ATLAS

ANATOMII

DR N. MED. TREYOR WESTON

 bpis treści Rozdział 6
UKŁAD ODDECHOWY
Nos
Gardło
78
79
80
Płuca 82
WSTĘP 10 Oddychanie 84

Rozdział 1 Rozdział 7
BUDOWA CIAŁA 12 UKŁAD KRWIONOŚNY 86
Narządy wewnętrzne 13 Krew 87
Układy organizmu 16 Serce 90
Błony 17 Naczynia krwionośne 92
Komórki i chromosomy 18 Krążenie krwi 94
Metabolizm 20
Homeostaza 21 Rozdział 8
UKŁAD LIMFATYCZNY 96
Rozdział 2 Naczynia limfatyczne 97
UKŁAD KOSTNY I SKÓRA 22 Tkanki i narządy 98
Kości i chrząstka 23
Stawy i więzadła 30 Rozdział 9
Skóra 33 UKŁAD TRAWIENNY 102
Trawienie 103
Rozdział 3 Jama ustna 106
UKŁAD MIĘŚNIOWY 36 Przełyk i żołądek 111
Mięśnie 37 Jelito cienkie 113
Ścięgna 41 Wątroba 116

Rozdział 4 Rozdział 10
UKŁAD NERWOWY 42 UKŁADY WYDALNICZE 120
Komórki nerwowe 43 Wydalanie 121
Obwodowy układ nerwowy 44 Jelito grube 123
Ośrodkowy układ nerwowy 46 Nerki 126
Oko 50 Pęcherz moczowy 128
Ucho 54 Gruczoły potowe 129
Receptory węchowe i smakowe 57
Receptory dotykowe 60 Rozdział 11
Mowa 61 UKŁAD ROZRODCZY 130
L Koordynacja ruchów 64 Narządy rozrodcze 131
I|L Menstruacja 140
f Rozdział 5 Zapłodnienie i rozmnażanie 142
UKŁAD WYDZIELANIA
1 WEWNĘTRZNEGO 66 SŁOWNIK 148
Hormony 67
Gruczoły dokrewne 70 INDEKS 154
Wstęp
W czasach współczesnych w znacznym stopniu wzrasta
ludzka wiedza o działaniu komputerów czy też budowie
samochodów, w mniejszym zaś o procesach zachodzących
w ich organizmach. Prawie każdy z nas zdobył wykształ-
cenie, które pozwala pracować na swoje utrzymanie. Umie-
my także miło i sensownie spędzać wolny czas. Dlatego
tym bardziej zaskakujący jest fakt, jak niewielu z nas zna
zasady funkcjonowania własnego organizmu lub potrafi
określić rodzaj występujących w nim zaburzeń. Taki stan
rzeczy jest nie tylko zadziwiający, ale i niepokojący.
Dzisiaj częściej niż kiedykolwiek nasze zdrowie (a może
nawet życie) spoczywa w naszych rękach. Możliwości le-
karzy są nieporównywalnie większe niż kilka lat temu,
lecz ich działanie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy pa-
cjenci będą dysponowali podstawową wiedzą doty-
czącą funkcjonowania poszczególnych części ciała.
Dzięki znajomości własnego organizmu można szyb-
ko rozpoznać stan chorobowy i zasięgnąć facho-
wej porady.
Głównym celem ATLASU ANATOMII jest wpro-
wadzenie w medyczne zagadnienia, ale przede
wszystkim poprawienie stanu wiedzy w tej
dziedzinie. Książka ta powinna znaleźć się
w domu każdej odpowiedzialnej osoby,
która dba nie tylko o zdrowie włas-
ne, ale także o zdrowie najbliższych.
Opublikowanie ATLASU ANATOMII
r zbiegło się w czasie ze wzrastającym
V zainteresowaniem społeczeństwa za-
gadnieniami medycznymi. Zaczyna ono
dostrzegać, jak istotna jest relacja po-
między lekarzem a pacjentem. Ich współ-
praca przyniesie najlepsze rezulta-
ty tylko wtedy, gdy pacjent będzie
miał podstawy wiedzy medycznej.
ATLAS ANATOMII to nie tylko cenny
informator w rodzinnej bibliotece. Książ-
ka ta może być także wykorzystana
w szkołach, gdyż obejmuje swoim zakre-
sem nie tylko anatomię, ale także zagad-
nienia fizjologiczne dotyczące funkcjono-
wania różnych części ludzkiego ciała.
Wiedza w niej zawarta jest wyczerpują-
ca, lecz bez zbędnych uproszczeń. Zastoso-
wana terminologia odpowiada tej, jaką
posługują się lekarze i pielęgniarki.
Na sukces wydawniczy ATLASU ANATOMII
wpłynął między innymi fakt, że bardzo
złożone procesy są opisane w taki sposób, aby
czytelnik nie zgubił się w gąszczu fachowych
pojęć. Jednocześnie podane fakty są tak opra-
cowane, by zadowolić najbardziej wybred-
nego odbiorcę.
Kolejną rzeczą wartą podkreślenia są wspa-
niałe ilustracje ludzkiego ciała. Każda z nich
to małe dzieło sztuki dokonale uzupełniające
opisywaną strukturę ludzkiego organizmu.
„Dobrze pamiętam zafascynowanie, jakie
ogarnęło mnie, kiedy jako student medycyny za-
cząłem odkrywać nieznany, wspaniały świat lu-
dzkiego wnętrza. Poznawanie tej dziedziny wie-
dzy jest jak niekończąca się podróż, podczas
której ciągle ogarnia nas zdumienie i oczarowa-
nie".

W taką wędrówkę możemy wyruszyć teraz w to-

warzystwie tej książki.
/? /•

Trevor Weston, doktor nauk medycznych

Rozdział 1

BUDO W A CIAŁA
Anatomia człowieka zajmuje się
budową wielu zróżnicowanych
narządów. Większość z nich może być
zgrupowana w różne układy. Narządy
danego układu współpracują
z towarzyszącymi im strukturami
i pełnią w organizmie określoną
funkcję. Zdrowie człowieka
i zachowanie wewnętrznej równowagi
jego organizmu w ciągle zmieniających
się warunkach zależy od wszystkich
układów, a także od mikroskopijnych Krtań

komórek, które są podstawowymi Żyta szyjna

wewnętrzna
składnikami tkanek i narządów.

Opłucna

Prawe ptuco

Serce

Żebro

Jama klatki piersiowej rozciąga się

od podstawy szyi aż po przeponę, która
oddziela ją od jamy brzusznej. Żebra chronią
przed uszkodzeniami narządy klatki Mostek Przepona Przełyk
piersiowej, m.in. serce i płuca.
 BUDOWA CIAŁA/13

Narządy wewnętrzne
Ludzki organizm jest niezwykle złożoną
strukturą. Anatomia zajmuje się opisem
poszczególnych części ciała i ich miejscem
w organizmie. Rozszerzeniem anatomii Skóra

jest fizjologia, która odpowiada na pyta- Czaszka

nie, jak dane elementy funkcjonują. Bu- (kość)
dowa określonego narządu czy też ukła-
du w dużej mierze zależy od funkcji, jaką
spełnia on w organizmie. Wynika z tego,
że anatomia i fizjologia są z sobą ściśle
powiązane. Opisując budowę jakiegoś na-
rządu, np. żołądka, nie sposób pominąć
roli, jaką odgrywa - w tym przypadku
będzie to trawienie pokarmu.
Określony narząd stanowi różniącą się
od pozostałych jednostkę, zbudowaną
z różnych tkanek i spełniającą specyficz-
ne funkcje. Naukę anatomii trzeba więc
rozpocząć od przyjrzenia się poszczegól-
nym elementom ludzkiego organizmu.
Przed przystąpieniem do szczegółów na-
leży zwrócić uwagę na główne narządy,
które znajdują się w trzech dużych ja-
mach ciała: w czaszce, klatce piersiowej
i brzuchu.

|—<ręg i
Kręgi szyjne Jszczytowyl
I—obrotowy

- Tchawica Rdzeń kręgowy

Grasica Jamę czaszki wypełniają delikatne tkanki

mózgu, które są chronione przez powłokę
zwaną oponą twardą (poniżej). W dolnej
części czaszki znajduje się otwór wielki,
przez który przechodzi rdzeń kręgowy dający
Naczynia
krwionośne płucne
podstawę dla pnia mózgu.

Oskrzele płatowe

Oskrzeliki

Kora mózgowa
(zewnętrzna warstwa mózg
 14/BUDOWA CIAŁA
Przepona
Wątroba
Tętnica nerkowa
Żyta nerkowa
Wnętrze jamy brzusznej kobiety
z pominięciem przewodu pokarmowego.
Tu znajdują się prawie wszystkie narządy
płciowe żeńskie, zajmując stosunkowo
niewielką powierzchnię. Należy zwrócić
uwagę na rozmiary macicy w stosunku
do wątroby.
Jama czaszki
Czaszka składa się z dwóch części: z jamy
czaszki, w której znajduje się mózg, oraz
twarzoczaszki, która jest podstawą dla
oczu, nosa i ust.
Jamę czaszki niemal całkowicie wypeł-
nia mózgowie, którego rozwój wpływa na
jej kształt. Początkowo kości czaszki są
połączone błonami, które umożliwiają ich
przemieszczanie. Pomiędzy 18. a 24. mie-
siącem życia błony stopniowo są zastępo-
wane tkanką kostną, aż ostatecznie czasz-
ka stanie się sztywna.
Aorta brzuszna
Koniec usuniętego
przewodu pokarmowego
(odbytnica)
Tętnica biodrowa
zewnętrzna
Żyła biodrowa ze'
Pęcherz moczowy
Mózg składa się z delikatnej, galareto-
watej substancji, która łatwo może ulec
uszkodzeniu. Chronią go kości czaszki
oraz otaczająca go niezwykle mocna bło-
na zwana oponą twardą. W przypadku
urazu mózgu i wystąpienia obrzęku okry-
wająca od zewnątrz tkanka kostna po-
przez ucisk może spowodować dalsze je-
go uszkodzenie. Czaszka zawiera też mniej-
sze przestrzenie, jak jama nosowa, i znacz-
nie mniejsze od niej - jamy powietrzne,
zwane zatokami obocznymi nosa. Szczęki
zazwyczaj są rozpatrywane jako oddzielne
struktury. W podstawie czaszki znajduje
się szereg otworów, przez które przecho-
dzą nerwy, tętnice i żyły. Największy z nich,
zwany otworem wielkim, jest miejscem
przejścia rdzenia kręgowego.
Jama klatki piersiowej
Klatka piersiowa jest konstrukcją kost-
ną, w środku której znajdują się naj-
ważniejsze narządy ciała: płuca i serce.
Podstawową funkcją tych narządów jest
dostarczanie tlenu z powietrza do tkanek.
Proces ten jest niezbędny dla funkcjono-
wania organizmu. Żebra są zlokalizowa-
ne tuż pod powierzchnią skóry klatki
piersiowej i warstwą mięśni powierzchow-
nych. Układ żeber kształtem przypomina
dzwon całkowicie otaczający płuca i ser-
ce. Od tyłu żebra łączą się z kręgosłupem,
a gruba blaszka mięśniowa - przepona -
oddziela zawartość klatki piersiowej od
brzucha.
Pomiędzy żebrami znajdują się warst-
wy mięśni międzyżebrowych. Ściana klat-
ki piersiowej jest więc zbudowana z umięś-
nionego worka w kształcie dzwonu, opar-
tego na kostnym rusztowaniu utworzo-
nym przez żebra. Dzięki możliwościom
rozszerzania się ścian klatki piersiowej
przy skurczu mięśni wdechowych i na-
stępnie biernego ich powrotu do położe-
nia wyjściowego powietrze jest zasysane
i wypychane na zewnątrz poprzez tchawi-
cę, która z klatki piersiowej przechodzi
do szyi.
Jama klatki piersiowej jest częściowo
wyścielona błoną zwaną opłucną. Podob-
ne błony otaczają płuca i serce. Pod-
rażnienie opłucnej powoduje stan zapal-
ny - zapalenie opłucnej.
Wnętrze klatki piersiowej w większości
wypełniają płuca - prawe i lewe, które
łączą się z tchawicą za pomocą oskrzeli.
Oskrzele każdego płuca rozgałęzia się
następnie w kształcie gałęzi drzewa. Przez
te najmniejsze kanaliki powietrze jest
przenoszone do pęcherzyków płucnych,
gdzie następuje wymiana gazów. Tlen
z powietrza przedostaje się do krwi, nato-
miast dwutlenek węgla, będący zbędnym
produktem procesów zachodzących w or-
ganizmie, jest z niej wydalany i wydycha-
ny do atmosfery. Serce jest położone
z przodu, pomiędzy dwoma płucami,
i otoczone dwuwarstwowym workiem
zwanym osierdziem. Krew z organizmu
dostaje się do serca przez jego prawy
przedsionek, a następnie przez prawą
komorę jest przepompowywana do płuc.
Z płuc krew bogata w tlen wraca do
lewego przedsionka, z którego wpływa do
lewej komory. Z lewej komory jest tłoczo-
na do aorty, będącej główną tętnicą ciała.
Oprócz serca i płuc w klatce piersiowej
znajduje się przełyk, przez który pokarm
przedostaje się z jamy ustnej i gardła do
żołądka położonego tuż pod przeponą.
W górnej części klatki piersiowej przed
tchawicą znajduje się gruczoł zwany gra-
sicą, który jest głównym organem uczest-
niczącym w procesach odpornościowych
ustroju.
Grasica rośnie do okresu dojrzewania
płciowego, kiedy to może sięgać nawet do
przepony. W późniejszym okresie stop-
niowo zanika, a jej tkanka limfatyczna
jest zastępowana tkanką tłuszczową.
Jama brzuszna
Brzuch to największa jama w organizmie,
która rozciąga się od przepony aż po
okolice pachwinowe. Od tyłu ogranicza
ją kręgosłup, a od góry przepona. Przed-
4
nia część jest pokryta grubą warstwą
 BUDOWA CIAŁA/15
mięśni, które można wyczuć pod nacis-
kiem. W brzuchu znajduje się wiele or-
Położenie otrzewnej
ganów ogólnie zwanych trzewiami. Pra-
wie cały przewód pokarmowy, począwszy
Wątroba
od żołądka, a kończąc na prostnicy (czyli
odbytnicy), znajduje się wewnątrz jamy
brzusznej. Funkcją układu pokarmowego Tętnice
jest trawienie pokarmu oraz wydalanie
Otrzewna trzewna
nie strawionych resztek. W procesie tra-
wienia pokarm jest rozkładany na czyn- Otrzewna ścienna
niki podstawowe, które mogą być absor- Żyta wrotna wątroby
bowane przez krew i rozprowadzane do
wszystkich części ciała. Niepotrzebne Żyta główna dolna
produkty przemiany materii są usuwa-
ne z organizmu. Ważną rolę w procesie
trawienia odgrywają gruczoły: wątroba Nerka prawa
i trzustka. Wszystkie narządy wewnętrz-
ne otacza ogromna sieć naczyń krwio-
nośnych. Kręgi kręgosłupa

Z tyłu przewodu pokarmowego są umiej- Powyżej po lewej: Przekrój

scowione nerki. Każda z nich za pomocą poprzeczny jamy brzusznej
moczowodu jest połączona z pęcherzem, ukazujący powiązania pomiędzy
który znajduje się w dolnej części jamy różnymi narządami.
brzusznej, w jamie miednicy. W pęcherzu Śledziona
gromadzi się mocz, który jest wydalany Siec mniejsza
Aorta brzuszna
na zewnątrz. Z układem moczowym ściśle
powiązany jest układ rozrodczy. W przy-
padku kobiety prawie wszystkie główne Zawartość jamy brzusznej
narządy płciowe mieszczą się wewnątrz
brzucha, a właściwie w jamie miednicy. Ift.
U mężczyzny część narządów płciowych
znajduje się na zewnątrz. Przepona

Niewiarygodne wydaje się, że tak wiele

ważnych organów zgrupowanych jest na Wątroba
stosunkowo małej powierzchni. W jamie
brzusznej znajduje się około 7 metrów
jelit. Utrzymanie organów wewnętrznych
w stałej pozycji jest możliwe dzięki tkan-
ce, zwanej krezką, za pomocą której są
one przyczepione do otrzewnej ściennej -
błony wyściełającej jamę brzuszną.
Otrzewna trzewna okrywa każdy organ
znajdujący się wewnątrzotrzewnowo.
Otacza wątrobę, żołądek, jelita, śledzio-
nę, pęcherzyk żółciowy, wyrostek robacz-
kowy, prawie całą macicę i jajowody.
Dzięki otrzewnej poszczególne struktury
wewnątrz jamy brzusznej mogą się swo- Aorta brzuszna
bodnie przemieszczać. Błona okrywają-
ca organy nosi nazwę otrzewnej trzew- Krezka
jelita cienkiego
nej, natomiast błona wyściełająca jamę
brzuszną jest zwana otrzewną ścienną. Sieć większa
Trzecim rodzajem otrzewnej jest otrzew-
na krezkowa tworząca krezki mocujące
narządy i doprowadzające do nich naczy-
nia i nerwy. Ze względu na bardzo silne Jelito cienkie
unerwienie otrzewnej ściennej każdy uraz
lub jej stan zapalny jest odczuwany w po- Otrzewna trzewna
staci ostrego bólu. Otrzewna trzewna nie
jest tak wrażliwa. Ból może wystąpić tyl-
ko w przypadku, kiedy dojdzie do roz- Odbytnica
ciągnięcia lub rozdęcia jelita. Ból pocho-
dzący z otrzewnej ściennej jest łatwy do Macica

zlokalizowania, natomiast ból z otrzew- Pęcherz moczowy

nej trzewnej ma charakter rozlany i trud-
no ustalić miejsce, z którego pochodzi. Spojenie łonowe

Po prawej: Przekrój strzałkowy jamy

brzusznej. Diagram ukazuje wszystkie typy
otrzewnej: trzewna, ścienną i krezkową.
Układy organizmu
Aby zrozumieć, w jaki sposób różne narzą-
dy są z sobą powiązane, należy przyjrzeć się
poszczególnym układom. Określony układ
stanowi zgrupowanie organów, które z so-
bą współpracują. Jednym z najbardziej zna-
nych jest układ trawienny. Ponadto w or-
ganizmie wyróżniamy: układ kostny, skó-
rę, układ mięśniowy, układ chłonny, układ
krążenia, układ oddechowy, układ wydal-
niczy, układ wewnątrzwydzielniczy i układ
rozrodczy. Każdy z nich jest oddzielnie
omówiony w następnych rozdziałach. Posz-
czególne narządy w obrębie danego układu
są zgrupowane razem nie tylko dlatego, że
się z sobą łączą, ale również dlatego, że
są zbudowane z podobnej tkanki. Wyróż-
niamy cztery główne rodzaje tkanek, a każ-
dy narząd składa się przynajmniej z jednej
z nich.
Tkanka nabłonkowa, zwana nabłonkiem,
jest tkanką pokrywającą lub też wyściełają-
cą narządy ciała. Wiele z nich wydziela sub-
stancje takie jak hormony.
Tkanka mięśniowa ma zdolność kurcze-
nia się, dzięki czemu możliwy jest ruch ca-
łego ciała, podobnie jak i narządów we-
wnętrznych. Serce prawie w całości jest
zbudowane z tkanki mięśniowej.
Tkanka łączna, która obejmuje kości
i ścięgna, łączy, podtrzymuje oraz wypeł-
nia struktury ciała. Może występować w pos-
taci luźnej, pomiędzy lub wewnątrz innych
tkanek lub w postaci zbitej. Zarówno ścięg-
na, jak i więzadła są przykładem zbitej
tkanki łącznej.
Tkanka nerwowa jest spotykana tylko
w obrębie układu nerwowego. Dzięki tej
tkance zapewniona jest szybka komuni-
kacja i kontrola, a czynności ciała są
skoordynowane. Tkanka nerwowa jest zbu-
dowana z komórek tworzących wypust-
ki. Inne tkanki, takie jak np. tkanka łącz-
na, współpracują z tkanką nerwową, jed-
nak żadna z nich nie przenika do jej
wnętrza.

Układ Główne narządy i struktury

Kostny Wszystkie kości ciała, chrząstki, stawy i więzadła, które je z sobą

łączą
Układ moczowy
Mięśniowy Mięśnie ciała - niektóre z nich działają pod wpływem naszej
świadomości (mięśnie szkieletowe lub prążkowane), inne pracują
niezależnie od naszej woli (mięśnie gładkie)

Nerwowy Mózg, rdzeń kręgowy, narządy zmysłów (oczy, narządy słuchu

i równowagi, kubki smakowe, receptory węchu i dotyku), nerwy

Wydzielania Gruczoły wytwarzające hormony: przysadka mózgowa, tarczyca,

wewnętrznego przytarczyce, nadnercza, trzustka, grasica, części jąder i jajników,
niewielkie obszary tkanek w jelitach

Oddechowy Płuca, oskrzela (kanały prowadzące do płuc), tchawica, gardło,

krtań, nos, przepona

Krążenia Serce, tętnice, żyły, naczynia włosowate, krew

Limfatyczny Narządy biorące udział w krążeniu limfy oraz czynnościach obron-

nych organizmu, m.in.: węzły chłonne, naczynia chłonne, śledzio-
na, migdałki, grudki chłonne, grasica

Trawienny Jama ustna, zęby, język, gruczoły ślinowe, gardło, przełyk, żołądek,
jelito cienkie, wątroba, pęcherzyk żółciowy, trzustka

Wydalniczy Narządy i gruczoły, które biorą udział w wydalaniu z organizmu

zbędnych produktów przemiany materii: gruczoły potowe, układ
moczowy (nerki, moczowody, pęcherz, cewka moczowa) oraz
jelito grube, wydalające nie strawione resztki pokarmu

Rozrodczy Męski: jądra, prącie, gruczoł krokowy, nasieniowody, pęcherzyki

nasienne, cewka moczowa, gruczoły opuszkowo-cowkowe
Żeński: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom
Męskie i żeńskie hormony rozrodcze wpływające na rozwój płcio-
wy oraz wtórne cechy płciowe

Błony
Błony są warstwami tkanek, które po-
krywają, wyściełają lub też oddzielają
struktury organizmu. Wyróżniamy pięć
głównych typów błon.
Błony śluzowe wyściełają głównie wnę-
trza kanałów, np. przewodu pokarmowe-
go. Powierzchnię stawów i ścięgien po-
krywają błony maziowe. Błony surowicze
otaczają narządy klatki piersiowej i brzu-
cha. Mózg i rdzeń kręgowy okrywa spec-
jalny rodzaj błon zwanych oponami.
Każda z milionów komórek budują-
cych nasze ciało, a także mikroskopijnie
małe organelle, które znajdują się w ich
wnętrzu, są otoczone lub przedzielone
jakimś typem błon.
Jak sama nazwa wskazuje, błony śluzo-
we posiadają wyspecjalizowane komórki,
które wydzielają śluz. Wśród wielu jego
funkcji jest również zwalczanie infekcji
(zawiera przeciwciała spełniające funkcję
ochronną), a także utrzymywanie wilgoci
w naszych gardłach, nozdrzach i w prze-
wodzie pokarmowym.
Błona surowicza, zwana opłucną (kolor
purpurowy), zapobiega tarciu pomiędzy
płucami a żebrami.
Kosmki błony śluzowej wyściełającej jelito
cienkie (kolor różowy) zwiększają
powierzchnię wchłaniania składników
pokarmowych.
Niektóre błony śluzowe, zwłaszcza te
wyściełające drogi oddechowe, mają ko-
mórki zaopatrzone w włosowate rzęski.
Rzęski, wykonując ruch w jedną stronę,
przesuwają zanieczyszczenia (np. kurz)
w kierunku gardła, skąd po odkaszleniu
są usuwane na zewnątrz organizmu.
Błony wyściełające jelita są pofałdowa-
ne w kształcie palczastych wypustek, zwa-
nych kosmkami, które znacznie zwięk-
szają powierzchnię wchłaniania składni-
ków odżywczych.
Błony śluzowe są spotykane również
w układzie rozrodczym. Macica jest wy-
ścielona śluzówką, która każdego mie-
siąca ulega złuszczeniu i wydaleniu pod-
czas menstruacji.
Błony maziowe występują w obrębie
ruchomych stawów, mają kształt worecz-
ków wypełnionych płynem maziowym.
Ścięgna, będące mocnymi pasmami tka-
nek, które łączą mięśnie z kością, posia-
dają pochewkę zbudowaną z błony ma-
ziowej. Błony surowicze okrywają narzą-
Opony (kolor pomarańczowy) okrywają
delikatną tkankę mózgu i oddzielają go
od twardych kości czaszki.
Błona śluzowa (kolor czerwony)
wyściełająca macicę umożliwia odżywianie
i rozwój zarodka.
BUDOWA CIAŁA /17
dy klatki piersiowej i brzucha, chroniąc je
przed chorobami oraz zmniejszając tarcie
pomiędzy sąsiednimi organami. W jamie
klatki piersiowej spotykamy dwie bło-
ny surowicze. Wszystkie narządy jamy
brzusznej okrywa błona surowicza otrzew-
na. W pierwszej fazie życia każdego or-
ganizmu błony spełniają specyficzną funk-
cję. Płód rozwijający się w macicy jest
otoczony błoniastym workiem, zwanym
workiem owodniowym, który jest wypeł-
niony płynem. W płynnym środowisku
płód jest znacznie mniej narażony na
uszkodzenia. Worek owodniowy wraz z ło-
żyskiem zostaje wydalony na zewnątrz
tuż po urodzeniu dziecka.
Błona śluzowa wyścieła drogi oddechowe.
Rzęski (kolor czerwony) zapobiegają
przedostaniu się zanieczyszczeń do płuc.
Błona śluzowa (kolor czerwony)
wyściełająca torebkę stawową wydziela
płyn, który smaruje stawy i ułatwia ich ruch.
Komórki i chromosomy
Ciało każdego dorosłego osobnika jest
zbudowane z ponad stu milionów ko-
mórek. Średnica tych mikroskopijnych
struktur wynosi średnio jedną setną mili-
metra. Żadna komórka nie jest w stanie
sama funkcjonować poza organizmem
(z wyjątkiem sztucznej hodowli w labo-
ratoryjnych warunkach).
Komórki organizmu różnią się rozmia-
rem, kształtem oraz strukturą w zależno-
ści od funkcji, jaką spełniają. Komórki
mięśniowe są długie i wąskie. Mają zdol-
ność kurczenia się i rozkurczania, dzięki
czemu organizm może się poruszać. Jest
wiele komórek nerwowych, które są także
długie i wąskie, ale ich rola polega na
przekazywaniu impulsów. Okrągłe, czer-
wone krwinki transportują tlen i dwu-
tlenek węgla, a koliste komórki trzustki
produkują hormon zwany insuliną.
Wszystkie komórki organizmu, pomi-
mo różnic w funkcjonowaniu, są zbu-
dowane w podobny sposób. Każda jest
otoczona błoną, a jej wnętrze wypełnia
galaretowata substancja zwana cytoplaz-
mą, w której osadzone jest jądro posiada-
jące chromosomy.
W cytoplazmie, zawierającej od 70 do
80 procent wody, zachodzą liczne procesy
chemiczne. Znajduje się w niej również
wiele drobnych struktur zwanych orga-
nellami. Każda z nich spełnia odmienną
i ważną funkcję.
Błona komórkowa jest porowata i skła-
da się z trzech warstw: białka, tłuszczu
i białka. Substancje, które przedostają się
do wnętrza lub na zewnątrz komórki,
zostają rozpuszczone w tłuszczach lub też
przechodzą przez porowatą, półprzepusz-
czalną błonę.
Budowa komórki
Cytoplazma - galaretowata
substancja w której są
zawieszone drobne struktury
zwane organellami
Jąderko-
wytwarza białka
niezbędne do
podziału komórki
Jądro-zawiera
informacje
genetyczne
(w chromosomach)
Błona jądrowa
Błony niektórych komórek są zaopat-
rzone we włoskowate rzęski. W jamie
nosowej rzęski te wychwytują cząsteczki
kurzu. Potrafią również poruszać się w tę
samą stronę, mogą więc unosić substancje
w określonym kierunku.
Cytoplazma wszystkich komórek za-
wiera mikroskopijne organy - mitochond-
ria. Ich zadaniem jest przetwarzanie tlenu
i składników pokarmowych w energię nie-
zbędną do wszystkich procesów zachodzą-
cych w komórce. Mitochondria produkują
energię dzięki kompleksom białkowym -
enzymom. Ich funkcją jest przyspiesza-
nie reakcji chemicznych. Najwięcej mito-
chondriów występuje w komórkach mięś-
niowych.
W cytoplazmie znajdują się również
mikroskopijne lizosomy. Zawierają en-
zymy, dzięki którym wykorzystują obec-
ne w komórce składniki pokarmowe. Naj-
więcej lizosomów mają komórki wątro-
by.
Substancje wytworzone przez komór-
kę, a potrzebne w innej części organizmu
(np. hormony), gromadzą się w struk-
turach zwanych aparatami Golgiego.
Wiele komórek ma całą sieć drobnych
kanalików, które spełniają rolę ich wewnę-
trznego „szkieletu". Wszystkie komórki
zawierają reticulum endoplazmatyczne,
będące systemem błon wypełniających
cytoplazmę.
Wzdłuż reticulum są rozsiane sferyczne
struktury zwane rybosomami. Organelle
kontrolują syntezę białek koniecznych do
życia wszystkich komórek. Białka są nie-
zbędne jako materiał budulcowy. Stano-
wią także część enzymów aktywizują-
cych procesy chemiczne oraz biorą udział
Mitochondrium-
wytwarza energię na
potrzeby komórki
Reticulum endoplazma-
tyczne - system kanalików
pomiędzy jądrem a ścianą
komórki
Rybosom - wytwarza
białka na potrzeby
komórki
Lizosom -
gromadzi enzymy
Pory-umożliwiają
przenikanie substancji
do wnętrza i na
zewnątrz komórki
Błona komórkowa
w wytwarzaniu złożonych cząstek, takich
jak hormony.
Chromosomy
Każde jądro komórkowe zawiera infor-
macje genetyczne zakodowane w związku
chemicznym, zwanym kwasem dezoksy-
rybonukleinowym (DNA), który wcho-
dzi w skład chromosomów. Każdy chro-
mosom posiada tysiące genów. Gen za-
wiera informację dotyczącą syntezy okreś-
lonego białka. Dane białko może mieć
niewielki wpływ na komórkę, podobnie
jak i na złożoną strukturę organizmu.
Jednak od jednego białka może zależeć,
czy ktoś ma piwne, czy niebieskie oczy,
kręcone lub proste włosy, normalną albo
albinotyczną skórę.
Z wyjątkiem dojrzałych czerwonych
krwinek, które tracą chromosomy w koń-
cowej fazie procesu ich formowania,
a także komórek rozrodczych (jajeczka
i plemniki) zawierających połowę mate-
riału genetycznego, każda komórka czło-
wieka ma 46 chromosomów zgrupowa-
nych w 23 pary. Jeden chromosom z każ-
dej pary pochodzi od matki, a drugi
od ojca. Komórki rozrodcze (jajeczka
i plemniki) mają tylko połowę liczby
chromosomów, dzięki czemu w chwili
zapłodnienia nowy osobnik będzie miał
właściwą ich liczbę.
Geny wpływają na kształtowanie no-
wego organizmu ludzkiego już od mo-
mentu zapłodnienia. Chromosomy ojca
determinują płeć. W zależności od ich
kształtu wyróżniamy chromosomy X i Y.
Jajeczko zawiera tylko chromosom X.
Męskie komórki rozrodcze posiadają
chromosom X albo Y. Jeżeli plemnik
zawierający chromosom X zapłodni ja-
jeczko z chromosomem X, urodzi się
dziewczynka. W wyniku połączenia ja-
jeczka z plemnikiem zawierającym chro-
mosom Y urodzi się chłopiec.
Podział komórki
DNA zawarty w chromosomach oprócz
tego, że zawiera kod genetyczny, ma
również możliwości replikacyjne. Dzięki
temu komórki ulegają podwojeniu, a in-
formacja jest przekazywana z jednego po-
kolenia na drugie.
Proces podziału komórki, w czasie któ-
rego następuje jej podwojenie, jest nazy-
wany mitozą. Zapłodnione jajeczko ulega
takim podziałom, co w konsekwencji daje
możliwość powstania dorosłego organiz-
mu. Zużyte komórki są zastępowane no-
wymi.
Chromosomy komórki, która nie ulega
podziałowi, są niewidoczne. W chwili
zbliżania się podziału, chromosomy stają
się krótsze oraz grubsze, uwidaczniają się
jako parzyste struktury, które następnie
rozdzielają się. Każda potowa przesuwa
się do przeciwległego krańca komórki.
W końcowym etapie podziałowi ulega
cytoplazma i formują się błony dwóch

Najbardziej istotne różnice pomiędzy
dwoma typami podziału komórki są
przedstawione powyżej w dużym
powiększeniu. W czasie mejozy (sekwencja
górna) chromosomy ulegają podwojeniu,
układają się w pary i splatają. Następuje
podział i chromosomy odsuwają się od
siebie, dając nowe komórki rozrodcze.
Zawierają one połowę informacji
genetycznej koniecznej do powstania
nowego organizmu. Druga połowa zostaje
uzupełniona w chwili zapłodnienia.
W procesie mitozy (dolna sekwencja) pary
chromosomów dzielą się na dwie identyczne
części, następnie połowy przemieszczają się
do przeciwległych końców komórki.
W wyniku równego podziału każda nowa
komórka zawiera kompletną informację
genetyczną niezbędną przy powielaniu się
czy zastępowaniu istniejących komórek
organizmu. Ilustracja (po prawej)
przedstawia szczegółową budowę
chromosomu.
zawiera informację
nowo powstałych komórek. Każda z nich
posiada właściwą liczbę chromosomów.
Codziennie wiele komórek zamiera, ale
dzięki procesowi mitozy są one zastę-
powane innymi. W zależności od typu
komórki podziały następują z różnym
natężeniem. Komórki nerwowe, w tym te,
z których zbudowany jest mózg, nie mają
możliwości replikacji. Komórki wątroby,
BUDOWA CIAŁA/19
' Chromosomy w jądrze naskórka i krwi ulegają całkowitej wy-
mianie kilka razy w roku.
Komórki zawierające połowę liczby
Struktura
chromosomu zbudowanego chromosomów powstają w wyniku inne-
ze splątanych nici DNA go podziału - zwanego mejozą. W pierw-
szym etapie mejozy chromosomy ulega-
ją pogrubieniu i podziałowi, podobnie
jak w mitozie. Następnie układają się
w pary w taki sposób, że chromosom ojca
znajduje się obok chromosomu matki. Po
spleceniu się z sobą następuje kolejny ich
podział. Każdy nowy chromosom posia-
chromosomu da zarówno geny ojca, jak i matki. Nowo
w znacznym powstałe komórki ulegają jeszcze jedne-
powiększeniu mu podziałowi, dając komórki rozrodcze
zawierające połowę właściwej człowieko-
wi liczby chromosomów (23). Wymiana
materiału genetycznego, która następuje
w czasie mejozy, sprawia, że dzieci nie są
całkowicie podobne do swoich rodziców.
Każde z nich, z wyjątkiem bliźniaków
jednojajowych, posiada jedyną w swoim
Odcinki DNA rodzaju strukturę kodu genetycznego.
są zwane genami.
Każdy z genów _
o budowie białka
\
Pojedyncza nić DNA
Metabolizm
Złożone procesy, które umożliwiają nor-
malne funkcjonowanie naszego organiz-
mu, są skutecznie stymulowane przez
enzymy i hormony. Enzym wpływa na
chemiczną konwersję, dzięki czemu nie-
zbędne substancje stają się dostępne dla
komórek. Hormony z kolei są odpowie-
dzialne za przebieg wzrostu czy wykorzy-
stanie zapasów energii.
Metabolizm to wszystkie reakcje che-
miczne zachodzące wewnątrz organizmu,
w wyniku których jest możliwe jego funk-
cjonowanie, wzrost, a także reprodukcja.
Na metabolizm składają się całkowicie
odmienne, lecz uzupełniające się procesy -
katabolizm i anabolizm. Katabolizm po-
lega na rozkładzie węglowodanów, tłusz-
czów i białek, a także wielu zbędnych pro-
duktów, np. martwych komórek lub tka-
nek. W wyniku tego powstaje energia
umożliwiająca poruszanie się mięśni, przy
czym, część jest tracona w postaci ciepła.
Anabolizm obejmuje procesy budowy.
Składniki pokarmowe przyswojone przez
organizm i zgromadzone w postaci ener-
gii są wykorzystywane podczas wzrostu,
reprodukcji lub w procesach obronnych
przeciwko infekcjom i chorobom. U rozwi-
Sposoby wykorzystania pokarmu przez organizm
jającego się dziecka lub nastolatka poten-
cjał pochodzący z rozkładu pokarmu zo-
staje całkowicie wykorzystany do procesów
wzrostu. W przypadku dorosłego człowie-
ka nie wykorzystana energia powoduje od-
kładanie się tłuszczu. Nadmierne wydatko-
wanie energii objawia się utratą wagi ciała.
Rozkład węglowodanów
Energia jest niezbędna do życia. Znaczna
jej część pochodzi z rozkładu złożonych
węglowodanów (występujących w takich
produktach, jak chleb, ziemniaki) na cukry
proste. Najczęściej spotykane cukry proste,
jakie otrzymujemy z pożywienia, to: gluko-
za, fruktoza i galaktoza. Cukry najpierw są
transportowane do wątroby, gdzie fruktoza
i galaktoza ulegają przekształceniu w gluko-
zę (zobacz Rozdział 9, strona 104).
Komórki uzyskują energię z rozkładu
glukozy na substancję zwaną kwasem pi-
rogronowym. Potencjał uwolniony w cza-
sie tego procesu jest tymczasowo groma-
dzony w postaci wysokoenergetycznego
związku ATP.
Rozkład tłuszczów i białek
Tłuszcze i białka stanowią ważną część
W procesach metabolizmu z każdego pokarmu
powstają produkty, które muszą być wydalona.
spożywanego pokarmu. W przypadku
dostarczania organizmowi małej ilości
węglowodanów jako źródło energii mogą
być wykorzystane tłuszcze i białka.
Kiedy węglowodanowe zapasy energii
wyczerpią się, cząsteczki tłuszczu są roz-
kładane na glicerol i kwasy tłuszczowe, które
następnie oddzielnie ulegają procesom kata-
bolizmu. W wątrobie glicerol zostaje prze-
kształcony w glukozę i w ten sposób wkracza
na drogę metabolizmu tego cukru.
Białka zawarte w diecie są rozkładane
na aminokwasy, konieczne do procesu
wzrostu, a także enzymy, które aktywi-
zują każdy proces metaboliczny zacho-
dzący w komórce.
Przyczyną wielu zakłóceń metabolizmu
jest niedobór enzymów. W rezultacie mo-
że dojść do akumulacji szkodliwych dla
organizmu substancji.
Zaburzenia w produkcji hormonów to
kolejna często spotykana przyczyna nie-
prawidłowości w procesach metabolicz-
nych. Niewydolność trzustki, która wy-
twarza zbyt małe ilości insuliny, nazywa-
na jest cukrzycą. Insulina jest niezbędnym
hormonem umożliwiającym komórkom
absorbowanie i rozkład glukozy.
iałka
QQ Węglowodany
W,koi 1 v^lh.l U, \u

Homeostaza
W celu utrzymania wewnętrznej równo-
wagi organizm ludzki wymaga ciągłego
nadzoru. Jest to warunek zachowania zdro-
wia w nieustannie zmieniającym się śro-
dowisku. Stan takiej równowagi jest okreś-
lany jako homeostaza. Każdy z wielu
mechanizmów wzajemnego oddziaływa-
nia środowiska na nasz organizm może
być postrzegany jako oddzielny system
kontroli, spełniający określoną funkcję.
Zebrane w całość formują jeden, ogólny
system odpowiedzialny za prawidłowe
funkcjonowanie naszego organizmu.
Wszystkie komórki ciała znajdują się
w środowisku płynnym. Płyn dostarcza
im składników pokarmowych oraz od-
prowadza zbędne produkty. Aby komór-
ki mogły prawidłowo funkcjonować, właś-
ciwości płynu zewnątrzkomórkowego mu-
szą być stałe. Homeostaza jest zatem
stanem koordynacji utrzymującym nor-
malne funkcjonowanie organizmu do
chwili, kiedy działanie jednego lub kilku
jego systemów ulegnie zachwianiu. Re-
zultatem zaburzenia równowagi jest stan
chorobowy.
Zdrowy organizm, dzięki mechaniz-
mom adaptacyjnym i odpornościowym,
może zwalczyć chorobę. W przypadku
ataku choroby organizm jest osłabiony
i nie może się bronić. Podatność organiz-
mu na grypę w znacznym stopniu zależy
od jego odporności. Tłumaczy to, dlacze-
go nie każdy, kto zetknie się z chorobą, od
razu ulega zarażeniu. Stan homeostazy
łatwiej jest wytłumaczyć, posługując się
terminami technicznymi. Wiele procesów
organizmu reguluje mechanizm ujemne-
go sprzężenia zwrotnego. Efekt końcowy
ogranicza lub hamuje specyficzny proces
i w ten sposób zachowana jest kontrola.
Przykładem takich zjawisk jest termos-
tat normujący pracę systemu ogrzewania.
Jeżeli temperatura w pokoju spada poni-
żej ustalonej wartości, obwód elektrycz-
ny termostatu zamyka się. Powoduje to
włączenie bojlera oraz pompy i obieg
gorącej wody w systemie zostaje wzno-
wiony. Kiedy wymagana temperatura
ustali się, termostat przerywa obwód.
W przeciwieństwie do centralnego ogrze-
wania organizm jest wyposażony w sys-
tem bezpieczeństwa. Polega on na tym, że
kilka różnych mechanizmów wykonuje
podobne zadania. Ich sposób działania
jest jednak odmienny.
Kilka tysięcy systemów kontrolnych
istniejących w organizmie człowieka re-
guluje właściwie wszystkie jego funkcje.
Układ nerwowy i wewnętrznego wydzie-
lania pełnią najważniejszą rolę w proce-
sach kontrolnych. Obydwa układy są ściś-
le powiązane, a ich funkcjonowanie jest
wzajemnie uzależnione. Z tego względu
są czasem rozpatrywane jako jeden wspól-
ny układ nerwowo-hormonalny.
W utrzymaniu stanu homeostazy szcze-
gólne znaczenie odgrywa autonomiczny
system nerwowy. Kieruje on w sposób
BUDOWA CIAŁA/21
Kiedy nastąpi odwodnienie organizmu, Układ limbiczny
podwzgórze odnotowuje zmianę poziomu
wody we krwi. Podwzgórze pobudza tylny
płat przysadki mózgowej, który uwalnia Sklepienie
hormon antydiuretyczny (ADH). Powoduje
on zmniejszenie wydalania wody przez nerki
i pęcherz moczowy. Nadnercza również
są pobudzane i zwiększają wytwarzanie
aldosteronu, który hamuje utratę soli,
a tym samym wody z nerek. Dostarczenie
organizmowi wody w ilości gaszącej
pragnienie uzupełnia jej
zapas. Podwzgórze rejestruje
tę zmianę i wpływa hamująco
na wytwarzanie ADH
i aldosteronu.
Nadnercze
Nerka
Pęcherz moczowy -
niezależny pracą serca, płuc, żołądka, je- temem nerwowym. Określone komórki
lit, pęcherza moczowego, narządów roz- nerwowe tego gruczołu reagują na zawar-
rodczych. tość wody we krwi. Jeżeli poziom wody
Układ wewnętrznego wydzielania znacz- we krwi w stosunku do zawartości soli
nie wolniej reaguje na określoną sytu- i innych substancji obniży się, komórki te
ację. Efekty jego działania są jednak ulegają pobudzeniu. Rozpoczyna się wy-
trwalsze. Reakcje autonomicznego ukła- dzielanie hormonów hamujących wydala-
du nerwowego są szybkie, a czas ich nie wody przez nerki (zobacz strona 126)
trwania zależy od sytuacji. Oba układy i pojawia się powiązane z tym uczucie
mogą funkcjonować oddzielnie lub też pragnienia.
współpracować. Regulowanie zawartości
wody w organizmie jest przykładem wy-
korzystania kilku systemów w celu utrzy-
mania homeostazy.
Zawartość wody w organizmie wynosi
70 procent. Niektóre tkanki, jak np. istota
szara mózgu, mają wyższą zawartość wo-
dy (do 85 procent), inne, jak warstwy
odłożonego tłuszczu, tylko 25 procent.
Woda jest podstawowym składnikiem
krwi (80 procent). W pewnych okolicz-
nościach poziom wody w organizmie ule-
ga zmniejszeniu. Odpowiednie mechaniz-
my sygnalizują ubytek i potrzebę uzu-
pełnienia niedoboru. Pojawia się uczucie
pragnienia. Ilość wody, jaką należy wy-
pić, aby zaspokoić potrzeby organizmu,
zależy od poziomu ubytku. Główny ośro-
dek kontroli powodujący uczucie prag-
nienia znajduje się w mózgu. Tak zwane
podwzgórze kieruje autonomicznym sys-
Rozdział 2

UKŁADKOSTNY
ISKÓRA
Szkielet podtrzymujący ludzkie ciało jest
arcydziełem architektury. Budowla ta
charakteryzuje się dużą
wytrzymałością, a dzięki stawom
i więzadłom jest bardzo mobilna.
Każda kość ma określony kształt,
zależnie od jej specyficznej funkcji.
Tam, gdzie jest wymagana większa
elastyczność, kość została zastąpiona
chrząstką. Ciało od zewnątrz pokrywa
skóra. Jest to największy organ
ludzkiego ciała. Skóra nie tylko chroni
przed uszkodzeniem wewnętrzne
struktury, ale też bierze udział
w regulowaniu temperatury ciała.

Po prawej: Zarówno kobieta, jak

i mężczyzna mają taką samą liczbę kości,
czyli około 206. Szkielet żeński z reguły jest
mniejszy i lżejszy. Miednica kobiety jest
szersza, a kształtem przypomina łódź,
co nadaje jej biodrom charakterystyczny
kształt. Dzięki tym przystosowaniom może
pomieścić rozwijający się w okresie ciąży
płód. Ramiona kobiety są stosunkowo
wąskie. W przypadku mężczyzny proporcje
są odwrotne - ma on szerokie barki i wąskie
biodra.

Kości i chrząstka
Szkielet przeciętnie zbudowanej dorosłej
osoby składa się z około 206 kości. Ze-
wnętrzna warstwa każdej kości jest gruba
i twarda, wewnętrzna - zwana szpikiem -
miękka i delikatna. Kości są mocne i po-
mimo podtrzymywania znacznych cięża-
rów nie ulegają złamaniom czy też defor-
macjom. Są połączone stawami, a przy-
czepione do nich mięśnie wprawiają układ
szkieletowy w ruch. Kości tworzą struk-
turę, która chroni delikatne narządy cia-
ła, jednocześnie zachowując wszechstron-
ne możliwości ruchowe. Dodatkowo szkie-
let jest rusztowaniem podtrzymującym
całe ciało.
Kości, podobnie jak wszystkie organy
ciała, są zbudowane z komórek. Komórki
te i twarda, zbita substancja międzyko-
mórkowa przesycona solami mineralny-
mi, tworzą tkankę kostną. Prawie dwie
trzecie składu kości stanowią sole mi-
neralne, które nadają jej twardość i sztyw-
ność. Pozostała część kości jest utworzo-
na z włókien kolagenowych. Każdy z tych
elementów wzmacnia swoją wytrzyma-
łość dzięki właściwościom drugiego skład-
nika. W rezultacie takiego połączenia
kość jest strukturą twardą, a zarazem
stosunkowo elastyczną.
Rozwój kości
W pierwszym etapie powstawania kości
są pełne. Dopiero później w ich wnętrzu
powstaje jama. Proces ten jedynie nie-
Szczęka
UKŁAD KOSTNY I SKÓRA/23
znacznie zmniejsza ich wytrzymałość,
a w dużym stopniu redukuje wagę. Roz-
wiązanie to (stworzone przez naturę) jest
powszechnie stosowane w budownictwie.
W jamie szpikowej kości znajduje się
szpik, w którym zachodzi wytwarzanie
komórek krwi.
Szkielet nowo narodzonego dziecka ma
więcej kości niż dorosła osoba. W chwili
urodzenia drobną strukturę tworzy około
350 kości. Z biegiem czasu niektóre z nich
zrastają się z sobą. Proces można prze-
śledzić na przykładzie czaszki. W czasie
porodu musi ona przejść przez wąski
kanał. Gdyby czaszka noworodka była
tak sztywna jak u dorosłego, nie zmieś-
ciłaby się w otworze miednicy. Dzięki
obecności ciemiączek pomiędzy poszcze-
gólnymi częściami czaszki noworodka
może się ona dostosować do kształtu
kanału porodowego. Ciemiączka stop-
niowo zanikają po porodzie.
Poniżej: Twarz, zbudowana z 14 kości,
chroni delikatne narządy zmysłów
z receptorami wzroku, słuchu i smaku.
Kości te podtrzymują również mięśnie
twarzy, umożliwiając ruch w czasie
mówienia, żucia czy też wyrażania emocji.
24/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Nie skostniałe, błoniaste miejsca między
kośćmi to tak zwane ciemiączka.
Umożliwiają przesuwanie się kości czaszki
w czasie porodu.
Szkielet dziecka jest zbudowany nie
tylko z kości, ale również z chrząstki,
która jest znacznie bardziej elastyczna.
Wraz ze wzrostem ulega ona stopniowej
zamianie w kość. Jest to proces kost-
nienia, który trwa aż do zakończenia
wzrostu.
Wzrost odbywa się poprzez wydłu-
głównie w czasie wzrostu, ale trwa przez
całe życie.
Kształty i rozmiary kości
Istnieje kilka różnych typów kości. Każdy
z nich spełnia określone funkcje. Kości
długie kończyn mają kształt cylindrów
zawierających w środku istotę gąbczastą
kości. Ogólne zasady budowy kości krót-
kich, występujących np. w nadgarstku, są
takie same jak kości długich. Są jednak
bardziej masywne i dzięki temu posiadają
duże możliwości ruchowe bez utraty wy-
trzymałości. Kości płaskie są zbudowane
z dwóch warstw tkanki kostnej zbitej,
pomiędzy którymi znajduje się trzecia
warstwa - gąbczasta. Płaski kształt po-
woduje, że spełniają rolę ochronną (jak
w czaszce) lub też stanowią płaszczyzny,
do których są przyczepione mięśnie (np.
łopatki). Kości rożnokształtne najczęściej
mają wygląd nieregularnej bryły, a ich
kształt zależy od spełnianej funkcji. Spe-
Budowa kości długiej
Naczynia Linia nasadowa
krwionośne (pozostałość po płytce wzrostowej)
cyficzna budowa kręgów, które składają
się na kręgosłup, daje im dużą wytrzyma-
łość, a jednocześnie zapewnia wystarcza-
jącą powierzchnię wewnątrz dla rdzenia
kręgowego. Puste jamy, charakterystycz-
ne dla kości tworzących twarz, czynią je
lekkimi.
Chrząstka
Chrząstka jest jedną z tkanek, z których
zbudowany jest szkielet. Cechuje ją sta-
łość konsystencji, niewielka twardość
oraz sprężystość. Występuje we wszyst-
kich strategicznych punktach szkieletu,
gdzie konieczna jest obecność materiału
charakteryzującego się takimi cechami.
U dorosłego człowieka występuje głównie
w okolicach stawów, pokrywając końce
kości.
Struktura chrząstki w obrębie całego
szkieletu nie jest taka sama. Jej budowa
jest uzależniona od funkcji spełnianej
w ustroju.

żanie kości kończyn górnych, dolnych nasady kości

i tułowia. Kości długie kończyn mają

przy swoich końcach tak zwane płytki
wzrostowe, gdzie zachodzą procesy wzro-
stu. Płytka wzrostowa jest zbudowana Okostna
w większym stopniu z chrząstki niż z koś-
ci. Z tego powodu miejsca te są nie-
widoczne na zdjęciach rentgenowskich.
Jeżeli płytka wzrostowa ulegnie skost-
nieniu, dalszy przyrost kości na długość
jest niemożliwy. Kostnienie płytek wzros-
Kość
towych we wszystkich kościach ludzkie- gąbczasta
go organizmu odbywa się według okreś-
lonej kolejności. Ostateczny kształt szkie-
letu zostaje uformowany w wieku około
20 lat.
W czasie rozwoju człowieka zachodzą
znaczne zmiany proporcji w szkielecie.
Długość głowy u sześciotygodniowego
płodu jest taka sama, jak długość jego
ciała. Głowa noworodka jest wciąż nie-
proporcjonalnie duża w stosunku do resz-
ty ciała. Środek ciała uległ jednak prze-
sunięciu z brody na pępek. Linia dzieląca
ciało na połowy u dorosłego człowieka
przebiega na wysokości spojenia łonowe-
go lub tuż nad genitaliami.
Szkielet kobiety jest lżejszy oraz mniej-
szy niż mężczyzny. Jej miednica jest pro-
porcjonalnie szersza, aby w okresie ciąży
mogła zmieścić rosnący płód. Mężczyzna
ma szersze ramiona, a jego klatka pier-
siowa jest większa, jednak zarówno męż-
czyzna, jak i kobieta mają taką samą
liczbę żeber.
Bardzo ważną cechą kości jest ich zdol-
ność osiągania odpowiedniego kształtu.
Cecha ta ma wyjątkowo duże znaczenie
w przypadku kości długich, stanowiących Układ osteonów
podporę kończyn. Ich końce są szersze.
Jest to niezmiernie ważne, gdyż zwiększa
ich masywność w miejscach połączeń. Osteocyty (komórki kostne)
Proces kształtowania kości odbywa się

Pozycja chrząstki w krtani
Ciężkie lub szybkie oddechy
Nagłośnia -
(chrząstka sprężysta)
Fałd
przedsionkowy i głosowy -
Chrząstka Crząstka tarczowata -
nalewko (jabłko Adama)
wata
Chrząstka
Krtań -
rścieniowata
Tchawica -
Powyżej: Struktury podtrzymujące krtań
są zbudowane z chrząstki. Nagłośnię tworzy
chrząstka sprężysta, a pozostałe trzy organy,
zwane chrząstką tarczowata,
pierścieniowatą i nalewkowatą,
są zbudowane z chrząstki szklistej.
Struny głosowe są zbudowane
z elastycznych włókien.
Poniżej: Komórki chrząstki szklistej obecne
w płytce wzrostowej dzielą się, przesuwają
w dół kości i budują zwapniała substancję
międzykomórkową. Następnie komórki te
zamierają, pozostawiając wolną lukę.
Wytwarzanie dźwięku wysokiego
Osteoblasty, aby zapełnić tę przestrzeń,
wytwarzają kość, która zajmuje miejsce
istoty międzykomórkowej.
UKŁAD KOSTNY I SKORA/25
W krtani struktury chrząstkowe nie
tylko spełniają rolę podtrzymującą, ale
również biorą udział w procesie wy-
twarzania głosu. Kontrolują ilość po-
wietrza przechodzącego przez krtań,
wpływając na wysokość wydawanego
dźwięku.
Chrząstka włóknista
Chrząstka włóknista charakteryzuje się
obecnością wielu grubych pęczków twar-
dych włókien kolagenowych. Dzięki ta-
kiej budowie ten typ chrząstki jest elas-
tyczny, ale równie wytrzymały. Obie ce-
chy są bardzo pożądane, gdyż tkanka
włóknista jest niezbędna pomiędzy krę-
gami kręgosłupa. Każdy kręg jest od-
dzielony od sąsiedniego krążkiem zbu-
dowanym z tej chrząstki. Obecność krąż-
ków między kręgowych znacznie ogranicza
wstrząsy kręgosłupa, a także umożli-
wia utrzymanie wyprostowanej postawy
ciała.
Kręgosłup jest zbudowany z szeregu
małych kości, zwanych kręgami; ich na-
zwa jest uzależniona od pozycji w szkiele-
cie. Kręgi są oddzielone od siebie krąż-
kami międzykręgowymi, podobnymi do
baniek z galarety.
Każdy krążek międzykręgowy stanowi
strukturę, wewnątrz której znajduje się
galaretowaty, gęsty płyn, a z zewnątrz
jest okryty chrząstką włóknistą. Część
chrzestna, której powierzchnia jest sma-

Każdy rodzaj chrząstki składa się z istoty

międzykomórkowej, w której są osadzo- Okres wydłużania się kości
ne komórki oraz włókna białkowe, zbu-
dowane z kolagenu lub elastyny. Podział
chrząstki zależy od rodzaju włókien. Ce-
chą wspólną wszystkich typów chrząstki
jest brak naczyń krwionośnych. Składni-
ki pokarmowe przenikają do niej przez
okrywającą ją błonę zwaną ochrzęstną.
Błony wyściełające stawy wytwarzają maź.
Ze względu na różne właściwości fizycz-
ne, chrząstki dzieli się na chrząstkę szklis-
tą, włóknistą oraz sprężystą.

Chrząstka szklista
Chrząstka szklista jest niebieskobiałą,
półprzeźroczystą tkanką. W porównaniu
z pozostałymi typami zawiera najmniej
komórek i włókien. Wszystkie włókna
wchodzące w jej skład są utworzone z ko-
lagenu.
Z chrząstki szklistej zbudowany jest
szkielet płodu. Jej ogromne możliwości Zwapniała
rozwoju pozwalają około 45-centyme- substancja
trowemu noworodkowi osiągnąć wzrost międzykomórl
dorosłej osoby. W chwili zakończenia
procesów wzrostu chrząstka szklista wy-
stępuje na zakończeniach kości w obrębie
stawów w postaci bardzo cienkiej warst-
wy (1-2 milimetry). Ten typ chrząst-
ki spotykamy w drogach oddechowych.
Z niej uformowany jest koniec nosa,
a także twarde, ale sprężyste chrząstki
budujące otaczające tchawicę i prowa-
dzące do płuc oskrzela. Chrząstka szklis-
ta stanowi przedłużenie końców żeber
i łączy je z mostkiem. W ten sposób bierze
udział w oddychaniu, umożliwiając ru-
chy klatki piersiowej.
26/UKŁAD KOSTNY I SKORA
Kości kończyny górnej składają się z kości
ramiennej oraz kości promieniowej
i łokciowej, które tworzą dolną część
kończyny zwaną przedramieniem. Górną
i dolną część kończyny łączy z sobą łokieć.
Nazwa ta dotyczy stawu zawiasowego
łączącego kość ramienną z kością łokciową
i stawu kulistego łączącego kość ramienną
z kością promieniową. •
Kość promieniowa
rowana, zapobiega ścieraniu się kości
kręgosłupa podczas ruchu. Płyn spełnia
rolę amortyzatora wstrząsów.
Chrząstka włóknista tworzy również
mocne połączenie pomiędzy kością a wię-
zadłem. Z grubej warstwy chrząstki włók-
nistej zbudowane jest spojenie łonowe,
które łączy obie kości miedniczne. U ko-
biety chrząstka ta ma szczególne znacze-
nie. Hormony wydzielane w okresie ciąży
powodują rozluźnienie jej struktur, dzięki
czemu głowa dziecka może przejść przez
kanał rodny.
Chrząstka sprężysta
Chrząstka sprężysta jest zbudowana,
oprócz włókien kolagenowych, również
z włókien elastyny. Ich obecność na-
daje jej charakterystyczny żółty kolor.
Chrząstka sprężysta jest plastyczna, ale
wytrzymała. Z jej komórek zbudowana
jest nagłośnia, która zamyka wlot do
dróg oddechowych w chwili przełykania
pokarmu.
Chrząstka sprężysta tworzy również
elastyczną część małżowiny usznej oraz
stanowi konstrukcję podtrzymującą ścia-
ny kanału prowadzącego do ucha środ-
kowego i trąbki Eustachiusza, która łą-
czy każde ucho z górną częścią gardła.
Chrząstka sprężysta występuje także w krta-
ni, gdzie wraz z chrząstką szklistą tworzy
struktury podtrzymujące i biorące udział
w wytwarzaniu głosu.
Budowa szkieletu
Budowa każdej części szkieletu jest uza-
leżniona od funkcji spełnianej w organiz-
mie. Zadaniem czaszki jest ochrona móz-
gu, a także narządów wzroku i słuchu.
Z 29 kości czaszki 14 z nich formuje
Kość ramienną
Kręgosłup jest zbudowany z szeregu małych
kości, zwanych kręgami; ich nazwa zależy
od pozycji w szkielecie. Ilustracja
przedstawia odcinek lędźwiowy kręgosłupa.
Kręgi są oddzielone od siebie krążkami
Więzadło międzykręgowymi, podobnymi do baniek
pierscieniowate z galarety.
Kość łokciowa
rusztowanie dla oczu, nosa i jamy ustnej.
Dokładniejsze przyjrzenie się czaszce po-
zwala zauważyć, w jaki sposób najdelika-
tniejsze organy są chronione przez jej
kości. Głębokie oczodoły znajdujące się
pod czołem osłaniają gałki oczne. Podob-
nie narząd węchu jest schowany wysoko
za nozdrzami przednimi.
Charakterystyczną cechą czaszki są du-
że rozmiary żuchwy. Kość ta jest rucho-
ma i wraz ze szczękami stanowi dosko-
nały mechanizm rozgniatania pokarmu.
W tym procesie biorą udział również
zęby. Duża efektywność mechanizmu nie
jest tak łatwo zauważalna, kiedy twarz
pokryjemy mięśniami, nerwami i skórą.
Część czaszki tworząca twarz jest masyw-
niejsza w okolicach oczu i nosa, dzięki
czemu kości twarzy zachowują stałą po-
zycję.
Kręgosłup jest zbudowany z serii ma-
łych kości zwanych kręgami, kształ-
tem przypominających szpulki nici. Sta-
nowi centralną oś szkieletu. Konstruk-
cja ta jest niezwykle mocna, ponieważ
tworzą ją małe odcinki, a jednocześnie
posiada duże możliwości ruchowe. Czło- Krążek
międzykręgow
wiek może wykonać skłon i dotknąć
palców u nóg i właśnie dzięki kręgo-
słupowi zachowuje wyprostowaną posta-
wę ciała. Kręgi tworzące kręgosłup ochra-
niają również delikatny rdzeń kręgowy,
który przebiega ich środkiem. W koń- Kręgi lędźwiowe
cowej, dolnej części kręgosłupa znajduje
się kość ogonowa. U niektórych zwierząt,
takich jak kot czy pies, ta część kręgo-
słupa jest znacznie dłuższa niż u człowie-
ka i tworzy wyraźny ogon.
Szkielet klatki piersiowej tworzą żebra
ograniczające ją po bokach, kręgosłup -
z tyłu oraz mostek umieszczony z przodu.
 UKŁAD KOSTNY I SKÓRA/27
Szkielet klatki piersiowej od przodu

Udział żeber w oddychaniu

Rękojeść mostka
Łopatka I Trzon
> mostka

Łopatka

Płuco

Mięsień
piersiowy
mniejszy
Chrząstka Zebro
żebrowa , Mięśnie
międzyżebrowe
wewnętrzne
Wyrostek
mieczykowaty
Mięsień najszerszy
grzbietu
r Wątroba
Mięsień —
zębaty
•i , .. i przedni
Żołądek

Wyrostek
mieczykowaty

Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne

1 Wdech
£ebra unoszą się
Szkielet klatki piersiowej od tylu Kręgosłup --
iwysuwają do przodu

Mięśnie
międzyżebrowe
zewnętrzne
kurczą się
Obojczyk

Mięśnie
międzyżebrowe
wewnętrzne
kurczą się

Klatkę piersiową tworzą żebra, które ochraniają

ważne organy: płuca, serce, wątrobę i żołądek.
Dzięki chrząstce żebrowej klatka piersiowa
może rozszerzać się i kurczyć podczas
oddychania. Żebra zbudowane w całości z kości
Zebro
byłyby zbyt sztywne. W sytuacji, kiedy organizm
ma zwiększone zapotrzebowanie na tlen
(np. w czasie ciężkiego treningu fizycznego),
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne kurczą się.
Umożliwia to przesunięcie mostka do przodu
i zwiększenie obwodu klatki piersiowej.
Wydechowi towarzyszy rozluźnienie tych
mięśni. Przy silnym wydechu mięśnie
międzyżebrowe wewnętrzne kurczą się,
powodując zmniejszenie obwodu klatki
piersiowej.
 28/UKŁAD KOSTNY I SKORA
Żebra są połączone z kręgosłupem w spo- Budowa nadgarstka i ręki
sób umożliwiający ruch w czasie oddy-
chania. Z mostkiem większość żeber łą-
czy się stawowo. Dwa najniżej położone
żebra (jedenaste i dwunaste) są powią-
zane tylko z kręgosłupem, gdyż są zbyt
krótkie i nie dochodzą do mostka. Są to
tak zwane żebra wolne, które nie biorą
udziału w oddychaniu. Zebra pierwsze są
ściśle połączone z obojczykiem i tworzą
podstawę szyi. Przez to miejsce przebie-
ga kilka dużych nerwów i naczyń krwio-
nośnych prowadzących do kończyn gór- Kość czworoboczna
nych. Głównym zadaniem szkieletu kla- większa
tki piersiowej jest ochrona serca i płuc,
które znajdują się w jej wnętrzu. Skutki
uszkodzenia tych organów mogłyby być
bardzo groźne.

Kości kończyny dolnej są najdłuższymi

i najcięższymi w catym szkielecie. Kość
udowa łączy się poprzez panewkę stawu Kość czworoboczna •
biodrowego z kością miedniczną. Panewka mniejsza
jest skierowana na zewnątrz, tak więc Kość główkowata —
kończyny dolne są oddalone od linii
Kość haczykowata
środkowej ciała, co umożliwia utrzymanie
równowagi i chodzenie.
Kośćgrochowata

Kości kończyny dolnej Kość trójgraniasta

i obręczy miednicznej
Kość promieniowa Kość łokciowa

Kość księżycowata
Kość łódeczkowata

Kość biodrowa
Kończyny i miednica
Kość krzyżowa Ramiona łączą się z centralną osią_k^ę-
gosłupa za pomocą obręczy-ktTnćlEyngór-
nych, którą tworzą łopatka i obojczyk.
Masywna kość górnej części kończyny
zwana jest kością ramienną. Łączy się
w łokciu z dwiema kośćmi przedramienia:
kością promieniową i kością łokciową.
Ręka jest zbudowana z nadgarstka, śród-
Kość udowa ręcza i palców. Dzięki temu możemy
łapać przedmioty i wykonywać mnóstwo
skomplikowanych ruchów, w czasie któ-
rych każda z wielu części ręki porusza się
w inny sposób. Ruchy te są jednak w du-
żym stopniu skoordynowane.
Kończyny dolne są połączone z kręgo-
słupem miednicą zbudowaną z bardzo
Kłykieć twardych kości. Pierścień miednicy skła-
przyśrodkowy da się z dwóch ciężkich, masywnych kości
kości udowej
miednicznych, łączących się w części tyl-
nej kością krzyżową. Zakrzywiony górny
brzeg kości biodrowych jest z łatwością
wyczuwalny pod skórą. Pionowo ustawio-
ne stawy krzyżowo-biodrowe są wzmoc-
nione włóknami i wieloma krzyżującymi
się więzadłami. Powierzchnie tych kości
Kostka
przyśrodkowa Kostka boczna idealnie do siebie pasują, co zwiększa
stabilność połączenia. W zewnętrznej do-
Stęp lnej części kości miednicznej znajduje
się zagłębienie, zwane panewką, którego
kształt jest dopasowany do głowy kości
skokowa udowej, najdłuższej kości szkieletu. Po-
niżej panewki kość miedniczną ulega za-
krzywieniu, jednocześnie wysuwając się
do przodu. Ta część kości miednicznej
jest nazywana kością łonową.
Tylny i dolny odcinek obręczy mied-
nicznej tworzą kości kulszowe, które for-
mują podstawę pośladków. W przedniej
części miednicy dwie kości łonowe połą-
czone chrząstką tworzą spojenie łonowe.
Jest ono dodatkowo wzmocnione więzad-
łami. Inne więzadła łączą kości kulszowe
z krzyżową, zwiększając stabilność mied-
nicy.
Kości podudzia to kość piszczelowa
i znacznie cieńsza strzałka. Stopa jest
zbudowana z kości stepu, śródstopia i pal-
ców, których lokalizacja i wzajemne po-
łączenia są bardzo precyzyjne. Dzięki te-
mu możemy, nie tracąc równowagi, za-
równo pewnie i wygodnie stać, jak cho-
dzić lub biegać.
 UKŁAD KOSTNY I SKORA/29
Po lewej: Ręka ma czternaście paliczków
(kości palców). Każdy palec posiada trzy
paliczki, z wyjątkiem kciuka, który ma ich
i Paliczek
dwa. Ruch kości jest możliwy dzięki stawom
i mięśniom.

Po lewej: Nadgarstek jest utworzony

co najmniej z ośmiu oddzielnych kości,
zwanych kośćmi nadgarstka, ułożonych
w dwa rzędy. Kości nadgarstka są położone
pomiędzy kośćmi śródręcza a kośćmi
przedramienia - kością promieniową
i łokciową. Kość grochowata jest jedyną
z kości nadgarstka, którą można wyczuć
pod skórą.

Paliczki środkowe

Paliczki bliższe

Paliczki dalsze

Piszczel

Elastyczność ludzkiej stopy

wypływa z jej Kość piętowa
skomplikowanej budowy
anatomicznej. Ze względu Paliczki
na przenoszenie ciężaru ciała
paliczki stopy są szersze
i bardziej płaskie
w porównaniu z paliczkami
ręki. Ich kształt ułatwia
utrzymanie równowagi. Kość sześcienna Kości śródstopia Kości stopy
Stawy i więzadta
Kości szkieletu łączą się z sobą za po-
mocą stawów. Połączenia muszą być so-
lidne, powinny jednak zachować dużą
swobodę ruchu. Dzięki stawom szkie-
let człowieka jest konstrukcją niezwykle
sprawną.
Połączenia kości dzielimy na dwa głów-
ne typy: ruchome (stawy) i stałe (więzo-
zrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty).
Stawy, czyli połączenia ruchome, są wy-
ścielone błoną maziową, dzięki czemu
kości połączone stawem mogą wykony-
wać ruch w szerokim zakresie. Ruch po-
łączeń włóknistych kości ogranicza tkan-
ka włóknista.
Oprócz stawów i więzozrostów w szkie-
lecie występują połączenia chrząstkozros-
towe. Duża elastyczność chrząstki umoż-
liwia szeroki zakres ruchów bez obecności
maziówki. Połączenia chrząstkowe wy-
stępują m.in. pomiędzy żebrami a most-
kiem.
Stawy
Podział stawów można przeprowadzić
w zależności od zakresu ruchów kości.
Stawy zawiasowe (obecne m.in. w łokciu
i kolanie) są stawami jednoosiowymi i po-
zwalają na ruch zginania i prostowania.
Stawy płaskie, których nazwa jest związa-
na z płaską lub prawie płaską powierzch-
nią kości występujących w takim połącze-
niu, umożliwiają nieznaczne przesunięcia
w wielu kierunkach. Połączenia takie wy-
stępują w kręgosłupie, nadgarstku i po-
między kośćmi stepu.
Specyficznym stawem jednoosiowym
jest staw śrubowy występujący w szyi
Przekrój ręki z zaznaczeniem stawów
Kości śródręcza„
Staw
promieniowo-
-nadgarstkowy
u podstawy czaszki. Ruchy wykonywane
w tym stawie to ruchy obrotowe w oby-
dwu kierunkach. Ten typ połączenia umoż-
liwia odwracanie głowy. Praca polegająca
na przykręcaniu śrub jest możliwa ze
względu na staw obrotowy występujący
w łokciu. Połączenia pozwalające na ruch
we wszystkich kierunkach, jak np. staw
ramienny, to tak zwane stawy kuliste.
Stawy pomiędzy paliczkami palców są
typowym przykładem stawów zawiaso-
wych. Zakończenia kości są pokryte twar-
dą, elastyczną chrząstką stawową. Twar-
da błona otacza cały staw, tworząc toreb-
kę stawową, chroniącą go przed niepożą-
danymi ruchami i utrzymującą kości
w określonym położeniu. Wnętrze toreb-
ki stawowej jest wyścielone maziówką.
Warstwa tkanki maziowej jest czasami
bardzo cienka. Wydziela płyn zwany ma-
zią stawową, który nawilża stawy i zapo-
biega ich wyschnięciu. W określonych
warunkach staw może funkcjonować bez
mazi stawowej, nie ulegając uszkodzeniu.
Do takiej sytuacji dochodzi podczas reu-
matoidalnego zapalenia stawów. Stan
nieprawidłowego funkcjonowania warst-
wy maziowej musi być jednak krótko-
trwały. Zdrowa błona maziowa jest nie-
zwykle ważna w utrzymaniu stawu w dob-
rej kondycji.
Duża liczba stawów znajduje się w ręce.
Łatwo jest zaobserwować, w jaki
sposób, w przypadku ostrego
reumatoidalnego zapalenia stawów,
może dojść do trwałych zniekształceń
palców i nadgarstka.
Patoek bliższy
~>JStaw międzypaliczkowy
"m
' ^ ^ r - | » międzypaliczkowy
Staw kolanowy
Staw kolanowy jest bardzo skompliko-
wanym stawem zawiasowym. Gładko
zaokrąglone kłykcie kości udowej spo-
czywają w zagłębieniu kości piszczelo-
wej. W obrębie stawu, pomiędzy koś-
cią udową a piszczelą znajdują się dwa
pasma chrząstki (łękotki). Ich funkcją
jest zwiększenie stabilności bez ograni-
czenia sprężystości. Ta część stawu ko-
lanowego najczęściej ulega uszkodze-
niu podczas sportowych wyczynów, co
często kończy się operacją. Kolano po-
zbawione łękotek może nadal funkcjo-
nować, jednak jest bardziej narażone
na urazy. W późniejszym okresie ży-
cia może dojść do zmian zwyrodnienio-
wych stawu.
Powierzchnie stawowe są smarowane
mazią stawową. W obrębie stawu znajdu-
ją się także tak zwane kaletki wypełnione
mazią, chroniące staw przed uszkodze-
niami.
Stabilność i wytrzymałość połączenia
stawowego zapewniają pasma warstwy
włóknistej zwane więzadłami. W prawid-
łowo funkcjonującym stawie kolanowym
więzadła występują po obu jego stro-
nach oraz w środku. Ruchy stawu kola-
nowego odbywają się dzięki mięśniom
uda i podudzia.
I Staw
Paliczek dalszy

Ląkotki
(często
uszkadzane
podczas
wyczynów
sportowych)
Piszczel
Strzałka
Mięśnie z przodu uda odpowiadają za
prostowanie kolana, a mięśnie z tyłu za
jego zginanie. Są przyczepione od gó-
ry do kości miednicznej, a także wierz-
chołka kości udowej. W kierunku kolana
następuje ich kondensacja w formie włók-
nistego ścięgna, które jest przyczepio-
ne do kości piszczelowej (patrz Roz-
dział 3).
Aby ścięgno znajdujące się z przodu
nie ocierało się w czasie ruchu o staw,
jest zrośnięte z kością zwaną rzepką,
leżącą do przodu od kłykci kości udowej.
Ścięgno przebiega w rowku wyściełanym
chrząstką i jest smarowane mazią sta-
wową. Rolę amortyzatorów wstrząsów
rzepki pełnią kolejne kaletki, które znaj-
dują się w okolicy tej kości.
Kolano ma szczególnie ważną funkcję
w czasie procesu chodzenia. Wykonanie
każdego kroku wiąże się z ugięciem kola-
na, dzięki czemu noga może być przenie-
siona do przodu. Przemieszczanie się na
sztywnych nogach wymagałoby odsuwa-
nia ich na zewnątrz i jednoczesnego od-
chylania miednicy.
Połączenia nieruchome
Połączenia nieruchome występują w krę-
gosłupie, w czaszce, a także pomiędzy
niektórymi kośćmi miednicy. W połącze-
niach tych brak maziówki, a łączenie
kości odbywa się przez twardą tkankę
włóknistą. W zależności od jej rodzaju
połączenia są nieruchome lub posiada-
ją ograniczoną możliwość ruchu. Wyją-
tek to połączenia kości w kręgosłupie,
Staw kolanowy
Po lewej: Kości, więzadła i chrząstka stawu
kolanowego ukazane od przodu.
Po prawej: Przekrój strzałkowy stawu
kolanowego z uwzględnieniem
szczegółowej budowy, m.in. kaletek
i błony maziowej.
które są na tyle elastyczne, że umożliwia-
ją pewien zakres ruchu. Zachowują jed-
nocześnie funkcję ochronną dla rdzenia
kręgowego.
Więzadła
Kości połączone stawem są wprawiane
w ruch za pomocą mięśni, które są do nich
przyczepione nierozciągliwymi ścięgna-
mi. Więzadła mogą być w niewielkim stop-
niu rozciągliwe, a ich funkcją jest wzmo-
cnienie połączenia stawowego. Ograni-
czają możliwości ruchowe stawów. W przy-
padku braku więzadła kości bardzo łatwo
mogłyby ulec przemieszczeniu.
Więzadła są obecne również w jamie
brzusznej. Utrzymują we względnie stałej
pozycji takie narządy, jak wątroba czy
macica, równocześnie umożliwiając im
przemieszczanie w niewielkim zakresie.
Ma to duże znaczenie przy zmianie pozy-
cji ciała, a także w czasie jedzenia, tra-
wienia czy też ciąży. Więzadła występują
również w okolicy klatki piersiowej. Pod-
trzymują piersi i zapobiegają ich obwiś-
nięciu.
Obecność więzadeł często uświadamia-
my sobie dopiero w chwili ich uszkodze-
UKŁAD KOSTNY I SKORA/31
Kaletka
nadrzepkowa
Więzadlo rzepki
Chrząstka
nia. Naciągnięcie lub przerwanie więzadła
może okazać się tak bolesne, jak złama-
nie kości.
Budowa
Więzadła stanowią pewną formę tkanki
łącznej. Zbudowane są głównie z twarde-
go białka zwanego kolagenem oraz sprę-
żystej, żółtawej elastyny. W przypadku
większości więzadeł tkanka ta występuje
w postaci włóknistych wiązek.
Pęczki włókien przebiegają w określo-
nych kierunkach, w zależności od rodzaju
ruchu, jaki ograniczają. W więzadłach
o kształcie cylindrycznym przebiegają-
cych wzdłuż pnia kręgosłupa włókna są
ułożone podłużnie i kontrolują jego roz-
ciąganie. Inne więzadła, których funkcją
jest ograniczenie przemieszczania się kości
na boki, przybierają postać płaskiej obrę-
czy, w której włókna wzajemnie się z sobą
krzyżują.
Pomiędzy włóknami znajdują się wy-
specjalizowane komórki zwane fibroblas-
tami. Komórki te wytwarzają nowe włók-
na kolagenowe lub regenerują ewentual-
ne uszkodzenia. Wiązki włókien są osa-
dzone w tkance, przez którą przebiegają
naczynia krwionośne, limfatyczne oraz
nerwy.
32/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Więzadła łączą się z kośćmi stawu za
pomocą włókien, które penetrują zewnę-
trzną warstwę kości zwaną okostną.
W okostnej przebiega sieć naczyń krwio-
nośnych i nerwów. Umożliwia ona do-
starczenie kości składników pokarmo-
wych oraz stanowi miejsce przyczepu dla
więzadeł i mięśni. Ewentualne uszkodze-
nie więzadeł jest związane z uszkodzeniem
okostnej, ponieważ więzadła silnie w nią
wrastają.
Różnym typom stawów występującym
w organizmie towarzyszą wyspecjalizo-
wane więzadła. W przypadku większych
stawów, takich jak kolanowy, biodrowy,
łokciowy, czy też połączeń pomiędzy pa-
liczkami palców lub w kręgosłupie, to-
rebki stawowe są szczególnie grube, co
Każdy ruch trenującego sportowca jest
uzależniony od współdziałania stawów,
mięśni, ścięgien i więzadeł. Poniżej
przedstawione są najważniejsze więzadła
barku w fazie ruchu. Ilustracja poniżej
(na prawo) ukazuje więzadła łokcia
wykonującego ruch olimpijczyka Daleya
Thompsona.
Więzadło i
kruczo-oMjczykows-
bardzo wzmacnia połączenia. Wewnątrz
lub na zewnątrz torebki stawowej znaj-
dują się również więzadła. Spełniają in-
dywidualną rolę ograniczającą określony
rodzaj ruchu. Są to więzadła poboczne.
Rola więzadeł
Różnorodność ruchów, jakie może wyko-
nać organizm, zależy od ukształtowania
powierzchni kości tworzących staw, a tak-
że jego więzadeł. W przypadku niektó-
rych stawów największe znaczenie od-
grywają kości. W stawie łokciowym kość
łokciowa, tworząca dolną część tego po-
łączenia, jest półksiężycowato wycięta.
Taki kształt panewki umożliwia jedynie
proste ruchy do przodu i do tyłu. W tym
przypadku więzadła zapobiegają jedynie
bocznym wahaniom. Z kolei wyspecjali-
zowane więzadło pierścieniowate otacza
jak kołnierz kość promieniową, łącząc ją
z kością łokciową. Połączenie umożliwia
ruch rotacyjny kości.
W stawie kolanowym żaden kształt two-
rzących go kości nie ogranicza ruchów.
Pomimo to, że kolano jest również sta-
wem zawiasowym, ruchy są kontrolowa-
ne przez wyspecjalizowane więzadła krzy-
żowe. Zapobiegają one wysuwaniu się
Więzadło
kruczo-ramienn
kości piszczelowej ze stawu kolanowego
do tyłu lub przodu oraz hamują ruch
obracania goleni do wewnątrz.
Kości stawu są wprawiane w ruch dzię-
ki temu, że jedne mięśnie kurczą się, a in-
ne rozkurczają. Więzadła ograniczają pra-
cę mięśni, zapobiegając nieprawidłowym
ruchom.
Więzadła nie mają możliwości kurcze-
nia się. Funkcjonują zatem jako statycz-
ne struktury organizmu, chociaż w nie-
znacznym stopniu mogą ulec rozciąg-
nięciu w czasie pracy stawu. Kiedy za-
chodzi taka sytuacja napięcie więzadła
wzrasta do chwili, gdy dalszy ruch jest
niemożliwy.
Istnieją także więzadła, których prze-
ciwległe końce są przyczepione do tej sa-
mej kości i żaden ruch nie ma na nie
wpływu. Utrzymują one w stałej pozycji
oraz ochraniają takie struktury, jak na-
czynia krwionośne czy nerwy.

Budowa skóry
Ziarnistości barwnikowe
Łuski martwej skóry
(keratyna)
Receptor bólowy
Melanocyt
Łodyga (trzon) włosa •—
Gruczoł łojowy
Mięsień prostujący włos -
Mieszek włosowy
Gruczoł apokrynowy
Cebulka wtosa
Włośniczki żylne
i tętnicze
Skóra
Powierzchnię organizmu oddziela od
iświata zewnętrznego ochronna powłoka
[wspólna. Stanowi mocną, a zarazem elas-
tyczną powłokę nieprzepuszczalną dla
większości substancji rozpuszczalnych
i gazowych. Chroni organizm przed nie-
korzystnym promieniowaniem słonecz-
nym, a także przed inwazją flory bakte-
ryjnej. Skóra odgrywa przewodnią rolę
iw termoregulacji - zatrzymuje lub oddaje
ciepło w miarę potrzeb organizmu.
[Budowa skóry
[Skóra składa się z dwóch podstawowych
iczęści. Zewnętrzna, zwana naskórkiem,
'jest zbudowana z kilku warstw komórek.
-Najgłębiej położona jest warstwa rozrod-
cza, gdzie komórki nieustannie dzielą się,
a następnie przemieszczają na powierz-
chnię skóry. W miarę przesuwania się
ku górze komórki ulegają spłaszczeniu,
a następnie tworzą zrogowaciałą warstwę
zwaną keratyna. Zrogowaciałe komórki
|
Kolba Krausego
(receptor odczuwania zimna)
ostatecznie ulegają złuszczeniu jako płas-
kie, ledwo widoczne płytki. Komórka
potrzebuje trzech do czterech tygodni,
aby przemieścić się z najniżej położonych
warstw na powierzchnię skóry.
Zewnętrzna ochronna warstwa jest ściś-
le połączona z leżącą pod nią skórą właś-
ciwą. Drobne brodawki skóry właściwej
wnikają w zagłębienia naskórka. Połącze-
nie obydwu podstawowych warstw skóry
najwyraźniej uwidacznia się na opusz-
kach palców w postaci linii papilarnych.
Skóra właściwa jest zbudowana z pęcz-
ków włókien kolagenowych i elastyno-
wych. W tej warstwie skóry osadzone są
gruczoły potowe, łojowe i apokrynowe
oraz mieszki włosowe, a także naczynia
krwionośne. Nerwy docierają również do
naskórka. Naczynia krwionośne są obec-
ne tylko w skórze właściwej. Włosy i wy-
prowadzenia gruczołów wydostają się na
powierzchnię poprzez kanaliki w skórze
właściwej.
UKŁAD KOSTNY I SKORA/33
- Naskórek
- Skóra właściwa
' / Kolagen i włókna
elastyczne
\
Podskórna
tkanka tłuszczowa
Unerwienie mieszka włosowego,
gruczołów potowych i receptorów
skóry
Skóra jest zbudowana z dwóch różnych
warstw komórek: nabłonka i skóry
właściwej. W obydwu warstwach znajdują
się zakończenia nerwowe, które przekazują
odczucia bólu, ucisku, ciepła czy zimna.
Gruczoły potowe odgrywają ważną rolę
w termoregulacji, natomiast gruczoły łojowe
natłuszczają skórę i włosy. Gruczoły
apokrynowe rozwijają się w okresie
osiągania dojrzałości płciowej i są uznawane
za jedną z cech płciowych. Melanocyty,
będące komórkami produkującymi barwnik,
mogą powodować powstawanie piegów.
Każdy gruczoł potowy jest zwinięty na
końcu w kłębek, a kanał wyprowadzający
gruczołu, którego ujście znajduje się na
powierzchni skóry, jest wyłożony nabłon-
kiem. Gruczoły potowe znajdują się pod
kontrolą układu nerwowego. Wydzielanie
potu może być spowodowane stanem
emocjonalnym lub też potrzebą utraty
ciepła przez organizm (patrz strona 129).
 34/UKŁAD KOSTNY I SKÓRA
Budowa skalpu
Okostna
Wiotka tkanka łączna
Mięsień naczaszrj
i czepiec
ścięgnisty
Mięsień czołowy
Mięsień potyliczny
Gruczoły łojowe mają ujście do torebki
włosowej. Zbudowane są z wyspecjalizo-
wanych komórek naskórka, które produ-
kują łój skórny. Gruczoły te są najliczniej-
sze na głowie, twarzy, klatce piersiowej
i plecach. Kontrolowane przez hormony
płciowe natłuszczają włosy oraz skórę.
Gruczoły apokrynowe rozwijają się
w czasie osiągania dojrzałości płciowej.
Występują w skórze dołów pachowych,
w okolicach piersi i narządów płciowych.
Wydzielają substancje wonne i są uzna-
wane za jedną z cech płciowych. W po-
czątkowej fazie wydzielają gęstą, mleko-
podobną substancję.
Szczegółowy przekrój skalpu ukazuje kilka
warstw tworzących tę nietypową część
skóry. Dzięki luźnej tkance łącznej mięśnie
skalpu mogą go poruszać. Mieszki włosowe
(na powiększeniu po prawej) są
odpowiedzialne za wytwarzanie i wzrost
włosów (na powiększeniu po lewej).
Poniżej: Paznokieć jest
stru ktu rą ma rtwą, wytwarza ną
przez żywe komórki skóry,
zlokalizowane w okolicy
korzenia paznokcia. Dzięki
silnemu unerwieniu skóry
znajdującej się pod
paznokciem jest on wrażliwy
na dotyk.
Trzon paznokcia
Zarówno w naskórku, jak i w skórze
właściwej znajduje się sieć zakończeń ner-
wowych. Szczególnie silnie unerwione są
opuszki palców. Nerwy przekazują zarów-
no przyjemne odczucia ciepła i dotyku,
jak i zimna, ucisku, swędzenia oraz bólu,
który może wyzwolić odruchy obronne.
Włosy i paznokcie
Zarówno włosy, jak i paznokcie stanowią
specyficzną formę keratyny. Paznokcie są
strukturą martwą, wytwarzaną przez ży-
we komórki skóry. Uszkodzony pazno-
kieć nie krwawi ani nie boli. Widocz-
na część paznokcia zwana jest trzonem
paznokcia, a o jego kształcie decydują
czynniki genetyczne. Paznokieć jest oto-
czony z trzech stron fałdem skórnym.
Fałd ten jest najgłębszy od tyłu, gdzie
zakrywa korzeń paznokcia. U podsta-
wy znajduje się białe pole, tak zwany

obłączek, najwyraźniej widoczny na kciu-
ku. Obłączek jest nieco grubszy niż pozo-
stała część, tak że naczynia krwionośne
znajdujące się pod nim są niewidoczne.
Paznokieć leży na podłożu, zwanym ma-
cierzą, utworzonym przez skórę właści-
wą. Komórki macierzy dzielą się: ich
górna warstwa grubieje i twardnieje,
a w momencie obumierania komórki tej
warstwy tworzą paznokieć. Zniszczenie
macierzy prowadzi do trwałej utraty paz-
nokcia.
Włos budują komórki zlokalizowane
w kanale zwanym mieszkiem włosa. Ist-
nieją dwa rodzaje włosów. Miękkie i pu-
szyste pokrywają całe ciało, z wyjąt-
kiem dłoni i spodniej strony stóp. Gru-
be, o określonym zabarwieniu, rosną
na głowie, brodzie oraz w okolicy ło-
nowej. Zewnętrzna, wystająca ponad
skórę martwa część włosa (zwana łody-
gą) jest zbudowana z keratyny. Dzie-
lące się komórki końca korzenia, osa-
dzone w łącznotkankowej, unaczynionej
brodawce, powodują wzrost włosa. Ko-
rzeń znajduje się w zagłębieniu skór-
nym zwanym mieszkiem włosa. W przy-
padku uszkodzenia korzenia proces po-
działu zostaje zahamowany i włos może
nigdy nie odrosnąć. W obrębie mieszka
znajduje się gruczoł łojowy oraz gład-
kie mięśnie przywłosowe. Skurcze tego
mięśnia, zachodzące w chwilach stra-
chu lub zimna, powodują wyprostowa-
nie włosa i efekt tak zwanej „gęsiej
skórki".
Dorosły człowiek ma na głowie około
120 tysięcy włosów. Osoby rude mają
ich trochę mniej, a blondyni więcej. Ro-
dzaj włosów zależy od ich struktury.
Delikatny, miękki meszek pokrywa tyl-
ko niektóre części ciała. Długie włosy
rosną na głowie, krótkie i sztywne two-
Anatomia paznokcia
Obrąbek naskórkowy paznokcia
Korzeń paznokcia
I— (miejsce jego
ożywionego wzrostu)
rzą brwi. Najdelikatniejsze są włosy jas-
ne, natomiast czarne - najgrubsze i naj-
bardziej szorstkie. W zależności od kształ-
tu łodygi wyróżnia się włosy proste lub
kręcone. Proste są w przekroju cylin-
dryczne. Kształt owalny mają włosy kręte
lub pofalowane, a kędzierzawe są spłasz-
czone.
Komórki wytwarzające keratynę two-
rzącą włosy należą do najszybciej dzie-
lących się struktur organizmu. W cią-
gu miesiąca powodują przyrost włosa
na głowie średnio do 1,25 centymetra.
Wzrost włosów nie zachodzi bez przer-
wy. Co 5 lub 6 miesięcy włos przechodzi
fazę spoczynku, podczas której wzrost
zostaje zahamowany. Korzeń włosa bę-
dącego w fazie spoczynku przybiera
kształt maczugi i traci swoje normalne
ubarwienie. Około 10 procent naszego
owłosienia na głowie znajduje się w danej
chwili w spoczynku. To właśnie włosy
w fazie spoczynku wydają się wychodzić
garściami podczas mycia głowy. Mieszki
włosowe nie są uszkodzone i po pew-
nym okresie rozpoczyna się normalny
wzrost włosa.
Pigmentacja skóry
Barwa skóry człowieka zależy od czar-
nego barwnika - melaniny. Może on
występować także we włosach i tęczów-
ce oka. Barwnik jest produkowany przez
komórki zwane melanocytami, które są
zlokalizowane w naskórku. Niezależ-
nie od rasy każda ludzka istota ma
w przybliżeniu tę samą liczbę melano-
cytów.
Ilość wytworzonej przez te komórki
melaniny jest jednak bardzo zróżnicowa-
na. U ras ciemnoskórych melanocyty są
większe i produkują więcej barwnika.
Mełanina chroni skórę przed szkodliwym
UKŁAD KOSTNY I SKORA / 35
promieniowaniem ultrafioletowym. Im
skóra jest ciemniejsza, tym mniejsze praw-
dopodobieństwo poparzenia słoneczne-
go. Złożony proces chemiczny, w cza-
sie którego aminokwas tyrozyna ulega
przekształceniu w melaninę, zachodzi
przy zewnętrznej powierzchni każdego
melanocytu. Powstały barwnik przemie-
szcza się do centrum komórki, gdzie sta-
nowi osłonę dla bardzo wrażliwego jądra.
Działanie światła słonecznego lub sztucz-
nego ultrafioletowego stymuluje wytwa-
rzanie melaniny, jednocześnie powodu-
jąc opaleniznę. Wyprodukowany barw-
nik rozprzestrzenia się w skórze, dzięki
czemu przybiera ona ciemniejsze zabar-
wienie.
Reakcje skóry wystawionej na działa-
nie promieni słonecznych są osobnicze,
jednak każdy człowiek, z wyjątkiem al-
binosów, może się opalić przy odpowied-
niej dawce promieniowania. Kolor skóry
zależy również od ilości krwi przepływa-
jącej przez naczynia krwionośne skóry
oraz od naturalnego, żółtawego zabar-
wienia naskórka.
Bledniemy ze strachu, ponieważ małe
naczynia krwionośne zwężają się, nato-
miast w chwilach złości wzmożony prze-
pływ krwi sprawia, że gwałtownie czer-
wieniejemy. Siniejemy z zimna, kiedy
krew przepływająca przez naczynia za-
wiera więcej dwutlenku węgla.
O kolorze skóry decyduje ilość
produkowanej melaniny. Granulki barwnika
są wytwarzane w naskórku przez komórki
zwane melanocytami. Światło słoneczne
intensyfikuje działanie melanocytów.
Normalna reakcja skóry
na światło słoneczne
Rozdział 3

MIĘŚNIOWY
Każdy ruch ludzkiego ciała,
począwszy od mrugnięcia
powieką po skok wzwyż, odbywa się
Mięsień potyliczny
dzięki mięśniom i ścięgnom.
Możliwość kurczenia się
mięśni ma decydujące znaczenie
Mięsień
w procesie wprawiania kości czworoboczny

w ruch. Pracą mięśni kieruje Mięsień

naramienny
złożony mechanizm. Nawet Mięsień
podgrzebieniowy

najprostszy ruch głową Mięsień obły większy

jest skomplikowanym procesem, Mięsień trójglowy

ramienia

w którym bierze udział mózg, Mięsień najszerszy

grzbietu
nerwy i narządy zmysłów.

Mięśnie proste
nadgarstka i palcowi

Mięsień pośladkowy wielki

Mięsień brzuchaty łydki

Ścięgno Achillesa
Po prawej: Mięśnie poprzecznie
prążkowane umożliwiają ruch kontrolowany
przez naszą świadomość. Biorą również
udział w reakcjach odruchowych
organizmu, takich jak np. odruch kolanowy.
 UKŁAD MIĘŚNIOWY/37

Mięsień czołowy
. Mięsień okrężny oka
. Mięsień okrężny ust
Mięsień mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy
Mięsień piersiowy
większy
Mięsień dwugłowy
ramienia
Mięsień skośny
zewnętrzny brzucha
Mięsień prosty
brzucha
Mięśnie
U człowieka występują trzy rodzaje włó-
kien mięśniowych. Pierwszy typ to mięś-
nie szkieletowe. Mięśnie te wraz z ukła-
dem kostnym są odpowiedzialne za wszel-
kiego rodzaju ruchy uzależnione od na-
szej woli, jak na przykład wbieganie po
schodach. Biorą także udział w odrucho-
wych reakcjach organizmu. Druga grupa
to mięśnie gładkie (nazwa pochodzi od
ich struktury widocznej pod mikrosko-
pem), które są odpowiedzialne za ruchy
narządów wewnętrznych, takich jak jelita
czy pęcherz moczowy. Ich praca nie jest
kontrolowana przez naszą świadomość.
Trzeci rodzaj to mięsień sercowy, budują-
cy najważniejszy narząd organizmu.
Mięśnie szkieletowe zwane są również
poprzecznie prążkowanymi. Wynika to
z ułożenia formujących je włókien, które
pod mikroskopem dają obraz charaktery-
stycznych prążków. Praca mięśni jest zwią-
zana z procesem skracania ich długości,
a więc kurczeniem. Skurcz musi czasami
nastąpić nagle, jak w przypadku mięśni
nóg przy skoku. Okres trwania skurczu
musi być odpowiednio długi w celu utrzy-
mania ciała w określonej pozycji.
Mięśnie szkieletowe występują w ob-
rębie całego organizmu i stanowią około
25 procent jego wagi (nawet u noworod-
ka). Można je porównać do sprężyn za-
czepionych w różnych miejscach szkiele-
tu. Pod ich kontrolą znajduje się ruch
różnych kości, począwszy od mięśnia
strzemiączkowego, który nadzoruje ruch
filigranowej kości ucha środkowego -
tak zwanego strzemiączka - po mięsień
pośladkowy wielki, który tworzy pośla-
dek i reguluje pracę stawu biodrowego.
W przypadku mięśni gładkich każde
włókno stanowi długą, wrzecionowatą
komórkę. Praca tych mięśni nie jest kon-
trolowana przez naszą świadomość. Ryt-
miczne skurcze mięśni gładkich są pożą-
dane w procesach trawienia, ponieważ
umożliwiają przesuwanie pokarmu w jeli-
tach.
Mięsień sercowy budową bardzo przy-
pomina mięśnie szkieletowe, z tym że
włókna tego pierwszego są krótsze i grub-
sze oraz tworzą gęstszą sieć.
Poniżej: Serce jest jedynym narządem
ustroju zbudowanym z mięśnia sercowego.
Skurcze serca są wywoływane przez bodźce,
które są wytwarzane przez specyficzne
tkanki znajdujące się wewnątrz tego organu.
Impulsy te umożliwiają przetaczanie krwi
do tętnic.
CĘGOWA IZBA
jvsfilARi!".£ i POŁOŻNYCH
j B j| !& ) Jm * •» i* T A A * V (• ^.

Mięśnie zginaczę T 8-400 KROSNO

nadgarstka (0-13)
i palców

Lewe uszko

Zastawka aorty

Zastawka dwudzielna

Mięśnie prostowniki
palców stopy

Mięsień
brodawkowy

Mięśniówka
Lewa komora
komory
38 / UKŁAD MIĘŚNIOWY
Ruch uzależniony od naszej woli zostaje
zainicjowany w korze mózgowej, która
przesyła impuls poprzez rdzeń kręgowy
i nerwy ruchowe do mięśni szkieletowych,
odpowiedzialnych za wykonanie
określonego ruchu. Niektóre z tych
impulsów powodują skurcze mięśni,
inne hamują nerwy ruchowe
i wywołują rozluźnienie mięśni
antagonistycznych.
Sposób
zasygnalizowania Mięsień gładki nie ma tak uporządko-
ruchu wanej struktury filamentow i włókien
tworzących skomplikowany układ geo-
metryczny. Składa się z luźno poukłada-
nych, wrzecionowatych komórek. Skur-
cze mięśnia gładkiego są również uzależ-
nione od pracy filamentów miozynowych
i aktynowych.
Mięsień sercowy oglądany pod mik-
roskopem ma budowę podobną do mięś-
nia szkieletowego, jednak jego włókna
wzajemnie się krzyżują, tworząc zwartą
sieć.

Aktywacja mięśnia
Budowa mięśni Impuls elektryczny powoduje uwolnienie
Mięśnie szkieletowe można opisać jako acetylocholiny zawartej w pęcherzykach
serię równolegle ułożonych pęczków włó- obecnych w płytkowatym zakończeniu
kien, które łącznie tworzą określoną struk- nerwu. Substancja ta aktywuje mięsień.
turę. Najmniejsze z nich to filamenty
zbudowane z białek: aktyny i miozy-
ny. Stanowią podstawową jednostkę ro-
boczą mięśnia i są tak małe, że można
je wyodrębnić dopiero przy użyciu mik-
roskopu elektronowego. Mięsień kurczy
się, kiedy filamenty zmniejszają swoją
długość.
Filamenty są zebrane w pęczki zwane
miofibrylami. Pomiędzy nimi znajdują
się cząstki glikogenu, będące depozy-
tem energii mięśnia, oraz mitochondria,
w których zachodzą przemiany energety-
czne.
Miofibryle z kolei są zebrane w wiązki
zwane włóknami mięśniowymi. Są właś-
ciwymi komórkami mięśniowymi, w któ-
rych można wyróżnić jądra komórkowe.
Każde z włókien jest połączone z nerwem,
który pobudza je do działania, gdy za-
chodzi potrzeba. Włókna mięśniowe są
zgrupowane w wiązki otoczone tkanką
łączną, podobnie jak izolacja otacza żyłę
miedzi w kablu elektrycznym. Mały mię-
sień może składać się tylko z kilku ta-
kich wiązek. Duży, jakim jest np. mięsień
pośladkowy wielki, jest zbudowany z se-
tek takich pęczków.
Cały mięsień otacza tkanka włóknista.
Środkowa część mięśnia nosi nazwę brzuś-
ca, który zwęża się przy końcach, prze- Szczelina
chodząc w przyczepione do kości ścięgno. synaptyczna
 UKŁAD MIĘŚNIOWY / 39
Budowa mięśnia szkieletowego

Naczynia
krwionośne

Jądro komórki
mięśniowej

Wiązki włókien
mięśniowych
Włókno mięśniowe
(komórka mięśniowa)
zbudowane z miofibryli

Przed skurczem mięśnia

Miof ibryle zbudowane z filamentów aktynowych Po skurczu mięśnia

i miozynowych

Ftlamenty
miozynowe

Filamenty aktynowe

W mięśniu szkieletowym drobniutkie

Filamenty miozynowe filamenty, zbudowane z aktyny i miozyny,
tworzą pęczki zwane miofibrylami, które
z kolei zebrane w wiązki składają się na
włókna mięśniowe będące komórkami
mięśniowymi. Włókna mają jądra
komórkowe i są otoczone tkanką łączną.

Miozynowe i aktynowe filamenty mięśnia

Mięsień gładki jest zbudowany z długich Mięsień sercowy tworzą włókna, które szkieletowego zachodzą za siebie jak zęby
wrzecionowatych komórek. regularnie się z sobą krzyżują. dwóch grzebieni.
40/UKŁAD MIĘŚNIOWY
Zasada działania mięśni
Mięśnie szkieletowe są pobudzane do
działania przez nerwy ruchowe powiąza-
ne z rdzeniem kręgowym. Nerwy ruchowe
rozgałęziają się, a ich włókna unerwia-
ją mięśnie szkieletowe. Każde włókno
dociera do innej komórki mięśniowej.
Z mózgu poprzez zstępującą drogę ner-
wową przesyłany jest impuls elektryczny,
który po dotarciu do końca nerwu uwal-
nia acetylocholinę zgromadzoną w gra-
nulkach. Związek ten pokonuje niewielką
odległość pomiędzy zakończeniem nerwu
a mięśniem i dociera do receptorów mięś-
nia, powodując skurcz, który utrzymuje
się tak długo, jak długo acetylocholina
będzie w kontakcie z receptorem. Rozluź-
nienie mięśnia następuje dzięki oddziały-
waniu enzymów, które neutralizują acety-
locholinę.
Mechanizm najprostszej reakcji odru-
chowej organizmu polega na bezpośred-
niej aktywacji nerwów ruchowych. Re-
ceptory czuciowe wysyłają impuls prosto
do rdzenia kręgowego. Przykładem tego
procesu może być odruch kolanowy. Lek-
kie uderzenie wykonane tuż pod rzepką
jest zarejestrowane przez receptory jed-
nego ze ścięgien związanych ze stawem
kolanowym. Receptory wysyłają impuls
do rdzenia kręgowego i w nim pobu-
dzają komórki ruchowe. Dalej impuls
płynie przez włókna ruchowe wychodzą-
ce z rdzenia do mięśni uda. W rezulta-
cie mięsień uda kurczy się błyskawicz-
nie, powodując nagły ruch podudzia do
przodu.
Ruchy mięśni szkieletowych kontrolo-
wane przez naszą świadomość są wywoły-
wane przez impulsy przekazywane z móz-
gu w dół rdzenia kręgowego. Niektóre
z tych impulsów powodują kurczenie się
określonych mięśni, inne - rozluźnie-
nie.
Kurczenie się mięśnia to skomplikowa-
ny proces, w czasie którego nieustan-
nie powstają i rozpadają się szeregi chemi-
cznych wiązań pomiędzy miozynowymi
i aktynowymi filamentami. Proces ten
wymaga energii, która jest uzyskiwana
z przemian zachodzących w mitochon-
driach. Energia jest gromadzona, a na-
stępnie transportowana w postaci wy-
sokoenergetycznego związku ATP (ade-
nozynotrójfosforanu). Proces kurczenia
mięśnia rozpoczyna się od uwolnienia
jonów wapniowych, które rozchodzą się
w obrębie kanalików - zwanych mikro-
tubulami - i rozprzestrzeniają w obrębie
miofibryli.
W każdej chwili kilka komórek danego
mięśnia kurczy się, dzięki czemu jest on
w pewnym stopniu napięty. Kiedy wystar-
czająca ilość włókien mięśniowych skur-
czy się, cały mięsień się skróci. W rezul-
tacie zmniejszy się odległość pomiędzy
punktami jego przyczepu, a tym samym
kości przemieszczą się w stosunku do
siebie.
Poszczególne mięśnie mogą się tylko
kurczyć i nie mają możliwości wydłużania
odległości pomiędzy punktami przycze-
pu. W celu wykonania ruchu w przeciw-
nym kierunku musi zostać pobudzony
inny mięsień. Przykładem może być staw
łokciowy. Jego zginanie powoduje np.
mięsień dwugłowy ramienia, natomiast
za wyprostowanie jest odpowiedzialny
mięsień trójgłowy umiejscowiony na tyl-
nej stronie ramienia. Mięśnie dwugłowy
i trójgłowy są nazywane mięśniami an-
tagonistycznymi ze względu na fakt wy-
konywania przeciwnej pracy. Mięśnie
gładkie również są połączone z nerwami
ruchowymi, jednak proces pobudzania
zachodzi inaczej niż w przypadku mięśni
szkieletowych, gdzie nerw ruchowy docie-
ra do każdej komórki mięśniowej. W mięś-
niu gładkim impuls rozchodzi się w pos-
taci fali, pobudzając kilka komórek.
Mięsień grzebieniowy
Mięsień naprężacz
powięzi szerokiej Mięsień
przywodziciel krótki
Mięsień krawiecki
Mięsień
Powyżej: Mięśnie podudzia i stopy.
W czasie chodzenia stopa jest zginana
podeszwowo dzięki skurczom silnych
mięśni podudzia - mięśnia brzuchatego łydkij
i mięśnia płaszczkowatego. Mięśnie
oddziałują na staw skokowo-goleniowy,
który spełnia rolę dźwigni. W ostatniej
fazie ruchu mięśnie prostowniki
palców powodują zgięcie grzbietowe
palców stopy.
Po lewej: W ruchu kończyny dolnej
do przodu biorą udział: mięsień naprężacz
powięzi szerokiej, który łączy miednicę
z kością udową, oraz mięsień krawiecki, i
będący najdłuższym mięśniem w organizmie
człowieka. Włókna tego mięśnia biegną
od obręczy kończyny górnej aż do kolana.
Trzy mięśnie przywodziciele - krótki,
wielki i długi - biorą udział w ruchu cofania
kończyny dolnej do pozycji wyjściowej
*
Falistość tego procesu ułatwia np. przesu
wanie pokarmu w jelitach.
Skurcze mięśnia sercowego są wywoła-
ne bodźcami wytwarzanymi przez specy-
ficzne tkanki znajdujące się wewnątra
serca, a nerwy ruchowe nie biorą udziah
w tym procesie. Impulsy te z częstotliwoś
cią około 72 razy na minutę powoduj;
skurcze i przepompowywanie krwi.
 UKŁAD MIĘŚNIOWY/41

Ścięgna
Ścięgna odgrywają ważną rolę w wielu strukturami, są otoczone pochewką. Za- warstwami tworzącymi pochewkę znaj-
ruchach. Zasadniczo ścięgno łączy aktyw- bezpieczenie to umożliwia sprawne funk- duje się płyn umożliwiający swobodne
ny brzusiec mięśnia ze strukturą (za- cjonowanie i wykluczenie powstania tar- przesuwanie się dwóch warstw względem
zwyczaj jest to kość), która ma być wpra- cia. Pochewka ścięgna stanowi swego siebie.
wiona w ruch. Siła kurczących się włókien rodzaju rękaw o podwójnej ścianie, które- Organizm człowieka nie jest jednak
mięśniowych koncentruje się i zostaje go zadaniem jest ochrona ścięgna przez w stanie znieść nieustannego powtarzania
przekazana poprzez ścięgno do punktu izolowanie i smarowanie. Dzięki pochew- tych samych ruchów, dlatego też docho-
docelowego, tym samym powodując ruch. ce możliwość uszkodzenia ścięgna jest dzi do stanów zapalnych. Dzieje się tak,
Ścięgna stanowią swego rodzaju przed- znacznie ograniczona. Pomiędzy dwoma gdy występuje brak okresów spoczynku,
łużenie mięśni. Zbudowane są z tkanki
łącznej, która spaja z sobą pęczki włó- Ścięgna i ich pochewki maziowe
kien mięśniowych, a następnie przecho-
Mięśnie
dzi w bardzo twarde, sztywne pasmo.
Unerwienie ścięgna jest niewielkie, po-
dobnie mało jest naczyń krwionośnych.
Brzusiec mięśnia kończy się ścięgnem,
które z drugiej strony mocno łączy się
z odpowiednią kością. Niektóre z jego
włókien właściwie wrastają w strukturę
kości.
Część ścięgien ustroju jest zlokalizo-
wana tuż pod skórą i łatwo można je
wyczuć. Przykładem są ścięgna podkola-
nowe (kontrolujące proces zginania sta-
wu kolanowego), które znajdują się z tyłu
kolana. Ścięgna często spotykane są w tej
części ciała, gdzie dużo stawów występuje
na stosunkowo niewielkiej powierzchni.
Wynika to z faktu, że zajmują one znacz-
nie mniej miejsca niż mięśnie. W związku
z tym cała seria ścięgien występuje zarów-
no w przedniej, jak i tylnej części ręki
i stopy. Mięśnie przekazujące skurcze tym
ścięgnom są umiejscowione w bliższych
częściach kończyn.
Nietypowe ścięgno znajduje się w ob-
rębie serca, a jego obecność jest związana
z mięśniem sercowym tworzącym ściany
tego organu. Włókna tego mięśnia są
przytwierdzone do grubych pasm tkanki
łącznej włóknistej formujących pierście-
nie i tworzących swego rodzaju szkielet
serca.

Pochewki ścięgna
Ścięgna w okolicy kostek i nadgarstka,
w miejscach gdzie się krzyżują lub znaj-
dują się w bliskim kontakcie z innymi

Powyżej: Pochewka ścięgna zapobiega niezbędnych do uzupełnienia zapasów

ocieraniu się ścięgna o inne elementy
budowy anatomicznej ciała. Ścięgno tworzą
błony, które łączą się na końcu mięśnia.
Ścięgna prostowników
płynu smarującego. Niedobór płynu w sys-
temie sprawia, że warstwy pochewki ścię-
gna zaczynają ocierać się o siebie i do-
chodzi do ich podrażnienia. Kontynuo-
wanie ruchu będzie zarówno bolesne, jak
i spowoduje objawy w postaci trzeszcze-
nia. W rezultacie może dojść do zapalenia
pochewki ścięgna. Nagłe użycie określo-
nego zespołu mięśni, bez wcześniejszego
przygotowania, może zakończyć się wyżej
opisanym stanem zapalnym.

Ścięgna prostowników

\ Ścięgna prostowników ręki umożliwiają

wyprostowanie palców.
\
Rozdział 4
Topografia ośrodkowego
i obwodowego układu nerwowego

NERWOWY Móżdżek
Nerwy rdzeniowe
szyjne (8 par),
unerwiające szyję,
Układ nerwowy jest nieodzowny kończyny górne
i przeponę
Nerwy rdzeniowe
piersiowe (12 par),
unerwiające tułów
dla naszego postrzegania zmysłowego, i kończyny górne

odczuwania przyjemności i bólu,

sterowania ruchami oraz dla regulacji
funkcji życiowych, np. oddychania.
Stanowi najważniejszy, a zarazem
najbardziej złożony system wewnętrzny
ciała ludzkiego, odpowiedzialny
za umiejętność myślenia i mówienia.
Jego część centralną stanowią mózg Nerwy rdzeniowe
i rdzeń kręgowy, sprawujące najwyższą lędźwiowe (5 par),
zmierzające

kontrolę nad całą tkanką nerwową do kończyn

dolnych oraz
dolnego odcinka
w pozostałych częściach ciała. odcinka grzbietu

Nerwy rdzeniowe guziczne

Nerwy rdzeniowe krzyżowe (5 par),
(1 para), unerwiające okolicę
odchodzące do kończyn dolnych i
guziczną
narządów płciowych zewnętrznych

Anatomia neuronu (komórki nerwowej)

Połączenie mózgu i rdzenia kręgowego

z obwodowym układem nerwowym -
widok od tyłu (powyżej, po prawej).
Ich wzajemne relacje są niezwykle złożone
(powyżej, skrajnie na prawo): nerwy części
somatycznej łączą się z nerwami części
autonomicznej za pośrednictwem zwojów,
a ponadto wspólnymi drogami wchodzą
i opuszczają rdzeń kręgowy. Rysunek
wycinka kręgosłupa (skrajnie na prawo)
pokazuje, jak doskonale chroniony jest Zakończenie |
rdzeń. Ilustracja po prawej przedstawia nerwowe

neuron w osłonce mielinowej. Węzeł Osłonka mielinowa

Ranviera wspomaga przekazywanie
impulsów elektrycznych.
 UKŁAD NERWOWY/43

Komórki nerwowe
Czynne części układu nerwowego stano-
wią miliony nawzajem z sobą połączo-
nych komórek nerwowych zwanych neu-
czuciowe Zależności pomiędzy somatycznym ronami. Ich funkcjonowanie jest w pew-
układu i autonomicznym układem nerwowym nym sensie zbliżone do przewodów
somatycznego
(przenoszą
w skomplikowanych urządzeniach elek-
bodźce do
Rdzeń kręgowy
trycznych: odbierają bodźce na jednym
ośrodkowego krańcu układu nerwowego i przesyłają do
układu
nerwowego) I
innego, gdzie są przekazywane dalszym
• Trzon kręgu
neuronom albo wywołują reakcje czyn-
nościowe (np. skurcz włókien mięśnio-
wych).
Ze względu na swe funkcje neurony
dzielą się na trzy typy: neurony czuciowe,
Korzenie przednie nerwów
przenoszące informacje z narządów zmy-
rdzeniowych (przenoszą słów do ośrodkowego układu nerwowe-
impulsy z ośrodkoweogo go, neurony pośrednie, przetwarzające
kładu nerwowego)
odebraną informację, oraz neurony ru-
chowe (efektorowe), które powodują ru-
Nerwy układu chy dowolne i mimowolne.
somatycznego Korzeń przedni i tylny, włókna
biegną do i od rdzenia
kręgowego. ' Budowa neuronu
Neurony są zróżnicowane pod wzglę-
dem wielkości i kształtu, ale wszystkie
mają tę samą podstawową strukturę.
Podobnie jak wszystkie komórki, zawie-
rają jądro zawieszone w bańkowatym
ciele komórkowym (perykarionie). Na
obwodzie od ciała komórkowego odcho-
dzi pewna liczba wypustek tworzących
drzewkowate rozgałęzienia. Są to dend-
ryty. Obok nich z ciała komórkowego
wyrasta też dłuższa wypustka osiowa
zwana neurytem lub aksonem - główny
Początek nerwu
trzewnego (wspólczulnego)
„kabel przewodzący" neuronu. Na koń-
cu rozpada się on na wiele gałązek,
z których każda jest zakończona kilko-
ma niewielkimi guzkami.
Przekrój przez k
Każdy taki guzek znajduje się w du-
żej bliskości dendrytu innego neuronu,
Zwój przykręgowy (ciała
ale nie dotyka go. Miejsce styku nosi
komórkowe) układu
Wyrostek kolczysty nazwę synapsy. Impulsy są przekazywa-
współczulnego ne przez synapsę za pośrednictwem związ-
Korzeń tylny (czuciowy)
ków chemicznych zwanych przekaźnika-
Korzeń przedni (ruchowy)
mi lub mediatorami (neurotransmitera-
mi).
Każdy neuron jest otoczony cienką, pół-
przepuszczalną błoną komórkową, która
odgrywa ważną rolę w przekazywaniu
bodźców. Bodźce są wywoływane przez
pobudzenie jednego lub więcej dendrytów,
po czym są przenoszone do ciała komór-
kowego. Następnie zostają wysłane z ciała
komórkowego wzdłuż neurytu. Dla przy-
spieszenia transmisji bodźców wiele ak-
sonów posiada osłonkę mielinową.
Dotarłszy do zakończeń guzkowatych,
w pewnych okolicznościach bodziec może
przeskoczyć przez synapsę do dendrytu
przyległego neuronu i w ten sposób kon-
tynuować wędrówkę.
Neurony nie są jedynym typem komó-
rek spotykanych w układzie nerwowym.
W ośrodkowym układzie w dużych iloś-
ciach występują neurogleje (albo gleje),
a w układzie obwodowym znaleźć można
Dendryty (odgałęzienia nerwowe) Zwój współczulny komórki Schwanna. Obydwa typy komó-
przykręgowy rek łączą, chronią i odżywiają, a także
Płyn mózgowo-rdzeniowy wspomagają neurony.
Obwodowy układ nerwowy
Podstawowym budulcem obwodowego go za pośrednictwem włókien czuciowych. powodują rozszerzanie się tych samych
układu nerwowego są nerwy. Łączą układ Po drugie - ma za zadanie przesyłać struktur.
ośrodkowy ze wszystkimi innymi częś- włóknami ruchowymi bodźce z ośrodko- Całość układu autonomicznego jest
ciami ciała oraz ze zwojami, czyli skupis- wego układu nerwowego do mięśni szkie- sterowana przez obszar mózgu zwany
kami komórek nerwowych, rozsianymi letowych, pobudzając je do ruchu. podwzgórzem, które jest częścią między-
po układzie nerwowym. Układ autonomiczny jest związany mózgowia. Podwzgórze otrzymuje infor-
Nerw składa się z wiązki włókien czu- z niezależnym od naszej woli oddziaływa- macje na temat zakłóceń, np. w składzie
ciowych i ruchowych wraz z tkanką łącz- niem na czynności narządów wewnętrz- chemicznym ustroju, i tak dostosowuje
ną i naczyniami krwionośnymi. Główne nych, jak: serce, płuca, żołądek, jelita, układ autonomiczny do zaistniałych wa-
nerwy, w liczbie 43, mają swój początek pęcherz, narządy płciowe i naczynia runków, by przywrócić stan równowagi
w ośrodkowym układzie nerwowym: 12 par krwionośne. Składa się w całości z ner- w organizmie. Jeżeli, np. w wyniku wysił-
odchodzi z podstawy mózgu (nerwy czasz- wów ruchowych zorganizowanych w sys- ku, opada poziom tlenu, podwzgórze na-
kowe), a 31 par powstaje z korzeni po- tem przekaźników wiodących od rdzenia kazuje autonomicznemu układowi ner-
chodzących z rdzenia kręgowego (nerwy kręgowego do poszczególnych mięśni gład- wowemu wzmożenie tempa pracy serca,
rdzeniowe). kich i gruczołów. a przez to dostarczenie większej ilości
Nerwy czaszkowe unerwiają narządy Układ nerwowy autonomiczny dzieli utlenowanej krwi.
zmysłów i mięśnie głowy, chociaż je- się na dwie części: współczulną (sympatycz-
den z najważniejszych nerwów czaszko- ną) i przywspółczulną (parasympatycz-
wych — nerw błędny - swym obszarem ną). Każda z nich wykorzystuje inny typ
działania obejmuje układ trawienny, ser- przekaźnika elektrochemicznego w miejs- Poniżej: Diagram pokazuje, jak obwodowy
ce oraz oskrzela. Niektóre nerwy czasz- cu, gdzie włókno nerwowe dociera do układ nerwowy kontroluje czynności serca.
kowe, np. nerw wzrokowy prowadzący narządu wykonawczego. Ponadto każda Gdy nerwy czuciowe nadsyłają wiadomość
do oka, zawierają jedynie włókna czucio- jest zbudowana w inny sposób i inaczej do ośrodka kardioregulacyjnego w rdzeniu
we, inne, np. nerw odwodzący, mają tylko oddziałuje na narząd, któremu służy. przedłużonym, system współczulny lub
włókna ruchowe. Np. nerw przywspółczulny unerwiający przywspółczulny dostosowuje odpowiednio
Nerwy rdzeniowe są rozmieszczone przy oskrzele prowadzące do płuc sprawia, że rytm serca. Głównym nerwem
rdzeniu odcinkowo i zawsze zawierają ulega ono obkurczeniu. Nerwy współczul- przywspółczulnym jest nerw błędny,
włókna czuciowe, ruchowe i współczulne. ne prowadzące do tego samego obszaru hamujący tempo uderzeń serca.
Unerwiają całe ciało poniżej szyi. Każ-
dy nerw rdzeniowy jest przyczepiony do
rdzenia kręgowego dwoma korzeniami,
z których jeden tworzą włókna czuciowe,
natomiast drugi - ruchowe. Zaraz za Regulacja pracy serca
korzeniami włókna czuciowe i ruchowe
łączą się, tworząc razem nerw, mimo że
działają całkowicie niezależnie od siebie
- jak dwa przewody w kablu elektrycz-
nym. (Nerwy czaszkowe również są przy-
czepione do podstawy mózgu za pomocą
korzeni, jednak włókna czuciowe i rucho-
we często tworzą tam osobne nerwy.)
Wkrótce po opuszczeniu otworu mię-
dzykręgowego każdy nerw rozgałęzia się
kolejno na liczne, coraz mniejsze gałęzie,
tworząc siatkę promieniującą na całe ciało.
Włókna ruchowe i czuciowe są jedynie
częścią składową neuronów ruchowych
i czuciowych. W obwodowym układzie
nerwowym włókna te to nic więcej, jak
najdłuższe wypustki odpowiednich neu-
ronów. Przykładowo - neuryty neuronu
ruchowego w rdzeniu kręgowym mogą
ciągnąć się nieprzerwanie aż do mięśnia
w stopie.

Układ somatyczny i autonomiczny

Obwodowy układ nerwowy dzieli się na
dwie części: somatyczny układ nerwowy
będący pod naszą świadomą kontrolą Układ nerwowy
oraz układ autonomiczny (wegetatywny)
zawiadujący czynnościami niezależnymi
I przywspółczulny (hamuje pracę serca)

od woli.
Układ nerwowy współczulny
Układ somatyczny pełni podwójną ro-
lę. Po pierwsze - odbiera od narządów
I (przyspiesza rytm serca)

zmysłów (np. oka wyposażonego w spe-

cjalne komórki receptorowe) informacje Włókna czuciowe
o środowisku zewnętrznym. Impulsy po-
chodzące z receptorów są następnie prze-
noszone do ośrodkowego układu nerwo-
 UKŁAD NERWOWY/45

Obwodowy układ nerwowy

31 par
nerwów
rdzeniowych

Nerwy
rdzeniowej

Obszar ciała unerwiony przez

nerwy rdzeniowe szyjne
Obszar ciała unerwiony przez
nerwy rdzeniowe piersiowe
Obszar ciała unerwiony przez
nerwy rdzeniowe lędźwiowe
Obszar ciała unerwiony przez
nerwy rdzeniowe krzyżowe

Obszary ciała kontrolowane przez nerwy rdzeniowe

Ośrodkowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy działa wy- Ogólny podział mózgu
łącznie jako przekaźnik bodźców zmys-
łowych i ruchowych pomiędzy układem
ośrodkowym a mięśniami, gruczołami
Obszar sprawujący kontrolę nad ruchami ciała
i narządami zmysłów. Nie odgrywa żad-
nej roli w odczytywaniu impulsów czucio-
wych czy wysyłaniu bodźców ruchowych.
Obie czynności, obok wielu innych, wy- t ciemieniowy
konuje ośrodkowy układ nerwowy. Płat czołowy
Centrum przetwarzania informacji ca-
łego układu nerwowego stanowią mózg
i rdzeń kręgowy. Otrzymują dane za
pośrednictwem włókien czuciowych bieg-
nących od narządów zmysłów i recepo-
rów, filtrują je i analizują, następnie zaś, Ptat skroniowy Ptat potyliczny
poprzez włókna ruchowe, wysyłają syg-
nały wywołujące odpowiednie reakcje
w mięśniach i gruczołach.
Czynności analityczne i przetwarzające
mogą być stosunkowo proste w przypad-
ku niektórych funkcji rdzenia kręgowe-
go, jednak dekodowanie mózgowe jest
zazwyczaj procesem bardzo złożonym, an-
gażującym do pracy tysiące różnych neu-
ronów. Chociaż wiele neuronów czucio-
wych kończy się, a wiele ruchowych za-
czyna w mózgu, większość jego komórek
nerwowych to neurony pośredniczące, któ-
rych zadaniem jest filtrowanie, analizo-
wanie i przechowywanie informacji.
Dla prawidłowego funkcjonowania ca-
ły ośrodkowy układ nerwowy wymaga
stałych i obfitych dostaw krwi bogatej
w tlen i substancje odżywcze. Układ jest
ponadto chroniony przez osłony dwo-
jakiego rodzaju. Pierwszą z nich jest
kość - czaszka mieszcząca w środku i rdzeń kręgowy oraz wypełniająca komo- stwie do komór sercowych, zostały ponu-
mózg - oraz kręgosłup otaczający rdzeń ry mózgowe. Płyn działa jako amortyza- merowane kolejno od położonych naj-
kręgowy. Na drugą osłonę składają się tor chroniący ważną tkankę mózgu przed wyżej w kierunku do dołu. Największe są
trzy błony z tkanki włóknistej, zwane urazami. komory I i II (nazywane również bocz-
oponami. Okrywają cały mózg, a także Płyn jest nieustannie wytwarzany nymi).
rdzeń kręgowy. z krwi w komorach mózgowych przez wy- Płyn mózgowo-rdzeniowy wypływa
Płyn mózgowo-rdzeniowy to przejrzys- specjalizowane komórki splotu naczy- z komór bocznych maleńkimi otworami
ta, wodnista ciecz opływająca opony niówkowego. Komory te, w przeciwień- międzykomorowymi i wpływa do komory
III, następnie zaś jeszcze węższym kana-
łem - wodociągiem mózgu - przedo-
staje się do nieco szerszej komory IV.
Droga zstępująca
Stąd wydostaje się przez otwory w da-
Drogi nerwowe
wstępujące (odmózgowa) chu komory ku wypełnionym płynem
(domózgowe) przestrzeniom (zbiornikom) wokół pnia
u podstawy mózgu, po czym opływa górą
Korzeń tylny (czuciowy)
mózg (półkule mózgowe) i zostaje re-
sorbowany do krwi żylnej przez specjalne
Istota szara
wyrostki, zwane ziarnistościami pajęczy-
nówki, położone na oponie pajęczej, jed-
nej z trzech opon.

Istota biała
Korzeń przedni (ruchowy) Rdzeń kręgowy
Opona miękka
Rdzeń kręgowy to, ogólnie ujmując, cy-
Płyn mózgowo-
rdzeniowy lindryczny słup z tkanki nerwowej o dłu-
Pajeczynówka
gości około 40 centymetrów, który biegnie

Opona twarda —
Przekrój poprzeczny przez rdzeń pokazuje
do- i odmózgowe drogi czuciowe i ruchowe,
którymi są przekazywane bodźce. Czynności
Para nerwów rdzeniowych odruchowe są efektem przejścia impulsu
przez neuron wstawkowy.
 UKŁAD NERWOWY / 47
Wewnętrzna budowa mózgu bie informacje poprzez synapsę między
neuronami obwodowymi i rdzeniowymi.
Drugą funkcją rdzenia kręgowego jest
kierowanie prostymi odruchami. Umoż-
liwiają to neurony, których włókna ciąg-
ną się na niewielkich odległościach w górę
i w dół rdzenia, oraz neurony pośred-
niczące, które przekazują informacje bez-
pośrednio z komórek nerwowych czucio-
wych do ruchowych.
Jeśli na przykład przypadkiem poło-
żymy rękę na gorącej płycie kuchennej,
receptory bólu znajdujące się w skórze
wysyłają wiadomość włóknami czucio-
wymi do rdzenia kręgowego. Część bodź-
ców jest natychmiast przekazywana do
neuronów ruchowych kontrolujących ru-
chy rąk i mięśnie dłoni i w tej chwili
szybko i bezwiednie cofamy rękę. Ko-
lejna część impulsów wędruje w górę
wzdłuż rdzenia i jest przekazywana przez
neurony pośredniczące do neuronów ru-
chowych odpowiedzialnych za ruchy
szyi. W ten sposób głowa automatycznie
zwraca się w kierunku przyczyny bólu.

Po lewej: Przekrój ukazujący główne

struktury mózgu. Układ limbiczny
Ciato migdałowate (powiększenie) umiejscowiony m.in.
Ciało suteczkowate we wzgórzu jest przede wszystkim związany
Twór siatkowaty z pamięcią, nauką i emocjami.
Układ limbiczny

wewnątrz kręgosłupa od mózgu do dol-

nego odcinka grzbietu. Zbudowany jest Polożenie jąder podstawy
ze skupienia neuronów i wiązek włókien
nerwowych. Istota szara - nazwa stoso-
wana na określenie skupienia komórek Mózgowie
nerwowych - w przekroju poprzecznym
ma kształt litery H z rogami (słupami)
przednimi i tylnymi odchodzącymi z każ-
dej połowy. W obrębie słupów przednich r A
znajduje się wiele neuronów ruchowych,
podczas gdy rogi tylne zawierają ciała
komórkowe neuronów czuciowych i po-
średniczących.
Istota szara jest otoczona istotą bia-
łą podzieloną na trzy sznury. W jej
skład wchodzą włókna zstępujące i wstę-
pujące, za pomocą których rdzeń kręgo-
wy i mózg komunikują się w obu kierun-
kach. Drogi zstępujące wysyłają impulsy
ruchowe z mózgu do obwodowego ukła-
du nerwowego, natomiast drogi wstę-
pujące przekazują bodźce czuciowe do
mózgu.

Czynności rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy pełni dwie zasadnicze
funkcje. Po pierwsze - działa jako dwu-
kierunkowy system przekaźniczy komu-
nikujący mózg z obwodowym układem
nerwowym. Jest to możliwe za sprawą
neuronów czuciowych i ruchowych, któ-
rych włókna ciągną się długimi wiązka-
mi z różnych partii mózgu. Biegną one
na odcinkach o różnej długości wzdłuż
rdzenia kręgowego, by na przeciwległych
końcach spotkać się z włóknami lub ciała-
mi komórkowymi neuronów czuciowych
lub ruchowych, należących do obwodo-
wego układu nerwowego. Przekazują so-
48/UKŁAD NERWOWY
Pozostałe impulsy idą aż do mózgu i tam
wywołują uświadomione wrażenie gorąca
i bólu.
Mózgowie
Mózgowie można podzielić na trzy różne
regiony: tyłomózgowie, śródmózgowie
i przodomózgowie. W każdym z tych ob-
szarów można z kolei wyróżnić odrębne
obszary odpowiedzialne za całkowicie róż-
ne czynności organizmu, wszystkie ko-
munikujące się za pomocą misternej siat-
ki połączeń z pozostałymi częściami móz-
gowia.
Największym składnikiem tyłomózgo-
wia jest móżdżek. Jest to narząd zwią-
zany głównie z czynnościami ruchowymi.
Wysyła sygnały, które sterują napięciem
mięśni koniecznym dla utrzymania pio-
nowej postawy ciała i równowagi. Współ-
działa również z obszarami ruchowymi
mózgu w celu koordynacji ruchów.
Pień mózgu łączący mózgowie z rdze-
niem kręgowym obejmuje część tyłomóz-
gowia, całość śródmózgowia i część przo-
domózgowia. To właśnie w pniu mózgu
gromadzą się i krzyżują wszystkie infor-
macje przybywające do mózgu i opusz-
czające go, jako że lewą połową naszego
ciała zawiaduje prawa strona mózgu i na
odwrót.
Kontrola snu
Sygnały 2 mózgu
Bodźce pobudzające
mózg do czuwania
Alkohol i leki nasenne
Monotonia
Ciepło
Te skłaniają
do snu
Te pobudzają nas do czuwania
Senność Lekki sen Głęboki sen
Różnorodne struktury mózgowia -
w tym rdzeń przedłużony i most oraz
układ siatkowaty aktywujący (twór siat-
kowaty śródmózgowia) - są odpowiedzial-
ne za właściwe czynności życiowe. Sterują
pracą serca, ciśnieniem krwi, przełyka-
niem, kaszlem, oddychaniem i świado-
mością.
Kontrola stopnia świadomości jest jed-
ną z najważniejszych funkcji mózgu. Za-
lew nadchodzących z otoczenia informa-
cji jest przesiewany przez twór siat-
kowaty. On też decyduje, które bodźce
są na tyle ważne, by powiadamiać o nich
korę mózgową. Drogi nerwowe prowa-
dzące z całego organizmu przechodzą
przez twór siatkowaty, łącząc się z nim
za pomocą odgałęzień włókien nerwowych,
i nieustannie karmią go strumieniem im-
pulsów elektrycznych powstających w ko-
mórkach nerwowych. Takie działanie po-
budza twór siatkowaty do „wystrzeliwa-
nia" impulsów do różych celów w mózgu,
tzn. właściwych im ośrodków, gdzie są
zbierane, kojarzone i gdzie zapoczątko-
wują odpowiednie reakcje. Jeśli siła na-
pędowa tworu siatkowatego ulegnie osła-
bieniu lub jeśli zostanie on wyłączony,
kora mózgowa przechodzi w stan bez-
czynności, co powoduje utratę świado-
mości.
- Kora mózgu
Niepokojące
myśli
Bodźce wzrokowe
Ośrodek snu i czuwania
(aktywujący układ siatkowaty)
Pień mózgu
Bodźce wstępujące z rdzenia kręgowego
Impulsy aktywujące rdzeń kręgowy
Ból i inne dolegliwości fizyczne
Oczy zamknięte Czuwanie
Mózg i podwzgórze
Największą częścią całego mózgowia jest
położone w przodomózgowiu kresomóz-
gowie. Mózg człowieka, będący na znacz-
nie wyższym poziomie rozwoju ewolucyj-
nego niż mózg zwierząt, jest narządem
fundamentalnym dla funkcji myślenia,
pamięci, świadomości i wyższych proce-
sów umysłowych. Pozostałe części móz-
gowia nadsyłają tu wszelkie informacje
w celu podjęcia decyzji.
Kresomózgowie jest podzielone na
dwie równe części, tzw. półkule mózgowe.
Łączą się z sobą za pomocą grubego
pęczka włókien nerwowych, zwanego cia-
łem modzelowatym lub spoidłem wielkim
mózgu. Chociaż każda półkula jest lus-
trzanym odbiciem drugiej, posiadają one
całkowicie odmienne funkcje, a porozu-
miewają się między sobą głównie za po-
średnictwem ciała modzelowatego.
W środku półkul mózgowych mieszczą
się skupienia istoty szarej (komórek ner-
wowych) noszące miano jąder podsta-
wy mózgu. Stanowią one złożony sys-
tem koordynacji czynności mięśni, któ-
ry pozwala ciału wykonywać pewne ty-
py ruchów w sposób swobodny i auto-
matyczny. Zjawisko to zaobserwować
można np. podczas kołysania ramion
w trakcie marszu, w mimice twarzy i uło-
żeniu kończyn przed wstawaniem lub
chodzeniem.
Podwzgórze leży u podstawy mózgu,
pod obiema półkulami mózgowymi. Znaj-
duje się bezpośrednio pod innym ważnym
narządem przodomózgowia, a mianowi-
cie wzgórzem, będącym stacją przekaź-
nikową między rdzeniem kręgowym a pół-
kulami mózgowymi.
Podwzgórze jest w rzeczywistości sku-
pieniem wyspecjalizowanych ośrodków
nerwowych, połączonych z innymi waż-
nymi obszarami mózgu, a także z przysad-
ką mózgową. W tym rejonie mózgu od-
bywa się regulacja tak ważnych czyn-
ności, jak jedzenie, sen i utrzymanie ciep-
łoty ciała. Podwzgórze jest również ściśle
powiązane z układem dokrewnym, czyli
układem wydzielania wewnętrznego (patrz
Rozdział 5).
Podwzgórze jest wyposażone w drogi
nerwowe łączące się z układem limbicz-
nym (rąbkowym), ściśle powiązanym
z ośrodkami węchowymi mózgowia. Ta
część mózgu komunikuje się również
Ośrodek snu i czuwania jest położony
w pniu mózgowym. Stymulowany przez
informacje m.in. o wrażeniach zmysłowych,
przekazuje je dalej do kory mózgowej,
która decyduje o zapadaniu w sen
lub pozostawaniu w stanie czuwania.
Ośrodek snu reaguje również na impulsy
odkorowe, w efekcie czego, gdy nachodzą
nas niepokojące myśli, przewracamy się
z boku na bok, nie mogąc zasnąć.
Podobnie spokój, ciepło, niektóre środki
farmakologiczne, nawet monotonia,
sprawiają, że ogarnia nas senność.
Fale mózgowe zmieniają się w zależności
od stanu pobudzenia: senności, snu
lub czuwania.
 UKŁAD NERWOWY/49
Powstawanie dreszczy z obszarami zawiadującymi pozostałymi
zmysłami, zachowaniem oraz organizacją
pamięci.

Kora mózgowa
Kora mózgowa jest grubą na trzy mili-
metry, pofałdowaną warstwą istoty sza-
rej, otulającej kresomózgowie od zewnątrz.
U ludzi osiągnęła takie rozmiary, że mu-
Ośrodek termoregulacyjny siała się wielokrotnie zawinąć, by zmieścić
podwzgorza
się w puszce czaszki. Rozprostowana
miałaby powierzchnię około trzydziesto-
krotnie większą niż w formie złożonej.
Kierunek
mięśnie Pomiędzy fałdami kory istnieją liczne
i skóra głębokie bruzdy dzielące każdą z półkul
na pięć obszarów zwanych płatami. Każ-
dy płat spełnia co najmniej jedno konkret-
ne zadanie. Płaty skroniowe są związane
ze słuchem oraz węchem, płaty ciemienio-
we z dotykiem i smakiem, płaty potylicz-
ne ze wzrokiem, płaty czołowe zaś z ru-
chem, mową i złożonymi operacjami myś-
lowymi. Głęboko, w szczelinie bocznej
mózgu leży ukryty piąty płat zwany wyspą.
W każdym płacie znajduje się specjal-
ny wycinek przeznaczony do odbierania
bodźców czuciowych z jednego obszaru
ciała. Przykładowo w płacie ciemienio-
wym istnieje maleńki kawałeczek prze-
znaczony wyłącznie do odbioru impul-
sów dotykowych nadsyłanych z kolana
i większy kawałek zarezerwowany dla
Wzrost kciuka. Wyjaśnia to, dlaczego niektóre
aktywności
tarczycy i
części ciała, jak np. kciuk, są bardziej
przyspieszeni^ wrażliwe od innych, np. kolan. Tę samą
metabolizmu zasadę stosuje się do innych ośrodków
zmysłowych kory, a także ośrodków ru-
chowych.
Zatem to właśnie w korze mózgowej
informacje nadsyłane ze wszystkich pię-
ciu zmysłów - wzroku, słuchu, powonie-
nia, dotyku i smaku - ulegają anali-
zie i przetworzeniu, tak by inne części
ciała mogły w razie potrzeby odpowied-
nio na nie zareagować. Ponadto korowe
ośrodki przedruchowe i ruchowe współ-
pracują z innymi obszarami układu ner-
wowego ośrodkowego i obwodowego w ce-
lu koordynacji ruchów, niezbędnej dla
wykonywania wszelkich świadomych czyn-
ności.

Mięśnie zaczynają się na

przemian szybko kurczyć
rozkurczać

epfzywtosowe I
kurcią siej powodując j
,jeżfniejsięwłosów J

Obniża
Proces powstawania dreszczy. Zjawiskiem
produkcja potu dreszczy kierują cztery mechanizmy.
Podwzgórze odbiera sygnały o obniżeniu
temperatury i wysyła impuls do tarczycy,
nakazując jej przyspieszenie metabolizmu.
Mięśnie całego ciała zaczynają na przemian
Bodźce hormonalne
kurczyć się i rozkurczać, wytwarzając w ten
sposób ciepło. Wówczas nerwy przekazują
do skóry bodźce powodujące zwężanie się
porów, zapobiegając tym samym
uchodzeniu ciepła z ciała.
Oko
W celu wyjaśnienia mechanizmu działa-
nia oka często porównuje sieje do apara-
tu fotograficznego najwyższej klasy. Aby
jednak w pełni pojąć, jak to się dzieje, że
świat zewnętrzny jest widoczny wewnątrz
•niewielkiej komory w środku gałki ocz-
nej, należy zacząć od podstaw.
Najlepiej przyjąć, że światło to pew-
nego rodzaju nośnik informacji. Bez wzglę-
du na źródło rozchodzi się we wszystkich Komora przednia
kierunkach i odbija od przedmiotów, po-
zwalając w ten sposób je zobaczyć.
Należy tutaj również wspomnieć, że
chociaż zazwyczaj światło porusza się po
prostej drodze, może ulegać załamaniu
przechodząc przez niektóre substancje,
np. odpowiednio ukształtowane soczewki
aparatu lub soczewki tkankowe w oku
ludzkim.
Co więcej, stopień załamania moż-
na precyzyjnie regulować poprzez zmia-
ny krzywizn soczewki. Promienie świa-
tła mogą zostać załamane do środka,
czyli skupione, przez co otrzymamy po-
mniejszone, lecz wierne obrazy przedmio-
tów.

Rogówka
Kiedy promień światła wpada do oka,
pierwszą przeszkodą, na jaką napotyka,
jest okrągłe, przezroczyste „okno" - zwa-
ne rogówką - jedna z dwóch soczewek
ocznych. Rogówka jest silną soczewką
o stałej ogniskowej. Moc optyczna ro- Tęczówka

gówki stanowi około dwóch trzecich cał-

kowitej mocy optycznej oka, choć ma Soczewka

zaledwie pół milimetra grubości w czę-

ści środkowej i milimetr w miejscach zejś- Obwódka -
cia się z białkiem oka zwanym twar- rzęskowa
dówką.
Rogówka składa się z pięciu warstw. Mięsień
Zewnętrzną warstwę o grubości pię- rzęskowy \

ciu komórek stanowi nabłonek przed-

ni, który odpowiada powłoce skórnej.
Pod nim leży elastyczna, włóknista war-
stwa Bowmana, następnie twarda (naj-
grubsza) warstwa zrębowa zbudowana
z kolagenu. Zręby zapobiegają infek-
cjom rogówki, gdyż są siedliskiem róż-
nych typów antygenów zwalczających
zakażenia; podejrzewa się również, że
zrąb pomaga pokonywać zapalenia ro-
gówki.
Następną po zrębie warstwą jest śród-
błonek o grubości zaledwie jednej ko-
mórki. Ta cienka powłoka dba o to, by
rogówka była stale przezroczysta, i za-
pewnia zrównoważony poziom wody na-
pływającej od oka do rogówki. Jej komór-
ki nie mają zdolności regeneracyjnych,
dlatego uszkodzenia lub choroby śród-
błonka grożą trwałym kalectwem oka.
Ostatnia, sprężysta warstwa nosi nazwę
blaszki granicznej tylnej lub błony Des-
cemeta.
Nabłonek jest pokryty warstwą cieczy
łzowej. Bez łez rogówka byłaby pozba-
wiona ochrony przed drobnoustrojami
bakteryjnymi, zanieczyszczeniami i ku-
rzem. Ciecz łzowa stanowi również war-
stwę optyczną - w wypadku jej braku
nabłonek traci przezroczystość i mato-
wieje.
Po przejściu przez rogówkę promień
światła wpada do jedej z dwóch komór
wewnętrznych oka, określanej w termino-
logii medycznej komorą przednią. Wypeł-
niona jest ona wodnistą cieczą, będącą
w ciągłym obiegu.
Błona naczyniowa
Błona naczyniowa to nazwa używana na
określenie obszaru obejmującego trzy od-
dzielne struktury położone w centrum
gałki ocznej: naczyniówkę, ciało rzęsko-
we i tęczówkę, które łącznie bywają nazy-
wane warstwą naczyniową.
Naczyniówka to cienka błona wyście-
łająca przestrzeń pomiędzy zewnętrzną,
ochronną twardówką a siatkówką. Jest
wypełniona naczyniami krwionośnymi
i tworzy drobną siatkę, obejmującą swym
zasięgiem niemal całą gałkę oczną. W jej
skład wchodzą tkanki pomocnicze zawie-
rające zmienną ilość barwnika; zapobiega
to wielokrotnym odbiciom światła w tyl-
nej części oka, zakłócającym nasze po-
strzeganie.
Ciało rzęskowe to pierścieniowate zgru-
bienie powstałe z fragmentu błony naczy-
niowej. Zadaniem tego narządu jest ako-
modacja soczewki (poprzez ruchy mięśnia
rzęskowego), pozwalająca uzyskać ostry
obraz przedmiotów, oraz produkcja cie-
czy wodnistej - płynu krążącego w komo-

Budowa oka
- Naczynia krwionośne siatkówki
Komora wewnętrzna
Nerw wzrokowy
Dołek środkowy
Żyta środkowa siatkówki
Tętnica środkowa siatkówki
Tarcza nerwu wzrokowego
• Naczyniówka
ri
- Siatkówka
Po prawej: Przekrój przez gałkę oczną (przy
..odwiniętej" do tyłu twardówce) ukazuje
naczynia krwionośne naczyniówki.
rach oka pomiędzy soczewką a wewnętrz-
ną powierzchnią rogówki.
Do ciała rzęskowego przyczepiony jest
trzeci wyspecjalizowany narząd - tęczów-
ka, tworząca ścianę przednią komory
tylnej. Jest to część oka, której zabar-
wienie stanowi o kolorze oczu. Funkcjo-
nuje na zasadzie przysłony w aparacie
fotograficznym: jej włókna mięśniowe
rozszerzają lub zwężają źrenicę, decydu-
jąc o ilości i intensywności światła docie-
rającego do siatkówki.
Jeśli na siatkówkę padnie zbyt silne
światło, źrenica zwęża się niezależnie od
UKŁAD NERWOWY / 51
naszej woli. W świetle przyćmionym źre-
nica rozszerza się. Stan podniecenia, stra-
chu oraz przyjmowanie niektórych far-
maceutyków również powodują zmianę
średnicy źrenicy.
Tuż za tęczówką położona jest miękka,
elastyczna, przezroczysta soczewka. Jest
to stosunkowo mało istotny narząd, gdyż
większość promieni ulega skupieniu już
wcześniej - na rogówce.
Ciało szkliste i siatkówka
Za soczewką znajduje się główna, wew-
nętrzna komora oka.
Wypełniona jest substancją - zwaną
ciałem szklistym - mającą galaretowatą
konsystencję, która sprawia, że pod pal-
cami oko zdaje się być twarde i gumo-
wate. Przez środek oka przebiega kanał
ciała szklistego - pozostałość przewodu,
którym prowadziła tętnica w czasie roz-
woju płodowego.
Wewnętrzna krzywizna gałki w części
ciągnącej się ku tyłowi jest wyścielona
światłoczułą powłoką zwaną siatkówką.
W istocie tworzą ją dwa typy komórek
światłoczułych, ze względu na swój
kształt noszące nazwę pręcików i czop-
ków.
Pręciki są wrażliwe na światło o nis-
kiej intensywności i nie posiadają zdol- U góry: Przekrój pionowy przez gałkę oczną
ności interpretacji barw, które są odczy- człowieka z ukazaniem nerwu wzrokowego.
tywane tylko przez czopki. Te ostatnie
są również odpowiedzialne za czytelność Powyżej: Powiększona fotografia tarczy
obrazu. Ich największa koncentracja wy- nerwu wzrokowego - miejsca wychodzenia
stępuje w tylnej części oka zwanej doł- z siatkówki nerwu wzrokowego.
Ukrwienie błony naczyniowej
Tęczówka
Rogówka
Źrenica Nerw wzrokowy
Twardówka
Siatka tętnic i żył naczyniówki
52 / UKŁAD NERWOWY
O s t r o ś ć widzenia
Soczewka Mechanizm widzenia
Rogówkd

Mięsień rzęskowy
Obwódka rzęskowa Obraz na siatkówce

Obraz na
Obraz na siatkówce oka lewego siatkówce oka prawego

Powyżej: Promienie światła odbite od

przedmiotu umieszczonego blisko oka
rozchodzą się pod dużym kątem, więc
powierzchnia soczewki wysklepia się
(u góry), by łatwiej było je skupić. Promienie
biegnące od dalszego przedmiotu są prawie
równoległe i ich skupienie wymaga
mniejszej pracy soczewki (powyżej).

kiem środkowym, który leży w obrębie

tzw. plamki. Jest to też miejsce ognis-
kowania przez soczewkę najostrzejszych
obrazów, a zatem obszar najlepszego wi-
dzenia.
W partiach otaczających dołek środ-
kowy siatkówka również odbiera ostre
obrazy, jednak im bliżej jej krańców, tym
bardziej mamy do czynienia z tzw. widze-
niem obwodowym, polegającym na tym,
że przedmioty znajdujące się na obrze-
żach postrzegamy połowicznie. Widzenie
środkowe i obwodowe łącznie dają kom-
pletny obraz świata zewnętrznego.
Ski/v/ov\..irnr nerwów wzrokowych
Nerw wzrokowy
Każda światłoczuła komórka w siatków-
ce jest połączona za pomocą nerwu z móz-
giem, gdzie informacje o wzorach, kolo-
rach i kształtach są przetwarzane. Wszyst-
kie włókna nerwowe zbiegają się w tyle
oka i tworzą jeden główny „kabel", czyli

Po prawej: Pola widzenia oka lewego — — Ciało kolankowarai.boczr1

i prawego nieznacznie się różnią. Każde
z nich jest podzielone na połowę prawą
i lewą. Kiedy promienie światła padają
na siatkówki oczu, połowy zamieniają się
stronami, a obraz zostaje odwrócony.
Następnie wędrują wzdłuż nerwu
wzrokowego do skrzyżowania nerwów
wzrokowych. Wszystkie informacje
pochodzące z bocznej połowy pola widzenia
każdego oka są przekazywane wzdłuż dróg
wzrokowych poprzez ciało kolankowate
boczne i promienistość wzrokową do
okolicy wzrokowej kory mózgowej po tej
mózgowej
samej stronie. Później obrazy nakładają się
na siebie i zostają zinterpretowane przez
mózg.
 UKŁAD NERWOWY/53
Po prawej: Gałkę oczną porusza sześć Ruchy gałki ocznej
głównych mięśni. Mięsień (a) obraca ją od
nosa w kierunku do boku; (b) w kierunku do
nosa; (c) obraca ją w górę, a (d) w dół; (e)
porusza oko w dół i na zewnątrz, a (f) -
w górę i na zewnątrz.

nerw wzrokowy. Biegnie on od gałki ocz-

on od gałki ocznej poprzez tunel kostny
w czaszce i wyłania się wewnątrz czaszki
tuż pod mózgowiem, w okolicach przysad-
ki mózgowej. Tu dołącza do niego drugi
nerw wzrokowy.

J
Nerwy z obu stron krzyżują się następ-

%\
nie z sobą, przez co część informacji
z lewego oka przechodzi do prawej poło-
wy mózgu i odwrotnie. Nerwy od skro-
niowej strony siatkówki nie krzyżują się
i pozostają po tej samej stronie mózgu,
podczas gdy włókna od tej strony oka,
która ,,widzi" najwięcej, biegną do prze-
ciwnych stron mózgu. •-V
Nerw wzrokowy to nic innego jak wiąz-
ka włókien nerwowych przenoszących nie-
wielkie impulsy elektryczne po cieniut-
kich kablach, izolowanych osłonką mieli-
nową. W środku głównego kabla biegnie
grubsza tętnica, ciągnąca się przez całą je-
go długość. Nosi nazwę tętnicy środko-
wej siatkówki. Dochodzi do tylnej strony
oka, po czym rozgałęzia się, pokrywając
całą powierzchnię siatkówki coraz drob-
niejszymi naczyniami. Odpowiadająca jej
żyła środkowa siatkówki wstępuje do
nerwu wzrokowego i dołącza do tętnicy,
zebrawszy uprzednio krew z siatkówki.
Nerwy opuszczające siatkówkę należą Funkcja tego przełączenia wiąże się z rea- Poniżej: Najczęściej spotykaną przyczyną
do typu czuciowych. W przeciwieństwie kcjami odruchowymi źrenicy. krótkowzroczności (1) jest wydłużenie
do ruchowch, nerwy wzrokowe po dro- Od ciała kolankowego bocznego włók- gałki ocznej w poziomie, w wyniku czego
dze do mózgu tworzą więcej niż jedno na nerwowe rozchodzą się wachlarzowa- promienie światła po załamaniu rzucają
przełączenie. Pierwsze z nich leży zaraz za to po obu stronach i wokół płata skronio- obraz przed siatkówką. Wadę koryguje się
miejscem wymiany informacji, zwanym wego, tworząc promienistość wzrokową. soczewką wklęsłą. W przypadku
skrzyżowaniem nerwów wzrokowych i ulo- Potem lekko zakręcają i spotykają się, nadwzroczności (zwanej potocznie
kowanym w pobliżu przysadki mózgo- by przejść przez punkt głównej wymia- dalekowzrocznością) gałka oczna jest
wej. Tuż za punktem skrzyżowania znaj- ny - torebkę wewnętrzną, gdzie dochodzi zbyt „krótka", tak że obraz powstaje
duje się pierwsze przełączenie, rodzaj do koncentracji wszelkich informacji czu- poza nią. Soczewka wypukła pozwala
„stacji komórkowej", zwane ciałem kolan- ciowych i ruchowych, dotyczących wszyst- ogniskować promienie na siatkówce.
kowym bocznym. Impulsy z prawej i le- kich części ciała. Stamtąd nerwy zdążają (Obraz odwrócony powstały na siatkówce
wej strony są stąd częściowo ponownie ku tylnej stronie mózgowia do okolicy zostaje zinterpretowany przez mózg jako
przekazywane z jednej strony na drugą. wzrokowej kory mózgowej. prosty.)

Krótkowzroczność Nadwzroczność
Ucho
Ucho nie tylko służy nam jako na-
rząd zmysłu słuchu, ale również jako
narząd równowagi. Jest to organ nie-
zwykle złożony, dzielący się na trzy za-
sadnicze części: ucho zewnętrzne, zbie-
rające dźwięki jak antena radaru; ucho
środkowe z przypominającymi mecha-
nizm dźwigniowy kosteczkami słu-
chowymi, które wzmacniają odbierane
dźwięki; ucho wewnętrzne, przetwarzają-
ce drgania akustyczne w impulsy elek-
tryczne oraz ustalające aktualną pozycję
głowy.
Otrzymane bodźce są przekazywane
do mózgu za pośrednictwem pary bieg-
nących równolegle nerwów: przedsion-
kowego i ślimakowego - pierwszy z nich
jest odpowiedzialny za zmysł równowagi,
drugi zaś za dźwięki. Funkcja ucha ze-
wnętrznego i środkowego ma związek
głównie ze słuchem, natomiast elemen-
ty struktury ucha wewnętrznego inter-
pretujące pozycję głowy i odczytujące
dźwięki są od siebie odseparowane, mi-
mo że znajdują się razem w jednym na-
rządzie.
Ucho zewnętrzne
_L
Ucho zewnętrzne odbiera
dźwięki, ucho środkowe je
wzmacnia, zaś ucho
wewnętrzne przesyła
impulsy do mózgu.
Narząd ślimakowy (Cortiego) z zakończeniami nerwów słuchowych
Słuch
To, co słyszymy, to fale akustyczne wy-
twarzane przez drgania cząsteczek powie-
trza. Wielkość i natężenie fal decyduje
o głośności dźwięków, mierzonej w decy-
belach (dB). Ilość drgań lub cykli przypa-
dających na sekundę to częstotliwość
dźwięku: im więcej wibracji, tym wyższy
dźwięk. Częstotliwość wyraża się w cyk-
lach na sekundę lub hercach (Hz).
Zakres dźwięków słyszanych przez oso-
by młode zamyka się w przedziale od 20
do 20000 Hz, chociaż ucho najbardziej
jest wyczulone na dźwięki mieszczące się
w środkowej części przedziału, tj. od 500
do 4 000 Hz. Zdolność słyszenia wysokich
dźwięków słabnie z wiekiem lub w następ-
stwie długiego przebywania w ponadnor-
matywnym hałasie. W celu pomiaru utra-
ty słuchu zostały opracowane między-
narodowe normy poziomu słuchu. Indywi-
dualny poziom słuchu to wyrażona w de-
cybelach różnica między najsłabszym sły-
szanym pojedynczym dźwiękiem a tonem
standardowym wytwarzanym w specjal-
nym urządzeniu zwanym audiometrem.
Budowa ucha
Ucho środkowe
X Okienko ślimaka
\
Ucho spełnia rolę odbiornika (ucho
zewnętrzne), wzmacniacza (ucho środko-
we) oraz przekaźnika (ucho wewnętrzne).
Odbiornik stanowi mięsista część ucha -
małżowina. W jej środku znajduje się
przewód słuchowy zewnętrzny prowadzą-
cy do błony bębenkowej. Ze ścian prze-
wodu wydzielana jest woskowina - sub-
stancja mająca za zadanie zapobiegać
wysuszeniu i łuszczeniu się skóry.
Wzmacniacz tworzy system dźwigienek
z trzech kosteczek słuchowych. W ich
skład wchodzą: młoteczek, przyczepiony
do błony bębenkowej, strzemiączko, po-
łączone z uchem wewnętrznym, oraz ko-
wadełko, niewielka kosteczka służąca ja-
ko łącznik pomiędzy pozostałymi dwo-
ma. Cały mechanizm wzmacnia drgania
błony bębenkowej dwudziestokrotnie.
Od jamy bębenkowej do jamy gardła
prowadzi trąbka słuchowa, zwana trąbką
W odpowiedzi na drgania śródchtonki
i blaszki podstawnej włosowate receptory
wysyłają informacje do mózgu
za pośrednictwem pobliskiego nerwu.
Ucho wewnętrzne
Trąbka słuchowa (Eustachiusza)
 UKŁAD NERWOWY / 55
Ułożenie i budowa wyrostków sutkowatych Po lewej: Wyrostki sutkowate to twory
kostne lezące za uchem. Połączone są
z uchem środkowym i przypuszcza się,
że pomagają utrzymać głowę w pozycji
równowagi na szyi.

Eustachiusza, której wylot znajduje się za

nozdrzami tylnymi i która ma za zadanie
wyrównanie ciśnienia powietrza po obu
stronach błony bębenkowej. Jej działanie
możemy zaobserwować, np. zjeżdżając
gwałtownie windą: przytkanie uszu jest
spowodowane niewielkimi ruchami błony
bębenkowej, wywołanymi zmianami ciś-
nienia w uchu środkowym.
Część przekaźnikowa ucha jest bardziej
skomplikowana. Narząd słuchu i równo-
wagi tworzą wspólną jamę wypełnioną pły-
nem, przekazującym od ucha środkowe-
go do receptora słuchu zmiany ciśnienia
wywieranego przez fale dźwiękowe.
Część słuchowa jest ulokowana w jed-
nym końcu jamy i tworzy zwinięty twór
przypominający wyglądem muszlę ślima-
ka. Na całej długości ślimaka ciągnie się
cienka błona - blaszka podstawna, do-
prowadzająca tysiące maleńkich włókie-
nek nerwowych do nerwu ślimakowego.

Fale dźwiękowe dochodzące przez przewód

słuchowy zewnętrzny wprawiają błonę
bębenkową w drgania. Wibracje te są
Komórki sutkowe
Młoteczek ucha (powietrzne) przenoszone przez kosteczki słuchowe,
środkowego które wzmacniają ciśnienie fal akustycznych
i przekazują drgania okienku owalnemu
przesłaniającemu wejście do ucha
wewnętrznego. Równoczesne, pulsujące
ruchy błony zamykającej okienko okrągłe
wyrównują ciśnienie wewnątrz ucha
wewnętrznego. Fale powstałe w płynie
(przychłonce) przenoszą się na schody
przedsionka i dalej na schody bębenka,
wprawiając w wibracje rozdzielającą je
blaszkę podstawna. Błona ta jest
wyposażona we włosowate komórki rzęsate
Błona (słuchowe), stanowiące zasadniczą część
bębenkowa narządu ślimakowego (Cortiego);
wzbudzają one impulsy nerwowe,
Trąbka Eustachiusza
Gardło zmierzające nerwem ślimakowym do mózgu.
Kosteczki słuchowe

Młoteczek Strzemiaczko Ślimak

Słyszenie dźwięków Kowadełko

Fale akustyczne

Schody bębenka

Błona bębenkowa
Włoski komórek
receptorowych
Okienko ślimaka _ Schody przedsionka
56/UKŁAD NERWOWY
Utrzymanie równowagi ciata
Przewody
półkoliste
Zmiany wysokości lub głośności dźwię-
ków są wychwytywane przez drobne ko-
mórki rzęskowe rozmieszczone na blaszce
podstawnej dzięki temu, że ciśnienie fal
akustycznych jest przekazywane przez
śródchłonkę przepływającą tam i z pow-
rotem przez ślimak. Impulsy płynące ner-
wem ślimakowym dochodzą do wyspec-
jalizowanego obszaru kory mózgowej
zwanego ośrodkiem słuchowym.
Sposób, w jaki fale akustyczne są ko-
dowane jako impulsy elektryczne, a na-
stępnie dekodowane, nie jest w pełni
wyjaśniony. Obecnie obowiązująca teoria
głosi, że komórki narządu Cortiego doko-
nują pomiaru ciśnienia fal w śródchłonce
i zamieniają je w bodźce elektryczne. Nie
można też mieć pewności co do tego, jak
ucho rozróżnia wysokość dźwięków od
ich głośności.
Zmysł równowagi
Ucho, jako narząd równowagi, jest od-
powiedzialne za nieustanną kontrolę po-
zycji i ruchów głowy. Prawidłowa kon-
trola dokładnego położenia głowy gwa-
rantuje utrzymanie ciała człowieka w sta-
nie równowagi.
Delikatne narządy równowagi, dobrze
chronione przez kości czaszki, leżą w naj-
głębszej części ucha, adekwatnie nazwa-
nej uchem wewnętrznym. Znajduje się
tam labirynt rurek wypełnionych pły-
nem, każda na innym poziomie i w in-
Płyn
srodchlfllowy
Ucho wewnętrzne
Trąbka słuchowa
(Eustachiusza)
nej płaszczyźnie. Spośród wszystkich
struktur trzy są związane ze zmysłem
równowagi: łagiewka, woreczek i przewo-
dy półkoliste.
Łagiewka i woreczek służą jako detek-
tor położenia głowy. Powierzchnie obu
tych jam są wyścielone warstwą komórek,
pokrytych galaretowatą substancją, no-
szącą miano błony kamyczkowej ze
względu na osadzone w niej drobne ka-
myczki błędnikowe - skupienia kryszta-
łów związków wapnia.
Gdy ciało znajduje się w pozycji piono-
wej, pod wpływem przyciągania ziems-
kiego kamyczki naciskają na włoski ko-
mórek nerwowych w substancji galareto-
watej. Włoski wysyłają wówczas do móz-
gu impulsy nerwowe z wiadomością -
„pozycja pionowa".
Kiedy pochylimy głowę w przód, w tył
lub w bok, kamyczki napierają na włoski,
zginając je w innym kierunku. W tym
momencie zostaje wysłana inna informa-
cja do mózgu, który, w miarę koniecznoś-
ci, może wysłać rozkaz mięśniom, by
odpowiednio dopasowały pozycję całego
ciała.
Łagiewka pracuje również wtedy, gdy
ciało porusza się do przodu lub do ty-
łu. Jeśli np. dziecko zaczyna biec, si-
ła bezwładności odrzuca kamyczki w tył,
jak gdyby przy upadku do przodu. Z chwi-
lą, gdy taka informacja dotrze do móz-
gu, wysyła on sygnał do mięśni, nakazu-
Podczas ruchów ciała płyn śródchłonkowy
wypełniający kanały półkoliste powoduje
uginanie się włosków komórek nerwowych
w masie galaretowatej. Włoski te łączą się
z nerwem przedsionkowym, który ostrzega
mózg o konieczności przywrócenia ciału
równowagi.
jąc im pochylenie ciała w przód i po-
wrót do stanu równowagi. Cała operacja
przebiega odwrotnie w przypadku, gdy
np. dziecko zachwieje się do tyłu na
krześle.
Rozpoczynanie i kończenie ruchu
Od łagiewki odchodzą trzy przewody
półkoliste wypełnione cieczą. U podsta-
wy każdego z nich znajduje się owalna
galaretowata bańka. W bańkach są ukry-
te zakończenia włosków zmysłowych,
które uginają się w rezultacie poruszenia
głową i ruchów płynu w przewodach.
Przewody półkoliste odbierają infor-
macje o tym, kiedy głowa rozpoczyna
i zaprzestaje wykonywania ruchów, co
ma szczególne znaczenie w przypadku
drobnych, szybkich ruchów.
Kiedy głowa zaczyna się poruszać w jed-
ną stronę, płyn w przewodach pozostaje
z reguły nieruchomy, napierając jedynie
na włoski zmysłowe, które wysyłają do
mózgu sygnał do rozpoczęcia działań.
Kiedy jednak głowa przestaje się ru-
szać, zwłaszcza gdy zatrzymuje się po
kilkakrotnych obrotach, płyn faluje wew-
nątrz przewodów półkolistych jeszcze
przez niemal minutę lub dłużej, wywołu-
jąc zawroty głowy.
Ośrodek kontroli
Obszarem mózgowia w największym sto-
pniu odpowiedzialnym za czynności mię-
śni zmierzające do utrzymania równo-
wagi ciała jest móżdżek. Niepoślednią
rolę odgrywają tu również oczy, gdyż
dostarczają istotnych informacji o fizycz-
nej relacji pomiędzy ciałem a otoczeniem.
Kiedy głowa zaczyna poruszać się np.
w lewo, ruch płynu w przewodach półko-
listych powoduje skierowanie wzroku
w prawo. Mechanizm równowagi spra-
wia, że oczy następnie wracają w lewą
stronę, by zająć pozycję stosowną do
pozycji głowy.
Taki ruch oczu tłumaczy częściowo,
dlaczego wielu ludzi ma mdłości przy
próbach czytania podczas podróży środ-
kami lokomocji, np. autobusem lub sa-
mochodem. Czytanie przeciwstawia się
owym naturalnym ruchom oczu, co pro-
wokuje napady nudności i wymioty,
określane jako choroba lokomocyjna.
Uczenie się równowagi
Jest to długi proces, zabierający prawie
dwa pierwsze lata życia i jeszcze kolejny
rok potrzebny do dokładnego opanowa-
nia sztuki stania na jednej nodze. Zanim
osiągniemy doskonałą równowagę, zarów-
LJ
no mózg, jak i mięśnie muszą być tak
rozwinięte, by zapewnić właściwą siłę
i koordynację ruchów.
 UKŁAD NERWOWY / 57

Receptory węchowe i smakowe

'owonienie jest chyba najstarszym, a za- nych, z których się składają. Generalnie
razem najmniej poznanym z naszych pię- rzecz biorąc, są to substancje złożone.
ciu zmysłów. Podczas ewolucji zachowało Proste substancje chemiczne - np. sól -
bołączenie z tą częścią mózgu, która wy- są bezwonne lub mają słaby zapach.
specjalizowała się jako sortownia naszych Dopiero gdy cząsteczki substancji uno-
Reakcji emocjonalnych, ściśle wiążąca za- szą się w powietrzu w formie lotnej,
pachy obiektów z przeżyciami. można je wciągnąć w głąb nozdrzy, by Substancje lotne rozpuszczają się w śluzie
Zmysł węchu odgrywa również kluczo- osiadły w śluzie otaczającym rzęski. Zna- otaczającym włoski komórek węchowych.
r
ą rolę w odbieraniu podniet płciowych, lazłszy się tam, cząsteczki muszą się roz- Dochodzi wówczas do reakcji chemicznej
ociaż w wyniku ewolucji człowieka ta je- puścić, by aparat węchowy mógł stwier- pobudzającej komórki węchowe do
;o rola została znacznie osłabiona. Obec- dzić ich obecność. generowania impulsów elektrycznych.
ie powonienie spełnia funkcję systemu os- Związki chemiczne łatwo ulatniające Bodźce przechodzą włóknami nerwowymi
Itrzegawczego i ośrodka informacji: ostrze- się - np. benzyna - są postrzegane za- przez kość sitową do opuszki węchowej.
ga nas o niebezpieczeństwie i gromadzi zwyczaj jako silnie wonne, ponieważ do Tu następuje przetwarzanie informacji, która
:enne wiadomości o otaczającym świecie. komórek węchowych docierają w dużych następnie jest przekazywana po złożonych
Nie zawsze jesteśmy świadomi bliskich stężeniach. obwodach drogi węchowej do kory
iwiązków powonienia ze zmysłem sma- Silniej pachną również ciała mokre. mózgowej. W tym momencie zapach
m. Dopiero przy przeziębieniach odkry- W miarę parowania woda unosi wraz dochodzi do naszej świadomości.
wamy, że nie tylko przestajemy wyczuwać
tapachy, ale również zanika zdolność
odbierania wrażeń smakowych.
Powonienie
'owonienie
'odobnie jak w przypadku wielu innych
larządów, aparat węchowy jest parzysty,
>rzy czym jeden jego obwód działa nieza-
eżnie od drugiego.
Komórki odbierające podniety zapa-
;howe są umieszczone na sklepieniu jamy
losowej, tuż pod płatami czołowymi móz-
;owia. Obszar ten, zwany okolicą węcho-
vą, jest gęsto zapełniony milionami maleń-
tich komórek węchowych. Każda z nich
wsiada około tuzina włosków wnikają-
sych w warstwę błony śluzowej. Błona ślu-
:owa dba, by były stale wilgotne, i działa
ako pułapka na substancje zapachowe.
Rzęski zwiększają efektywną powierzch-
lię komórki węchowej, a co za tym idzie
również naszą wrażliwość na zapachy.
Substancja
Nie wiadomo dokładnie, jak to się lotna (zapach)
izieje, że śladowe ilości substancji chemicz- Błona stttzowa
rych wywołujące wrażenie zapachu po- pokrywająca całą jam
notową
mdzają do czynności komórki węchowe.
Jważa się jednak, iż cząsteczki tych sub-
itancji rozpuszczają się w śluzie błony, 3kolica węchowa kory
Okolica węchowa mózgowej
wzyklejają do włosków węchowych, a na-
itępnie powodują, że komórki wytwarza-
ą impulsy elektryczne.
i Włókna nerwu węchowego biegną jako Opuszka węchowa Nerw węchowy
pici węchowe i przenoszą impulsy po-
przez otworki w kości sitowej do dwóch Pasmo węchowe
ppuszek węchowych w mózgowiu, gdzie
sgromadzone informacje są przetwarzane
przesyłane do kory mózgowej przez
skomplikowany system drogi węchowej.
N korze impulsy zostają odczytane i fakt
stnienia zapachu dociera do naszej świa-
lomości.
Dokładny mechanizm molekularny rzą-
IZTY powonieniem jest właściwie niezna-
ly. Podobnie jak zagadką pozostaje to,
y jaki sposób komórki receptorowe potra-
ią wychwycić tysiące różnych woni i wy-
Komórki węchowe
zuć minimalne różnice pomiędzy nimi. (receptory zmysłowe)

o to jest zapach
Komórki nabłonkowe
Vby posiadać zapach, substancje muszą Włoski węchowe
vydzielać cząsteczki związków chemicz-
58 / UKŁAD NERWOWY
z sobą ich cząsteczki. Perfumy są celo-
wo robione jako związki złożone, aby
ułatwić ulatnianie.
Zapach, emocje i pamięć
Część mózgu analizująca bodźce nadsyła-
ne z komórek odbiorczych w nosie jest
ściśle powiązana z układem rąbkowym
(limbicznym), czyli tym obszarem móz-
gowia, którego domeną są emocje, na-
stroje i pamięć. Związek między tymi
organami wyjaśnia, dlaczego zapachom
nadaje się często znaczenie emocjonalne.
Zapach wiosennego deszczu wprawia lu-
dzi w dobry nastrój i wzbudza w nich
energię; może również przywoływać przy-
jemne wspomnienia. Woń świeżo upie-
czonego ciasta może wywoływać nagłe
uczucie głodu, natomiast perfum - wpra-
wiać w stan oczekiwania na doznania
seksualne.
Odwrotnie z zapachami nieprzyjemny-
mi, np. zgniłych jaj, które działają odpy-
chająco, a nawet wywołują mdłości. Są
jednak wyjątki. Szczególnie ostre zapachy
wielu gatunków serów pleśniowych wabią
ich zagorzałych wielbicieli: im bardziej ser
czuć, tym większą stanowi atrakcję.
Niektóre zapachy powodują natłok
wspomnień dawno zapomnianych okolicz-
ności i sytuacji. Dzieje się tak dlate-
go, iż ludzie przejawiają naturalną skłon-
ność do pamiętania rzeczy, które mia-
powierzchni języka, lecz również na pod-
niebieniu, a nawet w gardle. Zmysl smaku
Każdy kubek jest zbudowany z grupy
komórek receptorowych, zaopatrzonych Nagłośnia
w mnóstwo cienkich, włoskowatych wy- Migdalki podniebienny i językowy
pustek - włosków smakowych - wystają-
cych na powierzchnię języka poprzez ot-
wory smakowe w brodawkach. U pod-
stawy komórka smakowa łączy się z siat-
ką włókien nerwowych. Ze względu na
ogromną liczbę wzajemnych połączeń po-
między włóknami nerwowymi a komór-
kami nabłonka siatka jest istną gmat-
waniną nerwów. Dwie różne wiązki ner-
wów tworzące nerw twarzowy i nerw
językowo-gardłowy przekazują impulsy
do mózgu.
Kubki smakowe odbierają jedynie czte-
ry podstawowe smaki: słony, kwaśny,
słodki i gorzki. Kubki wyczuwające dany
rodzaj smaku mają swoje miejsce: kubki
odczuwające smak słodki są ulokowane Kwaśny
na szczycie języka, natomiast kubki od-
bierające smak słony, kwaśny i gorzki
położone są kolejno w kierunku nasady — Różne typy
języka. brodawek
Choć dokładnie nie wiadomo, w jaki
sposób kubki smakowe reagują na związ- Słony
ki chemiczne w pożywieniu i jak inicjują
bodźce nerwowe, jedno jest pewne: aby
wyczuć te substancje, muszą one być Słodki
w stanie płynnym. Sucha żywność stano- Każda brodawka
wi nikłą podnietę smakową, a silniejsze zawiera sto do dwustu kubków smakowych

ły specjalne znaczenie emocjonalne, jako doznania wywołuje dopiero po rozpusz-

że obszary mózgu odpowiedzialne za
przetwarzanie wspomnień i ich przywoły-
wanie są jednocześnie zespolone z ukła-
dem rąbkowym, który z kolei komuni-
kuje się z węchowymi ośrodkami móz-
gowymi.
Smak
Zmysł smaku to najprymitywiejszy ze
zmysłów. Jest bardzo ograniczony pod
względem zakresu doznań i wszech-
stronności, a ponadto daje nam mniej
informacji na temat otoczenia niż po-
zostałe zmysły. W istocie wyłączną funk-
cją tego zmysłu jest selekcja pożywie-
nia i delektowanie się nim, w czym jest
dodatkowo wspomagany przez bardziej
wrażliwy zmysł powonienia. Powonienie
dodaje kolorytu czterem podstawowym
smakom rozróżnianym przez nasze kub-
ki smakowe. W efekcie utrata zdol-
ności czucia smaku - bez względu na
przyczynę -jest mniej dotkliwa niż utrata
węchu.
Kubki smakowe
Podobnie jak w przypadku powonienia,
doznania smakowe są wywoływane przez
substancje chemiczne zawarte w pożywie-
niu i napojach. Ich cząsteczki są wy-
chwytywane w jamie ustnej i zamieniane
na impulsy nerwowe przesyłane za poś-
rednictwem nerwów do mózgu, gdzie zo-
stają zdekodowane.
Sercem tego mechanizmu są kubki
smakowe. Cała powierzchnia języka jest
gęsto usiana drobnymi naroślami zwany-
mi brodawkami. Wewnątrz nich kryją się
kubki smakowe. Człowiek dorosły ma
około 9000 kubków, głównie na górnej
czeniu się w ślinie.
Dziś powszechne jest przekonanie, że
związki chemiczne zawarte w jedzeniu
powodują zmiany potencjału elektrycz-
nego na powierzchni komórek receptoro-
wych, co z kolei prowadzi do generowa-
nia impulsów elektrycznych w włóknach
nerwowych.
Analiza smaku
Oba nerwy przenoszące bodźce smakowe
od języka (nerw twarzowy oraz języko-
wo-gardłowy) kierują się najpierw ku
wyspecjalizowanym komórkom w pniu
mózgu. Obszar ten stanowi zarazem pierw-
szy przystanek dla innych doznań nad-
chodzących z jamy ustnej. Po wstępnym
przetworzeniu w ośrodku pnia impulsy
smakowe zostają przekazane drugą wiąz-
ką włókien nerwowych na przeciwną stro-
nę pnia i wstępują do wzgórza. Tutaj
dochodzi do kolejnego „przekazu" pole-
gającego na dalszej analizie bodźców,
następnie zaś informacja zostaje podana
do tej części kory mózgowej, która bierze
udział w świadomym postrzeganiu doz-
nań smakowych.
Kora zajmuje się jednocześnie innymi
wrażeniami zmysłowymi dochodzącymi
z języka - takimi jak faktura czy tem-
peratura. Wrażenia te prawdopodob-
nie ulegają integracji z podstawowymi
doznaniami smakowymi, stając się źród-
łem niezwykle subtelnych doznań, do-
świadczanych podczas spożywania posił-
ków.
Rezultaty tej analizy, przeprowadzanej
w dolnej partii płata ciemieniowego, są
modyfikowane przez bodźce węchowe
i analizowane w sąsiednim płacie skronio-
Brodawki na jęzku zwiększają powierzchnię
kontaktową z pokarmem. Z wyjątkiem
brodawek umieszczonych centralnie,
zawierają liczne kubki smakowe. Kubki
z kolei posiadają receptory smakowe
rozmieszczone tak, by różne obszary języka
były wrażliwe na poszczególne typy
smaków: słodki, słony, kwaśny i gorzki.
wym. Większość niuansów odczuć sma-
kowych jest pochodną wrażeń zapacho-
wych.
W porównianiu z innmi doznaniami
zmysłowymi (zwłaszcza węchu) nasz
zmysł smaku nie jest szczególnie wraż-
liwy. Obliczono, że aby rozpoznać smak
substancji w jamie ustnej, komórki recep-
torowe potrzebują jej 25 000 razy więcej,
niż aby wyczuć jej zapach. Mimo to
kombinacja czterech typów kubków sma-
kowych reagujących na podstawowe sma-
ki: słodki, kwaśny, słony i gorzki zapew-
nia odbieranie szerokiej gamy wrażeń.
Analiza w mózgu polega bowiem na
określeniu względnej mocy smaków pod-
stawowych. Niektóre z silniejszych sma-
ków, np. ostry smak potraw pikantnych,
powstają w wyniku podrażnienia języko-
wych zakończeń nerwów bólowych.
 UKŁAD NERWOWY / 59

Przekrój poprzeczny przez język

•*- Brodawki

Rowek okalający
brodawkę wypełnia
się śliną

Kubek smakowy
Kubki smakowe pobudzone przez rozpuszczone cząsteczki pożywienia

Gdybyśmy utracili zmysł

powonienia, zniknęłyby
również wszelkie
doznania smakowe.
Ostrygi, podczas
spożywania których
zapach jest absolutnie
niezbędny, by w pełni
docenić ich walory,
okazałyby się mdłe
i praktycznie bez smaku.
Receptory
Owinięte wokół podstawy cienkich włos-
ków skórnych leżą wolne zakończenia
nerwowe, które reagują na każde pobu-
dzenie włosa. Owe receptory dotykowe
pod względem struktury są najmniej
skomplikowane ze wszystkich komórek
odbiorczych. Jeśli działanie bodźca prze-
dłuża się, przestają wkrótce reagować.
Receptory występujące w większych iloś-
ciach w partiach skóry bezwłosowej, np.
na opuszkach palców lub na wargach,
mają postać maleńkich krążków. Osa-
dzenie włókien nerwowych wewnątrz krąż-
ków spowalnia reakcję na nacisk i powo-
duje nieprzerwane wytwarzanie impul-
sów, gdy nacisk się utrzymuje. Inne, bar-
dziej złożone pod względem budowy re-
ceptory, są utworzone z wielu błon okrę-
conych „na cebulkę" wokół zakończeń
nerwowych i są wrażliwe na bardziej dłu-
gotrwały nacisk. Ponadto rodzaj infor-
macji wysyłanej przez nie do układu ner-
wowego zmienia się na ogół pod wpły-
wem temperatury, w jakiej działają. Tłu-
maczy to, dlaczego nasz zmysł dotyku
zdaje się być nieco przytępiony w niskiej
temperaturze.
Szlaki nerwowe
Niektóre z włókien czucia somatycznego
wchodzą do rdzenia kręgowego i nie za-
trzymując się, zmierzają wprost do pnia
mózgu. Sterują głównie doznaniami wywo-
łanymi bodźcami mechanicznymi, zwłasz-
szcza posiadającymi konkretny punkt na-
cisku. Stąd też konieczność wysyłania
informacji bezpośrednio do wyższych oś-
rodków mózgowych, by wrażenia miejs-
cowe zostały oszacowane bez ingerencji
analizatorów rdzenia kręgowego.
Inne włókna nerwowe - przynoszące
informacje o bardziej rozsianych bodź-
cach dotykowych - wchodzą do istoty
szarej rdzenia kręgowego i tam napoty-
kają na siatkę komórek analizujących
wstępnie nadesłane informacje. Jest to
ten sam obszar, który otrzymuje impulsy
od receptorów bólu w skórze i innych
organach. Spotkanie się w rdzeniu krę-
gowym bodźców bólowych i czucia so-
matycznego pozwala na scalenie tych
dwóch doznań.
Analiza w rdzeniu kręgowym polega na
filtrowaniu wrażeń, które następnie są
wysyłane w górę do mózgu. Istota szara
rdzenia kręgowego służy tutaj jako układ
bramkujący, tłumiący bodźce bólu za
pośrednictwem nadciągających do rdze-
nia niektórych typów impulsów dotyko-
wych, zapobiegając w ten sposób przedo-
staniu się nadmiernej ilości bodźców bó-
lowych do ośrodków bólu.
W ten sposób drogi dotykowe prowa-
dzące do mózgu zostają podzielone na
dwa strumienie: jeden, który idzie prak-
tycznie wprost do pnia mózgu, oraz drugi,
który zostaje wstępnie przeanalizowany
przez komórki rdzenia kręgowego. Dzię-
ki temu człowiek zachowuje zdolność po-
dotykowe
strzegania niewielkich nawet różnic mię-
dzy doznaniami dotykowymi. Możemy
więc precyzyjnie określić wielkość nacis-
ku i położenie jego przyczyny. Jeżeli jed-
nak bodziec mechaniczny jest zbyt wielki
lub zbyt gwałtowny, za sprawą połącze-
nia w rdzeniu kręgowym zostają „włączo-
ne" analizatory bólu.
Sortownia wrażeń zmysłowych
Bez względu na to, czy doznania czuciowe
nadchodzą ze skóry drogą bezpośrednią,
czy też po analizie wstępnej z rdzenia
kręgowego, ostatecznie kończą swą drogę
w zbitym skupisku istoty szarej wzgórza,
gdzie strzępy informacji z różnego typu
receptorów skórnych zostają zebrane
i skoordynowane. Pozwala to wyższym
ośrodkom kory mózgowej na stworzenie
zintegrowanego obrazu doznań czucio-
wych, których zaczynamy być wówczas
Plat ciemieniowy
Kora mózgowa
Szlak bezpośredni
bodźca precyzyjnego
czucia dotyku
Pośrednia
droga czucia
rozproszonego Wlokna czucia ból
i bólu i dotyku spotykają,
się-analiza wrażeń
Rdzeń kręgowy
świadomi. Surowe dane ze wzgórza pod-
legają projekcji na wąski pasek przedniej
części płata ciemieniowego.
To pierwszorzędowe pole czuciowe ko-
ry mózgowej przetwarza informacje, na-
stępnie zaś przekazuje je do pól drugo-
i trzeciorzędowych. W kolejnych polach
projekcyjnych powstaje pełny obraz miej-
sca, rodzaju i znaczenia wrażenia czucio-
wego, jakim go postrzegamy. Obraz zo-
staje następnie skorelowany ze wspom-
nieniami wrażeń z przeszłości, jak rów-
nież zintegrowany z bodźcami wzrokowy-
mi i słuchowymi.
Wrażenia dotykowe - nie mniej istotne
- są na tym etapie skoordynowane z czu-
ciem głębokim, czyli postrzeganą pozycją
kończyn, stawów oraz palców; jest to
niezwykle ważne, ponieważ pozwala nam
określić rozmiary i kształty przedmiotów,
a także je rozróżniać.
Receptory dotykowe w skórze
przesyłają impulsy do kory mózgowej
dwoma drogami w rdzeniu
kręgowym: jedna przekazuje
wrażenia dotykowe miejscowe,
druga przenosi informacje o bardziej
rozsianych (rozproszonych)
bodźcach dotykowych.
Ciałko Paciniego
(nacisk ciągły)
Wolne zakończenia
nerwowe (lekki
dotyk i ból)
 UKŁAD NERWOWY/61

Mowa
Mowa to jedna z najbardziej złożonych Położenie i budowa krtani
i delikatnych operacji dokonywanych
przez ciało na nasze polecenie. Całością
mowy - mówieniem i rozumieniem - ste- Gardło
ruje mózg. To w korze mózgowej istnieją
tzw. ośrodki mowy, gdzie słowa zostają
odszyfrowane, a wychodzące sygnały i in- Część krtaniowa
strukcje kierują się do setek mięśni w krta- gardła
ni, gardle i jamie ustnej, które biorą udział
w tworzeniu wypowiedzi.
Cały układ oddechowy i konstrukcja
mięśniowa od podbrzusza aż po nos od-
grywają mniejszą lub większą rolę w ar-
tykulacji dźwięków mowy. Najważniej-
szymi organami są krtań, język, wargi
oraz podniebienie miękkie.

Krtań
Krtań człowieka jest skrzynią głosową
wyposażoną w struny, które wprawione
w drgania wytwarzają głoski. Krtań jest
organem niezwykle delikatnym. Pełni ró-
wnież mniej skomplikowaną funkcję
- jest zaworem broniącym wstępu do Kość gnykowa
płuc.
Kieszonka krtaniowa
Podczas jedzenia lub picia krtań szczel-
nie się zamyka, powodując, że pożywienie
i napoje ześlizgują się w głąb przełyku Chrząstka tarczowata
(jabłko Adama)
wiodącego wprost do żołądka. Gdy ist-
nieje potrzeba wykonania wdechu lub
wydechu, krtań, rzecz jasna, z powrotem
się otwiera.
Krtań jest umiejscowiona mniej więcej
w środkowej części szyi na szczycie tcha-
wicy. Leży do przodu od części krtanio-
wej gardła. Zbudowana jest z 3 chrząstek
nieparzystych i 3 parzystych. W jej gór-
nej części znajduje się nagłośnia - miękka
„klapa" opadająca w dół w celu zamk-
nięcia wejścia do krtani - otworu łączą-
cego dolną część jamy gardła z jamą
krtani. Krtań

Czynności nagłośni są automatycznie

sterowane przez mózg, czasami jednak
zdarza się, że mechanizm zawodzi, a wte-
dy płyny lub cząsteczki jedzenia wpadają
do niewłaściwego kanału. O ile pokarm
nie jest na tyle duży, by utkwić w przewo-
dzie poniżej krtani, można go wykrztusić
z powrotem.
Struny (fałdy) głosowe pełnią funkcję
podobną do ustnika w instrumentach
dętych, np. klarnetu. Kiedy muzyk wtło-
czy powietrze w ustnik, cienkie części
drewniane lub plastikowe poczynają wib-
rować, wytwarzając podstawowy dźwięk,
który następnie jest modelowany przez
system rurek i otworów w instrumencie.
Podobnie dzieje się ze strunami głosowy-
mi - drgają, gdy człowiek wydobywa głos,
a powstały dźwięk ulega „obróbce" w gar-
dle, nosie i jamie ustnej.
Struny głosowe składają się z dwóch
fałdów wyglądem przypominających war-
gi, które otwierają się i zamykają, prze-
puszczając przechodzące przez nie powie-
trze. Jeden koniec przyczepiony jest do
ruchomych chrząstkek nalewkowatych,
natomiast drugi - trwale przymocowany
do chrząstki tarczowatej, stanowiącej
część grdyki (tzw. jabłko Adama). Chrząs-
tki nalewkowate zmieniają swą pozycję,
tak że przestrzeń pomiędzy nimi i strunami
(szpara głośni) może przyjmować kształt
od rozszerzonej litery V (podczas mówie-
nia po zamkniętą szczelinę w trakcie prze-
łykania). Drgania strun głosowych pod-
czas mówienia powstają w wyniku zwęże-
nia szpary głośni podczas wyrzucania po-
wietrza z płuc przez krtań. Proces ten nosi
nazwę fonacji. Głośność dźwięku jest uwa-
runkowana siłą, z jaką powietrze jest wy-
rzucane z płuc, a jego wysokość zależy od
długości i napięcia strun głosowych. Natu-
ralna barwa i tembr głosu są efektem
kształtu i wielkości nosa, gardła oraz jamy
ustnej: dlatego mężczyźni, którzy na ogół
posiadają pokaźniejsze krtanie, mają niż-
sze głosy niż kobiety, których krtanie są
mniejszych rozmiarów.
Jama ustna jest ściśle związana z mową,
gdyż to ona nadaje formę dźwiękom
Przedni i boczny widok krtani.
Wewnątrz krtani schowane są struny
głosowe osadzone na specjalnie
ukształtowanych tworach chrząstkowych.
Powietrze przechodzące podczas wydechu
w ich pobliżu wprawia struny w drgania,
co prowadzi do powstania dźwięku.
Chrząstki mają zdolność napinania lub
rozluźniania strun głosowych, regulując
w ten sposób wysokość dźwięków.
wydobywającym się z krtani. Artykulacja
spółgłosek, np. k lub t, polega na nagłym
odcięciu przez język i podniebienie do-
pływu powietrza z krtani, natomiast sa-
mogłoski (np. a lub e) nie wymagają
przerwania strumienia powietrza, lecz
odpowiedniej pozycji języka i zębów.
Poszczególne dźwięki w każdym języku
są określone przez minimalnie odmienne
ruchy warg, języka i żuchwy. Zdolność
 62 / UKŁAD NERWOWY
Polecenia wydawane przez
okolicę ruchową w korze
Kora ruchowa wysyła szczegółowe
mózgowej sterują za pomocą instrukcje do warg, języka, mięśni twarzy
impulsów nerwowch i krtani
wszystkimi skomplikowanymi Ośrodek czuciowy mowy -
czynnościami składającymi się interpretuje słowa
na proces mówienia. Dźwięki
wytwarzane przez struny
głosowe przekształcają się
w słowa dzięki pracy warg,
języka, podniebienia
miękkiego oraz kształtowi ust.

Ośrodek ruchowy mowy

(formułuje odpowiedź)

Pozycja warg języka i podniebienia

podczas wypowiadania dźwięku „ L "

Powstawanie dźwięku niskiego

Chrząstka tarczowataa

Struny głosowe T~
w pozycji swobodnej
i L

Chrząstki nalewkowate rozsuwają się .

i odwodzą struny głosowe

Powstawanie dźwięku wysokiego

Napięte struny głosowe •

&£»

osób niesłyszących do czytania z ust do-
wodzi roli, jaką odgrywają usta w proce-
sie mówienia.
Artykulacja dźwięków
Zamiana prostych dźwięków wytwarza-
nych w krtani na zrozumiałe słowa od-
bywa się przy istotnym udziale warg,
języka, podniebienia miękkiego i komór
rezonansowych. Do tych ostatnich nale-
żą: cała jama ustna, nosowa, gardło (od-
cinek pomiędzy jamą ustną a przełykiem)
oraz - w mniejszym stopniu - klatka
piersiowa.
Kontrolę nad tymi wszystkimi narzą-
dami możemy sprawować dzięki setkom
niewielkich mięśni, które ściśle z sobą
współdziałają z niewiarygodną wręcz szyb-
kością. W dużym uproszczeniu na mowę
składają się samogłoski i spółgłoski -
wszystkie samogłoski należą do głosek
dźwięcznych.
Właściwości rezonacyjne różnych ko-
mór w jamie ustnej i układzie oddecho-
wym stanowią o indywidualnych cechach
naszego głosu. Przykładowo - wokaliza-
cja tzw. głosek nosowych (m, n, c, ą) jest
uzależniona od swobodnego rezonansu
wjamie nosowej. Na dowód tego spróbuj-
my powiedzieć coś, zatkawszy nos -
efekt komiczny, który w ten sposób uzys-
kamy, udowadnia, że przestrzeń jamy
nosowej, jedynie kiedy jest wypełniona
powietrzem, gwarantuje naszej mowie
poprawną dykcję i zrozumiałość. Ludzie
różnią się między sobą kształtem nosa,
klatki piersiowej oraz ust, stąd też biorą
się różnice w brzmieniu głosów.
Podczas mówienia rezonują również
kości czaszki - część fal akustycznych,
które sami wytwarzamy, jest przenoszona
owymi kośćmi, podobnie jak część jest
wyłapywana przez uszy. Zjawisko to jest
nie bez znaczenia, gdyż pozwala nam
słyszeć to, co sami mówimy, a ponadto
tłumaczy, dlaczego nasz głos zarejestro-
wany na taśmie magnetofonowej zdaje się
brzmieć tak obco - nagrane zostają bo-
wiem jedynie dźwięki przenoszone drogą
powietrzną.
Rola mózgu
Mowa i pokrewne jej operacje zazwyczaj
są skoncentrowane w jednej półkuli.
W przypadku osób praworęcznych jest to
na ogół lewa półkula, zaś u osób leworęcz-
nych - prawa. Obszar ten jest podzielony
na ośrodek ruchowy mowy (Broca), za-
wiadujący mięśniami jamy ustnej i gardła,
oraz ośrodek czuciowy mowy (Wernic-
kego), interpretujący sygnały dźwięko-
we nadchodzące drogami słuchowymi.
W pobliżu nich są też umiejscowione
ośrodki odpowiedzialne za koordynację:
słuchu (dzięki którym rozumiemy mowę
innych), wizji (umożliwiające rozpozna-
 UKŁAD NERWOWY / 63
Mięśnie poruszające wargami Po lewej: Ruchem warg rządzą pokazane
obok mięśnie. Wargi odgrywają ważną rolę
w produkcji mowy - np. wypowiadając
dźwięk b najpierw zaciskamy razem wargi,
Unosi górną tak by zatrzymać prąd wychodzącego
wargę powietrza, a następnie otwieramy je,
wydając dźwięk.

i ściąga wargi

Pociąga w górę
i w bok górną Poniżej: Położenie języka i otaczających go
wargę
mięśni. Podobnie jak krtań i wargi, również
język bierze udział w artykulacji mowy-jest
narządem nieodzownym dla komunikacji
międzyludzkiej. Przyczyn różnicy pomiędzy
ostrym, czystym s a niewyraźnym,
szeleszczącym s, wypowiadanym przez
Wysuwa do przodu dolną wargę
osobę sepleniącą, należy szukać
Obniża wargę dolną
w sprawności działania mięśni języka.

Ułożenie języka

łie znaków pisarskich) oraz złożonych

ruchów rąk (pozwalające na pisanie, grę
na instrumentach muzycznych itp.).
Rozmowa to operacja niezwykle skom-
plikowana. Kiedy ktoś się do nas odzywa,
pierwszą naszą czynnością jest rozpozna-
nie mieszaniny nadchodzących od uszu
bodźców dźwiękowych dokonujące się
w ośrodkach słuchowych kory mózgowej.
Ośrodek czuciowy mowy dekoduje słowa,
tak by inne części mózgu biorące udział
w procesie również mogły je rozpoznać Gardziel
i sformułować odpowiedź. Kiedy odpo-
wiedź jest „wymyślona", do akcji wcho- Brodawki nadające
górnej powierzchni języka
dzą ośrodek ruchowy mowy i pień móz- chropowatą fakturę
gowy. Pień mózgowy steruje zarówno
mięśniami międzyżebrowymi, które roz- Mięśnie podniebienno-językowy i
rylcowc-językowy pociągają język
szerzają płuca, jak i mięśniami brzucha, ku górze i tyłowi
regulującymi ciśnienie powietrza wpływa-
jącego i wypływającego z płuc. Podczas Mięsień gnykowo-językowy
wydechu powietrza ośrodki ruchowe mo- opuszcza język do pozycji
wy dają równocześnie strunom głosowym spoczynku
sygnał do wkroczenia w strumień powiet-
rza, który wprawia je w wibracje i generu- Kośćgnykowa
je prosty dźwięk.
Wielkość nacisku wywieranego na płu- ,™ Mięsień bródkowo-językowy
wysuwa język
ca podczas wydechu reguluje prędkość,
z jaką powietrze przechodzi przez szparę
głośni - im szybszy prąd powietrza, tym
głośniejszy uzyskany dźwięk. Podczas
szeptu struny głosowe są rozstawione
szeroko, tak że praktycznie nie drgają
przy pędzie powietrza, a jedynie powodu-
ją lekkie tarcie. Fizyczną postać słowom
nadają w głównej mierze ruchy warg,
języka i podniebienia miękkiego, znaj-
dujące się pod nadzorem kory mózgowej.
Koordynacja ruchów
Zwinne ruchy czołowych gimnastyków
lub lekkoatletów udowadniają, jak precy-
zyjnie nasz mózg potrafi sterować set-
kami mięśni tułowia i kończyn. By ruchy
łączyły się w logiczną całość, ludzki mózg
w drodze ewolucji wykształcił złożony
system kontroli i wspomagania, przy któ-
rym bledną współczesne komputery.
Dzieci przychodzą na świat wyposażo-
ne jedynie w umiejętność reagowania od-
ruchowego. Przykładem odruchów pozos-
tałych u osoby dorosłej może być reakcja
natychmiastowego wycofania ręki, gdy
dotkniemy przypadkiem gorącego garn-
ka. Na ten prosty odruch nakładają się
ruchy kierowane bezpośrednio przez
mózg. Przy każdej wykonywanej czynnoś-
ci pewna grupa mięśni kurczy się, inna
rozkurcza, a jeszcze inne pozostają napię-
te, by zapewnić stabilność reszcie ciała.
Proces, w wyniku którego mózg synchro-
nizuje ruchy wszystkich mięśni, by umoż-
liwiać niczym nie zakłócone przeprowa-
dzanie czynności, nosi nazwę uzgadnia-
nia, czyli koordynacji ruchów.
Mechanizm koordynacji
Dla lepszego zrozumienia zasady działa-
nia koordynacji przeanalizujmy czynność
znaną z życia codziennego, np. pochyla-
nie się nad stołem w celu sięgnięcia po
szklankę herbaty. W jaki sposób mózg
steruje tą na pozór prostą czynnością?
Zanim szklanka znajdzie się w naszej ręce,
zajść musi wiele zdarzeń.
Po pierwsze musimy najpierw zorien-
tować się, gdzie znajdują się szklanka
i ręka oraz jaka jest pomiędzy nimi rela-
cja. Znaczy to, że mózg musi stworzyć
sobie „mapę" otoczenia, pozwalającą za-
planować niezbędne ruchy. Zjawisko to
zwie się postrzeganiem przestrzennym.
Taka mapa orientacyjna powinna zos-
tać teraz odczytana przez mózg, by opra-
cować strategię wzięcia szklanki ze stołu
do ręki. Taki plan działania należy nas-
tępnie przełożyć na język szczegółowych
poleceń wydawanych mięśniom, by kur-
czyły się we właściwej kolejności.
Podczas ruchów zapoczątkowanych
przez „planujące" partie mózgu nieprzer-
wany strumień informacji napływa ze
wszystkich nerwów czuciowych w mięś-
niach i stawach, powiadamiając mózg
o ich pozycji i etapie skurczu. Wszystkie
te informacje muszą być na bieżąco po-
rządkowane i przekazywane dalej w celu
aktualizacji mapy i nanoszenia wszelkich
koniecznych poprawek. Aby poruszyć rę-
ką i podnieść szklankę, musimy również
pochylić się do przodu. Wymaga to prze-
mieszczenia środka ciężkości ciała. Cały
działający na zasadzie odruchu mecha-
nizm równowagi musi zostać uruchomio-
ny, powodując właściwe zmiany w tonu-
sie mięśni, pozwalające na wykonanie
ruchu pochylającego, nakazanego przez
mózg. Oznacza to, że schemat napięcia
wszystkich innych mięśni, nie biorących
bezpośredniego udziału w czynności pod-
noszenia szklanki, musi być stale kon-
trolowany i koordynowany.
Pierwszy etap koordynacji
Nasze ciało, zanim nauczy się koordyno-
wać wszelkie ruchy zamierzone, musi je
Wysoki poziom koordynacji pracy mięśni
osiągany przez czołowych sportowców
(takich jak widoczny poniżej płotkarz), jest
możliwy przy udziale większej części mózgu.
Ruchy oka współdziałają ze wzrokowymi
ośrodkami recepcyjnymi, które następnie
uzgodniają ruchy z nerwami i mięśniami
pozwalającymi na precyzyjną kontrolę
ruchów reszty ciała i ich koordynację
w czasie.
 UKŁAD NERWOWY / 65
tJak mózg kieruje sięganiem po szklankę herbaty Płat przedni
Postrzeganie przestrzenne
czucie somatyczne

Okolica przedruchowa emieniowy

W okolicy przedruchowej dokonuje się Płat ciemieniowy czuciowy mowy
rozwiązanie problemu i plan działania Płat ciemieniowy otrzymuje
zostaje przekazany do okolicy ruchowej. informacje od narządów zmysłów potyliczny
pozwalające skonstruować mapę •bejmujący okolicę
ułożenia ciała w odniesieniu do -zrokową
Okolica ruchowa szklanki herbaty. Mózg musi
następnie rozwiązać problem: jak
Okolica przedruchowa poruszyć ręką i podnieść szklankę.
Płat skroniowy z okolicami
słuchowymi
Ośrodek ruchowy mowy

Móżdżek Okolica ruchowa

Podczas całego ruchu móżdżek Okolica ruchowa wysyła informacje
weryfikuje informacje wysyłane do do mięśni ręki ze wskazówką, jak
ręki i w miarę potrzeb nanosi na nie podnieść szklankę.
poprawki.

Móżdżek
Jądra podstawy mózgu
Pozycja pozostałych części ciała
zostaje tak dostosowana,
by umożliwić ruchy ręki.

Szklanka zostaje podniesiona

Diagram pokazuje, że nawet najprostsze
wykonywane przez nas czynności
w rzeczywistości składają się z licznych
aktów ruchowych, angażujących do pracy
mózg, nerwy i mięśnie, a wszystko to
odbywa się w przeciągu ułamka sekundy.
aąjpierw przećwiczyć. Nawet tak zwykłe
czynności, jak chodzenie stanowiły nie
lada trudność ruchową dla małego dziec-
ka. W miarę rozwoju mózgu dziecka
i wzrostu jego powiązań z innymi narzą-
dami, pierwotne odruchy, z którymi się
rodzimy (np. odruch rozkładania rąk
w obliczu zaskoczenia), zostają stopnio-
wo wypierane przez bardziej złożone spo-
soby poruszania się.
Pojawiają się one w wyniku wyos-
trzenia zmysłów dziecka. Zabawka przy-
ciąga wzrok niemowlaka, ponieważ jej
ostre kolory stanowią silny bodziec dla
ośrodków wzrokowych. Następnie dzie-
cko odkrywa, że wyciągnięcie ręki nie
wystarcza, by dosięgnąć przedmiotu i że
należy podejść w jego stronę. Pierwsze
próby poruszania się nie są koordyno-
wane: kończyny dosłownie „rozjeżdżają
się" na wszystkie strony. Pozwala to
jednak wykształcić się pewnym połącze-
niom mózgowym, które prowadzą do
skoordynowanego już raczkowania. Po
osiągnięciu tego etapu polecenia wysy-
łane z mózgu do mięśni mogą być sys-
tematycznie ulepszane do chwili, aż wszy-
stko, co znajduje się na podłodze, jest dla
dziecka dostępne.
Kiedy dziecko odkrywa, że może się
wyprostować do pozycji pionowej, móż-
dżek musi zacząć analizować nowy ze-
staw wiadomości dochodzących od oś-
rodków równowagi w pniu mózgowym.
Chodzenie to kolejna umiejętność, której
pora się nauczyć i która wymaga wielu
prób i błędów, podczas których móżdżek,
współdziałając z ośrodkami ruchowymi
kory mózgowej, wypracowuje odpowied-
nie wzorce komunikowania się z mięś-
niami.
Oddzielne etapy każdego aktu rucho-
wego opanowane w ten sposób zostają
zaprogramowane w rdzeniu kręgowym.
Warunkiem koniecznym dla ich uzgad-
niania jest logiczny układ, podobnie jak
orkiestra musi posiadać dyrygenta, aby
wszystkie jej instrumenty zgodnie zagrały
melodyjny utwór.
Gdy te względnie proste umiejętności
zostaną opanowane do perfekcji, wzorce
zachowań są kodowane również w móz-
gu, tak że od tej pory nie wymagają
koncentracji umysłowej - ośrodki przed-
ruchowe wydają polecenie „Idź!" i uru-
chomiony zostaje odpowiedni schemat
poleceń, prowadzący do automatyczne-
go wykonania wielu skomplikowanych
czynności. Móżdżek kontroluje przebieg
akcji, jednak jest to proces coraz bardziej
mimowolny. Jeżeli do wyuczonego ukła-
du ruchów wprowadzamy jakieś innowa-
cje (np. zmieniamy ułożenie stopy przez
założenie butów na wysokich obcasach),
należy przeprogramować wzorzec, co wy-
maga pewnej koncentracji uwagi, gdy
okolica ruchowa kory otrzymuje instruk-
cje zachowania się w nowej sytuacji.
Wyższe współdziałanie
Obejmuje ono uzgadnianie ruchów oka
z wzrokowymi ośrodkami recepcyjnymi
mózgowia, a następnie ruchami pozos-
tałych części ciała.
Nie ulega wątpliwości, iż ten typ koor-
dynacji, wymagający udziału większości
mózgowia, jest ostatnią sprawnością opa-
nowywaną przez dziecko. Stanowi pod-
stawę dla nauki bardziej skomplikowa-
nych ruchów, stosowanych w wielu dys-
cyplinach sportowych czy innych umieję-
tnościach, np. grze na instrumentach mu-
zycznych.
Mózgi niektórych ludzi pod wieloma
względami zdają się być lepiej wyposażo-
ne w chwili urodzenia niż mózgi innych.
W dużej jednak mierze różnice w opano-
waniu bardziej złożonych typów koor-
dynacji ruchowej przez poszczególne oso-
by zależą od ich zdolności koncentracji
podczas budowania wzorców (progra-
mów) ruchowych.
Rozdział 5

UKŁAD WYDZIELANIA
WEWNĘTRZNEGO
Nad wieloma funkcjami naszego organizmu
czuwają gruczoły wewnątrzwydzielnicze,
czyli dokrewne, które pomagają zapewnić
harmonijne współdziałanie różnych narządów.
Uwalniane przez nie do krwi substancje
chemiczne, zwane hormonami, umożliwiają
przekazywanie wiadomości do narządów
i pobudzają je do przeprowadzania rozmaitych
procesów życiowych, w tym tak podstawowych,
jak wzrost czy rozmnażanie. Ponieważ
fizjologicznie wszystkie hormony łączą się
z metabolizmem, ich działania są tak
skorelowane, by wspólnie przynosiły
pożądane efekty.

Wodór
 UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 67

Hormony
Hormony to chemiczni „posłańcy" na-
szego ustroju. Produkowane są w specjal-
nych gruczołach rozsianych po całym
organizmie, rozprowadzane zaś - wraz
z krwią do innych komórek somatycz- Podwzgórze
Rozszerzone źrenice (otrzymujące ostrzeżenie o stresie
nych, zwanych wykonawczymi, gdzie wy- lub niebezpieczeństwie)
wołują określone skutki. Gruczoły, któ- Bledniecie twarzy
rych głównym zadaniem jest wytwarzanie
oraz uwalnianie większości hormonów Spierzchnięte usta
ustrojowych, to grupa bezprzewodowych Pot
gruczołów dokrewnych, zwanych tak, po-
nieważ swą wydzielinę wyprowadzają Ptuco
ezpośrednio do krwi, nie zaś za pośred- (pobudzające oddychanie)

jjjictwem przewodu lub kanału, jak gru-

oły zewnątrzwydzielnicze. Nadnercze

Serce
iałanie hormonów (podwyższone
ciśnienie krwi,
W odróżnieniu od nerwów działanie wię- przyspieszone
szości hormonów jest wolniejsze i bar- akcja serca i tętno)
dej długotrwałe. Owe „powolne" hor-
ony biorą udział w podstawowych pro- Mięśnie
sach życiowych, takich jak wzrost czy (wzmożenie aktywności)

zmnażanie. Ujmując rzecz bardzo ogól- Wątroba

e, rola hormonów sprowadza się do (podwyższony
nitroli
[
i regulacji przemian chemicz- poziom glukozy
i kwasów
ch w komórkach wykonawczych, m.in. tłuszczowych) Śledziona
creślania szybkości, z jaką zużywają Żołądek (do przodu
te substancje pokarmowe i wyzwalają (zamknięty od nerki)

lergię, lub decydowania, czy powinny w wyniku odcięcia

dopływu krwi)
idukować mleko, włosy, czy inne pro-
kty metaboliczne.
Wedle klasycznej definicji hormony
:aściwe to te, które są wydzielane przez Zwężenie powierzchniowych
tówne gruczoły dokrewne i które swym naczyń krwionośnych
(ograniczony przepływ krwi)
iałaniem wywierają przemożny wpływ
cały organizm. Należą do nich m.in.
iulina i hormony płciowe. Ustrój wytwa-

i lewej: Model cząsteczki sterydu,

ormony to białka, pochodne białka
i sterydy. Do tych ostatnich zaliczają się
irmony płciowe oraz hormony wydzielane
: korę nadnerczy. Wszystkie sterydy
siadają tę samą strukturę cząsteczki,
ttada się ona z atomów tlenu, wodoru oraz
gla. Konstrukcja cząsteczki jest oparta
|17 atomach węgla ułożonych w cztery
Ączone pierścienie. Poszczególne sterydy
nią się między sobą jedynie odmienną
frdową odchodzących od pierścieni gałęzi.

i prawej: Adrenalina, wydzielana przez

|zeń nadnerczy, znana jest jako „hormon
alki i ucieczki". Oddziałuje na ustrój już
bhwilą uwolnienia przez gruczoł. Hormony
^wpływają na część autonomicznego
adu nerwowego, tak ze w nagłej
trzebię organizm człowieka jest gotowy
bo stawić czoło niebezpieczeństwu, albo
ucić się do ucieczki. Adrenalina jest
varzana nie tylko w obliczu zagrożenia
ycznego, ale również w sytuacjach
Iresowych. Zahamowanie jej produkcji
i dłuższy czas może mieć groźne
stępstwa dla całego ustroju.
rza też wiele innych hormonów, tzw.
lokalnych, których oddziaływanie ogra-
nicza się do okolic ich powstawania.
Jednym z przykładów hormonu tkan-
kowego jest sekretyna, produkowana
w dwunastnicy w obecności pokarmu.
Hormon ten wędruje z krwią do poblis-
kiej trzustki i pobudza ją do wydzielenia
wodnistych soków zawierających enzymy
(katalizatory chemiczne) niezbędne w pro-
cesach trawiennych.
Innym przykładem hormonu tkanko-
wego - neuroprzekaźnika - jest acetylo-
cholina, pośrednik w przekazywaniu ko-
mórkom mięśniowym pobudzenia ner-
wowego z rozkazem skurczu.
68/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO
Białka i sterydy
Wszystkie hormony działają w ilościach
śladowych. W niektórych przypadkach
do wypełnienia zadania wystarczy jedna
milionowa grama tej substancji.
Pod względem chemicznym istnieją dwie
kategorie hormonów: hormony będące biał-
kami lub pochodnymi białek oraz hormony
0 budowie pierściennej, czyli sterydowej.
Hormony płciowe i hormony wydzielane
przez zewnętrzną część, czyli korę nadner-
czy, należą do kategorii sterydowych.
Insulina z kolei to białko, natomiast
hormony tarczycy wytwarzane są na pod-
stawie białka i są pochodnymi białkowymi.
Dotarłszy do punktu docelowego, hor-
mon może zacząć działać jedynie pod
warunkiem znalezienia w błonie komórki
wykonawczej siedliska o odpowiednim
kształcie. Kiedy osiądzie w receptorze
błonowym, przystępuje do wypełniania
swej misji, czyli pobudza wytwarzanie
cAMP (cyklicznego adenozynomonofos-
foranu). Sądzi się, że działanie cAMP
polega na uaktywnianiu enzymów we-
wnątrzkomórkowych dla przeprowadza-
nia konkretnych reakcji i wytwarzania
wymaganych produktów.
Reakcja każdej komórki zależy od jej
składu chemicznego. Tak więc cAMP,
produkowany pod wpływem obecności
insuliny, powoduje przyjęcie i spalenie
glukozy przez komórki, podczas gdy glu-
kagon, również wytwarzany w trzustce,
powoduje uwolnienie glukozy z komórek
1 gromadzenie się jej we krwi, gdzie zostaje
zużytkowana jako paliwo dostarczające
energii dla czynności fizycznych.
Po wykonaniu zadania hormony zos-
tają unieczynnione przez samą komórkę
lub odtransportowane do wątroby, gdzie
następuje ich dezaktywacja i rozkład, po
czym zostają albo wydalone, albo wyko-
rzystane jako materiał na cząsteczki no-
wych hormonów.
Rola podwzgórza
Podwzgórze stanowi pomost pomiędzy
układem nerwowym a gruczołami dokre-
wnymi. Jedną z jego głównych funkcji jest
przekazywanie impulsów i bodźców na
drodze pomiędzy mózgiem i takimi na-
rządami, jak np. nerki. Niektóre z media-
torów chemicznych uwalnianych przez
komórki nerwowe mózgu docierają do
podwzgórza, zmuszając je do uwolnienia
hormonów.
Dwa hormony uwalniane przez płat
tylny przysadki - hormon antydiuretycz-
ny (ADH) i oksytocyna - są wydzie-
lane w podwzgórzu pod ścisłą kontrolą
bodźców nerwowych. Istnieje również
związek komórek nerwowych podwzgó-
rza z funkcjami wydzielniczymi przed-
niego płata przysadki. Specjalne komórki
nerwowe podwzgórza wydzielają czynni-
ki uwalniające, które, aby doszło do sek-
recji hormonu, muszą zadziałać na ko-
mórki płata przedniego przysadki.
Wpływ na stany emocjonalne
Silna korelacja mózgu z przysadką w du-
żym stopniu tłumaczy, dlaczego istnie-
je tak zdecydowany związek pomiędzy
Ważniejsze hormony wydzielane w układzie dokrewnym
Fioletowy - Hormony przysadki wywierające bezpośredni wpływ na ustrój
Czerwony - Hormony tropowe przysadki (oddziałujące na gruczoły podległe)
Żółty
Pomarańczowy - Produkcja hormonów regulowana przez przysadkę
HORMON WZROSTU
Brązowy
Decyduje o wzroście ustroju
Szary PROLAKTYNA
Zielony - Hormony produkowane niezależnie Odpowiedzialna za produkcję mleka
Niebieski OKSYTOCYNA
Rozpoczyna akcję porodową
HORMON ANTYDIURETYCZNY
Utrzymuje poziom wody w organizmie
HORMON TARCZYCY
Pobudza wszystkie układy
do aktywności
PARATHORMON
Reguluie gospodarkę wapniową
ustroiu
ADRENALINA
Mobilizuje ciało do wysiłku
fizycznego
KORTYZON
Pomaga przeciwdziałać
stresowi
ALDOSTERON
Kontoroluje poziom sodu we krwi
INSULINA
Obniża poziom cukru
we krwi
ESTROGEN I PROGESTERON
Regulują cykl menstruacyjny
i utrzymują ciążę (Męskie
cechy płciowe znajdują się
pod kontrolą testosteronu)
hormonami a emocjami. Wiele kobiet Oprócz sekrecji własnych hormonów
zauważyło zapewne, że stany przygnębie- przysadka mózgowa wywiera ogromny
nia lub lęku prowadzą nierzadko do za- wpływ na wiele innych gruczołów
kłóceń w cyklu miesiączkowym. Poziom dokrewnych. Hormony tropowe przysadki
estrogenu i progesteronu - tych samych wpływają na aktywność nadnerczy,
hormonów, które zawiadują menstruac- tarczycy i gruczołów płciowych.
jami, może mieć ogromny wpływ na na-
strój kobiety.
Nagły spadek poziomu hormonu, któ-
ry następuje tuż przed krwawieniem, jest gać zmianom pod wpływem czynników
prawdopodobnie w dużej mierze przy- emocjonalnych.
czyną objawów, zwanych napięciem przed- Uważa się, że podczas miłosnej gry wstęp-
menstruacyjnym, podczas gdy wysokie nej, w bezpośrednim następstwie docho-
poziomy hormonów w środkowej fazie dzenia do mózgu bodźców przyjemnoś-
cyklu mogą być wytłumaczeniem dobre- ciowych, rośnie poziom estrogenu i pro-
go samopoczucia kobiet w tym okresie. gesteronu. Tymczasem sama myśl o akcie
I nie jest chyba przypadkiem, że jest to płciowym z osobą fizycznie odpychającą
również czas najwyższej płodności u ko- działa dosłownie jak „wyłącznik", ponie-
biet i najwyższej pobudliwości seksual- waż hamuje produkcję hormonów.
nej. Poziom hormonów może jednak ule- W okresie przekwitania, czyli meno-
 UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 69

Mięsień •
Powiększenie
zrazika gruczołowego
Dodatkowa tkanka
tłuszczowa i gruczołowa

Powiększone pęcherzyki
gruczołowe

Przewody mleczne w zwiększonej

liczbie i wielkości

Po p r a w e j : Za produkcję mleka w gruczole

mlecznym są odpowiedzialne dwa hormony
przysadki mózgowej: prolaktyna -
pobudzająca pierś do wytwarzania mleka,
oraz oksytocyna - powodująca wydzielanie
pokarmu. Sekrecja mleka następuje
w warstwie wyściełającej pęcherzyki
gruczołowe (powyżej). W trakcie karmienia
dziecko ssące brodawkę sutkową ściąga
mleko w dół przewodami mlecznymi.

pauzy, kobieta nierzadko doświadcza

sporych wahań emocjonalnych. Jest to
spowodowane częściowo tym, że jajniki
przestają reagować na hormon folikulot-
ropowy i zaprzestają produkcji estrogenu
oraz progesteronu. Zmiany nastroju mo-
gą być również wywołane czynnikami
psychicznymi. Ciekawostką może być jed-
nak to, że nagłe wycofanie hormonów
z systemu po porodzie może mieć podob-
ne skutki psychiczne jak menopauza.
Gruczoły dokrewne
Przysadka mózgowa jest „głównodowo-
dzącym" gruczołem ustroju. Nie tylko wy-
twarza własne hormony, ale również
wpływa na produkcję hormonalną pozos-
tałych gruczołów. Przysadka leży u pod-
stawy mózgu. Jest połączona z podwzgó-
rzem za pomocą lejka zbudowanego
z tkanki nerwowej i ściśle współdziała
z tym obszarem mózgu. Przysadka i pod-
wzgórze wspólnie kontrolują wiele aspek-
tów metabolizmu ustrojowego, a więc roz-
maitych procesów chemicznych, których
zadaniem jest zapewnienie sprawnego
funkcjonowania wszystkich części orga-
nizmu.
Budowa i funkcja
Przysadka jest osadzona w ochronnym
zagłębieniu zwanym siodłem tureckim,
które z łatwością da się zobaczyć na zdję-
ciach rentgenowskich czaszki. Powiększe-
nie siodła jednoznacznie wskazuje na
zmiany chorobowe przysadki i koniecz-
ność przeprowadzenia badań.
Położenie i budowa przysadki mózgowej
Tętnice przysadkowe górne
Skrzyżowanie
nerwów
wzrokowych
Żyły wo!i e
1 Ciało suteczkowate
Lejek
Gruczoł ten jest podzielony na dwie,
praktycznie niezależne od siebie pod
względem czynnościowym, części. Tylna
część, zwana płatem tylnym przysadki,
jest połączona z podwzgórzem za pomocą
lejka. Jest związana z uwalnianiem tylko
dwóch głównych hormonów, które fak-
tycznie są wytwarzane w podwzgórzu.
Stamtąd wędrują wyspecjalizowanymi
włóknami nerwowymi do płata tylnego
przysadki, która uwalnia je w momencie,
gdy podwzgórze otrzyma odpowiednie
dane o stanie organizmu. Płat tylny i pod-
wzgórze stanowią zatem swoisty układ
scalony.
Przedni płat przysadki wydziela hor-
mony uaktywniające inne gruczoły w or-
ganizmie, a ponadto produkuje jeden lub
dwa hormony oddziałujące wprost na
tkanki. Chociaż nie jest połączony bez-
pośrednio z podwzgórzem, istnieje mię-
dzy nimi relacja funkcjonalna.
Skoro płat przedni nie posiada bez-
pośrednich dróg nerwowych łączących go
Podwzgórze
Ptat tyl ny przy sadki
Opona
twarda
I
z podwzgórzem, jego działanie jest uza-
leżnione od serii czyników uwalniających
i hamujących, czyli kontrolujących wy-
dzielanie hormonów. Niektóre z tych
czynników same są hormonami podwzgó-
rzowymi, działającymi na położoną o pa-
rę milimetrów dalej przysadkę. Są prze-
noszone przez specjalną siatkę żył zwa-
nych przysadkowym układem wrotnym.
Układ ten rozciąga się pomiędzy pod-
wzgórzem a przysadką.
Mimo że większość poleceń dotyczą-
cych uwalniania hormonów nadchodzi
z podwzgórza, płat przedni w znacznym
stopniu posiada zdolność samodzielnego
stanowienia o sekrecji. Uwolnienie nie-
których hormonów bywa hamowane
przez substancje krążące wraz z krwią.
Za przykład może służyć hormon tyre-
otropowy (TSH), dopingujący tarczycę
umieszczoną w szyi do produkcji jej włas-
nego hormonu. Uwolnienie TSH przez
przysadkę zostaje zahamowane, gdy jego
poziom we krwi jest wysoki. Taki mecha-
nizm, zwany ujemnym sprzężeniem zwrot-
nym, stanowi niezwykle ważną zasadę
sterowania wieloma hormonami przysad-
kowymi. Oznacza on, że poziom hor-
monu obwodowego wyprodukowanego
w gruczole podległym przysadce nigdy
nie może przekroczyć pewnej wartości,
gdyż ujemne sprzężenie zwrotne, działają-
ce na przysadkę, przerwie produkcję od-
powiedniej tropiny, czyli hormonu pobu-
dzającego wytwarzanie danego hormonu
obwodowego.
Przysadka mózgowa jest podwieszona
od spodu mózgowia. Ostania ją zagłębienie
w kości zwane siodłem tureckim.

Czynności hormonalne przysadki mózgowej
Płat przedni przysadk
Żyła przysadkowa
TSH:
Dopinguje gruczoł
tarczowy do produkc i
Hormony przysadkowe
Tylny płat przysadki mózgowej uwalnia
dwa hormony: antydiuretyczny (ADH)
oraz oksytocynę. Wytwarza również wiele
substancji zwanych neurofizynami, których
znaczenie nie zostało do końca poznane.
Nie ma jednak dowodu na to, że działają
one tak, jak „prawdziwe" hormony.
ADH jest związany z gospodarką wod-
ną ustroju. Wpływa na zdolność kana-
lików nerkowych do zatrzymywania lub
uwalniania wody. Oznacza to, że tkanka
nerki może w miarę konieczności bardziej
lub mniej nasiąkać wodą odciąganą z mo-
czu opuszczającego kanaliki. Po sekrecji
AiDH do krwi nerki zatrzymują wodę.
W przypadku braku hormonu wraz z mo-
czem wydalane jest więcej wody z or-
ganizmu.
Rola oksytocyny jest mniej jasna. Daje
sygnał do rozpoczęcia akcji porodowej
i powoduje skurcze macicy. Odgrywa też
istotną rolę w pobudzaniu wydzielania
mleka przez gruczoł mleczny w procesie
laktacji. Przypuszcza się, że u osobników
męskich oksytocyna może być związana
z wywoływaniem orgazmu.
UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 71
^Naczynia włosowate podwzgónza
Ko
Tętnica podwzgorzowa
Układ wrotny przysadki
ACTH: Prolaktyna:
> Pobudza wydzielanie Przyczynia się do
hormonu nadnerczy- wytwarzania mleka
Przedni płat przysadki mózgowej pro-
dukuje sześć zasadniczych hormonów.
Cztery z nich - hormony tropowe - są
związane z kontrolą podległych im gru-
czołów: tarczycy, nadnerczy i gonad (ją-
der u mężczyzn i jajników u kobiet).
Aktywność gruczołu tarczowego jest
wywołana przez TSH, natomiast gruczoł
kory nadnerczy pozostaje pod wpływem
hormonu ACTH (adrenokortykotropo-
wego). Ogólny poziom hormonu tarczycy
i kortyzonu z kory nadnerczy jest utrzy-
mywany dzięki układowi regulacyjnemu
(sprzężenie zwrotne), któremu podlega
przysadka, oraz dodatkowym sygnałom
nadchodzącym z podwzgórza, np. w sytu-
acji stresowej.
Przedni płat przysadki uwalnia również
hormony FSH (folikulostymulinę) oraz
LH (hormon luteinizujący). Określane są
one mianem gonadotropin, a więc hor-
monów regulujących pracę gruczołów
płciowych. Pobudzają sekrecję dwóch
głównych hormonów płciowych: estroge-
nu i progesteronu, które w organizmie
kobiecym sprawują kontrolę nad cyklem
miesiączkowym. W przypadku mężczyzn
jelnicze podwzgórza
Neurohormony podwzgórza przepływają
włóknami nerwowymi
Oksytocyna:
Odpowiedzialna za
rozpoczęcie akcji
porodowej i wydzielanie
mleka
ADH:
Kieruje gospodarką
wodną ustroju
Hormon wzrostu: FSHiLH:
Reguluje wzrost- Kontrolują produkcję
organizmu estrogenu, progesteronu
i testosteronu
Progestęron —
Estrogen
Testosteron
Cztery z hormonów przysadkowych działają
pobudzająco na inny narząd wytwarzający
pokrewny hormon. Część owego hormonu
powróci do przysadki i na zasadzie
sprzężenia zwrotnego dokona regulacji
produkcji. Pozostała ilość przejdzie przez
podwzgórze, rozpoczynając wytwarzanie
neurohormonów, które powędrują do żył
wrotnych i powrócą do przysadki,
by kontrolować uwalnianie różnych
hormonów.
FSH i LH stymulują wytwarzanie hor-
monów męskich i nasienia.
Prolaktyna jest jednym z dwóch hor-
monów płata przedniego, które wydają
się oddziaływać bezpośrednio na tkanki,
bez uprzedniego pobudzania innych gru-
czołów. Podobnie jak gonadotropiny,
prolaktyna łączy się blisko z funkcjami
rozrodczymi organizmu. Tak jak gonado-
tropiny, prolaktyna odgrywa znacznie
bardziej złożoną rolę w organizmie kobie-
cym niż w męskim. W rzeczywistości jej
rola w ustroju męskim nie jest do końca
jasna, chociaż wiadomo, że jej nadmiar
prowadzi do zaburzeń chorobowych.
72/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO
U kobiet prolaktyna pobudza wydzie-
lanie mleka. Obecna w dużych ilościach
hamuje również owulację i cykle mie-
siączkowe. Dlatego też kobiety karmiące
piersią mają niewielkie szansę na zajście
w ciążę (choć z drugiej strony karmienie
nie jest absolutnie niezawodną metodą
antykoncepcyjną).
Drugi wspomniany hormon płata przed-
niego to hormon wzrostu. Jak sugeruje
nazwa, ma on dbać o właściwy wzrost
organizmu. Jest niezwykle ważny w okre-
sie dzieciństwa i dorastania, jednak jego
rola nie zanika w późniejszym okresie ży-
cia - określa on sposoby przemiany węg-
lowodanów w tkankach somatycznych.
Gruczoł tarczowy
Gruczoł tarczowy, zwany pospolicie tar-
czycą, znajduje się w szyi, nieco poniżej
krtani. Składa się z dwóch płatów po-
łożonych na przedniej i bocznych po-
wierzchniach tchawicy. Oba płaty połą-
czone są mostem tkankowym zwanym
węziną. Czasami odchodzi od niej dodat-
kowy środkowy płat piramidowy. Tar-
Poniżej: Rysunek anatomiczny ilustruje
położenie gruczołu tarczowego względem
sąsiednich części gardła, jabłka Adama
i tchawicy. Na powiększeniu widzimy
wycinek tarczycy z ukazaniem komórek
produkujących i magazynujących główny
hormon - tyroksynę.
Lewy i prawy płat tarczycy
Tętnica
Tętnice tarczowe
czyca osoby dorosłej waży około 20 gra-
mów.
Zadaniem tego gruczołu jest produk-
cja hormonu - tyroksyny. Miąższ tar-
czycy, oglądany przez mikroskop, jest
zbudowany z pęcherzyków: są to wysep-
ki tkankowe zawierające skupienia ko-
loidu - substancji białkowej, z którą wią-
że się hormon tarczycy i od której jest
odszczepiany pod wpływem enzymów.
Trudno jest sprowadzić rolę tyroksyny
do jednej czynności. Uwolniwszy się
z gruczołu, zostaje ona prawdopodobnie
przechwycona z krwi przez komórki so-
matyczne. Powierzchnia jąder owych ko-
mórek pokryta jest receptorem reagują-
cym na obecność hormonu. Ostatecznie
działanie hormonu przejawia się w zwięk-
szeniu zużycia energii przez komórkę.
Zwiększa on również ilość produkowane-
go przez nią białka. Choć dokładna funk-
cja tyroksyny nie jest znana, wiadomo, że
jest niezbędna dla życia.
Składnikiem niezastąpionym, jeśli cho-
dzi o funkcjonowanie gruczołu tarczowe-
go, jest jod. Tarczyca to jedyny narząd
wymagający jodu, którego każdą ilość
bardzo sprawnie wychwytuje z krwi. Nie-
dobór jodu w diecie powoduje zaburzenia
pracy tarczycy i nadmierny rozrost gru-
czołu określany mianem wola nagmin-
nego.
Podobnie jak wiele innych gruczołów
dokrewnych, tarczyca poddaje się kon-
Gruczoł tarczowy
Luk aorty
troli przysadki mózgowej. Wyproduko-
wany przez przysadkę TSH zwiększa
ilość hormonu tarczycy. Stężenie wytwo-
rzonego TSH wzrasta wraz ze spadkiem
poziomu tyroksyny w ustroju, natomiast
zmniejsza się w przypadku jej wzrostu,
w efekcie czego ilość hormonu tarczycy
we krwi jest względnie stała.
Sama przysadka z kolei pozostaje pod
wpływem podwzgórza - poziom TSH
będzie wzrastać w miarę uwalniania hor-
monu tropowego TRH (tyreotropiny)
z podwzgórza.
Sytuacja ta ulega dalszym komplikac-
jom z uwagi na fakt, że hormon tarczycy
występuje w dwóch wersjach, w zależnoś-
ci od zawartej liczby atomów jodu. Hor-
mon uwalniany z tarczycy ma na ogól
formę tyroksyny, czyli czterojodotyroni-
ny (T4), składającej się z czterech ato-
mów jodu. Najaktywniejszym hormonem
na poziomie komórkowym jest jednakże
trójjodotyronina (T3), posiadająca trzy
atomy jodu. Pomimo że tarczyca uwal-
nia do krwi pewne ilości T3, głównym
jej produktem jest • T4, przekształcana
w tkankach w T3. Niekiedy dochodzi do
odwrócenia procesu przemiany i T4 zo-
staje zamieniona w nieczynną pochodną,
zwaną „odwróconą" T3. Pociąga to za
sobą obniżenie poziomu aktywności hor-
monu tarczycy w tkankach, nawet jeśli
jego zawartość we krwi jest wystarcza-
jąca.
Przekrój przez tarczycę
Komórki produkujące
tyroksynę
Jama wypełniona koloidem
przechowującym tyroksynę

Przytarczyce pomagają sprawować kontrolę
nad stężeniem wapnia w ustroju. Górna
para znajduje się za tarczycą. Dola para
natomiast - co ciekawe - może być ukryta
wewnątrz tarczycy (patrz rysunek)
lub w gardle.
Gruczoły przytarczyczne
UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 73
Chrząstka tarczowata Absorbcja wapnia do krwi jest regulo-
wana przez witaminę D 3 , której źródłem
jest światło słoneczne i niektóre pokarmy,
a także hormon wytwarzany przez gru-
czoły przytarczyczne zwany parathormo-
nem (PTH). Przy zbyt niskim stężeniu
wapnia przytarczyce wydzielają zwięk-
szoną ilość PTH uwalniającego wapń
z kości, co prowadzi do wzrostu jego
stężenia we krwi. Odwrotnie - przy nad-
podaży wapnia przytarczyce ograniczają
lub wstrzymują sekrecję PTH, obniżając
poziom pierwiastka.
Przytarczyce są tak niewielkie, że ledwo
dostrzegalne. Górna para jest umieszczo-
na za gruczołem tarczowym; dolna zaś
może być ukryta w utkaniu tarczycy lub
niekiedy po prostu w głębi ściany gardła.

Gruczoły
przytarczyczne dolne

Tchawica przytarczyczne
cjorne

W^^

Współzależność przysadki i tarczycy

Hormon tyreotropowy (TSH)
Gruczoły przytarczyczne
Przytarczyce to dwie pary niedużych gru-
czołów usytuowanych za tarczycą. Od-
grywają one główną rolę w sterowaniu
gospodarką wapniową ustroju. Wapń to
niezwykle istotny pierwiastek: nie tylko
z racji tego, że stanowi główny budulec
kości i zębów, lecz również z uwagi na
kluczową rolę w pracy mięśni i komórek
nerwowych. Stężenie wapnia w organiz-
mie musi być utrzymane w stałych grani-
cach, w przeciwnym bowiem wypadku
mięśnie przestają funkcjonować i może
dojść do nadmiernej pobudliwości skur-
czowej mięśni, czyli tężyczki. To właśnie
jest obszar działania gruczołów przytar-
czycznych: pilnują one równowagi pozio-
mu wapnia.

Gdy spada poziom hormonu tarczycy (po

lewej), przysadka mózgowa wydziela TSH
(hormon tyreotropowy) pobudzający jego
produkcję. Gdy ilość hormonu tarczycy jest
zadowalająca (po prawej), przysadka
wstrzymuje sekrecję TSH.
74/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO
Trzustka zraziki - zgrupowania komórek zewnątrz-
Trzustka to jeden z największych gru- wydzielniczych skupionych wokół śle-
czołów organizmu, a właściwie dwa ze- pych zakończeń krótkich przewodzików.
spolone gruczoły. Prawie wszystkie jej Każdy przewodzik łączy się z przewodzi-
komórki pełnią funkcję sekrecyjną. Jest kami biegnącymi od innych zrazików, by
ona gruczołem dokrewnym, którego naj- razem dołączyć do głównego przewodu
ważniejszym hormonem jest insulina. Jest ciągnącego się środkiem trzustki. Pomię-
również gruczołem zewnątrzwydzielni- dzy zrazikami odnaleźć można niewiel-
czym, który wydziela do jelit, nie zaś do kie grupy komórek zwane wyspami Lan-
krwi. gerhansa: stanowią one podstawę „dru-
Trzustka jest położona na tylnej ścianie giego wcielenia" trzustki jako narządu
brzucha, przed kręgosłupem, do przodu dokrewnego wydzielającego insulinę, nie-
od górnej części aorty brzusznej i żyły zbędną dla ustroju, jako że pomaga ona
głównej dolnej. Wokół głowy trzustki utrzymać stały poziom cukru.
okręcona jest dwunastnica. Pozostała jej Wysepki, tworzące wspólnie tzw. aparat
część składa się z trzonu i ogona, który wysepkowy, produkują również hormon
ciągnie się w lewo od kręgosłupa. o nazwie glukagon, którego działanie
Podstawowym składnikiem trzustki są polega na podnoszeniu poziomu cukru.
Położenie trzustki
' Punkt, wktoiym przewód żółciowy wspólny
i główny pizewod trzustkowy uchodzą
razem do dwunastnicy
Pęcherzyk żółciowy Żołądek
Jakie dokładnie znaczenie ma glukagon
dla naszych codziennych czynności, nie
wiadomo.
Celem insuliny jest obniżanie stężenia
cukru we krwi do poziomu normalnego.
Niedobór tego hormonu wywołuje cuk-
rzycę - chorobę, którą leczyć da się tylko
przez zastrzyki insuliny uzyskiwanej od
zwierząt lub produkowanej sztucznie.
Jeśli poziom cukru we krwi zaczyna
przekraczać wartość progową, aparat wy-
sepkowy odpowiada uwolnieniem insuliny
do krwi. Zaczyna ona wówczas przeciw-
działać skutkom działania innych hormo-
nów, np. kortyzonu i adrenaliny, które
podwyższają stężenie cukru w krwiobiegu.
Aktywność insuliny powoduje przenie-
sienie cukru z krwi do komórek somaty-
cznych, gdzie zostaje spalony jako źródło
energii. W przypadku nieobecności in-
suliny w ustroju zanika mechanizm rów-
noważenia poziomu cukru, gdyż cukier
znajdujący się we krwi nie może zostać
przekształcony w paliwo dla komórek.
Prowadzi to wprost do cukrzycy.
Wyróżnia się dwa typy schorzenia zwa-
nego diabetes - moczówka. Typ pierwszy
to diabetes mellitus - moczówka cukro-
wa, czyli schorzenie, które na ogół rozu-
mie się pod nazwą cukrzycy. Typ drugi to
moczówka prosta (diabetes insipidus),
niezwykle rzadko spotykana, wynikająca
z zaburzeń w czynnościach przysadki móz-
gowej. Większość diabetyków cierpi na
niedobór insuliny wywołany niewydolno-
ścią trzustki, spowodowaną uszkodze-
niem komórek produkujących insulinę.
Nie wiadomo dokładnie, jak dochodzi do
takiego uszkodzenia, jednak nieustannie
prowadzi się badania nad tym zagad-
nieniem. Wydaje się, że niektóre osoby są
bardziej podatne na rozwój cukrzycy niż
inne oraz że wywołać ją może nawet po-
jedyncze wydarzenie, np. infekcja.
Rodzaj cukrzycy rozwijającej się nie-
spodziewanie w następstwie bezwzględ-
nego niedoboru insuliny najczęściej doty-
czy ludzi młodych i dzieci, stąd też zwana
jest cukrzycą młodzieńczą. Na szczęście
może ona być opanowana za pomocą
zastrzyków insuliny otrzymywanej z trzu-
stki świń lub bydła.
Większość diabetyków cierpi na tzw.
cukrzycę typu dorosłych. W przypadku
tej odmiany trzustka produkuje co praw-
da insulinę, nierzadko w normalnych iloś-
ciach, jednakże obniża się wrażliwość
tkanek na jej działanie, co prowadzi do
wzrostu poziomu cukru we krwi.
Choroba ta często idzie w parze z otyłoś-
cią, zatem częścią kuracji jest odpowied-
nia dieta prowadząca do ograniczenia
zapasów cukru. Zazwyczaj dodatkowym
zabezpieczeniem są środki farmakolo-
giczne pobudzające trzustkę do wzmożo-
nej produkcji insuliny.
Trzustka pełni dwojaką funkcję: produkuje
hormony-insulinę i glukagon-pozwalające
utrzymać zrównoważony poziom cukru
w ustroju, oraz odgrywa ważną rolę
w procesie trawienia jako gruczoł
wydzielający do jelita cienkiego enzymy
trawienne.
 UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO/75
Produkcja insuliny w organizmie
Tętnica śledzionowa transportująca
natlenowaną krew

Przewód żółciowy
wspólny

Żyta krezkowa
dolna

Komórki B
wytwarzające insulinę

Komórki A
wydzielające glukagon

Zraziki produkujące
enzymy trawienne,
odprowadzane do
jelita poprzez
przewód trzustkowy

Powyżej: Insulina i glukagon powstają

9 Insulina
Rola insuliny w wysepkach Langerhansa. Przedostają się
do żyły wrotnej poprzez żyłę śledzionową
O Glukagon i regulują poziom cukru w ustroju. Niedobór
insuliny wywołuje cukrzycę: jej leczenie
polega na uzupełnianiu tego niedoboru.

Insulina działająca normalnie

Po lewej: W trakcie produkcji insuliny

w trzustce glukoza - niezbędna komórkom
do spalania w przemianie materii - może
swobodnie gromadzić się w wątrobie.
W wypadku zwiększonego zapotrzebowania
komórek na energię, a co za tym idzie na
glukozę, zostaje ona uwolniona z wątroby,
a insulina umożliwia komórkom jej zużycie.

o Przedstawiony powyżej podział cuk-

Tkanki • rzyc na dwa typy jest niestety wielkim
uproszczeniem. W rzeczywistości oba te
rodzaje występują łącznie.
Niektórzy, w tym również dzieci, prze-
ważnie cierpią na cukrzycę młodzieńczą,
natomiast pacjenci w podeszłym wieku na
ogół wymagają iniekcji insulinowych dla
obniżenia poziomu cukru.
76/UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO
Gruczoły nadnerczowe
Gruczoły nadnerczowe albo nadnercza,
Hormony nadnerczy i ich działanie jak sama nazwa wskazuje, są umieszczo-
ne nad nerkami, płasko spoczywając na
Źródło Hormon Działanie ich biegunach. Każdy gruczoł składa się
z dwóch wyraźnie odrębnych części: środ-
kowego rdzenia i zewnętrznej osłony -
Rdzeń Adrenalina Mobilizuje organizm do wysiłku kory. Części te wydzielają różne hormo-
nadnerczy fizycznego ny, z których każdy ma odmienne zada-
nie.
Rdzeń nadnerczy jest miejscem sekrecji
adrenaliny i pokrewnej jej noradrenaliny.
Noradrenalina Utrzymuje jednakowe ciśnienie krwi Razem znane są jako „hormony walki lub
ucieczki", ponieważ przygotowują ciało
do wykonania dodatkowego wysiłku, po-
trzebnego, by stawić czoło niebezpieczeń-
Kora Aldosteron Reguluje wydalanie soli przez nerki stwu, przezwyciężyć stres lub wykonać
nadnerczy Zapewnia równowagę sodowo-potasową trudne zadanie.
w ustroju Rdzeń nadnerczy jest ściśle związany
z układem nerwowym, co nie powinno
dziwić zważywszy, że jest to gruczoł od-
powiedzialny za mobilizację organizmu
Kortyzon Pobudza wytwarzanie i przechowywanie do działań natychmiastowych.
glukozy będącej źródłem energii Stresy i zagrożenia, w obliczu których
Bierze udział w rozkładzie tłuszczów staje współczesny człowiek, są zarówno
w organizmie natury fizycznej, jak i psychicznej. Bez
Bierze udział w przemianie względu jednak na ich rodzaj reakcje
węglowodanów i białek organizmu są zawsze fizyczne. Gwałtow-
nie wzrasta produkcja adrenaliny przy-
spieszającej i wzmacniającej bicie serca.
Powoduje to podwyższenie ciśnienia i rów-
Hormony Uzupełniają działanie hormonów noczesne zwężenie obwodowych naczyń
płciowe płciowych wydzielanych przez gonady krwionośnych, kierując główny strumień
krwi ku sercu - stąd też nierzadko mówi-
my, że ktoś „blednie ze strachu". Efektem
działania adrenaliny jest ponadto zamia-
na zmagazynowanego w wątrobie i mięś-
niach glikogenu w glukozę - szybki ma-
teriał energetyczny.
Gdy niebezpieczeństwo mija lub znika
przyczyna stresu, produkcja adrenaliny
spada i organizm powraca do normal-
nego stanu. Jeśli jednak zagrożenie lub
stres są długotrwałe, lub jeśli jesteśmy
nieustannie w stanie nadpobudzenia emo-
cjonalnego, względnie żyjemy pod stałą
presją, organizm pozostaje w stanie mobi-
lizacji, co w rezultacie prowadzić może do
rozwoju zaburzeń stresopochodnych, np.
nadciśnienia tętniczego.

Kora nadnerczy
Okalająca rdzeń kora nadnerczy wydziela
kilka hormonów znanych jako sterydy
(streoidy), z których najważniejsze to al-
dosteron i kortyzon.
Aldosteron: Istnieją trzy typy sterydów,
posiadające trzy całkiem odmienne funk-
cje fizjologiczne. Pierwsze, zwane hor-
monami elektrolitów, zwiększają groma-
dzenie wody w ustroju. Zasadniczym hor-
monem tej grupy jest aldosteron, działają-
cy jako przekaźnik chemiczny w wydawa-
niu nerkom polecenia ograniczenia ilości
soli wydalanej z moczem.
Sól decyduje o objętości krwi będącej
w obiegu, co z kolei odbija się na spraw-
ności serca jako pompy tłoczącej. Każdej
cząsteczce soli w organizmie towarzyszy
duża liczba cząsteczek wody. Oznacza to,
iż utrata dużej ilości soli pociąga za sobą
odwodnienie ustroju, a w następstwie
ograniczenie objętości i ciśnienia krążącej
krwi. Serce napotyka wówczas trudności
 UKŁAD WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO / 77
Chlorek sodu (sól kuchenna) Regulacja poziomu soli
jest istotnym składnikiem
płynu, w którym zanurzone są
komórki, a ponadto rzutuje na
ilość krwi będącej w obiegu.
Nerki utrzymują poziom
równowagi pomiędzy ilością Równowaga elektrolityczna
soli wydalanej z moczem lub w komórce (pompa sodowo-potasowa) Utrata soli z potem
z potem a ilością soli
zatrzymywanej w organizmie.
Czynność ta jest kontrolowana
przez hormon nadnerczy -
aldosteron, który nakazuje
nerkom zredukowanie ilości
wydalanej soli w przypadku,
gdy jej poziom w ustroju jest Potas wchodzący do
zbyt niski. Większość jonów :omórki zrównoważon1
przez opuszczający
sodu znajduje się w płynie ją sód
zewnątrzkomórkowym.
Utrzymywane są tam za pomocą
układu nośników zwanego
pompą sodowo-potasową. Błona komórkowa
Usuwa on sód z wnętrza
komórki, pozostawiając w niej Płyn zewnątrzkomórkowy
Torebka ciałka nerkowego
komplementarne jony (Bowmana)
potasowe. Taki układ Nadnercze •
potencjałów jest niezbędnym
warunkiem do przekazywania Nerka
impulsów nerwowych poprzez
błonę komórkową.
Moczowód

Pęcherz-

Wchłanianie zwrotne
soli w kanalikach
nefronu
Krew tętnicza

Krew żylna

w dotłoczeniu wystarczającej ilości krwi
do tkanek.
Sekrecja aldosteronu jest kontrolowa-
na przez reninę - hormon wytwarzany
w nerkach. Układ ten działa niejako na
zasadzie huśtawki: przy niskim poziomie
aldosteronu nerki produkują reninę i po-
ziom hormonu zaczyna się podnosić; gdy
jego poziom jest za wysoki, spada stopień
aktywności reninotwórczej nerek i stęże-
nie aldosteronu we krwi powraca do
normy.
Kortyzon: Hormony cukrowe, spośród
których najważniejszy to kortyzon, są
odpowiedzialne za podnoszenie poziomu
glukozy we krwi. Glukoza stanowi pod-
stawowy surowiec energetyczny organiz-
mu. Gdy zatem zwiększa się zapotrzebo-
wanie energetyczne, jak np. w sytuacjach
stresowych, kortyzon rozpoczyna akcję
przemiany białek w glukozę.
Kortyzon jest ważnym, lecz nie jedy-
nym, hormonem podnoszącym poziom
cukru. Dla kontrastu - funkcjonuje wy-
łącznie jeden hormon obniżający poziom
cukru, tj. insulina. Z uwagi na tę nie-
równowagę, istnieje większe prawdopo-
dobieństwo wystąpienia niedoboru hor-
monu obniżającego, a więc cukrzycy, któ-
ra leczona jest przez podawanie tabletek
lub zastrzyków insulinowych.
Kortyzon, oprócz tego, że pełni klu-
czową rolę w metabolizmie (procesach
przemiany materii niezbędnych dla pod-
trzymania życia), jest też nieodzowny dla
układu odpornościowego, stanowiącego
system obrony ustroju przed zakażeniami
i uszkodzeniami. Jeżeli jednak w wyniku
powziętych działań medycznych normal-
ny poziom kortyzonu zostanie pod-
wyższony (np. w celu zapobieżenia od-
rzuceniu przeszczepu), odporność na za-
każenia obniża się. Organizm sam nie
potrafi produkować zwiększonych ilości
kortyzonu.
Hormony płciowe: Ostatnią grupą hor-
monów powstających w nadnerczach są
tzw. androgeny nadnerczowe. Wydziela
je kora nadnerczy, by wspomagały pra-
cę hormonów płciowych produkowanych
w jeszcze większych ilościach przez gona-
dy - męskie i żeńskie gruczoły płciowe.
Główny męski hormon płciowy - obec-
ny również w mniejszych ilościach u ko-
biet - to testosteron, odpowiedzialny za
zwiększanie masy mięśniowej. Sterydy ana-
boliczne są sztucznymi pochodnymi m.in.
męskich hormonów płciowych.
Regulacja kortyzonowa
Kortyzon jest tak ważny dla funkcjono-
wania organizmu, że jego sekrecja musi
być pod ścisłą kontrolą. Mechanizmem
regulującym jego produkcję - jak rów-
nież produkcję sterydów -jest przysadka
mózgowa.
Przysadka wydziela hormon ACTH,
pobudzający wytwarzanie kortyzonu. Po-
dobnie jak w przypadku aldosteronu i re-
niny, obie te substancje podlegają mecha-
nizmowi sprzężenia zwrotnego. Gdy za-
wartość kortyzonu w ustroju jest zbyt
niska, przysadka uwalnia ACTH i jego
poziom wzrasta; jeżeli poziom jest zbyt
wysoki, gruczoł ogranicza produkcję i stę-
żenie kortyzonu maleje.
Rozdział 6

ODDECHOWY
Tlen jest najważniejszą substancją
chemiczną, od której zależy życie
naszego organizmu - jest niezbędny
każdej komórce i każdej tkance, które
produkują energię konieczną dla
podtrzymania życia. Tlen
wprowadzamy do ustroju wdychając
powietrze, a uboczne produkty jego
przemiany są usuwane podczas
wydechu. Proces zwany Jama nosowa
respiracją, czyli oddychaniem,
angażuje do pracy płuca
i przeponę oraz górne
drogi oddechowe: nos,
jamę ustną, gardło,
krtań i tchawicę.

Ucho środkowi.
Trąbka
słuchowa prawa

Po prawej: Jama nosowa, przechodząca

w dolnej części w przedsionek zakończony
nozdrzami przednimi, jest rozcięta pionową Żuchwa
przegrodą nosową na dwie połowy: prawą
i lewą. Każda połowa jest podzielona trzema
małżowinami na trzy przewody nosowe,
łączące się z tyłu z przewodem
nosowo-gardłowym. Rysunek pokazuje
położenie trąbki słuchowej (Eustachiusza)
względem jamy nosowej. Ujście gardłowe lewej
trąbki słuchowej
 UKŁAD ODDECHOWY / 79

Nos
Nos oprócz tego, że jest narządem zmysłu
powonienia, służy także jako naturalna
droga przedostawania się powietrza do
organizmu podczas spoczynkowego od-
dychania. Ponadto chroni przed czyn-
nikami drażniącymi: prowokując kicha-
nie, wyrzuca np. kurz z ustroju, by nie
dopuścić do uszkodzenia płuc.
Nos zewnętrzny składa się częściowo
z kości, a częściowo z chrząstki. Dwie
kości nosowe (po jednej z każdej stro-
ny) są wysunięte w dół, u góry zaś scho-
dzą się między oczami, tworząc grzbiet
nosa. Nos jest twardy, choć do pewne-
go stopnia giętki dzięki leżącym poni-
żej kości chrząstkom nosa i nozdrzy, któ-
re jednocześnie decydują o jego kształ-
cie.
Wnętrze nosa jest podzielone kost-
no-chrzęstną przegrodą, biegnącą od
przodu ku tyłowi, na dwie wąskie ko-
mory. Przegroda jest pokryta miękką
i delikatną błoną śluzową, która stano-
wi przedłużenie warstwy wyściełającej no-
zdrza. Powierzchnia wewnętrzna nozdrzy
jest porośnięta sztywnymi włoskami skie-
rowanymi w dół, które strzegą wejścia
do nosa. U niektórych osób, zwłasz-
cza mężczyzn, często są znakomicie wi-
doczne.
Dwie komory oddzielone przez prze-
grodę tworzą łącznie jamę nosową. Są
bardzo wąskie - mają poniżej 6 milimet-
rów szerokości. W górnej części jamy są
umieszczone cienkie blaszki kostne z licz-
nymi, niewielkimi receptorami nerwu wę-
chowego. Podczas przeziębienia recepto-
ry są pokryte gęstym śluzem ograniczają-
cym powonienie, a w konsekwencji także
zmysł smaku.
Przewody nosowe
Tylny odcinek jamy nosowej jest po-
dzielony na trzy części przez trzy fałdy
kostne zwane małżowinami nosowymi.
Są one cienkie, o wydłużonym kształcie
i przebiegają wzdłuż osi nosa, kierując
się w tylnej części w dół. Przestrzenie
pomiędzy poszczególnymi małżowinami
to przewody nosowe. Wyściełane są bło-
ną śluzową, silnie unaczynioną, co po-
zwala nawilżać i ogrzewać wdychane po-
wietrze.
Błona wydziela około 0,5 litra śluzu
dziennie. Pokrywają ją tysiące maleń-
kich włosków zwanych rzęskami. Śluz
i rzęski wychwytują cząsteczki kurzu,
które następnie są przesuwane dalej i po-
łykane.
Zatoki - przestrzenie w przedniej części
czaszki - są połączone z wnętrzem nosa.
Leżą za brwiami i w szczękach w trójkącie
utworzonym przez nos i oczy. Zatoki,
niczym amortyzator, zmniejszają siłę ude-
rzeń w twarz.
Od przewodów nosowych odchodzą
dwa inne kanały. Kanał nosowo-łzowy
odprowadza łzy z oczu (dlatego też musi-
my wydmuchiwać nos podczas płaczu).
Drugi z nich - trąbka słuchowa - uchodzi
w ścianie gardła, do tyłu od połączenia
z jamą nosową.

Przekrój przez nos

Małżowina
nosowa
Komórka sitowa -i Małżowina górna
nosowa

Oczodo
Kość
nosowa -
Chrząstka
boczna
nosa
Małżowina nosowa
dolna
Chrząstka Oczodół
przegrody

Przegroda nosowa
Zatoka szczękowa

Chrząstki skrzydłowe mniejsze

Tętnica sitowa przednia
Chrząstki
skrzydłowe
większe

Tętnica sitowa tylna

Tętnica klinowo-podniebienna

Powyżej i po prawej: Ilustracje

pokazujące kości i chrząstki nosa (powyżej),

U
Przedsionek nosa
przekrój poprzeczny nosa (powyżej
po prawej) oraz wewnętrzne unaczynienie
nosa (po prawej).
Gardło Przekrój poprzeczny dolnej części szyi
Gardło to nazwa popularnie stosowana
na określenie jamy prowadzącej w głąb Tkanka tłuszczowa
układu trawiennego i oddechowego. Z re-
guły przyjmuje się, że gardło rozciąga się Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy
od jamy ustnej i nosowej aż do przełyku
i tchawicy. W anatomii w obszarze tym
Żyła szyjna wewnętrzna
wyróżnia się dwie odrębne części: krtań
Nerw błędny
i jamę gardłową. Dla naszych potrzeb
cały omawiany obszar podzielimy na trzy Tętnica szyjna wspólna
odcinki: jamę gardłową, krtań i tchawicę,
które wraz z jamą ustną i nosową tworzą Tarczyca
górne drogi oddechowe.
Gardło spełnia różnorakie funkcje.
Tchawica
Najważniejszą z nich jest przewodzenie
pokarmu do przełyku oraz powietrza do Mięśnie szyi
płuc - tym zadaniem obarczona jest na-
stępnie krtań i tchawica. Rola krtani
w oddychaniu jest widoczna w czynnoś-
ciach strun głosowych: poruszane odpo-
wiednimi mięśniami mogą się zacisnąć
i odciąć dopływ powietrza, np. podczas
Trzon kręgu szyjnego
kaszlu. (Bardziej szczegółowe informacje
dotyczące budowy krtani i jej roli w pro-
cesie mówienia znaleźć można na strome Żyła szyjna zewnętrzna

61. Części gardła biorące udział w trawie-

niu omówione są w Rozdziale 9.)
Rdzeń kręgowy

Wyrostek kolczysty

Budowa przedniej ściany gardła

Jama gardłowa
Migdałek gardłowy Jama gardłowa to przestrzeń do tyłu
od jamy nosowej, ustnej i krtani, ciągnąca
się nieco w głąb szyi. Wyłożona jest grubą
warstwą mięśniową i posiada kształt zbli-
Przegroda
żony do odwróconego stożka, który ciąg-
nosowa nie się około 12 centymetrów poniżej
podstawy czaszki, gdzie łączy się z przeły-
kiem.
Część nosowa gardła Górna, szersza część jamy gardłowej
jest twarda dzięki otaczającym kościom
Języczek podniebienia
czaszki, natomiast w odcinku dolnym
i węższym jej mięśnie są przyczepione do
Migdatek podniebienny chrząstek krtani. Wewnętrzna warstwa
tkankowa okrywająca gardło, będąca
przedłużeniem warstwy wyściełającej ja-
Nagłośnia mę ustną, zawiera wiele gruczołów śluzo-
twórczych, które dbają o to, by powierz-
chnia jamy ustnej i gardłowej była pod-
Cieśń gardziel
czas jedzenia i mówienia zawsze pokryta
śluzem.
Część krtaniowa gardła \?
Topograficznie i fizjologicznie jama gar-
dłowa dzieli się na trzy odcinki. Część
najwyższa - nosowa leży nad poziomem
podniebienia miękkiego i do tyłu od nosa.
Jej dolną granicę wyznacza samo pod-
niebienie miękkie: w chwili przełykania
podnosi się i zamyka część nosową gard-
ła, by zapobiec przedostaniu się pożywie-
nia do nosa. Niefortunne skutki awarii
tego mechanizmu koordynującego moż-
na czasami zaobserwować podczas ki-
chania.
W części nosowej znajdują się 3 skupis-
ka tkankowe, szczególnie widoczne u dzie-
ci, zwane migdałkami - trąbkowymi
 UKŁAD ODDECHOWY/81
Po lewej: Przekrój poprzeczny
przez gardło.

Poniżej po lewej: Główną

częścią jamy gardłowej jest
umięśniona rura ciągnąca się od
podstawy czaszki po przełyk.
Kanałem tym przechodzi
wszystko, co jemy i wdychamy.
Tu też schodzą się drogi
oddechowe i pokarmowe.

Trąbka słuchowa
łącząca ucho środkowe
z gardłem

Ujście gardłowe
trąbki słuchowej

r
— Część nosowa

Część ustna

Gardło

Część krtaniowa

Jabłko Adama
Po prawej: Schemat jamy (chrząstka tarczowata)
gardłowej ukazujący jej
położenie względem dróg
nosowych i ustnych. Gardło Przełyk

komunikuje się również

z uszami za pośrednictwem
kanału wyrównującego - Tchawica
trąbki słuchowej, która
pomaga ujednolicić ciśnienie
powietrza po obu stronach błon bębenkowych.

i gardłowym („trzeci migdałek"). Do czę-
ści nosowej gardła, po obu jej stronach,
uchodzi również trąbka słuchowa (Eusta-
chiusza) - kanał łączący gardło z uchem
środkowym. Takie rozmieszczenie narzą-
dów bywa przyczyną wielu chorób, gdyż
drobnoustroje chorobotwórcze z jamy
ustnej, nosa i gardła mają łatwy dostęp do
uszu. Efektem tego są częste zapalenia
ucha środkowego.
Odcinek jamy gardła znajdujący się za
jamą ustną - część ustna gardła - jest
fragmentem drogi powietrznej łączącej
usta z płucami. Skurcze i rozkurczę mięśni
tego odcinka, znacznie bardziej ruchli-
wych niż mięśnie części nosowej, pomaga-
ją nadać fizyczny kształt dźwiękom wy-
chodzącym z krtani. Wspomagane przez
ruchy języka umożliwiają również wtło-
czenie pokarmu do otworu przełyku. Naj-
ważniejszymi organami części ustnej są
dające się wielu z nas we znaki migdałki
podniebienne - dwa zgrubienia tkanki,
które często ponoszą winę za powikłania
chorób gardła u dzieci.
Rola najniższej - krtaniowej - części
gardła sprowadza się do udziału w przeły-
kaniu.
Ruchy krtani muszą być tak zgrane, by
gwarantowały powietrzu dotarcie do
płuc, natomiast pokarmowi - do prze-
łyku. Koordynacja taka jest możliwa
dzięki układowi nerwów zwanemu splo-
tem gardłowym. Jego czynnościami za-
wiaduje niższa część pnia mózgu, która
kojarzy informacje nadchodzące z wyż-
szych ośrodków mózgowych - oddecho-
wego i połykania.
Tchawica
Powyżej tchawicy do przodu od gardła
leży krtań, która składa się z chrząs-
tek, utrzymujących drożność światła tego
sprężystego narządu. Łatwo je wyczuć
palcami u nasady szyi. W górnej części
szyi krtań jest pokryta chrząstką tarczo-
wata (jabłko Adama). Od tego miejsca
tchawica ciągnie się w dół aż do oskrzeli.
Podobnie jak nos, jest wyłożona błoną
śluzową zbudowaną z komórek posiada-
jących rzęski, które usuwają wszelkie za-
razki i kurz z powrotem do gardła, gdzie
zostają połknięte.
Płuca
Większą część klatki piersiowej wypeł-
niają dwa płuca, z których prawe jest
nieco większe, ponieważ po lewej stronie
część przestrzeni klatki zajmuje serce.
Każde płuco dzieli się na płaty — prawe
posiada trzy płaty: górny, środkowy i dol-
ny, natomiast lewe płuco - dwa: górny Tętnica szyjna wspólna

I
i dolny. Płaty są rozdzielone od siebie,
a granice między nimi wyznaczają wgłę- Obojczyk
bienia na ich powierzchni, tzw. szczeliny I żebro
międzypłatowe.
Same płuca są niczym więcej jak gęstą Gruczoł tarczowy
konstrukcją kratową złożoną z rurek.
Największe z nich to oskrzela główne,
które powstają w wyniku rozgałęzienia . Grasica

tchawicy pomiędzy płucami. Oskrzele

prawe biegnie do prawego płuca, lewe -
do lewego. Wewnątrz płuc oskrzela głów- Płuco lewe
ne rozwidlają się na płatowe, następnie " w worku opłucnej

segmentowe, a te rozgałęziają się na coraz

mniejsze odnogi zwane oskrzelikami. Ich
zakończenie stanowią pęcherzyki płucne.
Równolegle do drzewa oskrzelowego
układ rurek tworzą tętnice płucne, któ-
re wpadają do płuc wraz z oskrzelami.
One również dzielą się na mniejsze rur-
ki - naczynia krwionośne, biegnące wraz
z oskrzelikami. Wokół pęcherzyków płuc-
nych tworzą siatkę naczyń włosowatych.

Funkcjonowanie płuc Przepona

Gdyby płuca usunąć z klatki piersiowej,
skurczyłyby się niczym przebity balon.
W stanie rozdętym utrzymuje je napię-
cie powierzchniowe płynu wydzielanego
przez cienką błonę okrywającą płuca i we-
wnętrzną ścianę klatki piersiowej - opłuc-
ną. By lepiej to zrozumieć, wyobraźmy
sobie dwie szklane szyby. Jeśli położymy
je na sobie suche, łatwo się rozdzielają;
jeśli jednak je zmoczymy, napięcie po-
wierzchniowe wody sprawia, że silnie do
siebie przylegają. Jedyny sposób na ich
oddzielenie to rozsunięcie ślizgiem. Na tej
samej zasadzie działają płuca: jeśli tylko
pomiędzy nimi a ścianą znajdzie się cien-
ka warstwa płynu, pozostają „otwarte".
Rozszerzenie klatki piersiowej powoduje
rozciągnięcie płuc i wpłynięcie powietrza
do pęcherzyków.
Podczas wydechu mięśnie międzyżebro-
we zewnętrzne stopniowo rozkurczają się.
Gdyby pozwolić im rozkurczyć się całkowi-
cie, płuca gwałtownie odskoczyłyby z po-
wrotem, chyba że celowo pozostaną puste.
W przypadku przedostania się powietrza
do jamy opłucnej (potencjalnej przestrzeni
między opłucną ścienną a płucną) napięcie
powierzchniowe maleje i płuca zapadają się
(odma płucna).
Opłucna
Wokół płuc dają się wyróżnić dwa typy
błony opłucnej: wewnętrzna, tzw. opłuc-
na płucna, oraz zewnętrzna, tzw. opłucna
ścienna. Opłucna płucna okrywa całą po-
wierzchnię zewnętrzną płuc, w tym rów-
nież szczeliny. Opłucna ścienna wyścieła
wewnętrzną powierzchnię ścian klatki pier-
Osierdzie
otaczające serce
siowej. Obie blaszki opłucnej spotykają
się wokół wnęki płuca, w miejscu, gdzie
płuco łączy się z tchawicą za pomocą oskrze-
la głównego i z sercem za pośrednictwem
naczyń krwionośnych płucnych. Na pozo-
stałym obszarze są od siebie oddzielone.
U osób zdrowych obie blaszki opłucnej
są w stałym kontakcie i prześlizgują się po
sobie w miarę, jak płuca poruszają się
w rytm oddechu. Rzecz jasna, istnieje
między nimi pewna przestrzeń wolna
zwana jamą opłucnej. U osób zdrowych
jama opłucnej jest minimalna - tylko
taka, by pomieścić niewielkie ilości płynu
zwilżającego powierzchnie blaszek, tak
by się po sobie bez trudu przesuwały.
Jedna z postaci zapalenia opłucnej polega
na wypełnieniu jamy nadmierną ilością
płynu - jest to tzw. wysiękowe zapalenie
opłucnej.
W przeciwieństwie do płuc, opłucna jest
wyposażona w receptory bólu, o czym
najlepiej wiedzą cierpiący na zapalenie
opłucnej. Każdy rodzaj zapalenia sprawia,
że powierzchnia opłucnej zostaje pozba-
wiona płynu, w następstwie czego opłucna
płucna i ścienna ocierają się o siebie w cza-
sie oddychania, wywołując ból.
 UKŁAD ODDECHOWY / 83
Budowa płuc i zaburzenia

rzele

W płucu zdrowym (powyżej) tlen

z powietrza zostaje przekazany do naczyń
włosowatych otaczających każdy pęcherzyk
płucny (po lewej). Do typowych zaburzeń
pracy płuc (powiększenia) należą: zapalenie
płuc, w którym pęcherzyki płucne
wypełniają się płynem; odma, polegającą
na zapadaniu się ścian pęcherzyków; astma,
czyli zwężenie umięśnionych ścian
oskrzelików; nowotwór oskrzeli; bronchit,
czyli zapalenie oskrzeli, podczas którego
Żyta płucna Naczynia włosowate
oskrzela wypełniają się wydzieliną śluzową.
Oddychanie
Czy to w stanie czuwania, czy podczas
snu, oddychamy średnio 12 razy na minu-
tę. W ciągu doby wdychamy i wydychamy
ponad 8 tysięcy litrów powietrza. W trak-
cie wytężonego wysiłku fizycznego tempo
oddychania znacznie rośnie, nawet do
80 razy na minutę.
Celem wprowadzania powietrza do or-
ganizmu, a następnie jego usuwania jest
pobranie tlenu niezbędnego dla podtrzy-
mania życia i pozbycie się z ustroju zbęd-
nego dwutlenku węgla, produktu wew-
nętrznych przemian chemicznych.
Tlen stanowi około jednej piątej składu
wdychanego powietrza, a praca płuc, ser-
ca i naczyń krwionośnych jest związana
przede wszystkim z dostarczaniem tlenu
z powietrza do wszystkich tkanek, gdzie
jest potrzebny do produkcji energii, któ-
rej nasz ustrój wymaga dla podtrzymania
funkcji życiowych.
Tak jak samochód spala benzynę przy
udziale tlenu, a kominek ogrzewa pokój
dzięki obecności i węgla, i tlenu, tak
samo komórki wykorzystują tlen: spalają
swoje paliwo - zazwyczaj w postaci cuk-
ru - za pomocą tlenu, w celu uzyskania
energii. Produkty końcowe takiej reakcji
chemicznej są identyczne w przypadku
oddychania komórkowego i spalania ben-
zyny, a mianowicie dwutlenek węgla i wo-
da. Jakkolwiek niektóre tkanki są zdol-
ne do funkcjonowania przez jakiś czas
Przepona
bez dopływu tlenu, mózg nie może się
bez niego obyć.
Większość pracy związanej z wdechem
wykonuje przepona - cienki mięsień
z tkanki włóknistej, szczelnie odgradzają-
cy klatkę piersiową od jamy brzusznej.
Górną część „obudowy" mieszczącej ser-
ce i płuca tworzą żebra, natomiast dno
stanowi przepona.
Gdyby spojrzeć na przeponę od gó-
ry, zobaczylibyśmy duży, centralny ob-
szar włóknisty, przymocowany włóknami
mięśniowymi do wewnętrznej części dol-
nych sześciu żeber. Podobna jest do słoń-
ca z promieniami rozchodzącymi się
w kierunku żeber, do których jest przy-
mocowana. Przepona oglądana od przo-
du ma kształt wysklepionej kopuły, przy-
czepionej do żeber sznurami z mięśni.
Włókna mięśniowe przepony kurczą
się podczas wdechu i spłaszczają kopułę,
ściągając jej najwyższy punkt centralny
w kierunku jamy brzusznej. Dzięki temu
zwiększa się objętość płuc i powietrze
zostaje wciągnięte przez nos, gardło,
krtań i tchawicę. Znalazłszy się w płu-
cach, wędruje do pęcherzyków płucnych,
gdzie zachodzi wymiana tlenu na dwu-
tlenek węgla. Tlen łączy się z hemoglobi-
ną krwi, a czerwone ciałka uwalniają
ładunek dwutlenku węgla z powrotem do
pęcherzyków, by został wypchnięty na
zewnątrz przez płuca. Wydech następuje
Nerwy przeponowe
Przepona
Żyla główna dolna
Aorta
w wyniku prostego rozluźnienia mięśni,
powodującego uchodzenie powietrza jak
z balonu.
Podobnie jak wszystkie inne mięśnie,
polecenia skurczu lub rozkurczu prze-
pona otrzymuje od układu nerwowego.
Nerwy unerwiające przeponę zwane są
lewym i prawym nerwem przeponowym.
Co ciekawe, pochodzą z wyższego od-
cinka rdzenia kręgowego, a zatem mu-
szą odbyć długą drogę od szyi ku dol-
nej części klatki piersiowej. W wyni-
ku urazu lub przebytych chorób może
dojść do uszkodzenia nerwów przepo-
nowych.
Tempo oddychania
Częstotliwość oddychania podlega re-
gulacji przez ośrodek oddechowy mózgu
(rdzeń przedłużony) i jest zależna od
stężenia dwutlenku węgla, nie zaś tle-
nu we krwi. Mózg reaguje na wzmożoną
produkcję dwutlenku węgla, np. podczas
znacznego wysiłku fizycznego, i dosto-
sowuje do niej tempo oddychania. Od-
dechy stają się wtedy głębsze i częstsze,
tak by zaczerpnąć więcej tlenu. Praca
serca ulega przyspieszeniu, wzmaga się
obieg krwi i usunięty zostaje dwutle-
nek węgla. Po zakończonym wysiłku po-
ziom dwutlenku węgla spada i oddechy
wracają do normy.
Dowolne modyfikacje częstotliowści
oddychania mają miejsce, np. podczas
śpiewu, mówienia i jedzenia. Ziewanie,
wzdychanie, kaszlenie i czkawka wyma-
gają innego rodzaju oddychania. Śmiech
i płacz, w przypadku których po długich
oddechach następują krótkie „spazmaty-
czne" wydechy, są odmianami rytmu od-
dechowego wywołanymi przez bodźce
emocjonalne.
Wstrzymywanie oddechu, czy to celo-
we (podczas nurkowania), czy mimowol-
ne (w następstwie ataku nerwowego),
również wywołuje zakłócenia w rytmie
oddechowym. Po kilku pierwszych głębo-
kich oddechach poziom dwutlenku węgla
obniża się, następnie oddech zostaje
wstrzymany i zanika pobudzanie mózgu.
Może to doprowadzić do utraty przy-
tomności, a w przypadku nurkowania
nawet do śmierci przez utonięcie, jeśli
pływak nie zdąży powrócić na powierzch-
nię wody.
Przepona oddziela klatkę piersiową od jamy
brzusznej oraz reguluje objętość płuc
w trakcie wdychania i wydychania
powietrza.
HM
mr
 UKŁAD ODDECHOWY/85

Obieg tlenu w organizmie

Tchawica
Oskrzele

Aorta

Płuco

Tętnica płucna

- Zyty płucne

Lewy
przedsionek
Prawy _
przedsionek

Oskrzeliki

Lewa komora

Prawa komora

Pęcherzyk płucny
-"^ r Powietrze
/ wpływające
wypływające
z pęcherzyka

Erytrocyty
niosące tlen

Pęcherzyk
płucny Naczynie włosowate

Strumień tlenu do
Wnętrze pęcherzyka komórek
płucnego wypełnione
powietrzem
Erytrocyty
przenoszące Dwutlenekwęgla
dwutlenek węgla uwalniany z komórek

Powyżej: Powietrze wdychane przez
tchawicę, oskrzela i oskrzeliki dociera do
pęcherzyków płucnych, gdzie tlen
z powietrza zostaje przekazany do naczyń
włosowatych otaczających pęcherzyk.
Nasycona tlenem krew płynie do żyły
płucnej, a następnie do lewej połowy serca.
które wtłacza ją do aorty. Krew okrąża całe
ciało tętnicami aż do naczyń włosowatych.
Tlen przenoszony przez czerwone ciałka krwi
zostaje oddany tkankom, w zamian za
produkt przemiany materii - dwutlenek
węgla. Gaz zostaje odtransportowany
z powrotem żyłami do prawej połowy serca
i na ostanim etapie krew wpływa tętnicą
płucną do płuca. W pęcherzyku powracająca
z obiegu krew oddaje dwutlenek węgla,
który następnie wydychamy, pobiera zaś
nową porcję tlenu.
Rozdział 7

KRWIONOŚNY
Układ krwionośny składa się z serca i systemu naczyń
krwionośnych. Serce, zbudowane prawie w całości
z tkanki mięśniowej, jest odpowiedzialne za tłoczenie
krwi wokół ciała. Krew nie tylko transportuje
substancje odżywcze i gazy z jednych części ciała do
drugich, ale działa również jako środek komunikacji,
przenosząc informacje chemiczne w postaci hormonów
przebywających drogę z gruczołów dokrewnych do
narządów i tkanek.

Luk aorty —
Lewa tętnica płucna

Żyła główna górna

Lewy przedsionek

Zastawka pólksiężycowata

i
pnia płucnego

Prawy przedsionek

Zastawka pólksiężycowata Aorty

Zastawka trójdzielna

Prawa komora

Mięśniówka Przegroda
międzykomorowa

Tkanka tłuszczowa

Po prawej: Przekrój przez serce

Itr—>
z ukazaniem aorty i jej gałęzi oraz
ważniejszych zastawek, żył, przedsionków
Żyla główna dolna Aorta
i komór.
 UKŁAD KRWIONOŚNY / 87

Krew
Krew jest absolutnie niezbędna dla funk- Płytki krwi je lekarzy, ponieważ przybywa dowodów
cjonowania organizmu. Serce zaczyna ją Płytki krwi to najmniejsze komórki ciała. na to, że mogą odgrywać istotną rolę
pompować przez wewnętrzny system tęt- Jeden mililitr krwi zawiera około 250 mi- w arteriosklerozie - stwardnieniu tętnic,
nic i żył już w okresie życia płodowego lionów płytek, każda zaś płytka ma śred- chorobie nagminnej w cywilizacji zachod-
i czyni to aż do śmierci, dostarczając nicę około 3 mikronów (1 mikron -jedna niej.
tlenu, pokarmu i innych ważnych sub- tysięczna część milimetra). Trombocyty występują we krwi w ta-
stancji do tkanek. W zamian zabiera Trombocyty pełnią jedną podstawową kiej obfitości, że gdziekolwiek doszło-
dwutlenek węgla i inne zbędne produkty funkcję: doprowadzać do krzepnięcia by do krwawienia, zawsze w najbliższej
przemiany materii, które mogłyby być krwi tamującego krwawienie. Mecha- okolicy znajdzie się wystarczająca ich
toksyczne dla ustroju. Krew ma też swój nizm działania płytek bardzo intrygu- ilość.
udział w zwalczaniu drobnoustrojów
chorobotwórczych, a przez zdolność do
krzepnięcia pełni ważną rolę jako element
mechanizmu obronnego organizmu.
Krew jest płynem. Swą przysłowiową
gęstość zawdzięcza obecności milionów
komórek, których właściwości fizjologicz- Żyła szyjna wewnętrzna
ne decydują o tym, że krew klasyfikuje
się jako tkankę, podobnie jak kości czy Tętnice szyjne
mięśnie. Jej składnikami są: przezroczys-
ty płyn - osocze, w którym unoszą się
krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki Prawa tętnica szyjna
białe (leukocyty) oraz maleńkie płytki wspólną Żyła szyjna wewnętrzna
krwi (trombocyty). Żyła główna górna
Tętnica podobojczykowa
Jak prawie całe ciało ludzkie, osocze Aorta
składa się głównie z wody. Ponieważ jest Pień płucny
cieczą, ma zdolność przenikania przez
Serce
ściany drobnych naczyń krwionośnych, Żyły wątrobowe
np. włośniczek, czyli kapilar. Stąd też jej Żyła odpromieniowa
pokrewieństwo z płynem zewnątrzkomó- Żyla główna Tętnica nerkowa
rkowym, w którym są zanurzone wszyst- dolna
kie komórki ciała. Oznacza to, że związki Żyła odłokciowa
Tętnica ramienna
mineralne i inne substancje mogą się Żyła nerkowa
Nerka
przenosić za pośrednictwem osocza z ko- Tętnica krezkowa dolna

mórki do komórki po całym ciele. Tętnica jądrowa

Aorta brzuszna

Osocze Tętnice promie-

Żyła jądrowa
niowa
Osocze jest środkiem transportującym i łokciowa
„paliwa" ustrojowe - glukozę i podsta-
wowe tłuszcze. Z osoczem po ciele roz- Tętnica Żyła odpiszczelowa
udowa
prowadzane są i inne substancje, np. że-
lazo, ważny budulec barwnika wiążącego
tlen - hemoglobiny, oraz wiele innych.
Dlatego też osocze jest w istocie wodnym
roztworem substancji mineralnych, odżyw-
czych i niewielkich ilości innych ważnych
związków (np. hormonów) oraz dodat-
kowo jednego niezwykle istotnego ele-
Żyły powierzchowne
mentu - białka, które stanowi jego za-
sadniczy składnik.
W litrze osocza występuje około 75 gra-
mów białka dwóch głównych frakcji:
albuminy i globuliny. Albumina jest wy-
twarzana w wątrobie. Jest nie tylko źród-
łem pokarmu komórek, ale także wywie-
ra ciśnienie onkotyczne, które utrzymuje
płynne składniki krwi w łożysku naczy- Tętnica piszczelowa
niowym, zapobiegając ich ucieczce do przednia Po lewej: Układ krwionośny jest
tkanek, a dalej do komórek. Można przy- zbudowany z naczyń
jąć, że albumina jest jak krążąca z krwią krwionośnych i serca, których
płynna gąbka, zatrzymująca niezbędne funkcje są związane z tłoczeniem
ilości wody w krwiobiegu i przeciwdzia- krwi wokół ciała. Drogi cyrkulacji
łająca przekształceniu się ciała w roz- krwi dzielą się na: krążenie płucne
mokłą, galaretowatą masę. (małe), w którym krew wędruje
Najważniejszymi globulinami są te, pomiędzy sercem a płucami, oraz
które działają jako przeciwciała zapobie- krążenie wielkie (duży
gające infekcjom. Niektóre globuliny bia- krwiobieg), prowadzące krew
łkowe wraz z krwinkami biorą udział z serca do każdej części ciała
w procesie krzepnięcia krwi. i z powrotem.
88/UKŁAD KRWIONOŚNY
Ściany naczyń krwionośnych są wy- W trakcie wędrówki w krwiobiegu czer- niżenia poziomu tlenu docierającego do
łożone gładką warstwą komórek śród- wone krwinki często ulegają zużyciu, stąd komórek (w następstwie niedoczynności
błonkowych. W przypadku przerwania konieczność ich stałego odnawiania. Każ- serca lub przebywania na dużych wyso-
śródbłonka, a więc krwawienia, składniki dy erytrocyt żyje przeciętnie 120 dni. kościach), szpik kostny natychmiast in-
krwi wchodzą w kontakt z innymi częś- Po tym czasie komórki pochodzące ze tensyfikuje produkcję erytrocytów. Na-
ciami ściany naczynia krwionośnego. Pod szpiku kostnego i śledziony atakują „sta- wet wytężona, codzienna gimnastyka po-
wpływem zetknięcia się trombocyty przy- re" krwinki. Niektóre pozostałości che- budza organizm do wzmożonej produk-
legają do ścian i do siebie nawzajem miczne powracają zaraz do osocza dla cji czerwonych krwinek, gdyż wzrasta
(agregacja), korkując otwór, którym wy- powtórnego wykorzystania, natomiast in- jego zapotrzebowanie na tlen. Oblicze-
pływa krew. Pozostałe ciałka krwi za- ne, w tym hemoglobina, są wysyłane do nia liczby krwinek czerwonych poka-
czynają wchodzić pomiędzy sobą w reak- wątroby w celu dokończenia procesu ich zują, że lekkoatleci mogą mieć nawet
cje w celu wytrącenia fibryny, czyli włók- rozkładu. dwa razy więcej czerwonych ciałek krwi
nika stanowiącego trwalszy środek zarad- Organizm doskonale panuje nad iloś- niż osoby prowadzące siedzący tryb ży-
czy. cią czerwonych krwinek w krwiobie- cia.
Zdolność krwi do krzepnięcia, czyli ko- gu, dostosowując ją do swych potrzeb.
agulacji, a co za tym idzie do zapobiega- W przypadku dużych ubytków krwi, usz- Białe ciałka krwi
nia wykrwawieniu organizmu w przypad- kodzenia części szpiku kostnego lub ob- Białe krwinki - leukocyty - są większe
ku nadwyrężenia naczynia, jest wynikiem i całkowicie odmienne od krwinek czer-
połączonych wysiłków trombocytów i kil- wonych. W przeciwieństwie do erytro-
kunastu substancji biochemicznych, zwa- Poniżej: W przypadku zranienia cytów nie są identyczne i poruszają się
nych czynnikami krzepliwości, pośród z przerwanych naczyń krwionośnych ruchem pełzającym. Biorą czynny udział
których najważniejszą jest protrombina. zaczyna wypływać krew i trombocyty w systemie obrony ustroju przed choro-
Czynniki krzepliwości są składnikami (maleńkie, lepkie ciatka krwi), które bami. Leukocyty dzielą się na trzy katego-
płynnej części krwi - osocza. Zaburze- podążają w kierunku miejsca urazu, rie: granulocyty, limfocyty i monocyty.
nia procesu krzepnięcia mogą być dwoja- by zatamować krwawienie (A). Uwalniają Granulocyty stanowią 50-75 procent
kiego rodzaju: niemożność uformowania się tkankowe czynniki krzepliwości wszystkich białych ciałek i również dzie-
się skrzepu oraz zakrzepica, polegająca i wkraczają na teren działania wraz lą się na trzy grupy. Najliczniejsza z nich
na tworzeniu się zakrzepów wewnątrz na- z czynnikami osoczowymi (B). Reakcja to granulocyty obojętnochłonne (neutro-
czyń kwionośnych. trombocytów, obu typów czynników file).
krzepliwości i innych substancji biorących Ńeutrofile przystępują do pracy w przy-
Krwinki czerwone udział w procesie zmierza ku zamianie padku infekcji bakteryjnej. Wabione
Czerwone krwinki służą jako nośniki tle- fibrynogenu (rodzaj białka) w pasma przez substancje chemiczne wydzielane
nu na drodze z płuc do tkanek. Po fibryny, czyli włóknika. Fibryna tworzy przez bakterie „napływają" do miejsca
odtransportowaniu go nie wracają wolne, galaretowaty konglomerat pokrywający infekcji i zaczynają je otaczać. Jedno-
gdyż zabierają dwutlenek węgla, produkt miejsce przerwania ciągłości naczynia (C). cześnie zawarte w ich wnętrzu ziarnistości
uboczny działalności komórek i niosą Schwytane weń płytki krwi i krwinki rozpoczynają produkcję związków nisz-
z powrotem do płuc, skąd zostaje wyda- wydzielają surowicę (osocze pozbawione czących złapaną w potrzask bakterię. Ro-
lony. Jest to możliwe dzięki zawartym czynników krzepliwości), która wspomaga pa gromadząca się w miejscu zakażenia
w erytrocytach milionom cząsteczek he- tworzenie skrzepu (D). Skrzep zapobiega jest wynikiem aktywności granulocytów.
moglobiny. wtargnięciu bakterii i wywiązaniu się Zbudowana jest w większości z martwych
zakażenia. krwinek białych.
W płucach tlen wiąże się bardzo szyb-
ko z hemoglobiną, nadając krwinkom
jasnoczerwony kolor, od którego wywo-
Fibryna (nierozpuszczalna)
dzi się ich nazwa. Natleniona krew do-
ciera tętnicami do tkanek. Za pomocą
enzymów zawartych w krwinkach czer-
wonych dwutlenek węgla i woda (drugi
zbędny produkt przemian komórko-
wych) łączą się z erytrocytami, które
zabierają je żyłami do płuc. Produk-
cja czerwonych ciałek krwi rozpoczyna
się w pierwszych paru tygodniach od
chwili poczęcia. Przez pierwsze trzy mie-
siące cały proces ma miejsce w wątro-
bie, a dopiero po sześciu miesiącach ży-
cia płodowego przeniesiony zostaje do
szpiku kostnego, gdzie odbywa się do
końca życia. Do osiągnięcia dojrzałości
krwinki czerwone wytwarza szpik we
wszystkich kościach, lecz po około 20. ro-
ku życia produkcja erytrocytów zostaje
ograniczona do kości kręgosłupa, żeber Skrzep
i mostka.
Krwinki czerwone rozpoczynają żyw oi
jako nieregularne, zaokrąglone, wielko-
jądrzaste komórki zwane hemocytobla^-
tami (komórki macierzyste krwinek). Ko-
mórki te przechodzą następnie mnóstwo
szybkich podziałów, podczas których jąd-
ro staje się coraz mniejsze, aż do cał-
kowitego zaniknięcia. Do produkcji eryt-
rocytów ustrój potrzebuje żelaza - głów-
nego składnika hemoglobiny, witaminy
B 1 2 , kwasu foliowego i białek.

Drugą grupą są granulocyty kwaso-
chłonne, zwane eozynofilami, ponieważ,
jeśli zmieszać krew z barwnikiem kwaś-
nym - eozyną, granulki tych granulo-
cytów barwią się na kolor różowy. Sta-
nowią one jedynie 1-4 procent białych
ciałek i oprócz zwalczania bakterii speł-
niają drugą, nie mniej istotną rolę. Je-
żeli do krwi przedostanie się jakiekol-
wiek obce białko lub antygen, pojawiają
się przeciwciała zwalczające antygeny
lub neutralizujące skutki ich obecności.
Równocześnie wyzwalana jest histami-
na. Eozynofile niwelują szkodliwe dzia-
łanie histaminy, ponieważ jej nadmiar
może wywoływać reakcje uczuleniowe.
Kiedy przeciwciała połączą się z anty-
genami, eozynofile usuwają resztki che-
miczne.
Trzeci typ granulocytów - granulocyty
zasadochłonne, czyli bazofile - stanowią
mniej niż 1 procent ciałek białych. Nie-
mniej jednak są niezbędne do życia jako
producenci heparyny - związku zapobie-
gającego krzepięciu krwi wewnątrz na-
czyń krwionośnych.
UKŁAD KRWIONOŚNY / 89
dałkach i węzłach chłonnych rozrzuco- tkankami, nie powinno dziwić, że zabu-
nych po całym ciele. Zarówno monocyty, rzenia ustrojowe i choroby uwidaczniają
jak i płytki krwi powstają w szpiku kost- się w zmianach we krwi. Krew, oprócz
nym. Długość życia monocytów wciąż nie tego, że jest zwierciadłem stanu zdrowia
jest dokładnie znana, ponieważ wydaje organizmu, sama również może ulegać
się, że część swego istnienia spędzają rozmaitym schorzeniom dotykającym
w tkankach, część natomiast w osoczu. krwinki czerwone, białe, płytki krwi, oso-
Co więcej, organizm ludzki jako nigdy nie cze, z których każde wymaga rozpoz-
zatrzymująca się linia produkcyjna wy- nania i odpowiedniej kuracji.
mienia miliony trombocytow przeciętnie
co 4 dni.
Krwotoków, czy to wewnętrznych, czy
zewnętrznych, nie należy co prawda lek-
ceważyć, jednakże wbudowany mecha-
nizm samozachowawczy organizmu spra-
wia, że utrata nawet jednej czwartej ob-
jętości krwi nie grozi poważniejszym
długotrwałym uszczerbkiem na zdrowiu
(pomimo braku transfuzji). A ponieważ
krew niczym dostawca kursuje między
Produkcja krwinek

Limfocyty
Około 25 procent wszystkich białych cia-
łek krwi to limfocyty - komórki o gęs-
tych, kulistych jądrach. Są niezastąpio-
ne w organizmie ze względu na ochronę
immunologiczną, jaką mu zapewniają
dzięki produkcji antytoksyn neutrali-
zujących potencjalnie szkodliwe skutki
działania silnych substancji trujących
lub związków chemicznych wytwarzanych
przez niektóre bakterie. Kolejnym waż-
nym zadaniem limfocytów jest produk-
cja przeciwciał oraz substancji chemicz-
nych, które dają komórkom odporność
na infekcje bakteryjne. Ostatnią grupą
krwinek białych są monocyty, stanowią-
ce do 8 procent ogólnej liczby białych
ciałek. Największe monocyty zawierają
duże jądra, pożerają (fagocytują) bakterie
i usuwają szczątki ciał obcych.
Czynności granulocytów i monocytów
w postępowaniu z bakteriami chorobo-
twórczymi noszą nazwę odpowiedzi za-
palnej, przy rozumieniu zapalenia jako
reakcji organizmu na uraz na poziomie
lokalnym. Czynności limfocytów w po-
stępowaniu z drobnoustrojami inwazyj-
nymi i innymi substancjami noszą nazwę
odpowiedzi immunologicznej. (Zjawisko
to omówiono szczegółowo w Rozdziale
8.) Oba typy reakcji mogą być urucha-
miane jednocześnie.

Miejsce produkcji białych ciałek krwi

Szpik kostny jest miejscem produkcji częś-
ci białych krwinek. Powstają tu wszyst-
kie trzy typy granulocytów. Tworzą się Wytwarzaniem ciałek krwi w organizmie
z mieloblastu w wyniku wielokrotnego zajmuje się wiele narządów - inne u dzieci,
podziału. Okres życia granulocytu wy- inne u dorastających. Proces ten stabilizuje
nosi przeciętnie 12 godzin, czas efek- się dopiero u dorosłych i ma miejsce głównie
tywnej walki z zakażeniami bakteryjny- w kościach czaszki, kręgosłupa, żeber,
mi - 2 do 3 godzin. W przypadku wtarg- mostka oraz w końcach większych kości. np.
nięcia bakterii produkcja limfocytów kości ramiennej. Tam szpik kostny produkuje
wzrasta odpowiednio do zapotrzebowa- wszystkie typy krwinek białych, czerwonych
nia organizmu. Żyją średnio 200 dni, i płytek krwi. Białe ciałka krwi powstają tez
a wytwarzane są w grasicy, śledzionie w grasicy, śledzionie i węzłach chłonnych.
oraz niektórych innych narządach: mig-
Serce
Serce to duży narząd zbudowany z tkan-
ki mięśniowej, położony w środku klat-
ki piersiowej. Choć często uważa się,
że serce znajduje się po lewej stronie,
w istocie jest ulokowane asymetrycznie
na linii środkowej: większa część jest
przesunięta w lewo. Waży około 340 gra-
mów u mężczyzn i nieco mniej u kobiet.
Rzut prawego brzegu serca leży nieco
na prawo od prawego brzegu mostka.
Część serca na lewo od mostka ma kształt
zbliżony do spłaszczonego stożka, które-
go wierzchołek (koniuszek serca) leży tuż
pod lewym sutkiem. Łatwo wyczuć pul-
sowanie towarzyszące każdemu skurczo-
wi serca. Nosi ono nazwę uderzenia ko-
niuszkowego serca.
Zadaniem serca jest tłoczenie krwi do
dwóch oddzielnych obiegów. Najpierw
pompuje krew do tętnic przez aortę, głów-
ną tętnicę ciała. Krew krąży przez wszyst-
kie narządy i tkanki, dostarczając im
pokarmu i tlenu, po czym wraca do
serca żyłami, oddawszy uprzednio cały
tlen.
Następnie serce wtłacza krew do dru-
giego obiegu, tym razem do płuc, by
uzupełnić brak tlenu. Natleniona krew
płynie powtórnie do serca.
W sercu dają się wyróżnić cztery ja-
my związane funkcyjnie z kolejnymi eta-
pami tłoczenia. Każda z nich ma postać
worka mięśniowego o ścianach zdolnych
do kurczenia się, a przez to do wypycha-
nia krwi na zewnątrz. Grubość ściany
mięśniowej jest uzależniona od tego, ile
pracy dana jama musi wykonać. Naj-
grubsze ściany ma lewa komora, gdyż
musi dotłoczyć krew do najodleglejszych
partii ciała.
Jamy są ułożone parami. Każda po-
siada cienkościenny przedsionek, do któ-
rego wpływa krew z żył. Każdy przed-
sionek tłoczy krew przez zastawkę do
komory o grubszych ścianach, która pom-
puje ją do tętnicy.
Oba przedsionki leżą nad komorami
i są w stosunku do nich nieco przesunię-
te w tył. Obydwa przedsionki i komo-
ry sąsiadują z sobą, przedzielone jedy-
nie odcinkami ściany zwanymi odpowied-
nio przegrodami: międzyprzedsionkową
i międzykomorową.
Praca serca
Krew powraca do serca z płuc żyłami
płucnymi z odnowionym zapasem tlenu.
Wpada do lewego przedsionka, który
kurcząc się, wypycha ją przez zastawkę
dwudzielną do lewej komory.
Lewa komora również kurczy się i w tym
momencie zastawka dwudzielna zamyka
się, pozwalając krwi jedynie na wyjście
przez otwartą zastawkę półksiężycowatą
do aorty. Potem krew zmierza do tkanek,
gdzie oddaje tlen.
Z ciała krew powraca do serca dużą
żyłą, zwaną żyłą główną dolną, natomiast
z głowy żyłą główną górną. Wpada do
prawego przedsionka, który kurczy się
i pompuje krew przez zastawkę trójdziel-
ną do prawej komory.
Skurcze prawej komory wyrzucają
krew do tętnic płucnych przez zastaw-
kę pnia płucnego i stąd przepływa ona
przez płuca, gdzie otrzymuje nowy ładu-
nek tlenu. Następnie powraca do serca
żyłami płucnymi, gotowa, by zacząć całą
drogę od początku. Opisany proces od-
bywa się 50-60 razy na minutę.
Zastawki
Podobnie do innych pomp, właściwa pra-
ca serca jest uzależniona od szeregu „za-
worów" w formie zastawek sercowych.
W prawej połowie serca występuje za-
stawka półksiężycowatą pnia płucnego
i zastawka trójdzielna; po lewej nato-
miast zastawka półksiężycowatą aorty
i zastawka dwudzielna. Wszystkie cztery
zastawki otwierają się i zamykają auto-
matycznie, wpuszczają i wypompowują
Czynności tłoczące serca
Żyła płucna
Vl
-\
Zyla główna
dolna
Zastawka pnia Rdzeń płucny
płucnego
Aorta
Komory kurczą się
tłocząc krew do płuc
i dużego krwiobiegu
krew z przedsionków i komór, uniemoż-
liwiając jej cofnięcie.
Zastawki pnia płucnego i aorty mają
zbliżoną budowę. Złożone są z trzech
płatków twardej, ale cienkiej tkanki włók-
nistej. Zastawki dwu- i trójdzielna są
bardziej skomplikowane, choć również
podobne do siebie. Zastawka dwudzielna
posiada dwa płatki, trójdzielna zaś - trzy.
Każda z tych zastawek jest położo-
na w pierścieniu ujścia przedsionkowo-
-komorowego. Każdy płatek jest przy-
mocowany podstawą do pierścienia, na-
tomiast wolnymi brzegami styka się z pła-
tkami sąsiednimi, przesłaniając światło
ujścia i zamykając tym samym zastaw-
kę. Owe wolne brzegi i powierzchnie
komorowe płatków są przyczepione rów-
nież do wielu cienkich sznureczków -
strun ścięgnistych - które biegną w dół
komory i zapobiegają odskoczeniu za-
stawki (pod ciśnieniem krwi) do przed-
sionka.
Przedsionki
wypełniają
się krwią
Zastawka trójdzielna
Przedsionki kurczą
się i krew wpływa
do komór
Zastawka mitralna -
Zastawka
aorty
Komory rozkurczają się
i cykl rozpoczyna się
od początku
 UKŁAD KRWIONOŚNY/91
Zjawiska elektryczne
Z każdym uderzeniem serca oba przed- Zastawki - widok od góry
sionki równocześnie się kurczą i zapeł-
niają komory krwią. Następnie kurczą Zastawka
się obie komory. pólksiężycowata
pnia płucnego
Taka kolejność skurczów jest uzależ-
niona od skomplikowanego „zegara" elek-
trycznego.
Główną kontrolę nad nim sprawuje
węzeł zatokowo-przedsionkowy położo-
ny w prawym przedsionku. Wysyłane
przez niego impulsy powodują kurczenie
się obu przedsionków. Obok niego ist-
nieje drugi węzeł - przedsionkowo-ko-
morowy, ulokowany w miejscu zejścia się
przedsionków z komorami. Impuls prze-
pływa z węzła zatokowo-przedsionkowe-
go do przedsionkowo-komorowego za
pośrednictwem kurczącej się mięśniówki
„roboczej" przedsionków.
Węzeł przedsionkowo-komorowy po-
woduje opóźnienie impulsu wywołujące-
go skurcz i przesyła go dalej wiązką
włókien przewodzących w przegrodzie
międzykomorowej zwanej pęczkiem Hisa.
Po przejściu przez pęczek i jego odnogi,
a następnie tzw. włókna Purkinjego, im-
puls rozchodzi się po mięśniach komór,
nakazując im skurcz w chwilę po skurczu
przedsionków.

Położenie zastawek - widok od przodu

Luk aorty Struny ścięgniste

Żyla główna
górna

Zastawki zapewniają przepływ krwi przez

Tętnice płucne
serce w jednym tylko kierunku i nie
dopuszczają do jej cofania się. Złożone są
z dwóch lub trzech płatków, które zwierają
Lewy przedsionek
się z chwilą przepłynięcia krwi. Zastawka
Zastawka dwudzielna i półksiężycowata aorty kierują
aorty
— Zastawka pnia płucnego
przepływem krwi natlenionej przez lewą
połowę serca; zastawka pnia płucnego
— Lewe uszko
i trójdzielna sterują przepływem krwi
odtlenionej przez prawą połowę.
Prawy przedsionek Zastawka
dwudzielna

Lewa komora

Zastawka Prawa komora

trójdzielna

\
Żyła główna
dolna"
Naczynia krwionośne
Tętnice i żyły to dwa typy dużych naczyń
krwionośnych w ciele. Tętnice przypomi-
nają rurki, przez które przepływa krew
od serca do tkanek, podczas gdy żyły
służą jako szlak powrotny.
Główna komora tłocząca serca - ko-
mora lewa - wyrzuca krew do najwięk-
szej tętnicy naszego ciała - aorty. Pierw-
sze gałęzie odchodzą od niej już zaraz
za sercem. Są to tzw. tętnice wieńcowe,
zaopatrujące w krew samo serce.
Prawie natychmiast po odejściu od
aorty lewa tętnica wieńcowa rozdziela
się na dwie duże gałęzie. Tak więc w re-
zultacie otrzymujemy trzy tętnice wień-
cowe — prawą i dwie gałęzie lewej. W dal-
szym swym przebiegu opasują dokładnie
serce i penetrują je, dostarczając krew
do każdej jego partii. Pozostałe tętnice
transportują krew do wszystkich części
ciała, dzieląc się najpierw na odgałęzie-
nia - tętniczki, następnie zaś na naczy-
nia włosowate zwane włośniczkami lub
kapilarami.
Lewa komora jest źródłem ogromnego
ciśnienia, które umożliwia wtłoczenie
krwi do wszystkich odnóg siatki naczy-
niowej. Ucisk wywierany przez mankiet
gumowy stosowany przy pomiarze ciś-
nienia jest taki sam jak maksymalna siła
skurczu lewej komory przy każdym ude- Puls da się wyczuć w wielu tętnicach Żywiczny model siatki naczyniowej mózgu.
rzeniu serca. powierzchniowych. Najczęściej wykorzys- Komórki mózgowe pozbawione natlenionej
tuje się w tym celu tętnicę promieniową krwi obumierają w ciągu kilku minut.
Budowa tętnic w nadgarstku, tuż powyżej kciuka. Przy-
Tętnice muszą posiadać grube ściany, jęło się przykładać do niej jeden lub jalną rolę - pomagają regulować ciepło-
by wytrzymać działanie wysokiego ciś- dwa palce, nigdy jednak nie kciuk, któ- tę ciała.
nienia wywieranego przez silne skurcze rego własne tętno może wprowadzić nas Kiedy jest nam gorąco, kapilary skóry
serca. Od zewnątrz tętnica jest otoczo- w błąd. rozszerzają się, umożliwiając większej niż
na luźną powłoką z tkanki włóknistej. Tętnica ramienna również posiada łat- zazwyczaj ilości krwi dotarcie do skóry,
Pod nią znajduje się sprężysta warstwa wo wyczuwalne tętno, najlepiej w we- gdzie oddaje ciepło i ulega ostudzeniu.
z tkanki mięśniowej, stanowiąca umocnie- wnętrznej części dołu łokciowego na prze- Mając bardzo cienkie ścianki, włoś-
nie naczynia. Dodatkowo pośród tkanki dłużeniu linii małego palca. niczki są narażone na uszkodzenia, zwłasz-
elastycznej (śródbłonka) widnieją biegną- Tętno często mierzy się na tętnicy szyj- cza dotyczy to naczyń włosowatych skó-
ce okrężnie włókna mięśniowe. Na we- nej, około 2,5 centymetra poniżej kąta ry.
wnętrzną błonę składa się warstewka żuchwy. Można do tego wykorzystać ste- Na skutek przecięcia lub zadrapania,
z komórek gładkich, umożliwiających toskop, który czasami ujawnia szmer na- ewentualnie uderzenia, następuje wylew
swobodny przepływ krwi. czyniowy - regularny odgłos towarzyszą- krwi z naczyń włosowatych. Sińce są
Grube elastyczne ściany mają ogrom- cy każdemu uderzeniu serca. Objaw ten następstwem gromadzenia się w skórze
ne znaczenie dla funkcjonowania całego wskazuje na częściową blokadę tętnicy, krwi z uszkodzonych kapilar.
układu. Sprężyste ściany wielkich tętnic pomimo że wyczuwalne tętno wydaje się Naczynia włosowate mogą zostać na-
przejmują na siebie główną siłę ciśnienia być całkowicie w normie. ruszone również w wyniku poparzenia,
wywołanego skurczem serca, a w przer- Innymi miejscami pomiaru tętna bywa- posiadają jednak w pewnym stopniu zdol-
wach pomiędzy kolejnymi skurczami po- ją: pachwiny, okolica podkolanowa, we- ność do samoodnawiania się, czyli re-
pychają krew dalej. wnętrzna strona stawu skokowego i po- generacji. U osób w podeszłym wieku
wierzchnia grzbietowa stopy. lub od dłuższego czasu nadużywających
Tętno alkoholu naczynia włosowate często kru-
Kiedy lekarz mierzy puls, stara się wy- Naczynia włosowate szeją, pozostawiając na skórze fioleto-
czuć miarowość pracy serca pompują- Naczynia włosowate (włośniczki), mierzą- wa we plamy lub czerwonawe linie.
cego krew wokół ciała przez system tęt- ce zaledwie osiem tysięcznych milimetra, Przeszedłszy przez naczynia włosowa-
nic. są niewiele szersze od pojedynczej komór- te, krew powraca do serca żyłami.
Siła każdego uderzenia serca jest prze- ki. Każda kapilara jest zbudowana z bar-
noszona po ścianach tętnic, podobnie dzo cienkiej warstwy tkanki zwiniętej
jak fala biegnie po tafli jeziora. Sprę- w rurkę i otoczonej równie cienką błoną.
żyste ściany tętnic rozszerzają się, aby Wszystkie ściany kapilar są na tyle cien-
przyjąć uderzenie czoła fali. W dalszym kie, by niektóre substancje bez trudu prze-
etapie skurczu sercowego ściany zapa- nikały przez nie z krwi i do krwi. Kon-
dają się i w ten sposób przyczyniają do trolę nad kapilarami sprawują mięśnie.
swobodnego przepływu krwi przez cały Obok wymiany związków chemicznych
układ. naczynia włosowate skóry odgrywają spec-
 UKŁAD KRWIONOŚNY/93
Żyły Tętnice wieńcowe -
Żyły są podobne do tętnic pod względem
rozmieszczenia w organizmie - tętnice
i żyły unaczyniające dany narząd lub
tkankę często mają równoległy przebieg.
Istnieją jednakże między nimi zasadnicze
różnice. Przykładowo, wiele żył jest wy-
posażonych w zastawki, których tętnice Luk aorty
nie posiadają. Ściany tętnic są zawsze
grubsze niż ściany żył tej samej wielkości,
natomiast ich światło, czyli przepusto-
wość, są znacznie mniejsze niż odpowia-
dających im żył.
Kierunek
Żyły to rury z tkanki mięśniowej i włók- przepływu krwi
nistej. Ściana żyły dzieli się na błonę
zewnętrzną (przydankę), błonę środkową 1 Gałęzie lewej tętnicy
z włókien mięśniowych i wewnętrzną war- J wieńcowej
stwę wyściełającą - błonę wewnętrzną.
Warstwa mięśniowa żył jest niezwykle
cienka.

Po prawej: Tętnice wieńcowe zaopatrują

mięsień sercowy w potrzebny mu tlen
i składniki pokarmowe. Zasadniczo istnieją
trzy tętnice wieńcowe: dwa odgałęzienia
tętnicy wieńcowej lewej oraz tętnica
wieńcowa prawa.

Poniżej: Ściany tętnic są zbudowane

z kilku warstw mięśniowych, które
przyspieszają przepływ krwi w łożysku
naczyń po każdym uderzeniu serca. Zjawisko
to najlepiej da się zaobserwować w miejscu
pomiaru pulsu na tętnicy promieniowej
w nadgarstku.

rPrzydanka (btona zewnętrzna)

Zewnętrzna warstwa sprężysta

Zgmacze
Warstwa mięśniowa (btona środkowa)

Wewnętrzna warstwa sprężysta

Warstwa wyścielająca
(błona wewnętrzna)
Tętnica promieniowa
(miejsce wyczuwania tętna) _._ Tętnica
Budowa tętnicy międzykostna
przednia
Miejsce badania tętna
Tętnica
łokciowa

Mechanizm krążenia
krwi w tętnicach
Zastawka sercowa otwarta
I
Przepływ krwi

Poszerzone ściany tętnicy

Zwężenie mięśni ściany tętnicy

£ ^ i _ ^ Krew popchnięta
wzdłuż tętnicy
Zastawka sercowa zamknięta

Budowa i czynności tętnic

Krążenie krwi
Krew rozpoczyna drogę po ustroju w chwili
opuszczenia lewej komory. Na tym eta-
pie jest bogata w tlen, pokarm rozłożony
na cząsteczki i inne ważne substancje,
np. hormony.
Rozdzieliwszy się na tętnice wieńcowe,
aorta kieruje się w górę, po czym zakręca
z powrotem w dół, tworząc łuk aorty. Od
łuku odchodzą pień ramienno-głowowy,
tętnica szyjna wspólna lewa i lewa tętnica
podobojczykowa. Potem aorta zstępuje
w dół klatki piersiowej i jamy brzusznej.
W jamie brzusznej tworzą się trzy głów-
ne tętnice, wiodące do jelit i wątroby, oraz
po jednej do obu nerek. Następnie aorta
rozwidla się na prawą i lewą tętnicę bio-
drową wspólną, które dowożą krew do
miednicy i kończyn dolnych.
Z tętnic krew płynie dalej tętniczkami
prowadzącymi do każdego narządu i tkan-
ki w ustroju, nie wyłączając serca, przecho-
dzącymi następnie w rozległą siatkę na-
czyń włosowatych.
W naczyniach włosowatych krwinki
płyną „gęsiego", oddając cały tlen i pozo-
stałe substancje i zabierając w zamian
dwutlenek węgla i inne zbyteczne produk-
ty przemiany materii.
Gdy ciało znajduje się w stanie spo-
czynku, krew na ogół przepływa tzw.
anastomozami, czyli naczyniami włoso-
żego i małego krążenia płynie krew w kie-
runku od serca, a żyłami dużego i ma-
łego obiegu - krew powracająca.
Na skróty
Opuściwszy jelita, krew nie płynie bezpo-
średnio do serca, lecz jest odciągana do
tzw. wątrobowego układu wrotnego żył.
Umożliwia on krwi, która może być bo-
gata w przetrawiony pokarm, transport
wprost do wątroby.
Dotarłszy z trzustki do wątroby, krew
przepływa pomiędzy komórkami wątro-
by w specjalnych naczyniach włosowa-
tych - tzw. naczyniach zatokowych, po
czym uchodzi do kolejnego układu - żył
wątrobowych. Te z kolei wiodą ostatecz-
Układ tętniczy
Tętnica szyjna wspólna prawa
Luk aorty
nie do żyły głównej dolnej, a potem do
serca. Układ taki gwarantuje najspraw-
niejszy sposób dostarczania wątrobie po-
karmu, przechodzącego z jelit do systemu
żylnego.
Szczególne układy żył znajdują się rów-
nież w krańcowych częściach ciała: dło-
niach, stopach, uszach i nosie. Można
tam znaleźć bezpośrednie połączenia po-
między drobnymi tętnicami i żyłami,
przez które krew może przedstawać się
bez konieczności przepływania przez sys-
tem włośniczek w tkankach. Główna fun-
kcja tych połączeń (anastomoz tętniczo-
żylnych) wiąże się z kontrolą ciepłoty
ciała. Przy ich otwarciu zwiększa się wy-
tracanie ciepła z organizmu.
Tętnica szyjna wspólna lewa
Tętnica podobojczykowa

watymi o większej niż przeciętna wiel- Tętnica płucna

kości. W przypadku zapotrzebowania na Tętnica wieńcowa prawa
dodatkowy tlen w danej części ciała krew I
Tętnica ramięnna
przepływa niemal wszystkimi dostępnymi
arteriami unaczyniającymi ten obszar.
Gałąź tętnicy wieńcowej lewej
Po przejściu przez kapilary krew wkra- Tętnica krezkowa górna Aorta
cza do układu żylnego. Początkowo bieg-
nie naczyniami cienkimi - żyłkami, żyl- Tętnica nerkowa
nymi odpowiednikami tętniczek. Następ-
nie wpływa do żył mniejszych i zmierza
z powrotem ku sercu żyłami już tak du- Tętnica krezkowa
żymi, że łatwo je dostrzec pod powierzch- dolna
nią skóry. Duże żyły, prócz żył głowy
i szyi, posiadają zastawki, które pow-
strzymują krew przed cofaniem się do
tkanek. Mają one maleńkie, półksiężyco-
wate listki zachodzące na światło żyły,
pozwalające na przepływ krwi tylko w je-
dnym kierunku.
Żyły nadchodzące ze wszystkich za-
kątków ciała ostatecznie łączą się w dwa
duże naczynia: żyłę główną górną i dolną.
Pierwsza z nich odprowadza krew z gło-
wy, kończyn górnych i szyi, druga zaś
zbiera krew wracającą z dolnych partii
ciała. Krew z obu tych żył wpada do pra-
wej połowy serca, skąd jest tłoczona do
pnia płucnego (jedynej tętnicy przewo-
dzącej krew odtlenioną), kierując krew
do płuc.
W końcowym etapie podróży natlenio-
na krew przepływa przez żyły płucne (je-
dyne żyły niosące krew natlenioną) i zmie-
rza do lewej połowy serca.
Obieg krwi w płucach jest zwany krąże-
niem płucnym (małym), a cyrkulacja po
pozostałych częściach ciała - krwiobie-
giem (krążeniem) dużym. Tętnicami du-
 UKŁAD KRWIONOŚNY/95
Układ żylny ło 59 procent znajduje się w żyłach, Regulacja krążenia
15 procent w tętnicach, 5 procent we W dolnej części mózgu znajduje się obszar
włośniczkach i pozostałe 9 procent w ser- zwany ośrodkiem naczynio-ruchowym,
Zyla cu. Podobnie tempo przepływu krwi nie który steruje krążeniem krwi, a zatem i jej
szyina
wewnętrzna
wszędzie jest jednakowe. Jest ona wy- ciśnieniem. Spośród naczyń krwionoś-
rzucana z serca i pompowana przez aortę nych, odpowiedzialnymi za kontrolę sy-
Zyla płucna z szybkością 33 centymetrów na sekundę, tuacji są tętniczki, ogniwo pośrednie po-
Zatoka wieńcowa jednak zanim osiągnie kapilary, jej pręd- między małymi tętnicami a naczyniami
Żyla podoboj- kość obniża się do zaledwie 0,3 centyme- włosowatymi krwiobiegu. Ośrodek na-
czykowa Zyla odlo- tra na sekundę. czynio-ruchowy otrzymuje informacje
kciowa
Żyla główna Szybkość prądu powrotnego krwi stop- o wysokości ciśnienia od nerwów czu-
górna niowo wzrasta, tak że docierając do serca, ciowych w aorcie i tętnicach szyjnych,
porusza się już z prędkością 20 centymet- następnie wysyła polecenia do tętni-
rów na sekundę. czek.
Żyla wą-
trobowa

Poniżej: Na rysunku żyły głębokie kończyny

dolnej zaznaczono kolorem jasnoniebieskim.
Szereg zastawek otwierających się
i zamykających na zasadzie śluzy,
w odpowiedzi na nieustanne zmiany
w ciśnieniu krążącej krwi, zapewnia
nieprzerwany przepływ, przeciwstawiając
jej ruch sile grawitacji. Przekrój przez
podudzie (rys. dolny) ilustruje relację
topograficzną między żyłami głębokimi
i powierzchniowymi.

Zyla udowa

Zyla
podkolanowa

Zyla
odpiszczelowa

- Żyla udowa

Mechanizm zabezpieczenia
przeciwurazowego - Żyla odpiszczelowa
W niektórych częściach ciała, np. w koń-
czynach górnych i dolnych, tętnice i ich
odgałęzienia biegną parami, tak by mogły
się dublować i stanowiły drogę alterna-
- Żyla odstrzalkowa
tywną dla krwi na wypadek, gdyby jedna
z pary uległa uszkodzeniu. Zjawisko to
nosi nazwę krążenia obocznego.
W przypadku zniszczenia tętnicy gałąź - Żyla podkolanowa
sąsiednia, która przejmuje jej rolę, po-
szerza się, przyspieszając krążenie krwi.
Jeśli organizm znajduje się w stanie na- Żyla piszczelowa przednia
pięcia fizycznego (np. podczas ruszania
do biegu), naczynia krwionośne w mięś-
niach kończyn dolnych rozszerzają się, - Żyla piszczelowa tylna
natomiast naczynia narządów trzewnych
zamykają, tak by krew kierowała się tyl- Żyla strzałkowa
ko do miejsca, gdzie jest najbardziej po-
trzebna. W trakcie np. poobiedniego od-
poczynku odbywa się proces odwrotny,
wspomagany przez wiele połączeń omija-
jących, czyli anastomoz.

Dystrybucja i przepływ
Krew nie jest rozprowadzana równomier-
nie po całym ciele. W każdym momencie
około 12 procent krwi znajduje się w tęt-
nicach i żyłach krążenia płucnego, oko-
Rozdział 8

LEiFATYCZNY
Układ limfatyczny jest drugim,
obok układu krwionośnego, Wejście do prawego —7
przewodu limfatyczncgo
systemem naczyń przenoszących
płyny w obrębie ciała. Naczynia
limfatyczne są odpowiedzialne
za transport nadmiaru płynu,
obcych elementów i innych
substancji z tkanek i komórek
ciała. Układ jest zaangażowany
Naczynia limfatyczne
w procesy neutralizacji
potencjalnie szkodliwych cząstek.
Przy realizacji tego zadania
współpracuje ściśle z krwią,
a szczególnie z limfocytami -
krwinkami białymi, ważnymi
dla obrony organizmu przed
chorobą.

Po prawej: Układ limfatyczny tworzy sieć

cienkich naczyń, które zbierają nadmiar
płynu (limfę, chłonkę) z komórek i tkanek
organizmu i przenoszą z powrotem do krwi.
Dwa największe naczynia limfatyczne
(prawy przewód limfatyczny i przewód
piersiowy) uchodzą do żył w pobliżu serca.
Powiększenie pokazuje przekrój węzłów
chłonnych, będących skupieniami tkanki
limfatycznej, rozmieszczonych w różnych
częściach ciała wzdłuż naczyń
limfatycznych.

Naczynia limfatyczne
W skład układu limfatycznego wchodzą
naczynia limfatyczne oraz wysoko wy-
specjalizowane tkanki i narządy, w tym
grasica, śledziona i migdałki.
Drobne naczynia limfatyczne - naj-
drobniejsze nazywane są włośniczkami -
oplatają ścianki żył i tętnic. Zbierają
z tkanek nadmiar płynu nazywanego lim-
fą lub chłonką. Ściany włośniczek lim-
fatycznych są cienkie i bardzo przepusz-
czalne, tak że duże cząsteczki i cząst-
ki - w tym i bakterie, które nie mogą
przejść przez ścianę włośniczek do krwi -
są transportowane z limfą.
W ściankach niektórych naczyń lim-
fatycznych występują mięśnie gładkie,
które kurcząc się rytmicznie w jednym
kierunku, powodują ruch limfy. Na we-
wnętrznych powierzchniach ścianek znaj-
dują się zastawki zapobiegające wstecz-
nemu ruchowi chłonki.
Naczynia limfatyczne można znaleźć
we wszystkich częściach ludzkiego ciała,
z wyjątkiem centralnego systemu nerwo-
wego, kości, chrząstek i zębów. Skład
chłonki jest zależny od lokalizacji naczyń.
Na przykład w naczyniach drenujących
kończyny jest zawarty bogaty w białka
płyn, który przesączył się z komórek
i tkanek, podczas gdy chłonka jelitowa
Rodzaje limfocytów
Limfocyt
Immunoglobuliny
(przeciwciała)
Komórka szpiku kostnego
Limfocyt T-cytotoksyczny
Limfocyt T-supresyjny
" Limfokiny
Limfocyt T-pomocniczy
UKŁAD LIMFATYCZNY / 97
jest pełna tłuszczu, nazywanego mleczem
(ma kolor mlecznobiały), który powstał
w przewodzie pokarmowym podczas tra-
wienia.
W różnych miejscach swego przebiegu
naczynia limfatyczne łączą się ze skupie-
niami tkanki limfatycznej, nazywanymi
węzłami chłonnymi. Stąd właśnie pocho-
dzą krwinki białe - limfocyty krążące
w organizmie w naczyniach chłonnych
i krwionośnych. Węzły chłonne można
odnaleźć w tkance otaczającej duże żyły.
Są wyczuwalne w tych miejscach, gdzie
naczynia przebiegają pod powierzchnią
skóry, np. w dołach pachowych, pach-
winach i na karku.
Bakterie oraz inne obce cząstki, które
wraz z limfą wpływają do węzłów chłon-
nych, zostają w nich odfiltrowane i znisz-
czone, a limfa opuszczająca węzeł chłon-
ny jest wzbogacona w limfocyty i przeciw-
ciała - białkowe substancje odpowiedzial-
ne za unieczynnienie obcych cząstek.
Wszystkie naczynia limfatyczne łączą
się, tworząc dwa duże przewody - prze-
wód piersiowy po stronie lewej oraz pra-
wy przewód chłonny - które uchodzą do
kątów żylnych w pobliżu serca.Tak więc
układ naczyń chłonnych doprowadza lim-
fę z tkanek do krwi.
Po lewej: Limfocyty są
odpowiedzialne za odporność
organizmu. Chociaż są rodzajem
krwinek białych, odgrywają także
rolę w układzie limfatycznym
i można je znaleźć w wielu
narządach tego układu:
w migdałkach oraz śledzionie.
Tkanki i narządy
Śledziona jest integralną częścią układu
limfatycznego. Jej głównym zadaniem
jest spełnianie roli filtra krwi oraz wy-
twarzanie przeciwciał. Co więcej - powię-
kszona śledziona, którą lekarz może wy-
badać podczas badania palpacyjnego brzu-
cha, często sugeruje występowanie jakie-
goś schorzenia w organizmie i koniecz-
ność wykonania dalszych badań.
Śledziona jest położona tuż pod prze-
poną, w górnej części jamy brzusznej po
lewej stronie. Długość śledziony wynosi
zwykle około 13 centymetrów, a jej oś
długa przebiega wzdłuż 10. żebra. Waży
przeciętnie około 200 gramów u doros-
łych, a powiększona może dochodzić aż
do dwóch i więcej kilogramów.
Oglądana gołym okiem wygląda jak
włóknista torebka otaczająca czerwoną,
bezkształtną masę. Jedyne co można wy-
odrębnić z tej masy, to drobne ziarnistości
zwane ciałkami Malpighiego, będące sku-
piskami limfocytów.
Śledziona jest zaopatrywana w krew za
pośrednictwem tętnicy śledzionowej, któ-
ra jak każda inna dzieli się na mniejsze
tętnice i tętniczki. Te drobne naczynia,
przebiegając przez miazgę śledziony, są
bardzo ściśle związane z tkanką limfa-
tyczną, co więcej - w odróżnieniu od in-
nych tętniczek nie dzielą się, tworząc sieci
włośniczek, ale wylewają krew bezpośred-
nio w macierz śledziony.
Niezwykły sposób, w jaki śledziona
zaopatruje się w krew, umożliwia jej wy-
pełnianie dwu podstawowych funkcji. Po
pierwsze, przez to, że drobne tętniczki są
jakby owinięte tkanką limfatyczną, do-
chodzi do bezpośredniego kontaktu tego
układu ze wszystkimi obcymi białkami
zawartymi we krwi, co z kolei uruchamia
produkcję przeciwciał. Po drugie, dzię-
ki temu, że krew z drobnych tętniczek
jest wylewana wprost do miazgi śledzio-
ny, retikulocyty (komórki siateczkowe)
mogą dokonać oczyszczenia krwi ze
wszystkich zużytych bądź starych krwi-
nek.
ułatwiają jej zniszczenie przez krwin-
ki białe zwane fagocytami. Przeciwcia-
ła są wytwarzane w obrębie ciałek Mal-
pighiego.
W pewnych okolicznościach śledziona
może także przejmować funkcję wytwa-
rzania nowych krwinek, co nie wystę-
puje w zdrowym, dorosłym organizmie.
Dzieje się tak wtedy, gdy szpik kostny
zostaje zaatakowany przez proces cho-
robowy. Wtedy to wątroba i śledziona
stają się głównymi miejscami produkcji
krwinek czerwonych. Co więcej, w życiu
płodowym to właśnie śledziona wytwarza
znaczną część krwi płodu.
Badanie śledziony
W przypadku normalnych zdrowych lu-
dzi śledziony nie bada się. Istnieje jednak
wiele chorób powodujących powiększe-
nie tego narządu, co można zbadać przez
powłoki brzuszne. Sposób postępowania
jest prosty - u pacjenta leżącego na ple-
cach lekarz zaczyna palpację (dotykanie,
obmacywanie) od dolnej części brzucha,
powoli przesuwając dłonie w kierunku
lewego górnego rogu. Jako że śledziona
przemieszcza się podczas wykonywania
ruchów oddechowych, prosi się pacjenta
Położenie śledziony
0 wykonanie głębokiego wdechu, tak by
możliwe stało się wyczucie tego ruchu.
Powiększenie śledziony może także być
wykryte podczas zwykłego badania rent-
genowskiego albo badania z użyciem izo-
topów promieniotwórczych.
Grasica
W ciągu ostatnich dwudziestu lat stało
się jasne, że grasica spoczywa w centrum
swoistej pajęczyny, utworzonej przez współ-
pracujące z sobą tkanki i narządy układu
limfatycznego, odpowiedzialnej za obro-
nę immunologiczną ustroju, czyli ochro-
nę przed atakiem jakichkolwiek czynni-
ków chorobotwórczych.
Ciągle jeszcze nie wiadomo, w jaki
sposób grasica spełnia swoje funkcje, pew-
ne jest jednak, że jest niezbędna dla
prawidłowego funkcjonowania układu li-
mfatycznego, szczególnie podczas kilku
pierwszych lat życia.
Poniżej: Śledziona znajduje się
w lewym górnym rogu jamy brzusznej,
zaraz pod przeponą. W takim położeniu jest
ona względnie odsłonięta, dlatego też często
dochodzi do jej uszkodzenia w wypadkach
1 czasami musi zostać usunięta.
Przepona

Funkcje śledziony Śledziona

Śledziona pełni funkcję jednego z głów-
nych filtrów krwi. Makrofagi nie tylko
usuwają stare i zużyte krwinki, są także Tętnica śledzionowa
zdolne do wyeliminowania jakiejkolwiek
nieprawidłowej komórki. Dotyczy to głó-
wnie erytrocytów (krwinek czerwonych),
jednak w razie konieczności śledziona
może także dokonać selekcji krwinek bia- Jelito cienkie
łych oraz płytek krwi.
Narząd ten jest również odpowiedzial-
ny za usuwanie wszelkiego rodzaju nie-
prawidłowych cząstek mogących pojawić
się we krwi. Dlatego też odgrywa bar-
dzo istotną rolę, chociażby w procesie
oczyszczania organizmu z bakterii cho-
robotwórczych. Poza tym śledziona bie-
rze udział w wytwarzaniu przeciwciał -
białek krążących we krwi, które wiążą
się z obcą cząstką i unieruchamiając ją,

Rozmiar i położenie grasicy
Lewy i prawy
płat grasicy
Dziecko
U góry: Porównanie względnych
rozmiarów grasicy u dorosłego i dziecka
unaocznia jej wpływ na powstanie układu
odpornościowego we wczesnych latach
życia. W wieku dorosłym dochodzi do
rzeczywistego jej zmniejszenia.
Poniżej: Małe powiększenie przekroju przez
prawidłową grasicę pozwala zobaczyć jej
budowę.
Grasica leży w górnej części klatki
piersiowej, tuż za mostkiem. W organiz-
mie młodego dorosłego człowieka waży
ona około 15 gramów i ma parę cen-
tymetrów długości. To proste stwier-
dzenie odkrywa najbardziej zadziwiają-
cy fakt dotyczący tego narządu. Otóż
w odróżnieniu od innych organów jest
on największy w okresie dojrzewania,
kiedy to może osiągać wagę do 45 gra-
mów.
U dziecka grasica jest bardzo duża
w porównaniu z resztą ciała i może się-
gać za mostkiem w dół klatki piersio--
wej. Powiększa się bardzo szybko aż do
7. roku życia, a następnie do okresu doj-
rzewania wzrost masy narządu następuje
znacznie wolniej.
Po zakończeniu procesu dojrzewania
obserwuje się zmniejszanie się rozmia-
rów grasicy, co nazywane jest inwolu-
cją-
U ludzi starszych jedyną pozostałością
tkanki grasicy może być strzępek tkanki
łącznej i tłuszczu.
Budowa i funkcja
W grasicy występuje wiele rodzajów lim-
focytów ważnych dla obrony organizmu
przed schorzeniami. Poza tym narządem
komórki te znaleźć można we krwi, węz-
łach chłonnych, śledzionie i szpiku kost-
nym. Obserwuje się przemieszczanie się
ich do tkanek w czasie reakcji zapal-
nych.
Zewnętrzna warstwa grasicy - ko-
ra zawiera głównie limfocyty, w odróż-
nieniu od wewnętrznej nazywanej rdze-
niem, w której poza limfocytami wystę-
pują też inne komórki typowe dla tego
narządu.
Obecnie coraz rzadziej poddaje się
w wątpliwość wpływ grasicy na powsta-
wanie i rozwój systemów obronnych we
wczesnych latach życia. Co więcej - wy-
daje się ona także odpowiedzialna za
kontrolę tych systemów, tak by nie były
aktywowane przez własne tkanki ustroju.
UKŁAD LIMFATYCZNY/99
W organizmie wyróżnić można dwa
główne typy komórek odpornościowych,
a są nimi dwa rodzaje limfocytów. Lim-
focyty typu T, zależne od grasicy, są
odpowiedzialne za rozpoznawanie ob-
cych substancji oraz za wiele sposobów
ich atakowania. Inny rodzaj komórek
immunologicznych to limfocyty typu B,
wytwarzające przeciwciała dla obcych
substancji.
Metoda, jaką posługuje się grasica,
nadzorując limfocyty T, nie jest dokład-
nie znana poza jednym ważnym mecha-
nizmem. Otóż wydaje się, że około 95 pro-
cent powstałych w grasicy limfocytów
zostaje przez nią samą zniszczonych, za-
nim jeszcze mają one możliwość opusz-
czenia tego narządu. Prawdopodobnie te
podlegające eliminacji komórki miałyby
szansę zaatakowania własnych tkanek
organizmu, grasica zaś zachowuje wy-
łącznie te komórki, które niszczą sub-
stancje obce i pochodzące z zewnątrz.
Grasica wytwarza też hormony od-
działujące zarówno na limfocyty T, jak
i na struktury wewnątrzwydzielnicze pod-
wzgórza. Dowodzi to współzależności
układu nerwowego, hormonalnego i od-
pornościowego. Wpływ układu wewnątrz-
wydzielniczego na grasicę uwidacznia się
również w opóźnieniu jej inwolucji u ko-
biet po licznych porodach.
100/UKŁAD LIMFATYCZNY
Migdałki
Migdałki są częścią pierścienia tkan-
ki limfatycznej (pierścienia Waldeyera),
który otacza w gardle wejście do dróg
oddechowych i przewodu pokarmowego.
Jakkolwiek obecne już u noworodka, są
wtedy względnie małe. Szybkie ich po-
większanie przypada na wczesne lata ży-
cia, a po okresie pokwitania migdałki
stopniowo zmniejszają swoje rozmiary,
nigdy jednak nie zanikają.
Do dziś nie udało się precyzyjnie usta-
lić funkcji migdałków, pewne jest jedynie,
że mają one znaczący udział w formo-
waniu bariery obronnej ustroju. Zajmu-
ją doskonałe położenie do tego, by pod-
dawać dokładnej analizie połykane poży-
wienie i reagować na te substancje, które
wydają się być zagrożeniem dla organiz-
mu. Odpowiedź immunologiczną współ-
tworzą powstające w migdałkach lim-
focyty i działające miejscowo przeciw-
ciała.
Nieomal każdy przebył przynajmniej
raz w swoim życiu zapalenie migdałków
(anginę). Mikroorganizmem wywołują-
Nagłośnia
cym tę chorobę jest zwykle paciorkowiec
(Streptococcus), jeden z rodzajów bak-
terii. Do miejscowych objawów procesu
zapalnego zaliczyć można powiększenie
i zaczerwienienie migdałków oraz po-
jawienie się na ich powierzchni nalo-
tów ropnych. Szczęśliwie, większość zwy-
kłych antybiotyków wykazuje w takich
przypadkach skuteczne działanie i po-
prawa następuje w drugiej lub trzeciej
dobie kuracji. W celu złagodzenia ob-
jawów należy wypijać większe niż zwykle
ilości płynów, stosować dietę lekkostraw-
ną oraz przyjmować środki przeciwgo-
rączkowe i przeciwbólowe, jak na przy-
kład aspirynę.
Migdałek gardłowy to skupisko tkan-
ki limfatycznej, leżące w części noso-
wej gardła, na granicy jej ściany gór-
nej i tylnej. Jest migdałkiem nieparzys-
tym.
W tym położeniu układ limfatyczny
tworzy kolejny system obronny, a mig-
dałek gardłowy jest wypełniony komór-
kami odpornościowymi.
Dzięki swojej lokalizacji wyłapuje on
Lokalizacja migdałków
Trąbka Eustachiusza
Podniebienie miękkie
Język
Migdałek podniebii e n 2ĆŁ
Migdałek językowy
szkodliwe substancje z wdychanego po-
wietrza i, o ile to możliwe, natychmiast je
unieszkodliwia. Jednak nie zawsze się to
udaje.
Chociaż migdałek gardłowy jest obec-
ny od urodzenia, zwykle zanika on przed
rozpoczęciem okresu dojrzewania. Naj-
łatwiej zauważalny jest pomiędzy pierw-
szym a czwartym rokiem życia, czyli
w okresie, gdy dziecko ciągle jest narażo-
ne na kontakt z nowymi typami wirusów
i bakterii.
Niewiele jeszcze wiadomo, jaka jest
przyczyna zapalenia migdałka gardłowe-
go, wydaje się jednak oczywiste, że każdy
wdychany drobnoustrój może go zaata-
kować. Gdy dojdzie do trwałego uszko-
dzenia, rozpoczyna się zapalenie prze-
wlekłe, a nawracające stany zapalne mig-
dałka prowadzą do obrzęku nasilającego
dolegliwości.
Odpowiedź immunologiczna
Odpowiedź immunologiczna jest to reak-
cja organizmu na atak obcych substan-
cji pod postacią mobilizacji krwinek bia-
Po lewej: Migdałki otaczają
wejście do dróg oddechowych
i pokarmowych, co wskazuje
na ich rolę w obronie
organizmu przed zakażeniem.
W razie zakażenia stają się
zaczerwienione i obrzęknięte,
utrudniając przez to połykanie,
a nawet oddychanie.

Jak działają komórki układu odpornościowego
Limfocyty B
Limfocyty T
: w
łych - limfocytów. Chociaż limfocyty
powstają w szpiku kostnym, to krążą
w naczyniach krwionośnych i limfatycz-
nych; są także obecne w węzłach chłon-
nych. Dlatego są częściami składowymi
dwóch układów: sercowo-naczyniowego
i limfatycznego.
Limfocyty różnicują się w dwa odmien-
ne typy komórek. Pierwszy wytwarzający
przeciwciała znany jest jako komórki B
albo limfocyty B. Drugi, identyczny co
do wyglądu, ale różniący się funkcją,
tworzą limfocyty T, albo grasiczozależne.
Podobnie limfocyty T dzieli się na dwie
grupy: te, które współdziałają z limfocy-
tami B przy produkcji przeciwciał, zwane
pomocniczymi (helper), oraz komórki su-
presyjne (suppressor) hamujące produk-
cję przeciwciał. Limfocyty B i T, które
mają zdolność niszczenia każdej obcej
tkanki i organizmu, nazywane są cytotok-
sycznymi (killer).
Wiele musimy się jeszcze nauczyć o is-
tocie i mechanizmach działania odpowie-
dzi immunologicznej, ale ostatnie lata
poszerzyły wiedzę immunologów o kilka
nowych informacji. Wydaje się, że gdy
w obrębie naszego ciała pojawi się jaki-
kolwiek obcy organizm, natychmiast zo-
staje on przekazany do najbliżej leżącego
węzła chłonnego lub też drogą naczyń
limfatycznych do śledziony. Tam docho-
dzi do różnicowania monocytów albo do
ich przekształcenia w makrofagi, które
otaczają, a następnie pochłaniają (fago-
Limfocyt
(plazmocyt)
w szpiku
kostnym
Specyficzna globulina
niszcząca albo
unieszkodliwiająca
„najeźdźcę"
Limfocyt T
w węźle
chłonnym
cytują) „najeźdźcę", a przez to swoiście
przedstawiają go komórkom T i B.
W czasie tego procesu limfocyty T i B
zapisują w swej „chemicznej pamięci"
antygeny, czyli skład białek charakterys-
tycznych dla intruza. Limfocyty te nazy-
wane są później komórkami immunoko-
mpetentnymi. W przypadku następnej
podobnej infekcji są zdolne do natych-
miastowego rozpoznania antygenu oraz
rozpoczęcia wielokrotnych podziałów,
mających doprowadzić do wytworzenia
takiej ilości limfocytów T i B, która jest
wystarczająca dla jego unieszkodliwienia.
Dzięki takim mechanizmom nasz orga-
nizm buduje swój system obronny, specy-
ficzny dla wielu obcych substancji.
Po zetknięciu się z antygenem limfocy-
ty B przekształcają się w plazmocyty.
Rozpoczynają produkcję gamma-globu-
lin, czyli przeciwciał, które łącząc się
z antygenami, niszczą organizm „obce-
go". Proces ten jest nazywany odpornoś-
cią humoralną, w odróżnieniu od za-
leżnej od komórek T odporności komór-
kowej.
Nadwrażliwość i reakcje odrzucania
przeszczepów
Działanie mechanizmów odporności ko-
mórkowej może prowadzić do odmien-
nych rezultatów, gdy tkanka innego osob-
nika jest użyta jako przeszczep. W tym
przypadku limfocyty także rozpoznają ją
jako obcą, co prowadzi do ich naciekania
UKŁAD LIMFATYCZNY /101
Atak bakterii, wirusów
Komórka pomocnicza
przenosi informację albo innych mikrobów
do plazmocytu
..Najeźdźca"
unieszkodliwiony
przez globuliny
„Najeźdźca" wchłonięty
i zniszczony przez limfocyt
Komórka pomocnicza
przenosi informację
do węzła chłonnego
Powyżej: plazmocyty. powstałe
z limfocytów B, produkują białka
odpornościowe (globuliny), które
przemieszczają się z prądem krwi, aby
odeprzeć atak bakterii, wirusów albo
mikrobów. Tak limfocyty B, jak
i wytworzone w węzłach chłonnych
limfocyty T pobudzane są do ataku przez
komórki wspomagające, które przenoszą
informacje o wtargnięciu obcych
organizmów. Limfocyty, które zetkną się
z antygenami „najeźdźców", rejestrują je
w swej „chemicznej" pamięci i w przypadku
ponownej infekcji są zdolne do szybkiej
reakcji.
i niszczenia przeszczepionej tkanki (od-
rzucenie przeszczepu). Podejmowane są
próby przezwyciężenia tego procesu, bądź
to przez stosowanie kuracji hormonalnej,
bądź też przez łączenie tkanki dawcy
z tkanką biorcy.
Podobnie odporność humoralną zwra-
ca się w pewnych sytuacjach przeciwko
własnemu organizmowi, co może prowa-
dzić do stanów nadwrażliwości (alergii).
W tych przypadkach substancje zasad-
niczo nieszkodliwe, jak na przykład pyłki
kwiatowe, pobudzają produkcję przeciw-
ciał, które uwalniając w tkankach różne
substancje, m.in. histaminę, wywołują nie-
pożądane reakcje mięśniówki naczyń
krwionośnych.
Rozdział 9

TRAWIENNY . o.

Proces trawienia pozwala tkankom

i komórkom na wykorzystanie substancji
energetycznych i odżywczych zawartych
w pożywieniu. Działanie układu
pokarmowego jest zależne
od współdziałania wielu różnych
organów, gruczołów oraz ich enzymów
w celu przekształcenia pokarmu
w oddzielne części, które następnie
mogą być łatwo wchłonięte przez
krew z jelita cienkiego Mięsień skrzydłowy zewnętrzny

i odtransportowane
do natychmiastowego
wykorzystania albo
zmagazynowania.

Mięsień
skroniowy

Mięsień
policzkowy

Po prawej: W żuciu udział

biorą niektóre mięśnie
twarzy, zęby, język oraz Ząb sieczny
gruczoły ślinowe. Gryzienie (siekacz)
kontrolują dwa mięśnie -
Kieł
żwacz i skroniowy, a skurcze
mięśni policzkowych
napinają policzki i utrzymują
jedzenie w jamie ustnej
w czasie żucia. Mięsień Ząb
skrzydłowy wewnętrzny przedtrzonowy
porusza żuchwę na boki,
podczas gdy mięsień
skrzydłowy zewnętrzny
wywołuje ruchy do przodu, Położenie
a część mięśnia skroniowego gruczołów ślinowych
przesuwa ją do tyłu.

J
 UKŁAD TRAWIENNY /103

Trawienie Przewód pokarmowy

Trawienie jest to proces, w którym do-

chodzi do rozłożenia spożytego pokarmu
na substancje łatwe do wchłonięcia i póź-
niejszego wykorzystania przez organizm
dla uzyskania energii, wzrostu lub wyko-
nania naprawy.
Proces opiera się na działaniu substan-
cji zwanych enzymami, które są wytwa- Usta
rzane przez narządy swoiście dołączone
do dróg pokarmowych. Enzymy są od-
powiedzialne za większość reakcji che-
micznych, jakie mają miejsce w czasie
trawienia. Dno jamy ustnej
Trawienie rozpoczyna się już w jamie
ustnej. W czasie żucia gruczoły ślinowe
zlokalizowane pod językiem nasilają wy-
dzielanie śliny i zawartego w niej enzy-
mu - ptialiny, która rozpoczyna rozbija-
nie węglowodanów na małe cząstki znane Przełyk
jako maltoza i glukoza.
Następnie pokarm przesuwa się przez
gardło i dalej w dół przełyku aż do żo-
łądka, gdzie zostaje zanurzony w mie-
szaninie śluzu, kwasu solnego i kolejnego
enzymu - pepsyny. Ptialina przestaje już
działać, ale impulsy nerwowe inicjują no- Żołądek
wą serię reakcji chemicznych.
Wątroba
Objętość wydzielanego soku żołądko-
wego i soku jelitowego jest zależna od
obecności pokarmu w przewodzie pokar-
mowym, od bodźców nerwowych oraz od Część
wydzielania hormonów. wpustowa
Gastryna jest hormonem, który sty-
muluje komórki żołądkowe do wydzie-
lania kwasu solnego i pepsyny. Gdy tyl-
ko pożywienie znajdzie się w żołądku,
może natychmiast ulec rozłożeniu do pep- Trzustka
tonów. Śluz chroni wyściółkę żołądka
przed szkodliwym działaniem kwasu sol-
nego. Powyżej pewnego poziomu zakwa- Dwunastnica
szenia gastryna hamuje dalsze wydziela-
nie kwasu.

W jelicie cienkim Jelito czcze

Pokarm opuszczający żołądek i przecho-
dzący do dwunastnicy - początku jelita
cienkiego, ma postać gęstej, zakwaszonej
treści żołądkowej. Dwunastnica wytwa-
rza i uwalnia bardzo duże ilości śluzu,
którego zadaniem jest ochronić jej bło-
nę śluzową przed działaniem zawartego
w miazdze pokarmowej kwasu oraz in- Okrężnica- Jelito kręte
nych enzymów. Do dwunastnicy spływają
także soki trawienne z trzustki i znaczne
ilości żółci wytwarzanej w wątrobie i ma-
gazynowanej w pęcherzyku żółciowym aż
do chwili, gdy jest na nią zapotrzebo-
wanie. Zastawka
krętniczokątnicza
Po prawej: Przewód pokarmowy to rura
mięśniowa długości około 1 0 metrów, która
rozpoczyna się ustami, a kończy odbytem.
Kątnica-
W rzeczywistości wchodzi w skład dwu . Okrężnica
układów. Pierwszy, układ trawienny, esowata
obejmuje wszystkie struktury od ust aż do
końca jelita cienkiego. Pozostałe części są Wyrostek robaczkowy •
zaangażowane w usuwanie nie strawionych Odbytnica
resztek pokarmowych i można je zaliczyć do
układu wydalniczego. Zwieracz odbytu •
104 / UKŁAD TRAWIENNY
Uwalnianie soków trzustkowych sty-
mulują dwa hormony. Sekretyna wpływa Metabolizm skrobi
na wytwarzanie dużych ilości alkalicz-
nych płynów, które neutralizują kwaśną,
częściowo strawioną miazgę pokarmową.
Enzymy trzustkowe są wytwarzane w od-
powiedzi na działanie innego hormonu Glikogen
- pankreozyminy, a spływająca do dwu- (zmagazynowana
glukoza)
nastnicy żółć rozbija kulki tłuszczu.
Poza tłuszczami, enzymy trzustkowe
pomagają także w trawieniu węglowoda- Ślinianki: Enzym amylaza
nów i białek. Do tych enzymów zalicza się podżuchwowa
trypsynę rozbijającą peptony na mniejsze i podjęzykowa

peptydy, lipazę, która rozkłada tłuszcze

na małe cząstki kwasów tłuszczowych
i glicerolu, oraz amylazę trawiącą węg-
lowodany.
Strawiony pokarm przechodzi następ-
nie do jelita czczego i krętego, gdzie
zachodzą końcowe etapy procesu trawie-
nia. Enzymy trawienne są tutaj uwalnia-
ne z komórek spoczywających w małych
zagłębieniach w ścianie jelita, zwanych
kryptami Lieberkuhna.
Wchłanianie odbywa się głównie w jeli-
cie krętym, którego ściana wewnętrzna
posiada miliony małych wypustek zwa-
nych kosmkami. Każdy kosmek zawiera
naczynia włośniczkowe (kapilary) oraz
cienkie, ślepo zakończone odgałęzienie
układu limfatycznego — naczynie mleczo-
we. Gdy kosmek styka się ze strawionym
pokarmem, glicerol, kwasy tłuszczowe
i rozpuszczone w nich witaminy dostają
się do naczynia mleczowego, którym zo-
stają odtransportowane do układu lim-
fatycznego, a następnie do krwi.
Aminokwasy (powstałe podczas tra-
wienia białek) oraz cukry proste (uzys-
kane z węglowodanów) przechodzą bez-
pośrednio do kapilar wraz z witaminami
i ważnymi minerałami, takimi jak żelazo,
wapń i jod. Z kapilar krew spływa do żyły
wrotnej, przenosząc te związki bezpośre-
dnio do wątroby. Narząd ten wykorzys-
tuje tylko część substancji dla własnych
potrzeb; pozostałą przekazuje do komó-
rek i tkanek organizmu.

Rozkład skrobi
Jednym z ważniejszych zadań układu tra-
wiennego jest rozkład węglowodanów
złożonych (m.in. występującej w ziem-
niakach i chlebie skrobi) na cukry pros-
te. Proces rozpoczyna się już w jamie
ustnej, gdzie działa rozkładający skrobię
enzym śliny - amylaza. Jeszcze więcej
amylazy zostaje wymieszane z pokarmem
podczas jego przejścia przez dwunastnicę.
W czasie trawienia skrobi przez amyla-
zę powstają dwucukry, które są dalej Okrężnica
rozkładane przez enzymy jelita cienkiego,
tak że wchłonięte zostają jedynie cukry
proste. Ostatecznie cukry są przenoszone
do wątroby, która przekształca je w glu-
kozę.
W naszym organizmie istnieje wiele
Odbytnica (prostnica)
mechanizmów zapewniających odpowie-
dni (zgodny z potrzebami) poziom gluko- Powyżej: Podczas trawienia skrobia jest powoduje, że nadmiar zostaje
zy we krwi. Wszystkie powodują roz- rozkładana do glukozy przez enzym zmagazynowany w postaci glikogenu
poczęcie albo zahamowanie uwalniania amylazę. Glukoza wraz z krwią jest w wątrobie. Kiedy zaś poziom glukozy jest
glukozy z wątroby. Glukoza jest tam ma- przenoszona do wątroby. Jeżeli poziom niższy niż potrzebny, trzustka uwalnia
gazynowana w postaci związku zwanego glukozy we krwi jest wysoki, insulina - inny hormon - glukagon, który powoduje
glikogenem, który jest luźnym splotem hormon uwalniany przez trzustkę - rozkład glikogenu na glukozę.

>4«
Insulina obniża poziom glukozy we krwi przez
wprowadzanie jej do komórek
Wątroba
przekształca
galaktozę
i fruktozę
w glukozę
Białka mogą Glukoza magazyno-
być rozłożone wana jako glikogen
do glukozy
Energia
magazynowana
jest w postaci ATP
Nadmiar glukozy
przechowywany jako tłuszcz
(adenozynotrójfosforanu)
W czasie trawienia enzymy rozkładają
węglowodany do glukozy, fruktozy
i galaktozy, które są wchłaniane do krwi
w jelicie cienkim. Wątroba przekształca je na
glukozę, która może być zmagazynowana
w postaci glikogenu w wątrobie i mięśniach
albo przekazana do komórek, gdzie może
być zużytkowana jako źródło energii
(produktem ubocznym jest woda), albo
zmagazynowana jako ATP. Hormony
kontrolują poziom glukozy we krwi.
cząsteczek glukozy. Glikogen jest także
gromadzony w mięśniach.
Jeśli tylko glukoza pojawi się we krwi,
od razu jest wyłapywana przez komórki.
Do tego procesu niezbędna jest insulina.
Podobnie jak amylaza, wytwarzana jest
ona w trzustce przez komórki szczególnej
tkanki zgrupowane w tak zwanych wys-
pach Langerhansa. W odróżnieniu od
amylazy jest wydzielana wprost do krwi,
a nie do jelita.
Kiedy glukoza znajdzie się wewnątrz
komórki, zostaje spalona przy udziale
tlenu w celu wytworzenia energii. Woda
i dwutlenek węgla są produktami ubocz-
nymi tej reakcji. Dwutlenek węgla zostaje
następnie przeniesiony wraz z krwią do
płuc i wydalony z wydychanym powiet-
Jak organizm zużywa glukozę
Enzymy,
utlenek węgla
Woda
rzem, podczas gdy woda pozostaje w or-
ganizmie.
Tak jak wątroba gromadzi glukozę
w postaci glikogenu, tak też i energia
uzyskana ze spalenia glukozy musi zostać
zachowana w każdej komórce, by później
stopniowo zużywana umożliwiała prze-
prowadzanie życiowo ważnych reakcji
chemicznych. Komórki rozwiązują ten
problem, tworząc wysokoenergetyczne
związki fosforanowe, które w razie po-
trzeby mogą łatwo zostać rozbite, a ener-
gia odzyskana. Związki fosforanowe
(najpowszechniejszy to ATP, czyli adeno-
zynotrójfosforan) funkcjonują jak aku-
mulator, dostarczając w miarę potrzeb
małych ilości energii. Kolejne spalone
cząstki glukozy uzupełniają wyczerpaną
baterię.
Źródła energii w sytuacjach
kryzysowych
Zasoby glikogenu w organizmie nie są
zbyt duże i jeśli ulegną wyczerpaniu, na
przykład na skutek głodzenia, potrzebne
są inne źródła energii. Organizm nasz
rozwiązuje ten problem na dwa różne
sposoby. Po pierwsze może rozpocząć
przekształcanie białek - głównego skład-
nika strukturalnego - w glukozę. Po
drugie w tkankach może rozpocząć spala-
UKŁAD TRAWIENNY/105
Do płuc
Prąd krwi
• • •
Adrenalina i hydrokortyzon podnoszą
poziom glukozy we krwi przez uwalnianie
jej z wątroby i mięsni,
nie tłuszczów zamiast glukozy. Tłuszcze,
podobnie jak glukoza, są dobrym źród-
łem energii, jednak w tym procesie po-
wstają (jako produkt uboczny) ciała keto-
nowe. (Patrz strona 116.)
Kontrola poziomu glukozy we krwi
Jako że glukoza jest tak istotnym źródłem
energii, jej poziom we krwi musi być
utrzymywany na określonym poziomie.
Zachowywanie tego poziomu jest jednym
z czynników sprzyjających zdrowiu or-
ganizmu. Zbyt wysoki poziom glukozy
powodować może cukrzycę, a z kolei jego
duże obniżenie upośledza pracę komórek
mózgu i prowadzi do utraty przytomnoś-
ci - zjawisko znane jako hipoglikemia
(niedocukrzenie).
Utrzymywanie stałego poziomu gluko-
zy we krwi jest wynikiem wspomagania
działania insuliny (która obniża ten po-
ziom, wprowadzając glukozę do wnętrza
komórek) przez dużą grupę hormonów,
wpływających na uwalnianie glukozy z wąt-
troby, a przez to podnoszących jej po-
ziom we krwi. Do najważniejszych na-
leżą adrenalina i hydrokortyzon, pro-
dukowane przez nadnercza oraz hormon
wzrostu wydzielany przez przysadkę móz-
gową.
Jama ustna
Jama ustna człowieka jest rodzajem za-
głębienia, w którym znajdują się język
i zęby. Z jednej strony jest zamknięta
przez wargi, podczas gdy drugie wyjście
łączy się ze szlakami prowadzącymi do
przewodu pokarmowego i dróg oddecho-
wych. Przez ten związek z dwoma najważ-
niejszymi dla organizmu układami jama
ustna jest zaangażowana zarówno w od-
dychanie, jak i przyjmowanie pokarmu,
będąc jednocześnie narządem mowy. To
wargi nadają ustom wyraz. Zbudowane
są z włókien mięśniowych, splecionych
z tkanką elastyczną i licznymi zakoń-
czeniami nerwowymi, które dają im nie-
zwykłą wrażliwość.
Wargi pokrywa rodzaj zmienionej skó-
ry, będący w istocie tworem pośrednim
pomiędzy prawdziwą skórą a błoną ślu-
zową wyściełającą wnętrze jamy ustnej.
W odróżnieniu od zwykłej skóry nie ma
ona włosów, gruczołów potowych ani ło-
jowych.
Jama ustna jest wyłożona błoną śluzo-
wą, zawierającą gruczoły produkujące lep-
ki płyn nazywany śluzem. Ciągłe wydzie-
lanie tych gruczołów, wspomagane przez
ślinianki, pozwala utrzymać stałą wilgot-
ność wnętrza jamy ustnej. Błona wyście-
łająca wewnętrzne powierzchnie policz-
ków wytrzymać musi różne obciążenia,
dlatego cechuje ją znaczna zdolność do
regeneracji.
Przednią część powierzchni górnej ja-
my ustnej stanowi podniebienie twarde,
a tylną - podniebienie miękkie. Podnie-
bienie twarde jest utworzone przez wy-
rostki podniebienne kości szczękowych.
Umożliwia językowi przyciskanie pokar-
mów do twardej powierzchni, a przez
to ich zgniatanie i mieszanie. Elas-
tyczność podniebienia miękkiego zezwa-
la na jego ruch do góry podczas poły-
kania pokarmów, zapobiegając ich prze-
sunięciu się w kierunku części nosowej
gardła.
Ze środka podniebienia miękkiego zwi-
sa w dół strzępek tkanki zwany języcz-
Przekrój języka
Brodawki
grzybowate
Po prawej: Rysunek (bardziej
na prawo) przedstawia sposób
osadzenia języka w jamie ustnej.
Powiększenie przekroju języka
(na prawo) pokazuje brodawki
i kubki smakowe na jego
powierzchni oraz mięśnie
i gruczoły ślinowe poniżej.
kiem. Jego rzeczywista funkcja pozos-
taje do dziś tajemnicą, ale niektórzy przy-
puszczają, że pozwala na dodatkowe
zamknięcie dróg oddechowych podczas
połykania, czyli chroni przed zachłyś-
nięciem.
Język
Język ma kształt zbliżony do trójkąta -
szeroki u podstawy, zwęża się i jest nie-
omal szpiczasty na koniuszku. Podstawą,
czyli korzeniem, jest przymocowany do
żuchwy i do kości gnykowej. Po bokach
jest połączony ze ścianami gardła -jamy,
która stanowi przedłużenie jamy ustnej
ku tyłowi.
Powierzchnia górna środkowej części
języka jest lekko zaokrąglona, a jego
powierzchnia dolna jest przymocowana
do dna jamy ustnej przez cienki pasek
elastycznej tkanki zwany wędzidełkiem.
Koniuszek języka może się swobodnie
poruszać, jednak gdy człowiek nie mówi
i nie je, spoczywa on wewnątrz jamy
ustnej, opierając się na przednich zębach.
Aktywność języka jest zależna od mięś-
ni go tworzących oraz tych, z którymi jest
złączony, a także od sposobu jego stabi-
lizacji w jamie ustnej.
Język tworzą pasma mięśniowe bieg-
nące podłużnie i poprzecznie, które mogą
powodować pewną ruchliwość języka.
Większe możliwości wykonywania róż-
norodnych ruchów zapewniają językowi
skurcze mięśni zlokalizowanych z tyłu
i na bocznych powierzchniach szczęk i żu-
chwy. Mięsień rylcowo-językowy powo-
duje ruch języka do góry i tyłu, podczas
gdy mięsień gnykowo-językowy przywra-
ca go do pozycji spoczynkowej.
Podczas jedzenia główną funkcją ję-
zyka jest wsuwanie pokarmu pomiędzy
zęby (do żucia) oraz formowanie z tego
rozdrobnionego pożywienia gotowych do
połknięcia kulistych kęsów. Zostaje to
osiągnięte poprzez ruchy wypuklania i za-
głębiania się języka. Kiedy zadanie to
zostanie wykonane (szybciej u błyskawicz-
Brodawki okolone
w obrębie podstawy
języka Brodawki nitkowate
nie „łykających" jedzenie), język przepy-
cha kęs do gardła, skąd następnie prze-
chodzi przez przełyk do żołądka.
Ślinianki
Nasz organizm wytwarza codziennie oko-
ło 1,7 litra śliny - wodnej wydzieliny
zawierającej śluz. Posiada ona enzym -
ptialinę, która rozpoczyna trawienie, oraz
związek chemiczny zwany lizozymem, któ-
ry dezynfekuje jamę ustną. Można więc
powiedzieć, że ślina ma słabe właściwoś-
ci antyseptyczne.
Za wydzielanie śliny odpowiedzialne
są trzy pary ślinianek zlokalizowane
w obrębie twarzy i szyi: przyuszne, pod-
językowe oraz podżuchwowe. Poza tym
w obrębie jamy ustnej rozrzucone są
liczne drobne gruczoły. Każdy taki gru-
czoł jest złożony z wielu rozgałęziających
się kanalików, wyłożonych warstwą ko-
mórek wydzielniczych. Funkcja tych ko-
mórek jest różna w poszczególnych śli-
niankach, dlatego płyny, jakie one wytwa-
rzają, nie mają takiego samego składu.
Ślinianki przyuszne - największe spo-
śród tych gruczołów są osadzone przed
małżowiną uszną, w pobliżu kąta żuchwy
i sięgają aż do kości jarzmowej. Ślina
spływa z nich przewodami uchodzącymi
na wewnętrznej powierzchni policzków,
a w porównaniu z wydzieliną innych
ślinianek jest bardziej wodnista i zawiera
więcej ptialiny - enzymu rozkładającego
skrobię .
Jakkolwiek ślinianki przyuszne są naj-
większe, produkują zaledwie jedną
czwartą wytwarzanej śliny. Ślinianki pod-
żuchwowe leżą, jak wskazuje nazwa, pod
żuchwą i poniżej zębów trzonowych,
a podjęzykowe spoczywają pod językiem
na dnie jamy ustnej. Te dwie pary gruczo-
łów wylewają swoją wydzielinę po obu
stronach wędzidełka języka (cienkiego
paska tkanki uwypuklającego się z dolnej
powierzchni języka i łączącego się z wy-
ściółką dna jamy ustnej). Ślina ze śli-
nianki podjęzykowej jest bardzo lepka',
Tętnica, żyła
i nerw językowy
Wędzidelko przytwierdzające
język do dna jamy ustnej

Błona śluzowa
Ząb
Warga
Podniebienie miękkie Język
Podniebienie
Języczek
Migdatek
Szczęka dolna (żuchwa)
Język
V Ślinianka podżuchwowa
śluzowata, podczas gdy dominujący w pro-
dukcji śliny gruczoł podżuchwowy wy-
twarza ślinę będącą mieszaniną równych
części śluzu i płynu zawierającego ptia-
linę.
Funkcje śliny
Najważniejszą funkcją śliny jest udział
w procesach trawienia. Sprawia, że ja-
ma ustna jest odpowiednio zwilżona pod-
czas jedzenia, a także nasącza suchy po-
karm, czyniąc go łatwiejszym do prze-
żucia i połknięcia. Śluz w niej zawarty
działa jak smar, pokrywając kęs pokar-
mowy.
Pierwszy etap trawienia rozpoczyna
ptialina, będąca składnikiem śliny. Roz-
Budowa jamy ustnej
Podniebienie twarde
I
bija wiązania skrobi, przekształcając ją
w prostsze cukry, a jej działanie jest ha-
mowane przez kwaśny odczyn treści żo-
łądkowej. Jeżeli jednak kulka pokarmu
jest zbyt duża i nie może zostać całkowi-
cie spenetrowana przez kwas, ptialina
kontynuuje rozkładanie skrobi.
Dzięki ślinie możliwe jest także „sma-
kowanie" pokarmów i płynów. Organem
zmysłu smaku są tysiące kubków smako-
wych, w większości ulokowanych w ob-
rębie błony śluzowej pokrywającej ję-
zyk.
Działają jednak jedynie w odpowiedzi
na płyny i dlatego pokarm stały w suchej
jamie ustnej nie wywołuje żadnych wra-
żeń smakowych. Tak więc niezbędne jest,
UKŁAD TRAWIENNY /107
Trąbka Eustachiusza
Migdatek gardłowy
Podniebienie
miękkie
Gardło
Nagłośnia
i— Krtań
Przełyk
Tchawica
Powyżej: Obrazek po lewej pokazuje nam
to, co widzimy w lustrze po otwarciu ust. Na
prawo ukazane są elementy wewnętrznej
budowy jamy ustnej.
aby ślina najpierw rozpuściła jakąś część
pożywienia. Dopiero płyn zawierający
cząstki pokarmowe może, omywając kub-
ki smakowe, wywołać w nich powstanie
impulsów, które następnie przekazywane
na drodze chemicznej do mózgu umoż-
liwiają rozpoznawanie smaku pokar-
mów.
Małe ilości śliny są stale wytwarzane
w ciągu dnia i nocy pod kontrolą auto-
nomicznego układu nerwowego, który
zawiaduje wszystkimi nieświadomymi
108/UKŁAD TRAWIENNY
Ślinianki
Ślinianka przyuszna
Przewód przyuszny
Wędzidełko
języka
Ujście
przewodu
podjęzy-
kowego
Powyżej: Ślina dopływa do jamy ustnej
poprzez przewody prowadzące od ślinianek.
Uchodzą one w kilku miejscach w górnej
części policzków oraz na dnie jamy ustnej.
Ślina pozwala na utrzymanie wilgoci wjamie
ustnej i nasączenie suchego pokarmu.
Obecny w ślinie enzym - ptialina
rozpoczyna proces trawienia przez rozbijanie
wiązań produktów skrobiowych. Jej
działanie kończy się jednak pod wpływem
kwaśnej treści soku żołądkowego.
Ślinianka podżuchwowa
Komórki ślinianki
wydzielające śluz
czynnościami. Impulsy nerwowe mogą,
zależnie od potrzeby, zmieniać objętość
śliny. Pobudzenie układu sympatycznego
(współczulnego) powoduje zmniejszenie
tej objętości, co objawia się uczuciem
suchości w jamie ustnej podczas zdener-
wowania. W takiej sytuacji mówienie
sprawia trudność, gdyż nie zwilżony ję-
zyk i wargi nie mogą się swobodnie
poruszać. Z drugiej strony wzrost wy-
dzielania śliny następuje na drodze od-
ruchu przenoszonego włóknami nerwo-
wymi układu parasympatycznego (przy-
współczulnego). Pobudzenie wydzielania
śliny poprzez ten układ następuje wtedy,
gdy wjamie ustnej znajdzie się jedzenie,
co nazywane jest odruchem wrodzonym
(bezwarunkowym). Podobny efekt moż-
na osiągnąć przez wywołanie odruchu
warunkowego (nabytego) oglądaniem lub
„zwykłym" myśleniem o jedzeniu.
Zęby
Zęby to twarde kościopodobne twory
osadzone w zębodołach szczęk i żuchwy.
W ciągu życia pojawiają się dwa kolejne
ich komplety.
Każdy ząb składa się z dwu części:
korony, widocznej w obrębie jamy ustnej,
oraz korzenia zatopionego w zębodole,
przy czym korzeń jest zwykle częścią
dłuższą. Przednie zęby posiadają tylko
jeden korzeń, podczas gdy tylne najczęś-
ciej dwa lub trzy.
Główny element strukturalny zębów
jest zbudowany ze zwapniałej tkanki zwa-
nej zębiną, która jest twardym, podob-
nym do kości materiałem, zawierającym
także żywe komórki. Zębina jest tkanką
unerwioną i jej termiczne albo chemiczne
drażnienie może prowadzić do powstania
bodźców bólowych. W obrębie korony
zębina jest pokryta ochronną warstwą
szkliwa - niezwykle twardej, nie uner-
wionej i bezkomórkowej substancji. Ko-
rzeń jest otoczony przypominającym zę-
binę cementem, który dodatkowo stabili-
zuje korzeń w zębodole.
Środek zęba ma kształt wydrążonej
komory, wypełnionej dobrze unerwioną
tkanką łączną - miazgą zęba, która roz-
ciąga się od korony w dół, aż do koń-
ca korzenia i otwiera się na jego koń-
cu. Przez ten właśnie otwór do wnętrza
komory zęba wnikają drobne naczynia
krwionośne oraz nerwy.
Zębodoły
Każdy ząb jest umocowany swym ko-
rzeniem w zębodole, który leży w wy-
rostku zębodołowym szczęki lub częś-
ci zębodołowej żuchwy. Jednak sposób
przymocowania jest dość skomplikowa-
ny i biorą w nim udział włókna tworzące
więzadło okołozębowe. Składa się ono
z grupy mocnych włókien kolagenowych,
łączących cement pokrywający korzeń
z częścią kostną zębodołów. Przeple-
cione są pasmami tkanki łącznej, które
ponadto zawierają naczynia krwionośne
i nerwy.
Takiemu sposobowi umocowania zę-
bów zawdzięczamy ich niewielką ruch-
liwość własną, co stanowi rodzaj zderza-
ka chroniącego zęby i kości przed uszko-
dzeniem podczas gryzienia.
Szczególnie ważnym obszarem jest szyj-
ka zęba, czyli miejsce, gdzie korona sta-
pia się z korzeniem. Mankiet utworzony
przez dziąsło szczelnie otacza to miejsce,
chroniąc leżące poniżej tkanki przed za-
każeniem i innymi szkodliwymi czynni-
kami.
Rodzaje zębów
Można wyróżnić dwie główne grupy zę-
bów. Zęby mleczne, obecne w okresie
dzieciństwa, później są zwykle wszystkie
tracone. Dzieli się je na trzy zasadnicze
rodzaje: siekacze, kły oraz trzonowce.
Zęby stałe zajmują miejsce mlecznych.
Można je uporządkować w podobny spo-
sób jak mleczne, a ponadto wyróżnia się
zęby przedtrzonowe — pośrednie co do
kształtu i lokalizacji, pomiędzy kłami
i trzonowcami.
 UKŁAD TRAWIENNY /109
Dla siekaczy charakterystyczny jest po- łych jest zauważalna znacząca zmienność.
dobny do brzytwy, zaostrzony brzeg, a po- Noworodek U około 25 procent populacji nie pojawia
łożone w przeciwległych szczękach i żuch- się nigdy jeden lub więcej zębów mą-
wie współpracują, tnąc jak ostrza noży- drości. Zjawisko to mogą tłumaczyć teo-
czek. Budowa kłów jest idealna do roz- rie ewolucyjne - wraz ze zmniejszaniem
rywania i szarpania, podczas gdy kształt się wielkości szczęki następowało zmniej-
trzonowców i przedtrzonowców lepiej 9 miesięcy szanie się liczby zębów. Niektóre zęby
sprawdza się podczas rozdrabniania po- mądrości mogą nigdy nie przebić się przez
karmów. dziąsła, a jeżeli dojdzie do ich wklinowa-
Zęby tworzą w jamie ustnej równy, nia pod dziąsłem, konieczne może być ich
owalny łuk z siekaczami i kłami w przed- \ usunięcie, co zdarza się u około 50 pro-
niej części, przedtrzonowcami i trzonow- cent ludzi.
cami coraz bardziej do tyłu. Prawidłowe
łuki zębowe są tak dopasowane, że pod-
czas gryzienia przeciwległe zęby stykają
się.
3 lata
Rozwój zębów
Pierwsze oznaki rozwoju zębów pojawia-
ją się u sześciotygodniowego płodu. Na
tym etapie komórki nabłonkowe prymi-
tywnej jeszcze jamy ustnej namnażają się
i tworzą gruby wałeczek w kształcie łuku
zębowego. W wielu miejscach, odpowia-
dających poszczególnym zębom, komór-
ki te tworzą pączkowate wrośla w tkan-
,1-
<&>
kę leżącą pod nabłonkiem. Pączki przy-
bierają następnie kielichowaty kształt 6 lat
i stopniowo rozrastają się w taki spo-
sób, jakby wyznaczały miejsce ostatecz-
nego połączenia pomiędzy zębiną a szkli-
wem. Część z tych komórek zaczyna
później tworzenie zębiny, podczas gdy
pozostałe zapoczątkowują powstawanie
szkliwa.
Brzegi tych kielichowatych zawiązków
wrastają coraz głębiej, ostatecznie wy-
znaczając ułożenie korzeni zębów; pro-
ces ten kończy się dopiero około roku
po pojawieniu się mlecznych zębów. U no-
worodka jedynym objawem zamknięcia
zawiązków zębowych są pogrubienia w ob- 9 lat
rębie dziąseł zwane „poduszeczkami".
Około szóstego miesiąca życia pojawia się
pierwszy z dolnych siekaczy i rozpoczyna
się wyrzynanie zębów. Wiek, w którym to
zachodzi, może być różny. Niewielka licz-
ba dzieci ma po kilka zębów już przy
urodzeniu, podczas gdy u innych mogą
się one nie pojawić do końca pierwszego
roku życia.
Gdy proces wyrzynania dolnych sieka- 12 lat
czy jest już ukończony, zaczynają się
pokazywać górne siekacze, a następnie
kły i trzonowce - chociaż i ta kolejność
może się zmieniać. Problemy z ząbkowa-
niem dotyczyć mogą każdego z zębów
mlecznych.
Pomiędzy drugim a trzecim rokiem ży-
cia większość dzieci ma już komplet -
20 zębów mlecznych. Prawidłowo powin- Zęby mleczne zaczynają się wyrzynać około
ny być rozmieszczone w sposób zapew- połowy pierwszego roku życia, co dla wielu
niający dość miejsca większym, stałym niemowląt jest dość bolesne. Pierwszymi
21 lat
zębom. zębami są dolne siekacze, po których
Następnie, po szóstym roku życia wy- wkrótce pojawiają się górne, następnie kły
padają najpierw górne, a potem dolne i trzonowce, tworzące razem pełny zestaw
siekacze, które zostają zastąpione przez 20 zębów mlecznych. Spośród stałych
zęby stałe. Stałe trzonowce pojawiają się zębów najwcześniej ukazują się trzonowce -
nie na miejscu mlecznych, ale z tyłu za w wieku około sześciu lat - a następnie
nimi. Pierwszy wyrzyna się około szós- pojawiają się inne, w miarę wypadania
tego roku życia, drugi około dwunastego, mlecznych zębów. Około 20. roku życia
a trzeci, zwany też zębem mądrości, oko- większość ludzi ma już wszystkie zęby stałe.
ło osiemnastego roku życia. Również Czasami u około 25 procent dorosłych nie
i w czasie wyrzynania się zębów sta- pojawiają się nigdy zęby mądrości.
 110/UKŁAD TRAWIENNY
Zęby mleczne i stale Zmiany ułożenia zębów
Po zakończeniu procesu wyrzynania się
Siekacz przyśrodkowy (7-9 rok życia) mlecznych zębów części szczęk podtrzy-
mujące je nie ulegają już więcej zauważal-
_ Siekacz boczny (7-9 r.ż.) nemu powiększeniu. Zęby mleczne są
zwykle mniejsze niż ich następcy, dopiero
*'*mu\. Kiel (9-12 r.ż.) więc gdy pojawią się stałe siekacze, wi-
doczny jest ostateczny kształt łuku zę-
Szczęka górna
Pierwszy ząb przedtrzonowy
(10-12 r.ż.)
bowego. Stałe górne siekacze wyglądają
. Drugi ząb przedtrzonowy zwykle na nieproporcjonalnie duże w sto-
- - " (10-12 r.ż.) sunku do twarzy dziecka, jednak później
wrażenie to znika, jako że twarz rośnie,
Pierwszy ząb podczas gdy wielkość zębów nie zmienia
Uzonowy(6-7r.ż.) się. Jeśli górne siekacze mają jakąkol-
wiek skłonność do wystawania, można to
Drugi ząb trzonowy
łatwo stwierdzić, gdy mleczne zęby są
Siekacz
przyśrodkowy (1113ż) zastępowane stałymi, gdyż większe stałe
(6-8 m.ż.) zęby uwypuklą każdą nieprawidłowość.
Siekacz boczny
' Ząb mądrości
Podobnie stłoczenie zębów jest widoczne
(8-10 m.ż.)
(17 r.ż.) dopiero wtedy, gdy ukażą się wszystkie
Kiet zęby stałe.
(16-20 m.ż.)
W okresie wyrzynania się zębów sta-
Przedni ząb trzonowy łych, co może trwać około sześciu lat,
(12-16 m.ż.) pomiędzy górnymi siekaczami może wy-
Tylny ząb trzonowy
stępować przerwa, która zwykle zani-
(2O40m.ż.) ka wraz z wyrzynaniem się stałych kłów,
gdyż powodują one ścieśnianie sieka-
czy.

Przekrój zęba trzonowego

Korona zęba

Szyjka

Korzeń

Ząb trzonowy
Korzeń
- Korona

• v Teoretycznie wszyscy mamy 32 zęby,

a ich układ w żuchwie i szczękach
Ząb
przedtrzonowy Siekacz jest identyczny: 4 siekacze, 2 kły,
4 przedtrzonowce i 6 trzonowców,
czyli razem 16 zębów. Niemowlęta
i małe dzieci mają tylko 20 zębów
mlecznych, wśród których podobnie
wyróżniamy 4 siekacze, 2 kły
i 4 trzonowce, czyli 10 zębów
w żuchwie i szczękach. Siekacze tną,
kły szarpią, a trzonowce
i przedtrzonowce rozdrabniają Kość zębodotu Więzadła
pokarm. W procesie ewolucji okołozębowe
zmieniły się zęby człowieka: kły są
znacznie mniej ostre, a zęby mądrości Cement (kostniwo)
Kiet czasami w ogóle nie wyrastają. Naczynia krwionośne
 UKŁAD TRAWIENNY/111

Przełyk i żołądek
Faza ustna trawienia kończy się, gdy
język, przyciskając kęs pokarmowy do
górnego sklepienia, przepycha go jedno-
cześnie w stronę leżącej za jamą ustną
cieśni gardzieli.
Funkcją położonej niżej, krtaniowej
części gardła jest udział w połykaniu
pokarmów. Część ta leży dokładnie do
tyłu od krtani i jej warstwa wewnętrz-
na łączy się z chrząstkami - tarczowatą
i pierścieniowatą, których ruchy poma-
gają w wytwarzaniu dźwięków mowy.
Zaciskające ruchy mięśni gardła przepy-
chają kęsy do dołu, kierując na dalsze
etapy trawiennej podróży.
Następny etap połykania jest prze-
prowadzany automatycznie i nie mamy
na niego wpływu. Jeśli tylko jedzenie
przesunęło się poza tylną część języka,
rozpoczyna się odruch bezwarunkowy.
Kęs pokarmu nie zsuwa się biernie
w dół przełyku aż do żołądka. Spycha-
ją go serie falowych skurczów zwanych
perystaltycznymi. Przesuwanie się pokar-
mu nie jest więc mechanizmem zależnym
od siły ciężkości. Jest to proces czynny,
dzięki któremu możemy pić i połykać
pokarmy, zarówno stojąc na głowie, jak
i siedząc.
Gdy jedzenie znajdzie się w gardle,
w ciągu paru sekund następuje po sobie
wiele czynności, które mają zapobiec na-
łożeniu się aktu połykania i oddychania.
Kurczą się mięśnie gardła, przepycha-
jąc kęs do górnej części przełyku. W tym
samym czasie inne mięśnie gardła i głowy
przyciskają język do sklepienia jamy ust-
nej, tak że pokarm nie może tam wrócić;
podnoszą jednocześnie podniebienie
miękkie (ruchomy fragment tego sklepie-
nia), zapobiegając przez to przesuwaniu
kęsa pokarmowego do przestrzeni w tyl-
nej części nosa i zamykając nagłośnią
uniesione wejście do krtani. Ostatnia
czynność zapewnia drożność tchawicy
i krtani, zabezpieczając stały dopływ tle-
nu. Czasami, gdy nagłośnia nie zamknie
wejścia do krtani odpowiednio wcześnie,
pokarm albo płyn dostają się do krtani
- zjawisko to zwane jest zakrztuszeniem
się. Jeśli to nastąpi, rozpoczyna się silny
kaszel, który usuwa połknięte substancje.

Gardło w czasie połykania Przełyk

Wejście do przełyku znajduje się bez-
pośrednio za tchawicą. Tuż poniżej wcię-
cia szyjnego w górnej części klatki pier-
siowej przełyk zagina się lekko w lewo
Ta część żołądka i krzyżuje od tyłu z oskrzelem głównym
|
i
znajduje się w klatce
piersiowej, zamiast
lewym. Następnie przechodzi przez prze-
Zapalenie
•ą w jamie brzusznej. ponę i łączy się z wpustem żołądka.
wywołane przez
zarzucanie Żołądek został Przełyk jest elastyczną rurą o długości
steczne treści popchnięty do góry około 25 centymetrów i średnicy prze-
żołądkowej przez powiększoną
macicę.
kroju równej 2,5 centymetra. Podobnie
Prawidłowe jak reszta przewodu pokarmowego, jest
położenie żołądka
i przepony
zbudowany z czterech warstw. Wyście-
ła go błona śluzowa, umożliwiająca łat-
Ujście trąbki Eustachiusza we przesuwanie pokarmu, podtrzymywa-
na przez błonę podśluzową. Względnie
Część nosowa gardła grubą warstwę mięśniową tworzą włók-
na okrężne i podłużne, przykryte od ze-
wnątrz włóknistą warstwą ochronną (przy-
danką łącznotkankową).

Podniebienie twarde
Część ustna t / Jama ustna
gardła"
Podniebienie
miękkie

Nagłośnia

Część-/1
krtaniowa,
gardl

Przełyk

Podniebienie miękkie
przesuwa się, zamykając
nosową część gardła.
Kęs pokarmowy
Nagłośnia opada w dół / zawracając jego zawartość do przełyku.
zamykając krtań.
Przełyk
Tchawica
Podniebienie miękkie obniża się
U góry: Zarzucanie treści żołądkowej
do przełyku jest często spotykane w okresie
ciąży; powiększona macica wpycha górną
część żołądka do klatki piersiowej,
Poniżej: W czasie połykania jedzenie jest
ff/~ Kęs pokarmowy
wpychane do przełyku przez mięśnie ustnej
w gardle
części gardła. Podniebienie miękkie
przemieszcza się, blokując wejście do części
Nagłośnia nosowej gardła, a nagłośnia zamyka jamę
krtani.
112/UKŁAD TRAWIENNY
Budowa i położenie żołądka Żołądek jest położony wyżej, niż sądzi
większość ludzi-leży tuż pod przeponą. Jest
to worek mięśniowy, służący jako zbiornik
jedzenia, ze śliską warstwą okrywającą oraz
pofałdowaną błoną wewnętrzną, która
warstwą śluzu chroni się przed własnymi,
kwaśnymi sokami trawiennymi. Soki
przekształcają trafiające do żołądka jedzenie
w papkę, która następnie przez pierścień
mięśniowy - zwieracz odźwiernika
- przechodzi do dwunastnicy.

Płuca

Przełyk

Przepona

Śledziona
Wątroba

objawy nazywane potocznie zgagą) uzna-

Fałdy błony wewnętrznej
zawierającej komórki
wydzielające śluz
i soki trawienne
Śliska warstwa
okrywająca
Podłużne
i okrężne warstwy mięśni
Pomiędzy żołądkiem i przełykiem nie
można odnaleźć struktury podobnej
do typowego zwieracza (np. pierścienia
mięśniowego tworzącego zwieracz od-
bytu). Powrotowi treści żołądkowej do
przełyku zapobiega aktywność warstwy
mięśniowej ściany przełyku oraz to, że
przy przechodzeniu przez przeponę rur-
ka, jaką jest przełyk, zostaje zaciśnię-
ta. Jeśli zawiodą te mechanizmy, do-
chodzi do wystąpienia refluksów, czyli
Warstwa śluzu
wyścielającego
żołądek
—
-—
j nie miazga, która następnie zostaje prze-
ściany żołądka
zarzucania treści żołądkowej do prze-
łyku.
Lekarze używają pojęcia refluks, gdy
w jakimkolwiek miejscu w organizmie
następuje przepływ płynu w złym kierun-
ku. Jakkolwiek refluks kwaśnej zawar-
tości żołądka jest najpospolitszy, podob-
ne problemy mogą pojawić się również
w innych układach.
Chociaż ze względu na częstość wy-
stępowania refluks żołądkowy (dający
wany bywa za zjawisko normalne, to
jednak może prowadzić do wystąpienia
zaburzeń trawiennych.
Zarzucanie treści żołądkowej do prze-
łyku jest najczęstsze u niemowląt oraz
ludzi starszych, ale często też dokucza
osobom w średnim wieku. Powodować
też może dolegliwości w okresie ciąży,
gdy powiększona macica wypycha zawar-
tość żołądka do góry.
Żołądek
Żołądek jest workiem mięśniowym, le-
żącym w górnej części jamy brzusznej.
Jego górna część zwana wpustem łączy się
z przełykiem, a dolna, czyli odźwiernik,
z dwunastnicą - pierwszą częścią jelita
cienkiego. Ściana żołądka składa się z gru-
bej warstwy mięśni, wyłożonej specjalną
błoną śluzową z licznymi fałdami.
Żołądek jest przede wszystkim zbior-
nikiem pokarmu. Błona wyściełająca wy-
twarza duże ilości specjalnego soku, który
rozpoczyna trawienie, a zawiera kwas
i enzymy. Jedzenie jest mieszane w żo-
łądku z sokiem tak długo, aż powsta-
pchnięta do dwunastnicy. W miejscu po-
łączenia tych dwóch organów widoczny
jest rodzaj pierścienia utworzonego z mięś-
ni (zwieracz odźwiernika); w chwili roz-
kurczu przepuszcza on miazgę pokarmo-
wą do dwunastnicy. Następnie jest ona
przepychana przez dalsze odcinki jelita,
aż zostanie całkowicie rozłożona.
Zwieracz odźwiernika nadzorujący wyjś-
cie z żołądka nigdy nie jest całkowicie
zamknięty. Tak więc podczas przecho-
dzenia fali perystaltycznej przez żołądek
małe ilości jego treści stale wydostają się
do jelita cienkiego.
 UKŁAD TRAWIENNY /113

Jelito cienkie
Dwunastnica przyłączona do dalszej częś-
ci żołądka stanowi pierwszy odcinek je-
Krypty Lieberkuhna wydzielają enzymy trawienne
oraz soki alkaliczne neutralizujące kwas żołądkowy. Dwunastnica
lita cienkiego i w znaczący sposób wpły- Gruczoły Brunnera wydzielają śluz ochronny.
wa na proces trawienia. Ma kształt pod- Błona podśluzówkowa
kowy otaczającej głowę trzustki. Warstwa mięśniowa przesuwa pokarm
Dwie warstwy mięśni w jej ścianie kur- przez dwunastnicę. • , . -,- i
czą się i rozkurczają naprzemiennie, prze- Naczynia krwionośne i limfatyczne
zaopatrujące komórki dwunastnicy
suwając tym samym pokarm wzdłuż jej
światła. Wewnątrz znajduje się warstwa
podśluzówkowa, zawierająca liczne gru- Przekrój ściany dwunastnicy

czoły zwane gruczołami Brunnera, któ-

re wydzielają ochronny śluz. Pomaga
on uchronić dwunastnicę od samostra-
wienia i uszkodzenia przez kwasy żo-
łądkowe.
Najbardziej wewnętrzną warstwą jest
błona śluzowa, wydzielająca alkaliczny
sok dwunastniczy, bogaty w niektóre en-
zymy trawienne. Sok ma także neutra- Kosmki, <lóre zwiększają
lizować kwaśny odczyn treści żołądko- powierzchnię błony wewnętrznej.
wej. Komórki śluzówki muszą ciągle być
zastępowane nowymi. Mnożą się szybciej
niż jakiekolwiek inne komórki ludzkie-
go organizmu: co godzinę na każde 100 ko-
mórek jest wymieniana jedna.

Trawienie
Częściowo nadtrawiony i upłynniony po-
karm wchodzący do dwunastnicy zawiera
duże ilości kwasu solnego. Tutaj jest on
neutralizowany przez własne soki dwu-
nastnicy oraz przez działanie soku trzust-
kowego i żółci, które są transportowane
z trzustki przewodem trzustkowym i z pę-
cherzyka żółciowego przewodem żółcio- Wspólne ujście
wym wspólnym. Te trzy rodzaje płynów Dwunastnica przewodu
są odpowiedzialne za dalszy etap tra- łączy żołądek
z jelitem
żółciowego
wspólnego
wienia. czczym. i trzustkowego
do dwunastnicy

Jelito cienkie i grube

Dwunastnica

Powyżej: Wężopodobna Dwunastnica mierzy około 25 centy-

dwunastnica jest pierwszą
częścią jelita cienkiego
przyjmującą masę pokarmową
Jelitoczcze z żołądka i - dzięki wydzielanym
Okrężnica enzymom - kontynuującą
procesy trawienia.
Po lewej: Dwunastnica, jelito
czcze i kręte tworzą jelito
Jelito
kręte cienkie - końcową część
układu trawiennego. Jelito
Okrężnica
grube jest także częścią
Kątnica przewodu pokarmowego, ale
— Prostnica spełnia wyłącznie funkcje
Wyrostek robaczkowy (odbytnica) wydalnicze.
metrów. Od niej rozpoczyna się jelito
czcze, długości około 2,5 metra, które
następnie przechodzi w jelito kręte. Gra-
nica pomiędzy nimi nie jest ostra, wy-
znacza ją wiele stopniowo pojawiających
się zmian. Średnica jelita czczego wynosi
około 3,8 centymetra, podczas gdy jelito
kręte jest trochę węższe. To pierwsze ma
także grubsze ściany, chociaż oba posia-
dają dwie zewnętrzne warstwy mięśniów-
ki i wewnętrzną warstwę błony śluzowej
wyściełającą światło. Błona śluzowa jelita
cienkiego posiada liczne fałdy okrężne,
których wysokość i gęstość maleje w kie-
runku jelita grubego.
114/UKŁAD TRAWIENNY
Jelito czcze i kręte jest przyczepione do tylnej
ściany brzucha przez wachiarzowaty twór
zwany krezką. To właśnie w jelicie czczym
z pokarmu do krwi przechodzą składniki
odżywcze. Dlatego też ta część przewodu
pokarmowego jest bardzo dobrze zaopatrzona
w krew, dostarczaną przez liczne żyły
i tętnice.
Dwunastnica
Krezka
W odróżnieniu od dwunastnicy, która
lepiej lub gorzej jest jednak przymocowa-
na do tylnej ściany brzucha, jelito czcze
i kręte są podtrzymywane przez elastycz-
ną błonę zwaną krezką.
Ten wachlarzopodobny twór składa się
z dwu warstw otrzewnej. Ma on około
15 centymetrów długości i jest przytwier-
dzony do tylnej ściany jamy brzusznej.
Koniec podtrzymujący jelita ma nato-
miast około 5,5 metra długości. Szero-
kość krezki, mierzona od jej podstawy aż
do jelit, wynosi prawie 20 centymetrów.
Pozwala to obu częściom jelita cienkiego
na wykonywanie w miarę swobodnych
ruchów w jamie brzusznej.
Funkcja jelita czczego
Jelito czcze jest miejscem, w którym na-
stępuje wchłonięcie z pokarmu substan-
cji odżywczych potrzebnych organizmo-
wi. Tym, co pozostaje, jest głównie woda
i resztki pokarmowe. Proces wchłaniania
zostaje zakończony w jelicie krętym.
Do wypełniania tej funkcji jelito cien-
kie posiada odpowiednio wyspecjalizo-
waną błonę wewnętrzną, dzięki której
w kontakt z pokarmem wchodzi możliwie
największa powierzchnia i wchłanianie
jest niesłychanie wydajne.
Lokalizacja jelit
Pęcherzyk żółciowy
Okrężnica
Jelito kręte
Pęcherz moczowy
Wnętrze jelita czczego tworzy sze-
reg okrężnych fałd, których powierzch-
nia oglądana pod mikroskopem oka-
zuje się być złożona z delikatnych, pal-
czastych wypustek zwanych kosmkami.
Każdy taki kosmek mierzy około 1 mili-
metra. Powierzchnia wchłaniania jest je-
szcze większa, gdyż powierzchnia komó-
rek pokrywających kosmki jest ufor-
mowana w strukturę zwaną „brzeżkiem
szczoteczkowym''.
Wchłanianie
Jako że funkcją jelita czczegc jest prze-
noszenie substancji odżywcz} h z po-
żywienia do krwi, musi być v,ystarcza-
jąco dobrze w nią zaopatrzone. Tętni-
ce i żyły prowadzące krew do i ze ścian
jelita biegną w krezce, przy czym ży-
ły zbierające krew nie prowadzą wprost
do serca, ale łączą się z innymi żyła-
mi jelitowymi, tworząc żyłę wrotną, któ-
ra biegnie do wątroby. Oznacza to,
że zanim wchłonięte substancje trafią
do innych części ciała, najpierw zostają
wykorzystane i przetworzone w wątro-
bie.
Odbytnica
Podobnie jak substancje odżywcze do
krwi, tak tłuszcze zostają wchłonięte przez
naczynie limfatyczne biegnące w kosmku.
Każdy kosmek posiada w środku kanał
limfatyczny zwany też naczyniem mleczo-
wym. Szczególny rodzaj bogatej w tłusz-
cze limfy, odpływającej z jelit, jest na-
zywany mleczem.
Jelito kręte
Jelito kręte - dolna część jelita cien-
kiego - jest ostatnim etapem, przez któ-
ry przechodzi pokarm w drodze do jelita
grubego. Ma około 3,5 metrów długości -
łączy jelito czcze i dwunastnicę z jelitem
grubym i stanowi prawie połowę długości
całego jelita cienkiego.
Budowa jelita krętego jest podobna do
budowy dwu pozostałych części jelita
cienkiego. Powierzchnia zewnętrzna jest
chroniona przez otrzewną - błonę wy-
ściełającą całą jamę brzuszną. Wnętrze
składa się z dwóch warstw mięśni od-
powiedzialnych za przesuwanie trawione-
go pokarmu wzdłuż jelita, warstwy ślu-
zówki i warstwy komórek wyściełającej
światło jelita.
 UKŁAD TRAWIENNY/115
Położenie i budowa jelita krętego

Tętnica
Otrzewna
Dwunastnica
Naczynie limfatyczne

Jelito czcze
Gruczoł

Okrężnica

Jelito kręte

Światło jelita

Okrężnica Warstwy
mięśni
Rzęski
Warstwy
śluzówki

Komórki śródbłonka

Jelito kręte jest ostatnią częścią jelita pokryta małymi, palczastymi wypustkami jelita, umożliwiające szybkie wchłanianie
cienkiego, przez którą przechodzi pokarm. nazywanymi kosmkami (poniżej, po lewej). substancji odżywczych do krwi w naczyniach
Jego warstwa wewnętrzna (śluzówka) jest Efektem tego jest zwiększenie powierzchni włosowatych (poniżej, po prawej).
Naczynie
Krypty Lieberkuxhna Kosmki Rzęski mleczowe
Włośniczki (kapilary)
Wątroba
Wątroba spełnia dwie ważne funkcje:
wytwarza nowe związki oraz unieszkod-
liwia trucizny i odpadki.
Narząd ten staje na drodze każdej
kropli krwi opuszczającej jelita, a więc
przenoszącej wszystkie odżywcze substan-
cje wchłonięte z pożywienia. Innymi sło-
wy krew z jelit dopiero wtedy może trafić
z powrotem do serca i płuc, gdy najpierw
przejdzie przez system żył w wątrobie, tak
zwany układ wrotny.
Wątroba jest największym narządem
organizmu - waży między 1,3 a 1,8 kilo-
grama. Jest schowana pod przeponą i chro-
niona przez dolne żebra przed uszkodze-
niem. Wyróżnia się dwie jej części zwane
płatami: lewym i prawym, przy czym
prawy jest zawsze większy i zajmuje zwyk-
le całą górną część prawej strony jamy
brzusznej. Lewy jest mniejszy i sięga zwy-
kle środka tej okolicy po stronie lewej.
Wybadanie całego dolnego brzegu wątro-
by przeważnie nie jest możliwe, ale jeśli
- w wyniku choroby - następuje jej powię-
kszenie, wysuwa się spod prawego łuku
żebrowego i może być wyczuwany przy
uciskaniu brzucha.
Funkcje
Podobnie jak w każdym narządzie, za
podtrzymywanie procesów życiowych od-
powiadają komórki działające na pozio-
mie mikroskopowym.
W naukach medycznych twórcze ko-
mórki wątroby są nazywane hepatocyta-
mi. Są wyspecjalizowane w posługiwaniu
się podstawowymi dla naszego organiz-
mu substancjami - białkami, tłuszczami
i węglowodanami.
Wytwarzanie białek
Białka są niezbędne dla odnowy i two-
rzenia komórek w całym organizmie, dla
wytwarzania hormonów, chemicznych in-
formatorów naszego ciała oraz enzy-
mów. Spożywamy białka w różnych po-
staciach, tak pochodzenia zwierzęcego,
jak i roślinnego, i z tych „surowych"
białek wątroba musi stworzyć białka od-
powiednie dla naszego organizmu, naj-
pierw je rozbijając, a następnie przebu-
dowując.
Upraszczając, proces ten, czyli synte-
za białek, sprowadza się do pobrania
przez hepatocyty surowych białek z krwi
przynoszonej przez żyły układu wrotne-
go, zsyntetyzowania nowych białek przez
enzymy wątrobowe i przekazania ich
z powrotem do krwi. Produkty uboczne
tego procesu nie zostają przekazane do
krwi.
Wytwarzanie węglowodanów
Węglowodany są dużą grupą związków
chemicznych, zbudowaną z trzech pier-
wiastków - podstawowych elementów
budulcowych żywej materii: węgla, tlenu
i wodoru.
Występują w pokarmach skrobiowych
i cukrowych, a potrzebujemy ich do wy-
twarzania energii. Nasze mięśnie podczas
pracy spalają cukier lub cukropodobne
związki - do tego procesu niezbędny jest
tlen. Funkcją wątroby jest zorganizowa-
nie paliwa w taki sposób, by mogło być
łatwo zużyte. Wykonuje to zadanie, prze-
kształcając węglowodany w dwa rodzaje
związków blisko spokrewnionych z czys-
tym cukrem. Pierwszy to energia „in-
stant", czyli glukoza. Drugim jest sub-
stancja podobna do glukozy - glikogen,
będący swoistym magazynem energii.
Niedobór cukru szybko prowadzi do
uszkodzenia mózgu, dlatego jego poziom
we krwi musi być precyzyjnie nadzorowa-'
ny i konieczne jest jego magazynowanie
na okres wzmożonego zapotrzebowania
(głodzenie, nagły wysiłek). Podobnie,
w przypadku zbyt dużej ilości cukru we
krwi, nadmiar zostaje szybko usunięty
i zmagazynowany.
Przekształcenia tłuszczów
Tłuszcze są także niezbędne dla naszego
organizmu. Przekształcane są przez wąt-
robę do formy, w której mogą zostać
wbudowane lub mogą odnowić istniejącą
tkankę tłuszczową, zwykle warstwę pod-
skórną, która działa jako izolator i amor-
tyzuje urazy. Tłuszcz poza tym jest także
magazynem energii.
Usuwanie odpadków
Żyły wątroby są wyściełane warstwą ko-
mórek (od ich odkrywcy nazywanych
komórkami Kupffera), które spełniają
funkcję „odkurzacza" krwi. Wyławiają
różne zanieczyszczenia, np. bakterie, a tak-
że nadmiar krwinek czerwonych (nasze
ciało „normalnie" wytwarza ich zbyt du-
żo) i od razu przekazują je do przeróbki
hepatocytom.
Z wszystkich wymienionych powyżej
źródeł - z samej krwi, wytwarzania bia-
łek, tłuszczów i w mniejszym stopniu węg-
lowodanów - pochodzą produkty ubocz-
ne, które gromadzą się w hepatocycie.
Niektóre z nich, tak jak amoniak, który
powstaje podczas rozpadu białek, są tru-
jące i hepatocyty od razu je neutralizują,
wydalając do krwi nieszkodliwy mocznik.
Odpady z krwi i przetworzonych tłusz-
czów trafiają do żółci.
To samo dotyczy rzeczywistych trucizn,
jakie spożywamy - takich jak alkohol -
i oczywiście lekarstw. Jeśli lek ma mieć
długie działanie, musi albo być opornym
w stosunku do enzymów wątrobowych,
albo też całkowicie omijać wątrobę.
Ketony
Niezbędny dla organizmu jest stały do-
pływ glukozy do krwi w celu realizacji
wszystkich funkcji życiowych oraz do-
starczania tkankom energii. Kiedy spoży-
cie glukozy jest niskie - np. podczas
stosowania diety - rozbijane są białka
i węglowodany. Rezerwy białkowe (głów-
nie w mięśniach) nie są zbyt duże i dlatego
wiele tkanek przestawia się na korzys-
tanie z alternatywnego źródła energii,
jakim jest spalanie produktów rozpadu
tłuszczów nazywanych ketonami.
Wyróżnić można trzy rodzaje ketonów:
dwa typy ciał ketonowych (kwas aceto-
octowy i kwas betahydroksymasłowy)
oraz aceton. Aceton - produkt rozpadu
tłuszczów, jest wytwarzany równocześnie
z ciałami ketonowymi, nie spełnia jednak
żadnej użytecznej funkcji. Ciała ketono-
we zaś są natychmiast wykorzystywane
jako źródła energii.
Gdy zabraknie glukozy, w tkance tłusz-
czowej wytwarzane są ketony, które na-
stępnie przenoszone z krwią do wątroby
ulegają tam przebudowie do ciał ketono-
wych. Później są uwalniane do krwio-
biegu, skąd pobierają je niektóre narzą-
dy (mięśnie, serce, mózg) i zużywają dla
potrzeb energetycznych. .
W zdrowiu i chorobie
Ketony pojawiają się we krwi dopiero
kilka godzin po posiłku. Gdy budzimy
się rano, jesteśmy zwykle trochę zakwa-
szeni ketonami: małe ich ilości są obecne
we krwi i moczu. Większość energii zuży-
tej podczas porannej gimnastyki będzie
pochodzić ze spalonych przez mięśnie ciał
ketonowych, które znikną z krwi po ob-
fitym śniadaniu.
Podczas stosowania diety odchudzają-
cej albo ostrzejszych form głodzenia moż-
na zaobserwować silniej wyrażoną kwasi-
cę ketonową.
Kobiety w czasie porodu często ulegają
takiemu zakwaszeniu, jako że wysoki
poziom ketonów we krwi zmniejsza tem-
po akcji porodowej, ujemnie wpływając
na zdolność macicy do efektywnych skur-
czów. Często w takich sytuacjach stosuje
się dożylne podawanie roztworu glukozy,
co hamuje tworzenie ketonów.
Gdy brakuje glukozy, tkanka tłuszczo-
wa jest rozkładana do kwasów tłuszczo-
wych, które następnie są przenoszone
do wątroby, gdzie tworzą się ciała keto-
nowe.
Wątroba posiada niezwykłą zdolność
regeneracji - po operacyjnym usunięciu
jednego płata zostaje on zastąpiony przez
nową tkankę w ciągu paru tygodni. Tylko
w przypadku uszkodzenia komórek wąt-
robowych nie następuje odnowa, a prze-
ciwnie - dochodzi do ostrej niewydol-
ności funkcjonowania narządu.
Wyobrażenie sobie skutków niewydol-
ności wątroby, gdy zna się wielość jej
funkcji, nie jest trudne. Spadek pozio-
mu cukru we krwi prowadzi do uszkodze-
nia mózgu. Załamanie produkcji białek,
w tym też odpowiedzialnych za krzep-
liwość krwi, powoduje u pacjenta skłon-
ność do krwawień oraz pojawianie się
innych komplikacji, jak np. gromadzenie
się w jamie brzusznej płynu, co nazywamy
wodobrzuszem.
 UKŁAD TRAWIENNY /117
Jak pracuje wątroba

Przepona

Substancje odżywcze są
dostarczane do wątroby poprzez
żyłę wrotną, a utlenowana krew -
..paliwo" komórek - przez tętnicę
wątrobową właściwą.
..Przerobiona" krew gromadzi się
w żyłach wątrobowych i powraca
do serca. Odpadki są zbierane
przez przewody żółciowe.

Tętnica wątrobowa
_ Żyła wrotna

Pęcherzyk żółciowy
Przewód żółciowy wspólny
Gałąź tętnicy wątrobowej —
:
Gałąź żyty wrotnej —
Zatoka
.:. Hepatocyt

Kanaliki żółciowe

Żyła miedzyzrazikowa
Żyła miedzyzrazikowa prowadząca do żyły
środkowej

Zrazik wątrobowy

Płaty wątroby dzielą się na zraziki, które są otoczone przez żyły

i tętnice. Odgałęzienia tętnicy wątrobowej i żyły wrotnej
Gałąź tętnicy wątrobowej dostarczają utlenowana krew i substancje odżywcze do zatok
wewnątrz zrazika. które są zbiornikiem omywającym rzędy
- Przewód żółciowy
komórek wątrobowych (hepatocytow). Substancje przetworzone
Gałąź żyły wrotnej są także wylewane do zatoki i transportowane przez żyły
śródzrazikowe. a odpadki są zbierane przez przewody żółciowe.

Zrazik wątrobowy

Od tętnicy wątrobowej i żyły wrotnej

I Odpadki z hepatocytow Do żyły wątrobowej
wydalane kanalikami
żółciowymi

Dopę- .
cherzyka I
żóldo- — — — * -
Żyła środkowa biegnąca do żyły wątrobowej wego

Hepatocyty uwalniają
Substancje odżywcze zsyntetyzowane
i odpadki przenikają z zatoki substancje
118 / UKŁAD TRAWIENNY
Żółć nie przez ścianę jelita. Transportują także Zabarwienie
Żółć jest gęstym, gorzkim płynem bar- witaminy: A, D, E i K. Zabarwienie żółci wynika z obecności
wy żółtej lub zielonkawej, wytwarzanym Nasz organizm jest bardzo konserwa- w niej barwnika zwanego bilirubiną. Jed-
w wątrobie i magazynowanym w pęche- tywny w metodach wykorzystywania soli ną z wielu funkcji wątroby jest rozbijanie
rzyku żółciowym. Uwalniana z niego do żółciowych. Nie są niszczone po uży- starych i zniszczonych krwinek czerwo-
jelita cienkiego w odpowiedzi na pojawie- ciu, wręcz przeciwnie - w 80-90 pro- nych. Gdy ma to miejsce, czerwony barw-
nie się pokarmu, jest niezbędna do tra- centach są przenoszone z powrotem wraz nik krwi - hemoglobina - jest chemicznie
wienia tłuszczów. z krwią do wątroby, gdzie pobudzają wy- rozbijana i tworzy się zielona biliwer-
Jako że zawiera resztki po zużytych dzielanie żółci i jeszcze raz są wyko- dyna, która szybko przechodzi w żółto-
i starych krwinkach czerwonych, staje się rzystywane. -brązową bilirubinę.
też częścią układu wydalniczego.
Codziennie w wątrobie powstaje około
litra żółci. Mimo że 95 procent składu
stanowi woda, to jednak zawiera ona
w sobie szeroki wachlarz związków che- Transport żółci
micznych, wliczając w to sole żółciowe,
sole mineralne, cholesterol oraz barwniki
żółciowe, które nadają jej tak charak-
terystyczną barwę.
Wytwarzana jest nieprzerwanie w ma-
łych ilościach przez każdą komórkę wą-
troby. Wypływając z komórek, groma-
dzi się w maleńkich kanalikach zloka-
lizowanych pomiędzy grupami komórek
i nazywanych kanalikami żółciowymi. Na-
stępnie łączą się one w przewodziki mię-
dzyzrazikowe zbierające żółć z czynno-
ściowych elementów wątroby - zrazi-
ków.
Z tych kanałów żółć spływa do zbior-
czych przewodów nazywanych przewo-
dami wątrobowymi. Jeśli żółć nie jest
natychmiast potrzebna do trawienia,
spływa do pęcherzyka żółciowego - leżą-
cej tuż pod wątrobą przechowalni, gdzie
pozostaje aż do chwili, gdy ma szansę
odegrać rolę w procesie rozkładu tłusz-
czów. Gdy pokarm - szczególnie ten za-
wierający tłuszcze - pojawi się w dwu-
nastnicy (pierwszej części jelita cienkie-
go), wytwarza ona hormon - cholecys-
tokinę.
Hormon wędruje z krwią do pęcherzy-
ka żółciowego i, wywołując silne skurcze
jego ścian, wyciska żółć, która następ-
nie spływa w dół kanału zwanego przewo-
dem żółciowym wspólnym i przez mały
otwór - zwieracz Oddiego - przechodzi
do światła jelita cienkiego.

Funkcje żółci
Zawarte w żółci sole mineralne, w tym
i dwuwęglany, pomagają w neutralizacji
kwaśnej, częściowo strawionej treści żo-
łądkowej.
Sole żółciowe, które z chemicznego
punktu widzenia są solami sodowymi
kwasów glikocholowego i taurocholowe-
go, rozbijają tłuszcze, ułatwiając pracę
enzymom trawiennym.
Poza funkcją detergentów solom żół-
ciowym jest także przypisywana rola
przenośników w dalszych częściach jelita,
co umożliwiałoby tłuszczom przechod-ze-

Bez żółci nasz organizm nie mógłby trawić

tłuszczów. Wytwarzana jest w wątrobie,
magazynowana w pęcherzyku żółciowym,
a działa w jelitach. Każdego dnia powstaje
około 1 litra żółci, która opuszcza wątrobę
przewodem wątrobowym wspólnym.
Podczas trawienia sole żółciowe dwukrotnie Okrężnica
wracają do wątroby z krwią przynoszoną
przez żyłę wrotną.
 UKŁAD TRAWIENNY /119
Pozostała, nie przetworzona część bili- Położenie pęcherzyka żółciowego
werdyny nadaje żółci charakterystyczny
zielonkawy odcień. Oprócz tego zabar-
wia oraz częściowo odpowiada za zapach
stolca, a także wzmaga aktywność jelit. Przewody
Obecność barwników żółciowych wpły- Naczynia krwionośne wątrobowe

wa na kolor moczu. W świetle jelit biliru-

bina podlega działaniu kolonizujących
nasz przewód pokarmowy bakterii, które
przekształcają ją w urobilinogen, przez
krew transportowany do nerek i uwal-
niany z moczem.
Kiedy dochodzi do jakiegokolwiek za-
burzenia w obrębie wątroby lub przewo-
dów wątrobowych, poziom bilirubiny we Przewód wątrobowy wspólny -
krwi podnosi się, co manifestuje się żół-
tym zabarwieniem skóry oraz białkówek Przewód pęcherzykowy
oczu. W takim przypadku za mało żółci
spływa do jelit, stolec zatem ma kolor
bladoszary.

Kamienie żółciowe Fałdy błony śluzowej

Nawet podczas normalnego wytwarzania

żółci w wątrobie mogą się pojawić nie-
prawidłowości w funkcjonowaniu pęche-
rzyka żółciowego. Najczęstsze są proble-
Pęcherzyk żółciowy
my związane z tworzeniem się kamieni
żółciowych.
Są to twarde grudki zbudowane głów-
żółciowy wspólny
nie z cholesterolu (złożonego związku
chemicznego), powstające już we wnętrzu Przewód trzustkowy
pęcherzyka żółciowego.
Wyróżnia się trzy odmiany kamieni
żółciowych. Najpospolitsze są kamienie
mieszane, zawierające zielony barwnik
żółciowy oraz związek powstający w or-
ganizmie podczas rozbijania tłuszczów,
czyli cholesterol. Wytwarzane w seriach,
liczących nawet do dwunastu sztuk, przy-
legają do siebie ściankami, układając się
ciasno w pęcherzyku żółciowym. światła przewodu pęcherzykowego lub Pęcherzyk żółciowy może pomieścić
Kamienie cholesterolowe, jak nazwa nawet żółciowego wspólnego. około pół litra żółci. Opróżnia się do światła
wskazuje, są utworzone przede wszystkim Kamienie barwnikowe, zwykle niewiel- jelita przez otwór w ścianie dwunastnicy
z cholesterolu. Najczęściej są to twory kie, ale bardzo liczne, składają się z połą- pod wpływem zawartych w niej pokarmów
pojedyncze, które jednak mogą osiągać czonych z sobą cząstek zielonego barw- tłuszczowych. Żółć może rozbić albo
nawet do 1,25 centymetra średnicy, po- nika żółci. Pojawiają się zazwyczaj w prze- zemulgować tłuszcze, podobnie jak czynią
wodując czasami całkowite zamknięcie biegu schorzeń zaburzających skład krwi. to detergenty.

Po lewej: Żółć jest zielonkawym

płynem, którego sole działają tak
jak detergenty. Podczas trawienia
rozbijają globulki tłuszczu.
Rozdział 10

UKŁADY
WYDALNICZE
Organizm posiada kilka sposobów
wydalania produktów przemiany materii,
które nie usunięte mogłyby doprowadzić do
zatrucia. Proces ten dokonuje się
poprzez różne układy wydalnicze,
które składają się z organów Kłębuszek nerkowy

i gruczołów służących do
wydalania substancji
resztkowych. Są to: układ
moczowy z jego głównymi
częściami składowymi -
pęcherzem moczowym
i nerkami, a także
jelito grube, pęcherzyk
żółciowy i gruczoły
potowe w skórze.

Po prawej: Układ moczowy jest jednym

z głównych układów wydalania. Składa się
z nerek, moczowodów. pęcherza
moczowego i cewki moczowej - przewodu,
którym mocz przechodzi z pęcherza
moczowego do ujścia cewki moczowej.

Mężczyzna
Spojenie tonowe
Prącie
Wydalanie
Wydalanie jest procesem, za pomocą któ-
rego ciało pozbywa się ubocznych produk-
tów przemiany materii. Różne części or-
ganizmu nieustannie wytwarzają własne
substancje resztkowe, które muszą zostać
usunięte, jeśli organizm nie chce spo-
wodować samozatrucia. Wiele organów,
włączając płuca, nerki, wątrobę i jelito
grube, ma za zadanie do tego nie do-
puścić.
Dziwnym może wydawać się myślenie
o płucach jako narządzie wydalania, ale
dwutlenek węgla jest najważniejszym pro-
duktem przemiany materii wydalanym
z organizmu. Gdyby większa niż normal-
nie ilość dwutlenku węgla rozpuściła się
we krwi, wówczas krew stałaby się bardzo
kwaśna. Sytuacja ta sparaliżowałaby wie-
le procesów chemicznych zachodzących
Pochwa
w organizmie i mogłaby doprowadzić do
śmierci. Zjawisko to jest nazwane niewy-
dolnością oddechową i może być ostat-
nim stadium w przewlekłym zapaleniu
oskrzeli.
Układ moczowy
Większość komórek naszego organizmu
używa w reakcjach chemicznych białka,
przy rozkładzie którego w substancjach
resztkowych zawsze pojawia się azot. Za
usunięcie z krwi zużytych substancji za-
wierających azot są odpowiedzialne ner-
ki. Ich zadaniem jest również regulowanie
ilości wody, która wydostaje się z orga-
nizmu, i utrzymywanie odpowiedniej rów-
nowagi soli w ustroju.
Działania nerek są kompleksowe. Ner-
ki otrzymują około 1 litra krwi w każdej
UKŁADY WYDALNICZE /121
Kobieta
Nerka
Moczowód
Macica
minucie. Krew ostatecznie dociera do
filtra na końcu jednej z cewek (któ-
rych jest 2 miliony w każdej nerce),
gdzie następuje jej rozdział, tak że skład-
nik wodny krwi (osocze) wchodzi do
cewek, podczas gdy większość pozosta-
łych składników zostaje we krwi. Fil-
trowany płyn przechodzi przez długie
cewki nerek, w rezultacie czego więk-
szość wody, soli oraz innych cennych
substancji jest z powrotem wchłonięta
przez krew. Część wody, mocznika i in-
nych zużytych produktów jest przekazy-
wana w formie moczu wzdłuż dwóch ka-
nałów do pęcherza moczowego.
Nerki nieustannie produkują mocz, za-
równo w dzień, jak i w nocy. W ciągu
doby mogą wytworzyć około 2 litrów, ale
ilość ta może się zmieniać. Delikatna
122/UKŁADY WYDALNICZE
kontrola równowagi poziomu wody za-
wartej w organizmie dokonuje się dzię-
ki kanalikom nefronów, które mogą po-
chłaniać mniejszą lub większą ilość prze-
pływającego przez nie, filtrowanego pły-
nu. W przypadku odwodnienia organiz-
mu polecenie wchłonięcia większej ilości
wody pochodzi od hormonu ADH (hor-
mon antydiuretyczny), który jest uwal-
niany do krwi przez tylny płat przysadki
mózgowej. Całkowita objętość wydalane-
go moczu pozostaje na prawie tym sa-
mym poziomie, ale może on być rozpusz-
czony w mniejszej lub większej ilości
wody i stąd posiadać odpowiednio mniej-
sze lub większe stężenie.
Bardzo podobny system kontroluje ró-
wnowagę poziomu soli, a mianowicie
hormon zwany aldosteronem, wydzielany
przez usytuowane tuż nad nerkami nad-
nercza, oddziaływuje na nefron i sprawia,
że wchłania on dawkę soli zgodną z po-
trzebami organizmu.
Pęcherzyk żółciowy
Żółć jest składowana w pęcherzyku żół-
ciowym, który wydalają do dwunastnicy,
gdy spożyjemy pokarm zawierający tłusz-
cze. Dzieje się tak dlatego, że żółć zawiera
substancje, które rozkładają duże kulki
tłuszczu na mniejsze drobiny, co sprawia,
że stają się łatwiejsze do wchłonięcia -
proces ten nazywa się emulsyfikacją. Tak
więc działanie żółci nie tylko eliminuje
w pożyteczny sposób zbędne produkty
z wątroby, ale również odgrywa ważną
rolę w trawieniu pokarmu (patrz strona
118).
Jelita
Po wejściu pożywienia do żołądka jest
ono rozkładane przez kwasy, aż staje
się płynną papką. Następnie przecho-
dzi do jelita cienkiego, gdzie ma miej-
sce prawdziwy proces trawienia i wchła-
niania wszystkich potrzebnych skład-
ników odżywczych. W końcu przemiesz-
cza się do okrężnicy, czyli inaczej jelita
grubego. Jest to długi, szeroki kanał,
który zaczyna się w prawym, dolnym
rogu jamy brzusznej, następnie idzie
w górę i zakręca na kształt podkowy,
zanim dojdzie do swego końca, czyli
odbytu.
Podczas przejścia przez jelito grube to,
co pozostało po właściwym pożywieniu,
stopniowo utwardza się, ponieważ zawar-
ta w nim woda przechodzi do krwi przez
ściankę jelita. Końcowa postać niepo-
trzebnych produktów, czyli masy kało-
wej, zależy od tego, ile wody zostało
wchłonięte.
Większość składników kału to po pro-
stu resztki jedzenia po usunięciu z nich
składników odżywczych. Spornym jest,
czy proces ten można nazywać wydala-
niem, ale jelito z pewnością posiada praw-
dziwe wydaliny, które zawierają produk-
ty metabolizmu komórkowego w postaci
żółci.
Gruczoły potowe
W gorące dni organizm traci dużo soli
i wody w postaci potu. Pot jest wytwarza-
ny przez znajdujące się w skórze gruczoły
potowe, których jedyną funkcją jest regu-
lowanie temperatury ciała, ponieważ or-
ganizm pozbywa się ciepła wraz z paro-
waniem potu ze skóry.
Jednak jeśli ktoś nie pociłby się wcale
przez cały dzień, wówczas nadmiar soli
i wody zostałby z łatwością wydalony
przez nerki. Dlatego też z całą pewnością
można powiedzieć, że pot nie spełnia nie-
zbędnych funkcji w oczyszczaniu ciała
z produktów ubocznych.

Jak organizm oczyszcza się

z pozostałości przemiany materii
Skóra
Oto metody oraz układy, dzięki którym organizm
pozbywa się zużytych substancji głównie skutków
Tchawica trawienia i różnych procesów metabolicznych
koniecznych dla utrzymania życia.

Ptuco

Skóra wydala wodę i sól, pochodzące z pożywienia,

Wątroba poprzez pory gruczołów potowych.

- Pęcherzyk żółciowy Płuca wydalają dwutlenek węgla, pochodzący

ze spalania glukozy jako paliwa, i pewne ilości wody
poprzez tchawicę, krtań, gardło i jamę nosową.

Wątroba i pęcherzyk żółciowy wydalają bilirubinę,

pochodzącą z rozkładu hemoglobiny w śledzionie; jest
ona później poprzez żółć wydalona w kale.

Nerki poprzez pęcherz i cewkę moczową wydalają

Pęcherz moczowy mocznik, pochodzący z wykorzystania przez komórki

I
białka, oraz wodę i sole mineralne.
Cewka moczowa

Jelito grube poprzez odbyt wydala kał - pozostałość

jedzenia - po usunięciu z niego składników odżywczych.
 UKŁADY WYDALNICZE /123

Jelito grube
Naukowcy dzielą jelito grube na cztery
części: wyrostek robaczkowy, jelito ślepe,
okrężnicę i odbytnicę. Jelito ślepe oraz
wyrostek robaczkowy, który od niego
odchodzi, są zamkniętymi drogami nie
posiadającymi żadnej znanej funkcji w or-
ganizmie.
Dalsza część jelita grubego to okrężni-
ca wstępująca. Biegnie prosto wzdłuż pra- Okrężnica
wej strony jamy brzusznej. Około 2 do poprzeczna
3 centymetrów od niższego końca znaj-
duje się złączenie w kształcie litery T,
gdzie jelito kręte (ostatnia część jelita
cienkiego) uchodzi do jelita grubego. 0<ri,viin.j
Wstępują: , Okrężnica
W prawej, górnej części jamy brzusznej, zstępująca
tuż pod wątrobą okrężnica skręca w lewo.
Następnie przechodzi w poprzek organiz- Kręgosłup
mu pod żołądkiem i biegnie w dół po lewej
stronie ciała, dochodząc do miednicy, "Hrerz
biodrow,'
gdzie jej przedłużeniem jest odbytnica.
Kość
Pierwszy zakręt okrężnicy po prawej krzyżowa
stronie jest nazwany zgięciem wątrobowym;
drugi zakręt, wtedy gdy skręca w dół -
zgięciem śledzionowym. Część okrężnicy,
która przecina organizm, jest nazwana
poprzecznicą, stąd też część biegnącą
w dół organizmu określa się jako okręż- Wyrostok
nicę zstępującą. iobacz<ovvv
Okrężnica jest zdecydowanie największą
częścią jelita grubego, o długości 1,3 metra.
Zadaniem okrężnicy jest przesuwanie ma-
sy kałowej do odbytnicy, co odbywa się za
pomocą ruchów robaczkowych, oraz po-
chłanianie soli i wody dostarczonych z je-
lita cienkiego. Woda pochodząca z płyn-
nych resztek procesu trawienia jest wchła-
niana przez krew. Okrężnica wstępują-

Powyżej i na lewo: Okrężnica i odbytnica.

Okrężnica przesuwa pozostałości przemiany
materii w kierunku odbytu przez odbytnicę.
W tej części układu wydalniczego często
wywiązują się stany zapalne prowadzące
do wrzodziejącego zapalenia okrężnicy
(ilustracja po lewej).

ca i 2/3 poprzecznej, razem z jelitem cien-

kim są zaopatrywane w krew z tętnicy
krezkowej górnej. Od zgięcia śledziono-
wego krew przechodzi tętnicą krezkową
dolną do pozostałej części jelita. Obydwa
naczynia krwionośne są gałęziami aorty.
Dopływy żyły wrotnej przekazują krew
z jelit do wątroby.

Zapalenie okrężnicy
Zapalenie okrężnicy jest zapaleniem błony
śluzowej okrężnicy. Istnieją dwa rodzaje
tego schorzenia: ostre zapalenie okrężni-
cy, które jest często skutkiem infekcji lub
alergii i trwa tylko krótką chwilę, oraz
przewlekłe albo wrzodziejące zapalenie
okrężnicy - o wiele bardziej niebezpiecz-
ne, gdyż może wywołać poważne kompli-
kacje i wymaga długiego leczenia. Przew-
lekłe zapalenie okrężnicy częściej występu-
je u ludzi od 20. do 40. roku życia, ale
może pojawić się u osób w każdym wieku.
124 / UKŁADY WYDALNICZE
Anatomia odbytnicy i odbytu
Splot żylny
odbytniczy zewnętrzny
Odbytnica
Wiele problemów nastręcza laikom od-
różnienie odbytnicy od odbytu. Odbyt
jest tylko wąskim otworem otoczonym
przez pierścień mięśnia, który łączy od-
bytnicę, najniższą część jelita grubego,
ze środowiskiem zewnętrznym. Głównym
zadaniem odbytu jest wstrzymywanie ka-
łu, podczas gdy odbytnica funkcjonuje
jako jego zbiornik. Przy normalnie dzia-
łającym odbycie i odbytnicy człowiek mo-
że opróżniać jelita w dogodnym dla sie-
bie momencie, a nie w chwili gdy masa
kałowa zakończy wędrówkę przez jelito
grube.
Sama odbytnica, tak jak reszta jeli-
ta, składa się z umięśnionego przewodu
wyłożonego nabłonkiem błony śluzowej.
Nabłonek w odbytnicy zawiera gruczoły,
które produkują śluz potrzebny do sma-
rowania stolca, tak aby ułatwić jego wy-
dostanie się na zewnątrz. Mięśniowa
część odbytnicy kurczy się podczas od-
dawania kału, ale w innych sytuacjach jest
zdolna do napinania się i wydłużania.
Daje to możliwość działania odbytnicy
jako zbiornika kału.
Odbyt
Kanał odbytowy (długości około 3 cm)
jest końcową częścią odbytnicy. Prze-
chodzą przez niego nie strawione re-
sztki pokarmu wydalane w postaci stol-
ca.
Masa kałowa składa się zwykle z 75 pro-
cent wody i 25 procent substancji sta-
łych. Część zawartej w niej wody jest
śluzem, którym wysmarowany jest prze-
Zwieracz wewnętrzny
odbytu
wód pokarmowy, a który ułatwia wydo-
stanie się stolca z organizmu. Z substan-
cji stałych około 1/3 to bakterie, 1/3 sta-
nowią nie przetrawione tłuszcze i białka,
a pozostała część to błonnik albo nie-
strawne resztki pokarmu lub fragmenty
jedzenia pochodzenia roślinnego, które
nie zostały strawione.
Kolor kału jest określany przez barw-
niki żółci (produkty rozpadu chemicz-
nego czerwonych krwinek) zwane ster-
kobiliną i bilirubiną. Barwniki żółci po-
magają również w wyjaławianiu i odwad-
nianiu kału.
Przykry zapach kału jest wywołany
przez działanie bakterii w jelicie (które
wytwarzają różnorodne związki azotowe)
oraz siarkowodoru, który wydziela typo-
wy zapach „zgniłego jaja".

Kontrola jelit
Zwieracz wew
Zwieracz zewnęlr/n,
odbytu
Odbyt
Jak dochodzi do usunięcie kału
W czasie gdy kał zbliża się do końca
swojej wędrówki wzdłuż jelit, stopniowo
staje się coraz gęstszy, ponieważ płyny są
wchłaniane przez organizm, a stałe od-
pady popychane w kierunku odbytnicy.
Na końcu odbytu znajdują się dwa pier-
ścienie mięśni zwane zwieraczami - we-
wnętrzny i zewnętrzny. Zwykle te dwa
zwieracze zamykają odbyt, ale w trakcie
wypróżnienia, czyli usuwania kału, roz-
luźniają się, zezwalając w ten sposób na
jego wyjście. Zwieracz wewnętrzny (który
jest kontrolowany przez układ autonomi-
czny), gdy stwierdzi obecność kału, roz-
luźnia się, umożliwiając mu przejście do
odbytu. Zwieracz zewnętrzny jest celowo
zamknięty (zdolność, której uczymy się
w okresie niemowlęcym) aż do dogod-
nego momentu, w którym możemy wyda-
lić kał. Aby ułatwić mu wyjście z odbytu,
tkanka wyściełająca kanał wydziela płyn
nawilżający zwany śluzem.
Wyrostek robaczkowy
Wyrostek robaczkowy jest wąskim frag-
mentem jelita w kształcie rurki przypomi-
nającej ogon, która jest umiejscowiona na
początku jelita grubego. Koniuszek wy-
rostka jest zamknięty, drugi koniec łą-
czy się z jelitem ślepym. Wyrostek może
mieć długość do 10 centymetrów i około
1 centymetra średnicy. Występuje tylko
u ludzi, pewnych gatunków małp i u wom-
batów. Inne zwierzęta w tym samym
Poniżej: Wyrostek robaczkowy jest
bezużyteczną częścią jelita grubego
o nieznanych funkcjach.
Jedynym momentem, kiedy odczuwamy,
że posiadamy ten fragment jelit, jest jego
stan zapalny (zbliżenie w kółku).
Położenie wyrostka robaczkowego
Wyrostek robaczkowy
w stanie zapalnym
Okręznica
esowata
UKŁADY WYDALNICZE /125
Kontrola jelit jest kierowana przez mózg,
który przesyła sygnały do mięśnia zwieracza
zewnętrznego, aby pozostawał zamknięty
do czasu, kiedy zaistnieje możliwość
wypróżnienia się. Sygnały te nawet przez
kilka godzin tłumią chęć pozbycia się kału.
miejscu co wyrostek robaczkowy posia-
dają narząd, który funkcjonuje jako do-
datkowy żołądek i w którym błonnik,
czyli włóknista część roślin, jest trawiony
przez bakterie. Można sądzić, że w trak-
cie naszej ewolucji w ciągu wieków, wraz
ze spożywaniem mniejszej ilości błonnika
zastępowanego mięsem, ten specjalny na-
rząd nie był już potrzebny w procesie
trawienia. Z tych powodów wyrostek
robaczkowy może być opisany jako po-
zostałość po procesie ewolucji człowieka.
Zapalenie wyrostka robaczkowego
Wiadomości, jakie posiadamy na temat
wyrostka robaczkowego, zdają się prze-
czyć sobie nawzajem. Z jednej strony
wydaje się, że jego głównym zadaniem,
które wyznaczyła mu natura, jest obrona
przed infekcją w niższej części jelit. Po-
dobnie jak migdałki i węzły limfatycz-
ne, zawiera dużo tkanki chłonnej służącej
do tego celu, równocześnie jednak
w chwili, gdy wyrostek robaczkowy ulega
zakażeniu, następuje zapalenie, którego
skutkiem może być konieczność jego usu-
nięcia. Z drugiej strony posiadanie wyro-
stka robaczkowego nie jest koniecznym
warunkiem naszego zdrowia. Wyrostek
może zostać usunięty we wczesnym okre-
sie życia, co nie odbija się na funkc-
jonowaniu organizmu.
W warunkach fizjologicznych wyros-
tek robaczkowy niemal zupełnie się kur-
czy w wieku około 40 lat.
Okręznica
poprzeczna
Odbytnica
Nerki
Człowiek posiada dwie nerki, które leżą
na tylnej ścianie jamy brzusznej. Z wnę-
trza każdej nerki wychodzi przewód zwa-
ny moczowodem, który biegnie wzdłuż
tylnej ściany jamy brzusznej i wchodzi
do pęcherza moczowego. Kanalik wy-
chodzący z pęcherza jest nazywany cewką
moczową. U kobiet jej otwór znajduje się
do przodu od ujścia pochwy, a u męż-
czyzn na końcu prącia.
Nerki zawierają tysiące maleńkich jed-
nostek filtrujących, czyli nefronów. Każ-
dy nefron może być podzielony na dwie
ważne części: kłębuszek nerkowy oraz
cewkę, w których woda i potrzebne skład-
niki odżywcze są odciągane z krwi.
Kłębuszek nerkowy składa się z kłębka
małych naczyń włosowatych, które posia-
dają bardzo cienkie ścianki. Woda i pro-
dukty przemiany materii mogą zatem
łatwo przenikać do cewki znajdującej się
po drugiej stronie. System naczyń włoso-
watych nerek jest tak duży, że jest zdolny
do przefiltrowania około 130 mililitrów
krwi w każdej minucie.
Otwory w ściankach naczyń włosowa-
tych tworzą sito biologiczne i są tak małe,
że drobiny powyżej pewnego rozmiaru
nie mogą przez nie przenikać. Gdy nerki
zostają zainfekowane, kłębuszki nerko-
W jaki sposób nerki kontrolują ciśnienie krwi
Nadnercze
Krew
pod
niskim
ciśnieniem
Renina
Angiotensyna
Aldosteron
we znajdują się w stanie zapalnym i si-
to przestaje działać wybiórczo, pozwala-
jąc większym cząsteczkom przechodzić
do moczu. Albumina jest jedną z naj-
mniejszych drobin białka, która znajduje
się w moczu. Dlatego też lekarze, aby
sprawdzić, czy nerki funkcjonują prawid-
łowo, badają poziom zawartości białka
w naszym moczu.
Cewki przechodzą między kłębuszkami
nerkowymi do układu odprowadzającego
mocz, którym ostatecznie odpływa on do
pęcherza moczowego. Każdy kłębuszek
nerkowy jest otoczony przez torebkę Bow-
mana, która jest początkiem jego cewki.
Właśnie tutaj prawie cała przefiltrowana
woda i sól są powtórnie wchłaniane,
powodując w ten sposób odpowiednie
stężenie moczu. Wtórna absorbcja wody
odbywa się dzięki bardzo skomplikowa-
nemu systemowi posiadanemu przez nasz
organizm, w którym hormon uwalniany
do krwi przez przysadkę mózgową zmie-
nia przepuszczalność cewki (jej zdolność
do ponownego wchłaniania wody).
W czasie gdy hormon znajduje się we
krwi, cewka pozwala na wtórną absorb-
cję znacznej ilości wody. Gdy hormon
jest „wyłączony", cewka staje się mniej
przepuszczalna i większość wody prze-
.Wydalanie
moczu o mniejszej
zawartości soli
Pęcherz moczowy
Zwężenie
tętniczek
i wzrost
ciśnienia krwi
chodzi w skład moczu. Proces ten jest
nazwany diurezą, a odpowiedzialny za
niego hormon nazwano hormonem an-
tydiuretycznym (ADH). W pewnych wa-
runkach, takich jak moczówka prosta
(diabetes insipidus, której nie należy my-
lić z diabetes mellitus, czyli cukrzycą),
hormonu tego może brakować. Wtedy
pacjent nie może utrzymać wody i traci jej
znaczną ilość w moczu, a więc musi
uzupełniać brak poprzez większe spożycie
płynów.
Inny hormon, aldosteron, wydzielany
przez nadnercze umieszczone tuż nad
nerkami, jest odpowiedzialny za wymianę
soli sodowej na sól potasową, pomagając
w ten sposób kontrolować ciśnienie krwi
i równowagę poziomu soli w organizmie.
Hormon przytarczyc, inny hormon wy-
dzielany przez cztery małe gruczoły scho-
wane za tarczycą, reguluje wchłanianie
niezbędnego wapnia, z kórego są zbudo-
wane nasze kości i zęby.
Wysokie ciśnienie krwi
Nerki regulują poziom soli w organizmie
i wytwarzają hormon zwany reniną. Po-
ziom reniny zależy od poziomu soli, który
z kolei jest regulowany przez oddziaływa-
nie hormonu nadnerczy - aldosteronu -
na cewki nerkowe. Renina uaktywnia
inny hormon, angiotensynę, który ma
podwójne działanie: po pierwsze zwęża
tętniczki i powoduje wzrost ciśnienia krwi;
po drugie sprawia, że nadnercze wydziela
aldosteron, powodując w ten sposób za-
trzymanie przez nerki soli i przez to dal-
szy wzrost ciśnienia krwi.
Na lewo: Nerki wydzielają reninę, która
uaktywnia angiotensynę, kiedy ciśnienie jest
małe, przez co zwężają się tętnice,
powodując wzrost ciśnienia. W tym samym
czasie nadnercze produkuje aldosteron
przyczyniający się do zatrzymanie soli, co
również podnosi ciśnienie krwi i wstrzymuje
wytwarzanie reniny.
Po prawej: Nerka i jej części składowe.
Tętnica nerkowa przenosząca krew do nerki
dzieli się na tętnice łukowate i w końcu na
tętniczki doprowadzające. Wszystkie kończą
się w kłębuszkach nerkowych (patrz
zbliżenie). Krew jest filtrowana przez ścianę
kłębuszka i przechodzi do kanalika
nerkowego. Podstawowe składniki krwi
(białko, krwinki białe i czerwone)
są zbyt duże, aby przeniknąć przez
półprzepuszczalną błonę kłębuszka
nerkowego, ale większość substancji
(np. woda, sole i hormony) może przez nią
przejść. Następny etap nazywa się
selektywnym zwrotnym wchłanianiem
(dalej na prawo). Surowce konieczne
dla organizmu są wchłaniane przez kapilary
poprzez ścianę kanalika. Gdy krew jest
dokładnie przefiltrowana, opuszcza nerkę
żyłą nerkową, a substancje resztkowe są
wydalane w moczu.
 UKŁADY WYDALNICZE /127
Układ filtracyjny nerek

Filtrat przepływający z układu

i - , krwionośnego^'
kanalika nerkowego

Pożyteczne
— składniki filtratu
są wchlniane
dokrw

Moczowód -;—

Mocz
Pęcherz
Pęcherz moczowy jest umięśnionym or-
ganem o grubych ściankach, który leży
w dolnej części miednicy pomiędzy spoje-
niem łonowym i odbytnicą. Jest to worek
o czterech ścianach w kształcie lejka przy-
pominający piramidę wywróconą szczy-
tem ku dołowi. Podstawą tej piramidy jest
powierzchnia, na której spoczywa jelito
cienkie, lub w przypadku kobiet -macica.
Ściany pęcherza składają się z licznych
warstw mięśni, które są w stanie rozciągać
się, podczas gdy pęcherz napełnia się,
a następnie kurczyć się w trakcie opróż-
niania. Nerki przepuszczają prawie stały
strumyk moczu płynący moczowodami
do pęcherza. Pęcherz nie działa jednak
jak balon, którego ciśnienie w trakcie
napełniania ciągle wzrasta. Włókna mię-
śniowe pęcherza pozwalają bowiem na
znaczne jego powiększanie poprzez do-
stosowywanie się do ilości moczu aż do
momentu, kiedy jest prawie pełny. Gdy
zaczyna stawiać opór, odczuwamy ko-
nieczność oddania moczu.
Dwa moczowody - przewody, poprzez
które mocz przechodzi z nerek do pęcherza,
wchodzą do niego niedaleko tylnych rogów
górnej powierzchni. Uchodząc do pęche-
rza, przebijają skośnie jego ścianę, wskutek
czego rozciągnięcie pęcherza zamyka ich
ujścia, zapobiegając cofaniu się moczu.
Mocz wydostaje się z organizmu przez
cewkę moczową, która ma swój początek
w najniższym punkcie pęcherza. Normal-
Męska Pęcherz Gruczoł krokowy
Część sterczowa
cewki moczowej
Dno miednicy
Część błoniasta
cewki moczowej
Ciało jamiste
Cewka moczowa
Ciało gąbczaste
Zołądż | Ujście cewki
.'
moczowy
nie otwór ten jest zamknięty przez zwie-
racz - okrężny mięsień, który kurczy się
w celu zagrodzenia ujścia. W czasie od-
dawania moczu zwieracz rozluźnia się
wraz ze skurczem mięśni ścian pęcherza.
Cewka moczowa dorosłego mężczyz-
ny osiąga przeciętnie 20 centymetrów
długości i składa się z trzech części. Pierw-
sza lub sterczowa część ma długość oko-
ło 3-4 centymetrów i przechodzi od
otworu u wylotu pęcherza, przez środek
gruczołu krokowego. Środkowa część ce-
wki u mężczyzn ma długość tylko 12
milimetrów i jest często nazywana częścią
błoniastą cewki moczowej.
Ostatnia, najdłuższa część (około 12 cen-
tymetrów) nazwana jest częścią gąbczastą
cewki moczowej. Znajduje się w obrębie
prącia i otwiera się ujściem zewnętrznym
na szczycie żołędzi.
U kobiet cewka moczowa jest znacznie
krótsza i funkcjonuje tylko jako kanał do
wydalania moczu. Ma średnicę 1 centy-
metra i jest otoczona przez gruczoły ślu-
zowe. Fakt, że jest tak krótka, a jej ujście
znajduje się na stosunkowo odkrytym
i zanieczyszczonym obszarze, wyjaśnia,
dlaczego kobiety często cierpią na zaka-
żenie dróg moczowych.
Mocz
Zawartość płynu wewnątrzkomórkowe-
go podlega bardzo ścisłym ogranicze-
niom. Pewne substancje toksyczne, takie
Przekrój cewki moczowej
Wzgórek nasienny
Żeńska
Gruczoł Cowpera
Ujście gruczołu Cowpera
Zwieracz cewki
Pęcherz moczowej
Otwory
gruczołów śluzowych
Dno
I
miednicy
Pochwa
moczowej
jak mocznik i kwasy, są ciągle wytwarza-
ne przez organizm i muszą być wyelimi-
nowane, tak aby utrzymać ich koncentra-
cję we krwi na dopuszczalnym poziomie.
Zawartość innych substancji, takich jak
sól i woda, musi być również utrzymywa-
na w ścisłych granicach. Proces ten, zwa-
ny homeostazą, jest głównym zadaniem
nerek. Bez wątpienia organizm potrzebu-
je podatnego na zmiany, elastycznego
systemu, szczególnie, że pobór płynów
waha się od zera aż do 10 litrów dziennie.
Skład moczu ostatecznie wydalanego
zależy od tego, jakie substancje toksycz-
ne wytwarza organizm. W rzeczywistości
wszystko, co znajduje się w moczu, jest
również obecne we krwi, różne jest tylko
stężenie - to w moczu musi być bardzo
zmienne, tak aby to we krwi utrzymywać
w ścisłych granicach. Przykry zapach,
często łączony z moczem, jest związany
z jego rozkładaniem przez bakterie po-
chodzące z powietrza. Zapach świeżego
moczu nie jest tak nieprzyjemny. .
Cały proces jest niezmiernie delikat-
ny i złożony, a jego końcowym efektem
jest płyn, w którym substancje resztkowe
i zmienna ilość innych produktów, takich
jak sód, mogą być usunięte z organizmu.
Codziennie około 1200 litrów krwi prze-
pływa przez nerki i w efekcie tworzy się
około 110 litrów filtratu, który prawie
w całości jest ponownie wchłaniany do
krwi, pozostawiając jedynie około 1 litra
moczu. Przechodzi on nieprzerwanie z ne-
rek przez moczowody do pęcherza i jest
średnią ilością wydalaną w ciągu jednego
dnia.
Kontrola pęcherza
W normalnych warunkach pęcherz mo-
czowy dorosłego człowieka może utrzy-
mać bez żadnego poczucia niewygody
około 1/4 litra moczu, a opróżnianie
(oddawanie moczu) następuje, zanim zbie-
rze się 1/2 litra. W trakcie napełniania
pęcherza napięcie mięśni ścian przesyła
sygnały do rdzenia kręgowego.
U małego dziecka sygnały te powodują
automatyczne opróżnianie, co jest czyn-
nością odruchową. Po nabyciu umiejęt-
ności oddawania moczu w toalecie od-
ruch jest stopniowo eliminowany dzięki
kontroli z wyższych ośrodków w mózgu.
Jeśli sygnał pochodzący z pełnego pęche-
rza pojawi się w niewygodnej dla nas
chwili, mózg wysyła bodziec nakazujący
ścianom pęcherza rozluźnienie i w ten
sposób pozwala na dalsze wypełnianie,
zanim ponownie dotrze do niego nowy
sygnał.
Na lewo: Cewka moczowa u kobiet
i mężczyzn narysowana w odpowiedniej
skali. Zauważ odległość pęcherza
moczowego od ujścia cewki moczowej
na każdym rysunku: u kobiet cewka
moczowa jest znacznie krótsza i w związku
z tym bardziej narażona na zakażenia.

Gruczoły potowe
Tradycyjnie przyjmuje się, że normalna
temperatura ciała wynosi 37° C, chociaż
istnieją pewne różnice i fluktuacje w zale-
żności od osoby. Ważne jest, aby normal-
na temperatura albo temperatura wnęt-
rza ciała była utrzymywana na mniej wię-
cej stałym poziomie. Jeśli temperatura na
zewnątrz zbytnio wzrasta, temperatura
wnętrza ciała nie zmienia się dzięki po-
zbyciu się ciepła przez gruczoły potowe
w formie potu.
Niewielka ilość ciepła jest wydalana
każdego dnia bezpośrednio przez płuca
i poprzez skórę bez udziału gruczołów
potowych. Nie trudno jednak wyobrazić
sobie, że jest to dość mało wydajny spo-
sób utraty ciepła. Metoda ta nie jest
specjalnie podatna na zmiany, gdyż nie
można zwiększyć oddychania, gdy tylko
temperatura na zewnątrz wzrasta.
W zasadzie większość ciepła traconego
w ciągu dnia jest uwalniana dzięki poce-
niu się. Ciekły pot paruje zwykle ze skóry,
zanim może być zauważony i z tego
powodu proces ten jest nazywany „nieod-
czuwalnym poceniem". Właśnie to poce-
nie umożliwia utratę ciepła, działając we-
dług zasady, że ciecz, aby parować, po-
trzebuje energii, podobnie jak przy za-
mianie gotującej się wody w parę wodną.
U ludzi energia ta pochodzi z powierzchni
skóry, a skutkiem parowania potu jest
zużycie pewnej ilości ciepła i energii, któ-
re powoduje nasze ochłodzenie. Gdy jes-
teśmy tak rozgrzani, że pot zaczyna się
z nas „lać", oznacza to, że układ osiąg-
nął moment krytyczny, do którego może
znosić tę sytuację, i pracuje na najwydaj-
niejszym stopniu fazy zwanej „nieodczu-
walną".
Rodzaje gruczołów potowych
Ciało jest pokryte gruczołami potowymi
wytwarzającymi płyn. Przed okresem doj-
rzewania funkcjonuje tylko jeden ich ze-
staw - gruczoły potowe typu ekrynowe-
go, które są rozmieszczone na całym ciele
z wyjątkiem warg i niektórych części
narządów płciowych. Wiele z tych gru-
czołów znajdujących się w gruboskór-
nych częściach, takich jak wewnętrzna
strona dłoni i podeszwy stóp, jest kon-
trolowanych tak przez system nerwowy,
jak i przez niektóre hormony. Oznacza to,
że działają zarówno pod wpływem zmian
temperatury, jak i innych warunków
- stąd spocone dłonie, gdy jesteśmy pod-
ekscytowani, i nieoczekiwane klimaktery-
czne napady zaczerwienienia twarzy.
Drugie, gruczoły apokrynowe, są o wie-
le bardziej skomplikowane od gruczołów
typu ekry nowego. Pod mikroskopem wy-
glądają jak mocno zwinięte zwoje glist.
Rozwijają się i zaczynają funkcjonować
w okresie dojrzewania, znajdują się pod
pachami, w pachwinach i w obwodzie
piersi. Nie są połączone z układem ner-
wowym, ale gęsta, mleczna substancja,
jaką wytwarzają, powoduje przykry za-
Skóra właściwa
Tworzenie korfttrak
Wyściółka przewodu
Przewód wyprowadzający
gruczołu R«łowego
Przewód wyprowadzający
gruczołu potowego
Zaopatrzenie gruczołu
potowego w krew
Tkanka podskórna
Powyżej: Z naczyń krwionośnych
substancje resztkowe są usuwane
i wydzielane poprzez komórki gruczołów
potowych w postaci potu.
pach ciała, jeśli nie jest ono regularnie
myte. Przyczyną tego jest reakcja mlecz-
nej substancji z bakteriami obecnymi na
skórze, a skutkiem ubocznym tego od-
działywania jest niemiła, dokuczliwa
woń.
Przegrzanie
Pot z gruczołów potowych typu ekryno-
wego to nie tylko woda - składa się
z bogatego wachlarza substancji chemicz-
nych znajdujących się w organizmie, z któ-
rych najważniejsza jest sól. Osoby, któ-
re bardzo pocą się podczas pracy albo
przebywają w gorącym środowisku, mo-
gą utracić do 5 litrów płynu w ciągu dnia.
Dlatego nie tylko muszą uzupełnić utra-
cony płyn, ale również sól - w takich
wypadkach polecane są tabletki zawiera-
jące sól. Inaczej może dojść do ostrych
skurczów mięśni i bólów głowy - ob-
jawów znanych jako wstępna faza udaru
cieplnego. Możliwe jest jednak dostoso-
wanie się do warunków gorącego klima-
tu; organizm sam przystosowuje się do
tego i wydala mniej soli.
Jeśli organizm nie przyzwyczai się w peł-
ni do wysokiej temperatury otoczenia,
może dojść do udaru cieplnego. Jest to
bardzo ciężki przypadek, przy którym
organizm zaprzestaje wydalania potu,
a temperatura wnętrza ciała bardzo wzra-
UKŁADY WYDALNICZE /129
• Włos
.71
Naskórek
Przekrój gruczołu potowego
sta. Jeśli nie doprowadzi się do szybkiego
spadku temperatury, może nastąpić usz-
kodzenie mózgu, a nawet śmierć - na
szczęście jest to wyjątkowo rzadka sytua-
cja.
Przegrzanie może nastąpić przy wyso-
kiej temperaturze ciała związanej z cho-
robą. Bakterie i wirusy wytwarzają sub-
stancje toksyczne, na które organizm
reaguje, zwiększając kontrolę cieplną.
Podnosi to temperaturę wnętrza ciała,
stąd gorączkujące osoby mocno się pocą.
Utrzymywanie chłodu
Zasada wydalania potu, jako własnego
systemu chłodzenia ciała, działa najlepiej
w suchym powietrzu. Jeśli jest zarówno
gorąco, jak i wilgotno, pot nie ma szans na
wyschnięcie i warstwa potu, która po-
krywa skórę, przestaje działać chłodzące
Oto dlaczego gorący i wilgotny klimat,
w którym niemożliwe jest utrzymanie
chłodu, jest bardziej nieprzyjazny dla czło-
wieka niż gorący i suchy. Podobnie obcisłe
ubrania sprawiają, że odczuwamy lepkość
naskórka i jest nam gorąco, a nasza skóra
jest owinięta warstwą potu, tak jakbyśmy
znajdowali się w lesie tropikalnym.
Rozdział 11

ROZRODCZY
Aktywność seksualna jest podstawowym
popędem i tym, co łączy ludzi z wszystkimi
zwierzętami. Wywołuje ją potrzeba rozmnażania
konieczna dla zachowania gatunku. U ludzi
narządy rozrodcze i odpowiednie gruczoły
zaczynają się rozwijać w okresie wzrostu,
zwanym okresem dojrzewania. Precyzyjnie
nastawiony mechanizm odmierzania czasu
u kobiet kontroluje główne fizyczne procesy
rozmnażania i jest widoczny przy menstruacji,
poczęciu i ciąży.

Moczowód
Pęcherz Pęcherzyk nasienny

Kość łonowa

Mięsień
opuszkowo-
-gąbczasty

Ciało
gąbczaste /,

Po prawej: Męskie narządy

rozrodcze to prącie, moszna,
gruczoł krokowy, pęcherzyki
nasienne i różne kanaliki łączące
drogi płciowe. Jądra są nie tylko
częścią narządów płciowych, ale
tworzą gruczoły płciowe,
Cewka
w których wytwarzany jest
Napletek moczowa
męski hormon płciowy L
- Zolądź prącia
- testosteron. Jądro
 UKŁAD ROZRODCZY /131

Cewka moczowa
Gruczoły Cowpera

I—
.s I Ciała jamiste

i— Ciato gąbczaste

Zołądź

» . , . Moczowód
Gruczoł Wzgórek nasienny,
Cowpera ujścia przewodów Pęcherzyk nasienny
Ciała jamiste Cewka wytryskowych /. ,<\ _ I
moczowa
Zołądź
Tętnica
Ciało gąbczaste

Narządy rozrodcze
Narządy rozrodcze kobiety i mężczyz-
ny dzielą się na dwie części - zewnętrzne
i wewnętrzne. Gonady u mężczyzn są
reprezentowane przez jądra, a u kobiet
przez jajniki.
W okresie dojrzewania gruczoły płcio-
we zaczynają rosnąć i stają się aktywne
pod wpływem hormonów gonadotropo-
wych wytwarzanych w przysadce. Hor-
mony na zmianę stymulują wytwarzanie
hormonów płciowych: testosteronu lub
androgenów u mężczyzn i estrogenu lub
progesteronu u kobiet. Hormony płciowe
przyczyniają się do rozwoju genitaliów,
jak również drugorzędnej cechy płcio-
wej, takiej jak rozrost krtani u mężczyzn
(który prowadzi do zmiany głosu) czy
pierwszej miesiączki, czyli menarche u ko-
biet.
Mężczyźni
Męskie narządy płciowe składają się
z prącia i moszny, które znajdują się
na zewnątrz organizmu, oraz gruczo-
"•'m^Kjkcwcgo, pęcherzyków nasiennych
i dróg wydalania nasienia umieszczo-
nych wewnątrz jamy miednicy. Męski
układ rozrodczy ma za zadanie wytwa-
rzać nasienie i wprowadzać je do ciała
kobiety.
Prącie składa sie z centralnego kana-
łu - cewki moczowej - przez który prze-
chodzi mocz w trakcie opróżniania pęche-
rza (oddawanie moczu lub mikcja), lub
przez który przesuwa się nasienie w czasie
stosunku płciowego. Cewka moczowa łą-
czy pęcherz, gdzie jest gromadzony mocz,
z otworem znajdującym się na końcu
prącia (ujście cewki). Nasienie płynie
w kierunku cewki moczowej podczas sto-
sunku płciowego przez parę kanałów
zwanych nasieniowodami. Z nich dostaje
się do cewki przewodami wytryskowymi,
które łączą się z nią zaraz po opuszczeniu
pęcherza. Ciasny pierścień mięśnia przy
otworze łączącym pęcherz z cewką mo-
czową utrzymuje przejście zamkniętym,
tak że mocz wydostaje się tylko wtedy,
kiedy tego chcemy.
Prącie jest zazwyczaj wiotkie i zwisa
przed moszną, pomarszczonym worecz-
kiem, który kryje jądra. Jego długość
waha się od 6 do 12 centymetrów. Kiedy
jest pobudzone seksualnie, staje się sztyw-
ne i wyprostowane i przy tym zwykle lek-
ko skierowane ku górze. Jego długość wy-
nosi wtedy od 10 do 20 centymetrów. Je-
go koniuszek - żołądź jest najbardziej
wrażliwym miejscem. Wgłębienie za żołę-
dzia to rowek zażołędny; główna długość
Powyżej: Szczegółowy obraz prącia (na
górze) przedstawiający wszystkie jego
części. Ilustracja w środku jest przekrojem
poprzecznym trzonu prącia i pokazuje trzy
grupy tkanek odpowiedzialnych za wzwód.
Dolna ilustracja pokazuje przekrój podłużny
prącia, w którym cewka moczowa jest
wyraźnie widoczna.
prącia to trzon, a odcinek, którym prącie
łączy się z podbrzuszem, nazywamy ko-
rzeniem.
Erekcja
Większa część prącia składa się z trzech
ciał odpowiedzialnych za erekcję. Ob-
szary te są zaopatrzone w gęstą sieć
naczyń krwionośnych. Kiedy mężczyzna
jest podniecony seksualnie, ilość krwi
napływającej do tych obszarów wzrasta
przy równoczesnym powstrzymywaniu
przed odpływem. Przekrwienie wydłuża,
pogrubia i usztywnia prącie, przyczynia-
jąc się jednocześnie do jego podnoszenia
w chwili, gdy ciśnienie wewnętrzne wzras-
ta. Po wytrysku nasienia i po ustąpieniu
podniecenia seksualnego przepływ krwi
zmniejsza się do poziomu normalnego,
a z chwilą odpłynięcia dodatkowej krwi
132/UKŁAD ROZRODCZY
Jądro i droga nasienia

Mięsień dźwigacz jądra

Powrózek —
nasienny

- Nasieniowód
Nasieniowód
Tętnica jądrowa Najądrze -

Jądro

Najądrze Moszna

Zrazi ki
jądra

Śródjądrze

Jądro

Moszna

Powyżej: Jądra składają się z cewek

nasiennych krętych, w których wytwarzane
są plemniki, i komórek śródmiąższowych
jądra, które produkują męski hormon
testosteron. Nasienie jest przetrzymywane
w najądrzach, które opuszcza
nasieniowodami tuż przed ejakulacją.
Schemat w ramce pokazuje, w jaki sposób
jądra są połączone z prąciem.

(powodującej wzwód) prącie wraca do swo- V.

jego zwiotczałego stanu.

Napletek i żołądź
Delikatna żołądź jest chroniona przez
luźny płat skóry zwany napletkiem. Wraz
z powiększaniem się prącia w trakcie
wzwodu zwija się do tyłu, tak aby po-
zostawić odsłoniętą żołądź, wystawiając
ją w ten sposób na bodźce, doprowa-
dzające do orgazmu. Skóra na żołędzi
i napletek wytwarzają tłustą wydzielinę
zwaną mastką, która działa jako substan-
cja nawilżająca ułatwiająca przesuwanie
napletka po żołędzi. Ważne jest, aby
zmywać ją regularnie - u niektó-
rych mężczyzn mastka ma tendencje do
gromadzenia się, tworząc papkę o se-
rowatej konsystencji i nieprzyjemnej
woni; może ona spowodować pieczenie

Poniżej: Przedstawione postacie męskie
wyszczególniają 5 etapów fizycznego
rozwoju chłopca i podkreślają wygląd
i rozwój drugorzędnej cechy płciowej -
owłosienia łonowego. Interesujące jest
prześledzenie różnic w proporcjach prącia
i moszny względem siebie w okresie od
dzieciństwa do dojrzałości. Można również
zauważyć stopniową zmianę w kształcie
ciała.
I,
t
.tt • •<
lub zakażenie napletka - typowe obja-
wy zapalenia żołędzi. Powtarzające się
lub stałe zapalenie żołędzi jest czasa-
mi powodem do przeprowadzenia ob-
rzezania, które zwykle jest wykonywa-
ne ze względów społecznych lub religij-
nych.
Jądra
Normalny mężczyzna posiada dwa jądra,
które rozwijają się w zarodku z fałdu
tkanek znajdujących się na tylnej ścianie
brzucha. Kiedy jądra są uformowane,
wędrują stopniowo w dół wewnątrz brzu-
cha, tak że w momencie narodzin każde
z jąder zwykle znajduje się już w docelo-
wym miejscu, czyli w mosznie.
Działania jąder są dwutorowe. Po pierw-
sze są miejscem wytwarzania nasienia,
gdzie każdy plemnik zawiera wszystkie
\
T •"
UKŁAD ROZRODCZY /133
informacje genetyczne konkretnego męż-
czyzny. Po drugie jądra zawierają ko-
mórki, które wytwarzają męski hormon
płciowy testosteron, odpowiadający za
rozwój takich cech charakterystycznych,
jak: porost włosów na twarzy i tuło-
wiu, obniżenie wysokości głosu i typo-
wy rozkład tłuszczu. Funkcje te są re-
alizowane przez dwa zupełnie oddzielne
zestawy komórek wewnątrz każdego z ją-
der.
Jądra mają kształt owalny. Z tyłu każ-
dego z nich jest przytwierdzony organ
w kształcie długiego przecinka, zwany
najądrzem. Najądrze składa się z szeregu
mikroskopijnych kanalików zbierających
nasienie z jąder. Kanaliki łączą się razem,
tworząc jeden kanał zwany nasieniowo-
dem, który przenosi nasienie w kierunku
podstawy pęcherza. Wszystkie te struk-
134/UKŁAD ROZRODCZY
Moszna
Jądro
Cewki nasienne kręte
Cewka nasienna kręta
Plemnik- produkt końcowego
etapu podziału komórki
Spermatyda - po drugim etapie
podziału komórki
Spermatocyt- po pierwszym etapie
podziału komórki
Spermatogonia - komórka
plemnikotwórcza
tury, z wyjątkiem nasieniowodu, są bar-
dzo małe.
Każde jądro jest zawieszone w mosz-
nie za pomocą powrózka nasiennego
składającego się głównie z nasieniowo-
du, tętnicy jądrowej i splotu żylnego two-
rzącego żyłę jądrową. Struktury te są
otoczone pierścieniem mięśnia zwanego
dźwigaczem jądra. Powrózek nasienny
służy dwóm celom: po pierwsze zaopa-
truje jądra w krew, po drugie odprowa-
dza nowo utworzone nasienie z jądra.
Plemnik
Plemnik jest męską komórką rozrodczą.
Jego jedynym celem jest dokonanie za-
płodnienia poprzez zespolenie z komórką
żeńską, czyli jajem.
Każdy plemnik o długości około 0,05 mi-
limetra ma ksztal 1 kijanki. Składa się
z trzech głównych części: główki, części
środkowej i ogona. Przód głowy, czyli
akrosom (czapeczka na główce plemnika),
Jak dojrzewa plemnik
Akrosom czapeczka ' A
na główce plemnika
zawiera specjalne enzymy umożliwiające Powyżej: Od okresu dojrzewania
nasieniu przenikanie w głąb jaja w celu mężczyzny nasienie jest stale produkowane
dokonania zapłodnienia. Część środkowa w kanalikach nasiennych. Aby stać się
(wstawka) zawiera struktury zwane mito- plemnikiem, podstawowe komórki
chondriami, które przechowują energię plemnikowe przechodzą przez trzy etapy
potrzebną plemnikowi w jego drodze do podziału komórki (zobacz zbliżenie), zanim
jaja. przejdą przez kanaliki do najądrza. gdzie są
Jedyną funkcją ogona (witki) jest napę- przechowywanie. Normalny, dojrzały
dzanie plemnika, co osiąga, poruszając plemnik (powyżej na prawo) ma główkę,
się ruchem falującym, wytwarzając przy wstawkę i witkę.
tym prędkość około 3-3,5 milimetra na
minutę.
Nasienie składa się z licznych substan-
cji chemicznych i materiału genetyczne-
go - chromosomów, które przenoszą ko-
pię kodu genetycznego ojca. Plemnik prze-
kazuje informacje genetyczne określające
płeć dziecka.
Wytwarzanie nasienia
Wytwarzanie plemników wymaga tem-
peratury około 3°C niższej niż temperatu-
ra pozostałych części ciała. W rezultacie

proces ten przebiega poza organizmem -
w mosznie. Otaczające tkanki pomagają
regulować temperaturę jąder wewnątrz
moszny poprzez podciąganie ich do góry
w przypadku zimna bądź zwiększanie
zaopatrzenia naczyń krwionośnych, co
rozprasza ciepło, kiedy temperatura staje
się zbyt wysoka.
Wytwarzanie plemników w ilości od
10 do 30 miliardów miesięcznie ma
miejsce w kanalikach nasiennych w jąd-
rach. Nowo utworzone plemniki przecho-
dzą następnie przez te kanaliki do na-
jądrzy, które są ulokowane za jądrami.
Najądrze służy jako magazyn i miejsce
rozwoju, plemnik bowiem potrzebuje od
60 do 72 godzin na osiągnięcie pełnej
dojrzałości. Najądrze może być opróż-
niane przez trzy albo cztery wytryski
nasienia w ciągu 12 godzin, a ponowne
napełnienie zajmuje mu około 2 dni. Jeśli
ejakulacja nie ma miejsca, nasienie roz-
pada się i jest ponownie wchłaniane.
Ejakulacja (wytrysk nasienia)
Zanim nastąpi ejakulacja, nasienie prze-
suwa się wzdłuż nasieniowodów, dwóch
kanałów łączących jądra z gruczołem kro-
kowym, do dalszego, większego obsza-
ru magazynowania - bańki nasieniowo-
du. Tutaj sperma otrzymuje wydzielinę
z pęcherzyka nasiennego - dwóch skrę-
conych kanałów przyległych do bańki.
Wydzielina, zwana płynem nasiennym,
pobudza ruchliwość - zdolność do spon-
tanicznego poruszania się - plemników
i pomaga im przetrwać w wydzielinie
z pochwy. Gruczoł krokowy, przez który
przechodzi nasienie podczas wytrysku,
wytwarza niewielką ilość podobnej wy-
dzieliny dającej nasieniu pełną ruchli-
wość.
W chwili ejakulacji sperma i płyn na-
sienny są wypchnięte z bańki przez prze-
Nasieniowód
Odbytnica
Pęcherzyk —
nasienny
° . j * - drj.vqfK'<:<.'.owy
Prucie J
Powyżej: Widok z boku ukazujący gruczoł
krokowy i jego położenie w odniesieniu do
innych organów. Zbliżenie wyraźniej
pokazuje jego ułożenie w stosunku do
pęcherza moczowego. Zauważ pozycję
nasieniowodu i moczowodu.
Poniżej: Rysunek pokazuje badanie
odbytu. Jest to prosta metoda badania
lekarskiego używana do sprawdzenia stanu
gruczołu krokowego w przypadku
występowania jakichkolwiek problemów.
UKŁAD ROZRODCZY/135
Położenie
gruczołu krokowego
wód wytryskowy do cewki moczowej se-
rią skurczów mięśniowych.
Jeśli nasienie zostało wytryśnięte w poch-
wie kobiety, wędruje tak szybko, jak po-
trafi przez szyjkę do jamy macicy, gdzie
toruje sobie drogę do jajowodu. Właśnie
w tym miejscu może mieć miejsce zapłod-
nienie pod warunkiem, że plemniki napot-
kają jajeczko.
Gruczoł krokowy
Gruczoł krokowy jest strukturą w kształ-
cie orzecha włoskiego, właściwą tylko
mężczyznom. Umiejscowiony jest pod pę-
cherzem i otacza cewkę moczową. Gru-
czoł produkuje płyn, który miesza się
z plemnikami, tworząc część płynu na-
siennego. Chociaż dokładna funkcja tego
gruczołu nie jest jasna, uważa się, że
jednym z jego zadań jest wspomaganie
utrzymania aktywności plemników, tak
aby zapłodnienie łatwiej przebiegało.
Jego miejsce w organizmie powoduje,
że problemy z nim związane często do-
tyczą funkcjonowania pęcherza moczo-
wego. Dolegliwość ta jest częściej spoty-
kana u starszych mężczyzn.
136 / UKŁAD ROZRODCZY
Budowa sromu
Łechtaczka•
Wargi mniejsze
•»
Pochwa
Krocze
Kobiety
W celu zapłodnienia układ rozrodczy
kobiety musi nie tylko otrzymać nasie-
nie, lecz również wyprodukować jajecz-
ko, które, jeśli jest zapłodnione, musi
utrzymać, aby zarodek mógł się rozwijać.
Zewnętrzne żeńskie narządy płciowe
to łechtaczka i wargi, które razem no-
szą nazwę sromu. Największą częścią sro-
mu są dwie pary warg. Zewnętrzne więk-
sze składają się z grubych fałdów skóry,
które zakrywają i ochraniają pozostałe
części. Stają się cieńsze u podstawy, gdzie
łączą się z kroczem. U szczytu wargi
zewnętrzne łączą się ze skórą i owło-
sieniem na podściółce komórek tłuszczo-
wych, które zakrywają kość łonową albo
wzgórek łonowy, często określany jako
wzgórek Wenery.
Do wewnątrz od warg większych znaj-
dują się wargi sromowe mniejsze. Łączą
się na szczycie i tworzą ochronny naple-
tek nad wrażliwą łechtaczką, dzieląc się
na fałdy, które ją otaczają. Ochraniają
również ujście cewki moczowej. Obszar
między wargami mniejszymi tworzy prze-
strzeń nazwaną przedsionkiem pochwy.
Zanim kobieta staje się aktywna seksual-
nie, przedsionek jest oddzielony od poch-
wy błoną zwaną błoną dziewiczą. Róż-
ni się ona w kształcie, rozmiarze i gru-
Wzgórek łonowy
— Napletek łechtaczki
-Wędzidełko łechtaczk
"Wargi większe
,
"Przedsionek
• Błona dziewicza
-Odbyt
Powyżej: Usytuowany przy wejściu do
pochwy srom składa się głównie
z zewnętrznych i wewnętrznych warg.
Tworzą one fałdy skóry, które pokrywają
i osłaniają wrażliwe wnętrze razem
z głównym narządem podniecenia
seksualnego - łechtaczką.
bości. Strzępki skóry, jakie wiele kobiet
ma powyżej przedsionka, są pozostałoś-
ciami błony dziewiczej i są określane jako
strzępki po błonie dziewiczej. U swego
końca wargi mniejsze łączą się, tworząc
wędzidełko warg sromowych, które częs-
to ulega rozerwaniu podczas porodu.
Łechtaczka i gruczoły
Łechtaczka jest w zasadzie podobna
w budowie do prącia, nawet do tego
stopnia, że posiada osłonę z warg sro-
mowych mniejszych, odpowiednik naplet-
ka, i małe, łączące pasmo zwane wę-
dzidełkiem. Jest to głównie organ pod-
niecenia seksualnego. Łechtaczka jest
niezmiernie wrażliwa, a przy jej pobu-
dzeniu gąbczaste komórki napełniają się
krwią, doprowadzając do erekcji. Pocie-
ranie łechtaczki w stanie wzwodu przez
prącie w czasie stosunku albo innymi
środkami zwykle doprowadza do orgaz-
mu. Inne części sromu również odpo-
wiadają na pobudzenie seksualne: wargi
sromowe mniejsze posiadają tkanki jami-
ste zwane opuszkami przedsionka, któ-
re często powiększają się w czasie sto-
sunku, a gruczoł Bartholina uaktywnia
się.
Istnieją dwie pary gruczołów zwią-
zanych ze sromem. Pierwsza to gruczo-
ły Skene'go, które znajdują się zaraz
pod łechtaczką i wydzielają płyn alka-
liczny zmniejszający naturalną kwaso-
wość sromu. Druga, większa para znaj-
duje się na dnie przedsionka. Są to gru-
czoły Bartholina, które wydzielają płyn
w czasie, kiedy kobieta jest podnieco-
na seksualnie, tak że wejście do pochwy
staje się wilgotne, przez co może łat-
wiej przyjąć prącie. Gruczoły te - zwyk-
le wielkości groszku - nie są wysta-
jące. Mogą jednak dosyć łatwo ulegać
zakażeniom wenerycznym i innym, stając
się obrzmiałe, czerwone i wrażliwe na
ucisk. Zapalenie gruczołów Bartholina
wymaga leczenia antybiotykami. W nie-
których przypadkach w jednym z gruczo-
łów może utworzyć się ropień Bartholina,
co może wymagać nacięcia i uwolnienia
ropy.
Pochwa
Pochwa jest kanałem, który prowadzi
ze sromu do macicy. Podczas życia ko-
biety pochwa przechodzi kilka zmian.
Pochwa dziecka jest oczywiście mniej-
sza niż dorosłej kobiety. Wyściółka ścia-
ny pochwy jest cieńsza u dziecka i u ko-
biety po menopauzie niż u kobiety w okre-
sie zdolności do rozmnażania. Zmiany te
są w dużym stopniu uzależnione od grupy
hormonów, zwanych estrogenami, wydzie-
lanych przez jajnik.
Pochwa odgrywa ważną rolę podczas
stosunku płciowego i porodu. Jej funk-
cja podczas porodu jest stosunkowo bier-
na, kiedy pochwa tworzy dolną część
kanału porodowego i jest zdolna do ot-
wierania się, tak aby umożliwić rodze-
nie dziecka. Stosunkowo niedawno za-
częto rozumieć niektóre zmiany, jakie
zachodzą w pochwie podczas stosunku
płciowego.
Budowa pochwy
Pochwa ma długość 7-9 centymetrów
i jest otoczona przez tkankę włóknis-
tą i mięśniową, ale wyściełaną warstwą
komórek zwanych nabłonkiem płaskim.
Ściany pochwy normalnie są zapadnię-
te, stykają się z sobą i są znacznie po-
fałdowane. Właściwość ta ułatwia poch-
wie rozciąganie się podczas stosunku
albo porodu. Cewka moczowa leży na
przedniej ścianie pochwy, a odbytnica
na górnej 1/3 jej ściany tylnej. Ujście
pochwy leży do tyłu od ujścia cewki
moczowej w przedsionku pochwy. Po-
między sromem a odbytem znajduje się
okolica zwana kroczem. Górne zakoń-
czenie pochwy nosi nazwę sklepienia. Obej-
muje ono dolną (albo pochwową) część
szyjki macicy. Sklepienie jest najgłębsze
w części tylnej, tam też zazwyczaj jest
deponowane nasienie podczas stosunku
płciowego.

W okresie reprodukcyjnym wydzielina
pochwy jest lekko kwaśna. Ma to wpły-
wać na zahamowanie rozwoju szkodli-
wych bakterii w pochwie, ale w okresie
przedpokwitaniowym i po menopauzie
pochwa staje się lekko zasadowa. W ta-
kich warunkach bakterie mogą się roz-
wijać i czasami przyczyniać do wywołania
bólu w pochwie oraz uczucia dyskomfor-
tu - zjawisko zwane zanikowym zapale-
niem pochwy.
Ściany pochwy są dobrze zwilżone wy-
dzielinami z kanału szyjki macicy i gru-
czołów Bartholina. Podczas stosunku wy-
dzielina przecieka również przez nabło-
nek do światła pochwy. Pewna ilość wy-
dzieliny z pochwy jest normalna u kobiet,
a jej ilość wzrasta podczas owulacji i pod-
niecenia seksualnego.
Hymen, zwany również błoną dziewi-
czą, nosi tę nazwę na cześć greckiego bo-
ga małżeństwa Hymena.
Błona dziewcza nie ma żadnych zna-
nych funkcji fizjologicznych, ale zyskała
duże znaczenie w prawie wszystkich kul-
turach jako oznaka dziewictwa. Błona
może występować w różnych kształtach
i rozmiarach i nie ma sytuacji, w których
może być wiarygodnym dowodem nie-
winności.
Błona jest zwykle cienka i sitowata
i może być łatwo uszkodzona podczas
dużego wysiłku fizycznego, np. biegania
czy jazdy konnej. Intensywny petting,
masturbacja albo wkładanie tamponu
może również spowodować jej rozerwa-
nie.
Mimo iż stan błony nie jest dowodem
dziewictwa, to jednak bardzo często jest
ona po raz pierwszy przerywana podczas
stosunku płciowego. W przeciwieństwie
do obiegowej opinii, nietknięta błona
dziewicza nie zapobiega ciąży. Plemnik,
który kontaktuje się z obszarem rozrod-
czym genitaliów, może wniknąć przez
szczelinę w błonie dziewiczej i przejść
dalej w górę pochwy, na przykład w wyni-
ku intensywnego pettingu.
Macica
Macica składa się z dwóch głównych
części: trzonu narządu oraz szyjki ma-
cicy i jest zdolna do przechodzenia znacz-
nych zmian podczas okresu reprodukcyj-
nego kobiety. Od okresu dojrzewania
do menopauzy śluzowka macicy rozwija
się każdego miesiąca, aby dostarczyć po-
żywienie dla zapłodnionego jaja. Jeśli
jajeczko nie zostanie zapłodnione, wów-
czas śluzówka macicy jest wydalana pod-
czas menstruacji i powoli odbudowywa-
na podczas następnego cyklu miesiączko-
wego.
Szyjka macicy ma kształt cylindra, a jej
dolna część wchodzi do pochwy. Szyjka
jest długa na około 2,5 centymetra i ma
cienki kanał biegnący wzdłuż niej, który
uchodzi do jamy macicy powyżej i do
pochwy poniżej. Jeśli włożyć palec do
pochwy, szyjka jest wyczuwalna jako
mały dołeczek.
U kobiety, która nie rodziła dzieci,
ujście macicy jest okrągłe i dość ma-
łe. W czasie porodu rozciąga się, aby
umożliwić przejście dziecka, a po poro-
Budowa pochwy
Jajowód
Macica
UKŁAD ROZRODCZY/137
dzie zmienia swój kształt na szczelinę
z otworem w kształcie krzyża.
W czasie ciąży macica powiększa się,
umożliwiając wzrost płodu, równocześ-
nie chroniąc go i karmiąc. W tym samym
czasie duże włókna mięśni są powstrzy-
mywane przed skurczami.
Macica zmienia swoją rolę, kiedy płód
jest dojrzały. Zaczyna wtedy kurczyć się
w celu otwarcia szyjki i umożliwienia
dziecku i łożysku wyjścia na zewnątrz.
Następnie macica mocno się zwęża, tak
aby zamknąć duże naczynia krwionośne,
które zaopatrywały łożysko. Po poro-
dzie szybko powraca do poprzedniego
stanu i jest gotowa do przyjęcia następ-
nego zapłodnionego jajeczka. Rzadko
odnotowuje się sytuację, aby nastąpi-
ło to wcześniej niż 36 dni po poro-
dzie.
Macica zdaje się nie pełnić niemal
żadnej funkcji przed okresem dojrze-
wania i po menopauzie, kiedy to po-
siadanie dziecka byłoby dla kobiety
nieodpowiednie psychicznie i fizycz-
nie.
Jajnik—

Czynności pochwy
Podczas podniecenia seksualnego orga-
ny rozrodcze, szczególnie wargi mniejsze Szyjka macicy
i dolna część pochwy, stają się przekrwio-
ne, a ilość wydzieliny z pochwy wzrasta.
W czasie orgazmu mięśnie miednicy, włą-
czając te okalające pochwę, mimowolnie
kurczą się.
Jeśli kobieta jest szczególnie niecier-
pliwa podczas stosunku, mięśnie otacza- Mięśnie -
jące pochwę przechodzą w stan skurczu. Pochwa
Sprawia to, że pochwa jest węższa, a seks
bolesny. Zaburzenia te są nazwane poch-
wicą i mogą być leczone przez lekarza
seksuologa, ale często leczenie trwa wiele
miesięcy, zanim kobieta w pełni może
cieszyć się seksem.

Przedsionek
Po prawej: Pochwa jest mocnym,
umięśnionym kanałem usytuowanym
pomiędzy macicą i sromem.
Srom
Pofałdowana budowa nadaje jej
zadziwiającą elastyczność potrzebną przy
porodzie.
138 / UKŁAD ROZRODCZY
Po W wieku
urodzeniu 4 lat
Macica przy zaawansowanej ciąży
Wszystkie zmiany w funkcjonowaniu
macicy są kierowane przez hormony wy-
dzielane przez przysadkę i jajniki oraz
podobne substancje, zwane prostaglan-
dyną, które są wytwarzane w tkankach
macicy. Sposób, w jaki substancje te od-
działywują na siebie, wciąż nie jest cał-
kowicie zrozumiały.
Pozycja macicy
U dorosłej kobiety macica jest narzą-
dem o rozmiarze i kształcie zbliżonym
do gruszki i znajdującym się wewnątrz
miednicy. Wąski koniec gruszki jest rów-
noważny z szyjką macicy, która wsuwa
się do pochwy, a pozostała część two-
rzy trzon macicy. Jest on połączony z ja-
jowodami, które przenoszą co miesiąc
jajeczko uwalniane przez jeden z dwóch
jajników. W ten sposób macica tworzy
część kanału pomiędzy jamą brzuszną
i środowiskiem zewnętrznym.
Istnieje specjalny mechanizm, który za-
bezpiecza rozwój zakażeń przenoszonych
tą drogą do jamy brzusznej. Po pierwsze,
wyściółka macicy jest wydalana, kiedy
kobieta przechodzi miesiączkę, po drugie,
szyjka macicy wydziela zabezpieczające
Po urodzeniu dziecka
Naturalne zmiany macicy
Jajowód Jajnik
Pęc heiz moczowy
Pochwa
Macica dorosłej kobiety
przeciwciała, a naturalna kwasowość poch-
wy powstrzymuje rozwój szkodliwych bak-
terii.
Przód macicy opiera się na pęcherzu,
a tył leży niedaleko odbytnicy. Macica
jest normalnie podtrzymywana wewnątrz
miednicy przez mięśnie, zwane mięśniami
dna miednicy, a od strony ściany bocznej,
tylnej i przedniej za pomocą pasm tkanki
łącznej, które są przytwierdzone do szyjki
macicy.
Podczas ciąży macica powiększa się, ale
do 12 tygodnia może być wyczuwalna
tylko wewnątrz jamy brzusznej nad spoje-
niem łonowym. W okresie około 38 tygo-
dnia zwykle dosięga otworu dolnego kla-
tki piersiowej, a po blisko 2 tygodniach od
urodzenia wraca do stanu sprzed porodu.
Po menopauzie macica kurczy się.
Różnice w rozmiarach są kontrolo-
wane przez wydzielanie hormonów płcio-
wych, które również zarządzają posta-
cią śluzówki macicy. Podczas pierwszej
połowy cyklu miesiączkowego śluzów-
ka zwiększa swoją grubość aż do cza-
su, kiedy zostaje uwolnione jajeczko.
Następnie przestaje rosnąć, za to rozpo-
czyna wydzielanie substancji bogatych
Po menopauzie
Po lewej: Płód płci żeńskiej przezywa
przyspieszony wzrost macicy podczas
ostatnich dwóch miesięcy przed porodem
prawdopodobnie z powodu obecności
dużej ilości hormonów matki. W ciągu
pierwszych dni po narodzeniu macica
noworodka kurczy się i pozostaje w tym
stanie aż do roku lub dwóch przed pierwszą
miesiączką, gdy jajniki zaczynają wytwarzać
hormony. Kiedy dziewczyna ma około 1 5 lat,
osiąga rozmiar macicy dorosłej kobiety.
Ciąża powiększa macicę, która kurczy się
ponownie po menopauzie.
Macica dorosłej kobiety nie będącej
w ciąży jest zwykle przechylona do przodu
pod kątem 90° - jej umięśnione ściany są
grube, a jama jest jedynie szczeliną. W czasie
ciąży ściany powiększają się w znacznym
stopniu, tak aby utrzymać płód i worek
owodniowy.
w składniki odżywcze, aby umożliwić
późniejszy wzrost jajeczka (w sytuacji gdy
jest ono zapłodnione). Jeśli nie dochodzi
do zapłodnienia, śluzówka jest złuszcza-
na i wydalana w czasie menstruacji.
Jajniki
Jajniki są częścią układu rozrodczego
kobiety i ich zadaniem jest wytwarzanie
i wypuszczanie dojrzałych jajeczek. W mo-
mencie, kiedy jajeczko zostaje zapłod-
nione przez plemnik, rozpoczyna się no-
we ludzkie życie. W okresie od pierwszej
miesiączki do menopauzy normalne jaj-
niki wytwarzają jedno jajeczko każdego
miesiąca. Są one również istotną częścią
układu hormonalnego organizmu.
Jajniki to dwa szaroróżowe narządy
kształtu migdałowatego, każdy o dłu-
gości 3 i grubości około 1 centymetra.
Znajdują się w miednicy, jamie organiz-
mu ograniczonej przez kości miedniczne,
i leżą równolegle po bokach od maci-
cy. Każdy jajnik jest utrzymywany przez
mocne, elestyczne więzadła. Nad każdym
jajnikiem znajduje się otoczone strzępka-
mi ujście brzuszne jajowodu, które ot-
wiera się do jamy otrzewnej. Chociaż
 UKŁAD ROZRODCZY/139
znajdują się blisko siebie, nie ma bezpoś-
redniego połączenia pomiędzy jajnikami
a ujściami jajowodów.
U dojrzałej kobiety jajniki mają guzo-
waty wygląd. Można to zaobserwować,
oglądając ich budowę wewnętrzną pod
mikroskopem. Jajniki pokrywa warstwa
komórek nazwanych nabłonkiem płcio-
wym. Właśnie z tych komórek znajdu-
jących się na krawędzi jajników jest two-
rzone jajeczko. Można dostrzec tysiące
niedojrzałych jajeczek, każde w okrągłej
obudowie, czyli pęcherzyku jajnikowym, Poniżej: Jajniki są pokryte warstwą
skupione niedaleko brzegu jajnika. komórek. Komórki, które mają przekształcić
Znacznie lepiej widoczne są pęcherzyki się w jajeczka, przechodzą do wnętrza
jajnika zawierające jajeczka w różnych jajnika, gdzie są otaczane błoną pęcherzyka.
stadiach dojrzewania. W trakcie powięk- Każdego miesiąca dojrzewa jeden
szania się tych pęcherzyków i po uwol- pęcherzyk, który następnie pęka na
nieniu jajeczek wytwarzają one na powie- powierzchni jednego z jajników i jest
rzchni jajnika charakterystyczne guzy. opróżniany. W przypadku zapłodnienia,
Środek jajnika jest wypełniony elastyczną ciałko żółte, które rozwija się z pęcherzyka
tkanką włóknistą, która działa jako pod- po uwolnieniu jajeczka, rośnie i wydziela
pora dla zawierającej pęcherzyki warstwy hormon, który podtrzymuje ciążę.
zewnętrznej.

Owulacja
Pod mikroskopem dojrzewające pęche-
Położenie, budowa
rzyki jajnika mogą wyglądać jak małe i funkcjonowanie jajników
piłeczki zawierające niewielkie skupisko
komórek. W centrum tego skupiska znaj-
duje się komórka jajowa w swojej ostate-
cznej formie dojrzewania. Kiedy pęche-
rzyk i jajeczko są dojrzałe, komórki na
krawędzi pęcherzyka pozwalają na uwol- \
nienie jaja. Dokładny przebieg tego pro-
cesu jest nadal tajemnicą. Jajeczko jest
następnie unoszone przez strzępki jajo-
wodu do jego ujścia brzusznego.
Oprócz swojej roli producenta jajeczek
jajniki również działają jako gruczoły
hormonalne. Pracują pod kontrolą przy-
sadki znajdującej się w podstawie mózgu.
Przysadka najpierw wytwarza hormon Jajowód Jajnik
zwany folikulotropowym (FSH), który Macica
z krwią jest przemieszczany w stronę Odżywiające naczynia
jajników. FSH pobudza rozwój pęcherzy- krwionośne
ków jajnikowych oraz powoduje wydzie-
lanie hormonu - estrogenu. Pod wpły- Ciałko białkowe
wem estrogenu wyściółka macicy pogru- (obumarłe ciałko
żółte)
bia się, przygotowując do przyjęcia za-
płodnionego jajeczka. Estrogen pobudza
również budowę substancji białkowych
oraz prowadzi do zatrzymywania pły-
nów.
Po dojrzeniu i pęknięciu pęcherzyka
jajnikowego kolejny hormon przysadko-
wy, hormon luteinizujący (LH), zaczyna
L działać, wywołując rozwój ciałka żółtego Komórka jajowa
B w pustym pęcherzyku. (Ciałko żółte po-
• maga zajść w ciążę.) Z kolei ciałko żółte
B wytwarza i wydziela własny hormon, pro-
B gesteron. Jeśli jajeczko nie jest zapłod-
B nione w ciągu dwóch tygodni, ciałko żółte
B kurczy się, produkcja progesteronu zani-
B ka i wyściółka macicy jest złuszczana
r i wydalana w czasie comiesięcznej menst-
^^ ruacji. Wówczas produkcja FSH zaczyna
Bf się od nowa i cały cykl jest powtórzony.
Bj Jeśli jednak jajeczko zostało zapłodnione,
Bj wówczas ciałko żółte kontynuuje swoją
- Rozwijające się
BJ pracę aż do momentu ukształtowania się ciałko żółte
BJ łożyska. Dojrzała komórka jajowa Dojrzale ciałko żółte
Menstruacja
Rozwój jajnika jest w dużej mierze za-
kończony do czasu, kiedy płód w ma-
cicy ma 3 miesiące, ale przed okresem
dojrzewania nastąpi jeszcze kilka więk-
szych zmian. W czasie kiedy żeńskie nie-
mowlę rodzi się, jego jajniki zawierają
razem od 40 do 300 tysięcy pęcherzy-
ków jajnikowych pierwotnych, a każdy
z nich posiada niedojrzałe jajeczko. Jed-
nak najwyżej około 500 z nich będzie
w ogóle uwolnionych i prawdopodob-
nie nie więcej niż pół tuzina - jeśli
w ogóle tyle - da początek ludzkiemu
życiu.
Kiedy jajniki po raz pierwszy zaczyna-
ją wytwarzać estrogen, nie są jeszcze
zdolne do wyprodukowania dojrzałego
jajeczka. Pierwsze wydzielenie estrogenu
zapoczątkowuje zmiany fizyczne w okre-
sie dojrzewania, takie jak wzrost piersi,
rozwój owłosienia łonowego czy posze-
rzenie bioder. Zmiany te zaczynają się
przynajmniej 1 rok przed pierwszą mie-
siączką i są znakiem, że estrogen zaczął
•I V
pobudzać uwalnianie pierwszego dojrza-
łego jajeczka.
Pierwsza miesiączka
Rozpoczęcie krwawienia miesiączkowe-
go (menstruacji) z macicy znane jako
menarche - to tylko jedna z faz cyklu
miesiączkowego, który jest kierowany
przez hormony przysadki mózgowej i jaj-
ników.
Około 4 lub 5 lat przed pierwszą men-
struacją podwzgórze poleca przysadce
wydzielać hormon wzrostu. Wzrastanie
osiąga swój szczyt 2 lata przed pierwszym
krwawieniem i maleje tuż przed rozpoczę-
ciem miesiączkowania. Hormony przy-
sadkowe również skłaniają komórki znaj-
dujące się w jajniku do wydzielania es-
trogenu - hormonu płciowego, który jest
w dużym stopniu odpowiedzialny za po-
większenie się biustu, pobudzenie wzros-
tu owłosienia łonowego i za przebudowę
wy ściółki macicy.
Około 1 roku przed pierwszą miesiącz-
•* v j
ką dziewczęta mogą zauważyć delikatne
upławy z pochwy. Towarzyszy to innym
zewnętrznym i wewnętrznym zmianom
występującym w czasie, kiedy dziewczyna
staje się dojrzała płciowo. Wewnątrz or-
ganizmu wzrost i spadek poziomu es-
trogenu i hormonów przysadkowych roz-
poczyna tworzenie wzoru wzajemnych od-
działywań, które będą utrzymywały cykl
miesiączkowy. Pierwsza menstruacja po-
jawia się, kiedy poziom estrogenu spa-
da, pozostawiając wytworzoną wy ściółkę
macicy bez potrzebnego wsparcia, co po-
woduje jej złuszczenie i wydalenie na ze-
wnątrz wraz z krwią menstruacyjną.
Rozwój kobiety w okresie dojrzewania.
Dziewczyna poniżej posiada zarówno
rozwinięte owłosienie tonowe, jak
i wykształcone piersi. Nie zawsze rozwój
musi przebiegać w takim samym tempie,
dziewczyna mogłaby być na trzecim etapie
rozwoju piersi i tylko na pierwszym etapie
rozwoju owłosienia łonowego.

Produkcja estrogenu i rozwój jajeczka
Dzień 25/26:
Ciałko żółte rozpada się
z powodu nie zajścia w ciążę
\ zaczyna się rozwijać
Dzień 20
'"«•»
Dzień 16/17: Ciałko żółte
(pozostałość pęcherzyka jajnikowego)
jest całkowicie rozwinięte
Dzień 14: Owulacja
Chociaż pierwsza miesiączka niesie
z sobą ten sam rodzaj krwawienia jak
pozostałe cykle menstruacyjne, to jed-
nak jajnik nie wytwarza jeszcze żadnego
dojrzałego jajeczka. Kilka miesięcy, a na-
wet rok zajmuje jajnikowi dojście do
pełnego funkcjonowania, a młodej dziew-
czynie osiągnięcie pełnej dojrzałości płcio-
wej, kiedy jej układ rozrodczy jest cał-
kowicie rozwinięty (mimo tego, musi
ona jeszcze dojrzeć fizycznie i emocjo-
nalnie).
Cykl miesiączkowy
Czas od pierwszego dnia jednej men-
struacji do pierwszego dnia następnej jest
znany jako cykl miesiączkowy. W czasie
tego cyklu narządy rozrodcze przechodzą
serię zmian, które umożliwiają jajeczku
opuszczenie jajnika i transport do macicy.
Jeśli jajeczko ulegnie zapłodnieniu przez
plemnik, będzie odżywiane przez wydzie-
liny z komórek wyściełających macicę aż
do chwili, kiedy zagnieździ się w wyściółce
macicy i zacznie być karmione przez krew
matki.
Jeśli jajeczko nie ulegnie zapłodnieniu,
wyściółka macicy jest wydalana z krwią
menstruacyjną. Pozwala to na powstanie
nowej wyściółki, gotowej do przyjęcia
następnego jajeczka.
Ten skomplikowany cykl działania jest
kontrolowany przez część w mózgu zwa-
ną podwzgórzem, które funkcjonuje ja-
t
1 dzień miesiączki:
Pęcherzyk jajnikowy
Jajnik
ko zegar miesiączkowania. Mechanizm
ten działa poprzez mały gruczoł zwany
przednią częścią przysadki, usytuowa-
ny u podstawy mózgu. Gruczoł ten uwal-
nia kilka hormonów, z których dwa są
szczególnie ważne dla rozmnażania. Je-
den pobudza wzrost i dojrzewanie kil-
ku małych jajeczek w jajniku, podczas
gdy drugi stymuluje uwalnianie już doj-
rzałych.
Jajeczka, które dojrzewają podczas
cyklu miesiączkowania, są otoczone
przez komórki produkujące hormony.
Jajeczko, razem z tymi komórkami, jest
nazwane pęcherzykiem Graafa. Głów-
nym hormonem wytwarzanym przez pę-
cherzyk jest estrogen. Podczas cyklu
zwiększona produkcja estrogenu powo-
duje utworzenie i rozwój gruczołów
w wyściółce macicy. Zmienia ona rów-
nież wydzieliny w szyjce macicy, ułat-
wiając plemnikom wpłynięcie do niej
i spotkanie jajeczka. Około 15 dni przed
wystąpieniem następnej miesiączki przy-
sadka uwalnia dużą ilość hormonu lu-
teinizującego, który (około 36 godzin
później) pobudza uwalnianie jajeczka
z jajnika. Jajeczko następnie podróżu-
je wzdłuż jajowodu do macicy. Zapłod-
nienie ma zwykle miejsce w jajowo-
dzie.
Komórki jajnika, które utworzyły pę-
cherzyk Graafa, przechodzą teraz zmia-
ny, polegające na wchłanianiu tłuszczu.
UKŁAD ROZRODCZY /141
Poziom
estrogenu
Dzień 4/5:
Rozwija się
pęcherzyk jajnikowy
Dzień 12/13:
Pęcherzyk jajnikowy jest w pełni rozwinięty
Ilość estrogenu, który produkuje pęcherzyk
jajnikowy jest różna w każdym okresie
cyklu miesiączkowego. Z początku
pęcherzyk wytwarza bardzo mało estrogenu,
ale jego poziom stopniowo wzrasta, gdy
rozwija się pęcherzyk (A i B), i osiąga szczyt
w dniu 1 3. (C). W czasie owulacji (D)
poziom estrogenu nagle spada. Wzrasta
znowu, kiedy rozwija się ciałko żółte, i spada
po 20. dniu, chyba że jajeczko zostało
zapłodnione.
Od tej pory funkcjonują jako ciałko żółte.
Nadal wytwarzają estrogen, ale teraz do-
łączają do tego produkcję hormonu zwa-
nego progesteronem. Progesteron ma
dwie główne funkcje w cyklu miesiącz-
kowym. Pierwszą jest zmiana śluzu w szy-
jce macicy, który staje się zbyt gęsty dla
nasienia, aby weszło do macicy, drugą
jest sprawienie, że gruczoły wyściełające
macicę wydzielają płyn, który ma od-
żywiać nowo zapłodnione jajeczko.
Jeśli jajeczko nie jest zapłodnione, ciał-
ko żółte rozpada się. Małe naczynia
krwionośne w tym obszarze kurczą się,
komórki wyściełające macicę nie otrzy-
mują tlenu i obumierają. Są następnie
wydalane razem z pewną ilością krwi, gdy
menstruacja i cały cykl dobiegają końca.
Wszystkie hormony uwolnione podczas
cyklu mogą wpłynąć na zegar miesiącz-
kowania.
Zapłodnienie i rozmnażanie
Zapłodnienie jest połączeniem plemnika
i jajeczka. Jest to złożony proces, w któ-
rym, aby zakończył się sukcesem, muszą
być spełnione różne warunki.
Jeśii stosunek płciowy ma miejsce mniej
więcej w czasie owulacji, zapłodnienie
jest bardzo prawdopodobne. Mężczyzna
podczas ejakulacji wyrzuca około 400 mi-
lionów plemników. Są one otoczone przez
płyn nasienny, który zabezpiecza je przed
kwasowością pochwy.
W chwili umieszczenia w pochwie
plemniki natychmiast zaczynają podróż
w głąb przez szyjkę macicy. Poruszają się
żywiołowo, wykorzystując swoje „ogo-
ny". Niektóre z plemników nie dociera-
ją do celu wędrówki, lecz obumierają
w kwasowym otoczeniu pochwy. Jest to
naturalny sposób zabezpieczenia przed
zapłodnieniem jajeczka przez uszkodzo-
ne lub niezdrowe plemniki.
Zapłodnienie
Miliony plemników, które dotarły do
macicy, są odżywiane przez zasadowy
śluz kanału szyjki macicy. Po przejściu
przez jamę macicy wędrują w górę jajo-
wodu. Droga ta, około 20 centymetrów,
zabiera im około 45 minut i tylko 2 tysiące
plemników może w zasadzie przetrwać.
Plemniki mogą przeżyć w jajowodzie do
3 dni gotowe do połączenia z komórką
jajową, jeśli owulacja będzie miała miejs-
ce. Gdy jajeczko znajduje się już w ja-
jowodzie, natychmiast następuje zapłod-
nienie.
Zapłodnienie jest osiągnięte, kiedy plem-
nik przeniknie przez powierzchnię ja-
jeczka. Każdy plemnik posiada enzym,
który pomaga topić zewnętrzną powierz-
chnię jajeczka, tak aby uczynić łatwiej-
szym przeniknięcie pojedynczego plem-
nika. Kiedy jajeczko jest zapłodnione,
reszta plemników obumiera.
Jajeczko i plemnik (który teraz od-
rzucił swój ogon) łączą się i tworzą zy-
gotę, która później zacznie dzielić się na
dwie komórki. W ciągu 72 godzin ko-
mórki kontynuują podział aż do momen-
tu utworzenia 64-komórkowej formy zwa-
nej morulą.
Zapłodnione jajko wędruje w ciągu
następnych 7 dni do macicy (jest to
21. dzień w 28-dniowym cyklu). W cza-
sie tego okresu wytwarza mały występ,
który pomaga mu zagnieździć się w wy-
ściółce macicy, gdzie może być odżywia-
ne i ciąża może się rozpocząć. Gdy ten
proces, zwany nidacją (implantacją), jest
ukończony, kończy się również poczę-
cie.
Utworzona z zapłodnionego jajka blas-
tocysta może być teraz odżywiana przez
obfity dopływ krwi obecnej w wyściół-
ce macicy. Po 4 dniach od momentu
zapłodnienia trofoblast produkuje hor-
mon zwany ludzką gonadotropiną kos-
mówkową (HCG), który informuje jaj-
nik, że nastąpiło zapłodnienie i który
Tworzenie blastocysty
Blastocysta
zatopiona , Podział zygoty
wwyściótce ,M°rula , , ..
macicy ' z b l t a 9 r u P a komórek)
Macica
Trofoblast
(wyściólka
blastocysty)
Napełniona płynem
grupa komórek
utrzymuje dopływ krwi do wyściółki ma-
cicy, tak aby blastocyta mogła kontynuo-
wać swój rozwój.
Łożysko
Łożysko tworzy się, kiedy wyspecjali-
zowana część jajka, zwana trofoblastem,
zagnieżdża się w ścianie macicy matki. Od
12. tygodnia łożysko jest osobnym orga-
nem - w czasie narodzin dziecka wa-
ży około 500 gramów i ma kształt ciem-
noczerwonego, gąbczastego krążka. Dwie
warstwy komórek utrzymują krążenie krwi
płodu odzielone od krwi matki w łożysku,
jednak wiele substancji może przejść od
matki do dziecka.
Czynności łożyska
Wszystkie substancje odżywcze i tlen płód
otrzymuje od matki i jest zdolny do
wydalenia wszystkich produktów prze-
miany materii z powrotem do jej ciała. Ta
istotna funkcja wymiany jest przeprowa-
dzana przez łożysko, do którego płód jest
przytwierdzony za pomocą pępowiny.
Dwutlenek węgla, substancje resztkowe
i hormony przechodzą od płodu do mat-
ki; tlen, składniki odżywcze (proste węg-
lowodany, tłuszcze i aminokwasy) oraz
hormony od matki do płodu.
Łożysko działa również jak bariera,
która ochrania płód przed potencjalnie
Jajowód
Zygota
Plemnik zapladniający
komórkę jajową
Pusty pęcherzyk
jajnikowy
/jT ' / i I | V ' s Pęcherzyk Graafa
= Etapy w dojrzewaniu pęcherzyka
Kosmki kosmówki
(występ z wyściólki
blastocysty)
/
Wyściółka macicy
Powyżej: Zapłodnione jajeczko dzieli się,
tworząc morulę (grupę komórek).
Ta następnie dzieli się, aby utworzyć
blastocystę, która zagnieżdża się
w wyściółce macicy.
szkodliwymi substancjami, ale mimo to
wiele lekarstw może przejść przez łożysko
i uszkodzić płód. Niektóre z przeciwciał
matki również przechodzą przez łożysko.
Łożysko wytwarza kilka hormonów,
które m.in. zapobiegają uwolnieniu in-
nych jajeczek albo występowaniu miesią-
czek w czasie, gdy kobieta jest w cią-
ży. Przygotowują również rozwój piersi
przed mającym nastąpić karmieniem
oraz doprowadzają do odkładania tłusz-
czu na udach, brzuchu i pośladkach jako
przyszłego źródła energii. Inne hormony
pobudzają wzrost macicy i prawdopodob-
nie zapobiegają jej kurczeniu się, zanim
zacznie się poród. Są również dowody,
które sugerują, że ilość hormonów uwal-
nianych przez łożysko może być ważnym
czynnikiem w określaniu początku po-
rodu.
Rozwój płodu
Płód to nazwa określającą nie narodzone
dziecko od chwili, kiedy da się rozpoznać
jako rozwijająca się istota ludzka (od
 UKŁAD ROZRODCZY /143
około 2 miesięcy po zapłodnieniu jajecz- Naczynia krwionośne zarodka łączą wego, ale wątroba i nerki nie mogą je-
ka). Przed tym okresem rozwijająca się się z innymi w rozwijającym się łożysku, szcze funkcjonować. Zawiązki kończyn
zygota jest nazywana zarodkiem (em- aby utworzyć pępowinę. Kosmki kon- urosły i jest teraz możliwe zobaczenie
brionem). tynuują zwiększanie swej ilości, tworząc zaczątków rąk i stóp. Pod koniec tygod-
Lekarz określa początek ciąży jako odgałęzienia i przytwierdzając zarodek nia zarodek ma długość około 1,3 centy-
pierwszy dzień ostatniej miesiączki, a do- mocno do ściany macicy. metra.
dając do tego 9 miesięcy kalendarzowych W samym zarodku (teraz o długości Tydzień 7: Łożysko, przez które zaro-
i 7 dni podaje przybliżoną datę porodu. około 10 milimetrów) zaczął rozwijać się dek pobiera pożywienie z obiegu matki
Ciąża jest dzielona na trzy trymestry układ trawienny, rozpoczynając tworze- i oddaje substancje resztkowe do wydale-
(okresy trzymiesięczne w życiu zarodka nie od żołądka i części jelit. Nie ma jeszcze nia, jest teraz dobrze rozwinięte. Jest to
i płodu), ale zapłodnienie ma miejsce rozpoznawalnej twarzy, są tylko małe ważny okres dla rozwoju oczu i części
między 10. a 14. dniem cyklu miesiącz- zagłębienia na oczy i uszy. Usta i szczęki ucha wewnętrznego, również serce bije
kowego (kiedy kobieta najprawdopodob- zaczynają się formować, trwa ciągły roz- mocniej. Nadal trwa tworzenie układu
niej ma owulację i jest najbardziej płod- wój mózgu i kręgosłupa. trawiennego, a wiele wewnętrznych na-
na), stąd ciąża może się właściwie za- Tydzień 6: Rozwój głowy przyspiesza rządów, chociaż wciąż w bardzo prostym
cząć podczas drugiego tygodnia pierw- się. Wewnętrzne części ucha i oczu nadal stanie, już istnieje. Rosną płuca, ale w tym
szego trymestru. Na tym etapie zygo- się tworzą (te drugie są pokryte skórą, momencie mają jeszcze zwartą budowę.
ta składa się z pojedynczej zapłodnio- która przekształci się w powieki). Ma- Wyczuwalne są małe ruchy kręgosłupa,
nej komórki lub jajeczka. Przez około łe dziurki, które później staną się noz- twarz nadal się tworzy i można zobaczyć
3 dni po zapłodnieniu zygota porusza drzami, zaczynają się rozwijać. Mózg ma zaczątki ust. Kończyny rozwijają się, po-
się wzdłuż jajowodu w kierunku macicy, postać 3 pęcherzyków. Kontynuowany wstają stawy: biodrowy, kolanowy, ra-
dzieląc się ciągle, tak aby utworzyć małą jest rozwój układu trawiennego i moczo- mienny i łokciowy.
grupę komórek zwaną morulą.
Anatomia łożyska
Pierwszy trymestr
Przez następne 3 dni morula unosi się Krążenie krwi
w macicy. Dzieli się na nowo, po to aby w łożysku
utworzyć wklęsłą bryłę komórek zwaną
blastocystą, która już jest widoczna go-
łym okiem.
Tydzień 2: Blastocystą zatapia się w ślu-
zówce macicy: nazywa się to zagnież- Tętnice matczyne
dżeniem (implantacją). Kosmki, występy
z jej pokrycia, zagnieżdżają się w wy- Żyły matczyne
ściółce macicy w celu zapewnienia wyży-
wienia zarodka. Krew w przestrzeni między
Zewnętrzna wyściółka blastocysty, zwa- naczyniami krwionośnymi
na trofoblastem, rozpoczyna rozwijać się matki i płodu
w łożysko. Zaczynają formować się ko-
mórki krwi i wytwarzane są podwaliny
pod pierwsze komórki serca.
Tydzień 3: Zmiany hormonalne powo-
dują, że śluzówka macicy staje się grub-
sza, a krew z niej odżywia blastocystę.
Tydzień 4: Worek owodniowy jest już
dobrze rozwinięty. Zarodek, a później
płód będą w nim przebywać w czasie ciąży
w stałej temperaturze wygodnie podtrzy-
mywane i osłonięte przed wstrząsami
w płynie owodniowym. Serce już bije, na
początku nieregularnie, ale wkrótce cał-
kiem równomiernie i szybciej niż serce
matki.
Kręgosłup i zawiązek systemu nerwo-
wego zaczynają się formować w zarodku,
który teraz ma długość około 7 mili-
metrów.
Tydzień 5: Tworzą się pierwsze narzą-
dy. Rośnie połączona z kręgosłupem gło-
wa, w której rozwija się cewa nerwowa.
Kończyny ukazują się jako małe zawiąz-
ki, a serce i krwiobieg są już wyraźnie
ukształtowane.

Łożysko składa się z naczyń krwionośnych

matki znajdujących się w ścianie macicy
i naczyń krwionośnych płodu z pępowiny.
Wymiana pożywienia, tlenu i substancji
resztkowych ma miejsce w obszarze między
naczyniami krwionośnymi, które nie są
połączone. Odtleniona krew (niebieska)
opuszcza płód wzdłuż tętnic pępkowych,
a nasycona tlenem (czerwona) dociera
do płodu poprzez żyłę pępkową.
144 / UKŁAD ROZRODCZY
Rozwój ręki
Do szóstego tygodnia ciąży wypustki
ramion rosYią, a płód ma zawiązek ręki.
W ósmym tygodniu palce i kciuk z ich
szerokimi poduszeczkami oddzielają się
od siebie.
Po prawej: Rozwój płodu od trzeciego
do siódmego tygodnia. W tym krótkim czasie
trzykrotnie wzrasta jego wielkość, a kształt
fizyczny przypomina istotę ludzką.
Tydzień 8: Oczy są niemal w pełni
rozwinięte, ale ciągle pokryte na wpół
rozwiniętymi powiekami. Twarz nadal się
rozwija, teraz istnieją zaczątki nosa. Moż-
na zobaczyć oddzielone palce u nóg i rąk,
a kończyny są zdolne do małych ruchów.
Duża w porównaniu z resztą ciała głowa
jest pochylona w dół, w stronę klatki
piersiowej. Płód ma obecnie około 4 cen-
tymetrów długości.
Tydzień 9: Pępowina jest całkowicie
utworzona i odżywia system krążenia
płodu krwią. Tworzenie wewnętrznej czę-
ści ucha jest zakończone; zaczyna się
tworzyć część zewnętrzna. Wszystkie głów-
ne narządy wewnętrzne organizmu na-
dal się rozwijają, a macica zwiększyła
rozmiary. W tym czasie płód ma około
4,5 centymetra długości.
Tydzień 10: Układ naczyniowy zapew-
nia krążenie krwi w obrębie ciała płodu.
Zaczął się tworzyć układ rozrodczy, ale
tylko wewnątrz organizmu: zewnętrzne
narządy płciowe nie są jeszcze widoczne.
W siódmym tygodniu zaczyna tworzyć się Twarz kontynuuje swój rozwój, a koń-
zarys ręki; są widoczne krawędzie palców. czyny są już wyraźnie uformowane wraz
z malutkimi, złączonymi błoną, palcami
kończyn rąk i stóp. Ruchy są bardziej
żywiołowe, ale wciąż jeszcze nie mogą
być odczuwane przez matkę. Pod koniec
10. tygodnia płód mierzy 5,5 centymetra
długości.
Tydzień 11: Twarz jest niemal zupełnie
uformowana, a powieki ukształtowane.
Zaczynają się tworzyć mięśnie, rozpoczął
się rozwój zewnętrznych narządów płcio-
wych. Od tego czasu łożysko jest oddziel-
nym narządem, miękką podkładką tka-
nek. Objętość płynów w worku owod-
niowym wzrasta pomiędzy 11. a 14. tygo-
dniem ciąży.
Tygodnie 12 -14: Niemal wszystkie we-
wnętrzne narządy są utworzone, ale nie
mogą jeszcze funkcjonować niezależnie
od matki. Macica może być teraz wy-
czuwalna, wzrastając ponad kośćmi mie-
dnicy, ale ciąża nie jest jeszcze widoczna.
Do trzynastego tygodnia poduszeczki
zmniejszają się i tworzą się łożyska
paznokci, a dłoń ie zaczynają się fałdować.
Płód w 28 dniu
Płód w 24 dniu
mm 7 mm
 UKŁAD ROZRODCZY /145
Drugi trymestr
Tygodnie 14-16: Kontynuowane jest
tworzenie kończyn, a stawy są zdolne do
wykonywania ruchów. Rozwijają się paz-
nokcie palców stóp i rąk, a cały płód
pokrywają miękkie, delikatne włosy zwa-
ne meszkiem.
Po 14. tygodniu łożysko jest w pełni
uformowane, wzrost zaczyna być szyb-
szy: płód waży około 135 gramów i ma
około 12 centymetrów długości.
Po 16 tygodniach nerki zaczynają wy-
twarzać rozcieńczony mocz.
Tydzień 20: Od tej pory płód jest zdol-
ny do wykonywania żywiołowych ruchów
kopania, które matka będzie mogła od-
czuwać. Mięśnie rozwijają się szybko,
a na głowie zaczynają rosnąć włosy. Płód
ma około 21 centymetrów długości.
Tydzień 24: Mięśnie są niemal zupeł-
nie wykształcone. Łożysko ciągle się roz-
rasta: wszystkie potrzebne składniki od-
żywcze, włączając tlen, przechodzą przez
nie od matki do płodu, a produkty prze-
miany materii wracają do obiegu matki
w celu wydalenia. Krążenie krwi matki
i dziecka pozostaje niemal całkowicie
U dziewięciotygodniowego płodu obecne
rozdzielone.
są już wszystkie części ciała, chociaż
Płód nadal nie jest zdolny do egzys- jeszcze nie w pełni uformowane.
towania niezależnie od matki, chociaż W widocznym na zdjęciu zaciemnieniu
w bardzo rzadkich wypadkach dzieci uro- rozwiną się narządy wewnętrzne. Proszę
dzone przedwcześnie (w tym okresie) i fa- zauważyć maleńkie paluszki rąk i stóp.
chowo odżywiane przez lekarzy przeżyły.
Waga płodu wynosi 570 gramów, a dłu-
gość około 33 centymetrów.
Tydzień 28: Jest to moment, kiedy uzna-
je się, że płód jest zdolny do życia, ponie-
waż miałby 5 procent szans na przeżycie,
gdyby urodził się przedwcześnie. Pokryty
tłustą warstwą, nazwaną mazią płodową, wej wzrosła. Długość ciała wynosi teraz
w celu zabezpieczenia go przed płynem około 45 centymetrów, a dziecko uro- Płód w 7 tygodniu
owodniowym, ma teraz około 37 centy- dzone w tym okresie ma 15 procent szans
metrów długości. na przeżycie.
Tydzień 36: Do tego czasu szansa prze-
Trzeci trymestr trwania wzrosła do 90 procent, ponieważ
Wzrost organizmu płodu dorównuje te- płuca są w pełni ukształtowane. W więk-
raz rozwojowi głowy, a płód ma fizyczne szości przypadków dziecko obróciło się,
proporcje dziecka. Jest jednak znacznie aby spoczywać głową w dół macicy, ale
szczuplejszy, ponieważ podskórny tłuszcz u kobiet, które już rodziły, może to
jeszcze się nie rozwinął. Ilość mazi płodo- jeszcze nie nastąpić.

Płód w 6 tygodniu

Płód w 5 tygodniu

10 mm 2 cm
146/UKŁAD ROZRODCZY
Jądra dziecka płci męskiej obniżyły
się do worka mosznowego, a ilość mazi
płodowej zwiększyła się. Waga dziecka
wzrasta o około 28 gramów dziennie.
Niektóre dzieci rodzą sie z delikatnym
meszkiem na ramionach, nogach i bar-
kach, który zwykle znika w ostatnich
tygodniach ciąży.
Poród będzie miał miejsce w około 40. ty-
godniu, chociaż niektóre kobiety zaczy-
nają go wcześniej lub później od wy-
znaczonej daty. W chwili narodzin na
ciele dziecka (z wyjątkiem oczu i ust)
wciąż będą znajdować się plamy mazi
płodowej. Dziecko będzie miało około
50 centymetrów długości i średnią wagę
około 3,4 kilograma.
Matka
Ponieważ pierwszy trymestr ciąży jest
okresem, w którym ma miejsce podstawo-
we kształtowanie płodu, ważne jest, aby
matka unikała wszystkiego, co może spo-
wodować wady rozwojowe płodu. Zaży-
wanie jakichkolwiek lekarstw powinno
być konsultowane z lekarzem, wszystkim
kobietom radzi sie rzucenie palenia i picia
alkoholu zaraz po zajściu w ciążę.
Po prawej: Płód od ósmego do
czterdziestego tygodnia ciąży. W tym czasie
rośnie ponad 12-krotnie i dojrzewa do
chwili, w której może wieść własne życie
poza macicą matki.
20 tydzień
21 cm
1 6 tydzień
14 cm
1 2 tydzień
10 cm
8 tydzień
4 cm
Zanim nastąpi zapłodnienie, kobieta
powinna upewnić się, że jest odporna na
różyczkę. Jeśli nie - konieczne jest szcze-
pienie przeciw tej chorobie. Zarażenie się
nią podczas ciąży może spowodować, że
dziecko urodzi się mocno upośledzone.
Ważne dla matki jest odwiedzenie leka-
rza w początkowym okresie ciąży w celu
dokonania dokładnych badań kontrol-
nych oraz zadbania o przedporodową
opiekę.
Około 1. tygodnia przed wystąpieniem
normalnej miesiączki może mieć miejsce
małe krwawienie, ponieważ tworzą się
nowe naczynia krwionośne, aby odżywić
rosnący zarodek. Należy o tym powiado-
mić lekarza, podobnie jak o jakichkol-
wiek innych objawach. Doradzi on rów-
nież, jaką należy stosować dietę i spraw-
dzi, czy jest konieczne zażywanie dodat-
kowych witamin i żelaza, które mogą być
potrzebne w okresie ciąży. Regularne
badania moczu i ciśnienia krwi powinno
się wykonywać dla upewnienia się, że
matka jest zdrowa.
Podczas drugiego trymestru matka bę-
dzie czuła ruchy płodu, szczególnie za-
raz przed zaśnięciem. Jej własny układ
24 tydzień
33 cm
krążenia zmienia się wraz z postępu-
jącym, ciągłym wzrostem wytwarzania
krwinek.
W tym okresie wiele kobiet zauważy, że
pije znacznie więcej płynów niż zwykle,
a niektóre będą musiały uzupełnić niedo-
bory żelaza niezbędnego przy zwiększo-
nej produkcji krwi.
Około 20. tygodnia piersi są gotowe do
karmienia: wiele kobiet zauważa, że sutki
wydzielają żółty płyn zwany siarą. Nie
dotyczy to wszystkich ciężarnych - te,
które nie zaobserwują zjawiska, nie po-
winny się martwić, że ich zdolność do
karmienia piersią będzie w jakikolwiek
sposób ograniczona.
Na tym etapie ciąży niektóre matki
mają niestrawność, zgagę i zaparcia i mo-
gą być zmuszone do ułożenia diety pod
kątem tych problemów. W trakcie roz-
woju ciąży wzrost wagi i nacisk na na-
rządy wewnętrzne może spowodować pow-
stanie hemoroidów w odbytnicy i ży-
laków na nogach. Hemoroidom można
częściowo zapobiec poprzez unikanie za-
parć, a podrażnienia przez nie wywo-
łane mogą być leczone maściami lub
czopkami przepisanymi przez lekarza.
30 tydzień
28 tydzień 40 cm
37 cm
\
Słownik
ACETYLOCHOLINA - neurohormon - zwią-
zek chemiczny uwalniany z zakończeń włókien
nerwowych autonomicznych przedzwojowych
i przywspółczulnych pozazwojowych oraz nie-
których zakończeń w ośrodkowym układzie
nerwowym; działa depresyjnie na serce, rozkur-
cza naczynia, obniża ciśnienie krwi, pobudza
perystaltykę przewodu pokarmowego.
ACTH - hormon adrenokortykotropowy - hor-
mon polipeptydowy przedniego płata przysad-
ki mózgowej pobudzający korę nadnerczy do
wytwarzania glikokortykoidów.
ADRENALINA - podstawowy hormon rdze-
nia nadnerczy uwalniany również na zakończe-
niach pozazwojowych włókien współczulnych;
pobudza receptory autonomicznego układu ner-
wowego, kurczy obwodowe naczynia krwionoś-
ne, zwiększa ciśnienie krwi, przyspiesza pracę
serca, rozszerza oskrzela, zmniejsza wydziela-
nie gruczołowe, osłabia ruchy jelit, rozszerza
źrenice.
ALBUMINY - białka wytwarzane w wątrobie,
główny składnik białkowy osocza krwi; ich rolą
jest przenoszenie wielu biologicznie czynnych
związków i utrzymywanie odpowiedniego ci-
śnienia onkotycznego. Niedobór albumin pro-
wadzi do powstania obrzęków.
ALDOSTERON - hormon sterydowy kory
nadnerczy, mineralokortykosteryd; zwiększa
wchłanianie zwrotne jonów sodu i chloru oraz
wody i wydalanie jonów potasu w kanalikach
nerkowych.
ALERGIA - nadwrażliwość - nadmierna reak-
tywność na antygen, z którym organizm już
wcześniej się zetknął. Występuje uszkadzające
działanie reakcji immunologicznej na tkanki, co
jest przyczyną takich schorzeń alergicznych, jak
np.: astma, katar sienny, pokrzywka, choroba
posurowicza itp.
ATP - adenozynotrójfosforan - jeden z najważ-
niejszych związków bogatych w energię; jest
wytwarzany i magazynowany w komórkach;
stanowi źródło energii koniecznej do przepro-
wadzenia niezbędnych reakcji chemicznych.
BAKTERIE - mikroby - organizmy jednoko-
mórkowe o rozmaitych kształtach, długości kil-
ku do kilkudziesięciu [im; liczne bakterie są cho-
robotwórcze (m.in. gruźlica, dur brzuszny, bło-
nica); istnieją też saprofity.
BIAŁKA - podstawowe wielkocząsteczkowe
składniki wszystkich żywych organizmów;
biorą udział we wszystkich zachodzących
w nich procesach; są zbudowane z aminokwa-
BICEPS - (łac.) dwugłowy - potocznie tym
mianem przyjęło się określać mięsień dwugło-
wy ramienia (łac: musculus biceps brachii),
choć istnieje również mięsień dwugłowy uda.
Mięsień dwugłowy ramienia należy do przed-
nich mięśni ramienia.
BŁONA - cienka warstwa substancji organicz-
nych (błona komórkowa) lub blaszka tkanki
oddzielająca struktury anatomiczne lub przes-
trzenie (np. błona bębenkowa, błona dziewicza,
błona śluzowa i in.).
BŁONA DZIEWICZA - (łac: hymen) - cien-
ka błona oddzielająca pochwę od jej przedsion-
ka; jest jednym z zewnętrznych narządów płcio-
wych żeńskich; tradycyjnie jest uważana za ozna-
kę dziewictwa, jednakże jej obecność nie wy-
klucza odbywanych stosunków płciowych, jąk
również jej brak nie dowodzi, że miały miejsce.
CEWKA MOCZOWA - (łac: urethra) - prze-
wód odprowadzający mocz z pęcherza na zew-
nątrz.
CHLOREK SODU - związek chemiczny bę-
dący podstawowym źródłem jonów sodowych
i chlorkowych w pokarmach człowieka, potocz-
nie zwany solą kuchenną.
CHOLESTEROL - podstawowy steryd syn-
tetyzowany w organizmie człowieka, a także
przyjmowany w wielu pokarmach, jest prekur-
sorem hormonów sterydowych i kwasów żół-
ciowych; we krwi jest przenoszony z albumi-
nami; jego poziom wzrasta w przebiegu miaż-
dżycy.
CHROMOSOMY - składniki jądra komórko-
wego u organizmów wyższych; zbudowane z kwa-
su DNA i białek; zawierają informację gene-
tyczną o dziedzicznych właściwościach orga-
nizmu; ich wielkość, kształt i liczba są cechami
charakterystycznymi dla gatunku; u człowieka
występują 23 pary chromosomów, z czego 22 pa-
ry są identyczne u obu płci (autosomy), a jedna
para to chromosomy płciowe (u płci żeńskiej -
XX, u męskiej - XY).
CHRZĄSTKA - twór zbudowany z tkanki
chrzestnej; może pokrywać powierzchnie sta-
wowe (chrząstka stawowa) lub występować w po-
łączeniu z mięśniami i więzadłami (np. chrząst-
ki krtani) albo ze skórą (małżowina uszna).
CHRZĄSTKA SPRĘŻYSTA - zawiera włók
na sprężyste i kolagenowe; tworzy nagłośnię,
inne fragmenty krtani, trąbkę słuchową; nie pod-
lega kostnieniu.
CHRZĄSTKA SZKLISTA - błękitnobiała,
przezroczysta chrząstka, tworzy szkielet zarod-
ka, następnie chrząstki nasadowe kości; u do-
rosłego pokrywa powierzchnie stawowe więk-
szości stawów; ma zdolność kostnienia.
CHRZĄSTKA WŁÓKNISTA twarda i wy
trzymała na zgniatanie, zbudowana głównie z włó-
kien kolagenowych; występuje w krążkach mię-
dzykręgowych, pokrywa powierzchnie sta-
wowe niektórych stawów.
CIAŁA KETONOWE - drobnocząsteczkowe
związki chemiczne powstające z kwasu octo-
wego; pojawienie się ich we krwi towarzyszy
źle leczonej cukrzycy oraz głodzeniu; należą do
nich: aceton, kwas acetooctowy i hydroksyma-
słowy.
CIAŁKO ŻÓŁTE - pozostałość w jajniku po pę-
cherzyku Graafa, który uwolnił komórkę jajową,
tworzy się w trakcie każdego cyklu płciowego,
wydziela progesteron; zanika, gdy komórka jajo-
wa nie zostaje zapłodniona, w przeciwnym przy-
padku przekształca się w ciałko żółte ciążowe.
CIAŁO SZKLISTE - przezroczysta, bezbarw-
na, galaretowata substancja, wypełniająca gał-
kę oczną do tyłu od soczewki.
CIECZ WODNISTA - płyn wytwarzany przez
ciało rzęskowe, wypełnia przednią i tylną ko-
morę oka.
CIEMIĄCZKA - błony łącznotkankowe wy-
pełniające nie skostniałe miejsca połączeń płas-
kich kości czaszki u noworodka, największe -
ciemiączko przednie - zarasta między 12. a 18.
miesiącem życia.
CIŚNIENIE TĘTNICZE KRWI - ciśnienie
wywierane przez krew na ściany naczyń tętni-
czych, wykazuje wahania zależnie od fazy pra-
cy komór serca - ciśnienie skurczowe i rozkur-
czowe.
CUKRZYCA - choroba metaboliczna objawia-
jąca się nadmiernym poziomem glukozy we
krwi, często uwarunkowana genetycznie.
Wśród objawów dominuje wzmożone pragnie-
nie, wielomocz i uporczywe stany ropne (czy-
raki); leczy się dietą i podawaniem insuliny lub
doustnych leków przeciwcukrzycowych.
CZASZKA - kostne rusztowanie głowy, osło-
na mózgu, narządów zmysłów oraz początko-
wych odcinków przewodu pokarmowego i dróg
oddechowych
DOJRZEWANIE - pokwitanie - okres, w którym
organizm osiąga dojrzałość płciową, fizyczną i
psychiczną - kończy się ok. 20. roku życia. Doj-
rzewanie społeczne trwa do wieku ok. 25 lat.
DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy - materiał
genetyczny przenoszony z pokolenia na pokole-
nie; występuje w jądrze komórkowym jako głów-
ny składnik chromosomów; zbudowany z nukleo-
tydów zawierających zasady purynowe (adeni-
na i guanina) i pirymidynowe (tymina i cytozy-
na); odcinki DNA nazywamy genami.
DWUNASTNICA - pierwsza część jelita cien-
kiego o długości 25-30 cm.
DWUTLENEK WĘGLA - związek chemicz-
ny zawierający w cząsteczce jeden atom węgla
i dwa tlenu, powstaje w procesie spalania; w or-
ganizmie tworzy się w procesach przemian
związków organicznych; jest wydalany przez
płuca z wydychanym powietrzem.
DZIEDZICZNOŚĆ - dziedziczenie - przeka-
zywanie dziecku przez rodziców niektórych
cech w materiale genetycznym.

EGZEMA - (łac.) wyprysk - powierzchowny
stan zapalny skóry powstały pod wpływem
czynników wewnątrz- lub zewnątrzpochod-
nych, często jako wynik reakcji alergicznych.
ENZYMY - białkowe katalizatory przemian
chemicznych w organizmach żywych, stanowią
większość białek komórki; są też wydzielane
na zewnątrz komórek (np. enzymy trawienne).
ESTROGENY - żeńskie sterydowe hormony
płciowe, wytwarzane przez dojrzałe pęcherzy-
ki Graafa i łożysko; biorą udział w regulacji
cyklu miesiączkowego.
GAMMA-GLOBULINY - immunoglobuliny
- przeciwciała - białka syntetyzowane po sty-
mulacji antygenem. Znanych jest 5 klas: IgG,
IgA, lgM, IgD i IgE. W IgG zawartych jest 80%
przeciwciał krwi.
GENETYKA - nauka o dziedziczeniu i zmien-
ności organizmów.
GENITALIA - potoczna nazwa zewnętrznych
narządów płciowych.
GEN - odcinek DNA kodujący ułożenie reszt
aminokwasowych w polipeptydzie; podstawowa,
materialna jednostka dziedziczności zapewniają-
ca przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie.
GLIKOGEN - skrobia zwierzęca - związek
chemiczny zbudowany z wielu cząsteczek glu-
kozy, wytwarzany w wątrobie i w mięśniach,
pełni rolę „magazynu" glukozy.
GLUKOZA - cukier gronowy - podstawowy
węglowodan krwi; główne źródło energii; jest
cukrem prostym; powstaje w organizmie w wy-
niku rozkładu cukrów pokarmowych (sacharo-
zy i skrobi) oraz glikogenu; może być wytwa-
rzany z niektórych aminokwasów.
GONADY - gruczoły płciowe: u płci męskiej -
jądra, u żeńskiej - jajniki; wytwarzają komórki
rozrodcze (gamety) oraz hormony płciowe.
GRASICA - pierwotny, centralny narząd lim-
fatyczny leżący w śródpiersiu i dolnej części
szyi; steruje komórkową odpowiedzią immu-
nologiczną, wydziela też hormony.
GRUCZOŁ - narząd obdarzony czynnością
wydzielniczą; gruczoły zewnątrzwydzielnicze
mają przewody odprowadzające wydzielinę na
zewnątrz, wewnątrzwydzielnicze wydzielają
hormony do krwi lub swego otoczenia.
GRUCZOŁY APOKRYNOWE gruczoły
zapachowe - rodzaj gruczołów potowych; wys-
tępują w określonych częściach ciała (pod pa-
chami, w pachwinach, w okolicy odbytu i na-
rządów płciowych); zaczynają działać w okre-
sie pokwitania.
GRUCZOŁY BRUNNERA - małe gruczoły
śluzowe w dwunastnicy.
GRUCZOŁ KROKOWY (łac: prostata) -
stercz - występuje u płci męskiej; leży pod pę-
cherzem moczowym; obejmuje cewkę moczo-
wą; wytwarza wydzielinę wchodzącą w skład
GRUCZOŁY ŁOJOWE - gruczoły skórne
wydzielające łój; najczęściej ich przewody
uchodzą do mieszków włosowych.
GRUCZOŁY ŁZOWE - małe gruczoły leżące
w oczodołach; wytwarzają ciecz obmywającą
przednią powierzchnię rogówki i spojówkę.
GRUCZOŁY NADNERCZOWE - nadnercza
- gruczoły dokrewne; leżące na górnych koń-
cach nerek; ich kora wytwarza hormony stery-
dowe (gliko- i mineralokortykosterydy oraz
androgeny), a rdzeń adrenalinę i noradrenalinę.
GRUCZOŁY POTOWE - gruczoły skórne
wydzielające pot; rozmieszczone prawie rów-
nomiernie w całej skórze - szczególnie obficie
na dłoniach i stopach.
GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE przy
tarczyce - małe gruczoły dokrewne leżące na tyl-
nej powierzchni płatów tarczycy; najczęściej 4;
wydzielają parathormon podwyższający poziom
wapnia we krwi.
GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNI-
CZE - narządy wytwarzające hormony uwal-
niane do krwi lub otoczenia; nie posiadają prze-
wodów wyprowadzających.
GRUCZOŁY ZEWNĄTRZWYDZIELNI-
CZE - narządy odprowadzające wydzielinę
przewodami na powierzchnię skóry lub błony
śluzowej.
HEMOGLOBINA - znajdujący się w erytro-
cytach czerwony barwnik transportujący tlen do
tkanek i dwutlenek węgla do płuc; zbudowany
z hemu i białka - globiny, swoistego gatunko-
wo, a nawet osobniczo.
HIPERTROFIA - (łac.) przerost - powiększe-
nie objętości komórek, a w następstwie - złożo-
nego z nich narządu, bez zwiększenia ich licz-
by, np. przerost mięśni u kulturystów, macicy
w ciąży itp.
HORMONY - substancje biologicznie czynne,
wytwarzane przez żywe komórki gruczołowe
w żywym ustroju; wpływające na metabolizm
i nie podlegające zużyciu jako źródło energii.
HORMONY PŁCIOWE - wydzielane w więk-
szości przez gruczoły płciowe; kontrolują czyn-
ności narządów płciowych; warunkują wytwo-
rzenie drugo- i trzeciorzędowych cech płcio-
wych.
INSULINA - hormon polipeptydowy wytwa-
rzany w wyspach Langerhansa w trzustce; ob-
niża poziom glukozy we krwi.
JAJNIKI - gonady żeńskie, wytwarzają komórki
jajowe i żeńskie hormony płciowe; leżą na ścia-
nach miednicy mniejszej w jamie otrzewnej.
JAJOWODY - dwa przewody łączące jamę
macicy z jamą otrzewnej; kończą się w sąsiedz-
twie jajników; przechodzą przez nie komórki
jajowe do macicy.
JAMA BRZUSZNA - dolna część tułowia le-
żąca poniżej przepony, ku dołowi bezpośrednio
przechodzi w miednicę mniejszą; jest podzie-
SŁOWNIK/149
lona na 2 piętra - gruczołowe i jelitowe. W pię-
trze gruczołowym leżą: wątroba z drogami żół-
ciowymi, trzustka, śledziona, nadnercza, nerki,
żołądek, część przełyku i część dwunastnicy.
W piętrze jelitowym - pozostałe części jelita
cienkiego, jelito grube i moczowody.
Ściany jamy brzusznej są od wewnątrz pokryte
otrzewną ścienną.
JĄDRA - gonady męskie; leżą w mosznie; wy-
twarzają plemniki i męskie hormony płciowe
(głównie testosteron).
JĄDRA PODSTAWY - 4 jądra (zgrupowania
ciał komórek nerwowych w ośrodkowym ukła-
dzie nerwowym) leżące w kresomózgowiu: ją-
dro ogoniaste, soczewkowate, przedmurze i cia-
ło migdałowate.
JELITA - duża część przewodu pokarmowe-
go, przewód łączący żołądek z odbytem. Jelito
cienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczego
i krętego; jelito grube z wyrostka robaczkowe-
go, jelita ślepego, okrężnicy i odbytnicy.
JELITO CZCZE - druga część jelita cienkie-
go, a pierwsza jelita krezkowego; głównym za-
daniem jest wchłanianie produktów trawienia.
JELITO KRĘTE (BIODROWE) - druga
część jelita cienkiego krezkowego, stanowi 3/5
tego jelita; jest ostatnią częścią przewodu po-
karmowego, przez którą przechodzi pokarm. Je-
lito kręte uchodzi do jelita grubego na granicy
jelita ślepego (kątnicy) i okrężnicy.
JĘZYCZEK podniebienny - część podniebie-
nia miękkiego, zwisa pośrodkowo na granicy
jamy ustnej, części nosowej i ustnej gardła.
KĄTNIC A - jelito ślepe - niewielka część jeli-
ta grubego, przechodzi ku górze w okrężnicę;
leży w prawym dole biodrowym; odchodzi od
niej wyrostek robaczkowy, często mylony ze
ślepą kiszką.
KERATYNA - białko włókniste - zawiera dużo
bogatej w siarkę cystyny; występuje w skórze,
włosach, paznokciach, wełnie, rogach itp.
KLATKA PIERSIOWA - górna część tuło-
wia leżąca powyżej przepony, otoczona żebra-
mi; zawiera min. płuca i serce.
KOMORA SERCA -jedna z dwóch jam serca,
pompujących do tętnic krew, którą otrzymuje z od-
powiedniego przedsionka; prawa komora tłoczy
krew odtlenowaną do płuc, a lewa wyrzuca utle-
nowaną przez aortę do całego organizmu.
KOMÓRKA - podstawowy element struktu-
ralny organizmu - każda komórka jest zbudo-
wana z błony komórkowej i cytoplazmy, w któ-
rej znajduje się jądro komórkowe (wyjątek - ery-
trocyty ssaków) i organelle; komórki o podob-
nej budowie i czynności tworzą tkankę.
KORA MÓZGOWA - warstwa istoty szarej
pokrywająca kresomózgowie, najwyższe piętro
w hierarchicznej budowie układu nerwowego.
KORTYZON - glikokortykosteryd, wytwarza-
ny przez korę nadnerczy; nasila rozpad białek
i syntezę węglowodanów z aminokwasów.
150 / SŁOWNIK
KOŚĆ KRZYŻOWA - trójkątna kość stano-
wiąca przedostatni odcinek kręgosłupa; powsta-
je ze zrośnięcia się 5 kręgów krzyżowych; bu-
duje tylną ścianę miednicy.
KOŚĆ ŁOKCIOWA - jedna z 2 kości przedra-
mienia, łączy się z kością ramienną i promie-
niową.
KOŚĆ OGONOWA - kość guziczna - ostat-
ni odcinek kręgosłupa, złożony ze zrośniętych
4 lub 5 kręgów ogonowych, czyli guzicznych.
KOŚĆ PIĘTOWA - największa kość stopy,
posiada guz tworzący piętę.
KOŚĆ PROMIENIOWA - jedna z 2 kości
przedramienia; łączy się z kością ramienną,
łokciową i kośćmi nadgarstka.
KOŚĆ STRZAŁKOWA - STRZAŁKA ata-
wistyczna kość w obrębie podudzia po bocznej
stronie piszczeli; bierze udział w tworzeniu sta-
wu skokowego górnego.
KOŚĆ UDOWA - największa kość organizmu
ludzkiego; łączy się z kością miedniczną sta-
wem biodrowym, a stawem kolanowym z pisz-
czelą i rzepką.
KRĄŻEK MIEDZ YKRĘGOWY twór leżą-
cy między trzonami kręgów; ma część wewnętrz-
ną - jądro miażdżyste i zewnętrzną - pierścień
włóknisty; amortyzuje ruchy, zwiększa rucho-
mość kręgosłupa. Wysunięcie się jądra miaż-
dżystego potocznie jest nazywane wypadnię-
ciem dysku.
KRTAŃ - narząd leżący w szyi, powyżej tcha-
wicy, poniżej nasady języka i kości gnykowej,
do przodu od dolnej części gardła; zawiera stru-
ny (fałdy) głosowe, które są główną częścią na-
rządu głosu.
KRYPTY LIEBERKUHNA gruczoły jelito-
we - gruczoły wielkości 0,3-0,5 mm występu-
jące w błonie śluzowej jelita cienkiego i grubego.
KRZEPNIĘCIE KRWI - zespół reakcji en-
zymatycznych i zjawisk fizykochemicznych
prowadzących do powstania skrzepu krwi.
W tym złożonym procesie biorą udział osoczo-
we czynniki krzepnięcia, w tym jony wapnia
oraz trombocyty (płytki krwi).
LIMFOCYTY - rodzaj krwinek białych znajdu-
jących się w krwi, chłonce oraz narządach limfa-
tycznych; pełnią główną rolę w odporności.
ŁECHTACZKA - zewnętrzny narząd płciowy
żeński odpowiadający ciałom jamistym prącia,
zakończony żołędzia; może ulegać erekcji.
ŁOŻYSKO - narząd pośredniczący między matką
a płodem w wymianie gazów oddechowych, sub-
stancji odżywczych i produktów przemiany ma-
terii; jest też gruczołem wewnątrzwydzielniczym.
ŁÓJ - tłuszczowa wydzielina gruczołów łojo-
wych.
MACICA - wewnętrzny narząd płciowy żeński,
kształtu gruszkowatego leży centralnie, wzdłuż
osi miednicy mniejszej, powyżej pęcherza
moczowego, do przodu od odbytnicy. Jama ma-
cicy jest miejscem rozwoju zarodka i płodu w
trakcie ciąży.
MAKROFAGI - duże komórki jednojądrzaste
należące do krwinek białych; mają zdolność fa-
gocytozy bakterii, a nawet większych elemen-
tów; do makrofagów zalicza się monocyty i hi-
stiocyty.
MAŁŻOWINA USZNA - największa część
ucha zewnętrznego; zbudowana głównie z chrząst-
ki pokrytej z dwóch stron skórą; skupia fale
dźwiękowe i przekazuje je do przewodu słu-
chowego zewnętrznego.
MEJOZA - podział redukcyjny - podział jąd-
rowy prowadzący do powstania gamet o haplo-
idalnej liczbie chromosomów; mejoza składa się
z 2 kolejnych podziałów jądra komórkowego;
podczas zapłodnienia z 2 gamet powstaje zy-
gota o diploidalnej liczbie chromosomów.
MELANINA - ciemny barwnik wytwarzany
przez melanocyty z aminokwasu tyrozyny; wa-
runkuje zabarwienie skóry; jej ilość wzrasta
pod wpływem promieni ultrafioletowych (opa-
lanie).
MENARCHE - pierwsza miesiączka - świad-
czy o dojrzałości błony śluzowej macicy; częs-
to pierwsze cykle są bezowulacyjne.
MENOPAUZA - ustanie miesiączkowania w wy-
niku przekwitania.
METABOLIZM - przemiana materii - wszyst-
kie procesy syntezy (anabolizmu) i rozpadu (ka-
tabolizmu) odbywające się w żywym ustroju;
zapewniają wzrost, wytwarzanie ciepła oraz
dostarczenie energii wszystkim procesom życio-
wym.
MIEDNICA - obręcz zbudowana z 2 kości
miednicznych, kości krzyżowej i guzicznej; za-
wiera w sobie tzw. miednicę mniejszą, w któ-
rej leży pęcherz moczowy, odbytnica i więk-
szość narządów płciowych .
MIESIĄCZKOWANIE - okres w życiu ko-
biety, podczas którego dochodzi do cykliczne-
go wydalania złuszczonej błony śluzowej ma-
cicy wraz z krwią; jest to związane ze zdolnoś-
cią rozrodczą kobiety.
MIĘSIEŃ - twór zbudowany z tkanki mięsnej;
ze względu na rodzaj tej tkanki może być gład-
ki, szkieletowy lub sercowy; wszelkie ruchy są
wykonywane przez mięśnie; ruchy szkieletu -
zależne od woli lub mimowolne (ale świado-
me) są zadaniem mięśni szkieletowych, a ru-
chy w obrębie naczyń i narządów wynikają ze
skurczu mięśni gładkich.
MIĘSIEŃ GRUSZKO WATY mięsień szkie-
letowy należący do mięśni obręczy kończyny
dolnej; jego skurcz powoduje obrót na zewnątrz,
odwodzenie i prostowanie w stawie biodrowym.
MIĘSIEŃ POŚLADKOWY WIELKI - naj
większy z mięśni pośladka, warunkuje jego
kształt; mięsień prostuje, obraca na zewnątrz oraz
odwodzi lub przywodzi w stawie biodrowym.
MIĘSIEŃ TROJGŁOWY RAMIENIA
mięsień szkieletowy, należy do tylnych mięśni
ramienia prostuje staw ramienny i łokciowy.
MIĘŚNIE GŁADKIE - niewielkie mięśnie
kurczące się niezależnie od woli; występują w ścia-
nach narządów wewnętrznych, naczyń i w skó-
rze (powodują „gęsią skórkę").
MIĘŚNIE PRĄŻKOWANE - w większości są
to mięśnie zależne od woli; ich skurcze powo-
dują ruch elementów szkieletu (stąd nazwa
„szkieletowe"); mają co najmniej jeden brzusiec
i 2 ścięgna, którymi przyczepiają się do kości.
MIĘŚNIE PROSTOWNIKI - grupa mięśni
szkieletowych, których skurcz powoduje pros-
towanie danego stawu.
MIĘŚNIE ZGINACZE - grupa mięśni szkiele-
towych powodujących zgięcie danego stawu, np.
mięsień prosty uda jest dla stawu biodrowego
zginaczem, a dla kolanowego prostownikiem.
MIGDALKI - skupiska tkanki chłonnej leżące
w ścianach gardła, w otoczeniu połączenia gar-
dła z jamą nosową i ustną; zapalenie migdałków
podniebiennych określa się mianem anginy.
MITOZA - podział komórek somatycznych;
składa się z podziału jądra, czyli kariokinezy i po-
działu cytoplazmy - cytokinezy. Komórki po-
tomne mają taki sam skład chromosomów i ge-
nów, jak komórka wyjściowa.
MOCZ - płyn wydzielany przez nerki, maga-
zynowany w pęcherzu moczowym i wydalany
z organizmu cewką moczową.
MOCZOWÓD - parzysty przewód odprowa-
dzający mocz z miedniczki nerkowej do pęche-
rza moczowego.
MOST - druga część pnia mózgu, leży powy-
żej rdzenia przedłużonego, poniżej śródmózgo-
wia, do przodu od móżdżku, na tzw. stoku.
MOSTEK - kość leżąca w przedniej ścianie
klatki piersiowej, złożona z rękojeści, trzonu i wy-
rostka mieczykowatego; przyczepia się do nie-
go bezpośrednio 7 górnych par żeber i pośred-
nio następne 3 pary.
MOSZNA - zewnętrzny narząd płciowy męs-
ki, worek skórny zawierający jądra z nąjądrza-
mi i części powrózków nasiennych.
MÓŻDŻEK - część mózgowia; leży w tylnym
dole czaszki, do tyra od rdzenia przedłużonego
i mostu; zawiera ośrodek równowagi i centrum
regulacji napięcia mięśni szkieletowych.
NADGARSTEK - część ręki zbudowana z 8 koś-
ci ułożonych w 2 szeregach, połączonych sta-
wowo i więzadłowo; łączą się z kośćmi śródrę-
cza i z kością promieniową.
NAGŁOŚNIA - najwyżej leżąca chrząstka krta-
ni - nagłośniowa, pokryta z przodu i z tyłu błoną
śluzową; w czasie połykania zamyka wejście
do krtani.
NAJĄDRZE - narząd leżący wzdłuż tylnego
brzegu jądra; składa się z głowy, zbudowanej

ze zrazików, oraz trzonu i ogona, utworzonych
przez poskręcany przewód najądrza; przedłuża
się w nasieniowód.
NASIENIE - płyn wydalany przez mężczyznę
podczas wytrysku; zawiera plemniki oraz wy-
dzielinę licznych gruczołów uchodzących do
cewki moczowej (gruczoł krokowy, pęcherzy-
ki nasienne i in.).
NASIENIOWÓD - parzysty przewód odprowa-
dzający nasienie z najądrza; ma część jądrową, pow-
rózkową, pachwinową i miedniczną; uchodzi po-
przez przewód wytryskowy do cewki moczowej.
NERW - pęczek wypustek komórek nerwowych
(dendrytów i neurytów) wraz z osłonkami; nale-
ży do obwodowego układu nerwowego.
NERW WZROKOWY - drugi nerw czaszko-
wy o charakterze zmysłowym; przewodzi bodź-
ce wzrokowe z komórek zwojowych siatkówki.
NIEPRZYTOMNOŚĆ - stan braku kontaktu
z otoczeniem z areakty wnością na bodźce słow-
ne, a czasem nawet bólowe.
NORADRENALINA - amina katecholowa -
hormon rdzenia nadnerczy wydzielany również
na zakończeniach włókien współczulnych po-
zazwojowych, powodujący wzrost ciśnienia tęt-
niczego i częstości pracy serca, hamuje mięś-
niówkę przewodu pokarmowego.
OBLACZEK PAZNOKCIA - przednia część
korzenia paznokcia, barwy białawej, widoczna
pod płytką paznokciową.
OBOJCZYK - kość kształtu esowatego leżąca
u podstawy szyi; łączy się stawowo z wyrost-
kiem barkowym łopatki i rękojeścią mostka.
ODCHODY - ekskrementy - produkty zbędne
lub szkodliwe wydalane z organizmu jako mocz
i stolec.
ODRUCH - odpowiedź narządu wykonawcze-
go (efektor) na bodziec działający na narząd
odbiorczy (receptor), wyzwolona za pośrednic-
twem układu nerwowego.
ODRUCH KOLANOWY - odruch monosy-
naptyczny, somatyczny, polega na skurczu mięś-
nia czworogłowego uda w wyniku lekkiego
uderzenia w jego ścięgno.
ODŻYWIANIE - pobieranie pokarmu przez
żywe organizmy, trawienie, przyswajanie i wyko-
rzystywanie dla ich potrzeb budulcowych, energe-
tycznych i do regulacji wielu procesów w tych
organizmach.
OKRĘŻNIC A - największa część jelita grube-
go; w jej skład wchodzą: okrężnica wstępująca,
poprzeczna, zstępująca i esowata.
OPŁUCNA - błona surowicza otaczająca płu-
co; opłucna ścienna zrasta się ze ścianą klatki
piersiowej, a opłucna płucna z powierzchnią
płuca; między nimi leży szczelinowata jama
opłucnej.
OPONY MÓZGOWE - 3 błony otaczające
mózgowie i rdzeń kręgowy: opona naczynio-
wa przylega ściśle do ich powierzchni, bardziej
zewnętrznie leży opona pajęcza i na zewnątrz -
opona twarda.
ORGAZM - szczytowanie - stan szczytowego
pobudzenia płciowego, połączony z uczuciem
rozkoszy; u mężczyzny występuje podczas
skurczu pęcherzyków nasiennych, towarzyszy
mu wytrysk nasienia.
OSIERDZIE - błona surowicza otaczająca ser-
ce, oddzielona jamą osierdzia od zewnętrznej
powierzchni serca; zbudowana z 2 blaszek.
OSŁONKA MIELINOWA zewnętrzna
osłonka nerwów z wyjątkiem autonomicznych
pozazwojowych; ułatwia przewodnictwo; chro-
ni i izoluje włókna nerwowe.
OSOCZE - plazma krwi - płynna (bezko-
mórkowa) część krwi, stanowi 50-60% jej ob-
jętości.
OSTEOBLASTY - komórki kościotwórcze,
występują głównie w okresie rozwoju tkanki
kostnej; u osób dojrzałych pojawiają się przy
gojeniu złamań kości.
OTRZEWNA - błona surowicza występująca
w jamie brzusznej; otrzewna ścienna wyścieła
ściany brzucha i miednicy, trzewna - pokrywa
powierzchnie niektórych narządów; oba rodza-
je otrzewnej są połączone krezką.
OWULACJA - uwolnienie komórki jajowej
z pęcherzyka jajnikowego (Graafa), zwykle
występuje 14 dni przed krwawieniem miesięcz-
nym.
PEPSYNA - enzym trawiący białka, wydziela-
ny w żołądku.
PERYSTALTYKA - ruchy robaczkowe - ru-
chy jelita będące wynikiem skurczu mięśniów-
ki okrężnej; przesuwają się w postaci fali wzdłuż
całego jelita.
PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY część zewnątrz
wątrobowych dróg żółciowych, gromadzi i za-
gęszcza żółć; leży pod wątrobą, w prawej oko-
licy podżebrowej; potocznie nieprawidłowo na-
zywany woreczkiem.
PĘCHERZYKI PŁUCNE - najdrobniejsze
elementy układu oddechowego, mają cienkie
ściany wysłane nabłonkiem oddechowym;
w nich odbywa się wymiana gazowa; w obu
płucach jest ich 400-725 min.
PĘCHERZ MOCZOWY - narząd o grubej
ścianie mięśniowej, w którym zbiera się mocz
spływający kroplami z moczowodów; leży w mied-
nicy mniejszej, za spojeniem łonowym.
PĘCZEK HISA - pęczek przedsionkowo-ko-
morowy - część układu przewodzącego serca,
zbudowany z tkanki o cechach embrionalnego
mięśnia sercowego; pęczek wychodzi z węzła
przedsionkowo-komorowego; dzieli się na 2 od-
nogi, których zadaniem jest przesyłanie do ko-
mór bodźca stymulującego do skurczu.
PĘPEK - blizna w środkowym punkcie brzu-
cha po pępowinie.
SŁOWNIK /151
PĘPOWINA - sznur pępowinowy - twór łączą-
cy płód z łożyskiem; zawiera 2 tętnice i 1 żyłę
pępkową; jest wypełniony galaretą Whartona.
PIEŃ MÓZGU - część mózgu, łączy kreso-
mózgowie z rdzeniem kręgowym i móżdżkiem;
w skład pnia wchodzi rdzeń przedłużony, most,
śródmózgowie i międzymózgowie.
PLEMNIKI - męskie gamety (komórki rozrod-
cze) obdarzone ruchem, wytwarzane w cewkach
nasiennych krętych jądra.
PŁÓD - dziecko rozwijające się w łonie matki
od początku 3. miesiąca ciąży do urodzenia.
PŁYN MÓZGOWO-RDZENIOWY płyn
wytwarzany w komorach mózgu przez sploty
naczyniówkowe - wypełnia te komory oraz przes-
trzeń podpajęczynówkową (między oponą pa-
jęczą a naczyniową).
PŁYTKI KRWI - trombocyty - krwinki pow-
stające w szpiku kostnym, biorą udział w pro-
cesie krzepnięcia.
POCHWA - żeński narząd płciowy; przewód
mięśniowo - łącznotkankowy długości 6-8 cm;
obejmuje sklepieniem szyjkę macicy.
POCHWICA - bolesny odruchowy skurcz
mięśni otaczających pochwę; powstaje zwykle
na tle urazu psychicznego.
PODNIEBIENIE - górna ściana jamy ustnej
i dolna jamy nosowej, ma część przednią - pod-
niebienie twarde, i tylną - podniebienie miękkie.
PODSTAWOWA PRZEMIANA MATERII
- podstawowe wydatkowanie energii w spo-
czynku.
PODWZGÓRZE - dolna (podstawna) część
międzymózgowia, nadrzędny ośrodek układu
autonomicznego i wewnątrzwydzielniczego;
jego częścią jest lejek, na którym jest zawie-
szona przysadka.
POLE BROCA - ośrodek ruchowy mowy
w płacie czołowym mózgu.
POLE WERNICKEGO - ośrodek czuciowy
mowy leżący w płacie skroniowym mózgu.
POTAS - pierwiastek chemiczny; w organizmie
występuje jako kation; jest głównym kationem
wewnątrzkomórkowym; główną funkcją błony
komórkowej jest utrzymanie równowagi mię-
dzy zawartym w komórce potasem a sodem
zewnątrzkomórkowym.
PÓŁKULE M Ó Z G O W E części kreso-
mózgowia pokryte korą mózgu; najwyższe pięt-
ro w strukturze ośrodkowego układu nerwo-
wego.
PROSTAGLANDYNY - hormony tkankowe,
pochodne nienasyconych kwasów tłuszczo-
wych; działają regulująco na prawie wszystkie
narządy i układy.
PRZECIWCIAŁA - białka odpornościowe
wytwarzane przez komórki plazmatyczne w od-
powiedzi na obce antygeny.
152 / SŁOWNIK
PRZEDSIONEK SERCA -jedna z 4 jam ser-
ca zbierająca krew z żył i pompująca ją do ko-
mory; lewy przedsionek zawiera krew utleno-
waną, a prawy - żylną.
PRZEŁYK - przewód mięśniowo-błonias-
ty o gwiazdkowatym świetle, łączący gard-
łoz żołądkiem; ma część szyjną, piersiową
i brzuszną.
PRZEPONA - płaski mięsień szkieletowy od-
dzielający jamę brzuszną od jamy klatki pier-
siowej; jest głównym mięśniem wdechu.
PRZESZCZEP(TRANSPLANTACJA)
wyrównanie ubytku w ustroju przez operacyj-
ne przeniesienie tkanek lub narządów pobra-
nych z tego samego lub innego organizmu.
PRZEWÓD BARTHOLINA przewód od
prowadzający gruczołu przedsionkowego więk-
szego; uchodzi do przedsionka pochwy.
PRZYSADKA MÓZGOWA gruczoł do-
krewny; leży poniżej podwzgórza; zawieszona
na lejku, wydziela hormony tropowe regulują-
ce czynność innych gruczołów oraz uwalnia
dwa hormony podwzgórzowe: oksytocynę i hor-
mon antydiuretyczny (ADH).
RDZEŃ KRĘGOWY - część ośrodkowego
układu nerwowego leżąca w kanale kręgowym;
dochodzą do niego korzenie tylne, a wychodzą
korzenie przednie nerwów rdzeniowych.
RDZEŃ PRZEDŁUŻONY - najniższa część
pnia mózgu; leży w tylnym dole czaszki, po-
wyżej rdzenia kręgowego; zawiera życiowo
ważne ośrodki, jak oddechowy, sercowy, na-
czynioruchowy i inne.
REFLUKS (ZAWRACANIE) - przepływ sub-
stancji płynnej w organizmie w kierunku od-
wrotnym niż prawidłowy, np. z żołądka do prze-
łyku, z pęcherza do moczowodu itp.
ROGÓWKA - przednia część warstwy włók-
nistej gałki ocznej; przezroczysta; silnie zała-
muje promienie świetlne.
RZEPKA - niewielka, okrągława kość leżąca
w ścięgnie mięśnia czworogłowego uda; wcho-
dzi w skład stawu kolanowego.
RZĘSKI - małe, podobne do włosa wyrostki
niektórych komórek; rzęski w nabłonku dróg
oddechowych przesuwają śluz w jednym kie-
runku; inne pełnią funkcję receptorową (narząd
słuchu i równowagi).
SEKRETYNA - hormon wytwarzany w dwu-
nastnicy; pobudza trzustkę do produkcji enzy-
mów trawiennych.
SIATKÓWKA - najgłębsza warstwa ściany
gałki ocznej; wyścieła od wewnątrz naczyniów-
kę (część wzrokowa) oraz ciało rzęskowe i tę-
czówkę (część ślepa); zawiera receptory wzro-
ku - pręciki i czopki.
SKROBIA -jeden z głównych węglowodanów
zapasowych roślin; znajduje się w ziarnach zbóż
i bulwach ziemniaków; jest podstawowym po-
lisacharydem w pożywieniu człowieka.
SOCZEWKA - elastyczna i przezroczysta
struktura komórkowa; leży do tyłu od tęczówki
i źrenicy; zawieszona na obwódce rzęskowej.
SÓL - związek chemiczny kwasu i zasady - po-
tocznie najczęściej nazwa dotyczy soli kuchen-
nej (chlorek sodu), której fizjologiczne stęże-
nie w krwi wynosi 0,9%.
SPLOT SŁONECZNY - największy splot
układu autonomicznego, zwany „mózgiem
brzusznym"; leży w górnej części jamy brzusz-
nej i unerwia większość narządów brzucha.
SPOJÓWKA - błona śluzowa pokrywająca
przednią powierzchnię twardówki gałki ocznej
i tylne powierzchnie powiek.
STERYDY - związki organiczne pochodne ste-
ranu, zaliczane do tłuszczowców; są bardzo
ważnymi biologicznie związkami o różnorod-
nym działaniu (np. cholesterol, hormony kory
nadnerczy, hormony płciowe, kwasy żółciowe,
grupa witamin D i inne).
SZCZĘKA - największa parzysta kość twarzo-
czaszki zbudowana z trzonu i 4 wyrostków
(w tym zębodołowego zawierającego 8 zębo-
dołów); w trzonie leży największa z zatok przy-
nosowych - szczękowa.
SZPIK KOSTNY - tkanka krwiotwórcza wy-
pełniająca wnętrze kości - głównie kości płas-
kich, kręgów i nasad kości długich.
SZYJKA MACICY - dolna część macicy częś-
ciowo objęta sklepieniem pochwy; zawiera ka-
nał szyjki rozwierający się przed porodem.
SZYJKI MACICY WYMAZ - metoda dia-
gnostyczna - polega na pobraniu niewielkiej
liczby komórek z części pochwowej szyjki ma-
cicy w celu wczesnego wykrywania raka tej
części macicy.
ŚCIĘGNO - narząd pomocniczy mięśnia prze-
noszący siłę jego skurczu na kość, do której jest
przyczepiony.
ŚLEDZIONA - narząd należący do układu
krwionośnego i limfatycznego; leży w górnej
części jamy brzusznej po stronie lewej.
ŚLIMAK - część ucha wewnętrznego, zawie-
rająca receptor słuchu - tzw. narząd spiralny
Cortiego leżący wewnątrz przewodu ślimako-
wego wypełnionego śródchłonką.
ŚLINA - płyn wydzielany do jamy ustnej przez
gruczoły ślinowe; zawiera m.in. enzym amylazę.
ŚLUZ - bezbarwna, lepka i ciągliwa substancja
wydzielana przez komórki błon śluzowych np.
przewodu pokarmowego, dróg oddechowych i in.;
zawiera głównie mucyny i mukopolisacharydy.
ŚRÓDRĘCZE - część ręki między nadgarst-
kiem a palcami; składa się z 5 kości drugich.
TARCZYCA - gruczoł dokrewny leżący
w szyi w otoczeniu tchawicy; hormony tarczy-
cy (tyroksyna i trójjodotyronina) wzmagają
przemianę materii; są niezbędne do prawidło-
wego rozwoju.
TCHAWICA - przewód chrzestny przewodzą-
cy powietrze z krtani do drzewa oskrzelowego;
należy do dolnych dróg oddechowych.
TESTOSTERON - męski hormon płciowy
wytwarzany w jądrach.
TĘTNICA - naczynie krwionośne, którym pły-
nie krew od serca na obwód ciała; największą
tętnicą jest aorta.
TĘTNICA BIODROWA WSPÓLNA duża
tętnica powstała z podziału aorty brzusznej,
dzieli się następnie na tętnice biodrowe: wewnętrz-
ną i zewnętrzną.
TĘTNICA PISZCZELOWA - przednia i tyl-
na - dwie końcowe gałęzie tętnicy podkolano-
wej; unaczyniają podudzie i stopę.
TĘTNICA PODOBOJCZYKOWA tętnica pro
wadząca krew do kończyny gómej, po lewej stro-
nie odchodzi od łuku aorty, a po prawej od pnia
ramienno-głowowego; przedłuża się w tętnicę pa-
chową, a ta w tętnicę ramienną, która następnie
dzieli się na 2 tętnice: promieniową i łokciową.
TĘTNICA SZYJNA WSPÓLNA - parzysta
największa tętnica w szyi, dzieli się na 2 tętnice
szyjne: zewnętrzną i wewnętrzną; zewnętrzna
zaopatruje narządy szyi, twarz i część głowy,
a wewnętrzna głównie mózg.
TĘTNICA UDOWA - przedłużenie tętnicy
biodrowej zewnętrznej, unaczynia udo i prze-
chodzi w tętnicę podkolanową.
TĘTNO - puls - rytmiczne rozciąganie ścian
naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmia-
nami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i roz-
kurczów komór serca; zazwyczaj bada się na
tętnicy promieniowej.
TKANKA ŁĄCZNA - zespół wielu tkanek
wywodzących się rozwojowo z mezenchymy;
są zbudowane z komórek i istoty międzykomór-
kowej; do tkanek łącznych należą: kość, chrząst-
ka, krew, tkanka łączna wiotka i włóknista, tkan-
ka tłuszczowa i inne.
TKANKA TŁUSZCZOWA - rodzaj tkanki
łącznej; zawiera duże komórki wypełnione tłusz-
czem, połączone w zraziki tłuszczowe.
TLEN - pierwiastek chemiczny, gaz, stanowią-
cy ok. 1/5 powietrza, niezbędny dla życia; z płuc
przechodzi do krwi, która dostarcza go do wszyst-
kich tkanek organizmu.
TŁUSZCZ -jeden z podstawowych składników
organizmów żywych, m.in. wchodzi w skład błon
biologicznych; spożyty tłuszcz ulega w dwunast-
nicy zemulgowaniu pod wpływem kwasów żół-
ciowych, następnie jest trawiony przez lipazę
trzustkową i resorbowany do naczyń chłonnych.
TRĄBKA SŁUCHOWA (EUSTACHIU-
SZA) - część ucha środkowego; łączy jamę bę-
benkową z częścią nosową gardła; jej zadaniem
jest wyrównywanie ciśnienia powietrza po obu
stronach błony bębenkowej.
TRZUSTKA - narząd leżący na tylnej ścianie
brzucha; gruczoł wewnątrz- i zewnątrzwy dziel-

niczy; do krwi wydziela insulinę i glukagon,
a do dwunastnicy enzymy trawienne (amylazę,
lipazy, proteazy).
TWARDÓWKA - większa część warstwy
włóknistej ściany gałki ocznej; nieprzezroczys-
ta; barwy białej; jest miejscem przyczepu mięś-
ni poruszających gałką; przebita przez naczy-
nia i nerwy.
UKŁAD LIMFATYCZNY - układ chłonny -
część układu krążenia składająca się z naczyń
i narządów limfatycznych; po przefiltrowaniu
przez węzły chłonne, odprowadza nadmiar pły-
nu tkankowego w postaci limfy, do krwi; wchła-
nia z jelit produkty trawienia tłuszczów.
UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY -
część układu nerwowego zawiadująca narząda-
mi wewnętrznymi, gruczołami i mięśniami gład-
kimi; składa się z układu współczulnego
i przywspółczulnego, których działanie zwykle
jest antagonistyczne.
UKŁAD NERWOWY PRZYWSPÓL-
CZULNY - część układu autonomicznego;
zwalnia pracę serca, zwęża źrenice, przyspie-
sza perystaltykę jelit, zwęża oskrzela; ośrodki
tego układu leżą w pniu mózgu i części krzyżo-
wej rdzenia kręgowego.
UKŁAD NERWOWY WSPÓŁCZULNY
część układu autonomicznego; przyspiesza pra-
cę serca, rozszerza źrenice, zwalnia ruchy jelit
itd.; ośrodki układu współczulnego leżą w częś-
ci piersiowej rdzenia kręgowego.
UKŁAD ODPORNOŚCIOWY ogół struk
tur broniących organizm głównie przed infekcją;
utożsamiany z układem limfoidalnym.
WAPŃ - (Ca) - pierwiastek chemiczny, makro-
element, występuje głównie w kościach; w pos-
taci kationu jest aktywatorem wielu enzymów,
niezbędny do skurczu mięśnia; wchłanianie jest
zależne od witaminy D3; poziom regulowany
przez parathormon i kalcytoninę.
do skurczu przedsionki i przepływają przez ro-
boczą mięśniówkę przedsionka do węzła przed-
sionkowo-komorowego.
WIĘZADŁA OKOŁOZĘBOWE pasma
tkanki łącznej biegnące od korzenia zęba do
ścian zębodołu; stanowią strukturę mocującą ząb.
WIĘZADŁO - mocne pasmo łącznotkąnkowe
wzmacniające lub podtrzymujące różne narzą-
dy, np. więzadła stawowe, otrzewnowe i in.
WITAMINY - związki chemiczne niezbędne do
prawidłowego przebiegu procesów życiowych;
nie są wytwarzane w organizmie; biorą udział w re-
gulacji metabolizmu jako koenzymy.
WŁOŚNICZKA - kapilara - cienkościenne
naczynie krwionośne lub chłonne; jego ściana
pozwala na filtrację i wchłanianie; kapilary
krwionośne umożliwiają przekazywanie sub-
stancji transportowanych krwią do tkanek i re-
sorpcję produktów przemiany materii.
WŁÓKNO MIĘŚNIOWE - komórki mięśnio-
we - gładkie, poprzecznie prążkowane lub mięś-
nia sercowego; zawierają włókienka - miofibry-
le; zbudowane z białek - aktyny i miozyny, które
umożliwiają skurcz.
WYDZIELINA - substancja wytwarzana przez
gruczoł i z niego wydalana; zwykle termin od-
nosi się do gruczołów zewnątrzwydzielniczych.
WYROSTEK ROBACZKOWY - pierwsza
część jelita grubego; odchodzi w jamie brzusz-
nej od jelita ślepego i zwisa do miednicy mniej-
szej; zawiera dużo grudek chłonnych, stąd na-
zwa „migdałek brzuszny".
ZAPŁODNIENIE - połączenie plemnika z ko-
mórką jajową, w wyniku czego powstaje zygota.
ZARODEK - embrion - nowy organizm roz-
wijający się z zygoty; termin dotyczy rozwoju
od końca 1. do końca 8. tygodnia życia wew-
nątrzmacicznego.
SłOWNIK /153
pływowi treści przez przewód, np. zwieracz
odbytu, cewki moczowej i in.
ZWÓJ - zgrupowanie ciał komórek nerwowych
w obwodowym układzie nerwowym (poza
obrębem ośrodkowego układu nerwowego).
ŻÓŁĆ - płyn wytwarzany w komórkach wąt-
roby i przesyłany drogami żółciowymi do dwu-
nastnicy; w okresach międzytrawiennych gro-
madzi się w pęcherzyku żółciowym, gdzie jest
zagęszczana; rolą żółci jest emulgacja tłuszczów
i aktywacja nieczynnych enzymów trzustko-
wych.
ŻUCHWA - nieparzysta kość twarzoczaszki;
zawiera 16 zębodołów; połączona z kośćmi
skroniowymi 2 stawami, co umożliwia żucie.
ŻYŁA - naczynie krwionośne, którym płynie
k
krew w kierunku serca.
ŻYŁA WROTNA - duża żyła zbierająca krew
z brzusznej części przewodu pokarmowego, śle-
dziony, trzustki i pęcherzyka żółciowego i od-
prowadzająca ją do wątroby.
ŻYŁY GŁÓWNE - duże żyły uchodzące do
prawego przedsionka serca; płynie nimi krew
z dużego krwiobiegu; żyła główna dolna od-
prowadza krew z podprzeponowej części ciała,
a górna z klatki piersiowej, szyi i głowy oraz
kończyn górnych.
ŻYŁY SZYJNE WEWNĘTRZNE - duże żyły
odprowadzające krew z głowy; łączą się z żyła-
mi podobojczykowymi w żyły ramienno-gło-
wowe, a z ich połączenia powstaje żyła główna
górna.

WĄTROBA - największy narząd organizmu; ZASTAWKA - struktura umożliwiająca jedno-

leży w piętrze gruczołowym jamy brzusznej, tuż
pod przeponą; główne funkcje: odtruwanie (usu-
wanie toksyn z krwi), wytwarzanie i wydalanie
żółci, produkcja białek, wiązanie bilirubiny;
główna rola w metabolizmie węglowodanów.
WĘGLOWODANY - cukry, sacharydy - orga-
niczne związki chemiczne; jeden z głównych
składników organizmów żywych; obok tłusz-
czów podstawowe źródło energii w pokarmie -
jako cukier i skrobia.
WĘZEŁ PRZEDSIONKOWO-KOMORO-
WY - węzeł Aschoffa-Tavary - część układu
przewodzącego serca; leży w przegrodzie mię-
dzyprzedsionkowej; odbiera impulsy elektrycz-
ne od mięśniówki przedsionka i przekazuje do
pęczka Hisa.
WĘZEŁ ZATOKOWO-PRZEDSIONKO-
WY - węzeł Keitha i Flacka - nadrzędna struk-
tura układu przewodzącego serca; leży w ścia-
nie prawego przedsionka; zbudowany z tkanki
o cechach embrionalnego mięśnia sercowego;
generuje impulsy elektryczne, które stymulują
kierunkowy przepływ płynu; zastawki wystę-
pują w sercu, w żyłach (prócz głowy i szyi),
naczyniach chłonnych, nawet w jelicie (zastaw-
ka krętniczo-kątnicza).
ZASTAWKA AORTALNA - zastawka leżą-
ca w ujściu aorty z lewej komory serca; ma
3 płatki półksiężycowate; zapobiega cofaniu się
krwi do lewej komory.
ZASTAWKA MITRALNA - zastawka dwu-
dzielna - zastawka leżąca w lewym ujściu przed-
sionkowo-komorowym; wyposażona w struny
ścięgniste; zapobiega cofaniu się krwi do lewe-
go przedsionka.
ZATOKI PRZYNOSOWE przestrzenie
pneumatyczne wysłane błoną śluzową; leżą w koś-
ciach otaczających jamę nosową; ogrzewają
i nawilżają wdychane powietrze; są rezonato-
rami głosu.
ZWIERACZ - pierścień mięśniowy otaczają-
cy przewód u jego początku, ujścia lub w trak-
cie jego przebiegu; zapobiega ciągłemu prze-
Indeks
Numery stron zaznaczone
kursywą odnoszą się do ilustracji
acetylocholina, 40, 67;
acetylocholiny pęcherzyki, 38;
adenozynotrójfosforan (ATP),
40, 105, 705;
adrenalina, 67, 68, 74, 76, 76;
akrosomy, 134, 134;
akson, 42, 43;
albuminy, 87, 126;
aldosteron, 68, 76-77, 122, 126;
alergia, 101;
aminokwasy, 20, 104;
amylaza, 104, 104;
anabolizm. 20;
androgeny, 131;
antygeny, 89;
aorta brzuszna, 14;
aorta, 12, 14, 15, 85, 87, 90, 94;
astma, 83;
autonomiczny system nerwowy,
21,44;
B elastyna, 25, 26, 31;
bańka kanału półkolistego, 56;
bazofile, 89, 89;
białka, 20, 68, 87, 116;
bilirubina, 118-119;
biliwerdyna, 118-119;
blastocysta, 142, 143;
blaszka podstawna ślimaka, 55;
błona bębenkowa, 54, 54, 55, 55;
błona Dcscemeta, 50;
błona dziewicza, 136, 136, 137,
137;
błona maziowa, 17, 17, 26, 30, 30,
31;
błona surowicza, 17, 17;
błona śluzowa, 17, 17;
błona śluzowa jamy ustnej, 106;
błona śluzowa nosa, 78, 79, 79;
błony, 17, 17;
ból, 60, 60;
brodawki sutkowe, 69;
centralny system nerwowy,
46-49;
cewka moczowa, 120, 121, 126,
128, 128, 131;
chlorek sodu (sól), 76-77, 77;
cholesterol, 119;
chromosomy, 18-19, 18, 135;
chrząstka, 24-26;
chrząstka nalewkowata, 25, 61,
62;
chrząstka pierścicniowata, 25;
chrząstka sprężysta, 26;
chrząstka szklista, 25;
chrząstka tarczowata, 25, 61, 61,
62, 72, 73, 81, 81;
chrząstka włóknista, 25-26;
ciała suteczkowale, 47;
ciałka Malpighiego, 98;
ciałka Meissnera, 33;
ciałka Paciniego, 33, 60;
ciałka Ruffiniego, 33;
ciałko żółte, 139, 139, 141;
ciało rzęskowe, 50;
ciało kolankowate boczne, 53;
ciało migdałowate, 47;
ciało modzelowate, 47, 48;
ciało szkliste, 51, 5/; histamina, 89; komórki Kupffera, 116;
ciąża, 137-138, 142-147; homeostaza, 21; komórki nerwowe, 18, 43;
ciecz wodnista, 50; hormon adrenokortykotropowy komórki, podział, 19, 19;
ciemiączka, 23, 24; (ACTH), 71, 71, 77; komórki Schwanna, 43;
ciśnienie krwi, 76, 126, 126; hormon antydiuretyczny (ADH), koordynacja ruchów, 64-65;
cukier, 74-75, 116; 21, 68, 68, 71, 71, 122, 126; koordynacja, 64-65, 64-65;
cukrzyca, 20, 74-75, 77; hormon folikulotropowy (FSH), kora mózgowa, 13, 38, 47, 49, 57,
cykliczny AMP, 68; 71, 71, 139; 57, 58, 62;
cytoplazma, 18, 18; hormon luteotropowy kora nadnerczy, 76-77, 76;
czaszka, 13, 14, 23, 23, 26, 34, 46, (lutenizujący) (LH), 71, 71, 139; kortyzon, 68, 71, 74. 76, 77;
62; hormon stymulujący tarczycę kosteczki, 54;
czopki, 51; (TSH), 70, 71, 72, 73; kości, zobacz także stawy
czopki i pręciki, 51; hormon uwalniający TSH (TRH), i szkielet, 23-24;
czynności (reakcje) odruchowe, 72; kości twarzy, 23, 26;
40, 46; hormon wzrostu, 68, 71, 72; kość biodrowa, 28, 28;
hormony, 66-77; kość czworoboczna, 28;
D hormony gonadotropowe, 71; kość gnykowa, 61, 63;
dalekowzroczność, 53; hormony płciowe, 67, 68, 77, 131, kość haczykowata, 28;
dendryty, 43, 43; 138; kość jarzmowa, 23;
dołek środkowy, 52; hormony tarczycy, 68; kość klinowata, 29;
dotyk, 46, 49, 60, 60; kość krzyżowa, 28, 28, 123;
dreszcze, 49; I kość kulszowa, 28, 28;
drogi oddechowe, 17; immunoglobuliny, 97; kość łokciowa, 26, 28, 32, 32;
dwunastnica, 103, 103, 112, 112, insulina, 20, 67, 68, 68, 74-75, kość łonowa, 28;
113, 113; 75, 77, 104, 105; kość łódeczkowata, 28;
dwutlenek węgla, 84, 87, 88, 94, istota biała, 46, 47; kość łzowa, 23;
105; istota czarna, 47; kość nosowa, 23;
istota szara, 46, 47, 48; kość ogonowa, 26;
kość piętowa, 29;
kość promieniowa, 26, 28;
energia, 105, 116; jabłko Adama patrz chrząstka kość ramienna, 26, 28, 32;
enzymy, 18, 20, 67, 103, 104, 116; tarczowata; kość sitowa, 57;
eozynofile, 89, 89; jajniki, 14, 138-140, 139, 142; kość skokowa, 29;
estrogeny, 68, 6<S, 69, 71, 131, 139, jajowody, 14, 137, 138, 139, 142; kość sześcienna, 29;
140, 141; jama brzuszna, 14, 15, 15; kość trójgraniasta, 28;
jama czaszki, 13, 14; kość udowa, 28, 28, 31; 1
F jama klatki piersiowej, 12, 14; kowadełko, 54, 54, 55;
fibroblasty, 31; jama nosa, 14, 78; krążek Merkela, 60;
fibryna, 88; jąderko, 18; krążenie krwi, 54, 94-95, 94-95;
filamcnty aktynowe, 38, 39, 40; jądra, 121, 130, 132, 133-135, krew, 21, 55, 87-89, 88, 89, 98,
diamenty miozynowe, 38, 39, 40; 134; 116, 126;
jądra podstawy mózgu, 47,48, 65; krew, osocze, 87, 121;
jelita, 122; krew, płytki, 87-88, 88, 89;
gardło, 61, 62, 80-81, 107, 111; jelito cienkie, 103-104, 103, 104, krezka, 15, 114, 114;
gastryna, 103; 113-115, 113-114; kręgi, 26, 26, 27, 43;
geny, 18-19; jelito czcze, 103, 104, 113, 114, krótkowzroczność, 53;
gęsia skórka, 35; 114; krtaniowa część gardła, 80, 81,8/;
glej, 43; jelito grube, 123-125, 123-125; krtań, 12, 25, 25, 26, 61-62, 61,
glicerol, 20; jelito kręte, 103, 104, 113, 114, 80, 107;
glikogen, 38, 76, 104, 105, 116; 115; krwawienie, 88, 88;
globuliny, 87, 101; języczek, 80, 106, 107; krwinki białe, 88-89, 89;
glukagon, 68, 74, 104; język, 58, 58, 59, 62, 62, 106; krwinki czerwone, 18, 85, 87, 88,
glukoza, 20,77, 103,104,105, 116; język, mowa, 61, 63, 63; 89, 98, 116, 118;
glos, 61-63; język, smak, 58, 58, 59; krypty Licberkiihna, 104, 113;
gonadotropina kosmówkowa jod, 72; kwas dezoksyrybonukleinowy
(HCG), 142; (DNA), 18-19, 19;
gonady, 131; K
grasica, 14, 61, 82, 98-99, 99; kaletki, 30, 31,5/;
gruczoł Cowpera, 128, 131; kamienie żółciowe, 119; laktacja. 69, 71, 72, 146;
gruczoł nadnerczowy, 21, 71, kanaliki Havcrsa, 24; limfocyty, 88, 89, 89, 97, 97, 98,
76-77, 76; kanał ciała szklistego, 51, 51; 99, 100-101, 101;
gruczoły apokrynowe, 33, 33, 34; kanały półkoliste, 56, 56; limfokiny, 97;
gruczoły Bartholina, 136, 137; kapilary, 92, 94; lizosomy, 18;
gruczoły Brunnera, 113, 113; karmienie piersią, 69, 72, 146; lizozym, 106;
gruczoły endokrynne katabolizm, 20;
(wewnątrzwydzielnicze), 70-77; kątnica, 103; Ł
gruczoły łojowe, 33, 33, 34, 129; keratyna, 34, 35; łagiewka, 56, 56;
gruczoły potowe, 33, 33, 122, 129, ketony, 105, 116; łechtaczka, 136, 136;
129; klatka piersiowa, 12, 14, 25, 27; łokieć, 26, 28, 32;
gruczoły Skene'go, 136; kłębuszki, 120, 126, 127; łopatka, 27, 28, 32;
kły, 109, 110; łożysko. 142, 144;
H kłykieć kości udowej, 28; łój, 34;
hemocytoblasty, 88; kolagen, 25, 31, 50; łzowe kanaliki, 79;
hemoglobina, 88; kolano, 30-31,5/, 32,40; łzy, 50;
hemoroidy, 146; kolba Krauzego, 33;
heparyna, 89; komórki, 18-19, 19, 72; M
hepatocyty, 116, 117; komórki alfa (A), 75; macica, 14, 15, 15, \1,17, 71, 121,
hipoglikemia, 105; komórki beta (B), 75; 137-138, 137-138;

makrofagi, 101;
maltoza, 103;
małżowina uszna, 54, 54;
maziówka, 30;
melanina, 35, 35;
melanocyty, 33, 35, 35;
menopauza, 69;
metabolizm, 20;
metabolizm skrobi, 104- 105, 104;
miednica, 22, 22, 24, 28, 28;
miesiączkowania rozpoczęcie,
(menarche) 140;
miesiączkowanie, 68, 72, 138,
140-141;
mięsień rylcowo-językowy, 63,
106;
mięsień rzęskowy, 50, 50;
mięsień bródkowo-językowy, 63;
mięsień brzuchaty łydki, 31, 36,
40;
mięsień czołowy, 34, 36;
mięsień czworoboczny, 36;
mięsień czworogłowy uda, 36;
mięsień dwugłowy ramienia, 36,
38, 40;
mięsień dżwigacz jądra, 132, 134;
mięsień krawiecki, 36, 40;
mięsień lędźwiowy większy, 40;
mięsień mostkowo-
-obojczykowo-sutkowy, 36, 80;
mięsień najszerszy grzbietu, 27,
36;
mięsień napinacz powięzi
szerokiej, 40;
mięsień naramienny, 36;
mięsień obły większy, 36;
mięsień okrężny oka, 36;
mięsień okrężny ust, 36;
mięsień piersiowy mniejszy, 27;
mięsień piersiowy większy, 36, 38;
mięsień płaszczkowaty, 40;
mięsień podniebienno-językowy,
63;
mięsień policzkowy, 102;
mięsień pośladkowy wielki, 36,
37, 38;
mięsień potyliczny, 34, 36;
mięsień prostujący włos, 33;
mięsień prosty brzucha, 36;
mięsień sercowy, 37,37, 38,39,40;
mięsień skroniowy, 102;
mięsień trójgłowy ramienia, 36,
38, 40;
mięsień zębaty przedni, 27;
mięśnie, 16, 18, 32, 36-41,
36-40, 105;
mięśnie antagonistyczne, 40;
mięśnie gładkie, 37, 38, 39, 40;
mięśnie międzyżebrowe, 12, 14,
27, 63;
mięśnie przywodzące, 40;
mięśnie skrzydłowe, 102;
mięśnie żwacze, 102;
mięśniowe włókna, 38, 39;
migdałki, 55, 80, 81, 89, 100, 100,
107;
mikrotubulc, 40;
mitochondria, 18, 18, 38, 40, 134,
134;
mitoza, 19;
mlecz, 103, 112;
młoteczek, 55;
mocz, 71, 119, 122, 126, 128;
moczowód, 14, 15, 15, 118, 121,
126, 127;
moczu wydalanie, 126;
monocyty, 88, 89, 89;
most, 47, 48;
mostek, 12, 27, 28;
moszna, 130, 135;
mowa, 46, 61-63, 61-63;
mózg, równowaga, 56;
mózg, 13, 14, 46, 46, 47, 48-49,
48;
mózg, koordynacja, 64-65, 65;
mózgu ukrwienie, 92;
mózgu pień, 13, 46, 48, 58, 60, 60,
63;
móżdżek, 42, 46, 47, 48, 56, 65;
N osteoblasty, 25;
nabłonek, 50, 124;
nabłonka komórki, 88;
nabłonkowa tkanka, 16;
naczynia krwionośne, 92-93,
92-93;
naczynia limfatyczne, 96-97, 97,
114, 115;
naczyniówka oka, 50-51;
nadgarstek, 28, 30;
nagłośnia, 25, 26, 58, 61, 61, 80,
107, 111, Ul;
najądrza, 130, 132, 134, 135;
napletek, 132-133;
narodziny, 146, 147;
narządy płciowe, 131, 136;
nasada kości, 24;
nasienie, 71, 133-135, 134, 142;
naskórek, 33, 33, 35;
nefrony, 126;
nerki, 14, 15, 15, 21, 21, 71, 77,
77, 118, 119, 120, 121-122,
121, 126, 126-127, 128;
nerw błędny, 44, 80;
nerw językowo-gardłowy, 58, 81;
nerw podjęzykowy, 63, 106;
nerw przedsionkowy, 56;
nerwy czaszkowe, 44, 45;
nerwy krzyżowe, 45;
nerwy lędźwiowe, 42, 42, 45;
nerwy ogonowe, 42;
nerwy piersiowe, 42, 45;
nerwy przeponowe, 84, 84;
nerwy rdzeniowe, 44, 45;
nerwy ruchowe, 38, 38, 46, 46;
nerwy szyjne, 42, 45;
nerwy ślimakowe, 54, 54, 55, 55;
nerwy współczulne, 44, 44;
nerwy zmysłowe, 43, 46;
neuroglej, 43;
neurony, 42, 43, 46, 47;
neurony ruchowe, 43, 44;
neutrofile, 88, 89;
nogi, 28, 28, 40;
noradrenalina, 76;
nos, 79, 79;
nos, mowa, 62;
nosowa część gardła, 80, 80, 81,
81, 111;
O 707;
obojczyk, 27, 28, 32, 82;
obwodowy system nerwowy, 44,
44-45;
ochrzęstna, 25;
oczy, 50-53, 57-53, 56;
odbyt, 103, 124-125, 124;
oddychanie, 27, 28, 84, 85;
odpowiedź immunologiczna, 77,
89, 100-101, 101;
odruchy, 37, 64-65;
odrzucenie przeszczepu, 101;
odwodnienie, 21;
ogniskowanie, 52:
okolica ruchowa, 65;
okolica wzrokowa kory
mózgowej, 52, 53;
okostna, 24;
okostna czaszki, 34;
okrężnica esowata, 123;
oksytocyna, 68, 68, 69, 71, 71;
opłucna, 12, 14, 17, 82, 82;
opona miękka, 13, 46;
opona twarda, 13, 14, 46;
opony, 17, 17, 46, 47;
oskrzela, 12, 14, 82, 83;
oskrzeliki, 82, 83, 85;
osłonka mielinowa, 42, 43;
osteocyty, 24;
otrzewna, 15, 114, 775;
otrzewna ścienna, 15, 75;
otrzewna trzewna, 15, 75;
owulacja, 72, 139, 139;
P ramię, 26, 40;
pajęczynówka, 13, 46;
palce stóp, 29;
palce, 29, 30, 35;
paliczek, 29, 30;
paliczki, 29;
pamięć, 58;
panewka, 28, 28;
pankreozymina, 104;
parathormon, 126;
paznokcie, 34-35, 35;
pepsyna, 103;
peptony, 103;
peptydy, 104;
perystaltyka, 11, 37, 123;
pęcherz moczowy, 14, 15, 75, 21,
120, 121, 128, 725;
pęcherzyk Graafa, 141;
pęcherzyk żółciowy, 15, 103, 103,
113, 113, 118, 775, 119, 119, 122
pęcherzyki, 69, 82, 83, 84, 55;
pęcherzyki nasienne, 130, 135,135;
pęczek Hisa, 91;
pętla Henlego, 727;
piegi, 33;
pień ramienno-głowowy, 87;
pierścień Waldeyera, 100;
piszczel, 28, 25, 29, 31;
plamka żółta, 50, 52;
płat ciemieniowy, 46, 49, 58, 60,
60, 65;
płat czołowy, 46;
płat potyliczny, 46, 49;
płat skroniowy, 46, 49;
płód, 17, 142-146;
płuca, 72, 14, 28,63, 82-85,
52-55;
płyn maziówkowy, 25, 30, 30, 31;
płyn mózgowo-rdzeniowy, 46, 46;
płytka ruchowa, 38;
pochewki ścięgniste, 41, 41;
pochwa, 727, 725, 137, 136-138;
podniebienie miękkie, 80, 50, 106,
podniebienie twarde, 106, 707;
podwzgórze, 21, 27, 44,44, 47, 48,
68, 70, 70, 72, 141;
powonienie, 57-58, 57;
poziomy soli, 76-77, 77;
poziomy soli, kontrola, 126;
pragnienie, 21, 27;
prącie, 121, 727, 128, 725,
131-133, 130-133;
progesteron, 68, 69, 71, 131, 139;
prolaktyna, 65, 69, 71 -72, 77;
prostaglandyny, 138;
prostata, 121,128, Ul, 135;
prostnica (odbytnica), 75, 703,
123, 124, 124;
INDEKS/155
protrombina, 88;
przeciwciała, 89;
przedtrzonowce, 109, 770;
przełyk, 14, 61,(57,50, 707,
111-112, 777;
przepona, 72,14,14,15,82, 84,84;
przewody żółciowe, 75, 117, 118;
przewód limfatyczny, 96, 97;
przewód piersiowy, 96, 97;
przewód pokarmowy, 14, 15, 17;
przysadka mózgowa, 47, 68,
68, 70-72, 70-77, 77, 140, 141;
przytarczyce, 73, 73;
przywspółczulne
(parasympatyczne) nerwy, 44, 44;
ptialina, 103, 705;
R
rak płuca, 53;
rany, 88, 55;
rąbek, 34, 35;
rdzeń kręgowy, 73, 14, 26, 26, 43,
44, 46-48, 46, 60, 60;
rdzeń nadnerczy, 76-77, 76;
rdzeń przedłużony, 47, 48;
renina, 77, 126;
reumatoidalne zapalenie stawów,
30, 30;
reticulum endoplazmatyczne, 18,
75;
ręka, 25-29, 30, 41, 144;
rękojeść mostka, 27;
rogówka, 50, 50, 51;
rozedma, 52;
rozmnażanie, 142-147;
równowaga, 56;
rybosomy, 18, 75;
rzepka, 25, 31,37;
schody bębenka, 55;
schody przedsionka, 55;
sekretyna, 67, 104;
sen, 48, 48;
serca unerwienie autonomiczne,
44, 44;
serce, 72, 14, 28, 56, 90-91,
90-97;
sercowy mięsień, 37, 40, 41;
siatkówka, 50,50, 51-52, 53;
siekacze, 109, 770;
siodło tureckie, 70, 70;
skalp, 34;
skóra, 33-35, 33-35, 129, 729;
skóra, barwa, 35;
skóra, dotyk, 60, 60; .
skrzepy krwi, 88, 55;
słuch, 46, 54-56, 54-56;
smak, 58, 55-59;
smakowe kubki, 58, 59, 106,
107-108;
sól, patrz chlorek sodu
spojenie łonowe, 75, 28, 727, 130;
spojówka, 50;
srom, 136, 736;
staw panewkowy, 30;
staw zawiasowy, 30;
stawowa chrząstka, 24-26;
stawy, 17, 30-31;
steroidy, 66, 66, 68, 76-77;
sterydy anaboliczne, 77;
stęp, 28;
stolec, 122, 124;
StOpa; i9; 10; 11;
struny głosowe, 25, 61, 67, 62, 62,
63, 80;
156/INDEKS
strzałka, 28, 29, 31;
strzemiączko, 54, 54, 55;
synapsy, 43, 47;
synaptyczna szczelina, 38;
system endokrynny
(wewnątrzwydzielniczy), 16, 21,
48, 66 - 77;
system nerwowy, 16, 21, 42-65;
system trawienny, 16, 102-119;
system wydalniczy, 16, 120-129;
szczęka, 23;
szkielet, 16, 22-32;
sznur pępkowy, 144;
szpik kostny, 88, 89;
S 121;
ścięgna prostowników, 36, 40, 41; układ oddechowy, 16,78-85;
ścięgna zginaczy, 36, 40, 41;
ścięgna, 17, 31, 31, 40, 41, 41;
ścięgno piętowe (Achillesa), 36,
40, 41;
śledziona, 15, 15, 89, 89, 98;
ślimak, 54, 55, 56;
ślina, 58, 59, 106-108;
ślinianka podjęzykowa, 106, 107, ustna część gardła, #0, 81,81, 111;
107;
ślinianka podżuchwowa, 106,
107, 707;
śluz, 57;
śluzówka macicy, 17, 137;
śródchłonka, 54, 55, 55, 56, 56;
śródręczc, 29;
śródstopie, 29;
T węchowe pole, 57, 57;
tarcza nerwu wzrokowego, 50,51;
tarczyca, 61, 71, 72-73, 72;
tchawica, 12, 14, 61, 67, 81, 81;
testosteron, 68, 11, 131, 133;
tetrajodotyronina (T4), 73;
tęczówka, 50, 50, 51, 57;
tętnica języka, 706;
tętnica łukowata, 727;
tętnica nasienna, 87;
tętnica nerkowa, 14, 87, 94, 118, włos, 33, 34-35, 34;
121, 127;
tętnica piszczelowa, 87;
tętnica płucna, #5, 94;
tętnica podobojczykowa, 87, 94;
tętnica podstawna, 70;
tętnica ramienna, 87, 94;
tętnica szyjna, 87, 94;
tętnica śledzionowa, 75, 98, 98;
tętnica udowa, 87, 94;
tętnica wątrobowa, 777;
tętnice, 92, 93, 94, 94;
tętnice biodrowe, 94;
tętnice krezkowe, 94;
tętnice przysadki, 70, 71;
tętnice wieńcowe, 93, 94;
tętniczki, 94;
tętno, 92;
tkanka łączna, 16;
tkanka nerwowa, 16;
tlen, 84, 87, 88, 94;
tłuszcze, 20, 87, 116, 118;
torebka Bowmana, 126, 727;
trawienie, 103-105, 113;
trąbka słuchowa Eustachiusza,
54, 54, 55, 56, 78, 81, 81, 107;
trofoblast, 142, 143;
trójjodotyronina (T3), 73;
trucizny, 89, 116;
trzeszczenia, 41;
trzon kości długiej, 24;
trzustka, 15, 75, 67, 68, 74-75,
74, 103, 113;
trzustkowe soki, 104, 113;
trzustkowy przewód, 75;
twardówka, 50, 51;
tyroksyna, 72-73;
tyrozyna, 35;
U zastawki serca, 90-91, 90-97;
ucho, 26, 54 - 56, 54 - 56;
ucho, słyszenie, 54-56;
ucho, utrzymanie równowagi, 56;
uczucia a hormony, 68-69;
uczucia a zapach, 58;
układ limbiczny, 47, 58;
układ limfatyczny, 16,96-101;
układ mięśniowy, 16, 36-40;
układ moczowy, 120, 121-122,
układ rozrodczy, 16, 130-147;
układ scrcowo-naczyniowy, 16,
86-96;
układ somatyczny, 43, 44;
urobilinogen, 119;
usta, 106-110, 706-770;
usta, mowa, 61, 61, 62, 62;
utkanie tkanki włóknistej, 23;
W 132-133;
wargi, 62, 62, 63, 63, 106;
warstwa Bowmana, 50;
wątroba, 14, 15, 75, 18, 20, 27,
103, 104, 116-119, 117-119;
węchowa opuszka, 57, 57;
węchowe komórki, 57, 57;
węchowy nerw, 57, 57;
wędzidełko języka, 106, 107;
węglowodany, 20, 116;
węzeł Ranviera, 42;
węzły limfatyczne, 89, 97;
widzenie, 46, 50-53, 50-53;
więzadła, 31-32, 32;
więzadło pierścieniowate, 26, 32;
witaminy, 118;
włosowe mieszki, 33, 33, 34, 35;
włókna elastyczne, 33, 33;
włókna kolagenowe, 33, 33;
włókna ruchowe, 44;
włókna zmysłowe, 44;
woda w organizmie, 21, 21;
wole endemiczne, 72;
worek mosznowy, 132;
worek owodni, 17;
wydalanie, 121-122;
wyrostek robaczkowy, 103, 125,
125;
wyrostki sutkowate, 55;
wysepki Langerhansa, 74, 105;
wzgórek łonowy, 136, 7J6;
wzgórze, 47, 48, 58, 60, 60;
wzrok, 52-53, 52-53;
wzrokowa droga, 52;
wzrokowa promienistość, 52;
wzrokowe skrzyżowanie, 52, 70;
wzrokowy nerw, 50, 51, 52-53,
52;
Z
zagnieżdżenie, 142;
zakończenia nerwowe, 33, 33, 60,
60;
zapach, 57-58, 57;
zapalenie okrężnicy, 123, 72:?;
zapalenie opłucnej, 14, 82, 82;
zapalenie oskrzeli, 83;
zapalenie płuc, 82, 82;
zapalenie pochewki ścięgna, 41;
zapłodnienie, 142, 142;
zastawka krętniczo-kątnicza, 103;
zastawka mitralna, 90, 90-91;
zastawka trójdzielna, 90, 90-91;
zastawki aorty, 37, 90, 90-97;
zastawki tętnicy płucnej, 90,
90-91;
zatoka klinowa, 78;
zatoka wieńcowa, 95;
zatoki, 14, 78, 79, 95;
zawroty głowy, 56;
zęby, 106, 108-110, 109;
zęby mądrości, 109, 709;
zęby mleczne, 109, 110;
zgięcie śledzionowe, 123;
zgięcie wątrobowe, 123;
zwieracz odbytu, 103, 124, 125;
zwieracz Oddiego, 118, 118;
zwieracz odźwiernika, 705, 112;
zwoje, 43, 44;
ż
żebra szyjne, 13;
żebra, 72, 14, 24, 27, 28, 84;
żołądek 75, 777, 112, 772;
żołądź prącia, 130, 131, 737,
żółć, 103, 104, 113, 118-119.778,
122;
żuchwa, 23;
żucie, 702;
żylaki, 147;
żyła główna, 14, 15, 87, 95, 95;
żyła nasienna, 87;
żyła nerkowa, 14. 87, 118, 727,
127;
żyła odłokciowa, 87, 95;
żyła odpiszczelowa, 87, 95;
żyła odstrzałkowa, 95;
żyła piszczelowa, 95;
żyła płucna, 83, 85, 87, 94, 95;
żyła podkolanowa, 95;
żyła podobojczykowa, 95;
żyła szyjna, 72, 80, 87, 95;
żyła udowa, 95;
żyła wrotna, 117, 777;
żyły, 93, 94, 95;
żyły biodrowe, 14, 95;
żyły krezkowe, 75;
żyły przysadki, 70, 71;
żyły wątrobowe, 87, 95, 95, 104,
117;
źrenica, 51, 57;