Θέμα 1ης εργασίας ΕΛΠ 11: Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η

αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μια «κατ’ επίφασιν» δημοκρατία. Με

βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να σκιαγραφήσετε το χαρακτήρα
του αθηναϊκού πολιτεύματος, ώστε να ανατρέψετε ή να
υποστηρίξετε την παραπάνω άποψη.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Όπως καθετί πολύμορφο, έτσι και ένα πολίτευμα (εν προκειμένω η

αθηναϊκή δημοκρατία) δεν είναι εύκολο να περιγραφεί. Άλλες
πλευρές δείχνουν ότι είχε έντονα δημοκρατικά στοιχεία, άλλες πάλι
προκαλούν αμφιβολίες σχετικά με το αν επρόκειτο για αληθινή
δημοκρατία.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ ΠΟΥ ΦΑΝΕΡΩΝΟΥΝ

ΑΛΗΘΙΝΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ:

• Τυπικά δεν υπήρχε το προνόμιο της καταγωγής (ΕΑΠ 101).

Όμως δες τη σχετική διευκρίνιση του δευτέρου μέρους.

• Το πολίτευμα είχε ως βάση του τη λαϊκή κυριαρχία (ΣΑΚ 4-5,

406). Δες επίσης Ηροδ. 3,80 και Θουκ. 6,39.

• Υπήρχε πολιτική ισότητα (ΣΑΚ 5).

• Οι πολίτες ήταν προστατευμένοι από καταχρήσεις και

αυθαιρεσιών που παρατηρούνται σε τυραννικά καθεστώτα (ΣΑΚ
7).

• Υπήρχε ελευθερία του λόγου (ΣΑΚ 7) – ισηγορία (ΕΑΠ 99)

• Για τους Αθηναίους πολίτες ίσχυε το δικαίωμα του εκλέγειν και

του εκλέγεσθαι.
• Στο νομικό πλαίσιο της Αθήνας είχαν καθιερωθεί δημοκρατικές
αξίες (ΣΑΚ 8) – ισονομία (ΕΑΠ 99)

• Επειδή η δημοκρατία ήταν άμεση (λόγω του περιορισμένου

αριθμού των πολιτών και του περιορισμένου χώρου), η
ενημέρωση και η αντιπροσώπευση ήταν άμεση (ΣΑΚ 12).

• Η καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών έρχεται ως

αποτέλεσμα της δημοκρατίας (Θουκ. 2,41)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΜΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ:

• Από το σώμα των πολιτών ήταν αποκλεισμένοι οι μέτοικοι

(ελεύθεροι άνθρωποι που δεν είχαν την αθηναϊκή υπηκοότητα).
Ήταν σημαντικοί παράγοντες της οικονομικής ζωής της πόλης,
αλλά δεν συμμετείχαν στη δημοκρατία.

• Φυσικά ήταν αποκλεισμένες και οι γυναίκες, άσχετα με την

υπηκοότητα. Ο ρόλος τους στην κοινωνία ήταν γενικά
συμπληρωματικός (Θουκ. 2,45).

• Η ισότητα ήταν μόνο πολιτική, όχι οικονομική > προκλήθηκαν

δυσκολίες στην εφαρμογή της πλήρους ισονομίας > π.χ.
σολώνειες κάστες, διαφορές στη στρατιωτική θητεία και στις
γενικότερες επιδιώξεις.

• Αν και τυπικά δεν υπήρχε κοινωνικός περιορισμός, τα

πραγματικά υψηλά αξιώματα (π.χ. στρατηγοί) κατέληγαν τις
περισσότερες φορές σε μέλη οικογενειών με πλούτο και επιρροή
(π.χ. Περικλής, Κίμων, Αλκιβιάδης, Νικίας) (ΣΑΚ 199-200, 383-
384). Δες και Ψ.Ξεν. 1,3.

• Συχνά η διαδικασία του οστρακισμού γινόταν αντικείμενο

κατάχρησης. Επίσης πολλές φορές το παιχνίδι της πολιτικής
παιζόταν στα δικαστήρια (πολιτικές δίκες) (ΣΑΚ 558, 399-402 με
συγκεκριμένα παραδείγματα). Συχνό φαινόμενο και οι
συκοφαντίες (ΣΑΚ 557).
• Το πολίτευμα ήταν σε άμεση εξάρτηση με την ηγεμονία του
Αιγαίου (Ψ.Ξεν. 1,2). Αυτό σημαίνει πως είχε και οικονομική
βάση. Η ευμάρεια της Αθήνας (και κατ’ επέκταση της
δημοκρατίας) πήγαζε από την εκμετάλλευση των συμμαχικών
πόλεων. Τυχόν αλλαγές στα οικονομικά δεδομένα μπορούσαν να
κλονίσουν τη δημοκρατία (π.χ. το πραξικόπημα του 411 π.Χ. –
Θουκ. 8,63-98).

• Σχετικό με το προηγούμενο: η λειτουργία της δημοκρατίας

βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στους μισθούς που δίνονταν για
την άσκηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων.

• Υπήρχαν πολιτικές οργανώσεις (γνωστές ως «εταιρείες») που

καθοδηγούνταν από ισχυρούς παράγοντες και έπαιζαν
παρασκηνιακό ρόλο (ΣΑΚ 402-403).

• Συχνά ο λαός έπαιρνε αποφάσεις επηρεασμένος από επιδέξιους

πολιτικούς (π.χ. Κλέων, Αλκιβιάδης). Κλασικό παράδειγμα το
«ενός ανδρός αρχή» του Θουκυδίδη (2,65) για τον Περικλή. Ο
δήμος ψήφιζε με βάση τις παραινέσεις τους και μετά, σε
περίπτωση αποτυχίας, τους απέδιδε την ευθύνη για τη
λανθασμένη απόφαση (Θουκ. 8,1). Γενικά ο αθηναϊκός λαός
ήταν ευμετάβλητος (Θουκ. 2,65 – Αριστοφ. Αχαρνης στ. 630-
632).

• Οι πολιτικοί συχνά οργάνωναν οπαδούς για τις συζητήσεις και

τις ψηφοφορίες στη συνέλευση (ΣΑΚ 403-404) > χειραγώγηση,
όχι ελεύθερη βούληση. Δες και Ξεν. Ελληνικά 1,7,8.

• Μετά τις ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη (462/1

π.Χ.) η Εκκλησία του Δήμου έμεινε ανεξέλεγκτη, καθώς δεν
υπήρχε άλλο όργανο με ουσιαστική πολιτική εξουσία (ΣΑΚ 407).
> «μονοκρατορία του Δήμου» Ο Δήμος βρισκόταν υπεράνω
νόμων και συνταγμάτων (ΣΑΚ 406, με το χαρακτηριστικό
παράδειγμα που υπάρχει στον Ξεν. Ελληνικά 1,7,12).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Η δημοκρατία ήταν πραγματική, τηρουμένων των

αναλογιών και σε σύγκριση με τα δεδομένα της εποχής της. Οι
διαφορές με τη σημερινή δημοκρατία εξηγούνται από τη λογική
εξέλιξη 2500 χρόνων. Τα μειονεκτήματά της δεν την καθιστούν
λιγότερο δημοκρατική (ή «κατ’ επίφασιν δημοκρατία»).