Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2574

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1544
ESTET‹K VE SANAT FELSEFES‹
Yazarlar
Doç.Dr. Demet TAfiDELEN (Ünite 1-3)
Doç.Dr. Asl› YAZICI (Ünite 4-6)
Editör
Prof.Dr. Ahmet ‹NAM
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
www.evrenselpdf.com
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. T. Volkan Yüzer
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Ö¤r.Gör. Günnur Tuba Türksavafl
Dil Yaz›m Dan›flman›

Okt. Okcay Salt›k
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Estetik ve Sanat Felsefesi
ISBN
978-975-06-1243-5
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 1.800 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012
www.evrenselpdf.com
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ v
Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular ...................... 2 1. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3
ESTET‹K M‹ SANAT FELSEFES‹ M‹? SANAT FELSEFES‹N‹ DE
KAPSAYAN B‹R FELSEF‹ ESTET‹⁄‹N OLANA⁄I ....................................... 4
ESTET‹⁄‹N PROBLEMLER‹ .......................................................................... 6
Güzellik.......................................................................................................... 7
Estetik Özellikler .......................................................................................... 11
Estetik Deneyim ........................................................................................... 14
Estetik Tutum................................................................................................. 16
Esteti¤in Dile Gelifli: Bir De¤er Yarg›s› Olarak Estetik Yarg› .................... 18
Özet ............................................................................................................... 24
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 26
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 27
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 28
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30
Sanata ‹liflkin Felsefi Araflt›rma............................................. 32 2. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 33
FELSEF‹ DÜfiÜNMEDE SANAT KURAMLARI ............................................. 34
Öykünmecilik/Taklitçilik ............................................................................. 34
Biçimcilik ....................................................................................................... 35
Duyguculuk ................................................................................................... 35
Sezgicilik ........................................................................................................ 36
‹radecilik/‹stenççilik ...................................................................................... 36
SANATI TANIMLAMADAK‹ SORUNLAR ...................................................... 37
SANATI FARKLI fiEK‹LLERDE TANIMLAMAK ............................................. 40
SANATÇI ‹LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI ‹LE ‹ZLEY‹C‹
ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹ ...................................................................................... 44
Sanatç› ‹le Sanat Yap›t› Aras›ndaki ‹liflki: Yarat›c›l›k .................................. 44
Sanat Yap›t› ‹le ‹zleyici Aras›ndaki ‹liflki: Deneyimleme,
De¤erlendirme, Elefltirme ............................................................................. 46
Özet ............................................................................................................... 48
Okuma Parças› 1........................................................................................... 51
Okuma Parças› 2........................................................................................... 51
Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik 3. ÜN‹TE

‹liflkisi......................................................................................... 54
G‹R‹fi .............................................................................................................. 55
SANAT EP‹STEMOLOJ‹S‹ .............................................................................. 55
SANAT ONTOLOJ‹S‹ ..................................................................................... 60
SANAT ET‹K ‹L‹fiK‹S‹ .................................................................................... 63
Afl›r› Ahlakç›l›k ve Afl›r› Özerkçilik .............................................................. 64
Il›ml› Özerkçilik ve Il›ml› Ahlakç›l›k ............................................................ 66
Özet ............................................................................................................... 69
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 71
www.evrenselpdf.com
iv ‹çindekiler

4. ÜN‹TE Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da Estetik ve Sanat Felsefesi .......... 74

G‹R‹fi .............................................................................................................. 75
PLATON’DA GÜZEL‹N KAVRAMSAL VE ÖZSEL OLARAK
BEL‹RLENMES‹............................................................................................... 75
ARISTOTELES’TE M‹MES‹S VE KATHARS‹S OLARAK SANAT .................. 81
PLOT‹NUS’TA GÜZEL‹N B‹R’DEN TAfiMASI............................................... 82
ORTA ÇA⁄ ESTET‹K VE SANAT FELSEFES‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹.... 84
ST AUGUST‹NUS VE AQU‹NAS’IN GÜZEL ÜSTÜNE GÖRÜfiLER‹ ........... 85
ORTA ÇA⁄ ‹SLAM ESTET‹⁄‹ ....................................................................... 88
Özet................................................................................................................ 90
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 93
Okuma Parças› .............................................................................................. 94
5. ÜN‹TE 17. ve 18. Yüzy›l Sanat ve Estetik Anlay›fl›............................ 98

G‹R‹fi .............................................................................................................. 99
‹NG‹L‹Z DENEY‹MC‹L‹⁄‹ VE ESTET‹K ...................................................... 99
Hutcheson: Güzellik Hazz›n›n Kayna¤› ‹ç Duyumdur .............................. 100
Hume: Be¤eni Ölçütü Var M›d›r? ................................................................. 101
ALMAN ‹DEAL‹ZM‹ VE SANAT FELSEFES‹.................................................. 103
Baumgarten ve Estetik Sözcü¤ünün Ortaya Ç›k›fl›...................................... 104
Kant: Be¤eni Yarg›s› De¤il, Be¤eniler Tart›fl›lmazd›r.................................. 105
Yüce, Güzel Sanatlar ve Artistik Deha......................................................... 108
Schiller: ‹nsan›n Estetik E¤itimi ................................................................... 109
Hegel: Tin’in D›flavurumu Olarak Sanat ...................................................... 112
Schelling: Sanat, Felsefenin Yegâne Aletidir. .............................................. 115
Schophenhauer: Sanat›n Nesnesi ‹dead›r .................................................... 117
Nietzsche: Tragedyan›n Do¤uflu................................................................... 118
Özet ............................................................................................................... 120
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 124
6. ÜN‹TE Ça¤dafl Sanat ve Estetik Anlay›fl› ................................ .......... 128

G‹R‹fi .............................................................................................................. 129
MARKS‹ST ESTET‹K ...................................................................................... 129
TOLSTOY: SANAT DUYGU AKTARIMIDIR................................................. 134
BENEDETTO CROCE: SANATSAL B‹LG‹ SEZG‹SEL B‹LG‹D‹R .................. 136
MARTIN HEIDEGGER: SANAT YAPITININ KÖKEN‹ ................................ 137
JOHN DEWEY: DENEY‹M OLARAK SANAT ............................................... 140
SARTRE VE MERLEAU-PONTY: FENOMENOLOJ‹K ESTET‹K.................... 141
Özet................................................................................................................ 145
Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 147
Okuma Parças› .............................................................................................. 148
www.evrenselpdf.com
Önsöz v
Önsöz
Elinizdeki bu kitap estetik ve sanat felsefesinin temel sorular›n› ele al›p irde-
lemektedir: “Güzellik nedir?”, “Do¤ada güzel ile sanatta güzel farkl› m›d›r?”, “Gü-
zellik öznel mi yoksa nesnel midir?”, “Be¤eni yarg›lar› ne tür yarg›lard›r?”, “Sanat-
sal bilgiden söz edilebilir mi?”, “Sanat ile etik aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?”, “Sa-
nat yap›tlar› ne tür varl›klard›r?” Kitapta bu ve benzeri birçok sorunun yan›t›n›
bulacaks›n›z.
Bu kitab›n önemli bir özelli¤i, benzerlerinden farkl› olarak konular› hem prob-
lematik hem de tarihsel aç›dan inceliyor olmas›d›r. Buna göre ilk üç ünite estetik
ve sanat felsefesinin en temel kavram ve problemlerini ele almakta, son üç ünite
ise bu kavram ve problemler etraf›nda Antikça¤’dan yak›n döneme kadar çeflitli
düflünürlerin görüfl ve yaklafl›mlar›na yer vermektedir.
Sevgili ö¤renciler;
Elinizdeki kitap Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Felsefe Lisans
program›nda okutulmak üzere Uzaktan Ö¤retim tekni¤ine uygun olarak haz›rlan-
m›flt›r. Bu kitab› Lisans program›n›zdaki di¤er kitaplardan ba¤›ms›z olarak okuya-
bilece¤iniz gibi, özellikle Felsefe adl› kitab›n›z ve felsefe tarihi ile ilgili kitaplar›n›-
z› okuduktan sonra çal›fl›rsan›z daha iyi anlayaca¤›n›z› düflünüyorum. Ayr›ca, ye-
ri geldikçe sanat tarihi ile ilgili kitap ve ansiklopedilerden yararlanmak oldukça
faydal› olacakt›r. Sanatla yak›ndan ilgili olanlar›n›z›n Estetik ve Sanat Felsefesi ki-
tab›n› çok daha zevkle okuyaca¤›n›z› tahmin ediyorum. Sanatla yeni ilgilenmeye
bafllayanlar›n›za ise bu kitab›n sanat› ve esteti¤i sevdirece¤ini umuyorum.
Kitab› ODTÜ Felsefe Bölümü’nde ö¤rencilerim olmufl olan Doç.Dr. Demet
Tafldelen ve Doç.Dr. Asl› Yaz›c› kaleme alm›flt›r. Kendilerine bu verimli çal›flma-
dan ötürü teflekkür ediyorum. Estetik ve Sanat Felsefesi kitab›n›n felsefe e¤itimini-
ze katk› sa¤lamas› dile¤iyle hepinize baflar›lar dilerim.
Editör
Prof.Dr. Ahmet ‹NAM
www.evrenselpdf.com
1
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sanat felsefesini de kapsayan bir felsefi esteti¤in nas›l olanakl› oldu¤unu
N
aç›klayabilecek,
Güzellik, estetik özellikler, estetik deneyim, estetik tutum ve estetik yarg› gi-
bi belli bafll› estetik problemleri tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Güzellik • Seyre Dalma
• Estetik Özellikler • ‹lgisizlik
• Estetik Deneyim • Mesafe
• Estetik Tutum • Biçimcilik
• Estetik Yarg› • Ba¤lamc›l›k
• ‹çsel Duyu
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• ESTET‹K M‹ SANAT FELSEFES‹ M‹?
Estetik ve Sanat Estetik ve Sanat
Felsefesinde Temel SANAT FELSEFES‹N‹ DE KAPSAYAN
Felsefesi Konular B‹R FELSEF‹ ESTET‹⁄‹N OLANA⁄I
• ESTET‹⁄‹N PROBLEMLER‹
www.evrenselpdf.com
Estetik ve Sanat
Felsefesinde Temel Konular
G‹R‹fi
Günlük hayat›m›z›n da içinde olan “estetik” kelimesi felsefede özel bir araflt›rma
alan›n›n ad›d›r. Kelimenin kökensel (etimolojik) anlam›na bakt›¤›m›zda bu alan›n
temelde neleri araflt›rma konusu yapt›¤› hakk›nda fikir sahibi olmaktay›z. “Estetik”
kelimesi Yunanca “duyular yoluyla alg›lama” anlam›na gelen aisthanomai kelime-
sinden gelmektedir. Aisthesis de alg›, duyum anlam›nda kullan›lm›flt›r. Yunanl› dü-
flünürler bu kelimeleri epistemolojik bir ba¤lamda kullanm›fllard›r. Bu ba¤lamda
ak›l yoluyla ulafl›lan bilgi ile duyusal dünyadan yola ç›k›larak üretilen bilgi aras›n-
daki karfl›tl›k ortaya konmufltur. Buna göre “estetik” kelimesi özünde duyular›m›-
z›n, alg›lar›m›z›n ortaya koydu¤u bilgi anlam›nda kullan›lm›fl bir epistemolojik ke-
limedir. Ak›l yoluyla ulafl›lan bilgiden farkl› olarak de¤iflen dünyaya dair bildikle-
rimizi ortaya koyar. Etraf›m›zda gördü¤ümüz her fley sürekli bir de¤iflim içerisinde
oldu¤undan, yaln›zca duyular yoluyla elde etti¤imiz bilginin içeri¤inin de de¤iflken
ve hatta göreceli olmas› kaç›n›lmazd›r. Nitekim Platon’un duyusal bilgi için verdi-
¤i meflhur örneklerden biri bir insan›n iflaret parma¤›n›n bafl parma¤›na göre uzun
ancak orta parma¤›na göre k›sa olmas› bilgisidir. Bu durumda orta parmak hem
uzun hem k›sa olmaktad›r. Platon bunun nas›l olanakl› oldu¤unu sormufl ve böy-
le bir durumun ancak duyular›m›z›n yöneldi¤i dünya içerisinde olanakl› olabilece-
¤ini söylemifltir.
“Estetik” kelimesini epistemolojik ba¤lam›ndan koparmadan “duyusal bilgi” an-
lam›nda kullanan ama ayn› zamanda esteti¤i özel bir araflt›rma alan› yapan ve hat-
ta yay›nlad›¤› Aesthetica adl› yap›t›yla esteti¤i bir bilim gibi ele alan ilk felsefeci on
sekizinci yüzy›lda yaflam›fl olan Alexander G. Baumgarten (1714-1762) dir. Baum-
garten rasyonalistlerin kulland›¤› “ak›l yoluyla aç›k ve seçik olarak bilinen” ve “du-
yular yoluyla aç›k ve seçik olarak bilinemeyen” kavramlar ayr›m›n› temel alarak es-
teti¤i aç›k ve seçik olmayan bir bilginin yani duyusal bilginin bilimi olarak tan›m-
lam›flt›r. Aç›kl›k ve seçiklik rasyonel bilginin ölçüsüyken aç›k ve seçik olmamak
(bulan›k olmak) duyusal bilginin (estetik bilginin) ölçüsüdür. ‹flte duyusal bilginin
mant›¤›n› araflt›ran alan›n ad› da estetiktir.
Bununla birlikte Baumgarten estetik alan›ndaki aç›k ve seçik olarak bilineme-
yen kavramlar›n da kendi içerisinde bir aç›kl›klar›n›n olabilece¤i görüflündedir.
Aç›kl›k ve seçikli¤in içerikle ilgili oldu¤unu düflünen Baumgarten örne¤in, herhan-
gi bir nesnenin tüm aç›lardan görülebilmesiyle yaln›zca tek bir aç›dan görülebil-
mesinin o nesnenin aç›kl›¤›na etki etti¤ini iddia etmifltir. Benzer flekilde edebi eser-
www.evrenselpdf.com
4 Estetik ve Sanat Felsefesi
lerde de güçlü izlenimlere sahip olan eserlerin aç›kl›klar›n›n artt›¤›n› düflünmüfltür.

Özetle söyleyecek olursak Baumgarten’e göre “üçgen” kavram›n›n do¤rudan bili-
nebilen bir kavram olmas› anlam›nda içerdi¤i “aç›kl›k” gibi olmasa da esteti¤in
kavramlar› da kendilerine özgü bir tür aç›kl›¤a sahiptirler.
Baumgarten “estetik” kelimesini özellikle sanatta “güzelin duyular yoluyla alg›-
lanmas›” anlam›nda kulland›. Baflka bir deyiflle, estetik duyusal yetkinli¤i yani gü-
zelli¤i araflt›ran bir alan oldu. Bu anlamda duyusal bilgi duyusal alan›n bütününe
de¤il, güzel fenomenine, güzel ile ilgili olan bilgiye yöneldi ve böylece estetik fel-
sefenin “güzeli araflt›ran” bir alt alan› oldu.
ESTET‹K M‹ SANAT FELSEFES‹ M‹? SANAT

FELSEFES‹N‹ DE KAPSAYAN B‹R FELSEF‹
ESTET‹⁄‹N OLANA⁄I
Sanat felsefesinin esteti¤in yukar›da anlatt›¤›m›z anlam›nda do¤uflu gibi bir do¤u-
flu bulunmamaktad›r. Hatta diyebiliriz ki “sanat felsefesi” ad› alt›nda yap›lan arafl-
t›rmalar özellikle yirminci yüzy›ldan itibaren h›z kazanm›flt›r. Bununla birlikte tek
tek sanat dallar›n›n ortaya ç›k›fl› tabi ki esteti¤in do¤uflundan çok daha eskidir ve
“sanat felsefesi” ad›yla olmasa da “sanat üzerine düflünme” tarihte yerini alm›flt›r.
Günümüzde kimi düflünürlerce estetik ile sanat felsefesinin ayr› alanlar olarak
ele al›nmas›n›n kayna¤› Antik Yunan düflünürlerinin metinlerine dayand›r›labilir.
Bu metinlerde, özellikle de Platon ve Aristoteles’in metinlerine bakt›¤›m›zda, “du-
yusal bilgi” anlam›n› temel alan bir “güzel üzerine düflünme” ve tek tek sanat dal-
lar›ndan örneklerle ortaya konan bir “sanat üzerine düflünme” buluyoruz. Bu du-
rum estetik ile sanat felsefesinin konular›n›n ayr› oldu¤u izlenimini do¤urmufltur.
Ne var ki esteti¤in felsefenin bir alt alan› olarak sistemli bir flekilde araflt›r›lmas› on
sekizinci yüzy›la, Baumgarten’in Aesthetica kitab›n›n yay›mlanmas›na kadar gecik-
mifltir. Baflka bir deyiflle Baumgarten’e kadar “estetik” ya da “sanat felsefesi” ad› al-
t›nda araflt›rmalar yap›lmam›flt›r. Nitekim örne¤in Platon’da gördü¤ümüz gerek
“güzel üzerine düflünme” gerek “sanat üzerine düflünme”, onun varl›k ve evren an-
lay›fl›yla iç içe geçmifl düflüncelerden ibarettir. “Güzellik nedir?” sorusu ilk defa Pla-
ton’la birlikte sorulmufl olsa da bu soru metafizik bir çerçevede yan›tlanan bir so-
ru olmufltur. Örne¤in fiölen diyalo¤unda gösterilmeye çal›fl›lan mutlak güzelli¤in
nas›l kavran›laca¤›d›r. Buna göre yaln›zca bir bedenin güzelli¤inden yola ç›k›larak
güzel bedenler oldu¤u kavran›l›r. Sonras›nda erdem ya da ruhun güzelli¤ini kav-
rayabilir insan. Aflama aflama buradan var›lan nokta güzel bilgidir. Ve nihayet bir
insan tüm bu güzellikleri kavrad›ktan sonra art›k mutlak güzelli¤i yani öz güzelli-
¤ini kavrar. Bu anlay›fl Platon’un ontolojik-epistemolojik boyutu olan idealar ö¤re-
tisi ile tam bir uyum içerisindedir. Nitekim bu ö¤retiye göre idealar›n s›ralamas›n-
da en üstteki idea ‹yi ve Güzel ideas›d›r. ‹yi ve güzelin bir arada düflünüldü¤ü bu
varl›k ve bilgi tasar›m›nda ancak bir filozof uzun düflünme u¤rafllar› sonucunda
mutlak güzelli¤i kavrayabilecek, sezebilecektir. Anlafl›laca¤› üzere burada güzelin
güzel olarak bir araflt›rmas›n›n yap›lmas›ndan ziyade, güzellik bir genel varl›k ve
bilgi tasar›m›na göre belirlenmektedir.
Platon’un sanat anlay›fl›na bakt›¤›m›zda da sanatç›, pek çok fleyin hakiki bilgi-
sine sahip olmadan taklidini yapabilen bir insan olarak sayg›n bir konumdan yok-
sun ve insanlara yanl›fl fleyler ö¤reten bir flahsiyet olarak konumland›r›lm›flt›r. Bu-
radaki sanat anlay›fl› da yine varl›k ve bilgi tasar›m›na göre oluflturulmufltur: Pla-
ton’a göre gerçeklikten uzaklafl›ld›¤› ölçüde insanlar san› dünyas›nda, yan›lsama-
lar içerisinde yaflamaya devam etmektedirler. Bu anlamda da sanat›n ve sanatç›n›n
www.evrenselpdf.com
1. Ünite - Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular 5
genel olarak olumsuz bir konumda bulundu¤unu, sanat›n sanat olarak de¤erinin
araflt›r›lmad›¤›n› söyleyebiliriz.
Aristoteles’in sanat hakk›nda yazd›klar›na bakt›¤›m›zda taklit etmenin, sanat›n,
sanatç›n›n, kimi sanatlar›n izleyici üzerindeki ar›nd›r›c› etkisinin son derece önem-
li oldu¤unu anlar›z. Aristoteles’te “güzel üzerine düflünme”den daha ziyade “sanat
üzerine düflünme” ile karfl›lafl›r›z. Bu yaz›lar, sanat kategorilerinin, türlerinin arafl-
t›r›ld›¤› nitelikli yaz›lard›r. Bu anlamda Aristoteles’de sanat›n Platon’a k›yasla sis-
temli bir ele al›n›fl örne¤ini buldu¤umuzu ve bizzat sanatlar›n kendilerine, özellik-
le de tragedyalara, yönelmifl bir araflt›rmayla karfl›laflt›¤›m›z› söyleyebiliriz. Bu ba¤-
lamda Aristoteles bir tür sanat felsefesi yapmaktad›r. Bununla birlikte bu yaz›larda
sanat›n sanat olarak birebir felsefeyle olan ilgisi ortaya konularak yap›lm›fl bir çö-
zümlemeyle karfl›lafl›lmaz. Sanattaki güzele dair belirlenimler ise oldukça azd›r.
Aristoteles, Tunal›’n›n da (2004) belirtti¤i gibi, bir yandan son derece modern bir
estetikçi gibi modern düflünceler ortaya koymufl bir yandan ise sanatsal belirlenim-
lerinin ço¤unu estetik alan›n›n d›fl›nda örne¤in sanatlar›n yöneldi¤i erek bak›m›n-
dan ya da sanat›n psikolojik etkilerini ortaya koyarak yapm›flt›r. Aristoteles’den ya-
paca¤›m›z flu al›nt› örne¤in günümüzde de kabul gören modern bir düflüncedir:
“Realitede hofllanmayarak bakt›¤›m›z bir obje, özellikle tamamlanm›fl bir resim ha-
line gelince, ona bu sefer hofllanarak bakar›z, örne¤in tiksinti uyand›ran hayvanla-
r›n ve cesetlerin resimlerinde oldu¤u gibi” (Poetika). Bu modern denilebilecek dü-
flünce, “tabiattaki güzelin sanata girdi¤i zaman çirkin olabilmesi gibi, tabiattaki çir-
kinin de sanata girdi¤inde güzel olabilece¤i” düflüncesidir (Tunal› 2004: 110). Es-
tetik alan›n d›fl›nda yap›lm›fl bir belirlemeye örnek olarak ise flunu verebiliriz: Aris-
toteles oldukça önem verdi¤i ve üzerinde durdu¤u tragedya sanat›n› neli¤i bak›-
m›ndan araflt›rmak yerine, etkilerini göstermekle yetinmekte ve tragedyan›n tan›-
m›n› bile etkilerinden yola ç›karak yapmaktad›r (Tunal› 2004: 117).
Saptamaya çal›flt›¤›m›z durumu özetleyecek olursak -gerek Platon’dan gerekse
Aristoteles’ten verdi¤imiz bu örneklerden yola ç›karak- Antik Yunan’daki metinler-
de karfl›laflt›¤›m›z güzelin ve sanat›n üzerine ayr› ayr› düflünme çal›flmalar›n›n ve
güzelin güzel olarak sanat›n sanat olarak neli¤ini ortaya koyan çözümlemelerden
yoksun araflt›rmalar›n esteti¤in ve sanat felsefesinin birbirinden ayr› alanlarm›fl gi-
bi düflünülmelerine yol açm›fl oldu¤unu iddia edebiliriz. Tabi bu ayn› saptama es-
teti¤in özerk bir alan olarak kurulmas›n› da geciktirmifltir.
Antik Yunan’a dayanan bu estetik-sanat felsefesi ayr›kl›¤›n›n günümüzde de bir
k›s›m düflünürlerce benimsendi¤ini söyleyelim. Bu düflünürlere göre örne¤in este-
tik, do¤ada ve sanatta güzeli araflt›r›rken sanat felsefesi sanat› araflt›rmaktad›r. Yi-
ne estetik, duyusal yetkinlik olarak Baumgarten’in de göstermeye çal›flt›¤› gibi, gü-
zeli araflt›r›rken, sanat felsefesi tek tek sanat dallar›n› felsefi boyutta inceleyebildi-
¤i gibi sanat›n nas›l tan›mlanaca¤› ya da bir ere¤inin olup olmad›¤› gibi konular›
da ele al›r.
Esteti¤in güzellik fenomenini inceledi¤ini düflünen kimi filozoflara göre tam da
bu nedenle “estetik” sözcü¤ü bu araflt›rma alan› için uygun düflmemektedir. Ma-
demki söz konusu olan güzelin araflt›r›lmas›d›r, o hâlde bu disiplinin ad›n›n da bu
duruma uygun olarak “güzellik bilimi” ya da “güzellik teorisi” gibi bir fley olmas›
gerekir. Nitekim, on sekizinci yüzy›lda yaflam›fl olan Alman filozoflardan Herder
bu bilime Yunanca güzel anlam›na gelen “kallos” sözcü¤ünden türetilen “kalligo-
ne” ad›n›; on dokuzuncu yüzy›l Alman filozoflar›ndan olan Hegel de güzel sanat
felsefesi.“kalliologie” ad›n› vermifltir (Tunal› 1989: 15).
www.evrenselpdf.com
Felsefe tarihinden yapt›¤›m›z bu saptamalar esteti¤in alan›n›n günümüzde de

“güzel” ile s›n›rlanm›fl oldu¤u izlenimini do¤urabilir. Ancak bu do¤ru de¤ildir. Es-
tetik yaln›zca güzeli de¤il pek çok baflka kavram›, de¤eri de araflt›rmaktad›r. Örne-
¤in günümüze yak›n bir örnek olarak Frank Sibley’in (1959) “estetik özellikler” lis-
tesini verebiliriz. Bu listede “dengeli”, “sakin”, “güçlü”, “narin”, “duygusal”, “zarif”
ve “gösteriflli” gibi özellikler bulunmaktad›r. Bu terimler genellikle farkl› ba¤lam-
larda da kullan›labilen terimlerdir. Buradan da anlafl›laca¤› üzere gündelik yaflam›-
m›zda kullana geldi¤imiz pek çok terimin, en az›ndan Sibley gibi kimi düflünürle-
re göre, estetik bir boyutu vard›r.
Bununla birlikte Kant, “güzel”i inceledi¤i gibi “yüce”yi de estetik alan içerisine
dahil etmifltir. Schiller, “hofl”, “çekici”, “soylu”, “duyusal” ve “çocuksuyu” estetik
de¤er olarak görür. Hegel’in ö¤rencisi olan Rosenkranz da “çirkinli¤i” estetik ala-
na katm›flt›r (Tunal› 1989: 16). Tüm bu örneklerden anlafl›laca¤› üzere esteti¤in ala-
n›n› yaln›zca “güzel” ile s›n›rland›rmak esteti¤in alan›n› gereksiz ve haks›z yere da-
raltmakt›r. Ayr›ca güzel d›fl›ndaki tüm bu kategoriler de t›pk› güzel kategorisi gibi
sanatlarda kendilerini gösterebilmektedirler. Bu kategorilerle hiç ilgisi olmayan,
yani bunlar›n kullan›lmad›¤› bir “sanat üzerine düflünme”den söz edebilir miyiz
acaba? Yan›t›m›z “hay›r” olacakt›r. Baflka bir deyiflle, sanat felsefesi esteti¤in arafl-
t›rmad›¤› konular› araflt›r›yor de¤ildir. Estetik asl›nda sanat felsefesini de içine alan
daha genifl bir araflt›rma alan›d›r. Charles Lalo (1927) gibi düflünürlere göre sanat
esteti¤in uygulama alan› olarak da görülebilir. Esteti¤in gerçek nesnesi sanatt›r.
Baflka bir deyiflle estetik kategoriler kendilerini özellikle sanatlarda gösterecektir.
Sanat gibi uygulama alan› olmaks›z›n bir soyut estetikten söz etmek gülünç olacak-
t›r. Do¤al güzellik dedi¤imiz güzelli¤i bile nesne edinirken ancak belirli bir sanat
arac›l›¤›yla yarg›da bulunabiliriz. Estetik bu anlamda Lalo’ya göre bir sanat felsefe-
si olmak durumundad›r.
Biz bu kitapta estetik ve sanat felsefesini birbirinden ay›rmadan ve bir felsefi
Felsefi bir estetik; güzel, esteti¤in ayn› zamanda bir “sanat üzerine düflünme” oldu¤u ve dolay›s›yla daha
hofl, narin, duygusal, zarif, genifl bir araflt›rma alan›na sahip oldu¤u iddias› temelinde ele alaca¤›z. Burada
gösteriflli, çirkin, yüce,
çocuksu gibi pek çok “felsefi” sözcü¤üne vurgu yapmam›z›n en önemli nedeni de esteti¤in felsefi olma-
özelli¤i, sanatç›-sanat yan bir flekilde de ele al›nabilir olmas›d›r. Örnek vermek gerekirse foto¤raf ve film
yap›t›-izleyici iliflkisini ve
genel olarak sanat›n neli¤ini gibi görsel sanatlar alan› içerisinde yer alan bir “görsel estetik” felsefi olmayan es-
araflt›ran felsefenin bir tetiktir. Bu alanda felsefi konular›n ve sorunlar›n tart›fl›lmas›ndan çok ›fl›k, ayd›n-
alan›d›r.
latma ve renk gibi görsel ö¤elerin foto¤raf ve filmlerde ortaya ç›kan incelikleri esas
al›nmaktad›r.
ESTET‹⁄‹N PROBLEMLER‹
Esteti¤in kimi problemleri felsefenin di¤er alanlar›yla iliflkilidir. Örnek verecek
olursak; “Sanat bilgi üretir mi?”, “Özel bir tür estetik alg›dan söz edilebilir mi?”, “Sa-
nat›n ahlaki de¤erlerle bir ilgisi var m›d›r?” Bu soru ve problemlerin bir k›sm›n› biz
de kitab›n belirli bölümlerinde ele alaca¤›z. Bu bölümde ise do¤rudan do¤ruya es-
teti¤in konusu içerisine giren, özelde sanatlara genel olarak ise esteti¤e elefltirel bir
biçimde yaklaflt›¤›m›zda ortaya ç›kan kimi kavramsal problemleri iflleyece¤iz. Bu
problemleri araflt›rmaya “güzel” kavram›ndan bafllayaca¤›z. Felsefe tarihi içerisin-
de güzelin nas›l ele al›nd›¤›n›, güzelin çeflitli tan›mlar›n› ve güzelin ilkelerinin be-
lirlenip belirlenemeyece¤ini araflt›raca¤›z.
www.evrenselpdf.com
Güzellik
“Güzel” kavram› esteti¤in en temel kavram› olmufl, daha önce de anlatt›¤›m›z üze-
re kimi filozoflara göre bu alan›n ad›n› bile belirleyecek kadar önem kazanm›flt›r.
“Güzel” kavram›n›n insanl›k tarihi içerisindeki yeri de oldukça eskidir. Güzellik
pek çok mitosa, masallara, destanlara konu olmufltur. Fiziksel görünümde, beden-
lerde, ruhta, do¤ada ve tabi ki sanat alan›nda karfl›m›za ç›kt›¤› için insano¤lunun
en yak›ndan deneyimledi¤i bir fleydir.
Platon’da güzel olan yaln›zca “Güzel ‹deas›”d›r. Güzel ‹deas› d›fl›nda güzel olan
her fley hep belirli bir aç›dan, belirli bir zamanda güzeldir ya da bir baflka fleyle
karfl›laflt›r›ld›¤›nda güzeldir (Robinson 2005: 74). Platon’un felsefesinde aflama afla-
ma bir güzel bedenin kavran›fl›ndan öz güzelli¤inin, güzelin özünün yani Güzel
‹deas›’n›n kavranmas›na kadarki süreçten söz etmifltik. Güzelin ele al›n›fl› asl›nda
Platon’dan daha öncesine dayan›r. Örne¤in M.Ö. 6. Yüzy›lda yaflam›fl olan Yunan-
l› filozof Pythagoras Platon’un yapt›¤›na benzer bir flekilde güzel olan› kendi evren
anlay›fl›n›n bütünü içerisine yerlefltirmifltir. Ona göre en güzel fley uyumdur. Pytha-
goras, evrenin adeta bir müzi¤inin, melodisinin oldu¤una inanm›fl, gökyüzündeki
y›ld›zlar›n, ay›n, güneflin dans ederek dönerlerken uyumlu bir ses ç›kard›klar›n› id-
dia etmifltir. ‹flte bu da ona göre güzel oland›r.
Aristoteles’te güzel üzerine detayl› bir araflt›rman›n olmad›¤›n› belirtmifltik. Yi-
ne de güzellikle ilgili ondan ö¤rendi¤imiz fley güzelin belli bir büyüklükle ilgili ol-
du¤udur. Buna göre, “çok büyük” ve “çok küçük” olan, yani kavrama gücümüzü
aflan bir fley güzel olamaz (Tunal› 1989: 65). Bu görüflü önemsedi¤imizde, güzelin
orant›yla ilgili oldu¤unu, matematiksel olarak belirlendi¤ini kabul etmemiz gere-
kir. Asl›nda bu görüfl Aristoteles’e hocas› Platon’dan geçmifltir. Nitekim Platon da
son dönemlerinde Pythagorasç›lardan etkilenerek güzeli matematiksel bir kavram
gibi ele alm›flt›r. Buna göre güzellik ölçülebilir bir fley olmufltur. Örne¤in, bir çem-
ber kendi bafl›na güzeldir. fiimdi Aristoteles de güzellik konusunda Platon’dan et-
kilendi¤ine göre Antik Yunan’daki güzellikle ilgili yayg›n anlay›fl›n kökeninin
Pythagorasç›lara dayand›¤›n› rahatl›kla söyleyebiliriz ki ölçülebilen güzellik görü-
flü çeflitlenmekle birlikte günümüzde de hâlen korunmaktad›r.
Yine günümüzde, teknolojik yaflant›lar›n etkilerinden bunalan pek çok insan›n
do¤ayla yeniden uyum içerisinde yaflamak için çabalad›¤›n›, bu anlamda evrende
varoldu¤una inand›klar› uyuma kat›lmaya çal›flt›klar›n› söyleyebiliriz. Baflka bir de-
yiflle, Antik Yunan’daki -ve özellikle de Pythagoras’taki- genel anlay›fl günümüze
kadar tafl›nm›fl ve belki de o dönemde yafland›¤›ndan çok daha ciddi bir boyutta
yaflanmaya bafllanm›flt›r. Bu ba¤lam içerisinde her türlü çirkinlik bu uyumun d›fla-
r›s›nda kabul edilecektir. Yani güzel olan, evrenle, do¤ayla iç içe yaflanan saf uyu-
mun kendisidir.
Antik Yunan’da rastlad›¤›m›z bir yayg›n görüfl de “güzel” kavram› ile “iyi” kav-
ram›n›n bir tutulmas›d›r. Bunun için kulland›klar› tek bir sözcük bile vard›r: kalo-
kagathia (kalos: güzel, agathos: iyi). Bu bize Antik Yunan’da etik ve estetik de¤er-
lerin birbirinden ayr›lmad›¤›n› göstermektedir. Platon’da do¤ru bilginin güzelli¤ini
fark etmenin ne kadar önemli oldu¤unu, mutlak güzelli¤i anlamadaki son aflama
oldu¤unu söylemifltik. ‹nsan›n do¤ru bilginin güzelli¤ini fark etmesi ayn› zamanda
onun yaflam› “iyi” yaflamas›n›, “güzel” bir yaflam sürmesini de sa¤lamaktad›r. Mut-
lu bir yaflam, erdemli-iyi-ahlakl› bir yaflam, güzel bir yaflam Antik Yunan’da hep bir
arada düflünülür. Stoac›lar, örne¤in, yaflamay› ö¤renmemiz gerekti¤ini ve felsefe-
nin de yaflaman›n sanat› oldu¤unu söylemifllerdir. Yani felsefi bilgi bize daha iyi ve
www.evrenselpdf.com
asl›nda “daha güzel” nas›l yaflayabilece¤imiz konusunda yol göstermektedir. Antik

Yunan’da ama özellikle Stoac›larda felsefenin bir yaflam biçimi oldu¤unu görüyo-
ruz (Hadot 1995: 82). Buna göre, “güzel yaflamlar” yaflayabilmemiz için do¤ru bil-
gilenmemiz ve bildiklerimizi de yaflam›m›zda uygulayabilmemiz gerekmektedir.
Güzel ile ilgili karfl›t görüfllerden de söz etmemiz mümkün. Örne¤in üçüncü
yüzy›lda yaflam›fl teolog ve felsefeci Tertullianus güzeli fleytani bir fley, fleytan ta-
raf›ndan tohumlar› at›lm›fl dünyevi arzular›n gizli bir yan›ltmacas›, baflka bir deyifl-
le fleytan›n bir oyunu olarak nitelendirmifltir. Di¤er taraftan yine üçüncü yüzy›lda
yaflam›fl olan filozof Plotinos’a göre ise güzellik ilahi olan›n yeryüzündeki tezahü-
rü/görünümüdür (McMahon 2005: 307). Dördüncü yüzy›lda yaflam›fl ünlü Ortaça¤
düflünürlerinden Augustinus’a göre de bir kimsenin ruh ve beden güzelli¤ine sa-
hip olmas› için Tanr›’n›n mükemmel olan güzelli¤ine yaklaflmas› gerekmektedir
(Robinson 2005: 74). fiimdi bu üç filozof ayn› fleyden, güzelden, söz etmektedirler
ancak birbirine karfl›t iki görüflü ortaya koymufllard›r. Güzel hem fleytani hem ila-
hi bir fley gibi anlafl›lmaktad›r. Bu anlamda güzelin ne oldu¤unun belirlenmesi ger-
çekten zordur.
Genel olarak bak›ld›¤›nda ‹lk Ça¤, Orta Ça¤ ve on sekizinci yüzy›l felsefesinde
güzel problemi iyi yaflam kavram› ile birlikte ele al›nm›flt›r. Bununla birlikte on se-
kizinci yüzy›ldaki yayg›n görüfl hepimizin güzellik yetisine ya da güzellik iç duyu-
suna sahip oldu¤umuzdur. Bu yeti bir nesnedeki belirli bölümlerin bir araya gel-
mesine tepki veren bir yetidir ve güzel olana dair anlay›fl›m›z› da buradan ç›kart›-
r›z (McMahon 2005: 307-308). Francis Hutcheson, örne¤in, on yedinci on sekizin-
ci yüzy›l deneyimcilerinin deneye dayal› bilgi anlay›fl›n› estetikte göstermeye çal›-
flarak sanat›n temeline içsel duyuyu koymufltur. Güzellik ona göre ad›na güzel du-
yusu da diyebilece¤imiz içsel bir duyudur ve bir nesnedeki belirli özelliklerin kifli-
ler taraf›ndan tasarlanmas›d›r. Bu anlay›fla göre güzellik nesnel bir özellik de¤ildir
ancak kiflilerin nesnelerdeki belirli unsurlar› belirleyebilme yetisidir. Bir kimse ör-
ne¤in sar› bir toptan edindi¤i izlenimi tasarlayarak ona “sar›” diyebiliyorsa benzer
flekilde bir nesnedeki belirli özelliklerle karfl›laflt›¤›nda bu özellikleri tasarlayarak
nesneyi “güzel” olarak de¤erlendirebilir. Buna göre Hutcheson bir nesnede “tek-
düzelik ve çeflitlili¤in bileflik oran›” oldu¤unda kiflide güzel düflüncesinin do¤du-
¤unu iddia etmifltir.
Yirminci yüzy›la geldi¤imizde felsefeciler güzel problemini kavramsal çözüm-
leme problemi olarak ele almaya bafllam›fllard›r. Örne¤in flu tip sorular sorulmak-
tad›r. “Güzel öznel midir nesnel midir?”; “Bir nesneyi güzel k›lacak olan ve gerek-
li ve yeterli olarak de¤erlendirebilece¤imiz türden özellikler var m›d›r?”; “Güzel de-
neyimden kaynaklanan zevk ne tür bir zevktir?” (McMahon 2005: 307).
fiimdi öncelikle güzelin öznel mi nesnel mi oldu¤u sorusunu soral›m. Bu ko-
nuyla ilgili olarak kabul edilen yayg›n bir görüfl güzel kavram›n›n hem güzel bir
nesnenin yol açt›¤› zevk verici bir tepkiyi içermesi hem de güzelin zevk verici
tepkisinin güzel nesnenin k›smen nesnel özellikleri taraf›ndan belirlenmesidir.
Yani güzel üzerine yarg›lar›m›z› savundu¤umuzda, her ne kadar bir fleye güzel di-
yebilmemiz için öznel bir tepki vermemiz gerekiyorsa da biz sanki güzel hakk›n-
da ortada bir olgu varm›fl gibi davran›r›z (McMahon 2005: 307-308). Bu anlamda
güzelin hem öznel hem de nesnel bir yönü bulunmaktad›r. Peki güzelin ilkeleri
var m›d›r?
Güzelin ilkelerini s›ralamaya çal›flmak demek bir nesneye her zaman, her du-
rumda güzel diyebilmemizi sa¤layacak olan gerekli ve yeterli koflullar›n bir listesi-
ni yapmak demektir. Ayr›ca bu özelliklere sahip olan bir nesne alg›land›¤› zaman
www.evrenselpdf.com
alg›layan kiflide zorunlu olarak zevk verici bir tepki uyand›rmas› anlam›na gelir. Ayn› estetik unsurlar›n çok
farkl› hatta z›t deneyimler
Buradaki problem fludur: Örne¤in, bir kimse bir nesnenin güzelli¤inde deneyimle- yaflatmas› güzelin ilkelerinin
di¤i zevkin ortaya ç›kmas›nda en önemli unsur olarak “düzen” i görürken baflka bulunup bulunamayaca¤›
problemini do¤urmufltur.
bir nesnede “düzen” unsurunu zevk verici de¤il s›k›c› bulabilir. “Karmafl›kl›k” bir
nesnede güzel olabilirken bir di¤erinde zevk vermeyen bir flekilde karman çorman
görünebilir. Dolay›s›yla güzel deneyimini ortaya ç›karacak temel özellikler bilefli-
mi pek de öngörülebilir de¤ildir. Peki bu durumda güzelin ilkelerini bulam›yorsak
güzel kavray›fl›m›z sadece kiflisel bir tepki meselesi olarak m› kabul edilecektir?
(McMahon 2005: 309).
Güzelin ilkelerini bulmaktaki önemli bir problem güzelli¤in nesnelere yükledi-
¤imiz bir özellik olup olmamas›yla ilgilidir. fiayet güzellik bir özellik ise kuflkusuz
bildi¤imiz türden bir özellik de¤ildir. Biz bir nesnede genel olarak iki özelli¤in bu-
lundu¤unu düflünürüz. Bunlardan birincisi her nesnenin bir renginin ve a¤›rl›¤›n›n
oldu¤u gerçe¤idir. Bu duruma fizik ve kimya aç›kl›k getirir. Buna göre bir nesne-
nin onu gözleyen kifliye nas›l görünece¤ini, kiflinin onu nas›l gördü¤ünü anlayabi-
liriz. Nesnelerde bulundu¤unu düflündü¤ümüz ikinci bir özellik de bir nesnenin
rengi ve a¤›rl›¤› konusunda hemen herkesin ayn› görüflü paylaflmas›d›r. Bir anlafl-
mazl›k durumunda alg›layan kiflinin durumu ile ilgili (örne¤in, renk körü olabilir)
ya da alg›layan kiflinin alg›lama koflullar› ile ilgili (örne¤in ortam çok karanl›k ya
da ayd›nl›k olabilir) bir sorun oldu¤u düflünülür ve bu aç›kl›¤a kavufltu¤u zaman
da sorun ortadan kalkar (Townsend 2002: 21, 22).
fiimdi güzellik için ayn› fleyleri söyleyemeyiz. Baflka bir deyiflle bir nesneyi ne-
yin güzel k›ld›¤›n› fizik ve kimyaya baflvurarak belirleyemeyiz ya da belirlemeye
kalk›flsak bile bu konuda mutlaka anlaflmazl›k ç›kar. Ayr›ca bir nesnenin ne zaman
güzel oldu¤u konusunda herkesin anlaflmaya varmas› pek de olanakl› de¤ildir. Yi-
ne de baz› nesnelerin güzel, baz›lar›n›n güzel olmad›¤›n› söyler, neye güzel dedi-
¤imizi biliyormufluz gibi davran›r›z. “Günbat›m› bazen güzeldir. Bazen de s›radan.
Baz› fliirler güzel, di¤erleri tam anlam›yla felakettir. Bir trafik kazas›nda parçalan-
m›fl bedenlere, kanl› görüntülere güzel demeyiz. Baflka birço¤u da kiflisel seçim
sorunu olur” (Townsend 2002: 22). Bu durumda güzel hakk›nda ak›l yürütüp bir
sonuca varmak zorlaflmaktad›r. Ancak yine de “güzellik nedir?” sorusu sorulur. Fel-
sefi düflüncenin yöneldi¤i zor ama araflt›r›lmaya de¤er pek çok soru içerisinde bu
soru da yerini alm›flt›r.
Bir çözüm soruyu göz ard› etmekte ya da de¤ifltirmekte bulunabilir gibi gözü-
kebilir. Denebilir ki asl›nda bir fleyi neyin güzel k›ld›¤›n› sormak yerine bu fleyden
neden hoflland›¤›m›z› sormak daha do¤ru olabilir çünkü güzellik üzerine konufl-
mak asl›nda kendimiz hakk›nda konuflmakt›r. Yani söz konusu nesneden neden
hoflland›¤›m›zdan söz etmektir. Bir fleyden hofllan›p hofllanmamam›z›n nedenleri
nesneden çok kendimizle ilgili olabilir. Bir kifli örne¤in bir manzaradan hofllan›r-
ken baflka bir kifli ayn› manzaradan hofllanmayabilir. Bu iki durum birbiriyle çelifl-
mez. Çeliflmesi için her iki durumun da ayn› kifli taraf›ndan yaflan›p dile dökülme-
si gerekir. Örnek vermek gerekirse “Gün bat›m›ndan hofllan›yorum” ve “Gün bat›-
m›ndan hofllanm›yorum” önermeleri farkl› kifliler taraf›ndan söylendi¤inde çelifl-
mez. Yaln›zca ayn› kifli taraf›ndan söylendi¤inde çeliflir. Ne var ki “güzellik nedir?”
sorusuna bu flekilde verilen yan›t pek de tatmin edici bir yan›t de¤ildir. fiöyle de
düflünebiliriz: Bir fleyden hofllanmakla bir fleyi güzel bulmak asl›nda farkl› fleyler-
dir. “Hofllanm›yorum ama güzel” cümlesi anlaml› bir cümledir. Örne¤in, “fiu resim-
den hofllanm›yorum ama san›r›m güzel bir resim” cümlesi ço¤umuza anlaml› gel-
mektedir (Townsend 2002: 23, 24). Kiflisel olanla olmayan› ay›rmak isteriz. Nitekim
www.evrenselpdf.com
“Zevklerle renkler tart›fl›lmaz” derken de kastetti¤imiz budur: Tart›fl›lmayacak k›-

s›m kiflisel yand›r. Kiflisel olmayan yanda ise birbirimizi ço¤u zaman bir nesnenin
güzelli¤i konusunda ikna etmeye çal›fl›rken buluruz.
Alman felsefeci Kant ta “güzel”i “hofl”tan benzer sebeplerle ay›rm›flt›r. Ona gö-
re “hofl” duyusal bir ö¤edir ve nesnelere belirli bir ilgiyle ya da ç›karla yaklaflma-
m›z sonucu oluflmaktad›r. Oysaki güzelde bir ç›kars›zl›k vard›r. Güzel olan hoflu-
muza gitse de bu hofllanma kiflisel olmayan, ç›kar gütmeyen bir hofllanmad›r. Bir
melodiyi çocuklu¤umuzla ilgili bir an›y› an›msatt›¤› için hofl bulabiliriz. Bu tama-
men bizimle ilgili bir durumdur ve dolay›s›yla burada tart›flacak hiçbir fley yoktur.
Ayn› melodiyi notalar›n birbiriyle uyumundan ötürü ise güzel bulabiliriz ve karfl›-
m›zdakini bu güzelli¤e ikna etmek için u¤raflabiliriz. Bu anlamda tart›fl›lacak bir
fleyler mutlaka bulunacakt›r. Yine de sorun fludur ki bir baflka melodi de notalar
birbiriyle uyumsuz oldu¤u için, bir resimdeki renkler birbiriyle tezatl›k oluflturdu-
¤u için, bir heykeldeki orant› bir insandaki orant›ya uymad›¤› için “güzel” olabilir.
Burada da flüphesiz tart›fl›lacak fleyler olacakt›r ancak soru yine güzelin ilkece be-
lirlenip belirlenemeyece¤i noktas›na gelmektedir. Kant’a göre örne¤in, bütün gü-
zel nesnelerin paylaflt›¤› ve güzel olma durumunun yeterli ve zorunlu flartlar›n›
oluflturan özelliklerin bulunabilece¤i ölçütler gelifltirmek pek olanakl› de¤ildir. Yi-
ne de bu ölçütlerin gelifltirilemeyece¤i düflünülmemelidir. Nitekim ça¤dafl estetik-
çilerden Guy Sircello (1936-1992) güzelin ilkelerinin bulunabilece¤ini iddia ederek
yeni bir güzellik kuram› ortaya atm›flt›r. Ona göre bütün güzel nesnelerdeki ortak
özelliklerin ne oldu¤unun bulunmas› gerekir.
Sircello’ya göre hiç bir özellik kendi bafl›na, genel olarak güzel de¤ildir. Belirli
bir nesneye uyguland›¤›nda ancak güzel olabilir. Örne¤in, tek bafl›na “berrakl›k”
da “tenin berrakl›¤›” da genel olarak güzel kabul edilemez. Güzel olan belirli bir
kiflinin (örne¤in Ayfle’nin) teninin berrakl›¤›d›r. Dolay›s›yla berrakl›¤›n güzel bir
özellik oldu¤unu söylemek, berrakl›¤›n kimi örneklemelerinde güzel olabilece¤ini
söylemektir. Berrakl›k tek bafl›na güzel de¤ildir. Sircello güzel olan örneklemeler-
le güzel olmayan örneklemeleri ay›rt etmeye çal›flarak tüm güzel özelliklerin pay-
laflt›klar› ortak güzelli¤i araflt›rmaktad›r (Sircello 1975: 14-15).
1975’te yay›mlanan A New Theory of Beauty (Yeni Bir Güzellik Kuram›) adl› ya-
p›t›nda Sircello a¤›rl›kl› olarak “renk güzelli¤i”ni araflt›r›r. Bunun nedeni de güzel-
li¤in esas olarak “dikkat çeken”, “göze çarpan”, “bilince iflleyen” bir fley oldu¤u
gerçe¤idir. Örne¤in, bir gökkufla¤› gördü¤ümüzde kalbimiz yerinden f›rlayacak gi-
bi olur, gözlerimiz parlar. Alg›lama yetilerimiz “geniflliyor” ya da “doluyor” gibidir.
Güzelli¤in bu anlamda duyumsan›r bir etkisi vard›r. (19-20).
Sircello turuncu bir kedi, yeflil tepeler, k›rm›z› bir araba ve turuncu bir gün ba-
t›m› ile çamura bulanm›fl bir kedi, güneflin alt›nda sararm›fl tepeler, cilas›n› kaybet-
mifl bir araba ve rengi solduktan sonraki gün bat›m›n› karfl›laflt›r›r. Bir tür deney
yapmaktad›r. Bu deney ona renklerin canl›l›klar›n› kaybettiklerinde daha az güzel
olduklar›n› hatta güzelliklerini hepten kaybettiklerini gösterir. Demek ki canl›l›k
bir rengin güzel olmas›nda önemli bir role sahiptir (Sircello 1975: 21-23). Canl›l›k
ve renklerin güzelli¤i üzerine yapt›¤› bu araflt›rma Sircello’nun niteliksel derece
özelli¤i (a property of qualitative degree) ad›n› verdi¤i bir kavram› bulmas›n› sa¤-
lam›flt›r. E¤er bir nesne yüksek derecede niteliksel derece özelli¤i içeriyorsa bu
nesnenin güzel olaca¤›n› iddia etmifltir. Niteliksel derece özelli¤i, s›cakl›k derecesi
ya da a¤›rl›k gibi niceliksel olarak ölçülebilir olan bir özellik de¤ildir. Niteliksel de-
rece özelli¤i, bir nesnede yüksek derecede bulunup bulunmad›¤› yarg›s›na varabi-
len, bu konuda yeterince deneyim sahibi olan kiflilerce zevk al›nan bir özelliktir.
www.evrenselpdf.com
Bu demektir ki belirli bir nesneden hiç daha önce zevk almam›fl olan bir kifli bu
türden herhangi bir nesnenin güzel olup olmad›¤› yarg›s›na varmada yetkin de¤il-
dir (McMahon 2005: 311). fiöyle bir tan›m verebiliriz:
Tan›m: Bir nesne, yüksek derecede niteliksel derece özelli¤i içerdi¤inde ve söz
konusu özellik ilgili deneyime sahip olan kifliye zevk verdi¤inde güzeldir.
fiimdi bu tan›mdan yola ç›karsak örne¤in, tuhaf örnekler de bulunabilir. Sircel-
lo, limonun ekflili¤i, tuvalet kokusu, sümüklüböce¤in yap›flkanl›¤› gibi örnekleri
niteliksel derece özellikleri olarak kabul etmek durumundad›r (Sircello 1975: 65).
Ancak bu özelliklerin güzel olup olmad›¤› tart›flma konusudur. Örne¤in, limonlar›
tatmada oldukça deneyimli birini düflünelim. Bu kifli belirli bir limondaki ekflili¤in
yüksek derecede bulundu¤u yarg›s›na vars›n ve deneyimledi¤i ekflilikten de zevk
als›n. Bu durumda Sircello hakl›ysa limonun ekflili¤i güzel olarak kabul edilecek-
tir (McMahon 2005: 311).
Sircello’nun kuram›na iki itiraz yap›labilir (Ookerjee 1978: 464-465): 1) Yüksek
derecede bulunmayan kimi özellikler yine de çok güzel olabilir. Örne¤in Beetho-
ven’›n 5. konçertosunun sonuna do¤ru, orkestran›n yaratt›¤› karmafla içerisinde
fagotun beklenmedik on dingin notas› güzeldir. Buradaki büyüleyici etki aniden
ortaya ç›kan “karmafla-dinginlik” z›tl›¤›ndad›r. 2) Kimi durumlarda ise yüksek de-
recede bulunan bir niteliksel derece özelli¤i nesnesinin güzelli¤ini bozabilir. Ör-
ne¤in çok yüksek bir ses tüm melodinin etkisini altüst edecek kadar kulak t›rma-
lay›c› olabilir.
fiu soru biçiminde itirazlar da san›r›m üzerinde tart›fl›lmaya de¤er itirazlard›r:
Bir kimse zevk almad›¤› bir fleyi güzel bulamaz m›?
Bir kimsenin zevk ald›¤› bir fleyin güzel olmama ihtimali yok mudur?
Bir kimse söz konusu özellikle ilgili hiç deneyime sahip olmadan bir nesneyi
bu özelli¤inden ötürü güzel bulamaz m›?
Sircello’nun ayr›nt›l› bir flekilde ele ald›¤›m›z bu kuram›ndan sonra, son olarak
yine günümüz düflünürlerinden Alexander Nehamas’›n (1946-...) tam bir tan›m ni-
teli¤inde olmasa da güzele dair yorumuna k›saca bakarak bu bölümü tamamlaya-
l›m. Ona göre güzel, bir “mutluluk vaadidir”. Bu ifadeyi Baudelaire’den alm›fl olan
Nehamas’a göre “mutluluk vaadi” flu anlama gelmektedir: Biz bir nesneyi bizi ken-
disiyle ve ilgili nesne a¤›yla süre giden bir u¤rafl›n içine çekti¤inde güzel buluruz.
Bu a¤lar kifliseldir ve evrensel geçerlilik beklentisini karfl›lamazlar. Ancak Neha-
mas’a göre mutluluk vaadi yine de sanat deneyimi için vazgeçilmezdir (Guyer
2005: 67). Bu ba¤lamda güzel, haz›r verili bir özellik de¤ildir ve bir deneyim sonu-
cu oluflmaktad›r. Bu deneyim de söz konusu nesne ve bu nesneyle ilgisi olan her
türlü baflka nesneyle uzun bir u¤rafl›n devam›nda ortaya ç›kar. Dahas› güzelin or-
taya ç›kmas› mutlulukla eflde¤er tutulmufltur.
Güzelin ilkelerinin hangi gerekçelerle bulunabilece¤inin iddia edilebilece¤ini

SIRA S‹ZDE tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE
1
Estetik Özellikler
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Estetik araflt›rmalar›nda ilginin “güzel”den daha genifl bir alana yay›lmas› ve yir-
minci yüzy›lda güzel ve benzeri kavramlar›n çözümlemesine yönelinmesi sonucu
S O R Uolup olmad›-
“estetik özellikler” diyebilece¤imiz, nesnelere özgü kimi özelliklerin S O R U
¤› araflt›rma konusu oldu. Bu ba¤lamda bir nesnenin, örne¤in nesnel özelliklerine
benzer bir flekilde, estetik özelliklerinden gerekli ve yeterli koflullar›
D ‹ K K Aiçeren
T listeler D‹KKAT
yap›larak söz edilebilir mi? Bir nesnenin mor renkte olmas›ndan, hafif olmas›ndan,
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
www.evrenselpdf.com
K ‹ T A P K ‹ T A P
köflegen olmas›ndan söz edebilmemize benzer bir flekilde kimi “estetik” özellikler
bulabilir miyiz? Bu anlamda “estetik özellikler” tart›flmas›n› ça¤›m›zda bafllatan dü-
flünür Frank Sibley (1923-1996) olmufltur. Sibley’in “Aesthetic Concepts” (Estetik
Kavramlar) adl› 1959’da yay›mlanan makalesi yirminci yüzy›l analitik (çözümleyi-
ci) felsefe içerisinde bir dönüm noktas› olarak kabul edilmifltir.
Frank Sibley estetik özelliklerle ilgili bir tan›m vermek yerine ‘estetik’ teriminin
kapsam›n› belirleyen bir liste verir. Bu listede dengeli, sakin, güçlü, narin ve zarif
gibi terimler bulunmaktad›r. Sibley’e göre flayet bu listedeki terimlerin ne tür terim-
ler oldu¤unu kavrayabilirsek “estetik özellik” kavram›n› da genel olarak kavram›fl
olaca¤›m›z için bu listeyi geniflletmemiz mümkün olacakt›r. ‘Dengeli’ terimi örne-
¤in, biçimsel bir terimdir. Biz bu terimin biçimsel bir terim oldu¤unu kavrayabilir-
sek flayet, örne¤in ‘gevflekçe örülmüfl’ teriminin de benzer flekilde biçimsel oldu-
¤unu kavrar›z. Listedeki terimlerden devam edersek, ‘sakin’ terimi Sibley’e göre
duygularla ilgili bir terimdir. ‹flte benzer flekilde ‘k›zg›n’ terimi de duygularla ilgili-
dir. ‘Güçlü’ terimi bir tak›m ça¤r›fl›mlar yaratan bir terimdir. ‘Keskin’ terimi de ben-
zer bir flekilde kimi ça¤r›fl›mlar yapar. Sibley’in listesindeki ‘zarif’ terimi de¤er bi-
çen bir terimdir. Listede olmayan ancak ekleyebilece¤imiz ‘ince’ terimi de öyledir.
‘Narin’ terimi de ikinci düzey alg›sal bir özelliktir. ‘Coflkun’ terimi de bu anlamda
aynen ‘narin’ terimi gibidir. Sibley’e göre e¤er listeyi bu flekilde geniflletebilirsek ve
sanat eserlerinin, “a¤›rl›kl› olarak k›rm›z›” ya da “dikdörtgen biçiminde” gibi, bafl-
ka özelliklerini d›flar›da b›rak›rsak, estetik özellikleri estetik olmayan özelliklerden
ay›rt edebiliriz (Goldman 2005: 256). E¤er Sibley hakl›ysa, biz bir resmin ‘dengeli’
oldu¤unu, bir bestenin ‘zarif’ oldu¤unu söyledi¤imizde yapt›¤›m›z bu yorumlar öz-
nel de¤il nesnel tasvirlerdir. Nas›l ki herhangi bir nesneyi yeflil ya da sar› olarak
nesnel bir flekilde tasvir edebiliyorsam estetik özellikleri de benzer flekilde tasvir
edebilirim. E¤er ben bir resim için ‘dengeli’ özelli¤ini kullanabiliyorsam ve bu
özelli¤i kullanmak için yeterince nedenim yani bulgum varsa, bu durumda Sibley
yapt›¤›m bu tasvirin nesnel bir tasvir oldu¤unu söyleyecektir. Nesnel bir tasvirin
nas›l olanakl› oldu¤una bu ünitenin son k›sm›nda, estetik yarg›lar›n öznelli¤i-nes-
nelli¤i sorununu ele al›rken de¤inece¤iz. fiimdilik Sibley’in estetik özelliklerle/kav-
ramlarla estetik olmayan özellikler/kavramlar aras›nda kurdu¤u ba¤lant›y› anlama-
ya çal›flal›m.
Sibley’e göre bir eseri estetik olmayan özelliklerden yola ç›karak tasvir etmek
estetik özelliklerle ilgili bir tasvire yol açmaz. Ancak eserin estetik özelliklere sahip
oldu¤u iddias›n› desteklemek için estetik olmayan özellikler kullan›labilir. Örne-
¤in, bir resmin soluk renklere ve yuvarlak çizgilere sahip olmas› onu zarif yapmaz.
Di¤er taraftan, bir kimse resmin zarif oldu¤u iddias›n› desteklemek üzere resmin
solgun renklere ve yuvarlak çizgilere sahip olmas› özelliklerine iflaret edebilir. Sib-
ley’e göre bu gerektirmenin mümkün olamay›fl›n›n nedeni estetik özelliklerin, k›r-
m›z›l›k ve dikdörtgensellik gibi özelliklerin aksine, öznenin be¤enisini gerektirme-
sidir. Görme yetisinde problem olmayan herhangi bir kimse bir resmin zarif ya da
narin oldu¤unu anlamayabilir. Oysa ayn› resmin aç›k yeflil renkte oldu¤unu ya da
yuvarlak çizgilere sahip oldu¤unu anlar. Sibley’e göre bu tür insanlar›n resmin es-
tetik özelliklerini anlayamama sebepleri be¤eniye sahip olmamalar›d›r (Goldman
2005: 256; Sibley 1959: 423-427).
Benzer flekilde flu düflünceyi ele alal›m: “Bu resmi dengeli yapan fley sol alt kö-
fledeki k›rm›z› kütledir.” Bu düflünceyle pek çok fley ortaya ç›kar›labilir:
www.evrenselpdf.com
1) Bir eserin “dengeli” gibi bir özelli¤e sahip oldu¤u gerçe¤i,

2) Resmin sol alt köflesinde k›rm›z› bir kütlenin oldu¤u gerçe¤i,
3) Birinci noktan›n ikinci noktaya ba¤l› oldu¤u gerçe¤i (eserin dengeli olmas›
özelli¤inin sol alt köfledeki k›rm›z› kütleye ba¤l› olmas›).
Sibley’e göre normal görme yetisine sahip birisi resimdeki k›rm›z› kütleyi rahat-
l›kla görebilir. Oysa k›rm›z› kütleyi görüp resimdeki dengeyi görememek müm-
kündür. Hatta resme dengeyi verenin k›rm›z› kütle oldu¤unu görmeden resimde-
ki dengeyi görmek de mümkündür. Resimdeki bu ba¤lant›y› görebilmek için ise
be¤eni gereklidir. Sonuç olarak da ‘denge’ terimi Sibley’in terminolojisinde estetik
bir kavrama ya da be¤eni kavram›na dönüflür. ‘Dengeli’ gibi özellikler “ba¤l›”,
“ortaya ç›kar›lan” özelliklerdir. E¤er k›rm›z› kütlenin resimdeki konumu de¤ifltiri-
lirse resimdeki denge kaybolabilir. Ya da k›rm›z› kütleyi görememek bu kütleden
ortaya ç›kacak olan fleyi de görememektir (Lyas 2005: 174-175; Sibley 1965 :138).
Ted Cohen 1973’de yay›mlanan “Aesthetic/Non-aesthetic and The Concept of
Taste: A Critique of Sibley’s Position” (“Estetik/estetik-olmayan ve Be¤eni Kavra-
m›: Sibley’in Görüflünün Bir Elefltirisi”) bafll›kl› yaz›s›nda Frank Sibley’in be¤eniyle
ilgili görüflüne karfl› ç›km›flt›r. Ona göre estetik terimlerin do¤ru bir flekilde kulla-
n›lmalar› için be¤eni gerekli de¤ildir. Örne¤in, herkes aç›kça zarif olan bir çizgiy- Avangard, Frans›zcada
le zarif olmayan bir çizgiyi ya da aç›kça kasvetli olan bir melodiyle nefleli bir me- “öncü birlik” anlam›na
gelen askeri bir sözcüktür.
lodiyi ay›rt edebilir. Bunun için özel bir tür be¤eniye sahip olmak gerekli de¤ildir. Bu sözcü¤ün sanattaki
Cohen ayr›ca estetik özelliklerle estetik olmayan özellikler ayr›m›n› da sorgular ve metaforik karfl›l›¤› sanat›n
yine Sibley’in listesini elefltirmek için her iki kategoriye de uygulanabilecek olan öncü rolünün olmas›d›r.
Buna göre sanatç›lar›n
bir terimler listesi ortaya atar. Örne¤in, ‘cüretkar’, ‘güçlü’, ‘muhteflem’, ‘çizgisel’, yaratt›klar› yenilikçi yap›tlar
‘dinlendirici’ gibi terimleri hangi kategoride ele alaca¤›m›z flüphelidir. ‘Güçlü’ teri- toplumlar›n izleyece¤i yolu
belirledikleri için avangard
mi bir lokomotife uygulanacak olursa genellikle estetik olmayan bir özelli¤e karfl›- olarak de¤erlendirilir. Yeni
l›k gelir. Oysa Beethoven’›n üçüncü senfonisine uygulansa estetik bir özellik ola- olan avangard iken,
sonradan benzeri yap›lan
cakt›r. Ayn› flekilde ‘cüretkar’ terimini bir asker için söylemekle bir avangard tiyat- art›k avangard kabul
ro oyunu için söylemek farkl›d›r (Goldman, s. 257). Cohen’in elefltirisi “estetik edilmez. Marcel Duchamp’›n
yaratt›¤› kimi yap›tlar
özellikler” listesi oluflturmaya çal›flman›n bofla ç›kacak bir çaba oldu¤u yönünde- avangard olarak kabul
dir. Ona göre estetik özellikleri estetik olmayan özelliklerden ay›rt edemeyiz. edilir. Bkz. 2. ünite
Bununla birlikte Sibley’in be¤eni görüflü savunulabilir bir görüfl de¤il midir aca-
ba? Be¤eni zaten estetik özelliklerle estetik olmayan özellikleri ay›rabilmek için ge-
reklidir. Baflka bir deyiflle be¤eniye sahip birisinin estetik terimleri kullanmas›yla
be¤eni sahibi olmayan birisinin ayn› terimleri kullanmas› aras›nda bir fark olmaz
m›? Mutlaka olacakt›r. Baflka bir deyiflle bir kimsenin sanat yap›tlar›ndaki estetik
özellikleri kavrayabilmesi için bir tür e¤itim alm›fl olmas› gerekir. Do¤al olarak her-
kes bir tür be¤eniye sahiptir. Aksini kimse iddia edemez. Ne var ki Sibley’in “be-
¤eni”den anlad›¤› fley ola¤an kullan›m›yla “herkesin be¤eniye sahip olmas›” de¤il
estetik terimleri özel olarak nas›l kullanabilece¤ini bilmektir. Örne¤in hakk›nda
hiçbir fikre sahip olmadan izlenilen bir ça¤dafl dans gösterisindeki “estetik özellik-
ler” nas›l anlafl›lacak, yorumlanacakt›r? Gösterinin sonunda yap›lacak olan “hoflu-
ma gitti” ya da “hiç be¤enmedim” yorumlar› kuflkusuz söz konusu dans gösterisin-
deki estetik olanla ilgili de¤ildir ve bu yorumlar kiflisel olman›n ötesine geçememifl
yorumlar olarak kalacakt›r. Oysaki zaman›nda defalarca ça¤dafl dans gösterisi izle-
mifl, bu konuda bir fleyler okumufl, hatta belki bu dans e¤itimini az da olsa dene-
yimlemifl bir kiflinin yapaca¤› bir de¤erlendirme, eserdeki estetik özellikleri pekâ-
lâ aç›¤a ç›karabilir. Ya da Goldman’›n (2005: 258) verdi¤i örne¤i aktaracak olursak
diyelim ki Haydn dinliyoruz. E¤er daha öncesinde bu müzik stiline aflina olmad›y-
www.evrenselpdf.com
sak, yani hiç klasik müzik dinlememifl hiç Haydn dinlememiflsek, kuartetteki bir
bölümün zarafetini duyamay›z.
Estetik Deneyim
‹nsan yaflant›s› içerisinde pek çok deneyime sahip olur. Sözgelimi ifl deneyimi, ilifl-
ki deneyimi, dini deneyim, bilimsel deneyim, çocuk yetifltirme deneyimi gibi. “De-
neyim” sözcü¤ünü ço¤unlukla tamamlanacak ya da tamamlanm›fl olan bir süreci
belirtmek için kullan›r›z. Deneyim sahibi olarak yaflam hakk›nda bir fleyler ö¤ren-
mifl oldu¤umuzu düflünürüz. Yaflam›n bu çeflitli kesitlerinin her birinin bize katt›-
¤› flüphesiz çok de¤erlidir. Bu deneyimler “deneyim olma” bak›m›ndan ayn› olsa-
lar da birbirlerinden ay›rt edilebilir özelliklere sahiptirler. Kimi di¤erlerine göre da-
ha kuramsald›r, kimi mistiktir, kimi gündelik, kimi de daha uygulamaya dönüktür.
Estetik deneyim ad›n› verebilece¤imiz deneyim türü de bu çeflitli deneyim türleri
aras›nda yerini al›r.
Yukar›da estetik özelliklerden söz ettik. fiimdi ise bu özellikleri fark edecek ya
Estetik özne; estetik bir da ortaya ç›karacak olanlar›n yani estetik öznelerin ne yaflad›klar›n› anlamaya ça-
tutumla estetik deneyim l›flaca¤›z. Soraca¤›m›z sorular flunlar olacak: “Gerçekten estetik deneyim ad›n› ve-
yaflayan, estetik nesneleri
de¤erlendiren, yorumlayan, rebilece¤imiz bir deneyim türü var m›d›r?”, “Estetik deneyim yaln›zca duyulara da-
elefltiren kiflidir. yal› bir deneyim midir yoksa düflünsel bir taraf› da var m›d›r?”, “Estetik deneyimi
herkes yaflar m› yoksa bu deneyim yaln›zca belirli bir be¤eniye sahip, kendini ye-
tifltirmifl kifliler taraf›ndan m› yaflanabilir?”, “Estetik deneyimin nesnesi nedir?”
Estetik deneyim konusunda iki yayg›n görüfl bulunmaktad›r. Bu görüfllerden
biri biçimcilik di¤eri ise ba¤lamc›l›kt›r. Biçimcilik, estetik deneyimin nesnesini bi-
çimsel özellikler olarak kabul eder. Renk, flekil, çizgiler, ses, yap›, kal›p gibi özel-
likler biçimseldir. Buna göre bir kiflinin estetik deneyim yaflamas› dikkatinin ilgili
nesnenin biçimsel özelliklerine yönelmesini gerektirir. Bu bir resimse örne¤in, tu-
valdeki renklere, bu renklerin tonlar›na, aralar›ndaki uyuma, resmedilen flekillere
dikkat etti¤inde ya da dikkat etti¤i için estetik bir deneyim yaflam›fl olacakt›r. Bir
müzikse, bestedeki notalar›n birbiriyle uyumuna, ç›kan seslerdeki vurgulara, mü-
zikteki genel yap›ya dikkat edecektir. Biçimcilerin anlad›¤› türden bir estetik dene-
yim ayn› zamanda kiflinin söz konusu nesneyle kendisi aras›na mesafe koymas› an-
lam›na gelmektedir. Baflka bir deyiflle, deneyimi yaflayacak olan kiflinin her türlü
görüflünü, düflüncesini, inançlar›n›, istek ve hedeflerini bir kenara koymas› bekle-
nir. Böylelikle biçimcili¤e göre estetik deneyim nesnelerin alg›lanabilir olan özel-
likleri üzerinden de¤erlendirme yapmaktad›r. Bir dans gösterisine ya da oyun izle-
meye gittiniz diyelim. Kendinizi izledi¤iniz fleye “kendisi için”, “kendisi u¤runa”
vermek yerine ç›k›flta eve nas›l gidece¤inizi, karn›n›z›n çok ac›kt›¤›n› düflünüyor-
san›z, sahnedeki karakterler sizin inanç ve düflüncelerinizi yans›tmad›¤› için oyu-
nu izlemekte zorlan›yorsan›z biçimcilere göre yaflad›¤›n›z fley estetik bir deneyim
de¤ildir.
Ba¤lamc›l›k görüflü ise biçimcili¤in tam tersidir. Estetik deneyim için biçimsel
özellikler tek bafl›na yeterli olmaz, içerik son derece önemlidir. Hatta ba¤lamc›la-
ra göre kimi durumlarda içerik biçimden çok daha önemli olabilir. ‹çeri¤e dikkat
etmek, ilgili nesneyle araya mesafe koymamakt›r. Kifli kendi ahlaki, bilimsel, dini
görüfllerini, inand›klar›n› bir kenara koymadan zihinsel olarak meflgul olmal›d›r ki
tam anlam›yla bir estetik deneyim yaflayabilsin. Kimi durumlarda “bilgili” de olmak
durumundad›r. Gördü¤ü bir mimarinin hangi tarzda yap›lm›fl oldu¤unu ö¤renmifl-
se ve bu tarz hakk›nda bilgiye sahipse bilgi sahibi olmayana k›yasla estetik dene-
yim yaflamas› daha olanakl›d›r. Özellikle avangard tarzda yap›lm›fl eserlerle ilgili
www.evrenselpdf.com
estetik deneyim yaflamak, e¤er bilgi sahibi de¤ilsek, mümkün de¤ildir. Bir eserin
hangi tarz içerisinde hangi amaçla yarat›ld›¤›, neye hizmet etti¤i, varsa arkas›nda
yatan düflünce yaflan›lan deneyimin tam olmas›n›n, dolu dolu olmas›n›n önünü
açacakt›r. Bu durum “deneyim” sözcü¤ünün de hakk›n› verecek, tam bir “yaflam-
dan ö¤renme süreci” yaflan›lm›fl olacakt›r.
Kant biçimci görüflün temsilcilerindendir. Ona göre nesneler yaln›zca biçimle-
rinin alg›lanmalar›yla zevk uyand›rd›klar›nda estetik deneyimler de keyifli olurlar
(Eaton 2005: 33). Kant her ne kadar esas olarak estetik deneyim üzerinde de¤il de
estetik yarg›lar üzerinde durmufl olsa da yine de bu türden yarg›lar› de¤erlendirir-
ken bir nesnenin karfl›s›ndayken yaflanan deneyimin, zevk deneyiminin ve öznel
uyumun estetik yarg›n›n merkezinde yer ald›¤› görüflünde olmufltur. Kant’a göre
hiçbir ilke ya da ak›l yürütme biz bir nesneyi ilk elden alg›lamadan onun güzel ol-
du¤u konusunda bizi ikna edemez. Bu görüflüyle Kant, estetik de¤erlendirmeler-
de deneyimin önemini ortaya koymufltur. fiu de¤erlendirme yerindedir: Güzel ve
di¤er estetik özellikler nesnelerin sadece içsel özellikleri de¤il ayn› zamanda alg›-
layan, kavrayan ve hisseden öznelerin verdi¤i tepkileri de içeren özelliklerdir.
(Goldman, s. 259-260).
John Dewey 1958 de yay›mlanan Art as Experience (Deneyim olarak Sanat) ad-
l› yap›t›nda estetik deneyime iki temel karakter yükler. Bunlardan ilki “birlik” ve
“tamamlanm›fll›k”t›r. Bu iki nitelik olmadan deneyim oluflamaz. Dewey’e göre es-
tetik deneyimin ikinci karakteri daha ziyade anlama yetilerimizle ilgilidir. Buna gö-
re estetik deneyim için el ve göz yaln›zca araçt›rlar. Estetik deneyim denilen dene-
yim el ve gözün ötesinde gerçekleflir. Biçimci görüflü savunan Monroe Beardsley
(1981)’e göre de estetik deneyimde öznenin dikkati fenomenal (görüngüsel) nes-
nededir. Beardsley estetik deneyimi Dewey gibi “birlefltirilmifl”, “tam” (“beklentile-
rin sonraki geliflmeler sayesinde çözülmesi” anlam›nda) ve “yo¤un” olarak tasvir
eder. (Goldman, s. 260)
George Dickie (1965) estetik deneyimin hem Dewey hem de Beardsley taraf›n-
dan yap›lan tasvirlerine karfl› ç›kar. Dickie’ye göre tamamlanm›fl ya da biçimsel an-
lamda birli¤e sahip olan bir sanat yap›t› olabilir ancak ayn› fleyi bir deneyim için
söylemek mümkün de¤ildir. Deneyimler için genellikle bu ifadeler kullan›lmaz.
Bunlar› kullanmak, Dickie’ye göre, alg› ile alg›n›n nesnesini kar›flt›rmakt›r. Ona gö-
re, tamamlanm›fl bir eseri görmek ya da duymak tamamlanm›fl bir görme ya da
duymaya sahip olmam›za yol açmaz. Eddy Zemach (1997) da bu elefltirilere ek
olarak deneyimin tam olmas›ndan söz etti¤imizi varsaysak bile iyi sanat eserlerini
bu yoldan tasvir etmedi¤imizi dile getirir. ‹yi sanat eserlerini de¤erlendirmek ben-
zer eserlerle daha önce yaflad›¤›m›z karfl›laflmalar›, sonra karfl›laflacaklar›m›z› ve
baflka nesnelere baflvurmam›z› gerektirir. Ayr›ca Zemach’a göre Dewey ve Beard-
sley estetik deneyimi yaln›zca olumlu terimlerle nitelendirmifllerdir. Oysa estetik
deneyimde olumsuz estetik özellikleri de deneyimleriz: Çirkinlik, kasvetlilik, s›k›-
c›l›k gibi özellikleri (Goldman, s. 261).
fiimdi yukar›da sordu¤umuz “Estetik deneyimi herkes yaflar m› yoksa bu dene-
yim yaln›zca belirli bir be¤eniye sahip, kendini yetifltirmifl kifliler taraf›ndan m› ya-
flanabilir?” sorusu üzerinde biraz düflünelim. Bu soru ortada bir deneyim oldu¤u-
nu kabul etmekte ancak bu deneyimin herkes taraf›ndan de¤il de belirli bir kesim
taraf›ndan yaflanabilme olas›l›¤›n› da düflünmemize yol açmaktad›r. Nitekim David
Hume (1759) ve sonras›nda Frank Sibley (1959) ayn› nesne karfl›s›nda baz›lar›n›n
estetik deneyim yaflad›klar›n› baz›lar›n›n ise yaflamad›klar›n› savunmufllard›r. On-
lara göre yaln›zca be¤enisi olan ya da özel bir tür duyarl›l›¤› olan kifliler bu dene-
www.evrenselpdf.com
yimi yaflayabilmektedirler. Hume, tüm insanlar›n ayn› flekilde yetenekli birer uz-
man olmad›klar›n› ve sadece duyarl›, dikkatli, aç›k fikirli, zihni aç›k, e¤itimli, de-
neyimli insanlar›n örne¤in iyi bir fliiri kötü bir fliirden ay›rabilece¤ini iddia etmifltir.
Anlafl›ld›¤› üzere izleyici burada hiçbir flekilde edilgen bir konumda de¤ildir. Tam
tersine oldukça etkin ve özel bir konumdad›r (Eaton 2005: 33). Bu s›ralad›¤›m›z
özelliklere yüksek derecede sahip olan kifliler “ideal elefltirmenler”dir ve geri ka-
lan bizler güzellik konusunda onlara uymal›y›zd›r (Robinson 2005: 74). Demek ki
bu ideal elefltirmenler yaln›zca estetik deneyim yaflayabilmekle kalm›yorlar bir de
genelden farkl› olarak vard›klar› estetik yarg›lar kabul edilebilir yarg›lar oluyor.
fiimdi son olarak “gerçekten estetik deneyim ad›n› verdi¤imiz bir deneyim türü
olup olmad›¤›” konusuna geri dönelim. Yukar›da, yaflamda pek çok farkl› deneyim
yaflayabildi¤imizi ve her birinin özel oldu¤unu, bu deneyimlerin farkl› alanlarda
yaflamlar›m›za pek çok fley katt›klar›n› belirtmifltik. Tabi Hume ve Sibley hakl›ysa
pek ço¤umuz estetik deneyim yaflayamad›¤›m›z için hayat›m›z›n bu alan› bofl ka-
l›yor demektir. Estetik deneyim gibi kimi deneyimlerin ancak belirli bir alt yap›ya
sahip insanlarca yaflan›l›r oldu¤u iddias› elbette yaflam içerisinde farkl› deneyim
türleri oldu¤u iddias›n› çürütmez. Yaln›zca kimilerinin bu özel deneyim türünü ya-
flamad›¤›n› ortaya koyar. Bununla birlikte flu görüflü de belirtmeden geçmeyelim:
Kimi düflünürlere göre estetik deneyim ad›nda bir deneyim türünü di¤er deneyim
türlerinden ay›rt etmek ne olanakl›d›r ne de gereklidir. Bu kavram o kadar belirsiz
ve soyut bir kavramd›r ki herhangi bir bilgisel içeri¤i bulunmamaktad›r. Örne¤in
“Bu sabah bir Porschede muhteflem bir sürüfl keyfi yaflad›m” gibi bir deneyimden
söz etmek kiflinin yaflad›¤› deneyimi çok daha iyi tasvir etmektedir (Eaton 2005:
34). Bu tez herkesin estetik deneyim yaflamad›¤› tezinden daha afl›r› bir tezdir çün-
kü yaflan›lacak özel bir tür deneyimi daha bafltan yads›maktad›r. Ayr›ca “estetik de-
neyim” ad›n› verebilece¤imiz bir deneyimin nas›l bir deneyim oldu¤u araflt›rmas›-
n› gereksiz bir araflt›rma olarak görmektedir. Oysaki pek ço¤umuza göre böyle bir
deneyimden söz etmek anlaml›d›r ve bu deneyimden söz etmeyi isteriz de. Yafla-
d›¤›m›z›n özel bir deneyim oldu¤una inanarak bu deneyimi karfl›m›zdakine aktar-
mak, konuyla ilgili onun düflüncelerini almak isteriz. Bu anlamda estetik deneyi-
min ne oldu¤unun araflt›r›lmas› çok daha heyecan vericidir.
SIRA S‹ZDE Estetik deneyimi herkesin yaflay›p yaflayamayaca¤› konusunda ne düflünüyorsunuz?

SIRA S‹ZDE
2
Estetik Tutum
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹yak›ndan
M
Estetik deneyimle ilgili bir kavram da “estetik tutum” kavram›d›r. Özel-
Estetik nesne; estetik likle 18. yüzy›ldan bugüne estetik nesnelerin ya da estetik özelliklerin alg›lanma-
deneyimin
S O R nesnesi, estetik
U
öznenin yöneldi¤i nesnedir.
s›nda özel bir S Otutumun
R U (estetik tutum) da rolü olup olmad›¤› tart›flma konusu ol-
mufltur. Estetik tutuma sahip olmak ço¤u zaman biliflsel tutum, kiflisel tutum ve
pratik tutum gibi öznelerin tak›nabilece¤i di¤er tutumlardan ay›rt edilmifltir. Bir
D‹KKAT D‹KKAT
nesneye ya da olaya onun hakk›nda bir fleyler ö¤renebilmek için yaklafl›yorsam tu-
tumum biliflsel, kendimle ilgili kimi fleylerle benzerlik kurmak için yaklafl›yorsam
N N
tutumum kiflisel ve kullan›fll›l›¤› aç›s›ndan yaklafl›yorsam da pratik olarak kabul
edilebilir. Bu tutumlardan farkl› olarak estetik tutumun “ere¤ini kendinde tafl›d›¤›”,
AMAÇLARIMIZ
bir baflka fleye hizmet etmedi¤i, yöneldi¤i nesne ya da olaydan yaln›zca zevk al-
AMAÇLARIMIZ
mak ad›na zevk almak için yöneldi¤i iddia edilmifltir. Bir do¤a manzaras›na, bir
heykele ya da mimari bir yap›ya yaln›zca seyretmek için bak›yorsam ve herhangi
K ‹ T A P d›flsal bir amaç
K ‹ Tgütmüyorsam,
A P seyrine dald›¤›m nesneden o nesne olarak zevk al›-
yorsam, tutumumun estetik oldu¤u söylenir. Burada sözünü edebilece¤imiz önem-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
www.evrenselpdf.com
‹NTERNET ‹NTERNET
li bir kavram ilgisizlik kavram›d›r. Bu kavram estetik nesnenin hem pratik kullan›- ‹lgisizli¤in estetik d›fl›ndaki
anlam›, yarg›lamada ya da
m›na karfl› ilgi eksikli¤i (ilgisiz kalmak) anlam›nda hem de söz konusu nesnenin tart›flmada yans›z kalmak,
varolufluyla ilgilenmemek anlam›nda kullan›l›r. Nesneye yaln›zca bir seyir nesnesi taraf tutmamakt›r.
olarak yaklafl›l›r, özelliklerine yaln›zca alg›lamak ad›na bak›l›r. Estetikteki kullan›m› ise
nesnenin varoluflu ve pratik
Kant’a göre tak›nd›¤›m›z estetik tutum sonucu estetik bir yarg›da bulunurken kullan›m›yla ilgilenmemektir.
nesnenin varolufluyla ilgilenmeyiz yaln›zca görünüflüyle ilgileniriz. Nesnenin kul-
lan›m›yla ilgili de herhangi bir ilgi beslemeyiz. Nesneyle yaln›zca seyrine dalmak
anlam›nda ilgileniriz. Bu anlamda seyre dalma kavram›n›n özne aç›s›ndan bir tür
edilgenlik içerdi¤i söylenebilir. Oysaki Goldman’›n da belirtti¤i gibi estetik de¤er-
lendirmelerde alg› son derece etkendir: Görsel sanatlarda biçimsel özellikleri, ede-
biyatta anlat›msal yap›y› ve müzikteki geliflmeleri deneyimlerken beklentilerden ve
yeniden kurgulamalardan söz edebiliriz (2005: 263). Kant’›n biçimci görüflün tem-
silcilerinden oldu¤unu söylemifltik. Nitekim “seyre dalma” ve “ilgisizlik” kavramla-
r› özellikle biçimci görüflü destekleyen kavramlard›r. Estetik öznenin yöneldi¤i
nesneyle aras›na mesafe koymas›, nesnenin seyrine dalmas› ve nesneye “ilgisiz”
kalmas›n› sa¤layan en önemli etkenlerdir.
Edward Bullough (1912) “ilgisizlik” kavram›na “duygusal ayr›lma”y› eklemifltir.
Ona göre örne¤in trajik bir oyunu do¤ru bir flekilde de¤erlendirebilmemiz için
sahnede olup bitenlere müdahale etmekten kendimizi al›koyacak kadar oyundan
ayr›lmal›y›z. Bullough’nun bu de¤erlendirmesine Goldman flu flekilde karfl› ç›k›la-
bilece¤ini söylemifltir: Bir trajedide a¤larken, bir korku filminde korkudan yerimiz-
den z›plarken ya da bir roman›n olaylar dizisine kendimizi kapt›rm›flken eserden
ayr›lm›fl, kopmufl oldu¤umuzu söylemek zordur. Oysaki tam da bu s›rada bu eser-
lerin estetik niteliklerini dolu dolu de¤erlendiriyor olabiliriz (2005: 264). Kuflkusuz
burada sorgulanan estetik öznenin nesneyle aras›na koydu¤u mesafedir. Bir sanat
yap›t›ndan kopmak zor oldu¤u gibi sanki durum tam tersiymifl gibi de düflünüle-
bilir. Bir film esnas›nda a¤layabilmek nesneyle araya mesafe konmad›¤› için ola-
nakl›d›r. Sa¤l›kl› bir de¤erlendirme için duygusal ayr›lma gerekli gibi gözükebilir.
Di¤er taraftan estetik tutum ve estetik deneyim özneye ait kavramlard›r. Bu neden-
le bu iki kavram ile öznenin özneli¤inden neredeyse bütünüyle soyutlanm›fl bir fle-
kilde nesneye yönelmesinin ters düfltü¤ünü de söylemek olanakl›d›r.
Nitekim örne¤in Eddy Zemach (1997), ilgisizlik kavram›na flüpheyle yaklaflm›fl-
t›r. Ona göre yaln›zca estetik alandaki ilgiye ilgisiz demek yan›lt›c›d›r. Kant’›n be-
lirlemelerinin aksine, estetik olarak alg›lad›¤›m›z nesnenin gerçek varolufluna kar-
fl› ilgiliyizdir. Örne¤in e¤er flark›c›lar›n yaln›zca dudaklar›n› oynatt›klar›n› bilseydik
ya da onlar sadece üç boyutlu birer görüntü olsalard› opera izlemekten ayn› flekil-
de keyif almazd›k. Benzer bir flekilde, bir resmin yeniden yap›lm›fl hali orijinal ha-
linden görüngüsel anlamda ay›rt edilemez olsa da yine de bizi orijinali kadar etki-
lemez. (Goldman, s. 264) Bu örnekler izledi¤imiz sanat yap›tlar›na karfl› asl›nda hiç
de ilgisiz olmad›¤›m›z›n, olamad›¤›m›z›n karfl› örnekleridir.
Kendall Walton (1970) ve Arthur Danto (1981)’ya göre de bir sanat yap›t›n›n
nas›l s›n›fland›r›ld›¤› kiflinin alg›lad›¤› estetik özellikleri etkiler. (Danto’nun görüflü
ikinci ünitede detayl› olarak ifllenecektir.) Bir stilde cüretkâr ya da zarif olan bafl-
ka bir stilde ayn› flekilde bulunmayabilir. Dolay›s›yla estetik niteliklerin do¤ru bir
flekilde de¤erlendirmesinin yap›labilmesi için bir eserin do¤ru s›n›fland›r›lmas› da
dahil olmak üzere tarihsel ba¤lam› hakk›nda bilgi gerekir. Örne¤in ça¤dafl sanat
büyük ölçüde teknolojik, seri üretimsel temalar› ve teknikleri yans›t›r. E¤er bu fle-
kilde yarat›lan eserler pratik yaflam ba¤lam›ndan soyutlanm›fl bir flekilde ele al›n›r-
sa bu eserlerin bütün anlam›, amac› kaybolur (Goldman 2005: 265). Dikkat edilir-
www.evrenselpdf.com
se Walton ve Danto’nun görüflleri estetik deneyimde içeri¤in biçimden çok daha

önemli oldu¤unu savunan ba¤lamc›l›k görüflüne yak›nd›r. Nesnenin yaln›zca sey-
rine dalarak tak›nd›¤›m›z “ilgisiz” tutum sa¤l›kl› bir estetik de¤erlendirmenin yap›-
labilmesini olanaks›z hâle getirmektedir. Estetik öznenin yöneldi¤i nesne hakk›n-
da kimi bilgiler tak›n›lan estetik tutumu mutlaka etkileyecektir.
Alan Goldman’a göre de her nesne estetik de¤erlendirmeye davet etmez. Do-
lay›s›yla estetik bir tutum benimsemeye çal›flmak ya da bir nesneye tamamen
odaklanmay› arzulamak estetik deneyimin oluflmas› için yeterli olmayabilir. Ayr›ca
bu zorunlu da de¤ildir. Kimi durumlarda bir sanat eserinin ya da do¤al bir manza-
ran›n estetik niteliklerine çarp›l›veririz. Bir eserin de¤erlendirilmesiyle tamamen
meflgul oldu¤umuzda genellikle baflka bir dünyaya girme yan›lsamas›n› yaflar›z.
Kendimizi estetik deneyim içinde, eserin dünyas›nda kaybederiz. Estetik tutumun
bizi pratik ifllerimizin dünyas›ndan kopard›¤› iddias›n›n arkas›nda yatan gerçek bu-
dur. Fakat asl›nda estetik nesneyi de¤erlendirirken bu nesneden kopmay›z. Tam
tersi söz konusudur. Benzer bir flekilde bu nesnenin varolufluna ya da di¤er nes-
nelerle olan iliflkisine ilgisiz de de¤ilizdir. Çünkü bu iliflkiler nesnenin görünüflünü
ya da bizim onunla ilgili deneyimimizi etkileyebilir (2005: 265-266). Anlafl›laca¤›
üzere Goldman da Walton ve Danto gibi ba¤lamc› görüflten yana olmufltur.
SIRA S‹ZDE Biliflsel, kiflisel

SIRAveS‹ZDE
pratik tutuma birer örnek bulunuz.
3
Esteti¤in Dile Gelifli: Bir De¤er Yarg›s› Olarak Estetik
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yarg› D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bu bölümde estetik araflt›rma alan›n›n kulland›¤› dili anlamaya çal›flaca¤›z. Estetik
S O R U nesnelerle ilgili
S O Rbir U ifade kulland›¤›m›zda yani bir do¤a nesnesi ya da bir sanat ya-
p›t›na estetik bir yüklem yükledi¤imizde bir yarg›da bulunmufl oluruz. Bu yarg› bir
de¤er yarg›s›d›r. Baflka bir deyiflle estetik fenomen dile geldi¤inde özneye ait bir
D‹KKAT D‹KKAT
de¤er yarg›s› oluflur. Gerçeklikle ilgili yarg›lar “Su H2O’dur” gibi herkesin üzerin-
de anlaflabilece¤i türden yarg›lard›r. De¤er yarg›lar› ise bir de¤erlendirme sonucu
N N
SIRA S‹ZDE olufltuklar› SIRA S‹ZDE
için gerçeklikle ilgili yarg›lardan farkl›d›rlar. De¤er yarg›lar› aras›nda en
yayg›n olanlar etik ve estetik de¤er yarg›lar›d›r. Konumuz gere¤i etik de¤er yarg›-
AMAÇLARIMIZ
lar›n› incelemeyi
AMAÇLARIMIZ
bir kenara koyarak estetik de¤er yarg›lar›n› araflt›raca¤›z. Yirmin-
ci yüzy›lda dil çözümlemelerine yönelen felsefi sorunlar analitik (çözümleyici) es-
tetik alan› da etkilemifltir. Cohen’in de saptad›¤› gibi (2005: 35) analitik estetik içe-
K ‹ T A P risinde estetik
K ‹ yarg›larla
T A P ilgili olarak sorulan yayg›n sorulardan biri estetik yarg›la-
r› estetik olmayan yarg›lardan nas›l ay›rt edece¤imiz sorusudur. Di¤er önemli bir
soru da on sekizinci yüzy›ldan beri sorula gelen estetik yarg›lar›n öznel mi nesnel
TELEV‹ZYON mi oldu¤uT Esorusudur.
L E V ‹ Z Y O N Biz bu bölümde öncelikle estetik yarg›lar› nas›l ay›rt edece-
¤imiz sorusunu ele alaca¤›z. Bu soruyu ça¤dafl estetikçilerden Dabney Townsend
(2002)’in çözümlemelerini kullanarak tart›flaca¤›z. Di¤er soruyu ise Kant’›n ve da-
ha yak›n zamandan Sibley’in estetik anlay›fllar› içerisinden tart›flaca¤›z. Kant’›n es-
‹NTERNET tetik görüflü‹ Nbeflinci
T E R N E T ünitede ayr›nt›l› bir flekilde ele al›nd›¤› için burada yaln›zca es-
tetik yarg›lar›n öznellik ve nesnellikleri üzerine genel de¤erlendirmelerde bulun-
makla yetinece¤iz. fiimdi öncelikle ilk sorumuzla bafllayal›m.
Esteti¤in dilini anlayabilmek için betimleyici terimlerden yola ç›kabiliriz. Este-
tik bir betimleme yap›ld›¤›nda “X, Güzeldir” (örne¤in “Mona Lisa tablosu güzeldir”,
“Önümdeki da¤ manzaras› güzeldir”) yarg›s›ndaki “güzel” sözcü¤ü yerine “zarif”,
“iyi bestelenmifl”, “dengeli”, “büyüleyici”, “incelikli” gibi sözcükleri ya da estetik
ba¤lamlarda kullan›lan pek çok s›fat› kullan›r›z. Örne¤in, güzel bir havada seyret-
www.evrenselpdf.com
ti¤im yemyeflil bir manzaraya bak›p “ne kadar canl› ve taze görünüyor” dedi¤im-
de genel olarak düflündü¤üm fley bu manzaradaki yeflilliklerden hayvanlara iyi
yem ç›kaca¤› de¤ildir. Bu betimlemede “taze ve canl› görünmeyi” estetik bir yük-
lem olarak kullanm›fl›md›r. Benzer flekilde bir kad›n portresine bakarak “zariftir”
yüklemini kullan›rsam büyük ihtimalle resmedilen kad›n›n k›yafetlerine, durufluna
ya da ressam›n klasik güzellik anlay›fl›na gönderme yapar›m. Estetik özne ve este-
tik yüklem(ler)den oluflan estetik yarg›lar “X, A’d›r” biçiminde dile gelirler. Bu ka-
l›ptaki ‘X’ do¤al bir nesne ya da bir sanat yap›t›n›, ‘A’ ise estetik bak›fl› yans›tan
sonsuz say›da s›fat› (estetik yüklemi) dile getirmektedir (Townsend 2002: 45). Bu-
na göre estetik yarg›n›n “X, A’d›r” kal›b›ndaki ‘X’ yerine bir nesne ve ‘A’ yerine de
bir estetik yüklem konarak oluflaca¤›n› söylemek isteyebiliriz. Ancak buradaki so-
run fludur: ‘A’ yerine konabilecek sonsuz say›da s›fat söz konusuyken bu s›fatlar›n
estetik yüklemlere karfl›l›k geldi¤i nas›l anlafl›lacakt›r?
‘Nefleli’, ‘hüzünlü’, ‘c›v›l c›v›l’, ‘korkutucu’, ‘yumuflak’, ‘masum’ gibi terimler
gündelik yaflam›m›zda oldu¤u gibi pek çok farkl› ba¤lamlarda kullan›lan terimler-
dir. E¤er bu terimler ayn› zamanda estetik yüklemler olarak da kullan›labiliyorsa
burada bir sorunla karfl› karfl›yay›z demektir: Yüklemin estetik anlamda kullan›l›p
kullan›lmad›¤› nas›l belirlenecektir? Townsend’in verdi¤i örne¤e bakal›m ve “X,
A’d›r” biçimindeki iki cümleyi inceleyelim:
“David neflelidir.”
“David Hume portresi neflelidir.”
Birinci cümledeki ‘neflelidir’ terimi David ad›nda birinin duygusal durumunu

betimleyen bir yüklemken ikinci cümledeki ‘neflelidir’ terimi belirli bir portrenin
stilini betimleyen bir yüklemdir. Bu saptamalarla yüklemlerin ne zaman estetik
yüklemler oldu¤unu çözdü¤ümüzü sanabiliriz. Diyebiliriz ki örneklerden de anla-
fl›ld›¤› üzere sadece estetik nesneler estetik yüklem al›rlar. Yani estetik nesnelerin
betimlemelerinde kullan›lan yüklemler do¤al olarak estetik yüklemler olacakt›r
(Townsend 2002: 46). Nitekim örne¤imize geri dönersek, ‘David’ estetik bir nesne-
ye karfl›l›k gelmedi¤i için kendisine yüklenilen s›fat da estetik de¤ildir. Oysaki ‘Da-
vid Hume portresi’ ünlü bir filozofun resmidir, yani bir sanat eseri olarak estetik
bir nesnedir. Bu nedenle de bu nesneye yüklenilen bir s›fat ister istemez estetik
olacakt›r. Ne var ki bu çözümün sorunlu oldu¤unu ikinci cümledeki yüklemi de-
¤ifltirerek rahatl›kla anlayabiliriz:
“David Hume portresi kare biçimindedir”.
‘David Hume portresi’ estetik bir nesnedir ancak ‘kare biçimindedir’ yüklemi-
nin estetik bir yüklem olmad›¤› ortadad›r. Böylece tek bir karfl› örnekle estetik
nesnelere yüklenen her s›fat›n bir estetik yükleme karfl›l›k geldi¤i iddias› çürütül-
müfl olur (Townsend 2002: 46). Peki sorunu çözmek için baflka bir yoldan gidile-
bilir mi?
Townsend’e göre sorununun çözümü yüklemlerin nas›l kullan›ld›klar›nda yat-
maktad›r. Townsend’in önemli bir saptamas› kimi estetik yüklemlerin e¤retilemeli
(metaforik) olarak kullan›lmalar›d›r. Yukar›daki örne¤imizi hat›rlarsak, “David
Hume portresi neflelidir” cümlesindeki ‘neflelidir’ yüklemi e¤retilemeli olarak kul-
lan›lm›flt›r. Her e¤retileme estetik olmasa da yine de e¤retilemeler estetik yüklem-
ler konusunda önemli ipuçlar› verirler. Townsend’in önemli bir saptamas› da yük-
lemlerin estetik anlamda kullan›ld›klar›n› anlamada de¤erlendirme yapan kiflinin
www.evrenselpdf.com
bizzat iflin içinde olmas› ve bakt›¤› fleyi do¤rudan anlamas›d›r. “Yüklemlerin es-
tetik anlamda kullan›lmas›, iflin içinde olmay› ve do¤rudan anlamay› zorunlu k›-
lar.” Bir baflkas›n›n David Hume portresini nefleli bulmas› bu resmi anlamam ko-
nusunda benim için bir fley ifade etmeyebilir. Oysa ayn› portrenin kare biçimin-
de oldu¤unu yine bir baflkas›ndan ö¤rensem resmi görmeme gerek kalmadan ne
demek istenildi¤ini anlar›m (Townsend 2002: 46-48). Bu ikinci saptaman›n yine
de iki önemli sorunu gündeme getirdi¤ini de göz ard› etmemek gerekir. Birinci
sorun estetik yüklemlerin belirlenmesinde “ikna”n›n gerekli olmas›d›r. Kifli bakt›-
¤› fleyi do¤ru anlad›¤›na ikna olmal›d›r. Oysaki “ikna” da estetik bir yön bulun-
maz. ‹kinci bir sorun da yap›lan incelemenin “bak ve gör”e dönüflmüfl olmas›d›r.
Estetik olan› gören bir duyumuzun olup olmad›¤› ise son derece flüphelidir (Town-
send 2002: 51-52).
Dabney Townsend’e göre üç Bu sorunlara ra¤men ikna konusu Townsend’i elefltirilerdeki estetik yarg›lar›n
tür estetik yarg› vard›r: Kar- incelenmesine götürmüfltür (54-65). Buna göre üç tür estetik de¤er yarg›s› vard›r:
fl›laflt›rmal› yarg›lar, mutlak
yarg›lar ve estetik deneyim 1) Biçimi “A, B’den daha iyidir” olan karfl›laflt›rmal› yarg›lar. Örnek: “Hamlet
yarg›lar›. Othello’dan daha iyidir” (ayn› yazar›n iki oyunu karfl›laflt›r›l›r); “Shakespeare, Chris-
topher Marlowe’dan daha iyidir” (Elisabeth döneminden iki yazar karfl›laflt›r›l›r);
“Shakespeare gelmifl geçmifl en iyi yazard›r” (Shakespeare di¤er tüm yazarlarla
karfl›laflt›r›l›r).
Bu örneklerin ortak noktas› hepsinin de olgularla ilgili de¤er yarg›lar› olmalar›-
d›r. Hamlet’in ve Othello’nun Shakespeare’e ait eserler oldu¤u bir olgudur ancak
bunlardan birinin di¤erinden “daha iyi” oldu¤unu söylemek söz konusu olguyla il-
gili bir de¤er yarg›s›d›r. Olgular söz konusu oldu¤unda kan›t gösterilebilir ancak
de¤er yarg›lar›yla ilgili olarak gösterilecek bir kan›t yoktur. Olgulara de¤er yarg›s›
yüklemek ancak bir kuramla ya da bir seçimle olanakl›d›r.
2) Biçimi “A, B’dir” olan mutlak yarg›lar. Örnek: “Hamlet müthifl bir oyundur “
(Hamlet’i bir de¤er ölçe¤ine yerlefltiriyorum); “Hamlet müthifltir çünkü ahlaksal
olarak karmafl›kt›r”. (Ahlaksal karmafla özelli¤inin Hamlet’i de¤erli k›lan bir özellik
oldu¤unu söylemifl oluyorum.)
Verdi¤imiz ikinci örnek birincisine göre daha belirli bir yarg›da bulunmaktad›r.
E¤er daha da fazlas›n› dile getirmek istiyorsam da sözünü etti¤im ahlaksal karma-
flay› oluflturan özelliklerden bahsedebilirim. Örne¤in, Hamlet’in babas›n›n hayale-
tiyle konufltuktan sonra öc alma olay›na hemen giriflmemesi, Hamlet’in karars›zl›-
¤›n›n karakterinden mi yoksa nesnel koflullardan m› ileri geldi¤inin tam olarak bel-
li olmamas› gibi.
Her iki örne¤i de mutlak yarg› örne¤i olarak verdik. Belirtmemiz gerekir ki bu-
radaki “mutlakl›k” ba¤lam›ndan ba¤›ms›z bir mutlak gerçeklik, mutlak de¤er anla-
m›nda bir mutlakl›k de¤ildir. “Mutlak yarg›lar, kendilerine karfl› ç›k›lamaz ya da
söylenebilecek son sözler anlam›nda mutlak de¤ildir.” Townsend’in sözünü etti¤i
türden mutlakl›k, dikkatimizi ayr›nt›lara yönelterek yarg›lar›m›z› bir temele dayan-
d›rmam›z anlam›nda bir mutlakl›kt›r. Hem karfl›laflt›rmal› hem de mutlak yarg›lar
elefltirel yarg›lard›r. Buna göre bu tür yarg›lar hem nesnenin çözümlenmesinde
hem de olgular›n de¤erlerle iliflkilendirilmesinde yard›mc› olurlar. Üçüncü tür bir
estetik yarg› ise farkl› de¤erler alan›yla iliflkilidir:
3) Belirli bir biçimde olmayan, kendi içinde de¤er tafl›d›¤›na inan›lan ve “este-
tik duygunun kendine yönelik” olan estetik deneyim yarg›lar›. Örnek: De¤erli olan
Hamlet oyununun kendisi de¤il benim Hamlet oyunuyla ilgili yaflad›¤›m deneyim-
dir. Burada sordu¤umuz soru yarg›da dile getirdi¤imiz fleyin nesnenin kendisiyle
mi yoksa bizim o nesne ile ilgili deneyimimizle mi ilgili oldu¤udur. E¤er ikincisiy-
www.evrenselpdf.com
se “estetik de¤er” den anlafl›lan fley “duygunun de¤eri”dir. Örne¤in ben söz konu-
su nesneyle ilgili bir deneyime sahip oldu¤um için bu deneyim de¤erlidir (benim
için de¤erlidir). Yaflam›ma anlam katar, bana zevk verir, kendimle ilgili yaflad›¤›m
kar›fl›kl›klara çözüm sunabilir. Bu yönüyle estetik de¤er bazen dinsel deneyime
benzer. “Duygunun de¤eri” anlam›ndaki estetik de¤erlerle ilgili tart›flmak pek ola-
nakl› de¤ildir çünkü bu de¤erler kendimizle ilgilidir. Herhangi bir estetik nesnenin
müthifl olup olmad›¤›yla ilgili tart›flabiliriz ama bu nesneyle ilgili duygular›m›z› tar-
t›flmak pek olanakl› de¤ildir. Örne¤in bir kimse günbat›m›n› izlemeyi önemli gö-
rüyorsa ve bunun kendisi için bir de¤er tafl›d›¤›n› söylüyorsa onunla bu konuyu
tart›flmam olanakl› olmaz. “Olsa olsa yanl›fl nesnelere de¤er yükledi¤ini, daha de-
¤erli olan baflka deneyimlerin bulundu¤unu söyleyebilir ve böylece sorunu karfl›-
laflt›rmal› bir yarg›ya dönüfltürmeye çal›flabilirim.”
Analitik estetik içerisinde estetik yarg›larla ilgili olarak sorulan yayg›n sorular-
dan biri olan “estetik yarg›lar estetik olmayan yarg›lardan nas›l ay›rt edilebilir” so-
rusunun nas›l yan›tlanabilece¤i konusunda bir fikrimiz olufltu. fiimdi son olarak
di¤er önemli bir soru olan “estetik yarg›lar öznel mi yoksa nesnel midir” sorusu
üzerinde biraz dural›m. Kant’›n estetik deneyim konusunda biçimci görüflü savun-
du¤unu söylemifltik. Estetik yarg› konusunda da öznelcili¤in yolunu açm›flt›r. Es-
tetik yarg› ilk olarak detayl› bir flekilde Kant taraf›ndan ele al›nm›flt›r. Kant estetik
yarg›y› be¤eni yarg›s›yla ayn› anlamda kullan›r. Be¤eni ise “güzeli yarg›lama yeti-
sidir.” “Bir nesneye güzel diyebilmek için neyin gerekli oldu¤unu be¤eni yarg›s›-
n›n çözümlemesi ortaya ç›karmal›d›r.” Be¤eni yarg›s› bir bilgi yarg›s› yani mant›k-
sal bir yarg› de¤il estetik bir yarg›d›r ve “onunla belirlenim zemini öznel olmak-
tan baflka türlü olamayan› anlar›z” (Kant 2011: 53). Demek ki be¤eni yarg›lar›
mant›ksal yarg›lardan öznel olmalar›yla ayr›l›rlar. Öznel olmalar›n›n en belirgin
nedeni de zevk duygusuna dayanmalar›d›r. Zevk duygusuna dayanan estetik yar-
g›lar öznel olmalar› nedeniyle de do¤rulanamazlar. Örne¤in Picasso’nun bir tab-
losunun güzel oldu¤u yarg›s›n› bahçemdeki gül a¤ac›n›n çiçek aç›p açmad›¤›n›
do¤rulayabildi¤im gibi do¤rulayamam. Ancak Robinson’un da vurgulad›¤› gibi,
Kant’a göre be¤eni yarg›lar› her ne kadar öznel olan zevk duygusuna dayansalar
da evrensellik iddias›ndad›rlar. Bunun nedeni, söz konusu zevkin tüm rasyonel
insanlarda ortak olan imgelemle anlama yetisinin uyumlu oyunu sonucu ortaya
ç›kan “ç›kars›z” bir zevk olmas›d›r (2005: 74). ‹flte Kant bu nedenle güzel olan›
hofl olandan, yararl› olandan ay›rmak istemifltir. “Kanarya flampanyas› hofltur” de-
mek “Benim için hofltur” demektir. Buna göre hofl aç›s›ndan geçerli olan ilke flu-
dur: “Herkesin kendi (duyu) be¤enisi vard›r. Di¤er taraftan güzel yarg›s›nda du-
rum de¤iflir. Dinledi¤im bir konser ya da gördü¤üm bir mimari yap› için “benim
için güzeldir” yarg›s›nda de¤il “benim için hofltur” yarg›s›nda bulunulur. E¤er bir
kimse, bir fleyin güzel oldu¤unu söylüyorsa “baflkalar›nda da tam olarak ayn› hofl-
lanmay› bekler; yaln›zca kendisi için de¤il, ama herkes için yarg›da bulunur ve
sonra Güzellikten fleylerin bir özelli¤i imifl gibi söz eder.” Baflkalar›ndan da bu
yarg›s›na kat›lmas›n› bekler. E¤er kendisininkinden farkl› bir yarg›ya varan olursa
da onlar› k›nar. Estetik yarg›lar iflte bu anlamda “öznel bir evrensellik” tafl›rlar
(Kant 2011: 63-64). Kant estetik yarg›lar konusunda her ne kadar öznelcili¤i sa-
vunmufl olsa da bu öznelcili¤e evrensellik kazand›rma anlam›nda farkl› bir yol iz-
ledi¤i de bir gerçektir. Daha önce de dedi¤imiz gibi Kant’›n estetik görüflü detay-
l› olarak daha sonra ele al›nacakt›r. fiimdi ise son olarak daha önce estetik özel-
likler konusunda görüfllerine yer verdi¤imiz Frank Sibley’in estetik yarg›n›n nes-
nelli¤i konusundaki düflüncelerine de¤inelim.
www.evrenselpdf.com
Sibley’e göre estetik yarg›lar estetik kavramlar› nesnelere uygulayan yarg›lard›r.

Sibley be¤eniden Kant’›n anlad›¤›ndan farkl› bir fley anlar. Kant’a göre be¤eni nes-
nelerle ilgili var›lan yarg›lardan zevk alabilme yetene¤i iken Sibley’e göre be¤eni
(“Estetik Özellikler” bölümünde de söz etti¤imiz gibi) estetik terim ve kavramlar›
kullanabilme yetene¤idir. Benzer flekilde Kant’a göre ‘güzel’ terimi nesnenin yar-
g›layan kiflide belirli bir zevk duygusu uyand›rmas›na karfl›l›k gelirken Sibley’de
yarg›lanan nesnenin bir özelli¤ine karfl›l›k gelir. Dolay›s›yla “güzel”, “zarif”, “fl›k”
ve benzeri terimlerin hepsi de estetik terimlerdir ve nesnel özelliklere karfl›l›k ge-
lirler. Ancak sadece be¤eni sahibi olanlar bu özellikleri fark edip nesnelere do¤ru
bir flekilde uygulayabilirler (Cohen 2005: 36).
Sibley’e göre de üç tür Sibley’e göre üç tür estetik yarg› vard›r: 1) tipik olarak estetik bir terim (“zarif”,
estetik yarg› vard›r. Buna “dengeli”, “flatafatl›” gibi) kullanan estetik yarg›lar. 2) estetik bir terim kullanmayan
göre bir estetik yarg› estetik
bir terim içerebilir; estetik estetik yarg›lar (“yeterince solgun de¤il”, “çok fazla karakter var” gibi). 3) de¤er bi-
bir terim içermedi¤i halde çen estetik yarg›lar (fleylerin estetik anlamda iyi ya da kötü olmalar›, mükemmel
yarg› estetik olabilir ve son
olarak bir estetik yarg› ya da s›radan olmalar› gibi). Sibley yaln›zca ilk iki yarg› türüyle ilgilenmifltir. Ona
nesneleri de¤erlendirebilir. göre bu iki yarg› türü en yayg›n kullan›lan ve en önemli estetik yarg› türleridir.
Elefltirmenlerin de en çok kulland›¤› ve u¤raflt›¤› yarg› türleridir. Bu iki yarg›n›n da
en önemli özelli¤i estetik alg›y› gerekli k›lmas›d›r: ‹nsanlar›n bir eserdeki zarafeti
görmesi gerekir, müzikteki coflkunlu¤u duymas› gerekir, bir roman›n gücünü his-
setmesi gerekir. Estetik yarg› estetik alg› olmaks›z›n bir tak›m kurallar›n uygulan-
mas›yla oluflamaz (Sibley 1965: 135-137).
Estetik kavramlar› kural ya da flart olmaks›z›n uygulamam›za ra¤men yine de
konuflarak, tart›flarak yarg›lar›m›z› desteklemeye, do¤ruluklar› konusunda baflkala-
r›n› ikna etmeye çal›fl›r›z. Estetik yarg›lar›n hakl›land›r›lmalar› konusunda elefltir-
menler özel yollar izlerler. Bir elefltirmen verdi¤i yarg›larla bir nesnedeki estetik
özellikleri görmemizi sa¤lar. Peki elefltirmenler bunu nas›l yapmaktad›r? Sibley ye-
di tane yoldan söz eder: (Sibley 1959: 442-444).
1) Estetik-olmayan özelliklere iflaret ederek; örne¤in, “bu renk lekelerini, ora-
daki koyu kütleyi, o çizgileri fark edin.” Bu flekilde kolayca görülebilir özel-
liklere dikkat çekerek izleyicinin resmin s›cak m› dinamik mi ayd›nl›k m› ol-
du¤unu görmesi sa¤lanabilir. B gibi bir fleyi görmesi A gibi farkl› bir fleyi di-
le getirerek sa¤lanabilir. Burada A sa¤l›kl› gözlere, kulaklara ve zekaya sa-
hip birinin fark›na varabilece¤i (estetik-olmayan) özelliklere, B ise nesnede-
ki estetik özelliklere karfl›l›k gelir.
2) ‹nsanlar›n görmelerini istedi¤imiz özellikleri dile getirerek; örne¤in, bir res-
me iflaret ederek “çizimin ne kadar sinirli ve hassas oldu¤unu fark edin” ya
da “çizimdeki enerjiyi ve canl›l›¤› görün” denebilir. Do¤rudan fark edilen
özellik dile getirilir ve böylece bu özelli¤i daha önceden görmeyenin gör-
mesi sa¤lan›r.
3) Estetik özelliklerle estetik-olmayan özellikler aras›ndaki ba¤lant›y› göstere-
rek; örne¤in, “bu ve öteki çizgiyi fark ettin mi ve buradaki ve oradaki par-
lak renk noktalar›...resme canl›l›k, enerji vermiyor mu?” gibi
4) Benzetme ve metaforlar kullanarak; örne¤in, “›fl›k par›ld›yor, çizgiler dans
ediyor, her fley bir eda, bir hafiflik, bir flenlik” ya da “tuvalleri atefl, çat›rd›-
yor, yan›yor, tutufluyor” gibi
5) Tezat, karfl›laflt›rma ve an›lar› kullanarak; örne¤in, “bunu daha aç›k sar› yap-
t›¤›n›, sa¤a kayd›rd›¤›n› varsay,” “bunda bir Rembrandt kalitesi oldu¤unu
düflünmüyor musun?” gibi
www.evrenselpdf.com
6) Tekrar ederek; örne¤in, ayn› çizgilere ve flekillere dikkat çekerek, ayn› keli-
meleri ya da ayn› benzetme ve metaforlar› tekrar ederek. Böylece zaman›n
geçmesi, aflinal›k, daha dikkatli dinlemek, daha sa¤lam bakmak, daha ya-
k›ndan bakmak yard›mc› olabilir.
7) Sözel olarak dile getirilenlerin d›fl›nda davran›fllar›m›z› da kullanarak; örne-
¤in, konuflmam›za uygun ses tonu, ifade, kafa sallama, bak›fl ve jestler efllik
eder. Bir elefltirmen kimi durumlarda konuflmak yerine bir kol hareketiyle
daha çok fley ifade edebilir. Yerinde bir jest bir resimdeki fliddeti görmemi-
zi sa¤layabilir.
Estetik yarg›lar›n hakl›land›r›lmalar› konusunda Sibley’in görüfllerini temel ala-
rak elefltirmenlerin izledi¤i yollar› gördük. Bu yollar ayn› zamanda estetik be¤eni-
ye sahip olan herkes için de uygulanabilir yollar. Son olarak bu bölümden yola ç›-
karak Sibley’e kat›larak estetik yarg›lar›n rasyonel nedenlerle de¤il estetik alg› te-
melinde gerekçelendirilerek bir tür nesnellik kazanabildiklerini söyleyebilir ya da
Kant ile birlikte bu yarg›lar›n öznel olduklar›n› ancak herkes taraf›ndan kabul gör-
mesi beklenecek flekilde oluflturulabilir olmas› anlam›nda da evrensel olduklar›n›
iddia edebiliriz.
www.evrenselpdf.com
Özet
N
A M A Ç
Sanat felsefesini de kapsayan bir felsefi esteti¤in N
A M A Ç
Güzellik, estetik özellikler, estetik deneyim, estetik
1 nas›l olanakl› oldu¤unu aç›klamak. 2 tutum ve estetik yarg› gibi belli bafll› estetik prob-
Özellikle Platon ve Aristoteles’in metinlerinde lemleri tart›flmak.
karfl›lafl›lan bir “güzel üzerine düflünme” ve “sa- Bu bölümde esteti¤in temel problemleri aras›nda
nat üzerine düflünme” sonraki düflünürlerin “es- say›lan “güzellik”, “estetik özellikler”, “estetik de-
tetik” ile “sanat felsefesi” alanlar›n›n birbirinden neyim”, “estetik tutum” ve “estetik yarg›” konu-
ayr› alanlar oldu¤unu iddia etmelerine neden ol- sunda ortaya ç›kan problemleri ele ald›k. Güzel-
mufltur. Asl›nda on sekizinci yüzy›lda Baumgar- li¤in felsefe tarihinde ele al›n›fl›na bakt›¤›m›zda
ten’in Aesthetica adl› kitab›n›n yay›mlanmas›na ilk olarak Pythagoras’›n belirlenimiyle karfl›lafl›-
kadar “estetik” ya da “sanat felsefesi” ad›yla arafl- r›z. Ona göre güzel olan fley uyumdur. Platon’da
t›rma yap›ld›¤›n› görmüyoruz. Platon’un metinle- yaln›zca Güzel ‹deas› güzeldir. Bu idea d›fl›ndaki
rinde karfl›lafl›lan güzel ve sanat üzerine düflün- fleyler belirli bir aç›dan ve belirli bir zamanda gü-
me onun ontoloji ve epistemolojisiyle iç içedir. zeldirler. Aristoteles’e göre kavrama gücümüzü
Varl›k ve bilgi tasar›m›na göre oluflturulmufl bir aflan bir fley güzel olamaz. On sekizinci yüzy›lda
güzellik ve sanat anlay›fl› vard›r. Aristoteles’te ise düflünürler herkesin sahip oldu¤u bir güzellik
her ne kadar sistemli bir sanat anlay›fl› olmufl ol- yetisinden, bir güzellik iç duyusundan söz etmifl-
sa da düflüncelerinin ço¤unlukla sanatlar›n ere¤i lerdir. Buna göre bir nesnedeki belirli özellikler
bak›m›ndan ele al›nd›¤›n› ya da sanat›n psikolo- güzel duyusu arac›l›¤›yla kifliler taraf›ndan tasar-
jik etkilerini göstermeye çal›flt›¤›n› söyleyebiliriz. lan›r. Yirminci yüzy›lda güzel problemi kavram-
Bu nedenle de Antik Yunan metinlerindeki gü- sal olarak çözümlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Güzelin il-
zel ve sanat hakk›nda yap›lan, güzelin ve sanat›n kelerini bulmak olanakl› m›d›r? Güzellik nesne-
ne olduklar›n›n çözümlenmedi¤i, araflt›rmalar›n lere yüklenilen bir özellik midir? Öyle olsa bile
esteti¤in ve sanat felsefesinin birbirinden ayr› bir nesneyi güzel yapan fleyi fizik ve kimyaya
alanlarm›fl gibi düflünülmelerine yol açm›fl oldu- baflvurarak aç›klayamay›z. Bir fleyi neyin güzel
¤unu iddia edebiliriz. Günümüzde de estetik ile yapt›¤›n› araflt›rmak yerine bu fleyden neden hofl-
sanat felsefesini ay›ran düflünürler esteti¤in do- land›¤›m›z› araflt›rmak bir çözüm gibi görünebilir
¤ada ve sanattaki güzeli araflt›rd›¤›n›, sanat felse- ancak bir fleyden hofllanmakla bir fleyi güzel bul-
fesinin ise sanat›, tek tek sanat dallar›n› araflt›rd›- mak farkl› fleylerdir. Bir fleyden hofllanmamakla
¤›n› iddia ederler. Esteti¤in ad›n›n Yunanca “gü- birlikte onu güzel bulabiliriz. Hofl, Kant’a göre
zel” yani “kallos” kelimesinden türetilerek kalli- duyusal bir ö¤edir ve ç›karla ilgilidir. Güzelde
gone ya da kalliologie olmas› gerekti¤ini söyle- ise bir ç›kars›zl›k vard›r. Sircello, güzelin ilkeleri-
yen düflünürler de olmufltur. Estetik asl›nda yal- nin bulunabilece¤ini iddia etmifltir. Ona göre gü-
n›zca güzeli araflt›rmaz. Güzelin yan› s›ra pek zellik dikkat çeken, göze çarpan bir fleydir. Bu
çok farkl› estetik özelliklerden de söz edilebilir. nedenle o a¤›rl›kl› olarak renk güzelli¤ini araflt›r-
Esteti¤in alan›n› güzel ile s›n›rland›rmak bu alan› m›flt›r. Niteliksel derece özelli¤i ad›n› verdi¤i bir
haks›z yere daraltmak demektir. Bununla birlik- kavram kullan›r. E¤er bir nesne yüksek derecede
te estetik özellikleri sanatlarda görebiliriz. Bu niteliksel derece özelli¤i içeriyorsa ve bu özellik
özellikler olmaks›z›n sanat üzerine felsefi araflt›r- ilgili deneyime sahip olan kifliye zevk veriyorsa
ma yapmak olanakl› de¤ildir. Estetik bu neden- güzel olarak de¤erlendirilir. Bu görüfl pek çok
le, sanat felsefesini de içine alan daha genifl bir elefltiriye aç›kt›r. Nehamas’a göre de güzel bir
araflt›rma alan›d›r. Esteti¤in nesnesinin sanat ol- mutluluk vaadi olarak ele al›nm›flt›r. Estetik özel-
du¤unu söyleyen düflünürler de vard›r. Buna gö- liklerin araflt›r›lmas› konusunda akla ilk gelen
re do¤al güzellikler bile sanatlar arac›l›¤›yla nes- ça¤dafl felsefeci Frank Sibley’dir. Sibley estetik
ne edinilirler. Felsefi bir estetik felsefi olmayan teriminin kapsam›n› belirleyen bir liste verir ve
estetiklerden kendisini ay›r›r ve hem estetik özel- bu listeyi geniflletebilmenin yollar›n› arar. Bu lis-
likleri hem de sanat›n ne oldu¤unu araflt›r›r. teyi do¤ru kullanarak nesnel tasvirler yapmak
www.evrenselpdf.com
olanakl›d›r. Ayr›ca Sibley’e göre estetik terimleri zen herhangi bir tutum benimsememize gerek
do¤ru kullanabilmek için be¤eni flartt›r. Bu gö- kalmadan nesnenin ya da bir manzaran›n estetik
rüfl elefltirilmifl olsa da Sibley’in estetik özellikle- niteliklerine çarp›l›veririz. Bir önemli konu da
ri estetik olmayan özelliklerden ay›rabilmek için estetik yarg›lar›n estetik olmayan yarg›lardan na-
kimi flartlar öne sürmesi önemli bir ad›m olarak s›l ay›rt edilece¤i ve bu yarg›lar›n öznel mi yok-
kabul edilebilir. Estetik deneyim konusunda insa nesnel mi olduklar›d›r. Estetik yüklemlerin yal-
celedi¤imiz iki önemli görüfl biçimcilik ve ba¤- n›zca estetik nesnelere yüklendi¤ini dolay›s›yla
lamc›l›kt›r. Biçimcili¤e göre estetik deneyimin da “X, A’d›r” biçimindeki bir estetik yarg›da X’in
nesnesi renk, flekil, çizgiler gibi biçimsel özellik- estetik bir nesne, A’n›n da estetik bir yüklem ol-
lerdir. Baflka bir deyiflle, estetik deneyim yafla- du¤unu söyleyebiliriz. ne var ki bu her zaman
yan kifli, nesnenin bu ilgili özelliklerine yönelir. böyle olmaz. Estetik nesnelerin ald›¤› yüklemler
Bu tür bir deneyimin yaflanabilmesi için kiflinin her zaman için estetik olmak zorunda de¤ildir.
nesneyle aras›nda mesafe koymas› gerekmekte- Bu durumda çözüm estetik yüklemlerin nas›l kul-
dir. Ba¤lamc›l›¤a göre ise estetik deneyimin nes- lan›ld›klar›n› araflt›rmakt›r. Townsend’e göre üç
nesi yaln›zca biçimsel özellikler de¤ildir. Kiflinin tür estetik yarg› belirlenebilir: Karfl›laflt›rmal› yar-
nesneyle aras›na mesafe koymamas›, yani hiçbir g›lar, mutlak yarg›lar ve estetik deneyim yarg›la-
inanc›n› bir kenara koymada nesneyle meflgul r›. Kant’a göre estetik yarg›lar özneldir ve ayn›
olmas› gerekmektedir. Yine ba¤lamc›lara göre zamanda be¤eni yarg›lar›d›r. Bu tür yarg›lar›n
kimi durumlarda estetik deneyim yaflanabilmesi do¤rulanmalar› olanakl› de¤ildir. Yine de be¤eni
için ilgili nesne hakk›nda bilgi sahibi olmak ge- yarg›lar› bir tür evrensellik tafl›r. Öznel olan “hofl-
rekir. Kant biçimci görüflü savunmufltur. Ona gö- tur” yarg›s›d›r. Oysaki “güzeldir” yarg›s›nda bu-
re bir nesnenin güzel oldu¤unu söyleyebilmemiz lunan kifli bu yarg›y› herkes için kullan›r. Sibley
için onu alg›lamam›z gerekir. Biçimcilerden John Kant’tan farkl› olarak be¤eniyi estetik kavramlar›
Dewey’e göre estetik deneyimin iki önemli özel- kullanabilme yetene¤i olarak, güzel terimini de
li¤i “birlik” ve “tamamlanm›fll›k”t›r. Monroe Be- yarg›lanan nesnenin bir özelli¤i olarak anlar. Bu
ardsley de bir biçimci olarak estetik deneyimi özellikleri de yaln›zca be¤eni sahibi olanlar fark
“birlefltirilmifl”, “tam” ve “yo¤un” olarak tasvir edebilir. Sibley ayr›ca estetik yarg›lar›n hakl› k›-
eder. Kimi düflünürlere göre estetik deneyim di- l›nmalar›yla ilgili olarak elefltirmenlerin izledikle-
ye her türlü deneyimden farkl› bir deneyim söz ri farkl› yollar› da araflt›rm›flt›r.
konusu de¤ildir. Estetik nesnelerin alg›lanmas›
konusunda bir önemli kavram da “estetik tu-
tum”dur. Estetik tutum, biliflsel, pratik ve kiflisel
tutumlardan farkl› olarak yönelinen nesne ya da
olaydan zevk almak ad›na zevk almay› gerekti-
ren, ere¤ini kendinde tafl›yan bir tutumdur. Bu
anlamda nesnenin varoluflu ve pratik kullan›m›-
na ilgisiz olmak gerekir. Edward Bullough “duy-
gusal ayr›lma” kavram›n› getirmifltir. Eddy Ze-
mach da estetik tutumunu nesnenin gerçek varo-
luflundan ba¤›ms›z olamayaca¤›n› söyleyerek “il-
gisizlik” kavram›na karfl› ç›km›flt›r. Estetik dene-
yim konusunda ba¤lamc›l›¤› savunan Kendal
Walton ve Arthur Danto’ya göre de nesneye kar-
fl› tak›nd›¤›m›z ilgisiz tutum estetik de¤erlendir-
menin yap›labilmesi konusunda yetersiz kal›r.
Estetik öznelerin sahip oldu¤u bilgiler estetik tu-
tumu mutlaka etkiler. Alan Goldman’a göre de
estetik deneyim yaflanmas› için estetik tutumda
olmak yeterli ve hatta zorunlu olmayabilir. Ba-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi S›nayal›m
1. Baumgarten’in estetik tan›m› afla¤›dakilerden hangi- 5. Güzelle ilgili afla¤›daki iddialardan hangisi do¤rudur?
sidir? a. Platon evrenin bir melodisi oldu¤una inanm›flt›r.
a. Estetik duyusal bilginin bilimidir. b. Hutcheson’a göre güzel kavramsal olarak çö-
b. Estetik aç›k ve seçik bilginin bilimidir. zümlenmelidir.
c. Estetik rasyonel bilginin bilimidir. c. Nehamas esteti¤e “niteliksel derece özelli¤i” kav-
d. Estetik bulan›k olmayan kavramlar›n bilimidir. ram›n› getirmifltir.
e. Estetik ahlaki bilginin bilimidir. d. Antik Yunan metinlerinde güzel ile iyi bir tu-
tulmufltur.
2. Antik Yunan metinlerinde karfl›laflt›¤›m›z duyusal e. Sircello sanat›n temelinde içsel bir duyunun ol-
bilgi anlam›ndaki “güzel üzerine düflünme” ve sanat du¤unu savunmufltur.
dallar›n› örneklerle araflt›ran “sanat üzerine düflünme”
estetik tarihinde hangi görüflün temeli olmufltur? 6. Frank Sibley estetik özelliklerle ilgili olarak afla¤›da-
a. Esteti¤in tüm sanat dallar›n›n üzerinde bir arafl- kilerden hangisini savunmufltur?
t›rma alan› oldu¤u görüflünün a. Estetik terimlerin do¤ru kullan›lmalar›nda be¤e-
b. Sanat felsefesinin güzeli araflt›rmaktan daha ni gereklidir.
önemli bir alan oldu¤u görüflünün b. Bir sanat eserinin estetik özelliklere sahip oldu-
c. Estetik ile sanat felsefesi alanlar›n›n birbirinden ¤u iddias› estetik olmayan özelliklerden yola ç›-
ayr› oldu¤u görüflünün k›larak desteklenemez.
d. Estetik ve sanat felsefesinin çok eski zamanlara c. Estetik özellikler nesnelerin di¤er özelliklerin-
dayand›¤› görüflünün den farkl› ele al›namaz.
e. Sanat felsefesinin esteti¤in konular›n› da kapsa- d. Estetik özellikler özneldir.
yan bir alan oldu¤u görüflünün e. Estetik özellikler etik özelliklerden türetilebilir
özelliklerdir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi esteti¤in problemlerinden
biri de¤ildir? 7. Hangisi estetik deneyimle ilgili bir kavram de¤ildir?
a. Bir do¤a manzaras›n›n herhangi bir d›flsal amaç a. Mesafe
gözetmeden seyrine dalmak olanakl› m›d›r? b. Birlik
b. Avangard sanat eserleriyle ilgili estetik deneyim c. Tamamlanm›fll›k
yaflayabilmek için bilgi sahibi olmak gerekli midir? d. Yo¤unluk
c. Estetik deneyimin özellikleri nelerdir? e. Dönüfl
d. Estetik nesnelerin alg›lanmas›nda özel bir tu-
tumdan söz edilebilir mi? 8. Afla¤›daki kavramlardan hangisi biçimci görüflü
e. Alg›lanan nesne, varl›¤›na ilgisiz kal›nan nesne destekler?
midir? a. Kurum
b. Tamamlanm›fll›k
4. Afla¤›dakilerden hangisi esteti¤in problemlerinden c. ‹lgisizlik
biri de¤ildir? d. ‹yi
a. Belirli bir zamanda, belirli bir bak›fl aç›s›yla gü- e. Uyum
zel olan›n d›fl›nda, öz güzelli¤i diye bir fley var
m›d›r?
b. Yüzü güzel insanlar›n bu güzelli¤i genlerle mi
tafl›nmaktad›r?
c. Etik ve estetik de¤erler birbirinden ayr›labilir mi?
d. Güzelin hem fleytani bir oyun hem de ilahi olan›n
yeryüzündeki görünümü olmas› olanakl› m›d›r?
e. Güzel d›fl›nda estetik özelliklerden söz edilebilir
mi?
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças›
9. Afla¤›daki iddialardan hangisi do¤rudur? Be¤eni Yarg›s› Estetiktir
a. Townsend’e göre kimi estetik yarg›lar mutlak Bir fleyin güzel olup olmad›¤›n› ay›rt edebilmek için ta-
yarg›lard›r. sar›m› anlak yoluyla bilgi için nesneye de¤il, ama imge-
b. Kant’a göre güzel ile hofl ayn› kavramlard›r. lem yetisi yoluyla (belki de anlak ile ba¤l› olarak) özne-
c. Kant’a göre be¤eni yarg›lar› nesnel yarg›lard›r. ye ve onun haz ve hazs›zl›k duygusuna ba¤›nt›lar›z. Be-
d. Sibley’e göre be¤eni nesnelerle ilgili yarg›lardan ¤eni yarg›s› öyleyse bir bilgi yarg›s› de¤il, dolay›s›yla
zevk alabilme yetene¤idir. mant›ksal de¤il, estetiktir ki, onunla belirlenim zemini
e. Sibley’e göre estetik yarg›lar içerisinde mutlaka öznel olmaktan baflka türlü olamayan› anlar›z. Ama ta-
estetik bir terim geçmektedir. sar›mlar›n tüm ba¤›nt›s›, giderek duyumlar›nki bile nes-
nel olabilir (ve o zaman görgül bir tasar›mda olgusal
10. Frank Sibley’e göre afla¤›dakilerden hangisi elefltir- olan› imler); ancak haz ve hazs›zl›k duygusu ile ba¤›n-
menlerin nesnelerdeki estetik özellikleri görebilmemizi t› nesnel olamaz; bununla nesnede hiçbirfley belirtil-
sa¤lamak için kulland›klar› yollardan biri de¤ildir? mez, ama onda özne, tasar›m yoluyla etkilendi¤i gibi,
a. Benzetme ve metafor kullanmak kendi kendisini duyumsar.
b. Tekrar etmek Birinin kurall›, ereksel bir yap›y› bilme yetisi ile ayr›m-
c. Estetik olmayan özelliklere iflaret etmek samas› (ister duru isterse kar›fl›k bir tasar›m türünde ol-
d. Tezat kullanmak sun) bu tasar›m›n hofllanma duyumu ile bilincinde ol-
e. Kavramlar› tan›mlamak maktan bütünüyle baflka bir fleydir. Burada tasar›m bü-
tünüyle özne ile ve hiç kuflkusuz haz ya da hazs›zl›k
duygusu ad› alt›nda onun yaflam duygusu ile ba¤›nt›l›-
d›r ki, bütünüyle özel bir ay›rdetme ve yarg›lama yetisi-
ni temellendirir; bu son yeti bilgiye hiçbir katk›da bu-
lunmaz, ama yaln›zca öznedeki verili tasar›m› bütün bir
tasar›mlar yetisi ile karfl›laflt›r›r ki, anl›k kendi durumu-
nun duygusunda bunun bilincindedir. Bir yarg›da veri-
li tasar›mlar görgül (ve öyleyse estetik) olabilirler; ama
onlar yoluyla oluflturulan yarg› mant›ksald›r, yeter ki
yarg›da nesne ile ba¤›nt›l› olsunlar. Ama, evrik olarak,
e¤er verili tasar›mlar ussal iseler, ve gene de bir yarg›-
da yaln›zca özne ile (onun duygusu ile) ba¤›nt›l› iseler,
yarg› o düzeye dek her zaman estetiktir.
Be¤eni Yarg›s›n› Belirleyen Hofllanma Bütünüyle Ç›-

kars›zd›r
Bir nesnenin varoluflunun tasar›m› ile ba¤lad›¤›m›z hofl-
lanmaya ç›kar denir. Böyle bir hofllanma öyleyse her
zaman ya onun belirlenim zemini olarak, ya da onun
belirlenim zemini ile zorunlu bir yolda ba¤lant›l› ola-
rak, istek yetisi ile ba¤›nt› tafl›r. Ama flimdi soru bir fle-
yin güzel olup olmad›¤› ise, bizim için ya da herhangi
biri için fleyin varoluflu ile herhangi bir fleyin ilgili olup
olmad›¤›n› ya da giderek ilgili olup olamayaca¤›n› da
de¤il, ama salt seyretmede (sezgi ya da derin düflünme)
onu nas›l yarg›lad›¤›m›z› bilmeyi isteriz. E¤er biri bana
önümde gördü¤üm saray› güzel bulup bulmad›¤›m› so-
rarsa, diyebilirim ki salt aval aval bak›lmak için yap›lm›fl
türde fleyleri sevmem; ya da, Paris’te baflka hiçbir fleyi
www.evrenselpdf.com
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

kebapç›lar kadar sevmemifl olan o K›z›lderili flefi gibi 1. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›n-
yan›tlayabilirim; ya da Rousseau’nun tarz›nda, halk›n da yaz›lanlar› yeniden okuyun. Baumgarten’in
terini böyle gereksiz fleyler üzerinde harcayan büyüklü- esteti¤i duyusal bilginin bilimi olarak tan›mlad›-
¤ün gösterifl düflkünlü¤ünü ay›playabilirim; son olarak, ¤›n› hat›rlayacaks›n›z.
kendimi kolayca inand›rabilirim ki, e¤er kendimi bir 2. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik mi
kez daha insanlar›n aras›nda geri dönme umudu ol- Sanat Felsefesi mi?: Sanat Felsefesini de Kapsa-
maks›z›n ›ss›z bir adada bulsayd›m ve salt dile¤im yo- yan bir Felsefi Esteti¤i Olana¤›” k›sm›nda yaz›-
luyla böyle eflsiz bir yap›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤laya- lanlar› yeniden okuyun. Antik Yunanda karfl›-
bilseydim, yeterince rahat bir kulübem olsayd› kendimi laflt›¤›m›z bu düflünme biçimlerinin estetik ile
böyle bir s›k›nt›ya bile sokmazd›m. Tüm bunlar kabul sanat felsefesinin alanlar›n›n birbirinden ayr›
edilebilir ve onaylanabilir; ama flimdi söz konusu olan alanlar olduklar› görüflünün temelinde yatt›¤›n›
bunlar de¤ildir. Bilmek istedi¤imiz yaln›zca nesnenin anlayacaks›n›z.
tasar›m›na bende hofllanman›n efllik edip etmedi¤idir - 3. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
bu tasar›m›n nesnesinin varoluflu aç›s›ndan ne denli il- lemler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu
gisiz olsam da. Kolayca görüldü¤ü gibi, güzel oldu¤u- seçenekteki soru d›fl›ndaki sorular›n esteti¤in
nu söylerken ve bir zevkimin oldu¤unu tan›tlarken, on- problemleri aras›nda oldu¤unu anlayacaks›n›z.
da nesnenin varolufluna ba¤›ml› oldu¤um fley ile de¤il, 4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
ama bu tasar›mdan kendi içimde yapt›¤›m fley ile ilgile- lemler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu
nirim. Herkes kabul etmelidir ki, güzellik üzerine için- seçenekteki soru d›fl›ndaki sorular›n esteti¤in
de en küçük bir ç›kar›n kar›flt›¤› yarg› çok ‘yanl›’ bir problemleri aras›nda oldu¤unu anlayacaks›n›z.
yarg›d›r ve bir ar› be¤eni yarg›s› de¤ildir. fieylerin varo- 5. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
luflundan yana en küçük bir e¤ilim göstermemeli, ama lemler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
be¤eni konusu fleylerde yarg›ç olabilmek için bu ba- Antik Yunan metinlerinde güzel ile iyinin bir
k›mdan bütünüyle ilgisiz olmal›y›z. tutuldu¤unu, di¤er seçeneklerde yaz›lanlar›n da
yanl›fl oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
Kaynak: Immanuel Kant (2011) Yarg› Yetisinin Elefl- 6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
tirisi. çev: Aziz Yard›ml›. ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi, s. lemler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
53-55. Sibley’e göre estetik terimlerin do¤ru kullan›l-
malar› için kiflilerin be¤eni sahibi olmalar› ge-
rekti¤ini hat›rlayacaks›n›z.
7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
lemler” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
“Dönüfl” ad› verilen bir estetik deneyim kavra-
m› olmad›¤›n› fark edeceksiniz.
8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
“‹lgisizlik” kavram›n›n biçimci görüflü destekle-
yen bir kavram oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
Dabney Townsend’e göre kimi estetik yarg›la-
r›n mutlak yarg›lar olarak de¤erlendirildi¤ini ha-
t›rlayacaks›n›z.
10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Estetik Prob-
Elefltirmenlerin “kavramlar› tan›mlamak” diye
bir yol kullanmad›¤›n› hat›rlayacaks›n›z.
www.evrenselpdf.com
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 için baz› flartlar› vard›r ve bu da son derece do¤ald›r.
Felsefe tarihinde estetik konusunu araflt›ran pek çok Baflka bir deyiflle herkesin her türlü deneyimi yaflamas›
düflünür genel olarak güzelin ilkelerinin bulunabilmesi- olanakl› olsa da söz konusu deneyimi yaflayabilmesi için
nin oldukça tart›flmal› oldu¤u yani asl›nda bulunamaya- gereken temel flartlara sahip de¤ilse bu nas›l olanakl›
ca¤› üzerinde anlafl›rlar. Gerçekten de ayn› nesneye ya olacakt›r? Bu uslamlamadan yola ç›karak soruyu yan›tla-
da olaya bakan pek çok kifliden kimisinin nesneyi gü- mak gerekirse, “evet” herkes estetik deneyim yaflayabi-
zel bulaca¤› kimisinin ise bulmayaca¤› bir gerçektir. lir ancak bu deneyim türünü yaflaman›n gerekli flartlar›-
Bununla birlikte kendimiz d›fl›ndaki kiflileri güzel bul- n› yerine getirdi¤i sürece. Peki o halde estetik deneyim
du¤umuz nesne konusunda ikna etmek için u¤raflmak yaflayabilmek için ne gerekmektedir? Ne var ki bu dene-
hoflumuza gider çünkü kendi zevkimizin “do¤ru” oldu- yimin flartlar›n› bulmak di¤er deneyim türlerinin flartlar›-
¤una sonuna kadar inan›r›z. Belki de bize söz konusu n› bulmak kadar kolay de¤ildir. Nedeni de kimi zaman
nesneyi neden güzel buldu¤umuz sorulsa verecek bir- hiçbir e¤itimi olmayan bir kimsenin bile bir do¤a man-
kaç yan›t›m›z bile olabilir. ‹flte Guy Sircello gibi kimi zaras›ndan ya da belki hayat›nda ilk defa gördü¤ü bir
düflünürler de bu yan›tlarda güzelin ilkelerinin gizli ol- dans gösterisinden zevk alabilme olas›l›¤›d›r. E¤er este-
du¤unu düflünmüfllerdir. E¤er bu türden ilkelerin oldu- tik deneyimi karmafl›kl›¤›ndan yal›t›r ve son derece saf
¤una inan›yorsak, örne¤in t›pk› nesnelerin “k›rm›z› ol- bir fley olarak ele al›rsak, kesinlikle hiçbir e¤itim alma-
ma” ya da “hafif olma” gibi özelliklerinin do¤ada ya da dan da kiflilerin bu saf deneyimi yaflad›klar›n› iddia ede-
sanat yap›tlar›nda da bulundu¤u gerekçesini öne süre- biliriz. Yok e¤er estetik deneyimi geliflmifl be¤eni sahibi
biliriz. Nesnelerin bu türden özellikleri “nesnel” diyebi- insanlar›n yaflad›klar›na benzer bir deneyim olarak ele
lece¤imiz özelliklerdir. Bu özellikleri estetik nesnelerde al›rsak, pek ço¤umuzun yaflayamayaca¤› bir deneyim
bulman›n zor oldu¤unu düflünebiliriz. Yine de “parlak- oldu¤u da ortaya ç›kacakt›r. Bu durumda da estetik de-
l›k”, “canl›l›k”, “sadelik”, “düzenlilik” gibi üzerinde da- neyim yaflayabilmek için sanat etkinliklerine aktif olarak
ha kolay anlafl›labilecek özelliklerden söz etmek ola- kat›lmak, sanatç›larla bir araya gelmek, elefltirmenlerin
nakl› olabilir. Buna göre güzelin ilkelerinin oldu¤una görüfllerine kulak vermek gibi kimi flartlar gerekir. Bu
inanmak tüm güzel nesnelerin paylaflt›klar› ortak özel- iddiay› savunanlar kuflkusuz hiçbir e¤itim almadan bir
likler oldu¤u gerekçesiyle iddia edilebilir. manzaradan zevk alan bir kiflinin yaflad›¤› deneyime es-
tetik demeyeceklerdir. Estetik deneyim onlara göre yal-
S›ra Sizde 2 n›zca be¤enisini gelifltirmifl olanlar›n yaflayabilecekleri
Bu soru her fleyden önce estetik deneyim diye bir dene- türden bir fley olarak kalacakt›r.
yimin oldu¤unu kabul etmektedir. Baflka bir deyiflle in-
san›n yaflad›¤› pek çok deneyim içerisinden kimilerinin S›ra Sizde 3
di¤erlerinden farkl› türden nesnelerinin ve bu nesneler- Önümde duran bir heykelin uzunlu¤unu merak ederek
le farkl› türden bir iliflkinin oldu¤unu varsaymaktad›r. “Bu heykel kaç metredir?” sorusunu soruyorsam heyke-
E¤er estetik deneyim diye bir deneyim türü varsa bu de- le karfl› tutumum biliflseldir. Ayn› flekilde, heykelin han-
neyimi di¤erlerinden farkl› k›lacak bir flart herkesin bu gi malzemeden yap›ld›¤›n› merak ediyorsam da tutu-
deneyimi yaflayamayabilece¤i olabilir. Kimi düflünürler mum yine biliflseldir. Çünkü böyle bir durumda ben
bunu iddia etmifllerdir. Çocu¤u olan bir anne çocu¤una “bilmek” isterim. Dinledi¤im bir melodi bana ortaokul
yemek yedirme deneyimini yaflar; ehliyeti olan bir kifli y›llar›mda yaflad›¤›m derin bir an›y› an›msat›yorsa ve
araba kullanma deneyimini yaflar; derse giren bir ö¤ret- ben bundan dolay› melodiyi güzel buluyorsam tutu-
men ö¤rencilerine ders anlatma deneyimini yaflar. Buna mum kifliseldir. Böyle bir durumda benim as›l ilgilendi-
göre herkesin çocu¤u olabilir, herkes ehliyet alarak ara- ¤im eserin kendisi de¤il “bana hissettirdikleri”dir. Son
ba kullanabilir, isteyen herkes de e¤itimini alarak ö¤ret- olarak örne¤in bir ça¤dafl dans gösterisinde sahne üze-
men olabilir. Di¤er taraftan, e¤er araba kullanmak iste- rinde kullan›lan bir merdiveni “tam da arad›¤›m türden
miyorsa araba kullanma deneyimini yaflayamayacakt›r. bir merdiven, keflke benim olsa” düflüncesiyle inceli-
Benzer flekilde ö¤retmen olman›n gereklerini yerine ge- yorsam, hiç kuflkusuz tutumum estetik bir tutum de¤il
tirmediyse bu türden bir deneyim yaflama olas›l›¤› daha pratik bir tutum olacakt›r. Böyle bir durumda ben söz
düflüktür. Anlafl›laca¤› üzere her deneyimin yaflanmas› konusu nesnenin “ifllevselli¤ine” yönelmiflimdir.
www.evrenselpdf.com
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aristoteles (1996) Metafizik. çeviren: Ahmet Arslan. ‹s- Sibley Frank (1959) “Aesthetic Concepts” Philosophical
tanbul: Sosyal Yay›nlar. Review 68: 421-450.
Beardsley Monroe (1981) Aesthetics: Problems in the Sibley Frank (1965) “Aesthetic and Non-aesthetic” Phi-
Philosophy of Criticism. Indianapolis: Hackett losophical Review 74: 135-159.
Publishing Company. Sircello Guy (1975) A New Theory of Beauty. Prince-
Cohen Ted (1973) “Aesthetic/Non-aesthetic and the ton University Press.
concept of taste: a critique of Sibley’s position” The- Tafldelen Demet (2007) “Felsefi Estetik”. Felsefe içinde.
oria, vol. 39 (1-3), s. 113-152. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›n-
Cohen Ted (2005) “Aesthetic Judgment” Encyclopedi- lar›.
a of Philosophy içinde. Donald M. Borchert (edi- Townsend Dabney (2002) Esteti¤e Girifl. çeviren: Sab-
tör). Macmillan Reference USA. ri Büyükdüvenci. Ankara: ‹mge Kitabevi.
Dewey John (1958) Art as Experience. New York: Tunal› ‹smail (1989) Estetik. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Putnam’s Sons. Tunal› ‹smail (2004) Grek Estetik’i. ‹stanbul: Remzi
Dickie George (1965) “Beardsley’s Phantom Aesthetic Kitabevi.
Experience”. Journal of Philosophy 62: 129-136. Zemach Eddy (1997) Real Beauty. University Park:
Eaton Marcia Muelder (2005) “Aesthetic Experience”. Pennsylvania State University Pres.
Encyclopedia of Philosophy içinde. Donald M.
Borchert (editör). Macmillan Reference USA.
Goldman Alan (2005) “The Aesthetic”. The Routled-
ge Companion to Aesthetics içinde. Berys Gaut
ve Dominic McIver Lopes (editörler). London: Ro-
utledge.
Guyer Paul (2005) “Aesthetics, History of” Encyclope-
dia of Philosophy içinde. Donald M. Borchert (edi-
tör). Macmillan Reference USA.
Hadot Pierre (1995) Philosophy as a Way of Life. Ox-
ford: Blackwell.
Kant Immanuel (2011) [1790] Yarg› Yetisinin Elefltiri-
si. çeviren: Aziz Yard›ml›. ‹stanbul: ‹dea.
Lalo Charles (1927) Notions d’Esthétique. Paris: Lib-
rairie Félix Alcan.
Lyas Colin (2005) “Sibley” The Routledge Compani-
on to Aesthetics içinde. Berys Gaut ve Dominic
McIver Lopes (editörler). London: Routledge.
McMahon Jennifer A. (2005) “Beauty”. The Routled-
ge Companion to Aesthetics içinde. Berys Gaut
ve Dominic McIver Lopes (editörler). London: Ro-
utledge.
Ookerjee S. K. (1978) “A New Theory of Beauty by Guy
Sircello: A Critical Review.” Indian Philosophical
Quarterly vol. 5 no: 3, s. 459-471.
Platon (1972) fiölen. Çev: Azra Erhat, Sabahattin Eyü-
bo¤lu. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Robinson Jenefer (2005) “Aesthetics, Problems of”
Encyclopedia of Philosophy içinde Donald M.
Borchert (editör). Macmillan Reference USA.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
2
Amaçlar›m›z
N
N
Felsefi düflünmede sanat kuramlar›n› aç›klayabilecek,
N
Sanat› tan›mlamadaki sorunlar› aç›klayabilecek,
N
Sanat›n nas›l farkl› flekillerde tan›mlanabilece¤ini tart›flabilecek,
Sanatç› ile sanat yap›t› ve sanat yap›t› ile izleyici aras›ndaki iliflkiyi
aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sanatç› • ‹stenççilik
• Sanat Yap›t› • Gerçek Tan›m
• ‹zleyici • Kapal› Kavram/Aç›k Kavram
• Öykünmecilik/Taklitçilik • Sanat Dünyas›
• Duyguculuk • ‹nsan Yap›m›
• Biçimcilik • Yarat›c›l›k
• Sezgicilik • Elefltirmen
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• FELSEF‹ DÜfiÜNMEDE SANAT
KURAMLARI
Estetik ve Sanat Sanata ‹liflkin • SANATI TANIMLAMADAK‹
SORUNLAR
Felsefesi Felsefi Araflt›rma
• SANATI FARKLI fiEK‹LLERDE
TANIMLAMAK
• SANATÇI ‹LE SANAT YAPITI VE
SANAT YAPITI ‹LE ‹ZLEY‹C‹
ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹
www.evrenselpdf.com
Sanata ‹liflkin Felsefi
Araflt›rma
G‹R‹fi
Ço¤u insan ça¤dafl resimlerle dolu bir odaya girdi¤inde, odada bulunan her res-
min ‘sanat yap›t›’ olmay› hak edip etmedi¤ini merak eder. Baz› yap›tlar, sanat›n s›-
n›rlar›n› zorlamaktad›r. Bu yüzden de tüm sanat türleri sorgulan›r. 18. yüzy›lda
bahçe düzenlemesi, bir sanat türü olarak görülürdü. Bu dönemden zaman›m›za
ulaflm›fl olan birçok bahçe, varl›¤›n› hâlâ sürdürmektedir ancak gelifltirilmifl ve ay-
n› zamanda de¤iflime u¤ram›fllard›r. Sanat yap›tlar›, geliflip, de¤iflime u¤rayabilir-
ler mi? Müzelerde sergilenen s›radan nesnelere ne demeli? Yunan döneminden kal-
ma, rengarenk flarap testilerine flarap konuyordu ve asl›nda bu nedenle yap›lm›fl-
lard›. fiimdi bunlar müzelerde sergileniyor ve sanat yap›tlar› olarak görülüyor.
Bunlar› yapanlar, yapt›klar›n›n sanat oldu¤unu düflünmemifllerse (belki de flimdi
kulland›¤›m›z anlam›yla güzel sanat kavram› bile yoktu), bunlara sanat yap›t› de-
memizi nas›l hakl›laflt›raca¤›z? Kiliselerdeki kutsal nesnelere ne demeli? Onlar da
m› sanat? Ya binalar? Mimarl›k bir sanat türü mü? Bildi¤imiz anlam›yla yarat›c›-
s› olmayan filmler? Sanatç›s› olmayan bir sanat olabilir mi? (Townsend 2002: 66).
Bu ünitede sanat dedi¤imiz etkinli¤in ne oldu¤unu anlamaya çal›flaca¤›z. Söy-
leyebilece¤imiz temel fleyler bu etkinli¤in insan›n yarat›c› ürünü oldu¤u, bir süreç
oldu¤u ve sanatç›, sanat yap›t› ve izleyici aras›ndaki iliflkinin bir sonucu oldu¤u-
dur. K›saca söylersek, sanatç› sanat yap›t› ortaya koyar, izleyici de bu yap›tla bulu-
flur. Bu anlamda süreç sanatç›yla bafllar izleyici oldu¤u sürece de devam eder, bit-
mez. Baflka bir deyiflle, sanat yap›t› her ne kadar tamamlanm›fl bir nesne olarak
sonlanm›fl bir sürece karfl›l›k geliyor gibi gözükse de yap›t›n izleyiciyle olan iliflki-
si sanat etkinli¤ini izleyici oldu¤u sürece devam ettirir. Bu anlamda yüzy›llar önce-
sinde yarat›lm›fl sanat yap›tlar› günümüz izleyicileriyle buluflmaya devam etmekte- Küratör, sergi düzenleyicisi
ya da sanat yönetmenli¤i
dir. Bu ba¤lamda sanat etkinli¤i sanatç›n›n yarat›c› edimiyle bafllar, sanat yap›t›n›n olarak ifade edilebilir.
ortaya ç›kmas›yla da sanatç› ile izleyiciyinin bir araya gelmesi sonucu devam eder.
‹zleyiciler; sergilere, müzelere giden sanatseverlerden olufltu¤u gibi sanatla daha iç Sanat dünyas›; bir fleyin
sanat eseri olarak kabul
içe yaflayan sanat elefltirmenleri, küratörler, organizatörler gibi insanlardan da edilmesi için gerekli görülen
oluflmaktad›r. Ayr›ca sanatç›lar›n kendileri de ayn› zamanda izleyici grubundad›r. sanat kuram›, sanat tarihi
bilinci, sanatç›n›n niyeti,
Bir sanatç› içinde bulundu¤u ça¤da yarat›lan yap›tlar›, savunulan görüflleri takip sanat yap›tlar› miras› gibi
etmek zorundad›r. Baflka bir deyiflle sanatç› kendisini her fleyden soyutlayarak ba¤lamlara ve sanat
elefltirmenleri, küratörler,
kendi köflesine çekilerek sanatç› olamaz. Sanatç› ancak bir sanat dünyas› içerisin- organizatörler gibi bir
de sanatç›d›r. Bu anlamda da geçmiflte sanat eseri olarak kabul edilmemifl bir eser çevreye karfl›l›k gelen bir
terimdir.
ça¤›m›zda kabul edilebilir ya da bugün elefltirmenlerce benimsenmifl bir yap›t son-
www.evrenselpdf.com
raki dönemlerde oynad›¤› merkezcil rolü kaybedebilir. Yap›tlar yarat›c›lar› ölse ve

izleyicileri de sürekli de¤iflse bile bir flekilde varolmaya devam ederler ancak ken-
dilerine verilen de¤er de¤iflebilir. Bu anlamda sanat dünyas›n›n merkezcil bir rol
oynad›¤›n› söyleyebiliriz. Bu durum sanat›n de¤iflken yap›s›n› da ortaya koymak-
tad›r. “Sanat” kavram› de¤iflken içeri¤i nedeniyle pek çok farkl› flekillerde tan›mla-
nabilmektedir. fiimdi sanat›n bu de¤iflken içeri¤ini araflt›rmaya bafllayal›m. Sanatla
ilgili ileri sürülen kuramlar› görelim.
FELSEF‹ DÜfiÜNMEDE SANAT KURAMLARI

Felsefi düflünmede Sanat hakk›nda öne sürülen kuramlar sanat›n ne oldu¤unu belirli bir yönüyle or-
karfl›m›za ç›kan temel sanat taya koyar. Bu bak›mdan sanat kuramlar›n›n bir tür sanat tan›m› verdi¤ini söyleye-
kuramlar› öykünmecilik,
biçimcilik, duyguculuk,
biliriz. Ancak sanat› zorunlu ve yeterli koflullar›n› temel alarak tan›mlamak yerine
sezgicilik ve istenççiliktir. bu tan›mlar sanat›n belirli bir yönünü merkeze almas›ndan ötürü kuramsal tan›m-
lar olarak görülmektedir. Örne¤in, sanat› “anlaml› biçim”, “duygular›n d›flavuru-
mu” ya da “öykünme” olarak gören tan›mlar sanat›n tan›m›n› kuramsal olarak yap-
maya çal›flmaktad›r. fiimdi belli bafll› sanat kuramlar›n› ele alal›m ve “sanat” kavra-
m›n›n ne kadar farkl› flekillerde ön plana ç›kart›ld›¤›n› anlamaya çal›flal›m.
Öykünmecilik/Taklitçilik
Ele alabilece¤imiz en eski ve uzun süre etkili olmufl kuram öykünmecilik/taklitçi-
lik ya da Yunancadan kabul edildi¤i biçimiyle mimetik sanat kuram›d›r. Bu kuram
Platon’la birlikte bafllam›fl ve onsekizinci yüzy›la kadar da önemini korumufltur. Bu
kuram sanat› yaflam›n bir yans›mas› olarak sanat›n en önemli ifllevini gerçe¤i yan-
s›tmas› olarak gördü¤ü için yans›tmac› kuram; gerçekteki nesnelerin temsil edil-
meleri anlam›nda da temsilci kuram olarak da an›l›r. “Taklit kuramlar›nda nesne,
iliflkili oldu¤u ve biçimini ald›¤› daha temel nesnenin bir temsili olarak as›l nesne-
den ayr›l›r. Bir resme bakt›¤›m›zda iki fley görürüz; resmi ve resmedilen fleyi. Res-
medilen resme göre öncelik tafl›r ve resim nedensel olarak buna ba¤l› olup buna
göre biçim kazan›r” (Townsend 2002: 107). Örne¤in, heykel kiflilerin taklidi olarak;
tiyatro, Aristoteles’in de iddia etti¤i gibi “insan eylemlerinin bir taklidi”, görülebilir.
“fiiir konuflma biçiminin taklidi olarak düflünülebilir.” Müzik ise “do¤al seslerin ya
da duygu ve coflkular›n taklididir.” Bununla birlikte taklit etmek ya da öykünmek
kopyalamakla ayn› fley de¤ildir. Bir kopya ayn› zamanda bir taklit olsa da her tak-
lit kopya de¤ildir. Örne¤in, aynadan yans›yan görüntü kopya üretir. Di¤er taraftan,
bir manzaran›n foto¤raf› o manzaran›n kopyas› de¤il taklididir. Foto¤rafç› ›fl›¤› ve
merce¤i ayarlayarak kimi durumlarda orijinalinden daha iyi temsiller üretebilir.
Baflka bir deyiflle, “taklit, orijinalde olandan daha fazlas›n› yapabilir.” Kopyada ne-
yin kopyaland›¤› yani hangisinin orijinal hangisinin kopya oldu¤u aç›kt›r. Taklitte
ise neyin taklit edildi¤inin anlafl›lmas› gerekmektedir. Örne¤in müzik taklit olarak
kabul edilse bile taklit edilen acaba yaln›zca do¤al sesler midir yoksa duygular m›
taklit edilmektedir? (Townsend 2002: 107-111). ‹flte bu türden tart›flmalar da kop-
yayla taklidin ay›rt edilmesi gereklili¤ini do¤urur. Yine de genel olarak bakacak
olursak öykünmeci kuram›n sanat›n do¤aya öykündü¤ünü yani do¤ay› taklit etti-
¤ini iddia etti¤ini söyleyebiliriz. Bununla birlikte sanat›n do¤aya de¤il tersine, kimi
zaman do¤an›n sanata öykündü¤ünü de iddia edebiliriz. Bu sav, do¤adaki nesne-
lere t›pk› sanat yap›tlar›ym›fl gibi bakt›¤›m›z sav›d›r. Karl› bir da¤a bakt›¤›m›zda ya
da y›ld›zl› bir gökyüzüne, yaflad›¤›m›z deneyim “sanatç›lar›n yapm›fl oldu¤u taklit-
lerden etkilenir.” Do¤al nesnelere olan bak›fl›m›z dönüflüme u¤ram›flt›r. Bunun en
önemli nedeni de art›k sanatla iç içe olmam›zd›r. Bildi¤imiz pek çok fliir, heykel,
www.evrenselpdf.com
2. Ünite - Sanata ‹liflkin Felsefi Araflt›rma 35
resim vb. do¤al nesnelere olan bak›fl›m›za yans›yor olabilir. “Tinsel geliflimimizin
bir aflamas›nda, gördüklerimizi yeniden üretme süreci tersine döner ve bu yolla
ö¤rendiklerimizle görmeye bafllar›z...Do¤al nesnelere sanki bunlar sanat yap›t›y-
m›fl gibi tepki veririz” (Townsend 2002: 115-116). Dolay›s›yla sanat›n m› do¤ay›
do¤an›n m› sanat› taklit etti¤i birbirine kar›flabilmektedir.
Onsekizinci yüzy›lla birlikte taklit kuramlar› yavafl yavafl etkisini yitirmeye bafl-
lam›fl, sanatç›n›n nesnelere öykünmek yerine yarat›c›l›¤›n›n önemli oldu¤u, sanat
etkinli¤inin özgün yap›tlar üretmek oldu¤u iddialar› a¤›rl›k kazanm›flt›r. Danto’ya
göre örne¤in, Sokrates’in zaman›nda ve sonras›nda sanatç›lar taklit üretmekle ha-
fl›r neflirken ondokuzuncu yüzy›lda foto¤rafç›l›¤›n icat edilmesiyle birlikte öykün-
meci kuram›n yetersizli¤i de anlafl›lm›flt›r (2005: 27). Onsekizinci yüzy›lda roman-
tik ak›m›n ortaya ç›k›fl› da sanat anlay›fl›n›n de¤iflmeye bafllamas›nda önemli bir rol
oynam›flt›r. Nitekim romantisizm, ayd›nlama ça¤›n›n aristokrat de¤erlerine karfl›
ç›km›fl, sanayi devriminin karfl›s›nda da güç kazanm›flt›r. ‹flte bu türden karfl›t ha-
reketler ve icatlar felsefi düflüncede de farkl› sanat kuramlar›n›n oluflmas›n›n yolu-
nu açm›flt›r.
Biçimcilik
Önceki ünitede estetik deneyim konusunu ifllerken biçimci görüflten söz etmifltik.
Bu görüfl ayn› zamanda sanat› kuramsal olarak tan›mlamaktad›r. Biçimcili¤e göre
bir fleyi sanat yapan o fleyin biçimsel özellikleridir. Bir eserin tarihsel ba¤lam› ya
da eserin yarat›c›s›n›n hangi niyetle eseri yaratt›¤›n›n bir önemi yoktur. Önemli
olan fleyler renk, flekil, çizgiler, ses, yap›, kal›p gibi biçimsel özelliklerdir. Biçimci
görüfl sanat› “anlaml› biçim” olarak tan›mlar. “Anlaml› biçim” de bu s›ralad›¤›m›z
unsurlar gibi belirli unsurlar›n özgün birlikteli¤idir. Sanat› gerçekten sanat yapan
yani sanat›n do¤as›, biçimsel unsurlar aras›ndaki iliflkidir. Clive Bell (1881-1964) gi-
bi biçimcilere göre çizgilerin ve renklerin birleflimi bir nesneyi sanat eseri yapar ve
izleyici de ancak “anlaml› biçim” temelinde bir estetik deneyim yaflayabilir. O hâl-
de biçimci tan›m fludur:
“x bir sanat eseridir ancak ve ancak x anlaml› biçim ise.”
Biçimsel özelliklerin d›fl›ndaki her türden özellik sanat›n d›fl›nda kalmaktad›r.
Duyguculuk
Ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi duyguculuk ya da duygucu görüfl sanatta en önem-
li unsurun duygular oldu¤unu öne sürmektedir. Böylelikle duyguculara göre bi-
çimcili¤in savunucular› yaln›zca biçimi temel ald›klar› için sanattaki en önemli fle-
yi göz ard› etmifllerdir. O hâlde duyguculara göre sanat ya da sanat eseri flöyle ta-
n›mlanacakt›r:
“x bir sanat eseridir ancak ve ancak x duygular›n ifadesi ise.”
Sanat duygular›n tuval gibi, tafl, sesler ya da kelimeler gibi duyusal araçlara ak-
tar›lmas›d›r. Duygucu görüflün en önemli temsilcisi on dokuzuncu yüzy›l Rus ya-
zar ve düflünürlerinden Leo Tolstoy’dur. Tolstoy bafllang›ç noktas› olarak flu soru-
yu sormufltur: “Sanat insanl›¤›n yaflam›nda nas›l bir amaca hizmet etmektedir?”
Bu aç›dan yaklafl›l›nca sanat Tolstoy’a göre insanla insan aras›nda gerçekleflen
iliflki araçlar›ndan biri olarak kabul edilir. Nas›l ki insan kelimeler arac›l›¤›yla dü-
flüncelerini baflkalar›na iletir, iflte sanat arac›l›¤›yla da insan duygular›n› baflkalar›-
na iletmektedir. Sanat Tolstoy’un son derece de¤er verdi¤i bir amaç için araçt›r: ‹n-
sanl›k aras›ndaki birlik. Sanat ruhsal bir birleflme yarat›r. Bu birleflmeyi de duygu-
lar›n iletilmesi sayesinde gerçeklefltirir. Tolstoy sanat› flöyle tan›mlamaktad›r: “Sa-
www.evrenselpdf.com
nat bir insan›n bilinçli bir flekilde bir tak›m d›flsal iflaretler kullanarak kendi yafla-
d›¤› duygular› baflkalar›na aktard›¤› ve baflkalar›n›n da bu duygulardan etkilendi¤i
bir insan etkinli¤idir” (Tolstoy 2010; Wilkinson 2008: 180-182).
Buna göre bir sanat eseri ancak ve ancak;
a) izleyicisine bir tak›m duygular› deneyimlemesine neden oluyorsa,
b) yarat›c›s› taraf›ndan tam da bunun için amaçland›ysa
c) yarat›c›s› ortaya ç›kan duygular› kendisi de yaflad›ysa sanat eseridir (Wilkin-
son 2008: 182).
Anlafl›laca¤› üzere biçimcili¤in d›fllad›¤› “duygular›n yaflanmas›” ve “sanatç›-
n›n eserini hangi amaçla yaratt›¤›” olgular› duygucu görüflün sanat anlay›fl›n›
oluflturmaktad›r.
Sezgicilik
Sezgici görüfl ise hem biçimi hem de duyguyu reddeder. Sezgici düflünürlerden
Croce’ye göre örne¤in, sanat fiziksel bir nesne ya da kamusal bir nesne de¤ildir.
Sanat daha çok bir edimdir. Yarat›c›, biliflsel ve tinsel bir edim (Weitz 2004: 13).
Dolay›s›yla bu kurama göre sanat etkinli¤inin en önemli unsuru, sanatç›-sanat ya-
p›t›-izleyici üçlüsünü düflünürsek sanatç› ve onun yarat›c›l›¤› olacakt›r. Sanat Cro-
ce’ye göre bilginin ilk aflamas›d›r. Tabii bu bilgi bilimsel bilgi de¤ildir. Sanat bilgi-
si kavramsal olmayan bilgidir. Sanat, sanatç›lar›n kendi imge ve sezgilerini ifadeye
dönüfltürdükleri bir bilgidir. Kavramsal olmad›¤› için içerik olarak bilimsel veya ah-
laki de¤ildir. Sanat bir fark›ndal›kt›r, fleylerin tekli¤inin fark›ndal›¤› (Weitz 2004:
13). Sanat› bilim ve metafizikle karfl›laflt›ran Croce insan› e¤itme özelli¤inden do-
lay› sanat› bilim ve metafizi¤in üstünde görür. Bilim insanlar›n›n ifadelerinde tin-
sellik eksiktir. Oysa sanat yap›tlar›nda içten gelen ifade edilmektedir ki bu tinselli-
¤in kendisidir. Do¤an›n karfl›s›nda yer alan sanat asla do¤aya öykünme olarak gö-
rülemez. Sanat›n gerçek ifllevi d›flavurumdur. Baflka bir deyiflle sanatç›n›n içinde-
kileri ifade etmesi, d›flsallaflt›rmas›d›r. Croce’ye göre ifade ile sezgi de ayn› fleydir.
Sezgi; sanatç›n›n yarat›m sürecinde yaflad›¤› bir defal›k estetik yaflant›d›r, sanatç›-
n›n kendi izlenimlerini nesnellefltirmesidir (Croce 1983).
K›saca sanat Croce’ye göre ifadedir. ‹fade ise amaç, duygu ya da düflünceyi du-
yusal bir araçla ortaya koymakt›r ve bunlar yine kendisini ifade eden ve baflkala-
r›yla iletiflimde olan taraf›ndan deneyimlenir. Bu anlamda lirik bir fliir, epik bir fliir
birer ifadedir; resimler, heykeller, mimari eserler birer ifadedir (Parker 2010).
‹radecilik/‹stenççilik
Bu kuram daha önce anlatt›¤›m›z kuramlardan biraz farkl›d›r. Fark› fludur: Di¤er-
leri gibi sanat› basit bir flekilde tan›mlamaz. ‹stenççili¤i savunan Dewitt Parker’a
göre, “anlaml› biçim”, “ifade”, “sezgi”, “duygular›n iletiflimi” gibi popüler sanat ta-
n›mlar› hatal› tan›mlard›r. Bu tür basit tan›mlar sanat için geçerli olduklar› kadar sa-
nat olmayan fleyler için de geçerlidir. Dolay›s›yla da sanat› sanat olmayandan ay›-
ramazlar. Ayr›ca hepsi de sanat›n önemli yönlerini ihmal eder. Gereken fley basit
bir tan›m de¤il sanat›n karmafl›k özelliklerini ortaya koyan bir tan›md›r. Parker’a
göre sanat üç fleydir: 1) Dilek ve arzular›n cisimleflmesi 2) sanat›n kamusall›¤›n› or-
taya koyan dil 3) hayal gücüyle dili birlefltiren uyum. Parker’a göre bu üç özellik
yaln›zca sanat›n sahip oldu¤u özelliklerdir. (Weitz 2004: 13-14).
SIRA S‹ZDE Felsefi düflünmedeki

SIRA S‹ZDEsanat kuramlar›n›n her birinin güçlü yan›n› ortaya ç›kar›n›z.
1
S O R U S O R U www.evrenselpdf.com
SANATI TANIMLAMADAK‹ SORUNLAR

Yukar›da sözünü etti¤imiz sanat kuramlar›n›n sanat› kuramsal olarak tan›mlad›kla-
r›n› söylemifltik. Gerçekten de Platon’dan beri binlerce y›ld›r yap›lan bu tan›mlar›
gerçek tan›m yani özsel tan›m olarak kabul etmemiz olanakl› de¤ildir. Baflka Gerçek ya da özsel tan›m
bir fleyin do¤as›n› ortaya
bir deyiflle sanat› zorunlu ve yeterli koflullar›ndan yola ç›karak tan›mlamak pek de koyan tan›md›r. Buna göre
olanakl› de¤ildir. Bir sanat tan›m›n›n baflar›s›z olmas›n›n iki nedeni vard›r: tan›mlanan fleyin zorunlu ve
yeterli koflullar› belirlenir.
1) Tüm sanat yap›tlar›n›n sahip olmad›¤› bir özelli¤i s›ralayarak,
2) Yaln›zca sanat yap›tlar›yla s›n›rland›r›lamayacak bir özellikler kümesi
tan›mlayarak.
‹flte yukar›da geçen sanat kuramlar› bu iki noktada da baflar›s›zd›r. Kimi müzik
parçalar› ya da resimler herhangi bir fleyi taklit ya da temsil etmezler. Örne¤in so-
yut yap›tlar bu flekilde de¤erlendirilir. Kimisi anlaml› biçime sahip de¤ildir. Kimi-
si de bir fleylerin ifadesi de¤ildir. Yani “taklit”, “anlaml› biçim” ve “ifade”, her biri
bütün sanat yap›tlar›n›n sahip olmad›¤› türden özelliklerdir.
Sanat yap›tlar›yla s›n›rland›r›lamayacak özellikler kümesi için de örnek verelim.
Reklamlar, kimi zaman duygular› uyand›rmada baflar›l›d›rlar. Oysaki bunlar sanat
eserleri olarak de¤erlendirilemezler. Benzer flekilde yas tutmak kederin ifadesidir
ama bu ifade sanat eseri de¤ildir. Birbirini takip eden kilometre iflaretlerinin sergi-
ledi¤i düzen de anlaml› bir biçim olarak de¤erlendirilebilir ama sanat eseri olarak
de¤erlendirilemez (Davies 2002: 228).
Mademki bu sanat kuramlar› sanat› tan›mlamada baflar›s›zlar, sanat›n tan›m›-
n› yapmak olanakl› m›d›r? Amerikal› estetikçi Morris Weitz (1916-1981), “Estetik-
te Kuram›n Rolü” (1956) adl› makalesinde beklenilen do¤ru sanat kuram›n›n hiç-
bir zaman gelmeyece¤ini ve felsefecilerin “sanat›n do¤as› nedir?” sorusunu bafl-
Bir kavram›n nas›l
ka sorularla de¤ifltirmeleri gerekti¤ini savunmufltur. Öne sürülen sanat kuramla- uygulanabilece¤iyle ilgili
r› temel bir yanl›fl anlamaya dayand›klar› için yetersiz kalm›fllard›r. Bu yanl›fll›k olarak zorunlu ve yeterli
koflullar› belirleyebilirsek bu
sanat›n gerçek tan›m›n›n yap›labilece¤i iddias›d›r. Oysaki sanat›n zorunlu ve ye- kavram kapal› bir
terli özelliklerinin keflfedilmesi hiçbir zaman olanakl› olamayacakt›r. Weitz’a gö- kavramd›r. Örne¤in
matemati¤in kavramlar›
re bu kuramlar› test etmenin bir yolu bulunmamaktad›r. Do¤rulama ya da yan- genellikle kapal›d›r. Di¤er
l›fllamaya uygun de¤ildirler. Dolay›s›yla empirik kuramlar olarak de¤erlendirile- taraftan e¤er bir kavram›n
mezler. Örne¤in sanat› “anlaml› biçim” olarak kabul edersek bu tan›m hangi du- uygulan›fl flartlar›
de¤ifltirilebilir ve
rumlarda do¤rulanacak ya da yanl›fllanacakt›r? Bu kuramlar empirik de¤illerse de düzeltilebilirse bu kavram
(yani do¤rulama ya da yanl›fllamaya tabi tutulamayacaklarsa) ne tür kuramlar ol- aç›k bir kavramd›r.
duklar› belirsizdir. Weitz, sanat›n yanl›fl anlafl›lmas›yla ilgili olarak üç saptama Aile benzerli¤i kavram›
yapar: birbirine hepsinde ortak olan
tek bir özellikle de¤il örtüflen
1) Sanat› tan›mlayabilmek için kuram öne süremeyiz çünkü sanat zaten tan›mlanamaz. benzerlikler dizisiyle
2) Zorunlu ve yeterli koflullar› öne süremeyiz çünkü sanat›n zorunlu ve yeter- ba¤lanabilen fleyler için
kullan›lan bir kavramd›r.
li koflullar› yoktur. Wittgenstein bu kavram›
3) Sanat kavram›n› kapal› bir kavram olarak de¤erlendiremeyiz çünkü sanat aç›klamak için “oyun”
aç›k bir kavramd›r (13-14). kavram›n› kullan›r. Buna
göre top oyunlar›, kart
Weitz do¤ru soruyu sormam›z gerekti¤ine inan›r. Ona göre do¤ru soru “sanat oyunlar›, olimpiyat oyunlar›,
nedir?” sorusu yerine “ ‘sanat’ kavram› ne tür bir kavramd›r?” sorusudur. Baflka bir tahta üzerinde oynanan
oyunlar gibi pek çok farkl›
deyiflle estetikte esas amaç bir kuram oluflturmak yerine sanat kavram›n›n dildeki oyun vard›r ve bu oyunlar›n
kullan›m›n› ayd›nlatmakt›r. Yani sanat ve sanatla ilgili kavramlar›n dildeki ifllevini, hiçbiri ortak tek bir özelli¤e
sahip de¤ildir. Hepsi de
bunlar› do¤ru kullanma flartlar›n› aç›¤a ç›karmakt›r (Weitz 2004: 14). Weitz Witt- örtüflen benzerliklerle
genstein’dan ald›¤› aile benzerli¤i kavram›n› sanata uyarlar. Buna göre tüm sanat- birbirine ba¤l›d›r. Kimi
oyunlar e¤lendirir,
lar›n paylaflt›¤› bir öz bulma aray›fl› bir kenara konmufltur. Bunun yerine sanat ya- kimilerinde kazanma ya da
p›tlar›n›n birbirleriyle olan benzerlikleri bulunmal›d›r. Müzi¤in, heykelin, resmin, kaybetme yoktur vb.
www.evrenselpdf.com
fliirin, dans›n ve di¤erlerinin paylaflt›¤›, tüm bunlar› “sanat” yapan ortak bir öz yok-
tur. Bulabilece¤imiz fleyler yaln›zca örne¤in müzikle fliir aras›ndaki, fliirle dans ara-
s›ndaki, fliirle heykel aras›ndaki benzerlik a¤›d›r.
‹flte, Weitz’a göre, “sanat›n ne oldu¤unu bilmek, ad›na “sanat” dedi¤imiz fleyle-
ri bu benzerlikler aç›s›ndan tan›yabilmek, tasvir edebilmek ve aç›klayabilmektir.”
Elimizde bir yap›t, örne¤in belirli bir roman, oldu¤unda söz konusu olan zorunlu
ve yeterli koflullarla ilgili olgusal çözümleme yapmak de¤il, bu roman›n önceden
“roman” ad› verilen yap›tlarla belirli yönlerden benzeyip benzemedi¤ine karar ver-
mektir. E¤er bu yeni yap›t›n roman oldu¤una karar verirsek -ki bu karar› genellik-
le profesyonel elefltirmenler verir- “roman” kavram›n›n ve dolay›s›yla da “sanat”
kavram›n›n uzam›n› bu yeni yap›t› da içine alacak flekilde geniflletmifl oluruz. Bu-
na göre yeni yap›t A, B, C gibi tan›nm›fl yap›tlarla belirli yönlerden benzer olacak,
belirli yönlerden ise bu yap›tlara benzemeyecektir. N+1 nci eserin roman olup ola-
mayaca¤› bütünüyle bizim karar›m›za ba¤l› olacakt›r: Roman kavram›n› ve bu kav-
ram› uygulayaca¤›m›z koflullar› geniflletmek isteyip istemedi¤imize. ‹flte bu neden-
le Weitz’a göre bu olgusal bir çözümleme de¤ildir. “Sanat” aç›k bir kavram oldu¤u
için yeni flartlar, yeni sanat biçimleri, yeni sanat hareketleri, ak›mlar hep ç›kacak-
t›r. Yani sanat›n tan›mlay›c› özelliklerini bulmak mant›ksal olarak olanakl› de¤ildir.
Yenilik ve de¤iflikliklere sürekli aç›k olmas›ndan ötürü sanat›n “macerac› bir ka-
rakteri” vard›r. Kavram› kapal› bir hâle getirmeyi elbette seçebiliriz. Ancak bunu
yapmak tuhaf olacakt›r çünkü sanat kavram›n›n s›n›rlar›n› belirleyerek kapatmak
sanattaki yarat›c›l›k flartlar›n› kapatmak demektir. Yine Weitz’a göre, “sanat” kavra-
m› hem betimleyici hem de de¤erlendirmesel anlamda kullan›lmaktad›r. Baflka bir
deyiflle, “Bu bir sanat eseridir” dedi¤imizde bir fleyi ya betimliyoruzdur ya da de-
¤erlendiriyoruzdur. Betimledi¤imiz zaman genellikle bunun insan eli, becerisi, ya-
rat›c›l›¤› ve hayal gücüyle yap›lan bir fley oldu¤unu, tafl, tahta, sesler, kelimeler gi-
bi duyusal ve kamusal ortam›nda kimi farkl› unsur ve iliflkileri bar›nd›rd›¤›n› söy-
lemifl oluruz. Di¤er yandan pek çok insan için “Bu bir sanat eseridir” cümlesi be-
timlemekten daha fazlas›n› yapar, ayn› zamanda de¤er atfeder. Sanat böylece de-
¤erlendirmesel anlam›yla da kullan›lm›fl olur. Bu kullan›m›n tipik bir örne¤ine gö-
re, bir fleyin sanat eseri oldu¤u söylendi¤inde kimi unsurlar›n baflar›l› uyumu kas-
tedilmektedir. Örne¤in sanat› “anlaml› biçim” olarak tan›mlayan biçimci kuram as-
l›nda sanat› de¤erlendirmesel anlam›yla kullanmaktad›r. Pek çok tan›m bu anlam-
da sanat› onurland›rmaktad›r (Weitz 2004: 15-17).
‹fllevselci görüflü savunanlara göre de sanat belirli bir amaca hizmet etmektedir.
Buna göre bir fley ancak bu amac› gerçeklefltirirse sanat eseri say›labilir. Bu ama-
c›n ne oldu¤u konusunda farkl› yaklafl›mlar olsa da genel kan› sanat›n amac›n›n
hofl bir estetik deneyim sa¤lamak oldu¤unda birleflir. Ünlü estetikçi Monroe Be-
ardsley’e göre örne¤in, bir fley ancak estetik deneyim yaflatabilme niyetiyle yap›l-
m›flsa sanat eseridir. Anlafl›ld›¤› üzere ifllevselci görüfl sanat›n de¤erini temel al-
makta, sanat›n do¤as›nda onun de¤erini görmektedir. Bu anlamda da bu tan›m sa-
nat› de¤erlendirmesel anlam›yla kullanm›flt›r. (Davies 2002: 230).
“Sanat” kelimesinin bu kullan›m›ndaki tek s›k›nt› bunu sanat›n gerçek tan›m›
olarak kabul etmektir. Bu bir de¤erlendirmedir. Dolay›s›yla sanat›n zorunlu ve ye-
terli flartlar› bulunmaya çal›fl›lmamaktad›r. Bu de¤erlendirmesel kullan›mlar sana-
t›n onurland›r›c› tan›mlar› olarak kabul edildi¤i sürece bir sorun yoktur (Weitz
2004: 17).
Stephen Davies’e göre Weitz’›n bu görüflünde flöyle bir problem vard›r. Sanat
yap›tlar›n›n birbirleriyle olan benzerlikleri bulunurken asl›nda her fley her fleye
www.evrenselpdf.com
benzeyebilir ya da benzetilebilir. Dolay›s›yla benzerlikleri temel alan bir görüfl sa-

nat kavram›n›n birli¤ini, bütünlü¤ünü aç›klayamaz. (Davies 2002: 229). Bu görüfl
gerçekten de fazla keyfi olabilir. Benzeme çok dar ya da genifl tutulabilir. Örne¤in
Marcel Duchamp’›n haz›r nesneleri heykele benzetilebilir ya da benzetilmeyebilir.
Benzetildikleri durumda bu nesneler sanat eseri kabul edilecek benzetilmedikle-
rinde ise sanat eseri say›lmayacaklard›r. Ayn› flekilde pembe dizilerin sanatsal film-
lerle olan benzerli¤i kabul edilebilir ya da bu ikisinin hiç bir benzerli¤i olmad›¤›
savunulabilir. Pembe dizileri sanatsal filmlere benzetebiliyorsak örne¤in reklam
filmlerine de benzetebiliriz.
fiekil 2.1 fiekil 2.2

Marcel Marcel
Duchamp’›n Duchamp’›n
Çeflme adl› Bisiklet
ünlü haz›r Tekerle¤i adl›
nesnesi (1917) ünlü haz›r
nesnesi (1913)
Davies’in Weitz’› elefltirdi¤i ikinci bir nokta da Weitz’›n sanat kavram›n› aç›k Marcel Duchamp (1887-
1968) Frans›z/Amerikal› bir
kavram olarak ele almas›n›n sorunlu oldu¤udur. Weitz’a göre sanat de¤iflken ve Dada sanatç›s›d›r. Etkisini
öngörülemez bir içeri¤e sahip oldu¤undan kapal› bir kavram olamaz. Ne var ki günümüzün ça¤dafl
sanatç›lar›na kadar
Davies bu görüflün inand›r›c› olmad›¤›n› söyler. Ona göre örne¤in yedi¤imiz ye- sürdürmüfltür. Sanat›n göz
mekler kümesi gün geçtikçe genifller ve kimi zaman içerisine yeni ve s›ra d›fl› ör- yerine zihne hitap etmesi
nekler al›r. Ancak Davies’e göre burada de¤iflen fley sanat›n tan›mlay›c› özellikleri gerekti¤ini savunmufltur. En
çarp›c› üretimi haz›r
de¤il kümenin elemanlar›d›r. Kim bilir, belki de sanat›n de¤iflmeyen bir özü var- nesnelerdir. Bir nesne
d›r. Weitz sanat eserlerinin ortak bir özelli¤inin olmad›¤› konusunda hakl› olabilir sanatç› onu o flekilde
tasarlad›¤› için sanat eseri
ancak bu görüflten yola ç›karak sanat›n tan›mlanamayaca¤› sonucuna de¤il olsa ol- olabilir. Duchamp’›n en ünlü
sa sanat›n tan›mlay›c› özelliklerinin alg›lanamaz, ba¤›nt›sal özellikler oldu¤u so- iki haz›r nesnesi bafl afla¤›
duran bir pisuar olan çeflme
nucuna var›labilir (Davies 2002: 229). ve bir tabure üzerinde ters
Sanat›n zorunlu ve yeterli koflullardan yola ç›karak tan›mlanamaz oldu¤unu sa- duran bir bisiklet
tekerle¤idir.
vunan ve Weitz’›n görüflüne benzer bir görüflü savunan felsefecilerden biri Ameri-
kal› sanatç› ve estetikçi Paul Ziff (1920-2003) dir. Weitz ile Ziff’in ortak görüflü “ye-
ni sanat anlay›fl›” olarak adland›r›labilir. Bu görüfle göre “insan yap›m› olma” (in-
san eliyle yap›lm›fl olma) özelli¤i de dâhil olmak üzere sanat yap›t› s›n›f›na giren
üyelerin hiç bir ortak özelli¤i bulunmamaktad›r (Dickie 2005: 47). 1968 de yay›m-
lanan “Bir Sanat Yap›t›n› Tan›mlama Meselesi” adl› makalesinde Ziff bir nesnenin
sanat eseri oldu¤unu söyledi¤imizde sanat› belirli bir özellikler kümesinin alt kü-
melerini bulma yoluyla tan›mlad›¤›m›z› iddia etmifltir. Ziff bu ba¤lamda tipik ör-
nekler ad›n› verdi¤i bir görüflü savunmufltur. Buna göre daha öncesinden kabul
edilen sanat yap›tlar› yeni yap›tlar için birer tipik örnek oluflturabilir. Kabul edilmifl
bu örneklerin özelliklerini kullanarak yeni nesnelerin tipik örneklerle olan benzer-
li¤ini saptayabilir ve buna göre elimizdeki nesnenin sanat yap›t› olup olmad›¤›na
www.evrenselpdf.com
karar verebiliriz. Paul Ziff’i tipik örnek görüflüne götüren uslamlama, belirli nesne-
leri ö¤renme biçimimizden yola ç›karak bu ö¤renme biçimini sanat dallar›na uyar-
lamakt›r. Örne¤in, “kitap” kelimesinin kullan›m›n› bilmeyen bir çocu¤a kitab›n ne
oldu¤unu ö¤retmenin en iyi yolu ona bir kitap göstermek olacakt›r. Bu kitap muh-
temelen ne fazla kal›n ne fazla ince olacak, sayfalar› bofl olmayan bir kitap olacak,
bir cep kitab› ya da deftere benzeyen bir kitap olmayacakt›r. Ayn› flekilde “masa”
kelimesinin kullan›m›n› bilmeyen birine masan›n ne oldu¤unu ö¤retmek için kal-
k›p on befl ayakl› bir masa ya da yamuk bir masa ya da son derece büyük bir ma-
sa göstermeyiz. Ona yine fazla büyük olmayan, muhtemelen üç dört ayakl›, “ga-
rip” görünümlü olmayan bir masa gösteririz. Her iki örnek de kendi s›n›f›nda tipik
örneklerdir. Tipik örnekler söz konusu oldu¤unda tart›flma çok daha az olur. Bu
nedenle bu örnekleri temel alarak daha az tipik örnek kategorisine girecek nesne-
ler üzerinde tart›flabiliriz. Yani buradaki amaç az say›da tipik örnek bulmaya çal›fl-
makt›r. Ziff buradan hareketle bir sanat yap›t› için tipik örne¤in ne olabilece¤i tar-
t›flmas›na geçer (Tafldelen 2007: 266).
Sanat eserlerindeki tipik örnek için Ziff, Frans›z ressam Nicolas Poussin’den
seçti¤i Sabinli Kad›nlara Sald›r› adl› resmi flöyle tasvir etmifltir: Bu resim her fley-
den önce bir resimdir; yap›lm›fl bir nesnedir ve hatta bilinçli olarak ve belirli bir
teknik ve özenle yap›lm›flt›r; ressam bu resmi insanlar›n görebilece¤i ve seyrede-
bilece¤i bir yere konmas› amac›yla yapm›flt›r; gerçekten de bu resim insanlar›n gö-
rebilece¤i bir yere, müzeye konmufl ve böylelikle insanlar bu resimdeki renk ve
›fl›k oyununu, renk tonlar›n›n kontrastlar›n›, ahenksizli¤ini, uyumunu seyredebil-
mifl, resmin konusuna, resmedilen sahneye, biçimlerin duygusall›¤›na yönelebil-
mifllerdir; bu resim belirli bir konusu olan temsili bir resimdir; resmin özenerek ha-
z›rlanm›fl ve karmafl›k bir biçimsel yap›s› vard›r ve son olarak da bu resim iyi bir
resimdir yani seyretmeye, üzerinde düflünmeye, gözlemlemeye de¤er bir resimdir.
‹flte Ziff’e göre e¤er bir kimse “sanat yap›t›” n›n farkl› kullan›mlar›n› tasvir etmek
istiyorsa yapaca¤› fley, fliirde, romanda, resimde, heykelde ve di¤er sanatlarda tipik
örnek say›labilecek bir yap›t› seçmek ve her biri için özellikler kümesini belirle-
mektir. Bu kümenin alt kümesini oluflturabilecek herhangi bir nesne bu durumda
sanat yap›t› olacakt›r. Ziff burada sanat›n de¤iflebilir yap›s›ndaki sorunu vurgular.
Bugün sanat olarak kabul edilmeyen bir nesne baflka bir dönemde baflka özellik-
lerinden dolay› sanat olarak kabul edilebilir. Bu nedenle sanat› tan›mlama çabas›
devam edecektir. Yeni ve farkl› yap›tlar yarat›ld›kça, sanat›n toplum içerisindeki
yeri de¤ifltikçe sanat tan›mlamam›z› da gözden geçirmemiz gerekecektir (Ziff 1968;
Tafldelen 2003: 248). Anlafl›ld›¤› gibi Ziff de t›pk› Weitz gibi sanat› aç›k kavram ola-
rak ele almakta ve buradaki s›k›nt›y› anlatmaktad›r. Ancak yine Weitz’la ayn› elefl-
tirilere maruz kalacakt›r: De¤iflen fley gerçekten de sanat›n tan›mlay›c› özellikleri
midir yoksa bu s›n›fa giren elemanlar m›d›r?
SIRA S‹ZDE Morris WeitzSIRA

ve Paul Ziff’in savundu¤u benzerlik görüflünün sorunlar›n› bulmaya çal›fl›n›z.
S‹ZDE
2
SANATI FARKLI fiEK‹LLERDE TANIMLAMAK
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lsonlar›na
Yirminci yüzy›l›n ‹M do¤ru gelifltirilen sanat tan›mlar› sanat›n özsel özellik-
lerini aramak yerine ba¤›nt›sal özelliklerini araflt›rm›fl ve bu do¤rultuda sanat› kar-
S O R U mafl›k ba¤›nt›sal
S O R Uözellikler bütünü olarak tan›mlam›flt›r. Sanat›n bu flekilde içsel
özellikleri yerine d›flsal özelliklerine yönelim özellikle Weitz’›n özcülük karfl›t› gö-
rüflünün etkisiyle olmufltur. Weitz’›n da belirtti¤i gibi sanat›n özsel bir tan›m›n›n
D‹KKAT D‹KKAT
yap›lmas› olanaks›zd›r. Ne var ki buradan yola ç›k›ld›¤›nda sanat›n tan›mlanamaz
N N
AMAÇLARIMIZ www.evrenselpdf.com
AMAÇLARIMIZ
oldu¤u sonucu ç›kmaz. Sanat örne¤in toplumsal, tarihsel ya da kurumsal do¤as›n-

dan yola ç›k›larak tan›mlanabilir. Bu tür bir tan›m da ba¤›nt›sal ya da d›flsal bir ta-
n›m olacakt›r. Sanat›n özünün ba¤›nt›sal oldu¤unu savunan felsefecilerin bafl›nda
Arthur Danto (1924-), George Dickie (1926-) ve Jerrold Levinson (1948-) gelmek-
tedir. Danto’nun estetik tarihine en önemli katk›s› dikkatimizi sanat yap›tlar›n›n al-
g›lanamaz özelliklerine çevirmesidir. Ona göre bir fleyin sanat say›labilmesi gözün
görmedi¤i sanat dünyas›na ba¤l›d›r. Dickie de Danto’nun “sanat dünyas›” kavra-
m›n› kullanarak bir tan›m verir. Buna göre “bir sanat eseri bir sanat dünyas›na su-
nulacak flekilde yarat›lm›fl türden bir insan yap›m›d›r.” Levinson’a göre de bir fleyi
sanat eseri yapan fley bu eserin daha önceki sanat eserleriyle olan iliflkisidir (La-
marque ve Olsen 2005: 10). fiimdi bu üç görüflü ayr›nt›l› bir flekilde ele alal›m.
Arthur Danto 1964 de yazd›¤› “Sanat Dünyas›” adl› makalesinde popüler kültü-
rün ünlü Amerikal› sanatç›lar›ndan olan Andy Warhol (1928-1987) un yap›tlar›n-
dan Brillo Kutular›’n›n hangi gerekçelerle bir sanat yap›t› olarak kabul edildi¤ini Andy Warhol’un Brillo
Kutular›, süpermarketlerde
tart›fl›r. Yaz›da flu soru sorulmaktad›r: “E¤er Warhol’un Brillo Kutular› görünüflte görülen “Brillo” marka
ola¤an Brillo kutular›ndan ay›rt edilemiyorsa nas›l oluyor da biri sanat yap›t› ola- sabun kutular› gibi karton
görünümündedir ancak
biliyor?” Danto’ya göre bunun nedeni belirli bir sanat kuram›n›n olmas›d›r. Sanat ahflaptan yap›lm›fl bir
dünyas›, belirli nesnelerin birer sanat yap›t› olmas›n› sa¤lamaktad›r. “Sanat dünya- t›pk›bas›md›r ve bir düzen
s›n›n içine sokulmufl olmak”, Danto’ya göre, bütün sanatlar›n özünü oluflturan fley- içinde üst üste y›¤›lm›flt›r.
dir. Yani, Weitz’›n iddias›n›n aksine, sanat›n özünden söz etmek olanakl›d›r (La-
marque ve Olsen 2005: 10). Warhol’un bu yap›t› insanlar›n marketlerden sat›n ala-
rak evlerine götürdü¤ü Brillo kutular›ndan çok çok daha pahal›d›r. Marketlerdeki
bu kutular›n fiyat› art›r›lsa ve örne¤in kontrplaktan yap›lsalar bile sanat yap›t› ola-
rak kabul edilemeyecekken, Warhol’un yap›t› olan Brillo Kutular› kartondan ya-
p›lsa dahi sanat yap›t› olma özelli¤ini kaybetmeyecektir. O hâlde bu kutular› sanat
eseri yapan nedir? Ayr›ca Warhol bu fleyleri neden yapmaktad›r? (Danto 2005: 32).
Andy Warhol’un sanat›n kitle kültüründen fiekil 2.3
ayr›lmas›na savafl açt›¤› söylenir. Brillo heykeli,
Andy Warhol’un
ticari paketlemenin evde bulunabilecek türden Brillo Kutular›
dünyevi bir ürünü arzu edilebilir bir mala dö- (1964)
nüfltürmesini yorumlamaktad›r. Bu nesneler ay-
r›ca kiflisel olmayan, ticarilefltirilmifl tüketim top-
lumu içinde yaflad›¤›m›za dikkat çekmektedir.
O hâlde Brillo Kutular›’n› sanat yapan fley
bir sanat kuram› olacakt›r. Warhol’un bu yap›-
t› elli y›l önce sanat olarak say›lamazd›. Dün-
yan›n kimi fleyler için haz›r olmas›n› bekle-
mek gerekiyordu. Sanat dünyas›n› ve sanat›
olanakl› k›lan her zaman için sanat kuramlar›
olmufltur. Demek ki Brillo Kutular›’n› sanat
sayabilmek için dönemi bilmek, örne¤in ça¤-
dafl New York resim tarihinden anlamak ge-
rekmektedir. Elde bir kuram olmadan Brillo Kutular›’n›n sanattan say›lmas› pek
beklenemez. Örne¤in, bir sanat yap›t› hem temsili hem d›flavurumcu olabilir; tem-
sili olup d›flavurumcu olmayabilir; temsili olmay›p d›flavurumcu olabilir ya da ikisi
de olmayabilir. Bunlar sanatla ilgili yüklemlerdir. E¤er bir sanatç› kendi eserleri
için yeni bir yüklem belirlerse, bu yüklem de sanatla ilintili olmaya bafllayacak ve
kimi yap›tlara uygulanabilecek kimilerine de uygulanamayacak ve Danto’ya göre
böylelikle sanat dünyas› zenginleflmifl olacakt›r (2005: 32-34).
www.evrenselpdf.com
George Dickie, Arthur Danto’nun görüflünü belirli yönden gelifltirerek “kurum-

sal sanat kuram›” anlay›fl›n› ortaya atm›flt›r. Bu anlay›fla göre bir fleyi sanat eseri ya-
pan o fleyin nas›l göründü¤ü, duyuldu¤u vs. ya da hangi malzemeden yap›ld›¤› gi-
bi içsel özellikleri de¤il bu fleyin bir kurumla nas›l ilintili oldu¤udur. Buna göre
“sanat” denen kurum olmadan sanat eserlerinden söz edilemez (Lamarque ve Ol-
sen 2005: 10). Dickie’nin ve Danto’nun görüflü en s›k “sanat dünyas›” kavram›n›n
mu¤lakl›¤› ve yapayl›¤› nedeniyle elefltirilmifltir. Bunun d›fl›nda bu görüfl sanat
yapman›n belli bir kültürel hareket içermesini gerektirdi¤i nedeniyle de elefltiril-
mifltir. Buna göre sanatç›n›n d›flar›dan bir fley yapmas› ve bunu da belirli bir top-
lumsal kurumla iliflki içerisinde yapmas› gerekmektedir. Jerrold Levinson tam da
bu görüfle karfl› ç›karak sanatç›n›n zihninde sanat olarak say›labilecek, kimsenin
ad›na yap›lmayan yaln›z ve özel sanat›n da olabilece¤ini söylemektedir. Ayr›ca Le-
vinson’a göre örne¤in, bir çiftçinin kar›s›n›n bir gösteri alan›nda insanlar görebil-
sin diye masan›n kenar›na koydu¤u yumurta kabuklar› ile beyaz tutkal›n birlikte-
li¤i de pekala sanat olabilir. Oysaki bu kad›nla “sanat dünyas›” denilen kurumun
birbiriyle herhangi bir ilgisi bulunmamaktad›r (2005: 35-36).
Levinson, kurumsal sanat kuram›ndan etkilenmifl ancak bu kurama alternatif
olabilecek bir görüfl gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Levinson’un bu görüflü t›pk› kurumsal
sanat kuram›nda oldu¤u gibi sanat yap›t› olmay› bir fleyin içsel bir özelli¤i olarak
de¤il insan eylem ve düflüncesiyle iliflki içerisinde ele almaktad›r. Levinson bu ilifl-
kiyi de birey ya da bireylerin niyetine göre yorumlar -ki bu niyet de sanat dünya-
s› yerine sanat tarihine gönderme yapmaktad›r. Dolay›s›yla sanat›n zorunlu olarak
geriye -yani geçmiflte olmufl olanlara- bakan bir fley oldu¤u sanat›n tan›m›nda ol-
mal›d›r. Bu tarihsellik sanat›n farkl› zamanlardaki birli¤ini ve sanatta içsel olan sü-
rekli evrimi ortaya koyar. “Yeni sanat geçmifl sanatla olan iliflkiden dolay› sanatt›r;
yak›n geçmiflin sanat› pek de-yak›n-geçmifl-olmayan sanatla olan iliflkiden dolay›
sanatt›r; pek de-yak›n-geçmifl-olmayan sanat uzak geçmiflin sanat›yla olan iliflkiden
dolay› sanatt›r.” Bu geçmifle gidifl geçmifl nesnelerle olan iliflkisinden dolay› sanat
olmayan, bunun yerine sanat damgas›n›n en baflta yap›flt›r›labilece¤i nesnelere ka-
dar devam eder. Anlafl›ld›¤› üzere Levinson’a göre sanat kavram›n›n sanat›n flimdi-
ye kadar ne olmufl oldu¤undan ba¤›ms›z bir içeri¤i yoktur. Bir fleyin sanat yap›t›
say›labilmesi için sanatç›n›n bu fleyi t›pk› daha önceki fleylerin herhangi bir flekil-
de sanat say›ld›¤› gibi sanat say›labilmesi niyetiyle yapm›fl olmas› gerekir. Yani sa-
natç› bu fleyi bir amaç için tasarlamal›, kendine mal etmelidir. Levinson çözümle-
mesine “zaman” boyutunu ekleyerek asl›nda “sanat” kavram›n› de¤il de “verili bir
zamandaki sanat” kavram›n› tan›mlamaktad›r. Ve bunu bu verili zaman›n öncesin-
de sanat olan fleylere gönderme yaparak gerçeklefltirir. Bu anlamda da sanat›n na-
s›l geliflece¤i, neye dönüflece¤i sanat›n kavramsal olarak ne olmufl oldu¤una ba¤-
l›d›r. Sonuç olarak Levinson bir toplumdaki sanat kurumlar›n›n sanat›n özünü
oluflturdu¤una karfl› ç›kmaktad›r. Ona göre temel olan sanat yap›lmas›d›r. Toplum-
sal çevreler ve bu çevrelerin etraf›nda geliflen uzlafl›mlar sanat›n temelinde yer al-
maz. Sanat›n özü sanat sosyolojisinde de¤il sanat›n olumsal tarihiyle olan iliflkisin-
de yatmaktad›r (2005: 35-44).
George Dickie 1983’te “Yeni Kurumsal Sanat Kuram›” ad›nda bir makale daha
yazar ve hem elefltirilere yan›t verir hem de görüflünü gelifltirir. Verdi¤i sanat yap›-
t› tan›m›na göre “bir sanat yap›t› bir sanat dünyas›na sunulacak flekilde yarat›lm›fl
türden bir insan yap›m›d›r” (s. 53). Dickie’ye göre kurumsal sanat yap›t› görüflü bir
aç›dan geleneksel sanat kuramlar›na benzer. Bu ortak yan, sanat yap›t›n›n her fley-
den önce insan yap›m› olmas›d›r. “‹nsan yap›m›” insan taraf›ndan yap›lm›fl bir nes-
neye denir. Ne var ki bu nesne kimi durumlarda fiziksel bir nesne olmayabilir. Ör-
www.evrenselpdf.com
ne¤in, bir fliir fiziksel bir nesne de¤ildir ama yine de insan yap›m›d›r. Ayn› flekilde
gösteriler, do¤açlama danslar da “insan taraf›ndan yap›lm›flt›r” ve dolay›s›yla insan
yap›m›d›r. Dickie’ye göre çok tart›flmal› olan Duchamp’›n haz›r nesneleri de insan
yap›m›d›r. Örne¤in, pisuar asl›nda basit bir nesnedir. Ancak bu basit nesne
Duchamp taraf›ndan Çeflme’yi oluflturacak flekilde sanatsal bir araç olarak kullan›l-
m›fl ve böylece karmafl›k nesneye dönüflmüfltür. ‹flte bu karmafl›k nesne de sanat
dünyas› içinde bir insan yap›m›d›r, Duchamp’›n insan yap›m›. Dickie bu ba¤lam-
da Weitz ve Ziff’in görüfllerine de elefltiri getirir. Onlar›n görüflü “benzetme sanat›”
görüflüdür ve bu yüzden benzerlikleri fark eden insan etkinli¤i taraf›ndan ortaya
konmaktad›r. Oysaki Dickie kendi görüflünün “insan yap›msal sanat” görüflü oldu- Guggenheim Müzesi
¤unu ve bu görüflün de temelinde “yapmak” olan insan etkinli¤i oldu¤unu söyler. Amerika New York’ta,
Manhattan’da bulunan ve
Dickie’ye göre bir fleyin sanat yap›t› olabilmesinin iki kural› ya da iki zorunlu flar- ünlü mimar Frank Lloyd
t› vard›r: 1) E¤er bir kimse sanat yap›t› yapmak istiyorsa bunu ancak bir insan ya- Wright taraf›ndan
tasarlanm›fl bir müzedir.
p›m› ürün yaratarak yapabilir. 2) E¤er bir kimse sanat yap›t› yapmak istiyorsa bu- Ça¤dafl sanattan pek çok
nu ancak bir sanat dünyas›na sunulacak türden bir fley yaratarak gerçeklefltirebilir. koleksiyon sergilenen müze
‹flte Dickie’ye göre bu iki kural bir arada sanat yap›tlar› yapmak için yeterlidir. Bu 1959 y›l›nda aç›lm›flt›r.
Müze binas› mimaride
iki kural ayr›ca tüm sanat türleri için geçerli oldu¤undan uzlafl›msal olmayan ku- dönüm noktas› olarak kabul
rallardand›r. Dickie’ye göre uzlafl›msal olan kurallar da söz konusudur çünkü sa- edilen binalar aras›ndad›r.
nat dünyas› tek tek sanat dünyas› sistemlerinden meydana gelmektedir. Bu sistem-
Yerlefltirme (Enstalasyon),
lerin her biri de kendi sanatç›lar›n› ve rollerini içermektedir. Buna göre örne¤in, belli bir mekan›
resim bir sanat dünyas› sistemidir, tiyatro bir sanat dünyas› sistemidir vb. Bu tek kurgulamaya; anlam ve alg›
düzleminde birbirleri ve
tek sistemlerin içerisindeki uzlafl›msal kurallar de¤iflime aç›kt›r. Di¤er yandan, Dic- içinde bulunduklar› mekanla
kie’ye göre yukar›da s›ralad›¤›m›z iki uzlafl›msal olmayan kural her ça¤da her ko- iliflkili nesnelerin bir arada
flulda her sanat türü için geçerli olan kurallar olarak kalacakt›r (2005: 47-53). sergilenmesine dayanan
sanat tarz›. Bu tarz sanat
Bu bölümü Dickie’nin görüflüne destek olabilecek bir örnek vererek bitirelim. eserleri, belli bir yer için
Roy Lichtenstein (1923-1997), Claes Oldenburg (1929- ) ve Andy Warhol (1928- tasarlan›r, orada sergilenir
SIRA S‹ZDE SIRA
ve sergilendikten S‹ZDE
sonra
1987) ünlü Amerikal› Pop sanat› (popüler sanat) sanatç›lar›ndand›r. Bu sanat türü sökülür. Kaynak: N. Keser.
reklamlardan, reklam panolar›ndan, filmlerden, karikatür dergilerinden ve televiz- Sanat Sözlü¤ü.
yondan esinlenen ve geleneksel sanat anlay›fl›na bir darbe olan ça¤dafl sanat türü-
dür. Elit kültür imgeleri yerine popüler kültürün imgelerini kullan›r. Örne¤in Andy
Warhol, 1968’de Campbells marka domates çorbas› kon- fiekil 2.4
serve kutusunun resmini yapm›flt›r. Marketlerde sat›lan bu S O R U S O R U
Andy Warhol’un
çorban›n de¤eri 6 dolarken, Warhol’un yap›t› 1500 dolara “Campbells” marka
sat›lm›flt›r. Bu resmin bu kadar pahal›ya al›c› bulmas›n›n D‹KKAT konserve kutusunu
D‹KKAT
en önemli nedeni kuflkusuz sanat dünyas›nca “sanat” ola- resmedifli (1968)
rak ve “yeni” bir fley olarak görülmüfl olmas›d›r. Nitekim
N N
Amerikan Pop sanat› 1950’lerin sonunda Guggenheim SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Müzesi küratörlerinden olan elefltirmen Lawrence Allo-
way taraf›ndan destek görünce uçufla geçmifltir.
Bir de komik say›labilecek bir örnek verelim. Yak›n za-
manda ölen Amerikal› yerlefltirme (enstalasyon) sanat-
ç›lar›ndan John Chamberlain (1927-2011) 1957’de parça-
lanm›fl metalin heykel için malzeme olarak kullan›labilece¤i-
ni keflfetti. Bir pop sanatç›s› oldu¤u gibi soyut d›flavurumculu¤un da temsilcilerin-
dendi. Enkaz hâline gelmifl Cadillac ve eski arabalar›n paslanm›fl parçalar›n› kullan-
d›. Bu flekilde oluflturdu¤u Yerlefltirmeleri pek çok yerde sergilendi. 1973’te iki hey-
keli ›skartaya ç›km›fl araba san›ld›¤› için yanl›fll›kla toplat›l›p depoya kald›r›ld›.
Guggenheim.org ‹NTERNET ‹NTERNET
www.evrenselpdf.com
SANATÇI ‹LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI ‹LE

‹ZLEY‹C‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹
Sanatç› ‹le Sanat Yap›t› Aras›ndaki ‹liflki: Yarat›c›l›k

Sanatç› ile sanat yap›t› aras›nda kurulan özel iliflki yarat›c›l›kt›r. Yarat›c›l›k k›saca
ifade edilirse yeni bir fleyin yani daha önce varolmayan bir fleyin ortaya ç›kmas›-
d›r. Yarat›c›k, Tanr› ya da Tanr›lar›n iflinin oldu¤unun düflünülmesinden baflka in-
san›n ortaya koydu¤u bir baflar› olarak da görülür. Bu anlamda hem bilimsel hem
sanatsal yaratmadan söz edebiliriz. Her iki yaratma türü de Townsend’in söyledi¤i
gibi, bir bafllang›ç noktas› oldu¤u kadar ayn› zamanda da sonradan olan ya da ola-
bilecek olanlar›n da belirleyicisidir. Örne¤in, Rönesans döneminde perspektifle
birlikte eski resim anlay›fl› sona ermifltir. Bu nedenle de Giotto gibi ressamlar pers-
pektifi kullanan ilk ressamlar olarak ard›llar›ndan daha yarat›c› kabul edilirler. Bu-
nunla birlikte sanatsal yaratma gerçek dünyaya özgü olan belirlenimcilikten bir
kurtulufltur. Sanatç› bir kurgu, bir yan›lsama dünyas› yarat›r, gerçekleflmeyecek
belki de asla olamayacak olan› sunar. Sanatç›lar›n yarat›c› olmalar›n›n sebebi de ifl-
te bu yüzden yaflanan deneyimlere özgürce biçim verebilmeleridir. Sanat, insan
akl›n›n yarat›c› bir ifadesi, “zihinsel etkinli¤in en özgür biçimidir.” (Townsend
2002: 179-182, 187). Peki, sanatsal yaratman›n yap›s› nedir? Sanatç› hangi aflama-
lardan geçerek yap›t›n› yaratmaktad›r? Yap›t›n sanatç›yla ve izleyiciyle olan iliflkisi
nas›ld›r?
Kimi sanat yap›tlar› yarat›c›s› henüz yap›t›n› daha bitirmeden (sanatç› izin ver-
di¤i için ya da bunu amaçlad›¤› için) izleyici karfl›s›na ç›kabilse de genellikle yap›t
bütünüyle sanatç›dan ayr›l›p kendi bafl›na bir nesne oldu¤unda izleyiciyle buluflur.
Ancak yap›t, sanatç› yani yarat›c›s› için baflka bir fley, izleyici için baflka bir anlam
tafl›r. Her ne kadar yap›t ayn› yap›t gibi görünse de yarat›c›s›yla olan iliflkisi ile iz-
leyici ile yeni bafllayan iliflkisi farkl›d›r. Sanatç› eserini yarat›rken belirli aflamalar-
dan geçer. Yaratman›n aflamalar›n› flu flekilde s›ralayabiliriz: Etkilenme aflamas›, ta-
sarlama aflamas› ve tamamlama aflamas›.
Sanatç› çevresindeki, zihnindeki, deneyimlerindeki her türlü fleyden etkilenebi-
lir. Bu bafllang›ç noktas›d›r. Bir ses, bir gülümseme, bir kavram, bir eflya, yeni ta-
n›fl›lan bir kifli sanatç›n›n yarat›m nesnesi olabilir. Buna ayn› zamanda esinlenilen
nesne de diyebiliriz. Sanatç› bu nesneden yola ç›karak tasarlamaya bafllayacakt›r.
Tasarlama aflamas› da iki flekilde olabilir: Zihinde tasarlad›ktan sonra oluflturma ya
da olufltururken (oluflturarak) tasarlama. Örnek vermek gerekirse; bir ressam zih-
ninde tasarlad›ktan sonra bunu tuvaline aktarabilir ya da renklerle oynarken süreç
içerisinde tasarlayabilir. Ayn› flekilde, bir modern dans koreograf› seçti¤i bir müzik
parças›na zihninde hareketler tasarlayarak daha sonra bu hareketleri dansç›lar›na
ö¤retebilir ya da dansç›lar›n› yönlendirerek bizzat onlara hareket bulmada olanak
sa¤layabilir yani hareketlerle oynarken süreç içerisinde tasarlayabilir. ‹lk durumda
bir zihinsel tasar› nesnesi söz konusuyken ikinci durumda bir süreç içinde flekil
alan nesne söz konusudur.
Bu ikinci duruma verilebilecek örneklerden biri Rus ressam Vasily Kandinsky
(1866-1944) taraf›ndan 1913 de yap›lan Beyaz Bordürlü Resimdir. Bu resim sanat-
ç›n›n 1912 sonbahar›nda do¤du¤u yer olan Moskova’ya yapt›¤› bir yolculuktan
esinlenmifltir. Kandinsky belli aral›klarla gitti¤i Münih’e döndükten sonra do¤up
büyüdü¤ü yer olarak haf›zas›nda yer etmifl Rusya’ya yapt›¤› bu yolculuktan elde et-
ti¤i “oldukça güçlü izlenimleri”ni görsellefltirebilmenin bir yolunu aramaya baflla-
www.evrenselpdf.com
m›flt›r. Yaklafl›k befl ayl›k bir süreç içerisinde kurflun kalem, mürekkep, suluboya
ve ya¤l›boya aras›nda özgürce hareket ederek çok çeflitli motif ve kompozisyonla-
r› araflt›rm›flt›r. En az on alt› çal›flma denedikten sonra Kandinsky nihayet resmine
görsel biçimi verecek çözümü bulmufltur: Beyaz bordür. Ona göre kulland›¤› bu
beyaz renk “pek çok olana¤a gebe bir...sessizli¤in uyumu”nu ifade etmektedir.
Verilebilecek bir baflka örnek de ça¤›m›z›n ünlü soyut d›flavurumcu ressam- Soyut d›flavurumculuk
lar›ndan Jackson Pollock (1912-1956) un kulland›¤› tekniktir. Pollock, boya kar›fl- (soyut ekspresyonizm)
1940’lar›n ortalar›nda New
t›rma, f›rça kullanma gibi geleneksel teknikleri bir kenara koymufltur. Yere çok bü- York’ta ortaya ç›kan,
yük boyutlarda tuval bezler sererek bu bezlerin üzerinde hareket ederek boya ressamlar›n gerçek
nesnelerin temsiline yer
dökmüfl, damlatm›fl, f›rlatm›flt›r. Bu nedenle de kulland›¤› bu teknikle yapt›¤› re- vermeden kendilerini sadece
simler sonradan hareket resmi ad›n› alm›flt›r. renk ve flekillerle ifade
ettikleri bir tür soyut
Sanatsal yaratman›n son aflamas› olan tamamlama aflamas› ise sanatç›n›n art›k sanatt›r. ‹lk Amerikan sanat
yap›t›n tamamlanmas› için gereken düzenlemeleri yapt›¤› aflamad›r. Burada art›k ak›m› olarak kabul edilip,
izleyici karfl›s›na ç›kmaya haz›r nesne yani sanat yap›t› söz konusudur. Sanatç›- sanat dünyas›n›n merkezinin
Paris’ten New York’a
n›n geçirdi¤i bu aflamalardan sonra yap›t art›k izleyiciyle buluflmaya haz›rd›r. fiim- kaymas›nda etkili olmufltur.
diden sonras› art›k izleyicinin yap›tla kuraca¤› iliflkide flekillenecektir. Peki, izleyi- Kaynak: wikipedia.org
cinin yap›tla bu yeni bafllayan iliflkisi nas›ld›r?
fiekil 2.5
Vasily Kan-
dinsky’nin Beyaz
Bordürlü Resim ad-
l› resmi (1913)
fiekil 2.6
Jackson Pollock’un
soyut d›flavurumcu
resimlerinden
www.evrenselpdf.com
Sanat Yap›t› ‹le ‹zleyici Aras›ndaki ‹liflki: Deneyimleme,

De¤erlendirme, Elefltirme
‹lk söylenmesi gereken fley yap›t›n mutlaka bir izleyici gerektirdi¤idir. Sanatç›n›n
“kimseye göstermeyece¤im” niyetiyle yaratmaya giriflebilece¤i olas› yap›t bile ör-
tük olarak bir izleyiciyi varsayar. Yap›t›n ortaya ç›kmas› için sanatç›n›n varl›¤› ve
etkinli¤i ne kadar gerekliyse yap›t›n yaflam bulmas›, de¤erlendirilmesi ve yorum-
lanmas› için izleyicinin varl›¤› ve etkinli¤i de o kadar gereklidir. Sanat eseri, Town-
send’in ifadesiyle, “görülmek için kendini sunan bir nesnedir.” Bir do¤a manzara-
s› potansiyel olarak estetik niteliklere sahip olabilir ancak bu manzaran›n estetik
bir nesne olmas› için bakan birinin olmas› gerekir. Yani estetik, “insanlar›n nesne-
lere tepki verme biçimiyle ilgilidir.” (2002: 209-210). Baflka bir deyiflle, sanat yap›-
t› ancak izleyicilerin verece¤i tepkilerle “sanat yap›t›”na dönüflebilir. Herhangi bir
övgü almam›fl, bir de¤erlendirmesi yap›lmam›fl bir yap›t›n “yaflad›¤›n›” söylemek
ne kadar olanakl›d›r?
‹zleyicilerin bir sanat yap›t›yla karfl›laflmalar›nda yaflad›klar› ç›kars›z iliflkiden,
mesafeli bir tav›rdan yani genel olarak estetik deneyimden birinci ünitede söz et-
mifltik. Sanatç›n›n yap›t›yla yaflad›¤› iliflkiyi daha çok “yarat›c›l›k” olarak izleyicinin
yap›tla yeni bafllayan iliflkisini ise daha çok “estetik deneyim” olarak tan›ml›yoruz.
Bir de özel bir tür iliflki ve izleyici kitlesi vard›r. Bu özel iliflki “elefltiri” ve özel iz-
leyici kitlesi de elefltirmenler yani sanat yap›tlar› hakk›nda yaz›p çizenler, çeflitli
yerlerde konuflanlard›r. ‹flte ünitenin bu son k›sm›nda bu özel iliflki ve izleyici kit-
lesinden bahsedece¤iz.
Elefltirmenler de izleyici kitlesinin bir parças›d›rlar. Hatta kimi zaman s›radan
bir izleyicinin de bir elefltirmen gibi davrand›¤›n› söyleyebiliriz. Yine de bir elefltir-
men izleyiciyle s›radan bir izleyici aras›ndaki temel fark elefltirmenin sanat yap›t›-
n› ifli olarak de¤erlendirmesidir. Baflka bir deyiflle bir izleyici e¤er sanat yap›t›n› de-
¤erlendirmeyi ifl olarak edinirse “elefltirmen” olur. Günümüzde bu ifli parayla ya-
panlar “profesyonel” olarak görülür. Onlar sanat otoriteleri olarak kabul edilirler.
Elefltirmeyi “ifl” olarak edinmifl olmak bunu belirli bir bilgi ve bilinçle yapmay› ge-
rektirir. Bu nedenledir ki elefltirmenler bizi yap›ta haz›rlarlar. Yap›t› nas›l de¤erlen-
direbilece¤imiz, nas›l yorumlayabilece¤imiz konusunda fikir verirler. S›radan bir
izleyici gördü¤ü bir sanat eserini yaln›zca “iyi” ya da “kötü” olarak, “güzel” ya da
“çirkin” olarak de¤erlendirebilir. Oysa elefltirmek bunun ötesine geçer. Elefltirmen
olabilmek için özel bir e¤itim alm›fl olmak gerekmese de (bir e¤itim alm›fl olmak
yeterlidir) yap›t›n yarat›ld›¤› dönem, yap›t›n di¤er yap›tlarla olan iliflkisi, yap›t›n ya-
rat›c›s›n›n kulland›¤› teknik ve bu teknikteki yenilik gibi bir tak›m konularda bilgi
sahibi olabilmek gerekir. Bu bilgi sayesinde bir elefltirmen dile getirdi¤i yarg›lar
için neden öne sürebilir. Zaten nedensiz öne sürülen yarg›lar›n ciddiye al›nmas›
için bir sebep yoktur.
Peki, elefltirmenler ne tür yarg›larda bulunurlar? Tabii burada bizi ilgilendiren
yap›tlar hakk›ndaki olgusal önermeler de¤il elefltirel önermelerdir. “fiu resimdeki
gökyüzü mavidir” önermesi her ne kadar bir sanat yap›t›yla ilgili olsa da olgusal
bir önermedir. Elefltirel önermeler, “Öykücü güvenilir de¤ildir” ya da “Mona Li-
sa’n›n gülümsemesi gizemlidir” gibi önermelerdir. Bu tür önermeler söz konusu
oldu¤unda genel yarg›lar gibi do¤ru ya da yanl›fl olmalar› beklenmez. Do¤ru da ol-
salar yanl›fl da olsalar elefltirel önermelerde önemli olan bu önermelerin “yap›ta
uygunlu¤u ya da yarar›d›r.” (Townsend 2002: 241-242).
www.evrenselpdf.com
Elefltiri sayesinde belirli bir kültür oluflur. Elefltirmenler ne hakk›nda konuflula-

ca¤›n› ve yaz›laca¤›n› seçerler. Bu seçimleri do¤rultusunda da kimi yap›tlar onay-
lan›r (öne ç›kar) kimileriyse ikincil konuma düfler (geride kal›r). Kültür de bu fle-
kilde oluflur. Örne¤in, “Yeni-klasik ‹ngiliz Yaz›n›” ya da “New York Sanat›” elefltir-
menler taraf›ndan belirlenen özel kategorilerdir. (Townsend 2002: 234).
Sanatç›lar da izleyici ve ço¤u zaman elefltirmen konumundad›rlar. Hatta bir gö-
rüfle göre sanatç›lar “daha içten ve daha kesin bilgi”ye sahiptirler. fiöyle de düflü-
nebiliriz. Bir kimsenin romanlar› elefltirebilmesi için roman yazar›, ça¤dafl dans
gösterisini elefltirebilmesi için ça¤dafl dansç›, resimden anlayabilmesi için ressam
olmas› gerekir. Bu görüfl kabul edilebilir bir görüfl gibi gözükse de sorun fludur.
Elefltirinin ikincil düzey bir etkinlik oldu¤u ve sanatç›lardan baflka hiçbir izleyici-
nin bir sanat yap›t›n› gerekti¤i gibi anlayamayaca¤› iddias›na dayan›r. E¤er durum
buysa da sanat yap›t› üretmenin pek bir anlam› kalmaz. Di¤er taraftan sanatç›lar›n
asl›nda yaratt›klar› yap›tlardan daha az›n› bildikleri de iddia edilebilir. Ne de olsa
onlar yaln›zca yaratmakla meflguldürler. Oysa bir elefltirmen zeki bir izleyici olarak
sanatç›lar›n iletmek istediklerinden çok daha fazlas›n› bilebilir (Townsend 2002:
240-241). Bu görüfl daha çok kabul edilebilir bir görüfltür. Sanatç›lar›n ve elefltir-
menlerin farkl› etkinliklerde bulunduklar› iddias›na dayan›r. Bir sanatç› do¤al ola-
rak kimi zaman s›radan bir izleyici kimi zaman da s›k› bir elefltirmen olabilir. Ör-
ne¤in bir heykelt›rafl düflünelim. Bu heykelt›rafl arada s›rada tiyatroya gitsin. Büyük
olas›l›kla arada s›rada izledi¤i bu oyunlar› s›k› bir tiyatro severin izledi¤i gibi izle-
meyecek, daha çok s›radan bir izleyici gibi de¤erlendirmede bulunacakt›r. Di¤er
taraftan ayn› heykelt›rafl›n sanatç› bir arkadafl›n›n heykel sergisine gitti¤ini düflüne-
lim. Kuflkusuz burada tiyatroda oldu¤undan çok farkl› bir tutumda olacakt›r çün-
kü heykeller hakk›nda daha çok bilgiye sahiptir ve heykel sanat›n›n sanat dünya-
s›n› takip etmektedir. Yine de her iki durumda da o sanatç› kimli¤inden çok “izle-
yici” ya da “elefltirmen” kimli¤ini ön plana ç›kartm›fl demektir. Baflka bir deyiflle,
“sanatç›” olmak, “s›radan bir izleyici” olmak ve “elefltirmen” olmak birbiriyle kesifl-
ti¤inde bile farkl› kategorilerdir.
Bir roman yazar›n›n hangi durumda sanatç›, hangi durumda s›radan birS‹ZDE
SIRA izleyici ve hangi SIRA S‹ZDE
durumda bir elefltirmen olarak de¤erlendirilebilece¤ini örneklendiriniz. 3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
www.evrenselpdf.com ‹ N T E R N E T ‹NTERNET
Özet
NA M A Ç
Felsefi düflünmede sanat kuramlar›n› aç›klamak. N
A M A Ç Sanat› tan›mlamadaki sorunlar› aç›klamak.
1 Felsefi düflünmede karfl›m›za ç›kan temel sanat 2 Ça¤dafl estetikçiler genel olarak sanat kuramlar›-
kuramlar› aras›nda öykünmecilik, biçimcilik, n›n verdikleri sanat tan›mlar›n› baflar›s›z bulmufl-
duyguculuk, sezgicilik ve istenççili¤i sayabiliriz. lard›r. Bu elefltiriyi getiren düflünürlerden biri
Bu kuramlar›n hepsi de sanat›n tan›m›n› kuram- Morris Weitz’d›r. Weitz, “sanat nedir?” sorusunun
sal olarak verir. Öykünmecilik ya da taklitçilik terk edilerek yerine “ ‘sanat’ kavram› ne tür bir
Platon’la bafllam›fl ve on sekizinci yüzy›la kadar kavramd›r?” sorusunun sorulmas› gerekti¤ini id-
da önemini korumufl bir kuramd›r. Bu kurama dia etmifltir. Buna göre esteti¤in amac› bir sanat
göre sanat yaflam› yans›t›r. Ayn› zamanda nesne- kuram› oluflturmak de¤ildir. Amaç sanat kavra-
lerin temsil edilmeleri anlay›fl›na da dayanmakta- m›n›n dildeki kullan›m›n› araflt›rmak olmal›d›r.
d›r. Öykünmeci kurama göre sanat do¤ay› taklit Weitz, Wittgenstein’dan ald›¤› “aile benzerli¤i”
etmektedir. Ancak kimi durumlarda do¤an›n da kavram›n› kullanarak tüm sanatlar›n paylaflt›¤›
sanat› taklit etti¤i iddia edilebilir. Biçimcilik bir ortak bir özün olmad›¤›n› bunun yerine sanat ya-
fleyi sanat yapan fleyin o fleyin biçimsel özellikle- p›tlar› aras›ndaki benzerliklerin bulunmas› ge-
ri oldu¤unu iddia eder. Buna göre önemli olan rekti¤ini iddia etmifltir. Bir fleyin sanat olup ol-
bir yap›ttaki renk, ses, flekil, çizgiler gibi biçimsel mad›¤›na olgusal çözümlemelerle karar vereme-
özelliklerdir. Bu görüfle göre sanat “anlaml› bi- yiz çünkü sanat aç›k bir kavramd›r. Weitz’›n gö-
çim” olarak tan›mlan›r. Duyguculu¤a göre ise sa- rüflü her fleyin her fleye benzeyebilece¤i nokta-
natta önemli olan duygulard›r. Bu görüflü savu- s›nda ve sanat› aç›k bir kavram olarak ele almas›
nanlar sanat yap›tlar›n› duygular›n ifadesi olarak noktas›nda elefltiriye u¤ram›flt›r. Beardsley gibi
tan›mlarlar. Sanat›n insanl›k için nas›l bir amaca ifllevselci görüflü savunanlar bir fleyin sanat eseri
hizmet etti¤i de bu görüfl için önemlidir. Sezgici- say›labilmesi için sanat›n hofl bir estetik deneyim
lere göre sanat biçim ya da duygu yerine yarat›- sa¤lamak gibi bir amac›n›n olmas› gerekti¤ini sa-
c›, biliflsel ve tinsel bir edim olarak görülür. Bu vunurlar. Bu görüfl sanat›n de¤erini temel al›r.
görüflün temelinde sanatç› ve onun yarat›c›l›¤› Paul Ziff’e göre de sanat yap›tlar›n›n ortak özel-
yatmaktad›r. Sanat ayn› zamanda sanatç›lar›n im- li¤i yoktur. Ziff “tipik örnekler” ad› verilen bir
ge ve sezgilerini ifadeye dönüfltürdükleri türden görüflü savunmufltur. Önceden sanat yap›t› ola-
bir bilgidir. ‹radecilik ya da istenççili¤i di¤er ku- rak kabul edilmifl yap›tlar yeni yap›tlar için tipik
ramlardan ay›ran en önemli yön sanat›n basit bir örnek oluflturabilirler. Buna göre yeni yap›tlar›n
flekilde tan›mlanamayaca¤›n›n savunulmas›d›r. tipik örneklerin sahip oldu¤u özelliklerle olan
Basit sanat tan›mlar› sanat için geçerli olduklar› benzerlikleri ortaya konabilir. Bu tek tek her sa-
gibi sanat olmayan fleyler için de geçerli olabilir- nat dal› için yap›lmal›d›r. Her sanat türünden bir
ler. Bu nedenle önemli olan sanat›n karmafl›k “tipik örnek” seçilerek yap›labilir. Böylelikle “sa-
özelliklerini ortaya koyabilmektir. nat yap›t›” kavram›n›n farkl› kullan›mlar› tasvir
edilebilir.
www.evrenselpdf.com
N
AM A Ç
Sanat›n nas›l farkl› flekillerde tan›mlanabilece¤i- N
AM A Ç
Sanatç› ile sanat yap›t› ve sanat yap›t› ile izleyici
3 ni tart›flmak. 4 aras›ndaki iliflkiyi aç›klamak.
Yirminci yüzy›l›n sonlar›nda Morris Weitz’›n öz- Sanatç› ile sanat yap›t› aras›ndaki iliflkiye yarat›-
cülük karfl›t› görüflünün de etkisiyle sanat›n içsel c›l›k ad› verilir. Bu daha önce varolmayan bir fle-
özellikleri yerine d›flsal özellikleri araflt›r›lmaya yin ortaya ç›kmas›d›r. Sanatsal yaratma gerçek
bafllanm›flt›r. Örne¤in sanat toplumsal, kurumsal, dünyadaki belirlenimcilikten kurtulufltur. Sanat-
tarihsel olarak tan›mlanabilir. Bu tür tan›mlara ç›lar›n yarat›c› olmalar›n›n en önemli nedeni ya-
ba¤›nt›sal ya da d›flsal tan›m ad› verilir. Arthur flad›klar› deneyimlere özgürce biçim verebilme-
Danto, George Dickie ve Jerrold Levinson yir- leridir. Yarat›c›l›¤›n bafll›ca aflamalar› etkilenme,
minci yüzy›lda sanat›n ba¤›nt›sal tan›m›n› veren- tasarlama ve tamamlama aflamalar›d›r. Tasarlama
lerin bafl›nda gelir. Danto’ya göre bir fleyin sanat aflamas› da iki flekilde olabilir: Zihinde tasarla-
say›labilmesinde yap›t›n alg›lanamaz özellikleri d›ktan sonra oluflturma ya da olufltururken tasar-
önemli olur. Bu alg›lanamaz özellikler “sanat lama. Tamamlama aflamas›yla yap›t izleyici karfl›-
dünyas›” olarak nitelendirilir. Sanat dünyas›n›n s›na ç›kmaya haz›r nesneye dönüflür ve izleyici-
içine sokulmufl olmak bütün sanatlar›n özünü nin sanat yap›t›yla olan iliflkisi bafllar. Yap›t›n or-
oluflturur. Dickie, Danto’nun sanat dünyas› görü- taya ç›kmas› için sanatç›n›n varl›¤› gerekliyken
flünden yola ç›karak kurumsal sanat kuram›n› or- yap›t›n yaflam bulmas›, de¤erlendirilmesi ve yo-
taya atm›flt›r. Buna göre bir fleyin sanat olmas› rumlanmas› için de izleyici gereklidir. Elefltirmen-
için “sanat” ad› verilen kurumla ilintili olmas› ge- ler özel bir tür izleyici kategorisidir. Elefltirmen,
rekir. Dickie’ye göre sanat yap›t› bir sanat dün- bir sanat yap›t› hakk›nda yaz›p çizen ve konuflan
yas›na sunulacak flekilde yarat›lm›fl türden bir in- kifliye denir. Elefltirme, yap›t›n iyi ya da kötü ol-
san yap›m›d›r. Levinson’a göre bir fleyin sanat du¤unun ötesinde bir fleyler söylemeyi gerekti-
yap›t› olabilmesi için bu yap›t›n daha önce yara- rir. Elefltirmenlerin dile getirdikleri yarg›lara elefl-
t›lan yap›tlarla iliflkisinin olmas› gerekir. Bu iliflki tirel önermeler ad› verilir. Bu tür önermelerde
de “sanat dünyas›” yerine “sanat tarihi” ne gön- do¤ruluk ya da yanl›fll›k aranmaz, yap›ta uygun-
derme yapmaktad›r. Buna göre yeni yarat›lan ya- luk aran›r.
p›tlar geçmiflte yarat›lan yap›tlarla olan iliflkiden
dolay› sanat kabul edilir.
www.evrenselpdf.com
1. Sanat etkinli¤ini tan›mlayan afla¤›daki ifadelerden 6. Afla¤›dakilerden hangisi Paul Ziff’in savundu¤u gö-
hangisi yanl›flt›r? rüflü yans›tmaktad›r?
a. ‹nsan›n yarat›c› bir ürünüdür. a. Bir fleyin sanat yap›t› oldu¤unu söylemek sanat›
b. Sanatç›yla izleyici aras›ndaki iliflki sonucu orta- belirli özellikler kümesinin alt kümelerini bulma
ya ç›kar. yoluyla tan›mlamak demektir.
c. Sanatç›yla bafllayan bir süreçtir. b. Sanatta tipik örnekler bulabilmemiz için elimiz-
d. Sanat yap›t›n›n izleyici ile sanatç›y› buluflturdu- deki bir yap›t›n sanat yap›t› olup olmad›¤›n› bil-
¤u bir etkinliktir. memiz gerekir.
e. ‹zleyici oldu¤u sürece devam eden bir etkinliktir. c. Sanat›n ne oldu¤unu bilmeyen bir kifliye sanat›
ö¤retebilmenin en iyi yolu en son yarat›lan sa-
2. “Sanat dünyas›” deyimi afla¤›daki ifadelerden hangi- nat yap›tlar›n› göstermektir.
sini içermez? d. Yaln›zca tipik örnekler sanat yap›t› olarak kabul
edilebilir.
a. Sanat tarihi bilinci
e. Sanat ancak zorunlu ve yeterli özelliklerden yo-
b. Küratörler
la ç›k›larak tan›mlanabilir.
c. Sanat yap›tlar› miras›
d. Sanat kuram› 7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r?
e. Do¤a severler a. Arthur Danto - “sanat dünyas›” kavram›
b. Jerrold Levinson - tarihsel sanat anlay›fl›
3. Sanat› “duygular›n d›flavurumu” olarak ifade eden c. George Dickie - kurumsal sanat kuram›
bir görüfl ne tür bir sanat tan›m› vermektedir? d. Morris Weits - özcü sanat anlay›fl›
a. Duygular›n tan›m› e. Paul Ziff - “tipik örnek” kavram›
b. ‹çsel tan›m
c. Kuramsal tan›m 8. Afla¤›dakilerden hangisi Jerrold Levinson’un savun-
d. Gerçek tan›m du¤u iddialardan de¤ildir?
e. Biçimsel tan›m a. Yaln›zca sanatç›n›n zihninde sanat olarak say›la-
bilecek özel sanattan söz etmek olanakl› de¤ildir.
4. Felsefi düflünmedeki sanat kuramlar›yla ilgili olarak b. Bir fleyin sanat olmas› için sanatç›n›n eserini sanat
afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? say›labilmesi niyetiyle yaratm›fl olmas› gerekir.
a. Biçimcili¤e göre sanat yaflam›n bir yans›mas›d›r. c. Yeni sanat geçmifl sanatla olan iliflkisinden dola-
b. Sezgicilik sanatta duygular›n rolünü önemseme- y› sanatt›r.
se de biçimin vazgeçilmez oldu¤unu savunur. d. Sanat›n tan›m› ba¤›nt›sal olarak yap›labilir.
c. ‹stenççili¤e göre sanat herkesin anlayabilece¤i e. Sanat kurumlar› sanat›n özünü oluflturamaz.
basit bir flekilde tan›mlanmal›d›r.
d. Duyguculu¤a göre sanatç›lar›n eserlerini yarat›r- 9. Afla¤›dakilerden hangisi sanatsal yaratman›n aflama-
ken neyi amaçlad›¤› önemlidir. lar›ndan biri de¤ildir?
a. Tamamlama aflamas›
e. Öykünmecilik sanat› “ifade” olarak tan›mlar.
b. Etkilenme aflamas›
c. Paylaflt›rma aflamas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi Morris Weitz’›n estetikte ku-
d. Zihinde tasarlad›ktan sonra oluflturma aflamas›
ram›n rolüne iliflkin iddialar›ndan biri de¤ildir?
e. Olufltururken tasarlama aflamas›
a. Do¤ru sanat kuram› diye bir fley yoktur.
b. “Sanat” kavram› aç›k bir kavramd›r. 10. Afla¤›daki iddialardan hangisi yanl›flt›r?
c. Sorulmas› gereken as›l soru “sanat›n do¤as› ne- a. Sanatç›, s›radan izleyici ve elefltirmen aras›nda
dir?” sorusu olmal›d›r. örtüflmeler olsa da bunlar farkl› kategorilerdir.
d. Tüm sanatlar›n paylaflt›¤› ortak bir öz de¤il ama b. Elefltirel önermelerde do¤ruluk ya da yanl›fll›k
yap›tlar›n birbirleriyle olan benzerlikleri buluna- aranmaz. Önemli olan bu önermelerin sanat ya-
bilir. p›tlar›na olan uygunluklar›d›r.
e. Sanat kuramlar›n› test etmenin bir yolu yoktur. c. Elefltirmenlerin seçimleri sonucu baz› sanat yap›t-
lar› öne ç›karken baz›lar› ikincil konumda kal›r.
d. Sanatç›lar yaln›zca sanat yap›t› yaratt›klar› için
izleyici konumunda olamazlar.
e. Elefltirmenler ayn› zamanda izleyici grubu içeri-
sinde yer al›rlar.
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças› 1
Özcülük, Antiözcülük ve Estetik Tan›mlamalar lik belirten terimler olmaktan çok, e¤retilemeler gibi ifl-
Tüm tan›mlamalar› ya da temel tan›mlama türlerini göz- lev gördü¤ünü daha önce ele ald›k. Durum böyleyse,
den geçirmenin yeri buras› de¤il. Estetik tarihi, çeflitli estetik tepkilerde temel olan estetik-d›fl› özellikler ara-
tan›mlama giriflimlerini serilmiyor. Bunlar›n ço¤u, özel mak, yanl›fl bir estetik özellik anlay›fl›na dayan›yor. Kla-
estetik kuramlar›n ürünüdür. Ve tümü de yo¤un bir sik yazarlar, belirli oranlar›n normal bir gözlemciye gü-
elefltiri süzgecinden geçmifltir. Aralar›nda ortak olan tek zel göründü¤ünü düflünüyorlard›. Bu oranlar, klasik
fley, tümünün de sanat yap›tlar›nda ve estetik deneyim- güzellik ve uyum görüflleriyle tutarl›l›k içindeydi. Örne-
lerde baz› temel özellikler kümesinin varl›¤›n› varsay- ¤in, ressam ve oymac› William Hogarth (1697-1764),
mas›d›r. Bu yönleriyle özcü kuramlard›r. Bir zamanlar 18. yüzy›lda, kavisli hatlar›, güzelli¤in zorunlu koflulu
felsefede ele al›nan nesnelerin, özsel baz› niteliklere sa- olarak görüyor ve kuram›n› da yapt›¤› oymalarla örnek-
hip olmas› gerekti¤i yayg›n bir düflünceydi. Örne¤in, lendiriyordu. Ancak, t›pk› “iki ayakl› tüysüz hayvan”
bir ahlak felsefesinden söz ediliyorsa, bu durumda tüm fleklindeki insan tan›mlamas› gibi, Hogarth’›n oymalar›
ahlaksal edimleri ve do¤ru eylemin dayand›¤› ortak bir da alay konusu oldu. Uyum ve duyusal zevk, estetik
fley olmal›d›r. Bir bilim felsefesi varsa, bilimsel kuram- yüklemlerin betimledi¤i estetik özelliklerdir. Bunlar›
lar›n, uygun bir biçimde betimlenebilir bir gerçekli¤e özel bir çizgi biçimiyle ya da matematiksel bir oranla
iliflkin olmalar› gerekir. özcü kuramlar, üzerinde konu- iliflkilendirme giriflimi, estetik yüklemleri, yeniden este-
flulan fleyin temel özelliklerini bildi¤imizden söz etmez; tik-d›fl› özellikler bak›m›ndan ele almam›z› gerektirir.
ancak sanat söz konusu oldu¤unda bir özcü, baz› özel- Sonuç olarak özcü tan›mlamalar, estetik özellikleri ya-
liklerin estetik deneyimde gerekli oldu¤una ve bu ortak kalamada baflar›s›z kal›r.
özelliklerin tüm sanatlarda bulundu¤una inan›r. Aksi
halde, ‘sanat’ ve ‘estetik’ terimlerinin anlaml› bir biçim- Kaynak: Dabney Townsend (2002) Esteti¤e Girifl. çe-
de kullan›lamayaca¤› düflünülür. viren: Sabri Büyükdüvenci. Ankara: ‹mge Yay›nevi, s.
Esteti¤in, özcü terimlerle ele al›nmas› gerekti¤i düflün- 76-78.
cesi, sonunda bofl ç›kmaktad›r. Felsefi özcülü¤ü yeni-
den gündeme getirmek, Ludwig Wittgenstein (1889-
1951) ve onun ard›llar›n›n temel katk›lar›ndan biridir. Okuma Parças› 2
Özcü varsay›ma yöneltilen elefltiriler, iki noktada yo- Sanatta dinamizmi kad›nlar yarat›yor: Beral Madra
¤unlafl›r. Birincisi, tan›mlamalar ne denli dikkatle olufl- Türkiye’de, ça¤dafl sanat dünyas›n›n önde gelen isim-
turulursa oluflturulsun, sanat dünyas›nda olup bitenle- lerinden biri Beral Madra. Sergi düzenleyicisi ya da sa-
rin gerisinde kal›r. Tan›mlama süreci bizi gerçekten sanat yönetmenli¤i olarak da tan›mlanan küratörlü¤ü,
nat› anlamaya yaklaflt›r›yorsa, o zaman yetkin bir ta- Türkiye’de bilinir hale getiren bir sanat insan›. Ayn›
n›mlamaya ulaflamasak bile, sanat›n ne oldu¤unu ve zamanda sanat elefltirmeni ve ‹stanbul 2010 Avrupa
nereye gitti¤ini görmeye bafllamam›z, tan›mlamalar›m›- Kültür Baflkenti Ajans› Görsel Sanat Yönetmeni.
z›n, yeni sanat türlerini de kapsam›na almas›n› gerekti- Küratörlük, ülkemizde fazla bilinen bir meslek de¤il.
rir. Ancak böyle olunca, yeni sanat türleri, tan›mlama- Uluslararas› sanat ortam›nda da 1980’lerde ortaya ç›k-
larda sürekli de¤ifliklikleri zorunlu k›lar. Art›k resimle- m›fl. Kendisine küratör diyen ilk kifli ‹sviçreli Harald
rin herhangi bir fleyi temsil etmesi, müzi¤in uyum ku- Szeemann. E¤itimi yok; sosyoloji, ekonomi; antropolo-
ji, felsefe, sanat tarihi okuyup da küratör olabilirsiniz.
rallar›na uymas› gerekmiyor. Romanlar›n ve oyunlar›n
Küratör, sanat üretiminin toplum içinde yeniden de¤er-
bafl›, ortas› ve sonu olmas› zorunlu de¤il. Sanat yap›tla-
lendirilmesini ya da sanat üretiminin topluma en iyi fle-
r›nda süreklilik yok. Tan›mlamalar›m›z›n her fleye aç›k-
kilde sunumunu sa¤lar. Sanat komiserli¤i de daha çok
l›k getirememesi, felsefe yöntemimizdeki bir zay›fl›ktan resmi bir s›fat, Venedik Bienali’nde kullan›l›yor. ‘Sanat
baflka bir fley olmayabilir. Sorun, tan›mlamalar›m›z›n yöneticisi’ ya da ‘Sanatç›n›n patronu’ diyen de var. Mü-
sanat dünyas›nda olup bitenlerin yan›na bile yaklafla- zeler ve koleksiyonerler, dan›flman olarak kullanmaya,
mamas›d›r. Sanat yap›tlar›n›n birtak›m özsel nitelikleri- onlar›n sözlerini dinlemeye bafllad›¤›nda küratörler de
nin olup olmad›¤›n› iyice düflünmemiz gerekir. iktidar sahibi oldu. Küratör tan›tt›¤› zaman sanatç›lar
‹kinci olarak, temel özellikler diye ileri sürülen fleylerin müzelere giriyor. Asl›nda gerçek iktidar sanatç›da. Sa-
kendileri bir sorun olur. Estetik yüklemlerin, basit nite- natç› üretmese o küratörün iktidar› ne olabilir ki? Ben
www.evrenselpdf.com

genç sanatç›lara imkan tan›may› önemserim. Hiçbir za- 1.b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›n-
man patronluk yapmad›m. Toplumcu, sosyalist bir in- da yaz›lanlar› yeniden okuyun. Sanat etkinli¤inin
san›m. Hiç kimseye hükmetmeye çal›flmam. 2000’lerde sanatç›, sanat yap›t› ve izleyici aras›ndaki üçlü bir
Uluslararas› Sanat Elefltirmenleri Derne¤i’ni kurduk. Kü- iliflki sonucu ortaya ç›kt›¤›n› hat›rlayacaks›n›z.
ratörler, kültür operatörleri, gazetelerin kültür editörle- 2. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Girifl” k›sm›n-
ri girebiliyor bu derne¤e. Dernekte 40 kifliyiz. 10-12 ki- da yaz›lanlar› yeniden okuyun. “Sanat dünyas›”
fli küratörlük yap›yor, ifl olmad›¤› için birçok genç arka- deyiminin do¤aseverlerle bir ilgisinin olmad›¤›-
dafl›m›z yurtd›fl›na gitti. Sadece ‹stanbul ile s›n›rl› bir n› anlayacaks›n›z.
alan bu. 3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Felsefi Dü-
1980’lerin ortas›nda liberal ekonomiye geçiflle birlikte flünmede Sanat Kuramlar›” k›sm›nda yaz›lanlar›
flirketlerin vitrini olarak kültür ve sanat gündeme geldi. yeniden okuyun. Bu tür bir tan›ma kuramsal ta-
Koleksiyoncular ortaya ç›kmaya bafllad›. Sanat›n paray- n›m dendi¤ini hat›rlayacaks›n›z.
la iliflkisindeki farkl›l›klar olufltu. Avrupa fonlar›n›n Tür- 4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Felsefi Dü-
kiye’ye do¤ru akmas› çok yararl› oldu. Koleksiyoncula- flünmede Sanat Kuramlar›” k›sm›nda yaz›lanlar›
r›n artmas›n›n sanata olumlu katk›s› olacak. yeniden okuyun. Duyguculu¤a göre sanatç›la-
fiimdi üçüncü kuflak geldi. Genç kuflak koleksiyoncula- r›n eserlerini yarat›rken neyi amaçlad›¤›n›n
r›n kendi kufla¤›n› sat›n almas› son derece olumlu bir önemli oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
davran›fl. Burhan Do¤ançay’›n ‘Mavi Senfoni’ adl› tablo- 5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat› Tan›m-
sunun 2.2 milyon liraya sat›lmas› gibi örnekler ço¤ala- lamadaki Sorunlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeni-
cak. Mesela Fahrünnisa Zeyd, çok önemli bir kad›n sa- den okuyun. Weitz’›n “sanat›n do¤as› nedir?”
natç›. Onun gibi birçok ressam›m›z›n milyon dolarl›k sorusunun “ ‘sanat’ kavram› ne tür bir kavram-
resimleri olacak. Ölmüfl ressamlar›n eserlerinin büyük d›r?” sorusuyla de¤ifltirilmesi gerekti¤ini savun-
paralar edece¤i muhakkak. Ça¤dafl sanattan ekonomik du¤unu hat›rlayacaks›n›z.
de¤er elde etmek istiyorsak mutlaka yarat›c› insana ya- 6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat› Tan›m-
t›r›m yap›lmas› gerekiyor. Pasta çok küçük. Türkiye’de lamadaki Sorunlar” k›sm›nda yaz›lanlar› yeni-
sanat piyasas› uluslararas› kriterlere sahip de¤il. Üretim- den okuyun. Paul Ziff’e göre bir fleyin sanat ya-
ler tüketecek kitleye ulaflam›yor. Biraz dar alanda pas- p›t› oldu¤unu söylemenin ancak sanat› belirli
laflma oluyor bu. Kad›n sanatç›lar aras›nda çok büyük özellikler kümesinin alt kümelerini bularak ta-
dayan›flmalar görüyorum. ‹stanbul’daki sanat ortam›n›n n›mlama yoluyla gerçekleflebilece¤ini iddia etti-
dinamizmini kad›nlar yarat›yor. ¤ini hat›rlayacaks›n›z.
7. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat› Tan›m-
Kaynak: Hürriyet Pazar 29 Aral›k 2011 lamadaki Sorunlar” ve “Sanat› Farkl› fiekillerde
Tan›mlamak” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden oku-
yun. Weitz’›n özcü de¤il tam aksine özcülük
karfl›t› bir görüflte oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat› Farkl› fie-
killerde Tan›mlamak” k›sm›nda yaz›lanlar› yeni-
den okuyun. Levinson’a göre yaln›zca sanatç›n›n
zihninde sanat olarak say›labilecek özel sanattan
söz etmenin olanakl› oldu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanatç› ile Sa-
nat Yap›t› ve Sanat Yap›t› ile ‹zleyici Aras›ndaki
‹liflki” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
“Paylaflt›rma aflamas›” diye bir sanatsal yaratma
aflamas›n›n olmad›¤›n› hat›rlayacaks›n›z.
10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanatç› ile Sa-
nat Yap›t› ve Sanat Yap›t› ile ‹zleyici Aras›ndaki
‹liflki” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Sa-
natç›lar›n kimi durumlarda s›radan bir izleyici
kimi durumlarda ise elefltirmen olabilece¤ini
hat›rlayacaks›n›z.
www.evrenselpdf.com

S›ra Sizde 1 n›ndaki genel ve yeni geliflmeleri takip edecektir. Durum
Taklit etmek insan›n en do¤al özelliklerinden, yetenek- buysa, bir roman yazar› kendi roman›n› yazd›¤›nda sa-
lerinden biridir. ‹nsan pek çok fleyi taklit ederek ö¤re- natç› kimli¤ini ön plana ç›karm›fl olacakt›r. Di¤er yaz›lan-
nir. Bu nedenle taklitçilik görüflü sa¤duyuyla uyumlu lar› de¤erlendirdi¤inde, yorumlad›¤›nda ise bunu elefltir-
bir görüfltür. ‹zleyici gerçekteki nesnelerin temsil edil- men kimli¤iyle yapm›fl olacakt›r. Ayn› yazar›m›z e¤er
melerini rahatl›kla anlayabilir ve anlad›¤› için de bun- klasik müzik dinlemekten hofllan›yor ancak müzi¤e ait
dan keyif duyabilir. Bununla birlikte gerçek dünyada sanat dünyas›n› izlemiyorsa, bir klasik müzik konserine
tiksindirici olan bir fley resimde taklit edildi¤inde hay- gitti¤inde kuflkusuz sanatç› ve elefltirmen kimli¤inden
ranl›k uyand›rabilir. Duyguculuk insan›n en önemli ya- çok s›radan bir izleyici kimli¤iyle bu konseri izleyecektir.
n› olan duygular›n› ifade etmesini temel ald›¤› için güç-
lü bir kuramd›r. Gerçekten de sanat›n bir duygu ifli ol- Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
du¤unu söylemek sanat gibi karmafl›k bir olguya basit Kaynaklar
ve inand›r›c› bir aç›klama getirebilmektir. Biçimcilik ya- Berys Gaut ve Dominic McIver Lopes (editörler) (2005).
p›tlar›n daha az öznel olan hatta nesnel diyebilece¤imiz The Routledge Companion to Aesthetics. Lon-
özelliklerini merkeze almas› aç›s›ndan güçlü bir kuram- don: Routledge.
d›r. Biçimsel özelliklerin özgün birlikteli¤i pek çok izle- Croce Benedotte (1983) ‹fade Bilimi ve Genel Lingu-
yicinin yap›t› de¤erlendirirken fark etti¤i “nesnel” diye- istik Olarak Estetik. çev: ‹smail Tunal›. Ankara:
bilece¤imiz özelliklerdir. E¤er sanatta “doru de¤erlen- Remzi Kitabevi.
dirme” diye bir fley varsa bu biçimsel özelliklerden yo- Davies Stephen (2005) “Definitions of Art” The Rout-
la ç›k›larak rahatl›kla yap›labilir. Sezgicilik sanat›n yara- ledge Companion to Aesthetics içinde. Berys Ga-
t›c› sürecini temel ald›¤› için güçlü bir kuramd›r. Nite- ut ve Dominic McIver Lopes (editörler). London:
kim sanat demek yarat›c›l›k demektir. Üstelik sanat› bir Routledge.
bilgi türü olarak ele almak sanat› kuflkusuz yüceltmek- Danto Arthur C. [1964] (2005) “The Artworld” Aesthe-
tedir de. ‹stenççili¤in güçlü yan› da sanat›n gerçekten tics and The Philosophy of Art. The Analytic
ne oldu¤unun detayl› bir flekilde irdelenmesini amaçla- Tradition. An Anthology içinde. Peter Lamarque
mas›d›r. Di¤er kuramlar›n verdi¤i basit tan›mlar yaln›z- and Stein Haugom Olsen (editörler). Oxford: Black-
ca sanat için geçerli olmad›klar›ndan bu görüfl yaln›zca well Publishing.
sanat› tan›mlama çabas› olarak öne ç›kar. Dickie George (2005) “The New Institutional Theory of
Art” Aesthetics and The Philosophy of Art. The
S›ra Sizde 2 Analytic Tradition. An Anthology içinde. Peter
Weitz ve Ziff’in sanat anlay›fl›nda flöyle bir problem var- Lamarque and Stein Haugom Olsen (editörler). Ox-
d›r. Daha önce yarat›lan sanat yap›tlar›yla olan benzer- ford: Blackwell Publishing.
lik bir fleyin sanat olabilmesinin temel kofluludur. Du- Keser Nimet (2005) Sanat Sözlü¤ü. Ankara: Ütopya
rum buysa en yeni sanat yap›t›ndan geçmiflte geriye Yay›nevi.
do¤ru daha eski yarat›lan sanat yap›tlar›na gitti¤imizde, Levinson Jerrold (2005) “Defining Art Historically” Aest-
bu geriye gidiflin bir “sonsuz gerileme” oldu¤unu kabul hetics and The Philosophy of Art. The Analytic
etmek gerekir. Oysa bu sonsuza gidifli kabul etmek is- Tradition. An Anthology içinde. Peter Lamarque
temeyiz ve dolay›s›yla bir “ilk sanat yap›t›” n›n varl›¤›n› and Stein Haugom Olsen (editörler). Oxford: Black-
varsaymak gerekir. Aksi takdirde bir ilk yap›t›n olma- well Publishing.
mas› durumunda, benzerlik süreci de bafllayamayaca- Parker Dewitt. (2010). The Principles of Aesthetics.
¤›ndan, sanat diye bir fley de olamayacakt›r. Demek ki Nabu Press.
“önceki yap›tlara benzeme”nin d›fl›nda bir sanat olma Wilkinson R. (2008) “Art, Emotion and Expression”.
koflulunun olmas› gerekir ki “önceki yap›tlara benze- Philosophical Aesthetics içinde. Oswald Hanfling
me” koflulu sanat olabilmenin bir koflulu olsun. Baflka (editör). s. 180-186.
bir deyiflle en az›ndan bir tek sanat yap›t›n›n benzerlik Tafldelen Demet (2007) “Felsefi Estetik”. Felsefe içinde.
sonucu de¤il de kendi bafl›na bir sanat yap›t› olarak ka- Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›nlar›.
bul görmüfl olmas› gerekir. O zaman da Weitz ve Ziff’in Tolstoy Leo N. (2010) Sanat Nedir? çeviren: Mazlum
sanat anlay›fllar›n›n asl›nda iki tane oldu¤u ortaya ç›kar: Beyhan. ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
“Benzeyerek sanat olma” ve “benzemeden sanat olma”. Townsend Dabney (2002) Esteti¤e Girifl. çeviren: Sab-
S›ra Sizde 3 ri Büyükdüvenci. Ankara: ‹mge Yay›nevi.
Bir roman yazar› her fleyden önce bir sanatç›d›r çünkü Weitz Morris [1956] (2005) “The Role of Theory in Aest-
yarat›c›l›¤›n› kullanarak roman yazmaktad›r. Ne var ki bu hetics” Aesthetics and The Philosophy of Art.
onun tek varolma biçimi olamaz. Hiç bir sanatç› sadece The Analytic Tradition. An Anthology içinde.
kendi köflesine çekilerek, kendisini her fleyden soyutla- Peter Lamarque and Stein Haugom Olsen (editör-
yarak sanatç› olmaz. Hem ifli gere¤i di¤er yazarlar›n yaz- ler). Oxford: Blackwell Publishing.
d›klar›n› hem de bir sanatç› olarak ço¤u zaman sanat ala- Yetiflken Hülya (1991) Esteti¤in ABC si. ‹stanbul: Si-
mavi Yay›nlar›.
www.evrenselpdf.com
3
Amaçlar›m›z
N
N
Sanat›n bilgi ile olan iliflkisini tart›flabilecek,
N
Sanat yap›t›n›n ne tür bir varl›k oldu¤u konusunu tart›flabilecek,
Sanat›n etik ile olan iliflkisinde özerkçilik ile ahlakç›l›¤› tart›flabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Biliflsel Uyar›m • Soyut Varl›k
• Deneyimsel Bilgi • Tip-örnek
• Ahlaki Bilgi • Ahlakç›l›k
• Fiziksel Nesne • Özerkçilik
• Hayali Varl›k
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Estetik ve Sanat Sanat Epistemolojisi, • SANAT EP‹STEMOLOJ‹S‹
Sanat Ontolojisi ve
Felsefesi Sanat Etik ‹liflkisi • SANAT ONTOLOJ‹S‹
• SANAT ET‹K ‹L‹fiK‹S‹
www.evrenselpdf.com
Sanat Epistemolojisi, Sanat
Ontolojisi ve Sanat Etik
‹liflkisi
G‹R‹fi
Birinci ünitede esteti¤in kimi problemlerinin felsefenin di¤er alanlar›yla iliflkili ol-
du¤unu söylemifltik. ‹flte bu ünitede bu alanlardan üçünü ele alaca¤›z: Epistemo-
loji, Ontoloji ve Etik. S›ras›yla sanat›n bilgi ile olan iliflkisini, sanat›n varl›k ile olan
iliflkisini ve sanat›n etik ile olan iliflkisini araflt›raca¤›z. Bu araflt›rmalar her ne ka-
dar felsefi esteti¤in araflt›rma alan›n› geniflleten çal›flmalar olsalar da ayn› zamanda
özelde epistemoloji, ontoloji ve eti¤e de katk› sa¤layacak çal›flmalard›r. Sanat›n bu
di¤er alanlarla olan iliflkisini aç›¤a ç›karmak üzere sordu¤umuz özel sorular bu
alanlar›n da yeniden sorgulanmalar›na, kimi yeni görüfllerin ortaya ç›kmas›na ne-
den olur. Bu nedenle iliflkilerin ortaya ç›kar›ld›¤› çal›flmalar›n son derece önemli
çal›flmalar olduklar›n› söyleyebiliriz.
SANAT EP‹STEMOLOJ‹S‹
Bu bölümde sanat›n bilgi ile olan iliflkisini tart›flaca¤›z. Bu iliflkinin irdelendi¤i ala-
na genel olarak sanat epistemolojisi ad› verilir. Baflka bir deyiflle sanat epistemolo-
jisi, sanat›n bilgi ile aras›ndaki iliflkiyi araflt›ran aland›r. Bu ayn› zamanda sanat›n
biliflsel de¤erinin olup olmad›¤›n›n yap›ld›¤› sorgulamad›r. Bu tart›flma alan› içeri-
sinde olmak demek en temelde flu iki soruyu sormak demektir: “Sanat bilginin
kayna¤› olabilir mi?”, “Sanat bize bir fleyler ö¤retebilir mi?”
Sanat›n biliflsel de¤erinin oldu¤unu savunan düflünürler ço¤unlukla; sanat›n bi-
ze bir fleyler ö¤retebilece¤ini, sanat hakk›nda bir fleyler bilebilece¤imizi, sanat›n
dünya hakk›ndaki alg›m›z›, anlay›fl›m›z› de¤ifltirebilece¤ini, sanat›n kendimizle il-
gili kimi fleylerin de¤iflmesine neden olabilece¤ini ve sanat›n bilginin kaynaklar›n-
dan biri olabilece¤ini düflünürler.
Yukar›da sordu¤umuz bu soru ve düflüncelerden anlafl›laca¤› üzere sanat›n Platon’un Theaitetos
diyalo¤unda verilen bilgi
bilgiyle olan iliflkisi farkl› bir flekilde kurulmaktad›r. Ne de olsa sanat bize Dün- tan›mlar›ndan biri ve en
yan›n Güneflin etraf›nda dönüyor oldu¤u bilgisi gibi bir bilgi vermemektedir. eskisi gerekçelendirilmifl
do¤ru inançt›r. Bu tan›m
Burada söz konusu olan farkl› türde bilgilenebilmenin olanakl› olabilece¤idir. yirminci yüzy›lda
E¤er “bilgi” den yaln›zca önermesel bilgi türünü anl›yorsak bu durumda sanat›n epistemoloji literatüründe,
bilgiyle olan iliflkisine pek de s›cak bakmayaca¤›m›z aflikârd›r. Nitekim bilginin özellikle Edmund Gettier’in
“Gerekçelendirilmifl Do¤ru
epistemoloji tarihinde en s›k yap›lan tan›m›na bakacak olursak, gerekçelendi- ‹nanç Bilgi midir?” bafll›kl›
rilmifl do¤ru inanc›n önermesel bilgi için geçerli oldu¤unu oysaki sanat›n bil- makalesiyle çok büyük
tart›flmalara neden
gi üretti¤i kabul edildi¤inde ayn› tan›m›n geçerli olmayaca¤›n› söylememiz ge- olmufltur. Bu tart›flmalar
rekir. Baflka bir deyiflle e¤er bilgi yaln›zca “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” ola- halen devam etmektedir.
www.evrenselpdf.com
rak tan›mlan›rsa önermesel bilgi türü d›fl›nda baflka tür bir bilgilenme biçimi
olamayacakt›r.
Bu durumda yukar›da sordu¤umuz “Sanat bilginin kayna¤› olabilir mi?” ve “Sa-
nat bize bir fleyler ö¤retebilir mi?” sorular›na genel olarak iki ayr› uçta yan›t veril-
di¤ini söyleyebiliriz. Bir grup düflünür, sanattan bir fleyler ö¤renildi¤ini, sanat›n
dünya hakk›ndaki alg›m›z› de¤ifltirebilece¤ini, sanat›n dünyay› anlamland›rmam›-
za etkisinin olabilece¤ini (Worth 2003), sanat›n bir içgörü ya da fark›ndal›k kayna-
¤› olarak kabul edilebilece¤ini iddia eder. Di¤er bir grup düflünür ise bilginin “ge-
rekçelendirilmifl do¤ru inanç” olarak yap›lan geleneksel tan›m› do¤rultusunda sa-
nat›n ya da sanat deneyiminin bilginin üretiminde gerekli flartlar› yerine getirmedi-
¤ini iddia eder. Bu ikinci gruptaki düflünürler sanat›n do¤ru inanç bildiremeyece-
¤ini ya da bildirse bile bu inançlar› gerekçelendiremeyece¤ini söyler (John 2001:
417). Bu gruptaki kimi düflünürler sanat›n do¤rularla bir ilgisinin olmamas›ndan
ötürü bilgi üretemeyece¤i iddias›ndad›rlar. Nitekim onlara göre sanat, olgu sa¤la-
yamad›¤› ya da argüman ortaya koyamad›¤› için herhangi bir fley de ö¤retemeye-
cektir (Worth 2003).
Demek ki sanat›n bir fleyler ö¤retebildi¤ini iddia edenler, bir bilgi kayna¤› ola-
rak sanata farkl› yaklaflmaktad›rlar. Onlar sanat›n olgu sa¤lamamas›n› bir eksiklik
olarak görmezler çünkü sanat›n bir fleyler ö¤retip ö¤retmedi¤i sorununu olgular
temelinde tart›flmazlar. ‹nsano¤lu çok farkl› flekillerde ö¤renebilir. fiöyle düflüne-
lim: Seyretti¤imiz bir film, okudu¤umuz bir roman, önünde düflüncelere dald›¤›-
m›z bir heykel ya da resim bize dünya hakk›nda hiç mi bir fley söylemez? Örne¤in,
insanlar›n yaflad›klar› ac›lara, sahip olduklar› umutlara dair bir fleyler deneyimle-
mek, suyun H2O oldu¤u bilgisini edinmek gibi olmasa da bir fleyler ö¤renmek de-
mek de¤il midir? Baflka bir deyiflle bilgi neden yaln›zca “gerekçelendirilmifl do¤ru
inanç” olarak kabul edilmek durumundad›r?
Sanat› bilgi kayna¤› olarak ele alan ilk filozoflar Platon ve Aristoteles’tir. Pla-
ton’un görüflü oldukça ilginç bir görüfltür ve epistemolojik-ontolojik ö¤retisi içeri-
sinde yerini al›r. Ona göre sanatsal etkinlikler insanlar›n dengesiz bir ruha ve do-
lay›s›yla kötü bir karaktere sahip olmalar›na yol açmas›ndan ötürü zararl› fleylerdir.
Sanatç›lar, herhangi bir fleyin taklidini o fley hakk›nda herhangi bir bilgiye sahip ol-
madan yapabilen kiflilerdir (Worth 2003). Platon’un Devlet adl› meflhur eserinden
flu bölüm konunun özüne aç›kl›k getirmektedir: “‹stersen bir ayna al eline, dört bir
yana tut. Bir anda yapt›n gitti günefli, y›ld›zlar›, dünyay›, kendini, evin bütün eflya-
s›n›, bitkileri, bütün canl› varl›klar›. -Evet görünürde varl›klar yaratm›fl olurum, ama
hiçbir geçerlili¤i olmaz bunlar›n. -‹yi ya, tam üstüne bast›n, iflte düflüncemin; çün-
kü bu türlü varl›k yaratan ustalar aras›na ressam› da koyabiliriz de¤il mi?” (596e)
Bu al›nt›dan anlafl›laca¤› üzere iki dünya söz konusudur: Aynan›n d›fl›ndaki dünya
(gerçek nesneler dünyas›) ve aynan›n içindeki dünya (gerçek olmayan nesneler
dünyas›). Platon, aynan›n içinde görünen nesnelere eidola ad›n› vermifltir. Eidola
görüntü’dür, gerçek nesnelerin görüntüsü. Bir ressam örne¤in ayakkab› tamircile-
rinin resmini yapabilir. Baflka bir deyiflle gerçek nesneler dünyas›ndaki ayakkab›
tamircileri resmedildiklerinde yani kopyalar›, benzetmeleri (mimesis) yap›ld›kla-
r›nda gerçek olmayan nesneler dünyas›na tafl›nm›fl olurlar. Ressamlar bu kopyala-
r› ayakkab› yap›m› hakk›nda herhangi bir bilgiye sahip olmadan yapabilirler. ‹flte
tart›flman›n can al›c› noktas› da buras›d›r. Bir sanatç› bilgisini edinmeden herhangi
bir fleyi taklit edebilmektedir. Benzer flekilde bir flair de erdemler hakk›nda bilgi
sahibi olmaks›z›n güzellik hakk›nda ya da cesaret hakk›nda yazabilir. Kendisi hiç-
bir flekilde erdemli olmayan bir sanatç› erdemlere övgü ya¤d›ran, ahlakl› olman›n
www.evrenselpdf.com
3. Ünite - Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik ‹liflkisi 57
ne kadar önemli oldu¤unu anlatan fliirler yazabilir. Bu mümkündür çünkü sanatç›-

lar yaln›zca görüntülerle yetinebilen, görüntülerden yola ç›karak etkinlikte bulu-
nan kiflilerdir. Gerçe¤i yans›tmad›klar› için de “ö¤rettikleri” fleyler yanl›fl fleyler ol-
maktad›r. Epistemolojik ba¤lam içerisinden söyleyecek olursak sanatç›lar doxa ile
yani san›larla ilgilenirler. Tüm görünüfllerin arkas›nda yatan ve ak›lla ulafl›lan ras-
yonel bilgi yani episteme ile sanatç›n›n bir ilgisi yoktur. Bilgisizli¤i de iflte bu yüz-
dendir. Duyusal bilgiyle ilgilenen, yetinen sanatç› gerçek nesneler dünyas›n›n uza-
¤›nda ifl görmektedir. Demek ki Platon’a göre sanat bir fleyler ö¤retmesine ra¤men
gerçek bir bilgi kayna¤› olamaz.
Aristoteles hocas› Platon’un sanat›n kiflinin ahlaki karakterinin geliflimini etkile- 20. yüzy›l›n önemli Alman
tiyatro yönetmeni ve oyun
mesi görüflüne kat›lm›flt›r. Ne var ki Aristoteles kiflinin karakteri üzerindeki bu et- yazarlar›ndan olan Bertolt
kilenmenin olumsuz de¤il olumlu oldu¤unu iddia etmifltir. Poetika adl› eserinde Brecht’in “epik” ya da
“diyalektik” ad› verilen
özellikle tragedyalar üzerine e¤ilen Aristoteles izleyiciler aç›s›ndan katharsis ad›n› tiyatro tarz› Aristoteles’in
verdi¤i bir görüfl gelifltirmifltir. “Tragedyan›n ödevi, uyand›rd›¤› ac›ma ve korku katharsis anlay›fl›n›n tersine
duygular›yla ruhu tutkulardan temizlemektir.” Buna göre izleyici oyunu seyreder- seyircinin oyunun
kahraman›yla özdeflleflim
ken kahramanla özdeflleflir ve onun içine düfltü¤ü ruhsal çat›flmalar› bizzat yaflar kurmas› yerine olup bitenin
(Poetika VI, 2). Bu temizlenme, ar›nma sayesinde kifli gündelik yaflam›nda daha d›fl›ndan bakmas› üzerine
kuruludur. Buna göre seyirci
rasyonel olma flans›n› yakalar (Worth 2003). Böylelikle sanat›n (özellikle tragedya- oyunu düflünen, sorgulayan,
lar›n) kiflileri olumlu anlamda de¤ifltirme, dönüfltürme etkisi vard›r. Anlafl›ld›¤› üze- oyuna kap›lmak yerine
elefltirel bir tutum
re Aristoteles sanat›n dünya hakk›ndaki alg›m›z› de¤ifltirebilece¤i, dünyay› anlam- benimseyen bir seyircidir.
land›rmam›za etkisinin olabilece¤i, bir fark›ndal›k yarataca¤› iddialar›n› destekle- Baflka bir deyiflle epik tiyatro
seyircisinin dünya
mifl ilk filozoftur. hakk›ndaki alg›s›,
Usçular (rasyonalistler) genel olarak hayal gücünün bir bilgi kayna¤› olarak ele özdeflleflerek de¤il
al›nabilece¤i fikrine karfl› ç›km›fllard›r. Onlara göre bilgiden anlafl›lan fley Platon ile elefltirerek de¤iflecektir.
birlikte tart›fl›lmaya bafllanm›fl olan “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” t›r. Deneyim-

ciler (empiristler) de benzer flekilde kurgusal durumlardan ö¤renmenin imkâns›z
oldu¤u kan›s›ndayd›lar. Onlara göre de kurgusal ve temsili durumlardan yola ç›ka-
rak “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” olan bilgiye nas›l ulaflaca¤›m›z belli de¤ildir
(Worth 2003).
Romantik Döneme bakt›¤›m›zda ise Romantizmin Ayd›nlanma Dönemine bir
tepki olarak ortaya ç›kmas›ndan ötürü bu dönem düflünürlerin akl›n önemini vur-
gulamak yerine akla ek olarak ya da akl›n üstünde sezgi, hayal gücü ve duygula-
ra önem verdiklerini görüyoruz. Bu görüfl bilgilenmenin, dünyay› deneyimleme,
anlama ve kurman›n tek bir yolunun olmad›¤›n› göstermeye çal›flm›flt›r. Romantik-
lere göre sanat dünyay› say›s›z flekilde tasvir edebilir. Sanat do¤rular› bilimlerin git-
ti¤i yoldan ortaya koymasa da bize dünyay› farkl› flekillerde anlayabilmemiz için
bir kavray›fl verebilir (Worth 2003).
Burada vurgulanmas› gereken bir nokta sanattan ö¤renmek ile sanattan etki-
lenmeyi ay›rt etmek gereklili¤idir. Baflka bir deyiflle bir sanat yap›t›n›n sanat yap›-
t› olarak bilgiyi oluflturan yönünün ne oldu¤unun anlafl›lmas› gerekmektedir (Worth
2003). “E¤er sanat bir bilgi kayna¤›ysa bu ifllevi yerine getirme flekli sanat olarak
kendi do¤as›na ve de¤erine özgü bir fleyi yans›tmal›d›r” (John 2005: 417). Örne¤in,
bir mimari yap›n›n infla edildi¤i tarzdan ya da bir resimdeki renk bütünlü¤ünden
son derece etkilenebiliriz. Ne var ki bu etkilenme ayn› zamanda bir fley ö¤renmifl
olmay› gerektirmez. “Ö¤renme” konusu bilgiyle ilgiliyken “etkilenme” konusu da-
ha çok ruh hâlleriyle, yaflam durufluyla ilgilidir. Kuflkusuz etkilenmenin ö¤renme-
ye yol açt›¤› durumlar olabilir. Ancak ikisi aras›nda bir gerektirme bulunmamakta-
d›r. Geleneksel epistemolojik anlay›fla göre sanattan ö¤renmek için hem yeni bil-
ginin ne oldu¤u konusunda bir fark›ndal›k gerekir hem de sanatla u¤raflmak bir tür
www.evrenselpdf.com
gerekçelendirmeyi gerektirir. Burada gerekçelendirmeden anlafl›lan fley, kiflinin

düflüncesinde, duygular›nda, alg›s›nda ya da davran›fl›ndaki de¤iflikli¤i kabul et-
mek için kimi nedenler gösterebilmektir. Baflka bir deyiflle geleneksel anlamda bil-
gi test edilebilir, kan›t sunabilir olmal›d›r (John 2005: 418). Sanattan etkilenmekten
söz etti¤imizde neden etkilendi¤imize dair nedenler öne sürmek zorunda de¤iliz-
dir. Bu anlamda etkilenmek daha kiflisel düzeyde kal›r. Sanattan bir fleyler ö¤ren-
di¤imizi söyledi¤imizde ise ne ö¤rendi¤imizin ve bunu nas›l ö¤rendi¤imizin bir
anlamda hesab›n› vermek durumunda kal›r›z.
Sanat› bir bilgi kayna¤› olarak ele alman›n birkaç yolu bulunmaktad›r. Bunlar-
dan ilki, sanat› biliflsel uyar›m kayna¤› olarak görmektir. Sanat›n bir bilgi kayna¤›
‘Biliflsel’ s›fat›; duyular olmas› konusunda flüpheleri olanlar bile genellikle sanat›n biliflsel uyar›m kayna-
arac›l›¤›yla alg›lama, bellek ¤› oldu¤unu kabul ederler. “Biliflsel olarak uyarmak” tan anlafl›lan fley, kiflinin bi-
ifllevleri, ak›l yürütme ve
bilgilenme ifllevlerini linçli yaflam›n› harekete geçiren “düflünceler, duygular, alg›lar ve arzular” gibi et-
kapsayan üst düzey kinliklerdir. Bu tür etkinlikler bilgiye götürebilir, götürmeye de bilir. Yine de sana-
zihinsellik sürecine karfl›l›k
gelmektedir. Baflka bir
t›n böyle bir gücünün olmas› onun bir bilgi kayna¤› olarak ele al›nabilmesiyle ilgi-
deyiflle ‘biliflsel’ s›fat› lidir. Dolay›s›yla “sanat›n biliflsel uyar›m gücünü araflt›rmak sanat›n nas›l bilgi sa¤-
genellikle, bilgi kavram›n› lad›¤›n› anlamada önemli bir ad›md›r. “Pek çok sanat eserini takdir edebilmek ve
da içine alan daha genifl bir
küme olarak hatta onlardan zevk alabilmek için anlamak flartt›r. Anlamak demek de eseri anla-
anlafl›lmaktad›r. Kaynak: mak için önemli olan “düflünceler, duygular ve tav›rlar denemek” demektir. Yani
Murat Baç, Epistemoloji.
(editör: Demet Tafldelen). anlamak biliflsel olarak canl› bir etkinliktir. Örne¤in Alice Walker’›n Mor Renk adl›
AÖF Yay›nlar›, 2011. roman› Tanr›’ya mektuplar yazan bir k›zla ilgilidir. Roman› hakk›n› vererek okuya-
Buradaki kullan›m›na göre
ise biliflsellik bilgiye bilmek için, mektup yazan k›z için Tanr›’ya mektup yazman›n ne anlama geldi¤i
götürmeyebilir. Biliflsel; konusunda fikir yürütmek ve belki de onun bu mektuplar› yazmadaki çaresizli¤i-
kiflilerin düflünce, duygu,
alg› ve arzu türünden
ni hissetmek gerekmektedir. Bir roman› okurken yaln›zca keyif almay› hedeflemifl
yaflad›klar› sürecin genel olabiliriz. Ne var ki böyle bir durumda bile ço¤u zaman keyif alabilmek için bilifl-
ad›d›r. sel uyar›m›n pefline düflmek gerekmektedir (John 2005: 419-420).
Sanat› bir bilgi kayna¤› olarak ele alabilmenin ikinci bir yolu, sanat›n deneyim-
sel bilgi sa¤lad›¤›n› ileri sürmektir. “Deneyimsel bilgi bir fleyi deneyimlemenin ne-
ye benzeyece¤inin bilgisidir.” Bu tür bir bilgi daha çok duygular›n bilgisidir: Bafl›n-
dan bir fley geçmifl olmas›n›n, belirli bir duyguyu yaflaman›n, belirli bir olay› göz-
lemlemenin ne hissettirece¤i bilgisi. Bu tür bir bilginin de yine gerekçelendirilebil-
mesi gerekmektedir ancak bu gerekçelendirme “deneyimsel gerekçelendirme” ola-
cakt›r. Buna göre sahip oldu¤umuz “deneyimsel inançlar›n” do¤rulanmalar› gere-
kir. Buradaki bir problem deneyimsel inançlar›m›z›n hatal› olabilece¤idir. Sanat ya-
p›tlar› deneyimsel olarak bizi yanl›fl yönlendirebilir (John 2005: 422). Örne¤in pek
çok kurgusal eser âfl›k olman›n ne anlama geldi¤i konusunda bize pek de yard›m-
c› olmayabilir (Jacobson 1996: 327; aktaran John 2005: 422). Edebi yap›tlar kurgu
olduklar›ndan aktard›klar› deneyimler de gerçeklikle örtüflmek durumunda olmaz.
Söz gelimi, iyinin ve kötünün olmad›¤› bir dünya, aflk›n dünyam›zdan çok farkl›
bir anlama geldi¤i bir baflka dünya, kad›n erkek cinsiyetleri yerine tek bir cinsiye-
tin oldu¤u bir dünya, çocuklar›n küçüklükten itibaren ortak anne ve babalar tara-
f›ndan yetifltirildi¤i bir dünya kurgulanabilir. Bu kurgulardan yola ç›karak okurun
edinece¤i “deneyimsel inançlar›n” içinde yaflad›¤›m›z deneyimsel dünyan›nkiler-
den çok farkl› olaca¤› ortadad›r. Bu durumda da sanat yap›tlar›ndan edinilen de-
neyimsel bilginin “bilgi” kavram›na ne kadar yak›flaca¤› tart›flmal› hâle gelir çünkü
bu tür bir bilginin gerekçelendirmesel gücünü nereden alaca¤› belirsizdir.
Novitz bu konuyla ilgili olarak “empatik inançlar” ad›n› verdi¤i bir görüfl öne
sürmüfltür. “Empatik inançlar” deneyimsel inançlar›m›z›n gerekçelendirilmeleri için
kullan›lm›fl bir kavramd›r. Bu görüfle göre deneyimsel inançlar›n gerekçelendiril-
www.evrenselpdf.com
meleri sahip oldu¤umuz daha genifl deneyim kavram›m›zla desteklenebilir. Daha

genifl olan deneyim kavram›ndan anlafl›lan fley geçmifl ya da gelecek deneyimleri-
mizin de dâhil edilmesidir. E¤er edindi¤imiz empatik inançlar geçmifl ya da gele-
cek deneyimlerimizde bir temel bulabilirlerse ya da onlarla ba¤dafl›rlarsa bu du-
rumda “empatik bilgi” yerine geçerler (1987: 120; aktaran John 2005: 422). Anlafl›l-
d›¤› üzere deneyimsel bilgi “deneyim” kavram›n›n bütünü içerisinde anlaml› olu-
yor. ‹zleyici bir sanat eseriyle iliflkisinde daha önceden edindi¤i deneyimlerle ya
da edinece¤ini düflündü¤ü deneyimlerle bu esere yaklafl›yor. Yani onunla empa- Empati; insan›n kendisini
karfl›s›ndakinin yerine
ti kuruyor, kurmaya çal›fl›yor. Bu durumda e¤er bir eserle iliflkide edinilen dene- koyarak, onun duygu ve
yimsel inançlar geçmifl ya da gelecek deneyimlerde bir temel bulamaz ya da bun- düflüncelerini anlamak ve
larla ba¤daflmazsa deneyimsel bilginin olufltu¤unu söylemek pek de olanakl› ol- hissetmektir. Bu ba¤lamda
“karfl›s›ndaki” ile
mayacakt›r. Baflka bir deyiflle bir sanat eseriyle iliflkimizde her durumda bilgi edi- anlad›¤›m›z bir sanat yap›t›
nece¤iz diye bir fley söz konusu de¤ildir. olacakt›r.
Sanat› bilgi kayna¤› olarak ele alabilmenin bir üçüncü yolu da sanat›n ahlaki
bilgi sa¤lad›¤›n› öne sürmektir. Sanat yap›tlar› içerisinde özellikle edebi yap›tlar›n
ahlaki bilgi sa¤lad›¤› iddia edilir. Bu bilgi hem önermesel terimlerle ifade edilebi-
len ahlaki do¤rular›n bilgisidir hem de nas›l yaflayabilece¤imizin, arkadafllar›m›za
nas›l davranabilece¤imizin, ahlaki kararlar›m›z› nas›l alabilece¤imizin bilgisidir.
“Romanlar›n, filmlerin, tiyatro oyunlar›n›n ve k›sa hikâyelerin duygular›m›z› e¤it-
tikleri ve bize ahlaki de¤erleri ö¤rettikleri düflünülür” (Robinson 2005). Sanat ya-
p›tlar›n› ahlaki etkinli¤in örnekleri olarak görebiliriz. Bu örnekler bize sorumlu bi-
rer ahlaki eyleyen olabilmemiz için beceri gelifltirebilmemiz anlam›nda ahlaki bil-
gi sa¤larlar. Bu anlamda “bilgi” önermesel bilgi olman›n yan› s›ra ö¤renilmifl bece-
rileri ve bir fleyin nas›l yap›laca¤› konusuyla ilgili olarak pratik bilgileri de içeren
bir kavram olur (John 2005: 424).
Sanat yap›tlar›n›n ahlaki etkinli¤in örnekleri olarak de¤erlendirilebilmelerinin
yan› s›ra sanat›n ahlaki yarg›larla ve ahlaki bilgiyle alakal› olan deneyimlere haya-
li eriflim sa¤lama gücü oldu¤u da söylenebilir. Belirli hayali durumlar içerisindey-
ken belirli duygular› hissetmek bu durumlar›n ahlaki önemini bilmemiz konusun-
da bize yard›mc› olabilir. Sanat›n ahlaki bilgi sa¤lamas›yla ilgili olarak öne sürüle-
bilecek bir argüman da yorumlar›n sanat eserleri üzerindeki rolüyle ilgilidir. Sanat
eserleriyle ilgili deneyimlerimiz yap›lan yorumlar arac›l›¤›yla bilgilenmedi¤imiz sü-
rece yetersiz olabilir. Kullan›lan teknikleri, niyetleri, yap›t›n ahlaki önemini tart›flan
yorumlar sayesinde biz de sorgulamaya, dikkatle incelemeye, düflüncelerimizde
daha derine gitmeye e¤ilimli oluruz. Yaln›z bu görüflle ilgili bir sorun, bu yoldan
ö¤renmenin sanat eserinin kendisinden ö¤renmenin bir yolu olmad›¤› iddias›d›r.
Yorumlardan yola ç›karak ahlaki bilgiye ulaflmak eserin kendisinden de¤il yorum-
lar›ndan ö¤renmektir. Yine de bu itiraza ra¤men bu görüfl kabul edilebilir bir gö-
rüfltür çünkü yorumlar sanatla ilgili olarak ne yapmam›z gerekti¤i konusunda bizi
yönlendirebilir. Ayr›ca ortak söylem sanat›n biliflsel ifllevinin bir parças› olarak ka-
bul edilebilir (John 2005: 424-426).
Sanat› bilgi kayna¤› olarak ele alabilmenin olanakl› yollar›ndan biri de sanat›n
bilgi kategorilerini flekillendirmede rolünün oldu¤unu öne sürmektir. Bu görüfle
göre örne¤in “kavramsal bilgi” kategorisi yeniden flekillenebilir. Kimi düflünürler
(Hagberg ve Wilson gibi) sanat›n bize kavramsal bilgi sa¤lad›¤› görüflünü savun-
mufllard›r. Örne¤in, Virginia Woolf’un Deniz Feneri adl› yap›t›nda a¤›rl›kl› olan ifl-
lenen konu “sempati”dir. Bu yap›ttan sempatiyle ilgili edinilen deneyimsel bilgi
genel olarak “sempati” kavram› hakk›nda genel bir fleyler ö¤renmemize katk›da
bulunur (John 2005: 426).
www.evrenselpdf.com
Bu bölümü bitirirken flu genel de¤erlendirmeyi yapal›m: Sanat epistemolojisi

araflt›rmalar› farkl› bilgilenme yollar›n›n da olabilece¤ini, kabul edilebilecek tek
bilgi türünün geleneksel anlamda kullan›lan önermesel bilgi olmad›¤›n› ortaya ko-
yuyor. Baflka bir deyiflle “bilgi” kavram›n›n içeri¤ine yeniden bakmak gereklili¤i
bafl gösteriyor. Dünya hakk›nda, yaflam hakk›nda, kendimizle ilgili bir fleyler ö¤-
rendi¤imiz her durumda hangi tür olursa olsun bir bilgilenmenin oldu¤unu ve bu
bilgilenmeye temel sa¤layabilecek farkl› gerekçelendirme yollar›n›n olabilece¤ini
kabul etmemiz gerekiyor. ‹flte sanat fenomeni de bu gerçe¤in ortaya ç›kmas›n› sa¤-
layan bir fenomen olarak karfl›m›za ç›k›yor.
SIRA S‹ZDE ‹zledi¤iniz bir

SIRAfilm, okudu¤unuz bir roman ya da bakt›¤›n›z bir resimden yola ç›karak ne
S‹ZDE
1 tür bilgiye sahip olabilece¤inizi tart›fl›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M SANATD ÜONTOLOJ‹S‹
fi Ü N E L ‹ M
Ontoloji (varl›kbilim) genel olarak varl›klar›, bu varl›klar›n ne tür birer varl›k oldu-
S O R U ¤unu araflt›ran S O alan›n
R U ad›d›r. Ontolojiyle u¤raflan düflünürler gerçekli¤in genifl bir
haritas›n› sunarlar. Bu harita içerisine kimi zaman birbiriyle örtüflen kimi zaman da
birbirinden ba¤›ms›z varl›k türleri ya da kategorileri girer. Varl›k kategorileri içeri-
D‹KKAT D‹KKAT
sinde flunlar bulunur: Fiziksel ve zihinsel varl›klar (fiziksel ve zihinsel ontolojik ka-
tegorileri); somut ve soyut varl›klar (somut ve soyut ontolojik kategorileri) ve tü-
N N
SIRA S‹ZDE mel ve tikelSIRA S‹ZDE (tümel ve tikel ontolojik kategorileri). Özelde sanat ontoloji-
varl›klar
si ile u¤raflanlar da sanat yap›tlar›n›n bu varl›k çeflitlili¤i içerisinde nerede yer al-
d›klar›n› yani bir sanat yap›t›n›n ne tür bir fley/varl›k oldu¤unu araflt›r›rlar (Rohrba-
ugh 2005: 241). Baflka bir deyiflle sanat yap›tlar›n›n genel olarak varl›klar içerisin-
deki yerinin irdelendi¤i alana sanat ontolojisi ad› verilir. Bu genel varl›k kategori-
leri d›fl›nda sanat yap›tlar›na özgü hatta farkl› sanat türlerine göre sanat yap›tlar›na
özgü varl›k kategorileri de bulunabilir. Bu durumun gerçekleflmesi sanat ontoloji-
si özelinde genel olarak ontoloji alan›na da katk› sa¤lamak demektir.
Sanat ontolojisinin en temel sorusu olan “Bir sanat yap›t› ne tür bir varl›kt›r?”
sorusu etraf›nda ayr›nt›l› olarak sorulabilecek sorular flunlard›r: “Sanat yap›tlar› fi-
ziksel nesneler midir?”; “Sanat yap›tlar› ideal türler midir?”; “Sanat yap›tlar› hayali
varl›klar m›d›r?”; “Sanat yap›tlar› sanatç›n›n ya da izleyicinin zihinsel hâlleriyle na-
‹NTERNET s›l bir iliflki‹ Niçerisindedir?”;
TERNET “Sanat yap›tlar›n›n fiziksel nesnelerle nas›l bir iliflkisi
vard›r?”; “Sanat yap›tlar›n›n soyut olan görsel, iflitsel yap›larla ya da dilsel yap›larla
nas›l bir iliflkisi vard›r?”; “Yap›tlar hangi flartlar alt›nda varl›¤a gelirler, varl›klar›n›
sürdürürler ve varl›klar›n› sonland›r›rlar?” Bütün bu sorular sanat›n nas›l tan›mlana-
ca¤› sorusundan farkl› nitelikte sorulard›r çünkü bu sorular bir fleyin sanat eseri
olarak kabul edilebilmesi için gereken flartlar› sormak yerine eserin bir varl›k ola-
rak ne tür bir varl›k oldu¤unu sorarlar. Örne¤in, resimler ne türden varl›klard›r?
Müzik yap›tlar›, romanlar ne türden varl›klard›r? Bu sorulara verilen yan›tlar›n hiç-
biri sanat yap›t›n›n tan›m› yerine geçmez çünkü bir sanat yap›t›n›n ontolojik statü-
sü baflka bir tak›m varl›klar›n ontolojik statüsüyle ayn› olabilir. Bu da sanat olan›
sanat olmayandan ay›rt etmemizi sa¤lamaz (Thomasson 2004: 78). ‹kinci üniteden
de hat›rlayaca¤›n›z gibi bir fleyin tan›m›n› vermek tan›mlanan fleyin di¤er tüm fley-
lerden ay›rt edecek flekilde s›n›r›n› çizmeyi gerektirir. Bu ço¤unlukla gerek ve ye-
ter koflullar›n araflt›r›lmas›yla ayn› fleydir. Bir sanat yap›t›n›n ontolojik statüsünün
belirlenmesi ise bu tür koflullar›n aray›fl›na giriflmez. Demek ki “Sanat nedir?” ya da
“Sanat yap›t› nedir?” sorusu ile “Bir sanat yap›t› ne tür bir varl›kt›r?” sorusu baflka
baflka fleyleri sormaktad›r. Üstelik ileride görece¤imiz gibi farkl› sanat türlerine gö-
www.evrenselpdf.com
re sanat yap›tlar›n›n ontolojik statülerinin de farkl› olabilece¤i düflünülecek olursa

(örne¤in bir resmin ontolojik statüsüyle bir müzik parças›n›n ontolojik statüsü fark-
l› olabilir), sanat yap›tlar›n›n ontolojik statüleriyle sanat›n ya da genel olarak sanat
yap›t›n›n tan›m›n›n ayn› olamayaca¤› aç›kl›k kazan›r.
Biz genel olarak sanat eserlerinin sanatç›n›n yarat›c› ve hayali eylemleri saye-
sinde belirli bir zamanda, belirli bir kültür içerisinde ve belirli tarihsel koflullar al-
t›nda yarat›lm›fl fleyler olduklar›n› düflünürüz. Ve bir kere yarat›ld›ktan sonra onla-
r›n pek çok insan taraf›ndan görülebilecek, duyulabilecek ya da okunabilecek
olan de¤iflmez ve dayan›kl› kamu varl›klar› olduklar›n› düflünürüz. Farkl› sanat tür-
lerini dikkate alarak sanat yap›tlar›na bakt›¤›m›zda, resim ve (döküm olmayan)
heykelleri tekil varl›klar olarak görürüz ve bu tür tekil eserlerin al›n›p sat›labilece-
¤ini ve sahibiyle birlikte yer de¤ifltirebilece¤ini düflünürüz. Ayn› zamanda bu tür
eserlerin fiziksel yap›lar›nda kimi de¤iflikliklerin kendilerine zarar vermeden yap›-
labilece¤ini kimi de¤iflikliklerin ise onlara zarar vererek y›k›mlar›na neden olaca-
¤›n› düflünürüz (Thomasson 2004: 78-79).
Klasik müzik ve edebiyata bakt›¤›m›zda ise, bu tür eserleri çoklu varl›klar ola-
rak de¤erlendiririz. Bu tür yap›tlar›n pek çok kopyas› ve gösterimi olabilir. Sanat-
ç›n›n imzal› el yazmas›na ayr› bir de¤er verebiliriz ama flu bir gerçektir ki el yaz-
mas› tahrip olsa bile yap›t›n kendisi yok olmaz, varl›¤›n› sürdürmeye devam eder.
Müzik eserleri ve edebi metinlerin resimde ve heykelde oldu¤u gibi kendileri de-
¤il yaln›zca yeniden üretimleri, telif haklar›, gösterim haklar› al›n›p sat›labilir ve
bunun için bir flehirden di¤erine (resimde ve heykelde oldu¤u gibi) tafl›nmalar›
gerekmez. Sanat yap›tlar› aras›ndaki bu türden farklar yap›tlar›n ontolojik statüsü-
nün sanat türlerine göre farkl›laflabilece¤ini gösterir. Resim ve heykel gibi somut
sanat eserlerinin ontolojik statüsü müzik ve edebiyattan farkl› olacakt›r. Bununla
birlikte daha ayr›nt›l› düflünüldü¤ünde, döküm heykeller, soyut sanat, yerlefltirme
sanat eserleri (enstalasyon sanat›), bask› resim gibi sanat yap›tlar›n›n ontolojik sta-
tüsü de geleneksel resim ve heykelin ontolojik statüsünden farkl› olabilir. Müzik
türlerine bakt›¤›m›zda da halk müzi¤i, popüler müzik ve do¤açlama müzik gibi
müziklerin klasik müzik diye adland›r›lan müzikten farkl› ontolojik statüleri olabi-
lir (Thomasson 2004: 79). Sanat ontolojisiyle u¤raflanlar genel kategorileri araflt›-
rabilecekleri gibi bu genel kategoriler içerisinde ayr›nt›lanan daha dar kategorile-
ri de araflt›rabilirler.
Sanat yap›tlar›n›n bu çeflitlili¤i “Bir sanat yap›t› ne tür bir fleydir?” ontolojik so-
rusunu yan›tland›rmam›z konusunda bizi umutsuzlu¤a düflürebilir. Ne var ki sanat
ne kadar çeflitli bir kategori olsa da zaten genel olarak ontolojik kategorilerin ol-
dukça çeflitlilik gösterdikleri unutulmamal›d›r. Örne¤in, atomlar, gökdelenler ve
yasama organlar›n›n hepsi de birbirlerinden ne kadar farkl› olsalar da tikel varl›k-
lard›r. Cinayetler, piknikler ve zaferler de yine birbirlerinden ne kadar farkl› olsa-
lar da hepsi de olay kategorisi içerisine dâhil edilirler. Bu nedenle sanat yap›tlar›
aras›ndaki ortakl›k sanat yap›tlar›n› yaln›zca birkaç kategori alt›na yerlefltirebilme
umuduyla araflt›r›labilir (Rohrbaugh 2005: 241).
Sanat ontolojisindeki yayg›n görüfllerden biri sanat yap›tlar›n›n sadece fiziksel
nesneler oldu¤unu savunan görüfltür. Bu görüfle k›saca fiziksel nesne görüflü ad›
verilir. Bu görüfle göre sanat yap›tlar›n›n ontolojik statüsü sopalar›n, tafllar›n, mer-
mer parçalar›n›n statüsünden daha az ya da daha çok karmafl›k de¤ildir. ‹ngiliz fel-
sefeci Collingwood (1889-1943), Sanat›n ‹lkeleri (1938) adl› eserinde hayali varl›k
görüflü ad› verilen bir görüflü ortaya koyarak fiziksel nesne görüflüne özellikle iki
aç›dan karfl› ç›km›flt›r: 1) Sanat yap›tlar›n›n yarat›lmalar›nda fiziksel nesnelerden
www.evrenselpdf.com
farkl› olarak hayal gücü flartt›r. Üstelik bu flart yeterli bile olabilir. Buna göre bir
besteci bir müzik parças›n› herhangi bir flekilde ka¤›da dökmeden yaln›zca “kafa-
s›n›n içinde” yaratabilir. Baflka bir deyiflle Collingwood’a göre müzik eserleri ve
benzer flekilde di¤er sanat eserleri duyulan nota dizileri ya da ses dalgalar›n›n fi-
ziksel s›ralan›fl› de¤il “bestecinin kafas›ndaki” bir fley olmal›d›r. 2) Bir sanat yap›t›
yaln›zca bir müzi¤in seslerini duyarak ya da bir resmin renklerini görerek alg›lan-
maz. Sanat yap›t›n› görebilmek için kesinlikle hayal gücü gerekir. Bu hayal gücü
örne¤in, duyulan sesleri tamamlayabilir ya da düzeltebilir ve e¤er gürültü varsa bu
gürültüyü duyulan seslerden ay›rabilir. Böylelikle yaln›zca sanatç›n›n de¤il ayn› za-
manda izleyicinin de hayal gücünü kullanmas› gerekir. Sanat yap›tlar› asla boyan-
m›fl tuvaller ya da ses dizileri de¤ildir. Bunlar yaln›zca sanatç›n›n izleyenlerin ya-
p›t›n› yarat›rkenkine benzer flekilde yaflad›¤› hayali deneyimi yeniden kurabilme-
leri için yard›mc› olmak üzere sa¤layabilece¤i araçlard›r. Hayali varl›k görüflüyle il-
gili bir s›k›nt› izleyenlerin hayal gücünün merkezi bir rol oynamas›d›r. Herkes ken-
di hayali deneyimiyle meflgul olacak ve kendi hayali nesnesini deneyimleyecektir.
Bu durumda nas›l olur da ayn› sanat yap›t› pek çok farkl› insan taraf›ndan dene-
yimlenebilir ve tart›fl›labilir? Hayal gücünün bu kadar temel bir rol oynad›¤› bu gö-
rüfle göre hiçbir sanat yap›t› yok edilemeyecektir. Yap›tlar yaln›zca sanatç›lar›n ve
izleyenlerin zihinlerinde varolabilece¤i için belirli bir yap›ta zarar vermeye ya da
onu yok etmeye çal›flmak olanakl› olamaz. Baflka bir deyiflle, örne¤in kopyas› ol-
mayan boyal› bir tuvale zarar verildi¤ini düflünelim. Hayali varl›k görüflünün bu
zarar› önemsememesi gerekir çünkü bu tuval zarar görse de sanatç›s›n›n zihninde
varolmay› sürdürecektir. Elbette hayal gücünde varolan yap›tlar›n al›n›p sat›lmala-
r›ndan da söz etmek olanaks›zd›r. Bu görüflle ilgili bir sorun da ilgili bir zihinsel
duruma ba¤l› olarak yap›tlar›n kesik kesik varolmak durumunda kalmalar›d›r. Sa-
nat yap›t›n›n varoluflunu destekleyecek herhangi bir zihinsel durum olmad›¤›nda
yap›t do¤al olarak varolmaya devam edemeyecek, zihinsel durum oldu¤unda ise
yeniden varolacakt›r. (Thomasson 2004: 80-81).
Fiziksel nesne görüflü ve hayali varl›k görüflünden baflka bir görüfl de bir k›s›m
ya da tüm sanat yap›tlar›n› soyut varl›klar olarak kabul eden, soyut varl›klar görü-
flü olarak adland›r›lan görüfltür. Richard Wollheim örne¤in Sanat ve Nesneleri
(1980) adl› kitab›nda, edebi yap›tlar›n ve müzi¤in fiziksel nesneler ya da bu nes-
nelerin bir s›n›f› olmad›klar›n› söyleyerek bu tür yap›tlar›n tipler oldu¤unu ve kop-
yalar›n›n ya da gösterimlerinin de bu yap›tlar›n örnekleri oldu¤unu öne sürmüfltür
(Thomasson 2004: 82-83).
Tip-örnek kuram› olarak geçen bu görüflü anlayabilmek için alfabemizden bir
örnek verelim: “A” harfinin Türkçenin alfabesinin ilk harfi oldu¤unu söyledi¤imiz-
de sözünü etti¤imiz bir harf tipidir. fiimdi buraya içinde alfabemizin ilk harfinin üç
kez geçti¤i bir sözcük yazal›m: Ankara. Bu sözcükte sözünü etti¤imiz harf tipinin
ise üç örne¤i geçmektedir. fiimdi buradan yola ç›karak edebi yap›tlarda ve müzik
yap›tlar›nda bu kuram› nas›l uyarlayabilece¤imizi görelim. “Çal›kuflu en çok oku-
nan Türk roman›d›r.” dedi¤imizde bir tip olarak edebi bir yap›ttan söz ediyoruz-
dur. Reflat Nuri Güntekin’in 1922 y›l›nda yazm›fl oldu¤u bu roman›n sonras›nda ço-
¤alt›larak kopyalar›n›n sat›lmaya bafllamas›yla kendime de bir kopya alabildi¤imi
düflünelim. fiimdi art›k somut olarak elimde tutarak okumaya bafllad›¤›m roman
Çal›kuflu’nun bir örne¤idir. Çal›kuflu soyut bir varl›k olan bir tip olarak yok edile-
mez. O bir kere kaleme al›nm›fl ve dolay›s›yla yarat›lm›flt›r. Di¤er taraftan kopyala-
r›n›n hepsinin yok edildi¤ini tasarlamak olanakl›d›r. Evimde bulunan ve bana ait
olan Çal›kuflu örne¤i herhangi bir sebepten yok olabilir (örne¤in yanabilir), ancak
www.evrenselpdf.com
Reflat Nuri Güntekin’in yazm›fl oldu¤u Çal›kuflu hiçbir flekilde tahrip edilemez, yok
edilemez. Müzikten de bir örnek verelim: “Beethoven Dokuzuncu senfoniyi beste-
lemeyi 1824 y›l›nda tamamlam›flt›r.” dedi¤imizde bir tip olarak bir müzik yap›t› söz
konusudur. fiimdi Beethoven’›n Dokuzuncu senfonisinin çal›nd›¤› bir konsere git-
ti¤imizi düflünelim. Dinledi¤imiz Dokuzuncu senfoninin bir örne¤idir. Sonuç ola-
rak, tip-örnek kuram›na göre Dokuzuncu senfoni soyut bir varl›k olan bir tipken,
belirli bir mekânda gerçekleflen ve benim de dinlemek için gitti¤im bu konser ise
senfoninin bir örne¤idir.
Tip-örnek kuram›yla ilgili bir güçlük tiplerin soyut varl›klar olmalar›ndan dola-
y› somut örnekleri gibi nedensel etkileflime girememeleridir. Tipler soyut varl›klar
olduklar› için do¤rudan do¤ruya alg›lanamazlar, yaln›zca düflüncede kavranabilir-
ler. Bir yap›t›n tipi ile örnekleri ayn› yüklemlere sahiptir. “Hamlet befl perdedir.” di-
yebildi¤imiz gibi “Hamlet’in bu gösterimi befl perdedir.” de diyebiliriz. Birinci tüm-
cede Hamlet bir tipken ikinci tümcede Hamlet bir örnektir. Her iki tümcede de
yüklem ayn›d›r. ‹flte tam da bu noktada flu soru sorulabilir: “Nas›l olur da tipler za-
man ve mekân içinde olmamalar›na ra¤men (zaman ve mekân içinde olan) somut
örnekleriyle ayn› özellikleri paylaflabilirler?” ve flu soru da sorulabilir: “Nas›l olur
da soyut bir nesne bir saat sürebilir ya da yumuflak seslidir?” (Rohrbaugh 2005:
249). K›sacas› buradaki sorun soyut varl›klarla somut varl›klar›n ayn› özelliklere sa-
hip olmalar›n›n nas›l olanakl› oldu¤u sorunudur.
Tip-örnek kuram›na edebiyat, müzik ve tiyatro d›fl›nda bir örnek deSIRA

siz bulun.
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
SANAT ET‹K ‹L‹fiK‹S‹
Son olarak bu bölümde sanat›n etikle olan iliflkisini araflt›raca¤›z. Bu iliflki araflt›r›-
l›rken ortaya ç›kan kimi sorular flunlard›r: “Etik aç›dan flüpheli olan (örne¤in flid-
deti savunan) sanat yap›tlar›na maruz kalmak izleyicisini ahlaken S O bozar
R U m›?”; “Ba- S O R U
z› sanat yap›tlar›n›n etik aç›dan kötü olmalar› sansürlenmelerini gerektirir mi?”; Sa-
nat yap›tlar›n› (filmleri renklendirmeme yükümlülü¤ü gibi) belirli flekillerde koru-
D‹KKAT D‹KKAT
ma anlam›nda ahlaki yükümlülüklerimiz var m›d›r?”; “Estetik yarg›larla ahlaki yar-
g›lar aras›nda (nesnel ya da öznel olmalar› gibi) yap›sal bir paralellik var m›d›r?”;
N N
“Sanat yap›tlar›n›n etik kusur ya da üstünlükleri ayn› zamanda SIRAonlardaki
S‹ZDE estetik SIRA S‹ZDE
kusur ya da üstünlükler midir?” (Gaut 2005:431-432).
Sanatla etik aras›ndaki iliflkiyi araflt›ran çal›flmalar genel olarak sanat›n etik elefl-
tirisi ad› alt›nda yap›lmaktad›r. Sanat›n etik elefltirisi, sanat›n yorumlanmas› ve de-
¤erlendirilmesinde etik unsurlar›n dâhil edilmesi (Peek 2005) ya da bir eserin sa-
natsal aç›dan de¤erlendirilirken etik statüsü ya da de¤erinin dikkate K ‹ T Aal›nmas› P elefl- K ‹ T A P
tirisidir (Giovannelli 2007: 117). Sanat›n etik de¤erlendirmesi genel olarak iki kar-
fl›t felsefi duruflu do¤urmufltur: Ahlakç›l›k (moralizm) ve özerkçilik (otonomizm)
(estetikçilik). Ahlakç›l›k, sanat›n estetik de¤erinin ahlaki de¤erinceT E L E V ‹belirlenmesi
ZYON ya TELEV‹ZYON
da ona indirgenmesi gerekti¤ini savunur. Özerkçilik ya da estetikçilik ise ahlaki
kategorilerin sanata uygulanmas›n›n uygunsuz oldu¤u görüflündedir. Bu görüfle
göre sanat eserleri yaln›zca estetik ölçütlere göre de¤erlendirilmelidir. Sanat›n etik
elefltirisiyle ilgili yeni çal›flmalar yeni bir tak›m felsefi durufllar›‹ Nda
T E Rgündeme
NET getir- ‹NTERNET
mifltir. Bu durufllar ahlakç›l›k ile özerkçili¤in daha ›l›ml› biçimleridir ve ›l›ml› ah-
lakç›l›k ile ›l›ml› özerkçilik adlar›n› alm›fllard›r. Konuyla ilgili çal›flmalar art›k sanat
yap›tlar›n›n ahlaki de¤erlendirmelerinin yap›l›p yap›lamayaca¤› üzerine de¤il daha
çok bu tür de¤erlendirmelerin estetik de¤erlendirmeler olarak nitelendirilip nite-
lendirilemeyece¤i üzerine e¤ilmektedir. Güncel tart›flmalar daha çok (roman, hikâ-
www.evrenselpdf.com
ye, sinema gibi) anlat›sal sanat etraf›nda dönmektedir. Anlat›sal sanat›n kendine
özgü özelliklerinden ötürü etik elefltirinin özellikle bu sanat türüyle ilgili oldu¤u
görüflü yayg›nd›r. Sanat›n izleyici üzerindeki etkisi ve sansür konusu gibi daha az
önemli gözüken konular sanat›n etik elefltirisinin d›fl›nda tutulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Bununla birlikte kimi anlat›sal sanat eserlerinin ahlak e¤itiminde önemli bir rol oy-
nad›¤› görüflü halen daha ilgi çekmektedir (Peek 2005). Buna göre “sanat›n etik
elefltirisi” ad› alt›nda yap›lmayan bir tart›flma sanat deneyiminin, özellikle de ede-
biyat›n, ahlak e¤itimindeki de¤eriyle ilgilidir. Bu konuyla ilgili bir görüfl sanat ya-
p›tlar›nda ifade edilen ahlaki do¤rular›n son derece aç›k ve genel olmas›ndan ötü-
rü bu tür do¤rular› ö¤renmek için sanata bakman›n gerekmedi¤i görüflüdür. Dola-
y›s›yla sanat›n ahlak e¤itiminde pek de bir rolü yoktur. Bu konudaki karfl›t görüfl
ise genel ahlak ilkelerini ö¤renmek için sanata bakman›n gereksiz olabilece¤i gö-
rüflünü kabul etse de ahlaksal aç›dan önemli durumlarda eyleyenlerin duygular›
hakk›nda anlat›sal sanattan, özellikle de edebiyat ve sinemadan, pek çok fley ö¤-
renebilece¤imizi öne sürer (Guyer 2005: 67).
Afl›r› Ahlakç›l›k ve Afl›r› Özerkçilik

“Afl›r› ahlakç›l›k bir sanat eserinin estetik de¤erinin ahlaki de¤eriyle belirlendi¤i gö-
rüflüdür.” Bu görüflün en uç savunulan flekli bütün estetik de¤erleri ahlaki de¤erle-
re indirger. Afl›r› ahlakç›l›¤›n en tipik savunucusu on dokuzuncu yüzy›l Rus yazar-
Leo Tolstoy (1828-1910); pek lar›ndan Leo Tolstoy’dur. Sanat›n toplum içerisindeki ahlaki öneminin estetik de¤e-
çok kifliye göre dünyan›n en ri için zorunlu oldu¤una vurgu yapan Tolstoy sanat›n insan yaflam›ndaki hizmet et-
iyi roman yazarlar›ndan
biridir. En ünlü iki roman›, ti¤i amaca göre tan›mlanmas› gerekti¤ini de iddia etmifltir (Peek 2005). Sanat›n hiz-
Savafl ve Bar›fl ile Anna met etti¤i amaç da tüm toplumlarda var olan dini bilinç temelinde insanl›¤›n birli¤i
Karenina’d›r. Karmafl›k
kiflili¤i ve afl›r› ahlakç›l›¤› ve kardeflli¤idir. Bu amaca uygun yarat›lan yap›tlar “iyi sanat”, bu amaçla hiç ilgisi
ile bilinmektedir. olmayacak flekilde yarat›lm›fl yap›tlar ise “kötü sanat” t›r. Tolstoy sanat eserlerinde-
ki biçimsel özelliklerle hiçbir flekilde ilgilenmez hatta bu özelliklerin ön planda ol-
du¤u sanat eserlerinin genellikle “kötü sanat” oldu¤unu göstermeye çal›fl›r. Örne-
¤in Rönesans Dönemi üretilen yap›tlar genel kan›n›n aksine “kötü sanat” olarak de-
¤erlendirilmelidir. Sanat yüzy›llarca “yüksek s›n›flar sanat›” ve “alçak s›n›flar sanat›”
olarak bölünmüfltür. ‹nsanlar›n yaflamlar›n› yönlendiren din insanlar taraf›ndan bi-
linçli bir flekilde benimsendi¤inde bu bölünme kendili¤inden bitecek ve bu durum
gerçekleflti¤inde de sanat “insanlar›n kardeflçe birlik ve esenli¤inin arac› olacakt›r”
(Tolstoy 2010). Anlafl›laca¤› üzere Tolstoy’un afl›r› ahlakç›l›¤› bir taraftan biçimsel
özellikler gibi estetik alana ait özellikleri yok saymas›na di¤er taraftan da sanat eser-
lerinin ahlaki boyutunu dini bir temele çekmesine neden olmufltur. Tolstoy’un
sanat hakk›ndaki görüflleri son ünitede detayl› olarak ele al›nacakt›r.
“Özerkçilik” ve “estetikçilik” özünde ayn› görüfle karfl›l›k gelir. “Özerkçilik” de-
nildi¤inde estetik de¤erin baflka de¤erlerden (örne¤in etik de¤erlerden) “özerk”
oldu¤u vurgusu yap›lmaktad›r. “Estetikçilik” denildi¤inde ise bu görüflün sanat
eserlerinin biçimsel özellikler gibi saf estetik özelliklerine vurgu yap›lmaktad›r. Bu
görüflte olanlara göre estetik de¤er tüm de¤erlerin üstünde bir de¤erdir. Yeri gel-
miflken girifl ünitesinde tart›flt›¤›m›z biçimcilik görüflüyle özerkçili¤in ayn› görüfller
olmad›¤›n› da söyleyelim. Yine de biçimci görüflü savunanlar›n genellikle özerkçi
olma e¤iliminde olduklar›n› da ekleyelim (Peek 2005). Daha önce ilk ünitede “es-
tetik deneyim” konusunu ifllerken gördü¤ümüz, ba¤lamc›l›¤›n karfl›s›nda yer alan
biçimcilik görüflüne göre estetik deneyimin nesnesinin biçimsel özellikler oldu¤u-
nu söylemifltik. Özerkçilik ya da estetikçilik ise ahlakç›l›¤›n karfl›s›nda yer alan ve
sanat›n etikle olan (asl›nda olmad›¤› gösterilmeye çal›fl›lan) iliflkisinde savunulan
www.evrenselpdf.com
bir görüfl olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla bu iki görüflün ortaya ç›k›fl nedenle-
rine bak›ld›¤›nda farkl› görüfller oldu¤u aç›kl›¤a kavuflmaktad›r.
Afl›r› özerkçili¤e göre sanata yaln›zca saf estetik özellikler aç›s›ndan yaklafl›lma-
l›d›r. Bu saf özellikler sanat yap›t›n›n kendisinde bulundu¤una inan›lan özellikler-
dir. Buna göre sanata ahlaki ya da toplumsal kimi de¤erler aç›s›ndan yaklaflmak
sanat yap›tlar›n› yanl›fl de¤erlendirmektir. Afl›r› özerkçili¤in slogan› “sanat sanat
içindir” sözüdür. Anlafl›laca¤› üzere bu sözün gerçekleflmesi ancak sanat›n toplum-
sal k›l›f›ndan ç›kart›lmas›yla olanakl›d›r. Afl›r› özerkçili¤in en tipik temsilcilerinden
biri on dokuzuncu yüzy›lda yaflam›fl olan ‹rlandal› yazar ve flair Oscar Wilde’d›r.
Wilde’›n görüflüne göre edebi eserlerde ahlakla ilgili konular ele al›nsa dahi bu ifl-
lenen konular›n sanat›n estetik de¤eriyle bir alakas› bulunmamaktad›r. Ahlaki ko-
nular hiçbir zaman izleyicinin ya da elefltirmenin sanat yap›t›na yaklafl›m›n› etkile-
memelidir (Peek 2005). Dorian Gray’in Portresi (1968) adl› yap›t›n›n önsözünde
Oscar Wilde sanat›n amac›n›n sanatç›y› gizleyerek sanat› ortaya dökmek oldu¤u-
nu; hiçbir sanatç›n›n asl›nda bir fley kan›tlamak istemedi¤ini; hiçbir sanatç›da “ah-
laki e¤ilim” bulunmad›¤›n› ve e¤er bir sanatç› ahlaki e¤ilime sahipse bunun ba¤›fl-
lanmaz bir yapmac›kl›k oldu¤unu söylemektedir.
Ça¤dafl özerkçilerden Richard Posner, “Against Ethical Criticism” (Etik Elefltiri-
ye Karfl›) adl› makalesinde Oscar Wilde’a da gönderme yaparak hiçbir kitab›n “ah-
laka uygun ya da ayk›r›” olamayaca¤›n›, bir kitab›n sadece “iyi ya da kötü yaz›lm›fl”
olabilece¤ini söylemifltir. Posner, roman okuman›n ahlaki ya da politik sonuçlar›-
n›n olabilece¤ini inkâr etmemifltir. Bu konuda pek çok örnek gösterir. Örne¤in,
Turgenyev’in Babalar ve O¤ullar›, George Orwell’in Hayvan Çiftli¤i ve Bin Dokuz
Yüz Seksen Dört’ü, Dostoyevski’nin Ecinniler’i gibi. Posner’e göre hayal ürünü
olan edebi eserler ço¤u zaman çok güçlü bir flekilde fikir ve bilgi yayarlar. Buna
ra¤men Posner, edebi eserlerin yaratt›klar› etkilere, sonuçlara göre de¤erlendiril-
memeleri gerekti¤ini savunarak afl›r› özerkçi kanada destek ç›km›flt›r (1997: 1). Afl›-
r› özerkçiler iddialar›n› destekleyebilmek için genellikle soyut resim ve soyut mü-
zik gibi sanat türlerine iflaret ederler. Bu türe giren sanat yap›tlar›n›n ahlaki aç›dan
de¤erlendirilemeyece¤ini iddia ederler. Ancak unutmamak gerekir ki do¤ru olsa
bile bu görüfl hiçbir sanat yap›t›n›n ahlaki aç›dan de¤erlendirilemeyece¤i iddias›n›
destekleyemez (Gaut 2007: 67).
Afl›r› özerkçili¤e göre nas›l ki say›lar›n ahlaki de¤erlendirmesini yapman›n hiç-
bir anlam› yoksa ayn› flekilde sanat yap›tlar›n›n ahlaki de¤erlendirmesini yapma-
n›n da hiçbir anlam› yoktur. Peki bu durumda soral›m: “Bir kimse neden özerkçi-
li¤i savunmak isteyebilir?” Bir neden, kimi sanat eserlerinin hatal› ya da itici olduk-
lar› durumlarda bile “iyi” hatta “müthifl” sanat eserleri olabilmeleridir. Bu do¤ruysa
“etik boyutun estetik aç›dan ilgili olmayabilece¤i söylenebilir.” Özerkçi olmak için
ikinci bir neden estetik tutum (ya da tav›r) denilen tutuma baflvurularak verilebilir.
Bu tutum, daha önce de gördü¤ümüz gibi, sanat yap›tlar›n› estetik olarak de¤er-
lendirmek istedi¤imizde sahip oldu¤umuz tutumdur. Estetik tutuma sahip olabil-
mek için yayg›n olan görüfl ahlaki düflüncelere zaten duyars›z kalmak gerekti¤idir.
Elbette bu neden yaln›zca “estetik tutum” diye bir tutumun gerçekten olmas› du-
rumunda geçerli olabilir (Gaut 2005: 433-434). Posner ise ahlakç›l›¤› elefltirerek es-
tetikçili¤i savunan üç neden ileri sürmüfltür: 1) “Edebi eserlere tutulmak bizi daha
iyi vatandafl ya da daha iyi insan” yapmaz. 2) “Edebi eserlerde karfl›laflt›¤›m›z ve
hatta yazar›n da kat›ld›¤› ahlaken kötü olan görüfllerden so¤umamal›y›z.” 3) “Ya-
zar›n ahlaki nitelik ya da görüflleri eserlerine de¤er biçmemize etki etmemelidir”
(Posner 1997: 2). Anlafl›ld›¤› üzere afl›r› özerkçilik günümüzde hâlen daha etkisini
www.evrenselpdf.com
sürdürmektedir. Yine de bu görüfl ve afl›r› ahlakç›l›k yerine günümüzde daha s›k

savunulan görüfller “›l›ml› özerkçilik” ve “›l›ml› ahlakç›l›k” t›r.
Il›ml› Özerkçilik ve Il›ml› Ahlakç›l›k

Il›ml› özerkçilik afl›r› özerkçili¤e göre daha çok kabul edilir bir görüfl olmufltur. Bu
görüflün afl›r› özerkçilikten fark› ahlaki kusur ya da üstünlü¤ün belirli sanat biçim-
lerinin içeri¤inde bulunabilece¤ini ve kimi durumlarda sanat eserleriyle ilgili veri-
len ahlaki yarg›lar›n yerinde olabilece¤ini kabul etmesidir. Her fleye ra¤men ›l›ml›
da olsa bu görüfl de özerkçi bir görüfltür. Bu nedenle estetik de¤erle ahlaki de¤e-
rin özerkli¤ini savunur (Peek 2005). Afl›r› özerkçiler sanat yap›tlar›yla ilgili ahlaki
tart›flma ve de¤erlendirmelerin hiçbir zaman uygun olmad›¤›n› savunurlarken
›l›ml› özerkçiler yaln›zca sanat yap›tlar›n›n estetik boyutunun özerk oldu¤unu iddi-
a ederler. Il›ml› özerkçiler aç›s›ndan bu flu anlama gelmektedir: Kimi sanat yap›tla-
r› hem ahlaki hem de estetik olarak de¤erlendirilebilir ancak yap›t›n ahlaki de¤er-
lendirmesinin estetik de¤erlendirmesiyle bir ilgisi yoktur. E¤er bir sanat yap›t› ah-
laki bir boyut içeriyorsa bile ›l›ml› bir özerkçi bu ahlaki boyutun yap›t›n estetik bo-
yutundan tamamen ba¤›ms›z oldu¤unu söyleyecektir. Bir sanat yap›t›n› ahlaki ola-
rak de¤erlendirmek olanakl› olsa dahi yap›t›n “ahlaki gücü ve zay›fl›¤›” n›n estetik
de¤erinin aç›¤a ç›kmas›yla bir ilgisi bulunmaz. Baflka bir deyiflle “bir sanat yap›t›
hiçbir zaman ahlaki gücü nedeniyle estetik olarak daha iyi olmaz ve hiçbir zaman
ahlaki kusurlar› nedeniyle de estetik olarak daha kötü olmaz” (Carroll 2003: 301).
Il›ml› ahlakç›l›k afl›r› özerkçili¤e karfl›t olarak kimi sanat eserlerinin ahlaki de-
¤erlendirmesinin yap›labilece¤ini ve ›l›ml› özerkçili¤e karfl›t olarak da kimi durum-
larda bir yap›t›n ahlaki kusur ya da üstünlü¤ünün yap›t›n estetik de¤erlendirmesin-
de rol oynayabilece¤ini savunur. Il›ml› özerkçilik ve ›l›ml› ahlakç›l›¤›n ortak görü-
flü kimi yap›tlarla ilgili ahlaki yarg›ya var›labilece¤i düflüncesidir. Ayr›ld›klar› nok-
ta ise ›l›ml› ahlakç›lar›n sanat yap›tlar›yla ilgili var›lan bu ahlaki yarg›lar›n bazen ay-
n› zamanda estetik de¤erlendirmeler de oldu¤unu kabul etmeleri, ›l›ml› özerkçile-
rin ise bu ayn› yarg›lar›n her zaman için estetik alan›n d›fl›nda kald›¤›n› kabul et-
meleridir. Anderson ve Dean (1998) gibi ›l›ml› özerkçilerin ›l›ml› ahlakç›l›¤a karfl›
gelifltirdikleri ciddi elefltirilerden biri kimi sanat yap›tlar›ndan edindi¤imiz ahlaki
bilginin ve yapt›¤›m›z ahlaki de¤erlendirmenin ayn› zamanda estetik oldu¤unun
kabul edilmesi için bir sebep olmad›¤› elefltirisidir. Kimi sanat yap›tlar› ahlaki aç›-
dan de¤erlendirilebilse de bu de¤erlendirme neden ayn› zamanda yap›t›n estetik
de¤eriyle ilgili olsun? Noël Carroll (1996) gibi ›l›ml› ahlakç›lar ise bu iddiaya karfl›t
olarak ahlaki varsay›mlar›n pek çok sanat yap›t›n›n plan›ndaki önemini ›l›ml›
özerkçilerin gözden kaç›rd›klar›n› iddia etmifltir (Peek 2005). Berys Gaut da Car-
roll’la benzer çizgide resim sanat›n› örnek göstererek estetik ilginin sadece çizgile-
re ve renklere yönelmedi¤ini ayn› zamanda sanat yap›t›n›n belirli bir konuyu nas›l
sundu¤una yani fikirlere ve tav›rlara da yöneldi¤ini söylemifltir. Örne¤in Picas-
so’nun Guernica adl› savafl karfl›t› tablosuna yaln›zca Kübik stilde yap›lm›fl bir ese-
rin çizgileri ve renkleri olarak bakmak estetik ilginin merkezinde bulunan bir un-
suru hiçe saymakt›r. Gaut’a göre Picasso Kübik stili bu tablosunda Faflizm ve sava-
fl›n korkunçlu¤unu iletmek için kullanm›flt›r. Tablonun bu flekilde resmedilmifl ol-
mas› izleyicinin de etik tavr›n› ortaya ç›kar›r. Gaut, sanat yap›tlar›n›n ço¤unlukla
merhamet, olgunluk, duyarl›l›k gibi etik özelliklerinden ötürü ama estetik aç›dan
övüldüklerini ve bunun tersine büyük bir duyars›zl›k, sadistlik, vahflilik gibi özel-
liklerinden ötürü de bu yap›tlar›n daha az takdir gördü¤ünü iddia etmifltir (Gaut
2005: 434-435). Baflka bir deyiflle eserlerin estetik aç›dan de¤erlendirilmesinde etik
www.evrenselpdf.com
özelliklerin merkezcil bir rol oynad›¤›n› savunmufl ve dolay›s›yla estetik de¤erin

özerk olmad›¤›n› göstermeye çal›flm›flt›r.
Etik elefltiri konusuyla ilgili önemli bir tart›flma da sanat yap›tlar›n›n e¤itimsel
gücünün olup olmad›¤› tart›flmas›d›r. Özerkçiler, yap›tlardan bir fley ö¤renilmedi-
¤ini, ö¤renilse bile bu ö¤renilenlerin herkesin bildi¤i gerçekler oldu¤unu öne sü-
rerler. Örne¤in, kimse Dostoyevski’nin Suç ve Ceza’s›n› okuyarak cinayetin kötü
bir fley oldu¤unu ö¤renmez. Hatta cinayetin kötü bir fley oldu¤unu bilmenin Suç
ve Ceza’n›n gerekti¤i gibi anlafl›labilmesinin bir önkoflulu oldu¤u bile iddia edile-
bilir. Noël Carroll gibi ›l›ml› ahlakç›lar bu iddiaya karfl› ç›karak sanat yap›tlar›n›n
ahlaki e¤itim verdi¤ini öne sürmüfllerdir. Carroll’a göre anlat›sal eserler okuyucu-
ya yeni ahlaki duygular ya da ilkeler ö¤retmez. Yaln›zca zaten varolan bu duygu
ve ilkeleri harekete geçirirler. Buna ra¤men bu bile ahlaki e¤itim olarak görülebi-
lir. Ahlaki e¤itimin yaln›zca yeni ahlaki duygu ya da ilkeler söz konusu oldu¤un-
da gerçekleflti¤ini söylemek için bir neden yoktur. Ahlaki e¤itim yaln›zca bundan
ibaret de¤ildir. Ahlaki e¤itim ayn› zamanda ahlaki kurallar› olaylara nas›l uygula-
yabilece¤imizi anlayabilmeyi gerektirir. ‹flte anlat›sal eserler de uygulama yoluyla
ahlaki anlay›fl›m›z›n genifllemesi, geliflmesi ve derinleflmesi için f›rsat sa¤lar (Car-
roll 2003: 299-300). Bununla birlikte kimi durumlarda yap›tlar›n zaten varolan duy-
gular› ve ilkeleri harekete geçirmek yerine gerçekten de yeni bir tak›m duygu ve
ilkeler ö¤retti¤i rahatl›kla iddia edilerek ›l›ml› ahlakç›lara destek ç›k›labilir. Örne-
¤in, Alejandro Amenabar’›n yönetti¤i 2004 yap›m› ‹çimdeki Deniz adl› filmi ele ala-
l›m. Bu filmin temas› ötanazi’dir. Bir kaza sonras› felç oldu¤u için yaflam›n›n geri
kalan›n› yatakta geçirmek zorunda kalan bir adam›n ötanazi hakk›na sahip olma
mücadelesi anlat›l›r. Bu film bütünüyle etik tart›flmalar üzerine kurulu bir filmdir.
Ötanazi hakk›nda hiçbir fikri olmayan bir izleyici bu filmle birlikte bu konuyla il-
gili mutlaka bir fleyler ö¤renecek ve ötanaziye dair hem yeni duygulara hem de ki-
mi ilkelere sahip olacakt›r. Bu konuyla ilgili önceden fikri olan bir izleyici ise film-
le birlikte eski bak›fl aç›s›n› tamamen de¤ifltirebilir. Bu durumda o yine bir fleyler
ö¤renmifl olacakt›r. Hiçbir de¤iflikli¤in olmad›¤› bir durumda bile izleyende zaten
varolan anlay›fl, bak›fl aç›s›, düflünceler geliflip derinleflmifl olacakt›r. fiimdi bu du-
rumda bütün bu ifllenen konuyu “estetik de¤il etik bir de¤erlendirme” diye bir ke-
nara koydu¤umuzu düflünelim. Filmden geriye ne kalacakt›r? Pek bir fleyin kalaca-
¤›n› söylemek olanakl› gözükmemektedir. Demek ki esteti¤in alan›n› daraltmak
yerine biraz daha geniflletmek bir zorunluluk gibi gözükmektedir.
Etik elefltiriyle ilgili tart›flmalar›n odak noktas›nda asl›nda estetik olan› ne kadar
dar ya da genifl tan›mlad›¤›m›z bulunmaktad›r. Carroll gibi ›l›ml› ahlakç›lar ›l›ml›
özerkçilerin yapt›¤› gibi dar bir estetik tan›m›n bir eserin estetik de¤erinin anlafl›l-
mas›nda ve bu eserleri eser olarak takdir etmemizde yetersiz kald›¤› görüflündedir-
ler (Peek 2005). Az önce verdi¤imiz film örne¤i ve buna benzer bulunabilecek pek
çok örnek bu görüflü desteklemektedir. Bu tür örnekler afl›r› ve ›l›ml› özerkçili¤in
duruflunu sarsan örneklerdir. Anthony Burgess’in yazd›¤› daha sonra sinemaya da
uyarlanan Otomatik Portakal adl› romanla ilgili olarak yazar flu sözleri söylemifltir:
“Tüm hayvanlar›n en zekisi, iyili¤in ne demek oldu¤unu bilen insano¤luna bir bas-
k› yöntemi uygulayarak onu otomatik iflleyen bir makine hâline getirenlere k›l›ç
kadar keskin olan kalemimle sald›rmaktan baflka hiçbir fley yapam›yorum.” Biz de
bu sözler üzerine flu soruyu sorabiliriz: “Bu sözleri söyleyen bir yazar›n bu amac›-
n›n bir kenara konarak roman›n›n okunmas› ve de¤erlendirilmesi olanakl› m›d›r?
Ve olanakl› olsa bile bu okuyucuyu ne kadar tatmin edecektir?”
www.evrenselpdf.com
Il›ml› ahlakç›lar›n kulland›¤› argümanlardan biri “Ortak Neden Argüman›” ad›y-

la bilinir. Bu argümana göre kimi durumlarda bir yap›t›n ahlaki olarak kusurlu ol-
mas›n›n nedeni ile yap›t›n estetik aç›dan kusurlu olmas›n›n nedeni ayn› nedendir.
Carroll’un ›l›ml› ahlakç› duruflunu desteklemek için kulland›¤› pek çok roman ve
film örnekleri aras›nda en önemlisi belki de baflka düflünürlerin de s›kl›kla örnek
olarak kulland›¤› Leni Riefenstahl’›n yap›mc› ve yönetmenli¤ini üstlendi¤i ‹rade-
nin Zaferi adl› 1935 y›l› Nazi propagandas› yapan belgesel filmdir. Film bizzat Hit-
ler taraf›ndan ›smarlanm›flt›r. Filmde o döneme göre yenilikçi say›labilecek kame-
ra kayd›rmalar›, havadan çekimler, perspektif çarp›tmalar›, etkileyici müzik gibi
pek çok teknik olanak kullan›lm›flt›r. Ad›n› Hitler’in koydu¤u bu belgesel film Na-
zi devletini yücelten ve görkemini vurgulayan baflar›l› bir propaganda filmi olmufl-
tur. fiimdi bu filme ›l›ml› ahlakç›lar›n bak›fl aç›s›yla bakt›¤›m›zda filmin etik ve es-
tetik de¤erini ay›rt edemiyoruz. Carroll’a göre pek çok anlat›sal yap›t yap›t› anla-
yabilmemiz için ahlaki anlay›fl›m›z› kullanmam›z› gerektirecek flekilde eksiktir, ta-
mamlanmam›flt›r. Bu durum yap›ta tamamen ba¤lanmam›za engel oluflturabilir. ‹fl-
te bu nedenden ötürü kimi durumlarda yap›ttaki ahlaki bir kusur ayn› zamanda es-
tetik bir kusur olacakt›r (bu ikisinin nedenleri ayn› olacakt›r). Film örne¤imize ge-
ri dönersek Carroll’a göre, Nazi rejimine karfl› olan bir seyirci, filmin merkezi gö-
rüflü olan Hitler ve Nazi rejiminin övülmesini kabul edememesinden ötürü bu fil-
me tamamen ba¤lanamayacakt›r ve e¤er izleyici bir filmin esas görüflüne tamamen
ba¤lanam›yorsa bu durum “Ortak Neden Argüman›na” göre filmin estetik kusuru
olarak kabul edilecektir. Bu durumda izleyicinin yaflad›¤› estetik deneyim onun fil-
min esas temas›na bütünüyle ba¤lanamamas›yla s›n›rland›r›lm›fl olacakt›r. O halde,
ahlaki kusur ve estetik kusur bu özel durumda ayn› nedene ba¤l›d›r. Il›ml› ahlak-
ç›lara göre bu durum ›l›ml› özerkçili¤in yanl›fl oldu¤unu göstermektedir (Peek
2005).
SIRA S‹ZDE Sanat yap›tlar›n›n de¤erlendirilmesinde ahlakç› m› yoksa özerkçi mi olmay› tercih edersi-
SIRA S‹ZDE
3 niz. Tart›fl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
www.evrenselpdf.com
Özet
N
A M A Ç Sanat›n bilgi ile olan iliflkisini tart›flmak. Sanat ontolojisindeki görüfllerden biri fiziksel nes-
1 Sanat›n bilgi ile olan iliflkisini araflt›ran alana sa- ne görüflüdür. Buna göre bir sanat yap›t›n›n on-
nat epistemolojisi ad› verilir. Alan›n en temel so- tolojik statüsü sopalar›n, tafllar›n ontolojik statüsü
rular› “Sanat bilginin kayna¤› olabilir mi?” ve “Sa- gibidir. Bir baflka görüfl hayali varl›k görüflüdür.
nat bir fleyler ö¤retir mi?” sorular›d›r. Buna göre Bu görüfle göre hem yap›t›n yarat›lmas›nda hem
sanat›n biliflsel de¤erinin olup olmad›¤› tart›fl›l- de yarat›ld›ktan sonra izlenmesinde hayal gücü
maktad›r. Bu iki soruya düflünürlerin verdi¤i ya- gerekmektedir. Sanat yap›t› o halde zihinsel bir
n›tlar genellikle iki grupta toplanabilir. Birinci nesne olacakt›r. Bir di¤er görüfl sanat yap›tlar›n›
grup düflünürler, sanattan bir fleyler ö¤rendi¤i- soyut varl›klar olarak kabul eder. Bu görüfl ayn›
mizi, sanat›n dünya hakk›ndaki alg›m›z› de¤ifltir- zamanda tip-örnek kuram› olarak da bilinir. Bu-
di¤ini söylerken ikinci gruptakiler bilgiyi “gerek- na göre yap›t›n kendisi bir tip iken, kopya ya da
çelendirilmifl do¤ru inanç” olarak kabul ettikleri gösterimleri bu yap›t›n örnekleri olmaktad›r.
için sanat›n bilgi sa¤layamayaca¤› görüflünü be-
nimsemifllerdir. Sanattan ö¤renmek ile sanattan
NA M A Ç
Sanat›n etik ile olan iliflkisinde özerkçilik ile ah-
etkilenmek ayn› fley de¤ildir. Bu ikisini ay›rt et- 3 lakç›l›¤› tart›flmak.
mek gerekir. Ö¤renmek bilgi ile ilgilidir. Oysa Sanat›n etik ile olan iliflkisi “sanat›n etik elefltiri-
etkilenmek daha çok psikolojik bir durumdur. si” araflt›rmas›d›r. Bu araflt›rma karfl›t iki görüflü
Sanat› bir bilgi kayna¤› olarak ele almada dört içerir. Bu görüfller, ahlakç›l›k ve özerkçiliktir. Ah-
yoldan söz edilebilir: 1) Sanat› biliflsel uyar›m›n lakç›l›¤a göre sanat yap›tlar›n›n estetik de¤eri ah-
kayna¤› olarak görmek 2) Sanat›n deneyimsel laki de¤eri taraf›ndan belirlenmektedir. Özerkçi-
bilgi sa¤lad›¤›n› iddia etmek 3) Sanat›n ahlaki li¤e göre ise hiçbir ahlaki kategori sanat alan›na
bilgi sa¤lad›¤›n› iddia etmek 4) Sanat›n bilgi ka- uygulanmamal›d›r. Bu iki görüfl daha sonra ›l›m-
tegorilerini flekillendirmede rolünün oldu¤unu l› ahlakç›l›k ve ›l›ml› özerkçili¤i do¤urmufltur.
iddia etmek. Etik elefltiri özellikle roman, hikaye ve sinema
N
gibi anlat›sal sanat yap›tlar› hakk›ndad›r. Kimi
Sanat yap›t›n›n ne tür bir varl›k oldu¤u konusu- düflünürler sanat yap›tlar›ndaki ahlaki do¤rular›n
AM A Ç
2 nu tart›flmak. aç›k ve genel oldu¤u iddias›ndan yola ç›karak

Sanat yap›tlar›n›n ne tür varl›klar oldu¤unu sor- bu türden do¤rular›n sanat arac›l›¤›yla ö¤renile-
gulayan alana genel olarak sanat ontolojisi ad› meyece¤ini savunur. Di¤er bir grup düflünür ise,
verilir. Sanat yap›tlar› genel varl›k kategorileri ahlaksal olarak önemli denilebilecek baz› du-
olan “fiziksel ve zihinsel varl›klar”, “somut ve so- rumlarda eyleyenlerin duygular› hakk›nda bir
yut varl›klar”, “tümel ve tikel varl›klar” olarak ele fleyler ö¤renebildi¤imizi savunur. Il›ml› özerkçili-
al›nabildikleri gibi sanat alan› içerisinde ortaya ç›- ¤e göre baz› durumlarda sanat eserleri hakk›nda
kan farkl› varl›k kategorileri aç›s›ndan da araflt›r›- var›lan ahlaki yarg›lar yerinde olabilmektedir.
labilirler. Sanat ontolojisinin en temel sorusu “Bir Buna göre ahlaki kusur ya da üstünlük yap›t›n
sanat yap›t› ne tür bir varl›kt›r?” sorusudur. Sanat içeri¤inde bulunabilmektedir. Afl›r› özerkçilere
yap›tlar›n›n ne tür varl›klar oldu¤u farkl› sanat göre ahlaki tart›flma ve de¤erlendirmeler sanat
dallar›na göre de¤iflebilmektedir. Örne¤in, resim için hiçbir zaman uygun olmaz. Oysa ›l›ml› özerk-
ve döküm olmayan heykeller tekil varl›klar ola- çiler sanat eserlerinin hem ahlaki hem estetik de-
rak ele al›n›rken, klasik müzik ve edebiyat çoklu ¤erlendirmelerinin yap›labilece¤ini fakat bu iki
varl›klar olarak kabul edilir. O halde daha da de¤erlendirmenin birbirinden ba¤›ms›z oldu¤u-
özele inip ça¤dafl sanat›n yeni sanat dallar›n› da nu savunur. Il›ml› ahlakç›l›k afl›r› özerkçili¤e kar-
göz önünde bulundurursak, soyut sanat, ensta- fl›t olarak kimi sanat eserlerinin ahlaki de¤erlen-
lasyon sanat›, performans sanat›, bask› resim ve dirmesinin yap›labilece¤ini iddia eder. Il›ml›
döküm olmayan heykeller nas›l bir varl›k katego- özerkçili¤e karfl›t olarak ise bir yap›t›n ahlaki ku-
risi olarak de¤erlendirilebilir? Bu durum bize ge- sur ya da üstünlü¤ünün yap›t›n estetik de¤erlen-
nel olarak çeflitlilik gösteren ontolojik kategorile- dirmesinde rol oynayabilece¤ini savunur.
rin özelde sanat için de geçerli oldu¤unu gösterir.
www.evrenselpdf.com
1. Afla¤›dakilerden hangisi özelde “sanat epistemoloji- 6. Bir sanat yap›t›n›n ontolojik statüsünün do¤adaki
si” alan›yla ilgilenen bir felsefecinin soraca¤› bir soru herhangi bir varl›ktan farks›z oldu¤unu savunan görüfl-
de¤ildir? afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sanat›n biliflsel de¤eri var m›d›r? a. Tip-örnek kuram›
b. Sanat ile bilgi aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? b. Fiziksel nesne görüflü
c. Sanat yap›tlar› bir fley ö¤retir mi? c. Tekil varl›k kuram›
d. Sanat bilginin kaynaklar›ndan biri midir? d. Hayali varl›k görüflü
e. Sanat yap›tlar› ne tür varl›klard›r? e. Soyut varl›klar görüflü
2. Afla¤›dakilerden hangisi sanat›n bir bilgi kayna¤› ola- 7. Afla¤›dakilerden hangisi hayali varl›k görüflüne ait
rak görülmesindeki görüfllerden biri de¤ildir? bir düflüncedir?
a. Sanat›n ahlaki bilgi sa¤lad›¤› görüflü a. Sanat yap›tlar› gerek yarat›m aflamas›nda gerek-
b. Sanat›n metafizik uyar›mlarda bulundu¤u görüflü se yarat›mdan sonra izleyiciler taraf›ndan alg›la-
c. Sanat›n deneyimsel bilgi sa¤lad›¤› görüflü n›rken hayal gücünü gerektirir.
d. Sanat›n biliflsel uyar›m kayna¤› oldu¤u görüflü b. Sanat yap›tlar› yarat›l›rken sanatç›n›n mutlaka
e. Sanat›n genel olarak bilgi kategorilerini flekillen- rüya görmesi gerekmektedir.
dirmede pay›n›n oldu¤u görüflü c. Sanatç›lar›n ve izleyenlerin bilinçalt› süreçleri
yap›tlar›n yarat›m ve alg›lanma aflamalar›nda ön
3. Sanat› bilginin kaynaklar›ndan biri olarak görmeyen plana ç›kmaktad›r.
düflünürler neyi iddia etmektedirler? d. Sanat yap›tlar› elle dokunulamaz türden var-
a. Sanat›n do¤rular›n›n kendine özgü oldu¤unu l›klard›r.
b. Sanat yap›tlar›n›n pek çok argüman içermesinden e. Sanat yap›tlar› sanatç›lar›n zihinlerinde varolma-
ötürü bilgi sa¤lamada karmafl›kl›¤a yol açt›¤›n› ya gerek duymadan ka¤›da, tuvale, mermere vb.
c. Sanat yap›tlar›n›n biliflsel de¤erinin çok yüksek türden malzemelere aktar›lan varl›klard›r.
oldu¤unu
d. Sanat›n do¤ru inanç bildirse bile bu inançlar› 8. Afla¤›dakilerden hangisi ahlakç›l›¤›n genel olarak sa-
gerekçelendiremeyece¤ini vundu¤u bir görüfl de¤ildir?
e. Sanat›n bilimlerin sa¤lad›¤› bilgiden farkl› bir a. Sanat›n estetik de¤eri ahlaki de¤erine indirge-
bilgi sa¤lamad›¤›n› nebilir.
b. Sanat insan yaflam›nda hizmet etti¤i amaca göre
4. Pablo Picasso’nun “Guernica” ya da Salvador Da- tan›mlanmal›d›r.
li’nin “Belle¤in Azmi” adl› resmi genel varl›k kategorile- c. Sanat yap›tlar›n›n estetik boyutu yoktur.
ri içerisinde ne tür bir varl›kt›r? d. Sanata yaln›zca saf estetik özellikler aç›s›ndan
a. Çoklu varl›k yaklafl›lamaz.
b. Tekil varl›k e. Sanat toplum için yap›lmal›d›r.
c. Tümel varl›k
d. Soyut varl›k 9. Il›ml› özerkçilerle ›l›ml› ahlakç›lar›n ortak görüflü nedir?
e. Hayali varl›k a. Sanat toplum için yap›lmal›d›r.
b. Estetik aç›dan övülen sanat yap›tlar› ahlaki aç›-
5. Beethoven’›n “9. Senfonisi” ya da Yakup Kadri Ka- dan da övülmektedir.
raosmano¤lu’nun “Yaban” adl› roman› genel varl›k ka- c. Estetik ilgi yaln›zca çizgi ve renklere yönel-
tegorileri içerisinde ne tür bir varl›kt›r? mektedir.
a. Tekil varl›k d. Ahlaki yarg›lar her zaman estetik alan›n d›fl›nda
b. Zihinsel varl›k kalmaktad›r.
c. Fiziksel varl›k e. Baz› sanat yap›tlar›yla ilgili olarak ahlaki yarg›ya
d. Tümel varl›k var›labilmektedir.
e. Çoklu varl›k
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças›
10. Afla¤›dakilerden hangisi özerkçili¤i savunma ne- Schopenhauer ve Heidegger’in bir bütün olarak felsefi
denlerinden biri de¤ildir? görüfllerine bakt›¤›m›zda, onlar›n sanata iliflkin görüflle-
a. Estetik tutumda olabilmek için ahlaki düflünce- rinde ortak bir nokta görüyoruz, sanat bir tür bilgidir.
lere duyars›z kalmak gerekmektedir. Her iki filozof da, gerek sanata gerekse bilgiye ve özel-
b. Sanat yap›tlar› itici olduklar› zaman “iyi” sanat likle de sanat›n bilgisine önemli bir yer vermektedir.
yap›tlar› olarak de¤erlendirilemezler. Çünkü her iki filozof için de bilgi insan›n varl›k flart›d›r.
c. Edebi yap›tlar›n yazarlar›n›n kiflisel görüfllerinin Bir 19. yüzy›l filozofu olan Schopenhauer, bir bilgi türü
yap›tlar›na de¤er biçmemizde rolünün olmas› olarak sanata ve bu bilginin insan için önemine dikkat
do¤ru olmaz. çeken ilk filozof oldu¤unu görüyoruz. Bu filozoftan ön-
d. Edebi yap›tlar insanlar› daha iyi insan haline ce, Platon ve Aristoteles de sanat›n bir bilgi sa¤lad›¤›n›
getirmezler. belirtmifllerdir. Ancak onlar sözünü ettikleri bu bilginin
e. Edebi yap›tlardaki ahlaken kötü düflüncelerden özelli¤inden çok, ifllevi üzerinde dururlar. Çeflitli estetik
so¤umak yanl›fl olur. teoriler ise, “güzel”e yükledikleri farkl› anlam ve aç›kla-
ma tarzlar›yla, sanat› güzel’i ortaya koyan etkinlik ola-
rak ele al›rlar.
Sanat, kendine özgü bir varl›k alan› olarak görülmeyip,
sadece bir tür etkinli¤in ad› olarak görüldü¤ünde, yani
kendi bütünlü¤ü içinde ve insanla ilgisinde ele al›nma-
d›¤›nda sadece sanat etkinli¤inin ve sanat eseri ortaya
koyman›n ilke ve metodlar› verilmeye çal›fl›l›r (Mengü-
flo¤lu 1983: 219-220). Yeniça¤’dan günümüze kadar ge-
len estetik yaklafl›m içinde birçok görüflü bar›nd›rsa da,
bunlardan hiçbiri, sanat› bir varl›k alan› olarak ele al-
mamaktad›r. Bu estetik görüfllerin hareket noktalar› sa-
nat eseri de¤il, kendi dönemleri içinde geçerlilikte olan
bilgi, varl›k, etik görüflleridir.
Bat› felsefesinde sanat› kendi felsefe sisteminin içinde
ve bilgi görüflünden hareketle inceleyen ilk filozof ola-
rak Immanuel Kant (1724)’› görüyoruz. Kant, üçüncü
büyük kriti¤i olan Yarg› Gücünün Kriti¤i (1793)’nde es-
teti¤i tan›mlamaya çal›fl›r ve onu do¤a ile bilgi yetimiz
aras›ndaki bir yeti olarak ifade eder. Ona göre, do¤ada
var olan ama bizim sadece varoldu¤unu “gördü¤ümüz”
(auschauen) baz› yasalar vard›r. ‹flte bizim bu görümüz
estetik bir görüdür, estetik bir hazd›r. Estetikte yarg› gü-
cümüz subjektif olarak refleksiyonda bulunur, do¤a bi-
limlerinde ise bu yarg› gücü objektiftir (Meredith 1949:
284-285). Bat› felsefesinde bir dönüm noktas› oluflturan
Kant, felsefesinde esteti¤i ve buna ba¤l› olarak da “gü-
zel”i ele al›p, incelemifltir. Bunun nedeni onun felsefe-
sinin hareket noktas›n›n bilgi teorisi olmas›d›r. Bilgi te-
orisi hareket noktas› oldu¤unda insana ve dolay›s›yla
da bilgiye bütünlüklerinde de¤il ancak suje-obje iliflkisi
içinde bak›lmas› mümkün olmaktad›r (...)
Schopenhauer ve Heidegger’in sanat görüfllerine bakt›-
¤›m›zda sanat›n, nesnesi “hakikat” olan bir bilgi türü ol-
du¤u görülmektedir. Sanat eserinin ortaya koydu¤u ya
www.evrenselpdf.com

da gösterdi¤i, “hakiki olan”d›r. Schopenhauer sanat›n 1. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Episte-
nesnesi olan hakikati “objektif ve subjektif tesadüflerin molojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
sisiyle örtüldü¤ü için, herkesçe do¤rudan do¤ruya kav- Sanat yap›t›n›n ne tür bir varl›k oldu¤u sorusu-
ran›lamayan hayat ve fleyler”dir (Schopenhauer 1956: nun özel olarak “sanat ontolojisi” alan›n› ilgi-
165) diye tan›mlarken, Heidegger sanat›n nesnesi olan lendiren bir soru oldu¤unu anlayacaks›n›z.
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Episte-
hakikati “varolan›n aç›¤a ç›kmas›” (Heidegger 1976: 18)
molojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
bir baflka ifade ile de asl›nda oldu¤u fley olarak varola-
Sanat›n metafizik uyar›mlarda bulunmas› gibi
n›n örtüsünün kald›r›lmas›yla ortaya ç›kan fley olarak bir görüflün olmad›¤›n› hat›rlayacaks›n›z.
içeriklendirmektedir (...) 3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Episte-
Schopenhauer ve Heidegger’in hakikat ve sanat aras›n- molojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
da kurduklar› ba¤lant›ya bakt›¤›m›zda, her ikisinin de Sanat› bilgi kayna¤› olarak görmeyen düflünür-
sanat› varolanda hakiki olan› nesne edinme olarak gör- lerin sanat›n do¤ru inanç bildirse bile bu inanç-
düklerini söyleyebiliriz. Ancak, Schopenhauer için bir lar› gerekçelendiremeyece¤ini iddia ettiklerini
varolanda idesini görmenin tek bir yolu vard›r, o da sa- hat›rlayacaks›n›z.
natt›r. Heidegger de ise sanat, varolan›n hakikatinin aç›- 4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Onto-
lojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu
¤a ç›kmas›n›n tarzlar›ndan biridir. Schopenhauer’a göre
soruda örne¤i verilen resimler sanatç›lar›n›n bi-
sanattan baflka hiçbir bilgi türü “ide”yi nesne edinmez
ricik olarak yaratt›¤› tek bir resme karfl›l›k gel-
ve onun bilgisini ortaya koyamazken, Heidegger için
di¤i için tekil varl›klar olarak kabul edilmelidir.
varolan›n hakikatini aç›¤a ç›karman›n sanat d›fl›nda bafl- 5. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Onto-
ka olanaklar› da, örne¤in metafizik vard›r. Ancak bun- lojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Bu
lar›n her biri hakikati kendi tarz›nda aç›¤a ç›kar›r. K›sa- soruda geçen sanat yap›tlar› birden fazla göste-
cas› nesne ayn›d›r, ama hakikatin “olagelme” sinin tarz› rimleri ya da kopyalar› olmalar›ndan ötürü çok-
her birinde farkl›d›r. Heidegger için sanat, hakikatin lu varl›klar olarak kabul edilir.
aç›¤a ç›kmas›n›n ayr›cal›kl› bir tarz›d›r. Ancak, hakikat 6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Ontoloji-
hangi tarzda gerçekleflirse gerçekleflsin öncelikle insan si” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Fiziksel
kendinde bir imkan› gerçeklefltirmelidir. Bu noktada nesne görüflünü savunanlara göre sanat yap›tlar›-
n›n ontolojik statü aç›s›ndan tafl ve sopa gibi nes-
her iki filozofun da kiflinin bir imkan› gerçeklefltirmesi-
neler gibi ele al›nd›klar›n› hat›rlayacaks›n›z.
ni bafllang›ç olarak gördüklerini söyleyebiliriz. ‹steme
7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat Onto-
ya da varl›¤›n hakikat olarak görünmesi ve gösterilme-
lojisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun. Ha-
si için “kifli”de, sanatç›da bir tür de¤iflim olmal›d›r. yali varl›k görüflüne göre sanat yap›tlar›n›n ge-
rek yarat›m aflamas›nda gerekse yarat›mdan
Kaynak: Ifl›k Eren (2005) Sanat ve Bilgi ‹liflkisi. A. sonra izleyiciler taraf›ndan alg›lan›rken hayal
Schopenhauer ve M. Heidegger’in Sanat Görüflleri. gücünü gerektirdi¤ini hat›rlayacaks›n›z.
Bursa: Asa Kitabevi, s. 81-86 8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat›n Etik
‹liflkisi” k›sm›nda yaz›lanlar› yeniden okuyun.
Ahlakç›l›¤›n sanat›n estetik boyutunu inkar et-
medi¤ini anlayacaks›n›z.
9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat›n Etik
Il›ml› özerkçilerle ›l›ml› ahlakç›lara göre kimi
sanat yap›tlar›yla ilgili olarak ahlaki yarg›ya va-
r›labilece¤ini hat›rlayacaks›n›z.
10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Sanat›n Etik
Özerkçili¤i savunma nedenlerinden biri sanat
yap›tlar›n›n itici olduklar› zaman “iyi” sanat ya-
p›tlar› olarak de¤erlendirilemeyecekleri de¤il
tam tersine de¤erlendirilebilecekleridir.
www.evrenselpdf.com
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
S›ra Sizde 1 Carroll Noël (2003) Beyond Aesthetics: Philosophi-
Bir filmden yola ç›karak yan›tlayal›m. Yönetmenli¤ini cal Essays. Cambridge: Cambridge University Press.
Stanley Kubrick’in yapt›¤› ve Anthony Burgess’in ayn› Gaut Berys (2005) “Art and Ethics” The Routledge Com-
adl› roman›ndan uyarlanan 1971 yap›m› Otomatik Por- panion to Aesthetics içinde. Berys Gaut ve Domi-
takal adl› film, bir grup gencim insanlar üstünde uygu- nic McIver Lopes (editörler). London: Routledge.
lad›klar› fliddeti, ahlaki de¤erlerin çat›flmas›n›, suça e¤i- Gaut Berys (2007) Art, Emotion and Ethics. Oxford:
limi konu edinmektedir. Buna göre, sanat›n kavramsal Oxford University Pres.
bilgi sa¤lad›¤›n› kabul ederek filmin suç, fliddet, iyi, kö- Giovannelli Alessandro (2007) “The Ethical Criticism of
tü, de¤er gibi kavramlar hakk›nda bir fleyler ö¤retti¤ini Art: A New Mapping of the Territory” Philosophia
söyleyebiliriz. Ya da bu filmin insanlara fliddet uygula- 35: 117-127.
man›n ne kadar kötü oldu¤uyla ilgili ahlaki bilgi sa¤la- Guyer Paul (2005) “Aesthetics, History of” Encyclope-
d›¤›n› söyleyebiliriz. Yine bu filmin suça e¤ilimli insan- dia of Philosophy içinde. Donald M. Borchert (edi-
lar›n topluma nas›l kazand›r›labilece¤i konusunda de- tör). Macmillan Reference USA.
neyimsel bilgi sa¤lad›¤›n› da söyleyebiliriz. Jacobson D. (1996) “Sir Philip Sidney’s Dilemma: On
the Ethical Function of Narrative Art,” Journal of
S›ra Sizde 2 Aesthetics and Art Criticism. 54: 327-336.
Farkl› olmas› amac›yla, sinemadan bir örnek verelim: John Eileen (2005) “Art and Knowledge” The Routledge
“Küçük Han›m›n fiöförü’nü izledim” dedi¤imizde, bu Companion to Aesthetics içinde. Berys Gaut ve Do-
filmin belirli bir yerde ve zamanda gösterilen bir örne- minic McIver Lopes (editörler). London: Routledge.
¤ini belirtmifl oluruz. “Küçük Han›m›n fiöförü en güzel Novitz D. (1987) Knowledge, Fiction and Imaginati-
Türk filmlerinden biridir” dedi¤imizde ise, belirli bir ör- on. Philadelphia: Temple University Press.
ne¤ini de¤il, bir tip olarak bir sinema filmini belirtmifl Peek Ella (2005) “Ethical Criticism of Art” Internet Ency-
oluruz. clopedia of Philosophy içinde.
Platon (1962) Devlet. çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu, M.
S›ra Sizde 3 Ali Cimcoz. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
Bu durum bir tercih oldu¤u kadar ayn› zamanda ne- Posner Richard (1997) “Against Ethical Criticism.” Philo-
denlerle desteklenmesi gereken görüfllere iflaret etmek- sophy and Literature. Vol. 21: 1-27.
tedir ve iflin ilginç yan›, ünitede de anlafl›ld›¤› üzere, Robinson Jenefer (2005) “Aesthetics, Problems of”
her iki görüflü de destekleyebilmemiz için yeterli nede- Encyclopedia of Philosophy içinde Donald M.
nimiz bulunmaktad›r. Bu durumda belki de tak›n›lacak Borchert (editör). Macmillan Reference USA.
tav›r her iki görüflü birbirine yaklaflt›racak daha “›l›ml›” Rohrbaugh Guy (2005) “Ontology of Art” The Routledge
olan görüflleri savunmak olabilir. Baflka bir deyiflle, afl›- Companion to Aesthetics içinde. Berys Gaut ve Do-
r› ahlakç›l›k ya da afl›r› özerkçilik görüflleri yerine ›l›ml› minic McIver Lopes (editörler). London: Routledge.
ahlakç›l›k ya da ›l›ml› özerkçilik görüfllerinden birini sa- Tafldelen Demet (2007) “Felsefi Estetik”. Felsefe içinde.
vunmak daha do¤ru olabilir. Bir di¤er görüfl de her iki Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Yay›nlar›.
görüflü de benimseyerek kimi sanat yap›tlar› için birinin Thomasson Amie L. (2004) “The Ontology of Art” The
kimi sanat yap›tlar› için ise di¤er görüflün savulabilir ol- Blackwell Guide to Aesthetics içinde. Peter Kivy
du¤unu kabul etmek olabilir. Ya da ayn› görüflü yap›t- (editör). Oxford: Blackwell Publishing.
lardan yola ç›karak de¤il de sanat türlerinden yola ç›ka- Tolstoy Leo N. (2010) Sanat Nedir? çeviren: Mazlum
rak savunmay› deneyebiliriz. Buna göre örne¤in, edebi Beyhan. ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
eserlerle ilgili olarak ahlakç›l›¤›, resimlerle ilgili olarak Tunal› ‹smail (1989) Estetik. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
ise özerkçili¤i savunmay› deneyebiliriz. Wilde Oscar (1968) Dorian Gray’in Portresi. çeviren:
Selahattin Hilav. ‹stanbul: Varl›k yay›nlar›.
Wollheim Richard (1980) Art and Its Objects. Cam-
bridge: Cambridge University Press.
Worth Sarah E. (2003) “Art and Epistemology” Internet
Encyclopedia of Philosophy içinde.
www.evrenselpdf.com
4
Amaçlar›m›z
N
Antik Ça¤ düflünürlerinin estetik ve sanat felsefesi konusundaki görüfllerini
N
tan›yabilecek,
Orta Ça¤ düflünürlerinin estetik ve sanat felsefesi konusundaki görüfllerini ta-
N
n›yabilecek,
Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da estetik ve sanat felsefesinin genel özelliklerini ifa-
N
de edebilecek,
Güzellik ile yarar, iyilik ve do¤ruluk aras›ndaki iliflkiyi kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Antik Ça¤ Estetik ve Sanat • Plotinus
Felsefesi • Augustinus
• Orta Ça¤ Estetik ve Sanat • Thomas Aquinas
Felsefesi • Farabi
• Metafiziksel Estetik • ‹bn Sina
• Platon • ‹bn Rüfld
• Aristoteles
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• PLATON’DA GÜZEL‹N KAVRAMSAL
VE ÖZSEL OLARAK BEL‹RLENMES‹
• ARISTOTELES’TE M‹MES‹S VE
KATHARS‹S OLARAK SANAT
Estetik ve Sanat Antik Ça¤ ve Orta
Ça¤da Estetik ve • PLOT‹NUS’TA GÜZEL‹N B‹R’DEN
Felsefesi Sanat Felsefesi TAfiMASI
• ORTA ÇA⁄ ESTET‹K VE SANAT
FELSEFES‹N‹N GENEL ÖZELL‹KELR‹
• ST AUGUST‹NUS VE AQU‹NAS’IN
GÜZEL ÜSTÜNE GÖRÜfiLER‹
• ORTA ÇA⁄ ‹SLAM ESTET‹⁄‹
www.evrenselpdf.com
Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da
Estetik ve Sanat Felsefesi
G‹R‹fi
Felsefenin birçok konusunda oldu¤u gibi, esteti¤in baz› temel problemlerinin ilkin
Antik Ça¤da ele al›nd›¤›n› söyleyebiliriz. Bu dönemde sanat ve estetik üzerine in-
celemelerin geliflmesinde Sokrates’le birlikte felsefi çal›flmalar›n içeri¤inde meyda-
na gelen de¤iflmenin etkisini vurgulamak gerekir. Bilindi¤i gibi Sokrates öncesi fel-
sefenin konusu kozmos idi. Thales, Anaksimenes, Anaksimandros, Herakleitos ve
Demokritos gibi düflünürler varl›¤›, varl›¤›n özünü ve do¤ay› araflt›rmaya çal›flm›fl-
lard›r. Sokrates’le birlikte felsefenin konusu kozmostan nomosa dönmüfltür. No-
mosa dönüflle birlikte felsefenin konusu genel olarak insan, onun eylemleri, dav-
ran›fllar›, yap›p ettikleri, duygular›, tutkular›, hazlar›, de¤erleri, içinde yaflad›¤› ve
gelifltirdi¤i sosyal kurumlar olmufltur.
Sokrates’in “güzel nedir?” üzerine yapt›¤› felsefi sorgulamalar belli bir sonuca
ulaflmasa da güzellik için nelerin ölçüt al›nabilece¤i konusunda bize çok fley ö¤-
retmektedir. Modern estetik kuramlardan farkl› olarak Antik Ça¤ ve Orta Ça¤ sanat
ve estetik anlay›fllar› ilgili filozofun veya dönemin egemen metafizik ve ontolojik
anlay›fl› üzerine kuruludur. Birinci ünitese güzel ve güzellik kavram›n› irdelerken
yararl›l›k ve iyili¤in güzel için kabul edilen ölçütler aras›nda yer ald›¤›n› görmüfl-
tük. Gerçekten de güzellik üstüne Sokrates ile sofistler aras›nda gerçekleflen tart›fl-
man›n odak noktalar›ndan biri bu sorun olmufltur. Hem Antik Ça¤’da hem de Or-
ta Ça¤’da güzel ile iyilik ve yetkinlik aras›nda yak›n bir iliflki, kimi kez de özdefllik
kurulmufltur. Platon’un güzellik anlay›fl›nda bir yandan güzele metafiziksel bir te-
mel arama çabas› ön plana ç›karken di¤er yandan devlette sanat›n varl›¤› ve öne-
mi konusuna özel bir ilgi gösterilmifltir. Plotinus’la birlikte güzelin metafiziksel ola-
rak ele al›n›fl› daha belirgin hâle gelmifltir. Bu ünitede, Antik Ça¤ felsefesinin tem-
silcilerinden Platon, Aristotels ve Plotinus’un yan› s›ra Augustinus ve Thomas Aqui-
nas gibi Skolastik felsefesinin önde gelen düflünürleri ile Orta Ça¤ ‹slam filozofla-
r›ndan Farabi, ‹bn Sina, ‹bn Rüfld ve Mevlana’n›n sanat ve estetik konusundaki gö-
rüfllerini tan›tmaya çal›flaca¤›z.
PLATON’DA GÜZEL‹N KAVRAMSAL VE ÖZSEL

OLARAK BEL‹RLENMES‹
Antik Ça¤ felsefesi üzerine bilgisi olan hemen hemen her felsefe ö¤rencisi Sokra-
tes, Platon ve Aristoteles aras›ndaki hoca-ö¤renci iliflkisini bilir. Bilindi¤i gibi, Sok-
rates’in kendisi bir eser yazmam›fl, onun görüfllerini ö¤rencisi Platon (M.Ö. 428-
www.evrenselpdf.com
347) kaleme alarak ölümsüzleflmesini sa¤lam›flt›r. Platon’un diyaloglar fleklinde

yazd›¤› ço¤u eserde ana konuflmac› Sokrates’tir. Bu nedenle, felsefe tarihçileri Sok-
rates’in etkisinin aç›kça belli oldu¤u Platon’un bu gençlik dönemi yaz›lar›n›n ne öl-
çüde kendisine ait oldu¤u konusunda tereddütlüdürler. Sokrates’in görüflleriyle
Platon’un görüflleri aras›nda ço¤u noktalarda benzerlik bulunmas›n›n nedenlerin-
den biri de budur.
Platon’un genel felsefi geliflimi üç farkl› dönemi kapsar: Bunlardan birincisi
Sokratik devir veya gençlik dönemi, ikincisi olgunluk dönemi, üçüncüsü ise yafll›-
l›k dönemidir. Onun estetik konusundaki düflünceleri de bu geliflim dönemlerine
göre farkl›l›k gösterir. Platon, Sokrates’in etkisinin aç›kça görüldü¤ü gençlik döne-
minde felsefe tarihinde ilk kez sistematik bir flekilde “Güzel nedir?” sorusunu baz›
kavramsal çözümlemelerle yan›tlamaya çal›fl›r. Olgunluk döneminde ise Platon’un
güzel sorgulamas›n›n amac› “güzel” kavram›n›n tan›m›ndan çok onun ontolojik te-
mellerini araflt›rmakt›r. Bu yaklafl›mda güzel, olufla ve görüngüler dünyas›na kar-
fl›t, zihinsel ve tözsel bir varl›k olarak görülür. Yafll›l›k döneminde Pitagorasç›l›¤›n
etkisi alt›nda olan Platon “güzel” kavram›n› say› ve ölçüyle iliflkili olarak ele al›r.
Biz de bu üç dönemde Platon’un yazm›fl oldu¤u eserlere dayanarak onun estetik
ve sanat felsefesiyle ilgili görüfllerini aç›klamaya çal›flaca¤›z.
Platon, Sokrates’in etkisinde Platon’un gençlik dönemi felsefesinin yer ald›¤› eserlerinden biri Büyük Hippi-
kald›¤› gençlik dönemi as diyalogudur. Platon bu eserinde ilk kez “Güzel nedir?” sorusunu cevaplamaya
yaz›lar›nda güzeli kavramsal
olarak ele alarak tek tek çal›fl›r. Ço¤u eserinde oldu¤u gibi, bu eserde de diyaloglar›n bafl aktörü Sokra-
fleylerin güzel olmas› ile tes’tir. Sokrates, her zamanki tavr›yla, kendisinin hiç bir fley bilmiyormufl, karfl›s›n-
güzelin kendisi aras›nda bir
ayr›m yapar. Ayr›ca, dakine de çok fley biliyormufl havas› vererek ama biraz da alayc› bir edayla sohbet
Sokrates’in bafl konuflmac› etti¤i sofist Hippias’a güzelin ne oldu¤unu kendisine ö¤retmesini ister:
oldu¤u bu diyaloglarda
iyilik, yararl›l›k, uygunluk ve
“Aziz dostum, daha düne kadar, birtak›m konuflmalardaki baz› fleylere çirkin diye-
hazz›n güzelli¤in ölçütü
olarak kabul edilip rek kusur bulur, di¤erlerini güzel diye be¤enirken adam›n biri beni utanmazca sor-
edilemeyece¤i tart›fl›lm›flt›r. guya çekerek flaflk›na çevirdi. Sordu¤u afla¤› yukar› flöyle bir fleydi: ‘Söyle, Sokrates,
ne tür fleylerin güzel, ne tür fleylerin çirkin oldu¤unu nereden biliyorsun? Güzelin ne
oldu¤unu söyleyebilir misin bana?’ Bunu hiç hesaba katmam›fl olan ben, ne yapaca-
¤›m› bilemedim, gereken cevab› veremedim ona. Topluluktan ayr›ld›¤›m zaman ken-
dime k›z›p duruyordum; kendimi kusurlu buluyordum; siz bilge kiflilerden biriyle ilk
karfl›laflt›¤›mda kula¤›m› dört aç›p bilgi edinmek, konuyu iyice derinlefltirmek ve son-
ra beni sorguya çeken adama gidip tart›flmaya giriflmek konusunda kendime söz ve-
riyordum. fiimdi, dedi¤im gibi, tam zaman›nda geldin iflte; güzelin ne oldu¤unu do-
yurucu bir biçimde ö¤ret bana” (Büyük Hippias, 286c).
Bu iltifat karfl›s›nda onurlanan Hippias hemen cevap vermeye haz›rd›r:

- “Sokrates, gerçe¤i söylemem gerekirse derim ki, güzel bir genç k›z güzeldir.”
Ancak Sokrates Hippias’›n cevab›ndan hiç de tatmin olmaz. Kendi sorusunun
tek tek güzellerin neler oldu¤u hakk›nda de¤il, güzelin kendisinin ne oldu¤u hak-
k›nda oldu¤unu belirtir. Ona göre, güzel bir genç k›z, güzel bir k›srak veya güzel
bir evin güzel oldu¤unu belirterek güzel kavram›n› aç›klayamay›z. Güzel kavram›-
n›n kendisi baflka, tek tek fleylerin güzel olmas› baflka fleydir.
Hippias, Sokrates’in arad›¤› güzelin “hiçbir yerde, hiçbir zaman, hiçbir kimseye
çirkin görünmeyecek türden bir fley” oldu¤unun fark›ndad›r. Bu kez varl›kl› ve
sa¤l›kl› olman›n, onurland›r›lman›n, yafll›l›k y›llar›na eriflebilmenin, iyi bir törenle
gömülmenin herkes için en güzel fleyler oldu¤unu söyler. Bunun üzerine Sokrates,
iyi bir törenle de olsa gömülmek ölenin çocuklar› için hiç de iyi olmad›¤›n› söyle-
www.evrenselpdf.com
4. Ünite - Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da Estetik ve Sanat Felsefesi 77
yerek bu kez de güzelin birine göre güzel, ötekine göre güzel olmayan olarak ta-
n›mlanm›fl oldu¤unu söyler.
Diyalogun devam eden bölümlerinde bu kez güzel uygunluk aç›s›ndan tan›m-
lanmaya çal›fl›l›r. Toprak bir çömlekte piflen çorba için incir a¤ac›ndan yap›lm›fl ka-
fl›k, alt›n kafl›ktan daha uygundur; çünkü alt›n kafl›k çömle¤e zarar verebilirken in-
cir kafl›k çömle¤e zarar vermez. Bu yüzden güzellik için ölçüt uygunluk ise o za-
man alt›n kafl›k de¤il de tahta kafl›k güzeldir. Ancak, bu tan›m da sorunludur çün-
kü güzelin kendisi güzel görünüflü sa¤layan uygunluktan daha baflka bir fleydir.
Uygun olan bir nesneyi veya kifliyi gerçekte oldu¤undan daha güzel gösteriyorsa
o zaman uygun olan dedi¤imiz fley, güzellik aç›s›ndan bir çeflit kand›rmacad›r.
Sokrates itiraz›n› flöyle sürdürür:
“Çünkü biz, güzel fleyleri güzel k›lan fleyi ar›yorduk. T›pk› bütün büyük fleyleri, bü-
yük k›lan fleyin, boyca, irilik olmas› gibidir bu da. Gerçekten de, büyük görünseler de
boyca iriliklerinden ötürü, bu fleyler zorunlu olarak büyüktürler. Bunun gibi, güzel
görünseler de görünmeseler de, güzel fleyleri güzel k›lan fleylerin ne oldu¤unu arafl-
t›rmal›y›z. Bu uygunluk olamaz. Çünkü, söyledi¤im gibi, uygunluk, fleyleri, oldu-
¤undan daha güzel gösteriyor; olduklar› gibi görünmelerini engelliyor” (Büyük Hip-
pias, 294b-c).
Bu kez de Hippias diyalogun devam eden bölümünde güzeli yararl› ve kulla-

n›fll› olan olarak tan›mlar (295e). Sokrates, kötülü¤e götüren fleylerin de yararl› ve
faydal› olabilece¤ini belirterek yine karfl› ç›kar. Oysa, güzel kötüye de¤il de iyiye
götüren fley olmal›d›r. Dahas›, bu durumda iyi veya güzel yararl› ve faydal›n›n ne-
deni de¤il sonucu olur. Böyle bir sonuç ‹yi ve Güzel ideas›n› en tepe noktada gö-
ren Platon’un metafizi¤iyle çeliflti¤i için bu temellendirmeye de karfl› ç›k›l›r.
Hippias daha sonra “Güzel, görme ve iflitme yoluyla haz veren fleydir” (298a)
tan›m›n› yapar. Ancak Sokrates bu tan›m›n da sorunlu oldu¤unu çünkü güzellik
haz ald›¤›m›z her fleyin sadece görme ve iflitme duyular› yoluyla elde edilmedi¤i-
ni, di¤er duyular›m›z yoluyla da güzel olandan haz ald›¤›m›z› söyler. Ayr›ca, töre-
ler ve yasalar›n güzel olarak nitelendirilmesi bize iflitme ve görme yoluyla haz ver-
mesinden dolay› de¤ildir.
Ço¤u Sokratik diyalogda oldu¤u gibi okuyucu kesin bir tan›m veya hüküm
beklerken hiç de öyle olmaz ve baflka bir konuya geçilir. Büyük Hippias diyalo-
gundaki güzel kavram› irdelemesi de böyledir. Ancak, bu diyalog estetik tarihi aç›-
s›ndan önemlidir çünkü bu eser düflünce tarihinde ilk defa “Güzel nedir?” sorusu-
nu felsefi olarak irdeler. Bu eserinde Platon ilk defa kendinde güzel, mutlak güzel
ile tek tek güzel olan fleylerin ayr›m›n› yapar ve “güzel” ile “güzellik” aras›nda kav-
ramsal bir fark oldu¤unu belirtir. Bu kavramsal irdeleme güzelin gerekli ve yeterli
koflullar›n› içeren bir tan›m sunmasa da bir fleye neden dolay› güzel diyebilece¤i-
miz hakk›nda önemli aç›klamalar sunar.
Güzelin özsel veya metafiziksel olarak belirlenmesi Platon’un olgunluk döne-
minde yazd›¤› fiölen adl› eserinde yer al›r. fiölen M.Ö. 416 y›l›nda Agathon’un evin-
de gerçekleflen ünlü bir toplant›n›n hikâyesidir. Ana konusu sevgi (eros) olan bu
toplant›n›n bafl konuflmac›s› yine Sokrates’tir. Kat›l›mc›lar “Sevgi nedir?” sorusunu
yan›tlamaya çal›fl›rken söz s›ras› kendisine geldi¤inde Socrates ünlü bilge kad›n Di-
otima’dan ö¤renmifl oldu¤u bir aç›klamay› aktar›r. Bu aç›klamada “yaratma” ve
“güzel” kavramlar› yak›ndan iliflkilidir. Sanat›n yarat›c›l›¤› ve üreticili¤i “güzel” ere-
¤ine eriflmekle gerçekleflir. Sevgi bu ere¤e ulaflman›n yoludur. Sevgi, “do¤urma-
n›n, güzel içinde yaratman›n sevgisidir” (fiölen, 50, 206e).
www.evrenselpdf.com
Platon’un estetik kuram›nda sevgi yoluyla güzele ulaflma düflüncesi merkezi bir
öneme sahiptir. Bunu aç›klamak için ilkin üretme veya yaratma kavram›yla neyi
ifade etti¤ini belirtmemiz gerekir. Platon’a göre, her insanda bedene ve cana göre
üretme olmak üzere iki tür üretme ya da yaratma gücü vard›r: Bedene göre üret-
me gücüyle kastedilen insan›n üreme iste¤idir: “Erkekle kad›n›n birleflmesi do¤ur-
ma iflidir ve bu da bir tanr› iflidir; çünkü üretme, ço¤alma ölümlü varl›¤›n ölümsüz-
lü¤ünü sa¤lamakt›r” (fiölen, 206c, 50). Platon insan›n çocuk sahibi olma iste¤ini
kendi s›n›rl›l›klar›n› aflma ve ölümsüzlü¤e ulaflma iste¤i olarak görür. Bedensel
üretme gücü ön plana ç›km›fl olan insanlar›n “sevme yolu, çocuk üreterek ölüm-
süzlü¤ü sa¤lamakt›r”(fiölen, 208e, 53). Cana veya ruha göre yaratma gücü düflün-
ce ile üretilir. Ruh yoluyla ölümsüzlü¤e ulaflman›n yolu ise en güzel düflünceleri
üretmek, gençleri e¤iterek ve yetifltirerek onlara erdem kazand›rmakla olur.
Peki, sevgi yoluyla güzele nas›l ulafl›l›r? Her fleyden önce sevgi, niyetsel veya
yönelimseldir. Di¤er bir de¤iflle, sevgi bir fleyin sevgisidir, bir fleye yönelir, bir fley
hakk›ndad›r. Güzel, sevginin nesnesi, onun yöneldi¤i, onun hakk›nda oland›r. Bu-
na karfl›n çirkin ise sevginin kaç›nd›¤›, kaçt›¤›d›r. Platon’a göre, sevginin niyetsel-
li¤i aflamal›d›r. Öncelikle, sevginin yöneldi¤i ilk fley belli bir kiflinin güzel bedeni-
dir. Bu manada sevginin nesnesi olan güzel bedenden bedene de¤iflen bir görece-
li güzel olma durumuna göndermede bulunur. Platon’a göre, belli bir bedende gü-
zeli gören kifli bir süre sonra tüm güzel bedenlere ayn› flekilde yönelecek ve seve-
cektir. Daha sonraki aflamada art›k bedensel güzellik yerine ruhsal güzelli¤in üs-
tün oldu¤unu görür ve tüm güzel ruhlara yönelir. Platon’a göre, varoluflsal olarak
yetkinli¤i ve ölümsüzlü¤ü arzulayan kifli beden güzelli¤i ile yetinmez ruh güzelli-
¤ine yönelir, tüm güzel ruhlar› sever. Bunlar›n yan› s›ra güzel yasalar›, güzel töre-
leri ve güzel fikirleri sever. Ruh güzelli¤ini severek kifli yaflay›flta, davran›flta olan
güzeli görür ve erdem güzelli¤ine ulafl›r. Ruh ve erdem güzelli¤i ile kifli san›lar
dünyas›ndan uzaklafl›r, “taslaklara de¤il, gerçe¤in ta kendisine ba¤lan›r.” Böylece
tüm güzelliklerin en tepe noktas› olan mutlak güzelin, öz güzelin bilgisine ulafl›r
(fiölen, 212a, 56). Diyaloglar›n baflkahraman› Sokrates’e kulak verelim yine:
“Bu güzellik art›k hep var, do¤umsuz, ölümsüz, artmaz, eksilmez bir güzelliktir, bir
bak›ma güzel, bir bak›ma çirkin, bugün güzel, yar›n çirkin, fluna göre güzel, buna
göre çirkin, bir yerde güzel, bir yerde çirkin, kiminin gözünde güzel, kiminin gözün-
de çirkin bir güzellik de¤ildir. Bir güzellik ki, kendini bir yüzle, elle ayakla, bedene
ba¤l› hiçbir fleyle göstermeyecek, ne bir söz alacak, ne bir bilgi, bir canl›da, belli bir
varl›kta bulunmayacak, ne canl›da, ne yerde, ne gökte, hiçbir yerde, kendi var, ken-
dinden var, kendisi ile hep bir örnek. Bütün güzellikler ondan pay al›r; kendisi on-
lar›n parlay›p sönmeleriyle ne artar, ne eksilir ne de de¤iflikli¤e u¤rar” (fiölen 211a-
b, 55).
Platon’a göre sevgi yoluyla Platon’un iki tür üretme veya yaratma gücüyle temellendirmeye çal›flt›¤› görüfl
güzele ulaflma iki aflamada kendi idealar kuram›na uygun olarak tek tek fleylerin güzelli¤i ile güzelin kendisi
gerçekleflir. ‹lkin, belli bir
güzel bedene yönelen kifli aras›ndaki ayr›ma uygun düfler. Onun metafizi¤ini hat›rlayacak olursak Mutlak Gü-
tüm güzel bedenleri sevmeye zel veya Güzel idesi gerçek varl›kt›r. Bedene göre güzel olan, kal›c› de¤ildir; tek
bafllar. Daha sonra, as›l
güzelli¤in beden güzelli¤i
tek bedenlere göre de¤iflir, çeflitlidir, görecelidir, geçicidir. Ancak ruha göre güzel
de¤il, ruh güzelli¤i olan ise daha kal›c›, daha bütüncül bir güzelliktir. Bu yüzden de asl›nda ruh güzel-
oldu¤unun fark›na vararak li¤ini severek kifli gerçek varl›¤›n bilgisine ulafl›r. Ruh güzelli¤ini ve erdem güzel-
ona yönelir ve onu sever.
li¤ini sevme varl›¤› gizlilikten kurtar›r ve hakikati gösterir.
www.evrenselpdf.com
Görülüyor ki Platon’un fiölen diyalogundaki güzel çözümlemesi Büyük Hippi-

as diyalogundakinden farkl›d›r. Hippias’da sadece güzel kavram›n› mant›ksal ola-
rak tan›mlama çabas› içerisindeyken fiölen’de güzelin ontolojik yap›s›n› aç›klama-
ya çal›fl›r. Bu çerçevede modern estetik ve sanat felsefesi tart›flmalar›nda yer alan
öznel güzellik ve nesnel güzellik tart›flmalar›n›n fiölen’de ham hâliyle geçti¤ini söy-
lemek hiç de yanl›fl olmayacakt›r.
fiimdi de metafizik ve ontolojik görüflleri çerçevesinde Platon’un estetik bilgi
konusundaki görüfllerine biraz daha yak›ndan bakal›m. Platon’a göre, özel olarak
ressamlar genel olarak da tüm sanatç›lar bir fleyin asl›nda gerçeklikten “üç derece
uza¤›n›” yaparlar. Onlar›n yaratt›¤› “gölgenin gölgesidir” (Devlet, 598b, 284). Örne-
¤in, bir sedirin Tanr› taraf›ndan yarat›lm›fl mükemmel biçimi, sedir ‹deas› vard›r.
Onun yan›nda sedirin dülger taraf›ndan yap›lm›fl, dokunabilece¤imiz, üstünde ya-
t›p uzanabilece¤imiz yönü vard›r (Devlet,597a, 283). Bir de sedirin ressam taraf›n-
dan üretilen resmi, kopyas› vard›r Devlet, (597c, 283). Platon’a göre, gerçek sedir,
sedir ‹deas›d›r. Dülgerin yapt›¤› sedir gerçeklikten, sedir biçiminden bir derece
uzat›r. Ressam›n yapt›¤› sedir resmi ise kopyan›n kopyas›d›r. Platon’a göre, sanat-
ç› do¤aya ayna tutarak gerçe¤in kopyas›n›, taklidin taklidini, yani de¤ersiz ve ger-
çeklikten uzak olan› üretir. Buna karfl›n zanaatç›, iflçili¤iyle üretti¤i eserin bilgisine
sahip kifliyken; sanatç›, benzetmesini veya taklidini üretti¤i nesne ile ilgili tam bir
bilgiye sahip olmadan üreten; zanaatç›dan daha az bilgisi olan kiflidir. Bir fleyin
kullan›c›s› o fleyi deneyimle en iyi bilendir. O fleyi yapan kifliye kulland›¤› fleyin iyi
ve kötü taraflar›n› en iyi anlatacak kiflidir. Kaval çalan, kaval ustas›na bilgi verir,
kaval›n nas›l olmas› gerekti¤ini söyler, o da ona göre yapar (Devlet, 601e, 288).
Benzetmeci veya taklitçi “benzetti¤i fleylerin asl›n› ne kendi bilir ne de baflkalar›n-
dan ö¤renir” (Devlet, 602a, 288). O, ortaya ç›kard›¤› fleyin bilgisine sahip de¤ildir.
Platon Devlet adl› eserinde sanat› mimetik, taklitçi bir etkinlik olarak görür. Bu-
radaki amac› “‹deal bir devlette sanat ve sanatç›n›n yeri nedir?” sorusuna cevap
vermektir. Bu aç›dan, Platon’un sanat ve devlet veya sanat ve toplum iliflkisini ilk
keflfeden ve bunun üzerine düflünen ilk felsefeci oldu¤unu söylemek yanl›fl olma-
yacakt›r. Platon Devlet’te sanat›n ve sanatç›n›n do¤as›n› ve ifllevini tart›fl›rken ünlü
“ayna” benzetmesini yapar: “‹stersen bir ayna al eline dört bir yana tut. Bir anda
yapt›n gitti günefli, y›ld›zlar›, dünyay›, kendini, evin bütün eflyalar›n›, bitkileri bü-
tün canl› varl›klar›” (Devlet, 282). Ona göre alg›lad›¤›m›z d›fl dünya mutlak gerçek-
li¤i olmayan bir görüngüler dünyas›d›r. Bir ayna olarak sanat sadece görüngüler
dünyas›n› yans›tan, onun ötesine geçemeyen; mutlak gerçekli¤in ve idealar dün-
yas›n›n uza¤›ndaki bir alan› yans›t›r. Yans›ma olarak sanat mimetik bir etkinliktir,
taklit etkinli¤idir. Platon’un ayna benzetmesine dayanarak onun sanat› gerçekli¤in
uza¤›na düflen bir etkinlik alan› olarak gördü¤ünü; bu aç›dan sanat› de¤ersizlefltir-
di¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
Platon, devlette sanat›n yerini ontolojik, e¤itimsel ve insan do¤as› aç›s›ndan ir- Platon, sanat› devletin
varl›¤› ve gelece¤i aç›s›ndan
delerken ayn› zamanda sanat›n, sanatç›lar›n ve sanat eserlerinin toplumun gelece- da ele alarak yurttafllar
¤i olan gençler üzerindeki etkisini de sorgulam›flt›r. Ona göre, “her benzetmeci sa- aras›nda gevflekli¤e,
duygusall›¤a ve tanr›lara
nat do¤rudan uzak kal›r, bilgeli¤e karfl› koyan yan›m›zla düfler kalkar, sa¤lam ve sayg›s›zl›¤a yol açan baz›
gerçek hiçbir fleyin ard›na düflmez” (Devlet, 603 a-b, 289-90). Benzetmeci sanatlar, sanatlar›n yasaklanmas›n›
savunur.
insan›n en güçlü yan› olan akl›na de¤il, daha zay›f olan coflkun, taflk›n, de¤iflken
olan duygusal yan›na hitap ederler. Onlar, “‹çimizdeki kötü yan› uyand›r›yor, bes-
liyor güçlendiriyor; böylelikle de akl› y›prat›yor” (Devlet, 605b-c, 292). Bu neden-
www.evrenselpdf.com
le, ‹deal devlette, özellikle ressamlar›, flairleri, trajedi ve komedi yazarlar›n› kapsa-
yan genel olarak da tüm sanatlar› kapsayan bir yasaklama, sansür vard›r. Hatta bu
diyaloglar›n baz› bölümlerinde daha a¤›r yapt›r›mlar önererek gençleri kötü etkile-
yen sanatç›lar›n devletten sürülmesi gerekti¤ini önerir. Tanr›lar› insani özellikler
içinde tasvir ederek onlara olan sayg›y› azaltan fliirler yasaklanmal›d›r. Toplum dü-
zeni için iyi örnek olmas› gereken tanr›lara sayg› azal›rsa ideal devletin düzeni bo-
zulur. ‹nsan› akl›n yolundan, gelenek ve göreneklerden uzaklaflt›ran, sadece duy-
gular›n› coflturup duygusal tepkilerle karar vermesine ve eylemde bulunmas›na
neden olacak hikâyeler de yasaklanmal›d›r.
Ancak, Platon tüm sanatlara ve sanatç›lara karfl› de¤ildir. Hatta, ideal devlet içe-
risinde baz› sanatlara yer vermenin gençlerin e¤itimi aç›s›ndan önemli oldu¤unu
savunur. Gençleri gerçek güzele yöneltecek sanatlar ideal devlet içinde varl›klar›-
n› sürdürebilirler. Örne¤in, ritim ve düzene dayanan uygun bir müzik e¤itimi insa-
n› yüceltti¤i ve özünü güzellefltirdi¤i için devlette yer almal›d›r (Devlet, 401d, 92).
Hüzne, gevflekli¤e, duygusall›¤a ve tembelli¤e iten baz› müzik makamlar› yasakla-
n›rken; savaflta ya da büyük bir zorlukla karfl› karfl›ya kalan, yaralanan, yenilen,
ölümle karfl› karfl›ya gelen ve her türlü mutsuzluk içinde kaderine kafa tutabilen
bir kiflinin yi¤itçe davranmas›na katk› sa¤layan; bar›fl ve huzur içinde yaflamaya yol
açan makamlara izin verilmelidir (Devlet, 399a, 89). Ayr›ca toplumsal düzene uyum
gösteren, onun varl›¤›n› sürdürmesine yard›m edecek olan sanatlar da ideal devlet
içinde varl›klar›n› sürdürebilirler.
Platon’un yafll›l›k döneminde idealar kuram›n›n ontolojik yan›n› yitirerek man-
t›ksal-matematiksel bir yöne dönüflmesi onun güzel anlay›fl›na da yans›m›flt›r. Bu
dönemde Platon özellikle Parmenides’in kurucusu oldu¤u Elea okulunun ve Pita-
gorasç› okulun etkisi alt›ndad›r. Timaios diyalogu, Pisagorcu etkinin en aç›k biçim-
de görüldü¤ü diyalogdur. Burada güzellik do¤ru ve uygun orant› olarak tan›mlan›r:
“‹mdi iyi olan her fley güzeldir, güzel de hiçbir zaman orant›s›z olamaz. O halde esas
olarak flunu düflünmek gerektir; bir canl› güzel olabilmek için tam orant› içinde bu-
lunmal›d›r. Ama biz de orant›lar› ancak küçük fleylerde sezip, onlarda hesaba kat›-
yoruz; en önemli, en büyük fleylerde ise fark›na bile varm›yoruz. Meselâ, s›hhatle
hastal›klar, erdemle kötülük için ruhla vücut aras›ndaki orant› veya orant›s›zl›klar-
dan daha önemlisi yoktur. Böyle oldu¤u halde biz buna dikkat etmeyiz. Düflünme-
yiz ki kuvvetli ve her bak›mdan büyük bir ruh çok zay›f, çok küçük bir tende bulu-
nursa, yahut da durum bunun tamam›yla aksi olursa, canl› bir bütün olarak güzel
olamaz, çünkü orant›s›zd›r, orant› ise her fleyin bafl›nda gelir. Aksine olarak orant›-
l› olursa, bu orant›y› gören, görebilen için gördü¤ü fleylerin en güzeli, en hofl olan›-
d›r” (Timaios, 87 c-e).
Yafll›l›k dönemindeki Platon’a göre güzel olan, salt geometrik formdur. Phile-
bos’daki tart›flmayla birlikte Platon’nun güzelli¤i ölçülebilen bir fley olarak; pergel,
cetvel ve minkale ile çizildi¤i fleklinde düzeyleri ve küpleri anlad›¤›n› görüyoruz.
SIRA S‹ZDE Birinci ünitede

SIRAestetik
S‹ZDE ile epistemoloji aras›ndaki iliflki konusunda temel bilgiler edinmifl-
1 tiniz. Bu bilgilerden de yararlanarak Platon’un güzellik anlay›fl›nda gerçek varl›k, görün-
güler ve görüngülerin kopyas› ayr›m›ndan hareketle onun sanat epistemolojisini aç›kla-
maya çal›fl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
www.evrenselpdf.com
ARISTOTELES’TE M‹MES‹S VE KATHARS‹S OLARAK

SANAT
Aristoteles’in (M.Ö. 384-322) estetik ve sanat felsefesi üzerine görüflleri onun çeflit-
li eserlerinde yer almaktad›r. Bunlardan do¤rudan sanatla iliflkili olan› fliir üzerine
aç›klamalar›n›n yer ald›¤› Poetika adl› eseridir. Poetika’n›n en önemli özelli¤i Pla-
ton’un Devlet’inde ortaya koydu¤u fliir elefltirisine bir karfl› cevap içermesidir. Aris-
toteles, hocas› Platon’un sanat›n taklide dayanan bir etkinlik oldu¤u görüflünü
paylaflmakla birlikte estetik edimin ve deneyimin özerk oldu¤unu savunur. Bu gö-
rüfl farkl›l›¤›, Aristoteles’in sanat› insan psikolojisi çerçevesinde temellendirmesin-
de yatar. Ona göre, özel olarak fliir sanat› genel olarak tüm sanatlar varl›klar›n› in-
san do¤as›nda bulunan iki temel nedene borçludurlar (Poetika, 1448b). Bunlardan
birincisi insanda do¤ufltan var olan taklit içtepisidir. ‹nsan› di¤er hayvanlardan ay›-
ran bu yeti veya e¤ilimin epistemik boyutu da vard›r. ‹nsan taklit yetisi sayesinde
ilk bilgilerini kazan›r.
‹kinci temel neden ise taklit ürünleri karfl›s›nda duyulan hofllanmad›r (Poetika,
1448b). Aristoteles bu ikinci temel nedene kan›t olarak günlük yaflamda insanlar›n
sanat yap›tlar› karfl›s›nda tak›nd›klar› tutumlar› gösterir. Ona göre, normalde hofl-
lanmayarak bakt›¤›m›z bir nesne sanat yap›t› olarak ortaya ç›kt›¤›nda ona hofllana-
rak bak›yorsak bunun nedeni ö¤renmenin verdi¤i derin bir hofllanmadan kaynak-
lan›r. Bu tür bir hofllanma filozoflara özgü bir yeti de¤il, tüm insanlar›n sahip oldu-
¤u bir yetidir.
Aristoteles Poetika’n›n giriflinde destan, trajedi, komedi, dithrambos fliiri, flüt ve
kitara sanatlar›n›n ortak özelli¤inin taklide dayanmalar› oldu¤unu söyler. Resim gi-
bi figüratif sanatlar da taklide dayan›r. Bu sanatlar sadece taklit ettikleri nesne ba-
k›m›ndan, taklit etmek için kulland›klar› araçlar bak›m›ndan ve taklit etme biçim-
leri bak›m›ndan birbirlerinden ayr›l›rlar. Tüm sanatlarda taklit genel olarak ritim,
söz ve harmoni ile gerçekleflir. Ayn› anda üçünün de tüm sanatlarda bulunmas› ge-
rekmez. Örne¤in, flüt ve kitara sanatlar›nda harmoni ve ritim kullan›l›rken bir ede-
bi düz yaz›da söz kullan›l›r ya da dansta sadece ritim ön plandad›r.
Aristoteles’in sanatlar s›n›flamas›nda en üstün yeri tragedya al›r. Tragedya, bel-
li bir ahlaki duyarl›l›¤› olan, olup bitmifl, bafl› ve sonu belli, belli bir uzunlu¤u olan,
sanatsal bir dile sahip soylu bir eylemi taklit eder. Tragedyan›n alt› temel eleman›
vard›r: Öykü, karakterler, dil, düflünce, dekorasyon ve müzik. Öykü, karakter ve
düflünce taklit nesnesini; dil ve müzik taklit araçlar›n› olufltururken; dekorasyon
taklit tarz›n› oluflturur. Bunlar aras›nda en önemlisi tragedyan›n temeli ve ayn› za-
manda ruhu olan öyküdür.
Aristoteles sanatta eylemin taklidinden bahsederken bununla sadece estetik ve-
ya ahlaki de¤eri olan bir eylemi de¤il, ayn› zamanda genel do¤rulu¤u olan bir ey-
lemi kast eder (Poetika, 1451b). Platon’un mimetik etkinliklere yönelik elefltirisini
hat›rlayal›m: Platon, bu tür etkinliklerin genel olanla ilgili olmad›¤›n›, aksine tek
tek fleylerin san›lar›yla s›n›rl› olduklar›n›; bu nedenle hiçbir fleyin do¤ru bilgisini
vermediklerini düflünür. Buna karfl›n, Aristoteles’e göre mimetik veya taklide da-
yal› etkinlik, genel olan üstüne, mümkün olan üstüne bilgi veren bir etkinliktir. Bu
aç›dan fliir, tek tek olan› anlatan tarihe göre, geneli ve olmas› gerekeni anlatan fel-
sefeye daha yak›nd›r.
Aristoteles’in mimesis kavram›n› düflünürken iki noktay› göz önünde bulundur-
mal›y›z. Birincisi, mimetik temsil fliirde oldu¤u gibi gerçekli¤in farkl› yönlerinin im-
gesel canland›rmas›n› ve seyirciye aktar›lmas›n› içerir. Bu yüzden de Aristoteles’in
www.evrenselpdf.com
Aristoteles, güzellik kuram›nda taklit veya benzetme gerçeklikten ve onun bilgisinden yoksun de¤ildir.
kavram›n› psikolojik
bak›mdan ele alarak ‹kincisi, mimetik etkinlik Platon’da oldu¤u gibi sadece d›fl dünyada olan estetik
katharsis kavram›yla sanat nesneyle ilgili de¤il, ayn› zamanda estetik öznenin iç dünyas›yla ve duyuflsal do-
eserinin izleyicisinde
meydana getirdi¤i etkiyi
¤as›yla da yak›ndan ilgilidir. Aristoteles bu iliflkiyi mimetik bir etkinlik olan traged-
aç›klamaya çal›fl›r. yan›n en karakteristik özelli¤ini aç›klarken verir. Ona göre, “tragedya salt bir öykü
de¤ildir. Tragedyan›n ödevi, uyand›rd›¤› ac›ma ve korku duygular›yla ruhu tutku-
lardan temizlemektir (katharsis)” (Poetika, 1449b). Burada Aristoteles mimesis ku-
ram›n› yeni bir kavramla, katharsis kavram›yla tamaml›yor. Katharsis sanatç› tara-
f›ndan yarat›lan/üretilen sanat eserinin izleyicisinde meydana getirdi¤i duyuflsal et-
kilenmeyi ifade eder.
Aristoteles’e göre, sanatlar›n ve sanat eserlerinin amac› sadece estetik hofllan-
ma veya haz yaratmak de¤il ayn› zamanda ahlaki bir de¤er yaratmak ve seyirci-
sini ahlaki bir süreçten geçirmektir. Bu ahlaki de¤er ve haz ruhumuzun ar›nmas›
ve temizlenmesi yoluyla ortaya ç›kar. Bu nedenle, Aristoteles’in katharsis kura-
m›nda, estetik alanla etik alan birbiriyle yak›n iliflki içindedir. Sanatç›n›n görevi
sanat alan›nda gerçeklefltirdi¤i etkinlikler arac›l›¤›yla etik alanda bir ar›nma, te-
mizlenme meydana getirmektir. Bu iliflki öylesine güçlüdür ki Aristoteles’in kat-
harsis kuram›nda sanat alan›n›n etik alan karfl›s›nda bir ba¤›ms›zl›¤› yoktur. Tu-
nal›’n›n ifadesiyle Aristoteles’in kuram›nda “ahlak, estetik’e tam olarak hâkimdir”
(Tunal›, 1983: 116).
Poetika Aristoteles’in mimesis ve katharsis kuram›n› aç›klamas›n›n yan›nda
onun “güzel” kavram›ndan ne anlad›¤›n› da gösterir. Bu eser, Platon’un idea ola-
rak güzel kavram›ndan farkl› olarak yaflad›¤›m›z, alg›lad›¤›m›z, deneyimledi¤imiz
dünyadaki düzene ve büyüklü¤e dayanan güzel kavram›ndan bahseder.
SIRA S‹ZDE Üçüncü Ünitede SIRA sanat

S‹ZDEile etik aras›ndaki iliflkide ahlakç›l›k ve özerkçilik olmak üzere iki
2 farkl› yaklafl›m oldu¤unu görmüfltünüz. Platon’un sanat›n ve sanatç›lar›n devletteki rolü
ile Aristoteles’in sanat-etik iliflkisi konusundaki görüflleri bu yaklafl›mlardan hangisini
temsil eder?D ÜÖzelikle
fi Ü N E L ‹ MPlaton’un görüflleri ça¤dafl sanat anlay›fl› aç›s›ndan ne gibi sorunlar
tafl›yabilir. ‹rdelemeye çal›fl›n›z.

S O R U S O R U
PLOT‹NUS’TA GÜZEL‹N B‹R’DEN TAfiMASI
M›s›r’da do¤an Plotinus (204/5-70), yaflam›n›n büyük bir bölümünü kendi okulu-
D‹KKAT D‹KKAT
nu kurmufl oldu¤u Roma’da geçirmifltir. Yaz›lar› ö¤rencisi Porphyry taraf›ndan Do-
kuzluklar adl› eserinde toplanm›fl ve günümüze kadar ulaflm›flt›r. Porphyry, dokuz
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE inand›¤› için kitab› dokuz ders olarak s›n›fland›rm›fl ve eser
say›s›n›n yetkinli¤ine
bu adla an›lm›flt›r. Çal›flmalar›nda mistik ö¤eler hâkim olan Plotinus, Platon’un en
s›k› takipçilerinden olup Yeni-Platonculu¤un kurucusudur.
Dokuzluklar’›n bir bölümü “Güzel Üstüne” bafll›¤›n› tafl›r. Plotinus’un estetik
konusundaki görüflleri onun metafizi¤iyle do¤rudan iliflkili oldu¤u için bu konu-
K ‹ T A P daki görüfllerini
K ‹ T k›saca
A P hat›rlatmak gerekir. Plotinus’un metafizi¤i ak›lsal alan ve
duyusal alan ikilemiyle bafllar. Ak›lsal alan, de¤iflmeyen, uzams›z gerçeklik alan›y-
ken; duyusal alan uzamsal, de¤iflen ve gerçek olmayan›n alan›d›r. Her iki alan da
TELEV‹ZYON kendi içinde
T E L Ehiyerarflik
V‹ZYON bir varl›k düzenine sahiptir. Bu hiyerarflik ontolojide ak›l-
sal alan›n en üstünde “Bir” olmak üzere s›ras›yla “Ak›l”, ondan sonra da “Ruh” yer
al›r. Duyusal alanda ise cans›z bedenler ve madde bulunur.
Plotinus felsefesinde tüm varl›klar›n en üst kademesinde yer alan Bir, mutlak
‹NTERNET ‹ N T Eve
anlamda yal›n R N Etek
T olan, kendinde var olan ve kendi kendinin sebebidir. O, var-
l›¤a aflk›nd›r; bölünmez, çokluk bar›nd›rmaz, bütündür ve birliktir; yetkindir, ezeli
www.evrenselpdf.com
ve ebedidir. Bir’e herhangi bir düflünce, irade veya etkinlik atfedilemez; çünkü
bunlar onda bölünme ve ikililik yarat›r. Ak›l ise çokluk içerir. Bir’in birli¤i bozul-
madan çokluk içeren Ak›l’la iliflkisini aç›klamak için Plotinus sudûr (taflma) kura-
m›n› gelifltirir. Bir’den ilkin Ak›l taflar. Bir, günefl gibidir; ak›l da ondan yay›lan ›fl›k.
Ak›l’dan da duyular dünyas›n› düzenleyen Ruh; ondan da duyular dünyas› ve do-
¤a meydana gelir.
Ak›l kendi nedeni Bir’i temafla ederken kendisi baflka bir varl›¤›n, Ruh’un ne-
deni olur. Ak›l’›n temafla etkinli¤inin amac› sadece baflka bir varl›¤a sebep olmak
de¤ildir; ayn› zamanda Bir’e geri dönmektir. Görülüyor ki, Plotinus’un metafizi¤in-
de çift yönlü bir hareket vard›r. Bir yandan Ruh’un Akl› temafla etmesiyle evrensel
ruh ortaya ç›karken öte yandan duyusal dünyay› temafla ederek biçimlendirmesin-
den de bireysel ruhlar›n bedenle bulufltu¤u do¤a ortaya ç›kar.
Plotinus, güzel olan fleylerin güzelliklerini kendilerinden mi, yoksa bir baflka Plotinus’un güzellik kuram›
varl›ktan m› ald›klar› sorusunun yan›t›n› ararken iki çeflit güzel oldu¤unu tespit onun metafizi¤ine dayan›r.
Ona göre, tüm varl›klar›n
eder. Birincisi, tözlerinden dolay› de¤il de ideaya kat›lma nedeniyle araçsal güzel nedeni olan Bir, ezeli ve
olan cisimler; ikincisi kendinde güzel olanlar (Dokuzluklar: 217). Ona göre, varl›k ebedi, bölünmez, yetkin ve
bütünlük sahibidir. Duyusal
alan›nda oldu¤u gibi de¤erler alan›nda da hiyerarflik bir düzen vard›r. Bu hiyerar- dünyan›n güzellikleri
flinin en yüksek derecesi ‘güzel’, en afla¤› derecesi ise ‘çirkin’dir. Güzel, ruhun al- varl›lar›n› sudûr yoluyla
Bir’den al›rlar. Bu güzellikler
g›lam›fl oldu¤u, kendi özüne akraba oland›r; çirkinse, ruha yabanc› olan, onun ka- ayn› zamanda Bir’e ulaflmak
ç›nd›¤› fleydir. Güzelli¤i belirleyen evreni yaratan, ruh ile nesne aras›nda akrabal›k için arac› rol oynarlar.
yaratan temel ilke, salt-biçimdir. Nesneler ya da tek tek fleyler bu salt biçime kat›-
larak, ondan pay alarak güzel olurlar. Çirkin salt biçimden ve tanr›sal ak›ldan pay
almad›¤›, ona kat›lmad›¤› ve formdan yoksun oldu¤u için çirkindir. Ona göre mad-
de en çirkin fley olarak ontolojik s›ralamada en afla¤›da bulunur.
Plotinus’a göre, maddi ve duyusal dünyada birçok güzellik vard›r ve bunlar in-
sana hakiki özü hat›rlatt›klar› için önemlidirler. Ruhun duyusal dünyadan kurtulup
Bir’e dönmesi için bir uyar›c›ya ihtiyac› vard›r ki, bu uyar›c› da duyusal dünyan›n
güzellikleridir. “Güzel, özellikle görmede; iflitmede, sözlerin kombinezonunda ve
her tür müzikte bulunur; çünkü melodiler ve ritimler güzeldirler; duyumlardan ç›-
k›p üstün bir alana do¤ru yükselen güzel eylemler ve varl›k biçimleri vard›r; bilim-
lerin ve erdemlerin güzelli¤i vard›r” (Dokuzluklar: 217). Görüldü¤ü gibi Plotinus
güzelin duyulur alanda var oldu¤uyla bafll›yor ancak bununla s›n›rl› olmad›¤›n› be-
lirtiyor. Ona göre, güzel, sanatlarda, eylem ve pratiklerde, erdemlerde, al›flkanl›k
ve bilgide de bulunabilir. Ancak bütün bunlar güzelliklerini kat›ld›klar› ve pay al-
d›klar› bir üst alandan al›rlar.
Plotinus’a göre, güzelin estetik deneyimi insan› Bir’den uzaklaflt›rmaz, aksine
Bir’in deneyimlenmesine giden kap›lar› açar. Onun metafizi¤inde çift yönlü bir ha-
reket oldu¤unu hat›rlayal›m. Güzelin alg›s› sadece üst varl›k kademesinden gelmez.
Tek tek cisimlerdeki güzelin alg›lanmas›ndan idea olarak güzelin alg›lanmas›na gi-
den “bir merdiven” de vard›r (Dokuzluklar: 218). Duyusal dünyada güzelin estetik
deneyimi “aflk” ile bafllar. Güzeli arayan ruh önce duyusal alanda tek tek güzel fley-
leri deneyimleyecek, sonra diyalektik ad›mlarla duyusal alandan Akl›n ve Bir’in de-
neyimlenmesine do¤ru yol alacakt›r. Bu nedenle, Plotinus’un felsefesinde ‘estetik
deneyim’, ‘estetik görü’ ve ‘estetik duyarl›l›k’ Bir’e ulaflman›n yolunu açt›¤› için bu
kavramlar Platon ve Aristoteles’te oldu¤undan daha merkezi öneme sahiptirler.
Ancak, duyusal üstü dünyadan pay alan güzel, salt duyu yoluyla kavranabilen
bir fley de¤ildir. Güzel, duyular dünyas›ndaki maddeye ait olanlardan ar›narak al-
g›lanabilir. Burada Aristoteles’in katharsis kuram›n›n etkileri aç›kça görülür. Arzu-
lar›ndan, duygular›ndan ar›nm›fl, bedensel olarak neye sahipse hepsinden ar›nm›fl
www.evrenselpdf.com
ruh güzeli alg›lar. Güzel, ak›ldan gelen iyidir. ‹yiye varmak her ruhun arzusudur.
Ruh, güzeli alg›layarak ‘çoklukta birlik’ olur veya tanr›da özümsenir.
Plotinus çal›flmalar›nda sanat ve sanat eserinin do¤as› hakk›nda fazla bir fley
söylemese de onun Platon gibi kimi sanat çeflitlerine olumsuz bakan bir tavr› yok-
tur. Ona göre, sanatç›lardan ziyade düflünür ve felsefeciler güzeli hedefler. Sanat-
ç›lar duyusal dünyaya bakarak taklit ederken asl›nda mutlak “Güzel”, “‹yi” ve
“Do¤ru” olan›n özünden bir fley yans›tt›klar› için bizi yüceltirler. Bu noktada Ploti-
nus’un Platon gibi mimetik etkinli¤i insan› mutlaktan ve mutla¤›n bilgisinden uzak-
laflt›ran tehlikeli bir fley olarak görmedi¤ini söyleyebiliriz. Aksine, Plotinus’a göre
mimetik etkinlik mutla¤a yaklaflma ve onun bilgisini anlamada bize yard›mc› olan
bir araçt›r.
ORTA ÇA⁄ ESTET‹K VE SANAT FELSEFES‹N‹N GENEL

ÖZELL‹KLER‹
Sanat›n ve estetik anlay›fl›n kültür, din, dünya görüflü ve de¤erler dünyas› ile ya-
k›ndan iliflkili oldu¤u aç›kt›r. Sanat yap›t› olmayan do¤al varl›klarda da güzellik bu-
lunmas›na karfl›n, estetik kavram›n› genellikle ve hakl› olarak sanat yap›t›yla iliflki-
lendirerek ele al›r›z. Bir sanat yap›t›, örne¤in bir resim, onu yapan sanatç›n›n ken-
dine özgü güzellik duygusunu veya bak›fl›n› yans›tabilece¤i gibi bir baflka sanat
eseri, örne¤in bir cami veya kilise bir toplumun veya de¤er alan›n›n ortak estetik
anlay›fl›n› yans›tabilir. Peki, bir sanat eserinin estetik de¤erini belirlerken nereden
hareket edece¤iz? Onu meydana getirenin amac›ndan, iç dünyas›ndan veya bak›fl
aç›s›ndan m›; yoksa ondan estetik haz duyan ve ona estetik de¤er biçmeye çal›flan
gözlemci taraf›ndan m›? Bu soru bir topluma veya kültüre ait sanat ve estetik anla-
y›fl› ile sanat ürünlerini de¤erlendirmede anahtar rol oynar.
Orta Ça¤’da felsefenin metafizik, mant›k, etik gibi alanlar›n›n ba¤›ms›z alanlar
olarak geliflmifl olduklar›n› görüyoruz. Ayn› fleyi estetik için söyleyebilir miyiz? Ya-
ni bir Orta Ça¤ esteti¤i yaklafl›m›ndan söz etmek mümkün müdür? Bu konuda bir-
birinden farkl› iki görüfl vard›r. Birinci görüfle göre ça¤dafl anlamda düflünüldü¤ün-
de Orta Ça¤’da estetik olmasa da bu dönemde üretilen güzel kuramlar›ndan ve tek
tek sanatlar üstüne yap›lan teknik çal›flmalardan bir Orta Ça¤ esteti¤inin oldu¤unu
söyleyebiliriz.
Orta Ça¤ esteti¤i, bu ‹kinci yaklafl›ma göre ise, Orta Ça¤’da güzel, sanat çerçevesinde de¤il, büyük
dönemin genel felsefi ölçüde teolojik ba¤lamda düflünülüyor ve Tanr›’n›n yarat›s› olarak görülüyordu.
özelli¤ini yans›tarak,
ontolojik, metafizik ve dini
Bu yaklafl›ma göre, Orta Ça¤’da güzelin aflk›nsal olarak ele al›nmas› da tart›fl›l›r
karakter tafl›r. çünkü güzel, birlik, do¤ru ve iyi gibi tüm var olan›n ba¤›ms›z niteli¤i veya s›fat› gi-
bi de¤il de sadece iyili¤in bir yönü olarak al›nm›flt›r. Sanatlar›n ele al›n›fl›na gelin-
ce, modern güzel sanatlar s›n›fland›rmas›n›n Orta Ça¤da olmad›¤›n›; sanat denin-
ce gramer, mant›k, retorik, aritmetik, geometri, astronomi ve müzik alanlar›ndan
oluflan liberal sanatlar›n anlafl›ld›¤›n› görüyoruz. Bunlar›n d›fl›nda kalan görsel sa-
natlar, yaz› ve müzik performans› ve hatta fliir bu dönemde sadece pratik beceri
veya zanaat olarak görülmekteydi.
Gerçekten de sanat›n, zanaat temelli görüldü¤ünü Aquinas’›n sanat konusun-
daki iki ünlü ifadesinde; “Sanat yap›lmas› gereken fleye iliflkin do¤ru bilgidir” ve
“Sanat, yap›lacak fleylere iliflkin yapma ve düflünme ilkesidir” (aktaran, Eco
1999:149) ifadelerinde görebiliriz. Bu ifadeler, Orta Ça¤ sanat anlay›fl›n›n biliflsel
boyutunu ve beceri yönünü aç›kça yans›tmaktad›r. Ço¤u araflt›rmac›n›n tespit etti-
¤i gibi, Orta Ça¤ düflünürü güzel kavram›yla “yaln›zca soyut bir kavram› kastet-
mez, ayn› zamanda somut deneyimlere göndermede bulunur” (Eco 1999:18).
www.evrenselpdf.com
Orta Ça¤ düflünürleri için ak›l yoluyla kavranan güzellik deneyimi ahlaki ve
psikolojik bir gerçekliktir ve bunu göz ard› etmek bu dönemin kültürünün yanl›fl
yorumlanmas›na neden olur (Eco 1999: 18). Bu dönemdeki estetik ilgi alan›n›n gü-
nümüz estetik ilgi alan›ndan daha kapsaml› oldu¤u aç›kt›r. Bu dönemde, duyula-
ra dayanan be¤enilerin yan› s›ra ilahi ve ruhsal alana yönelik be¤eni, sevgi ve öz-
lem bu estetik ilgi alan›n›n içerisinde temellendirilmifltir. Bu da estetik ilgi alan›n›
ayn› zamanda dini, metafiziksel, ahlaki ve psikolojik bir alan hâline getirmifltir. Or-
ta Ça¤ döneminde bir caminin veya kilisenin olabildi¤ince görkemli bir yap› ola-
rak infla edilmesi ideali, insanlar için be¤enilen bir eser meydana getirmekten zi-
yade, kutsal olan› en iyi flekilde temsil etmek ve Tanr›’n›n be¤enisini ve lütfünü ka-
zanmak inanc›ndan kaynaklanm›fl olabilir. Dahas›, Umberto Eco’nun da belirtti¤i
gibi, günümüz estetik anlay›fl›nda mevcut etik ideallerle örtüflmeyen fleyler de es-
tetik zevk duygusu yaratabilirken, “böyle bir fley Orta Ça¤l›lar için kesinlikle geçer-
li de¤ildir” (Eco 1999: 134). Antik Ça¤’da sanat, sanatç›, sanat ürünü, güzel ve gü-
zelin bilgisi insan edimleri çerçevesinde düflünülürken Orta Ça¤’da tüm bu unsur-
lar H›ristiyanl›¤›n Tanr› ve do¤a anlay›fl› ve bunlar›n karfl›l›kl› iliflkisi çerçevesinde
aç›klanm›fl ve temellendirilmifltir.
Orta Ça¤ bat› dünyas› sanat ve esteti¤i- Resim 4.1
nin de¤eri üzerine yap›lan tart›flmalar›n he- Müzi¤in
men hemen ayn›s› ‹slam esteti¤i için de söz matematiksel oran
konusudur. Birçok araflt›rmac›ya göre Orta ve orant› olarak
Ça¤ ‹slam, H›ristiyan ve Yahudi dünyas›nda tasvir edildi¤i,
Pisagorcu sanat
ortaya ç›kan sanat ve estetik anlay›fllar›n›n anlay›fl›n›n
belirgin bir ortak özelli¤i vard›r. Bu üç me- etkilerini gösteren
deniyette estetik sorunlar›n birço¤u Klasik Orta Ça¤ sonlar›na
ait bir resim.
Antik Ça¤’dan al›narak kavramsal olarak gü-
zel irdelemesi; güzelin psikolojik, alg›sal ve
deneyimsel yönüne iliflkin temellendirme-
ler yap›lm›fl olsa da tüm bunlar dönemin
metafiziksel, ontolojik ve dini inanç temeli
üzerine savunulmufltur. Orta Ça¤ esteti¤i-
nin bu özelliklerini afla¤›daki sayfalarda ele
alaca¤›m›z Skolastik felsefesinin önde ge-
len düflünürleri Augustinus ve Aquinas ile
Orta Ça¤ ‹slam düflünürleri Farabi, ‹bn Si-
na, ‹bn Rüfld ve Mevlana’n›n görüfllerinde
daha yak›ndan tan›maya çal›flaca¤›z.
ST AUGUST‹NUS VE AQU‹NAS’IN GÜZEL ÜSTÜNE

GÖRÜfiLER‹
St. Augustinus (354-430) Orta Ça¤ H›ristiyan felsefesinin önde gelen filozoflar›n-
dan biridir. Çal›flmalar›n›n tümünü inceledi¤imizde Augustinus’un güzel kuram›n›n
birlik, say›, eflitlik, oran ve düzen kavramlar› üzerine kurulu oldu¤unu görmekte-
yiz. Gençlik y›llar›nda kaleme ald›¤› ‹tiraflar adl› eserinde bu konunun o zaman-
lar ilgisini çekti¤ini belirtir:
“Dostlar›ma flöyle soruyordum: ‘Acaba güzelden baflka bir fley mi seviyoruz? Öyleyse
güzel ne? Peki güzellik ne? Sevdi¤imiz nesnelerde bizi cezbeden ve büyüleyen ne?
Çünkü onlarda güzellik ve cazibe olmasa bizi asla kendilerine çekemezlerdi.’ Bu ko-
www.evrenselpdf.com
nuyu haddinden fazla düflündüm ve gördüm ki, bu nesnelerin biçimlerinde bir çe-
flit bütünlük var ve bu yüzden güzeller, sonra bir çeflit oranlar› var, yani bir fley bafl-
ka bir fleye gayet güzel uyabiliyor, t›pk› bedenin bir parças›n›n bütünüyle uyumlu ol-
mas› gibi ya da bir ayakkab›n›n aya¤a uymas› gibi ve bu türden benzer fleyler” (‹ti-
raflar: 120-121).
Yukar›daki paragrafta Augustinus’un güzellik anlay›fl›n›n temel kavramlar›ndan

bütünlük, oran ve uyum kavramlar›yla neyi kastetti¤ini k›saca görebiliyoruz. Bir de
bütünlük kavram›yla yak›n iliflkili olan birlik kavram› vard›r ki bu kavram onun es-
tetik kuram›nda daha merkezi bir öneme sahiptir. Augustinus’a göre, en eksiksiz
uyum birlik olmada ortaya ç›kar. Bu nedenle, tüm gerçekli¤in ve her türlü güzel-
li¤in bafll›ca biçimi birliktir. Birlik bir bak›ma derecelidir çünkü baz› varl›klar di¤er-
lerine göre daha çok birliklidir. Tanr› tam olarak birlik sahibidir. Tek tek fleylerin
birlik olarak varolufllar› ve onlar›n tekrarlama mümkünat› oran, ölçü ve say›ya ne-
den olur. Bütün sanatlarda istenen orant›d›r. Orant› varsa her fley güzeldir. Orant›
ve uyum birli¤i arar, birli¤i gerektirir. Duyular dünyas›nda görülen fleyler birli¤e
yöneldikleri ve onu gerçeklefltirdikleri oranda güzeldirler. Augustinus, Platon’un
etkisinde kalarak, Tanr›’n›n dünyay› yarat›rken say›y› temel ilke olarak kulland›¤›-
n› söyler. Her fley say›ya dayan›r. Tanr›n›n zihninde var olan biçimlere kat›lan nes-
neler say›sal özelliklerine göre vard›rlar. Say›lar, hem varl›k hem de güzel için te-
meldir. Parçalar aras›nda benzerlik ve eflitlik art›kça birlik artar. K›saca say›ya gö-
re yarat›lm›fl güzel; birlik, oran ve düzenden kaynaklan›r.
Augustinus’a göre güzelli¤in Augustinus’a göre, güzel d›fltan gelen bir fley de¤ildir çünkü güzele esas olan
temel biçimi birliktir. birlik varl›¤a da esast›r ve tek tek cisimler ve canl›lar tam da bu yüzden gerçekte
Görülen fleyler bu birli¤e
yöneldikleri için güzeldirler.
olduklar› derecede güzeldirler. Güzel yarg›s› ayn› zamanda düzenin kavranmas›n›
En yetkin birlik ise Tanr›’d›r. da içerir. Düzen say› ve ba¤lant› içerdi¤inden rasyonel bir karaktere sahiptir. Dü-
zeni kavramaktan elde edilen haz di¤er hazlardan farkl›d›r ve onlarla karfl›laflt›r›la-
maz. Dahas›, düzenin kavranmas› normatiftir: Düzensel nesne olmas› gerekti¤i gi-
bi olan olarak alg›lan›r ve anlafl›l›r. Bu normatif yön sanatç›lara görmeleri gereke-
ni oldu¤u gibi görmelerinde yard›m eder. Ne var ki, bu duyumda verilen bir fley
olmay›p ilahi ayd›nlanma yoluyla gerçekleflen bir fleydir. Tanr›’n›n ›fl›¤› sayesinde
tanr›sal biçimler sanatç›n›n zihninde oluflur. Bundan ç›kan sonuç fludur: Güzeli gö-
ren kifli güzel yarg›s›nda tamamen nesneldir çünkü güzel öznel ölçüt kabul etme-
di¤i gibi, görecelilik içeren bir kaynaktan da gelmez.
Augustinus’a göre taklit, komedya, fliir yalanlarla doludur. Ancak bu, sanatlar›n
içerdi¤i yalanlar›n amac› insanlar› kand›rmak veya yan›ltmak de¤il, onlara zevk
vermektir. Ona göre, sanatlar›n gerçe¤i aktarmamas›nda kas›t aramamak gerekir.
Sanatlardaki yalanlar sadece insana haz vermek için gerekli kurgusal yalanlard›r.
Augustinus’un Platoncu geçmifli felsefesini büyük oranda etkilese de yine de Pla-
ton’un sanata yaklafl›m›ndan farkl› bir sanat anlay›fl›n›n oldu¤unu söyleyebiliriz.
Platon, sanat› metafizik ve politik çerçevede ele alarak varl›k ve devlet aç›s›ndan
tart›fl›rken, Augustinus tüm tan›m ve çözümlemelerini inanç temelinde savunur.
Aquinas’›n (1225-1274) estetik görüflü onun güzel ile sanat aras›nda yapt›¤› ay-
r›mla iliflkilidir. Ona göre, sanat belli bir pratik düzen içerisinde yap›lmas› geren ifl,
pratik edim veya yapma biçimidir. Buna karfl›n güzellik bir eylem içermez; salt bil-
medeki doyma, derin düflüncedir. Güzel, bilifl yetisinde var olur ve edilgendir. Gü-
zel, estetik nesneyle onu izleyen estetik özne aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim içeri-
sinde görüfle zevk veren fleydir.
www.evrenselpdf.com
Di¤er Orta Ça¤ düflünürlerinde oldu¤u gibi, Aquinas’a göre de güzellik ile iyi-
lik aras›nda do¤rudan iliflki, hatta özdefllik vard›r. Güzel, varl›¤›n öz niteli¤idir; an-
cak o birlik, do¤ruluk veya iyilik nitelikleriyle birlikte ortaya ç›kar. Aralar›ndaki
fark, iyili¤in arzulama yetisiyle iliflkili olmas›na karfl›n, güzelli¤in bilme yetisiyle
iliflkili olmas›d›r. Aquinas’a göre, bir nesne iyiyse güzeldir. Güzellik ve iyilik iliflki-
li olduklar› nesne ba¤lam›nda ayn› gerçekliktirler çünkü her ikisi de nesnenin öz-
sel biçimine dayan›r. Güzel fleyler alg›land›klar›nda zevk uyand›ran fleylerdir. Alg›-
laman›n biliflsel oldu¤u düflünülürse güzel onu görenin alg›s›yla, biliflsel yap›s›yla
belirlenir. Ancak bu Aquinas’›n tamamen biliflsel öznelci bir yaklafl›m sergiledi¤i
anlam›na gelmez. Çünkü ona göre, güzeli belirleyen, estetik öznenin alg›s›, bilifli
veya bilgisi olmas›na karfl›n tüm bunlar› ve bunlardan kaynaklanan estetik zevki
belirleyen fley nesnenin nesnel özellikleridir. Bir cisimle ilgili güzel bir deneyimi-
nin olabilmesi için o cisimde belli flartlar›n veya özelliklerin gerçekleflmesi gerekir.
Bunlar; bütünlük veya kusursuzluk, uygun oran ve uyum, aç›kl›k veya görkem
özellikleridir.
Bütünlük gereklidir çünkü eksik fleyler, bu eksiklik özellikleri nedeniyle biçim-
den yoksundur. Bu bütünlük, nesne amac›na ulafl›rsa gerçekleflir. Güzellik, amaç-
l›l›¤›n sonucudur. Cismi meydana getiren parçalar aras›nda da uygun oran ve
uyum gereklidir. Bu estetik orant› salt matematiksel veya flekilsel bir orant› de¤il-
dir; bir varl›¤›n do¤as›na ve amac›na uygun gelendir. Aç›kl›k ise biçimin maddeye
yerlefltirilmesiyle ortaya ç›kar. Aç›kl›k nesnenin içindeki biçimin öz belirimidir.
Aç›kl›k d›fltan gelen bir fley de¤ildir, nesnenin kendindedir. Aç›kl›k nesnenin zihin
taraf›ndan alg›lanmas›n› art›r›r; bu yüzden, nesne ne kadar aç›kl›k bar›nd›r›rsa o
oranda zihin taraf›ndan alg›lan›r ve deneyimlenir. Nesnedeki bu yetkinlik ve aç›k-
l›k bir bilinç taraf›ndan alg›land›¤›nda insanda haz duygusu meydana getirir; yani,
bir estetik tutum gelifltirir. Estetik de¤er ve estetik haz bilinçli bir özne ile nesne
aras›ndaki iliflki sonucu ortaya ç›kar.
Daha önce gördü¤ümüz gibi Plotinus biçimle güzelin iliflkisi üzerinde durmufl
olmas›na karfl›n tek tek duyulur varl›klar›n kendilerine özgü gerçekli¤inin oldu¤u-
nu kabul etmedi¤inden onun güzellik yaklafl›m›nda biçim gerçe¤in sadece bir göl-
ge fenomeni olarak kalm›flt›r. Aquinas ile birlikte biçim cisimleflerek tek tek nesne-
lerin güzelli¤i bu cisimleflen biçimde ait olduklar› öz biçimin kendisini bilince aç-
mas›yla ortaya ç›k›yor. Ancak bu öz biçimi tek tek nesnelerin kendi bireysel biçim-
leri olarak de¤il, ait olduklar› türlerin biçimleri olarak ortaya ç›kar. Plotinus’un
Aristoteles’ten uyarlayarak gelifltirdi¤i bu görüfl Orta Ça¤’›n tümeller ve tikeller tar-
t›flmas›na dayan›r. Bu noktada Duns Scotus, Aquinas’›n görüfllerine tamamen kar-
fl› ç›kar.
Aquinas’a göre bütünü oluflturan parçalar bütünü oluflturduklar›nda kendi öz-
sel biçimlerini yitirip oluflan bütünün özsel biçimini al›rlar. Scotus’a göre ise parça-
lar›n özsel formlar› bütünün ya da birleflimin özsel formu karfl›s›nda edilgen de¤il-
dir, tam tersine parçalar hem birbirini, hem de bütünün özsel biçimini etkiler. Gü-
zellik parçalar›n kendi aralar›ndaki tüm iliflkilerin niteli¤inden kaynaklan›r. Sco-
tus’a göre bir fleyin “bu”lu¤u, yani, bireyli¤i ve bu fley oluflu, özden üstündür; te-
kil olarak belirlendi¤i, kusursuz ve biricik oldu¤u için vard›r. Bu nedenle, güzellik
cisimdeki “bu”lu¤un, bireyselli¤in alg›lanmas›yla ortaya ç›kar (Eco 1999:142). Sco-
tus’un bu yaklafl›m›yla Orta Ça¤ sadece tümel olarak güzelin sezinlenmesi ve alg›-
lanmas›n› temellendirmeye çal›flan bir dönem de¤il, ayn› zamanda tekil anlamda
güzelin sezgisini ve alg›s›n› temellendirmeye çal›flan bir dönem olmufltur.
www.evrenselpdf.com
SIRA S‹ZDE Orta Ça¤dakiSIRA

yediliS‹ZDEsanat s›n›fland›rmas›nda gramer, mant›k, retorik, aritmetik, geometri,
3 astronomi ve müzik konular› yer alm›flt›r. Ça¤dafl sanat s›n›fland›rmalar›n› araflt›rarak Or-
ta Ça¤ sanat› ile günümüz sanat› aras›nda hem sanat türleri hem de sanat anlay›fl› bak›m›n-
dan ne gibi Dfarkl›klar
Ü fi Ü N E L ‹ M
oldu¤unu belirlemeye çal›fl›n›z.
S O R U ORTA ÇA⁄
S O R U‹SLAM ESTET‹⁄‹
Orta Ça¤ ‹slam sanat ve estetik anlay›fl›n›n genel özelli¤i t›pk› H›ristiyan Orta Ça-
¤’›nda oldu¤u gibi, ontolojik, metafizik, dinî ve ahlâkî özellikler tafl›mas›d›r. Hem
D‹KKAT D‹KKAT
metafizik hem de psikolojik temellendirme aç›s›ndan Antik Yunan felsefesinin Fa-
rabi (870-950), ‹bn Sina (980-1037) ve ‹bn Rüfld’ün (1126-1198) estetik anlay›fllar›
N N
SIRA S‹ZDE üzerine aç›kSIRA birS‹ZDE
etkisi vard›r (Taflkent, 2009: 38). Bu etki özellikle iyi ve güzel ara-
s›nda kurulan iliflkinin yan› s›ra Tanr›-evren iliflkisine dayanarak Tanr› ile evrende-
AMAÇLARIMIZ
ki güzelliklerin aç›klanmas›nda sudûr kuram›n›n kullan›lmas›nda kendini gösterir.
AMAÇLARIMIZ
‹fade etti¤imiz metafizik ve dini temel çerçevesinde, ‹slam esteti¤inde sanat ya-
p›t›n›n de¤eri hakikate uygun düflmesi, yararl›, iyi ve mükemmel olmas›na ba¤l›d›r
K ‹ T A P (Koç, 2009). K Bu‹ T anlamsal
A P ve içsel ba¤lant› d›flta tutularak ‹slam sanat›n› ve estetik
anlay›fl›n› de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Örne¤in, ‹slam sanat›nda estetik de-
¤erin soyut olana yak›nl›k veya uzakl›¤a göre belirlenmesi hakikate ve mükem-
TELEV‹ZYON melli¤e yak›nT E L E olmas›ndan
V‹ZYON dolay›d›r.
Bu nedenle ‹slam Felsefesinde güzelin metafiziksel ya da duyularla alg›lanama-
‹slam düflünürlerine göre,
alg›lanan dünyadaki yan güzellik olarak ele al›nmas› güzel kavram›n› Tanr› ile iliflkili olarak ele almay›
varl›klar›n güzelliklerinin gerektirmektedir. ‹slam filozoflar› da genel olarak bu yolu izlemifllerdir. El Kindi,
nedeni
‹ N T E Zorunlu
R N E T Varl›k ya da
‹lk Sebep, yani Tanr›’d›r. Farabi, ‹bn‹ NSinaT E R Nve
E T ‹bn Rüfld gibi düflünürlerin metafizik anlay›fllar›nda Zorunlu
Varl›k, Bir, ‹lk Varl›k, ‹lk Sebep ve Tanr› kavramlar› ayn› anlama sahiptir. Bu dü-
flünürler, t›pk› Plotinus’un metafizi¤inde oldu¤u gibi, Zorunlu varl›ktan evrendeki
di¤er varl›klar›n nas›l meydana geldi¤ini aç›klamak için sudûr kuram›na baflvur-
mufllard›r. Zorunlu Varl›k ile evren aras›nda söz konusu olan varl›k veren-varl›k
verilen iliflkisi tek tek güzellerin güzelli¤inin aç›klanmas›nda da ayn› flekilde geçer-
lidir. Bir baflka deyiflle, Kendisi Mutlak Güzel ve ‹yi olan Tanr›’dan meydana gele-
cek her fleyin, O’nun varl›¤›na uygun olarak, güzel, iyi ve yetkin olaca¤› kabul
edilmifltir. Farabi’ye göre “Güzellik, parlakl›k ve ihtiflama sahip her mevcûd, varl›-
¤› en mükemmel durumda oland›r. ‹lk Olan’›n varl›¤› en mükemmel varl›k oldu-
¤una göre, onun güzelli¤i güzel olan her fleyin güzelli¤inin üstündedir” (Farabi,
1993, aktaran Taflkent, 2009:67). Benzer görüfl ‹bn Sina taraf›ndan da dile getirilir.
Ona göre, “Zorunlu Varl›k S›rf Güzellik ve parlakl›k sahibidir. O her fleyin güzelli-
¤inin ve her fleyin hofllu¤unun ilkesidir”(‹bn Sina, 1960, aktaran, Taflkent, 2009: 78)
Ayn› düflünce Mevlana (1206-1274) taraf›ndan da dile getirilmifltir. Ona göre,
nesnelerde görülen güzellikler Tanr›’n›n belli bir zaman için onlara verdi¤i bir ni-
teliktir. Bu güzellik geri al›n›nca, nesnede veya insanda var olan güzellik de kay-
bolur:
“Bir duvar›n üzerine bir nur düfler. O nur duvar›n de¤ildir. Duvar o nuru aksettiren
bir ayna gibidir. Güzellerde görülen güzellik de onlar›n de¤ildir. Muvakkat bir zaman
için onlara lutf edilmifl olan ilahi güzelliktir... Bütün güzellikler, kudretler, güçler, fa-
ziletler ve ma’rifetler hep güzellik güneflinden, yani Haktan’d›r. O güneflten ötelerden,
bu tarafa gelmifl vurmufltur. O güneflin ›fl›¤› y›ld›zlar gibi geri döner. Ve vurdu¤u flu
beden duvar›n› terk eder, çekilir gider. Güneflin ›fl›¤› çekilip günefle geri gidince, her be-
den duvar› karanl›k ve simsiyah kal›r” (Mevlana, 2005, Cilt 3-4:186; cilt 5-6: 86).
www.evrenselpdf.com
Görülece¤i üzere, ‹slam filozoflar› güzelin metafiziksel ve dini temelini aç›klar-

ken Tanr›’ya at›fta bulunarak tüm güzelliklerin kayna¤› ve sahibi olarak O’nu gös-
termifllerdir. Bu yaklafl›m, Plotinus’la bafllayarak özellikle Orta Ça¤ H›ristiyan dü-
flünürlerinde egemen olan güzellik anlay›fl›yla temelde ayn›d›r.
‹slam filozoflar› güzelin metafiziksel te-
Resim 4.2
melinin yan› s›ra psikolojik veya duyumsal
aç›dan da incelemifllerdir. Bu incelemede Mevlevilikte önemli
bir ritüel olan
haz, hofllanma ve hayret kavramlar› önemli sema, Mevlevili¤in
bir yer tutar. Örne¤in ‹bn Sina, fliir üzerine metafiziksel-dini
yazd›¤› eserinde fliirin estetik de¤erinin or- boyutunun estetik
taya ç›kard›¤› hazza, memnuniyet ve mutlu- d›flavurumunu
yans›t›r. Sa¤ elin
lu¤a; taklide dayanmas›na ve insanlar›n do- yukar›ya do¤ru, sol
¤al olarak vezin ve melodilere sevgi duy- elin de afla¤›ya
malar›na ba¤lar. Ona göre, sanat›n temelin- do¤ru aç›k olmas›
Tanr›’dan al›p
de var olan taklit çocukluktan itibaren insan insanlara vermeyi
do¤as›nda olan bir e¤ilimdir. Güzeli metafi- temsil eder.
zik temelden ziyade psikolojik aç›dan ele
alan Farabi bu kavram› birlik, düzen ve uy-
gunluk aç›s›ndan aç›klar.
Daha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, este-
tik anlay›fl salt insan zihninde, düflüncesin-
de veya kitaplarda olan bir fley de¤ildir. Es-
tetik anlay›fl, soyut ve somut her tür sanat
eserinde aç›¤a vurur. Örne¤in; fliirde, resimde, minyatürde, hat sanat›nda, heykel- Oliver Leaman’a göre, salt
de ve mimaride dönemin ve sanatç›n›n estetik anlay›fl›n› görebiliriz. Oliver Lea- tarihsel ve ba¤lamsal bak›fl
aç›s›ndan hareket edersek
man’a göre ( 2010), sahip oldu¤u dini ve metafiziksel temelden hareketle salt ba¤- ‹slam esteti¤inin birçok
lamsal bir yaklafl›mla ‹slam sanat›n› anlamaya çal›flmak onun duyuflsal estetik de- özgün yan›n› göremeyiz.
¤erini görmemizi engeller. Ona göre, bir sanat eserinin estetik de¤erini anlamak
için ille de onu üretenin zihninden neler geçti¤ini bilmemiz gerekmez (Leaman,
2010: 24). Nas›l ki bir do¤al nesnenin geçmifli hakk›nda hiçbir fley bilmiyor olsak
da onu estetik olarak de¤erlendirebiliyorsak, “bir sanat eserinin tarihi ba¤lam›na
dair her fleyi bilmesek de hatta hiçbir fley bilmesek de bu sanat eseri bizim için et-
kileyici olabilir” (Leaman, 2010: 256).
www.evrenselpdf.com
Özet
N
A M A Ç
Antik Ça¤ düflünürlerinin estetik ve sanat konu- söyleyebiliriz. Sanatla ilgili Devlet’te yer alan ko-
1 sundaki görüfllerini tan›mak. nulardan bir di¤eri sanat›n devletteki yeri, konu-
Antik Ça¤ felsefecileri bütünüyle estetik veya sa- mu ve önemine iliflkindir. Platon, baz› sanatlar›n
nat felsefesine ayr›lm›fl bir eser kaleme almam›fl gençleri yan›ltt›¤›n›, toplumu kötü etkiledi¤ini,
olmakla birlikte, çeflitli eserlerinde konuyla ilgili ak›ldan çok duygunun kontrolüne izin verdi¤ini
ayr›nt›l› temellendirmeler yapm›fllard›r. Bu döne- belirterek sanat›n ideal bir devlette daima kon-
min en önemli filozoflar›ndan Platon’un güzellik trol alt›nda olmas› gerekti¤ini düflünür. ‹deal dev-
ve sanat anlay›fl› Sokrates’in etkisinin görüldü¤ü lette sadece gerçek güzeli ve erdemleri alg›lama-
gençlik dönemi yaz›lar›nda kavramsal, olgunluk ya yard›m edecek sanatlara yer oldu¤unu belirte-
döneminde metafiziksel ve ontolojik, Pisagorcu- rek gerekti¤inde sanat ürünlerinin sansür edil-
lu¤un etkisinin görüldü¤ü yafll›l›k döneminde ise mesi fikrini savunur. Antik Ça¤›n bir di¤er önem-
matematiksel görüflü temsil eder. Büyük Hippias li düflünürü Aristoteles Poetika (fiiir Üstüne) adl›
diyalogundaki kavramsal çözümlemede tek tek eserinde Platon’un sanat›n mimetik bir etkinlik
güzel fleylerin güzelin kendisini tan›mlayamaya- oldu¤u görüflüne kat›lsa bile, onun estetik edi-
ca¤› vurgulanarak güzel ile uygunluk, kullan›fll›- min de¤erini ve özerkli¤ini savundu¤unu görü-
l›k, yarar ve haz aras›ndaki iliflki irdelenmifltir. yoruz. Aristoteles’in sanat anlay›fl›nda sanat in-
Bu diyalogta Sokrates’in yapmaya çal›flt›¤› fludur: san psikolojisi çerçevesinde temellendirilir. Sa-
Güzel kavram›n› öyle tan›mlayal›m ki, bu tan›m- nat›n insan do¤as›ndan kaynaklanan iki temel
da güzel herhangi bir kifliye, durumu, nesneye nedeni vard›r: Taklit içtepisi ve taklit ürünler kar-
veya ölçüte göre de¤iflmesin. Bu kavramsal irde- fl›s›nda duyulan hofllanma. Aristoteles’e göre, sa-
leme esas itibariyle güzelin gerekli ve yeterli ko- nat bilgi veren ve ö¤renmeye katk›da bulunan
flullar›n› belirlemeyi amaçl›yor olsa da, asl›nda bir mimetik etkinliktir; bu yüzden de de¤erlidir.
Platon’un sonraki yaz›lar›nda ortaya ç›kan güze- Sanat›n sa¤lad›¤› bilgi genel ve mümkün olan›n
lin metafiziksel olarak ele al›nmas›na bir temel bilgisidir. Aristoteles, estetik deneyim ve yarg›y›
de oluflturur. Olgunluk dönemini yans›tan fiö- estetik nesneye, estetik özneye ve onlar aras›n-
len’de ise Platon, yine hocas› Sokrates’in a¤z›n- daki iliflkiyi dayanarak aç›klamaya çal›fl›r. Bu
dan güzelin özsel bir irdelemesini sunar. Böyle aç›klamay› Platoncu mimetik sanat kuram›na kat-
bir güzel, do¤umsuz, ölümsüz, artmaz, eksilmez harsis kuram›n› ekleyerek yapar. Katharsis kura-
bir güzelliktir; ebedi ve ezelidir, bütün di¤er gü- m›na göre sanat›n amac› uyand›rd›¤› duygularla
zellikler ondan pay al›rken o kendinde var, ken- insan ruhunu tutku ve arzulardan temizlemektir.
dinin nedeni ve kendisiyle hep bir örnektir. Pla- Buna göre sanat sadece biliflsel boyutu olan bir
ton, yafll›l›k dönemi eserlerinden olan Timaios fley de¤il, ayn› zamanda duyuflsal boyutu da olan
diyalogunda bu tözsel güzellik anlay›fl›ndan fark- bir fleydir. Estetik de¤er, bu duyuflsal boyut in-
l› olarak güzeli daha somut ve ölçülebilir bir fley san ruhunda ar›nma yaratt›¤› sürece artar; tersi
olarak tan›mlar: Do¤ru ve uygun orant› olarak durumunda azal›r. Bu ba¤lamda Aritoteles, este-
güzel salt geometrik formdur. Ayr›ca Platon, Dev- tik ile etik aras›nda iliflki kurarak sanat›n ve sa-
let adl› eserinde sanat›n do¤as›, toplumdaki ve natç›n›n amac›n›n toplumsal normlar ve düzenle
insan hayat›ndaki yeri üzerine çözümlemelerde iliflkili olarak bir ar›nma ortam› yaratmak oldu¤u-
bulunarak kendi metafizik ve ontolojik kuram› nu söyler. Aristoteles’in kuram›nda estetik, etik
çerçevesinde “Sanat nedir?” sorusuna yan›t arar. ile yak›ndan iliflkili hatta onun güdümü alt›nda-
Ona göre, sanat gerçeklikten üç derece uzak d›r. Yeni-Platonculu¤un kurucusu Plotinus ise
olan, kopyan›n kopyas›n› üreten mimetik veya Dokuzluklar adl› eserinde kendi metafizi¤iyle
taklitsel bir insan etkinli¤idir. Sanat gerçekli¤in do¤rudan iliflkili bir güzel kuram› ortaya koyar.
bilgisini vermez çünkü mimetik etkinlik san›lar Ona göre, tüm varl›klar›n nedeni olan Bir ezeli,
alan›yla s›n›rl›d›r. Bu aç›dan, Platon’la birlikte ilk ebedi, bölünmez, yetkinlik ve bütünlük sahibi-
kez sanat epistemolojisinin temellerinin at›ld›¤›n› dir. Duyusal dünyan›n varl›klar› güzelliklerini su-
www.evrenselpdf.com
dûr yoluyla birden al›rlar. Bu varl›klar ayn› za- N

AM A Ç
Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da estetik ve sanat felsefe-
manda Bir’e ulaflmada arac› görev görürler. Este- 3 sinin genel özelliklerini ifade etmek.
tik deneyim, tutum, duyum ve yarg›lar insan› Antik Ça¤da ve Orta Ça¤da estetik ve sanat fel-
Bir’den uzaklaflt›rmaz; tam aksine onu Bir’e yak- sefesi bugün oldu¤u gibi felsefenin ba¤›ms›z ana
laflt›r›r. Tek tek varl›klar›n güzelliklerinin dene- dallar›ndan biri olmamas›na ra¤men dönemin
yimlenmesi mutlak Akl›n ve Bir’in deneyimlen- önde gelen felsefecilerinin estetik ve sanat felse-
mesinde ilk basamak oluflturur. fesinin temel konu ve sorunsallar›na çal›flmala-
r›nda de¤indiklerini görürüz. Sokrates’le birlikte
N
AM A Ç
Orta Ça¤ düflünürlerinin estetik ve sanat konu- felsefenin ilgi oda¤›n›n kozmosdan nomosa, ya-
2 sundaki görüfllerini tan›mak. ni insana, onun eylem, davran›fl, duygu ve de-
Orta Ça¤ Skolastik felsefesinin ünlü düflünürü ¤erlerine dönüflmesi estetik konular›n›n incelen-
Augustinus güzel kuram›n› birlik, say›, eflitlik, mesi için f›rsat yaratm›flt›r. Bu dönemde estetik
oran ve düzen kavramlar› üzerine kurar. Ona gö- konusu hem metafiziksel, hem de kavramsal ve
re, tüm gerçekli¤in ve her tür güzelli¤in bafll›ca psikolojik olarak ele al›nm›flt›r. Bu metafiziksel
biçimi birliktir. Tanr› en yetkin birliktir. Tüm gö- ilgi Plotinus’la artarak devam etmifl; Orta Ça¤da
rünen fleyler bu yetkin birli¤e yöneldikleri için daha çok dini kaynakl› bir metafizi¤e dönüflerek
güzeldirler. Güzel olan fleyler en yetkin varl›ktan en üst düzeye ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda güzelin te-
pay ald›klar› için güzellikte öznellik ve görecelik mellendirilmesi, Platon, Augustinus, Farabi ve
olmaz. Orta Ça¤›n di¤er düflünürü Aquinas’a gö- Mevlana gibi düflünürlerce ‹dea, Bir, Mutlak Var-
re, sanat beceri ve pratik gerektirirken güzel ey- l›k, ‹lk Sebep veya Tanr› ile iliflkilendirilerek ya-
lem içermez, tamamen bilifl yetisinde var olur. p›lm›flt›r. Bu iki dönemin bir baflka ortak özelli¤i
Güzel onu alg›layan›n biliflsel yap›s› taraf›ndan sanat ve esteti¤in insan alg›s›n›n ve beceri üreti-
belirlenir. Güzeli belirleyen estetik öznenin alg›- minin bir parças› olarak görülmüfl olmas›d›r. Ay-
s› olsa da estetik be¤eniyi, dolay›s›yla yarg›y› be- r›ca, güzelin iyi kavram›yla özdefllefltirilmesi, etik
lirleyen fley nesnenin kendi nesnel özelikleridir. ile esteti¤in iç içe düflünülmesi bu iki dönemin
Bir cismin güzel olarak alg›lanmas› için o cismin ortak özelliklerindendir. Güzelle iyinin iliflkisi sa-
dört temel flart› veya özelli¤i (bütünlük, uygun- dece kavramsal temelde de¤il, ayn› zamanda ah-
luk, aç›kl›k ve görkem) bünyesinde bar›nd›r›yor laki, e¤itimsel ve estetik boyutlar›yla da ele al›n-
olmas› gerekir. Estetik yarg›n›n ölçütlerinin este- m›flt›r. Örne¤in Platon, e¤itimin bir amac›n›n da
tik nesnenin kendisinde bulunan özelliklere da- gençlere gerçek güzelli¤i görmeyi sa¤layarak on-
yand›¤› iddias› çerçevesinde Aquinas’›n modern lara erdemi ve iyiyi kazand›rmak oldu¤unu vur-
esteti¤in nesnelci estetik yarg› kuram›n›n ilk ör- gular. ‹deal bir devlette güzelin ve iyinin gençler
ne¤ini ortaya koydu¤u söylenebilir. El Kindi, Fa- taraf›ndan anlafl›lmas› devletin ve geleneklerin
rabi, ‹bn Sina ve ‹bn Rüfld gibi ‹slam felsefecile- sürmesi aç›s›ndan önemlidir. Antik Ça¤ ve Orta
rine göre alg›lanan dünyadaki varl›klar›n güzel- Ça¤ düflünürlerinin estetik ve sanat kuramlar›n›n
liklerinin nedeni Zorunlu Varl›k ya da ‹lk Sebep, a¤›rl›kl› olarak araçsalc› bir yan› söz konusudur.
yani Tanr›’d›r. ‹bn Sina’ya göre Zorunlu Varl›k Bu nedenle, sanat alan› özerk, kendinde de¤eri
s›rf güzellik ve parlakl›k sahibidir; di¤er her fle- olan ve bu de¤er için var olan bir alan olarak gö-
yin güzelli¤inin ve hofllu¤unun temel ilkesi Zo- rülmemifltir. Sanat, insan ve onun oluflturdu¤u
runlu Varl›k ya da Tanr›’d›r. En yetkin olan Tan- kurumlar için iyi, güzel ve yararl› olan› üretti¤i
r›’dan gelen her fley onun varl›¤›na uygun olarak sürece de¤erlidir.
güzel, iyi ve yetkin olacakt›r. Mevlana da ayn›
flekilde dünyada alg›lad›¤›m›z tüm güzelliklerin
Tanr›’dan kaynakland›¤›n› söyler.
www.evrenselpdf.com
N
AM A Ç
Güzellik ile yarar, iyilik ve do¤ruluk aras›ndaki
4 iliflkiyi kavramak.
Antik Ça¤ ve Orta Ça¤ estetik ve sanat kuramla-
r› göz önüne al›nd›¤›nda güzel kavram› yarar, iyi
ve do¤ru kavramlar›yla iliflkili olarak temellendi-
rilmifltir. Platon’un metafizi¤indeki idealar kura-
m› hat›rlanacak olursa varl›k hiyerarflisinin en te-
pesinde Do¤ru ve ‹yi ideleri bulunur. Platon, gü-
zel idesini bu iki mutlak ide ile ayn› ontolojik ve
epistemik statüye koyarak kendinden sonraki
Antik Ça¤ ve Orta Ça¤ felsefecilerini etkileyecek
güzel-iyi veya güzel-iyi-do¤ru anlay›fl›n› etkile-
mifltir. Böylece bir estetik de¤er olan güzel, ayn›
zamanda etik ve epistemik de¤er haline gelmifl
olur. Estetik de¤er, psikolojik, e¤itimsel ve sos-
yolojik zenginlik getirdi¤i sürece yararl›d›r. Bu
yüzden Platon ve Aristoteles esteti¤inde bir fleyin
estetik de¤eri, örne¤in güzelli¤i, o fleyin insan
hayat›na, topluma, gelenek ve göreneklere kat-
k›s›na, gençler üstündeki etkisine göre belirlenir.
Platon’a göre, sanat›n toplumdaki yeri ve ifllevi
bile getirdi¤i yarar ve iyilik temelinde veya ka-
zand›rd›¤› erdemler çerçevesinde düflünülür. An-
tik Ça¤ ve Orta Ça¤ estetik ve sanat kuramlar›n-
da güzel ile do¤ru aras›nda da bir iliflki vard›r.
Platon ve Aristoteles’in mimetik kuramlar› göz
önüne al›nd›¤›nda epistemik aç›dan bir birine
karfl›t iki görüfl ortaya ç›kar. Platon’a göre mime-
tik bir etkinlik olan sanat do¤runun bilgisini ver-
mez çünkü mimetik edimler gerçeklik alan›nda
de¤il san›lar alan›nda gerçekleflir; halbuki Aristo-
teles’e göre, mimetik etkinli¤e dayanan sanat ge-
nel do¤rulu¤un bilgisini verir. Plotinus ise sanat-
ç›n›n mimetik etkinli¤inde Bir’in, Güzel’in, Do¤-
ru’nun ve ‹yi’nin özünden bir fley yans›tt›¤› için
insan› mutla¤›n bilgisine yaklaflt›rarak yüceltti¤i-
ni söyler. Aquinas’a göre güzel ve iyilik aras›nda
do¤rudan bir iliflki vard›r. Varl›¤›n öz niteli¤i olan
güzel, birlik, iyilik ve do¤ruluk nitelikleriyle or-
taya ç›kar. Orta Ça¤da sanat, topluma, inançlara
ve ilahi düzene hizmet etti¤i sürece yararl›d›r,
iyidir ve güzeldir düflüncesi egemendir. Güzellik
ile iyilik aras›ndaki iliflki Orta Ça¤ ‹slam filozof-
lar› aras›nda da kabul edilen bir görüfltür. Güzel,
iyi oldu¤u için güzeldir.
www.evrenselpdf.com
1. Afla¤›dakilerden hangisi Platon’un güzellik anlay›fl›- 6. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Ça¤ ‹slam esteti¤inin
n›n özelliklerinden biri de¤ildir? özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Güzel, do¤ru ve uygun orant›d›r. a. Metafizik, dini ve ahlaki özellikler tafl›r.
b. Güzel, mutlak ve tözsel bir varl›kt›r. b. Sanat yap›t›n›n de¤eri hakikate uygun düflmesi,
c. Güzel sevginin nesnesi, onun yöneldi¤i fleydir. iyi ve mükemmel olmas›na ba¤l›d›r.
d. Güzel tüm güzelliklerin ondan pay ald›¤› bir var- c. Güzel kavram› mant›ksal olarak belirlenebilir.
l›kt›r.
d. Güzelin ayn› zamanda psikolojik ve duyumsal
e. Güzel, tek tek fleylerde güzel oland›r.
boyutu da vard›r.
e. Güzel kavram› duyularla alg›lanamayan yarat›-
2. Platon’un Büyük Hippias eserinde Sokrates’in güze-
c›yla iliflkili bir kavramd›r.
lin kavramsal olarak belirlenmesini ele ald›¤› diyalog-
larda güzel için afla¤›daki ölçütlerin hangilerinin uygun
olup olmad›¤› irdelenmifltir? 7. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Ça¤ liberal sanatlar s›-
a. Yararl›l›k, uygunluk, kullan›fll›l›k, görelilik, haz n›fland›rmas›nda yer almaz?
b. Yararl›l›k, uygunluk, mant›ksall›k, nesnellik a. fiiir
c. Mant›ksall›k, nesnellik, kullan›fll›l›k, görelilik b. Mant›k
d. Evrensellik, nesnellik, uygunluk, kullan›fll›l›k c. Retorik
e. Evrensellik, yararl›l›k, ahlakl›l›k, uygunluk d. Gramer
e. Geometri
3. Afla¤›dakilerden hangisi Platon’un güzel kuram› çer-
çevesinde savunulamaz? 8. Afla¤›daki düflünürlerden hangi ikisi güzele yönel-
a. Güzel kavram›n›n kendisi baflka, tek tek fleyle- meyi insan do¤as›nda var olan bir e¤ilim olarak görür?
rin güzel olmas› baflka bir fleydir.
a. Platon-Aristoteles
b. Güzel, zamana ve mekana göre de¤iflmeyen, gö-
b. Plotinus-Aquinas
receli olmayand›r.
c. Aristoteteles-‹bn Sina
c. Güzel, salt duyu yoluyla haz verendir.
d. Plotinus-St. Augustinus
d. Güzel, orant›l› olan ve ölçülebilendir.
e. Güzel ve ‹yi, mutlak ve gerçek varl›kt›r. e. Farabi-Mevlana
4. Afla¤›dakilerden hangisi Aristoteles’in sanat kura- 9. “Bir Orta Ça¤ mimari eserine bakan kifli sadece kili-
m›nda yer alan bir görüfl de¤ildir? se, katedral veya cami binas› görmez. Onun arkas›nda-
a. Sanat›n görevi ac›ma ve korku duygular›yla ru- ki de¤erleri de görür.” diye düflünen bir sanat yorum-
hu tutkulardan ar›nd›rmakt›r. cusu hangi bak›fl aç›s›ndan hareket etmektedir?
b. Sanatsal etkinlik salt estetik de¤erle iliflkili de¤il- a. Dini, metafizik, psikolojik
dir ayn› zamanda ahlaki de¤erle de iliflkilidir. b. Dini, metafizik, biçimsel
c. Sanat toplum içindir ve tüm toplumsal olgular›n c. Psikolojik, biçimsel, ontolojik
irdelenmesini gerektirir. d. Psikolojik, duyumsal, ba¤lamsal
d. Sanatsal de¤er sadece do¤ada olan›n oldu¤u gi- e. Dini, metafizik, ba¤lamsal
bi aktar›lmas›yla ortaya ç›kar.
e. Sanat genel olan üstüne bilgi üretir.
10. Afla¤›daki düflünürlerin hangisi güzeli metafiziksel
bir temel üzerine kurmaz?
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Augustinus’un güzel-
a. Platon
lik anlay›fl›n› yans›tmaz?
b. Aristoteles
a. Güzel, birlik, oran ve düzene dayan›r.
b. Gerçeklikten uzak yalanlar içeren sanat, insan› c. Plotinus
kand›rmay› hedefler. d. Aquinas
c. Güzel, say›sal olarak temellendirilebilir. e. Mevlana
d. Güzele ilahi ayd›nlanma yoluyla ulafl›l›r.
e. Güzel, onu görenin biliflsel yap›s› taraf›ndan be-
lirlenir.
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças›
DEVLET (601a-602c) - Bir ev eflyas›n›n, bir hayvan›n, bir davran›fl›n özellik-
- Öyleyse diyebiliriz ki flairler, Homeros baflta olmak leri, güzelli¤i, kusursuzlu¤u neyi gözetir? ‹ster insan, is-
üzere, en yüksek de¤erleri anlat›rken olsun, herhangi ter tabiat onu ne iflte kullanmak için yapm›flsa onu gö-
bir fleyi uydururken olsun, birer benzetmecidirler sade- zetmez mi?
ce; gerçe¤in kendisine ulaflamazlar. Demin dedi¤imiz - Baflka fley gözetmez.
gibi, ressam nas›l kundurac›l›¤›n ne oldu¤unu bilme- - Demek bir fleyi kullanman›n onu herkesten daha iyi
den bir kundura resmi yap›yor, bir sanat› onlardan çok bildi¤i, yapana gidip kulland›¤› aletin ifle yaray›p yara-
bilmeyenler de renklere, biçimlere bak›p onu sahici gi- mad›¤›n› söylemeye hakk› oldu¤u su götürmez. Örne-
bi görüyorlarsa, bu da öyle. ¤in, kaval çalan çald›¤› kaval› yapana bilgi verir, kava-
- Do¤ru. l›n nas›l olmas› gerekti¤ini söyler, o da sözünü dinler.
- fiair de her halde ele ald›¤› sanata, kelimeler ve cüm- - Elbette.
lelerle uygun renkler veriyor, asl›n› bilmedi¤i fleyin öy- - Demek ki kaval›n iyi ve kötü taraflar›n›, çalmas›n› bi-
le bir benzerini yap›yor ki, onun gibi yaln›z kelimeler- len söyleyecek, yapan da inanacak ona.
den anlayan kimseler, ölçüye, ritme, düzene kap›larak, - Evet.
flairin kundurac›l›¤› da, savafl sanat›n› da tam oldu¤u gi- - Bir çalg›y› yapan, onun iyili¤i, kötülü¤ü üstünde al-
bi verdi¤ini san›yorlar. Sözlerini öyle süslüyor ki sürük- danmaz; çünkü çalana dan›flm›fl ve dedikleri tutmufltur;
lüyor insanlar›. fiairlerin söyledi¤ini fliirin renklerinden ama as›l bilgi çalg›y› kullanandad›r.
s›y›r›p da yal›n söze çevirdin mi ne hale gelir, bilirsin; - Do¤ru.
denemiflsindir sen de bunu. - Peki ya benzetmeci? Resmini yapt›¤› fleyi kullan›r da
- Evet. m› bilir, iyisini, kötüsünü ay›rt eder? Yoksa gider, bilen-
- Baz› insan yüzleri vard›r hani, tazelikten baflka güzel- lere dan›fl›r, dediklerine uyar da öylemi yapar resimle-
likleri yoktur; gençlik bir çekildi mi üzelerinden, kimse rini?
bakmaz yüzlerine. Onlara benzetebiliriz fliirleri. - Ne onu yapar benzetmeci, ne de bunu.
- Bu benzetme do¤ru. - Demek ki benzetmeci benzetti¤i fleylerin asl›n› ne
- fiimdi flunu düflün bakal›m bir de: Uydurma varl›klar kendi bilir, ne de baflkalar›ndan ö¤renir.
yapan, benzetmeci dedi¤imiz adam gerçekten anlamaz, - Öyle görünüyor.
yaln›zca görünüflü bilir de¤il mi? - Yapt›¤› fleyleri bilmeyen bir usta! Ne hofl de¤il mi?
- Evet. - Pek hofl de¤il do¤rusu.
- Yar›da b›rakmayal›m bu konuyu, sonuna kadar gide- - Yapt›¤› her fleyi benzetecek,ama iyi mi, kötü mü oldu-
lim. ¤unu bilmeyecek. Benzetmeye çal›flt›¤› fley de her hal-
- Git bakal›m. de halka ve bilgisizlere güzel gelen neyse o olacak.
- Ressam, bir dizgin, bir de gem çizdi diyelim. - Baflka bir fley olamaz ki.
- Peki. - ‹flte flimdi iki fley üzerinde anlaflt›k san›r›m. Biri flu:
- Ama bunlar› yapan saraçla demircidir. Benzetmeci benzetti¤i fleylerin ne oldu¤unu pek bil-
- Dizginle gemin nas›l olaca¤›n› bilen ressam m›d›r? mez, yapt›¤› ifl ciddi insanlara yak›flmayan bir oyundur.
Hatta onlar› yapan saraçla demirci midir? Bundan anla- Öteki de flu: Tragedya fliiri düzenler, ister ‹ambos, ister
yan daha çok dizginle gemi kullanmas›n› bilen atlara Epos ölçüsünü kullans›nlar, bal gibi benzetmecidirler.
bakan de¤il midir? - Tamam.
-Çok do¤ru. - Peki, Zeus’un bafl› için, bu gerçekten üç derece uzak
- Bunu her fley için do¤ru sayamaz m›y›z? bir fley de¤il mi? Söyle öyle de¤il mi?
- Nas›l? - Öyle.
- Her fleye ba¤l› üç sanat var: Kullanma sanat›, yapma
sanat›, benzetme sanat›. Kaynak: Platon (1980). Devlet. Çeviren: Sabahattin
- Evet. Eyüpo¤lu ve M. Ali Cimcoz, ‹stanbul: Remzi Kitapevi, s.
287-289.
www.evrenselpdf.com

1. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon” bölü- 6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Orta Ça¤ ‹s-
münde yaz›lanlar› yeniden okuyun. Platon’un lam Esteti¤i” bölümünü yeniden okuyun. Orta
çeflitli dönemdeki yaz›lar›nda güzeli do¤ru ve Ça¤ ‹slam esteti¤i daha çok ontolojik, dini, ah-
uygun orant›, mutlak ve her fleyin ondan pay lâkî, metafizik ve psikolojik temellendirmeler
ald›¤› tözsel bir varl›k ve sevginin nesnesi ola- üzerinden güzel kavram›n› aç›klar. Güzel kav-
rak tan›mlad›¤›n› hat›rlayacaks›n›z. Ancak Pla- ram›n›n mant›ksal olarak belirlenmesi bu öne-
ton hiçbir zaman güzeli tek tek fleylerin güzelli- min genel özelliklerinden biri de¤ildir.
¤i olarak tan›mlamam›flt›r. 7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Orta Ça¤da
2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon” bölü- Estetik ve Sanat Felsefesinin Genel Özellikleri”
münü yeniden okuyun. Platon’un Büyük Hip- bölümünü yeniden okuyun. Retorik, mant›k,
pias diyalogunda güzel tart›flmas›n› yararl›l›k, gramer ve geometrinin liberal sanatlar s›n›flan-
uygunluk, kullan›fll›l›k, görelilik ve haz ölçütle- d›rmas›n›n içinde yer al›rken, fliir bir beceri ve
ri çerçevesinde tart›fl›p güzelin kavramsal bir ta- zanaat türü olarak görülür.
n›m›n› belirlemeye çal›flm›flt›r. 8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles”
3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Platon” bölü- ve “Orta Ça¤ ‹slam Esteti¤i” bölümlerini yeni-
münde yaz›lanlar› yeniden okuyun. Göreceksi- den okuyun. Aristoteles sanat›n varl›¤›n› insan
niz ki Platon gençlik döneminden itibaren gü- do¤as›ndaki taklit içtepisi ve taklit edilen nesne
zel kavram›n› tek tek fleylerin güzelli¤inden ay›- karfl›s›nda duyulan hofllanma duygusuna ba¤-
rarak Güzel ve ‹yi idealar› mutlak ve gerçek var- lar. ‹bn Sina da özellikle fliir sanat›n› tart›fl›rken
l›klar olarak al›r. Bu yüzden de gerçekten güzel fliir sanat›n›n taklide dayand›¤›n› ve insanlar›n
olan duyulur dünyaya ait olmad›¤› gibi, haz ve- do¤al olarak vezin ve melodilere sevgi duyduk-
ren bir fley olarak da al›namaz. lar›n› söyler. Her iki felsefeci için de güzele yö-
4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles” nelme insan do¤as›nda var olan taklit içtepisi
bölümünde yaz›lanlar› yeniden okuyun. Aristo- ve hofllanma e¤ilimlerinden kaynaklan›r.
teles katharsis kuram›yla sanat›n amac›n›n ac›- 9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Orta Ça¤da
ma ve korku duygular›yla ruhu tutkulardan ar›n- Estetik ve Sanat Felsefesinin Genel Özellikleri”
d›rmak oldu¤unu ileri sürmüfltür. Onun estetik bölümünü yeniden okuyun. Sözü edilen dü-
kuram›nda mimetik etkinlik salt estetik de¤er flünce maddi bir yönü bulunan sanat eserinin
tafl›yan bir etkinlik de¤ildir; mimetik etkinli¤in arkas›nda duran bir metafiziksel, dini ve ba¤-
amac› ayn› zamanda iyi ve ahlaki olarak olmas› lamsal boyut oldu¤unu vurgular.
gerekeni ortaya koymakt›r. Aristoteles estetik 10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Aristoteles”
nesnenin estetik öznede duygulardan ve tutku- bölümünü yeniden okuyun.
lardan ar›nma veya temizlenme yarat›p yarat- Aristoteles güzeli daha çok psikolojik aç›dan
mamas› aç›s›ndan sanatsal de¤eri oldu¤unu be- estetik özne ve nesne iliflkisi çerçevesinde ele
lirtir. Estetik deneyim sadece do¤ada olan› ol- alm›flt›r. Aquinas güzeli her ne kadar epistemik
du¤u gibi aktarmaz, onun özünde biliflsel ve ve biliflsel yönden ele alm›flsa da nihai olarak
duyuflsal boyut da vard›r. bir Orta Ça¤ düflünürü olarak Tanr› ile iliflkili
5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Augustinus” olarak temellendirmifltir.
bölümünde yaz›lanlar› yeniden okuyun. Augus-
tinus’nin güzel kuram›nda güzel kavram› say›,
birlik, oran ve düzen kavramlar›yla aç›klanm›fl
ve temellendirilmifltir. Güzel onu alg›layan›n bi-
liflsel yap›s› taraf›ndan belirlenir. Yaln›z bununla
Augustinus güzelin göreceli¤ini savunmaz. Gü-
zel Tanr›’n›n birli¤inden pay ald›¤›ndan ve güzel
Tanr›’n›n ilahi ayd›nlatmas› sayesinde insan bi-
lincine sunuldu¤undan nesnel ve mutlakt›r.
www.evrenselpdf.com

S›ra Sizde 1 fun görüflleri ne gibi sorun yaratabilir. fiöyle düflünebi-
Platon’un sanat yap›t›n›n varl›¤› ile ilgili bu üçlü s›n›f- liriz: Bir toplum, sosyal ve kültürel yap›s› gere¤i baz›
land›rmas› onun sanatsal bilgiye iliflkin görüflünün te- sanatlar› di¤erlerinden daha önemli ve de¤erli görerek
melini yans›t›r. fiöyle düflünebiliriz: Platon zaten ünlü bu sanat ürünlerini daha fazla ödüllendirebilir. T›pk›
ma¤ara benzetmesiyle bu dünyada gördüklerimizin, al- baz› ülkelerde futbol, baz›lar›nda basketbol, di¤er baz›-
g›lad›klar›m›z›n gerçek varl›klar de¤il, gölgeler oldu¤u- lar›nda da beysbolun daha çok seviliyor olmas› gibi.
nu belirtmifltir. Gerçek varl›k, bu görünenlerin arkas›n- Ancak, devlet ad›na bir sanat›n s›n›rland›r›lmas› veya
da olan, her varl›¤›n kendisinden pay alarak varl›k ala- yasaklanmas› ça¤dafl demokratik de¤erlerle ba¤dafl›r
n›na geldi¤i idealard›r. Öyleyse, gerçek bilgi her zaman bir görüfl de¤ildir. Platon’un devlet anlay›fl›nda bu ve
idealar›n bilgisidir. ‹dealar do¤ufltan gelen ve ak›l yo- benzeri s›n›rland›rmalar mevcuttur. Çünkü, Platon dev-
luyla kavranan gerçekliklerdir. Sanatç›, gölgelerden iba- leti mutlak ve de¤iflmez bir do¤ruluk ideas› üzerine kur-
ret olan görünenler dünyas›n›n resmini yans›tt›¤› için du¤u için onun devlet anlay›fl›nda bu gibi sorunlar›n
onun gerçek bilgiyle bir ilgisi yoktur. fiimdi, Platon’un ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz görünmektedir. Benzer ne-
devlet felsefesinden flu temel bilgileri hat›rlayarak flöy- denledir ki, yirminci yüzy›l felsefecilerinden Karl Pop-
le bir ak›l yürütme yapal›m. Bilindi¤i gibi Platon, devle- per, Platon’u aç›k toplum düflmanlar› aras›nda göster-
tin idealara göre yönetilmesi gerekti¤ini, idealara da en mifltir. Aristoteles’in durumuna gelince. Estetik ile etik
iyi filozoflar›n sahip olmas›ndan dolay› filozoflar›n dev- aras›nda uygunluk arama, ya da esteti¤i eti¤e indirge-
let baflkan› olmas› gerekti¤ini savunur. Ancak, yönetici- me düflüncesi eski ça¤larda çok daha fazla idi. Estetik
lere de idealar› ö¤reterek, yani onlar› filozoflaflt›rarak ile etik gibi iki farkl› de¤er aras›nda zaman zaman çat›fl-
yine devleti idealara göre yönetebiliriz. Yani, ya filozof- man›n ç›kmas› mümkündür. Ancak, bu olas› çat›flmada
lar› devlet baflkan› yaparak, ya da devlet baflkanlar›n› fi- önceden bir alan›n üstünlü¤ünü veya önceli¤ini pefli-
lozoflaflt›rarak devleti iyi ideas›na göre yönetmifl olu- nen kabul etmek estetik etkinlikler için önemli s›n›rlan-
ruz. Peki, ayn› fley sanat için söz konusu olabilir mi? d›rmalar yarat›r. Esteti¤e salt etikçi gözüyle bakmak
Yani, gerçe¤in bilgisine sahip olmadan sanat eseri üre- onun özerkli¤ini zedeler. Bu sonuç ise ça¤dafl sanat an-
ten sanatç›lara ürettikleri fleyin gerçek ideas›n› ö¤rete- lay›fllar›ndan özerkçi yaklafl›m için kabul edilebilir bir
rek idealara göre bir sanat ortaya ç›karmak mümkün durum de¤ildir.
olabilir mi? Böyle bir fley mümkündür. Bir sanatç› da
kopyas›n› üretti¤i nesnelerin gerçek bilgisini ö¤renebi- S›ra Sizde 3
lir. Ancak bu, yine de üretti¤i sanat eserinin kendisini Günümüz sanatlar› için farkl› s›n›fland›rmalar yap›lmak-
gölgenin sureti olmaktan ç›karmaz. Platon’un kuram›n- tad›r. Bu s›n›fland›rmalardan birine göre (Yolcu, 2004)
da sanat eserinin kendisi ontolojik olarak idealardan yedi farkl› sanat türünden bahsedebiliriz: Yüzey Sanat-
farkl› bir alandad›r. Bu nedenle, ona iliflkin bilgi hiçbir lar›: Resim ve resim türleri, minyatür, karikatür, foto¤-
zaman gerçe¤i yans›tmaz. raf, süsleme vb. Hacim sanatlar›: Heykel ve seramik
vb. Mekân Sanatlar›: mimari ve peyzaj mimarisi gibi.
S›ra Sizde 2 Dil Sanatlar›: Roman, hikâye, fliir, deneme, senaryo vb.
Hem Platon, hem de Aristoteles’in sanata araçsal bir de- Ses Sanatlar›: Her tür müzik türü. Hareket Sanatlar›:
¤er verdi¤ini söyleyebiliriz. Platon, sanatsal etkinlikleri Bale, dans türleri, pandomim vb. Dramatik Sanatlar:
devletin varl›¤› aç›s›ndan düflünürken birçok sanata s›- Tiyatro, opera, sinema, gölge oyunu vb. fiimdi, Orta
n›rlama, k›s›tlama ve yasaklama getirmektedir. Aristote- Ça¤ sanatlar›na bakarsak, müzik d›fl›nda hiç birinin ça¤-
les’in sanat anlay›fl›nda da bir tür indirgemeci ve s›n›r- dafl sanat gruplar› aras›nda yer almad›¤›n› görürüz. Or-
land›r›c› bir anlay›fl söz konusudur. Bu anlay›flta estetik ta Ça¤’da sanat deyince daha çok bilgi ve beceriye da-
de¤eri belirleyen etik de¤ere ve normlara uygunluktur. yanan insan edimleri anlafl›l›r. Bu bilgi ve becerinin içe-
Her iki düflünürün pozisyonu özerklik karfl›t› görüflü rik olarak sanatsal de¤erini belirleyen ise insan hayat›
yans›t›r. Aristotles’in görüflü ise tipik bir ahlakç› yakla- aç›s›ndan yarar ve iyilik getirmesidir. Günümüz sanat
fl›md›r. Peki, özerkçi yaklafl›m aç›s›ndan bu iki filozo- anlay›fl›nda bilgi ve beceri sanat›n kendi teknik alan›
www.evrenselpdf.com
içerisinde de¤erlendirilen bir fleydir. Modern sanat s›- Platon (1975). “Büyük Hippias”, Büyük Klasikler:
n›fland›rmas›nda önemli olan her sanat alan›n›n fayda Eflatun II. çeviren: Oya Özay, ‹stanbul: Hürriyet
sa¤lama ölçütünün d›fl›nda kendi bafl›na özerk olmas›- Yay›nlar›.
d›r. Orta Ça¤’da bir u¤rafl›n tür olarak sanat alan› olup Platon (1980). Devlet. Çeviren: Sabahattin Eyüpo¤lu ve
olmad›¤›n› belirleyen daha çok biliflsel bak›flt›r. Orta M. Ali Cimcoz, ‹stanbul: Remzi Kitapevi.
Ça¤’da biliselci ve araçsalc› bak›fl aç›s› sanat s›n›fland›r- Platon (2011). fiölen-Dostluk. Hasan Ali Yücel Klasik-
mas›n› belirlerken, ça¤dafl sanatta daha çok estetik ve leri Dizisi. çeviren: Sabahattin Eyüpo¤lu ve Azra Er-
psikolojik bak›fl belirleyici olmaktad›r. hat, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
Platon (1980). The Collected Dialogues of Plato. Prin-
ceton, New Jersey: Princeton University Press.
Plotinus (2006). Dokuzluklar I. çeviren: Zeki Özcan,
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek ‹stanbul: Alfa Aktüel.
Kaynaklar Taflkent, Ayfle (2009). Fârâbî, ‹bn Sinâ ve ‹bn Rüfld’de
Augustinus (2009). ‹tiraflar. çeviren: Çi¤dem Dürüfl- Estetik. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Marmara Üni-
ken, ‹stanbul: Kabalc›. versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ‹stanbul.
Aristoteles (1990). Politika. çeviren: Mete Tunçay, ‹s- Tunal›, ‹smail (1983). Grek Esteti¤i. ‹stanbul: Remzi
tanbul: Remzi Kitapevi. Kitapevi.
Aristoteles (2008). Poetika. çeviren: Samih Rifat, ‹stan- Yetkin, Suut Kemal (1972). Estetik Doktrinler. Anka-
bul: Can Yay›nlar›. ra: Bilgi Yay›nevi.
Beardsley, Monreo C. (1975). Aesthetics from the Yolcu, Enver (2004). Sanat E¤itimi Kuramlar› ve Yön-
Classical Greece to Present: A Short History. temleri. Ankara: Nobel Yay›n Da¤›t›m.
The University of Alabama Press.
Black, Deborah L. (1998) “Aesthetics in ‹slamic Phi-
losophy”. Routledge Encyclopedia of Philo-
sophy. London: Routledge.
Budd, Malcolm (1998). “Aesthetics”. Routledge Ency-
clopedia of Philosophy. London: Routledge.
Craig, Edward (1998) Routledge Encyclopedia of Phi-
losophy. London: Routledge
Davies, Stephen (2009) A Companion to Aesthetics.
Chichester, U.K. ; Malden, MA: Wiley-Blackwell.
Eco, Umberto (1999). Ortaça¤ Esteti¤inde Sanat ve
Güzellik. Çeviren: Kemal Atakay, ‹stanbul: Can Ya-
y›nlar›.
Fârâbî (1993). Kitâbü’s-Siyâseti’l-medeniyye, Fevzî
Mitrî Neccâr ( nflr.), Beyrut: Dâru’l-Maflr›k.
Gaut, H. ve Lopes D. M. (editorler) (2008). The Rout-
ledge Companion to Aesthetics. London: Rout-
ledge.
‹bn Sina (1960) efl-fiifâ/el-‹lâhiyyât I-II. George Ana-
wati, Said Zâyed (nflr.). Kahire.
Kurto¤lu, Zerrin (1992). Plotinus’un Aflk Kuram›. An-
kara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Leaman, Oliver (2004). ‹slam Esteti¤ine Girifl. çevi-
ren: Nuh Y›lmaz, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Mevlana Celaleddin-i Rumi (2005). Mesnevi: Konula-
r›na Göre Aç›klamal› Mesnevi Tercümesi (1-6
Cilt). çeviren: fiefik Can, ‹stanbul: Ötüken Neflriyat.
www.evrenselpdf.com
5
Amaçlar›m›z
N
‹ngiliz deneyimci düflünürlerden Hutcheson ve Hume’un estetik hazz›n kay-
N
na¤›na iliflkin görüfllerini tan›yabilecek,
N
Kant’›n estetik ve be¤eni yarg›s› konusundaki felsefi yaklafl›m›n› tan›yabilecek,
Alman ‹dealist felsefenin çözümünü estetik alanda arad›¤› sorunu ve ona yö-
N
nelik yaklafl›mlar› tan›yabilecek,
N
Shelling, Schiller ve Hegel’in sanat ve estetik görüfllerini ifade edebilecek,
Schopenhauer ve Nietzsche’nin sanat ve estetik görüfllerini aç›klayabilecek-
siniz.
Anahtar Kavramlar
• ‹ngiliz Deneyimcili¤i • Kant
• Alman ‹dealizmi • Schiller
• Be¤eni Yarg›s› • Hegel
• Be¤eni Ölçütü • Shelling
• Hutcheson • Schopenhauer
• Hume • Nietzsche
• Baumgarten
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Estetik ve Sanat 17. ve 18. Yüzy›l • ‹NG‹L‹Z DENEY‹MC‹L‹⁄‹ VE
Sanat ve Estetik ESTET‹K
Felsefesi Anlay›fl› • ALMAN ‹DEAL‹ZM‹, ESTET‹K VE
SANAT ANLAYIfiI
www.evrenselpdf.com
17. ve 18. Yüzy›l Sanat ve
Estetik Anlay›fl›
G‹R‹fi
18. yüzy›l ‹ngiliz deneyimcili¤i ile Alman idealizminin sanat felsefesi ve estetik ta-
rihi aç›s›ndan ortak özelli¤i bu dönem düflünürlerinin do¤rudan estetik bilgi ve
yarg›n›n kayna¤›, do¤as›, temeli, ölçütü ve niteli¤i; di¤er bilgi türlerinden fark› üze-
rinde odaklanm›fl olmalar›d›r. Bu dönem estetik incelemelerinde estetik bilgi veya
yarg›n›n içsel ve öznel temeline karfl›n nesnel veya genellefltirilebilir bir yönünün
olup olmad›¤› sorunu Hutcheson, Hume, Kant ve Hegel gibi filozoflar›n ele ald›¤›
bafll›ca sorunlardan biri olmufltur. On sekizinci yüzy›l ayn› zamanda “estetik” söz-
cü¤ünün ortaya ç›kt›¤› dönemdir. Baumgarten, estetik sözcü¤ünü ilk kullanan dü-
flünür olarak Estetik adl› çal›flmas›nda bu kavram›n felsefenin bir dal› olarak özerk-
li¤ini, s›n›rlar›n› ve içeri¤ini ortaya koymaya çal›flm›flt›r.
Önceki bölümde aç›klad›¤›m›z gibi, Antikça¤ ve Ortaça¤ düflünürlerinin sanat
ve estetik konusundaki görüflleri ilgili düflünürün metafizik sistemlerinin bir sonu-
cu olarak ortaya ç›km›flt›r. Ayn› durum Kant, Schiller ve Schelling ve Hegel gibi dü-
flünürler için de söz konusudur. Bir farkla ki bu düflünürler estetik konusunu sa-
dece kendi bafl›na özerk bir felsefi sorun olarak de¤il, ayn› zamanda kendi felsefi
sistemleri içinde tam olarak yan›tlayamam›fl olduklar› ciddi bir problemin yan›t›n›
aramak, bir ç›k›fl kap›s› bulmak için estetik alana yönelmifllerdir. Bu problem, ki-
mi düflünürlerce felsefenin farkl› alanlar›nda özgürlük-do¤a, zihin-do¤a, metafizik-
sel ben-deneysel ben, bilinçli-bilinçsiz ve objektif-subjektif varl›k gibi kavramlarla
dile getiriliyor olsa da temelde ayn› tart›flmay› ifade eder. Bu bölümde ele alaca¤›-
m›z Alman düflünürlerinin sanat ve estetik konusundaki çal›flmalar›n›n merkezin-
de bu problem oldu¤unu görece¤iz. Bu düflünürlere göre, estetik alan bu proble-
min çözümü için en uygun aland›r.
‹NG‹L‹Z DENEY‹MC‹L‹⁄‹ VE ESTET‹K

On sekizinci yüzy›lda sanat ve estetik alan›nda önemli geliflmelerin ortaya ç›kt›¤›
akademik çevrelerden biri de ‹ngiltere olmufltur. Sanat ve güzelin bafll› bafl›na ba-
¤›ms›z ve özerk bir çal›flma alan› olarak ortaya ç›kmas›nda bu döneme çok fley
borçluyuz. Esteti¤in temel konular›ndan biri olan “be¤eni” kavram› bu dönemde
konuyla ilgili eserlerin ana temas› olmufltur. Örne¤in, Francis Hutcheson’un “Gü-
zellik, Düzen, Uyum ve Dizayn”; David Hume’un “Be¤eni Ölçütü Üzerine” ve Ed-
mund Burke’un “Güzel ve Yüce ‹dealar›n›n Kayna¤› Üzerine Felsefi Bir ‹nceleme”
adl› çal›flmalar› be¤eni yarg›s›n› ele al›r. ‹ngiliz deneyimcili¤inin önde gelen düflü-
www.evrenselpdf.com
nürlerinden John Locke estetik konusuyla ilgilenmemifl olmakla birlikte, onun ge-
nel bilgi kuram› Hutcheson arac›l›¤›yla bu dönemin estetik yaklafl›m›nda etkili ol-
mufltur. On sekizinci yüzy›l deneyimci estetik kuram›n›n ana özelli¤i sanat ve es-
tetik incelemede nesneden özneye, sanat yap›t›ndan onu alg›layan ve de¤erlendi-
ren özneye do¤ru bir yönelme olmas›d›r. Böyle bir yaklafl›mda, estetik be¤eninin
kayna¤› sanat eseri veya estetik objeden ziyade estetik öznenin iç deneyimlerinde,
iç duyusunda, içsel duygululu¤unda veya hissindedir. Tüm deneyimci düflünürle-
re göre estetik haz belli bir ilgiye veya ç›kara de¤il, insan›n iç duyusuna veya duy-
gusuna dayanmakta olup, do¤rudan ve arac›s›z alg›lama sonucu ortaya ç›kar. Afla-
¤›daki sayfalarda, Hutcheson ve Hume’un görüfllerinde güzellik hazz›n›n kayna¤›
ve be¤eni ölçütünün dayana¤› aç›s›ndan ele al›nacakt›r.
Hutcheson: Güzellik Hazz›n›n Kayna¤› ‹ç Duyumdur

Francis Hutcheson (1694-1746/7), etik ve estetik yarg›lar›n duyguya ba¤l› oldu¤u-
nu savunan ilk düflünürlerden biridir. Hutcheson’un güzellik görüflünün ana ilke-
si onun “güzellik, bizde ortaya ç›kan idead›r” ifadesinde yatar. Estetik haz ‘iç du-
yu’ arac›l›¤›yla elde edilir. Bu duyu, befl duyu arac›l›¤›yla elde etti¤imiz uyar›c›lara
dayansa da onlardan tamamen farkl›d›r. Çünkü, estetik duyunun nesnesi insan›n
yap›s›nda var olan belli d›fl objelerden hofllanmayla ortaya ç›kan hazd›r. Bu neden-
le, güzellik nesnelerdeki bir nitelik de¤il, nesneleri alg›layan›n belli duyumlarla el-
de etti¤i hazza karfl›l›k gelir.
Bizde var olan ‘iç duyu’ yard›m›yla güzellik hazz› bilginin, akl›n ve deneyimin
herhangi bir katk›s› olmadan; kiflisel ilgiden ve yarardan uzak; do¤rudan ya da ara-
c›s›z; zorunlu olarak elde edilir. Di¤er canl›larda olmayan bu yüksek alg›lama gü-
cünde haz,
“herhangi bir ilkeler bilgisinden, karfl›laflt›rmal› iliflkiden, nedenlerden veya nesne-

nin yarar›ndan de¤il; güzellik ideas›yla birlikte hemen zihnimizde ortaya ç›kar.
Hiçbir do¤ru bilgi de bu güzellik hazz›n› art›rmaz. ...Dahas›, güzellik ve uyum ide-
alar›, di¤er duyum idealar› gibi, zorunlu ve arac›s›z olarak bize hofl gelirler” (Hutc-
heson, 1973:36).
Hutcheson, estetik hazz›n Hutcheson’a göre böyle bir haz do¤ald›r çünkü herhangi bir gelenek, e¤itim ve
insandaki “iç duyu” örnekten ba¤›ms›z olarak ortaya ç›kar. Zorunludur çünkü iradi eylemlerden ba-
arac›l›¤›yla ortaya ç›kt›¤›n›
savunan düflünürlerden ¤›ms›z olarak vard›r. Gözümüz aç›k oldu¤u sürece estetik nesneye bakt›¤›m›zda is-
biridir. Güzellik hazz›, bu iç tesek de istemesek de bu haz kendili¤inden ortaya ç›kar. Bu hazz›n do¤rudan ve-
duyu yard›m›yla bilginin,
akl›n ve deneyimin herhangi ya dolay›ms›z olmas› uzun ak›l yürütmeler sonucunda veya kiflinin kendi ilgisin-
bir katk›s› olmadan; kiflisel den kaynaklanan bir iliflkiden veya yarardan ortaya ç›kmamas›n› ifade eder.
ilgiden ve yarardan uzak;
do¤rudan ve zorunlu olarak Hutcheson, güzellik hazz›n›n kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusunu araflt›r›rken bu
elde edilir. hazz›n nesneden kaynaklanan özellikleri üzerinde de durur. Güzellik hazz› iç du-
yudan kaynaklanmakla birlikte nesnelerin nitelik ve özellikleriyle iliflkisiz de¤ildir.
Hutcheson, bu hazz›n nesnelerin hangi niteli¤inden kaynakland›¤›n› incelerken
Locke’›n birincil ve ikincil derece nitelikler ayr›m›ndan hareket eder. Ona göre, gü-
zellik hazz› do¤rudan nesnelerin birincil niteliklerinden de¤il, onlar›n birlik veya
uyumluluk niteliklerinin bir unsuru, ‘çeflitlilik içinde birlik’ niteli¤inden kaynaklan›r:
“Bizde güzellik idealar›n›n coflkusunu yaratan figürler, içinde birlik içinde çeflitlilik
olan fleylerdir. ...Nesnelerde güzellik diye adland›rd›¤›m›z fleyler, matematiksel dilde
konuflmak gerekirse, birlik ve çeflitlili¤in birleflik oran› gibidir. Öyle ki, nesnelerin bir-
li¤i ayn› oldu¤unda güzellik çeflitliliktedir; çeflitlilik ayn› oldu¤unda güzellik birlikte-
www.evrenselpdf.com
5. Ünite - 17. ve 18. Yüzy›l Sanat ve Estetik Anlay›fl› 101
dir. ‹lkin, birli¤i ayn› olanlarda çeflitlilik güzelli¤i art›r›r. Eflkenar üçgenin güzelli¤i
kareden; kareninki beflgenden; beflgeninki alt›genden daha azd›r. ...Ayn› çeflitlili¤e
sahip olanlar aras›nda da daha fazla birlik güzelli¤i art›r›r: Bir eflkenar üçken, hat-
ta ikizkenar, çeflitkenar›n; bir kare ise eflkenar dörtken veya farkl› aç›l› dörtgenin üs-
tünde yer al›r” (Hutcheson, 1973:40-41).
Hutcheson, matematik flekiller üzerinden aç›klamaya çal›flt›¤› ‘çeflitlilik içinde Hutcheson’a göre güzellik
hazz› iç duyudan
birlik’ ilkesinin tüm sanat eserleri için ayn› flekilde geçerli oldu¤unu belirtir. Ona kaynaklanmakla birlikte
göre, sanat eserindeki güzelli¤in temeli parçalar aras›ndaki birli¤in ve her bir par- nesnelerin nitelik ve
çan›n bütüne olan oran›nda yatar. Bu oran ve orant› iliflkisi Çin, ‹ran, Yunan ve Ro- özellikleriyle iliflkisiz
de¤ildir. Bu haz do¤rudan
ma sanatlar›nda farkl›l›k gösterir. Bu farkl›l›k bu medeniyetlerin sanat ve estetik nesnelerin birincil
anlay›fllar›n› birbirinden ay›ran bir özellik olarak ortaya ç›kar. niteliklerinden de¤il, onlar›n
birlik ve uyumluluk
Hutcheson’a göre iç duyu, nesnelerin birlik ve çeflitlilik niteliklerine duyarl› ol- niteliklerinin bir unsuru olan
du¤u için güzellik öznel bir duygu olmas›na karfl›n estetik yarg›lar bireye göre de- ‘çeflitlilik içinde birlik’
niteli¤inden kaynaklan›r.
¤iflen ve göreli yarg›lar de¤illerdir. Çünkü estetik yarg›lar tüm güzel nesnelerde var
olan nesnel niteliklerle iliflkilidir. Afla¤›da görece¤imiz gibi, bu sorun Hume’un ele
ald›¤› konulardan biridir.
Hume: Be¤eni Ölçütü Var M›d›r?

David Hume (1711-1776) ‹ngiliz deneyimci felsefenin önde gelen filozoflar›ndan
biridir. Hume’un felsefi gelifliminde, özellikle ahlak kuram›nda, Hutcheson’un et-
kisi derindir. Hume, ahlak›n temelinde duygunun yer ald›¤› görüflünü do¤rudan
Hutcheson’dan al›r. Her iki düflünür güzelli¤in nesneye de¤il, insan yap›s›na ba¤-
l› olarak belli durumda ortaya ç›kan bir haz oldu¤u konusunda hemfikirdir. Hutc-
heson’un ‘iç duyu’ kavram›na karfl›l›k Hume ‘içsel duygululuk veya duygu’ kavra-
m›n› kullan›r.
Hume, be¤eni yarg›s›n›n kayna¤›n›n içsel oldu¤unu savunmakla birlikte, genel
geçer bir be¤eni ölçütü olup olmad›¤›n› araflt›rmaktan da geri kalmaz. Gerçekten
de, “Be¤eni Ölçütü Üzerine” adl› çal›flmas›n›n ana konusu budur. Hume, bu çal›fl-
mada amac›n› flöyle ifade eder:
“Bir Be¤eni Ölçütü; insanlar›n farkl› hissiyatlar›n›n ba¤daflt›r›labilece¤i bir kural;

en az›ndan bir hissi onaylayabilece¤imiz, bir baflkas›n› da uygun bulmayaca¤›m›z
bir hüküm aramam›z do¤ald›r” (Hume, 1987: 229).
Ancak, böyle bir ölçüt ararken karfl›m›za kuflkucu görüfl ç›kar. Bu görüfle gö-
re, insanlar›n duygular›yla yarg›lar› aras›ndaki fark o kadar fazlad›r ki ayn› nesne-
ye yönelik birbirinden farkl› say›s›z yarg› bulmak mümkündür. Bilinçli oldu¤u sü-
rece her duygu gerçek ve do¤rudur çünkü sadece kendi varl›¤›n› ifade eder. Ay-
n› nesneye yönelik olarak bir duygu do¤ru di¤eri yanl›flt›r diyemeyiz çünkü hiç-
bir duygu nesnede var olan› temsil etmez: “Güzellik fleylerin kendilerinde de¤il-
dir; sadece onlar› düflünen zihinde vard›r ve her bir zihin farkl› bir güzellik alg›-
lar” (Hume, 1987: 229). Bu kuflkucu görüfle göre herhangi bir be¤eni ölçütü elde
etmek imkâns›zd›r.
Hume’a göre, genel sa¤duyu yukar›daki kuflkucu iddiay› desteklese de onu
reddeden, en az›ndan de¤ifltiren veya s›n›rland›ran bir baflka sa¤duyu görüflü de
vard›r. Bu ikinci sa¤duyu görüflüne göre, insanl›k deneyimi göstermifltir ki baz› sa-
nat ürünleri zaman, mekân, ülke ve kültür fark› olmaks›z›n ortak olarak güzel ve
de¤erli olarak kabul edilmekte ve be¤enilmektedir. Hume, bu görüflü flöyle ifade
eder:
www.evrenselpdf.com
“‹ki bin y›l önce Atina ve Roma’da be¤enilen ayn› Homer’e Paris ve Londra’da hala
hayran duyuluyor. Hiçbir iklim, hükümet, din ve dil de¤iflikli¤i bu ünü engelleyeme-
mifltir. Otorite veya önyarg› kötü bir flaire veya hatibe geçici bir itibar sa¤layabilir, fa-
kat bu flöhret hiçbir zaman kal›c› ve genel olmaz.... Öte yandan, gerçek bir dahi,
eserleri var olmaya devam etikçe ünü artar ve ona duyulan hayranl›k daha içten
olur” (Hume, 1987: 233).
Tüm bu kan›tlar, bir fleyi onaylamam›z› veya onaylamamam›z› belirleyen belli

genel ilkelerin oldu¤unu göstermektedir. Homer, Virgil, Terence ve Cicero gibi
birçok düflünür ve sanatç›n›n eserlerinin be¤enilmesinin ana nedeni bu eserlerde
zihnimizin hofllanaca¤› belli niteliklerin olmas›d›r. Bu niteliklerden ortak olarak
zevk al›yor olmam›z zihnimizin ortak “be¤eni ilkelerine” veya “sanat kurallar›na”
göre iflliyor olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Ne var ki, insan zihni baz› nesnelerden haz almaya e¤ilimli bir yap›ya sahip ol-
sa da, haz alma konusunda herkes ayn› durumda de¤ildir. Hume, bu gerçe¤i Don
Kiflot’un roman›ndan bir anekdotla anlat›r. Roman›n kahramanlar›ndan Sancho,
efendisine flaraplar konusunda özel bir tat alma yetene¤i oldu¤unu, bu yetene¤in
tüm aile bireylerinde kal›tsal olarak var oldu¤unu belirtir. Bunun üzerine, kaliteli
üzümlerden yap›lm›fl bir f›ç› içindeki flarab› test etmek üzere Sancho’nun ailesin-
den iki kifli ça¤r›l›r. Sancho’nun dilinden anekdotun gerisi flöyle devam eder:
“Yak›nlar›mdan biri flarab› tadar, de¤erlendirir ve uzun uzun düflündükten sonra,

hafif bir kösele tad› d›fl›nda iyi oldu¤unu belirtir. Öteki, ayn› fleyleri yapt›ktan sonra,
tam tersine çok aç›k bir demir tad› almakla birlikte flarab›n iyi oldu¤unu belirtir. Bu
yarg›lar› dolay›s›yla ne kadar gülünç duruma düfltüklerini düflünemezsiniz. Peki,
sonunda gülen kim olmufl dersiniz? F›ç› boflalt›ld›¤›nda, dibinde kösele kay›fla ba¤l›
eski bir anahtar bulunmufl” (Hume, 1987: 234-5).
Bu anekdotla anlat›lmak istenen görüfl fludur: Belli niteliklere sahip olma veya
olmama durumu haz alma yetisini do¤rudan etkilemekte veya belirlemektedir. Hu-
me’a göre bir zihin flu dört noksanl›k veya eksikli¤e sahip de¤ilse do¤al olarak bir
sanat eserinden haz duyar. Birincisi, duyarl›l›k veya incelik eksikli¤idir. Yukar›da-
ki anekdotta da anlat›ld›¤› üzere, tat ve be¤eni duyarl›l›¤› herkeste ayn› de¤ildir.
Güzellik ve çirkinlik nesnelerdeki bir niteli¤e de¤il tamamen duyguya ait olsa da
yine de nesnelerdeki belli nitelikler bu duyguyu ortaya ç›kar›r. Nesnelerdeki belli
nitelikler, küçük farkl›l›klar veya ince ayr›nt›lar bir insanda etkilenme yaratm›yor-
sa böyle biri estetik duyarl›l›ktan yoksundur. ‹kinci olarak, pratik eksikli¤i estetik
duygu veya duyarl›l›¤›n›n olmay›fl›n›n ana nedenlerinden biridir. Bir insan belli ni-
teliklere sahip bir nesne ile ilk defa karfl›laflt›¤›nda ona iliflkin duygusu bulan›k ve
kar›fl›kt›r. Bu nesnenin birçok güzel ve eksik yanlar›n› göremez. “Ancak” diye de-
vam eder Hume, “bu nesnelerde deneyim kazanmas›na imkân verin, hisleri daha
belirgin ve hofl olacakt›r” (Hume, 1987: 237). Üçüncüsü, belli güzellik türlerini kar-
Hume’a göre estetik hazz›n
kayna¤› insandaki içsel fl›laflt›rma deneyimine sahip olmayan bir kifli gördükleri aras›ndaki fark› söyleye-
duygu olmas›na karfl›n meyecek ve onlar aras›nda bir de¤erlendirme ve derecelendirme yapamayacakt›r.
estetik yarg› kifliden kifliye
de¤iflen öznel bir yarg› Farkl› dönemlerde ve uluslarda be¤enilen çeflitli güzel eserleri incelemeye ve de-
de¤ildir. Ona göre bir insan ¤erlendirmeye al›flm›fl biri ancak bir sanat eserinin de¤erini ve fark›n› anlayabilir.
yeterli duyarl›l›¤a, prati¤e,
karfl›laflt›rma yapma Dördüncü olarak, bir sanat eserini de¤erlendirebilmek için insan zihninin belli ön-
deneyimine sahipse ve yarg›lardan ar›nm›fl olmas› gerekir. Bir hatibi do¤ru biçimde de¤erlendirebilmek
önyarg›lardan ar›nm›flsa
do¤al olarak bir sanat
için hitap etti¤i dönemi, kiflileri, ilgilerini, tutkular›n› bilmek ve kendini onun din-
eserinden haz duyar. leyicileri yerine koymak gerekir ya da halk›n önüne ç›km›fl bir eseri de¤erlendirir-
www.evrenselpdf.com
ken sahibinin arkadafl›m›z veya düflman›m›z oldu¤unu bir kenara b›rakarak ve

kendi durumumuzu unutarak bir yabanc› gibi de¤erlendirme yapt›¤›m›zda önyar-
g›m›zdan kurtulmufl oluruz.
Bu eksiklikleri tafl›mayan bir kifli sanat eserlerini ideal bir flekilde de¤erlendire-
bilecek bir alg›ya sahip olacakt›r. Böyle bir karaktere sahip kiflilere s›kl›kla rastla-
mak mümkün de¤ildir. Her ne s›kl›kla olursa olsun, Hume’a göre be¤eni duygu-
sunun ölçütü özetle fludur:
“Duyarl› duyguda bir araya gelmifl, pratikler gelifltirmifl, karfl›laflt›rmalarla yetkinlefl-

tirilmifl ve tüm önyarg›lardan ar›nd›r›lm›fl, güçlü bir duyu bu de¤erli karakteri elefl-
tirmenlerin hak etmesini sa¤lar. Böyle bir ortak hüküm, her nerede bulunursa, be¤e-
ni ve güzelli¤in gerçek ölçütüdür” (Hume, 1987: 241).
Sanat eserinin sahip oldu¤u niteliklerin bizdeki alg›s› ile zihnimizde ortaya ç›-
kan hofllanma duygusu aras›ndaki iliflkiyi kuracak evrensel ilkeler arac›l›¤›yla ide-
al olarak alg›layanlar aras›nda ayn› duyuflsal tepki ortaya ç›kar. Hume’a göre, bu
ortak tepki vermeyi belirleyen unsurlar›n yan› s›ra be¤eni yarg›s›nda farkl›l›klar ya-
ratan durumlar da vard›r. ‹nsanlar aras›ndaki mizah farkl›klar› ile yaflad›¤›m›z ça-
¤›n ve ülkenin tav›r ve görüflleri be¤eni yarg›s›nda farkl›l›k yarat›r. Bu durumda,
sanat eserine yönelik ayn› alg›lara sahip olunsa bile ona yönelik duyuflsal tepkinin
farkl› olmas› do¤ald›r.
Hutsheson ve Hume gibi deneyimci düflünürlerin estetik yaklafl›mlar› ile ilgili
flu genel sonucu ç›karabiliriz: Bu düflünürlere göre, estetik hazz›n ortaya ç›kmas›n-
da nesnenin belli özellikleri etkili olmakla birlikte, as›l kaynak insan zihninin ya-
Hume’a göre, insanlar
p›s›nda var olan belli bir iç duyudur. Bu iç duyu veya duygu olmasayd› bizde es- aras›ndaki mizah farkl›klar›
tetik haz ortaya ç›kmazd›. Afl›k Veysel’in “Güzelli¤in befl para etmez, bendeki bu ile yaflad›¤›m›z ça¤›n ve
ülkenin tav›r ve görüflleri
aflka olmazsa.” m›sras› bu görüflü çok da güzel olarak yans›tm›yor mu? Afl›k Vey- be¤eni yarg›s›nda farkl›l›k
sel, herhangi bir felsefi çözümleme ve irdeleme yapmaks›z›n güzellik duygusunun yaratabilir.
özü itibariyle öznede oldu¤unu en yal›n ifadesiyle ortaya koymaktad›r. Aflk, afl›k
olan›n duygusunu yans›t›r. Ancak bu, sevgilinin veya afl›k olunan›n güzellik duy-
gusu uyand›racak belli bir niteli¤i olmad›¤› anlam›na gelmez. Hutsheson ve Hume,
estetik hazz›n kayna¤›n›n içsel oldu¤unu savunmakla birlikte estetik yarg›n›n kifli-
den kifliye de¤iflen göreli bir yarg› olmad›¤›n› göstermeye çal›flm›fllard›r.
ALMAN ‹DEAL‹ZM‹ VE SANAT FELSEFES‹

Fichte, Shelling ve Hegel, Alman idealizminin önde gelen üç düflünürüdür. Bu dü-
flünürlerin ortak noktas› Kant’tan miras kalan özgürlük-zorunluluk problemini fel-
sefi çal›flmalar›n›n merkezine koymufl olmalar›d›r. 18. ve 19. yüzy›l Alman filozof-
lar› sanat ve estetik yaklafl›mlar›nda Kant’tan beri devam eden bu sorunu farkl›
kavramlar alt›nda estetik alana tafl›m›fllard›r. Baumgarten’la bafllayarak estetik du-
yumun veya yarg›n›n rasyonelli¤i, evrenselli¤i, genelli¤i, nesnelli¤i, mutlakl›¤› bu
düflünürlerin ele ald›¤› bir di¤er temel sorun olmufltur. Bu dönemde ortaya ç›kan
Alman sanat ve estetik çal›flmalar› ço¤unlukla filozoflar›n kendinden öncekilerin
görüfllerini gelifltirmeye çal›flarak veya birbirlerine cevap vererek di¤er ülkelerdeki
yaklafl›mlardan pek etkilenmeyen bir felsefe etkinli¤i olarak geliflmifltir. Bu ikinci
alt bölümde estetik konusunu do¤rudan ele alan düflünürlerden Baumgarten,
Kant, Schiller, Hegel, Schelling, Schophenhauer ve Nietzsche’nin görüfllerine yer
verece¤iz.
www.evrenselpdf.com
Baumgarten ve Estetik Sözcü¤ünün Ortaya Ç›k›fl›

Estetik ve sanat felsefesi aç›s›ndan Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-1762) ile
ilgili söylenecek ilk fley onun “Estetik” sözcü¤ünü ilk kullanan felsefeci olmas›d›r.
1735 y›l›nda bitirdi¤i doktora çal›flmas›nda estetik sözcü¤ünü özel bir bilim alan›-
n› adland›rmak için kullanm›fl, 1750-1758 y›llar› aras›nda yazd›¤› Aesthetica (Este-
tik) adl› çal›flmas›nda da bu kavram›n felsefenin bir dal› olarak özerkli¤ini, s›n›rla-
r›n› ve içeri¤ini ortaya koymaya çal›flm›flt›r. Baumgarten, bunu yaparken do¤rudan
ve sadece estetik alg› ve duyumun de¤il, daha çok genel anlamda duyu bilgisini
irdelemeye ve duyumsal alg›n›n anlaml›l›¤›n› irdelemifltir. K›saca, onun amac› “du-
yumsal bilmenin bilimini” ortaya koymakt›r. Bu anlamda Baumgarten’›n estetik
yaklafl›m› epistemik bir duyumsal alg› kuram›d›r.
Baumgarten’›n esteti¤i bir bilgi kuram› olmas›n›n yan› s›ra ayn› zamanda bir çe-
flit mant›kt›r. Onun gözünde estetik, duyusal bilginin mant›¤›d›r. Hem estetik hem
de mant›k yetkin bilgiye ve do¤rulu¤a ulaflmay› hedefler. Estetik, duyuflsal alan›n
bilgisinin yetkinli¤i ve do¤rulu¤uyla ilgilenirken, mant›k ak›lsal bilginin yetkinli¤i
ve do¤rulu¤uyla ilgilenir. Yeri gelmiflken Baumgarten’›n estetik alan› mant›ksal
aç›dan ele almas›ndaki amac›n›n Leibniz ve Wolf ak›lc›l›¤›n›n eksik b›rakt›¤› alan›
doldurmak oldu¤unu belirtmemiz gerekir. Bu iki düflünür, ak›lc›l›¤› sadece düflün-
sel alanda temellendirmeye çal›flm›fl, duyular alan›yla ilgili herhangi bir fley söyle-
memifllerdir. Baumgarten, düflünsel olanla duyumsal olan› rasyonalite aç›s›ndan
iliflkilendirerek bu eksikli¤i gidermeye çal›fl›r.
Baumgarten’a göre estetik öyle bir aland›r ki hem bir bilgi ve mant›k kuram›n›
hem de bir sanat kuram›n› içerir. Bu üç unsur onun Estetik adl› eserinin girifl pa-
ragraf›nda yapt›¤› tan›mda aç›kça görülür: “Estetik (özgür sanatlar kuram›, alt bilifl-
sellik, güzel düflünme sanat› ve akla uygun düflünme sanat› olarak) duyumsal bili-
flin bilimidir” (Baumgarten, 1750/58: §1, aktaran Hammermeister, 2002:7). Baum-
garten’a göre, sanat›n do¤rusu mant›ksal do¤ruya geçifl için gereklidir çünkü du-
yumsal bilifl veya estetik kavram arac›l›¤›yla bilinçsiz ve bulan›k bilinçten aç›k ve
seçik bilifle geçmek mümkün olur. Bu aç›dan estetik, akl›n yetkinleflmesinde bir
haz›rlay›c› ara basamakt›r.
Baumgarten’a göre, baz› alg›lar›m›z aç›k ve seçik iken baz›lar› da bulan›kt›r. Bil-
me yetisi de aç›k seçik ya da bulan›k olan›n bilinmesine göre çeflitlenir. Salt ak›l
veya ak›l yürütmeyle iliflkili olan üst bilme yetisi aç›k ve seçik alg› sa¤lar. Duyum-
sal olanla iliflkili olan alt bilme veya afla¤› bilme yetisi ise mu¤lâk, aç›k ve seçik ol-
mayan alg› kazand›r›r. Estetik, duyumsal bilmenin bilimi oldu¤una göre aç›k ve se-
çik olarak bilinenin de¤il, mu¤lak ve bulan›k olarak bilinenin bilimidir.
Öte yandan, estetik bilme, kendi yetkinli¤i olan ve kendi amac›na ulaflan belli
bir eylemdir. Estetik bilmenin görevi, mu¤lâk duyumsal çeflitlili¤in aç›k alg›sal im-
geye dönüfltürülmesine, mant›ksal biliflin yetilerine yard›m etmektir. Asl›nda du-
yumsal bilifl eksik veya hatal› bilifl olarak düflünülmemelidir. Baumgarten’a göre,
bir nesneyi mu¤lak, karmafl›k veya ay›rt edicisiz düflünmek bir hata de¤il, ruhun
belli bir baflar›s›, yani ba¤›ms›z ve özerk bir bilme baflar›s› olarak görülmelidir
(Hammermeister, 2002).
Demek ki alt bilifl veya afla¤› bilifl rasyonaliten ve do¤rudan tümüyle yoksun
de¤ildir. Alt bilifl, biliflin duyumsal kipidir ve kendisi rasyonel olmamas›na ra¤men
bilifl yetisi onu rasyonele benzer hale getirir. Estetik, rasyonaliteye benzer veya ya-
k›n düflünme sanat›d›r. Bu nedenle Baumgarten metafizik do¤ru ve mant›ksal
do¤runun yan› s›ra üçüncü bir do¤ruluktan, estetik do¤ruluktan bahseder. Ona
www.evrenselpdf.com
göre, estetik do¤rulu¤un nesnesi “ne kesindir ne de do¤rulu¤u tam anlam›yla kav- Baumgarten’a göre estetik
do¤ruluk hem kesin de¤ildir,
ranabilir” (Baumgarten, 1750/58: §483, aktaran Hammermeister, 2002:10). ‹nsano¤- hem de do¤rulu¤u tam
lu her zaman mant›ksal do¤ruyu yüceltir. Ama, mant›ksal do¤ruluk, kesinlik sa¤la- olarak kavranamaz. Ancak,
estetik do¤rulu¤un
mas› aç›s›ndan önemli ve de¤erli olmas›na karfl›n onun belli bir bedeli de vard›r. mant›ksal do¤ruluktan
Baumgarten’a göre, mant›ksal do¤rulukla kesinlik u¤runa zengin duyumsal içeri¤i önemli bir fark› vard›r.
feda ederiz. Mant›ksal do¤ru, estetik do¤rulu¤un sa¤lad›klar› karfl›s›nda renksiz ve Mant›ksal do¤ruluk zengin
duyumsal içeri¤i feda ederek
cans›zd›r. Baumgarten’›n sordu¤u flu soru bu görüflü aç›kça vurgular: “Peki ama, so- alg›y› renksiz ve cans›z bir
yutlama kay›p de¤ilse nedir?” (Baumgarten, 1750/58: §560, aktaran Hammermeister, duruma sokarken, estetik
do¤ruluk zenginli¤i, kaosu
2002:10). Ona göre bu sorunun cevab› aç›kt›r: Mant›k ve soyutlama alg›y› cans›z ve ve maddeyi ça¤›r›r.
renksiz hâle getirirken estetik do¤ruluk zenginli¤i, kaosu ve maddeyi ça¤›r›r.
Baumgarten’a göre, sanat eseri dünyan›n amaçsal birli¤ini ve güzelli¤ini temsil
eder, çünkü ondan dünyan›n güzel bir biçimde yarat›ld›¤›n› ve bir uyum içinde ol-
du¤unu ö¤reniriz. Baumgarten tek bir güzel nesnede daha genifl bir birli¤in este-
tik sunumunu “güzel bir flekilde düflünme” diye adland›r›r. Estetik duyum, biliflin
duyumsal kipi oldu¤undan insan do¤as›n›n bir parças›d›r ve özellikle insan› hay-
vanlardan ay›ran bir özelliktir. Do¤al estetik pratikle gelifltirilen bir fleydir ve uy-
gun tekrarlamalarla güzel düflünme sanat›na dönüflür (Baumgarten, 1750/58: § 47,
§62, aktaran Hammermeister, 2002:10).
Kant: Be¤eni Yarg›s› De¤il, Be¤eniler Tart›fl›lmazd›r

‹mmanuel Kant’›n (1724-1804) baflyap›tlar›ndan olan Salt Akl›n Elefltirisi ( 1781),
Pratik Akl›n Elefltirisi (1788) ve Yarg› Gücünün Elefltirisi (1790) üç farkl› ana
problemin çözümüne odaklan›r. Bunlardan birincisi, nesnel ve evrensel olarak ge-
çerli deneysel yarg›larda bulunman›n apriori koflullar›n› sorgular. Bu sorgulamada
Kant, zaman ve mekân› duyumun yani nesnelerin, olgu ve olaylar›n bizi nas›l et-
kiledi¤inin apriori koflullar› olarak görür. Akl›n kategorileri olan nitelik, nicelik,
iliflki ve modalite de yarg›da bulunman›n apriori koflullar›d›r. Yani, biz nesneleri
zaman ve mekân içerisinde alg›lar, onlara iliflkin yarg›lar›m›z› da bu kategoriler
arac›l›¤›yla ortaya koyar›z. Kant, Pratik Akl›n Elefltirisi’nde ise evrensel ahlaki yar-
g›larda bulunman›n apriori koflullar›n› sorgular. Yafll›l›k dönemi eserlerinden olan
Yarg› Gücünün Elefltirisi ise estetik konusuyla ilgilidir. Kant, bu eserinde hazza da-
yanan yarg›lar›m›z›n apriori koflullar›n›n olup olmad›¤› sorusunu araflt›r›r. Yarg›
Gücünün Elefltirisi bugünkü anlamda felsefi esteti¤in temel eseri olarak kabul edi-
lir. Bu üç Elefltiri kitab›n›n birinci ve ikincisinde s›ras›yla do¤a ve ahlak bilgisinin
apriori koflullar›n› araflt›ran Kant, sonuncusunda da estetik alanda elde edilen yar-
g›larda aç›k olarak genel geçer ve apriori ilkelerin olup olmad›¤›n› araflt›r›r.
Yarg› Gücünün Elefltirisi’nde Kant’›n as›l amac› daha önce ortaya koymufl ol-
du¤u kuramsal felsefe ile pratik felsefeyi, yani metafizik ile eti¤i birbirine ba¤laya-
bilecek felsefenin bir üçüncü özerk alan›n›n olup olmad›¤›n› araflt›rmakt›r. Kant
eserinin girifl bölümünde kendi felsefesi aç›s›ndan gördü¤ü bütünlü¤ü bir tabloy-
la flöyle gösterir:
Ruhun Yetileri Bilgi Yetileri Apriori ‹lkeler Uygulama Alan›

Bilme yetisi Anlama gücü Yasall›l›k Do¤a
Hofllanma ve hofllanmama duygusu Yarg› gücü Amaçsall›k Sanat
‹stek yetisi Ak›l Son Amaç Özgürlük
Bu tablo Kant’›n esteti¤i, zorunluluk ve özgürlük yani do¤a ve ahlak alanlar›

aras›nda ba¤daflt›r›c› ve bütünlefltirici bir alan olarak gördü¤ünü örneklendirmesi
www.evrenselpdf.com
Kant, felsefi esteti¤in temel aç›s›ndan önemlidir. Kant, esteti¤i, ahlak ve do¤a alan›ndan ay›rarak kendi yasala-
eserlerinden biri olan Yarg›
Gücünün Elefltirisi’nde r› olan özerk bir bilgi alan› olarak belirler. Bu özerk alan içerisinde özellikle Antik-
estetik yarg›da genel geçer ça¤ ve Ortaça¤ felsefesinde estetik de¤erin veya güzelin do¤ru ve iyi kavramlar›y-
ve apriori ilkelerin olup
olmad›¤›n› araflt›r›r.
la tan›mlanmas›na bir son verilecek; estetik de¤er herhangi baflka bir de¤ere indir-
genmeden kendi özerklik alan›nda belirlenen bir de¤er olarak ortaya ç›kacakt›r.
Kant, Yarg› Gücünün Elefltirisi’ne “Güzelin Analiti¤i” bafll›¤›yla bafllar. Ona gö-
re, güzelin ne oldu¤unu anlamak için öncelikle estetik yarg›n›n veya be¤eni yarg›-
s›n›n çözümlemesini yapmal›y›z. Kant, bu çözümlemeyi Salt Akl›n Elefltirisi adl›
eserinde vermifl oldu¤u yarg› tablosundaki dört kategoriye, (nitelik, nicelik, iliflki
ve modalite) dayanarak yapar. Bu çözümlemede Kant’›n güzele iliflkin vard›¤› so-
nucu özetle flöyle ifade edebiliriz. Güzel, nitelik bak›m›ndan hoflagiden, nicelik ba-
k›m›ndan herkesin hofluna giden, iliflki bak›m›ndan her tür ilgi ve kavramdan ayr›
olarak hoflagiden, modalite bak›m›ndan ise zorunlu olarak hoflagiden fleydir. fiim-
di, Kant’›n bu düflüncesini nas›l temellendirdi¤ini biraz daha ayr›nt›s›yla ele alal›m.
Kant’a göre, nitelik bak›m›ndan be¤eni yarg›s› ne bir bilgi, ne de bir mant›ksal
yarg›d›r. Be¤eni yarg›s›, haz ve hazs›zl›k, hofllanma ve hofllanmama duygular›na
dayal› oldu¤undan onu belirleyen neden özneldir (Kant, 2011: 53). Böyle bir yar-
g› herhangi bir fayda veya ç›kara de¤il, sadece haz veya hofllanmaya dayan›r. Fay-
da ve ç›kar her zaman bir nesnenin var olmas›na karfl› duyulan ilgi, arzu ve iste¤i
gösterirken, estetik hofllanma nesnenin var olmas›ndan hiçbir karfl›l›k beklenme-
den, tamamen nesnenin kendisinden kaynaklanan salt hofllanmad›r. Bir fleyi iyi
olarak nitelendirebilmek için onun ne tür bir fley oldu¤unu bilmemiz, yani onun
kavram›na sahip olmam›z gerekir. Oysa ki, bir fleyi güzel olarak nitelendirmemiz
için onun kavram›na sahip olmam›za gerek yoktur. Çiçekler, serbestçe ve amaçs›z-
ca çizilen hatlar veya flekiller hiçbir anlam tafl›masa ve belirli bir kavrama uygun
düflmese de yine de hofla gidebilirler (Kant, 2011: 58). Görüldü¤ü gibi Kant, daha
ilk basamakta nitelik yönünden be¤eni yarg›s›n› çözümlerken ‘güzel’ kavram›n›
‘iyi’ ve ‘do¤ru’ kavramlar›ndan ay›rarak kendi bafl›na özerk bir estetik de¤er olarak
ortaya koyuyor.
Kant, nicelik yönünden be¤eni yarg›s›n› ele al›rken onun temelde öznel bir yar-
g› olmas›na karfl›n genel bir yarg› olmas› gerekti¤ini savunur. Ona göre, haz ve
hofllanma söz konusu oldu¤unda bu duyuya dayanan be¤eniler tart›fl›lmaz:
“Biri için menekfle rengi yumuflak ve sevimli, bir baflkas› için soluk ve ölgündür. Biri
nefesli sazlar›n tonunu sever, baflkas› yayl› sazlar›n. Burada baflkas›n›n bizimkin-
den ayr› olan yarg›s›n› do¤ru olmad›¤› için yerme amac›yla tart›flmak ve bunu san-
ki yarg›lar mant›ksal olarak karfl›tlarm›fl gibi yapmak aptall›k olacakt›r. Öyleyse Hofl
aç›s›ndan flu ilke geçerlidir: Herkesin kendi (duyu) be¤enisi vard›r” (Kant, 2011: 63).
Kant burada, en kaba anlamda halk aras›nda da bir deyim hâline gelmifl olan
“Zevkler ve renkler tart›fl›lmaz!” görüflünü dile getirmektedir. Ancak, Kant’›n bura-
da zevklerin tart›fl›lmazl›¤› ile kastetti¤i fleyi iyi anlamak gerekir. Tart›fl›lmaz olan
Kant’a göre güzel nitelik
bir fleyden hofllanma veya hofllanmama duyumuzla ilgilidir; estetik be¤eni ile ilgi-
bak›m›ndan hofla giden, li duygu ve yarg›larla ilgili de¤il. Kant incelemesini hofllanma duyusundan ileriye
nicelik bak›m›ndan herkesin götürerek estetik yarg›ya tafl›r. Ona göre, birisi bir nesne hakk›nda “güzeldir” yar-
hofluna giden, iliflki
bak›m›ndan her tür ilgi ve g›s›n› verdi¤inde “yaln›zca kendisi için de¤il, ama herkes için bir yarg›da bulunur
kavramdan ayr› olarak hofla ve sonra güzellikten fleylerin bir özelli¤iymifl gibi bahseder” (Kant, 2011: 64). Bir
giden, modalite bak›m›ndan
ise zorunlu olarak hofla nesneye güzel derken di¤erlerinin de bizle ayn› fikirde oldu¤unu düflünerek bir
giden fleydir. yarg› verdi¤imize göre burada bir “evrensel öznellik” söz konusudur. Ona göre es-
www.evrenselpdf.com
tetik yarg›n›n öznel bir temeli olmas›na karfl›n herkes için geçerlili¤i olan bir ge-
nelli¤i de vard›r. Güzel, herhangi bir kavrama ba¤l› olmadan genel olarak hofla gi-
der. Bir baflka deyiflle, be¤eni yarg›lar› mant›ksal yarg›lar olmad›klar› için kan›tla-
namazlar. Burada çeliflki gibi görünen bir durum ortaya ç›kmaktad›r. Yani, bir yan-
dan be¤eni yarg›s› haz ve hofllanma duyumuna dayan›yor ki, bu duyum tart›fl›la-
maz; öte yandan genel geçerlilik iddias› tafl›yor. Be¤eni yarg›lar› kavramlara ve ku-
rallara dayanmad›¤› için kan›tlanam›yor, ama haz ve hofllanma hissinden dolay›
evrensel olarak iletilebiliyorlar. Kant, çeliflik gibi görünen bu durumu be¤eni yar-
g›s›n›n iliflki veya ba¤lant› yönünden çözümlemesini yaparak giderir.
Be¤eni yarg›s›n›n iliflki yönünden çözümlemesini yapmak için onun amaç ve-
ya ere¤ine bakmak gerekir. Kant’a göre, iki tür amaçsall›k vard›r. Nesnel amaçsal-
l›k bir kavram arac›l›¤›yla bilinirken öznel amaçsall›k kavram arac›l›¤›yla bilinmez.
Ahlaki yarg›larda nesnel amaçsall›k; be¤eni yarg›lar›nda veya estetik yarg›larda ise
öznel amaçsall›k bulunur. Kant öznel amaçsall›¤› “amaçs›z amaçsall›k” olarak ta-
n›mlar. Öznel amaçsall›k anlama ve hayal gücü yetilerinin birbirleriyle oynad›kla-
r› özgür oyun olarak ortaya ç›kt›¤› ve belli bir kavramla ifade edilemedi¤i için
amaçsal de¤ildir. Bu iki yeti aras›ndaki uyumun fark›na haz ve hofllanma hissi ile
var›r›z. Ama burada, bu özgür oyunda bir biçimsel amaçsall›k vard›r. Güzelden al›-
nan haz veya hofllanma kavrama de¤il alg›lanan biçime dayan›r. Bu nedenle ona
amaçs›z amaçsall›k diyor. Kant, güzelli¤i “bir nesnenin amaçsall›¤›n›n biçimi” ola-
rak gördü¤ü için biçimci bir estetikçidir (Kant, 2011: 91).
Be¤eni yarg›s›n›n modalite veya kiplik yönünden çözümlenmesine gelince,
Kant burada bu yarg›n›n apriori karakterini “zorunluluk” kavram›yla aç›klar. Be¤e-
ni yarg›s› daima tekil ve kavrams›zd›r. Bu aç›dan onu soyut ve kavramsal olan zo-
runluluk düflüncesiyle çözümlemek sorunlu olacakt›r. Estetik yarg› söz konusu ol-
du¤unda zorunlulu¤u iki flekilde düflünebiliriz. Birincisi, Kant’a göre, estetik özne-
nin estetik nesneden duydu¤u hazza iliflkin bir belirlenim olarak zorunluluk be¤e-
ni yarg›s›n›n özelli¤idir. Bir nesneyi güzel olarak nitelendirdi¤imizde, nesnenin ta-
sar›m›yla nesneye yönelik hissetti¤imiz haz aras›nda zorunlu bir ba¤lant› vard›r.
Ancak bu ba¤lant›y› apriori olarak belirleyemeyiz, çünkü be¤eni yarg›s›ndaki tikel
durumu nesnel ve tümel bir yasa veya kural alt›nda düflünmek söz konusu de¤il-
dir. ‹kincisi, Kant’a göre, bir nesneden haz ald›¤›m›zda ve onu güzel olarak nite-
lendirdi¤imizde güzel yarg›m›za herkesin kat›lmas›n›n zorunlu oldu¤unu düflünü-
rüz. Düflündü¤ümüz bu zorunluluk kavramsal veya nesnel bir zorunluluk de¤ildir
çünkü sadece duygumuza dayan›r. Ancak, bu zorunlulu¤un dayand›¤› duygu kifli-
sel bir duygu da de¤ildir. Tam tersine bu duygu ortak ve genel kamusal bir duy-
gudur (Kant, 2011: 95). Kant’a göre, bir kifli be¤eni yarg›s› verirken “Herkes benim
yarg›mla anlaflacakt›r demez; onunla anlaflmas› gerekir, der” (Kant, 2011: 95). Öy-
leyse, be¤eni yarg›s› hem öznel hem de herkesten onay bekleyen bir yarg›d›r. Bu
yarg›daki zorunluluk “koflullu” bir zorunluluktur. Bir ortak duyunun varl›¤›n› dü-
flünerek be¤eni yarg›s›n› ortaya koyabiliriz (Kant, 2011: 94). Bu ortak duyu örnek-
lendiricidir, salt ideal bir normdur. Demek ki, be¤eni yarg›s›n›n zorunlulu¤u her-
kesin verdi¤imiz yarg›ya kat›lmas› gerekti¤i düflüncesini ifade eder. Estetik yarg›y›
veren kifli sadece öznel bir yarg› de¤il, ayn› zaman bütün insanlar›n kat›laca¤› öz-
nel ve evrensel yarg› vermektedir.
www.evrenselpdf.com
Yüce, Güzel Sanatlar ve Artistik Deha

Estetik tarihinin belli bafll› konular›ndan biri de güzel ile yüce kavramlar› aras›nda-
ki iliflkidir. Bu iki kavram hangi yönleriyle iliflkili, hangi yönleriyle farkl›d›r? Kant,
bu konuyu ele al›rken güzel ve yüce kavramlar› aras›nda ayr›m çizer. Ona göre,
do¤al güzellik nesnenin biçimiyle ilgiliyken; yüce, biçimsiz nesnede bulunur (Kant,
2011:101). Do¤al güzellik için kendi d›fl›m›zda bir temellendirme zemini aramay›z
çünkü o duyumumuza ve hazza dayan›r. Buna karfl›n, duyular›n nesnesi olabilen
hiçbir fleye yüce denemez. Kant’›n kendi ifadesiyle; “gerçek yücelik yaln›zca yar-
g›layan›n anl›¤›nda aranmal›d›r, ...do¤a nesnesinde de¤il” (Kant, 2011: 115). Buna
göre, yüce do¤an›n bir özelli¤i de¤il de insan akl›n›n bir özelli¤idir. Bu, do¤ada
yüce fleylerin bulunmad›¤› anlam›na gelmez. Tam aksine, Kant yüceye örnek ve-
rirken genellikle do¤al varl›klardan ve oluflumlardan söz eder. Yüce olarak nite-
lendirdi¤imiz fleylerin ço¤u do¤ada bulunsa da yücelik duygusu akl›n kendi için-
de ortaya ç›kan bir yaflant›d›r. Y›ld›zlar›n, gökyüzünün, yanarda¤ patlamas›n›n, f›r-
t›nan›n, dehflet bir selin insanda yaratt›¤› heyecan›n kayna¤› ak›lla onu sonsuz de-
rinliklerinde takip edemeyen hayal gücü aras›nda ortaya ç›kan çat›flmad›r.
Öte yandan, yüce üstüne yarg›lar estetik yarg›lard›r çünkü hazza dayan›rlar. Bu
yarg›lar, t›pk› be¤eni yarg›lar› gibi evrensel olarak geçerli, yarar ve ç›kardan uzak,
amaçsal ve zorunludurlar (Kant, 2011:104). Ancak be¤eni yarg›s›ndan farkl› olarak
yüceye iliflkin yarg›lar biçimden de¤il, biçimle içerik aras›ndaki orant›s›zl›ktan ge-
lir. Bu nedenle, yücenin bizde yaratt›¤› etki güzelin yaratt›¤› etkiden çok daha de-
rin ve sars›c›d›r. Güzel bizi sakinlefltirirken yüce sonsuzu düflünen ak›l ile afl›lmaz
s›n›rlar› olan hayal gücü aras›nda uyumsuzluk ortaya ç›kararak bizi sarsar ve ken-
dimizden geçirir. Güzel bizi büyüler, yüce ise harekete geçirir.
Resim 5.1
Kant’a göre bizde

yücelik duygusu
ortaya
ç›karabilecek bir
do¤a manzaras›
Kant sanat güzelli¤iyle do¤a güzelli¤ini birbirinden ay›r›r. Ona göre, yarg›lan-
mas› sadece be¤eniyi gerektiren do¤a güzelli¤idir. Sanat güzelli¤inin olana¤› önce-
likle dehay› gerektirir. Do¤al bir güzelli¤i oldu¤u gibi de¤erlendirirken onun kav-
ram›na veya bilgisine gerek yoktur sadece be¤eni yeter. Ancak sanatsal bir güzel-
www.evrenselpdf.com
li¤i de¤erlendirirken kavrama ihtiyaç vard›r çünkü bir canland›rma olan sanatsal
güzel “kavram›n sunulufl biçiminden baflka bir fley de¤ildir; söz konusu kavram
böylelikle evrensel ölçekte iletilmifl olur” (Kant, 2005:135). Bu nedenle sanat ile
do¤a aras›nda da kesin bir ayr›m vard›r. Ona göre, do¤adaki di¤er canl›lar›n üreti-
mi sanat eseri olamaz. Örne¤in ar›lar›n üretti¤i bal pete¤i onlar›n do¤as›ndan kay-
naklanan içgüdüsel bir ürün oldu¤undan sanat eseri olarak tan›mlanamaz. Bir fle-
yi “mutlak biçimde sanat yap›t› olarak niteledi¤imizde, onu do¤an›n ortaya koydu-
¤u bir sonuçtan ay›rt etmek için, bu nitelemenin her zaman insan elinden ç›km›fl
bir yap›t› ifade etti¤ini düflünürüz” (Kant, 2005: 95).
Kant’a göre, güzel sanatlar insan özgürlü¤ünün ve artistik dehan›n bir ürünü-
dür (Kant, 2011: 176). Güzel sanatlar›n olanakl›l›¤› deha yoluyla mümkündür. De-
ha, birçok bak›mdan di¤er sanatsal bilgi ve becerilerden ayr›l›r. Her fleyden önce
deha özgündür; onun sahip oldu¤u fley ö¤renilebilen, belli kural ve bilgiye daya-
nan bir beceri de¤ildir. Dehan›n özgün olarak üretti¤i ürünler örnek niteli¤i tafl›r.
Onlar öykünme veya taklit yoluyla do¤maz ancak baflkalar› için bir öykünme, yar-
g›lama ölçütü olarak hizmet eder. Bununla iliflkili olarak deha ayn› zamanda t›pk›
do¤a gibi kural koyucudur. Do¤a, deha arac›l›¤›yla bilime de¤il ama güzel sanata
kural koyar. Kant burada do¤a kavram›yla nedensellik yasas›n›n geçerli oldu¤u fi-
ziksel do¤ay› kastetmiyor. Sanata kural koyan do¤a, dehan›n kendi iç varl›¤›n›n
özgür oyunu sonucu ortaya ç›kan ilkelerdir.
Kant estetik üzerine temellendirme yaparken var olan somut sanat eserlerinden
hemen hemen hiç söz etmez. Somut güzellerden bahsetti¤i birkaç yerde ise ço-
¤unlukla do¤ada var olan güzel fleylerden örnekler verir. Kant’›n do¤aya karfl› bu
ilgi ve hayranl›¤› uzun süre üniversitede fiziki co¤rafya dersi vermesinden kaynak-
lanm›fl olabilir. Kimi yorumcular da onun sanat bilgisinin oldukça zay›f oldu¤un-
dan söz etmektedir. Ancak, flunu yinelemekte yarar var ki Kant’›n as›l amac›n›n sa-
nat eseri üzerine konuflmak de¤il, estetik be¤eni yarg›lar›n› incelemek, insandaki
güzellik ve yücelik duygusunun düflünce bak›mdan yap›s›n› araflt›rmakt›r.
Estetik yarg›lar›n öznel yönü ile genellilik ve evrensellik özelli¤i konusunda

SIRA S‹ZDE Hutcheson, SIRA S‹ZDE
Hume ve Kant’›n görüfllerini de¤erlendiriniz. 1
Schiller: ‹nsan›n Estetik E¤itimi D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

Alman romantizminin önde gelen temsilcilerinden olan Friedrich Schiller (1759-
1805) edebiyat, fliir, oyun yazarl›¤› ve estetik alan›ndaki çal›flmalar›yla
S O R U bilinir. S O R U
Onun, estetik ve estetik e¤itim konusundaki görüfllerinin yer ald›¤› ‹nsan›n Estetik
E¤itimi Üzerine Mektuplar adl› eseri güzelin felsefi çözümlemesini; sanat ve kültür
D‹KKAT D‹KKAT
ile iliflkisini ve bu iliflkinin insan›n estetik e¤itimi üzerine etkisini araflt›r›r. Schil-
ler’in ileri sürdü¤ü düflüncelerin ço¤u kendisinin de aç›kça ifade etti¤i gibi Kant’›n
N N
Yarg› Gücünün Elefltirisi’nin etkisi alt›nda kal›narak yaz›lm›flt›r.SIRA S‹ZDE bir yandan
Schiller SIRA S‹ZDE
Kantç› esteti¤i yorumlay›p aç›mlamaya çal›fl›rken öte yandan kendine özgü bir
yöntemle güzel kavram›n› özgürlük kavram›n›n; esteti¤i de politi¤in önüne koya-
rak zaman›n›n politik ve ahlaki elefltirisini yapar. Schiller’in temel sorusu, do¤a ile
ak›l, duygu ile ak›l aras›ndaki bölünme ve çat›flmayla fakirleflen insan›n birey du-
rumunun nas›l gelifltirilip zenginlefltirilece¤ini araflt›rmakt›r. O,K insan›n
‹ T A P politik evri- K ‹ T A P
mi sorununu bir insan e¤itimi sorunu olarak görür.
Schiller’e göre güzel kavram› sadece estetik bir kavram de¤il, ayn› zamanda on-
tolojik, varoluflsal ve psikolojik bir kavram olarak insan yaflam›nda
TELEV‹ZYON
merkezi bir TELEV‹ZYON
öneme sahiptir. Ona göre güzel, “insan varl›¤›n›n zorunlu kofluludur” (Schiller,
www.evrenselpdf.com
1982: 69-71). Bu zorunlu koflulun yerine getirilmesi ancak estetik e¤itimle müm-
kün olur. Schiller’in tasarlad›¤› estetik e¤itiminin temel amac›, modern ça¤›n kifli
bütünlü¤ü bozulmufl insan›n› estetik ve sanat e¤itimiyle kendini tamamlam›fl ve ger-
çeklefltirmifl özgür bireyler k›lmakt›r. Böyle bir e¤itimle insan›n hem biliflsel ve ras-
yonel do¤as›; hem de duyuflsal do¤as›, hisleri, arzular› ve duygular› gelifltirilebilir.
Schiller’e göre, insanl›k ve medeniyet do¤a durumu, estetik durum ve ahlaki
durum olmak üzere s›ras›yla üç temel aflamadan geçer (Schiller, 1982: 171). Do¤a
durumunda insanlar›n eylemleri do¤a yasalar› ve onlar›n kendi fiziksel e¤ilimleri
taraf›ndan belirlenir. Estetik durumda, insanlar kendi eylemlerinden ve salt biçim-
sel niteliklerden haz alarak do¤an›n üstlerine uygulad›¤› zorlamay› azalt›rlar. Ahla-
ki durumda ise insan, do¤an›n zorlamas›n› alt ederek ak›lsal ilkelere göre hareket
eder. Schiller’e göre, bu aflamalar k›salt›labilir veya uzat›labilir ama onlar›n s›ras›
de¤iflmedi¤i gibi hiç birini atlamak da mümkün de¤ildir. Do¤a durumundan ahla-
ki duruma s›çramak ancak estetik aflaman›n tamamlanmas›yla mümkündür.
Do¤a durumundan ahlak durumuna geçiflte estetik unsurun bir geçifl aflamas›
olarak görülmesinin Kant’ta da mevcut oldu¤unu görüyoruz (Tauber, 2006: 29-30).
Kant’a göre de “estetik yarg› duyumlanabilir olandan ahlaki al›flkanl›k ilgisine s›ç-
ramay› çok fliddetli yapmadan bir geçifl imkân› verir” (Kant, 1987: 230). Esteti¤e
yüklenen bu geçifl rolü Schiller’de daha aç›k ve ayr›nt›s›yla savunulmufltur.
Schiller’in güzel anlay›fl› onun psikoloji kuram›n›n çat›s›n› oluflturan “dürtü”
kavram› üzerine kuruludur. Ona göre duyum dürtüsü ve biçim dürtüsü olmak
üzere insanl›k kavram›n›n içini dolduran iki temel dürtü vard›r. Bu iki temel dürtü
do¤alar› gere¤i birbirine tamam›yla karfl›tt›rlar. Bunlardan duyum dürtüsü, duygu-
lar, duyular, yemek-içme, sald›rganl›k ve cinselli¤i de içeren tüm hayvani veya do-
¤al itkilerimizi ifade eder. Duyum dürtüsü, Kantç› anlamda do¤aya ba¤l›d›r ve in-
san›n etraf›ndaki dünyay› deneyimleme dürtüsünü yönetir. Bu dürtü, insan kontro-
lünün d›fl›nda olan zaman ve de¤iflime tabidir. Eyleme neden olabilmek için d›fla-
r›dan bir harekete geçiren gerektirdi¤inden duyum dürtüsü edilgendir sadece al›-
c›d›r; gerçeklefltirici ve yarat›c› de¤ildir.
‹nsan›n mutlak varoluflundan ve rasyonel do¤as›ndan gelen biçim dürtüsü ise,
insan› kendinde var olan de¤iflmeyene do¤ru iter. ‹flte bu dürtüdür ki, insan› za-
man›n ötesine koyar ve ona birey özgürlü¤ünü ve tutarl›l›¤›n› verir (Schiller, 1982:
81). Çünkü bu dürtü zamandan etkilenmedi¤i gibi onun yasalar› da evrensel ve sü-
reklidir. Biçim dürtüsü, duyu dürtüsünden farkl› olarak de¤iflim yerine süreklili¤i
hedefler. Bu aç›dan yasalar› keflfetmemize ve yasa yapmam›za yard›m eden etkin
bir yetidir. D›flar›dan belirlenmekten çok kendisi belirleyen oldu¤u için edilgen de-
¤il, etkin bir yetidir. Schiller, duyum ve biçim dürtülerinin birbirlerine karfl›t olduk-
lar›n› ama bu karfl›tl›¤›n birbirini olumsuzlayan bir karfl›tl›k olmad›¤›n› savunur.
Onlar›n e¤ilimleri birbirine karfl›tt›rlar ama bu karfl›tl›k do¤ada bir karfl›tl›k de¤il,
s›n›rl› bir karfl›tl›k oldu¤u için aralar›nda çat›flma söz konusu de¤ildir.
Schiller, duyum ve biçim dürtelerinin yan› s›ra bir üçüncü dürtüden, oyun dür-
tüsünden söz eder. ‹flte, bu dürtü sayesindedir ki estetikten eti¤e geçifl sa¤lanm›fl
olur. Oyun kavram›n›n bu anlamda kullan›m› Lessing ve Kant’a dayan›r. Bu iki dü-
flünür oyun kavram›n› estetik deneyimi anlatmak için kullan›rken Schiller bu kav-
rama daha genifl bir anlam yükleyerek etik ve antropolojik boyut da katar (Beiser,
2005:142). Oyun dürtüsünün duyum dürtüsü ile biçim dürtüsü aras›ndaki karfl›tl›-
l›¤› giderme gibi bir ifllevi vard›r. Bu nedenle her iki dürtünün baz› özelliklerinden
pay al›r. Güzel “canl› biçim” olarak tan›mlan›rken bu tan›m›n “canl›” k›sm› duyum
dürtüsüne, “biçim” k›sm› da biçim dürtüsüne karfl›l›k gelir. Duyum dürtüsünün
www.evrenselpdf.com
nesnesi yaflamken biçim dürtüsünün nesnesi biçimdir. Dolay›s›yla, bu iki dürtünün

sentezi olan oyun dürtüsünün nesnesi “canl› biçimdir.”
Schiller’e göre, bu iki dürtünün karfl›tl›¤›n› gidermek için birinin duyumsal ni- Schiller’e göre sanatsal
etkinlik oyun dürtüsü
teli¤i di¤erinin ak›lsal niteli¤iyle ba¤land›¤›nda sentez sonuçlan›r ve hem fiziksel arac›l›¤›yla ortaya ç›kar.
hem de ahlaki olarak insan özgür k›l›n›r. Demek ki, üçüncü dürtü her iki dürtünün Oyun dürtüsü, duyum
tamamlay›c› etkileflimidir. Duyum ve biçim dürtülerinin sentezinden ortaya ç›kan dürtüsü ve biçim
dürtüsünün kendi aras›nda
oyun dürtüsüdür. Duyum dürtüsü “tayin edilmek, nesnesini almak ister;” biçim yaflad›¤› çat›flmay› çözerek
dürtüsü “kendi tayin etmek, nesnesini yaratmak ister.” Buna karfl›n, oyun dürtüsü insan›n özgürleflmesini
sa¤lar.
“kendi yaratm›fl gibi alacak ve almak istedi¤i gibi yaratmaya çal›flacakt›r” (Schiller,
1982: 97).
Schiller’e göre, oyun dürtüsü ak›lsal zorunluluktan dolay› var olur. Bu neden-
le, insan oynamaya bafllad›¤›nda akl›n ve do¤an›n s›n›rlar›na sayg› duyarak biçim
ve içeri¤i de¤ifltirmede özgür olur. Oynad›¤›m›zda tam insan olur; do¤an›n ve ak-
l›n birlikteli¤i olarak gelifliriz. Kendi ifadesiyle: “‹nsan, kelimenin tam anlam›yla an-
cak insan oldu¤u zaman oynar ve ancak oynad›¤› zaman tam bir insand›r” (Schil-
ler, 1999: 61). Bunun anlam› oynad›¤›m›z zaman canl› biçim oluruz. Bir kaya par-
ças› canl› olmamas›na karfl›n heykelt›rafl sayesinde canl› biçim al›r. ‹nsan da, bir
forma ve canl›l›¤a sahip olmas›na karfl›n yaflayan bir form olabilmesi için onun for-
mu yaflam, yaflam› da form olmal›d›r.
Görüldü¤ü gibi Schiller felsefesinde insan, oyun ve güzellik kavramlar› birbiriy-
le yak›ndan iliflkilidir. Oyun dürtüsü gibi güzel de iki ö¤eden oluflur. Güzel canl›-
d›r, çünkü onu duyumsar ve hissedebiliriz; biçimdir çünkü onu düflünebiliriz
(Schiller, 1999: 187). Dahas›, oyun gibi güzel de içsel de¤ere sahiptir. Bu yönüyle
hem oyunun hem de güzelin insan üzerinde özgürlefltirici etkisi vard›r çünkü her
ikisi de duyum ve biçim dürtüleri aras›ndaki karfl›tl›¤› çözer. Her ikisi de bireyin
çok boyutlu insan yaflam› gelifltirmesine izin verir.
Demek ki, Schiller’e göre güzel, insandaki bütün güç ve yetilerin geliflmesiyle
ortaya ç›kan uyumlu bütünlük, denge ve özgürlüktür. Nihai oyun biçimi güzelin
düflüncesidir. ‹ki do¤as› aras›nda parçalanm›fl bir bütün olmaktan insan› kurtar›p
onu özgür k›lan estetik güzelliktir. Schiller, kültürel miras›n birer örne¤i olarak al-
d›¤› büyük sanat eserlerini oyun dürtüsünün hareketleri sonucu ortaya ç›km›fl
eserler olarak görür. Ona göre esteti¤in, sanat›n veya genel olarak yaflam sanat›n›n
temelinde insan›n oyun dürtüsü yatar.
Schiller, 1793’de yazd›¤› mektuplarda Kant’›n baflar›s›ndan sonra felsefede yeni
bir nesnel estetik gelifltirme zaman›n›n geldi¤ini belirtir. Ona göre estetik tarihin-
deki mevcut yaklafl›mlar üç farkl› kuramsal çerçeveye dayan›rlar (Schiller, 2002:
146). Birincisi, Burke ve takipçilerinin güzeli “öznel-duyumsal” olarak tan›mlad›¤›
kuramd›r. Bu yaklafl›mda güzel öznel olmakla birlikte estetik yarg› sadece deneyi-
me dayan›r. ‹kincisi, Kant’›n güzeli “öznel-rasyonel” olarak aç›klad›¤› kuramd›r.
Kant estetik yarg›lar›n haz duygular› ve be¤eni ile ilgili oldu¤unu söyler ancak Bur-
ke’den farkl› olarak bu duygular›n evrensel ve zorunlu bir temeli oldu¤unu savu-
nur. Üçüncüsü, Baumgarten ve Mendelssohn’›n güzeli “nesnel-rasyonel” olarak
aç›klad›¤› kuramd›r. Bu kuramda estetik yarg› sadece evrensel de¤il, ayn› zaman-
da nesnenin var olan özelliklerine de dayan›r.
Schiller’e göre her üç yaklafl›m güzelin farkl› bir boyutunu aç›klamas› aç›s›ndan
önemli ve de¤erlidir. Öznel ve nesnel boyutlar güzelin ontolojik statüsünü; du-
yumsal ve rasyonel boyutlar estetik yarg›n›n epistemik statüsünü ve temellendir-
mesini ifade eder. Schiller estetik kuramlara esteti¤in “nesnel-duyumsal” kavray›fl›
ad›n› verdi¤i dördüncü bir yaklafl›m ekler. Ona göre, güzelin bilgisi deneyimsel ol-
www.evrenselpdf.com
makla birlikte nesnenin var olan belli özelliklerine dayan›r (Schiller, 1982: 69).
Schiller güzelli¤in bu kavram›n› “güzelli¤in salt ak›lsal kavram›” olarak adland›r›r.
Bu kavram›n kendisi deneyimden kaynaklanmasa da deneyimlerimiz hakk›nda bi-
zi bilgilendirir.
Schiller’in estetik e¤itime özel bir önem verdi¤ini belirtmifltik. Ona göre, sana-
t›n ve sanat eserlerinin ifllevi insan› özgür k›lacak estetik duruma sokmak ve öz-
gürlü¤ü alg›lamas›na olanak vermektir. Estetik e¤itimi genel olarak medeniyetin,
özel olarak da tek tek bireylerin kendilerini gelifltirmesi aç›s›ndan önemlidir. Bu
nedenle, parçalanm›fl insan karakteri sorununun çözümü estetik e¤itimdedir. Schil-
ler, insanl›¤›n kaderinin politik alan içerisinde belirlenece¤i yayg›n kan›s›n› paylafl-
sa da politik alan›n kendisinin sorunlu oldu¤unu ve onun sorunlar›n›n estetik afla-
mada çözülebilece¤ine inan›r.
Schiller’in estetik ve estetik e¤itim konusundaki görüfllerinin felsefe tarihi aç›-
s›ndan önemli bir özelli¤i söz konusudur. Onun yaklafl›m›nda estetik aflama etik
aflaman›n bir önkoflulu oldu¤una göre etik aflama bir aç›dan uzlaflma ve bütünlefl-
meyi içerir. Bu uzlaflma ve bütünleflme oyun dürtüsü arac›l›¤›yla duyum ve biçim
dürtülerinin karfl›tl›klar›n›n giderilmesiyle sonuçlan›r. Günümüzde kimi Kant yo-
rumcular›n›n veya elefltirmenlerinin gidermeye çal›flt›¤› sorun Schiller’in kendi dö-
neminde çözmeye çal›flt›¤› temel bir soruna iflaret eder. Schiller, estetik ön koflul-
la eti¤e duyuflsal alan› katarak Kantç› eti¤in duyumsall›ktan yoksun ve afl›r› biçim-
cilik sorununu çözmeye çal›fl›yor.
Hegel: Tin’in D›flavurumu Olarak Sanat

1770 y›l›nda Almanya’n›n Stuttgart kentinde dünyaya gelen G. W. F. Hegel, 1831
y›l›nda Berlin’de ölmüfltür. Bafll›ca eserleri aras›nda Tinin Görüngübilimi, Hukuk
Felsefesi ve Felsefe Bilimleri Ansiklopedisi yer al›r. Üniversitede verdi¤i konferans-
lara dayanan Tarih Felsefesi, Estetik, Din Felsefesi, Felsefe Tarihi kitaplar› ise ölü-
münden sonra yay›nlanm›flt›r.
Hegel idealist bir düflünür olarak “hakiki olan fley ‹dea’d›r” görüflünü benimser
(Hegel, 1994: 110). O, ayn› zamanda bir sistem filozofudur; sistemli bir bilgiye da-
yanmayan bir felsefenin bir bilim meydana getirmedi¤ini, sadece içerik olarak bi-
reysel bir duyufl biçimi veya tarz› ortaya koydu¤unu belirtir (Hegel: 1976:29). Bu
nedenle, onun estetik görüflünü genel metafizi¤i içinde daha iyi anlamak için sis-
temini oluflturan temel kavramlardan biri olan Tin kavram›n› aç›klamak gerekir.
Almanca Geist sözcü¤ünün karfl›l›¤› olan Tin, kimi metinlerde Zihin (Mind), ki-
mi metinlerde de Ruh (Spirit) olarak karfl›lanmaktad›r. Hegel felsefesinde Tin, ge-
nel anlamda insan zihnini ve onun ürettiklerini ifade eder. Bu anlamda Tin, do¤a-
n›n karfl›t›d›r. Tin, subjektif tin ve objektif tin olmak üzere iki flekilde kendini gös-
terir. Subjektif tin bireysel psikolojik yaflam›n tamam›n› kapsar. Özü bak›m›ndan
tinsel bir varl›k olan insan bilinç ve özgürlük sahibidir. Ancak bu bilinçlilik ve öz-
gürlük tek tek insanlarda do¤ufltan var olmad›¤› gibi, insan türü bak›m›ndan da
bafllang›çta mevcut de¤ildi. Bütün bunlar tarihsel süreç içerisinde geliflmifltir. Ken-
di egoizmi içinde tutkular›n›n ve kör içgüdüsünün egemenli¤i alt›nda olan sübjek-
tif tin ilkin baflkalar›n›n kendi benzerleri oldu¤unu anlayarak özgürlü¤ün yaln›zca
kendisi için olmad›¤›n›n fark›na var›r ve onu baflkalar› için de ister. Böylece objek-
tif tin halk veya devlet fleklinde ortaya ç›km›fl olur. Bu anlamda objektif tin bir sos-
yal grubun gelene¤inde veya yasalar›nda varl›k bulan, grup üyelerinin bilinç ve
karakterinde yerleflmifl ortak tindir.
www.evrenselpdf.com
Mutlak tin ise sanat, din ve felsefeyi kapsar. Bireysel tinin kendine dönerek var-
l›¤›n›n temelinde güzel, Tanr› ve hakikat ideallerini bularak onlar›n gerçekleflme-
sinde Mutlak ruh olur. Subjektif tin sonlu olmas›na karfl›n, mutlak tin sonsuzdur.
Hegel’e göre sanat, din ve felsefe ayn› zemin üzerinde bulunur. Mutlak Tin’in bu
üç alan› “yaln›z nesnelerini bilince tafl›y›fllar›n›n biçimleri bak›m›ndan birbirlerin-
den ayr›l›rlar” (Hegel, 1986:153).
Hegel, bu kuramsal temelde görüfllerini sanat tarihine, sanat türlerine ve onla-
r›n ortaya ç›k›fl›na uygulayarak aç›klamaya çal›fl›r. fiunu aç›kça belirtebiliriz ki He-
gel’le birlikte sanat felsefesi salt soyut temellendirmeler yerine sanat eserleri üze-
rinden konuflarak ve örneklendirerek yap›lmaya bafllanm›flt›r. Hegel’in Hint, ‹ran
ve M›s›r gibi Do¤u sanat›ndan; antik ve modern dünyadan örnekleriyle Bat› sana-
t› üzerine yapt›¤› ayr›nt›l› betimleme ve yorumlar onun sanat felsefesini farkl› k›lan
özelliklerden biridir. Bu nedenle, sanat üzerine yaz›lar› baflta sanat tarihçileri ol-
mak üzere çeflitli kesimlerden sanatç›lar›n ilgisini cezp etmifltir.
‹lk kez Baumgarden taraf›ndan kullan›lan ‘estetik’ sözcü¤ü Hegel’in güzel sanat
üzerine ders verdi¤i y›llarda (1823-1829) yeni yeni yayg›nlaflmaktayd›. Hegel, salt
bir ad olarak güzeli ifade etmesi için estetik sözcü¤ünü kullanman›n bir sak›ncas›
olmad›¤›n› belirttikten sonra, kendi amac›n› ifade eden sözcü¤ün Sanat Felsefesi,
daha aç›k ifadesiyle Güzel Sanat Felsefesi oldu¤unu vurgular. Bu tercih asl›nda salt
bir sözcük tercihi de¤il, Hegel’in esteti¤e bak›fl›ndan kaynaklanan bir tercihtir. Her
fleyden önce Hegel, do¤a güzelli¤ini estetik ya da sanatsal güzelin incelemesi ala-
n›n›n d›fl›nda tutar. Ona göre güzellik do¤rudan tinsel olanla iliflkilidir; yani Tin’in
d›flavurumu, nesnelleflmesi, duyular dünyas›nda görünüfle ç›kmas›d›r. Sanat eseri
kendi bafl›na bir duygu içermez; hatta bir sanat eseri kendi bafl›na d›flsal bir nesne
olarak ele al›nd›¤›nda o ölüdür: “Bir sanat eseri, ancak tinden kaynaklanmakla ve
art›k tinin bölgesine ait olmakla sanat eseri olur; o, tinsel olan taraf›ndan kutsan-
m›fl ve yaln›zca tin ile uyum içersinde meydana getirilmifl fleyi ortaya serer” (He-
gel, 1994: 29).
Böyle olunca, tinle do¤rudan iliflkili olmayan do¤a güzelli¤i de¤il, sanat güzel-
li¤i sanat felsefesinin as›l inceleme alan›na girer. Sanat güzelli¤inin tinden do¤mufl
olmas› ona do¤al güzellik karfl›s›nda daha yüksek derecede güzellik kazand›r›r: Hegel’e göre sanatsal
“Sanat güzelli¤i tinden do¤mufl ve yeniden do¤mufl güzelliktir; tin ve ürünleri, do- güzellik her zaman do¤al
güzellikten üstündür. Çünkü,
¤a fenomenlerinden ne kadar yüksekse, sanat güzelli¤i de do¤a güzelli¤inden o sanatsal güzel tinden
kadar yüksektir.” (Hegel, 1994: 2). Görüldü¤ü gibi, Hegel sanatsal güzele odakla- do¤mufl bir güzelliktir.
narak genifl anlamda sanat felsefesi yapmaktad›r. Ancak, böyle bir sanat felsefesi-
nin sanatç›lara sanat üretimi için reçeteler veya kurallar vermek gibi bir amac› yok-
tur. Onun amac›, sanat›n ne oldu¤unu felsefi olarak bilmek; sanat›n amac›n› tespit
etmek; güzeli tan›mak, onun kendisini gerçeklikte ve sanat eserlerinde nas›l gös-
terdi¤ini belirlemeye çal›flmakt›r.
Peki, Hegel’e göre sanat›n amac› nedir? Her fleyden önce Hegel, sanat›n taklit
olmad›¤›n› aç›kça ifade eder. Zeuxis’in resmetti¤i üzümler, güvercinlerin canl› sa- Hegel’e göre sanat›n do¤ay›
taklit etmek gibi bir amac›
narak gagalayacaklar› kadar gerçekçi olmalar› bir baflar›y› gösterse de sanata do- olamaz.
¤ay› taklit etme gibi bir amaç yüklemek boflunad›r. Çünkü bu anlamda sanat do-
¤ayla yar›flamaz. Ona göre, do¤ay› taklit etmeye çal›flan bir sanat bir filin ard›ndan
sürünmeye çal›flan solucana benzer. Dahas›, taklit biçimsel bir ilkeye dayand›¤›
için sanat›n amac› taklit oldu¤unda “nesnel güzelli¤in kendisi ortadan kalkar” (He-
gel, 1994: 44). Öyleyse, sanat›n amac›, insan zihninde var olan› duyum, duygu ve
esinlenme alan›na ç›karmakt›r.
www.evrenselpdf.com
Resim 5.2
Modern resim sanat›nda

Zeuxsi’in üzüm salg›m›
tarz›n› yans›tan bir
çal›flma.
Hegel, sanat›n taklit olmad›¤› görüflüyle Platon ve Aristoteles’ten tamamen fark-

l› düflünür. Buna karfl›n, Aristoteles’in katharsis kuram›n› benimsedi¤ini görüyo-
ruz. Ona göre, en kaba anlamda sanat›n insan›n içtepilerin açl›¤›n› doyurma, tut-
kular›n evcillefltirilmemifl gücünü ve arzular›n azg›nl›¤›n› yat›flt›rma ifllevi vard›r.
Bu yolla insan kendini tutkular›n›n tutsa¤›ndan kurtararak ayn› zamanda da bu tut-
sakl›¤›n d›fl›na ve üzerine yükselir. Bu yat›flt›rma, bafllang›çta, örne¤in bir gözya-
fl›yla ac›n›n azalmas› olarak ortaya ç›kabilir; sonra do¤rudan kendi içsel duygusu-
nu sözcüklerle, resimlerle, sesler ve flekillerle ifade bulur.
Hegel, bu yat›flt›rma ifllevinin yan› s›ra, sanat›n bir baflka ifllevinin, e¤itim ve ah-
laki ›slah ifllevinin oldu¤unu belirtir. Sanat›n insan e¤ilimlerini ve içtepilerini ahla-
Aristoteles’in katharsis ki mükemmelli¤e haz›rlama gibi rolü de vard›r. Ancak Hegel, sanat›n bu iki temel
kuram›na göre sanat›n ruha
dinginlik vermek gibi bir ifllevinin, yani arzular›n azg›nl›¤›n› azaltma ile e¤itim ve ahlaki ›slah ifllevlerinin, sa-
ifllevi vard›r. Hegel, nat›n özsel amaçlar› aras›nda yer almad›¤›n› belirtir. Çünkü, aksi düflünüldü¤ünde,
Aristoteles’in bu görüflünü
temelde paylaflarak sanat›n sanat›n hakikatin örtüsünü açma amac›n›n ortadan kalkaca¤›n› vurgular. Ona gö-
arzular› yat›flt›rma ifllevi ile re, “e¤itim, ar›tma, iyilefltirme, mali kazanç, flöhret ve onur için mücadele gibi bafl-
e¤itim ve ahlaki ›slah
ifllevinin oldu¤unu belirtir.
ka amaçlar›n, sanat olmak bak›m›ndan sanat eseriyle hiçbir iliflkisi yoktur ve bun-
lar sanat eserinin do¤as›n› belirlemezler” (Hegel, 1994: 54).
Hegel, sanat›n tarihsel olarak sembolik, klasik ve romantik olmak üzere üç
farkl› geliflim aflamas›na sahip oldu¤unu belirtir. Bu üç aflamadan sembolik dönem
hakikatin güzellik ideas› olarak ‹deal’e ulaflma çabas›n›; klasik dönem ona ulafl-
may›; romantik dönem ise onu aflmay› temsil eder. Burada, sembolik aflama eski
Hint, ‹ran ve M›s›r kültürlerinde ortaya ç›kan sanat anlay›fl›n› kapsar. Hegel, bu dö-
nemde sanat›n tam olarak sanat niteli¤ine sahip olmad›¤›n›, bir anlamda sanat ön-
cesi bir aflama oldu¤unu söyler. Bu aflamada ‹dea, salt resmetme aray›fl› olarak
www.evrenselpdf.com
kendi belirlenmemiflli¤i ve bulan›kl›¤› içinde tuhaf, zevksiz ve kibirli bir biçimde;

di¤er varl›lar› bofl ve de¤ersiz k›lacak flekilde kendini ortaya koyar. Bu nedenle,
‹dea ile sanat nesnesi aras›nda tam bir uygunluk yoktur ve ‹dea kendini tam ola-
rak aç›mlayamaz. Kendi ifadesiyle, sanat›n bu ilk geliflim aflamas›nda;
“‹dea, do¤al flekilleri ve bizzat gerçeklik fenomenlerini, belirsizlik ve ölçüsüzlük ha-

linde abart›r; onlar›n içinde sendeler, k›p›r k›p›r hareket eder, onlar üzerinde fliddet
uygular, onlar› çarp›t›r ve do¤al olmayan flekillere sokar ve onlar›n fenomenal görü-
nüfllerini, kullan›lan biçimlerin yan›lm›fll›¤›, s›n›rs›z geniflli¤i ve görkemi arac›l›¤›y-
la ‹dea’ya yükseltmeye çal›fl›r. Çünkü ‹dea, burada az ya da çok hala belirlenimsiz
ve flekilsizdir” (Hegel, 1994: 76).
Klasik sanat aflamas›nda ise sembolik dönemdeki ‹dea’n›n belirsizli¤i, anlam ve

flekil aras›ndaki kusurluluk giderilmifl; ‹dea özgür ve tam uygun gerçeklik biçimin-
de sunulmufltur. Klasik sanatta içeri¤in kendisi bizzat somut idea olarak d›fla vur-
mufltur. Bu nedenle ‹dea ile onun sanatsal nesnesi aras›nda tamamen bir uygun-
luk vard›r.
Romantik sanat ise klasik sanat döneminde sa¤lanm›fl olan ‹dea ile onun ger-
çekli¤i aras›ndaki bu uygunlu¤u yeniden iptal ederek onun ifade tarz›n›n ötesine
ve üstüne ç›kar. Bu aflamada sanat duyusal görüyle de¤il, duyguyla ifl görmeye
bafllar. Bu içsel dünya kendi uzlafl›m›n› kendi içsel tininde bulan öznel bir iç de-
rinlikle, kendi duygu derinli¤i içinde d›fl görünüfle ç›kar. Romantik sanatta ‹dea ile
flekli aras›nda tam uygunluk bozulmufltur ama ‹dea, tin ve yürek olarak kendinde
mükemmelleflmifl biçimde ortaya ç›km›flt›r.
Schelling: Sanat, Felsefenin Yegâne Aletidir

Kant sonras› Alman idealizminin temsilcilerinden olan Schelling (1775-1854) ayn›
zamanda Jena çevresi romantizmine mensup bir düflünürdür. Romantik felsefe ge-
nel olarak sanat› felsefi incelemenin tamamlay›c›s› olarak görmüfltür. Ancak, hiçbir
romantik düflünür sanat›n felsefedeki yeri konusunda Schelling kadar aç›k ve ke-
sin bir ifadede bulunmam›flt›r. Schelling, Transendantal ‹dealizm Sistemi adl› ese-
rinde flöyle der: “Felsefenin tek ve ebedi arac› sanatt›r” (Schelling, 1978: 233). Pe-
ki, Schelling’in sanata böylesi merkezi bir de¤er vermesinin nedeni nedir? Bu so-
runun yan›t› Kant’la birlikte Alman idealist filozoflar›n çözmeye çal›flt›klar› felsefi
sorunda yatar.
Schelling, bu soruna Fichte’nin bilgi kuram›nda çözümsüz kalan problemi irde-
leyerek el atar. Fichte’de ‘ben’ bir yandan kendini ben olarak deneyimlerken dün-
yay› da benden farkl› bir fley olarak deneyimler. fiimdi, e¤er bu dünya kendi ürü-
nü veya varl›¤› olacaksa bu, içinde benin kendini bilmedi¤i bir ürün olacakt›r. Ya-
ni bilinçsiz bir ürün. Dolay›s›yla, ben ve dünya olarak deneyimlediklerimiz benin
bilinçli ve bilinçsiz ürünleridir. Fichte’nin çözemedi¤i felsefi sorun fluydu: Deney-
sel ben, felsefi ben nas›l olacak? Felsefe bilinçd›fl› veya bilinçsiz olana nas›l ulafla-
cak? Bilme ile bilinen aras›ndaki iliflkiyi nas›l kavrayacak? Ne kuramda, ne de pra-
tikte ‘ben’’ kendini kendi bilinçsiz üretiminde tan›yabilir. Schelling’e göre ben
üçüncü bir iflleve, yani ben’in kendini bilinçsiz üretti¤inde tan›ma ifllevine sahipse
bu sorun çözülebilir. Zihin bu ifllevinde kendini ayn› anda sonlu ve sonsuz, özgür
olmayan ve özgür, bilinçsiz ve bilinçli olarak bilebilmelidir. Bilinç hem üretmeli,
hem de üretti¤ini bilmeli. ‹flte, Schelling, bunun dahi ve onun ürününde, yani sa-
nat eserinde gerçekleflti¤ini düflünür. Peki ama, nas›l?
www.evrenselpdf.com
Schelling’e göre, di¤er üretimlerde oldu¤u gibi, sanat üretimi bir çat›flma ile
bafllar (Schelling, 1978: 222). Ancak, sanat üretiminde bu çat›flman›n kendine öz-
gü bir özelli¤i bulunur. Bilgi ve ahlakta ben kendini d›fl dünya ile çat›flma içinde
bulurken, sanatta bu çat›flma içsel olarak deneyimlenir. Schelling’e göre sanat ese-
ri bilinçli ve bilinçsiz üretim veya etkinlikleri bir arada bar›nd›r›r; hatta, kendi ifa-
desiyle, onlar›n “özdeflli¤ine dayan›r” (Schelling, 1989: 30). Bu özdeflli¤i her ikisi-
nin ayn› oldu¤u anlam›nda düflünmemeliyiz; çünkü, Schiller’e göre, bu iki etkinlik
hiçbir zaman birbirini yok etmezler. Bu bilinçli ve bilinçsiz benler birbirlerine kar-
fl› düflman da de¤illerdir; birbirini bozmazlar ama reddederek sonsuz karfl›tl›¤› yan-
s›t›rlar. Bilinçli olanla bilinçsiz olan aras›nda bir uzlaflma olmad›¤› için sanat eseri
hiçbir zaman tek bir yoruma uygun de¤ildir. Aksine, sonsuz say›da yorum söz ko-
nusudur (Fackenheim, 1954:312). Her bir yorum sanat eserinin bir yönünü aç›¤a
vurur; ama bunu yaparken de di¤er taraflar›n› gizlemifl olur.
Her sanatç› bilinçli bir amaca sahiptir ve bu amac› belli teknikler arac›l›¤›yla ye-
rine getirmek için s›k› bir e¤itim almas› gerekir. Schiller’e göre sanat eseri sanatç›-
n›n bilinçli yönelmiflli¤i olarak bafllar, ama bir sanat eseri niteli¤i kazanmas› için
bundan daha fazla bir fley olmas› gerekir. Do¤an›n kendisi bilinçsiz bir üretimdir.
Sanatç›, bilinçli olarak bir eser üretmeye karar verdi¤inde bilinçsiz bir üretim ala-
n›na dayan›r. Ancak, bir sanat eserinde sanatç›n›n bilinçli olarak tasarlad›¤›ndan
veya planlad›¤›ndan daha fazla bir fley vard›r: “Sanat eserinin temel özelli¤i sonsuz
bilinçsizliktir. Sanatç›n›n bilinçli olarak onda ortaya koydu¤unun yan› s›ra, sanatç›
içtepisi arac›l›¤›yla sanat eserinde öyle bir sonsuzlukla temsil edilmifltir ki, hiçbir
sonlu anlay›fl onu bütünüyle aç›klayamaz” (Schelling, 1978: 225). Dâhi, sanat ese-
ri arac›l›¤›yla dünyan›n bilinçsiz yönüyle bilinçli yönünü birlefltirmifl olur.
Görüldü¤ü gibi, Schelling’in amac› objektif do¤a ile sübjektif zihnin nihai hare-
Schelling’e göre objektif ket ettirici ilkelerinin özdefl oldu¤unu göstererek Kant felsefesinde var olan do¤a
do¤a ile subjektif zihin
aras›ndaki çeliflki ancak ile özgürlük aras›ndaki ayr›m› ortadan kald›rmakt›r. Estetik yaratmada ben kendi-
sanat alan›nda çözülebildi¤i ni bilinçsiz üretiminde tan›r. Bu nedenle, kuramsal ve ahlaki olan›n aksine, estetik
için sanat felsefenin yegâne
arac› veya aletidir.
çat›flma tam bir ahenkle ortaya ç›kar. Sanat, felsefenin arac› veya aletidir çünkü
“baflka bir yerde çözülemeyen, mutlak bir çeliflki dâhide çözülmektedir” (Schel-
ling, 1978: 230). Felsefecinin sadece soyut olarak kavrad›¤› ben’in birli¤i sanat ese-
rinde somut biçimde kendini aç›¤a vurur. Böylece, güzellik ile do¤ruluk özsel ve-
ya ideal olarak birlik olmufl olur.
Schelling, bilinçli olanla bilinçsiz olan›n özdefl oldu¤u bir etkinlik gösterdi¤i-
mizde transandental felsefenin ancak tamamlanm›fl olaca¤› düflüncesinden hareket
ederek bunun baflar›labilece¤i yegâne alan›n estetik alan oldu¤u sonucuna var›r:
“Böyle bir etkinlik tektir, yani estetik. Her sanat eseri böyle bir etkinli¤in ürünü
olarak görülebilir. Sanat›n ideal dünyas› ile nesnelerin gerçek dünyas› bir ve ayn›
etkinli¤in ürünleridir” (Schelling, 1989: 12).
Schelling’e göre sanat›n kendi d›fl›nda bir de¤eri yoktur. Sanat› bir zevk veya
e¤lence arac› olarak görmek bir çeflit barbarl›kt›r. Ya da onda bir piyasa de¤eri ara-
mak salt ekonomik bak›fl› yans›t›r. Sanattan bilimsel bir bilgi de edinmek mümkün
de¤ildir. Bir sanat eserinin fiziksel veya kimyasal çözümlemesi onun sanat eseri ol-
mas›yla ilgili bir fley söylemez. Bilinçli ve bilinçsiz aras›ndaki etkileflim belli bir ya-
saya veya ilkeye ba¤l› olarak aç›klanamayacak bir fley üretir. Bu nedenle estetik,
bilimin veya felsefenin aç›klayamayaca¤›ndan daha fazla bir fley söyler.
Sanat eseri d›fl dünyadaki bir nesneyi de¤il, onun ideas›n› temsil eder. Hegel’de
oldu¤u gibi, Schelling de Kant’›n güzelin öncelikli olarak do¤ada var oldu¤u görü-
flünü tersine çevirerek güzelin sanat eserinde var oldu¤unu savunur. Mitolojiyi bü-
www.evrenselpdf.com
tün sanatlar›n zorunlu koflulu ve ilk içeri¤i olarak gören Schelling, yine Hegel’de
oldu¤u gibi, resim, müzik, heykel, mimarl›k, fliir ve trajedi sanatlar› üzerinde uzun
uzad›ya aç›klamalar ve çözümlemeler yapar.
Schophenhauer: Sanat›n Nesnesi ‹dead›r

Arthur Schophenhauer (1788-1860), genel felsefi çizgisi aç›s›ndan Kantç› bir yak-
lafl›m ortaya koymas›na karfl›n ayn› zamanda önemli Kant elefltirmenlerinden biri-
dir. Kant’›n aksine, Schophenhauer duyu deneyiminin ötesinde olan›n, yani ken-
dinde fleyin bilinebilece¤ini savunarak Platoncu idea ile Kantç› kendinde fleyi öz-
defllefltirir. Kant’a göre kendinde fleyin bilgisi insan›n bilgi s›n›rlar›n› aflmas›na kar-
fl›n, Schopenhauer’a göre idean›n bilgisine varmak mümkündür. Ancak, idealar›n
bilgisine do¤rudan ulafl›lmaz bunun için bir arac› gerekir. Bu araç derin düflünme
ve sanat eseridir. Gerçekli¤in bilgisine, “kiflinin birey olarak kendini unutmas›; bi-
lincin, saf, isteksiz, zamans›z, bütün iliflkilerden ba¤›ms›z bir bilgi öznesi olmaya
yükselmesi” ile ulafl›l›r (Schophenhauer, 2005:149). Derin düflünmeyle elde edilen
idealar›n bilgisi sanat eseri yoluyla temsil edilir ya da canland›r›l›r:
“Sanat›n nesnesi Platon’un anlad›¤› anlamda idead›r, baflka bir fley de de¤ildir. Sa-
natç›n›n amac›, onu canland›rmakt›r. ‹dean›n bilgisi, yap›t›n tohumu, kayna¤› ola-
rak sanatç›n›n yap›t›ndan önce gelmelidir. Sanat›n konusu belli bir fley de¤ildir,
kavram de¤ildir, ussal düflünmenin, bilgin kiflinin nesnesi de¤ildir. ...‹dea, birey ta-
raf›ndan, birey olarak hiçbir zaman bilinemez. Onu bilse bilse, kendini bütün iste-
melerin üzerine, her türlü bireyselli¤in üzerinde bilmenin saf öznesine yükselten ki-
fli bilebilir” (Schophenhauer, 2005:177).
Schophenhauer’a göre, idean›n bilgisine ancak deha ulaflabilir. Deha yaflamda-

ki tüm iliflkilerin etkisinden kurtulmufl, yarar gözetmeyen, yeter sebep iliflkisinden
Schopenhauer’a göre,
ba¤›ms›z, isteklerinin ve iradesinin ötesine geçmifltir. Dehada “bireysel fleyleri de- Kant’›n kendinde fley ile
¤il, bu fleylerin idealar›n› bilme yetene¤i vard›r” (Schophenhauer, 2005:143). O, Platon’un ‹dea kavram›
asl›nda ayn› fleydir. Ona
kavrad›¤› ve bilgisini edindi¤i ideay› yaratt›¤› yap›t arac›l›¤›yla di¤er insanlara ile- göre, insan derin düflünme
tir. Schopenhauer, idealar› bilme yetene¤inin tüm insanlarda dereceli olarak var ol- ve sanat yoluyla idean›n
bilgisine varabilir.
du¤unu kabul eder. Çünkü, böyle bir yetenek olmasayd› sanatç›lar›n hoflland›¤› gi-
bi di¤er insanlar›n sanat yap›tlar›ndan hofllanmas›, güzele ve yüceye karfl› bir du-
yarl›l›k göstermeleri mümkün olmazd›.
Görüldü¤ü gibi, Schopenhauer kendi metafizi¤inde gerçekli¤in bilgisini edin-
mede sanata merkezi bir rol yükler. Ona göre, tüm sanatlar›n amac› alg›lanabilir ve
kavranabilir idean›n canland›r›lmas› ve di¤er insanlara iletilmesidir. Estetik bilginin
kayna¤› da sanat eseri yoluyla aktar›lan idealard›r. Schophenhauer sanat›n taklit
oldu¤u görüflüne karfl›d›r. Taklitçi sanat sadece biçime önem verir ve sanat yap›t›-
n›n de¤erini biçimsel ve kavramsal olarak gerçekli¤i birebir taklit edip etmeme aç›-
s›ndan belirler. Böyle bir sanat, sanat eserine “iç yaflam” veya içerik sa¤lamaz; do-
¤ada olan› oldu¤u gibi canland›rmay› hedefler (Schophenhauer, 2005:179). Oysa
ki, gerçek sanatç›, idealar› kavrayarak eseriyle yarat›r. O, yarat›rken bireyselli¤in-
den vazgeçmifl, nesnelleflmifl ve bu anlamda do¤ay› aflm›flt›r.
Bu bölümde ele ald›¤›m›z düflünürlerden hangilerinin sanat›n taklitSIRA oldu¤u görüflüne kar-
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
fl› ç›kt›¤›n›, bu karfl› ç›k›fl› hangi gerekçeler temelinde savunduklar›n› aç›klay›n›z. 2
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
www.evrenselpdf.com

Nietzsche: Tragedyan›n Do¤uflu

Friedrich Nietzsche’nin (1844-1900) eserlerinin hemen hemen tümünde yer yer sa-
nat ve estetik konusunda aç›klama ve de¤erlendirmelere rastlamak mümkündür.
Schopenhauer’›n etkisinde kalarak yazd›¤› ilk eseri Tragedyan›n Do¤uflu ise do¤-
rudan sanat ve estetik konusuna ayr›lm›fl bir çal›flmad›r. Nietzsche bu eserinde in-
san›n as›l metafizik u¤rafl›s›n›n sanat oldu¤unu ve “dünyan›n varoluflunun yaln›z-
ca estetik fenomen olarak” temellendirilebilece¤ini savunarak, sanata yaflam›n gö-
züyle bakmaya çal›fl›r (Nietzsche, 2005:13).
Nietzsche, Tragedyan›n Do¤uflu’nda eski Yunan tanr›lar›ndan Apollon ve Di-
onysos’un özelliklerinden hareketle, sanat›n gelifliminin birbirini tamamlayan iki
temel dürtüye dayand›¤›n› savunur. Yunan mitolojisine göre bu iki tanr›n›n her bi-
ri kendi içinde birçok tanr›sal özellik bar›nd›r›r. Apollon, hergün gökyüzünü bir
uçtan di¤er uca geçen, tanr›lar›n en güzeli olan günefl tanr›s›d›r. O, insanlar›n has-
tal›¤a yakalanmas›n› sa¤layan ve iyilefltiren oklar› olan hekimli¤in tanr›s›; kehanet
yapabilen bilici bir tanr›d›r. Ayn› zamanda sanat tanr›s› olarak bilinen Apollon mü-
zi¤i ve fliiri kendi zevki için yaratm›flt›r. Yeralt›n›n tanr›s› olan Dionysos ise flarap
ve sarhoflluk tanr›s› olarak bilinir. O, ayn› zamanda bitki örtüsü tanr›s›d›r ve çam,
asma ve sarmafl›k onun simgesidir. Asma a¤ac› gibi ölüp yeniden do¤ar. Sürekli
haz ve ac› aras›nda iki uçta gidip gelen bir durumda oldu¤u için psikolojideki ma-
ni depresif hastal›¤›n›n da simgesidir. Dionysos, ba¤ bozumu tanr›s› olarak da bi-
linir ve ad›na düzenlenen ba¤ bozumu flenliklerinde tiyatro sanat›n›n temeli at›l-
m›flt›r. Yunan kültüründe bu flenlikler, nefleyle dans edip flark› söyleyen, flarap içe-
rek kendinden geçmifl bir alay›n yürüyüflü ile temsil edilirdi. Bu flenliklerde ina-
nanlar›n kendilerinden geçerek tanr›yla bütünleflti¤ine inan›l›rd›.
Nietzsche, Apolloncu ve Dionysosçu dürtüleri sanatsal güçler olarak tan›mlar
ve onlara bakarak gerçek sanat›n do¤as›n›n anlafl›labilece¤ini söyler (Nietzsche,
2005: 30). Bu iki temel dürtü hayal gücünün (Apolloncu) ve kendinden geçmenin
veya sarhofllu¤un (Dionysosçu) birbirinden ayr›lm›fl sanat dünyalar›d›r (Nietzsche,
Resim 5.3 2005: 26). Ona göre, hayal gücü veya
düfl genel olarak tüm güzel sanatlar›n,
Nietzsche, Rafael’in
bu tablosunda özellikle de fliirin ön kofluludur. Hayal
betimlenen düflkün gücü Apolloncu dürtünün dünyas› ola-
erkek çocuklar›n, rak bireyin birey olarak, tekil olarak var
umutsuz oldu¤u dünyad›r. Düfl dünyas›nda kifli
hamallar›n ve
çaresizlik içinde kendi durumunu, bireyselli¤ini, ben-
korkuya kap›lm›fl zetme türünden bir düfl imgesinde aç›k-
delikanl›lar›n lar. ‹nsan, Apolloncu dürtünün dünya-
dünyan›n biricik
temelinin, ilk
s›ndayken sadece taklitçi veya benzet-
ac›n›n yarat›l›fl›n› meci bir sanatç›d›r.
gösterdi¤ini söyler. Antik Yunan heykel sanat› Apollon-
cu dürtünün üretti¤i sanat› temsil eder.
Nietzsche’ye göre, Rönesans ressamla-
r›ndan Rafael de Apolloncu kültürün
ilk sürecini gösterir. Apolloncu sanat
bireyselleflmenin merkezi önem tafl›d›-
¤› bir sanatt›r. Tek bir yasas› ve ölçütü
vard›r; o da bireyin s›n›rlar›n›n korun-
mas›d›r (Nietzsche, 2005:40). Apollon-
cu güzellik ölçüye ve s›n›rl›l›¤a dayan›r.
www.evrenselpdf.com
Dionysosçu dürtünün yafland›¤› kendinden geçme veya sarhoflluk dünyas› ise

bireysellik ilkesinin ortadan kalkt›¤›, bireyin kendini unutup ezeli Bir’e kat›l›p ken-
dini kaybetti¤i dünyad›r. Sarhoflluk dünyas›nda “birey kendini mistik bir birlik
duygusuyla ortadan kald›rmaya” çal›fl›r (Nietzsche, 2005:31). Dionysosçu dürtünün
etkisinde insan;
“tanr› olarak duyumsar kendini, flimdi kendisi de düflünde tanr›lar›n de¤iflti¤ini gör-
dü¤ü gibi, kendinden geçmifl ve yücelmifl bir biçimde de¤iflmektedir. Art›k bir sanat-
ç› de¤ildir insan, bir sanat yap›t› olmufltur; tüm do¤an›n sanat gücü, ilk [ezeli] Bir’in
en üstün hazsal doyumu için, burada sarhofllu¤un ürperiflleri aras›nda aç›nlamak-
tad›r kendini” (Nietzsche, 2005:30).
Dionysosçu sanat, sarhofllu¤un dünyas›nda, ezeli-Bir ile bütünleflme çabas›

içinde herhangi bir yasa, ölçü ve s›n›r tan›maz. Nietzsche’ye göre, Dionysosçu afla- Nietzsche’ye göre Apolloncu
ma öznelli¤in terk edilip salt nesnelli¤e geçildi¤i bir süreçtir. Bu süreç veya aflama sanat bireyselli¤in s›n›rlar›n›
koruyarak taklitçi ve
önemlidir çünkü sanat ancak nesnel oldu¤u zaman “kurtar›c›” ve “flifac›” olabilir. benzetmeci bir sanat üretir.
‹nsan, varoluflun korkunçlu¤u veya saçmal›¤› düflüncesi yüzünden sürekli bir ac› Dionysosçu sanat ise bireyin
mistik bir duyguyla kendini
ve tiksinti durumu yaflar. Yaln›zca nesnel sanat insan› bu ac› ve tiksinti durumun- ortadan kald›rarak nesnel
dan kurtarabilir. Nietzsche, sanatta öznel olandan nesnel olana geçme gere¤ini sanat› yarat›r.
flöyle aç›klar:
“öznel sanatç›y› yaln›zca kötü sanatç› olarak tan›yoruz ve sanat›n her türünde ve
yüksekli¤inde özellikle ve ilk önce öznel olan›n yenilmesini, “Ben”den kurtulmas›n›
ve her türlü bireysel iste¤in ve arzunun susturulmas›n› talep ediyoruz; evet, nesnellik
olmadan, saf, ç›kars›z bak›fl olmadan asla bir nebze bile sahici sanatsal üretime ina-
namay›z” (Nietzsche, 2005:43).
Nietzsche, varoluflun ve dünyan›n kendisinin ancak estetik fenomen olarak

ebedi bir flekilde temellendirilebilece¤ini savunur (Nietzsche, 2005:48). Onun es-
teti¤inde güzel, kuramsal dünyayla sürekli savafl ve karfl›tl›k halinde olan “trajik
dünyaya” ait ve “trajik insanla” ilgilidir. Estetik bilimine yap›lacak as›l katk› Apol-
loncu ve Dionysosçu dürtülerin salt mant›ksal kavran›fl›yla gerçekleflemez. Aksine,
onlar›n duyuflsal kavran›fl› sanat›n ve insan varoluflunun gerçek anlam›n› kavrama-
y› sa¤lar.
Nietzsche, Sokratesçi esteti¤in Dionysoscçu sanat›n ve tragedyan›n sonunu ge-
tirdi¤ini söyler. Sokratesçi esteti¤in en temel ilkesine göre bir fleyin güzel olmas›
için, akla uygun veya bilinçli olmas› gerekir (Nietzsche, 2005, 89). Bu ilke tam da
Dionysosçu esteti¤in ait oldu¤u sarhoflluk dünyas›ndaki güzel anlay›fl›n›n tersidir.
Çünkü Dionysosçu dünya tamamen insan›n bilincini kaybetti¤i, kendinden geçti¤i
ve akl›ndan kurtuldu¤u bir dünyad›r. Sokratesçi estetikte güzel kuramsal dünyaya
ait kuramc› insanla iliflkiliyken Dionysoscçu sanat veya estetik duyuflsal olan›n
kavran›fl›n› yans›t›r.
Bu bölümde inceledi¤imiz baz› idealist filozoflar estetik bilginin insan

SIRA ruhunda
S‹ZDE var olan SIRA S‹ZDE
ikili bir çat›flmay› veya karfl›tl›¤› çözdü¤ünü savunmaktad›r. Bu düflünürlerin kimler oldu- 3
¤unu, bu görüfllerini hangi kavramsal temelde savunduklar›n› araflt›r›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

www.evrenselpdf.com
Özet
N
A M A Ç
Deneyimci düflünürlerden Hutcheson ve Hu- ¤eni yarg›s›nda farkl›l›k yarat›r. Hume, be¤eni
1 me’un estetik hazz›n kayna¤›na iliflkin görüflle- yarg›s›n›n ölçütlerini irdelerken estetik hazz›n
rini tan›mak. kayna¤›n›n içsel oldu¤unu savunmakla birlikte
Sanat ve güzelin bafll› bafl›na ba¤›ms›z ve özerk estetik yarg›n›n kifliden kifliye de¤iflen göreli bir
bir çal›flma alan› olarak ortaya ç›kmas›nda 18. yarg› olmad›¤›n› göstermeye çal›flm›flt›r.
N
yüzy›l deneyimci düflünürlerinden Hutsheson ve
Hume.’un önemli katk›s› olmufltur. Esteti¤in te- Kant’›n estetik ve be¤eni yarg›s› konusundaki fel-
A M A Ç
mel konular›ndan biri olan “be¤eni” kavram› bu 2 sefi yaklafl›m›n› tan›mak.
dönemde konuyla ilgili eserlerin ana temas› ol- Kant’›n Yarg› Gücünün Elefltirisi adl› eseri bu-
mufltur. Deneyimci estetik kuram›n›n ana özelli- günkü anlamda felsefi esteti¤in temel eseri ola-
¤i sanat ve estetik incelemede nesneden özneye, rak kabul edilir. Kant, bu çal›flmas›nda estetik
sanat yap›t›ndan onu alg›layan ve de¤erlendiren alanda elde edilen yarg›larda genel geçer ve ap-
özneye do¤ru bir yönelme olmas›d›r. Böyle bir riori ilkelerin olup olmad›¤›n› araflt›r›r. Ona göre,
yaklafl›mda, estetik be¤eninin kayna¤› sanat ese- güzelin ne oldu¤unu anlamak için öncelikle es-
ri veya estetik objenin kendisi de¤il, estetik öz- tetik yarg›n›n veya be¤eni yarg›s›n›n çözümle-
nenin iç deneyimi, iç duyusu, içsel duygu veya mesini yapmal›y›z. Kant, bu çözümlemeyi nite-
hissidir. Tüm deneyimci düflünürlere göre estetik lik, nicelik, iliflki ve modalite aç›s›ndan yaparak
haz belli bir ilgiye veya ç›kara de¤il, insan›n iç flu sonuca var›r: Güzel, nitelik bak›m›ndan hofla
duyusuna veya duygusuna dayanmakta olup, giden, nicelik bak›m›ndan herkesin hofluna gi-
do¤rudan ve arac›s›z alg›lama sonucu ortaya ç›- den, iliflki bak›m›ndan her tür ilgi ve kavramdan
kar. Hutcheson’a göre estetik haz ‘iç duyu’ arac›- ayr› olarak hofla giden, modalite bak›m›ndan ise
l›¤›yla elde edilir. Bizde var olan ‘iç duyu’ yard›- zorunlu olarak hofla giden fleydir. Kant’a göre,
m›yla güzellik hazz› bilginin, akl›n ve deneyimin be¤eni yarg›s› bir yan›yla özneldir. Ancak, bir
herhangi bir katk›s› olmadan; kiflisel ilgiden ve nesneden haz ald›¤›m›zda ve onu güzel olarak
yarardan uzak; do¤rudan ya da arac›s›z; zorunlu nitelendirdi¤imizde güzel yarg›m›za herkesin ka-
olarak elde edilir. Hutcheson’a göre güzellik haz- t›lmas› gerekti¤ini düflünürüz. Herkeste bir ortak
z› iç duyudan kaynaklanmakla birlikte nesnele- be¤eni duygusu oldu¤unu düflünerek verdi¤imiz
rin nitelik ve özellikleriyle iliflkisiz de¤ildir. Ona yarg›n›n herkesçe onaylanmas›n› bekleriz. Bu
göre, güzellik hazz› do¤rudan nesnelerin birincil nedenle, estetik yarg›y› veren kifli sadece öznel
niteliklerinden de¤il, onlar›n birlik veya uyumlu- bir yarg› de¤il, ayn› zamanda bütün insanlar›n
luk niteliklerinin bir unsuru, ‘çeflitlilik içinde bir- kat›laca¤› öznel ve evrensel yarg› vermektedir.
lik’ niteli¤inden kaynaklan›r. Sanat eserindeki Kant, be¤eni yarg›s›n›n yan› s›ra yüce ve dahi
güzelli¤in temeli parçalar aras›ndaki birli¤in ve kavramlar›n› da irdeler. Yüce yarg›s› t›pk› be¤e-
her bir parçan›n bütüne olan oran›nda yatar. Hu- ni yarg›s› gibi evrensel olarak geçerli, yarar ve ç›-
me, güzellik hazz›n›n kayna¤›n›n içsel oldu¤u kardan uzak, amaçsal ve zorunludur. Be¤eni yar-
konusunda Hutcheson’la ayn› fikirdedir. Her iki g›s›ndan farkl› olarak yüceye iliflkin yarg›lar bi-
düflünür güzelli¤in nesneye de¤il, insan yap›s›na çimden de¤il, biçimle içerik aras›ndaki orant›s›z-
ba¤l› olarak belli durumda ortaya ç›kan bir haz l›ktan gelir. Bu nedenle, yücenin bizde yaratt›¤›
oldu¤unu savunur. Hutcheson’un ‘iç duyu’ kav- etki güzelin yaratt›¤› etkiden çok daha derin ve
ram›na karfl›l›k Hume ‘içsel duygululuk veya duy- sars›c›d›r. Güzel bizi sakilefltirirken yüce ak›l ile
gu’ kavram›n› kullan›r. Hume’a göre bir zihin ye- hayal gücü aras›nda uyumsuzluk ortaya ç›kara-
terli duyarl›l›¤a, prati¤e, karfl›laflt›rma yapma de- rak bizi sarsar ve kendimizden geçirir. Kant’a gö-
neyimine sahipse ve önyarg›lardan ar›nm›flsa do- re, güzel sanatlar insan özgürlü¤ünün ve artistik
¤al olarak bir sanat eserinden haz duyar. Ona dehan›n bir ürünüdür. Güzel sanatlar›n olanakl›-
göre, insanlar aras›ndaki mizah farkl›klar› ile ya- l›¤› deha yoluyla mümkündür. Deha özgündür;
flad›¤›m›z ça¤›n ve ülkenin tav›r ve görüflleri be- onun sahip oldu¤u fley ö¤renilebilen, belli kural
www.evrenselpdf.com
ve bilgiye dayanan bir beceri de¤ildir. Dehan›n nat ve kültür ile iliflkisini ve bu iliflkinin insan›n
özgün olarak üretti¤i ürünler örnek niteli¤i tafl›r. estetik e¤itimi üzerine etkisini araflt›r›r. Schiller’e
Onlar öykünme veya taklit yoluyla do¤maz an- göre, insanl›k ve medeniyet do¤a durumu, este-
cak baflkalar› için bir öykünme, yarg›lama ölçütü tik durum ve ahlaki durum olmak üzere s›ras›y-
olurlar. Dehan›n bir baflka özelli¤i do¤a arac›l›- la üç temel aflamadan geçer. Ona göre duyum
¤›yla kural koyucu olmas›d›r. Do¤a, deha arac›l›- dürtüsü ve biçim dürtüsü olmak üzere insanl›k
¤›yla bilime de¤il ama güzel sanata kural koyar. kavram›n›n içini dolduran iki temel dürtü vard›r.
Kant burada do¤a kavram›yla nedensellik yasas›- Duyum dürtüsü, Kantç› anlamda do¤aya ba¤l›d›r
n›n geçerli oldu¤u fiziksel do¤ay› de¤il, dehan›n ve insan›n etraf›ndaki dünyay› deneyimleme dür-
kendi iç varl›¤›n›n özgür oyunu sonucu ortaya tüsünü yönetir. ‹nsan›n mutlak varoluflundan ve
ç›kan ilkeleri; bu ilkeler arac›l›¤›yla kural koyma- rasyonel do¤as›ndan gelen biçim dürtüsü ise, in-
y› kastediyor. san› kendinde var olan de¤iflmeyene do¤ru iter.
Onlar›n e¤ilimleri birbirine karfl›tt›rlar ama bu
N
AM A Ç
Alman ‹dealist felsefenin çözümünü estetik alan- karfl›tl›k do¤ada bir karfl›tl›k de¤il, s›n›rl› bir kar-
3 da arad›¤› sorunu ve ona yönelik yaklafl›mlar› fl›tl›k oldu¤u için aralar›nda çat›flma söz konusu
tan›mak. de¤ildir. Schiller’e göre bu iki dürtünün karfl›tl›-
Kant, Baumgarden, Schiller ve Schelling gibi dü- ¤›n› çözen bir üçüncü dürtü, oyun dürtüsü var-
flünürler estetik alan› idealist felsefenin temel d›r. Bu iki dürtünün karfl›tl›¤›n› gidermek için bi-
problemlerinden birinin çözüm alan› veya ç›k›fl rinin duyumsal niteli¤i di¤erinin ak›lsal niteli¤iy-
kap›s› olarak görmüfllerdir. Bu problem, özgür- le ba¤land›¤›nda sentez sonuçlan›r ve hem fizik-
lük-determinizm, do¤a-ak›l, do¤a-zihin, bilinç- sel hem de ahlaki olarak insan özgür k›l›n›r. De-
siz-bilinçli, deneysel ben-metafiziksel ben iki- mek ki, üçüncü dürtü her iki dürtünün tamamla-
lemlerinde ortaya ç›kan sorundur. Örne¤in, Schil- y›c› etkileflimidir. Oyun dürtüsü sayesinde este-
ler, do¤a durumundan ahlak durumuna geçiflte tikten eti¤e geçifl sa¤lanm›fl olur. Schiller ayr›ca
estetik unsuru bir geçifl aflamas› olarak görür. Bu öznel-duyumsal, öznel-rasyonel ve nesnel-rasyo-
görüflün Kant’ta da mevcut oldu¤unu görüyoruz. nel estetik kuramlara nesnel-duyumsal kavray›fl
Schiller, duyum ve biçim dürtülerinin yan› s›ra ad›n› verdi¤i dördüncü bir yaklafl›m ekler. He-
bir üçüncü dürtüden, oyun dürtüsünden söz gel, güzel üstüne incelemelerinde estetik sözcü-
eder. ‹flte, bu dürtü sayesindedir ki estetikten eti- ¤ünden ziyade Sanat Felsefesi veya Güzel Sanat
¤e geçifl sa¤lanm›fl olur. Schelling ise Fichte’de Felsefesi kavram›n› kullan›r. Ona göre güzellik
çözümsüz olan deneysel ben’in felsefi ben olma- do¤rudan tinsel olanla iliflkilidir; yani Tin’in d›fla-
s› veya felsefenin bilinçd›fl› veya bilinçsiz olana vurumu, nesnelleflmesi, duyular dünyas›nda gö-
ulaflma sorununu estetik alanda çözmeye çal›fl›r. rünüfle ç›kmas›d›r. Ona göre tinle do¤rudan ilifl-
Ona göre, di¤er üretimlerde oldu¤u gibi, sanat kili olmayan do¤a güzelli¤i de¤il, sanat güzelli¤i
üretimi bir çat›flma ile bafllar. Sanat eseri bilinçli sanat felsefesinin as›l inceleme alan›na girer. Sa-
ve bilinçsiz üretim veya etkinlikleri bir arada ba- nat güzelli¤inin tinden do¤mufl olmas› ona do¤al
r›nd›r›r. Bu iki etkinlik hiçbir zaman birbirini yok güzellik karfl›s›nda daha yüksek derecede güzel-
etmezler. Estetik yaratmada ben kendini bilinçsiz lik kazand›r›r. Hegel, sanat›n amac›n›n do¤ay›
üretiminde tan›r. Bu nedenle, kuramsal ve ahla- taklit etmek de¤il, insan zihninde var olan› du-
ki olan›n aksine, estetik çat›flma tam bir ahenkle yum, duygu ve esinlenme alan›na ç›karmak ol-
ortaya ç›kar. Schelling’e göre sanat, felsefenin du¤unu savunur. Hegel’in, Aristoteles’in katarsis
arac› veya aletidir çünkü felsefenin baflka bir ala- kuram›n› benimsedi¤ini görüyoruz. Ona göre,
n›nda çözülemeyen bu mutlak çeliflki dâhide çö- en kaba anlamda sanat›n insan›n içtepilerin açl›-
zülmektedir. ¤›n› doyurma, tutkular›n evcillefltirilmemifl gücü-
nü ve arzular›n azg›nl›¤›n› yat›flt›rma ifllevi var-
N
A M A Ç
Schelling, Schiller ve Hegel’in sanat ve estetik gö- d›r. Bu yolla insan kendini tutkular›n›n tutsa¤›n-
4 rüfllerini ifade etmek. dan kurtararak, ayn› zamanda da bu tutsakl›¤›n
Schiller, ‹nsan›n Estetik E¤itimi Üzerine Mektup- d›fl›na ve üzerine yükselir. Hegel’e göre sanat›n
lar adl› eseri güzelin felsefi çözümlemesini; sa- e¤itim ve ahlaki ›slah ifllevi de bulunmaktad›r.
www.evrenselpdf.com
Ancak Hegel, sanat›n arzular›n azg›nl›¤›n› azalt- sanat eseri yoluyla aktar›lan idealard›r. Schop-
ma ile e¤itim ve ahlaki ›slah ifllevlerinin sanat›n henhauer sanat›n taklit oldu¤u görüflüne karfl›-
özsel amaçlar› aras›nda yer almad›¤›n› belirtir. d›r. Taklitçi sanat sadece biçime önem verir ve
Hegel’in temel görüfllerinden bir di¤eri de sana- sanat yap›t›n›n de¤erini biçimsel ve kavramsal
t›n tarihsel olarak geliflmesi hakk›ndad›r. Ona gö- olarak gerçekli¤i birebir taklit edip etmeme aç›-
re sanat, tarihsel olarak sembolik, klasik ve ro- s›ndan belirler. Böyle bir sanat, sanat eserine iç
mantik olmak üzere üç farkl› geliflim aflamas›na yaflam veya içerik sa¤lamaz; do¤ada olan› oldu-
sahiptir. Bunlardan sembolik dönem hakikatin ¤u gibi canland›rmay› hedefler. Nietzsche ise in-
güzellik ideas› olarak ‹deal’e ulaflma çabas›n›; san›n as›l metafizik u¤rafl›s›n›n sanat oldu¤unu
klasik dönem ona ulaflmay›; romantik dönem ve dünyan›n varoluflunun yaln›zca estetik feno-
ise onu aflmay› temsil eder. Schelling’e göre, di- men olarak temellendirilebilece¤ini savunarak,
¤er üretimlerde oldu¤u gibi, sanat üretimi bir ça- sanata yaflam›n gözüyle bakmaya çal›fl›r. Nietzs-
t›flma ile bafllar. Ancak, sanat üretiminde bu ça- che, Tragedyan›n Do¤uflu’nda eski Yunan tanr›-
t›flman›n kendine özgü bir özelli¤i bulunur. Bilgi lar›ndan Apollon ve Dionysos’un özelliklerinden
ve ahlakta ben kendini d›fl dünya ile çat›flma için- hareketle, sanat›n gelifliminin birbirini tamamla-
de bulurken, sanatta bu çat›flma içsel olarak de- yan iki temel dürtüye dayand›¤›n› savunur. Apol-
neyimlenir. Sanat eseri bilinçli ve bilinçsiz üretim loncu ve Dionysosçu dürtüler sanatsal güçlerdir.
veya etkinlikleri bir arada bar›nd›r›r. Bu iki etkin- Bu dürtülere bakarak gerçek sanat›n do¤as› an-
lik hiçbir zaman birbirini yok etmezler. Bu bi- lafl›labilir. Bu iki dürtü hayal gücünün (Apollon-
linçli ve bilinçsiz benler birbirlerine karfl› düfl- cu) ve kendinden geçmenin veya sarhofllu¤un
man da de¤illerdir; birbirini bozmazlar ama red- (Dionysosçu) birbirinden ayr›lm›fl sanat dünyala-
dederek sonsuz karfl›tl›¤› yans›t›rlar. Bu nedenle, r›d›r. Nietzsche’ye göre, hayal gücü veya düfl ge-
aralar›nda bir uzlaflma olmad›¤› için sanat eseri nel olarak tüm güzel sanatlar›n, özellikle de flii-
hiçbir zaman tek bir yoruma uygun de¤ildir. Ak- rin ön kofluludur. Hayal gücü Apolloncu dürtü-
sine, sonsuz say›da yorum söz konusudur. Her nün dünyas› olarak bireyin birey olarak, tekil ola-
bir yorum sanat eserinin bir yönünü aç›¤a vurur; rak var oldu¤u dünyad›r. Düfl dünyas›nda kifli
ama bunu yaparken de di¤er taraflar›n› gizlemifl kendi durumunu, bireyselli¤ini, benzetme türün-
olur. Schelling’e göre, sanat eseri sanatç›n›n bi- den bir düfl imgesinde aç›klar. ‹nsan, Apolloncu
linçli yönelmiflli¤i olarak bafllar, ama bir sanat dürtünün dünyas›ndayken sadece taklitçi veya
eseri niteli¤i kazanmas› için bundan daha fazla benzetmeci bir sanatç›d›r. Dionysosçu dürtünün
bir fley olmas› gerekir. Do¤an›n kendisi bilinçsiz yafland›¤› kendinden geçme veya sarhoflluk dün-
bir üretimdir. Sanatç›, bilinçli olarak bir eser üret- yas› ise bireysellik ilkesinin ortadan kalkt›¤›, bi-
meye karar verdi¤inde bilinçsiz bir üretim alan›- reyin kendini unutup ezeli Bir’e kat›l›p kendini
na dayan›r. Ancak, bir sanat eserinde sanatç›n›n kaybetti¤i dünyad›r. Nietzsche’ye göre, Diony-
bilinçli olarak tasarlad›¤›ndan veya planlad›¤›n- sosçu aflama öznelli¤in terk edilip salt nesnelli¤e
dan daha fazla bir fley vard›r. geçildi¤i bir süreçtir. Bu süreç veya aflama önem-
N
lidir; çünkü sanat ancak nesnel oldu¤u zaman
Schopenhauer ve Nietzsche’nin sanat ve estetik kurtar›c› ve flifac› olabilir. ‹nsan, varoluflun kor-
A M A Ç
5 görüfllerini aç›klamak. kunçlu¤u veya saçmal›¤› düflüncesi yüzünden

Schopenhauer kendi metafizi¤inde gerçekli¤in sürekli bir ac› ve tiksinti durumu yaflar. Yaln›zca
bilgisini edinmede sanata merkezi bir rol yükler. nesnel sanat insan› bu ac› ve tiksinti durumun-
Platoncu idea ile Kantç› kendinde fleyi özdefllefl- dan kurtarabilir. Nietzsche, ayn› zamanda Sokra-
tirerek idean›n bilgisine ulaflman›n mümkün ol- tesçi esteti¤in Dionysoscçu sanat›n ve tragedya-
du¤unu savunur. Ona göre, idealar›n bilgisine n›n sonunu getirdi¤ini söyler. Sokratesçi esteti-
do¤rudan ulafl›lmaz. Derin düflünme ve sanat ¤in temel ilkesine göre bir fleyin güzel olmas›
eseri arac›l›¤›yla idean›n veya gerçekli¤in bilgisi- için, akla uygun veya bilinçli olmas› gerekir. Sok-
ne ulafl›labilir. Tüm sanatlar›n amac› alg›lanabilir ratesçi estetikte güzel kuramsal dünyaya aitken
ve kavranabilir idean›n canland›r›lmas› ve di¤er Dionysoscçu sanat veya estetik duyuflsal olan›n
insanlara iletilmesidir. Estetik bilginin kayna¤› da kavran›fl›n› yans›t›r.
www.evrenselpdf.com
1. Hutcheson’a göre güzellik hazz› nesnelerin hangi 6. Afla¤›dakilerden hangisi, Hegel’e göre sanat›n tarih-
niteli¤i ile iliflkilidir? sel geliflim dönemlerinde sanat ve ideal iliflkisini do¤ru
a. Farkl›l›k biçimde ifade eder?
b. Karfl›tl›k a. Sembolik dönem-‹deale ulaflma çabas›, Klasik
c. Bütünlük dönem-‹deale ulaflma
d. Parlakl›k b. Klasik dönem-‹deale ulaflma, Romantik dönem-
e. Çeflitlilik içinde birlik ‹deali Aflma çabas›
c. Sembolik dönem-‹deali aflma çabas›, Klasik
2. Afla¤›dakilerden hangisi Hume’un tan›mlad›¤› be¤e- dönem-‹deale ulaflma
ni ölçütünün unsurlar› aras›nda yer almaz? d. Romantik dönem-‹deali Aflma, Sembolik dönem-
a. Pratik yapma ‹deale ulaflma
b. Duyarl›l›k gösterme e. Klasik dönem-‹deale ulaflma, Romantik dönem-
c. Ç›kar›m yapma ‹deale ulaflma
d. Karfl›laflt›rma yapma
e. Önyarg›s›z olma 7. Schelling’in sanat› felsefenin yegane aleti olarak gör-
mesinin temel nedeni nedir?
3. “Estetik” sözcü¤ünü ilk kullanan düflünür afla¤›daki- a. Duygusal olana yer vermesi
lerden hangisidir? b. Ben’in birli¤ini sa¤lamas›
a. Hutcheson c. Yaflama renk katmas›
b. Hume d. Yeni bir alan olmas›
c. Kant e. Felsefenin temeli olmas›
d. Baumgarten
e. Schiller 8. Schophenhauer, sanat›n taklit oldu¤u görüflüne han-
gi nedenle karfl› ç›kar?
4. Afla¤›dakilerden hangisi Kant’a göre güzelin nicelik a. Taklidin zor ve imkans›z olmas›
yönünden bir özelli¤ini yans›t›r? b. Taklidin her sanat alan›nda mümkün olmamas›
a. Hofla giden bir fley olmas› c. Taklidin kal›c› olmamas›
b. Herkesin hofluna giden bir fley olmas› d. Taklidin biçime önem vermesi ve içerik sa¤la-
c. Kavrams›z olarak hofla giden olmas› mamas›
d. Zorunlu olarak hofla giden olmas› e. Taklidin görsel olmamas›
e. Varolufl olarak hofla giden olmas›
9. Nietzche’nin Dionysosçu sanat› Apolloncu sanata
5. Afla¤›dakilerden hangisi Schiller’in do¤a durumu, ye¤lemesinin ana nedeni nedir?
estetik durum ve ahlaki durum kavramlar› ile duyum a. Biçimsel olmas›
dürtüsü, biçim dürtüsü ve oyun dürtüsü kavramlar›n› b. Öznel olmas›
uygun biçimde iliflkilendirmektedir? c. Sahici olmas›
a. Do¤a- Duyum, Estetik-Oyun, Ahlak-Biçim d. Romantik olmas›
b. Do¤a- Oyun, Estetik- Duyum, Ahlak-Biçim e. Nesnel olmas›
c. Do¤a- Oyun, Estetik- Biçim, Ahlak-Duyum
d. Do¤a- Biçim, Estetik-Oyun, Ahlak- Duyum 10. Kant’a göre yüce duygusunun güzel duygusuna gö-
e. Do¤a- Duyum, Estetik- Biçim, Ahlak- Oyun re çok daha fazla ve derin bir etki yaratmas› yüce duy-
gusunun hangi özelli¤inden kaynaklanmaktad›r?
a. Duygu ile ak›l aras›nda çat›flma
b. Biçimle içerik aras›ndaki orant›s›zl›k
c. Do¤al olanla sanatsal olan aras›ndaki benzerlik
d. Do¤a ile duygu aras›ndaki uyumsuzluk
e. Nesnel olanla öznel olan aras›ndaki çat›flma
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças›
Sanat Tin’in Bir Gereksinimidir reksinimdir ve bu durum insan›, söz konusu olan bu
Sanat›n doyurup giderdi¤i salt ve genel gereksinme, her iki dünyadan kendisini yeniden tan›yaca¤› bir nes-
kayna¤›n› düflünen ve bilince sahip bir varl›k olan in- ne yapmaya iter. Biryandan tinsel özgürlü¤ün gereksi-
san olgusunda bulur; yani sanat kökenini, varolan›, var- nimini içsel bir biçimde var-olan› kendi için varl›k ya-
l›k biçimi nas›l olursa olsun, kendi için bir varl›k yapan parak ama ayn› zamanda bu kendi-için varl›¤› d›flsal
insanda bulur. Do¤adaki nesneler yaln›zca dolays›z ola- olarak da gerçeklefltirerek tatmin eder; bunu da, ken-
rak ve bir tek biçimde varolurlar; insana gelince, ‘Tin dinde olan›, duyusal görünün, di¤er fleylerin ve kendi-
olmas› nedeniyle o, çifte bir varolufla sahiptir; önce in- sinin bilgisinin eriflebilece¤i bir düzeye koyarak, iflte bu
san, bir yandan do¤an›n fleyleriyle ayn› ad alt›nda varo- çift yanl› olmadan kalkarak yapar. ‹nsan›n böyle ussal
lur, ama öte yandan da o kendi için varolur, kendi ken- özgür temelinde yer alan zorunlu kökenini sanat, ken-
disini seyreder, kendisini yine kendisi tan›t›r, kendisini di bularak çekip ç›kar›r; eylem ve bilgi olarak ne varsa
düflünür ve kendi için bir varl›¤›n› kuran bu etkinlik ne- sanat hepsini insan›n bu temelinden al›r.
deniyle d e ‘Tin’den baflka bir fley de¤ildir. ‹flte bu ken-
dinin bilincini insan iki biçimde elde eder: ‹lkin kurma- Kaynak: G. W. F. Hegel (1986). Seçilmifl Parçalar.
sal olarak insan yüre¤inin bütün gizlerinin ve e¤ilimle- çeviren: Nejat Bozkurt, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.
rinin, tüm devinimlerinin bilincine varmak için kendi
üzerine e¤ilmesi, katlanmas› gerekir, genel olarak da
kendisini seyretmesi, öz olarak nitelendirilen düflünce-
yi kendisine tan›tmas› ve sonunda d›flar›dan ald›¤› veri-
lerin içinde bulunan›, özünün derinlili¤inden çekip ç›-
kard›¤›n› da (kendisinin) tan›mas› gerekir. ‹kinci olarak
insan, kendisini pratik etkinli¤i arac›l›¤›yla kendisi için
kurar; çünkü o, kendisine d›flar›dan sunulan›n, kendisi-
ne arac›s›z olarak verilenin içine kendisini yeniden ta-
n›mak ve kendisini bulmak için itilmifltir. ‹flte insan,
kendi içselli¤inin damgas›n› vurarak ve d›flsal fleyleri
de¤ifltirerek var›r buraya; onlar›n içinde de kendisiyle
ilgili belirlenimlerden baflkas›n› bulamaz. Özgür olmas›
nedeniyle insan, kendisine kat› bir biçimde ve oldukça
yabanc› olan yap›s›n› ve niteli¤ini d›fl dünyan›n enlin-
den kurtarmak ve kendine özgü gerçekli¤inin d›flsal
formunun içinde buldu¤u fleylerle birleflme için iflte
böyle harekete geçer. D›fl fleylerin bu biçimini de¤ifltir-
me gereksinimi daha çocu¤un ilk e¤ilimlerinde görülür;
su birikintisine tafl› atan küçük çocuk, su yüzünde olu-
flan halkalara hayran kal›r, kendi öz etkinli¤inin görül-
mesini sa¤layan bu bir tür yap›ta hayranl›kla bakar. ‹n-
sandaki bu gereksinme, nesnelerin biçimini de¤ifltirme-
ye yönelik bu itki pek çok bilimlere sar›l›p sarmalan-
m›flt›r ve bu dururum sanat yap›t›nda bulunan d›flsal ya
da maddi fleylerin içinde kendisini gösterinceye kadar
sürüp gider. Fakat d›flsal fleyler insan›n bu biçimde iflle-
di¤i tek fleyler de de¤ildir; onu ayn› biçimde kendi ken-
disi ile, kendi öz bedeni ile kullan›r, onu isteyerek de-
¤ifltirir ve onu buldu¤u durumda b›rakmaz. (...) Sanata
duyulan genel gereksinim demek oluyor ki iç ve d›fl
dünyan›n bilincine varmak için insan› iten ussal bir ge-
www.evrenselpdf.com

1. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Hutcheson k›s- 8. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Schophenhau-
m›n› okuyunuz. Hutcheson’un güzelli¤in nes- er k›sm›n› okuyunuz. Schophenhauer’a göre
neyle olan iliflkisini nesnelerin birlik veya uyum- taklitçi sanat›n sadece biçime önem verdi¤ini,
luluk niteliklerinin bir unsuru, yani ‘çeflitlilik dolay›s›yla iç yaflam veya içerik sa¤lamad›¤›n›
içinde birlik’ niteli¤i ile aç›klad›¤›n› hat›rlaya- an›msayacaks›n›z.
caks›n›z. 9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Nietzche k›s-
2. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Hume k›sm›- m›n› okuyunuz. Nietzsche’ye göre, Dionysosçu
n› okuyunuz. Hume’un be¤eni ölçütünün un- aflaman›n öznelli¤in terk edilip salt nesnelli¤e
surlar› olarak zihin yeterli duyarl›l›¤a, prati¤e, geçildi¤i bir süreç oldu¤unu, bu süreç veya afla-
karfl›laflt›rma yapma deneyimine sahip olma man›n önemli oldu¤unu çünkü, sanat›n ancak
ve önyarg›lardan ar›nma olarak s›ralad›¤›n› gö- nesnel oldu¤u zaman kurtar›c› ve flifac› olabile-
receksiniz. ce¤ini hat›rlayacaks›n›z.
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Baumgarten 10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Kant k›sm›n›
k›sm›n› okuyunuz. Felsefe tarihinde ilk kez Ba- okuyunuz. Kant’a göre, be¤eni yarg›s›ndan fark-
umgarten’›n estetik sözcü¤ünü kulland›¤›n› ha- l› olarak yüceye iliflkin yarg›lar›n biçimden de-
t›rlayacaks›n›z. ¤il, biçimle içerik aras›ndaki orant›s›zl›ktan gel-
4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Kant k›sm›n› di¤ini hat›rlayacaks›n›z.
okuyunuz. Kant’a göre nicelik yönünden güze-
lin herkesin hofluna giden bir fley oldu¤unu ha-
t›rlayacaks›n›z.
5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Schiller k›sm›-
n› okuyunuz. Schiller’e göre, do¤a durumunda
insan›n eylemlerinin do¤a yasalar› taraf›ndan
yönetildi¤ini, estetik aflamada insan›n biçimsel
eylemlerden haz alarak do¤an›n kendilerine uy-
gulad›klar› zorlamay› azaltt›klar›n›, ahlaki du-
rumda insan›n ak›lsal ilkelere göre hareket etti-
¤ini; duyum dürtüsünün bir anlamda insan›n
do¤al yönünü, yani duygular, duyular, yeme-iç-
me ve cinsellik do¤as›n›; biçim dürtüsünün ya-
salar› keflfetmemize ve yasa yapmam›za yard›m
eden, kendisi belirleyen bir dürtü oldu¤unu,
oyun dürtüsünün ise insan›n estetikten eti¤e
geçifli sa¤lad›¤›n› hat›rlayacaks›n›z. Bu nedenle
Do¤a- Duyum, Estetik-Oyun, Ahlak-Biçim efl-
leflmesinin kavramsal olarak uygun oldu¤unu
ç›karacaks›n›z.
6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Hegel k›sm›n›
okuyunuz. Hegel’e göre sembolik dönemin ha-
kikatin güzellik ideas› olarak ‹deal’e ulaflma ça-
bas›n›; klasik dönemin ona ulaflmay›; romantik
dönemin ise onu aflmay› temsil etti¤ini hat›rla-
yacaks›n›z.
7. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Schelling k›s-
m›n› okuyunuz. Schelling’e göre baflka bir alan-
da çözülemeyen temel bir sorunun, yani ben’in
birli¤inin sa¤lamas› sorununun sadece estetik
alanda çözüldü¤ünü hat›rlayacaks›n›z.
www.evrenselpdf.com
S›ra Sizde 1 çal›flan sanat› bir filin ard›ndan sürünmeye çal›flan solu-
On sekizinci yüzy›l deneyimci estetik yaklafl›m›nda nes- cana benzetir. Dahas›, taklit biçimsel bir ilkeye dayan-
neden özneye, sanat yap›t›ndan onu alg›layan ve de- d›¤› için sanat›n amac› taklit oldu¤unda nesnel güzellik
¤erlendiren özneye do¤ru bir yönelme oldu¤unu belirt- ortadan kalkm›fl olur. Schophenhauer da sanat›n taklit
mifltik. Bu yaklafl›mda, estetik be¤eninin kayna¤› sanat oldu¤u görüflüne karfl› ç›karken taklitçi sanat›n sadece
eseri veya estetik objeden ziyade estetik öznenin iç de- biçime önem verdi¤ini belirtir. Böyle bir sanat, sanat
neyimleri, iç duyusu, içsel duygululu¤u veya hissi gös- eserine iç yaflam veya içerik sa¤lamaz; sadece do¤ada
terilmifltir. Hutcheson ve Hume bu görüflü savunur. Bu- olan› oldu¤u gibi canland›rmay› hedefler.
na karfl›n, her iki düflünür be¤eni yarg›s›n›n öznel bir
yarg› olmad›¤›n› göstermeye çal›flm›fllard›r. Hutche- S›ra Sizde 3
son’un estetik anlay›fl›nda güzellik hazz›n›n kayna¤› iç Schiller ve Schelling estetik bilginin bu karfl›tl›¤› veya
duyu olmas› güzellik yarg›s›n›n özneden özneye de¤i- çat›flmay› çözen bir bilgi oldu¤unu savunur. Schiller’e
flen bir yarg› oldu¤u anlam›na gelmez. Çünkü, güzellik göre insanda duyum dürtüsü ve biçim dürtüsü olmak
hazz› nesnelerin birlik veya uyumluluk nitelikleriyle üzere iki temel dürtü vard›r. Bu dürtüler do¤alar› gere-
iliflkilidir. Hutcheson’a bu niteli¤e ‘çeflitlilik içinde bir- ¤i birbirine karfl›tt›rlar. Bunlardan duyum dürtüsü, duy-
lik’ niteli¤i diyor. Bir baflka deneyimci düflünür Hume gular, duyular, yemek-içme, sald›rganl›k ve cinselli¤i
da be¤eni yarg›s›n›n kayna¤›n›n içsel oldu¤un savun- de içeren tüm hayvani veya do¤al itkilerimizi ifade eder.
makla birlikte insanlar›n ortak olarak bir fleye güzel de- Duyum dürtüsü do¤aya ba¤l›d›r ve insan›n etraf›ndaki
melerini sa¤layan ölçütlerin oldu¤unu savunur. Hume, dünyay› deneyimleme dürtüsünü yönetir. Bu dürtü, ger-
sanat ve estetik konusunda yeterli duyarl›l›¤a, prati¤e, çeklefltirici ve yarat›c› de¤il; edilgen ve al›c›d›r. ‹nsan›n
karfl›laflt›rma yapma deneyimine sahip olunmas› ve ön- rasyonel do¤as›ndan gelen biçim dürtüsü ise, insan›
yarg›lardan ar›n›lm›fl olmas› durumunda insanlar›n or- kendinde var olan de¤iflmeyene do¤ru iter. Onun yasa-
tak estetik hazza sahip olacaklar›n› savunur. Demek ki, lar› evrensel ve süreklidir. Biçim dürtüsü, d›flar›dan be-
estetik hazz›n ortak olmas›n› belirleyen unsurlar bulun- lirlenmekten çok kendisi belirleyen oldu¤u için edilgen
maktad›r. Kant’›n as›l amac›n›n ise estetik yarg›lar›n ge- de¤il, etkin bir yetidir. Schiller, duyum ve biçim dürtü-
nel ve evrensel oldu¤unu göstermeye çal›flmak oldu¤u- lerinin birbirlerine karfl›t olduklar›n› ama bu karfl›tl›¤›n
nu söyleyebiliriz. Ona göre, hofla gitme bak›m›ndan öz- birbirini olumsuzlayan bir karfl›tl›k olmad›¤›n› savunur.
nelli¤in, bireysel farkl›l›¤›n ve hatta görelili¤in olmas› Onlar›n e¤ilimleri birbirine karfl›tt›rlar ama bu karfl›tl›k
do¤ald›r. Birimizin hofluna giden bir baflkas›n›n gitme- do¤ada bir karfl›tl›k de¤il, s›n›rl› bir karfl›tl›k oldu¤u için
yebilir. Ancak bu, hoflumuza giden bir fley hakk›nda bir aralar›nda çat›flma söz konusu de¤ildir. Schiller, oyun
güzellik yarg›s› verdi¤imizde onun da bireysel veya öz- dürtüsünün bu iki dürtü aras›ndaki karfl›tl›¤› ve çat›fl-
nel oldu¤u anlam›na gelmez. Güzellik yarg›s› genel bir may› gidererek insan› özgür k›ld›¤›n› savunur. Bu dür-
yarg›d›r. Bir fley için “Bu güzeldir’ demek sadece “Ben tü sayesinde estetikten eti¤e geçifl sa¤lan›r. Schelling de
ondan hofllan›yorum” demek de¤ildir. “Bu güzeldir” sanat üretiminin benzer bir karfl›tl›¤› giderdi¤inden söz
demek insanlar›n bu yarg›ma kat›lmalar›n› bekleyerek eder. Ona göre, di¤er üretimlerde oldu¤u gibi, sanat
verdi¤im bir yarg›d›r. ‹nsanlar, ortak duyu arac›l›¤›yla üretimi içsel olarak deneyimlenen bir çat›flma ile bafllar.
genel geçer güzellik yarg›s› verebilirler. Sanat eseri bilinçli ve bilinçsiz üretim veya etkinlikleri
bir arada bar›nd›r›r. Bu iki etkinlik hiçbir zaman birbiri-
S›ra Sizde 2 ni yok etmezler. Bu bilinçli ve bilinçsiz benler birbirle-
Hegel ve Schophenhauer sanat›n taklit olmad›¤› görü- rine karfl› düflman da de¤illerdir; birbirini bozmazlar
flünü aç›kça ifade eder. Hegel bu görüflünü belirtirken ama reddederek sonsuz karfl›tl›¤› yans›t›rlar. Estetik ya-
Zeuxis’in üzüm salk›m› resimlerini dile getirir. Bu re- ratmada ben kendini bilinçsiz üretiminde tan›r. Bu ne-
simler öylesine do¤ald›r ki güvercinlerin onlar› canl› sa- denle, kuramsal ve ahlaki olan›n aksine, estetik çat›flma
narak gagalad›klar›ndan söz edilirdi. Hegel’e göre as- tam bir ahenkle ortaya ç›kar. Schelling’in amac› objek-
l›nda bu sanatsal bir baflar› de¤ildir. Ona göre sanat›n tif do¤a ile sübjektif zihnin nihai hareket ettirici ilkelerinin
amac›, insan zihninde var olan› duyum, duygu ve esin- özdefl oldu¤unu göstererek Kant felsefesinde var olan
lenme alan›na ç›karmakt›r. Sanata do¤ay› taklit etme gi- do¤a ile özgürlük aras›ndaki ayr›m› ortadan kald›rmakt›r.
bi bir amaç yüklemek boflunad›r; çünkü bu anlamda Felsefecinin sadece soyut olarak kavrad›¤› ben’in birli¤i
sanat do¤ayla yar›flamaz. Hegel, do¤ay› taklit etmeye sanat eserinde somut biçimde kendini aç›¤a vurur.
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
Altu¤, T. (2007). Kant Esteti¤i. ‹stanbul: Payel Yay›nevi. Schelling, F. W. J. (1978). System of Transcendental
Beiser, F. (2005). Frederick. Schiller as Philosopher: Idealism. çeviren: Peter Heath, Virginia: The Virgi-
A Re-Examination. Oxford: Claredon Press. nia University Press.
Baumgarten, A. G. (1983). Aesthetica (1750/1758). Schelling, F. W. J. (1989). Philosophy of Art. çeviren:
Hamburg: Meiner Douglas W. Stott, Minneapolis: University of Minne-
Berys, G. ve Lopes, D. M. (editörler) (2005). The Rout- sota Press.
ledge Companion to Aesthetics. second edition, Schiller, F. (1982). On the Aesthetic Education of
London: Routledge. Man: In a Series of Letters English and German
Burke, E. (2008). Yüce ve Güzel Kavramlar›n›n Kay- Facing. Wilkinson, E.M. ve Willoughby, L.A. (edi-
na¤› Hakk›nda Bir Soruflturma. çeviren: M. Bar›fl törler), New York: Clarendon Press.
Gümüflbafl, Ankara: BilgeSu. Schiller, F. (1999). Estetik Üzerine. Çeviren: Melahat
Cooper, D. (editor) (2005). A Companion to Aesthe- Özgü, ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›,
tics. MA: Blackwell. Schiller, F. (2002). “Kallias or Concerning Beauty: Let-
Fackenheim, E. L. (1954). “Schelling’s Philosophy of the ters to Gottfried Körner (1793).” Classic and Ro-
Literary Arts”. The Philosophical Quarterly, 4 mantic German Aesthetics. J. M. Berstein ve West
(17): 310-326. Nyack (editörler), NY: Cambridge University Press.
Hammermeister, K. (2002). The German Aesthetic Schopenhauer A. (2010). Güzelin Metafizi¤i: Sanat›n
Tradition. Cambridge: Cambridge University Press. ve Güzelin S›rlar›. çeviren: Ahmet Aydo¤an, ‹stan-
Hegel, G. W. F. (1986). Seçilmifl Parçalar. çeviren: Ne- bul: Say.
jat Bozkurt, ‹stanbul: Remzi Kitapevi. Schopenhauer, A. (2005). ‹steme ve Tasar›m Olarak
Hegel, G. W. F. (1994). Estetik: Güzel Sanat Üzerine Dünya. çeviren: Levent Özyaflar. Bursa: Biblos
Dersler Cilt I. çeviren: Taylan Altu¤ ve Hakk› Hün- Yay›nevi.
ler, ‹stanbul: Payel Yay›nevi. Tauber, Z. (2006). “Aesthetic Education for Morality:
Hume, D. (1987) Essays, Moral, Political, and Lite- Schiller and Kant.” Journal of Aesthetic Educati-
rary. Indianapolis : Liberty Fund. on, 40 (3): 22-47.
Hutcheson, F. (1973). An Inquiry Concerning Bea- Tunal›, ‹. (1983). Estetik Be¤eni. ‹stanbul: Say.
uty, Order, Harmony, Design. Peter Kivy (edi- Yetkin, S. K. (1972). Estetik Doktrinler. Ankara: Bilgi
tör), The Netherlands: Martinus N›jhoff. Yay›nevi.
Kant, I. (1984). Seçilmifl Yaz›lar. çeviren: Nejat Boz-
kurt, ‹stanbul: Remzi Kitapevi.
Kant, I. (1987). Critique of Judgment. çeviren: Wer-
ner S. Pluhar. Indianapolis:Hackett Publishing
Company.
Kant, I. (2005). “Deha ile Be¤eninin ‹liflkisi Hakk›nda”
Sanat Yap›t› içinde. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›,
s. 129-136.
Kant, I. (2010). Güzellik ve Yücelik Duygular› Üzeri-
ne Gözlemler. çeviren: Ahmet Fethi, ‹stanbul:Hil
Yay›n.
Kant, I. (2011). Yarg› Yetisinin Elefltirisi. çeviren:
Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea.
Lenoir, B. (2005). Sanat Yap›t›. çeviren: Aykut Der-
man, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Nietzsche, F. (2005). Tragedyan›n Do¤uflu. çeviren:
Mustafa Tüzel, ‹stanbul:‹thaki Yay›nlar›.
www.evrenselpdf.com
6
Amaçlar›m›z
N
N
Marksist estetikçilerin temel görüfllerini tan›yabilecek,
Tolstoy ve Dewey’in sanat ve sanat eseri konusundaki görüfllerini tan›ya-
N
bilecek,
N
Croce’nin estetik sezgicilik yaklafl›m›n› tan›yabilecek,
N
Heidegger’in ontolojik estetik yaklafl›m›n› ifade edebilecek,
Sartre ve Merleau-Ponty’nin fenomenolojik estetik yaklafl›mlar›n› aç›klayabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Marksist Estetik • Croce
• Sanat Ve ‹deoloji • Heidegger
• Sanat Deneyimi • Dewey
• Elefltirel Estetik • Sartre
• Fenomenolojik Estetik • Merleau-Ponty
• Tolstoy
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• MARKS‹ST ESTET‹K
• TOLSTOY: SANAT DUYGU
AKTARIMIDIR
• BENEDETTO CROCE: SANATSAL
Estetik ve Sanat Ça¤dafl Sanat ve B‹LG‹ SEZG‹SEL B‹LG‹D‹R
Felsefesi Estetik Anlay›fl›
• MARTIN HEIDEGGER: SANAT
YAPITININ KÖKEN‹
• JOHN DEWEY: DENEY‹M OLARAK
SANAT
• SARTRE VE MERLEAU-PONTY:
FENOMENOLOJ‹K ESTET‹K
www.evrenselpdf.com
Ça¤dafl Sanat ve Estetik
Anlay›fl›
G‹R‹fi
Önceki bölümde gördü¤ümüz idealist düflünürlerden baz›lar›n›n estetik konusunu
do¤a-zihin ikileminde özgürlük problemi temelinde ele ald›klar›n› görmüfltük. Bu
düflünürler, esteti¤i özgürlük problemi için bir ç›k›fl kap›s› olarak görmüfllerdir.
Onlara göre, sanat ve estetik deneyim insana özgürlü¤ün kap›s›n› açar. Bu bölüm-
de görece¤imiz gibi, on dokuzuncu ve yirminci yüzy›l Marksist sanat ve estetik ku-
ram›n›n geliflimi de bu problem temelinde olmufltur. Bu kez, sanat›n ve estetik de-
neyimin özerkli¤i sorunu alt yap›-üst yap› veya sanat- üretim iliflkileri temelinde
ele al›nm›flt›r. Lukacs gibi kimi gerçekçi Marksist estetikçiler sanat› güçlü bir belir-
lenimcilik ve indirgemecilik anlay›fl› ile ele alm›fllarsa da Adorno ve Marcuse gibi
düflünürler sanat›n bir özerklik alan› oldu¤unu savunurlar.
Yirminci yüzy›l sanat ve estetik alan›ndaki önemli geliflmelerden bir di¤eri Hei-
degger, Sartre ve Merleau-Ponty gibi sanat›n ontolojik, varoluflçu ve fenomonolo-
jik aç›dan incelendi¤i çal›flmalar olmufltur. Croce’nin sezgici sanat anlay›fl›; Tols-
toy’un sanat› duygu aktar›m› olarak ele ald›¤› yaklafl›m ile Dewey’in deneyim ola-
rak sanat kuram› bu dönemin önemli sanat ve estetik çal›flmalar› aras›nda yer al›r.
MARKS‹ST ESTET‹K
Marks’›n sanat ve estetik üzerine yazd›klar›ndan hareketle bir estetik kuram gelifltir-
mifl oldu¤unu söylemek oldukça zor. Ancak, Marksizmin temel tezlerinden hareket-
le Lukacs, Adorno ve Marcuse gibi düflünürler Marksist yaklafl›m ve elefltirel kuram
çerçevesinde bir Marksist estetik kuram gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Bir baflka deyifl-
le, Marks ve Engels’in kendilerine ait bir sanat ve estetik kuram›ndan söz edemiyor
olsak da geliflmifl bir marksist estetik kuram vard›r. Bu Marksist düflünürlerin sanat
ve estetik konusundaki görüfllerine geçmeden önce Marks’›n bölük pörçük de olsa
sanat ve estetik konusunda çeflitli kitaplar›nda dile getirdi¤i görüfllerinden bahsede-
rek Marksist esteti¤in dayand›¤› kuramsal temeli aç›klamaya çal›flal›m.
Marks’›n lise y›llar›nda ald›¤› klasik e¤itim onun sanat ve edebiyata olan ilgisi-
ni büyük ölçüde etkilemifltir. Shakespear ve Goethe’ye büyük bir hayranl›k ve ilgi
duymufltur. Üniversite ö¤rencili¤i y›llar›nda zaman›n›n büyük bir ço¤unlu¤unu Yu-
nan sanat ve mitolojisine ay›rm›flt›r. Hatta yar›da kalan bir roman denemesi ve tas-
lak halinde bitirmifl oldu¤u bir trajedi denemesi oldu¤unu biliyoruz. Sonraki y›llar-
da entelektüel ilgi alan›n›n siyasi ve toplumsal sorunlara yo¤unlaflmas› sonucu sa-
nat ve esteti¤e pek zaman ay›ramam›flt›r.
www.evrenselpdf.com
Marks’›n sanat ve estetik konusundaki görüflleri onun tarihsel materyalizm gö-

rüflüyle do¤rudan iliflkilidir. Ço¤u Marksist estetikçi de sanat ve estetik konusunu
bu görüfl etraf›nda ele alm›flt›r. Marksizmin temel savlar›ndan biri olan tarihsel ma-
teryalizme göre toplumsal de¤iflmenin temelinde ekonomik unsur yer al›r. Bu eko-
nomik unsur ayn› zamanda insan varl›¤›n›, toplumsal konumunu ve bilincini belir-
ler. Marks, insanlar›n kendi aralar›nda zorunlu olarak kurduklar› üretim iliflkileri-
nin maddi üretim güçleriyle örtüfltü¤ünü belirtikten sonra flöyle söyler:
“Bu üretim iliflkilerinin tümü, toplumun iktisadi yap›s›n›, belirli toplumsal bilinç bi-
çimleriyle örtüflen bir hukuki ve siyasal üstyap›s›n›n üzerinde yükseldi¤i somut teme-
li oluflturur. Maddi yaflam›n üretim tarz›, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelek-
tüel yaflam sürecini koflulland›r›r. ‹nsanlar›n varl›¤›n› belirleyen fley, bilinçleri de¤il-
dir; tam tersine, onlar›n bilincini belirleyen, toplumsal varl›klar›d›r” (Marks ve En-
gels, 2009: 35).
Marks, bu belirlemecili¤i insan›n duyu düzeyine kadar indirger. Ona göre, “befl
duyunun oluflmas›, dünyan›n flimdiye de¤inki tüm tarihinin iflidir” (Marks ve En-
gels, 2009: 116-7). Ne var ki, ekonomik faktöre böylesi bir belirleme veya indirge-
me gücü yüklemek Marksizmin yayg›n olarak elefltirilen görüfllerinden biri olmufl-
tur. Dahas›, birçok yorumcu Marks’›n, Ekonomi Politi¤in Elefltirisine Katk› adl› ese-
rinde yer alan sözlerinin onun yukar›da ifade etti¤imiz kat› belirlenimcilik sav›yla
aç›k biçimde çeliflti¤ine dikkat çekmifltir. Marks bu eserinde belli sanatlar›n gelifl-
mesi ile maddi üretimin geliflmesine bakt›¤›m›zda ikisi aras›nda eflit olmayan bir
iliflki oldu¤unu belirtir: “Sanat konusunda, baz› sanatlar›n aç›l›p geliflme dönemle-
rinin ne toplumun genel geliflmesi ile ne de bunun sonucu olarak, toplumun ör-
gütlenmesin iskeleti olan maddi temelin geliflmesi ile orant›l› olmad›¤› bilinmekte-
dir” (Marks ve Engels, 2009: 78). Marks’›n bu sözleri onun sanat ve estetik görüflü-
nü ele alan çal›flmalarda en yayg›n olarak yorumlanan konulardan biri olmufltur.
Birçok yorumcu Marks’›n sanat konusundaki bu düflüncesi ile tarihsel materyalizm
görüflü aras›nda aç›k bir çeliflki görür. Acaba Marks bu sözlerle neyi kastetmifltir?
Gerçekten onun görüflleri aras›nda aç›k bir çeliflki bulunmakta m›d›r?
Marks, sanat konusunu Marksist estetikçiler Marks’›n düflüncesinde herhangi bir çeliflki olmad›¤›n› sa-
tarihsel materyalizm ve vunurken genel olarak flu iki yolu izlemifllerdir: Bunlardan birincisi, maddeci be-
sanat›n toplumsal geliflimi
iliflkisi aç›s›ndan ele al›r. lirlenimcili¤i kat› ve tekyönlü bir belirlenimcilik olarak almamak gerekti¤i üzerin-
de durur. Asl›nda bu görüfl Engels taraf›ndan aç›kça ifade edilmifltir. Engels, geçek
yaflam üretimi ve yeniden üretiminin, yani ekonomik faktörün son kertede as›l be-
lirleyici oldu¤unu; ne Marks’›n ne de kendisinin bundan fazla bir fley ileri sürme-
di¤ini belirtir (Marks ve Engels, 2009: 52). Bu nedenle, ona göre, söz konusu be-
lirleme tek yönlü bir belirleme de¤il, karfl›l›kl› iliflki içerisinde bir belirleme olup
üst yap›n›n da bir ölçüde alt yap› iliflkilerine etkisi bulunmaktad›r:
“Politik, hukuksal, felsefi, dinsel, yaz›nsal, sanatsal vb. geliflme, ekonomik geliflmeye
dayan›r. Ama bütün bunlar, birbirlerini oldu¤u gibi, ekonomik temeli de etkiler. Bu
demek de¤ildir ki, ekonomik durum nedendir, yaln›zca o etkendir, bundan baflka
her fley ancak edilgen sonuçtur. Tersine, her zaman son kertede a¤›rl›¤›n› koyan eko-
nomik zorunluluk temeli üzerinde bir etkileflim vard›r” (Marks ve Engels, 2009: 53).
Krylov gibi kimi yorumcular da Marks’›n bu görüflünün alt yap›-üst yap› iliflki-
sinin karfl›l›kl› etkileflim temelinde okunmas› gerekti¤ini belirtirler. Bir baflka deyifl-
le, sanatsal geliflme kat› bir biçimde ekonomik alt yap›ya ba¤l› olarak de¤il, kendi
biliflsel arka plan›na göre ortaya ç›kmaktad›r. Krylov bu görüflü flöyle aç›klar:
www.evrenselpdf.com
6. Ünite - Ça¤dafl Sanat ve Estetik Anlay›fl› 131
“Marks ve Engels için, her toplumsal biçimlenifl, biri ötekini etkileyen ö¤elerin karfl›-
l›kl› etkileflim içerisinde bulunduklar› karmafl›k ve dinamik bir sistemden-ekonomik
etkenin, yaln›zca son tahlilde, belirleyici oldu¤u bir sistemden-oluflur. Onlar hiçbir
zaman sanat›, ekonomik sistemin edilgen bir ürünü olarak görmediler. Tam tersine,
toplumsal bilincin de¤iflik biçimlerinin-kuflkusuz, artistik yarat›c›l›k da buna dahil-
dir- içinden ç›kt›klar› toplumsal gerçekli¤i etken bir biçimde etkiledi¤ini vurgulam›fl-
lard›r” (Krylov, 2009:15).
Yirminci yüzy›lda Marksist estetikçiler Marksist esteti¤i kat› bir ekonomik belir- Engels’e göre, tarihi
maddecilik görüflünü tek
lenim veya s›n›fsal yap› temelinde yorumlaman›n yanl›fl olaca¤›n› savunmufllard›r yönlü bir belirleme olarak ele
(Tunal›, 2003:168). Afla¤›da görece¤imiz gibi, bunlar aras›nda Adorno ve Marcuse almamak gerekir. Politik,
hukuksal, felsefi, dinsel,
da yer al›r. yaz›nsal, sanatsal vb.
‹kinci olarak, baz› Marksist estetikçiler Marks’›n çeliflki gibi görünen yukar›da- geliflme, ekonomik
ki sözlerini yorumlarken flöyle bir yol izlemifllerdir. Evet, Marks ve Engels’in sana- geliflmeye dayan›r. Ama
bütün bunlar, birbirlerini
ta yaklafl›m› genel olarak ba¤lamsalc› yaklafl›md›r (Rockmore, 2005:277). Sanat, or- oldu¤u gibi, ekonomik temeli
taya ç›kt›¤› toplumun yap›s›na, ekonomik iliflkilerine ve tarihsel kültürüne ba¤l›d›r. de etkiler.
Ancak bu, sanat ürünlerinin ait olduklar› toplumsal ve s›n›fsal yap›y› aflarak tüm
zamanlarda kabul gören evrensel ve s›n›f üstü bir estetik be¤eni yaratamayaca¤›
anlam›na gelmez. Marks, sözlerinin devam›nda Antik Yunan sanat›n› de¤erlendi-
rirken böyle bir özellikten bahseder. Yunan mitolojisi Yunan sanat›n›n topra¤› ve
malzemesi olmufltur. Bu kültürel ba¤lam bir daha geri gelmeyecek flekilde kendi
sanat›n› do¤urmufltur. Marks’a göre, buradaki zorluk, “Yunan sanat›n›n ve destan›-
n›n toplumsal geliflmenin belli biçimlerine ba¤l› olduklar›n› anlamakta de¤ildir.
Zorluk, bunlar›n bizim için hala bir estetik doyum sa¤lamalar› ve baz› bak›mlardan
bizim için ulafl›lamayan normlar›n ve modellerin de¤eri olmalar›d›r” (Marks ve En-
gels, 2009:79). Özetle, Yunan sanat› bir yönüyle kendi tarihsel ve toplumsal koflul-
lar›n›n bir ürünü olmakla birlikte kendi dönemini aflan estetik de¤ere sahiptir. Bir
baflka deyiflle, her de¤erli sanat eserinde bir sanatsal ve estetik devaml›l›k vard›r.
Fischer, Marks’›n görüflünü bu yönde yorumlar. Sanat da zamana ve içinde bu-
lundu¤u topluma ba¤l› olsa da insanl›¤›n de¤iflmeyen özelliklerini sürekli olarak
yans›t›r: Ona göre,
“bütün sanat zamanla koflulludur ve ancak tarih içinde belli bir zaman›n düflünce-
lerini, isteklerini, gereksinimlerini, umutlar›n› yans›tt›¤› ölçüde insanl›¤› temsil eder.
Ama sanat bu s›n›rl›l›¤› da aflar ve o tarihsel an içinde insanl›¤›n sürekli geliflme ye-
tene¤i olan bir an›n› da yarat›r. S›n›f çat›flmalar› süresince, arada büyük de¤iflme-
ler, toplumsal ayaklanmalar da olsa, süreklili¤in önemini hiçbir zaman az›msama-
mal›y›z. ‹nsanl›k tarihi de yeryüzü tarihi gibi yaln›z birbiri ile çat›flan bölümlerinin
bir araya gelmesi de¤ildir. Ayn› zamanda sürekli bir zaman ak›fl›d›r. Tarihe kar›fl-
m›fl, çoktan unuttu¤umuzu sand›¤›m›z pek çok fley bilincimizin derinliklerine yerle-
flir, ço¤u zaman biz fark›na varmadan yaflay›fl›m›z üstündeki etkisini sürdü-
rür...”(Fischer, 1990: 10).
Bu yoruma göre, her sanat içinde yetiflti¤i toplumun izlerini tafl›makla birlikte
önceki dönemlerin kaybolmufl toplumsal izlerini yans›t›r, ayn› zamanda da evren-
sel bir de¤er üretir. Marksizmin üst yap›y› edilgen bir alan olarak görmedi¤ini bir-
çok Marksist estetikçinin toplumsal de¤iflmede, bilinçlenmede ve özgürlefltirmede
sanata yüklenen rolden de ç›karmak mümkündür. Bunun ne anlama geldi¤ini afla-
¤›daki sayfalarda daha iyi anlayaca¤›z.
www.evrenselpdf.com
Marksist sanat ve estetik yirminci yüzy›lda çeflitlenerek geliflmifltir. Bunlar ara-

s›nda Lukacs’›n savundu¤u sosyal gerçeklik yaklafl›m› önemli bir yer tutar. Mark-
sist esteti¤in önde gelen kuramc›lar›ndan Georg Lukacs (1885-1971) Macaristanl›
bir felsefeci ve edebiyat elefltirmenidir. Marksizmi benimsemeden önceki dönem-
deki estetik çal›flmalar› temelde Kantç› yaklafl›m› yans›t›r. Bu dönemki anlay›fl›na
göre, estetik alg› ile de¤er aras›nda zaman ötesi bir iliflki vard›r. Daha sonraki dö-
nemde, yani Marksist esteti¤i ba¤›ms›z bir kuram olarak temellendirmeye al›flt›¤›
dönemde ise estetik formun içerik taraf›ndan belirlendi¤ini savunur. Lukacs’›n es-
tetik kuram›n›n en özgün yanlar›ndan biri sanata varl›k kategorileri aç›s›ndan ge-
tirdi¤i yaklafl›md›r. Kuflkusuz bu yaklafl›m yeni de¤ildir. Varl›k kategorileri Aristo-
teles ve Kant ontolojisinde önemli bir yer tutar. Dahas›, önceki bölümde gördü¤ü-
müz gibi, Kant be¤eni yarg›s›n› nitelik, nicelik, iliflki ve modalite kategorileri aç›-
s›ndan ele al›r. Ancak, Aristoteles ve Kant’›n aksine, Lukacs kategorileri belirlerken
özneden de¤il, nesneden hareket eder. Ayn› zamanda, onun belirledi¤i kategori-
ler Aristoteles ve Kant’›n belirlediklerinden farkl›d›r.
Lukacs, sanat eseri için Lukacs, genellik, özgünlük ve bireylik olmak üzere üç varl›k kategorisi tespit
genellik, özgünlük ve bireylik eder. Bireylik kategorisi deneyimle do¤rudan karfl›laflt›¤›m›z ve alg›lad›¤›m›z ‘bu
olmak üzere üç varl›k
kategorisi oldu¤unu masa’, ‘bu kaya’ ‘bu renk’, ‘bu insan’ olarak varl›¤› ifade ederken genellik katego-
savunur. Ona göre, felsefe risi; soyut ve genel kavramlarla ifade edilen ‘masa’, ‘kaya’, ‘renk’, ‘insan’ varl›klar›-
tarihi sanat›n özgünlük
kategorisini ihmal etmifltir. na karfl›l›k gelir. Özgünlük ise genellik ile bireylik aras›nda orta yerde bulunur. Lu-
kacs’a göre, felsefe tarihinde birçok düflünür özgünlük kategorisini dile getirmifl
olmakla birlikte bu kategorinin sanat için önemini yeterince kavrayamam›flt›r. Da-
has›, Lukacs’a göre, Hegel’in mant›¤› genellik, özgünlük ve bireylik diyalekti¤i
üzerine oturtmufl olmas› onun için bir flanst›. Ne var ki, Hegel bireylik kategorisi-
nin kaybolup gitmesine yol açm›flt›r. Lukacs, bu noktada Hegel’i aç›kça elefltirir.
Lukacs’a göre, genellik, özgünlük ve bireylik kategorileri öznel de¤il, nesnel
kategorilerdir ama bunlar aras›nda sürekli geçifller vard›r (Tunal›, 2003:140). Öz-
günlük kategorisi bu geçifllerin bafllang›ç ve sonuç noktalar›n› kendinde bulundur-
mas› aç›s›ndan ayr› bir yere sahiptir. ‹flte, estetik varl›¤›n özelli¤i özgünlük katego-
risinin genellik ve bireylik aras›nda organize edici bir orta yol olmas›ndan gelir. Lu-
kacs, bu görüfllerini flöyle aç›klar:
“Formun ve içeri¤in yak›nl›¤› sorunu da genellik, özgünlük ve bireylik kategorilerini

içerir. Sorun sadece bu kategorilerin içsel bütünlü¤ü veya art arda gelen düzeni de-
¤ildir. Çok genel anlamda, bu kategorilerin nesnel olarak sürekli bir karfl›l›kl› diya-
lektik içerisinde oldu¤unu; sürekli olarak birinin di¤erine geçti¤ini; dahas›, öznel
olarak, gerçekli¤i yans›tma sürecinde yer alan kesintisiz hareketlerin bir uçtan di¤e-
rine gitti¤ini anlamak da gereklidir. ‹flte, bu son harekettir ki estetik düflünmenin
kendine özgü karakterini uygun biçimde yans›t›r” (Lukacs, 2008:221).
Lukacs, sosyal gerçekli¤i Lukacs, gerçekçi bir estetik anlay›fl› savunur. Ona göre, baflar›l› bir sanat eseri
savunan Marksist bir
estetikçidir. Ona göre,
ortaya ç›kt›¤› toplumun s›n›fsal, ahlaki, düflünsel, de¤ersel yap›s›n› yans›t›r. Bu an-
baflar›l› bir sanat eseri lamda di¤er Marksist düflünürlerde oldu¤u gibi ba¤lamc› bir sanat anlay›fl›n› be-
ortaya ç›kt›¤› toplumun nimser, ama onun ba¤lamc›l›¤› daha güçlü bir belirlenimcilik ve indirgemeciliktir.
s›n›fsal, ahlaki, düflünsel,
de¤ersel yap›s›n› yans›t›r. Onun sanat ve estetik kuram›n›n en çok elefltirilen yönlerinden biri de bu sosyal
gerçekçilik düflüncesi olmufltur. Afla¤›daki paragrafta yer alan düflünceler onun
sosyal gerçekçilik görüflünü aç›kça yans›tmaktad›r:
www.evrenselpdf.com
“Sanat yap›tlar›n›n büyük ço¤unlu¤unun insana iliflkin olarak do¤rudan do¤ruya

yans›tt›¤› ba¤lant›lar ve yap›sal özellikler, toplumlar içersinde insanlar›n yazg›s›n›
do¤rudan etkileyen ba¤›nt›lar ve yap›sal özelliklerdir. Oluflturulan her insan›n kifli-
li¤i, sanat yoluyla dile getirilen her duygunun özü bu alanlardan kaynaklanmakta-
d›r ve gerçekten yaflanm›fl yaflam›n somut ba¤lar›yla her insan varoluflunun, her in-
san çabas›n›n bu dolays›z alan›na ba¤l›d›r” (Lukacs, 1992: 139).
Marksist sanat ve estetik kuram›n bir di¤er öncüsü Frankfurt Okulu’nun önde
gelen düflünürlerinden Alman felsefeci ve müzikolog Theodor Adorno (1903-
1969)’dur. K›rk cilde varan felsefi çal›flmalar›n›n yar›dan fazlas› sanat ve estetik so-
runlar›yla ilgilidir. Adorno’ya göre Ayd›nlanma düflüncesi ikici bir epistemik anla-
y›fla dayan›r; bir yanda bilen özne, di¤er yanda da onun alg›lad›¤› nesne. Bu anla-
y›fla göre bilgi öznenin kendini nesne ile özdefllefltirmesi, tüketmesi ve ona hâkim
olmas› olarak idealize edilir. Özne, nesneyi kavrayacak flekilde kendi kategorileri-
ni düzenler. Kapitalist sistemde bu iliflki öylesine içselleflmifltir ki insanlar sat›n al-
d›klar› nesneyle kendilerini özdefllefltirirler. Bu nedenlerdir ki Adorno sanat›n öz-
gürlefltirici gücüne ve özerkli¤ine dikkat çeker. Yan›tlamaya çal›flt›¤› ana soru di-
¤er Marksist estetikçilerin temel sorusuyla ayn›d›r: Sanat hangi ölçüde topluma
ba¤l›d›r veya toplumun ürünüdür ya da hangi ölçüde toplumdan ba¤›ms›z, kendi
bafl›na özerk bir etkinlik alan›d›r? Adorno, bu genel soruyu yan›tlarken sanat›n top-
luma ba¤›ml›l›¤› ve özerkli¤i konusunda özetle flu iddialar› ileri sürer (Zuidervaart,
1990):
• Burjuva toplumunda sanat di¤er kurumlardan ba¤›ms›z hâle gelmifltir.
• Sanat›n ba¤›ms›zl›¤› ve buna iliflkin iddialar di¤er kurumlar›n, özellikle de
siyasi ve ekonomik kurumlar›n geliflimine dayan›r. Sanat›n özerkli¤i genel
olarak burjuva toplumuna görelidir.
• Sanat›n göreceli ba¤›ms›zl›¤›, temel ifllevleri do¤rudan di¤er kurumlarca
konmufl amaçlar› yerine getirmek olmayan sanat eserlerinin üretimine ve
kabulüne gittikçe ba¤lanmaktad›r.
• Özerk sanat, ait oldu¤u toplumu hem onar, hem de elefltirir.
• D›flsal bask› ve sanat›n kendi içindeki geliflmelerden dolay› sanat›n özerkli-
¤i geliflmifl kapitalist toplumlarda gittikçe sorun olmaktad›r.
• Bununla beraber, özerklik, geliflmifl kapitalist toplum içinde sanat›n katk›s›
için hâlâ son derece önemli olmaya devam etmektedir.
Adorno’ya göre kapitalist toplumlarda sanat özerklik ve toplumsal karakter Adorno’ya göre, sanat yap›t›
hem toplumdan ba¤›ms›zd›r,
yönleriyle bir çat›flma yaflar. Sanat yap›t› hem toplumdan ba¤›ms›zd›r, hem de top- hem de topluma ba¤l›d›r. O,
luma ba¤l›d›r. Böyle bir ikili özelli¤i var. Kendi ifadesiyle sanat, “özerk ve toplum- hem özerktir hem de
sal olarak yap›lm›flt›r.” Sanat, toplumsal arac› olarak sosyal bütünü yans›t›r: “Sanat toplumsal olarak yap›lm›flt›r.
yap›tlar›nda ortaya ç›kan süreç ve onlarda sakl› olan ile onlar›n çevresindeki sos-
yal süreç ayn› olarak al›nmal›d›r.... Sanat yap›t› her ne yaparsa veya ortaya ç›kar›r-
sa bunun sosyal üretimde gizli bir modeli vard›r” (Adorno, 1984:335). Sanat›n sos-
yal olarak üretildi¤ini veya yap›ld›¤›n› söylemek kat› bir sosyal belirlenimcilik ola-
rak al›nmamal›d›r. Sanat yap›tlar›n›n her birinin kendi birli¤i vard›r. Bunun için
Adorno, Leibniz’in monad kavram›n› kullan›r. Sanat yap›tlar› monadd›rlar, “birbiri-
ne kapal› ve kör ancak kendi saklan›fllar›nda d›flar›da olan› temsil ederler” (Ador-
no, 1984:261).
Demek ki, Adorno’ya göre, sanat, belli kültürel ba¤lama dayansa da, sosyal ve
kavramsal özgürlük sunar. Çünkü sanat, do¤rudan sosyal dünyaya gönderme yap-
maks›z›n kendi anlam yap›lar›n› gelifltirir. Bu yönüyle her tür toplumsal yasa ve
www.evrenselpdf.com
Adorno’ya göre, sanat kuvvetten ba¤›ms›zd›r. Adorno, bu anlamda müzi¤i, do¤rudan dünya ile iliflkili ol-
yap›tlar› birer monadd›rlar.
Birbirine kapal›d›rlar ve mad›¤› için en saf sanat olarak görür.
pencereleri yoktur. Ama her Frankfurt Okulu ve elefltirel kuram›n bir baflka önde gelen düflünürü Herbert
sanat yap›t› d›flar›da olan›
temsil eder.
Marcuse (1898-1978) da sanat›n özerkli¤ini savunur. Estetik Boyut adl› eserinde ba-
¤›ms›z bir fenomen olarak estetik deneyimin bireylere burjuva toplumunun ger-
çekli¤inden kurtulma olana¤› verece¤ini savunur. Birey, estetik deneyim arac›l›¤›y-
la fiili olarak egemen olan burjuva de¤erlerini geçersiz k›lacak güce sahip olur.
Marcuse’un sanat üzerine düflünceleri belli bir tarihsel dönemin ve toplum ya-
p›s›n›n elefltirel çözümlemesini yans›t›r. Savundu¤u elefltirel sanat kuram› diyalek-
tiktir. Bir yandan kapitalist toplumda kültür ve ideolojinin tahakkümünü tan›mla-
yarak olumsuz özellikleri elefltirir, öte yandan da sanat›n özerkli¤i arac›l›¤›yla
olumlu olanlar› ortaya koyar. Amac›, kapitalist toplumun elefltirel çözümlemesin-
den hareketle ayn› zamanda radikal sosyal dönüflümü gerçeklefltirmektir. Marcuse,
bu ba¤lamda Adorno gibi sanat›n özerkli¤ine güvenir. Bu nedenledir ki sanat›
do¤rudan toplumsal alt yap›n›n belirledi¤ini savunan geleneksel ya da Ortodoks
indirgemeci Marksist sanat anlay›fl›n› elefltirir:
“Ortodoks Marksist esteti¤in aksine, sanat›n siyasi potansiyelini sanat›n kendisinde,

estetik formda, görüyorum. Dahas›, estetik formu sayesinde, sanat›n belli toplumsal
iliflkilere karfl› özerk oldu¤unu ileri sürüyorum. Sanat, kendi özerkli¤inde bu iliflkile-
ri hem elefltirir, hem de onlar› aflar. Bu nedenle sanat, egemen bilinci, s›radan dene-
yimi y›kar” (Marcuse, 1979:ix).
Marcuse’a göre sanat›n Marcuse’un elefltirel kuram›n›n temel düflüncelerinden biri sanat›n imgelem for-
siyasal potansiyeli ve mu oldu¤u görüflüne dayan›r. ‹mgelem, bast›r›lm›fl istek ve dürtülerin bilinç d›fl›
elefltirel gücü sanat›n
kendisinde, yani onun ifadesidir. Bu bilinç d›fl› imgeleme yoluyla sanat sosyal dünyaya arac›l›k eder. Mar-
estetik formundad›r. Özerk cuse, Tek Boyutlu ‹nsan adl› eserinde, Sovyetler Birli¤i de dahil, geliflmifl sanayi
sanat kendi kurallar›na
sahiptir ve var olan toplumlar›nda sanat›n yüceltilmifl ve arac›l›k do¤as›n›n bozuldu¤unu savunur. Bu
gerçekli¤in ilkelerine uymaz. toplumlarda sanat, tek boyutlu dile ve davran›fla dönüflmüfltür. Elefltirel düflünme
bu safhada ifle koyulmal›d›r. Di¤er elefltiri biçimlerinin ortadan kayboldu¤u bir du-
rumda sanat tek boyutlu toplumlar›n iki boyutlu elefltirisi için yine de son s›¤›nak-
t›r çünkü özerk sanat kendi kurallar›na sahiptir ve var olan gerçekli¤in ilkelerine
uymaz.
SIRA S‹ZDE Bir önceki bölümde

SIRA S‹ZDEKant, Baumgarten, Schiller ve Schelling gibi düflünürlerin estetik ko-
1 nusunu özgürlük bak›m›ndan ele al›fllar›yla, bu bölümde gördü¤ümüz Marksist düflünür-
lerin ele al›fllar› aras›nda ne gibi benzerlik ve farkl›l›klar vard›r? Tart›fl›n›z.
TOLSTOY: SANAT DUYGU AKTARIMIDIR
S O Rgöre
Tolstoy’a U sanat›n amac› Lev NikolayeviçS O R Tolstoy
U (1828-1910) estetik üzerine görüfllerini Sanat Nedir? adl›
ne güzelliktir ne de haz eserinde ortaya koymufltur. Bu temel soruyu yan›tlarken Fichte, Schelling, Hegel,
sa¤lamakt›r. Ona göre sanat
duygu aktar›m›d›r. Bir sanat Schopenhauer ve Cousin gibi felsefecilerin savundu¤u “nesnel mistik” güzellik an-
D‹KKAT D‹KKAT
eserinin baflar›s› da bu lay›fl› ile güzeli herhangi bir yarar veya ç›kar olmaks›z›n duydu¤umuz hazza da-
duyguyu baflkas›na geçirme
baflar›s›na ba¤l›d›r. yand›ran güzel anlay›fllar›na karfl› ç›kar (Tolstoy, 2007: 39). Ona göre sanat›n ama-
N N
c› ne güzelliktir ne de sanattan duyulan belli bir hazd›r. Sanat› do¤ru tan›mlama-
n›n ilk koflulu onu bir haz arac› olarak görmekten vazgeçmektir.
Tolstoy’a göre sanat ürünleri bir insan etkinli¤i olarak ortaya ç›ksalar da tüm in-
san etkinliklerini sanat olarak görmek yanl›flt›r. Sanat› “içimizde olan›n çizgi, renk,
jest, ses, söz ve duygular arac›l›¤›yla ortaya ç›kar›lmas›” olarak görmek de en az›n-
www.evrenselpdf.com
dan eksiktir (Tolstoy, 2007: 47). Çünkü, insanlar bu yolla kendi duygular›n› ortaya
ç›karabilirler ama bunlar ayn› zamanda baflkalar›n› etkilemiyorsa insanlar›n yapt›k-
lar› fley sanat olmayacakt›r. Sanat› do¤ru olarak tan›mlamak için onun insan yafla-
m›n›n koflullar›ndan biri olarak görmekle bafllar. Bunu yapt›¤›m›zda, Tolstoy’a gö-
re, sanat›n insanlar›n birbirleriyle iliflki kurma araçlar›ndan biri oldu¤unu görmüfl
oluruz.
Bu iliflki kurmada sanat, özünde insanlar›n duygular›n› baflkalar›na bulaflt›rma
yetene¤ine dayan›r: “Sanat, yaflad›¤› bir duyguyu karfl›s›ndakilere geçirmek isteyen
birinin bu duyguyu kendinde yeniden üretmesi ve belirli d›fl iflaretlerle onu ifade
etmesiyle bafllar” (Tolstoy, 2007: 49). Tolstoy, sanat›n duygu geçifli veya duygu bu-
laflt›rmas› oldu¤unu aç›klarken bir kurt gören çocu¤un kurttan nas›l korktu¤unu
anlatmas›n› örnek verir:
Çocuk kurtla karfl›laflt›¤› anda kap›ld›¤› korkuyu karfl›lar›ndakinin gözlerinde can-

land›rabilmek için, orman›n nas›l oldu¤unu, kendisinin nas›l nefleyle dolaflmaya
ç›kt›¤›n›, sonra kurdu gördü¤ünü, kurdun hareketlerini, kurtla ars›ndaki uzakl›-
¤›... vb. ayr›nt›lar›yla anlat›rken, kurt karfl›s›nda kap›ld›¤› korkuyu yeniden yaflar
ve bu korkuyu dinleyenlerine de yaflatabilirse, burada yap›lan fley sanatt›r” (Tols-
toy, 2007: 49).
Tostoy’a göre sanat duygu aktar›m›d›r: “Bir insan›n yaflad›¤› bir duyguyu, belirli
d›flsal iflaretlerle ve bilinçli olarak baflkalar›na yans›tmas› ve o baflkalar›n›n da ayn›
duyguyu yaflamalar›ndan ibaret insani bir etkinliktir sanat” (Tolstoy, 2007: 50). Do-
lay›s›yla, sanatç›n›n amac› da kendi duygusunun insanlara geçmesini sa¤lamakt›r.
Bir sanat eserinin baflar›s› da bu duyguyu baflkas›na geçirme baflar›s›na ba¤l›d›r:
“Yap›t, sanat yap›t› olarak iyi bir düzey tutturmuflsa, ister ahlaki ister ahlakd›fl› ol-
sun, sanatç›n›n dile getirdi¤i duygu baflka insanlara geçer; ... E¤er yap›ttan baflka in-
sanlara geçifl olmuyor, yap›tla verilmek istenen duygu baflka insanlara ‘bulaflm›yor-
sa’, hiçbir aç›klama, yorum ona bu niteli¤i kazand›rmaz” (Tolstoy, 2007: 131).
Tolstoy seçkinci sanat anlay›fl›na karfl› ç›kar. Sanat tüm toplumun kültürünün
içine yay›lm›fl estetik yaflam biçimlerinin hepsini kapsar ve bu yaflam biçimlerinin
kendisinden beslenir. Sanat›n sadece varl›kl› insanlar›n u¤rafl›s› hâline gelmesi il-
kin bu etkinli¤in bir meslek haline dönüflmesine, sonra bu ifli belli yöntem ve tek-
niklere göre ö¤reten kiflilerin ortaya ç›kmas›na, daha sonra da sanat e¤itimin sanat
okullar›nda verilmesine yol açm›flt›r. Tolstoy, “‹yi, güzel de, sanat sanatç›n›n yafla-
d›¤› özel bir duygunun öbür insanlara aktar›m› oldu¤una göre, bunu okulda nas›l
ö¤reteceksiniz?” diye sorar. Ona göre, okullar sanat için gerekli olan duygu uyan-
d›ramazlar, olsa olsa sanatç›lar›n duygular›n› baflkalar›na nas›l ilettiklerini ö¤retebi-
lirler. Böyle olunca da okullar›n gerçek sanat›n geliflmesine de¤il, ancak taklitçi sa-
natlar›n ortaya ç›kmas›na katk›s› olur (Tolstoy, 2007: 135).
Tostoy’un sanat kuram›na göre, gerçek sanatç› duyguyu hem aktar›r hem de
uyand›r›r; sanat› yoluyla izleyicisine kendi deneyimledi¤i duygular› bulaflt›r›r. Tols-
toy bu kuram› sanat›n genel de¤erlendirmesinde bir ölçüt olarak kullanm›flt›r: Ona
göre, sanat›n niteli¤i izleyiciye afl›lanan veya bulaflt›r›lan duygular›n niteli¤iyle öl-
çülmelidir. Tolstoy’un kuram›n›n bir di¤er özelli¤i sanatç›yla izleyici aras›ndaki ile-
tiflimi merkeze koymas›d›r. Taklit kuram›nda oldu¤u gibi sanat eseri d›flar›daki es-
tetik nesnenin ne kadar taklit edilip edilmedi¤i veya yans›t›l›p yans›t›lmad›¤›na gö-
re, yani eserle nesne aras›ndaki iliflkiye göre de¤il; sanatç›n›n kendi iç dünyas›n-
dakini seyircisine ne oranda anlatt›¤›na göre de¤erlendirilir.
www.evrenselpdf.com
BENEDETTO CROCE: SANATSAL B‹LG‹ SEZG‹SEL

B‹LG‹D‹R
Benedetto Croce (1866-1952) ‹talyan felsefesinin en önde gelen temsilcisidir. Ya-
flam› boyunca faflizme karfl› savaflan Croce baflta felsefe, mant›k, tarih, elefltiri, ede-
biyat tarihi, sanat tarihi gibi alanlar olmak üzere eser vermifl olmakla birlikte özel-
likle estetik konusundaki görüflleriyle isim yapm›flt›r. 1913 y›l›nda yay›mlad›¤› Es-
teti¤in Özü adl› eserinde klasik kuramc›lar›n aksine sanat›n mant›kla de¤il sezgiy-
le ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Hegel felsefesinden ve Vico’nun tarihsel idealizminden
etkilenen Croce sanat›n tinsel bir u¤rafl oldu¤unu savunur. Croce’ye göre, güzel
ifade eyleminin kendisidir ve güzelin bilimi olarak düflünülen estetikse bir “ifade
bilimidir.” Sanat bir dil biçimidir ve sanatç› da fikirlerini somut bir biçim içersinde
ifade edebilen kiflidir.
Croce’ye göre, sezgisel ve mant›ksal olmak üzere iki tür kuramsal bilgi vard›r.
Sezgisel bilgi imgeler üreten düfl gücü arac›l›¤›yla elde edilirken mant›ksal bilgi
kavramlar üreten ak›l arac›l›¤›yla elde edilir (Cömert, 2006: 21). Bunlardan sezgi-
sel bilgi bireyselin, mant›ksal bilgi ise tümelin bilgisini verir. Croce, estetik bilginin
mant›ksal bilgiden ba¤›ms›z ve kendi bafl›na yeterli olmas›na karfl›n mant›ksal bil-
gi için zorunlu oldu¤unu çünkü sezgiler olmaks›z›n kavramlar›n olamayaca¤›n› sa-
vunur. Bu düflüncesiyle, esteti¤in mant›¤a önceli¤ini savundu¤unu görmekteyiz.
Croce sanat› bir görüfl ya da sezifl olarak görür (Croce, 2004, 39). Ona göre, sa-
nat tümelin de¤il de bireyselin bilgisidir. Sezgi bize içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n
bilgisini; genelin, tümelin ve numenin bilgisini de¤il de bireyselin ve fenomenin
bilgisini; yani bu nehir, bu a¤aç, bu gölün bilgisini verir. Croce sanat›n sezifl oldu-
¤unu söylerken onun ne olamayaca¤›n› da belirlemifl olur:
a) Sanat fiziksel bir gerçeklik de¤ildir. Sanat renklere, biçimlere, ses birlikleri-
ne, ›s› ya da elektriksel olgulara indirgenemez; o sanat eserinin ortaya ç›kmas›n›
sa¤layan maddi ve fiziksel hiçbir ortama ve araca indirgenemez. Croce sanat› ve
sanat yap›t›n› ruhsal bir edim olarak gördü¤ü için sanat›n d›flsal, fiziksel bir olgu
olamayaca¤› fikrini savunur.
Croce’ye göre sanat fiziksel b) Sanat yarar gözetici bir etkinlik de¤ildir. Sezifl veya içe do¤ufl olarak sanat
bir gerçeklik, yarar gözetici
ya da ahlaksal bir etkinlik kuramsald›r; bu yüzden de yarar gözetici bir etkinlik olamaz çünkü, “yarar gözeti-
de¤ildir. Sanat, tümelin ve ci bir etkinlik daima bir hoflnutluk yaratmaya, dolay›s›yla da ac›y› yok etmeye yö-
genelin bilgisini de vermez.
Ona göre sanat, bir görüfl ya
nelik oldu¤undan, kendi öz do¤as› ba¤lam›nda düflünülen sanat›n yararl› ya da
da sezifltir. zevk ve ac› gibi fleylerle bir ilintisi olamaz. ....Susuzlu¤umuzu gidermek için içti¤i-
miz sudan ald›¤›m›z tad sanatsal bir öz tafl›maz” (Croce, 2004:41).
c) Sanat ahlaksal bir etkinlik de¤ildir. Sanat istenç sonucu ve iyi niyetten do¤mad›-
¤› içi ahlaki alan›n d›fl›ndad›r ve herhangi bir ahlaki de¤erlendirmeye konu edilemez:
“Sanatsal bir görüntü, ahlak ba¤lam›nda övülesi ya da yerilesi bir eylemi betimleye-
bilirse de, böylesine sanatsal bir görüntünün kendisi ayn› ba¤lamda övülesi ya da
yerilesi de¤ildir. Bir görüntüyü hapis ya da ölüm cezas›na çarpt›racak yarg›sal bir
yapt›r›m olmad›¤› gibi, akl› bafl›nda bir kimsenin varaca¤› hiçbir ahlaksal yarg› da
kendisini ona onun bir nesnesi olarak sunmaz. Yoksa, Dante’nin Franceska’s›n› ah-
laks›z ya da Shakespear’›n Cordelia’s›n› ahlakl› saymak ...bir kareyi ahlakl›, bir üç-
geni ise ahlaks›z saymakla efl anlaml› olurdu” (Croce, 2004: 42).
Sanat›n ahlaksal olan›n ötesinde olmas› sanatç›n›n ahlak alan›n›n d›fl›nda oldu-
¤u anlam›na gelmez. Aksine, Croce’ye göre, bir insan olarak sanatç› ahlaki bütün-
lü¤ü olan ve ahlaki sorumlulu¤a sahip bir kifli olmak zorundad›r.
www.evrenselpdf.com
d) Croce son olarak sanat›n, felsefe, tarih, do¤a bilimleri ve matematikle özdefl-
lefltirilemeyece¤ini; çünkü bu alanlar›n sadece olan›n oldu¤u gibi, tümelin, gene-
lin veya gerçe¤in kavramsal bilgisine odakland›¤›n›; halbuki, sezgi olan sanat›n
düflünceden önceki imgelerle ortaya ç›kt›¤› için bu alanlar›n bilgisinden farkl› bir
bilgiye sahip oldu¤unu söyler. Özetlemek gerekirse Croce’ye göre, tikelin, birey-
sellin bilgisiyle ilgi olan sanat fiziksel bir gerçeklik; yarar gözetici bir etkinlik veya
ahlaksal bir etkinlik; felsefe, do¤a bilimi, tarih veya matematik de¤ildir.
Croce’ye göre, “sanat bir görüfl ya da sezifltir” (Croce, 2004: 39). Croce, sezgi ve
ifade kavramlar›n› efl anlaml› kullan›r. “Sanat sezgi, sezgi de ifade oldu¤una göre,
buradan örtülü olarak, sanat-dil özdeflli¤i ortaya ç›kar” (Cömert, 2006: 64) Croce’ye
göre, sanat felsefesi ve dil felsefesi ayn› fleydir. Genel olarak estetik üzerine çal›-
flan kifli asl›nda dil üstüne çal›fl›r.
Sanat›n bir ifade veya anlat›m oldu¤u görüflü sadece Croce’ye ait bir görüfl de-
¤ildir. Örne¤in, Croce’nin ça¤dafl› Robin George Collingwood (1889-1943) Sana-
t›n ‹lkeleri adl› eserinde sanat›n zihinsel durumlar›n ifadesi oldu¤u görüflünü savu-
nur. Croce’un sezgi olarak adland›rd›¤› sanat› ‘imgesel anlat›m’ olarak tan›mlar.
Collingwood’a göre sanat, imgede ve sezgide anlat›m ya da d›fla vurumdur. Sana-
t› sanat yapan›n, sanat›n temelini oluflturan›n sanatç›n›n duygular› de¤il de aksine
sanatç›n›n fikirleri, düflünceleri ve bunlar›n ifadeleridir. Collingwood için sanat ay-
n› zamanda yaflama anlam katan kültürel bir de¤erdir. Hem Croce hem de Colling-
wood için, içinde ifadenin olmad›¤› bir eser sanat eseri de¤ildir.
Sizce Croce’nin estetik yaklafl›m› idealist bir yaklafl›m› m›, yoksa realist bir yaklafl›m› m›
temsil eder? Ortaya ç›karmaya çal›fl›n›z. 2
MARTIN HEIDEGGER: SANAT YAPITININD Ü fiKÖKEN‹
ÜNEL‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Martin Heidegger (1889-1976) varoluflçu felsefenin önemli düflünürlerinden biridir.
1927 yay›nlam›fl oldu¤u Varl›k ve Zaman adl› eserinde ‘varl›k’ SveO R‘varl›¤›n U Varl›¤›’ S O R U
aras›nda bir ayr›m yaparak bir varl›¤› varl›k yapan›n, onun oldu¤u gibi olmas›n›
sa¤layan›n ‘Varl›k’ oldu¤unu savunur. Sürekli bir ‘olufl’ içeren insan varl›¤›n› ‘Da-
sein’ sözcü¤üyle ifade ederek insan›n varl›¤›n›n ay›r›c› özelli¤ini D ‹ K‘kendi
K A T varoluflsal D‹KKAT
varl›¤›n›n fark›nda olmas›’ olarak belirlemifltir. Ona göre, insan varl›¤›n›n sorgulan-
N N
mas› Varl›k sorgulamas›d›r. Sürekli bir olufl içinde olan insanSIRA ‘dünyaya
S‹ZDE f›rlat›lm›fl- SIRA S‹ZDE
t›r’ yani dünyada vard›r, oradad›r ve geçmifl ve gelece¤e do¤ru belirsizdir. ‹nsan
için tek belirli olan ölümlü oldu¤unu bilmesidir ve bu yüzden de insan ‘kayg›’, ‘iç
s›k›nt›s›’, ‘merak’ ve ‘kuflku’ içindedir. Tüm bu duygular insan›nAMAÇLARIMIZ
kendi varoluflsal AMAÇLARIMIZ
varl›¤›n›n fark›na varmas›nda uyar›c› etkisi görürler.
Heidegger’e göre, insan için f›rlat›lm›fl oldu¤u dünyada sanat bir ‘umut’ veya Heidegger, sanat yap›t›n›n
kökeni sorununu K ‹ontolojik
‘›fl›k’ olarak durur. 1939-40 e¤itim-ö¤retim döneminde sanat Kve‹ teknoloji
T A P üzerine T A P
aç›dan ele al›r. Ona göre,
verdi¤i derslerde ‘olufl’ veya ‘oluverifl’ olarak sanat›n teknoloji taraf›ndan bozulmufl sanat›n kökeni sanat,
ve yabanc›laflm›fl bir dünyada nas›l bir umut ›fl› oldu¤unu vurgular. Bu derslerde- sanatç› ve sanat yap›t›
aras›nda var olan karfl›l›kl›
ki görüfllerini daha sonra Sanat Yap›t›n›n Kökeni adl› eserinde T E Lyay›nlar.
EV‹ZYON TELEV‹ZYON
iliflkiyle aç›klanabilir.
Heidegger’in sanat felsefesine yapt›¤› en önemli katk›lardan biri esteti¤e onto-
lojik bir yaklafl›m katmas›d›r. Yan›tlamaya çal›flt›¤› temel soru ‘Sanat yap›t›n›n kö-
keni nedir?’ sorusudur. Heidegger, ‘Köken’ kavram›n› çözümlerken bu kavram›n
bir fleyin nereden, ne sayesinde, ne ve nas›l oldu¤u anlam› içerdi¤ini belirtir. Ona
göre, sanat yap›t›n›n kökeni sorunu sanat yap›t›n›n özü sorunuyla bir ve ayn›d›r.
Çünkü bir fleyin kökeni onun özünün ve varl›¤›n›n kayna¤›d›r (Heidegger, 2011:
9). Bu nedenle, köken sorunu bir varl›k sorunu; sanat yap›t›n›n kökeni sorusu da
sanat›n varl›¤› sorunudur.
www.evrenselpdf.com
Heidegger, köken sorununu sanat, sanatç› ve sanat yap›t› aras›nda var olan kar-
fl›l›kl› iliflkiyle aç›klar. Ona göre, sanatç› yap›t sayesinde, yap›t da sanatç› sayesin-
de; her ikisi de sanat sayesinde ortaya ç›kar. Bunlardan biri olmadan di¤eri olmaz
(Heidegger, 2011: 9). Sanat›n varl›¤› sorununu varl›¤›n üç var olan haliyle, yani
‘nesne’, ‘araç’ ve ‘yap›t’ hâlleriyle aç›klar. Sanat yap›tlar› da t›pk› di¤er nesneler gi-
bi vard›rlar. Resimler de t›pk› bir flapka veya av tüfe¤i gibi duvarda as›l› durur; bir
nesnenin bir yerden baflka bir yere tafl›nd›¤› gibi resimler de bir sergiden baflka bir
sergiye tafl›n›rlar. Bu anlamda sanat eseri d›fl dünyadaki di¤er tüm nesneler gibidir.
Buna karfl›n, “sanat eseri, yap›lm›fl bir nesnedir fakat bu salt nesneden hariç baflka
fleyler de söyler” (Heidegger, 2011: 11). Sanat yap›t›n›n nesnel yönünde gerçek sa-
nat görülebilir. Sanat yap›t› bizi ‘di¤eri’yle yüz yüze getirerek baflka olan› ortaya
koyarak ‘alegori’yi ortaya ç›kar›r. Sanat yap›t›n›n nesnel yönü di¤erini, baflka olan›
ortaya koyan ‘simgedir’ (Heidegger, 2011: 11).
Heidegger sanat yap›t›n›n nesnel yönünün ne oldu¤unu sorgularken felsefe ta-
rihinde nesne kavram›na yönelik yaklafl›mlar› irdeler. Ona göre, nesneyi (1) bir fle-
yin beli özelliklerinin tafl›y›c›s›; (2) duyu alg›lar›n›n çoklu¤unun birli¤i ve (3) mad-
de ve biçimin sentezi olarak gören üç farkl› yaklafl›m oldukça genifl, genel ve so-
yuttur. Bu nedenle, bu tan›mlamalar, insan da dahil olmak üzere tüm var olanlara
uygulanabilir ama onlar›n genellikleri bir fleyin gerçekte ne oldu¤unu ortaya koy-
may› engeller. Heidegger’e göre, tarihsel olarak yerleflmifl bu bask›n “nesne kav-
ramlar› hem nesnenin nesnelli¤ine, hem arac›n araçsall›¤›na, hem de eserin eser
olufluna giden yolu” kapar (Heidegger, 2011: 24). Bu nedenle, tüm bu yaklafl›mla-
r›n bir kenara b›rak›l›p sadece belli bir fleye odaklanarak nesnenin ne oldu¤unu
aç›klayabilece¤imizi savunur. Bunun için de van Gogh’un Köylü Pabuçlar› adl›
tablosundaki bir çift çiftçi ayakkab›s› üzerinden konuflur.
Resim 6.1
Heidegger’e göre, çiftçi ayakkab›s›yla ilgili gerçekli¤e onun ne için oldu¤unu sor-
du¤umuzda yaklafl›r›z. Bir çift çiftçi ayakkab›s›n›n bir amac› vard›r, onlar belli bir hiz-
met sunmak için vard›rlar. Ona göre, nesne araçsall›¤› kaybolmufl araçt›r ve o öylesi-
ne vard›r. Araç ise varl›kt›r ve kullan›m amac›yla üretilmifltir. Buna göre, amac› hizmet
olan nesneler araçt›rlar. ‘Yolda duran tafl’, ‘tarladaki toprak’, ‘çeflme’ ve ‘sonbahar rüz-
gâr›na kap›lm›fl yapraklar’ nesne örnekleridir. ‘Çiftçi ayakkab›lar›’ ise araçt›rlar.
www.evrenselpdf.com
Heidegger sanatta nesne-araç iliflkisini, nesneden yap›ta giderek de¤il de yap›t-

tan nesneye giderek aç›klar. Bunun için yine van Gogh’un eseri üzerinden konuflur:
Bu tür ayakkab›lar›n defalarca resmini yapm›fl olan van Gogh’un ünlü bir resmini
ele alal›m. Resimde fazladan ne var? Ayakkab›n›n ne oldu¤unu herkes bilir. E¤er
bunlar a¤aç ve kenevirden de¤ilse, deri tabanl›d›r ve i¤ne, bez ve sicimle dikilmifltir.
Bu tür araçlar ayaklar› örtmeye yarar. ‹ster tarlada ister dansta, olsun hizmetine gö-
re kullan›lan malzeme ve biçimler farkl›d›r. ...Ayakkab› arac›n›n bofl içinin, karan-
l›k a¤z›ndan ifl basamaklar›n›n güçlükleri adeta s›z›yor. Ayakkab›n›n sert yap›l›
a¤›rl›¤›nda, üzerinde sert rüzgarlar›n esti¤i tarlan›n uzun, birbirini hat›rlatan çiz-
giler yard›m›yla uzun gidiflin uysall›¤› toplan›r. Derinin üzerinde nem ve topra¤›n
çukurlar› var. Tabanlarda, çöken akflamdan dolay› tarla yolunun yaln›zl›¤› kar›fl›r.
Ayakkab›da topra¤›n sessiz ç›¤l›¤›, olgun baflaklar›n sesiz ödülü ve k›fl› yaflayan tar-
lan›n, nadasa b›rak›lm›fl tenha tarlan›n aç›klanmam›fl baflar›s›zl›¤›n› f›s›ldar. Bu
araç yard›m›yla ekme¤in güveni, s›k›nt›y› atman›n verdi¤i dile getirilmez sevinci,
do¤umun verdi¤i çalkant› ve ölüm tehdidindeki titremenin flikayetsiz korkusunu his-
sederiz. Bu araç topra¤a aittir ve köylü kad›n›n dünyas›nda yurt tutar. Araç bu yurt
tutmufl aitlikten kendi içindeki dinginli¤i yarat›r (Heidegger, 2011:26-27).
Heidegger burada sadece bir sanat nesnesini tan›mlamaya çal›flm›yor; o ayn› za-
manda bu sanat nesnesiyle ifade edilen fleyin do¤as›n› ve verdi¤i hizmeti tan›mla-
maya çal›fl›yor. Ona göre, sanat yap›t› fleylerin gerçek varl›¤›n›, onlar›n hakikatini
bildirir. Van Gogh’un resmi “ayakkab› arac›n›n hakikatte ne oldu¤unu bize ima
eder. ...Var-olan›n hakikati sanat eserinde kendini esere koyar” (Heidegger, 2011:
29). Bu ifadedeki ‘koyma’ kavram› ile kast edilen fley ‘durdurma’ ve ‘dondurma’ an-
lam›d›r. Ona göre, Platon’un iddia etti¤i gibi sanat hakikati kopyalamaz sanat sade-
ce hakikati sanat eserinde gerçeklefltirir veya ortaya koyar (Heidegger, 2011: 31).
Heidegger’e göre, sanat hakikati bildirirken ‘dünya kurar’ ve ‘yeryüzü üretir’
(Heidegger, 2011: 37). Sanat eseri her insan›n kendi dünyas›na sahip olmas› anla-
m›nda ‘dünya kurar’. Sanat yap›t›nda üretilen ‘yeryüzü’ ise eserin kendini koydu¤u
yere, bu kendini koyuflta ortaya ç›kmas›na karfl›l›k gelir (Heidegger, 2011: 41). Bu-
na göre, van Gogh’un eserinin ya¤l› boya tablo üstünde ortaya ç›kmas›, ç›k›fl flekli,
yeryüzü olarak düflünülebilir. Heidegger’e göre, sanat yap›t› ‘dünya’ ile ‘yeryüzü’
aras›ndaki çat›flmadan do¤ar çünkü yeryüzü kapat›p gizlerken; dünya aç›p aç›¤a ç›-
kar›r ve ayd›nlat›r (Heidegger, 2011: 60). Sanat yap›t›nda hakikat, ayd›nlanma ve
gizlenme olarak dünya ve yeryüzü aras›ndaki kavga sonucunda ortaya ç›kar.
Heidegger güzel anlay›fl›n› da hakikatle sanat yap›t› aras›ndaki iliflkide ortaya
koyar:
Hakikat eserde iflbafl›ndad›r. ...ayakkab›lar› gösteren resim, Roma çeflmesini anlatan

fliir yaln›zca, e¤er do¤ruysa, böyle olarak münferit var-olanlar› oldu¤unu bildirmez,
bütündeki var-olan iliflkisi içersinde aç›kl›¤› bildirir. Ayakkab› ne kadar basit ve öze
iliflkin olursa olsun, kendi varl›¤›nda çeflme ne kadar süslemesiz ve saf olursa olsun,
var-olan bunlarla birlikte o kadar dolays›z ve albenili olarak var-olan olur. Kendini
gizleyen varl›k böylelikle ayd›nlan›r. Bu ayd›nl›k par›lt›s›n› esere ekler. Esere eklen-
mifl par›lt› güzelliktir. Güzellik aç›kl›k olarak hakikatin nas›l olaca¤›n›n bir biçimi-
dir (Heidegger, 2011:50).
Kendi dönemine kadar sanat›n ‘güzel ve güzellikle’ u¤raflt›¤›n› ‘hakikatle’ u¤-

raflmad›¤›n› belirten Heidegger, hakikatin mant›¤a, güzelli¤in ise estetik alan›na ait
www.evrenselpdf.com
oldu¤unu söyler (Heidegger, 2011:29-30). Sanat yap›t›n›n var olan› açt›¤›n›, var
olan›n hakikatini ortaya koydu¤unu söylerken Heidegger en az›ndan sanat yap›t›
çerçevesinde mant›k ve esteti¤in bütünlü¤ünü savunuyormufl gibi görünüyor.
Çünkü güzel sanat yap›t›nda hakikatin aç›kl›k olarak ortaya ç›kma biçimidir. Hei-
degger bu ortaya ç›kma biçimini ‘gözükmek’ kavram›yla aç›k hale getirmeye çal›-
fl›r: “Gözükmek -hakikatin eserdeki olmas› ve eser olarak- güzelliktir” (Heidegger,
2011:79). Heidegger’e göre, sanat›n bizim daha önceden görmedi¤imiz fleyi bize
gösteren epistemik bir ifllevi vard›r. Sanat ve sanat yap›t› hakikati sadece ontolojik
anlamda de¤il ayn› zamanda epistemik anlamda bize bildirirler. Sanat hakikati,
varl›¤› dilde ortaya ç›kar›r. Dilin olmad›¤› yerde insan, insan›n olmad›¤› yerde de
varl›¤›n aç›¤a ç›kmas›, felsefe ve sanat olmaz. ‹nsan›n en önemli ay›r›c› özelli¤i ta-
sar›mlayan olmas›d›r. ‹nsan dil yoluyla tasar›mlar. ‹nsan dilde tasar›mlayarak haki-
kati ve varl›¤› aç›¤a ç›kar›r. Bunun için tüm sanatlar içinde edebiyat›n özel bir ko-
numu vard›r: “Sanat edebiyat olarak gerçekleflir” (Heidegger, 2011:73).
JOHN DEWEY: DENEY‹M OLARAK SANAT

C. S. Pierce ve W. James gibi pragmatik felsefenin öncülerinden olan John Dewey,
psikoloji, felsefe ve e¤itim alan›ndaki çal›flmalar›yla tan›n›r. Onun Deneyim Olarak
Sanat (1934) adl› eseri yirminci yüzy›lda estetik alanda yaz›lm›fl bafll›ca yap›tlardan
biri olarak nitelendirilir. Dewey, bu çal›flmas›yla esteti¤i kendi konusunun ve var-
l›k alan›n›n belirledi¤i bir yöntemle ele ald›¤›n›, felsefenin baflka bir alan›na ait bir
yönteme veya yaklafl›ma indirgemedi¤ini ifade etse de ço¤u yorumcu onun esteti-
¤i pragmatik felsefe aç›s›ndan temellendirmeye ve savunmaya çal›flt›¤›n› belirtir.
Di¤er birçok çal›flmas›nda oldu¤u gibi, ‘deneyim’ kavram› Dewey’in estetik gö-
rüflünün merkezinde yer al›r. Ona göre, her deneyimin bir birli¤i, bütünlü¤ü, de-
vaml›l›¤› ve onu di¤erlerinden ay›ran belli bir niteli¤i vard›r. David Hume gibi de-
neyimci filozoflar›n duyumculu¤una karfl› ç›kan Dewey, artistik yaratmada önem-
li rol oynayan duyu deneyiminin geçmifl deneyimlerden kopuk salt fiziksel nitelik-
leri içermedi¤ini, aksine, bu niteliklere anlam›n› veren, sanatsal ifade sürecinde bir
araya gelen anlam zenginli¤i oldu¤unu savunur.
Dewey’e göre estetik olmayan iliflkilerde ve üretimlerde de bir estetik yön var-
d›r. Bir amaca, baflar›ya ve hedefe ulaflan, araç-amaç ve parça-bütün iliflkisinin sa¤-
land›¤› her eylemde ve etkinlikte bir estetik yön bulunur. Bunun yan›nda, ay›r›c›
bir flekilde estetik deneyim olanlarda estetik nitelik daha bask›n olarak yer al›r.
Dewey’e göre bir amaca, Bu nedenle, her tür deneyimde oldu¤u gibi, estetik deneyim de günlük yaflam
baflar›ya ve hedefe ulaflan deneyiminden ayr› tutulamaz, çünkü ideallerin gerçekleflmesi için maddeye ihtiyaç
her eylemde ve etkinlikte bir
estetik yön bulunur. Estetik vard›r. “Sanat› nihai ve ideal formunda anlamak için onun ham veya ifllenmemifl
deneyim günlük yaflam do¤al durumuyla; insan›n dikkatli bir göz ve kula¤›n›n oldu¤u, ona bakarken ve
deneyiminden ayr›
tutulamaz. görürken ilgisini harekete geçiren ve ona zevk veren olay ve sahnelerle bafllamak
gerekir” (Dewey, 1980:3). Dewey bunu yaparken estetik deneyimi hem günlük ya-
flamla iliflkilendirmekte, hem de deneyim bütünlü¤ünü sa¤layan unsurlar› göster-
meye çal›flmaktad›r. Esteti¤in amac› sanat›n incelikli deneyimi ile günlük yaflam
deneyimi aras›ndaki devaml›l›¤› sa¤lamak olmal›d›r. Bu bütüncü yaklafl›m flunu
göstermektedir ki sanatsal deneyim ortaya ç›kt›¤› ba¤lamdan ayr› tutularak anlafl›-
lamaz. Önemli bir sanat eseri olan Parthenon’u anlamak için dönemin Atina’s›na,
yurttafllar›n yaflamlar›na ve yurttafll›k de¤erlerine bakmak gerekir.
Dewey, müzeci sanat anlay›fl›na karfl› ç›karak sanat›n varl›k alan›n› geniflletir ve
daha demokratik hâle getirir. “Bir sanat ürünü bir kez klasik statüsü kazan›nca,
varl›k alan›na getirildi¤i insani koflullar›ndan ve gerçek yaflam deneyiminde ortaya
www.evrenselpdf.com
ç›kard›¤› sonuçlardan bir flekilde soyutlan›r” (Dewey, 1980:1). Oysa estetik dene-
yim, insan yaflam›n›n her boyutunda yer alan ortak deneyime dayan›r. Bu görüflüy-
le iliflkili olarak, ‘sanat ürünü’ ve ‘sanat eseri’ ayr›m› yapar. Sanat ürünü sanatç› ta-
raf›ndan ortaya ç›kar›lan fiziksel ve d›flsal varl›¤› ifade ederken sanat eseri bu ürü-
nün deneyimde veya deneyimle birlikte ne yapt›¤›n› ifade eder: “Sanat ürünü-tap›-
nak, resim, heykel, fliir-sanat yap›t› de¤ildir. Ne zaman ki bir insan sanat eserinin
özgürlefltirici ve düzenli niteliklerinden hoflland›¤› bir deneyim ortaya ç›karan ilifl-
ki içine girer sanat eseri o zaman gerçekleflir” (Dewey, 1980:222). Sanat eserinin
varl›¤› için bir tür yarat›c› ifl birli¤ine gereksinim vard›r. Sanatç› ve gözlemcinin her
biri bu iliflkiye katk› sa¤lar.
Baflta zihin-beden ikicili¤i olmak üzere teori-pratik, birey-toplum, kamusal- Müzeci sanat anlay›fl›na
karfl› ç›kan Dewey, sanat
özel, yöntem-konu, zihin-davran›fl, araç-amaç, kültür-meslek gibi ikici yaklafl›mla- deneyimi yaratmayan bir
ra karfl› ç›kan Dewey bu konular etraf›nda cereyan eden tart›flmalar› yeniden yap›- varl›¤›n sanat ürünü
land›rarak bu karfl›tl›¤› gidermeye çal›fl›r. Estetik aç›dan, bilim ile sanat aras›nda ay- olabilece¤ini, ama sanat
eseri olamayaca¤›n›
r›m yaparak bilimi sanata üstün tutan ikici yaklafl›mda, bilim alan›n› da dahil olmak savunur. Ona göre, sanat
üzere hayat›n her alan›nda estetik yön bulundu¤unu savunarak bu ikicili¤i çözme- eserinin varl›¤› için sanatç›
ile gözlemci aras›nda bir tür
ye çal›fl›r (Shusterman, 2005:125). Benzer yaklafl›mla, sanat/yaflam, biçim/içerik, yarat›c› ifl birli¤ine
güzel sanat/pratik sanat, klasik kültür/popüler kültür, klasik sanat/geçici sanat ve gereksinim vard›r. Sanatç›
sanatç›/seyirci ikilemleri Dewey’in gidermeye çal›flt›¤› ikilemler aras›nda yer al›r. ve gözlemcinin her biri bu
iliflkiye katk› sa¤lar.
SARTRE VE MERLEAU-PONTY: FENOMENOLOJ‹K

ESTET‹K
Frans›z romanc›, oyun yazar›, gazeteci, edebiyat elefltirmeni ve felsefeci Jean-Paul
Sartre (1905-80) yirminci yüzy›ll›n en popüler düflünürlerinden birisidir. Sartre’›n
düflüncelerinin ve eserlerinin üstünde Husserl ve Heidegger’in fenomenolojisinin
büyük etkisi olmufltur.
Sartre’›n varoluflçu fenomenolojik esteti¤i onun imge kuram›nda ve özgürlük
ontolojisinde yatar. ‹mgelem adl› eserinde kendi esteti¤inin anahtar kavram› olan
imgeleyen bilinç kavram›n›n aç›klamas›n› yaparak bu bilincin di¤er bilinç flekille-
rinden nas›l ayr›ld›¤›na ortaya koyar. Ona göre, bir fleyi içsel olarak düflünmekle
d›flsal olarak görmek aras›nda temelden bir ayr›m yoktur. Sartre, Husserl fenome-
nolojisinin temel tezlerinden biri olan ‘bilinç her zaman bir fleyin bilincidir’ görü-
flünden hareketle edim olan imgenin bir bilinç oldu¤unu söyler (Sartre, 2006, 154).
Fenemolojik anlamda bilinç yönelimseldir, yani bir fley hakk›ndad›r. Bilinç olan
imgede yönelimseldir. Sartre’a göre, flu an var olmayan bir nesneyi veya kifliyi im-
gelemek onu gerçeklik olmayan veya hiçlik olarak konumlamakt›r. Örne¤in, züm-
rütü anka kuflunu imgeledi¤imizde onu varolmayan bir fley olarak konumlar›z, ya-
n›m›zda bulunmayan bir arkadafl›m›z› imgeledi¤imizde varolan ancak yan›m›zda
bulunmayan olarak konumlar›z. fiehirde uçan arabalar imgeledi¤imizde ise bir ola-
nakl›l›k olarak uçan araba konumlar›z. Tüm bu imgelemeleri yaparken yapt›¤›m›z
fley flimdi varolan gerçekli¤i ‘olumsuzlama’d›r. Zümrütü anka kuflunu imgelerken
flimdiki gerçeklikte böyle bir kuflun olmamas›n› olumsuzlar›z. Sartre’›n olumsuzla-
maya veya hiçli¤e dikkat çekmesinin nedeni imgeyi alg›dan ay›rmakt›r. Alg›n›n ak-
sine imgesel bilinçte verili olmayan›, gerçek olmayan› veya hiçli¤i konumlar›z. ‹m-
gelem dünyaya farkl› bir flekilde yönelmenin yoludur. Dünyada olmayan›n, yoklu-
¤un, hiçli¤in flimdi k›l›nmas›d›r.
Hiçli¤in ve gerçek olmayan›n bu flekilde imge taraf›ndan konumlanmas› Sar-
tre’›n sanat görüflü aç›s›ndan önemlidir. Tüm sanat yap›tlar› gerçekli¤in ötesinde-
dir. Estetik düflünme bafllat›c›, do¤urtucu bir rüyad›r. Güzel, imge yoluyla kurulan
ve dünyan›n olumsuzlamas›n› içeren bir de¤erdir (Sartre, 1948, 282).
www.evrenselpdf.com
Sartre’›n yönelimsel bilinç olarak imge kavram› onun özgürlük kuram›yla ya-
Sartre’un esteti¤i varoluflçu k›ndan iliflkilidir. fiimdinin imgesel bilinç taraf›ndan olumsuzlanmas›, hiçlefltirilme-
fenomenolojik estetik si özgür bilinç için bir öngerekliliktir. Dünyan›n oldu¤undan farkl› oldu¤unu dü-
kuram›d›r. Ona göre
düflünme; bafllat›c›, flünebilmek için bilinç dünyan›n koflutlamalar›ndan özgür olmal›d›r. ‹mgelem en
do¤urtucu bir rüyad›r. Sanat az›ndan bilinç alan›nda böyle bir özgürlü¤ün mümkünat›n› verir. Bu da estetik
yap›t› özerktir ve seyirci için
dünyay› açar. alanda ve sanat alan›ndaki yarat›c›l›¤›n kayna¤›d›r.
Sartre erken dönem çal›flmalar›nda insan›n seçti¤i her fleyden sorumlu oldu¤u-
nu belirten bir özgürlük anlay›fl›n› savunur. ‹nsan f›rlat›lm›fl oldu¤u bu dünyada
hofllansa da hofllanmasa da seçim yapma sorumlulu¤undan kaçamaz. Kendi deyi-
miyle, “insan özgür olmaya mahkûmdur.” Bu tür özgürlü¤ü reddetmek veya on-
dan kaç›n›labilece¤ini sanmak insan›n kendi kendini kand›rd›¤› kötü inanç veya
samimiyetsizlik durumudur. Bu özgürlük anlay›fl› Sartre’›n sanat ve sanatç› anlay›-
fl›n› da biçimlendirir. Sanat alan› da insan›n ayn› f›rlat›lm›fl oldu¤u dünyadaki gibi
her fleyden sorumlu oldu¤u bir aland›r. Sanatç›, takip etmeyi seçti¤i tüm de¤erler-
den yapt›¤› veya yapmaya niyetlendi¤i tüm edimlerden sorumludur. Yaln›z, sanat
sadece sorumluluk de¤il ayn› zamanda özgürlük alan›d›r. Sartre’a göre herhangi
bir sanat yap›t› özellikle de edebiyat eseri baflkalar›n›n özgürlü¤üne gönderme ya-
pan özgür, imgesel bir yarat›md›r. Sanat yap›t› özerktir ve seyircisinin, okuyucusu-
nun, dinleyicisinin tepkisini art›ran estetik be¤eniyi sunar. Belli bir seyirci için eser
dünyay› açar.
Ayd›nlar›n Savunusu adl› eserinde “Yazar bir ayd›n m›d›r?” sorusunu yan›t-
larken Sartre yazar›, yaz›c›dan ay›r›r. Bunlar›n her ikisi de ‘ortak dili’ kullan›r. An-
cak yaz›c› dilden bilgi aktarmak için yararlan›rken yazar veya sanatç›, Sartre’a gö-
re, ‘hiç’i veya ‘bilgi olmay›fl›’ anlatmak için yararlan›r (Sartre, 1985, 89-90). Sartre
iki tür yazar çeflidinden bahseder. Birincisi toplumsal dünyay› oldu¤u gibi anlat-
mak için yazar›n yaz›s›n›n konusuna kuflbak›fl› bir gözle bakmas›d›r. “Kuflbak›fl›
bilincine” sahip yazar “yarat›c›, konumsuzlaflm›fl ...olarak, dünyan›n üzerinde do-
lanmaktad›r” (Sartre, 1985, 91). Dünyayla aras›na mesafe koymufl ve dünyay› ay-
n› bilimlerin yapt›¤› gibi nesnel bir flekilde tan›mlama çabas› içersindedir. ‹kinci
tür yazar ise yazmak istedi¤i konunun dünyas›yla aras›na mesafe koymayan tam
aksine bir ‘suç orta¤›’ edas›yla bu dünyaya kat›lan yazard›r. Bu tür bir yazar “bi-
ze zorunlu olarak dünyan›n varl›¤›n›, dünyan›n tam da onlar› koflulland›rd›¤› bi-
çimde aç›¤a vururlar” (Sartre, 1985, 93). Sartre’a göre, edebiyat›n nesnesi “yazar-
ca yafland›¤› biçimiyle dünyada -olufl’tur” (Sartre, 1985, 96). Edebiyat, yazar›n
“dünyada olmak” denilen “insanl›k durumuna” tan›kl›k eder. Bu ba¤lamda ede-
biyattaki veya herhangi baflka bir çeflit sanat yap›t›nda güzellik yarat›c› bir özgür-
lü¤ün ürünü olarak sunulan insanl›k durumunun kendisinden baflka bir fley de-
¤ildir. Sartre’a göre, edebi sanat yap›t› yaflamla de¤il de özgürlükle diyalog ku-
rar. Edebi yap›t “okuru kendi yaflam›n›”, kendi dünyada-oluflunu “yüklenmeye
ça¤›r›r” ve bu ça¤r›y› “onu ahlaklaflt›rarak de¤il” aksine kendi dünyada olufluyla
dünyan›n oldu¤u gibi oluflunun paradoksal birli¤ini yeniden kurman›n “estetik
çabas›n› isteyerek yapar” (Sartre, 1985, 100 ). Gerek sanatç›s›, gerekse okuyucu-
su aç›s›ndan dünyada oluflu ortaya koyan edebi sanat yap›t› dünyan›n bir aç›m-
lamas›d›r (Sartre, 1985, 106). Yazman›n bir tür seçim yapmak oldu¤unu söyledi-
¤i Edebiyat Nedir? adl› eserinde ba¤l›l›k edebiyat›na ça¤r› yapar. Ba¤l›l›k edebi-
yat›yla Sartre’›n hedefledi¤i insanlar› dünyada olufllar›n›n getirdi¤i tüm sorumlu-
lu¤u üstlenmeye ça¤›rmak ve düzyaz›da dünyay› ve dünyada oluflu insanlar›n
birbirlerine bildirmelerini sa¤lamakt›r.
www.evrenselpdf.com
Sartre tüm sanatlar aras›nda genel olarak edebiyata özel olarak da düzyaz›ya Sartre’a göre edebiyat ve
düzyaz› dünyay› açma
önem verir. Ona göre, fliir ve resim düzyaz› kadar etkili bir flekilde dünyay› bildir- ifllevini di¤er sanat
mez veya açmaz. fiair, ressam gibi, ‘suskun’dur çünkü kelimeleri iletiflim kurmak türlerinden daha baflar›l›
yapar. fiair, ressam gibi
için iflaretler olarak de¤il de düflünmek için nesneler olarak görür. Picasso’nun Gu- suskundur. Ona göre, baz›
ernica tablosuna göndermede bulunarak “Onun ‹spanya davas› üzerine tek bir sanat türleri ve eserleri
kalp kazan›p kazanmad›¤›n› kimse düflünmüfl müdür?” diye sorar. Öyle görünüyor fenomenoloji yapmaya
yeterince imkân vermez.
ki Sartre, genel olarak resim sanat›n›n, özel olarak da Picasso’nun Guernica tablo-
sunun fenomenoloji yapmaya yeterince imkân vermedi¤ini düflünüyor. Sanat›n
dünyay› ve varl›¤› açma ifllevi, hat›rlayaca¤›m›z gibi, Heidegger ile bafllay›p devam
eden varoluflçu fenomenolojinin ortak görüfllerinden biridir. Sartre’a göre düzyaz›
dünyay› açma ifllevini di¤er sanat türlerinden daha baflar›l› yapar.
Resim 6.2
Picasso’nun
Guernica tablosu.
Maurice Merleau-Ponty (1908-61) yirminci yüzy›l Frans›z felsefecilerinin önem-

li isimlerinden birisidir. Merleau-Ponty’nin en önemli eseri 1945 y›l›nda yay›nlad›-
¤› insan varoluflunu, alg›s›n› ve edimini analiz etti¤i Alg› Fenomenolojisi’dir. Yaz›-
lar› felsefi psikoloji, dil felsefesi, sanat felsefesi, tarih felsefesi ve politik felsefeyi
içine alan genifl bir alan› kapsar.
Merleau-Ponty’in alg› fenomenolojisinin temellinde ‘Dünya ile onu tarif eden Merleau-Ponty’nin sanat
ve aç›klayan tüm bilimsel aç›klamalara öncel olarak onun bafllang›çtan beri var ol- kuram› alg› fenomenolojisi
olarak bilinir. Ona göre,
du¤u biçimiyle, ezeli yoldan nas›l karfl›lafl›r›m?’ sorusu vard›r. Ona göre, dünya bi- resim sanat› güzellikle ilgili
zim ortaya ç›kard›¤›m›z bir fley de¤ildir; onun bizden ba¤›ms›z, bizim d›fl›m›zda bir de¤il hakikatle ilgilidir.
Hakikati görüfle sunarak
varoluflu vard›r ve bu yüzden de dünya ile aram›zda mesafe vard›r. Dünya ile ara- hakikat hakk›nda bilgi verir.
m›zdaki uzakl›k ‘ben’ olmad›¤›nda ortadan kalkacak olan ‘ufuk uzakl›¤›d›r.’ Mer- Resim fleylerin özlerinin
görünüflüne götürür bizi.
leau-Ponty’e göre, fenomenolojik yöntem iflte bu ufuk uzakl›¤›nda sürekli ortaya
ç›kan dünyaya ait farkl› yönleri yakalayabilme yöntemidir. Dünyan›n ufuk uzakl›-
¤›ndan henüz bilincin kavramlar›na dönüfltürülmemifl, düflünülmemifl, dile dökül-
memifl bu yönlerini Merleau-Ponty dünyan›n ‘alg›lanan’ yönü olarak adland›r›yor.
Merleau-Ponty’e göre, alg› fenomenolojisi dünyay› görmeyi yeniden ö¤renmenin,
fleylerin kendilerine, özlerine varman›n yöntemidir.
Alg› Fenomenolojisi’nin en temel iddias› bilincin yan› s›ra deneyimin de yöne-
limsel olmas›d›r. Nas›l bilinç bir fleyin bilinciyse deneyim de her zaman bir fleyin
deneyimidir. Gerçeklik ve benim gerçeklik alg›m deneyimde iç içe geçmifltir. De-
neyim bilinç ve gerçekli¤in bir arada ortaya ç›kmas›n› sa¤lar. Merleau-Ponty’ye gö-
re, beden yönelimselli¤in çerçevesidir; bu yüzden de hem bilinç için hem de de-
www.evrenselpdf.com
neyim için merkezi önem tafl›r. Göz ve Tin adl› eserinde beden aç›klamas›n› bir gö-
rüfl ontolojisi gelifltirerek verir. Bu eser onun felsefesiyle resim sanat› üstüne görüfl-
lerinin çak›flt›¤› bir felsefe metnidir. Merleau-Ponty’ye göre, bir sanat yap›t›n›n ken-
disi bir çeflit ifadesel bedendir. Bedene benzer flekilde “bir roman, bir fliir, bir re-
sim, bir müzik parças› bireydirler, bu flu demek, ifadesel arac› onun anlam›ndan
ay›rman›n mümkün olmad›¤›, anlamlar›na do¤rudan girifl olan ve zamansal ve
uzamsal konumlar›n› terk etmeden önemlerini yayan varl›klard›r” (Merleau-Ponty,
1962, 151). Sanat yap›t›n›n bedensel oldu¤u iddias›yla Merleau-Ponty asl›nda Des-
cartes’in ikicili¤ini k›rmaya çal›fl›yor. Bir resim düflünme eylemi ve onun harekete
geçirdi¤i bedensel eylem sonucu ortaya ç›kmaz. Ya da maddi olarak önümüzde
duran sanat yap›s›n›n arkas›nda ötesinde bu maddi yap›dan ayr› düflünsel bir yap›
yoktur.
Merleau-Ponty’nin resim sanat›na verdi¤i önem resim sanat›n›n ifllevinden kay-
naklan›r. Ona göre, “resim gerçek olan›n imgesel dokusunu göze sunar” (Merlea-
u-Ponty, 2005, 181). Resim fleylerin özlerinin görünüflüne götürür bizi. fieylerin öz-
lerini anlamak isteyen bir alg› felsefesi resim sanat›n›n ortaya ç›kard›¤› “alg› dün-
yas›na” yönelmelidir. Çünkü;
“ressam›n dünyas› görünür, gözle görülür dünyad›r, yaln›zca odur; bu bir bak›ma
ç›lg›n bir dünyad›r, çünkü k›smi kalmakla birlikte bütünlü¤e ulaflm›fl bir dünyad›r.
Resim görme ediminden baflka bir fley olmayan bir coflkuyu uyand›r›r, bunu en yük-
sek gücüne ulaflt›r›r, çünkü görmek uzaktan sahip olmakt›r ve resim bu tuhaf sahip-
lenmeyi, Varl›k’›n -içine girebilmek, ona kat›labilmek için kendilerini görünür k›l-
mak zorunda olan- tüm görünümleri yayar” (Merleau-Ponty, 2005, 185).
Resim sanat› alg›lanan dünyay› ortaya koyarak bizim fleyleri olduklar› gibi be-
nimsememizi sa¤lar. Tablo, alg›lanan dünyan›n “insan bedenine uygun benzerini”
sunar. Sanat alg› dünyas›n› insana oldu¤u gibi açan belli bir yaflant› an›ndan, belli
bir yaflan›lan görüfl noktas›ndan bize fleylerin özünü sunan bir aland›r. Felsefeci ve
ressam›n benzerli¤i Varl›k’›n hakikatidir, gören ile görünürün kesiflmesine odak-
lanmalar›d›r. Merleau-Ponty’e göre, resim sanat›n›n ve ressam›n ortaya koydu¤u-
nun ayr› bir ontolojik ifllevi vard›r. Resim taklit de¤ildir, resim bilimin yapt›¤› gibi
fleyleri bilince sunmaz; resim fleyleri dolays›z bedensel olarak alg› dünyas›nda ol-
duklar› haliyle bize sunar. Resim sanat› güzellikle ilgili de¤il hakikatle ilgilidir. Ha-
kikati görüfle sunarak hakikat hakk›nda bilgi verir.
SIRA S‹ZDE Heidegger, Sartre ve Merleau-Ponty’nin sanat kuramlar› aras›nda ne gibi ortak noktalar
SIRA S‹ZDE
3 vard›r? Ortaya ç›karmaya çal›fl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
www.evrenselpdf.com
Özet
N
A M A Ç Marksist estetikçilerin temel görüfllerini tan›mak. N
A M A Ç Tolstoy ve Dewey’in sanat ve sanat eseri konu-
1 2
Marks’›n geliflmifl bir sanat ve estetik kuram› ol- sundaki görüfllerini tan›mak.
masa da, yirminci yüzy›lda Lukacs, Adorno ve Tolstoy, sanat›n amac›n›n güzellik ya da haz ol-
Marcuse gibi düflünürler Marksist yaklafl›m ve mad›¤›n› belirtir. Ona göre, sanat› do¤ru olarak
elefltirel kuram çerçevesinde bir Marksist estetik tan›mlamak için her fleyden önce onun insan ya-
kuram gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Marks’›n sanat flam›n›n koflullar›ndan biri oldu¤unu görmemiz
ve estetik konusundaki görüflleri onun tarihsel gerekir. Bunu yapt›¤›m›zda sanat›n insanlar›n bir-
materyalizm görüflüyle do¤rudan iliflkilidir. Ço¤u birleriyle iliflki kurma araçlar›ndan biri oldu¤unu
Marksist estetikçi de sanat ve estetik konusunu görürüz. Bu iliflki kurmada sanat, özünde insan-
bu görüfl etraf›nda ele alm›flt›r. Yan›tlamaya ça- lar›n duygular›n› baflkalar›na bulaflt›rma yetene¤i-
l›flt›klar› temel soru sanat hangi ölçüde topluma ne dayan›r: Tostoy’a göre sanat duygu aktar›m›-
ba¤l›d›r veya toplumun ürünüdür, ya da hangi d›r. Onun sanat kuram›na göre, gerçek sanatç›
ölçüde toplumdan ba¤›ms›z, kendi bafl›na özerk duyguyu hem aktar›r hem de uyand›r›r; sanat› yo-
bir etkinlik alan›d›r? Lukacs, gerçekçi bir estetik luyla izleyicisine kendi deneyimledi¤i duygular›
anlay›fl› savunur. Ona göre, baflar›l› bir sanat ese- bulaflt›r›r. Ona göre, sanat›n niteli¤i izleyiciye afl›-
ri ortaya ç›kt›¤› toplumun s›n›fsal, ahlaki, düflün- lanan veya bulaflt›r›lan duygular›n niteli¤iyle öl-
sel, de¤ersel yap›s›n› yans›t›r. Bu anlamda di¤er çülmelidir. Dewey’in estetik görüflünün merke-
Marksist düflünürlerde oldu¤u gibi ba¤lamc› bir zinde yer alan kavram ise deneyimdir. Ona göre,
sanat anlay›fl›n› benimser, ama onun ba¤lamc›l›- esteti¤in amac› sanat›n incelikli deneyimi ile gün-
¤› daha güçlü bir belirlenimcilik ve indirgemeci- lük yaflam deneyimi aras›ndaki devaml›l›¤› sa¤la-
liktir. Lukacs’›n estetik kuram›n›n en özgün yan- mak olmal›d›r. Estetik deneyim, insan yaflam›n›n
lar›ndan biri sanata varl›k kategorileri aç›s›ndan her boyutunda yer alan ortak deneyime dayan›r.
getirdi¤i yaklafl›md›r. Lukacs, genellik, özgünlük Bu ba¤lamda Dewey, ‘sanat ürünü’ ve ‘sanat ese-
ve bireylik olmak üzere üç varl›k kategorisi tes- ri’ ayr›m› yapar. Sanat ürünü sanatç› taraf›ndan
pit eder. Ona göre, felsefe tarihinde birçok düflü-
ortaya ç›kar›lan fiziksel ve d›flsal varl›¤› ifade eder-
nür özgünlük kategorisini dile getirmifl olmakla
ken, sanat eseri bu ürünün deneyimde veya de-
birlikte bu kategorinin sanat için önemini yete-
neyimle birlikte ne yapt›¤›n› ifade eder. E¤er bir
rince kavrayamam›flt›r. Adorna ise kapitalist top-
sanat ürünü izleyicisinde bir deneyim ortaya ç›-
lumlarda sanat özerklik ve toplumsal karakter
karm›yorsa sanat eseri de¤eri kazanmaz. Sanat
yönleriyle bir çat›flma yaflad›¤›n› belirtir. Ona gö-
eserinin varl›¤› için sanatç› ve gözlemci aras›nda
re, sanat yap›t› hem toplumdan ba¤›ms›zd›r, hem
bir tür yarat›c› iflbirli¤ine gereksinim vard›r.
N
de topluma ba¤l›d›r. Böyle bir ikili özelli¤i var.
Sanat, belli kültürel ba¤lama dayansa da, sosyal
AM A Ç Croce’nin estetik sezgicilik yaklafl›m›n› tan›mak.
ve kavramsal özgürlük sunar. Çünkü sanat, do¤- 3
Croce sanat› bir görüfl ya da sezifl olarak görür.
rudan sosyal dünyaya gönderme yapmaks›z›n
Ona göre klasik kuramc›lar›n savundu¤u gibi sa-
kendi anlam yap›lar›n› gelifltirir. Adorno, bir yan-
nat mant›kla de¤il sezgiyle ortaya ç›kar. Hegel
dan kapitalist toplumda kültür ve ideolojinin bas-
felsefesinden ve Vico’nun tarihsel idealizminden
k› ve tahakkümünü tan›mlayarak olumsuz özel-
etkilenerek sanat›n tinsel bir u¤rafl oldu¤unu sa-
likleri elefltirir, öte yandan da sanat›n özerkli¤i
vunur. Croce’ye göre, sanat bir dil biçimidir ve
arac›l›¤›yla olumlu olanlar› ortaya koyar. Amac›,
sanatç› da fikirlerini somut bir biçim içersinde
kapitalist toplumun elefltirel çözümlemesinden
ifade edebilen kiflidir. Ona göre, sezgisel ve man-
hareketle ayn› zamanda radikal sosyal dönüflü-
t›ksal olmak üzere iki tür kuramsal bilgi vard›r.
mü gerçeklefltirmektir. Marcuse da Adorno gibi
Sezgisel bilgi imgeler üreten düfl gücü arac›l›¤›y-
sanat›n özerkli¤ine güvenir. Bu ba¤lamda, sana-
t› do¤rudan toplumsal alt yap›n›n belirledi¤ini la elde edilirken, mant›ksal bilgi kavramlar üre-
savunan geleneksel ya da Ortodoks indirgemeci ten ak›l arac›l›¤›yla elde edilir. Bunlardan sezgi-
Marksist sanat anlay›fl›n› elefltirir. sel bilgi bireyselin, mant›ksal bilgi ise tümelin
www.evrenselpdf.com
bilgisini verir. Croce, estetik bilginin mant›ksal N

A M A Ç
Sartre ve Merleau-Ponty’nin fenomonolojik este-
bilgiden ba¤›ms›z ve kendi bafl›na yeterli olmas›- 5 tik yaklafl›mlar›n› aç›klamak.
na karfl›n mant›ksal bilgi için zorunlu oldu¤unu; Sartre, genel felsefi yaklafl›m olarak Husserl ve
çünkü sezgiler olmaks›z›n kavramlar›n olamaya- Heidegger’in fenomenolojik görüfllerinden etki-
ca¤›n› savunur. Bu düflüncesiyle, esteti¤in mant›- lenmifltir. Sartre’un esteti¤i varoluflçu fenomeno-
¤a önceli¤ini savunur. Ona göre, sanat tümelin lojik estetik kuram›d›r. ‹nsan f›rlat›lm›fl oldu¤u
de¤il de bireyselin bilgisidir. Sezgi bize içinde bu dünyada hofllansa da hofllanmasa da seçim
yaflad›¤›m›z dünyan›n bilgisini, genelin, tümelin yapma sorumlulu¤undan kaçamaz.
ve numenin bilgisini de¤il de bireyselin ve feno- Sanat alan› da insan›n ayn› f›rlat›lm›fl oldu¤u dün-
menin bilgisini verir. yadaki gibi her fleyden sorumlu oldu¤u bir alan-
d›r. Sanatç›, takip etmeyi seçti¤i tüm de¤erlerden
N
A M A Ç
Heidegger’in ontolojik estetik yaklafl›m›n› ifade yapt›¤› veya yapmaya niyetlendi¤i tüm edimler-
4 etmek. den sorumludur. Yaln›z, sanat sadece sorumlu-
Heidegger’in sanat felsefesine yapt›¤› en önemli luk de¤il ayn› zamanda özgürlük alan›d›r. ‹nsan
katk›lardan biri esteti¤e ontolojik bir yaklafl›m özgür olmaya mahkûmdur. Sanat yap›t› özerktir
katmas›d›r. Yan›tlamaya çal›flt›¤› temel soru ‘Sa- ve seyirci için dünyay› açar.
nat yap›t›n›n kökeni nedir?’ sorusudur. Heideg- Sartre’a göre herhangi bir sanat yap›t› özellikle
ger, köken sorununu sanat, sanatç› ve sanat yade edebiyat eseri baflkalar›n›n özgürlü¤üne gön-
p›t› aras›nda var olan karfl›l›kl› iliflkiyle aç›klar. derme yapan özgür, imgesel bir yarat›md›r. Sar-
Ona göre, sanatç› yap›t sayesinde, yap›t da sa- tre tüm sanatlar aras›nda genel olarak edebiyata
natç› sayesinde; her ikisi de sanat sayesinde or- özel olarak da düzyaz›ya önem verir. Ona göre,
taya ç›kar. Sanat yap›t› fleylerin gerçek varl›¤›n›, fliir ve resim düzyaz› kadar etkili bir flekilde dün-
onlar›n hakikatini bildirir. Sanat hakikati bildirir- yay› bildirmez veya açmaz. Merleau-Ponty ise
ken ‘dünya kurar’ ve ‘yeryüzü üretir.’ Heideg- gelifltirdi¤i alg› fenomenolojisi temelinde ‘Dün-
ger’e göre, sürekli bir olufl içinde olan insan ‘dün- yay› tarif eden ve aç›klayan tüm bilimsel aç›kla-
yaya f›rlat›lm›flt›r’ yani dünyada vard›r, oradad›r malara öncel olarak, onunla ezeli yoldan nas›l
ve geçmifl ve gelece¤e do¤ru belirsizdir. ‹nsan karfl›lafl›r›m?’ sorusunun yan›t›n› arar. Ona göre,
için tek belirli olan ölümlü oldu¤unu bilmesidir dünya bizim ortaya ç›kard›¤›m›z bir fley de¤ildir;
ve bu yüzden de insan ‘kayg›’, ‘iç s›k›nt›s›’, ‘me- onun bizden ba¤›ms›z, bizim d›fl›m›zda bir varo-
rak’ ve ‘kuflku’ içindedir. Tüm bu duygular insa- luflu vard›r ve bu yüzden de dünya ile aram›zda
n›n kendi varoluflsal varl›¤›n›n fark›na varmas›n- mesafe vard›r. Onun alg› fenomenolojisi kuram›-
da uyar›c› etkisi görürler. Heidegger’e göre, in- na göre hem bilinç hem de deneyim yönelimsel-
san için f›rlat›lm›fl oldu¤u dünyada sanat bir dir. Nas›l ki bilinç bir fleyin bilinciyse, deneyim
‘umut’ veya ‘›fl›k’ olarak durur. de her zaman bir fleyin deneyimidir. Gerçeklik
ve benim gerçeklik alg›m deneyimde iç içe geç-
mifltir. Deneyim, bilinç ve gerçekli¤in bir arada
ortaya ç›kmas›n› sa¤lar. Merleau-Ponty’nin resim
sanat›na verdi¤i önem resim sanat›n›n ifllevinden
kaynaklan›r. Ona göre, resim gerçek olan›n im-
gesel dokusunu göze sunar. Resim fleylerin özle-
rinin görünüflüne götürür bizi. fieylerin özlerini
anlamak isteyen bir alg› felsefesi resim sanat›n›n
ortaya ç›kard›¤› alg› dünyas›na yönelmelidir.
Çünkü, ressam›n dünyas› görünür, gözle görülür
dünyad›r. Resim görme ediminden baflka bir fley
olmayan bir coflkuyu uyand›r›r, bunu en yüksek
gücüne ulaflt›r›r.
www.evrenselpdf.com
1. Afla¤›daki düflünürlerin hangileri sanat yap›t›n› izle- 6. Afla¤›dakilerden hangisinde Lukacs’›n esteti¤inde
yicisinde do¤urdu¤u duygu veya deneyim aç›s›ndan bahsetti¤i varl›k kategorileri do¤ru biçimde verilmifltir?
ele al›r? a. Nitelik-öznellik-bireylik
a. Merleau-Ponty, Marcuse b. Genellik-evrensellik-nesnellik
b. Sartre, Dewey c. Genellik- özgünlük-bireylik
c. Tolstoy, Heidegger d. Evrensellik-bireylik-nicelik
d. Tolstoy, Dewey e. Öznellik-özerklik-nitelik
e. Croce- Marcuse
7. Croce “estetik çal›flan birinin asl›nda dil üstüne çal›fl-
2. Afla¤›dakilerden hangisi Marksist sanat ve estetikçi- t›¤›” fikrini hangi temelde savunur?
lerin ele ald›¤› sorunlardan biri de¤ildir? a. Esteti¤in içsel tutkular› aç›mlamas› temelinde.
a. Ekonomik iliflkilerin sanata etkisi b. Esteti¤in dilsel yap›y› açmas› temelinde.
b. Sanat›n özerkli¤i
c. Sanat›n imgesel anlat›m olmas› temelinde.
c. Sanat›n toplumsal belirleyicileri
d. Sanat›n zihinsel dil kullanmas› temelinde.
d. Sanat›n öznelli¤i
e. Sanat-dil özdeflli¤i temelinde.
e. Sanat›n ideolojik gücü
8. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi sosyal gerçeklik

3. Afla¤›dakilerden hangisinde Sartre’›n varoluflçu fe-
yaklafl›m›n› savunur?
nomonolojik esteti¤ini temellendirdi¤i kavramlar do¤ru
a. Tolstoy
biçimde verilmifltir?
b. Dewey
a. Bilinç-imge-özgürlük- sorumluluk-hiç
c. Lukacs
b. Bilinç-imge-özerklik-nesnellik
c. Özerklik-nesnellik-yönelimsellik-özgürlük d. Sartre
d. Yönelimsellik-özgürlük-öznellik-bireylik e. Marcuse
e. Bilinç-yönelimsellik-nesnellik-genellik
9. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi sanat›n dünyay›
4. Afla¤›dakilerden hangisi Heidegger’in savundu¤u açma ifllevi oldu¤u görüflünü savunur?
görüfllerden biri de¤ildir? a. Tolstoy- Sartre-Merleau-Ponty
a. Sanat yap›t›n›n kökeni sorunu onun özü soru- b. Heidegger-Sartre-Dewey
nuyla ilgilidir. c. Adorno-Tolstoy-Lukacs
b. Sanat yap›t› içimizdeki duygunun d›flavurumudur. d. Heidegger-Sartre-Merleau-Ponty
c. Gerçek sanat, sanat yap›t›n›n nesnel yönünde e. Croce -Sartre-Marcuse
görülebilir.
d. Sanat hakikati sanat yap›t›nda gerçeklefltirir. 10. Marcuse’a göre, sanat siyasal potansiyelini ve elefl-
e. Sanat yap›t› fleylerin gerçek varl›¤›n›, onlar›n ha- tirel gücünü nereden al›r?
kikatini bildirir. a. Yaratt›¤› duygulardan
b. Siyasal amaçlar›ndan
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Adorno’nun sanatsal c. Toplumsal öneminden
eser ile toplumsal yap› iliflkisinde savundu¤u görüflü en d. Estetik formundan
do¤ru biçimde yans›t›r? e. Toplumsal içeri¤inden
a. Burjuva toplumunda sanat geliflir, ama tamamen
burjuva kültürünü onaylar.
b. Sanat, toplumsal iliflkiden ba¤›ms›z olarak geliflir.
c. Özerk sanat ait oldu¤u toplumu hem onar, hem
de elefltirir.
d. Geliflmifl kapitalist toplumlarda sanat›n özerkli¤i
yoktur.
e. Burjuva toplumunda sanat kendi formunu koru-
yamaz.
www.evrenselpdf.com
Okuma Parças›
Yaratma ve Devrim ortam›nda birbirini dengeledi¤i yerdeki isyan›n kayna-
Sanatta baflkald›r›, gerçek yaratma ediminde tamamla- ¤›n› yeniden keflfetmek zorundad›r. Baflkald›r›n›n ken-
n›r ve süreklilik kazan›r; elefltiride ya da yorumda de¤il. disi bir uygarl›k unsuru de¤ilse de tüm uygarl›klar›n
Öte yandan devrim de kendini yaln›zca uygarl›kta ka- bafllang›c›d›r. Yaln›z bafl›na isyan, yaflad›¤›m›z ç›kmaz
n›tlar; terörde, diktada de¤il. Yaratma olanakl› m›? Dev- sokakta Nietzsche’nin düflledi¤i gelecek için umutlu ol-
rim olanakl› m›? Ç›kmaza saplanm›fl bir ça¤›m›z›n sormam›za izin verir: ‘Yarg›c›n ve diktatörün yerine, yara-
du¤u bu iki soru, uygarl›¤›n yeniden do¤ufluna iliflkin t›c›’. Bu formül elbet, sanatç›larca denetlenen gülünç
bir tek sorudur asl›nda. bir uygarl›k yan›lsamas›na izin vermez. O, yaln›zca tü-
Yirminci yüzy›l›n sanat› ve devrimi, ayn› yok say›c›l›¤a müyle üretimin gölgesinde kalan iflin art›k yarat›c› ol-
ba¤l›d›rlar, ayn› çeliflkide yaflarlar. Ne ki, bunlar kendi mad›¤›, günümüzün çarp›c› olaylar›n› ayd›nlat›r. Endüs-
eylemlerinde bile, savlar›n› inkâr ettikleri gibi, y›ld›rma triyel toplum, ancak, iflçiye yarat›c›l›k onurunu yeniden
yöntemiyle olanaks›z bir çözüm bulmaya çal›fl›rlar. Ça¤- kazand›rarak, baflka bir deyiflle ona, ilgisini de bilgisini
dafl devrim yeni bir dünya kurdu¤una inanmaktad›r; de ürettiklerine oldu¤u kadar ifline de verdirerek açabi-
oysa eski dünyan›n çeliflkili sonuçlar›ndan baflka bir lir yeni bir uygarl›¤›n yolunu. Kaç›n›lmaz olan uygarl›k
fley de¤ildir. Sonuç olarak, kapitalist toplumda devrim- türü, bireyde oldu¤u kadar s›n›flar aras›nda da, iflçiyi
ci toplum da kendileri ayn› araçlara (endüstriyel üretim yarat›c›dan; sanatsal yaratma olay›n›n biçim ve temel,
araçlar›na ve ayn› söyleme) ba¤l› kald›klar› ölçüde bir- tarih ve ak›l üstüne düflledi¤i ayr›m›ndan daha fazla
dir ve ayn› fleydir. Ancak birisi, yaflama geçirmekte pek ay›ramayacakt›r. Böylece herkese, baflvurunun savun-
de yeterli olamayaca¤› ve kulland›¤› yöntemlerce red- du¤u a¤›rbafll›l›¤› kazand›racakt›r. Shakespeare’in birli-
dedilen biçimsel ilkeler ad›na söz verir. Di¤eri ise ön- ¤ini yönetmesi haks›zl›k, dahas› ütopik olurdu. Öte yan-
görüsünü yaln›zca tan›d›¤› gerçeklik ad›na hakl› ç›kar›r dan kundurac›lar birli¤inin Shakespeare’i göz ard› et-
ve onu gerçekli¤i örseleme pahas›na sonuçland›r›r. Üre- mesi de ayn› ölçüde tuhaf olurdu. Kundurac›lar olmak-
time dayal› bir toplum yaln›zca üreticidir, yarat›c› de¤il. s›z›n Shakespeare, dikta için bir özür bahanesi olurdu.
Hiçleyici oluflundan ötürü, ça¤dafl sanat, ayn› zamanda Shakespeare olmaks›z›n kundurac›, oluflumuna katk›da
biçimcilik ve gerçekçilik aras›nda da bocalamaktad›r. bulunmad›¤› zaman dikta taraf›ndan emilip sindirilir.
Üstelik, gerçekçilik iyi bir örnek oldu¤unda ne denli Her yaratma eylemi, salt var olufluyla, efendi-köle dün-
toplumcu ise, ‘kat›’ oldu¤unda o denli burjuvad›r. Bi- yas›n› reddeder. ‹çinde yaflad›¤›m›z flafl›rt›c› efendi-köle
çimcilik as›ls›z soyutlama biçimine büründü¤ünde geç- toplumu ölümünü de baflkalafl›m›n› da yaln›zca yarat-
miflin toplumuna ne denli ba¤l› ise, propagandaya dö- ma düzeyinde anlar.
nüfltü¤ünde, gelece¤in toplumu olmaya soyunan toplu-
ma da o denli ba¤l›d›r. Usd›fl› olumsuzlama ile y›k›lan Kaynak: Camus, Albert (2004). Sanat›n Felsefesi Fel-
dil, sözel sanr›lama içinde yitip gider; gerekirci düflün- sefenin Sanat› içinde. çeviren: Mehmet Y›lmaz, Anka-
ce dizgesine ba¤l› oldu¤undan, buyruk sözcü¤ü ile özet- ra: Ütopya, s.222-224.
lenir. ‹kisi aras›ndaysa sanat yer al›r. E¤er baflkald›ran,
yok etme ç›¤l›¤›n› ve totaliter zihniyeti eflzamanl› biçim-
de reddetmek zorundaysa, sanatç›da biçimcilik tutku-
sundan ve gerçekli¤in totaliter esteti¤inden eflzamanl›
olarak kurtulma durumundad›r. Günümüzde dünya bir-
dir gerçekte, fakat bu birlik hiçli¤in birli¤idir. E¤er dün-
ya, biçimsel ilkelerin hiçli¤ini ve ilkesiz hiçli¤i d›fllaya-
rak, yarat›c› bireflime giden yolu yeniden keflfederse,
uygarl›k ancak o zaman olanakl›d›r. Ayn› flekilde, sa-
natta sürekli yorum ve röportaj dönemi ölümün efli¤in-
de olup, yarat›c› sanatç›lar›n geliflini haber vermektedir.
Fakat sanatla toplum, yaratmayla devrim, bu olaya ha-
z›rl›kl› olmak için, reddetme ve benimsemenin; özgün
ve evrensel, bireysel ve tarih içindeki en afl›r› gerilim
www.evrenselpdf.com

1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Tolstoy ve De- 7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Croce k›sm›n›
wey k›sm›n› okuyunuz. Tolstoy’un ‘Sanat Ne- okuyunuz. Sanat› bir sezifl olarak gören Cro-
dir?’ sorusunu yan›tlarken sanat eserinin sanat- ce’nin ‘sezgi’ ve ‘ifade’ kavramlar›n› efl anlaml›
ç›n›n anlatmak istedi¤i duyguyu baflkas›na ge- olarak kulland›¤›n› ve buradan örtülü olarak sa-
çirme, baflkas›nda uyand›rmas›na ba¤lad›¤›n› nat-dil özdeflli¤ini ortaya ç›kar›p estetik çal›fl-
hat›rlayacaks›n›z. Yine Dewey’in de estetik de- man›n dil çal›flmayla ayn› oldu¤u fikrini savun-
neyimin do¤as›n› aç›klarken sanat deneyimi ya- du¤unu hat›rlayacaks›n›z.
ratmayan bir varl›¤›n sanat eseri olamayaca¤›n› 8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Marksist Este-
ve sanat eserinin hem yarat›c›s›nda hem de se- tik k›sm›n› okuyunuz. Lukacs’›n sosyal gerçek-
yircisinde deneyim uyand›rd›¤› görüflünü hat›r- lik yaklafl›m›n› savundu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
layacaks›n›z. 9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Heidegger, Sar-
2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Marksist Este- tre, Merlau-Ponty k›s›mlar›n› yeniden okuyu-
tik k›sm›n› okuyunuz. Marksist sanat ve estetik- nuz. Her üç felsefecinin de sanat›n dünyay› ve
çilerin ekonomik iliflkilerin sanata etkisini, sa- varl›¤› açma, bildirme ifllevi oldu¤u görüflünü
nat›n özerkli¤i sorununa, sanat›n toplumsal be- s›k› s›k›ya savunduklar›n› hat›rlayacaks›n›z.
lirleyicileri ve sanat›n ideolojik gücü sorunlar›n› 10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Marksist Este-
ayr›nt›lar›yla ele al›p tart›flt›klar›n› ancak sanat›n tik k›sm›n› okuyunuz. Marcuse’un sanat›n siya-
öznelli¤i sorunuyla ilgilenmediklerini hat›rlaya- sal potansiyelini ve elefltirel gücünün kayna¤›n›
caks›n›z. onun estetik formundan kaynakland›¤› fikrini
3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Sartre k›sm›n› savundu¤unu hat›rlayacaks›n›z.
okuyunuz. Sartre’›n varoluflçu fenomonolojik
esteti¤ini kendi metafizi¤inin temel kavramlar›
olan ‘bilinç’, ‘yönelimsellik’, ‘hiç’, ‘özgürlük’,
‘sorumluluk’, ‘kötü inanç’ ve ‘imge’ kavramla- S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
r›yla temellendirdi¤ini, ‘nesnellik’ kavram›n› ise S›ra Sizde 1
varoluflçu esteti¤in temel kavramlar› aras›nda Önceki bölümde gördü¤ümüz gibi, Kant, Baumgarden,
görmedi¤ini hat›rlayacaks›n›z. Schiller ve Schelling gibi düflünürler estetik alan› idea-
4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Heiddegger k›s- list felsefenin temel problemlerinden birinin çözüm ala-
m›n› okuyunuz. Heidegger’in sanat yap›t›n›n kö- n› veya ç›k›fl kap›s› olarak görmüfllerdir. Bu problem,
kenini araflt›r›rken köken sorununun bir öz soru- özgürlük-determinizm, do¤a-ak›l, do¤a-zihin, bilinçsiz-
nu oldu¤unu, sanat›n sanat yap›t›n›n nesnel yö- bilinçli, deneysel ben-metafiziksel ben ikilemlerinde
nünde ortaya ç›kt›¤›n›, sanat›n hakikati sanat ya- ortaya ç›kan sorundur. Örne¤in, Schiller, do¤a duru-
p›t›nda gerçeklefltirdi¤ini ve sanat yap›t›n›n fley- mundan özgürlük alan›n› ifade eden ahlak durumuna
lerin varl›¤›n› ve hakikatini bildirdi¤ini savundu- geçiflte estetik unsuru bir geçifl aflamas› olarak görür.
¤unu hat›rlayacaks›n›z. Ancak, Heidegger’in sa- Onun felsefesinde duyum ve biçim dürtülerinin yaflad›-
nat yap›t›n›n sanatç›n›n veya seyircinin içindeki ¤› karfl›tl›k oyun dürtüsüyle giderilir. On yedinci ve on
duyguyu d›flavurumu oldu¤u konusunda her- sekizinci yüz y›l idealist felsefesinin çözmeye çal›flt›¤›
hangi bir fley söylemedi¤ini hat›rlayacaks›n›z. bu problemi sonraki dönemde özellikle Marksist filo-
5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Marksist Este- zoflar sanat›n toplumsal yönü temelinde çözmeye çal›fl-
tik k›sm›n› okuyunuz. Adorno’nun sanat›n özerk m›fllard›r. Lukacs gibi kimi gerçekçi Marksist estetikçiler
oldu¤unu ve özerk sanat›n da ait oldu¤u toplu- sanat› güçlü bir belirlenimcilik ve indirgemecilik anlay›-
mu hem onad›¤› hem de elefltirdi¤i fikrini sa- fl› ile ele alm›fllarsa da, Adorno ve Marcuse gibi düflü-
vundu¤unu hat›rlayacaks›n›z. nürler sanat›n bir özerklik alan› oldu¤unu savunurlar.
6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin Marksist Este- Örne¤in Adorna’ya göre, sanat, belli kültürel ba¤lama
tik k›sm›n› okuyunuz. Lukacs’›n genellik, öz- dayansa da, sosyal ve kavramsal özgürlük sunar. Çün-
günlük ve bireylik kategorilerinden söz etti¤ini kü sanat, do¤rudan sosyal dünyaya gönderme yapmak-
hat›rlayacaks›n›z. s›z›n kendi anlam yap›lar›n› gelifltirir. Marcuse’a göre de
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
sanat estetik formu sayesinde belli toplumsal iliflkilere Adorno, T. W. (1984). Aesthetic Theory, çeviren: C.
karfl› özerk kalmay› baflar›r. Bu özerkli¤i sayesinde var Lenhardt, London: Routledge & Kegan Paul.
olan iliflkileri hem elefltirir, hem de onlar› aflar. Görül- Camus, A. (2004) “Yaratma ve Devrim” Sanat›n Felse-
dü¤ü gibi, idealist düflünürlerin do¤a-zihin iliflkisinde fesi Felsefenin Sanat› içinde. Ankara : Ütopya , s.
özgürlük sorununun çözümünü estetik alanda arama 222-224
giriflimleri, Marksist düflünürlerde toplum-özerklik tar- Cazeaux, C. (editor) (2008). The Continental Aesthe-
t›flmas› temelinde geliflmifl, bu düflünürler de öncekiler tics Reader. London: Routlege.
gibi sanat›n özerk ve özgür bir yan›n›n oldu¤unu vur- Chaplin, A. D. (2008). “Phenomenology: Merleau-Ponty
gulam›fllard›r. ... and Sartre” The Routledge Companion to Aest-
hetics içinde. London: Routledge, s. 159-171.
S›ra Sizde 2 Cooper, D. (editor) (2005). A Companion to Aesthe-
Croce’nin sanat ve estetik anlay›fl› idealist bir yaklafl›m› tics. MA: Blackwell.
temsil eder. Sanat›n tinsel bir u¤rafl oldu¤unu, mant›kla Cömert B. (2006). Croce’nin Esteti¤i. Ankara: De Ki
de¤il sezgiyle ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Bu anlamda He- Bas›m Yay›n Ltd.
gel felsefesinden ve Vico’nun tarihsel idealizminden et- Croce, B. (1995). Guide to Aesrhetics. Indianopolis:
kilenmifltir. Sezgisel bilgi imgeler üreten düfl gücü ara- Hackett Publishing Company, Inc.
c›l›¤›yla elde edilir. Croce, estetik bilginin mant›ksal bil- Croce, B. (2004). “Sanat Nedir?” Sanat›n Felsefesi Fel-
giden ba¤›ms›z ve kendi bafl›na yeterli olmas›na karfl›n sefenin Sanat› içinde. Ankara: Ütopya, s. 37-47.
mant›ksal bilgi için zorunlu oldu¤unu; çünkü sezgiler Dewey, J. (1980). Art As Experience. New York: A Pe-
olmaks›z›n kavramlar›n olamayaca¤›n› savunur. O, sa- rigee Book.
nat› bir görüfl ya da sezifl olarak görür. Bu anlamda sa- Eagleton, T. (2010). Esteti¤in ‹deolojisi. ‹stanbul: Doruk
nat bilgisinin kayna¤› d›fl dünyadaki varl›klar, nesneler Fischer, E. (1990). Sanat›n Gereklili¤i. çeviren: Cevat
veya belli toplumsal iliflkiler veya yap› de¤il, insan›n Çapan, Ankara: V Yay›nlar›.
sezgisi veya iç-görüsüdür. Gaut, B. ve Lopes, D. M. (editörler)(2008). The Routled-
ge Companion to Aesthetics. London: Routledge.
S›ra Sizde 3 Hammermeister, K. (2002). The German Aesthetic
Heidegger, Sartre ve Merleau-Ponty’nin sanata yakla- Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.
fl›mlar›n›› ortak bir ad alt›nda s›n›fland›rmam›z gerek- Heidegger, M. (2011). Sanat Eserinin Kökeni. çevi-
seydi her üçünün de fenomonolojik bir yaklafl›m› tem- ren: Fatih Tepebafl›l›, Ankara: De Ki Bas›m Yay›n
sil etti¤ini söyleyebilirdik. Heidegger ve Sartre’›n ortak Ltd.
noktalar›ndan bir di¤eri ayn› zamanda varoluflçu olma- Krylov, B. (2009) “Önsöz” Yaz›n ve Sanat Üzerine
lar›d›r. Merleau-Ponty’nin kuram›nda ise varoluflçu yak- içinde. Ankara: Sol Yay›nlar›, 11-33.
lafl›mdan ziyade fenomonolojik yaklafl›m›n›n izleri da- Lukacs, G. (1992). Estetik II. çeviren: Ahmet Cemal, ‹s-
ha bask›nd›r. O, do¤rudan alg› fenomenolojisi yapar. tanbul: Payel Yay›nevi.
Her üç düflünür sanat eseri veya estetik varl›ktan söz Lukacs, G. (2008). “Specific Particularity as the Central
ederken sanat eserinin kendini aç›¤a vurmas›, göster- category of Aesthetics”. The Continental Aesthe-
mesi, hakikati göstermesi veya görüfle sunmas›, dünya- tics Reader içinde. London: Routlege, s. 220-233.
y› açmas›, dünya kurmas› ve yeryüzü üretmesi gibi bir- Marcuse, H. (1964). One Dimensional Man: Studies
birine yak›n fenomonolojik kavramlar kullan›rlar. in the Ideology of Advenced Industirial Society.
Boston: Beacon Press.
Marcuse, H. (1977). Aesthetic Dimension: Toward a
Critique of Marxist Aesthetics. çeviren. Marcuse
ve Erica Sherover, Boston: Beacon Press.
Merleau-Ponty, M. (1994). Alg›n›n Fenomenolojisine
Önsöz. çeviren: Medar At›c›, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k.
www.evrenselpdf.com
Merleau-Ponty, M. (1996). Göz ve Tin. Çeviren: Ahmet

Soysal, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Merleau-Ponty, M. (2005). “Resim Gerçek Olan›n ‹mge-
sel Yap›s›n› Göze Sunar” Sanat Yap›t› içinde. çevi-
ren: Aykut Derman, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›,
s181-189.
Marx, K. ve Engels, F. (2009). Yaz›n ve Sanat Üzerine.
Ankara: Sol Yay›nlar›.
Rockmore, T. (2005). “Lukacs, Georg” A Companion
to Aesthetics içinde. MA: Blackwell, s: 270-273.
Sartre, J. P. (1985). Ayd›nlar›n Savunmas›. çeviren:
Serdar Rifat K›rko¤lu, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k.
Sartre, J. P. (2006). ‹mgelem. çeviren : Alp Tümertekin,
‹stanbul: ‹thaki.
Shusterman, R. (2008). “Pragmatism: Dewey” The Ro-
utledge Companion to Aesthetics içinde. Lon-
don: Routledge, s. 121-131.
Tolstoy, L. N. (2007). Sanat Nedir?. ‹stanbul: ‹fl Banka-
s› Kültür Yay›nlar›.
Tunal›, ‹. (1983). Estetik Be¤eni. ‹stanbul: Say.
Tunal›, ‹. (2003). Marksist Estetik. ‹stanbul: Kaynak
Yay›nlar›.
Y›lmaz, M. (ed.) (2004). Sanat›n Felsefesi Felsefenin
Sanat›. Ankara: Ütopya.
Zuidervaart, Lambert (1990). “The Social Significance of
Autonomous Art: Adorno and Bürger” The Journal
Of Aesthetics and Art Criticism. 48:1. S.61-77
www.evrenselpdf.com

Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2574

ESTET‹K VE SANAT FELSEFES‹

Copyright © 2012 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

Estetik ve Sanat Felsefesi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 1.800 adet bas›lm›flt›r.

Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular ...................... 2 1. ÜN‹TE

Sanata ‹liflkin Felsefi Araflt›rma............................................. 32 2. ÜN‹TE

Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik 3. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 72

4. ÜN‹TE Antik Ça¤ ve Orta Ça¤da Estetik ve Sanat Felsefesi .......... 74

5. ÜN‹TE 17. ve 18. Yüzy›l Sanat ve Estetik Anlay›fl›............................ 98

6. ÜN‹TE Ça¤dafl Sanat ve Estetik Anlay›fl› ................................ .......... 128

lerde de güçlü izlenimlere sahip olan eserlerin aç›kl›klar›n›n artt›¤›n› düflünmüfltür.

ESTET‹K M‹ SANAT FELSEFES‹ M‹? SANAT

Felsefe tarihinden yapt›¤›m›z bu saptamalar esteti¤in alan›n›n günümüzde de

asl›nda “daha güzel” nas›l yaflayabilece¤imiz konusunda yol göstermektedir. Antik

“Zevklerle renkler tart›fl›lmaz” derken de kastetti¤imiz budur: Tart›fl›lmayacak k›-

Güzelin ilkelerinin hangi gerekçelerle bulunabilece¤inin iddia edilebilece¤ini

1) Bir eserin “dengeli” gibi bir özelli¤e sahip oldu¤u gerçe¤i,

SIRA S‹ZDE Estetik deneyimi herkesin yaflay›p yaflayamayaca¤› konusunda ne düflünüyorsunuz?

se Walton ve Danto’nun görüflleri estetik deneyimde içeri¤in biçimden çok daha

SIRA S‹ZDE Biliflsel, kiflisel

Birinci cümledeki ‘neflelidir’ terimi David ad›nda birinin duygusal durumunu

“David Hume portresi kare biçimindedir”.

Sibley’e göre estetik yarg›lar estetik kavramlar› nesnelere uygulayan yarg›lard›r.

Be¤eni Yarg›s›n› Belirleyen Hofllanma Bütünüyle Ç›-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

raki dönemlerde oynad›¤› merkezcil rolü kaybedebilir. Yap›tlar yarat›c›lar› ölse ve

FELSEF‹ DÜfiÜNMEDE SANAT KURAMLARI

SIRA S‹ZDE Felsefi düflünmedeki

SANATI TANIMLAMADAK‹ SORUNLAR

benzeyebilir ya da benzetilebilir. Dolay›s›yla benzerlikleri temel alan bir görüfl sa-

fiekil 2.1 fiekil 2.2

SIRA S‹ZDE Morris WeitzSIRA

oldu¤u sonucu ç›kmaz. Sanat örne¤in toplumsal, tarihsel ya da kurumsal do¤as›n-

George Dickie, Arthur Danto’nun görüflünü belirli yönden gelifltirerek “kurum-

Guggenheim.org ‹NTERNET ‹NTERNET

SANATÇI ‹LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI ‹LE

Sanatç› ‹le Sanat Yap›t› Aras›ndaki ‹liflki: Yarat›c›l›k

Sanat Yap›t› ‹le ‹zleyici Aras›ndaki ‹liflki: Deneyimleme,

Elefltiri sayesinde belirli bir kültür oluflur. Elefltirmenler ne hakk›nda konuflula-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

ne kadar önemli oldu¤unu anlatan fliirler yazabilir. Bu mümkündür çünkü sanatç›-

birlikte tart›fl›lmaya bafllanm›fl olan “gerekçelendirilmifl do¤ru inanç” t›r. Deneyim-

gerekçelendirmeyi gerektirir. Burada gerekçelendirmeden anlafl›lan fley, kiflinin

meleri sahip oldu¤umuz daha genifl deneyim kavram›m›zla desteklenebilir. Daha

Bu bölümü bitirirken flu genel de¤erlendirmeyi yapal›m: Sanat epistemolojisi

SIRA S‹ZDE ‹zledi¤iniz bir

re sanat yap›tlar›n›n ontolojik statülerinin de farkl› olabilece¤i düflünülecek olursa

Tip-örnek kuram›na edebiyat, müzik ve tiyatro d›fl›nda bir örnek deSIRA

Afl›r› Ahlakç›l›k ve Afl›r› Özerkçilik

sürdürmektedir. Yine de bu görüfl ve afl›r› ahlakç›l›k yerine günümüzde daha s›k

Il›ml› Özerkçilik ve Il›ml› Ahlakç›l›k

özelliklerin merkezcil bir rol oynad›¤›n› savunmufl ve dolay›s›yla estetik de¤erin