Professional Documents
Culture Documents
ΑΝΟΧΕΣ - ΣΥΝΑΡΜΟΓΕΣ
3. ΑΝΟΧΕΣ - ΣΥΝΑΡΜΟΓΕΣ
Εισαγωγή
Οι θεμελιώδεις απαιτήσεις της σημερινής οικονομίας για παραγωγή προϊόντων
υψηλής ποιότητας και με ανταγωνιστικό κόστος, επιβάλλουν σε κάθε παραγωγική
μονάδα την εν σειρά ή μαζική παραγωγή. Κατ΄ αυτή, τα επιμέρους ομοειδή τεμάχια
μίας σειράς προϊόντων πρέπει να είναι όμοια και εναλλάξιμα, ώστε η συναρμολόγηση ή
η αντικατάσταση εξαρτημάτων που έχουν φθαρεί ή αστοχήσει να γίνεται εύκολα, χωρίς
έμπειρους τεχνίτες και ειδικό εξοπλισμό.
Το αποτέλεσμα αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο εφόσον, σε δύο, για
παράδειγμα, συνεργαζόμενα τεμάχια, οι πραγματικές διαστάσεις κατεργασίας καθενός,
βρίσκονται μέσα σε προκαθορισμένα όρια, οπότε και ο βαθμός ελευθερίας του
συναρμολογημένου ζεύγους είναι επίσης προκαθορισμένος.
Στην πράξη, για να εξασφαλιστεί η εναλλαξιμότητα στα εξαρτήματα πρέπει τα
αναπόφευκτα σφάλματα διαστάσεων, μορφής, θέσεως, τραχύτητας επιφάνειας κ.λπ. να
περιοριστούν σε τέτοια όρια, ώστε το εξάρτημα να μπορεί να εκπληρώσει το σκοπό
κατασκευής του. Αυτό επιτυγχάνεται με το να δεχθεί κανείς μια ανοχή, μία απόκλιση
δηλαδή, με καθορισμένα όρια από την διάσταση, που αναγράφεται στο σχέδιο. Η
τελική διάσταση του κατεργάσιμου αντικειμένου δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα όρια
αυτά. Αυτές οι δύο διαστάσεις (μέγιστη και ελάχιστη επιτρεπόμενες) ονομάζονται
οριακές διαστάσεις, επειδή δε, συνήθως, αναφερόμαστε σε διαστάσεις (=μήκος),
ομιλούμε για ανοχή(ές) διαστάσεων (dimensional tolerance). Κατ΄ αντιστοιχία η
σχετική ευκολία και δυνατότητα της κίνησης μεταξύ των δυο συνεργαζόμενων
αντικειμένων περιγράφεται με τον όρο συναρμογή (fit).
Η «έννοια» των ανοχών/συναρμογών» είναι ζωτική για την κατασκευαστική
βιομηχανία δεδομένου ότι αποτελεί προϋπόθεση για την εναλλαξιμότητα. Ως
εναλλαξιμότητα ορίζουμε τη δυνατότητα αντικατάστασης ενός εξαρτήματος από ένα
άλλο, που έχει κατασκευασθεί «οπουδήποτε και από οποιονδήποτε», αρκεί αυτό να
στηρίζεται στις ίδιες προδιαγραφές και να παράγει το ίδιο αποτέλεσμα ως προς τα
βασικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Η εναλλαξιμότητα αποτελεί την βάση της
σύγχρονης μαζικής παραγωγής και για να επιτευχθεί απαιτεί, κατ΄ αρχή, οι διαστάσεις
των συνεργαζομένων επιφανειών των εξαρτημάτων να κυμαίνονται σε αυστηρά
καθορισμένο και προδιαγεγραμμένο εύρος, γεγονός που επιτυγχάνεται με την
εφαρμογή ενός συστήματος ανοχών/συναρμογών. Οι μέθοδοι και τα μέσα επίτευξης
του στόχου αυτού αναπτύσσονται στο παρόν Κεφάλαιο. Επισημαίνεται, ότι πέραν της
εναλλαξιμότητας η εισαγωγή ανοχών/συναρμογών συσχετίζεται με την αδυναμία
οποιασδήποτε κατεργασίας μορφοποίησης των υλικών να παράγει επαναληπτικά και
συνεχώς την ίδια ονομαστική διάσταση καθώς με την εκθετική αύξηση του κόστους
κατεργασίας σε σχέση με τον περιορισμό των οριακών διαστάσεων ενός εξαρτήματος
πέραν του αναγκαίου που απαιτείται για την αποδεκτή λειτουργική συμπεριφορά του.
Γενικές ανοχές
Οι γενικές ανοχές αναφέρονται στις επιτρεπόμενες οριακές διαστάσεις ενός
εξαρτήματος που κατασκευάζεται με κατεργασίες κοπής ή διαμόρφωσης χωρίς να
εξετάζεται η συναρμολόγηση/ συνεργασία του με άλλα εξαρτήματα. Οι γενικές ανοχές
ελεύθερων διαστάσεων μηκών και γωνιών καθορίζονται με βάση τις προδιαγραφές
ISO 2768-1 (1989) και DIN 7168 (1991). Οι προδιαγραφές αυτές καθορίζουν 4
βαθμούς (κλίμακες) ακρίβειας και οι ανοχές δίδονται με μορφή ± Χ.Ψ mm.
Για την επιλογή της κλίμακας ακρίβειας λαμβάνονται υπόψη οι δυνατότητες του
συγκεκριμένου μηχανουργείου, οι εγγενείς δυνατότητες και περιορισμοί της
κατεργασίας παραγωγής (τόρνευση, χύτευση, κ.λπ) και κυρίως ο προορισμός και οι
λειτουργικές απαιτήσεις του εξαρτήματος.
Κατ΄ αντιστοιχία με τις γενικές ανοχές διαστάσεων μήκους ορίζονται και
γενικές ανοχές ελεύθερων διαστάσεων μορφής και θέσης σύμφωνα με τις προδιαγραφές
ISO 2768-2 (1989) και DIN 7168 (1991). Για λόγους χώρου δεν γίνεται αναφορά εδώ,
βλέπε ενδεικτικά Μπουζάκης (χ.χ) σελ. 172-178 ή/και Βούλγαρης (1991), σελ. 230-
234.
Άξονας - Τρήμα
Όταν ένα εξάρτημα Α με την εξωτερική διάσταση l είναι τοποθετημένο και
λειτουργεί μέσα στο εξάρτημα Β με την εσωτερική διάσταση L, τότε, με την ευρεία
έννοια και άσχετα με το αν τα εξαρτήματα αυτά έχουν κυλινδρική ή άλλη μορφή, βλέπε
Σχήμα 3.1, ονομάζουμε το Α, άξονα (shaft) και το Β, τρήμα1 (hole).
Συναρμογή
Ο όρος συναρμογή (fit) αναφέρεται στην δυνατή ή μη δυνατή σχετική κίνηση
δύο συναρμολογημένων κομματιών (άξονας - τρήμα) που οφείλεται στην πριν από τη
συναρμολόγηση μελετημένη διαφορά των διαστάσεων τους. Συνεπώς, η έννοια της
συναρμογής αναφέρεται πάντοτε σε ένα ζεύγος συνεργαζόμενων εξαρτημάτων και όχι
σε μεμονωμένα αντικείμενα.
Οι οριακές διαστάσεις σε μια συναρμογή είναι, βλέπε Σχήμα 3.2:
⇒ Η μέγιστη διάμετρος, Βμ, της οπής (τρήματος).
⇒ Η αντίστοιχη ελάχιστη διάμετρος, Βε, της οπής (τρήματος) καθώς και τα
αντίστοιχα.
⇒ Μέγιστη διάμετρος, Αμ, του άξονα.
⇒ Ελάχιστη διάμετρος, Αε, του άξονα.
1
Σημειώνεται ότι το τρήμα απλούστερα θα μπορούσε να ονομάζεται «οπή» αλλά ο
όρος «τρήμα» έχει επικρατήσει στην ελληνική τεχνική βιβλιογραφία οπότε
ακολουθείται και εδώ.
Ονομαστική διάσταση
Όλες οι διαστάσεις Lπραγμ. από μια παραγωγή σειράς, σύμφωνα με τα προηγούμενα,
ελάχιστα διαφέρουν από την ιδεατή διάσταση L που επιθυμούμε. Η διάσταση αυτή L
είναι μία διάσταση αναφοράς, δηλαδή είναι αυτή που καταχωρείται στο αντίστοιχο
μηχανολογικό σχέδιο και ονομάζεται ονομαστική διάσταση (nominal size).
Συμβολίζεται με το γράμμα Ν.
Σχήμα 3.3: Θέση του πεδίου ανοχής ως προς την ονομαστική διάσταση - (α)
συμμετρικό σύστημα ανοχών, (β) ασύμμετρο και (γ) μονόπλευρο
σύστημα ανοχών.
Ως παράδειγμα παρουσιάζεται ο υπολογισμός της ανοχής της ποιότητας ΙΤ 7 για Ν=20 mm.
Η διάσταση Ν=20 mm βρίσκεται στο διάστημα (18-30], οπότε D = (18 * 30)1/2 = 23, 24 mm.
Η μονάδα ανοχής για το διάστημα αυτό υπολογίζεται ως i = 0,45 3
23,24 +0,001 x 23,24 =
1,3072 μm. Το εύρος ανοχής της ποιότητας ΙΤ 7 θα είναι ΤΙΤ7 = ΤΙΤ6 x 1,6 = 10 i x 1,6 =16 i.
Άρα το πεδίο ανοχής θα είναι 16 x 1,3072 = 20,9152 ≈ 21 μm.
Επισημαίνεται, ότι:
⇒ για την ίδια διάσταση οι ποιότητες που συμβολίζονται με τους μικρότερους
αριθμούς ανταποκρίνονται σε μικρότερα πεδία ανοχών, ενώ οι ποιότητες που
συμβολίζονται με τους μεγαλύτερους αριθμούς αφορούν μεγαλύτερα πεδία ανοχών.
⇒ για μια συγκεκριμένη ποιότητα η τιμή της ανοχής αυξάνει όσο αυξάνει η αντίστοιχη
ονομαστική διάσταση.
αφορούν άξονες. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μία ευρεία κλιμάκωση των
μεγεθών των βασικών αποκλίσεων, τόσο για τους άξονες όσο και για τα τρήματα,
καλύπτοντας όλο το πεδίο ανοχών, από πολύ άνω έως πολύ κάτω της ονομαστικής
διάστασης. Κατά συνέπεια, σε κάθε γράμμα που χαρακτηρίζει μία θέση ανοχής
(=κατηγορία) αντιστοιχεί μία βασική απόκλιση. Η βασική απόκλιση είναι κατά κανόνα
ανεξάρτητη της ποιότητας, βλέπε Σχήμα 3.4. Αυξάνει δε, κατά απόλυτη τιμή, μόνο, με
την ονομαστική διάσταση, με βάση εμπειρικούς τύπους, βλέπε ενδεικτικά Πετρόπουλος
(χ.χ) και Παπαδανιήλ (1979).
Σχήμα 3.4: Μεταβολή των ποιοτήτων ανοχής για την ίδια κατηγορία.
Σχήμα 3.5: Θέση των κατηγοριών ανοχών ως προς την ονομαστική διάσταση
(μηδενική γραμμή).
Στην ενότητα 3.2 και στο εδάφιο για την ποιότητα ανοχής επισημάνθηκε ότι η
εκλογή της ποιότητας ανοχής μιας διάστασης κατά την μελέτη της παραγωγής μιας
σειράς ομοίων εξαρτημάτων επιδρά σημαντικά στη διαμόρφωση του κόστους και κατά
συνέπεια, βασική επιδίωξη πρέπει να είναι η επιλογή όσο το δυνατόν μεγαλύτερων
ανοχών, αρκεί να εκπληρώνεται ο λειτουργικός προορισμός του κατασκευαζόμενου
εξαρτήματος. Στον Πίνακα 3.3 που ακολουθεί συνοψίζεται η συσχέτιση της ποιότητας
μιας ανοχής διάστασης με την περιοχή εφαρμογής/χρήσης του αντικειμένου και την
κατεργασία παραγωγής του.
Μια συναρμογή κατά ISO συμβολίζεται με τον τρόπο που παρουσιάζεται στο
επόμενο Σχήμα 3.6.
θα ήταν και το πλήθος των μέσων ελέγχου (ελεγκτήρων) των, με βάση τις παραπάνω
ανοχές, κατεργαζομένων προϊόντων.
Για να αποφευχθεί η πολυτυπία αυτή, οι τεχνικές προδιαγραφές (ISO, DIN,
ANSI κ.λ.π.) συνιστούν ορισμένους μόνο συνδυασμούς κατηγοριών και ποιοτήτων για
εφαρμογή στην βιομηχανική παραγωγή. Με τον τρόπο αυτό περιορίζεται αφ’ ενός το
πλήθος των τυποποιημένων συναρμογών άρα και των απαραίτητων ελεγκτήρων και αφ’
ετέρου ικανοποιούνται όλες οι απαιτήσεις των εμφανιζομένων στην πράξη
περιπτώσεων. Ακόμη μεγαλύτερη απλοποίηση επιφέρει η υιοθέτηση/εφαρμογή των
λεγομένων βασικών2 συστημάτων συναρμογών. Τα συστήματα αυτά είναι 2, το
σύστημα βασικού άξονα (shaft basis system) και το σύστημα βασικού τρήματος (hole
basis system) και τα παρουσιάζω συνοπτικά στη συνέχεια.
2
Αντί του όρου «βασικό σύστημα» ορθότερη, λειτουργικά, είναι η χρήση του όρου «ενιαίο σύστημα»,
αλλά προτιμήθηκε ο όρος που έχει επικρατήσει, έστω και εσφαλμένα, στην ελληνική τεχνική
βιβλιογραφία.
ένα άξονα παρά σε τρήμα. Επίσης είναι και οικονομικότερο, γιατί δεν απαιτεί μεγάλη
ποικιλία εργαλείων (π.χ. αλεζουάρ), χρονοβόρων κατεργασιών (εσωτερική κυλινδρική
λείανση) και ελεγκτήρων.
(α) (β)
από την πλέον ελεύθερη («τρελή») έως την πλέον σφικτή (σχεδόν μόνιμη σύνδεση). Οι
συνδυασμοί αυτοί (κατά ISO ή DIN ή ANSI/ASME) περιλαμβάνονται σε ειδικά
τεχνικά εγχειρίδια. Ο Πίνακας 3.4 που ακολουθεί παρουσιάζει συνοπτικά τις
προτιμώμενες συναρμογές κατά DIN/IS0.
Με αναφορά τον Πίνακα αυτό, επισημαίνονται τα ακόλουθα σχετικά με την
επιλογή συναρμογών:
β Η ανοχή δεν πρέπει ποτέ να λαμβάνεται μικρότερη της αναγκαίας (εκθετική αύξηση
του κόστους)
β Για μεγάλη χάρη δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται λεπτές ποιότητες
β Το τρήμα συνήθως κατασκευάζεται μία ποιότητα μεγαλύτερη («χονδρότερη») απ΄
ότι ο άξονας (π.χ. τρήμα Η7 με άξονα h6).
ΤΑ = 6 σΑ και
ΤΒ = 6 σ Β [3.3]
Η ανοχή Τ = ± 3 σ, ονομάζεται στην βιβλιογραφία τυπική ανοχή (natural
tolerance) και διασφαλίζει ότι το 99, 7% μιας (μεγάλης) παραγωγής βρίσκεται εντός
των προδιαγεγραμμένων ορίων.
Οι ομάδες (RC) και (LC) αφορούν ελεύθερες συναρμογές, η ομάδα (LT) αμφίβολες
συναρμογές και οι ομάδες (LN) και (FN) σφικτές συναρμογές (μόνιμες συνδέσεις).
Αναλυτικοί πίνακες με τις οριακές τιμές ανοχών-συναρμογών περιέχονται στο πρότυπο
που προαναφέρθηκε. Λεπτομέρειες για την εφαρμογή του συστήματος αυτού
παρατίθενται στις βιβλιογραφικές αναφορές, Bertoline et al, (1997) και Mott, (2004).
Σχήμα 3.8: Ελεγκτήρες αξόνων: (α) σταθερός ελεγκτήρας διπλού πετάλου και
(β) ρυθμιζόμενος ελεγκτήρας μονού πετάλου.
Κατά τον έλεγχο ενός άξονα με ελεγκτήρα διπλού πετάλου θα πρέπει ο (αποδεκτός)
άξονας να περνά από την μεγάλη διάσταση του ελεγκτήρα («καλή» πλευρά ή πλευρά
«GO») και να μην περνά από την πλευρά με την μικρή διάσταση («κόκκινη» πλευρά ή
πλευρά «NOT GO»). Αν περνά και από αυτή την πλευρά , τότε πρόκειται για μη
αποδεκτό (σκάρτο).
για εύκολη οπτική αναγνώριση και διευκόλυνση κατά τον έλεγχο μεγάλων παρτίδων,
βλέπε Σχήμα 3.11(β).
Οι ελεγκτήρες γενικά, είναι όργανα απλά αλλά ευπαθή. Η χρήση τους και η
διενέργεια των ελέγχων πρέπει να γίνεται από ειδικευμένο προσωπικό, ακολουθώντας
τις οδηγίες του κατασκευαστή και την «καλή πρακτική» χρήσης μετρολογικού/
μετροτεχνικού εξοπλισμού, βλέπε ενδεικτικά Σχήμα 3.12, επίσης το Κεφάλαιο 2 και
την βιβλιογραφική παραπομπή Λαζαρίδης, (1991).
Σχήμα 3.11: Ελεγκτήρες τρημάτων: (α) κυλινδρικοί μονοί (β) κυλινδρικός διπλός
και (γ) πεπλατυσμένος διπλός ελεγκτήρας.
κλ.π.). Ενδεικτικά και ανάλογα με το είδος των ανοχών μορφής και θέσης η ζώνη
ανοχών μπορεί να είναι:
- επιφάνεια που περικλείεται από ένα κύκλο
- επιφάνεια που περικλείεται από δύο ομόκεντρους κύκλους
- επιφάνεια που περικλείεται από δύο ισαπέχουσες γραμμές ή από δύο
παράλληλες ευθείες
- χώρος που περικλείεται από ένα κύλινδρο ή δύο ομόκεντρους κυλίνδρους
- χώρος που περικλείεται από δύο ισαπέχουσες επιφάνειες ή από δύο παράλληλα
επίπεδα
Η ανοχή μορφής, περιορίζει την επιτρεπόμενη απόκλιση ενός στοιχείου από
την ιδανική γεωμετρική μορφή του.
Οι ανοχές θέσης ( ή κατάστασης) είναι ανοχές διευθύνσεως, τόπου και
κινήσεως. Περιορίζουν τις επιτρεπόμενες αποκλίσεις από την ιδανική κατάσταση δύο ή
περισσοτέρων στοιχείων μεταξύ τους, από τα οποία συνήθως το ένα καθορίζεται ως
στοιχείο αναφοράς.
Στοιχείο αναφοράς είναι το γεωμετρικό στοιχείο που χρησιμοποιείται ως βάση
κατά την καταχώρηση μιας ανοχής θέσης. Ως στοιχείο αναφοράς επιλέγεται, κατά το
δυνατόν, εκείνο το στοιχείο που είναι πρωτεύον για την λειτουργία του αντικειμένου.
Οι συμβολισμοί που υποδηλώνουν ανοχές μορφής και θέσης συνοψίζονται στον
Πίνακα 3.6 που ακολουθεί.
Πίνακας 3.6: Συμβολισμοί ανοχών μορφής και θέσης (κατά ISO 1101).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α) Συγγράμματα-Δημοσιεύσεις
• Αντωνιάδης, Α.Θ., Μηχανολογικό Σχέδιο, Εκδόσεις Τζιόλα, Θεσσαλονίκη, 2007.
• Βαξεβανίδης, Ν.Μ., «Μηχανολογική Σχεδίαση», Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
(Ε.Α.Π.), Πάτρα, 2003.
• Καραχάλιου, Χ., Μανσούρ, Γ., Διαστατική μετρολογία, εκδ. Ζήτη, 2007.
• Λαζαρίδης, Π.Ε., Μηχανουργική Τεχνολογία-Εργαστήριο ΙΙ – τεύχος Β, Ίδρυμα
Ευγενίδου, Αθήνα, 1991.
• Μάμαλης, Α.Γ., Εισαγωγή στη μηχανουργική τεχνολογία, Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1986.
• Μπουζάκης, Κ.Δ., Κανονισμοί Μηχανολογικού Σχεδίου, Εκδόσεις Ζήτη,
Θεσσαλονίκη, 2003.
• Παπαδανιήλ, Ε.Δ., Μηχανουργική Τεχνολογία Ι: Συναρμογές», τεύχος Κ-116,
Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1979.
• Παπαδανιήλ, Ε.Δ. και Σφαντζικόπουλος, Μ.Μ., Μηχανολογικό Σχέδιο, Εκδόσεις
Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2004.
• Παπαμητούκας, Β., Μηχανολογικό σχέδιο, εκδ. University Studio Press, 4η εκδ.,
Θεσσαλονίκη, 2002.
• Πετρόπουλος, Π.Γ., Μαθήματα Μηχανουργικής Τεχνολογίας – Μετροτεχνία, εκδ.
Γιαχούδη-Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη, χ.χ.
• Πετρόπουλος, Π.Γ., Μηχανουργική Τεχνολογία-Εργαστήριο ΙΙ – τεύχος Α, Ίδρυμα
Ευγενίδου, Αθήνα, 1991.
• Bertoline, G.R., Wiebe, E.N., Miller, C.L., Mohler, J.L., Technical Graphics
Communication, WCB Mc-Graw Hill, 2nd ed., Boston, 1997.
• Grollius, H.W., Technisches Zeichnen fur Maschinenbauer, Carl Hanser Verlag,
2010.
• Meadows, J.D., Geometrical Dimensions and Tolerancing, MarkelDekker, New
York, 1995.
• Mott, R.L., Machine Elements in Mechanical Design, Prentice Hall, 4th ed., New
Jersey, 2004.
Β) Προδιαγραφές
• ISO 286-1 (1988): ISO system of limits and fits -- Part 1: Bases of tolerances,
deviations and fits.
• ISO 286-2 (1988): ISO system of limits - Part 2: Tables of standard tolerance
grades and limit deviations for holes and shafts.
• ISO 406 (1987): Technical drawings - Tolerancing of linear and angular
dimensions.
• ISO 965-1(1998): ISO general-purpose metric screw threads - Tolerances - Part 1:
Principles and basic data.
• ISO 1829 (1975): Selection of tolerance zones for general purposes.
• ISO 2768-1 (1989): General tolerances -Part 1: Tolerances for linear and angular
dimensions without individual tolerance indications.