugoslovensko-norveškog prijateljstva u
Manević, Z., Romantična arhitektura,
Beograd, Institut za istoriju umjetnosti,
1990, bez numeracije) .... str. 336
Slika 260 – Skica za Dom JNA u Tivtu.
(Izvor: Manević, Zoran, Aleksandar Đokić,
Beograd, BMG, 1995, str. 36) .... str. 336
Slika 261 – Transponovanje „kodova”
na nivou oblika i na nivou boja – Galerija
„V. Leković” u Baru i Dom JNA u Tivtu.
(Izvor: lijevo, http//www.tvinx.comregata_
autohtonih_primorskih_barki_zabijelila_
kvarner.news.
6026.hr, 24. 10. 2012; sredina i desno – S.
Stamatović Vučković) .... str. 337
Slika 262 – Arhitektonska komunikacija
– odnos “objekat–fizički kontekst” –
neposredna veza “objekat–tlo”: lijevo –
Centar za kulturu u Baru (1973, arh. Danilo
i Radmila Milošević), desno – Heydar Aliyev
Center u Bakuu, Azerbejdžan (2012, Zaha
Hadid Architects). Izvor (lijevo – S.
S.Vučković, desno – http://twwhlspls.com/
heydar-aliyevcentre/) .... str. 341
 ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA:
OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI
1945 — 2000

SPISAK IZVORA I LITERATURE

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 357/
358/
1. IZVORI
1.1. IZVORI / projektna i planska
dokumentacija, fotografije:
1) DACG – Državni arhiv Crne Gore,
Cetinje – Arhivski fondovi poslije
1944/45. godine: Fond 102 Repub-
lički sekretarijat za prosvjetu, kul-
turu i nauku Titograd (1963–1968),
fascikle 3–41; Fond 99 Republički
sekretarijat za obrazovanje, kulturu
i nauku Titograd (1969–1984), fas-
cikle 2–107; Fond RZUP – Republički
zavod za urbanizam i projektovan-
je, Titograd: CNP – obrada lokacije
(1990); Dom društveno političkih
organizacija „25. maj” Konik – glavni
projekat uređenja terena (1978); PPO
Kolašin i GUP Kolašin, (1979); Dom
omladine „Budo Tomović”, glavni pro-
jekat adaptacije (1978); GUP Žabljak
(1972), GUP Budva (1968), GUP Bara
(1970); Fond Savjet za zakonodavst-
vo i izgradnju narodne vlasti Vlade
NRCG (1950–1953);
2) DACG – SIO Podgorica, Fond: Cen-
tralni komitet CK KPCG (1950–1970);
3) DACG – AO Podgorica: Fond Doma
omladine „Budo Tomović” (1958–
1960);
4) DACG – AO Herceg Novi: Fond Zavoda
za urbanizam i projektovanje Herceg
Novi – Idejni i glavni projekat Doma
kulture u Bijeloj (1980–1986);
5) DACG – AO Nikšić: Fond Dom revolu-
cije (1976–1985);
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
6) DACG – AO Bar: Fond Doma kulture,
projekat uređenja terena fas. br. 3, 5,
(1972–1974) i Dom revolucije (1983);
7) DACG – AO Berane: Fond Dom kulture,
projektna dokumentacija (1959–
1960);
8) DACG – AO Ulcinj: Fond Dom kulture
– Glavni arhitektonsko-građevinski
projekat (1981–1985);
9) Arhiv Zavoda za zaštitu spomenika
kulture u Kotoru: Projekat obnove i
rekonstrukcije Kulturnog centra u Ko-
toru (1980–1982);
10) Arhiv Vojske Crne Gore, Podgori-
ca: podaci (kartoni nepokretnosti za
građevinske objekte i listovi inventa-
risanja) o domovima JNA u Podgorici,
Nikšiću, Pljevljima i Baru;
11) Arhiv CNP-a, Podgorica: Glavni pro-
jekat rekonstrukcije zgrade CNP-a u
Podgorici;
12) Arhiv Direkcije za Javne radove Crne
Gore, Podgorica: Idejni projekat en-
terijera Doma kulture u Ulcinju, a.d.
„Jugodrvo” Beograd (1997–1998);
13) Arhiv KIC-a „Budo Tomović”, Pod-
gorica: dokumentacija, (1977–1982);
14) Arhiv Opštine Pljevlja: Glavni pro-
jekat objekta Doma Vojske u Pljevlji-
ma i preteća dokumentacija (1974–
1976), Projektantski biro Stambenog
preduzeća iz Pljevalja;
15) Arhiv Opštine Budva: Idejni i glavni
projekat Doma „Zeta film” u Budvi
(1962– 1963), Investiciono-tehnička
dokumentacija za dogradnju objekta
(1979–1980), Program Konkursa za
urbanističko rješenje centra Budve
(radna verzija), Institut za arhitekturu
i urbanizam Srbije, Beograd (1986);
16) Arhiv Opštine Herceg Novi: Izmjene
i dopune UP „Zapadno predgrađe”
(1989);
17) Arhiv Opštine Mojkovac: PUP Opš-
tine Mojkovac do 2020. god. (2011);
18) Arhiv Centra za kulturu Mojkovac:
projektna dokumentacija, rekon-
strukcija (2009–2010);
19) Arhiv Ministarstva turizma i uređen-
ja prostora Crne Gore: PUP Opštine
Plužine do 2028. god. (2012);
20) Arhiv Mjesne zajednice Risan: Dom
kulture u Risnu, pripremna i projek-
tna dokumentacija za Idejni i glavni
projekat (1979–1996); Ujes, Alojz,
Programsko- projektni zadatak za iz-
radu idejnog projekta za Dom kulture
u Risnu, Risan – Beograd, oktobar
1979. godine;
21) Arhiv „Porto Montenegro” Tivat:
Idejni i glavni projekat za Dom JNA u
Tivtu, RO za projektovanje i inženjering
„Neoprojekt” Beograd (1985–1990);
22) Građevinski fakultet u Podgorici:
Dopisi Opština o objektima kulture, za
potrebe izrade Prostornog plana Crne
Gore do 2020. godine (2005); Glavni
projekat adaptacije i rekonstrukci-
je objekta Doma kulture u Pljevljima
(2009);
23) Arhiv Centra za kulturu Plav: projek-
tna dokumentacija, (1989–1990);
24) Privatne kolekcije i obavljeni interv-
jui sa autorima objekata.
359/
 Atelje Marko Mušič – Spomen-dom u Ko-
lašinu (projektna dokumentacija, skice,
fotografije, prezentacije, članci u periodici,
ostala dokumentacija); Dom Revolucije u
Nikšiću (projektna dokumentacija, skice, fo-
tografije, prezentacije, ostala dokumentaci-
ja); Restoran na Lovćenu (skice, foto);
arh. Radmila Milošević – Dom kulture,
Galerija „V. Leković” i Dom revolucije u Baru
(projektna dokumentacija, fotografije);
arh. Živko Janjić – Dvorana „Park” u Her-
ceg Novom (projektna dokumentacija, fo-
tografije);
arh. Rifat Alihodžić – Dom kulture u Plavu
(projektna dokumentacija, fotografije);
inž. Dobrilo Nikolić „Biro ST – Scenska
tehnika” Beograd – Glavni arhitektons-
ko-građevinski projekat rekonstrukcije i do-
gradnje zgrade CNP-a u Podgorici (1990–
1992), fotografije;
„KOV Atelje” doo Nikšić (Projekat adaptaci-
je i sanacije Kulturnog centra u Mojkovcu,
2009);
Preduzeće za projektovanje „Green House”,
doo Podgorica (Glavni projekat rekonstruk-
cije i dogradnje Doma vojske u Nikšiću,
2009);
Pojedini podaci i fotografije dobijeni u
razgovorima od: Prof. arh. Aleksandra Ke-
kovića, arh. Milete Bojovića, arh. Nikole
Drakića, arh. Jovanke Vukčević, prof. dr Mar-
te Vukotić Lazar, arh. Nikodina Žižića, arh.
Branka Todorovića, arh. Vladimira Bojkovića,
arh. Vukašina Markovića, arh. Ivane Babić.
Izvori fotografija sa Interneta:
http://www.skyscrapercity.com/show-
thread.php?t=868232&page=9, 5. Pobjeda, dnevni list, Cetinje, Titograd,
14. 10. 2012.
http://www.skyscrapercity.com/show-
thread.php?t=868232&page=10, tičkog saveza radnog naroda opštine
14. 10. 2012.
360/
http://zrcalo.me/?p=1331, 7. Sloboda, organ opštinskih odbo-
14.10.2012.
http://javniservis.me/2011/04/13/pri-
prema-se-rusenje-bioskopa-kulture-bi-
ce-jos-jedan-trendy/, umjetnost, Podgorica, Centar savre-
14. 10. 2012.
http://www.madeinmontenegro.com/vbfo-
rum/showthread.php?t=9475&page=4
24. 10. 2012.
http://www.kupindo.com/Srbija-i-ex-
Yu-1945-60/10447156_Niksic
24. 10. 2012.
http://www.interbau57.com/de, KOMUNIKACIJA
24. 10. 2012.
http://www.ulucg.me,
01. 11. 2012.
1.2. IZVORI / PERIODIKA:
1. Arhitektura i urbanizam, časopis za
arhitekturu, urbanizam, primenjenu
umetnost i industrijsko oblikovanje,
Beograd, Savez društava arhiteka-
ta Srbije, Urbanistički savez Srbije,
Udruženje likovnih umetnika primen-
jenih umetnosti Srbije, 1960–1988.
2. Arhitektura, časopis Saveza arhiteka-
ta Hrvatske, Zagreb, Savez arhitekata
Hrvatske, 1960–1985.
3. Čovjek i prostor, mjesečnik za ar-
hitekturu, slikarstvo, kiparstvo, dizajn i
primijenjenu umjetnost, Zagreb, Savez
arhitekata Hrvatske, 1965–1990.
4. Kulturni život, časopis Saveza kulturno-
prosvetnih zajednica Jugoslavije, Beo-
grad, Savez kulturno-prosvetnih zajed-
nica Jugoslavije, 1962–1978.
Pobjeda, 1946–1980.
6. Pljevaljske novine, organ Socijalis-
Pljevlja, 1977–1980.
ra SSRN Ivangrada, Plava i Rožaja,
1961–1962.
8. Art Centrala, časopis za savremenu
mene umjetnosti, 2009–2010.
2. LITERATURA
1.1. PRVI DIO – ARHITEKTURA, KULTURA,
1. Abel, Chris. Architecture and Identity:
responses to cultural and techno-
logical change, Oxford: Architectural
Press, 2000.
2. Agrest, Diana. „Architectural Met-
aphors”, Architecture Theory since
1968, ed. Hays, Michael K., London,
Cambridge, Mass.: The MIT Press,
1998, p. 190–197.
3. Agrest, Diana. „Design versus Non–
Design”, in: Architectural Theory since
1968, ed. Hays, K. M., London: The MIT
Press, 1998, pp. 198–213.
4. Allison, Peter. ed. David Adjave: Ma-
king public buildings, London: Tha-
mes & Hudson, 2006.
5. Antonello, Monaco. Architettura aper-
ta – verso il progetto in trasformazi-
one, Roma: Edizioni Kappa, 2004.
6. Argan, Giulio Carlo. Arhitektura i kul-
tura, Split: Logos, 1989.
7. Arnhajm, Rudolf., „Teorija informa-
cije”, u Estetika i teorija informacije,
ur. Umberto Eko, Beograd: Prosveta,
1977, 77–81.
8. Bart, Rolan. Književnost, mitologija,
semiologija, Beograd: Nolit, 1971.
9. Baudrillard, J., Nouvel, J. Singularni
objekti – arhitektura i filozofija, Za-
greb: AGM, 2008.
10. Betsky, Aaron. „James Gamble Rogers
and the Pragmatics of Architectural
Representation” u Critical Architec-
ture and Contemporary Culture ed.
Lillyman W., Moriarty M., Neuman, D.
NY: Oxford University Press, 1994,
64–86.
11. Betsky, Aaron. Out There – Architec-
ture Beyond Building, catalog, volume
1–5, Venezia: La Biennale di Venezia,
2008.
12. Biraghi, M. e Damiani, G., cur. Le pa-
role dell’architettura: Un’antologia di
testi teorici e critici: 1945–2000, To-
rino: Einaudi, 2009.
13. Bodrijar, Žan. Simulakrumi i simulaci-
ja, Novi Sad: Svetovi, 1991.
14. Boudon, Philippe. O arhitektonskom
prostoru: esej o epistemologiji ar-
hitekture, Zagreb: Institut za povijest
umjetnosti, 2006.
15. Brent, Brolin. Arhitektura u kontekstu,
Beograd: Građevinska knjiga, 1985.
16. Vale, Lawrence J. Architecture, Power
and National Identity, London and NY:
Routledge, 2008.
17. Vattimo, Đani. Kraj moderne, Novi
Sad: Svetovi, 1991.
18. Venturi, R.; Brown, D. Skot; Ajzenur, S.
Poruke Las Vegasa, Beograd: Građe-
vinska knjiga, 1990.
19. Vidler, Anthony. ed. Architecture Be-
tween Spectacle and Use, Massachu-
setts: Sterling and Francine Clark Art
Institute, 2008.
20. Vitruvije. Deset knjiga o arhitekturi,
Beograd: Građevinska knjiga, 2003.
21. Vujaklija, Milan. Leksikon stranih reči
i izraza, Beograd: Prosveta, 1996/97.
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
22. Gandelsonas, Mario. „Linguistics in
Architecture”, Architecture Theory
since 1968, ed. Hays, Michael K., Lon-
don, Cambridge, Mass.: The MIT Press,
1998, p. 112–123.
23. Giro, P. Semiologija, Beograd: BIGZ,
1975.
24. Dance, Frank E.X. & Larson, Carl E.,
The Function of Human Communi-
cation: A Theoretical Approach, USA:
Holt, Rinehart and Winston, 1976.
25. Danesi, Marcel. Messages, Signs, and
Meanings: A Basic Textbook in Se-
miotics and Communication Theory,
Toronto: Canadian Scholars’ Press,
2004.
26. De Fusko, Renato., „Arhitektura kao
mas-medij”, u Zevi, Bruno, Koncept za
kontraistoriju arhitekture, Beograd:
Centar VAM, 2007, str. 97.
27. Dimbleby, R.; Burton, G., More Than
Words: an Introduction to Communi-
cation, London: Routledge, 1992.
28. Ekman, Paul & Friesen, Wallace. „The
repertoire of non verbal Behavior:
Categories, origins, usage and cod-
ing”, Semiotica,1, 1969, pp. 49–98.
29. Eko, Umberto. Otvoreno djelo, Saraje-
vo: Veselin Masleša, 1965.
30. Eco, Umberto. La struttura assente,
Milan: Bompiani, 1968.
31. Eko, Umberto. Kultura, informacija,
komunikacija, Beograd: Nolit, 1973.
32. Eko, Umberto. ur., Estetika i teorija
informacije, Beograd: Prosveta, 1977.
33. Eko, Umberto. „Semiotika inscenaci-
je”, Stvaranje, god. 44, br. 1, Titograd:
1989, 74–82.
34. Eko, Umberto. Simbol,
Narodna knjiga, 1995.
35. Eko, Umberto. Kod, Beograd: Narodna
knjiga, 2004.
36. Eco, Umberto. „Function and Sigh: the
Semiotics of Architecture”, Rethink-
ing Architecture: A Reader in Cultural
Theory ed. Neil Leach, London: Rout-
ledge, 1997.
37. Eko, Umberto. „Funkcija i znak: Semi-
otika arhitekture”, Teorija arhitekture i
urbanizma, ur. Petar Bojanić i Vladan
Đokić, Beograd: Arhitektonski fakul-
tet, 2009, str. 155–173.
38. Zanini, Pjero. Značenja granice, Beo-
grad, Clio, 2002.
39. Zevi, Bruno. Koncept za kontraistori-
ju arhitekture, Beograd: Centar VAM,
2007.
40. Zumthor, Peter. Atmospheres, Bazel:
Birkhauser, 2006.
41. Ignjatović, Aleksandar. Jugosloven-
stvo u arhitekturi: 1904–1941, Beo-
grad: Građevinska knjiga, 2007.
42. Igo, Viktor. Zvonar bogorodične crkve
u Parizu, Sarajevo: Svjetlost, 1989.
43. Jakobson, Roman. Linvistika i poetika,
Beograd: Nolit, 1966.
44. Jakson, Nancy. „The Architectural
View: Perspectives on Communica-
tion”, Visual Communication Quarter-
ly, volume 13, (2006), 32–45.
45. Jencks, Charles, Baird, George, Mean-
ing in Architecture, NY: Braziller, 1969.
46. Janićijević, Jasna. Komunikacija i
kultura, sa uvodom u semiotička is-
traživanja, Sremski Karlovci, Novi Sad:
Izdavačka knjižarnica Zorana Sto-
janovića, 2000.
47. Juras, Ivan. Arhitektura između ver-
balnog i vizuelnog, Zagreb: Udžbenici
Sveučilišta u Zagrebu, vlastita nakla-
Beograd:
da, 2008.
48. Kadijević, Aleksandar. Arhitektura i
duh vremena, Beograd: Građevinska
knjiga, 2010.
361/
 49. Kasirer, Ernst. Filozofija simboličkih
oblika I–III, Novi Sad: Književna zajed-
nica, 1985.
50. Koenig, G. Klaus. „Arhitektura kao gov-
or i semiotika”, u Zevi, Bruno, Koncept
za kontraistoriju arhitekture, Beo-
grad: Centar VAM, 2007, str. 93–94.
51. Krampen, Martin., „Semiotics of archi-
tecture, semiotics of space – looking
back and ahead”, ed. Thornberg, Josep
Muntanola. Arquitectura, semiotica i
ciencies socials. Topogenesi, Barcelo-
na: Edicions UPC, 1997, pp. 4–10.
52. Kojin, Karatani. Architecture as a
Metaphor: language, number, money,
Mass.: The MIT Press, 1997.
53. Kon, Žan. Estetika komunikacije, Beo-
grad: Clio, 2001.
54. Colusso, Federico Paolo. Wim
Wenders – Paesaggi, luoghi, citta, To-
rino: Testo & Immagine, 1998.
55. Colomina, Beatriz. „Media as Modern
Architecture”, Architecture Between
Spectacle and Use, ed. Vidler Anthony,
Massachusetts: Sterling and Francine
Clark Art Institute, 2008, p. 58–76.
56. Colquhoun, Alan. „Historicism and Lim-
its of Semiology”, Classic Readings in
Architecture, WCB/McGraw Hill: 1999.
57. Cook, Peter. Architecture: action and
plan, London: Studio Vista, 1967.
58. LaVine, Lance. Mechanincs and
Meaning in Architecture, Minneapolis:
University of Minnesota Press: 2001.
59. Lawson, Bryan. The Language of
Space, Architectural Press, 2001.
60. Leach, Neil. ed. Rethinking Architec-
ture, a reader in cultural theory, Lon-
don: Routledge, 1997.
61. Leach, Neil. ed. Architecture and Rev-
olution: contemporary perspectives
on Central and Eastern Europe, Lon-
don and New York: Routledge, 1999.
362/
62. Lefebvre, Henri. The Production of
Space, eng. prevod Donald Nich-
olson–Smith, Oxford, Cambridge,
Mass.: Blackwell, 1991.
63. Lillyman W., Moriarty M., Neuman, D.
ed., Critical Architecture and Contem-
porary Culture, NY: Oxford University
Press, 1994.
64. Lič, Edmund. Kultura i komunikaci-
ja, Beograd: Biblioteka XX vek, Čigoja
štampa: Knjižara Krug, 2002.
65. Majer, Eva. „Arhitektura i jezik”, Filo-
zofska istraživanja, br. 25 (2), Zagreb:
1988, 543–549.
66. Makluan, Maršal. Poznavanje opšti-
la, čovekovih produžetaka, Beograd:
Prosveta, 1971.
67. MAKLUANOVA GALAKSIJA, Beograd:
NUBS, XX vek, 1971.
68. Makluan, Maršal. Gutenbergova gal-
aksija, Beograd: Nolit, 1973.
69. Mandić, Tijana. Komunikologija: psi-
hologija komunikacije, Beograd: Clio,
2003.
70. Maroević, Ivo. „Arhitektura i arhitek-
turologija”, KVARTAL, III–4, Zagreb:
2006, 16–18.
71. Milenković, Branislav. Jezik arhitek-
ture, Poslediplomske studije: Kurs –
Arhitektonska organizacija prostora
2002–2003, sveska 76, Beograd: Ar-
hitektonski fakultet, 2003.
72. Moles, Abraham. „Teorija informacija”,
BIT International, br. 1, Zagreb: 1968.
73. Monaco, Antonello. Architettura aper-
ta – verso il progetto in trasformazi-
one, Roma: Edizioni Kappa, 2004.
74. Nan, Elin. Postmoderni urbanizam,
Beograd: OrionArt, 2002.
75. Neidhardt, Velimir. Čovjek u prostoru:
antroposocijalna teorija projektovanja,
Zagreb: Školska knjiga, 1997.
76. Norberg–Šulc, Kristijan. Egzistenci-
ja, prostor i arhitektura, Beograd:
Građevinska knjiga, 2006.
77. Norberg Schulz, Christian., Intencije
u arhitekturi, Zagreb: Jesenski i Turk,
2009.
78. Noth, Winfried, Handbook of Semiot-
ics, Indianapolis: Indiana Univ. Press,
1990.
79. Pevnser, Nicolaus. A History of Build-
ing Types, Princenton: Princenton
University Press, 1976.
80. Pođoli, Renato. Teorija avangardne
umetnosti, Beograd: Nolit, 1975.
81. Price, Stuart. Media Studies, London:
Pitman Publishing, 1994.
82. Psarra, Sophia. Architecture and Nar-
rative: the formation of space and
cultural meaning, London: Routledge,
2009.
83. Radović, Ranko. Savremena arhitek-
tura – između stalnosti i promena
ideja i oblika, Novi Sad: Stylos, 1998.
84. Ricoeur, Paul. „Architettura come
narrazione”, Estetica e architettura, a
cura di Rocca Ettore. Bologna: il Muli-
no, 2008, p. p. 235–250.
85. Rosi, Aldo. Arhitektura grada, Beo-
grad: Građevinska knjiga–Premis,
1996.
86. Rogers, Everett M., Rogers, Rekhas A.,
Communication in Organization, New
York: 1976.
87. Rocca, Ettore. cu., Estetica e architet-
tura, Bologna: il Mulino, 2008.
88. Ruse, Žan. Oblik i značenje, Sremski
Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižar-
nica Zorana Stojanovića, 1993.
89. Summerson, John. Klasični jezik ar-
hitekture, Zagreb: Golden marketing,
1998.
90. Schumacher, Patrik. Digital Hadid –
Landscape in motion, Basel: Birkhaus-
er–Pablishers for Architecture, 2004.
91. Sosir, Ferdinand de. Opšta lingvistika,
Beograd: Nolit, 1969.
92. Sudjic, Deyan. Il linguagio delle cose,
Roma-Bari: Laterza, 2009.
93. Tomić, Zorica. Komunikologija, Beo-
grad: Čigoja štampa, 2003.
94. Tschumi, Bernard and Cheng, Irene. ed.,
The State of Architecture at the Be-
ginning of the 21st Century, New York:
Columbia Books of Architecture, 2003.
95. Tschumi, Bernard and Enrique Walker,
Tschumi on Architecture, conversa-
tions with Enrique Walker, New York:
The Monacelli Press, 2006.
96. Tuđman, Miroslav. Struktura kulturne
informacije, Zagreb: Zavod za kulturu
Hrvatske, 1983.
97. Ugljen Adamović, Nina. Kritika – stim-
ulans arhitektonskoj ideji, Sarajevo:
Dobra knjiga, 2012, 134–137.
98. Forty, Adrian. Words and Building, a
Vocabulary of Modern Architecture,
London: Thames and Hudson, 2000.
99. Focillon, Henri. Život oblika / Pohvala
ruci, Beograd: Kultura, 1964.
100. Hall, Edward T., The Hidden Dimensi-
on, Garden City, N.Y.: Doubleday and
Company, 1982.
101. Harbison, Robert. The Built, The Un-
built and The Unbuildable – In Pursiut
of Architectural Meaning, Cambridge,
Mass.: MIT Press, 2001.
102. Hays, Michael K. ed. Architecture The-
ory since 1968, London, Cambridge,
Mass.: The MIT Press, 1998.
103. Hildebrand, Adolf. Problem forme u
likovnoj umetnosti, Beograd: Univer-
zitet umetnosti, 1987.
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
104. Hirsch, N., „Res Publica or Just a Public
Thing”, in David Adjave: Making public
buildings, ed. Peter Allison, London:
Thames & Hudson, 2006, pp. 17–19.
105. Hol, Edvard. Nemi jezik, Beograd:
BIGZ, 1976.
106. Hollein, Hans. „Tutto e architettura”, Le
parole dell’architettura: Un’antologia di
testi teorici e critici: 1945–2000, a cura
di Biraghi, Marco e Damiani, Giovanni,
Torino: Einaudi, 2009, 162–166.
107. Dženks, Čarls. Jezik postmoderne
arhitekture, Beograd: Vuk Karadžić,
1985.
108. Dženks, Čarls. Nova paradigma u ar-
hitekturi – jezik postmodernizma,
Beograd: Orion Art, 2007.
109. Šuvaković, Miško. Pojmovnik moderne
i postmoderne umetnosti i teorije
posle 1950, Beograd: SANU i Prome-
tej, 1999.
110. West, Richard and Turner, Lynn H.
Introducing Communication Theory,
Analysis and Application, NY: The Mc-
Graw–Hill Companies, 2007.
1.2. DRUGI DIO – OBJEKTI KULTURE
U CRNOJ GORI
Monografije, zbornici:
1. Antović, Darko. Kotorsko pozorište u
XIX vijeku, Podgorica: CID i CNP, 1998.
2. Bakić, Radovan. „Kretanje gradskog
stanovništva Crne Gore u toku druge
polovine XX vijeka i njegova bitna mi-
graciona obilježja na početku trećeg
milenijuma”, Etnologija grada u Crnoj
Gori, radovi sa okruglog stola, Pod-
gorica: CANU, 2009, 81–82.
3. Belousov, Vladimir Nikolajevič. Poeti-
ka crnogorske arhitekture, Podgorica:
CID, 2009.
4. Bulajić, Žarko. „Moderne osnove
Nikšića”, Nikšić, Zagreb: Grafički za-
vod Hrvatske, 1972.
5. Bulatović, Milutin. Kolašin sa okolinom,
Kolašin: Skupština opštine, 2000.
6. Vlahović, Petar. „Grad u Crnoj Gori i
njegov etnološki značaj”, Etnologija
grada u Crnoj Gori, radovi sa okruglog
stola, Podgorica: CANU, 2009, 7–18.
7. Vujačić, Maksim. Nikšić nekad i sad,
Nikšić: 2008.
8. Vukajlović, Slobodan. „Arhitektura, ur-
banizam i spomenici kulture”, Nikšić,
Zagreb: Grafički zavod Hrvatske, 1972.
9. Gažević, Nikola. „Predgovor” u Vir-
pazar, Bar, Ulcinj, Cetinje, Beograd:
OBOD, 1974.
10. Đurović, Ratko. Teatrološki spisi, Pod-
gorica: CNP, 2006.
11. Zloković, Maksim S., Bijela: estets-
ko-istorijski prikaz, Herceg Novi: Za-
vičajni muzej, Bijela: SPCO, 2003.
12. Janjić, Živko. Arhitektura, Podgorica:
IKCG, 2010.
13. Kalezić, Danilo. ur., Budva, Beograd,
Oktoih: Kultura, 1996.
14. Kostić, Milica. „Obilježja dugoročnog
kretanja gradskog stanovništva i
standarda u urbanim sredinama Crne
Gore”, Etnologija grada u Crnoj Gori,
radovi sa okruglog stola, Podgorica:
CANU, 2009, 23–49.
15. Košir, Fedja. Kolašin, Lovćen: od ljud-
skog ka izvanljudskom: arhitekta
Marko Mušič, Ljubljana: SAZU, Pod-
gorica: CANU, 2010.
16. Krapović, Nikola. „Filmska umjetnost
u Budvi”, Budva, ur. Danilo Kalezić,
Beograd, Oktoih: Kultura, 1996, str.
185–187.
363/
 17. Krunić, Jovan. Baština gradova sredn-
jeg Balkana, Beograd: Republički zavod
za zaštitu spomenika kulture: 1996.
18. Krcunović, Radmila. „Na tekovina-
ma revolucije – komune Bar i Ulcinj
1944–1974.”, u Virpazar, Bar, Ulcinj,
monografija, Cetinje, Beograd: Obod,
1974, str. 578.
19. Kujović, Draginja. „Urbana cjelina – Ko-
lašin nekad i sad: prekid sa tradicijom
i novi putevi graditeljstva”, Etnologija
grada u Crnoj Gori, radovi sa okruglog
stola, Podgorica: CANU, 2009.
20. Lempi, Džon, R. Jugoslavija kao istori-
ja: Bila dvaput jedna zemlja, Beograd:
Dan Graf, 2004.
21. Manević, Zoran. Aleksandar Đokić,
Beograd: BMG, 1995.
22. Manević, Zoran. Romantična arhitek-
tura, Beograd: Institut za istoriju
umetnosti, 1990.
23. Markuš, Andrija. 50 arhitekata Crne
Gore, Podgorica: Arhitektonski forum,
2008.
24. Minjević, Đorđije. Nikšić u sjećanjima,
Nikšić: JU Stari grad Anderva, 2008.
25. Mladjenović, Ivica. 11 istaknutih ar-
hitekata Jugoslavije, knjige 2, 3, 4 i 5,
Beograd: Studio Linija A, 1989.
26. Nikolić, Dobrilo R. Arhitektura scensko
gledališnih prostora i tehnika scene,
Beograd: Biro ST – Scenska tehnika,
2008.
27. Perović, Miloš R. Iskustva prošlosti,
Beograd: Građevinska knjiga, 2008.
28. Petranović, Branko. Istorija Jugo-
slavije 1918–1988. Knjiga 3, Beograd:
Nolit, 1988.
29. Pittaway, Mark. Eastern Europe 1939–
2000, London: Arnold, 2004.
364/
30. Radović, Ranko. „Arhitektura arhiteka-
ta ili arhitekte jedne arhitekture”,
predgovor za Katalog Petog salona
arhitekture u Beogradu, 1978. godine,
Beograd: SIZ Salona arhitekture, Muzej
primenjene umetnosti, 1978.
31. Radović, Ranko. „Od stila ka stilizaciji,
od uzvišenih nada do izgubljenih ilu-
zija”, u Hičkok H., Džonson F., Inter-
nacionalni stil, Beograd: Građevinska
knjiga, 1989, str. IX –XX.
32. Radović, Ranko. Savremena arhitek-
tura – između stalnosti i promena
ideja i oblika, Novi Sad: Fakultet teh-
ničkih nauka – Stylos, 1998.
33. Radojević, Milovan. Crnogorsko
narodno pozorište – Podgorica:
1953–2003, Podgorica: Crnogorsko
narodno pozorište, 2003.
34. Radojičić, Branko. Opština Nikšić:
priroda i društveni razvoj, Nikšić: Filo-
zofski fakultet, 2010.
35. Radojičić, Branko. ur., Crna Gora: opš-
ta monografija, Beograd: Narodna
knjiga – Alfa, 2003.
36. Radulović, Veljko. Interpretacije re-
gionalnog konteksta – na primjeru
arhitekture Herceg Novog u dvade-
setom vijeku, doktorska disertacija,
Beograd: Arhitektonski fakultet, 2011.
37. Rakočević, Radomir L. Mojkovački
kraj: ljudi, vrijeme i dogadjaji: 1870–
2005, monografija II, Podgorica: Grafo
Crna Gora, 2005.
38. Stamatović Vučković, Slavica. „Ar-
chitectural communication aspects:
Denotative and Connotative Mean-
ings of Revolution Memorial Hall in
Nikšić, Montenegro”, Internatinal
Conference Architecture and Ide-
ology, Belgrade, 28–29 September,
2012, digital proceed, Belgrade: Fac-
ulty of Architecture University of Bel-
grade, 2012, p. 165 –172.
39. Starovlah M., Miloš. „Pljevlja – grad
koji umire”, Etnologija grada u Crnoj
Gori, radovi sa okruglog stola, Pod-
gorica: CANU, 2009, 205–221.
40. Terzić, Slavko. ur. Istorija Pljevalja,
Pljevlja: Opština Pljevlja, 2009.
41. Ujes, Alojz. „Razvoj pozorišnog siste-
ma u Crnoj Gori u periodu 1944–
1999”, iz Zbornika radova sa naučnog
skupa Pozorište u Crnoj Gori u drugoj
polovini XX vijeka, Zbornici radova br.
81, OU knj. 26, Podgorica: CANU, 2007,
11–43.
42. Hadžić, Rifo. Rožaje: varoš kakve više
nema, Rožaje: Damir i Damija, 2011.
43. Ćorović, Tomaš. Šavnik iz zaborava,
Beograd: Svet knjige, 2009.
44. Štraus, Ivan. Arhitektura Jugoslavi-
je: 1945–1990, Sarajevo: Svjetlost,
1991.
45. *** Enciklopedija Jugoslavije, tom II,
Zagreb: Leksikografski zavod FNRJ,
1956.
46. *** Enciklopedija Jugoslavije, knjiga
3, Zagreb: Nolit, 1988.
47. *** Monografija Crne Gore, grupa au-
tora, Beograd: NIP „Književne novine”,
1976.
48. *** Mornaričko-tehnički remontni
zavod „Sava Kovačević, Tivat 1889–
1989”, Tivat, 1989.
49. *** Program izgradnje Doma Revolu-
cije Nikšić, Bilten: Dug revoluciji, br. 1.
Titograd: Pobjeda, 1976.
50. *** DNR – Dom Revolucije Nikšić, kat-
alog, Nikšić: Odbor za izgradnju Doma
revolucije, 1977.
51. *** Društveni plan privrednog razvo-
ja Jugosalvije 1961–1965, Beograd:
Kultura, 1961.
52. *** Društveni plan razvoja Opštine
Šavnik 1976–1980, Titograd: IDEI,
1977.
53. *** Osnove srednjoročnog plana
razvoja Opštine Plav za period 1981–
1985, Titograd: IDEI, 1980.
54. Bilten uspjeha narodne vlasti i
masovnih organizacija od 1945–
1950. godine, broj 1, Ivangrad: Sreski
odbor narodnog fronta, 1950.
55. *** Katalog 5. Salona arhitekture u
Beogradu, Beograd: Muzej primen-
jene umetnosti, 1978.
56. *** Katalog 8. Salona arhitekture u
Beogradu, Beograd: Muzej primen-
jene umetnosti, 1982.
Periodika:
57. A. P., „Povodom donošenja uredbe o
generalnom urbanističkom planu –
Narodni odbori dužni su da regulišu
građevinsku djelatnost i organizuju
najpuniju kontrolu nad njom”, Pobje-
da, Cetinje: 28. 10. 1949, 3.
58. A. Ž., „Dom kulture u Budvi”, Arhitek-
tura – urbanizam, br. 43, Beograd,
1967, 20.
59. B., „Položen vijenac na zgradu u ko-
joj je održan Prvi kongres AFŽ-a Crne
Gore”, Pobjeda, br. 51, Titograd, 14.
decembar, 1958, 10.
60. B., „U Nikšiću počele pripreme”, Pobje-
da, br. 3, Titograd, 18. januar, 1959, 10.
61. B. M., „Spomenik u Kolašinu”, Pobje-
da, br. 140, Cetinje, 14. jul, 1951, 4.
62. B. LJ., „Sve više ljubitelja filma”, Slo-
boda, br. 27, 14. decembar, 1962, 5.
63. Bogavac, V., „Zavod za urbanizam se
afirmisao”, Sloboda, br. 44, 18. sep-
tembar, 1963, 6.
64. B. C., „Stanbena i komunalna izgrad-
nja u Mojkovcu”, Pobjeda, br. 11, Tito-
grad: 15. mart, 1959, 15.
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
65. Varga, Laszlo. „Domovi kulture u
samoupravnom konceptu kulture”, Ar-
hitektura, br. 158–159, Zagreb: Savez
arhitekata Hrvatske, 1976, 14–18.
66. V. LJ., „Oživljavanje kulturno-zabav-
nog života u Titogradu”, Pobjeda, br.
82, Cetinje, 6. april, 1951, 2.
67. Burzan, Danilo. „Katolička crkva –
Podgorički toponimi (42)”, Pobje-
da, od 14. 03. 2011. (Izvor: http://
w w w. p o b j e d a . m e / a r h i v a / ? d a -
tum=2011-03-14&id=203561, 23.
11. 2012)
68. Vukićević, Borislav. „Dom revolucije
Nikšić”, Art Centrala, br. 4, Podgorica:
Centar savremene umjetnosti, 2010,
86–91.
69. Vuletić., D. „Dom kulture u Ivangradu
– postoje uslovi za još bolji rad”, Slo-
boda, br. 30, 8. februar, 1963, 5.
70. Vučinić, D. „Duboki su korijeni”, Pobje-
da, 22. novembra, Podgorica: 1975, 8.
71. Gavriš, Ksenija. „Za kakve domove kul-
ture”, Kulturni život, br.1–2, Beograd,
1970, 21–25.
72. Đukić, B., „Novi objekti u Mojkovcu”,
Pobjeda, br. 3003, Titograd, 11. feb-
ruar, 1971, 11.
73. Đ. Č., „Sinoćne svečanosti u Titogra-
du”, Pobjeda, br. 297, Cetinje, 19. de-
cembar, 1951, 3.
74. I. V., „Otvoren je spomen-dom u Ba-
jicama”, Pobjeda, br. 32, Titograd, 7.
avgust, 1955, 10.
75. I. Đ., „U Titogradu je završena oprav-
ka bioskopske sale”, Pobjeda, Cetinje:
26. 10. 1949, 2.
76. Ivanišević, Milivoje. „Dom kulture u
funkciji aktualnih kulturnih potreba i
mogućnosti općine”, Arhitektura, br.
158–159, Zagreb: Savez arhitekata
Hrvatske, 1976, 20–24.
77. Jablan, B., „Gradi se veliki dom kul-
ture”, Pobjeda, br. 94, Cetinje, 20.
april, 1951, 2.
78. Jevtić, H. Milorad, „Odlazak Aleksan-
dra Đokića”, NIN, br. 2683, od 30.
maja 2002. god. (Izvor: http://www.
nin.co.rs/2002-05/30/23480.html,
28. 10. 2012)
79. J. LJ., „U Šavniku će se podići
spomen-škola”, Pobjeda, br. 47, Tito-
grad, 20. novembar, 1955, 5.
80. Jovanović, Slobodan. „Domovi kulture
– spomenici kulture”, Arhitektura, br.
158–159/76, 42.
81. K. Č., „Ubrzani radovi na izgradnji Om-
ladinskog doma u Titogradu”, Pobje-
da, br. 21, Titograd: 24. maj, 1959, 2.
82. Kažić, M., „Dom kulture u Pljevljima”,
Pobjeda, br. 7, Titograd, 13. februar,
1955, 2.
83. Knežević, Bogdan. „Domovi armi-
je – kulturni centri oružanih snaga”,
Kulturni život, br. 8, Beograd: Savez
kulturno-prosvetnih zajednica Jugo-
slavije, 1971, 667–671.
84. Kodrnja, Jasenka. „Ustanove za ele-
mentarnu difuziju kulture”, Arhitek-
tura, br. 158–159, Zagreb: Savez ar-
hitekata Hrvatske, 1976, 25–27.
85. Krstajić, Pero. „Prvo zasijedanje ZAV-
NO-a”, Pobjeda, br. 46, Titograd, 13.
novembar, 1955, 6.
86. Lalić, M., „Četiri godine planskog
građenja”, Pobjeda, br. 1, Cetinje, 1.
januar, 1951, 4.
87. N., J. „U Srezu durmitorskom putujući
bioskop „Lovćen” prikazuje film „Sla-
vicu”, Pobjeda, 07. 08. 1949, 4.
88. Mandić, Svetlana. „Nikšić: Dom vojske
umjesto pozorištu, služi narkomanima
i pijancima”, (Izvor: http://www.vijesti.
me/vijesti/niksic-dom-vojske-umjes-
to-pozoristu-sluzi-narkomanima-pi-
jancima-clanak-43399, 26. 02. 2012)
365/
 89. Maroević, Ivo. „Kotorski prvijenac”,
Čovjek i prostor, br. 3, Zagreb: Savez
arhitekata Hrvatske, 1984, 10–11.
90. Maslovac, Zdravko. „Centar za kultu-
ru u Kotoru”, Čovjek i prostor, br. 3,
Zagreb: Savez arhitekata Hrvatske,
1984, 12–13.
91. Milunović, R., „Nikšić će imati 40.000
stanovnika”, Pobjeda, br. 130, Cetinje,
3. jun, 1951, 3.
92. Mlađenović, Ivica. „Put u svijet kul-
ture ili dom kulture”, Arhitektura, br.
158–159, Zagreb: Savez arhitekata
Hrvatske, 1976, 37–38.
93. Mohorovčić, A., „Prilog teoretskoj an-
alizi problematike arhitektonskog ob-
likovanja” u Urbanizam i arhitektura,
broj 1–2, Zagreb, 1950, 7.
94. Mutnjaković, Andrija. „Moguća poliva-
lentnost funkcija prostora edukacije
i društvenog života”, Arhitektura, br.
158–159/76, 44.
95. Mušič, Marko. „Spomen-dom
Kolašin”, Arhitektura, br. 158–159,
Zagreb: Savez arhitekata Hrvatske,
1976, 95–98.
96. Mušič, Marko. „Spomen-dom „Mitar
Trifunović Učo” Bosanski Šamac”, Ar-
hitektura, br. 158–159, Zagreb: Savez
arhitekata Hrvatske, 1976, 107–109.
97. Mušič, Marko. „Dom revolucije Nikšić”,
Arhitektura, br. 158–159, Zagreb:
Savez arhitekata Hrvatske, 1976,
129–132.
98. Mušič, Marko. Kolašin: Marko Mušič:
razstava arhitekture, katalog, Lju-
bljana: Društvo oblikovalcev Slovenije,
1977.
99. Neutelings, Willem Jan. „Simbolika
izgubljena u prijevodu. Jan Kempe-
naers: Spomenici bivše Jugoslavije”,
Čovjek i prostor, br. 5–6, 660–661,
Zagreb, 2009, 62–67.
366/
100. Pasinović, Antoaneta. „Regionalizam 111. R. S., „Još jedna spomen-ploča u Ko-
spomen-arhitekture ili spomeničnost lašinu”, Pobjeda, br. 46, Titograd, 13.
arhitekture u regiji”, Arhitektura, br. novembar, 1955, 5.
158–159, Zagreb: Savez arhitekata
112. Rajković, A., „Dom bez krova a građa
Hrvatske, 1976, 56–64.
trune”, Pobjeda, br. 47, Titograd, 16.
101. Pejatović, S., „Budući industrijski novembar, 1958, 13.
grad”, Pobjeda, br. 18, Cetinje, 21.
113. Rolier, Andre. „Kulturni centri u Fran-
januar, 1951, 4.
cuskoj”, Kulturni život, br. 4, 1971,
102. Pejatović, S., „Sa 107 odsto ostva- 362–375.
renim godišnjim planom gradsko
114. R. T., „Dom omladine u Beogradu”,
građevinsko preduzeće u Pljevljima
Arhitektura urbanizam, br. 44, 1967,
dočekalo Dan Republike”, Pobjeda,
8–11.
Cetinje, 29. 11. 1949, 3.
115. S. K., „Spomen-dom na Žabljaku”,
103. Plamenac, Branka. „Kultura otiman-
Pljevaljske novine, br. 440, Pljevlja,
ja”, Monitor, br. 1040, od 24. 09. 2010.
1978, 7.
(Izvor: http://www.monitor.co.me)
116. Slovinić, A., „Izgrađuje se Žabljak –
104. Plešina, Lenko. „Dom kulture – više
središte durmitorskog sreza”, Pobje-
aktivnost, manje spomenik”, Arhitek-
da, 02. 07. 1950, 2.
tura, br. 158–159/76, 39–40.
117. S. M., „Kolektiv Brodo-remontnog za-
105. Radović, Ranko. „Spomen-kuća bitke
voda u Tivtu dobio bioskop”, Pobjeda,
na Sutjesci”, Arhitektura, br. 158–159,
br. 116. Cetinje, 18. maj, 1951, 2.
Zagreb: Savez arhitekata Hrvatske,
1976, 65–68. 118. Smolović, R., „Kuhinje, terase i balkoni
pod udarom kritike”, Sloboda, br. 26,
106. Rašica, Božidar. „Arhitekt i dom kul-
23. novembar, 1962, 3.
ture”, Arhitektura, br. 158–159, Za-
greb: Savez arhitekata Hrvatske, 119. T., M., „Frontovci Bajica grade Dom
1976, 33–34. kulture”, Pobjeda, br. 85, Cetinje, 10.
april, 1951, 2.
107. Reba, Blagoje. „Uloga arhitekata pro-
jektanata u izgradnji domova kulture”, 120. T., „Usvojen predlog Vijeća da se po-
Arhitektura, br. 158–159, Zagreb: digne Dom sindikata”, Pobjeda, br. 15,
Savez arhitekata Hrvatske, 1976, Titograd, 12. april, 1959, 13.
46–48.
121. U. B., „Dom kulture zapušten”, Pljeval-
108. Simonović, Hajdana. „U vrijeme kada jske novine, br. 458, Pljevlja, 1979, 6.
je Nikšić imao četiri bioskopa, Beograd
122. Šaranović, Ljuba. „Aktivnost domo-
je imao samo jedan”, (Izvor:http://
va JNA”, Kulturni život, br. 5, 1963,
www.vijesti.me/vijesti/u-vrijeme-ka-
588–596.
da-je-niksic-imao-cetiri-bioskopa-
beograd-je-imao-samo-jedan-cla- 123. Šuvar, Stipe. „Škola kao dom kulture”,
nak-11678, 26. 02. 2012) Arhitektura, br. 158–159/76, 12–13.
109. R. S., „Stanbena i komunalna izgradn- 124. „Aktivnosti domova JNA”, Kulturni
ja u Ivangradu”, Pobjeda, br. 43, Tito- život, br. 5, Beograd: Savez kultur-
grad, 19. oktobar, 1958, 10. no-prosvetnih zajednica Jugoslavije,
1963.
110. R. S., „Izgradnja fabričkog hotela
privodi se kraju”, Sloboda, br. 44, 18.
septembar, 1963, 8.
125. *** „Frontovci Pljevalja pružili veli-
ku pomoć Gradskom građevinskom
preduzeću”, Pobjeda, Cetinje, 02. 10.
1949, 2.
126. *** „Izgradnja zadružnih domova”,
Pobjeda, br. 77, Cetinje, 31. mart,
1951, 1.
127. *** „Kako je zamišljena dalja izgradn-
ja Titograda”, Pobjeda, br. 118, Cetin-
je, 15. maj, 1951, 3.
128. *** „Narodni front Pljevalja u izgradnji
svog grada”, Pobjeda, Cetinje, 25. 12.
1949, 4.
129. *** „Pismo predsjednika Zajednice
saveza arhitekata Jugoslavije, Živka
Popovskog”, Arhitektura, br. 158–
159/76, 3.
130. *** „Ubrzavaju se radovi na dovršenju
zadružnih domova”, Pobjeda, br. 123,
Cetinje, 26. maj, 1951, 3.
131. *** „U Srezu beranskom izgrađeno
šest zadružnih domova”, Pobjeda, 05.
02. 1948, 3.
132. *** „Dobar rad aktiva u Haremima”,
Sloboda, Ivangrad, april, 1960, 6.
133. *** „Uloga kulturnih centara u kul-
turnoj politici”, Kulturni život, br. 3,
1971, 257–267.
134. *** „Gradski narodni odbor u Pljevl-
jima u prošloj godini postigao velike
uspjehe u izgradnji grada”, Pobjeda,
br. 14, Cetinje, 17. januar, 1950, 2.
135. *** „Prvo crnogorsko pozorište”, Po-
bjeda, br. 55, Cetinje, 7. mart, 1950, 3.
136. *** „Otvoreno Kotorsko narodno po-
zorište”, Pobjeda, Cetinje, 5. januar,
1950, 3.
137. *** „U novom umjetničkom paviljonu
u Titogradu”, Pobjeda, br. 30, Tito-
grad, 20. jul, 1958, 5.
138. *** „Ivangrad – privredni centar
limske doline”, Pobjeda, Cetinje, 29.
10. 1949, 3.
S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0
139. *** „Novi Ivangradski srez – jako 154. Pljevaljske novine, br. 445, Pljevlja,
ekonomsko područje”, Pobjeda, br. 1979, 6.
32, Titograd, 7. avgust, 1955, 7.
155. Pljevaljske novine, br. 437, Pljevlja,
140. *** „Ubrzani razvoj Nikšića”, Pobjeda, 1978, 14.
br. 4, Titograd, 19. januar 1958, 5.
156. Arhitektura urbanizam, br. 38, 1966,
141. *** „Podiže se zgrada novog pozoriš- str. 51–52.
ta u Nikšiću”, Pobjeda, Cetinje, 02. 10.
1949, 3.
Internet:
142. *** „Razvoj kulture u SR Crnoj Gori”,
Kulturni život, br. 8–9, 1970, str. 717–
727.
157. „Kuda je nestao dobri duh Nikšića”, od
143. *** „Šta je sa novcem za Spomen- 18. 05. 2009. (Izvor: http://nkgradin-
dom u Andrijevici”, Sloboda, br. 30, 8. fo.blogspot.com/, preuzeto 23. 11.
februar, 1963, 6. 2012)
144. *** „Muzej Narodnooslobodilačke 158. „Dan Opštine Bar”, (http://www.barin-
borbe u Cetinju”, Pobjeda, br. 86, Cet- fo.co.me/Arhiva_vijesti/23.11.2011.
inje, 13. april, 1951, 2. html, 10. 12. 2012)
145. *** „U Žabljaku će biti podignut
spomenik – mauzolej”, Pobjeda, br.
32, Titograd 7. avgust. 1955, 4.
146. *** „Spomen-dom na Žabljaku”, Plje-
valjske novine, br. 439, Pljevlja, 1978, 4.
147. *** „Slavlje u Kolašinu”, Pobjeda, br.
17, Titograd, 26. april, 1959, 3.
148. *** „Sami – Sebi”, Pobjeda, br. 3003,
Titograd: 11. februar, 1971, 5.
149. *** „Urbanističko rešenje naselja
Plužine”, Arhitektura – Urbanizam, br.
78–79, Beograd. 1977, 91.
150. *** „Moderna zdravstvena stanica u
Mojkovcu”, Pobjeda, Titograd, 14. jan-
uar, 1971, 1.
151. *** „Osnovna škola Maksim Gorki”,
Arhitektura urbanizam, br. 38, 1966,
51–52.
152. *** „Dom kulture u Ulcinju”, Katalog
8. Salona arhitekture u Beogradu,
Beograd, Muzej primenjene umetno-
sti, 1982, 53.
153. „Dom JNA – završen”, Pljevaljske
novine, br. 429, Pljevlja, 1978, 1.
367/
368/
 ARHITEKTONSKA KOMUNIKACIJA:
OBJEKTI KULTURE U CRNOJ GORI
1945 — 2000

BIOGRAFIJA AUTORA

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 —
− 22000000 369/
 Slavica Stamatović Vučković

Slavica Stamatović Vučković je docent je na Arhitektonskom

fakultetu Univerziteta Crne Gore u Podgorici, gdje je zaposlena
od 2004. godine. Magistrirala je na Arhitektonskom fakultetu
„Ludovico Quaroni“ na Univerzitetu „La Sapienza“ u Rimu, kao
stipendista italijanske Vlade i doktorirala na Arhitektonskom
fakultetu u Beogradu. Dobitnica je brojnih inostranih stipendija
(National Technical University of Athens; Institute for advanced
interdisciplinary studies - I.S.U.F.I., University of Lecce; Junior
Faculty Development Program College of Design, Iowa State
University, Ames, USA). Profesionalni rad je započela još za
vrijeme studija u projektnom birou Arhitektonskog fakulteta u
Beogradu, a nastavila u Sekretarijatu za Razvoj Vlade Republike
Crne Gore i Republičkom zavodu za urbanizam i projektovanje
(RZUP) u Podgorici. Saradjivala je sa kolegama i projektnim
biroima u Crnoj Gori i inostranstvu, na brojnim arhitektonskim
i urbanističkim projektima i realizacijama i učestvovala
na arhitektonsko-urbanističkim konkursima i izložbama.
Učestvovala je na XI Bijenalu arhitekture u Veneciji 2008. godine,
kao i na velikom broju domaćih i medjunarodnih konferencija,
seminara, radionica. Bila je mentor na više studentskih radionica
i kongresa. Član više stručnih žirija i radnih grupa i član
Inženjerske komore Crne Gore i Saveza arhitekata Crne Gore.
Jedan je od dobitnika Trinaestojulske nagrade 2009. godine.

Bavi se projektovanjem i naučno-istraživačkim radom u oblasti

istorije i teorije arhitekture, interdisciplinarnih studija, javnih
objekata i javnog prostora. Jedan je od osnivača ArhKomune –
centra za arhitekturu i kulturu.

slavicas@t-com.me; slavicasv@ac.me

370/
 Slavica Stamatović Vučković

Slavica Stamatovic Vuckovic is Assistant professor at Faculty

of Architecture in Podgorica, where she works since 2004.
Graduated at the Faculty of Architecture in Belgrade, obtained
her M.Sc. at “Ludovico Quaroni“ Faculty of Architecture,
University La Sapienza, Rome, as a scholar of the Italian
Government and PhD thesis at the Faculty of Architecture
in Belgrade. She was awarded of numerous scholarship
(National Technical University of Athens; Institute for Advanced
Interdisciplinary Studies - ISUFI, University of Lecce; Junior
Faculty Development Program, College of Design, Iowa State
University, Ames, USA). She has collaborated with colleagues
and design offices in Montenegro and abroad in numerous
architectural and urban projects and realizations, architectural
and urban competitions and exhibitions. Participated in the
XI Venice Architecture Biennale 2008, as well as in a large
number of national and international conferences, seminars
and workshops. She was a mentor to several student workshops
and conferences, and a member of several professional jury
and working groups. Member of the Chamber of Engineers of
Montenegro and the Union of Architects of Montenegro. She was
one of the award winners of the 2009 Montenegro State Award.

She is engaged in design and scientific research in the field

of history and theory of architecture, interdisciplinary studies,
public buildings and public space.

slavicas@t-com.me; slavicasv@ac.me

S l a v i c a S t a m a t o v i ć V u č k o v i ć / A R H I T E K T O N S K A K O M U N I K A C I J A : O B J E K T I K U LT U R E U C R N O J G O R I / 1 9 4 5 − 2 0 0 0 371/
View publication stats