Visoka Tehnička škola Niš

Planiranje, građenje i održavanje gradskih

saobraćajnica
SEMINARSKI RAD
-Mehanizacija i iskop zemljanog materijala sa
sabijanjem podtla u okviru izgradnje gradskih
saobraćajnica-

Student Mentor
Jovanović Stefan Dr Dragan Perić
Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 1
 1. UVOD

Rad na gradilištu ili eksploataciji materijala iz površinskih i podzemnih kopova je,danas,

gotovo nezamisliv bez mehanizacije. Posmatrano uže, vezano za građevinarstvo,primena
građevinskih mašina je jedan od najbitnijih faktora za realizaciju bilo kog investicionog projekta.
Da bi građevinarstvo beležilo stalni napredak, neophodan je brži razvoj i usavršavanje radnih
karakteristika mašina (brzina kretanja, veličina radnih organa, manevarske sposobnosti).

Iskop zemljanog materijala je veoma bitan građevinski poduhvat. Pravilnim izvođenjem

zemljanih radova određuje se čvrstina same građevine, smanjuje njeno uleganje u tlo i pucanje.
Zemljani radovi se izvode tako što se otklanja humusni sloj zemlje tj. sloj koji je nastanjen
biljem i živim bićima. Površinsko iskopavanje humusa u odgovarajućoj debljini treba izvršiti na
svim mestima na kojima je planirano dalje iskopovanje i/ili priprema temeljnog tla. Slabo nosivo
tlo treba iskopavati odgovarajućom mehanizacijom da bi specifično opterećenje odgovaralo
nosivosti površine. Za planiranje kosina i dna potreban je delimičan ručni rad, pre svega za
uklanjanje rasutog iskopanog materijala. Odguravanje iskopanog slabo nosivog tla obično nije
izvodljivo. Namenski je upotrebljiv samo humus koji može da se upotrebi za zaštitu i sejanje
trave na kosinama i bočnim nasipima.

Pod pojmom sabijanje podtla podrazumeva se mehaničko sabijanje mašinama prirodnog

tla da bi ono moglo preuzeti opterećenje od nasipa, kolovozne konstrukcije i saobraćaja na delu
puta u nasipu. Radi ocene kvaliteta obavljenog sabijanja ispituje se stepen zbijenosti ili modul
stišljivosti (Ms) određen kružnom pločom 300 mm na najmanje svakih 1000 m2 posteljice.

Slika 1. Iskop zemljanog materijala

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 2

 2. GRAĐEVINSKA MEHANIZACIJA ZA ZEMLJANE RADOVE

Građevinske mašine za zemljane radove (engl. earthmowing construction equipment) su

sve vrste mašina, transportnih sredstava (kiperi i damperi), te ostala tehnološka oprema za rad
(građenje) u tlu i steni, odnosno za rad sa kamenim i zemljanim materijalima. Koriste se 90% u
niskogradnji (putevi, hidrotehnika, podzemne konstrukcije), a jednim malim delom i u
visokogradnji. Dele se na:

 Standardne građevinske mašine za zemljane radove

 Posebna mehanizacija za zemljane radove

Detaljnija podela je:

 Mašine i tehnološka oprema za za iskop

 Mašine za transport (deo mašina za zemljane radove vrši takođe neki oblik transporta
materijala, u okviru svog tehnološkog zahvata)
 Mašine za preradu i ugradnju zemljanih odnosno kamenih materijala
 Posebna mehanizacija za zaštitu iskopa i nasipa
 Posebna mehanizacija za izradu i zaštitu temeljnih jama, zavesa
 Mašine za temeljenje

Slika 2. Građevinska mehanizacija za zemljane radove

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 3

 Standardne građevinske mašine za zemljane radove su dozeri, bageri, skrejperi,
utovarivači, grejderi, valjci, rotofrejzeri itd. Zatim mašine za minerske radove kao što su
bušilice, kompresori itd. Navedene vrste građevinskih mašina za zemljane radove međusobno se
razlikuju po nekim konstruktivnim karakteristikama i pokretljivosti, u zavisnosti od vrste
primene, specifičnosti tehnologije radova u kojima učestvuju.

U posebnu građevinsku mehanizaciju za zemljane radove spadaju sve vrste plovnih

bagera, bageri vedričari, kabl-bageri, finišeri za izvodjenje stabilizacionih slojeva puteva,
pokretne drobilice, kao i dio mehanizacije za podzemne radove.

Dozeri su mašine za zemljane radove koji se sastoje od osnovne bazne mašine - traktora
guseničara ili dvoosovinskog traktora na pneumatskim točkovima i rama na čijem je prednjem
delu raonik sa nožem. Pogodan je za izvršenje sledećih radnih zadataka:

Iskop zemlje treće i četvrte kategorije

Razastiranje materijala

Grubo planiranje materijala

Izrada manjih nasipa i bočnih pozajmišta

Skidanje humusa sa površine terena

Zatrpavanje temeljne jame, kanala, rovova

Čišćenje terena od šiblja, korjenja, rastinja

Čišćenje terena od većeg nevezanog kamenja

Obaranje stabala

Iskop materijala iz majdana, ili iz sprudišta

Pomoć skreperu u fazi punjenja skreperskog koša

Vuča drugih mašina (nabijača, transportera)

Čišćenje snega

Prema načinu učvršćenja i položaju kakav može da zauzme raonik sa nožem razlikuju se
sledeće vrste dozera:

Buldozer - osnovna mašina, kod koje je nož postavljen upravno na čelo traktora

Engldozer - raonik se može postaviti u kosi položaj u odnosu na čelo traktora, bilo na
levu ili na desnu stranu

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 4

 Tiltdozer - raonik se može iz horizontalnog položaja naginjati bilo na levu ili na desnu
stranu

Univerzalni buldozer - raonik se može pomerati i u horizontalnoj i u vertikalnoj ravni

Kao univerzalna građevinska mašina dozer se koristi za vuču drugih građevinskih mašina,
kao noseći sistem druge tehnološke opreme, kao cevopolagači.

Nož dozera (engl. blade) je osnovni radni alat dozera smešten na njegovu voznu
konstrukciju sa prednje strane. Može biti različito oblikovan, tj. može biti zaobljen i sa strane
zatvoren (U - nož za iskop tvrdog tla i kamenog materijala), može biti ravan (S - nož služi
uglavnom za razastiranje i planiranje rastresitih materijala), može se delimično zakretati i
podizati hidrauličnim putem u svim ortogonalnim ravnima. Nož može biti posebno oblikovan i
ojačan na donjem djelu, zavisno od toga da li se koristi za planiranje rastresitih materijala ili
iskop kamenog materijala. Nož isto tako može biti u obliku rešetke (čišćenje terena) ili
dvostranog rala (V - nož za čišćenje terena od grmlja i drveća).

Rijač, riper (engl. ripper) je alat za razaranje tla ili stene. Oblika je neke vrste izduženog
uskog rala (sličnog polusavijenom, malo dužem klinu) koje se utiskuje i povlači kroz tlo ili
stenu. Učvršćuje se uglavnom zglobno sa zadnje strane dozera (najčešće) ili dozer - utovarivača,
a može i na grejder. Može biti jednostruk, dvostruk ili trostruk u smislu broja riljača. Može biti
pokretni i nepokretni, s tim da se pokretni više praktikuje jer se pri nailasku na veću prepreku
sam podiže, dok nepokretni zapinje i otežava rad. Jednostruki udarni riljač u obliku udarnog
čekića omgućava dozeru iskop svih vrsta stenskog materijala.

Slika 3. Dozeri sa gusenicama i pneumaticima

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 5

 Bageri (eng. excavators) je tehničko sredstvo koje se najviše koristi za mašinski rad pri
građenju. Obuhvataju širok raspon vrsta, podvrsta i tipova mašina namenjenih za površinski,
podzemni i podvodni iskop u tlu i steni, odnosno za iskop i utovar zemljanih i kamenih
materijala. Koriste se takođe za planiranje i oblikovanje nasipa bilo od zemlje ili kamenih
materijala.

Bageri se prema mestu rada dele na bagere sa cikličnim dejstvom i bagere sa

kontinualnim načinom rada.

Bageri sa cikličnim destvom su:

 Specijalni bageri
 Bageri sa čeonom kašikom
 Bageri sa dubinskom kašikom
 Bager hvatač (grajfer)
 Bager skreper (dreglajn)
 Babel bager , kabel - skrjeper
 Poluuniverzalni i univerzalni bager

Bageri sa kontinualnim načinom rada su:

 Bager vedričar
 Bager rovokopač

Podela bagera kašikara vrši se na sledeći način:

1.Prema nameni i obimu rada:

 Građevinski bageri kašikari ili univerzalni građevinski bageri sa malom do srednjom

veličinom kašike od 0,1 do 2,5 m3.
 Specijalni bageri za jednu vrstu građevinskog rada sa kašikom nešto većom od
univerzalnih bagera
 Otkopni bageri za eksploataciju rudnika i rad na velikim iskopima za temelje u
građevinarstvu sa kašikom zapremine od 2,0 do 8,0 m3.
 Bageri velikog kapaciteta na površinskom kopu za iskop i prebacivanje u nasip ili otkop
uglja, zapremina kašike od 10 do 100 m3
 Koračajući - walking bageri srednjeg ili velikog kapaciteta sa kašikom od 4 do 100 m 3.
Koriste se za izvođenje zemljanih radova na velikim hidrotehničkim objektima

2. Prema vrsti pogonskog mehanizma i prenosa na pojedine organe bagera sa jednom

kašikom:

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 6

  Jednomotorni sa pogonskim motorom SUS i transmisionim prenosom na radne organe
 Jednomotorni sa elektromotorom sa spoljnim napajanjem i transmisionim prenosom na
radne organe
 Mnogomotorni, gdje se svaka radna i pomoćna operacija izvodi direktno putem
sopstvenog elektromotora
 Sa hidrauličnim prenosom od pogonske mašine i hidromotora na radne organe preko
pojedinih hidrocilindara ili hidromotora

3.Prema načinu transmisionog prenosa pogona na radnu opremu:

 Sa krutom vezom kašike i strijele

 Mehaničkim prenosom
 Sa hidrauličkim prenosom
 Sa elastičnom vezom (sa mehaničkim prenosom) - dreglajn, grajfer i kranovi

4.Prema okretljivosti gornjeg dela bagera:

 Punookretni bageri sa okretanjem 360 oko vertikalne ose

 Bageri sa djelimičnim okretanjem od 180 - 270

5.Prema vrsti mehanizma za kretanje:

 Bageri na pneumatskim točkovima

 Bageri na gusenicama
 Koračajući bageri
 Auto - bageri
 Bageri na šinama
 Plovni bageri

Bageri sajlaši su vrsta bagera uglavnom na gusenicama ili na nekom plovilu (plovni
bageri), kod kojih se kretanje kraka i opreme za iskop upravlja, pokreće i izvodi preko pletene
čelične užadi (sajli), raznih vitla i koturova. U praksi se zovu mehanički, kao pandam
hidrauličnim bagerima. Dele se u dve grupe:

Dreglajne - s nepromenjenom rešetkastom strelom, imaju povlačnu košaru (skrejper).

Ukoliko imaju mehaničku zahvatnu lopatu (grajfer) zovu ih u praksi samo grajferi. Dreglajni,
odnosno grajferi (to je u stvari jedan te isti bager - sajlaš sa jednim od navedenih košara ili
lopata) služe za masovni iskop šljunka i peska iz vode i to sa kopna ili plovila.

Bageri-sajlaši sa dvodelnim zglobno vezanim krakom i uglavnom utovarnom (čeonom)

lopatom. Koriste se uglavnom u rudarstvu gde ih zovu bageri lopatari.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 7

 Slika 4. Bageri sajlaši

Bageri refuleri (eng. suction dredgers) su vrsta plovnih bagera koji podvodni iskop
(uglavnom aluvijalnih kamenih materijala) izvode usisavanjem sa dna preko cjevi. Njihov
sastavni deo je naravno kompresor za vazduh, pumpe za izvlačenje mešavine vode sa iskopanim
materijalom i dalje guranje kroz cevi na kopno. Dele se na refulere u užem smislu i na refulere sa
rotirajućom otkopnom glavom koja olakšava iskop jače zbijenih materijala. Otkopna rotirajuća
glava može biti različitog oblika: kolo sa vedrima, kolo sa zubima, rotirajuća rešetka, itd.
Konstrukcijskih oblika ovih bagera ima mnogo, a razlikuju se u pogledu veličine, snage i učinka,
načina plovljenja, opreme za iskop pod vodom.

Bager-utovarivač, "kombinirka" (engl. backhoe loader) je kombinacija bagera i

utovarivača u jednoj mašini. To je traktor na gumenim točkovima koji ispred ima utovarnu
lopatu, a pozadi bagerski krak sa dubinskom kašikom bagera. Ti alati se mogu menjati pa je ovo

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 8

jedna od korisnijih mašina za razne vrste operacija, najčešće kod zemljanih radova i
montažerskih - polaganje cevi u iskopane rovove.

Slika 5. Bager utovarivač

Hidraulični bageri (engl. hydraulic excavators) su univerzalne građevinske mašine i mogu

se definisati kao "standard" u pogledu korišćenja bagera. Posebno su bitni snažni hidraulični
bageri sa lomljivim krakom (engl.crawler-mounted hydraulic excavator). Kod njih su mehanizmi
prenosa i rada priključaka na hidraulični pogon. Lopata hidrauličnih bagera može biti utovarna,
dubinska ili zahvatna lopata (grajfer). Mogu biti opremljeni sa teleskopskom produžnom strelom
ili krakom, kao teleskopski bageri. Neki od manjih hidrauličnih bagera imaju postolje na
gumenim pneumaticima, dok su jači uvek na gusenicama.

Slika 6. Hidraulični bager

Utovarivači (engl. loader) se koriste za utovar vezanog i nevezanog zemljanog

materijala, ili za iskop zemlje prve i druge kategorije i utovar. Utovarivač je samohodna mašina,

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 9

a radni organ je izdužena kašika, montirana na traktoru sa gusenicama ili pneumaticima.
Zapremina kašike se kreće od 0,3 do 4,0 m 3, a može biti i veća. Princip koji treba koristiti za
ostvarenje ekonomičnog rada transportnih vozila je da ona moraju biti 3 - 5 puta veće zapremine
od zapremine utovarne lopate. Rukovanje je pomoću mehaničke ili hidrauličnih komandi.
Utovarnom lopatom utovarivač zahvata materijal, te istresa uglavnom čeono ili bočno u
transportno sredstvo. Radi toga u radu izvodi tzv. "V" kretanje. Kod standardnih zglobnih
utovarivača na gumenim pneumaticima prednji točkovi i utovarna lopata zglobno su vezani za
zadnji deo mašine na drugom paru pneumatika. Gumeni pneumatici utovarivača su najčešće
zaštićeni ili oštećenja mrežom lanaca koja ih obavija. Mogućnost višestruke izmene radnih alata
daje utovarivaču obeležje univerzalne građevinske mašine. Posebne celine čine bageri -
utovarivači (kombinirke), teleskopski utovarivači, tunelski (podzemni) utovarivači posebno
konstruisani za rad u podzemlju, zatim miniutovarivači.

1. U zavisnosti od konstrukcije utovarivača i načina rada mogu da vrše utovar:

 Sa čela
 "Preko glave", tj.preko sebe
 Sa strane – bočno

2. Po vrsti pogona postoji druga podela:

 Sa motorom sa unutrašnjim sagorevanjem

 Sa pneumo pogonom
 Sa dizel - električnim pogonom


3. Prema vrsti uređaja za kretanje dele se:

 Točkaše na pneumaticima
 Točkaše za kretanje po šinama
 Guseničare

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 10

 Slika 6. Utovarivači

Skejper, skreper (engl. bowl scraper, wheel scraper, tractor scraper) je građevinska
mašina za masovni iskop, samoutovar - prevoz do nekoliko kilometara, istovar, s grubim
razastiranjem uglavnom koherentnih i glinovitih materijala. Sve radne operacije skreper izvodi u
kretanju .

Sastoji se od posebno oblikovanog prednjeg dela - neke vrste mašine koja podseća na
traktor sa gumenim pneumaticima, nosivog okvira na koji je obešen posebno oblikovani sanduk
ili tzv. skreperski koš (po kome je cela mašina dobila ime), zadnjeg nosećeg dela takođe na
gumenim pneumaticima. Otvaranjem dna sanduka i spuštanjem posebno oblikovanog noža
izvodi se u smeru kretanja iskop tla struganjem, a sanduk se istovremeno puni. Pri pražnjenju
sanduka, njegovo otvaranje je u drugom smeru od smera kretanja same mašine. Može imati
sanduk sa elevatorom koji olakšava njegovo punjenje. Skreper takođe može imati pogon i vuču
(motore), osim na prednjim i na zadnjim točkovima. Danas se koristi uglavnom za izgradnju
puteva i to u jedinicama Severnoatlanskog saveza - NATO pakt. Polako nestaje iz upotrebe jer ga
učinkom potiskuje kombinacija: hidrauličnih bagera i utovarivača sa kamionima kiperima i
damperima.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 11

 Slika 7. Skreper

Grejder (engl. grader, motor grader) je vrlo brza, pokretljiva mašina za razastiranje,
planiranje i oblikovanje svih vrsta rastresitih materijala. Grejder čini traktorska osnova na
gumenim pneumaticima (dva ili četiri pozadi, dva napred), na čiji je središnji okvir (povezuje
prednji i zadnji deo) učvršćen u svim smerovima dugačak i uzak nož. To je osnovni alat čija
pokretljivost u radnim položajima, daje grejderu obeležja univerzalne građevinske mašine. Može
biti s prednje strane opremljen manjim dozerskim nožem, a sa zadnje riljačem koji omogućuju
olakšan iskop razaranjem nekih vrsta tla.

Slika 8. Grejder

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 12

 3. ISKOP ZEMLJANOG MATERIJALA

Rad predstavlja površinski otkop humusa dobijen pri iskopu u širokom otkopu na trasi ili
pozajmištu, kao i ispod nasipa debljine do 40 cm, s transportom, ili guranjem mašinskim putem u
deponiju sa strane, u pojasu putnog zemljišta. Sav rad mora da bude izveden u sklopu s
projektom i ovim tehničkim uslovima, odnosno, SRPS U.E1.010.

Zbog svojih svojstava humus pod opterećenjem znatno menja obim, a pri promenama
količine vode osetno mu se smanjuje nosivost, tako da nije pogodan kao građevinski materijal i
mora ga se odstraniti. Humusno tlo iskopava se s površina na trasi puta kao i sa površina
pozajmišta.

Humus se iskopava isključivo mašinski, a ručno jedino tamo gde to mašine ne bi mogle
obaviti na zadovoljavajući način. Šiblje se mestimično može odstraniti zajedno sa humusom, ali
se od njega mora odvojiti pre upotrebe humusa pri humuziranju kosina nasipa ili useka
saobraćajnice.

Odguravanje humusa u odlagalište mora se obavljati tako da ne dođe do mešanja sa

nehumusnim materijalom. Ako postoji višak humusa, potrebno je prethodno predvideti lokaciju i
oblik odlagališta za njegovo odlaganje.

Prilikom iskopa humusa ne sme se dopustiti duže zadržavanje vode na tlu jer bi ga ona
prekomerno razvlažila. Stoga tokom iskopa treba voditi računa o tome da su omogućena stalna
poprečna i uzdužna odvodnjavanja. Vodu treba odvesti van trupa puta priključkom na neki
odvodni jarak, potok ili prirodnu depresiju.

Površine na kojima je nakon iskopa humusa predviđena izrada nasipa potrebno je odmah
urediti i zbiti, te izraditi i zbiti prvi sloj nasipa. Debljinu humusnog sloja ustanovljuje nadzorni
inženjer u prisutnosti ovlašćenog predstavnika izvođača, za svaki profil posebno, ili za pojedine
deonice trase puta ako se debljina humusnog sloja na pojedinim deonicama ne menja, na osnovu
geomehaničkog elaborata i kontrole u toku izvođenja radova.

Identifikacija humusnog sloja obavlja se na osnovu mirisa, boje, sastojaka biljnih i

životinjskih ostataka koji podležu procesima razlaganja kao i količine ukupnih organskih
materija. Ako humusni sloj i tlo, pogodno za uređenje u temeljno tlo, nije moguće jasno odvojiti
vizuelnim načinom, debljina humusnog sloja određuje se na osnovu laboratorijskog ispitivanja
organskih materija (SRPS U.B1.024). Ako nije drugačije određeno, humusnim slojem smatra se
površinski sloj sraslog tla u kojem je količina organskih materija veća od 10 mas. %.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 13

 Površinski otkop humusa se izvodi gde god je potrebno radi pripreme temeljnog tla.
Humus treba otkopati do nosivog tla. Iskopani materijal deponovati uz trasu, izvan površine
temeljnog tla, tako da kasniji pristup do njega i upotreba, budu neometani. Transport, (guranje)
materijala mora da bude pažljivo izvršeno i njegov kvalitet očuvan radi kasnijeg korišćenja pri
ozelenjavanju kosina. Mora da bude tako deponovan da ne sprečava odvođenje površinske vode i
ne ugrozi stabilnost kosina.

Iskop i deponovanje humusa, čuvanje deponija za vreme izvođenja radova, sa čišćenjem

čitavog zemljišta posle odstranjenja deponije, sadržano je u ponuđenim jediničnim cenama za
široki iskop i nasip i zato se plaća posebno. Ako se na osnovu merenja u toku rada utvrdi da je
stvarni iskop humusa veći, (manji) od projektovane količine, u tom slučaju se utvrđuje i
obračunava višak humusa odnosno manjak iskopa, ili manjak humusa a višak iskopa.

Nakon skinutog humusa tlo se mora geodetski snimiti u svakom profilu i nakon provere
geodetskog nadzora, izvođač geodetske snimke unosi u digitalne poprečne profile i izračunava
količine za obračun rada. Pre početka radova potrebno je izraditi prethodni geodetski snimak.
Nakon izvedenih radova potrebno je izraditi završni geodetski snimak.

Pre početka radova i tokom radova nadzorni inženjer kontroliše radove o čemu vodi
evidenciju. Nakon završetka radova nadzorni inženjer vrši detaljan pregled i količinu izvedenih
radova, te usklađenost s projektom.

Rad se obračunava u kubnim metrima (m3) stvarno iskopanog humusa u sraslom stanju,
prema dokaznici, a plaća se po ugovorenoj jediničnoj ceni u koju je uključen iskop, prevoz u
odlagalište sa razastiranjem i planiranjem deponije.

Slika 9. Otkop humusa

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 14

 4. SABIJANJE PODTLA

Podtlo je samoniklo tlo na kome se vrši temeljenje, (izgradnja) nasipa. Rad obuhvata
zbijanje, razrivanje ako je potrebno, radi sušenja ili kvašenja prirodnog tla u debljini koja je
određena projektom, (oko 30 cm) ili poboljšanje slabo nosivog tla primenom geotekstila ili PVC
folije.

Ovaj rad obuhvata sve radove koji se moraju obaviti kako bi se sraslo tlo osposobilo da
bez štetnih posledica preuzme opterećenje od nasipa i kolovozne konstrukcije i saobraćajno
opterećenje (na delu puta u nasipu).

Rad mora biti obavljen u skladu s projektom, propisima, programom kontrole i osiguranja
kakvoće (PKOK), projektom organizacije građenja (POG), zahtevima nadzornog inženjera. Radi
ocene kvaliteta obavljenog sabijanja ispituje se stepen zbijenosti ili modul stišljivosti (Ms)
određen kružnom pločom 300 mm na najmanje svakih 1000 m2 posteljice.

Propisi po kojima se kontroliše kvalitet materijala su:

 SRPS U.B1.010 – uzimanje uzoraka

 SRPS U.B1.012 – određivanje vlažnosti tla

 SRPS U.B1.014 – određivanje specifične težine tla

 SRPS U.B1.016 – određivanje zapreminske težine tla

 SRPS U.B1.018 – određivanje granulometrijskog sastava

 SRPS U.B1.020 – određivanje granica konzistencije

 SRPS U.B1.024 – sadržaj sagorljivih i organskih materija

 SRPS U.B1.038 – određivanje optimalnog sadržaja vode

Ako je sastav tla, (podtla) nasipa takav da se na njemu ne može direktno izgrađivati
nasip, (zasićena tla, muljevita tla, tla organskog porekla i sl.), potrebno je pre izrade nasipa
pripremiti podtlo, sanirati ga prema podacima iz projketa ili na način kako odredi nadzorni
organ.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 15

 Propisi po kojima se kontroliše kvalitet ugrađivanja su:

 SRPS U.B1.010 – uzimanje uzoraka

 SRPS U.B1.012 – određivanje vlažnosti tla

 SRPS U.B1.016 – određivanje zapreminske mase

 SRPS U.B1.046 – određivanje modula stišljivosti

Slika 10. Obrada podtla-posteljice

Kod vezanih tla temeljno tlo se uređuje tek pošto je uklonjen sav humus prema projektu,
odnosno odredbi nadzornog inženjera. Tlo s kojeg je skinut humus treba pre svega dovesti u
stanje vlažnosti koje omogućuje optimalni utrošak energije zbijanja. To se postiže vlaženjem ili
razrivanjem i sušenjem tla. Tek kada materija postigne optimalnu vlažnost po standardnom
Proctorovu postupku pristupa se zbijanju.

Kod materijala osjetljivih na vodu, veliku pažnju treba posvetiti očuvanju temeljnog tla
od prekomernog vlaženja. Tehnologiju i dinamiku rada treba podesiti tako da se, ako vlažnost
dopusti, temeljno tlo zbije odmah nakon skidanja humusa. Za vreme građenja mora biti
osigurano odvodnjavanje temeljnog tla.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 16

 Pre zbijanja površinu tla treba izravnati. Zbijanje temeljnog tla obavlja se prema
odabranoj tehnologiji, odgovarajućim sredstvima za zbijanje, zavisno od vrste vezanog tla.
Postupak uređenja temeljnog tla isti je i kod nevezanih materijala, samo što ono nije toliko
osetljivo na promene vlažnosti, a zbijanje se obavlja pretežno vibracijskim sredstvima za
zbijanje.

Propisi po kojima se kontroliše kvalitet ugrađivanja i ostala ispitivanja obuhvataju

određivanje stepena zbijenosti u odnosu na standardni Proctorov postupak (Sz) ili određivanje
modula stišljivosti (Ms) kružnom pločom  30 cm (zavisno od vrste materijala) najmanje jedno
ispitivanje na svakih 1000 m2 uređenog temeljnog tla.

Tabela 1. Kriterijum za ocenu kvaliteta temeljnog tla

Stepen zbijenosti Modul

Sz (u odnosu na stišljivosti Ms
standardni (ploča  30
Vrste materijala
Proctorov cm), najmanje
postupak),
najmanje (%) (MN/m2)
Zemljani materijali:
(deo materijala iskopne kategorije “C” - sve
gline niske do visoke plastičnosti i prašinasta
tla)
a) Srasla tla sastavljena od koherentnih
zemljanih materijala, a projektovani nasip nije 97 20
viši od 2,00 m
b) Srasla tla sastavljena od koherentnih
zemljanih materijala, a projektovani nasip je 95 20
viši od 2,00 m
Nekoherentni materijali i mešani
materijali:
(materijali iskopne kategorije “A” i “B” i deo
materijala kategorije “C”, kameni materijali,
mešani kameni i zemljani materijali,
glinoviti šljunci, zaglinjene kamene drobine,
flišni peščenjaci, dolomiti, škriljci,
konglomerati, pesci, peskoviti šljunci).

c) Srasla tla sastavljena od nekoherentnih

zemljanih i mešanih materijala, a 100 25
projektovani nasip nije viši od 2,00 m
d) Srasla tla sastavljena od nekoherentnih
zemljanih i mešanih materijala, a 95 25
projektovani nasip je viši od 2,00 m

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 17

 Kriterijumi za ocenu kvaliteta ugrađivanja

Pre početka nasipanja, temeljno tlo treba obraditi prema zahtevima:

Zahtevani minimalni procenat, (%) zbijenosti zemljanih materijala:

a) za nasip od samoniklog koherentnog tla koji nije viši od 2.00 m je 100 %

b) za nasip od samoniklog koherentnog tla koji je viši od 2.00 m je 95 %

c) za nasip od samoniklog nekoherentnog tla koji nije viši od 2.00 m je 100 %

d) za nasip od samoniklog nekoherentnog tla koji je viši od 2.00 m je 95 %

e) ako se zbijenost nekoherentnog materijala kontroliše pomoću opita pločom, (Ø30 cm),
treba primeniti isti zahtev kao i za nasipe odgovarajuće visine i to:

 za mešane materijale sa 20-35%kamenitih materijala MS = 25 – 30MPa

 za mešane materijale sa 30-50%kamenitih materijala MS = 30 – 35MPa

 za mešane materijale sa više od 50%kamenitih materijal pri optimalnoj ili bliskoj

vlažnosti MS = 40MPa

Za grubo zrnasto drobljene materijale, (prečnik zrna je veći od 200 mm) i mešane
materijale, kontrol zbijenosti može se po potrebi raditi i zapreminskim metodima ili pomoću
stišljivosti, (SRP U.B1.046)

Visinom nasipa se smatra visina od kote pripremljenog podtla – temeljnog tla, do kote
planum posteljice, na najnižem delu.

Ispitivanja treba da se rade na svakih 40-50 m1 obrađenog podtla.

Ako se sastav temeljnog tla često menja potrebno je da se pre gradnje nasipa temeljno tlo
pripremi, odnosno sanira, kako je to dato u projektu.

Kako bi se postigli traženi uslovi, način sanacije temeljnog tla treba odabrati na osnovu
potrebnih laboratorijskih ispitivanja i/ili vizuelne ocene stanja i kvaliteta materijala u temeljnom
tlu. Način sanacije predlaže izvođač, a odobrava ga nadzorni inženjer.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 18

 Zamena sloja slabo nosivog temeljnog tla

Rad uključuje iskop sloja slabog materijala u temeljnom tlu s odvozom u odlagalište, te
njegovu zamenu izradom zbijenog nasipnog sloja od boljeg materijala. Rad mora biti obavljen u
skladu s projektom, propisima, programom kontrole i osiguranja kakvoće (PKOK), projektom
organizacije građenja (POG), zahtevima nadzornog inženjera.

Loše temeljno tlo zameniće se prikladnijim, kada se uz odgovarajući način zbijanja u

temeljnom tlu ne mogu postići zahtevi odgovarajućih kvaliteta.

Izvodi se kod niskih nasipa, gde zbog manjih debljina sloja nasipa nije moguće primeniti
neke druge metode poboljšanja temeljnog tla. Svaki nasip mora u svom završnom sloju
zadovoljiti projektom traženu zbijenost. Kod visokih nasipa ta se zbijenost može postići,
uvažavajući Voss-ov dijagram.

Vossov dijagram daje vezu između zbijenosti i debljine sloja. Kada je poznata zbijenost
podloge ili ugrađenog sloja, onda se pomoću tog dijagrama može za odabranu debljinu sledećeg
sloja odrediti najveća moguća zbijenost tog sledećeg sloja. Uočava se da moguća zbijenost
sledećeg sloja raste vrlo brzo.

Visoki nasip ima dovoljno kontrolisano ugrađenih slojeva kod kojih zbijenost postepeno
raste i u završnim slojevima može doseći propisanu.

Kod niskog nasipa iskopa se sloj lošeg tla potrebne debljine. Isti se zameni nasipom bolje
ugradljivih svojstava. Pri tom je potrebno izvesti sva potrebna ispitivanja radi uvida u kakvoću
zamenjenog sloja.

Debljina sloja koji će se zameniti treba biti određena projektom, a ako nije, određuje se
na probnoj deonici. Na probnoj deonici određuje se tehnologija rada, vrsta strojeva za zbijanje i
način njihovog rada. Dužina probne deonice iznosi najmanje 50 m. Na probnoj deonici ispituje
se zbijenost tla standardizovanim metodama, te vrede i prethodno opisani kriterijumi za ocenu
kvaliteta. Zbijenost se ispituje najmanje na pet mesta.

Izvedeni zamenjujući sloj mjeri se i obračunava u kubnim metrima potpuno završenog i

zbijenog sloja.

Iskop slabog materijala plaća se po jediničnoj ceni iskopa, prevoz u odlagalište prema
jediničnoj ceni prevoza i stvarnoj dužini prevoza, a sloj zamenjenog materijala po jediničnoj
ceni izrade nasipa.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 19

 Slika 11. Vossov dijagram

Loše temeljno tlo može se poboljšati stabilizacijom tla dodacima. Pod stabilizacijom tla
dodacima se podrazumeva mešanje prirodnog tla s različitim dodacima i/ili vezivima.

Postoje dve mogućnosti izvođenja plitke, površinske stabilizacije tla.

1) Stabilizacija na licu mesta kada se izvodi razrivanje prirodne površine tla s

dodavanjem sredstva za stabilizaciju. Nakon toga se ponovnim razrivanjem meša tlo s dodatkom
i konačno zbija valjanjem bez ili sa vibriranjem, zavisno od vrste tla. Na ovaj se način mogu
stabilizovati samo relativno tanki, površinski slojevi tla.

2) Stabilizacija ugradnjom zamenjujućeg, stabilizovanog sloja, kada se stabilizovana

podloga pripravi van prostora ugradnje i ugrađuje slično kao i zamenjujuće tlo, u slojevima uz
valjanje, bez ili sa vibriranjem, zavisno od vrste tla.

Mešavine i učinci se proveravaju terenskim i laboratorijskim probama kao i mehanički

uređena podloga.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 20

 Uređenje temeljnog tla geotekstilom
Geotekstil se postavlja na nedovoljno nosivo temeljno tlo, radi poboljšanja njegovih
geomehaničkih karakteristika, a da se sanacioni radovi svedu na minimum. Rad obuhvata sve
aktivnosti potrebne za uređenje slabo nosivog ili suviše vlažnog temeljnog tla odnosno posteljice
primenom geotekstila u cilju omogućavanja preuzimanja opterećenja bez pojave štetnih
posledica.

Uređenje slabo nosivog temeljnog tla sastoji se u njegovoj pripremi, eventualnom

odstranjivanju slabo nosivog tla ukoliko je to potrebno zbog malih visina nasipa, polaganju
geotekstila i izradi sloja od zrnastog kamenog materijala debljine prema projektu. Polaganjem
geotekstila dolazi do odvajanja slojeva materijala bitno različitih karakteristika
(granulometrijskog sastava kao i svojstava koja proizlaze iz toga) pri čemu se osigurava
minimalna vodopropusnost kao i mehanizam filtriranja kojim se ograničava ispiranje
sitnozrnastog materijala pri prolazu vode iz slabo nosivog temeljnog tla u sloj od zrnastog
kamenog materijala. Onemogućava se pojava pornog pritiska, na površini sistema "temeljno tlo -
geotekstil - zrnasti kameni materijal" te se na taj način uspostavlja povećan nivo nosivosti.

Planum nasutog i zbijenog sloja od zrnastog kamenog materijala smatra se uređenim

temeljnim tlom koje omogućava nastavak radova na izgradnji nasipa, a može se smatrati i
posteljicom ukoliko zadovoljava tražene kriterijume ocenjivanja kvaliteta.

Rešenje se primjenjuje kod slabo nosivih i/ili provlaženih tla koja imaju relativno
povoljnija geomehanička svojstva i kod kojih se istiskivanjem i filtriranjem vode može postići
konsolidacija. Geotekstil se može primeniti i u slučaju da se zbog svojstava i/ili stanja vlažnosti
tla, uz odgovarajući način rada, ne mogu postići zahtevi kvaliteta, a služi da bi se omogućila
izrada nasipa prema kriterijumima za nasipe, odnosno za posteljicu kao i kod koherentnih, u
suvim uslovima povoljnih materijala (niskoplastična glina, prašinasto tlo) a kod kojih veći
sadržaj vode znatno smanjuje nosivost i uslovljava promenu geomehaničkih svojstava.

Rešenje se primenjuje pod pretpostavkom da se svojstva originalnog temeljnog tla ne

pogoršavaju s dubinom.

Delovi trase na kojima se ovim načinom uređuje temeljno tlo određeni su projektom.
Izvođač može kada to uslovi tla zahtevaju predložiti primenu geotekstila za uređenje temeljnog
tla i na delovima trase gde to nije predviđeno projektom. U tom slučaju mora dobiti saglasnost
nadzornog inženjera.

Rad mora biti obavljen u skladu s projektom, propisima, programom kontrole i osiguranja
kakvoće, projektom organizacije građenja, zahtevima nadzornog inženjera.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 21

 Pri uređenju slabo nosivog temeljnog tla primenom netkanih tekstila njegova je osnovna
uloga odvajanje dvaju materijala bitno različitog granulometrijskog sastava i svojstava u cilju
sprečavanje međusobnog mešanja tih materijala, izbegavanje gubitaka materijala usled
utiskivanja krupnozrnastijeg materijala u sitnozrnastiji, poboljšanje mogućnosti zbijanja,
omogućavanja prolaza vozila po sloju zrnastog kamenog materijala, sprečavanje ulaska
sitnozrnastog materijala u krupnozrnasti mehanizmom pumpanja prilikom dinamičkih
opterećenja nastalih delovanjem saobraćaja, dugoročno osiguranje otpornosti temeljnih slojeva
na smrzavanje izolacijom finog materijala. Pored osnovne funkcije odvajanja geosintetski
materijal ima i dodatnu funkciju filtriranja radi ograničavanja ispiranja sitnog materijala prilikom
prolaza vode iz sitnozrnastog u krupnozrnasto tlo uz osiguranje protoka vode po mogućosti bez
pojave pornog pritiska. Geotekstil se koristi kao element za odvajanje i ne preuzima statički
dokazanu funkciju armiranja. Ukoliko geotekstil kao sastavni deo građevine ima funkciju
armiranja na njega se postavljaju dodatni zahtevi.

Slika 12. Poboljšanje temeljnog tla geotekstilom

Funkcije geotekstila su:

 razdvajanje temeljnog tla od slojeva nasipa

 obezbeđenje nesmetane cirkulacije podzemnih voda i temeljnog tla u nasipu i obrnuto

 ojačanje temeljnog tla u cilju preuzimanja jednog dela naprezanja usled opterećenja od
nasipa

 sprečavanje sufozije sitnih čestica materijala iz nasipa usled menjanja nivoa nadzemne
vode

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 22

 Teren mora da bude poravnat pre postavljanja geotekstila, kao i bez korenja, udubljenja i
krupnog i oštrog kamenja.

Geotekstil treba postaviti tako da se ivice susednih traka preklapaju. Duž preklopa se
izvodi osiguranje malim gomilama materijala za nasip, na svakih 1 do 2 metra, čime se preklop
fiksira. Spajanje geotekstila se obavlja šivenjem tako da se oni krajevi koji se spajaju postavljaju
licem u lice u širini od 100 mm. Šav je paralelan ivici spojenih površina na rastojanju od 50 mm
od ivice. Čvrstoća šava mora da bude 50% čvrstoće na istezanje samog geotekstila. Zatim se
geotekstil pokriva prvim slojem nasipa, ali tako da se vozila kreću po materijalu nasipa, a ne po
geotekstilu. Nasipanje se vrši od krajeva prema sredini da bi površina ostala zategnuta.

Tokom prijema geotekstila, treba proveriti njegovu količinu i da li odgovara tehničkim

specifikacijama datim u projektu. Geotekstil treba zaštititi od fizičkih oštećenja kao i od dejstva
ultra-ljubičastog zračenja i vlage. Ukoliko se geotekstil ošteti, takve delove treba ukloniti.Rolne
geotekstila treba da budu tako raspoređene da se lako mogu pregledati i uzeti uzorci za
laboratorijska ispitivanja.

Dužina geotekstila u rolni je od 30 do 50 m. Za rad su potrebna dva radnika. Ako nije

dovoljna jedna rolna, dodaje se uz nju druga, ali se moraju jednostavno preklopiti. Preklopi su
široki od 5 do 10 cm. Spaja se trakama lioplasta 16 ili PVC folije, toplim vazduhom ili
lepljenjem.

Slika 13. Postavljanje geomreže (geotekstila)

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 23

 5. ZAKLJUČAK

Rad na gradilištu ili eksploataciji materijala iz površinskih i podzemnih kopova je,danas,

gotovo nezamisliv bez mehanizacije. Posmatrano uže, vezano za građevinarstvo,primena
građevinskih mašina je jedan od najbitnijih faktora za realizaciju bilo kog investicionog projekta.
Da bi građevinarstvo beležilo stalni napredak, neophodan je brži razvoj i usavršavanje radnih
karakteristika mašina (brzina kretanja, veličina radnih organa, manevarske sposobnosti).

Građevinske mašine za zemljane radove (engl. earthmowing construction equipment) su

sve vrste mašina, transportnih sredstava (kiperi i damperi), te ostala tehnološka oprema za rad
(građenje) u tlu i steni, odnosno za rad sa kamenim i zemljanim materijalima. Koriste se 90% u
niskogradnji (putevi, hidrotehnika, podzemne konstrukcije), a jednim malim delom i u
visokogradnji.

Zbog svojih nepovoljnih svojstava u pogledu nosivosti, humus nije podoban kao
građevinski materijal, te se mora odstraniti s površine tla, obično privremeno van tela nasipa, a
potom nakon izrade istog njime se humuziraju njegove kosine.

Površinski otkop humusa se izvodi gde god je potrebno radi pripreme temeljnog tla.
Humus treba otkopati do nosivog tla. Iskopani materijal deponovati uz trasu, izvan površine
temeljnog tla, tako da kasniji pristup do njega i upotreba, budu neometani. Transport, (guranje)
materijala mora da bude pažljivo izvršeno i njegov kvalitet očuvan radi kasnijeg korišćenja pri
ozelenjavanju kosina. Mora da bude tako deponovan da ne sprečava odvođenje površinske vode i
ne ugrozi stabilnost kosina.

Podtlo je samoniklo tlo na kome se vrši temeljenje, (izgradnja) nasipa. Ovaj rad obuhvata
sve radove koji se moraju obaviti kako bi se sraslo tlo osposobilo da bez štetnih posledica
preuzme opterećenje od nasipa i kolovozne konstrukcije i saobraćajno opterećenje (na delu puta
u nasipu). Zbijanje temeljnog tla obavlja se prema odabranoj tehnologiji, odgovarajućim
sredstvima za zbijanje, zavisno od vrste vezanog tla. Radi ocene kvaliteta obavljenog sabijanja
ispituje se stepen zbijenosti ili modul stišljivosti (Ms) određen kružnom pločom 300 mm na
najmanje svakih 1000 m2 posteljice.

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 24

 6. LITERATURA

[1] Planiranje i projektovanje saobraćajnica u gradovima, Mihailo Maletin, Beograd, 2009;

[2] Priručnik za radnike, iz puteva, Aleksandar Cvetanović, Borivoje Banić, Beograd 2008;

[3] Ilustrovani tehnički uslovi za izgradnju i popravku puteva, Aleksandar Cvetanović, Borivoje
Banić, Beograd 2010;

[4] Tehnički uslovi za građenje puteva u Republici Srbiji, Beograd 2012;

[5] Opšti tehnički uslovi za radove na putevima, Zagreb 2001;

[6] https://www.scribd.com/document/19347381/OTU-CESTE-knjiga2

[7] https://www.scribd.com/doc/203134192/Nasipi-detalji-nasipa

[8] https://www.scribd.com/document/243323322/Nasipanje-i-Izgradnja-Nasipa-Kontrola-
Izrade-Nasipa-pdf

[9] https://www.scribd.com/document/26745660/Tehnologija-Gradjenja-Zemljani-Radovi

[10] http://www.tensar.com.hr/Primjena/Stabilizacija-tla-i-ojačanje-podtla

[11] http://www.gradjevinarstvo.rs/tekstovi/340/820/geosintetika

[12] http://www.velmidas.rs/geotekstil.html

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 25

 7. SADRŽAJ

1. UVOD 2
2. GRAĐEVINSKA MEHANIZACIJA ZA ZEMLJANE RADOVE 3
3. ISKOP ZEMLJANOG MATERIJALA 13
4. SABIJANJE PODTLA 15
5. ZAKLJUČAK 24
6. LITERATURA 25
7. SADRŽAJ...............................................................................................................................................26

Planiranje, građenje i održž avanje gradskih saobraćć ajnića 26