3209 Islami Donemde Shirvan Tarixi Chingiz Murselov 2007 181s

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI
İSLÂMÎ DÖNEMDE ŞİRVAN TARİHİ

(HİCRİ İLK ÜÇ ASIR)
Yüksek Lisans Tezi
CENGİZ MÜRSELOV
İstanbul 2007
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI
İSLÂMÎ DÖNEMDE ŞİRVAN TARİHİ

(HİCRİ İLK ÜÇ ASIR)
Yüksek Lisans Tezi
CENGİZ MÜRSELOV
Danışman: Doç. Dr. İSMAİL SAFA ÜSTÜN
İstanbul 2007
II
III
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ 1
KISALTMALAR ............................................................................................................ 3
GİRİŞ ............................................................................................................................... 4
I. Kaynakların Tanımı ve Konunun Sınırlandırılması................................................ 4
1.1.İslâmî Kaynaklar ...................................................................................................... 4
1.1.1. Umumî İslâm Tarihleri ........................................................................................ 4
1.1.2. Coğrafya Kaynakları ........................................................................................... 7
2.1. Diğer Kaynaklar ...................................................................................................... 8
2.1.1. Ermeni Kaynakları............................................................................................... 8
2.1.2. Gürcü Kaynakları ................................................................................................ 8
2.1.3. Azeri Kaynakları ................................................................................................. 8
2.1.4. Konu İle İlgili Diğer Araştırmalar................................................................. 10
BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 12
ŞİRVAN’IN COĞRAFÎ DURUMU ............................................................................ 12
1. Şirvan Bölgesi............................................................................................................ 12
1.1. Şirvan İsmi .......................................................................................................... 12
1.1.1. Şirvan İsmi’nin Kökü..................................................................................... 12
1.1.2. Coğrafi Bölge Adı Olarak Şirvan................................................................... 14
1.1.3. İslam’dan Önce Şirvan Yöneticilerinin Bu İsmi Alma Sebepleri.................. 16
1.1.4. Şirvan’ın İslam’dan Sonraki İdaresi............................................................... 17
1.1.4.1. Hülafâ-yi Râşidîn Dönemi ....................................................................... 17
1.1.4.2. Emevîler Dönemi..................................................................................... 18
1.1.4.3. Abbâsîler Dönemi .................................................................................... 19
2. Şirvan’ın Coğrafi Yeri.............................................................................................. 19
3. Şirvan’ın Şehirleri ve Komşuları............................................................................. 28
3.1. Şehirleri ............................................................................................................... 28
31.1. Şamahı............................................................................................................. 29
3.1.2 Derbend (Bâbû’l Ebvâb) ................................................................................ 31
3.1.3. Şâberan / Şabran............................................................................................. 35
3.1.4. Şirvan ............................................................................................................. 36
3.1.5. Bakü ............................................................................................................... 37
3.1.6. Mingeçevir ..................................................................................................... 40
3.1.7. Kabele (Gurtgaşen) ........................................................................................ 41
3.2. Komşuları............................................................................................................ 42
3.2.1. Berde .............................................................................................................. 43
3.2.2. Hazarlar .......................................................................................................... 45
İKİNCİ BÖLÜM........................................................................................................... 49
İSLAM ÖNCESİ ŞIRVAN TARIHI ........................................................................... 49
1. Şirvan’ da Yaşayan Halklar ................................................................................. 49
1.1. Türkler............................................................................................................... 50
1.2. Farslar................................................................................................................ 52
1.3. Halkın Yaşantı Tarzı ......................................................................................... 53
1.4. Konuşulan Diller ............................................................................................... 54
1.4.1. Alban Dili ................................................................................................... 55
1.4.2. Diğer Diller ................................................................................................. 56
1.5. Kullanılan Takvimler Önemli Gün ve Bayramlar............................................. 56
1.6. Defin İle İlgili Merasimler. ............................................................................... 58
IV
2. Siyasî Tarih ............................................................................................................ 60
2.1. Eski Dönem....................................................................................................... 60
2.2. İran Hâkimiyeti Dönemi ................................................................................... 61
2.3. Bizans Hâkimiyeti Dönemi ............................................................................... 62
2.4. İlk Dönemde Vergiler ....................................................................................... 64
3. İslam’dan Önceki Dinler....................................................................................... 65
3.1. Zerdüştlük ......................................................................................................... 65
3.2. Hıristiyanlık....................................................................................................... 69
3.3. Yahudilik........................................................................................................... 75
3.4. Diğer İnançlar.................................................................................................... 75
4. Mabetler ................................................................................................................. 77
4.1. Kümrük Kilisesi ................................................................................................ 78
4.2. Kum Mabedi...................................................................................................... 79
4.3. Lekit Mabedi ..................................................................................................... 80
4.4. Kanzasar Mabet................................................................................................. 81
5. Ticaret..................................................................................................................... 81
5.1. Şirvan’daki Ticarî Yollar .................................................................................. 81
6. İmalât (Üretim)...................................................................................................... 83
6.1. Halı Üretimi ...................................................................................................... 84
6.2. Kumaş (İpek) Üretimi: ...................................................................................... 85
7. İslam’dan Önceki Darphaneler............................................................................ 86
8. Tarım ve Hayvancılık............................................................................................ 87
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ....................................................................................................... 89
BÖLGENİN İSLAMLAŞMASI................................................................................... 89
1. HÜLEFĀ-Yİ RĀŞİDĪN DÖNEMİ (632–661)......................................................... 89
1.1. Hz. Ebû Bekir Dönemi (10–12/632–634 ) ........................................................... 89
1.2. Hz. Ömer Dönemi (12–23/634–644).................................................................... 89
1.3. Hz. Osman Dönemi (23–35/644–656 ) ................................................................ 96
1.4. Hz. Ali Dönemi (35–40/656–661)........................................................................ 99
1.5. Vergiler.............................................................................................................. 100
1.5.1. Hz. Ömer Dönemi ........................................................................................ 100
1.5.2. Hz. Osman Dönemi ...................................................................................... 101
2. EMEVÎLER DÖNEMİ (662–750) ......................................................................... 101
2.1. Bölgeye Düzenlenen Seferler ........................................................................... 101
2.1.1. Muaviye b. Ebû Sufyan Dönemi (40–60/660–680) ..................................... 102
2.1.2. Yezid b. Muaviye Dönemi ( 60–64/680–683) ............................................. 103
2.1.3. Mervan b. Hakem Dönemi (64–65/684–685) .............................................. 103
2.1.4. Abdülmelik b. Mervan Dönemi (65–86/685–705)....................................... 103
2.1.5. I. Velid b. Abdülmelik Dönemi (86–96/705–715)...................................... 104
2.1.6. Süleyman b. Abdülmelik Dönemi (96–99/715–717) ................................... 105
2.1.7. Ömer b. Abdülaziz Dönemi (99–101/717–720)........................................... 105
2.1.8. II. Yezid b. Abdülmelik Dönemi ( 101–105/ 720–724)............................... 106
2.1.9. Hişam b. Abdülmelik Dönemi (105–125/724–743)..................................... 107
2.1.10. Mervan b. Hakem Dönemi (127–132/744–749 ) ...................................... 109
2.2. Bölgedeki İsyanlar ............................................................................................ 111
2.1. Yezid b. Muaviye Dönemi .............................................................................. 111
2.2. Abdülmelik b. Mervan Dönemi ...................................................................... 111
V
2.2.3. Mervan b. Muhammed Dönemi ................................................................... 112
2.3. Alınan Vergiler ................................................................................................. 112
2.3.1. Muaviye b. Ebû Sufyan Dönemi.................................................................. 113
2.3.2. Abdülmelik b. Mervan Dönemi ................................................................... 113
2.3.3. Ömer b. Abdülaziz Dönemi ......................................................................... 114
2.3.4. II. Yezid b. Abdülmelik Dönemi.................................................................. 114
2.3.5. Hişam b. Abdülmelik Dönemi ..................................................................... 115
3. ABBASİLER DÖNEMİ (750–950)........................................................................ 116
3.1. Bölgeye Düzenlenen Seferler ........................................................................... 116
3.1.1. Ebü’l -Abbas es-Saffah Dönemi ( 132–136/750–754 )................................ 117
3.1.2. Ebû Cafe Mansur b.Abdullah (136–158/754–775)...................................... 117
3.1.3. Mehdi b. Mansur Dönemi (158–168/775–785) ........................................... 118
3.1.4. Hârûn er-Reşîd Dönemi (169–193/786–809 ).............................................. 118
3.1.5. Emîn b. Hârûn Dönemi (193–198/809–813) ............................................... 119
3.1.6. Me’mûn b. Hârûn Dönemi (197–217/813–833) .......................................... 119
3.17. Mu’tasım b. Hârûn Dönemi (218–227/833–847 )......................................... 120
3.1.8. Mütevekkil b. Hârûn Dönemi (232–246/847–861)...................................... 122
3.2. Bölgedeki İsyanlar ............................................................................................ 122
3.2.1. Mansur Dönemi............................................................................................ 122
3.2.2. Hârûn er-Reşîd Dönemi ............................................................................... 123
3.2.2.1. Arap Kabileleri Arasındaki İç Çatışmalar ............................................. 123
3.2.2.2. Hazar İsyanları....................................................................................... 124
3.2.3. Me’mûn Dönemi .......................................................................................... 124
3.2.4. Mu’tasım Dönemi ........................................................................................ 126
3.2.5. Mütevekkil Dönemi ..................................................................................... 127
3.3. Alınan Vergiler: ................................................................................................ 128
3.3.1. Mansur dönemi............................................................................................. 128
3.3.2. Mehdi Dönemi ............................................................................................. 129
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................... 131
ŞİRVAN’DA İSLAMÎ DÖNEM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ TARİHİ ............ 131
1. İslâm’ın Yayılışı ve İskân.................................................................................... 131
1.1. Hülafâ-yi Râşidîn Dönemi .............................................................................. 131
1.2. Emevîler Dönemi ............................................................................................ 132
1.3. Abbâsîler Dönemi ........................................................................................... 133
2. İslam’dan Sonra Dinler....................................................................................... 135
1.1.Zerdüştilik ........................................................................................................ 135
1.2. Yahudiler......................................................................................................... 136
1.3. Hıristiyanlar..................................................................................................... 137
3. İlmî Faaliyetler..................................................................................................... 138
4.Ticaret.................................................................................................................... 139
4.1. Şirvan’da Ticaret............................................................................................. 139
4.2. Şirvan’daki Ticaret Yolları ............................................................................. 142
5. Darphaneler ......................................................................................................... 143
6. Tarım .................................................................................................................... 147
SONUÇ ........................................................................................................................ 149
HARİTALAR VE RESİMLER ................................................................................. 152
BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 159
VI
ÖNSÖZ
Doğu ile batı arasındaki geçit konumu itibari ile eski dünya coğrafyasında
Kafkasya'nın özel bir önemi vardır. İlk dönemlerden itibaren Kafkasya stratejik ve
ekonomik olarak sürekli dönemin hâkim devletlerinin dikkat merkezinde olmuştur. Bu
topraklar dönemin devletlerinin hâkimiyet gösterme yeri olmuştur.
Kuzey sınır toprakları ve Arran arazileri Sâsânî, Bizans ve Hazar orduları

arasında sürekli el değiştirmiştir. 643 yılından sonra tarih sahnesine Araplarda çıkmıştı.
Bu tarihten itibaren Arap, Bizans ve Hazar güçlerinin hâkimiyet mücadele ve savaşları
Şirvan topraklarında gerçekleşmiştir.
İlk dönemlerde bugünkü Azerbaycan coğrafyasında Sâsânî ve Bizans

devletlerinin hâkimiyeti altında güney ve kuzey bölgesi olmak üzere ikiye ayrılarak
idare edilmiştir. 643’te Müslümanlar Derbend’in fethi ile Şirvan bölgesinde genel
hâkimiyeti sağladılar. Hülafâ-yi Râşidîn döneminden Emevîlere (705) kadar Kuzey
hanedanı güneye nispeten yarı bağımsız yaşadı.
VII. asırda kuzey ve güney bölgelerine Bizans’ın siyasî baskıları artmıştır.

Şirvan hükümdarı 699’da I. Varaz Tirdat vergi vermemek için Kostantinopol’a gitti.
Ermeni Papası İlya Halife Abdülmelik’e yazdığı mektupta Şirvan hükümdarının bu
davranışını Araplara hıyanet olarak gösterdi. Halife Abdülmelik, Alban kilisesini ve
taraftarlarını cezalandırdı. Ceza olarak Alban kilisesinin idaresini Ermeni kilisesine
teslim etti.
Bu çalışmamızda ağırlıkla Arapların hâkimiyetine girmesinden itibaren ilk 3

asırlık dönemde Şirvan bölgesinin tarihini inceledik. Şirvan’ın sınırlarını, sosyal,
ekonomik ve siyasî yapısını tespit etmeye çalıştık.
Azerbaycan tarihinin Hulafâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemleri

hakkında yüksek lisans ve doktora tez çalışmaları yapılmıştır. Bununla birlikte bu
çalışmalarda Şirvan bölgesiyle ilgili bilgiler az ve yapılan araştırmalar yetersizdir.
Çalışmamız Şirvan bölgesinin özelliklerini tespit etmek ve İslami dönemde
ehemmiyetini vurgulamaya çalışmaktır.
Araştırmamız giriş bölümü hariç dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında
araştırma metodu ve konunun kaynakları izah edilmiştir.
Birinci Bölüm’de Şirvan isim ve bölgesinin yerinin tespiti, coğrafi ve iklim

özellikleri, komşuları, önemli şehirleri, şehirlerdeki sosyal, siyasî ve ekonomi hayat ele
alınmıştır.
İkinci Bölüm’de İslam’dan önce kuzey Azerbaycan’a yapılan kavimler göçlü

ve bu kavimlerin yerli halka ilişkileri ve İslam’dan önceki Şirvan bölgesinde yaşayan
halkın sosyal, dini ve ticarî yaşantıları hakkında bilgi verdik.
Üçüncü Bölüm’de Şirvan’ın İslam’la tanışması üzerinde durduk. Fetihler

sonucunda yerli halkla yapılan anlaşmalar, alınan vergiler ve bu ilişkiler karşısında
halkın tavırları ve isyan sebepleri hakkında bilgi verdik.
Dördüncü Bölüm’de İslam’ın tesirleri sonucunda bölge halkında görülen

değişikleri anlattık. Özellikle bu bölümde İslam’dan sonra dini yaşantı, mimari ve ilmi
alanda yapılan değişiklikler üzerinde durduk.
Sonuç’ta araştırmamız hakkında genel bir değerlendirme yaparak, varılan

sonuç ve neticeyi sunduk. Konularla alakalı resim ve haritalar tezim son bölümüne
koyduk.
Bu çalışmamda bana yol gösteren, bilgi ve üslup açısından yardım eden hocam
Dr. İsmail Safa ÜSTÜN’e ve tez izleme komitesindeki hocalarım Prof. Dr. Ziya
KAZICI ve Prof. Dr. Zeki ARSLANTÜRK’e teşekkürü bir borç biliyorum. Tez
çalışmamda bana zaman ayıran Dr. Recep ÖZDİREK’e ve İLAM yetkililerine teşekkür
ederim. Ayrıca Bakü İslam Üniversitesi Zakatala İlahiyat Fakültesi idarecilerine de
gösterdikleri anlayış nedeni ile teşekkür ederim.
Cengiz MÜRSELOV
AĞUSTOS 2007
İSTANBUL
2
KISALTMALAR
ADN Azerbaycan Devlet Neşriyatı

age Adı geçen eser
ASE Azerbaycan Sovyet Ensiklopedisi,
bkz Bakınız
C. Cilt
çev. Çeviren
DİA Diyanet İslam Ansiklopedisi
Edit. Editör
H. Hicrî
Hz. Hazretî
İA İslam Ansiklopedisi
İSAV İslamî İlimler Araştırma Vakfı
m.ö Milattan Önce
m.s Milattan Sonra
Neşr. Neşriyatı
s. Sayfa
s.a.s Sallallahu Aleyhi Vesellem
S.Ü.F.D. Selçuk Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi
SSR Sovyet Sosyalist Respublikası
t.y. tarihi yok
TR Türkler
trc. Tercüme
vb. Ve başkaları
Y.y. Yayınevi yok
Yay. Yayınları
3
GİRİŞ
I. Kaynakların Tanımı ve Konunun Sınırlandırılması
Tarih boyunca Azerbaycan büyük kültürlerin kesişme noktasında yer almış

önemli bir coğrafyadır. Muhtelif milletler bu coğrafyaya komşu olarak yaşamıştır.
Azerbaycan zaman-zaman bu milletlerin birbiriyle hâkimiyet mücadelesine sahne
olmuştur. Arap, Fars, Azeri, Türk, Rus, Gürcü ve Ermeni halkları bir şekilde
Azerbaycan’ın tarihinde rol almışlardır. Bazen bu toprakların insanlarıyla savaşmış,
bazen dayanışma içinde olmuş, bazen komşu olması sebebiyle Azerbaycan’da meydana
gelen olaylarla yakından ilgilenmişlerdir. Bu halkların tarih kitaplarında Azerbaycan ile
ilgili malumatlar bu sebeplerden dolayı yer almıştır. Biz de Azerbaycan tarihini ele
alırken farklı dillerde yazılmış bu eserlerden yararlandık. Bu eserlerin bazılarının
bibliyografya dışında biraz daha detaylı şekilde tanıtılmasının uygun olacağını
düşündük. Bu eserlerden önemli gördüklerimizi kısaca tanıtacağız.
1.1.İslâmî Kaynaklar
Konumuzla alakalı zengin bilgileri Müslüman tarihçilerin eserlerinden bulmak

mümkündür. İslâmî kaynaklar içerisinde Umumî İslâm Tarihleri ve Coğrafya
eserlerinden öncelikle yararlandık.
1.1.1. Umumî İslâm Tarihleri
a) Halîfe b. Hayyat’ın (ö.240/854) 1 “Tarih” adlı eseri: Eser en çok baş

vurduğumuz kaynaklardandır. Halîfe b. Hayyat bazen Azerbaycan’daki İslâmî fetihleri
ay ve günlerini belirtmiş, bazende olayları şahsî yorumuyla birlikte kaleme almıştır.
Olaylarla ilgili farklı rivayetleri olduğu gibi vermek yerine tercihlerde bulunmuş ve
görüşünü destekleyen fikirleri birinci sıraya koymuştur.
1
Halîfe b. Hayyât, Târîh (nşr. Ekrem Ziya Ömerî), Riyâd 1405/1982.
4
Eserde Hazarların, Azerbaycan ve İrmeniyye’ye 2 saldırıları ile ilgili bilgi
verilmiştir. Müslümanların Azerbaycan’da fetih sıralarında inşa ettikleri mescit, köprü,
sur vb. imâr faaliyetlerinden de bahsedilmiştir.
b) Belâzürî’nin (Ahmed b. Yahya, ö.279/892), “Fütûhu’l-büldân’ 3 adlı

eseri: Konumuz açısından temel bir kaynak ve hareket noktası olarak alınması gereken
eserlerden biridir. Belâzûrî, ele aldığı olayla ilgili Arap tarihçilerinin farklı rivayetleri
yanında mahallî râvîlerin görüşlerini de eserine almıştır. Bu yönüyle Belâzürî’nin eseri,
çok faydalandığımız eserlerden biri olmuştur. O, bölgelerin kim tarafından fethedildiği,
birkaç kez farklı devletlerarasında el değiştirmişse bu olayları da detaylı bir şekilde
eserine almıştır. Siyasî tarihi tespit etmede Belâzûrî’nin bu yöntemi bize çok faydalı
olmuştur.
c) Ya’kûbî’nin (Ahmed b.Ebî Ya’kûb b.Ca’fer, ö.292/904) “Tarîhu-l

Ya’kûbî” 4 adlı eseri: Eserde fetihler hakkındaki bilgiler tarihleriyle birlikte kısaca
özetlenmiştir. Bu, araştırmamız açısından çok faydalı olmuştur. Çünkü Ya’kûbî’de bu
tarihler bazen ay ve gün olarak kaydedilmiştir. Müellif olayları tafsilata dalmadan
anlatmıştır. Farklı tarihi rivayetleri değerlendirerek uygun gördüğü görüşü eserine
almış, bazen birden fazla görüş nakletmesi gerekiyorsa kendisinin tercih ettiği görüşü
ilk sırada zikrederek bilgileri değerlendirmemize yardımcı olmuştur.
d) et-Taberî’nin (Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr, ö. 310/922), Târîhü’l-

Ümem ve’l-Mülûk5 adlı eseri: İslam Tarihî bakımından bir bilgi hazinesi olma hasebi
ile daha fazla başvurduğumuz eserler arasındadır. Taberî, farklı bilgileri bir araya
getirerek, bunları tenkit ve değerlendirmeye tabi tutarak, isabetli olanı tespit etmek
imkânını sağlamıştır Taberî, farklı bilgileri toplamakla kalmamış yer-yer “doğru olan
budur” demekle kendi fikrini de bildirmiştir.
2
Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, (Trc. Mustafa Fayda’nın “Ülkelerin Fethi” eserindeki İrmeniyye yazılışını
tercih ettik. Mustafa, Fayda, Ülkelerin Fethi, T.C Kültür Bakanlığı Yay, Ankara 2002
3
Belâzürî, Fütûhu’l-büldân (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân), Beyrut 1398/1978.
4
Ya‘kûbî, Târîhu’l-Ya‘kûbî, I-II, Beyrut ty.
5
Taberî, Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm), I-XI, Beyrut ty.
5
Bunlardan Ya‘kûbî ve Taberî, Azerbaycan da özellikle Derbend sınırlarında
cereyan eden isyanların bastırılması ve bölgede değişen valiler hakkında teferruatlı bilgi
vermektedir.
e) İbn A‘sem el-Kûfî’nin (ö.320/932’den sonra) Kitâbü’l-fütûh6 adlı eseri:

Diğer kaynaklardan birçok yönden farklılık arz eden eser, Emevî valilerinin Azerbaycan
valiliği, bölgeye gidişi, seferlerinde takip ettiği güzergâh, fethettiği yerler, Hazarların
Arran’da yaptığı savaşlar ve zaferleri hakkında diğer kaynaklarda rastlayamadığımız
teferruatlı bilgiler içermektedir. Özellikle Kafkas da Hazar ve Müslüman orduları
hakkında verdiği bilgi çok önemlidir. İslam ordusunun savaş halindeki davranışları,
fetihlerin kim tarafından ve ne şekilde gerçekleştirildiği; bazı yer ve şahıs isimleri
vermesi konumuz açısından önem arz etmiştir. Taberî, Ya’kûbî ve Belâzürî’nin muasırı
olabileceği tahmin olunan İbn A‘sem’in tarihçiliğinin, ancak XII asırdan itibaren önem
kazandığı anlaşılıyor.
f) Mes‘ûdî’nin (Ebû’l-Hasan Ali b.Hüseyn ö.346/957), “Mürûcu’z-Zeheb”7

adlı eseri: Umumî bir dünya tarihi mahiyetinde olan eserde olaylar hanedanlar,
hükümdarlar ve milletler başlıkları adı altında konularına göre verilmektedir. Eserde
bilgiler kısa ve özdür.
g) İbnü’l-Esîr’in (İzzuddin Ebû’l-Hasan Ali, ö.630/1232) el-Kâmil fi’t-târîh8

adlı eseri: araştırmamıza yardımcı olan eserlerdendir. Bu eser diğer kaynaklarda
bulunmayan aydınlatıcı bilgiler ihtiva etmektedir. İbn Esîr savaşla alakalı ilk bölümleri
Taberî’den iktibas etmiştir. Gerçi İbnü’l Esîr bazen de Taberî’den ayrılarak Belâzürî ve
Ya’kûbiden de bazı alıntılarda yapmıştır. İbnü’l Esîr’in Abbasi döneminde
Azerbaycan’ı kasıp kavuran Babek isyanı hakkında baş vurulacak kaynaklardan biridir.
6
İbn A‘sem, Kitâbü’l-fütûh, I-IV, Beyrut 1406/1986.
7
Mes’ûdî, Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), I-IV,
Kahire 1384–85/1964–65
8
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh (nşr. C.J. Tornberg), I-XIII, Beyrut 1399/1979.
6
1.1.2. Coğrafya Kaynakları
Başvurduğumuz kaynakların içerisinde İslam coğrafyacılarının eserlerinin özel

bir yeri vardır.
a) İbn Hurdâzbih’in (ö.309/912), “el-Mesâlik ve’l Memâlîk” 9 adlı eseri:

Coğrafî bilgilerin yanı sıra şehir idarecilerinin unvanlarını belirtmiştir. Eseri değerli
kılan özellik ise Albaniya 10 , Atropatena 11 ve İrmeniyye’de olan şehirleri ve onlar
arasında olan yollar hakkında geniş bilgi vermesidir.
b) İstahrî’nin (ö.346/957), “el-Mesâlik ve’l Memâlîk” adlı eseri: İstahrî

Azerbaycan, Arran ve İrmeniyye ile bilgileri şehirlere göre aktarmıştı. Azerbaycan’ın
tüm şehirleri hakkında bilgileri orada yaşayan halkın tüm özelliği ile beraber anlatmıştı.
c) İbn Havkal’ın (380/990), “Kitâbu Sûreti’l- Arz”12adlı eseri: İbn Havkal

Azerbaycan ve Hazar kıyılarının gezerek buradaki bölge ve şehirleri tespit etmeye
çalışmıştı
d) Yâkût el-Hamevî’nin (ö.626/1226), “Mu’cemu’l- Buldân” 13 adlı eseri:

Özellikle eserde yerleşim yerlerin adları ve bu yerlerin hangi bölgeye ait olduğunun
gösterilmesi bakımından en çok yararlandığımız kaynaklardandır.
e) Hamidullah (İbn Ebû Ahmed) Müstevfî-i Kazvînî’nin (ö.751/1350)

“Nüzhetu’l- Kulûb” 14 adlı eseri: Özellikle Azerbaycan’daki yerleşim merkezleri ve
etnik yapısı hakkında önemli bilgiler içermektedir.
9
İbn Hurdazbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik (nşr. M.J. de Goeje), Leiden 1967.
10
Albaniya devleti tahminen M.Ö III. asrında Ehmeniler devletinin yıkılmasından sonra ortaya çıkan
devlettir. Devletinin sınırı Hazar denizi ile Karadeniz arasıdır. Ülke doğuda Hazar denizi, batıda
Gürcistan, Güney ve Güney-batıda Atropatena devleti ile sınır idi. İlk dönemlerden itibaren buralara
değişik yerlerden kavimler gelmiştir. Bkz. Bünyadov, Y,B, Yusifov, Azerbaycan Tarihi, Elm Neşrı, Bakü
1996,s.145
11
“Atropatena” güneyde Midiya, doğuda Hazar denizi ve batı Zakoş dağları, küzey-batıda İrmeniyye ve
kuseyde Kura nehri ile sınırlıdır. Araz’ın kuzey tarafındaki bazı topraklar Atropatena devlete dâhil idi.
Ülkenin adı farklı rivayetlerle izah edilmektedir.
12
İbn Havkâl, Kitâbu Sûreti’l- Arz-ı, Leiden, 1939,I
13
Yâkût, Mu’cemü’l-Büldân, I-V, Beyrut ty.
14
el-Kazvini “Nüzhetü'l-Kulub” Leiden, 1915
7
2.1. Diğer Kaynaklar
2.1.1. Ermeni Kaynakları
Araştırmamızda Ermenice yazılmış tarih kaynaklarından şu eserlerden istifade

ettik.
a) Favstosa “İstoriya Armenii,” 15,
b) Yeremyan “Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv”16
c) Vardabet Gevond “İstoriya Halifov Gevonda Pisatelya VIII Veka”17.
Yukarıda isimlerini saydığımız eserlerin genel özellikleri, İslam ordularının

Azerbaycan’a gelişleri, Ermeni ve Bizans orduları ile karşılaşmaları, Albaniya, Arran ve
Şirvan bölgelerinin fetihleri hakkında bilgiler içermesidir. Gevond’un eserini
diğerlerinden ayıran husus Müslüman halifeler ve Emevî dönemi hakkında bilgilerin
olmasıdır
2.1.2. Gürcü Kaynakları
Gürcistan İslâm’dan önce ve sonraları Azerbaycan coğrafyasında yaşanmış tüm

olaylara ortaklık etmiştir. Özellikle araştırmamızda Knyaz Baratov18 Gürcü coğrafyası
adlı eserinden yararlandık. Eserde Şirvan bölgesinin sınırlarını gösteren bilgi Ermeni
kaynaklardaki bilgilerle uyum içindedir
2.1.3. Azeri Kaynakları
İslami dönem ve sonrası hakkında Azerbaycan’da yapılan araştırma sayısı

henüz istenilen seviyede değildir. Lâkin araştırmalar az olsa da konumuza ışık tutacak
değerli eserler kaleme alınmaya başlamıştır.
15
Favstosa, İstoriya Armenii, Erevan 1953
16
Yeremyan, S.T, Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv, Moskova 1958
17
Vardabet Gevond, İstoriya Halifov Gevonda Pisatelya VIII Veka, Sang-Petersburg 1862
18
Knyaz Baratov, İstoriya Qruzii, Sang-Persburg 1865
8
a) Movses Kalankatlı’nın “Alban Tarihi” isimli esri: İslami dönemden önce
ve sonra Azerbaycan hakkında Alban bir tarihçi tarafından yazılan yegâne eserdir. Eser
Alban dilinde yazılmıştır. Sonralar Ermenilerin eline geçen eser Eski Ermeni (
19
Grabar) diline çevrilmiş ve günümüze de bu yazı ile gelmiştir. Birçok yazar bu eseri,
20
Ermeni kaynağı olarak tanıtmaktadır. Yazar Cavanşir döneminin canlı şahididir. Eser
bu özelliği sebebiyle çalışmamızla ilgili orijinal bilgiler içermektedir. Bu yüzde eseri
burada biz az daha detaylı tanıtacağız.
Eser, üç bölümden oluşmaktadır. İlk iki bölümü en kadim dönemden 91/710

yılına kadar, üçüncü bölümü ise 999 senesine kadar olan olayları ihtiva etmektedir. Bu
eser günümüz Azerbaycan’ın tarihini anlatan tek eserdir.
Movses Kalankatlının “Alban Tarihi” kitabı başta Kafkasya’nın yerli halkı

olan Albanlar olmak üzere Türk, İran, Arap, Gürcü, Ermeni ve diğer Türk kavimleri
hakkında birince el kaynaktır. Aynı zamanda burada ismini saydığımız milletlerin
askerî, sosyal ve medeni durumu hakkında önemli bilgi içermektedir.
Alban Tarihi eseri ilk defa Ermeni dilinden Rusçaya 1861 yılında Sang
Petesburg’da K. Patkanov, İngilizceye 1961 yılında London’da C.J.F. Dowestt,
Azerbaycan diline 1993 yılında Ziya Bünyadov ve Türkçeye’de 2006 yılında Yusif
Gedikli tarafından Azeri Türkçesinden çevrilmiştir. Araştırmamızda Rusça ve Türkçe
baskılarından faydalandık.
Alban tarihçisi Movses Kalankatlı “Alban Tarihi” eseri Şirvan’ın coğrafi

yapısı, ekonomik zenginlikleri (neft, tuz, ipek, pamuk, altın, gümüş, şarap, zeytin
bağları v.b) ve Hazarların Kafkasya’ya hücumları hakkında önemli bilgiler
içermektedir. 21
Movses’in eserinde Şirvan bölgesi Albaniya başlığı altında izah
edilmiştir.
19
Dilciler Ermeni dilini gelişim sırasına göre üç aşamada sınıflandırmışlar. Bkz., ASE,“Ermeni Dili” ve
“Ermeni Yazısı”, Bakü 1980, IV,81
20
ASE,“Movses Kalankatlı”, Bakü 1983, VII, 16
21
Moses Kalankatlı, Alban Tarihi (Son Hunlar/Hazarlar, Ermeniler/Terekemeler, çev, Ziya Bünyadov,
Türkçeye Çevren, Yusuf Gedikli, Selenge Yay, İstanbul 2006
9
22
b) Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un Gülistân-i Îrem adlı eseri: XIX. yüzyıl
Azerbaycan da yetişmiş değerli araştırmalardandır. Azerbaycan, özellikle Şirvan ve
Dağıstan tarihleri hakkında değişik bilgilerin olması ve Emevîler zamanında İslam
ordularının ezeli düşmanı Hazara halkıyla yaptıkları savaşlar hakkında önemli bilgiler
vermektedir. Özellikle eser Şirvan ve Derbend hakkında yazılmıştır. Eser Arran, Şirvan
ve Derbent’in İslam ordusu tarafından fethi, Hazar akınları ve onlara karşı verilen
mücadeleler açısından birinci dereceli kaynaktır.
23
c) Ziya Bünyadov’un “Azerbaycan VII-IX Asırlarda” isimli eseri: Müellif
Azerbaycan’ın fethedilmesi, sosyal, iktisadi ve siyasî yapısını konu edinmekle birlikte
Hazar hücumları ve Babek isyanı hakkında bilgi vermiştir.
24
d) Sara Aşurabeyli’nin “Şirvanşahlar Tarihi” adlı eseri: XIX. asırda
Şirvan ve Şirvanşahlar hakkında yazılmış müstakil eserlerden biridir. Eserde
Azerbaycan’da Şirvan bölgesinin coğrafî, etimoloji, siyasî, dinî ve ekonomik
özelliklerini izah ederek, Şirvan bölgesinde yaşanmış Hazar Müslüman akınlarını
anlatmıştır. Eserin Rus ve Azeri baskıları olup, biz araştırmamızda Azeri baskısından
yararlandık.
2.1.4. Konu İle İlgili Diğer Araştırmalar.
a) V. Minorski’nin “A History of Sharvan And Derband” eseri: Şirvan ve

Derbend tarihi, Müslümanların bu arazilerin fethi ve fetih sonrası yaşanmış olaylar
hakkında büyük değer taşımaktadır. Özellikle burada Şirvan ve Arran isimi üzerinde
25
durularak değişik ve önemli malumatlar verilmiştir. Biz araştırmamızda Rusça ve
İngilizce yazılmış nüshalarından yararlandık. Bu eserin önemli özelliklerinden biri de
bilinmeyen kavimler üzerinde durularak onları aydınlatmağa çalışılmasıdır.
26
b) “Tarih-î Derbendi–Name” eseri: Eserin yazarı belli değildir.
Araştırmamızda Derbend ve Şirvan hakkında değerli bilgiler ihtiva eden kaynak
22
Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Gülistân-i Îrem, Bakü 2001.
23
Ziya Bünyadov, Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Bakü 1989
24
Sara Aşurabeyli, Şirvanşahlar Devleti, Azerbeycan Devlet Neşriyatı, Bakü 1997
25
Vladimir Federovich, Minorskiy, İstoriya Şirvana i Derbenda, Moskova 1963
26
M.Alihanova, Tarih-î Derbendi –Name, Tiflis 1898
10
27
“Derbendname” esridir. Özellikle eser, tarihte Derbend’in önemi ve V-XI. y.y.
Azerbaycan’ı hakkında önemli bilgilerle donatılmıştır. Eserin günümüzde Arap, Fars
ve Rus dillerinde çeşitli baskıları var. Eserde Arap ordularının Derbend’i fetih etmesi,
buraya silah, gıda ve petrol depolarının inşası, Arap Hazar mücadeleleri ve Arap
ailelerinin buraya yerleştirilmeleri hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmamızda biz 1898
yılında Alihanova’nın Tiflis’te Rusça basılmış “Tarih-î Derbendi –Name” nüshasından
istifade ettik.
c) Barthold’un “Mesta Prikaspiyskih Oblastey v İstirii Muslumanskogo

28
Mira ” isimli eseri: Kafkas bölgesindeki ekonomik ve sosyal yaşantısı hakkında bilgi
veren Barthold, araştırmamızda kullandığımız kaynaklardandır. Özellikle kullandığımız
kaynak Rus dilindedir.
29
d) Pahamov’un Monetmıy Kladı Azerbaydjana v Zakafkaze” adlı eseri:
e) Pahamov’un Qandijinskiy Kladı 1929 i Perelommy Moment Arabskoy

30
Targovli v Zakafkaze” adlı eseri:
f) Aleksandr Pahamov’un “Monetı Azerbaydjana adlı eseri: Kafkasların

özellikle Azerbaycan’ın ticarî hayatını, alakalarını ve inkişafını ele alan diğer eser
Rusçadır. Eserler özellikle Azerbaycan ve diğer bölgelerde yaptığı araştırmalarda
bulduğu paralar ve darphaneler hakkında bilgileri ihtiva etmektedir.
27
ASE, “Derbendname”, Bakü. 1979, III, 419
28
Vassiliy Vladimiroviç Barthold, Mesta Prikaspiyskix Oblastey V İstorii Muslumanskogo Mira, Bakü,
1924
29
Aleksandr Pahomov, Monetnıe Kladı Azerbaydjana v Zakavkaze, Bakü 1926,
30
Aleksandr Pahomov, Qandijinskiy Klad 1929 i Perelomniy Moment Arabskoy Tarqovli v Zakavkaze,
Moskova 1931,
11
BİRİNCİ BÖLÜM
ŞİRVAN’IN COĞRAFÎ DURUMU
1. Şirvan Bölgesi
1.1. Şirvan İsmi
Şirvan kelimesi belli bir şehri, bölgeyi ve devleti ifade etmektedir. Bu bölümde
“Şirvan” kelimesinin etimolojisini ve yukarıda saydığımız anlamları nasıl ifade ettiğini
incelemeye çalışacağız.
Azerbaycan coğrafyasındaki Şirvan bölgesinin etimolojisi hakkında farklı

rivayetler var. Bazıları rivayetlerde bu kelime (eski Türk kavim adları, Şirler yurdu, süt
ülkesi, İran hükümdarı Enûşirevân’ın) isimleri ile ilişkilendirmişlerdir. Şirvan kelimesi
ilk defa Parflar (m.ö II- m.s.224) dönemini Zerdüşt kitabesinde geçiyor.31 M. Dorn, bu
kelime hakkında şöyle diyor: “Şirvan ülkesinin ilk hükümdarı Şirvanşah ismini taşıyan
bir zattır ve o öldükten sonra kuzey bölgesini idare eden hükümdarlar onun ismini
kullanmışlardı”.32 Daha sonra kuzey bölgesindeki tüm idareciler kendi isimleri yerine
Şirvanşah ünvanını kullanmışlardı. 33 Bu ünvan İslâm’dan dört-beş asır sonra da
kullanıldı. Aslında Şirvan şahlarının sadece ilkinin ismi Şirvanşah olmuştur. Diğerleri
de tercihen bu ismi kullanmışlar.
1.1.1. Şirvan İsmi’nin Kökü
Azerbaycan ve diğer ülkeler birçok şehir ve kasaba isimlerini çevrelerindeki

kavim ve mit olarak kabul ettikleri varlıklardan almıştır. Tarihçilere göre
Azerbaycan’da bazı şehir ve kasabalar asırlarca bu isimleri korumayı başarmışlardı.
31
Mahmut İsmayıl, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyat, Bakü 1993, s.38
32
V. Dorn, Kaspiy, Moskova 1876,s.135; Sara, Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.23
33
Belâzürî, Fütûh, s.276
12
Sadece Bakü ve çevresinde birçok yerleşim yeri buralara yerleşen eski kabilelerin
isimleri ile anılır.34
Şirvan ismi sadece Azerbaycan’da kullanılan yer veya bölge adı değildir.
Dünya’nın birkaç şehir ve kasabalarında Şirvan (Kuzey Irakta, Horasan, Türkiye) adlı
şehir ve kasabalarla karşılaşmaktayız.35
Tarihçilerin çoğunluğu Şirvan kelimesinin etimolojisini incelerken muhtelif

yorumlar yapmışlardır.
1. Şirvan ismini Sarlar ve Şarlar kabile ismi ile ilişkilendirenler. Bu fikri

savunanlar Şirvan kelimesini Sarmat kabilesinin sar ve şar kelime birleşmesi olduğunu
ama zamanla telaffüz değişimine uğrayarak Şirvan şeklini aldığını söylerler.36 Şirvan
kelimesinin sonundaki van kelimesi Fars asıllı olup büyük yer ve mekân anlamındadır.37
Buna göre Şirvan Sarmat kabilesinin yurdu anlamına gelir.
2. Şirvan isminin Türk kavminden geldiğini söyleyenler. 38 Bunlar Şirvan

isminin Türk asıllı Sir, Şir, Salar, Şalar, Saruan, Sirvan, Şirvan kavimlerden geldiğini
iddia etmişler. II.-V. asırda Kuzey Derbend geçidini geçen Türk ve Fars asıllı
kavimlerin buralara yerleştiğini biliyoruz. Buralara Türk ve Fars kavimleri V.-VI.
asırlara kadar göç etmeye devam etmişti.39 Daha sonra İslâmî dönemde Emevîler buraya
Müslüman aileleri getireceklerdir.
3. Enûşirevân (531–579) isminin kısaltılmış hali olduğunu iddia edenler:

Arap kaynakları Şirvan ismini, Sâsânî hükümdarı Enûşirevân’la 40 alakalandırmışlar. 41
Aslında bu konudaki bilgileri iyi incelediğimizde Enûşirevân’ın, Azerbaycan’ın kuzey
bölgesinde Derbend şehrini onardıktan sonra buraların idaresini Şirvan hükümdarına
34
Abdurreşid el-Bakûvî, Kitab et-Telhis el-Asar ve Acaib el-Melik el-Kahhar, Şur Neşr, Bakü 1992,s,
s.67; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.23–27,
35
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.16; Mirali Seyidov, Azerbaycan Halkının Soy kökünü Düşünürken, Bakü
1989, s.59
36
İsmayıl, a.g.e., s.38; Seyidov, Azerbaycan Halkının.,s.59
37
Minorskiy, a.g.e., s.33
38
Minorskiy, Şirvan i Derbenda, s.34–35; el-Bakûvî, s.125; Seyidov, Azerbaycan Halkının.,s.58–59
39
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.22–29
40
Kelimenin telaffuzunun kolay olması için ilk kısım terk edilerek Şirvan halini almış. Bkz. el-Bakûvî,
Kitab et-Telhis, s.125
41
Belâzürî, Fütûh, s. 238; İbnü’l Esîr, I,259–260; S.Baratov, İstoriya Gruzin, Sang-Petersburg 1871,s.55;
Bünyadov, Azerbaycan., s.42–43
13
telsim ederek 42
onunla sınır bölgelerini koruması şartıyla anlaşma yaptığı
anlaşılmkatadır. 43
4. Şirler (aslan) yurdu: Alban tarihçisi Kalankatuklı Şirvan coğrafyasında

vahşi hayvanlardan kaplan, canavar ve şir (aslan) yaşadığını söylemiştir. 44 Şirvan
bölgesinin şehirlerinde Bakü’de (Abşeron yarım adasında) yapılan arkeoloji kazılarda
kaplan ve diğer vahşi havyan kemikleri bulunmuştur.45 Gobustan taş abidelerinde kurt,
kaplan ve başka vahşi hayvanlar tasvir edilmiştir.46 Bu bilgilerden faydalanarak Şirvan
isminin “Şirler yurdu” iddialarının doğruluğuna delil göstermektedir.
Sonuç olarak biz, Şirvan adının burada yaşamış Türk kavminden ve vahşi
hayvan (şir) isimlerinden geldiğini savunan görüşlerin doğru olabileceği
düşüncesindeyiz. Bu ismin Sâsânî Enûşirevân’dan geldiği şeklindeki görüş
kanaatimizce mümkün görünmemektedir. Çünkü bu bilgi, tarihî belge ve arkeolojik
kazılar sonucu elde edilen bulgularla çelişmektedir.
1.1.2. Coğrafi Bölge Adı Olarak Şirvan
Şirvan adı ilk defa coğrafi arazi ve isim olarak İran hükümdar ailesinden olan,
Partlar’ın47 döneminde Zerdüşt mabet kitabesinde Şirvan-Siran ve Sauran kelimeleri ile
telaffuz edilmişti. 48 Muhtemelen “Şirvanşah” lakabı bu ilk hükümdarın ismi ile
alakalıdır. 49 Bu dönemlerde Şirvanşahın arazileri Derbend ile Bakü şehri arasındaki
yerler idi.50 Araştırmacı ve tarihçilerin coğu, Şirvan bölgesi ile Şirvan51 şehrini biribirine
karıştırmıştır. Bunun nedeni isimlerin benzer olmasıdır.
42
Belâzürî, Fütûh, s.276;
43
İsmayıl, a.g.e., s.38; Ağali Ağayev, Akdaş Tarhinden Sahifalar, Seda Neşr, Bakı 1998, s.56.
44
Kalankatlı, Alban Tarihi, s. 31; Cihangir Zeyneloğlu, Şirvanşahlar Yurdu, İstanbul 193, s. 42,
45
Seyidov, Azerbaycan Halkının., s.68
46
ASE,“Gobustan Taş Abideleri”, Bakü 1979, III, 189; N. Kerimov, Abşeron ve Büyük Kafkas’a Seyahat,
Azerbaycan Uşak ve Gençler Edebiyat Neşr, Bakü 1957,s.126
47
Sâsânî idaresinden önce İran’ı idare eden soylu aile. Erdeşir (m.s. 224/226–241) Partlar’ın son kıralı
Erdovan’ı öldürerek İran hükümdarlığını Sâsânî soyuna geçmesini sağladı. Bkz. Movses, Dasxurasnci,
The Hstory of the Gaucasion Albanians, İngilisce trc. C.L.F. Dowsett, London 1961,s.3
48
İsmayıl, a.g.e., s.38
49
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar, s.45
50
Zeynelolğlu, a.g.e., s.45–46; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.21,48
51
Günümüz Deveçi şehri eski Şirvan şehri yakınına inşa edilmiş. Arap ve IX-X asır tarih kitaplarında
Şirvan adlı bir şehirden bahsedilmiştir. Ama XII. yüzyıldan sonra Azerbaycan’daki Moğol istilasından
sonra şehir yıkılarak yok edildi. Bkz. İsmayıl, a.g.e., s.37–38
14
Antik dönemde Şirvan adı şiir ve yazıtlarda geçmediği 52 için etimoloji
araştırmacılarının işlerini zorlaştırmıştır. İlk defa tarihi kaynaklarda Şirvan bölge ismi
olarak Ermeni tarihi kaynaklarında yer almaktadır. Bu kaynaklarda Azerbaycan’ın
kuzey bölgesinde Şirvan adlı bir bölge olduğunu görüyoruz. 53 Bir başka Ermeni
kaynağında Sâsânî idaresine bağlı on bir Alban vilayeti ve meliklerinden (Şirvan,
Derbend, Balasakan, Tevespak, Cola 54 ) bahsedilmiştir. 55 Mühtemelen bu vilayetler I.
Hüsrev Enûşirevan (531–579) zamanına kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir.
Çünkü I. Kisra Enûşirevân Derbend’i yaptırdıktan (onardıktan) sonra ismini

saydığımız yerleri Şirvan şahına 56 telsim etti. 57 Çünkü I. Kisra Enûşirevân’ın Şirvan
şahına özel saygısı vardı. Bu nedenle ona bir taht hediye etmişti.58 Sâsânîler döneminde
bir yere taht hediye edilmesi o bölge emir ve hükümdarına özel teşekkür anlamına
gelirdi. 59 Sâsânîler döneminde Azerbaycan coğrafyasında bu taht sadece Şirvan şehri
Şamahı’da vardı.60 Şamahı şehri İslam’dan önce ve sonra ticarî ve askerî şehir olarak
kullanılırdı. Müslümanlar da Şirvan’ın doğu taraflarındaki fetihlerini Şamahı şehrinden
idare ediyordu.61 Çünkü burası Şirvan bölgesinin merkezindeydi.
Gürcü kaynakları Sâsânî hükümdarı II. Hüsrev (590–628) ile Bizans kralı
Herakleios (m.610-h.20/641) arasındaki savaşları anlatırken Herakleios’un Derbend
kapılarından Sâsânî topraklarına girip Şirvan ve Güney Azerbaycan arazilerinden
ganimetler topladığını ve Şirvan’dan Gürcistan’a geçerek Gürcü kralı Stepanos (m.600–
619)’u katlettiğini bildirmektedir.62
52
Minorskiy, Şirvan i Derbanda., s.33; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.16;
53
S.T.Eremyan, Şapotrena Ptolemeya V Svyazi S İstorey Skifskogo Çarstva Prikaspiyskogo Poberejaya,
Tibilis 1966, s.76–77; Feride Memmedova, Azerbaycan’ın (Albaniyanın) Siyasî Tarihi ve Tarihi
Coğrafyası, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü 1993, s.75
54
Enûşirevân döneminde burası Derbend topraklarına katılmıştır. Bkz. Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.17,24
55
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.17
56
Şah, bir bölgenin en büyük mülkü idaricisi şah idi. Bkz. Bünyadov, Azerbaycan., s.62
57
Belâzurî, Fütuh, s.276; Zeynelolğlu, Şirvanşahlar, s.44–45,
58
Yâkût, V, 361;
59
Fazili, Atropatena.,s.150
60
Yâkût, V, 361
61
Nesirov, a.g.e.,s.54
62
E.S. Takayşvili, İstoçniki Qruzinskih Letppisey, Tiflis. T.y.,s.42
15
Yukarıdaki bilgileri incelediğimizde II. Hüsrev döneminde Şirvan, güney
Azerbaycan ve Arran’dan ayrı bölge olarak gösterilmiştir. Bu da bizlere İslam’dan önce
Şirvan adlı bir bölgenin olduğunu göstermektedir.
Sonuç olarak, ilk dönem Ermeni, Gürcü ve Azeri kaynaklarına baktığımızda

Azerbaycan’ın kuzeyinde Şirvan adlı yarı bağımsız bir devletin olduğu kanaatine
varmaktayız.63 İslâm’a kadar Şirvan devleti Sâsânî, Bizans ve Hazar idaresi altında hep
yarı bağımsız olmuştur
1.1.3. İslam’dan Önce Şirvan Yöneticilerinin Bu İsmi Alma Sebepleri
İslam’dan önce Şirvan bölgesini Şirvanşah lakaplı idareciler yönetmiştir.

Genelde hükümdarlar Derbent’te ikamet eder ve devleti buradan idare ederlerdi. Çünkü
buradaki kaleler sağlam olup geçit yolu üzerinde idi.
Şirvan’ı hangi soyun, ne zaman ve kaç yıl idare ettiği tarihçilerce tartışmalıdır.
Şirvan soyu hakkında tarihçilerin görüşlerini birkaç grupta sıralayabiliriz. Ama şu bir
gerçektir ki; Şirvan’ı idare eden tüm hükümdarlar Şirvanşah lakabı ile yönetmişlerdir.64
1. Şirvanşah soyundan geldiğini iddia edenler: Vassiliy Vladimiroviç

Barthold’a göre Mezyedilerden65 önce Şirvan’ı Şirvanşahlar sülalesi idare etmişti. Ona
göre Sâsânîler Şirvan’ı istila ederken buraları Şirvan sülalesi idare ediyordu.66 Ancak
Barthold, bu sülalenin hükümranlığa nasıl geldiği hakkında bilgi vermemektedir.
Belâzurî, Şirvanşah adını ilk defa I. Kisra Enûşirevân’ın Doğu Kafkasya’ya

tayin ettiği şahlar arasında sayar. 67
İbn Hurdazbih ise Azerbaycan’da Sâsânî
hâkimiyetini kuran I. Hüsrev Erdeşir’in (224/226–241) kendine bağlı vilayet
hâkimlerine verdiği ünvanlar arasında “Azerbazgan-şah, Şiriya-şah vb.” olduğunu
63
Takayşvili, İstoçniki,s.42
64
Belâzürî, Fütûh, s.196; W.Barthold,“Şirvanşah”, İA, İstanbul 1979, XI, 573; Zeynelolğlu,
Şirvanşahlar, s.3
65
Şirvanşah Mehrani ailesinden sonra Şirvan’da hükümdarlığa geçen Arap asıllı soy.
66
M.H. Nemetova, K İstotii İzuçeniya Şirvana XIV- XVI Vekov, Bakü 1959, İzdatelctvo Akademi nauk
Azerbadjanskoy, s.9.
67
W. Barthold,“Şirvanşah”, İA, İstanbul 1979, XI, 573; Belâzürî, Fütûh, s. 276; Hurdâzbih, s. 117.
16
söyler.68 Her ne kadar bu eyaletler Alban toprakları dâhilinde kabul edilmişlerse de, her
bölge kendi aralarında Albaniya yönetiminden bağımsız olmuştur. Her bölgeyi tanınmış
aileler idare ediyordu.69
2. Sâsânî ailesi diyenler: Pahamov, Sâsânîler döneminde Şirvan’ı Şirvanşahlar

sülalesi değil de, Sâsânî hükümdarlarının tayin ettikleri valiler idare ediyordu.70 Buna
göre belli bir aile söz konusu değildir.
3. Başka soydan gelen diyenler: El-Bakuvî, Şirvanşahların Behram Gurun

soyundan geldiğini iddia etmiştir.71
Sonuç olarak, Kisra I. Enûşirevân’da (531–579) Derbend şehrindeki hisarları

onardıktan sonra Kura ile Derbend arasındaki küçük beylikleri yok edip bu bölgelerin
idaresini Şirvan hükümdarına bıraktı. 72
İslâmî dönemde bu bölgeler (Derbend,
Balasakan73, Cola, Taberasaran, Hızı) Şirvan devletine dâhil olup74, Şirvanşah tarafından
idare edilirdi.
1.1.4. Şirvan’ın İslam’dan Sonraki İdaresi
Şirvan bölgesi, Müslümanlar döneminde Kafkas’ın en büyük ve en gözde

ülkesi olmuştur.75
1.1.4.1. Hülafâ-yi Râşidîn Dönemi
Müslümanlar tarafından Kafkas ülkelerine düzenlenen fetihlerin ilk yılında

Şirvan bölgesi İslam’la tanışmış oldu. Müslümanlar ilk defa burada Şirvan hükümdarı
Şehriyar’la76 Derbend sınırlarında karşılaştılar ve sınırın muhafazasını ona bıraktılar. 77
68
Hurdâzbih, s.17; Yâkût, IV, 286; Mes’ûdî, I, 192–193; Fazili, s.148; Bünyadov, Azerbaycan., s.40;
Aşurabayli, Şirvanşahlar., s.17; Gurbanov, a.g.e.,s.61.
69
A. Zeki, Velidi Toğan, “Arran” İA, I, 597; Cemal Reşid Ahmet,a.g.e.,s. 48.
70
E.A.Pahamov, Kratkuy Kurs İstorii Azeribaydjan, Bakü 1923, s.25.
71
el-Bakûvî, a.g.e.,s.125.
72
Belâzürî, Fütûh, s.276.
73
Aşurabeyli burayı Beylakan şehri olduğunu söylüyor. Bkz. Aşuranbeyli, Şirvanşahlar, s.31.
74
Patkanov, Armiyanskaya Geografiya VII v, Sang-Petersburg 1877, s.37; Aşurabeyli, Şirvanşahlar.,
s.17,31.
75
Bakıhanov, Gülistan., s.13
76
İran şahları kendilerine “Şahenşah” adını vermişlerdi. Şahenşahtan sonra ikinci rütbe ise “Şehridarlar”
idi.Bkz. Fazili, Atropatena.,s.152.
17
Şirvanşahı Şehriyar78/Şehribaraz79 Süraka b. Amr’la savaşmadan şehri ona teslim etti.
İslam tarihçileri Şirvanşahını farklı isimlerle (Şehriyar 80 , Şehriberaz 81 , Şehranraz)
isimlendirirler. Bu dönemlerde Şirvanşahı Mehrani82 ailesine mensup olmasına rağmen
II. Hüsrev’in daveti üzere Hıristiyanlığı kabul etmişti.83
1.1.4.2. Emevîler Dönemi
Emevîler (662–750) zamanında Şirvan bölgesini Meharani sülalesinden olan

Cavanşir (638–680) yönetiyordu. 84
Hazar baskınlarına karşı Bizans’tan yardım
alamayacağını anladığı için Emevî Halifesi Muaviye ile sulh yaptı. 85 Cavanşir ile
Muaviye arasındaki ahit Cavanşirin ölümüne kadar devam etti.86 Canaşir’in ölümünden
sonra tahta kardeşi Varaz-Trdat geçti.87
Halife I.Yezid (680–683) kardeşinin yerine geçen genç I.Varaz-Trdat’ı (680–

699) doğu vilayetinin hükümdarı gibi tanıdı.88 I.Varaz-Trdat’ı vergilerin azaltılması için
Bizans’a gitti. II. Justin Konstantinapol’a kendisini ziyarete gelen Varaz-Trdat’ı ve
oğullarını hapis edip, 5 yıl yanında tuttu.
Fırsatı iyi değerlendiren Monofizit Ermeni kilise onların bu ziyaretini hiyanet

olarak halifeye bildirdi. Halife Abdülmelik b. Mervan’ı kandırmayı başardı. Cünkü
Ermeni ve Ablan kilisesi arasında Monofizit ve Diofizit çekişmeleri durmak bilmiyordu.
Halife aldığı bir karar sonucunda 705’de Varaz-Tridat’ın Şirvan hükümdarlığına son
77
Taberî, IV, 156; İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye, VII, 116–
117; İbnü’l Esîr, III, 28. Zeynelolğlu, Şirvanşahlar, s. 46–47.
78
Şehriyar, şah, hükümdar ve memleket şahı anlamındadır. Bkz. V.F.Buchner, “Şah”,İA, İstanbul 1993,
XI, 272–273
79
İki sözün birleşmesinden meydana gelmiş. “Şehr”, şehir ve ülke, “beraz” ise fars asıllı olup “layık
olmak ve yaraşmak” anlamındadır. Bkz. Nesirov, a.g.e.,s.63–66.
80
Taberî, Şehriyar hakkında onun Fars kökenli Alban memleketinin hükümdarı ve nesep bakımından
Şamı idare eden Yahudileri katleden şahsın soyundan geldiğini söylemiştir. Bkz. Taberî, IV,156
81
Mahmûd Şit Hattab, Ermeniyye biladi'r-rum, Beyrut 1990/1411, s.60–61.
82
Meharani ailesi Sâsânîler döneminde soylu Fars kabilesidir. Sâsânîler ile akrabalıkları vardır. Tahminen
bu kabile VI. ve VII. asırda Kuzey Azerbaycan bölgesine hâkim olmuşlardı. Bkz. Bünyadov,
Azerbaycan., s.58
83
Baratov, İstorya Gruzin, s.69–70.
84
S.T.Yeremyan, Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv, Moskova 1958, s.323.
85
Moiseya, İstoriya Agvan, s.128; Z.Bünyadov, Azerbaycan., s.76.
86
Cavanşir, Bizans taraftarı olan Alban hükümdarları tarafından 681 yılında suikast ile öldürüldü.
Moiseya Kagankatvaçi, İstoriya Agvan, s.185; Z.Bünyadov, Azerbaycan., s.100.
87
Moiseya Kagankatvaçi, İstoriya Agvan, s.185.
88
A.g.e.,s.186–187.
18
verdi. Bu yıldan sonra Şirvan bölgesi Emevî hilafetine bağlı bir emirlik oldu.89 Daha
sonra Mesleme b. Abdülmelik valiliği döneminde Derbend şehrini ele geçirdikten sonra
buraya Suriye halkından divana bağlı maaşlı 24.000 aile yerleştirdi.90 Bu tarihten sonra
Şirvan sınırları Arap askerleri muhafıza edecektir.
1.1.4.3. Abbâsîler Dönemi
IX. asırda hilafet ordusu Azerbaycan coğrafyasında sürekli güç kaybediyordu.

Halife birliklerinin güç kaybetmesini fırsat bilen Arap kabileleri halifeye vergi
vermeyip isyan ettiler.91 İsyanlar sonrası Arap kabileleri bağımsızlıklarını ilan ederek
yeni devletler kurdular. Bu devletlerden biri de Şirvan bölgesinde hükümdarlığını ilan
eden Arap asıllı Şirvanşah’ı Yezid b. Mezyed eş-Şeybaninin kurduğu devlettir.92
2. Şirvan’ın Coğrafi Yeri
Muhtelif tarih kaynaklarında Şirvan bölgesinin yeriyle ilgili farklı bilgilere

rastlamaktayız. Tarihçiler bir yeri Şirvan olarak isimlendirirken veya Şirvan bölgesine
dâhil olan bir yeri başka bir isimle zikrederken farklı hususları göz önünde
bulundurmuşlardır. Şirvan bölgesinin bu ismi alma sebebi olarak şu görüşler ileri
sürülmüştür:
1. Burada yaşayan belli bir milletin adından dolayı bu ismi aldığı

sanılmaktadır. Tıpkı Türklerin yaşadığı yerlere Türkistan, Gürcülerin yaşadığı yerlere
Gürcistan, Moğolların yaşadığı yerlere Moğolistan denilmesi gibi. Buna göre Şirvan
belli bir kabilenin yaşadığı yer demektir ki bunun izahı şu şekildedir:
Şirvan kelimesi tarihte kuzey Azerbaycan’da yaşayan Sarmatlardan

gelmektedir. Bu kabileye mensup olanlara sar ve şar denilirdi. Van kelimesinin kökeni
Farsça olup anlamı büyük yer ve mekân demektir. 93 Şarvan kelimesinin Şar ve Van
kelimesinin birleşmesinden oluşup manası Şar kabilesine mensup olanların yurdu
89
Moiseya Kagankatvaçi, İstoriya Agvan, s.259–260; Bünyadov, Azerbaycan., s.103–104.
90
Belâzürî, Fütûh, s. 209; Kudâme b. Ca’fer, a.g.e., s. 332; Barthold, Rabotı Po İstoriçeskoy Geografii, s.
421.
91
92
V.Minosrky, A History of Sharvan and Darband, s.22
93
Minorskiy, Shirvan i Darbanda.,s.33
19
demektir.94 Şarvan kelimesi zamanla Şirvan şeklinde söylenir olmuştur. Şirvan ad ilk
defa İran’ın Parf 95 şahlarının hâkimiyeti döneminde, Zerdüşt mabedinin kitabesinde
Sirvan/silvler96 ve Saruan şeklinde geçmektedir.97
2. Şirvan’ın belli bir coğrafi havzanın ismi olduğu görüşü. Etrafı dağlar,
nehirler, deniz, göl gibi muhtelif yeryüzü şekilleri ile çevrilmiş olan coğrafi havzaya
Şirvan denilmiş olabilir. Bu şekildeki bir tanımlamaya Şirvan bölgesi büyük ölçüde
uymaktadır. Zira Şirvan bölgesinin güneyinde Kura nehri, güneydoğu ve doğusunda
Hazar denizi, kuzeyinde Kafkas dağları, batısında Ermenistan ve Gürcistan
bulunmaktadır. Bu yüzden biz de Şirvan bölgesini öncelikle coğrafi bir havza olarak
kabul etmekteyiz. Tarihte de Şirvan’ı bu anlamda kullanan kaynaklar vardır.
a) İran Kisra I. Kubad (488–531) zamanında valiler tarafından yönetilen ve

Şaruvan diye isimlendirilen topraklar Şirvan havzasını ifade ediyordu. Bu dönemde
Şirvan toprakları güneyden kuzeye doğru Kura’dan Derbend’e, güneyden batı
istikametine doğu da Derbend’den Hursan Kalesi’ni98 de içine alacak şekilde Abşeron
Yarımadası’na99 ve oradan da Kafkas sıradağları boyunca devam ederek Kura nehrine100
kadar uzanıyordu.
b) Gürcü kaynakları II. Hüsrev ve Herakleios dönemlerinde (603–628) Arran

ve Şirvan toprakları uğrunda yapılan savaşlarda Azerbaycan’ın kuzey bölgesinden
Şirvan diye bahsetmiştir.101
94
İsmayıl, a.g.e., s.38; Seyidov, Azerbaycan Halkının ., s.59
95
Parf, Sâsânî hanedanından önce İran’ı idare eden soylu aile.
96
Albaniya’nın kuzeyinde ilk zamanlar yaşamış kabile ismidir. Şirvan ismini buradan almış olabilir. Bkz.
S.S.Aliyarov, Y.M. Mahmudov, Azerbaycan Tarihi Üzere Kaynaklar, Azerbaycan Üniversitesi Neşr,
Bakü 1989, s.25–27
97
Zerdüşt mabedin kitabesinde Şirvan/silvler ve Saruan şeklinde yazılıdır. Bkz. İsmayıl, a.g.e., s.38
98
Şimdiki Bakü şehrine yakın bir bölgedir. Buraya halk arasında Beşparmak dağları ve yani Hızırı Zinde
de denir. Bkz. Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.18
99
N. Kerimov,, Abşeron’a ve Büyük Kafkas’a Serhet, Azerbaycan Uşak ve Gencler Edebiyatı Neşiriyatı,
Bakü 1957, s. 37
100
S.T.Eremyan, Şapotrena Ptolemeya V Svyazi S İstorey Skifskogo Çarstva Prikaspiyskogo Poberejaya,
Tibilis 1966, s.76–77; ASE, “Şirvan”, Bakü 1976, X, 540; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.21
101
F.İ. Uspenskaya, İstoriya Vizantiyskoy İmperii, Leningrad, 1927, I.s.192 ;Puqulesvskaya,N.V.,
Vizantiya i İran na Rubeje VI i VII vv, Moskova,1945,s.189; E.S. Takayşvili, İstoçniki Qruzinskih
Letppisey, Tiflis. T.y.,s.23,42; Bünyadov, Azerbaycan., s.45; Gurbanov, a.g.e.,s.36
20
c) Hamidullah Gazvini, “Şirvan ülkesi, Kura sahilinden Bâbu’l Ebvaba kadar
olan yerdir” şeklinde bilgi vermektedir.102
d) Mes‘ûdî, Abşeron yarımadasında “Hızır Zinde”103 yakınlarındaki Beşparmak

dağlarını Şirvan dağı olarak isimlendirir. Hazar denizine Cilan denizi der ve bu
yakınlardaki yerleşim yerinin adının da Şabran/Şaberan şehri olduğunu bildirir.104
e) Yâ’kûbî’ nin “Azerbaycan-ı Ulya” 105 , İbn Havkal’in “Arraneyin” 106 diye
ayırdıkları kuzey coğrafi bölge Şirvan arazisidir. Çünkü Arran, coğrafi olarak
Azerbaycan’ın orta bölgesinde yer aldığı için söylenilen bu iki tabirden kesinlikle Arran
kast edilmemektedir.107 Çünkü Sâsânî-Bizans savaşının galibi Herakleios, soğuk hava
koşulları yüzünden kışı, ordusu ile beraber Şirvan’da değil de Arran’da108 geçirmiştir.109
Yukarı Arran toprakları kuzey-doğuda Derbend’den başlayarak batı’da Tiflis sınırlarına
kadardır.110 Aşuranyli, Yâ’kûbî’nin Azerbaycan-ı Ulya dediği Kura nehri ile Hazar deniz
arasındaki arazilere Şirvan adını vermiştir. 111 Mes‘ûdî, Şirvan’dan bir ülke olarak
bahsederek buranın coğrafi büyüklüğünü “ Şirvan’ı gezmek için bir aya ihtiyaç
olduğunu” vurgulamıştır.112
f) Şirvan arazisinin sınırları karışık olduğundan Arap, Azeri, Rus ve Yunan

kaynaklarında Şirvan’ın kesin sınırı belirtilmemiştir. Hatta Orta çağ Arap, Ermeni ve
Fars müellifleri Hazar’ın batısına, Kura’nın doğu ve Kafkasya’nın bir hissesine Şervan
102
103
Burası rivayete göre Hz.Musa ile Hızır(a.s) görüştüğü yerdir. Bkz. Hamdi Yazır, Kur’an-ı Kerim ve
Yüce Meal, s,310, Kehf süresi,18/61; İstahrî, s.123
104
İbn Hurdazbih, s.122,124; N.M.Velihanlı, IX-XIIı Asır Arap Coğrafyaşunas –Seyyahların Azerbaycan
Hakkında, Bakü 1974,s.18–19;
105
Ya’kûbî, II, 271–272
106
İbn Havkal, s.250
107
Günümüzde halk anlayışında Arran, Azerbaycan coğrafyasının orta bölgeleri anlamında kullanılıyor.
Ve burası kışın diğer kuzey bölgesine nispeten sıcak olur.
108
Ahmet Kisrevi Tebrizi Arran hakkında şöyle demiştir. Arran, Azerbaycan’ın dâhilinde olup Geniş
topraklara sahip bir bölgedir. Kelimenin aslı Arogdan olup Ar’dan türemiştir. Bu yer Azeri, Ermeni ve
Arami dillerinde “Sıcak yer” anlamındadır. Sami lisanında kurak ülkelere Harran veya Arran denir. Bkz.
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar, s. 29–30; Patkanov, İstoriya Akvama, Sang-Petersburg 1861,s.136;E.S.
Takayşvili, İstoçniki Qruzinskih Letppisey, Tiflis. T.y.,s.42
109
K.Patkanov,İstariya,s.125-135; E.S.Takayşvili, İstoçniko Qruziniskih Letopisey, Tiflis, t.y.,s.42;
Knyaz, Baratov, İstoriya Qruzii, Sang-Persburg 1865, s.69
110
İstağri,108; Cemal Reşit Ahmet, a.g.e.,s.45
111
Barthold, “Şirvan”, İA, XI, 572; Aşurabeyli, Bakü Şeherinin.,s.85
112
ASE, “Şirvan”, Bakü, 1976X,540;
21
ve ya Şirvan demişlerdir. 113 Bir başka Orta çağ Ermeni 114 , kaynayğında ise Hazar
denizinin batı sahilinden başlayarak Kura nehrinin doğusuna yerleşen kadim
Albaniya’nın ya da Orta çağ Arran’ın115 bir kısmına (kuzeyine) Şirvan adını vermiştir.116
Bir başka ifadeyle kuzey de Bâbü’l Ebvab, batıda modern Şeki117, doğuda Bakü şehri ve
güneyde Kura nehri ile çevrilmiş dağlık bölgeye Şirvan yahut Şervan denmiştir.118
g) Arap tarihçilerinden Yakubi, Şirvan’ın güney sınırını şöyle belirtmiştir.“

Müslümanlar korkulu düşmanları Hazar birlikleri ile yaptıkları savaşta, Berde’ye
çekilmek zorunda kalmışlardı. Yeniden takviye güç alan İslam birlikleri, düşman
üzerine saldırarak Berzene119 (Berdiç)120 üzerindeki köprüyü geçip Şirvan topraklarına
girdiler”121. Yazar burada yapılan savaşla beraber kuzeyde Şirvan sınırını da belirtiyor.
Anlaşıldığı kadarıyla Şirvan ismi özelde müstakil, idarî yönetimde ise hep Arran veya
Azerbaycan ismi altında zikredilmiştir. Şirvan’ı yöneten Şirvanşahları, IX. asra kadar
Azerbaycan ve İrmeniyye valiliğine bağlı olmuştur.122 Bu tarihe kadar Şirvanşahları hep
yarı bağımsız olmuştur.
h) Tarihçiler Albaniya ile nerelerin kast edildiğini yıllarca tartışmışlarsa da,

fikir birliğine varamamışlardır. Nihayet bu tartışma XIX. asrın ortalarında sonra erdi.
Rus tarihçi M. Yankovski 1846 yılında muğlâk olan Albaniya meselesini çözmüştür. O,
Potelemey ve Strabo’nun eserlerinden örnekler vererek Albaniya’dan kastın Şeki,
113
Aşurabeyli, Bakü Şehrinin., s.16
114
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar Yurdu, İstanbul 1931,s.28
115
Müslüman tarihçiler Arran’la kadim Albaniya bölgesini kast etmişler. Bkz. A. Zeki Velidi Toğan,
Arran, İA, İstanbul 1993, I, 596–598; Yâkût, II, 132
116
ASE,“Şirvan” Bakü 1976, X, 540–541; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.21;Zeynelolğlu, Şirvanşahlar.,
s.41
117
Şeki, Z.Bünyadov’un son tetkiklerinden sonra Azerbaycan coğrafyasında iki Şeki şehri olduğunu
bildirdi. Bu şehrin biri güney Azerbaycan’da diğer ise kuzey Azerbaycan’da idi. Güneyeki Şeki şehrinin
ne zaman yıkıldığı kaynaklarda net değildir. Modern Şekki şehri halen Şirvan topraklarında varlığını
devam ettirmektedir. Bkz.Bünyadov, Azerbaycan., s.176
118
W.Barthold, “Shirwan”, EI, IX, Leiden 1997, 487
119
Yâkût, IV, 307, Bakıhanov, Gülistan., s.12; Naile Velihanlı, IX-XII Asırda Arap Coğrafyacıları., s.72
120
Yâkût, I, 382, Belâzürî, Fütûh, s.286
121
Yâkût, I, 382, Belâzürî, Fütûh, s.286; Balayev, Azerbaycan Tarihi s, 122; Ali İpek, İlk İslami
Dönemde Azerbaycan (632–750), (Basılmamış Doktora Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimleri
Enstitüsü, İstanbul 1999,s. 78
122
22
Şamahı ve Bakü civarının kuzey Azerbaycan bölgesi olduğunu savundu.123 Umumiyetle
Albaniya’nın kuzey kısmı Şirvan olarak adlandırılmıştır.124
3. Şirvan bölgesinin bu ismi buraya hâkim olan belli bir yönetici sınıfından
aldığı görüşü. Şirvan şahı denilen yöneticinin hâkim olduğu yerler Şirvan bölgesi olarak
adlandırılır.
a) Tarih’in her döneminde, yaklaşık olarak m.s III.-IX. asırları arasında

bağımsız Şirvan devletini Şirvanşahlar lakaplı hükümdarlar idare ettiği için bu bölgeye
Şirvanşahlar yurdu denmiştir.125
b) Minorski Şirvan’ı idare eden ilk soyun Şirvanşahlar olduğunu söyleyerek,

bu ailenin bin yıla yakın iktidarda kaldığını vurgulamıştır.126
c) Sara Aşurabeyli ise Şirvanşahların yerli halktan olmayıp, büyük ihtimalle

Sâsânî hükümdarlarına akraba, ya da çok güvendikleri bir aile olduğunu söylemiştir.127
4. Şirvan isminin belli bir hâkimiyet bölgesi olduğu görüşü. Çeşitli devletler
hâkim oldukları toprakların siyasî, askerî, ekonomik, sosyal, etnik özelliklerini de
dikkate alarak çeşitli bölgelere ayırmışlardır. Şirvan bölgesine hâkim olan Bizans, İran
ve Arap yöneticiler de benzer maksatla bölgeyi Şirvan olarak isimlendirmiş olabileceği
gibi Şirvan ismini zikretmeden başka bir bölgeye bağlı olarak da zikretmiş olabilirler.
Bunun sebebi Şirvan bölgesinin daralma veya büyümesi değildir. Yöneticilerin bir
bölgeyi farklı taksime tabi tutmalarıdır. Bunların muhtelif örnekleri vardır:
a) İrmeniyye’nin 363 ve 387 yılları arasında Sâsânî ve Bizans arasında

taksiminden sonra, Şirvan ve Arran bölgeleri İran hanedanının payına düşmüştü. Bu
dönemden bahseden eserlerde Şirvan bölgesi müstakil olarak değil Arran’ın bir bölümü
olarak tanıtılmıştır.128
123
M.Yanovski, Kafkazskaya Albania, Sang-Petesburg 1905,s.134
124
125
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.23; Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s.38
126
Aşraneyli, Şirvanşahlar., s. 51
127
A.g.e., s.52;
128
Barhold, “Şirvan” İA, XI,571; Kalkaşendî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Ali, Subhu’l A’şâ fi Sınâati’l İnşa,
Neşr, M.Hüseyin Şemsuddîn, Kahire 1913, IV, 364; Bakıhanov, Gülistan., s.11
23
b) İstahrî ve İbn Havkal Azerbaycan, İrmeniyye, Arran ve Şirvan’ı tek iklim ve
tek memleket kabul etmişlerdir. 129
Çünkü Hülafâ-yi Râşidîn döneminde
Azerbaycan’daki askerî ve idari faaliyetler Kûfe valiliğine bağlı, tek emir tarafından
idare ediliyordu. 130 Arap müellifler İrmeniyye ile Azerbaycan’ın, Şirvan ve Arran’ın
idaresini birleştirip bir valiye tevdi ederek, bu yerlerin yöneticisine “İrmeniyye” bazen
de “Azerbaycan” valisi adını vermişlerdir.131
c) Abdülmelik b. Mervan kendi zamanında yönetim sistemini değiştirerek,

Şirvan bölgesini el-Cezire’nin valiliğine bağlamıştır.132 İlk vali Muhammed b. Mervan
olmuştur. 133 Abbasiler zamanında bu sistem devam etmiştir. Abbasiler döneminde
Şirvan bölgesinin bağlı olduğu el-Cezire’in ilk valisi Ebû Cafer el-Mansurdu.134
d) Arap coğrafyacıları İrmeniye bölgesini dörde ayırırlar. Birincisi İrmeniyye135

bölgesinedeki Kafkasya şehir ve vilayetlerini (Arran, Tiflis, Berde, Kabele, Şirvan)
buraya dâhil etmişler. 136
el-Makdisi, bu birinci bölgeyi “İklimur’r-Rihab” diye
isimlendirmiş ve buraların iklimi ve coğrafi özellikleri üzerinde durmuştur.137
e) İslâm coğrafyacıları Arran bölgesini Azerbaycan’dan saymışlardır. Bu

bağlamda tarihçi Ebû Dulef, Muğan ve Bakü’ye geldiğinde “Azerbaycan’a geldim”
diyerek Şirvan bölgesini Azerbaycan olarak tanıtmıştır.138 Arran şehirleri olan Gence,
Berde, Beylegan ve Şemkir Azerbaycan topraklarındandır. Bu şehirlere Şirvan
vilayetini eklememiz gerekir.139 Çünkü bu şehirlerden Bedre ve Şemkir nispeten Şirvan
bölgesinin içindedir. 140 Nitekim Şirvan isminin zamanzaman Arran bölgesi yerine
129
İstahrî, s.108; Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, s.29; Toğan, “Azerbaycan”, İA, II, 94
130
Wellhausen Julius, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş,( trç, Fikret Işıltan), İstanbul 1960, s.98; İpek,
a.g.e.,s.6.
131
Toğan, “Azerbaycan”, İA, İstanbul 1993, II, 98
132
Bünyadov, Azerbaycan., s.136
133
İbnü’l Kesîr, V,70
134
Halife b. Hayyat, s.412–414; Ya’kubî, II, 351–358; Taberî, VIII, 351; Mes’ûdî, III, 270; İbrahim
Sarıcam, s.379. Kalkeşendî, Subhu’l-A’şâ, IV, 353
135
Arap kaynaklarında İrmeniyye bölgesi dörd’e bölünerek anlatılmış. Bkz, Hurdâzbih, el-Mesalik ve-l
Memalik, 122; Kudame, Kitâbü'l-harac, s.272; Hattab, İrmeniye Bilâd., s.9; Belâzürî, Fütûh, s. 272–273;
Mustafa Tavukçuoğlu, “Fütûhu’l-Buldan’a Göre Fetihlerden Sonraki Faaliyetler,” Sakarya Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, say IX, Konya 2000, s.41–79
136
Hurdâzbih, el-Mesalik ve-l Memalik, 122; Belâzurî, Fütûh, s.273;
137
Makdisî, Ahsenu’l Takâsim, s.373–374
138
Toğan, Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası., AYB, I,37; İpek, a.g.e.,s.7
139
Veliyev Baharlı, a.g.e.,s. 47
140
Barthold, “Şirvan”, İA, XI, 571; İstahrî, s.112; Kalkaşendî, Subhü'l-a’şa, IV, 364; İpek, a.g.e., s.9
24
kullanıldığı da görülür 141 . Bir başka yerde Şirvan ismi Azerbaycan’la bir arada
zikredilir.142
f) Şirvan bölgesi, İslamî dönemde Sâsânî arazi taksimatına göre Azerbaycan

kuzey-batı arazisine dâhil idi. Çünkü bu arazi İrmeniyye, Kafkas ve Orta Asya’ya açılan
bir kapı idi. Araplar idari işleri ve yönetimi tıpkı Sâsânîler 143 gibi yerli sülale ve
idarecilere bıraktılar.144 İç işlerinde serbest bırakılan hükümdarlar sadece valilerin emri
üzere vergi toplama ve şehir müdafaalarında askerî birlik toplamakta valilere bağlı idi.145
h) Kosey Kalanlatuklu, Albaniya’nın doğal zenginliklerini anlatırken neft, tuz,

pamuk, ipek vb. özelliklerinden bahsetmiştir. Aslında Alban coğrafyasını
incelediğimizde sadece Bakü şehrinden yani Şirvan bölgesinde neft ve tuz olduğunu
görmekteyiz.146
5. Şirvan’ın Azerbaycan ve Arran’dan mustakil bir bölge olduğu görüşü.

Şirvan’ın, Azerbaycan ve Arran’dan ayrı bir yer olarak zikredilmesi, Şirvan bölgesinin
müstakil bir yer olduğunu gösterir. Şirvan bölgesinin şehirleri Azerbaycan veya Arran
içinde gösterilirse de ayrı bir yer değildir. Aynı şekilde Şirvan denilip de Azerbaycan
veya Aran da kastedilebilir. Bu taktirde de Şirvan bölgesi müstakil bir yer değildi:
a) Yerli tarihçilerin kadim Azerbaycan (Albaniya) olarak isimlendirdikleri

bölge kuzey bölgeleridir. 147 Şirvan’ın bir diğer sınır bölgesi “Albaniya” adı altında
Dağıstan148 sınırlarında sona erer.149
141
İstahrî, a.g.e.,s. 90; İbn Havkal, s,244; Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s.3
142
İpek, a.g.e.,s.9
143
İslam’dan önce Sâsânî ve Bizans bölgedeki idari yönetimin kolay olması için bölgeyi sepehbutlara
bölerek idare etmişlerdir. Bkz. Ed-Dinaveri, Ahbaru’t-Tıval, s.69; N.V.Piqulecskaya, Qoroda İrana v
Rannem Srednevekove, Moskova,1956,s.173; Aydın Balayev, Azerbcyan Tarihi, Bakü 1993, s. 108;
Abbas Gurbanov, Abbâsîler Döneminin ilk Asrında Azerbaycan (1332-323/750-874), Basılmamış
Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007, s. 53; İpek, a.g.e.,s.6
144
Mustafa Demirci, İslam’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi, İstanbul 2003, s.427; Fazili,
a.g.e.,s.147
145
Fazili, a.g.e., s.132; Zeyneloğlu, Şirvanşahlar., s.49
146
Moses Kalanlatlı, Alban Tarihi, s.31; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s,21; Neriman Babayev, Rafik
Nerimanov, Berde Tarihin Aynasında, Elm ve Heyat Neşr, Bakü 1998, s.33; Mehmet Zıllîoğlu, Evliyâ
Çelebi Seyâhetnâmesi,(çev. Zuhuri Danışman), Zuhuri Danışman Yay, İstanbul, 1970, IV, 298
147
E.Bünyadov, Yardımlı İlinden Bulummuş Arkeoloji Malzemeler, Azerbaycan SSR Elimler
Akademiyası Neşr, Bakü 1963, s.10; M. H. V. Baharlı, Azerbaycan (Fiziki-cografi, etnogarafi ve iktisadi
oçerik),Azerbaycan Nesriyat, Bakü 1993,s.112.120
25
b) İslam coğrafyacıları arasında Arran’ın 150 Azerbaycan coğrafyasına dâhil
olduğunu söyleyenler olduğu gibi Arran’ı Azerbaycan’dan ayıranlarda vardır. Yerli
tarihçiler Arran bölgesini Azerbaycan’dan ayırırlar. Çünkü Azerbaycan’ın güneyi
Arran, kuzey ise Şirvan olarak bilinmektedir.151
c) Ya’kubî, Azerbaycan şehirlerini sayarken, önce yalnız Arran’ı, İslam’dan

sonra İmeniyye’nin de idari merkezi olan Berde’yi bunlar arsında sayarak buraya
“Azerbaycan-ı Ulya” adını verir152. Yâ’kût ve Kazvini Arran’dan Kura ve Araz nehri
arasındaki vilayet olarak bahsederek, buraya bağlı şehir ve kasabaları saymışlardır.153
Bir başka yerde Yâ’kût Şirvan bölgesinin sınırlarının Berde hudutlarından başlayarak
Derbend topraklarına kadar olduğu belirtir.154 Orta çağ Ermeni,155 Arap ve Fars tarihçiler
Hazar denizinin batı sahilinden başlayarak Kura nehrinin doğusunda yerleşen kadim
Albaniya’nın ya da Orta çağ Arran’ın156 bir kuzey kısmına Şirvan adını vermişlerdi.157
d) Şirvan şehirleri, Arap kaynaklarının çoğunluğunda Arran şehirleri arasında

sayılmıştır. Bu kaynakları dikkatle inceldiğimizde ismi geçen, şehirlerin hepsi Kura
nehrinin sol sahilindeki şehirlerdir. 158 Yani “Azerbaycan-ı Ulya” şehirleridir. 159 Bu
nedenle kuzeydeki Arran şehirlerinin Şirvan şehirleri olduğunu söyleyebiliriz.160 Sadece
kuzey kustahlığında 161 on bir şehir vardı. 162 Kısacası Arap kaynaklarında Şirvan ve
Arran bölgeleri iç-içedir.163
148
Dağıstan, Albania topraklarına dâhil değildir. Bazı tarihçiler Dağıstan’ı Albaniya ile alakalandırmaları
yanlıştır. Bkz. Memmedova, a.g.e., s. 143; Kerim Oder, Azerbaycan, Boğaziçi Yay, İstanbul 1982, s.33
149
Bakıhanov, Gülistan.,s.11; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.16
150
İslam’dan sonra Arran Kura ve Araz arsındaki bölge olarak anlaşılmıştır. Bkz. A. Zeki, Velidi Toğan,
“Arran” İA, I,597; Abdülkerim Özaydın,“Arran” DİA, III, 394
151
Fazili, a.g.e.,s.35
152
Ya’kûbî, II, 271–272
153
Yâkût, II,132; el-Kazvini, Nüzhetü'l-kulub, s.91; İsmayıl, a.g.e.,s.51
154
Yâkût, V, 361
155
Zeyneloğlu, Şirvanşahlar, s.28
156
Müslüman tarihçiler Arran’la kadim Albaniya bölgesini kast etmişler. Bkz. A. Zeki Velidi Toğan,
Arran, İA, İstanbul 1993, I, 596–598; Yâkût, II, 132
157
ASE,“Şirvan” Bakü 1976, X, 540; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.21; Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s.41
158
Mukaddesi, a.g.e., s.234; İbn Havkal, Suretü'l-arz, s. 242
159
Mukaddesi, a.g.e., s.138; İbn Havkal, s. 242
160
Kudame b. Cafer, Ebü'l-Ferec el-Bağdadi, Kitâbü'l-Harac ve Sınaatü'l-Kitâbe, Fuat Sezgin Frankfurt,
Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1986/1407. s.273
161
Her ülke kendi başına “kust” olarak adlanırdı. Bkz. Fazli, a.g.e.,s.151
162
Sara Aşurabeyli, Bakü Şeherinin Tarihi,, ADN, Bakü 1998, s. 46; Fazili,a.g.e.,s.27
163
İbn Kesîr, I, 242
26
e) “Şirvanşahlar Devleti” eserinin yazarı Sara Aşurabeyli bu bilgilere isnaden
Şirvan’daki neft ve tuz gelirlerinin Arap askerlerine ayrılmasını şöyle izah ediyor. “
Sâsânîler döneminden itibaren Araplar’ın hâkim olduğu dönemde dahil neft ve tuz
yatakları ile Bakü şehri meşhur idi.164 Aslında Şirvan’da neft ve tuz çıkmaz”. Şirvan’ın
burada neft ve tuzla beraber zikiredilmesi ve Şirvan nefti ve tuzu olarak tanınması
Bakü’nün Şirvan şehirlerinden olduğuna delalet etmektedir.
f) Azeri tarihçi Ziya Bünyadov Arran’ın dağlık şehirlerini sıralarken Şirvan

şehirlerinden olan Girdiman (İsmayıllı), Arsak (Oguz), Kirovbad (Kuba), Şeki 165 vb.
şehirlerin isimlerini zikretmiştir. 166 İlk Şirvan hükümdarı ve Mehrani ailesinden olan
Varaz Girgor 167 , hükümranlığını İsmayıl’lı şehrinde ilan ederek Şirvan devletini
kurmuştur.168 Bu nedenle Bünyadov’un saydığı şehirler Şirvan şehirleridir.
Sonuç olarak; Tarihçiler Şirvan bölgesini tespit ederken farklı kriterleri esas
almıştır. Nüfus, hâkimiyet, idari yapı, coğrafi özellikler gibi. Biz Şirvan’ın sınırlarını
tespit ederken coğrafi yönün esas alınmasının daha tutarlı olacağı kanaatindeyiz. Çünkü
Coğrafi havza diğer ölçütleri büyük oranda kapsamaktadır. Şirvan havzası olarak
isimlendirdiğimiz coğrafi bölgede tarih boyunca genelde aynı ırka mensup insanlar
yaşamış, farklı milletler buraya gelse de zaman içinde asimile olmuştur. Bu bölge
genellikle aynı hâkim güç tarafından yönetilmiştir. Buna göre Şirvan bölgesinin
sınırlarının Güneyde Kura nehri, Kuzeyde Kafkas dağları, Batıda Gürcistan, doğuda
Hazar denizi ile çevrili olduğunu söyleyebiliriz.
164
Azerbaycan’da sadece Şirvan bölgesinden neft çıkıyor. Bkz. ASE,” Şirvan”, Bakü, 1976, X,540–541;
165
Kuzey Azerbaycan da ilk defa Hıristiyanlık Şeki ve çevresinde yayılmıştır. Kısa zamanda Hıristiyanlık
kuzey bölgesinde beğenilen ve kabul gören din haline geldi. Buralarda Hıristiyanlık İslam’a kadar
varlığını devam ettirdi. İslami dönemde Bakü şehri ve çevresindeki Hıristiyan tebaanın yaşadığı hakkında
el-Bakuvi malumat vermiştir. Ancak Bünyadovun söylediği gibi Azerbaycan coğrafyasında iki şeki şekri
olmuştur. Bu şehrlein ilki Atropatena tarafta, diğeri ise Albaniya’nın kuzeyinde Şirvan topraklarında.
Buradaki modern Şeki kuzeydeki Şekidir. Atropatene taraftaki Şeki şehri ne zaman yıkıldığı belli
değildir. Bkz.el-Bakuvi, s.126; Bünyadov, Azerbaycan., s.176; Onar, Azerbaycan, s.34
166
Barthold, “Shirwan”, Engyelopacia of İslam, Leiden 1997, IX, 487; Bünyadov, Azerbaycan., s. 98;
167
Varaz Girgor’un Sâsânî idaresinden ayrılarak, Girdiman da kendi şahlığını ilan etti. Bkz. Memmedova,
a.g.e., s. 81; Kalankatlı, a.g.e., s.158; N, Adonc, Armeniya v Epohui Yustinina, Sang-Petersburg, 1908, s.
440,
168
N.Adonc, Armeniya v Epohui Yustinina, s.404; Bünyadov, Azerbaycan., s. 49
27
3. Şirvan’ın Şehirleri ve Komşuları
Azerbaycan coğrafyasında milattan önce ve sonraları büyük kasaba ve şehirler

vardır. Bu şehirlerin bazıları Sâsânîler, Emevîler ve Abbâsiler döneminde medeniyet ve
ticaret merkezleri olmuştur. Stratejik yerlerdeki şehir ve kasabalar Sâsânî ve Araplar
döneminde askerî üs ve depo olarak kullanılmıştır.169
Tarihçiler Azerbaycan şehirlerini ticarî ve ekonomik gelirlerine göre “büyük”

ve “meşhur” sıfatıyla ikiye bölmüşlerdir. Bu şehirler ticarî gelir, çıkarılan altın, gümüş,
tarım ve medeni gelişmelerine göre farklıdırlar. Şirvan şehirlerinden büyük olanlar
Derbend, Mingeçevir, Şirvan ve Şamahı şehirleridir.170
İkinci grup şehirler ise ticarî yollardan uzak olup genel gelirlerini tarım ve
zanaatkârlıkla kazananlardır. Bunlarda Gebele, Şeki ve Girdiman şehirleridir.171 Tarihte
bu şehirler ticarî, siyasî, sosyal ve ekonomide önemli roller oynamıştır.
3.1. Şehirleri
Şirvan ve Azerbaycan şehirleri hakkındaki malumatlar farklılık arzetmektedir.

Nedeni, Sovyetler zamanı Azerbaycan’ın kadim merkezi yerleri hakkında yeterli
arkeolojik kazıların yapılmaması ve bilgilerin yeterli derecede olmamasıdır. Özellikle
şehirlerin iktisadî yaşantıları hakkında bilgiler yok denecek kadar azdır.
Şehir tarihi, müelliflerinin verdikleri bilgiler arasında tezat görüşler vardır.

Özellikle şehirlerin iktisadi hayatları ile ilgili bilgiler yok denecek kadar azdır.
VI. asrın sonları ve VII. asrın ilk yarısında Şirvan bölgelerinde ekonomik ve
maddi gelirin yüksek olması bölgede yeni şehir ve kasabaların inşa edilmesini
sağlamıştır. 172
Azerbaycan şehirleri hakkında eski bilgileri biz Yunan tarihçi
Potelemey’in çizmiş olduğu harıtalardan öğreniyoruz.
169
ASE, “Derbend”, Bakü 1979, III. 417
170
Hüseyin Ahmedov, Nepolnaya Keramika Azerabycana, Bakü 1959,s. 9
171
Naile Velihanlı, IX-XII Asır Arap Coğrayaşunas Seyyahların Azerbaycan Hakkında, Bakü 1974,s.36
172
28
İslâmî dönemde Araplar Azerbaycan ve Şirvan’a hâkim olduktan sonra
savaşlardayıkılmış veya yıkılmaya yüz tutmuş şehir ve kasabaları tamir etmişlerdir.173
İslam’la birlikte Azerbaycan şehir ve kasabaları ticaret ve sanat alanında yeniliklerle
tanışarak gelişmıştir.
31.1. Şamahı
Şamahı, batısında Bakü şehri, kuzeyinde Şaberan ve güneyinde Kura nehrine

kadar olan arazilere sahip idi.174 Şamahı, Şirvan bölgesinin ticarî merkezi ve en eski
şehirdir. Yerli sakinleri eski Türk boylarından Hellerdir. 175 Zamanla Hel kelimesi
İjamahlar ve son hali ile Şamahı şekline dönüşmüştü.176
S. Geniyev ve M.İsmayılova Şamahı mektepleri eserinde Şamahı’nın iki bin

yıldan daha eski olduğunu ifade eder.177
Potelemey çizmiş olduğu Albaniya 178

haritasında Kabele yakınlarındaa
Mamaheya adında bir şehirden bahsetmiştir. 179 Günümüz tarihçileri buranın Şamahı
olduğu düşüncesinde ittifak etmişlerdir.180 Daha sonra Potelemey Mamaheya’yı Alazan
ve Alban 181 nehirleri arsında geniş arazi üzerine kurulmuş bir ticaret şehri olduğunu
vurgulamıştır. Bu da Şamahı’nın182 milattan önce kurulmuş bir vilayet olduğuna delalet
etmektedir.183 Antik dönemin müellifleri bu bölgeyi Kamakiya, Araplar eş-Şamahaiyya,
Farslar ise Şamahı şeklinde isimlendirmişler.184
173
Belâzürî, Fütûh, s.293; Fayiz Necib İskender, el-Fütuhatü'l-İslâmiyye li-biladi'l-Kurc, İskenderiye
(t.y), s.54
174
ASE, “Şamahı”, Bakü, 1976, X,458
175
Heller eski Halyadu’nun kısaltılmış halidir.
176
Aşurabeyli, Bakü Şeheri., s.42
177
S.Geniyef, M.İsmayılova, Şamahı Mektepleri Maarif Fedaileri, Ozan Neşr, Bakü 1999, s.8
178
Potelemey Coğrafya eserinde Albaniya söylediği bölge Alazan nehri ve Kura arası arazidir. Tarihçiler
buraya Kuzey Azerbaycan demişlerdi. Bkz. S.S. Aliyev, Y.M.Mahmudov, Azerbaycan Tatihi Üzre
Kaynaklar, Bakü 1989,s.25(dp,3)
179
S.S. Aliyev, Y.M.Mahmudov, Azerbaycan Tatihi., Bakü 1989, ADN, s.23–25
180
Burada Şamahı, Mamaheya, Samaheya zikir edilmiştir. Bkz. İsmayıl, a.g.e., s.37; Aşurabeyli,
Şirvanşahlar., s.123
181
Alban denizi, Hazardan Kura kadar olan araziye verilen ad. Bkz. Zeyneloğlu, Şirvanşahlar., s. 18
182
Kamak kabilesi Türk soylu kabiledir. Bu adla M.Ö. I asırda karşılaşa biliriz. Bkz. İsmayıl, a.g.e., s.37
183
184
İsmayıl, a.g.e., s.37; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s .45,123
29
Şamahı’da ilk mescit yaklaşık olarak VII. asır’da Emevîler döneminde inşa
edilmiştir. 185 Ama mektep ve medreselerin ne zaman inşa edildiğine dair kesin bilgi
yoktur. 186 VIII.-IX. asrın âlim, tabip, şair, hattat ve başka sanat ustaları bu medreselerde
yetişmişlerdir.
Şamahı şehrinin kurucusunun kimliği ihtilaflıdır. Yâkût’a göre kurucusu

Şirvanşah Ebû Sahip ed-Derbendi’dir. 187 O Şamahı’yı onararak şehir haline getirtmiştir.
Bir başka rivayette Şamahı’nın Hârûn er-Reşîd’in zamanında eş-Şemmah b. Sâ’id b.
Salim el-Behili’nin İrmîniyye valiliği sırasında “Şirvan meliki” olan eş-Şammah b.
Şucâ’a188 kurduğu için şehir onun ismi ile zikir edilmiştir.189
Şamahı coğrafi yer olarak kuzey ve güney Azerbaycan kervanlarının mola

merkez üzerinde kurulmuştur. Berde’den gelen ticaret kervanları kuzey bölgelerine
geçmek için önce Şamahı’ya uğrayarak oradan da Derbend’e geçmek zorunda idi.190
Burası İslâmî dönemde doğu bölgelerine düzenlenen askerî garnizonun merkezi
olmuştur.191
Şamahı ticaret şehri olduğundan yurt içi ve yurt dışı kervan yolları buradan
geçiyordu. 192 Genelde kervanlarla bu bölgelerden ipek, meyve kuruları, neft ve tuz
götürülüyordu. Tarihi bilgiler M.Ö. IV.-III. asırda burada yerleşim yerlerinin olduğunu
göstermektedir.193
185
S Geniyef-İsmayılova, a.g.e., s.9–10
186
Geniyef-İsmayılova, a.g.e., s.11
187
Yâkût, V, 361
188
Sara Aşurabeyli, Şammah b. Şuca’nın büyük ihtimal İslâmî kabul ve Arap ismini kabul etmiş Şirvan
şahı olduğunu söyliyr. Bkz. Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.65
189
Barhold “Şirvan”, İA, XI, 571; Belâzurî, Fütûh, s.295; Cemal Reşid Ahmet, Cemal Reşit Ahmet,
Ataların Karşılaşması( Derbend ve Şirvan Ülkesinde Kürtler ve Alanlar), Avesta Yay, İstanbul 1998,
s.49; Minorskiy, Şirvan İ Derband, (Rus dil), s.30; Bizim zannimizce şehri kurmuş değilde imar etmiş ola
bilir. Çünkü Şamahı İslâmî fetihleren önce var olan Kuzey bölgesinde bir şehirdi. Bkz. Memmedova,
a.g.e., s.38
190
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihin., s.37
191
Elnur Nezirov, Raşid Halifeler Dövründe Azerbaycan Fethi, Bakü 2006, s.75; Aşurabeyli,
Şirvanşahlar, s.115
192
Ağayev, a.g.e., s.28
193
İsmayıl, a.g.e.,s.37
30
Kuzey topraklarında Derbened’den sonra ikinci büyük askerî garnizon burada
idi. 194 Hulafa-î Raşidin döneminde Şirvan’ın batı bölgelerine düzenlenen seferlerde
öncelik olarak Şamahıdaki askerler görev yapradı.
Şeberan ile Şamahı arasında 14 fersahlık mesafe vardı. Şamahıyla Şirvan

arasındaki mesafe üç günlük idi.195. Bunların ikisi arsında Semûr196 adında bir kasabada
taht bulunmaktaydı. Bu tahtı Sâsânî hükümdarları yerli idarecilere karşı gösterdikleri
özel saygı sebebiyle hediye etmişlerdi. 197
İslâmî dönemde Şamahı ticaret merkez olma özelliğini kaybetmemiştir.

Dönemin darphanelerinden biri de buradaydı. Burada basılan paralar yurt içi ve yurt dışı
ticarette kullanılıyordu.198
3.1.2 Derbend (Bâbû’l Ebvâb)
Şirvan şehirleri arasında mevcut en çok bilgi Derbend hakkındadır. Tarihte

burası sürekli canlılığını korumuş ve Sâsânî, Bizans ve Arap askerlerinin savaş meydanı
olmuştur.
Derbend, Şirvan’ın kadim şerhlerinden ve siyasî medeniyet merkezlerinden

biri olmuştur.199 Şehrin yapım tarihi bilinmemektedir. Arkeolojik kazılarda eski şehrin
harabelerinden m.ö. VI.-VII. asra ait yapıtlar bulunmuştur.200
Derbend hakkında Yunan, Rus, Arap, Ermeni, Fars kaynaklarında bilgi

bulunmaktadır. Şehir hakkında en geniş bilgiyi veren tarihî kaynak, “Derbendname”
isimli eserdir. 201 Bu eserde Arap ordusunun Derbend’i fethetmesi ve burada İslâmî
194
Nezirov, a.g.e., s.75
195
Yâkût, V, 361
196
Mürûc’da bu adlı bir kasaba veya şehir adı bulamadık. Ama Mahmûd Şit Hattab’ın “Ermeniyye” adlı
eserinde buranın Şirvan şehri ve Şaberan arasında bir kasa olduğunu söyliyor. Bkz. Hattab, Ermeniyye
biladi., s.130
197
Sâsânîler zamanın da istisna olarak yerli hükümdarlara altın ve gümüş tahta oturmak izni verilmiştir.
Bunlardan biride Şirvan şahlarıdır. Gümüş tahta sahip hükümdar Şahenşahın katında yüksek saygıya
layık görülmüştür. Bkz. Fazili, a.g.e.,s.150
198
Bünyadov, Azerbaycan., s. 145
199
A.g.e., s.145
200
ASE, “Derbend”, Bakü 1979, III, 417; E.A.Pahamov, Pehleviskie Nadpisı Derbenta, İzv. Ob-va
obsled. İ İzuçeniya Azerbaydjana, Bakü 1929, s. 22.
201
Alihanova, a.g.e.,,s.28
31
dönemde yapılmış silah, neft ve erzak depolarının kurulması, Bakü neft ve tuz
yataklarından Derbend ahalisine vergi verilmesi ve Hazar’ların buraya yaptıkları
akınlardan bahsedilmiştir.202
Sâsânî idarecilerinden hükümdar Enûşirevân, Derbend hâkimiyetine önem

vererek buralara yeni şehirler 203 ve kaleler inşa ettirdiği için kendisine Derbend’in
kurucusu gözüyle bakılmıştır. 204 Yapılan arkeolojik kazılarda Derbend duvarlarının
Enûşirevân’dan önce yaklaşık olarak M.Ö. VIII.-VI. Asırda ki idareciler tarafından
yapıldığıni ortaya koymaktadır.205 Günümüze kadar varlığını koruyan Derbend seddinin
yapılma amacı, Sâsânîlerin topraklarını Hazar, Alan, Hun ve diğer Türk kavimlerinin
hücumlarından korumaktı. 206 Bu duvarlar Derbend’i (Bab) ve Şirvan’ı aşılmaz hale
getirmiştir. 207 Enûşirvân yedi fersahlık mesafede yedi geçit yaptırarak her geçit
yakınında birer şehir kurmuştu. 208 Enûşirevân, düşman kavimlerden korunmak için
şehrin duvarlarını dağların en yüksek zirvelerine kadar taşla ördürüp, Sisecan 209 ve
İran’ın orta bölgelerinden getirdiği “ Tat”210 kavimlerini buraya yerleştirdi.211
İlk, Sâsânî ve Arap hükümdarlarının geçitlere duvarlar yapma amacı

kavimlerin göçlerini zararsız hale getirmek ve kendi iktidarını sağlam temeller üzerine
kurmak istemeleridir.212 Skif, Hun, Sarmat, Alan ve Hazar boyları Kafkasziya’ya ve Ön
Asya’ya geçmek için bu geçidi kullanmışlardı.
Sonraki dönemlerde Sâsânî (V.-VI.) ve Arap (VII.- VIII.) yöneticileri geçitlere

askerî birlikler yerleştirerek buraları sürekli gözetim altında tutmuşlardır. 213 el-Bikai
202
ASE, “Derbendname”, Bakü, 1979, III, 419
203
Aşrabeyli Sâsânî hükümdarlarının Derbend geçidinin yakınlığında ki şehirlerin yapımını savunma
amaçlı olduğunu bildirmiştir. Bkz, Aşrabeyli, Bakü şehri, s.35
204
Mes’ûdî, I,198; Belâzürî, Fütûh, s.274; İbn İbnü’l Esîr, I, 259–260; Bakıhanov, Gülüstan, s.34–35;
Minorsky, Sharvan., s.87–88; İpek, a.g.e., s.51.
205
Sara Aşurabeyli, Bakü Şehrinin Tarihi, Bakü 1998, ADN, s. 38; Minoriskiy, Şirvan i Darbenda., s.212
206
Mes’ûdî, I.198; Makdisî, Ahsen., s. 376; Kalkaşendi, Subhu’l A’şa, III, 245
207
Cemal Reşit Ahmet, Ataların Karşılaşması, s.11
208
el-Bakûvî, a.g.e.,s.115
209
Karabağla Gence arasında bir yer. Ermeniler buraya Sunik(ilk Hıristiyanlığın tebliğ edildiği yerdir.)
derler.
210
Tat, İslam’i dönemde Azerbaycan’ın kuzey ve güney bölgelerindeki Fars dilli toplumların Enûşirevân
döneminde buralara yerleştilen kavimin sakinleri idi.
211
Mes’ûdî, I,198; Belâzûrî, Fütûh, s.274; Minorsky, Sharvan., s.15;
212
Mes’ûdî, , I, 198; el-Makdisî, Ahsen, s.376;
213
el-Bakûvî, a.g.e., s.115
32
Ahbarın’da zamanzaman burada elli bin muhafız asker olduğunu belirtmektedir.214 Bu
setlerin en büyüğü “Demir Kapı” Derbend geçididir.
Azerbaycanlılar bu sedde “Demir Kapı Derbend”, Farslar “kapalı kapı”,

Araplar ise “Bâbû’l Hadîd” veya “Bâbû’l Ebvâb” ismini vermişdiler.215 Bazen de buraya
“Alan geçidi” de “Hun Kapısı”da216 denilmiştir. Arapların bu kapıya “Bâbû’l Ebvâb"
demeleri bu yerin Hazar havzasına, Şirvan’a, Azerbaycan’a ve Ermenistan’a geçit
kapısı olmasından kaynaklanıyordu.
Enûşirevân şehri ve İran topraklarını Türklerin hücumlarından korumak için

geçitlerin birine temsili olarak kapıların yan tarafına iki kaplan heykeli koydurmuştur.
Tabiî ki bu resimler buranın aşılmaz ve sertliğinin sembolu idi. Günümüzde halen bu tür
heykeller Azerbaycan kültüründe canlılığını korumuştur.
Şirvan bölgesinde Derbend seddinden 217 başka seddler de inşa edilmiştir.

Sâsânîler döneminde özellikle Şirvan’ın dağlık arazilerinin değişik bölgelerinde
savunma amaçlı yediye yakın sedd inşa edilmişti.218 Yeni yapılan seddler küçük olsa da
stratejik yönden çok önemlidir.219 Bu sedlerle Kafkasya bölgelerine Türk kavimlerinin
göç ve baskınlarını engellenmiştir.
İlk dönemlerden itibaren Derbend, stratejik yönüyle beraber büyük ticaret ve

deniz liman şehri olmuştur. 220 Şehir, kuzey Kafkasya’yı (Şirvan) ve güney Avrupa
ülkelerini orta ve güney Asya ülkeleri ile birleştiren önemli ticaret merkezi idi.221 Ticaret
yolları üzerinde bulunması Derbend’in stratejik değerini artırmıştır. V. asırda Derbend
iktisadi ve siyasî açıdan Kuzey Kafkasya’nın önemli şehri ve Sâsânî valiliğinin merkezî
ikametgâhı olmuştur. İslâmî dönemde Derbend ticaret merkezi idi. Yurt dışına
214
İpek,a.g.e., s.51;
215
ASE, “Derbend”, Bakü 1979, III, 427; Aliev Salih Mehemmedoğlu “Demirkapı”,DİA, İstanbul 1994,
IX, 153; S.Kaziyev, Azerbaycan’ın Kadim Abideleri, Uşak ve Gencler Edebiyatı Neşrı, Bakü 1984, s.4
216
Kalankatlı, a.g.e.,s. 68
217
A.A. Kudryavcev, Gorod Ne Podvlastnıy Vekam, Mahaçkala 1976, s.48–55; Derbend-neme, s.37
218
Pahamov, Krupneyşie Pamyatniki Sâsânîdskogo Stroitelıstva v Zakafkazie, Moskova 1933, s.40–43;
S.T.Eremyan, Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv, Moskova 1958,s.316;Velihanlı, IX-VII Asır Arap
Coğrafşunas, s. 16,24;
219
Bu sedlerden Haçmaz ilçesinin Samur nehri, Deveçi ilçesi Gilhin nehri, Hızı ilçesi Beşparmak dağının
çevrelerinde harabeleri mevcuttur. Bkz. Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.18–19
220
İstahrî, s.109; Mes’ûdî, I, 198; Belâzürî, Fütûh, s. 274; Yâkût, III, 253; Zeyneloğlu, Şirvanşahlar, s,55;
Minorsky, Sharvan, s.86.
221
ASA, “Derbend”, Bakü 1979, III, 427
33
gönderilecek mallar burada taksim ediliyordu. Ticarî mallar Derbend’den yurt dışına
çoğunlukla deniz yolu ile taşınırdı.222
Derbend geçitlerinin önemini bilen Hz. Ömer ilk fetihlerde burayı İslam
topraklarına katmıştır.223 bu fetihler sırasında İslâm komutanlarından Selman b. Rebîa
burada şehit düşerek “Kırklar” mezarlığına gömülmüştür. 224
Emevîler döneminde buraya farklı Arap kabileleri yerleştirilerek her kabileye

belli görevler verilmiştir. Emir olarak adlandırılan bu insanlar kendilerinin üstü olan
reise (reisul ruesa)225 tabii idiler. Buraya çok sayıda emrin yerleştirilme sebebi buranın
ticarî şehir olması idi. 226 Buradaki askerî garnizon, hazineden maaş almazdı. Ancak
ihtiyaçları Abşeron (Bakü) şehrindeki tuz ve neft gelirlerinden karşılanıyordu. Emevî ve
Abbasi halifeleri buraya çok itina gösterirdi. Derbendname’de halife Hârûn er-Reşîd
bizzat Derben’de gelerek buraya Rubas nehrinden su getirmiş, şehrin yakınında bağlar,
bostanlar, çeşmeler ve değirmenler yaptırarak Derben’de hediye ettiğini bildirmiştir.227
Emirlerin yaptığı dikkat çekici davranışlardan biri de, Hazar tarafından buraya
gelen elçileri istedikleri yere götürüp-getirilirken gözlerinin kapatılması idi. 228 Bu
Derbend’deki kapı ve muhafıza düzeninin düşman tarafından öğrenilmemesi ve iç
güvenliğin düşman tarafından bilinmemesi için yapılmıştı.
Emevîler döneminde Derbend’den kuzey’e giden malların mübadelesi burada

yapılırdı. Emevî halifesi Hişam b. Abdülmelik buranın ekonomik ve diğer asayişlerini
temin için amirler tayin etmiştir.229 Bu amirler vali tarafından farklı görevlere atanarak
şehrin dini ve ticarî gelişmesine dikkat ederlerdi.
Şehrin müdafa sistemi yabancılar tarafından bilinmemesi için Mesleme b.

Abdülmelik 739’da Hazar tüccarlarına şehre girip ticarî alış veriş yapmasını yasaklamış
222
223
224
Kaziyev, a.g.e.,s.5
225
Resiler reisinin önemli görevi şehrin maddi ve manevi değerlerine sahiplenmekti. Eğer adaletsilik,
resin ölmesi ve ahaliye zülm gibi durumlarda resin değiştirilerek yerine diğer emiriden biri geçerdi.
226
227
Alihanova, a.g.e., s.128
228
Alihanova, a.g.e., s.11; Bünyadov, Azerbaycan., s.158
229
Alihanova, a.g.e., s.109.
34
ve eğer Hazarlar ticaret yapacaklarsa şehre bir fersah kala orda bekleyecek ve
tezgâhlarını orada açarak alış veriş yapacaklardı. Yerli tüccarlar da Hazar tarafında
ticaret yapmak istiyorsa gümrük vergisi vererek karşı tarafa geçe bileceklerdi.230
3.1.3. Şâberan / Şabran231
Şâberan şehrinin ilk sahipleri Sabir/Saran Türkleridir. 232 Sabir Türkleri Hun
kavmine mensup en güçlü kabiledir. Sarban kabilesinin ilk yerleştiği yer Hazar (Bâbu’l
Ebvâb ve Bâbu’l Lan) kapısı çevresidir. 233
Zamanla Sarban kelimesi tahrif olarak
Şabran/Şaberan halinde dönmüştür. Şaberan halkının çoğunluğunu Hun Türk nüfuzu
oluşturduğunu Arap ve Fars kaynakları da onaylamaktadır.234
Şabran, Şabaran, Şaporan, Sâbiran, Sabirler, Sabiran ve Sâbiran şeklinde

telaffuz edilen bu şehrin harabesi günümüzde, Deveci ilinin yakınlarındadır.235
Belâzürî Fütûhu’l-büldân’ında Şâbaran’ı Kubaz’ın oğlu Enûşirevân’ın

yaptırdığını bildirmekle 236
beraber bunun kesin olduğundan şüpheliyiz. Çünkü
Derbendname’de Sâsânîlerin buraya gelemden önce Derbend sınırları yakınlarında
Şâberan şehrinin varlığından bahsedilmiştir. 237
Mahmut İsmayıl Şâberan’ı şöyle
özetliyor, “Şabran, düzlükte yerleşen büyük ticarî ve sanatkârlık şehri idi”. 238
Tahminlere göre Şâberan V. asırda Türk kavimleri tarafından kurulmuştu.
Şâberan, Şirvan’da kervan tüccarlarının konakladığı yer idi. 239 Çünkü şehir
ticaret yolları üzerinde inşa edilmişti. Ticarî gelirler sayesinde şehir kısa zamanda
230
A.g.e., s.92–110
231
Sarban, Sabiran’ın değiştirilmiş halidir.
232
Sabir-an, “Sabirlerin ülkesi” ve şeb- ran “gecelemek için yer”. Bkz. ASE, “Şabran”,Bakü, 1976, X,
453; Veliyev Baharlı, s.36; İsmayıl, a.g.e.,s.56–57
233
234
Sadık Sadıkov, Türkler,“Kafkas’ta Hunlar”, Ankara 2002, I, 925
235
ASE, “Şabran”, X, s.453
236
Belâzürî, Fütûh, s.273; İbn Hurdâzbih, el-Mesalik,s.123; İbn Fakih, Buldan, s.288; Mahmut Reşit
Hattab, Ermeniyye Bilâd., s.31,44; İsmayıl, a.g.e.,s.56
237
Alihanova, a.g.s., s.105; İsmayıl, a.g.e.,s.56
238
239
35
ticaret ve sanat merkezi haline dönüşmüştü240 ve VII.-IX. asırlara kadar ticaret merkezi
özelliğini korumuştu.241
Burada ipek, çömlek ve cam sanayisi gelişmişti. Üretilen ipek ve diğer eşyalar
kervanlarla büyük şehirlere taşınıyordu.242 Şirvan’ın meşhur “merana” boya otu burada
önemli bir ticarî gelir kaynağı olmuştu. 243 Komşu devletler tarafından tahrip edilen
şehrin harabeleri günümüze kadar gelmiştir
Orta çağlarda büyük darphanelerin biri de burada idi.244 Burada gümüş, altın ve
bakır sikkeler basılırdı. Merkezi bir ticaret şehri olması nedeni ile basılan paralar diğer
memleketlerde de mal alış verişinde kullanılırdı.
Şehri yerli halktan sonra Sâsânîler yönetirdi. Ancak VII. asırdan sonra burayı
Müslümanlar fethetti.245 XII. asırdan sonra şehir hakkında her hangi bir tarihi bilgi ile
karşılaşmadık. Tahminlere göre, şehir Moğollar istilasında yok edilmiştir246
3.1.4. Şirvan
Şirvan isminin tarihte vilayet mi, coğrafi yer mi yoksa bir şehir mi olduğu
tartışılmıştır. Biz burada XII. asra kadar var olan Şirvan şehrinden bahis edeceğiz.
Kuzey Kafkas memleketine akın eden Türk Sabir kavimleri buradaki birçok yerleşim
yerlerine adlarını vermişlerdi.247
Bazı tarihçiler Şirvan’ı, Şâberan ve Şamahı şehri ile aynileştirerek yanlış

bilgiler vermişlerdir. 248 Arap coğrafyacıları IX.-X. asır’da çizdikleri haritalarda Şirvan
adında bir şehirden bahsetmişlerdir.249 Şirvan, Şâberanla Şamahı arasında bulunan bir
şehridir.250
240
241
Kaziyev, a.g.e.,s.6
242
ASE, “Şabran”,Bakü, 1976,X, 453
243
244
245
ASE, “Şabran”,Bakü, 1976,X, 453
246
247
248
249
İbn Havkal, a.g.e., 232
250
Yâkût, III, 339; İsmayıl, a.g.e.,s.38;
36
Derbendname’de Şirvan hem şehir hem de bölge olarak tanıtılmıştır. Burası
İslâmî fetihlerden önce Sâsânî hükümdarlarına bağlı bir hanedanlık idi.251 Şehir ismini
burada yaşamış Sarlar veya Şarlar kabilesinden almıştır.252 Çünkü Alban topraklarında
özellikle kuzey tarafında olan halkların çoğunluğu Türk asıllı idi.253
İslam’dan önce ticaret merkezi olan Şirvan şehri, Müslümanlar döneminde de

kendi değerini kaybetmeyip önemi daha da yükseldi. Müslümanlar burayı askerî üs ve
ticarî kervanların limanı olarak kullanmışlardır.254 Şirvan ve Şamahı’da bulunan Bizans
ve Arşaki 255 sikkeleri buraların antik dönemlerde doğu ve batı ülkeleri ile iktisadî,
medenî bağlantılarının olduğunu gösterir.256
Şirvan, Şâberan ve Derbend bir birlerine yakın merkezi yerlerdir. 257 İsmini
saydığımız şehirleri V.-IX. asıra kadar Şirvanşah adlı hükümdarlar idare etmiştir. 258
Şirvanşahlar Sâsânî ve İslâmî dönemde sürekli yarı bağımsız olsalar da, vergi ve askerî
işlerde merkezi yönetime bağlı idiler.259
3.1.5. Bakü
Bakü, Kuzeyinde Derbend geçidi, doğusunda Hazar denizi, güneyinde Muğan

toprakları ve Batısında Şamahı şehri ile çevrili yerdir. Abşeron ve Gobustan arazilerinin
çoğunu kapsayan Bakü, Hazardan doğu-batı Şirvan düzlüklerine kadar uzanmaktadır.260
Bakü, Hazar denizi sahilinde Derbend ve Şirvan şehri yakınlığında taş

binalardan inşa edilmiş şehirdir. Şehir, denize çok yakın olduğundan şehrin kale
duvarları deniz sularına yakındı.261 Arazisi kayalık olduğundan bina ve evlerin bazıları
büyük kayaların üzerinde inşa edilmiştir. Abşeron yarımadasında kurulmuş şehir, ticaret
merkezi ve aynı zamanda Zerdüştlüğün dini merkezi idi. Bakü’nün çevresindeki Zerdüşt
251
Alihanova, a.g.e., s.86;
252
İsmayıl, a.g.e.,s.38;
253
Aşurabeyli, Şiravanşahlar, s.29–31
254
255
Partlardan önceki İran hükümdar soyunun ismi.
256
ASE,“Şamahı”,Bakü, 1976, X,458
257
Yâkût, III, 339.
258
Belâzuî, Fütuh, s.276, Zeyneloğlu, Şirvanşahlar., s.43; İstahrî, s.108
259
İbn Havkal, a.g.e., s.249-250; Aşurabeyli, Bakü şehri.,s.73
260
ASE, “Bakü”, 1976, I, 554; Mes’ûdî, I, 220,223
261
37
inancına mensup insanlar İslam’dan sonra ve hatta günümüze kadar varlıklarını
sürdürmüşlerdir.262
Azerbaycan’ın kadim şehirlerinden olan Bakü263, neftiyle her tarafta meşhur

olmuştur.264 Kadim şehir taş döneminden itibaren insanların yerleşim yeri olmuştur.265
Sara Aşurabeyli Bakü şehrinin burada yerleşmiş Türk kabilesi tarafından kurulduğunu
iddia etmektedir.266 Arkeolojik kazılarda sur içinde ve onun etrafında bulunan kil kaplar
ve mezarlardaki ziynet eşyaları Bakû’nün antik dönem şehri olduğunu ve yaşının
nerdeyse bine yakın olduğunu göstermektedir.267
Eski Yunan ve Lâtin tarihçilerin eserlerinde bu şehrin adı geçmemektedir.

Arap ve Orta çağ tarihçileri Bakü’yü Bakuh, Bakuye, Bâdıkube ve Bakü şeklinde
adlandırmışlar. 268 İranlılar buranın şiddetli kuzey rüzgârlarına bildikleri için buraya
Bâdkûba (rüzgârın döndüğü yer) adını vermişlerdir.269
Bakü şehrinin adına ilk defa V.-VIII. asr kaynaklarında Bagavan 270, Atli (Atşi)
Bagavan ve Atşi Baguan adları ile karşılaşıyoruz.271 Sâsânîler döneminden bu adlarla
adlandırılan yer Bakü şehridir. K.P.Patkanov’da “Bagavan” kelimesi ile günümüz
Baküsü’nün aynı yer olduğunu söylemektedir.272
Abşeron yarımadası ilk dönemlerden itibaren değişik Türk kabilelerine vatan

olmuştur. Burada olan köy ve kasabalar halen eski Türk boylarının adlarını
262
A.g.e.,s.136
263
Bir yerin adını tesbit etmek için ilk dönemde burada kimlerin meskûnlaştığını tespit etmek gerekir.
Kaynaklarda ilk defa Abşeron yarım adasında Hazar sahillerinde sikiflerin ve massagetlerin(maskut)
meskûnlaşmıştır. Bunların ilk hükümdarları Parfiya Araşkilerinden olmuştur. Günümüzde Maştaga
kasabası Massagetlerden kalma attır. Bkz. Aşurabeyli, Bakü Şeheri.,s.37
264
S.Kaziyev, Azerbaycan’ın Kadim Abideleri, Uşak ve Gencler Edebiyatı Neşrı, Bakü 1984,s.7;
Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.34
265
266
A.g.e.,s.56
267
Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.35–36
268
Mes‘ûdî, II, 25; Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.43
269
Mirze Bala, “Bakû” İA, İstanbul 1993, II, 260
270
Bagavan, Hind-Avrupra dillerinde Allah ve Güneş anlamındandır. Asıl karşılığı ise ateşge
anlamındadır. Şehir ateşperestlerin baş mabedi burada idi. Bkz, Aşurabeyli, Bakü Şeheri., s.39–40–41;
Movses Horenskiy, İstoriya Armenii, Pers. Armyanskogo h.Emina, Moskova, 1858,s.143–144
271
Van kelimesi büyük ve mühim şehir manasındadır. İran, Ermeni ve Azerbaycan memleketlerinde Van-
la biten şehriler var. Bu yerlerde sönmeyen ateşler ve kurbangahlar vardır. Bkz. Aşurabeyyli, Bakü
şeheri., s.38,
272
K.P.Patkanov, Armiyanskaya Geografiya VII v, Sang-Petesburg 1877, s.50–51
38
taşımaktadırlar. (Meşkade- Maştağa, Mardlar-Merdakan, Ahmetli- Ahmetli köyü vb.)273.
Boyların bazıları ise ateşperest idiler. Nitekim bunu Ateşi-Bagavan ( Bakü) ismi ispat
etmektedir.
Tarihçiler, Azerbaycan’ın birçok şehirini Sâsânî şahları ve Arap

komutanlarının isimleri ile alakalandırmalarına rağmen Bakü hakkında bu şekilde her
hangi bir bilgi ile karşılaşmadık. 274 Bakü şehrinin inşası ve ismi hakkında Evliya
Çelebi275 hiçbir kaynağa isnat etmeden Ermeni hükümdarı Dara’ya276 isnat etmiştir. XIX.
asır Azerbaycan seyyahı olan Zeynalabidin Şirvani ise Bakü ismini Sâsânî şahı
Enûşirvân’ın adı ile ilişkilendirmiştir.277
Şehirde taştan yapılmış iki sağlam kale vardır. Orta çağda Azerbaycan
topraklarına kurulan şehir ve kasabalar, kadim yerleşim yerlerinin ve kalelerin
yakınlarına kurulurdu.278 Şehrin çevresinde çeşitli meyve ağaçları bulunan bağlar vardı.
Bağlar şehirden uzaktaydı. Bağlarda nar, üzüm ve incir meyveleri yetiştirilirdi.279
Buralarda katran yatakları ve neft kaynakları vardır ki bu çeşmelerden her gün

iki yüz deve yükünden fazla neft çıkarılmaktaydı.280 Bazı kaynaklar vardır ki bunlardan
beyaz ve sarı renkli yakıt akıyordu. 281 Bu çeşmelerin kirası tahminen bin dirheme
yakındı. 282 Neft ticareti sanatsal alanda da kendi tesirini göstermişti. Çünkü çıkarılan
nefti yurt dışına ihraç etmek için kaplara ihtiyaç vardı. Bu sebepten Bakü’de fok
balığı283 avı ve büyük kil kapların yapımına ilgi duyulmuştu.284
273
Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.42.
274
A.g.e.,s.35
275
Evliya Çelebi, Seyahatname, İgdam Matbası, İstanbul h/1314, II,300; Aşurabeyli, Bakü şehri, s.35
276
I. Dara m.ö. 521–485, II Dara m.s 425–404, hâkimiyette olmuşlardır. Celebi Seyahatnamesinde hangi
Daranın olduğunu bildirmemiştir.
277
Aşurabeylli, Bakü şehri., s.35
278
A.g.e. s,34
279
Yusif Vezirov, Tarihî, Coğrafî Ve İktisadî Azerbaycan, İstanbul 1340, s.15–18
280
İlk zamanlarda insanlar neften evlerini ışıklandırmak ve ısıtmak için yararlanmıştır. Zerdüşt
kâhinlerine satılan neft ateş ve ilaç amaçlı kullanılyordu. Bkz. Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.36;
H.Nemetova, K İstotii İzuçeniya Şirvana XIV- XVI Vekov, Bakü 1959, İzdatelctvo Akademi nauk
Azerbadjanskoy, s.7; Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.131
281
Mes’ûdî, I, 224
282
Yâkût, I/II, 277
283
Su köpek avı, Hazar denizinde birkaç ada vardı orada yapılıyordu. Avlanan hayvanların derisini
soyarak yağlarından çırak için yanacak, derilerinden ise tulum yaparak içlerine petrol doldurularak diğer
memleketlere ihraç ediliyordu. El-Bakûvî, a.g.e.,117; Aşurabeyli, Bakü şehri., 36
39
Bakü I. asırdan itibaren küçük liman şehri idi. Aslında şehir ilk zamanlardan
küçük yerleşim yeri olmuştur. Neft, tuz, zaferan ve ateşgenin burada olmasın
insanların285 buralara gelip yerleşmesine neden olmuştur. 286 Çeşmelerin yakınında sarı
renkte yanan toprak vardı. 287 İnsanlar bu topraklardan parçaparça koparıp evlerini
ısıtmak için götürüyordular.288
Bakü’de, sadece neft değil, önemli tuz yatakları da bulunmaktadır.

Yataklardan çıkarılan tuz diğer bölgelere kervanla taşınıyordu.289
3.1.6. Mingeçevir
Azerbaycan’ın en kadim medeniyet şehirlerinden biri de Mingeçevirdir.

Sayısız tunç ve demir abidelerle 290 zengin olan Mingeçevir şehri, Şirvan şehirleri
arasıdan detaylı bir şekilde incelenmiş tek şehirdir.291 Şehrin geçmişi yaklaşık 4.500 yıl
kadar geriye gitmektedir.292
Doğal felaketlerden etkilenen Mingeçevir sakinleri şehrin yerini beş defa

değişmek zorunda kalmışlardı. Şehir büyük olduğu için üç parçaya bölünmüştür. 293
Şehirde ilk dönemlerde hamam, kervansaray ve ipek fabrikaları vardı.
Derbend, Potu (Göyçay), Ağdaş, Berde, Gence ve Şamahı ticaret yolları

Mingeçevirden geçiyordu. 294 Halk arasında bu kervan yolu “Elçi Yolu” lakabı ile
meşhurdur. Şehir dağlarla ve Kura nehri kenarlarındaki meyve ağaçları ve bağlarla
çevrilmiştir.
284
Aşurabeyli, Bakü şehri., s.36
285
Hanıkov, bu ateşgeler şüphesiz Bakü cevresindedir. Bkz. N.O.Hanıkov, O Peremejayuşihsya
İzmeneniyah Urovnya Kaspiskogo Morya, Tifilis 1853, s. 86–89
286
287
Mes’ûdî neft kuyularından yıllarca yanan ataşten bahsetmiştir. Mes’ûdî, I, 222
288
289
Aşurabeyli, Bakü Şehri, s.32,36
290
Kaziyev, Kadim Mingeçevir, s.29
291
292
S.Kaziyev, Kadim Mingeçevir, Uşakgenç Neşr, Bakü,1952,s.8
293
İlk bölüm Kura nehrinin sağında, üç ve dordüncü bölüm ise Kura’nın sağ tarafıdır.
294
ASE,“Mingeçevir”, Bakü 1982, VI, 578; Kaziyev, a.g.e., s.11
40
Yapılan arkeolojik kazılarda Mingeçevir harabelerinden dokuma makine
parçaları, ayakkabı malzemeleri, pamuk, yün ve ipek iplikler, kumaş parçaları, halı
parçaları vb. şeyler bulunmuştur.295
Dağlar ve zengin meyve ormanları ile çevrili şehre Kura nehri başka bir
zenginlik kazandırmıştır. Bu nehir, yerli insanların hem tarım hem de balıkçılık ile
geçimlerini sağlamasına yardımcı olmuştur.296
Arkeolojik kazılarda Mingeçevir’de altın, bakır ev eşyaları, un ve buğdayları

saklamak için büyük depolar bulunmuştur.297 Genelde zinet eşyaları altından, silah ve
tarım eşyaları ise bakırdan yapılmıştır.
3.1.7. Kabele (Gurtgaşen)
Poteleme’in çizmiş olduğu harıtada Albaniya’nın eski şehirlerinden olan

Kabele’yi görmekteyiz. 298 Kabele’nin, I. Kubad zamanında inşa edildiği rivayet
edilmektedir.299 Kabele, milatan önceki kaynaklarda Kabalaka şeklinde geçiyor.300 Gay
Plini “Tabiî Tarih” eserinden Kabele’yi Kabalaka şeklinde yazmaktadır.301
Arkeolojik kazılarda şehrin çevre duvar kalıntıları bulunmuştur. Bu da şehrin

M.Ö IV. y.y’dan itibaren merkezî bir yer olduğunu göstermektedir. 302 Harabelerde
taştan, kerpiç ve nehir taşlarından yapılmış bina kalıntıları ve bunların üzerini örtmek
için kullanılan II. asra ait mühürlü kil örtüler bulunmuştur.303 Kazılarda bulunan kil kap,
boyanmış ev eşyaları Kabele’nin şehir olarak m.ö III-I. asırlarda var olduğuna ve zengin
yerleşim yeri olduğuna delalet eder. Bu gibi eşyalar “Yaluylutepe” denen yerden
bulunduğu için burada bulunan antik eşyalara “Yaluylutepe” medeniyeti denmiştir.304
295
G.M. Aslanov, K İzuceniya Rannersrednevekovık Pamyatnikov Mingecaura, KSİİMK, vıp, Y.y,1955,s
68–69
296
Bünyadov, Azerbaycan., s.144; R.M.Vaidov, Mingeceur v III-VIII vv, Baku 1961,Y.y, s.81-82
297
Vaidov, Arheologiguçeskie Rabotı Mingeçeura, Bakü 1961, s.129–201
298
Bünyadov-Yusufov, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1994, ADN, I,s.145
299
İgrar Aliyev, Firidn Kadirov, Kabele, ELM Neşriyat, Bakü 1985,s.13
300
I.Kubad sadece burada bazı yerleri onarmıştı. Bkz. İsmayıl, a.g.e., s.36,
301
Aliyev-Kadirov, a.g.e., s.10
302
Bu tarihlerde genelde büyük şehirlerin çevresi kale duvaları ile çevrilirdi. Bkz. Aşurabeyli, Bakü Şehri,
s.187
303
İsmayıl, a.g.e., s.35–36; A.H.Balayev ve diğerleri, Azerbaycan Tarihi, s.98–99
304
Aliyev-Kadirov, a.g.e.,, s.12
41
Kabele ilk zamanlarda Azerbaycan’ın doğu ve batısı arasında ticaret şehiri
olmuştur. 305 Burası adeta Avrupa ile Hindistan’ın, Batı ile Doğu’nun ticarî transit
merkezi olmuştur. 306 Kazılarda buradan diğer devletlere ait altın ve gümüş sikke
bulunmuştur ki bu da buranın uluslar arası bir ticaret merkezi olduğunu gösterir. 307
Pili, Kabele’yi şöyle anlatmaktadır. “Kabele Şirvan’ın büyük ticarî, sanat ve

inzibat şehridir”. 308 Burası Şirvan’ın önemli kasabalarından olup sürekli Hazarlar’ın
iştahını kabartmıştır.309 Yâkût ise Kabele’nin Derbend yakınlarında bir şehir olduğunu
ve buranın Enûşirevân tarafından inşa edildiğini rivayet etmektedir.310
Kabele Hıristiyanlıktan önce ve sonra siyasî ve dinî hayat bakımından Albanya

için önemli yere sahip olmuştur. Kabele’nin IV. asırlarda Hırisyiyanlığın merkezi
olduğunu biliyoruz 311 I.-V. asra kadar Alban patrikliğinin dinî merkezi buradaydı.312
Kabile Hazarların baskınları nedeni ile Katolikliğin (Papalık) korunması için dinî
merkezi Berde’ye taşımıştır. Hıristiyanlıktan önce Albaniya’da diğer dinlerin de
merkezi olmuştur. Hatta Ay’ın şerefine en büyük mabet burada inşa edilmiştir.313
VII. asırda Müslüman birlikleri Şamahı garnizonundan Şirvan’ın batı

taraflarına düzenlediği seferler sonrası Kabele şehrini İslâm topraklarına katmışlardı.
Müslüman kavimlerin çabaları ve komutanların yardımı ile Kabele kısa zamanda
İslâm’ı kabul etmiştir. Kamaltepe mescidi bu dönemden kalan değerli bir tarihi
eserdir.314
3.2. Komşuları
Yeryer Şirvan bölgesine dâhil edilen ve aslında Şirvan’a komşu olan bazı
önemli şehirler vardır. Bunları şu şekilde sıralaya biliriz:
305
Belâzurî, Fütûh, s.286; Bakıhanov, Gülistan., s.12; Toğan, “Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası” AYB,
III, 127; Velihanlı, IX-XII Asır Arap Coğrafyası., s, 73; Bünyadov. Azerbaycan., s.143
306
Zeynaloğlu, Şirvanşahla.r, s. 25
307
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e., s.99
308
A.g.e., s.99
309
Cemal Reşit Ahmet, a.g.e.,s.56
310
Yâkût, IV, 307; İstahrî, s, 123;
311
Aliyev-Kadirov, a.g.e.,, s.15
312
313
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar, s. 22
314
Aliyev-Kadirov, a.g.e.,s.16
42
3.2.1. Berde
Berde, Artopatene ve Albaniya devletlerinin hâkimiyeti döneminden itibaren

ticarî ve dini merkez olmuştur.315 Kaynaklarda Berde, Arran bölgesinin baş şehri olarak
kabul edilmiştir.316 Şehrin asıl ismi “Berde dâr”’dır. Günümüzdeki Berde şehridir. Azeri
kaynaklarda ilk dönemlerde Berde’ye Partaf denmiştir.317
Şehrin kim tarafından ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. Bununla

birlikte bu konuda birbirinden farklı rivayetlerde vardır. Belâzürî (ö.279/892) Fütûhu’l-
büldân’da Berde’nin Sâsânî kralı I Kubad Firuz’un (488–531)318, Hamdullah Kazvini
(1280–1349) ise Makedonyalı İskender’in (m.ö.336–323), Moses Kalankatlu ise
Kafkasya’nın (Alban) hükümdarı II. Vaçe’nin zamanında Sâsânî hükümdarı Pervez’in
(459–484) emri ile kurulduğunu rivayet etmektedir.319
Azeri tarihçiler (M. Hüseyinov, N. Nebiyev, A. Memmedov) arkeolojik

bulgular sonucunda Berde’nin M.Ö. IV. asırda varlığından bahsetmişlerdir. 320 Tarihi
kronolojik bilgiler ve arkeolojik bulgular Berde’nin milattan önce var olduğuna delalet
etmektedir.321 IV. asırda depremde yıkılan şehri Firuz tamir ettirdiği için Berde kısa süre
de olsa Firuzabad veya Firuz olarak adlandırılmıştır. 322
Berde’nin Makedonyalı
İskender’den önce var olduğunu hem tarihçiler, hem de edebiyatçılar kendi eserlerinde
dile getirmişlerdi. Edebiyatçılardan Nizami Gencevi “İskendernamesinde” 323
tarihçilerden A. A. Bakühanov (1794–1847) “Gülistan-i İrem” 324 eserinde İskenderin

Berde’ye yürüyüşünü ve Berde hükümdarı Nüşabe ile görüşmesini tarihi bir olay olarak
değerlendirirler.
315
Berde’nin eski yerleşim yeri Terter nehrinin iki sahil yanıdır. 1902’deki malumatlara esasen nehir
yatağını üç defa değiştirmiştir. Çünkü Terter nehrinin eski yataklarında en azı üç-dört köprü vardır.
Köprülerin en eskisi VI-VII. y.y. inşa edilmiş Közdü köprüsüdür. Bu köprü tarihte “ Güzel köprü” adıyla
meşhurdur. On altı gözden oluşan köprünün uzunluğu 170 metre, eni ise 5 metirdir. Köprünün halen
harabeleri mevcuttur. Bkz. Babayev- Nerimanov, Berde Tarihin., s.65
316
W.Barhold, “Berz’a”, İA, İstanbul 1993, II,565; Cemal Reşid Ahmet, a.g.e., s.46
317
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s.39;
318
ASE, “Berde”, Bakü 1978, II, 145; Belâzürî, Fütûh, s.193; Hattab, Ermeniyye biladi., s.29
319
V.Q. Kotoviç, Dagestan v III-V vv, Mahaçgala, 1957,s.33:Neriman Babayev, Rafik Nerimanov, Berde
Tarihin., s.7
320
321
İbn Havkal, 227
322
Babayev-Nerimanov, a.g.e.,s.13–14
323
Nizami Gencevi, İskendername(Şerefname),Lider Neşr, Bakü 2004,s.201
324
Bakıhanov, Gulistani, s.23.
43
Berde, ilk zamanlardan itibaren büyük, geniş ve merkezî bir şehir idi. Hazar
baskınlarına dayanamayan Kabele Papası 522’de, dini merkezi Berde’ye taşıdı. 325 Bu
yıldan sonra şehir gelişti ve değeri dahada yükseldi. Şehrin uzunluğu bir fersah olup,
genişliği ise bir fersahtan azdı. 326 Şehirde geniş meyve bağları, 327 pazarları ve
kervansarayları vardı.328 Şehrin yakınlarında akan Kura nehri şehrin tarım yönünü bir
hayli geliştirmişti. Üretilen ipek kervanlarla ve Kura nehrinden kayıklarla Fars,
Huzistan ve diğer bölgelere gönderiliyordu.329
Arap kaynaklarında Berde “Berzea” şeklinde ifade edilmiştir. Yâkût (ö.

636/1229), Mu’cemü’l-büldân’da Berde Azerbaycan’ın ucgar 330
şehri olduğunu
söylemiştir. 331
Berde, Müslümanlar zamanında önemli bir merkez olmuştur. Berde mescidi

beytül mal olarak kullanılmıştır. Bu beytülmal Emevîlerin Mısır’daki beytülmalinin
nerdeyse benzeri idi.332
Berde büyüklük ve güzelliğinden dolayı dillerde destan olmuştur. Arap

müelliflerinden Mukaddesi Berde hakkında“ Ülkenin Bağdat’ı”, İbn Havkal ise
“Arran’ın anası”333 demiştir. 334
Berde de tanınmış arkeologlar Y. A. Pahamoov ve M. Hüseyin tarafından

yapılan kazılarda İskender’in, Roma imparatorlarından Antoni’nin (m.ö. 83–30),
Avgust’un (m.ö.27–14), Sâsânî hükümdarı II Hüsrev ve Selebki krallığına ait gümüş
325
Kalankatlı Moses, a.g.e.,31; Memmedova, a.g.e., s.213
326
İbn Havkal, s.227,
327
Özellikle burada yetişen mestan, çeviz ve fındıklar tatlarının gözeliğinden İstahri, Mes‘ûdî ve Yâkût
bahsetmiştir. Bkz. İbn Havkal,s.227; el-Bakûvî, a.g.e.,s.118
328
329
L.P. Taşçiyan, Srednevekovaya Barda V Period Rascveta, s.52–61
330
Burada uçgar denmesinin sebebi Şirvan arazilerine yakın olması hasebi iledir.
331
Belâzürî, Fütûh, s.283; Yâkût, I, 379.
332
Bünyadov, Azerbaycan.,s.154;
333
İbn Havkal, s.227
334
44
sikke ve dirhemler bulunmuştur. 335 Bu da Berde’nin milattan önce mevcut olduğuna ve
ticarî bağlantıların varlığına delalet eder. 336
Berde, VII. asrın ilk yarısında büyüklüğü ve ticaret merkezî olması sebebiyle
Kafkasya’da en büyük şehir olarak tanınmıştır. Şehir İran’a, Çin’e, Orta Asya 337 ,
Erdebil’e, Rey’e ve Irak’a 338 giden ticaret kervanının yolu üstünde kurulmuştur.
Muhtemelen bu sebeple Berde, Sâsânîler döneminde önemli şehirlerden olmuştur.339
VIII. asrın ilk çağlarında Araplar tarafından fethedilen Berde, Arran’ın en

ihtişamlı ve görkemli şehirlerinden biri olmuştur. Şehir’deki büyük ticaret ve
sanatkârlık merkezi, üstü kapalı pazarlar ilk dönemlerden itibaren mevcuttu. Şehir
düşmanların ani hücumlardan korunmak için dıştan hendek ve kuyularla çevrilmiştir.340
İslâmî dönemde Berde idari merkez olup, Azerbaycan coğrafyası buradan idare
edilmişti.341 Emevî halifesi Muaviye (661–680) zamanında Berde şehri yeniden tamir
edilerek çevresine duvarlar örüldü. Önemli stratejik bir merkez olması sebebiyle buraya
Arap birlikleri yerleştirildi.342 Emevî ve Abbâsîler döneminde Berde bu değerlerinden
hiç birini kaybetmedi.
3.2.2. Hazarlar
Derbend’in kuzeyinde güçlü bir devlet kurup Azerbaycan tarihine önemli rol
oynayan hanedanlıklardan biri de Hazarlardır.343 Bizans’la anlaşma yaparak Sâsânî344 ve
335
A.g.e., s.14–18
336
Türk kökenli olduğunu iddia edenler Berde’ye güzel eli, Fars kökenlidir diyenler köle bekleten,
diğerleri ise Berde’nin tabiatı ile bağlantı kurarak dağlı, çakıllı yer gibi isimlerle adlandırmışlar. Aslında
bu isim Eski Türkçeye uygundur.
337
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihin Aynasında, s.18
338
İbn Havkal, s.228
339
Patkanov, İstoriya., s.32; el-Bakûvî, a.g.e., s.118
340
Babayev-Nerimanov, a.g.e., s.6–7
341
Bartolıd, İstoriko-Geograficeskiy obzor İrana, Sang-Petersburg 1905,s.151; Bünyadov, Azerbaycan.,
s.151
342
Babayev-Nerimanov, a.g.e., s.7
343
Mihail Artamanov, İstoriya Hazar, Leningrad, 1962,s.116; Zeki Veli Toğan, “Hazarar” İA, İstanbul
1988, V/I, 399
344
Nesirov, a.g.e., s.10
45
Müslümanlarla345 mücadele etmişlerdi. Tabiî ki bu da İslâm’ın Kafkasya memleketinde
yayılmasına engel olmuştur.
Günümüz de Hazarların hangi milette mensup oldukları tam olarak

bilinmemektedir. Bu sebeplerden dolayı mensup oldukları millet hakkında faklı
yaklaşımlar ve rivayetler mevcuttur. Burada sadece bir kaçını sıralayacağız.
1. Hazarlar Ak Hunlara mensup göçebe Türk boylarından biridir.346 Hazarların

Azerbaycan’a ilk gelişi M.Ö. 193 yıllarında diğer Türk kabilelerin baskısıyla
olmuştur.347 Ancak Hunlar kadim Azerbaycan’a Hazarlardan yaklaşık olarak 5 asır sonra
gelmişlerdi.348
2. M. S. 350 yılın da Hazarlar Ağvan’a (Eski Azerbaycan’a) yerleşmişler. Ama

sürekli diğer yerlere baskınlar düzenledikleri için yerleşim yerleri de sürekli değişmiştir.
Bir başka rivayete göre ise Hazarların soyu Abşeron yarımadasında ki Zığ köyü
sakinleri olduğudur. 349
Bahsedilen rivayetlere baktığımızda Hazar Türklerinin Kadim Azerbaycan’a

(Albani) ne zaman göç ettikleri ve ne zaman yerleştikleri kesin olarak bilinmemektedir.
Ancak, kesin olan Hazarların Bizans hükümdarlığı ile anlaşarak350 Azerbaycan’ın kuzey
bölgelerini ardıarkası kesilmeyen baskınlar yapıp halkı bezdirmiş olmalarıdır.
VII.-IX. asırlarda Hazar memleketinin sınırları kuzey Kafkasya, Azak denizi,

Kırım yarımadasının ve doğu slavyanların bir kısmı ve Aral gölünün tümü Hazar
hakanlığının hâkimiyetinde olmuştur.351 Devleti hakanlık idare ediyordu. Hakan’ın idari
yönetimde yardımcıları “melik” veya “hakanbeyi” idi. Kuzey kavimlerinin temsilcisi
345
Hazarlarnan Müslümanlara arasında en şiddetli savaşlar I Velid döneminde itibaren başladı. Bkz.
Ahmet Taşağıl, “ Hazarlar”, DİA, XVII, 117–118.
346
Hattab, Ermeniyye Bilâd.,,s.18–20
347
Veliyev Baharlı, Azerbaycan Tarihi.,s.31
348
A,g.e., s.34
349
A.g.e.,s.32
350
Yuri, Kulakoviskiy, İstoriya Vizantiy, Sang-Petersburg, 1876, I, 92–93.
351
S. Allahverdiyev, E,Hakverdiyev, Umumi Tarih, Müellim Neşr, Bakü 2006,s.100
46
olan Hazarlar on iki kişiden oluşan meclisleri vardı. Meclis üyeleri Hıristiyan, Yahudi
veya Mecusi idi.352 Devlet yapısında genelde dini özgürlük hâkimdi.
Hazar hakanlığı VII-IX. asırlarda önemli siyasî güç olarak komşu devletlerin
sürekli dikkatini çekmiştir. Toprak bütünlüğünü korumak için Bizans’la ittifak yaparak
yıllarca Sâsânî ve Arap hükümdarları ile savaşmışlardı. Araplar Hazarlarla sürekli
pozitif ilişkiler kurmaya gayret etmişlerse de bu isteklerine ancak Abbasi halifesi Hârûn
er-Reşîd zamanında nail olabilmişlerdi.353
Hazarlar Azerbaycan, Arran ve Şirvan topraklarının zenginliklerini iyi

bildikleri için 626–629 yılına kadar Derbend ve çevresi kendi hâkimiyetlerinde tutmaya
çalışmışlardır. Hatta Alban (Şirvan) halkı Sâsânîlere ödediği vergileri bu yıllar arsında
sürekli Hazar hakanlığına ödemiştir. 354 Enûşirevân ve diğer Sâsânî hükümdarlarının
Şirvan çevresinde yaptırdıkları duvarlar Hazar Türkleri ve diğer Türk kavimlerinin
baskınlarından korunma amacını taşıyordu. 355
Hazarlar VI. asrın sonlarından itibaren sürekli Alban topraklarına akınlar

düzenlemiş ve ülkeyi talan etmişti. 356 Hazarların Şirvan ve Arran’ı taciz etmelerinin
sebebi Kafkasya’ya hâkim olmak ve ganimet elde etmek istemeleri sebebiyledir.357
Hazarların Araplarla ilk karşılaşması Alban topraklarının kuzey bölgesinde

olmuştu. Hazarlar Arap birliklerini 643, 653 ve 662’de Belencer yakınlarında yapılan
savaşlarda mağlup etmişlerdi. 358 Bu sıralarda Alban hükümdarı Cavanşir iki güçlü
orduyla baş edemeyeceğini anlayıp, Hazarlarla sulh yaparak hakanın kızıyla
evlenmişti.359
730–737 Hazar Hakanlığı 150 bin İslâm ordusu karşısında yenilgiye uğradı.
Hakan kendi bölgesinde otoritesini kaypetmemek için İslam’ı kabul etmek zorunda
352
Bakıhanov, Gülistanı, s. 47; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1994, s.47; Elnur
Nezirov, a.g.e.,s.8
353
Bünyadov, Azerbaycan., s.113; A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e., s.128
354
Moisey, a.g.e.,91–92, 102–104,
355
Hattab, Ermeniyye Bilad.,s.26–33; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.23;
356
357
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s.18, Gurbanov, a.g.e.,s.26
358
Kerim Oder, Azerbaycan, Boğaziçi Yay, İstanbul 1982, s.35
359
Allahverdiyev-Hakverdiyev, Umumi Tarih, s.101; Bünyadov, Azerbaycan., s.76
47
kalmıştı. Ancak Mervan’ın ölümü üzerine Hakan eski inancına dönerek İslâm’ı
kabulünün siyasî olduğunu söylemiştir.360
Hazarların semavi dinlerle tanışmaları VIII. asırda olmuştu. Hazar hakanı Bula
Yahudiliği kabul etmişti. Hazarların Yahudiliği kabul etmeleri bazı tarihçilere göre
siyasî amaçlı olmuştur. Hıristiyanlık buraya 850 yılarında gelmişti. Alban tarhiçisi
Moses’in rivayet ettiğine göre: “Albaniyadan buraya birçok misyoner tebliğ için
gelmişti. Bu misyonerlerin çoğunluğu Alban kilselerinde yetişen rahipler idi.” 361
Hazarların hepsi Hıristiyanlığı kabul etmeseler de güney sınırlarına yakın bölgeler bu
dini kabul etmişlerdi. Hazarlar arasında Hıristiyanlığı kabul eden devlet görevlileri
vardır.
Hazar devletinin ganimetlerden başka önemli gelir kaynağı ticaret idi. Genelde
Hazar Devletinin büyük şehirlerinde (Sarkel, Belencer, Semender, Tumtarakan,
Hanbalık, İdil) ticaret yaygın idi. Bu şehirlere kervan ve denizle Skandinavya’dan
pahalı kürk, Türkistan’dan ipek, kumaş, Bizans’tan ziynet eşyaları getiriliyordu. 362
Ülkede Göktürk, Yahudi, Arap, alfabeleri kullanılıyordu. Yahudiliği kabul edenlere
“Karay” deniliyordu. Bu dine sahip Türklere de “Karayimler” denilmiştir.363
VI. yüzyılda kurulmuş olan Hazar Devleti X. yüzyılın ikinci yarısında

zayıflamış ve 965 yılında Ruslar tarafından yok edilmiştir.364
360
Arık, a.g.e.,s.38
361
Memmedova, a.g.e.,s. 104–105; Nezirov, a.g.e., s.9
362
Allahverdiyev- Hakverdiyev, a.g.e.,s.100
363
Allahverdiyev-Hakverdiyev, a.g.e.,s.100
364
A.g.e., s.102
48
İKİNCİ BÖLÜM
İSLAM ÖNCESİ ŞIRVAN TARIHI
1. Şirvan’ da Yaşayan Halklar
Şirvan’a kadim zamanlarda Derbend ve Deryal (Alan) geçidi vasıtasıyla

kuzeyden, güneyden (İran vasıtasıyla), batı ve doğudan göçebe ve yerleşik kabileler göç
ederek burarla yerleşmişler. 365 Bu sırada Türk dilli kabileler arasında dini, siyasî ve
sosyal bağlar kurulmuştur. Bunu hem yazılı hem de arkeoloji bulgular
desteklemektedir.366
Şirvan bölgesine kavim göçleri IV.-VII. yüzyılına kadar devam etmişti. V. asır
yazarı Favstos Buzand der ki: “ IV. asrın birinci yarısında Şirvan bölgesinde Maskut,
İjmah ve Hun kabileleri göç etmiştir”.367
İlk döneme Albaniya kendi çevresinde yirmiye yakın kabile 368
barındırmaktaydı. Strabon bu sayıyı yirmi altıya çıkartmıştı.369 Bu kabilelerin içinde en

büyüğü ve zamanla Albanlarla kendilerini aynileştiren Utiler370 idi. Kendi bünyesinde
yirmiye yakın kabileyi bitleştirmeyi başaran Alban kabilesi Kafkasya Albaniyası
arazisinde üstün güç haline gelmiştir.371 Kabileleri birleştiren Alban kabilesi olduğu için
ülke onların adlarıyla anılmıştır.
365
366
Azerbaycan ve Ararat dağına ilk yerleşen Nuh peygamber ve kavimi olmuştur. Bkz. Veliyev Baharlı,
Azerbaycan., s.20
367
Favstosa Buzand, İstoriya Armenii, Erevan 1953, s.15–16
368
Bu kabilelerden kaynaklarda geçenlerden Utiler, Aynianlar, Anarikalar, Parrasiler, Kaspiler,
Gardmanlar, Sodeyler, Herler, Geller, Leqle, Çilbler, Lpinler vb. Bkz. Veliyev Baharlı, a.g.e.,s. 93;
İsmayıl,a.g.e., s. 27–28–29; Seyidov, Azerbaycan Halkının .,s.61
369
Aslında Strabon Albanların 26 kabileye ayrılma sebebini aralarındakı birlik bağlarını bozulmasına
bağlamaktadır. Bkz. Veliyev Baharlı, a.g.e., s.23; A.H. Balayev ve diğerleri, s 19,92
370
Bu kabile Kura nehrinin sağ ve sol sahillerinde yaşamışlardı.
371
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e.,s. 93
49
Şirvan bölgesine Derbend ve Deryan geçit yolarını kullanarak kuzey, doğu ve
güneyden göçebe Türk boyları geliyordu.372 Özellikle Şirvan toprakları verimli olduğu
için Türk, Arap ve Fars kavimleri buraları kendilerine yerleşim yeri edinirlerdi.
Farklı asırlarda göçebe Türk kavimleri Şirvan ve çevresine yerleştiklerinden373

zamanla göçebe kavimler ile yerleşik Kafkasya halkı arasında iktisadî-siyasî ve içtimaî-
medenî bağlar kurulmuştur. Bu nedenle Azerbaycan coğrafyası barındırdığı kavimler
sayesinde farklı adet ve kültürler müzesidir.
VII. asrın ilk dönemlerinde Türk boylarından Türkmenler 374 ilk önce İran’a
oradan da Derbend geçidinden geçerek Hazar denizinin batı sahilinde Şirvan
topraklarına göç etmişlerdir. Bu kavimler 375 Derbend, Şeki, Muğan ovası, Şirvan,
Siyezen, Şamahı, Bakû ve Kuba taraflarına yayılarak yerleşmişlerdir. Sâsânîler ve
İslâmî dönemde Şirvan bölgesine Arap ve Fars asıllı kavimler siyasî ve askerî
nedenlerle buralara yerleştirilmiştir.376
1.1. Türkler
Umumiyetle Azerbaycan coğrafyasına ilk göç akınları düzenleyenler Türk

boyları olmuştur. Türkler ilk zamanlar Azerbaycan’ın otlak ve tarıma uygun olan
yerlerine yerleşseler de zamanla bu topraklardan uzaklaşarak verimsiz ve kurak
arazilere göç etmişlerdir.377
Hunlar, Şirvan bölgesine iki kere akın düzenlemiş ve Derbend çevresine

yerleşmilerdir. Fakat Türk boyları durmadan yer değiştirmişlerdir. Strabon Türk göçeri
372
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s.24–25
373
İkl seferler miladdan önce, ikinci seferleri ise VII. asırlarda İslâm’ın Alban arazilerine gelemeden
önceki dönemler. Bkz. A.Demirçizade, Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi, Maarif Neşr, Bakü 1979, I, 50–
52
374
Türkmen isim şimdiki “Türkmen” halkı manasında değil, ilk dönemlerde Oğuz Türklerine verilen bir
isimdir.
375
Prototürkler, Lullular, Turukkiler, Sular, Kassiler, Elamlar, Lekler, Hunlar, Hazarlar, Zekenler,
Henuklar, Kaspiler, Şirvanlar, Hsranlar, Tevesparlar, Maksutlar vb. Bkz, Sara Aşurabeyli, Şirvanşahlar,
s.22,
376
Ahmedov Caferzade, Seyfeddin Geniyev, Rafik Alışov, Servan Resulov, Şamahı Âşıkları, Seda Edebi
Neşr, Bakü 1994, s.23–35; Demirçizade, Azerbaycan Edebi., s.51
377
Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.56
50
hakkında şöyle demiştir: “Türkler daima göçebe hayat yaşadıkları için bir yere daimi
olarak yerleşmez ve bu yerleri kendi mülkleri olarak da mülkiyetlerine katmazlardı”.378
Türkler, Şirvan bölgesine milattan önce II.-III. göç ederek yerleşmişlerdi.379

Kadim Türk kabileleri arasında sanat, balıkçılık, tarım ve hayvancılık faaliyetleri yaygın
idi. 380 Çünkü ilk dönem Şirvan bölgesine koyun ve sütler diyarı denmesi buradaki
hayvancılıktan kaynaklanıyordu. Şirvan topraklarına en çok Hun boyları yerleşmiştir.
Hunlar en eski Türk kavmidir.381
Türk kavimlerinin Kafkasya’ya göçleri ve yerleşmeleri ilk defa M.Ö. II. asrın
ikinci yarısında başlamıştır. Orta çağ tarihçileri Hunların, Sabirlerin ve Hazarlıların
Albaniya’nın Kuzey Derbend (Cor, Çor.) geçidinden m. III. ve IV. asırda geçerek
buralara akınlar düzenlediklerini rivayet edilmektedir. Bir başka rivayette göre de
Hunların göçleri İranlıların Azerbaycan üzerine yaptığı seferler döneminde vuku
bulmuştur. 382 Derbend geçidini geçen Hun birlikleri Albaniya’nın Derbend, Şirvan,
Müğan ve başka bölgelerine yerleşerek kısa zamanda yerli halkla kaynaşmışlardı. Hun
göçleri V.-VI. asra kadar devam etmişti 383 . Aynı yıllarda Şirvan geçidini geçen
Bulgarlar, Sabirler vb. başka Türk boyları da vardır.384
Aşurabyeli’ye göre Hunlar ve diğer Türk boyları M.Ö. II. ve M.S. III, V,
asırlarda Abşeron arazilerine ve Midiya devletine saldırmış385 ve burayı beğenen boylar
burada yerleşmişti.
V. asır tarihçilerinden olan Yegişe ve Favstos Hunların Şirvan topraklarına

göç ederek yerleştiklerini bildirmektedirler.386 632 yılından itibaren Hunlar Albanya’nın
yerli halkına dâhil olmuşlardı.387
378
379
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s. 22–25
380
Allahverdiyev-Hakveridiyev, a.g.e., s.29
381
Veliyev Baharlı , Azerbaycan., s.34
382
Veliyev Baharlı , Azerbaycan., s.34
383
Aşrabeyli, Bakü Şeheri.., s. 23
384
Artamanov, İstoriya Hazar, Leningrad 1962, s.57–70, 124; Bünyadov, Azerbaycan., s.180; Aşurabeyli,
385
Aşurabeyli, Bakü şeheri.,s.25, 38
386
A.g.e.,s.38
387
İsmayıl,a.g.e., s.97
51
Sonuç olarak Türk göçlerinin V. asırdan önce başlayarak VII. asra kadar
Derbend kapılarından geçerek Azerbaycan’ın değişik bölgelerine yerleştiğini tüm
kaynaklar tasdiklemektedir. Özellikle Şirvan topraklarına yerleşen Türkler gelecekte
buralarda kurulacak devletlerin banileri olmuşlardı.388
1.2. Farslar
İran eskiden Atropatena ve Albaniya’nın yakın komşusu idi. Bununla birlikte

en azılı düşmanlarından biri idi. Farslar Atropatena’ya hem de Albaniya’ya saldırarak
topraklarını talan edip, insanlarını da esir ederek kendi topraklarına katmışlardı. Sâsânî
imparatorluğu Güney Azerbaycan’ı kendisine bağlamasına rağmen, Kuzey’i tam
hâkimiyeti altına alamamış yarı bağımsız olarak bırakmıştı. Kuzey Azerbaycan dış
işlerinde Sâsânî imparatorluğuna bağlı olsa da iç işlerinde serbest idi. Kuzey
Azerbaycan hükümdarı Sâsânî imparatoru I. Şapur’un davet mektubunu reddetmesi de
onun tam bağımlı olmadığını gösterir.389
Azerbaycan’da stratejik şehirlerin ve geçitlerin çoğunluğu Sâsânî imparatorları

tarafından inşa edilmiştir. 390 geçit ve şehirlere yapılan kalelerin asıl amacı Farslar’ın
kendi topraklarını Hazar ve Türklerin göç ve ani saldırılarından korumak istemeleridir.
Sınır geçitlerine yerleştirilen Fars kabileleri tüm vergilerden muaf idiler. İdarî
hâkimiyetin kaybolmaması için önemli mülkî ve askerî vazifelere bu insanlar
getiriliyordu. 391
Fars kavimleri yerleştikleri çevreye maddî ve manevî yönden
etkilemeye çalışmışlardı.392
Farslar işgal ettikleri şehir ve kasabalara kendi halkından birini vali tayin
ederek bu toprakların yönetimini bu şahıslara havale ederlerdi. Bu kabilelerin en
meşhuru Tatlardır.
388
Refik Özdek, Türkün Kızıl Kitabı, Bakü 1992, s.28–19
389
Aliyev, Dağlık Qarabağ, s.29
390
Belâzürî, Fütûh, s.193; Patkanov, İstoriya, s.32, 143
391
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e.,s.61.
392
A.g.e.,s.44–45.
52
Tarihte Tatlar’ın393 Derbend kapılarına ve kuzey Azerbaycan’a yerleştiklerini
biliyoruz. Tatlar İran kabilelerinden olup, V.-VI. asırlarda IV. Yezducer ve Hüsrev
Enûşirevân tarafından Güney ve güney-batı İran topraklarından göç ettirilerek Kuzey-
doğu Azerbaycan (Derbend) sınırlarına yerleştirilmiştir. 394 Bu göçlerin ve mecburi
yerleştirmenin asıl amacı İran topraklarına Türk boyları tarafından düzenlenen ani
baskın ve göçlere engel olmaktır. 395 İran hükümdarları Derbent ve Hazar sahillerine
yerleştirdiği kabilelere muhafız kaleleri inşa ettirseler de bazen Türk ve Hazar
hücumlarına dayanamayarak kaleler düşerdi.
Hazar ve Türklerin hücumları sonucunda İran asıllı göçmenler baskın güç

karşısında maddi ve manevi yönde etkilendiler. Türk akınları buralara yerlermiş halkı
yüksek dağlara çekilmeye zorlardı ya da tedricen Türkleşmeye mecbur etti. Bu gün
Azerbaycan’ın Kuzey, Batı ve Abşeron yarımadası taraflarında yerleşen halk
Türkleşmiş Tatlardır.396 Türkler sürekli üstün ırk olamamıştır. Halife Hârûn er-Reşîd’in
zamanında halifenin elinden canını kurtaran Bermeki 397 ailesi Azerbaycan’a gelerek
buradaki tatların tesiri ile Tatlaşmıştılar.398 Günümüz de Tatlar, İslâm’ı kabul etmelerine
rağmen eski Farsça konuşurlardı. Tatlar Abşeron yarımadasında ve Şirvan’ın dağlık ve
dağ eteklerinde varlıklarını sürdürmektedirler.
Azerbaycan’da bulunan etnik gruplardan Tatlar, dinlerine göre üç grupa

ayrılmıştır. Bunlar Müslüman Tatlar, Ermeni Gregoryen Tatlar ve Yahudi Tatlardır.
Sonuncu grup aynı zamanda Dağ Yahudileri adıyla da bilinmektedir.399
1.3. Halkın Yaşantı Tarzı
İlk çağlardan itibaren Azerbaycan coğrafyasında var olan kabile ve topluluklar

farklı uğraşılarla geçimlerini temin etmişlerdi.
393
Tat “meşhur halk” anlamında değil itaat eden ve özgürlüğünü kaybeden anlamındadır. Türkler yendiği
tüm kabile ve topluluklara “tat” ismini verirlerdi. Bkz, M. H. V. Baharlı, .s 58
394
Aşurabeyli, Bakü şehri, s.38, Bakıhanov, Gülistan., s.59; Veliyev Baharlı, a.g.e., s.19–57
395
Aşurabeyli, Bakü Şeheri, s.38; Veliyev Baharlı, a.g.e.,,s 57
396
Veliyev Baharlı, a.g.e.,s.50–51,
397
Bermekiler, Abbasi hilafetine 14 yıl hizmet etmiştir. Hârûn er-Reşîd zamanında toplu halde
katledilmişler. Bkz. Heyet, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, III, 143–155
398
Veliyev Baharlı, a.g.e., s.58
399
Arık, a.g.e., s.32
53
a) Çömlekçilik: Azerbaycan’ın Orta çağlarda şehirlerde çömlekçilik sanatı çok
gelişmişti.400 Kilden yapılan kaplar siyah, pelit ve kırmızı renklerle boyanırdı. Kapların
bazılarının üzerine resimler de çizilirdi.401
b) Balıkçılık: Şirvan topraklarından geçen sayısız nehirler yerli halk için paha
biçilmezdi. İnsanlar nehir ve göllerden avladıkları balıkları kurutarak ticarette yağını ,402
ve etini de günlük hayatlarında kullanıyorlardı.
c) Tarım: Şehir halkı ticaretle uğraştıkları için kırsal ve köy insanlarına

rağmen zengin idiler. Köy ve kasabalarda tarıma uygun yerlerde buğday, arpa ve keten
bitkileri ekerek maddi ihtiyacını bu şekilde giderirdiler.
d)Ticaret: İlk dönemlerden Azerbaycan’da ticaret yaygın idi. Azerbaycan

şehirlerinde iç ve dış ticaret yapılıyordu. Ticarî faaliyetlerde gümüş sikkeler
kullanılıyordu. Şirvan topraklarında ticari mal olarak yurt dışına ipek, halı, kurumuş
meyve ve kurumuş balık mamulleri götürülürdü. Bu mallar yurt dışına deniz ve kara
yolu ile taşınıyordu.
1.4. Konuşulan Diller
Dil uzmanları Kafkasya’da yaşayan kabileler arasındaki dil akrabalığını üç

büyük dil ailesine bölmüşler.403 Bunlar arasın da Azerbaycan dili Türk dillerinin batı
grubuna dâhildir.404 Azerbaycan dilinin esas temelini Kafkas’a göç etmiş Türk kabileleri
oluşturur.
Tarım, hayvancılık ve çömlekçiliğin405 gelişmesi ile kuzey-doğu Kafkasya’ya

farklı kabilelere mensup topluluklar göç etmiştir. Göçler sonrası Kafkasya’nın dil ve
etnik yapısı çok karışık bir görüntü kazandırdı.406 Bazı tarihçiler buraya ilk yerleşenlerin
400
G.M. Ahmedov, Azerbaycanın Şirsiz Saksı Kapları, Azerbaycan SSR Elimler Amademiyası Neşr,
Bakü 1959,s.5
401
Babayev-Nerimanov, a.g.e.,s.19
402
Nere balığının içlerini kaynatan yerli insanlar dönemin en iyi yapışkanını yapmışlardır.
403
İlki Kafkas (İber- Kfkas), ikincisi Hind- Avrup, üçüncüsü de Altay
404
Demirçizade, a.g.e.,s.48; Veliyev Baharlı, a.g.e., s.55
405
Çömlerk, kil topraktan pişirilerek yapılan ev eşyaları. Bkz, Ekber Kocayev, Şehla Kuliyeva, Sevda
Aliyeva, Tarihi Anlayış ve Terimerlin İzahlı Lüğatı, Maarif Neşr, Bakü 2003,s.14
406
ASE, “Kafkas”, Bakü 1979, III, 92
54
Farslar olduğunu iddia etmişlerse de bu iddia tarihi olaylarla çelişmektedir.407 Çünkü
kuzey Azerbaycan’a ilk akın eden Hun ve diğer Türk kavimleri olmuştur.408
Aslında Albanlar’ın V. asrın ilk yarısında kendilerine mahsus 52 harften oluşan

alfabesi vardı.409 Hıristiyanlık Albanlar’ın resmi dinleri olduktan sonra dini kitaplar ve
derslikler Alban alfabesi ile basılmıştır. Derslik ve dini metinler Alban dilinde yazılıp
yayınlanması ile Alban alfabesinin kendi topraklarına yayılmasını sağlamıştır.
1.4.1. Alban Dili
Göçler sonrası Albaniya topraklarındaki halkının dili günümüz tarihçileri

tarafından tartışma konusu olmuş ve farklı yaklaşımlarla bölge dilinin yapısını izah
etmeye çalışmışlar. Bunların sadece bir kaçına değineceğiz.
a) Kafkasya dilinin Hitit-Urartu dili olduğunu düşünen dil bilginlerinin

çoğunluğu, Şirvan konuşma dilinin Dağıstan dillerinden birine mensup olduğunu
savunmaktadır.410
b) Kuzey bölgesinin dili, Hind-Avrupa grubuna dâhildir.411
Azerbaycan ve kuzey bölgesi toprakları tarih boyunca sürekli kavim göçlerine

ve diğer devletlerin ani baskınlarına maruz kalmıştır. Buraya göç ederek yerleşen
kabiler kendi dillerini muhafaza etmişti.
Günümüz Azerbaycan dilinin Türk boylarının dillerinde şekillenip umumi halk

dili haline gelmesini, XI. asır Türk dilcisi Kaşgarlı Mahmut Türk kabilelerinden ve
onların dil özelliklerinden “Kitabı Divani Lügati Türk” adlı eserinde dile getirmiştir.412
Kaşgarlı Mahmut bu eserinde Azerbaycan’da var olan Türk dillini konuşan boylardan
407
408
Sadıkov, TR, “Kafkasya’da”, I, 922
409
Bu alfabe ilk defa İ. Abuldzade tarafından keşfedilmiştir. Bu alfabedeki harflerin bazılarının Gürcü ve
Ermeni harfleriyle benzerliği var. V.-VI. asıra kadar Alban takvimi bu alfabe ile yazılmıştır. Ermeni ve
Alban kilisesi arasındaki mübarizeyi kazanan Ermeni kilisesi bu alfabenin silinip yok olmasına neden
oldu. Bkz. ASA,“Alban Alfabesi”, Bakü 1979, I, 214–215
410
Aliyev, Dağlık Karabağ, s.14–19
411
ASA,“Alban Alfabesi”, Bakü 1979,I,214
412
Demirçizade, I, s.53
55
dolaylı olarak bahsetmiştir. Ama anlattıkları dil özellikleri Kafkasya’ta yaşayan Türk
kavimlerin diline çok yakındır.
Azeri Türkçesinin saf bir Türkçe olduğunu söylemek yanlıştır. Çünkü Şirvan
bölgesi Arapça ve Farsça konuşan toplumlara asırlarca misafirlik etmiştir.
1.4.2. Diğer Diller
İlk zamanlardan itibaren Azerbaycan topraklarına Türklerin ve Sâsânîlerin

yerleştiğini biliyoruz. Bu kavimlerin bazıları zorla bazıları da kendi istekleri ile buralara
göç etmişlerdir. Arap ve Sâsânî idarecilerin göç siyasetinin asıl amacı bölgede
iktidarlarını sağlama almak idi. Özellikle buralara yerleşmiş Arap ve Fars kavimleri
yerli halkla kaynaşarak zamanla kendi dillerini unutsalar da, bazen yarı bozuk eski
dillerini de koruyabilmişlerdi. 413
Şirvan bölgesinde günümüzde bozuk Arapça ve Farsça konuşan topluluklar

vardır. Erdebil dışındaki Arap kavimleri Şirvan memleketlerinde halen Arap adlarıyla
anılan Arap köy ve kasabalarında yaşamaktadırlar.414 Bölgedeki insanları İslamlaştırmak
için Şirvan’ın çeşitli bölgelerine yerleştirilen göçmen Arap kabilelerinin tesiriyle Azeri
Türkçesine pek çok Arapça kelime girmiştir.415
Günümüzde kullanılan Azeri Türkçesinde sayısız Arapça kökenli kelimelerin

olması bizce bunu yeterince açıklamaktadır.
1.5. Kullanılan Takvimler Önemli Gün ve Bayramlar
M.Ö. V. yy’da Albaniya’da yazının gelişmesi Alban toplumunda dini günler

Albanlara has olan takvime göre ayarlanmıştır.416 Takvimde yıl 13 ay olup, aylar 30 gün
ve haftalar da 5–6 günden oluşmakta idi.417 Yeni yıl ağustosun 28’inde başlıyordu.
413
Toğan, “Azerbaycan”, İA, II. 95; İpek, a.g.e.,s.158; Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.51
414
Şamahıda Arapkadim, Arapşalbaş, Kurademirde Arapgabalkı, Aksuda Arapsarvan, Göyçay Arapuşağı,
Arapmehdibey, Arapcebir, Ağdaşta, Arapkukel, Arapocak, Arapşeki, Arapbasra. Ağdaş şehri köy ve
kasabalarına iskân ettirilmiş arap kabileleri 20–30 km mesafe aralıklıdır. Bu da kavimlerin savunma hem
de çevre kabilelerle sosyal ilişki amaçlı olunmasıdır. Bkz. Ağayev, a.g.e.,,s.25,28
415
M.A. Şihaliyev, Z.İ.Budakova, Muasır Azerbaycan Dili, Bakü, Elm Neşr 1978, I, 135
416
Kullanılan takvimin isimine hiçbir kaynakta ulaşamadık. Bkz, İsmayıl,a.g.e., s.70–71
417
56
Bakü şehri çevresindeki Kobustan ve Abşeron dağlarına çizilen resimler
bulunmuştur. 418
Bu resimler halkın dini ve günlük yaşantısını hakkında bilgi
vermektedir. Burada bazı resimler o dönem halkının müzik, sanat ve en önemlisi
bayramları hakkında fikir vermektedir.
Bu resimlerce Nevruzun yanısıra Azerbaycan coğrafyasında yaşayan halkların

mahsul toplamasını anlatan mahsul bayramı, hayvanların yavrulama bayramı,
koyunların yünlerinin kesilme bayramı ve hasat bayramı gibi bayramların tasvirleri
vardı.419
Tarihte insanları etkileyen önemli olaylardan biri de tabiat hadiseleridir.

İnsanlar tabiattaki hadiselere kendince anlam vermeye kalkışmıştır. Mevsimler arsında
ki değişimleri kutsal kabul ederek, bunlara bir ad vermişlerdir. Bu gün ve bayramlardan
biri de eski Türk toplumunun asırlarca süre gelen bayramlarından olan Nevruz
Bayramıdır. 420 Nevruz tabiatın canlanması ve bereketlenmesi ile bolluk anlamına
gelimektedir.421
Farsça kelime olmakla birlikte Nevruz’un tarihçesi Farslardan daha da eskidir.

Bayram’ın asıl sahipleri Türk toplumudur. 422
Bazı tarihçiler bahar bayramını
Zerdüştlükle alakalandırmışlardır. Farslara da Nevruz Medyalılardan geçmiştir. Bu
bayram Zerdüştlükten önce Türk toplumlarında kutlanan bir bayramdı.423 Bu bayramının
felsefesinin özü "Yeniden doğuştur". Nevruz Bayramı Tabiatın ve insanın meydana
gelme Bayramı, Zerdüştün Doğum Bayramı, ışığın karanlığa, galebe Bayramı ve
günlerin uzama bayramıdır. Bu bayramın şerefine sofralara yedi çeşit yemek ve çerez
konulur. Evler temizlenilerek yeni elbiseler giyilirdi. 424 Bayram akşamları ışıklar
sönmez ve evdeki ateşler söndürülmezdi. Bu bayrama İslam’dan önce ve sonra da
varlığını devam ettirmiştir.
418
Kobustan ve Abşeron yarım adası her ikiside Şirvan bölgesidir.
419
İsmayıl,a.g.e., s,46
420
Aladdin Alibeyzade, Azerbaycan Halkının Manevi Medeniyet Tarihi, Gençlik Yay, Bakü 1998,s.147–
148
421
Mirali Seyidov, Yaz Bayramı, Gençlik Neşr, Bakü 1990,s.34
422
Behlul Abdullayev, Hakkın Sesi, ADN, Bakü 1989, s. 119
423
A.g.e., s. 57
424
A.Nebiyev, İlahır Çerşenbeler, Azerbaycan Devlet Neşriyatı-Polografya Birliyi, Bakü 1992,s.3
57
Sonuç olarak, Nevruz bayramı Türklere ait olduğu her ne kadar ifade edilse de
bu bayarama yüklenen anlamların bize ulaştığı tarihçesini dakkate aladığımızda ciddi
anlamda İran medeniyetinden büyük izler taşıdığını görmekteyiz. Zannimce bu anlamda
Nevruz mayramını İran kaynaklı olduğunu ifade etmek yerindedir.
1.6. Defin İle İlgili Merasimler.
Her toplumun geçmişini anlatan kültür ve medeniyeti vardır. Bunlar o topulum

yaşantı ve düşünce hayatının bir yansımasıdır.
Azerbaycan’da ilk dini düşünce korku ve doğal güçler karşısında çaresizlikten

doğmuştur. Bu nedenle bazı yanlış dini ve gayri dini adetler vardır. Günümüzde
Azerbaycan’ın eski dönemlerini anlatan kurgan tipli mezarlar kalmıştır.
1. Defin Merasimi: Liderler öldüklerinde sahip oldukları mal-mülk, eşya ve

hanımları ile toplu olarak aynı mezara gömülürlerdi.425 Bu nedenle ölünün mirasçılarına
hiç miras bırakılmazdı. Bu gibi sebeplerden halk arasında fakirlik yaygınlaşmıştı.
2. Mezar Çeşitleri: Kuzey Azerbaycan Kurgan 426 tipi mezar kültürünü eski
çağlardan M.S. XVIII. yüzyıla kadar Türk boylarında muhafaza edilmiştir. Göçebe
toplumlar sürekli hareket halinde olduklarından kalıcı izler bırakmamışlardır. Onların
varlıklarının en önemli izleri hayatını kaybeden üyeleri için düzenledikleri kurgan ve
içlerindeki ölü hediyeleridir. Kurganları'nın en önemli özelliği yerleşik düzenden uzak,
yayla hayatı yaşayan ekonomileri hayvancılığa dayalı toplulukların mezar anıtları
olmasından kaynaklanmaktadır.
Şirvan bölgesi çeşitli kavimlere misafirlik ettiği için burada değişik kabirler
bulmak mümkündür. İlk dönemde kuyu, çiy kerpiç, küp, saksı tekne, tahta kutu ve
katakomba427 tarzlı mezarlar burada yaygındı.428
425
Aliyev, Dağlık Karabağ., s.13
426
Kurganlar, toprak zemine açılan bir çukur içine taş örgü duvarlarla çevrilen odalar ya da sal taşı
plakalarla oluşturulan sandık türülü mezarlardır. Üzerlerine taş ve toprakla dökülülerek kapatılır.
Yükseklikleri 1 ile 70 metreye kadar varabilir. Batı ve Türk dillerinde buna Tümülüs denilir.
427
Katakomp, ilk Hıristityanların kayaları oyarak veya yeraltını oyarak ölülerini gömdükleri mezarlardır.
Bkz. Heyet, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, s.1103
428
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e.,s.96; Aliyev- Kadirov, Kabele., s.13
58
a) Küp mezarlar: 429 Küp mezarları II.-III. asırda Azerbaycan, kabile ve
toplumlarında oldukça yaygındı. Kabir’e konmuş cesetlerin elleri başlarına ve dizleri de
bükülerek mezara konulurdu. 430 Kazıların bazılarında mezarlarda kaplar bulunmuştur.
İlk dönemlerde mezarlara yiyecek ve su konması halkın ahiret inancı ile alakalı
olduğuna işaret etmektedir.431
Mingeçevirde bulunan küp mezarlarda altın, gümüş, bakır ziynet eşyaları

bulunmuştur. Özellikle ziynet ve çam eşyaları komşu devletlerden getirilirdi.432
b) Diğer Mezarlar. Şirvan’da değişik mezarlar vardır. Özellikle Kabele’de

bulunan küp, kil ve toprak mezarlarda cesetler sağ tarafa güneşe yönelik şekilde
defnedilmiştir. Bu dönemlerde Kabele’de yaşayan insanlar güneşe ve ateşe
tapıyorlardı.433Mingeçevir’de Müslüman kabristanlığında bir at heykeli bulunmuştur.434
İlk zamanlarda Kabele’de, Şamahı’da, Derbend’de ve Gence’de at ve koyun heykelini
mezarlara koyulması adet idi. Koç heykelleri özellikle erkek çocuk mezarlarını
sembolize etmekteydi.435
Bu yerlerde yaygın olan adetlerden biri ve en önemlisi yas(yuğ) merasimidir.

Bu tür merasimler Azerbaycan’daki dini ve sosyal anlayışın yansımasıdır. E.
Hakverdiyev yas 436 merasimini izah ederken şunları ifade etmektedir: “Azerbaycan
topraklarında yiğitler için ağlanırdı. Hatta bu merasime “yuğcular” davet edilerek
kopuz çalınarak ağıtlar yakılırdı.437 Ağıtlar yakıldıktan sonra bu yere onları hatırlatan
taş abidesi dikilirdi”.438
429
Küpler boy ve yapılarına göre farklıydı. Genelde mezarlara tek ceset konulduğu gibi arkeolojik
kazılarda çift cesetli mezarlarla da karşılaşılmıştır.
430
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e.,s.94; Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.46–47
431
Aliyev- Kadirov, Kabele., s.13
432
Tofik, Memmedov, Kafkas Albaniya’sı İlk, Orta Asırlarda, Tahsil Neşr, Bakü 2006, s.114
433
Aliyev- Kadirov, Kabele., s.13
434
Kaziyev, s.30
435
Aziz Aliekberli, Karbi Azerbaycan Abideleri, Ağrıdağ Neşr, Bakü 2006, s.167
436
Yuğ kelime hakkında farklı açıklamalar için bakınız. Bkz. Seyidov, Azerbaycan Halkının ., s.359–365
437
E.Hakverdiyev, Seçilmiş Eserleri, Bakü 1957, ADN, II, 392; Seyidov, Azerbaycan Halkının., s.351
438
59
2. Siyasî Tarih
2.1. Eski Dönem
Sürekli saldırı ve baskınlara maruz kalan Alban topraklarının kuzey bölgesi

Sâsânî ve Bizans devletlerinin savaş meydanı haline gelmişti. 439 İran hâkimiyeti
altındaki yerlerin vergisinin toplanması ve siyasî işlerin yönetilmesi için Pers asıllı
birini tayin ederdi. 440
Sâsânî hâkimiyeti Albaniya’nın Kuzey bölgelerinde İslam
fetihlerine kadar devam etti.
532 yılında Albaniya’nın kuzeyini Şirvanşahlar unvanlı hükümdar idare

ediyordu. 441 Müslümanlar kuzeye seferler düzenledikleri sırada Şirvan’ı Mehrani
ailesinden Varaz Girigor idare ediyordu. Şirvan’da ilk hükümdarlık 510 yılında
kurulmuştur.442 Bu tarihi daha da gerilere götürenler vardır.443
Arap ve Sâsânîler arasında cereyan eden savaşlarda Şirvanşahı Varaz’ın oğlu

Cavanşir 3000 kişilik özel birliklerden oluşan askerle yedi yıl Sâsânîler tarafında
Araplara karşı savaşmıştır. 444 Son savaşta Perslerin yenilmesiyle birliklerini geri
çekerek, kendi topraklarını muhafazasına koyulmuştur. 445
Sâsânî devletinin yıkılmasından Emevî halifesi I. Velide (705–715) kadar

Şirvan Şahları Müslümanlara haraç vererek yarı bağımsızlıklarını korumuşlardı.
Şahlığın zayıflaması ve iç isyanlar neticesinde Şirvan hükümranlığı yerini Arap
emirlerine devretti.446
439
Kalankatlı, a.g.e.,s.150–151,
440
441
Zeynelolğlu, Şirvanşahlar., s. 45–46
442
Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s. 21–24
443
İsmayıl, a.g.e.,, s. 38
444
Bunyadov, Azerbaycan., s. 72–73,
445
Z.Bünyadov, Y.B.Yusifov, Azerbaycan Tarihi,(En Kadim zamanlardan XX asa kadar) Azer Neşr,
Bakü 1993, s.118
446
Şirvan Şahlığı Mehranilerden sora Şirvanşahlığı lakabı ile kuzey bölgesini yönetmişti. Bkz.
Zeyneloğlu, Şirvanşahlığı., s. 46–47
60
2.2. İran Hâkimiyeti Dönemi
M.Ö. 224 Sâsânî ailesi Partların mağlup ederek Sâsânî devletini kurdular.447
Yeni kurulmuş Sâsânî hanedanı hâkimiyet alanlarını genişletmek için yeni arazi işgaline
başladılar. Kısa zamanda Albaniya, 448 Atropatena ve Orta Asya’nın bir bölümünü
zaptettiler.449
Derbend geçidini aşan Türk boyları Atropatena topraklarına baskınlar

düzenlediği için 450 Sâsânî hükümdarı Şirvan bölgesini kendi topraklarına katmak
zorunda idi. Tüm dış kuvvetler İrmeniyye, Kafkasya ve Orta Asya bölgelerine ulaşmak
için buradan geçmek zorunda idiler. Burası bir tür geçiş kapısı durumunda idi.451 Bu
nedenle Sâsânî hükümdarları bu yerlerin önemine binaen buralara çok sayıda kale ve
şehir kurmuşlardı.452 Sınır bölgesini Hazar ve diğer Türk göçebelerinden korumak için
hükümdar I. Kuband (488–531) ve Enûşirevân (531–579) buradaki Derbend setlerinin
sağlamlaştırarak İran’dan getirdiği Fars kabileleri burala yerleştirmiştir. Yıllarca Şirvan
hükümdarlığı Sâsânî idaresinde yarı bağımsız bir şekilde hüküm sürmüştü.453
Enûşirevân hâkimiyeti altında olan bölge ve şehirleri dörtlü taksimata tabii

tutmuştur. İsfahan, Cibal, Kum ve Azerbaycan bunlardan bir gurup idi.454 Kuver/Kust455
ve Rustak veya İstan adı verilen bu toprakları siyasî açıdan “valiler”456, askerî cihetten
“Spehbud” 457 yönetiyordu.458
447
Sâsânî idarecileri Azerbaycan topraklarına Erdeşir b. Babek’le (224/226–241) zamanında hâkim
oldular. Bkz. İpek, a.g.e.,s.14
448
Bu tarihte Albaniya’nın yarısı zebtedilmiştir. Diğer kısmı ise uzun zaman bağımsızlıklarını
koruyabilmişlerdi. Bkz. İpek, a.g.e., s.14
449
Fazili, a.g.e.,s.146; İpek, a.g.e.,s.14
450
İsmayıl, a.g.e.,s,50
451
İpek, a.g.e.,s.14
452
Seid Nefisi, Tarihi Temeddün, I.89; Belâzürî, Fütûh, s.276; V.M. Kolesnikov, İran v Nacale VII v,
Leningrad 1970, s. 97,99; Aşurabeyli, Şirvanşahlar., s. 18;
453
Bünyadov, Azerbaycan., s.39; İsmayıl, a.g.e.,s,49
454
Bünyadov, Azerbaycan., s.39; S.T Eremyan, Feodalınıye obrazavaniye Kartli v period marzbanstva
(532- 627 gg.) Leningrad 1935, s.76; Saîd Nefisi, Tarih-i Temeddün, I, 274; İpek a.g.e.,s.14,
455
Her ülke kendi başına “kust” adlanırdı. Bkz. Fazli, a.g.e.,s.151
456
Merzübân- Farsça kelime olup ülke sahibi, yer sahibi, sınır sahibi anlamındadır. Bkz. Naile Velihanlı,
Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Bakü 1993, s.18,
457
Sınır boylarında ki valiler merziban, daha geniş toprakları idare eden ordu komutanlarına Spehbed
deniyordu. Bkz. İbn Hurdâzbih, s.118–119; Said Nefsi, Tarih-i Temeddün, I, 274; V.G.Lukonin, İran V
Epohu Perbıh Sâsânîdov, Leningrad, 1961, s.19–24,
458
Said Nefsi, Tarih-i Temeddün, I,31,43
61
Taberî ise Sâsânî hâkimiyeti altıdaki yerlerin idarî ayrımın I. Hüsrev
zamanından önce olduğunu bildirmiştir. I. Hüsrev zamanında Sepehbud unvanıyla bir
askerî reis bulunuyordu.459 I. Hüsrev bu görevi daha sonra dört kişi arasında paylaştırdı.
Azerbaycan coğrafyasında Hazarlar askerî komuta hâkimiyeti alanına dâhil idi.460 Daha
sonra bu yerleri siyasî yönden idare eden valilere I. Erdeşir (224- 241) şah ismini
vermiştir.461
Kisra Kubad b. Fîruz’un teşvikiyle Fars orduları Hazar ve Romalıların elinde

olan Arran arazilerine girerek Araz ve Şâberan şehrine kadar tüm toprakları onlardan
aldı.462 Daha sonra Enûşireşvân Bâbû’l-Ebvâb’ı yaptırarak Hazar ve diğer komşularının
hücumlarını engellemeye çalıştı. Buraya atanan valiler itina ile seçiliyordu. Hazarlar
Sâsânîler üzerine saldırdıkları zaman Kayser komşu kabileden asker toplayarak bu
yerleri savunurdu. 463
Bu dönemde Sâsânî Bizans dini çekişmelerinde Albaniya’yı etkilenmiştir.

Sâsânî hükümdarları Bizans’a karşı buradaki Hıristiyanları desteklemiştir. Nedeni,
siyasî ve ezeli düşmanlarının gelişmesine mani olmaktı. Bu sırada üç asır Sâsânî
hükümdarları tarafından sömürülen Şirvan halkı, ağır vergi yükleri yanı sıra kendi
memleketlerinden de sürümüşlerdir.464
2.3. Bizans Hâkimiyeti Dönemi
Şirvan bölgesine Bizans savaşçılarının ilk akınları m.ö. 65 yılında olmuştur.465

İlk seferlerinde Bizans ordusu Bakü yakınlarında ki Gobustan 466 bölgesine kadar
ilerlemişti. 467
Ama burada hâkimiyet kuramamış ve Hazar sahil yolu ile Roma’ya
dönmek zorunda kalmışlardı.
459
Bünyadov, Şirvanşahlar., s.40
460
Taberî, I, 89
461
İbn Hurdâzbih, s. 17–18; Bünyadov, Azerbaycan., s.40; Fazili, a.g.e.,s.148;
462
Belâzürî, Fütuh, s.273
463
464
465
A.g.e., s,42
466
Gobustan, Kuzeyde Baş Kafkas dağlarının doğusunda, batıda Pirsaat cayı ve doğudada Hazar denizi
ile çevrilidir. Bkz. ASE, Gobustan”, Bakü 1979, III, 190
467
İsmayıl, a.g.e., s,42
62
II. asrın ilk dönemlerinde Kafkasya topraklarında yaşayan halklar Bizans
hâkimiyetini kabul etmelerine rağmen kuzey bölgesindekiler bunu kabul etmemiştir.468
Bu dönemde vergilerle yarı bağımsızlıklarını koruya bilmişlerdi.
Romalılar M.Ö. 69 yılında Lukllu komutasındaki bir ordu ile Ermenistan’a

hücum ettiler. Bu sırada Ermenistan, İberiye ve Albaniya tehlike altına girdi. Lukllu
Ermenistan’ın baş kendi Tigranakert şehrini kuşattı. Ermeni hükümdarı müttefiki
olduğu komşu devletlerden (Albaniya, Atropatena, İberiya,) yardım talep etti. 469
Hükümdarların umumi seferberlik ilan etmeleriyle halkı savaşa katıldı. Bunun üzerine
Bizans ordusu müttefik ordusu karşısında başarı sağlayamadı ve geri çekildi.
Bizans hükümdarı, Lukulliyi komutanlıktan uzaklaştırarak yerine Gney

Pompey’i tayin etti.470 Pompey II. Tigranı yenerek Ermenistan topraklarına hâkim oldu.
Bizans orduları Azerbaycan’ın (Albaniya’nın) içlerine kadar ilerlemişlerdi. Bakü
Abşeron yarım adasında savunma amaçlı yaptıkları kalede belli zaman kaldıktan sonra
deniz sahilli dağlık geçitlerle memleketlerine geri dönmüşlerdi.471
İşgâlcıler daha sonra Albaniya’yı zapt ederek Hindistan’a giden yolu

kontrolleri altına aldılar. 472 Romalılar ilk defa Alban(Arran-Şirvan) ordusuyla Kura
nehri kenarında karşılaşmışlardı. Alban ordusunda iyi techizatlı 60 bin piyade ve 22 bin
süvari bulunmaktaydı.
623’te yeniden başlayan İran Bizans savaşı Azerbaycan topraklarını da etkiledi.

Bu savaşı kaybeden İran, Azerbaycan topraklarındaki hâkimiyetini Bizans’a bıraktı.
Heraklios (610–641), 623 Mart ayında Gürcistan ve Ermenistan üzerinden

Azerbaycan’a girdi. Nahcivan taraflarından Albaniya’ya gelen Heraklios, kırkbin Hazar
askerini birliğine kattı. 473 Kazak şehri yakınında Herakleios II. Hüsrev’i yenerek
468
Aliyev, Dağlık Karabeğ., s. 135
469
Fazili, a.g.e., s.136
470
Heyet, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1958, I,77–78
471
Aşurabeyli, Bakü Şehri., s.28
472
Heyet, Azerbaycan Tarihi, Bakü 1958, I,78
473
Bünyadov, Azerbaycan., s.44; Toğan, Umumi Türk Tarihine Giriş, I,s.73
63
Albaniya’ya (Şirvan) geri döndü. Geri dönerken de ateşe tapanların tapınaklarını yıktı.474
II. Hüsrev Bizans bölgesindeki tüm Hıristiyan mabetlerini yıkıp yok etmişti.475 Hearlios
ateşgeleri yıkmakla misilleme yapmıştı.
II. Hüsrev’in ölümünün ve 629 yılında İran-Bizans savaşındaki mağlubiyetin

ardından olan İran, Azerbaycan topraklarını Bizans’ın müttefiki Hazar Türklerine
bırakmak zorunda kaldı.476 626 yılında Bizans Hazar anlaşması ile bu yerler Hazarlar’a
teslim edildi. 5/627’de Hazarlar Derbend’i (Şirvan) ve 7/629’da da Alban (Arran)
topraklarını kendisine bağladı.477 Bu nedenle Alban (Arran-Şirvan) hükümdarları 630
yılından itibaren Hazar ve Sâsânî hükümdarlıklarına vergi vermişlerdi.478 İran- Bizans
savaşında Bizans’ın zayıflaması ile Hazar hakanlığının Albaniyadan (Arran- Şirvan)
aldığı vergiler sona erdi. 479 630 tarihi itibarıyla müstakil olan Albaniya’nın kuzey
bölgesine Mehrani sülalesinden Varaz Grigor (628–636) hükümdarlık ediyordu. Bu
dönemde Varaz Şirvan’da şah unvanını kullanıyordu. 480
2.4. İlk Dönemde Vergiler
Azerbaycan coğrafyası farklı dönemlerde Sâsânî, Bizans ve başka devletlere

vergi verdiği için anılan bölgede vergi sistemi karışık bir manzara arzetmektedir. 481
Geniş topraklara sahip Sâsânî idarecileri Arran ve Şirvan’dan yıllık vergi

alıyordular. 482 Ama kaynaklarda Azerbaycan bölgesinden ne kadar vergi alındığı
hakkında her hangi bir bilgi ile karşılaşmadık. Sâsânî idarecileri halkın ekonomik
durumu ile hiç ilgilenmeden istedikleri şekilde vergi alıyorlardı. 483
474
İlk dönemlerde itibaren Şirvan’nın Bakü şehrinde söymeyen ateşgler var. Zerdüşt din mensupları
buraya çok önem vermişlerdi.
475
Aydın Balayev, a.g.e., s. 119
476
Minorsky, Sharvan., s.17
477
Saîd Nefisî, I,146; Bünyadov, Azerbaycan., s.53
478
Balayev Azerabaycan Tarih, s.119–120; Aliyev, Dağlık Karabağ., s.29; Bünyadov, Azerbaycan., s.103
479
Balayev, a.g.e., s. 119–120
480
Abdülkerim, Özaydın,“Arran”, DİA, İstanbul 1991, III, 195; Bünyadov, Azerbaycan., s.59; İpek,
a.g.e., s. 17
481
Veliyev Baharlı, Azerbaycan.,s.74–75
482
Mustafa Fayda, Hz. Ömer Zamanında Gayri Müslümler, İstanbul 2006, s.78
483
Hükümdar Erdeşir maden ve nehilerden tutulan balıklarda bile vergi almıştı. Bkz. Kalankatlı, a.g.e.,
s.176.
64
Azerbaycan’ın kuzeyi (Şirvan) yarı bağımsız olduğundan buradan vergileri
bölge hükümdarı topluyordu. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi Sâsânîlerin vergi sistemini
takip etmiş ve vergi toplanma işini soylu ailelere bırakmışlardı.484
Devletin gelirinin önemli kısmını “haraç” ve “kizit” 485

vergileri
oluşturuyordu. 486 Ekili arazilerinden vergi miktarı arazinin büyüklüğüne ve şehre
yakınlığına göre değişiyordu. Köylülerin şikâyeti üzerine Enûşirevân döneminde
vergilerde değişiklikler yapıldı. 487 Mahsul olarak toplanan vergiler zamanla paraya
çevrildi. Hasta ve tabii felakete maruz kalmış şahıslardan vergi toplanırken müsamahalı
davranılıyordu. Enûşirevân vergide reforum yaprak 20 ile 50 yaş arası sanatkârlardan
can vergisi almış, arazi ve ürüne göre vergileri sınıflandırdmıştır.488
Toprak, can ve kizit vergisinden başka yılda bir kereye mahsus olmak şartıyla
halk Kisraya hazinesine “ferverdikan(nevruz)” ve “mehrigan” vergileri verirdi. Bu
vergiler direk Kisranın hazinesine teslim ediliyordu.489
Müslümanlar İran’ı fethettiklerinde Enûşirevân tarafında uygulanan “divan”

kanunlarını İran ve diğer memleketlerde uyguladılar. 490 Toplanan paralar kayıt altına
alınarak Kisra huzurunda sesli okunurdu.
3. İslam’dan Önceki Dinler
3.1. Zerdüştlük
Azerbaycan’da ilk dönemden itibaren politeizm inancı yaygın idi ve halk bu

inanca göre yaşıyordu. Ülkenin değişik bölgelerinde insanlar ateşe, güneşe ve aya
484
Fazili, a.g.e., s.157; Bünyadov, Azerbaycan., s.69
485
Kizit\Gizit Sâsânî topraklarında yaşayan Hıristiyan tebaadan alınan vergidir.
486
487
Enûşirevân 1 cerim(2400 kvm) arziden (buğday) bir dirhem, ayn miktardaki üzümden 8 dirhem,
yoncalıktan 7 dirhem, çeltikten 1 dirhem, Farsta olan 4 ağaç hurmadan 1 dirhem, 6 suriye hurmasından 1
dirhem, 6 zeytun ağacından ilki bir dirhem alıyordu. Bkz. Fazili, a.g.e., s.54
488
Ahmet Tefazzülî ,“Enûşirevân”,DİA, İstanbul 1994, XII.255; Mustafa Fayda, Hz. Ömer Zamanında.,
s.149;
489
Fazili, a.g.e., s.55,148
490
65
tapıyordu. Zerdüşt’ten 491 önce bölge insanları nehirlere, dağlara ve göllere kurban
kesiyordu.492 Zerdüşt bunların hepsini yasaklamıştı.
Zerdüştlük Mecusi, Mazdaizm493 ve Maniheizm494 isimleri ile de bilinir. Dinin

isimi kurucusunun adıyla anılmıştır. 495 M.Ö. VI. asırda İran’a yayılan Maglar 496
Zerdüştülükte kâhinlik ve hizmetçi vazifesini üstlenmişlerdi. 497 Magların gayretleri
sonucunda (M.Ö. V-VI) ateşperestliğin Zerdüşt dinine sokunmasıyla ateş de bu dinin
sembolü olarak kabul edildi. Eski Yunan, Mısır, Babil ve Avrupa kavimler din ve
inançlarında ateş hem temizleyici, hem de ölüm ötesi ceza unsuru idi.498
Kendisinin “Bilge Tanrı Ahura Mazda’dan vahiy aldığını” iddia ederek halka
telkinde bulunan Zerdüşt, İran’ın eski dinini yeniden biçimlendirmeye çalıştı.
Zerdüştlükte tek Allah (monoteist)499 inancı esastır. Zerdüştlüğün kutsal kitabı Avesta500
yirmi bir kitap ve üç ana bölümden oluşur.
Öğretilenlerin temelini en yüce tanrı Ahura Mazda501 oluşturur, tapılacak tek

tanrı odur. O ezelî, ebedî, akıllı, kadir ve âlimdir. Ahura Mazda’nın tanrılığını paylaşan
başka tanrı yoktur.
502
Tek tanrıcılığı merkez edinen Zerdüştlük, düalist özellikler taşır ve
tasavvurları bu ikili üzerine kurar. Varlık âlemini iki esas üzerine indirir; Hayır ve şer,
karanlık ve nur. Karanlığın aydınlatıcısı, evrensel adaletin yaratıcısı odur. Kötü, çirkin
ve şer olan her şey Ehrimen “Engermei-yi now”un, güzel, iyi hayır olan her şey de
491
Zerdüşt aslında ateş kültünü yasaklamasına rağmen onun ölümünden sonra areş(od) dinin sembolu
haline geldi.
492
Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlanğıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparata 2004,s.123
493
Zeredütlüğün bir başaka adı Mazdaizmdir. Bkz. ASE, “Zerdüşt”, Bakü 1980, IV, 324
494
Mani’nin öğrencileri Mecusilere Zerdüştün oğlu olduğunu anlattıklaları için Mahiyi Zerdüşt ile
aynileştirmişleri. Bkz, Şinansi Gündüz, “Maniheizm”, DİA, Ankara 2003, XXVII, 575
495
Güney Tumer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s.118–119
496
Mag, Azerbaycanda Zerdüşt kâhinlerine denilsede daha çok artavan (ateş tutan) isimleri ile
tanınmışlar.
497
Bünyadov -Yusifov, Azerbaycan.,s.166–167
498
Hikmet, Tanyu, “Ateş”, DİA, İstanbul 1991, IV, 52
499
Ali Şeriati, Dinler Tarihi, İstanbul 2004,s 456–58
500
Avesta, hikmet ve bilgi. Makedonyalı İskender Persepol’da Ehemenlerin sarayını yakarken m.ö.330’da
Avestanın ilk matbularınıda yok etmiştir. Kitabın diğer bölümleri Zend Avesta halen İran’da korunup
saklanmaktadır. Bkz. Balayev, Azerbaycan Tarihi.,s.90
501
Gahtalara göre göklerin, yerin ve madii olan ve olmayan dünyanın yaratıcısıdır. Bkz. İrach.
J.I.Taraporewala, Zerdüşt Dinin, İstanbul 2002, s. 67–76; Şeriati, a.g.e.,s.458
502
Ahmed Güç, Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İstabul 1999, s.46
66
Ahuramazda “Sentamei-yi now”un safındadır. İkili güç arsında sürekli mücadele vardır,
sonunda iyilik taraftarı olanlar kazanacaklardır. İnsan bu ikilem arasında seçim
yapmakta serbesttir. Tabii olarak da seçiminin sonucuna katlanacaktır. Zerdüştlükte
ahîret, cennet, cehennem ve ruh503 inancı vardır.
Zerdüşt’ün hayatı hakkındaki bilgiler daha çok efsanevidir. Zerdüştlük

Kafkasya ve Azerbaycan’da geniş taraftar toplayan dinlerdendir. Hatta Zerdüşt’ün
vatanın Azerbaycan olduğunu söyleyenler vardır. Onlara göre Zerdüşt İran doğusundan
İran’a gitmiştir. 504
Sâsânîlerin Azerbaycan’da Zerdüştlüğe önem vermesinin birkaç sebebi vardır.

İlki önemli ateşgelerin (Azerkeşesb, Azerferanbah ve Azerberzin) burada olması.
İkincisi, Sâsânîler’in Azerbaycan’a mukaddes toprak gözüyle bakmalarıdır.
Zerdüştlüğün önemli ateşgelerinden biri Şirvan arazisi Abşeron adasının

Surahanı kasabasında diğeri ise, Ateşi-Bagavan (Bakü)’de yapılmıştı. 505 Halk, iç
şehirdeki Cuma Mescidinin bu ateşgenin üzerine inşa edildiğini rivayet etmektedir.506
Ateşgeler genelde yüksek yerlerde, tepelerde ve dağ eteklerinde inşaa edilmiştir.
Merasimler açık havada, ateşlerle dağ başlarında yapılırdı. 507 Ayinlerde kutsal kabul
edilen hava, ateş ve su 508 kirletilmemesi için kâhinler ağızlarını mendille örterlerdi.
Kutsanmış ateşten eve götürenler kesinlike onu söndürmezlerdi.509
İnananların günde üç kere ateşgeye ziyarete gitmeleri sevap sayılmıştır. İnanışa

göre, ziyarete gidenlerin sayısı ne kadar çok olursa bir o kadar bolluk ve bereketin çok
510
olmasına neden olurlar. Zerdüştlükte ateşe karşı saygı ve ibadetler çeşitli
503
Şeriati, a.g.e.,s.458
504
Ekrem Sarıkcıoğlu, Dinler Tarihi, İstanbul 1983,s.107
505
Bazı rivayetlere göre Bakü yakınlığında ki Bibiheybet yüksekliğinde ateşge mabedi vardı. İçer
şehirdeki mescit bu mabedin üzerine inşa edilmiştir. İlk zamanlarda İslam Şirvan topraklarına yayılana
kadar Abşeron yarımadası Zerdüşt olmuşlardır. Bkz.Aşurabeyli, Bakü şeheri., s.32–33,37, 43.
506
Aşurabyeli, Şirvanşahlar, s.34
507
Dadaşzade, Azerbaycan Halkının., s.38
508
Zerdüştlükte su kutsal kabul edildipi için onu pis şeylerden korurudular. Nahid adında su tanrıcası
vardır. Savaşda düşmana atılan ilk ok su ile yıkandıktan sonra düşman fırlatılırdı. Bkz. Dadaşzade, a.g.e.,
s.49–51.
509
ASE,”Zerdüşt” Bakü, IV, 323–324
510
Dadaşzade, a.g.e., s.42
67
şekillerdedir. Ateşin sönmesi bedbahtlık(uğursuzluk) gibi kabul edilmektedir.511 Sadece
ölü (yas) olan evde belli bir süre için ateş söndürülürdü. Kutsal kabul edilen ateşgelere
insanlar nezir(adak) adarlardı. Adaklar bir odun parçası veya en pahalı mücevher de
olabilirdi.512
Meşhur ateşgelerden başka her evde şahıslara mahsus ateşgeler vardı. İnsanlar
sefere, savaşa ve başka her hangi bir işe başlamadan önce ateşgeleri ziyaret eder veya
bu ateşgeleri kendileri ile beraber gittikleri yere götürürdüler.513 Ayrıca Azerbaycan’ın
Erdebil ve Bakü şehirlerinde birçok ateşgede mevcuttur. İslam’dan sonra Azerkeşebs
ateşgesinin olduğu yere halk “Tahtı Süleyman” adını vermiştir. 514
Zerdüştlükte kutsal kabul edilen ateş, toprak ve suyun kirletilmemesi gerektiği

için ölüler toprağa gömülmezdi. Ölü ibadet yerlerinden ve aile evinden uzak
tutulmuştur. Ölüler iki akrabası tarafından “dahma” (ölü kuleleri) denilen yere
götürülüp bırakılıyordu. 515 Ölüyü götürenler daha sonra külle temizleniyordu. Bu tür
abideler Bakü arazilerinde çoktur. Ölü konulan mabetler bir kaç kattan oluşmakta idi.516
Cenaze bir yıl burada kaldıktan sonra “studan” taştan yapılmış mezarlarda dağ eteği bir
yere gömülürdü.517 Zerdüştilikte ölü için yas tutanlar gök renkli elbise giymiştir.518
Sâsânîler zamanında ateşge ve mukaddes ateş yerleri yaptırmak adet haline

gelmiştir. Yeni doğan çocuğa ve yeni kazanılan her zafere yeni ateş yakılmış ve bu
ateşler korunmaya çalışılmıştır. Zerdüştlükte kanlı kurbanın yerini ateş almıştır.519
İlk zamanlarda hükümdarlar ilk günlerinde ve savaşa çıkmadan önce yaptırmış

520
olduklar ateşgeleri ziyaret eder, yollarına öyle devam ederdiler. Sâsânî
hükümdarlarından II. Yezdigerd (438–457) V. asırda yerli idarenin ve Bizans’ın
zayıflığından faydalanarak Zerdüştlüğü Albaniya’da resmi din ilan etti. O, Kilisenin
511
A.g.e., s.44–45
512
A.g.e.,s.46
513
Arık, a.g.e., s.43
514
Dadaşzade, a.g.e.,s.36–37
515
ASE,”Zerdüşt”,Bakü 1980, IV, 323–324
516
Seyran Veliyev, Kadimden Kadim Azerbaycanım, ADN, Bakü 1995, s.46
517
Dadaşzade, a.g.e.,s.51–53; Tümer –Küçük, s.113–114
518
Seyidov, Azerbaycan Halkının.,s.13–14
519
Sarıkcıoğlu, a.g.e.,s.113
520
Dadaşzade, a.g.e.,s.22
68
tüm yetkilerini kısıtlamış, halktan aldığı vergiyi iki katına çıkarmış,521 kendisine karşı
her hangi bir mukavemet olmasın diye yerli askerî birlikleri ülkeden uzaklaştırmıştır.522
Sâsânîler Zerdüştlüğü Bizanslara karşı dini siyasî güç olarak kullanmıştır.
Azerbaycan’da VII. asırdan sonra Zerdüşt taraftarları gizlice varlıklarını

sürdürebilmişlerdi. Rivayetlere göre Bâbek ve taraftarları Zerdüşt düşüncesinde
etkilenmişti.
3.2. Hıristiyanlık
Hıristiyanlık yaklaşık olarak M.I. yüz yılda Filistin’de, Yahudi inancının

yaşandığı toplumda zuhur etmiştir.523 Yayıldığı coğrafyada sadece Yahudi kültürü değil,
Pagan, Bizans ve Helen kültürü dini düşünceleri de mevcuttu. 524
Hıristiyanlık düşüncesi I. yüzyılın yarısında köle ve köylüler arasında hızla

yayıldı. Kardeşlik ve eşitlik anlayışı Bizans imparatorluğunun sosyal yapısını alt üst
ettiği için Hıristiyan cemaat imparatorların zulmüne ve işkencelerine maruz kaldı. Hızla
çoğalan Hıristiyan toplumu IV. y.y. kadar bu faaliyetlerini gizli devam ettirmişlerdi.
Kuzey Azerbaycan’ın Hıristiyanlaşması ya da Hıristiyanlaştırılması ilk defa

azizler tarafından olmuştur. Hıristiyanlığın tebliğ edildiği memleketlerden ilki Şeki idi.
İlk asırda Alban toplumunda putperest ve şeytana tapan topluluklar yaşamıştır. 525
Hıristiyanlığın Albaniya’ya yayılması bir birini takip eden iki esas dönemde
gerçekleşmişti.526
İlki, Apostol (Azizler) dönem olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde Taddeus,

Bartolomeus ve Teddeus’un öğrencisi Yelisey gibi azizler tebliğde etkili olmuşlardı. IV.
yüzyıla kadar devam eden bu devre “Surafil Devri” olarak da bilinmektedir.527
521
Balayev, Azerbaycan Tarihi., s.114
522
Bünyadov-Velihanlı, a.g.e., s.114
523
Kürşat, Demirci, Hıristiyanlık”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 328–340
524
Annamarie Schimmel, DinlerTarihine Giriş, Kırkambar Yay, İstanbul 1999,s.159
525
Kalankatlı, a.g.e.,345
526
Arık, a.g.e., s.44
527
Memmedova, a.g.e.,s.223
69
İkinci dönem ise Eğitimci Gregori ve Alban hükümdarı Urnayır’ın gayret ve
özel çabalarıyla Hıristiyanlığın yayıldığı dönemdir.528
Hıristiyanlığın I.-II. yüzyılda Kudüs’ün kuzeydoğusunda ve doğusunda

yayılmasında Pavlus’tan sonra etkin olan şahıslar Tomas, Raddeus, Bartolomeus,
Tomasın kardeşleri Addey, Taddeus ve Taddeus’un öğrencileri Yelisey ve Moran
olmuştu. Bu azizler ve şakirtleri Suriye’den de Mezopotamya’dan başlayarak İran,
Kafkasya, Gürcüstan, Ermenistan ve Alban ülkelerine gelerek Hıristiyanlığı tebliğ
etmişlerdir. 529 Hıristiyanlık Doğu Ülkeleri’nde, süratle yayılması Suriyelilerin (Arami)
ticarette oynadıkları aktif role bağlanmıştır. Uluslar arası ticarî faaliyetler sayesinde
Suriyeliler Mezopotamya’dan İran’a, Gürcistan’a, Ermenistan’a ve Albaniya’ya
ulaşmışlardır.530 Kısacası tüccarlar Hıristiyanlığın çevrede tanınmasında bir tür azizlere
yardımcı olmuşlardır. 531
İlk kez Hıristiyanlığı kabul eden Azerbaycan’ın kuzey’i (Atropatakan taraf)

olmuştu. Aziz Bartolomeus şakirtleri ile beraber Araz nehrini geçerek Sisakan şehri ve
kasabalarında tebliğde bulundular. Halk vaftiz olup, dinlerini değiştirdi. Bartolomeus
burada şakirtleri ile birlikte bir kilise inşa etti.532 XIII. asırda yaşamış ermeni tarihçisi
Stepannos Orbelyan Kuzey Azerbaycan’ın Hıristiyanlığı hakkında şunları ifade etmiştir:
“Her şeyden önce kaydetmek gerekir ki, Sisakanlılar Tanrı’yı Ermenistan halkından
önce tanımış ve Aziz Bartolomeus vasıtasıyla mukaddes İncil’in talimlerine itaat
etmişler”533.
Bizans 313’de Milan Fermanı ile Hıristiyan cemaatine dini özgürlük verdikten
534
sonra Hıristiyanlık inancı Ermanistan, Gürcüstan ve Albaniya’da resmi din ilan
edilmişti. Alban tarihçisi Kalankatuklu Albaniya’da Hıristiyanlığın yayılmasının iki
dönemde gerçekleştiğini bildirmiştir. Birinci dönem: 313’e kadar olan, Yeliseyin
528
Memmedova, a.g.e.,s. 225; Kalankatlı, a.g.e.,s.30,38,
529
Memmedova, a.g.e., s.207
530
Arık, a.g.e.,s.45
531
532
Arık, a.g.e., s.46
533
Memmedova, a.g.e.,s. 212
534
Mehmet Aydın, Hıristiyan Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, Türkiya Diyanet Vakfı, Ankara 1995,
s.22–23
70
başlattığı tebliğ dönemi. İkinci dönem: 313 yılında Alban hükümdarı Urnayır’ın
çabalarıyla halk kitlelerine Hıristiyanlığın hızla yayıldığı dönemdir.535
Birinci dönemde Hıristiyanlığa ait mesajlar ve İncil Suriye (Arami) dilinde

yazılmıştı. Bu dönemde sadece Azizler ve Şakirtleri değil, Suriye Misyonerleri
Hıristiyanlığın tebliğinde aktif olmuşlardır. Suriyelilerin bu çabalarından dolayı bu
döneme “Surafil Dönemi” denilmiştir. Bu dönemde Hıristiyanlık Yelisey ve
Bartolomeus ile yayılmıştı.536
Ermeniler II. asrın başlarında Taddeus’u katlettiklerinden Yelisey önce

Kudüs’e oradan İran’a ve oradan da Albaniya topraklarına (Çolaya) Derbende gelerek
misyonerlik faaliyetlerine başladı. Çok geçmeden Şekinin Kış kasabasında ilk kiliseyi
inşa ettiler. Bu kilise doğuda kurulan ilk kilise idi. Bundan sonra Hıristiyanlık bu kilise
vasıtasıyla çevreye yayılmaya başlamıştır. Yelisey Alban memleketinde Hıristiyanlığın
tedricen yayılmasında etkili olan kişidir.537
İkinci dönem ise Hıristiyanlığın devlet dini ilan edildiği dönemdir. Bu

dönemde Hıristiyanlğın yayılmasında etkin olan kişi Kral Urnayırdır. O,
538 539
Ermenistan’daki Gregori’nin kerametini duyup Hıristiyanlığı kabul etmişti.
Uranayır’ın teşviki ile devletin üst makamlarındaki insanlar ve asilzadeler yeni dini
kabul ettiler. Devlet dini Hıristiyanlık olmasına rağmen halkın bazı kesimleri eski
dinlerinden vaz geçmediler. Ancak Urnayır ve ondan sonraki devlet liderleri
Hıristiyanlığı siyasî açıdan kabul etmişlerdi.540
Hıristiyan misyonerleri ilk zamanlarda IV. ve V. asırda Sâsânî idarecileri

tarafından desteklenmiş ve ezeli düşmanı Roma’ya karşı korunmuştur. 541 Roma’da
Hıristiyanlar 313 Milan fermanı ile serbest olmuşlardı. Bu sıralarda Bizansda kiliseler
535
Kalankatlıya, a.g.e., s.46,
536
Arık, a.g.e.,s.47
537
Arık, a.g.e., s.47
538
Kral Urnayır Gregori ile aynı Part soyuna mensuptur. Bkz. Memmedova, a.g.e.,s. 217
539
Kalankatlı, a.g.e.,s. 46–47.
540
Arık, a.g.e.,s.49
541
R.B.Göyuşov, Kafkas Albaniyasında Hıristiyanlık, Bakü 1984,s.139
71
arasında inanç ve itikat problemleri yaşanıyordu. Sâsânî yönetimi bunu fırsat bilip
Bizans Hıristiyanlarını desteklediler.542
İlk zamanlarda Hıristiyanlık büyük halk kitlesi tarafından kabul edilmemiştir.

V. yüzyılın sonuna kadar Kilise teşkilatı siyasî ve ekonomik cihetten zayıf idi.
Hükümdar kilise işlerine karışıyor ve istediği adamı dinî lider seçebilirdi. 543 Ancak
kilise, V. asrın sonlarında istediği özgürlüğü kralı III. Vacegan zamanında elde etti.
Çünkü III. Vaçegan V. yüzyılda “Aluen Meclisinde” almış olduğu 21 maddelik kararın
ikisi halk arasındaki, geleneksel adet-ananenin yapılmasını yasaklamıştı.544 Bu kararla
Hıristiyanlık hakl arasında yavaş-yavaş yayılmaya başladı.
Alban ruhani sınıfı Aziz Gregoriya’ya kadar hep Kudüs’ten tayin edilmiştir.
Gregori’den sonra Katalikos seçimi Alban piskoposları tarafından gerçekleşmiştir. 545
Papalık, piskoposluklara bölünerek her piskoposluğa yedi köy verilmiştir. 546 Alban
kilisesinin idare yönetiminin başında Papalık, eyalet kilisesinin başında Pisikopos, köy
ve kasaba kilisesinin başında da İnoklar (Kent Keşişleri) bulunurdu.547
Katolikosluğun merkezi, ülkedeki siyasî ve iç çekişmeler nedeni ile sık-sık yer

değiştirmek zorunda kalmıştır. IV. asırda Alban kilisesinin merkezi payitaht Kabele
iken V. asırda merkez yeni kurulmuş Berde şehri olmuştur.548 Önemli katalıkos şehir
merkezleri Çola, Kabele, Şeki ve Paytarakan (Beylegan) olmuştur.
Hıristiyanlar yeni alfabeyi geliştirerek halka her ne kadar ulaşsalar da

Sâsânîlerin ülkedeki Zerdüştlük propagandalarından, geleneksel halk inançları ve
kiliseler arası mücadeleleri ile baş edememişlerdir. Bunu Albaniya’da uzun zaman
yaşamış geleneksel inanışların devam etmesi ispatlamaktadır. Bu nedenle Alban
topraklarında Hıristiyanlık aynı derecede yayılmamıştır. 549
542
543
A.g.e.,s.219–220
544
545
A.g.e., s, 221
546
Arık, a.g.e., s.50
547
Göyuşov, a.g.e.,s.140
548
549
Albaniyanın doğusunda ölüleri Küp ve Katakomba mezarlara gömme âdeti VII. asıra kadar devam
etmiştir.
72
Hıristiyan misyonerlerin önünde en önemli tehlikelerden biride Sâsânî
hükümdarları idi. II. Yezdigerd (438–457) ülkede Hıristiyanları ortadan kaldırıp ve
Zerdüştlüğü zorla kabul ettirme siyaseti gütmüştür. Kisra Zerdüştlüğün yayılması ve
öğretilmesi için Alban topraklarına 700 mag550 yollamıştır.551 Bu dönemde Zerdüştlük
Hıristiyanlık karşısında önemli engel olmuştu. Alban hükümdarı III. Vachakan; ise
Sâsânî idari gücünü kırarak ülkesinde Zerdüştlüğün yok edilmesi ve Hıristiyanlığın
yayılması için okullar açtırmış, eski kilise ve manastırları tamir ettirterek, yeni kiliseler
inşa ettirmiştir.552
Alban kilisesi, Hıristiyanlığın içinde ortaya çıkan itikadî görüş ayrılıkları ile
mücadele etmek zorunda kalmıştır. İlk görüş ayrılığı İsa’nın tabiatı ile alakalı olmuştur.
Tarihte bu akımların ilkine “Diofizitler” ikincisine ise “Monofizitler” denmiştir. Bu
düşünce ayrılığına çözüm bulmak için 451’de Kadıköy’de toplanan dini meclis
Monofizitliği reddedip Diofizitliği destekleyerek savunmuşlardır.553 Bunun sonucunda
Ermeniler Monofizit, Albaniya ve Gürcüstan ise Diofizitliği kabul etmişler. Albaniya
Diofizit olmasına bakmayarak çevresinde Monofizit Hıristiyanları da barındırmıştır.554
506’da Divin Meclisinde Alban kilisesi Roma’dan ayrılarak Monofzitliği seçmiştir.
551’de yine Divin’de toplanan Alban kilisesi kendisini teşkilatçı Avtokefal (müstakil)
kilise ilan etti.555
Sâsânî hükümdarları ezeli rakibi Roma’ya karşı Kafkasya’da Monofizit

Hıristiyanlığın yerleşmesi için her şeyi ile seferber olmuştur. Bu tarihten sonra Alban
kilisesinin başı “Papalık” olarak adlandırılmıştır.556 Zamanla diğer devletlerin güçlerinin
artma ve azalması Alban kilisesine tesir etmiştir. 488–705 yılları arsında Alban
katolikliği iç ve dış meselelerinde diğer devletlerin kilisesine bağlı kalmadan kendi
başına karar alabilmiştir. VII. asırda ise Arap birlikleri Azerbaycan topraklarında
fetihlere başlamışlardı. Albaniya Emevîler dönemde halifeliye tâbi idi. Bu dönemde
550
Dini hizmetci veya misyoner.
551
Arık, a.g.e.,s. 52
552
Bünyadov-Velihanlı, a.g.e.,, s.114
553
Bu Konsilde “ Hz.İsa’nın Allah’ın oğlu olduğu ve onun bir tek şahısda birleşmiş iki tabiat olduğu
kabul edilmiştir.” Bkz, Francis Dvornik, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a,(çev, Mehmet Aydın)
Türk Tarihi Kurumu, Ankara 1990, s.16
554
Arık, a.g.e.,s.53
555
556
Bünyadov- Valihanlı, a.g.e., s.112–113
73
devletin Monofizit veya Diofizit olduğu meselesi kesin değildir. Anlaşmaya göre bölge
halkı Müslümanlara vergi vererek içişlerinde serbest kalacaktı.
VII. asırda kuzey ve güney bölgelerine Bizans’ın siyasî baskıları artmıştır.

699’da kral I. Varaz Tirdat vergi vermemek için Kostantinopol’a gitti. Konstantinapol
hükümdarı ve onun iki oğlunu 704 yılında kadar yanına esir tuttu. Bu sırada Alban
Katolikliği Nerses, hükümdarın karısı Sparma ile Kadıköy konsilinde kabul edilen
Diofizit görüşü yaymak istemişti. Ermeni Katolikliği İlya bu haberi Halife
Abdülmelik’e yazdığı mektupta Alban Katolikliğinin davranışını Araplara hıyanet gibi
göstermiştir.557 Arap yönetimi kiliseler arasındaki münasebette Sâsânîlerin yolunu takip
558
etmiştir. Halife Abdülmelik, Nerses’i ve taraftarlarını cezalandırarak Alban
katolikosunu ve onun idaresini Ermeni Katolikliğine teslim etmiştir.559
Bu asrın önemli olaylarından ilki Alban kilisesin idaresinin Ermeni

Katoliklerine teslim edilmesi, ikincisi de Alban devletinin devlet olma özelliğini
kaybetmesidir. 560 Ermeniler Alban (Arran-Şirvan) kilisesini yok ettikleri gibi, yazılı
bütün dini ve gayri dini kitap ve metinlerin Terter nehrine dökmüş, diğerlerini de
yakmışlardı.561 Dağlara sığınan Albaniyadaki Hıristiyanlar Şirvan ve Hazar arazilerine
yayılarak kendi inançlarını canlandırmak için Gregoriyan Ermeni kilisesi ile mücadele
etmişlerdir.562
Hıristiyanlığın resmi din ilan edilmesi IV. asırdan itibaren Azerbaycan’ın

manevi medeniyet tarihine katkıları olmuşsa da Azerbaycan’ın Türk kimliğini
kaybetmesine sebep olmuştur. 563 Gregoriyan kilisesinin Azerbaycan medeniyet ve
kültürüne en büyük zararı onun alfabesini değiştirerek insanları bilgi ve gerçeklerden
uzaklaştırmış olmasıdır.
557
Arık, a.g.e.,s.54
558
Araplar Sâsânîler gibi Bizansa karşı Mpnofizit Ermenileri desteklemişlerdi. Bkz. Memmedova,
a.g.e.,s.226–227
559
Seyidov, Azerbaycan Halkının.,s.385; Arık, a.g.e.,s.55
560
Bünyadov-Velihanlı, s.125; Bünyadov, Azerbaycan., s.99
561
562
Göyüşov, a.g.e.,s.142; el-Bakûvî, a.g.e.,s.58
563
Karabağda Türkçe konuşan Grekoryan HıristiyanTürkler kendilerini Hıristiyan Ermeni (Monofizit)
kabul ediyorlar. Bkz. Arık, a.g.e.,s.58–59
74
Müslümanlar Şirvan topraklarına akınlar düzenlerken karşılaştıklar ilk
Şirvanşahı Hıristiyan idi.564
3.3. Yahudilik
M.Ö. 587’de Yuda devleti Babil hükümdarı Nebukadnezar tarafından yıkılınca,

Yahudilerin bir kısmı kuzey Azerbaycan ve Hazar bölgesine hâkim olan Sakalar’ın
ülkesine iltica ettiller. Kura nehri havzasına ve Dağıstana yerleşen Yahudiler daha sonra
Hazar ve Sabir Türklerine dinlerini kabul ettirmişlerdir. 565
Yahudilerin Azerbaycan coğrafyasına ne zaman geldikleri kesin olarak

bilinmemektedir. Ancak Hazar hakanının ordusunda, devlet erkânında Hıristiyan ve
Yahudi liderlerin varlığından bahsedilmektdir.566 Bir başka kaynakta ise 624–626 yılları
arasıında Bizans orduları Alban topraklarına akınlar düzenlediklerinde Yahudi,
Hıristiyan ve putperest toplum şehri terk etmemiştir.567
İlk dönemde Şirvan bölgesindeki Yahudi toplumu hakkında her hangi bir bilgi
ile karşılaşmadık. Emevîler döneminde ise Hazar hakanı bölgedeki hâkimiyetini
kaybetmemek için Müslüman olmuştu. Valinin ölümü üzerine Hakan Yahudi
toplumundan etkilenerek Yahudi olmuştu.
IX. asırda yaşamış ismi belli olmayan Yahudi asıllı Azeri tarihçi Bakü
civarında Hazar’ca konuşan ama İbranice dua eden cengâver bir halk yaşadığını rivayet
etmektedir. Toğan bu kabilelerin Hazar ve Sabir Türkleri olduğunu iddia etmiştir.568
Yahudilik hazar Türkleri arasında yayılmıştır.
3.4. Diğer İnançlar
Sakalar’dan sonra Azerbaycan (kuzey) ve çevresine hükümranlığını ilan eden

Alban şahlığı Hıristiyanlıktan önce, güneşe, aya, yıldızlara ve mahiyetini bilmedikleri,
564
565
Arık, a.g.e.,s.35
566
A.g.e.,, s.38
567
Bunyadov-Yusufov, Azerbaycan., I, 192
568
Arık, a.g.e.,s.39
75
korktukları şeylere tapıyorlardı. 569 İlk defa Albanların eski inançları hakkında bilgi
570
veren Strabon’dur. O buradaki tanrıların ismini Yunanca zikir etmiştir. Aynı
tarihlerde bu tür inançlar İran coğrafyasında yaşanmaktaydı. Dini ayinler açık havada
dağ ve tepelerin başında yapılmıştır. Bu ayinlerde hayvan ve insanlar kurban edilirdi.
Albaniya’nın kuzeyinde yerleşim yerlerinden olan Şamahı’nın Hınıslı köyü

arazisinde yapılan arkeolojik kazılarda Hunlara has puthaneler bulunmuştur. Orta Asya
ve Albaniya’nın diğer şehir tipli mekânlarında bunlara benzer putlarla
karşılaşılmıştır. 571 Bundan başka Berde’de volkan külünden hazırlanan, İlahe adıyla
bilinen zarif 572 ve güzel bir kadın putu bulunmaktaydı. Kabileler kadın ilaheye (rızk
ilahına) taparak ayinler yapardılar. 573 Kadın ilaheler 574 çıplak küçük kadın heykelleri
şeklindedir. Yapılan kazılarda Berde, Beylegan, Şamahı ve Bakü bölgelerinde buna
benzer heykeller bulunmuştur.
Türk kavimleri arsında ahiret inancı yaygındı. Bu nedenle ölüyle beraber

mezara kaplarda yemek ve su konması adetti. Çünkü onlara göre mezar“ahiret evidir”
575
. Kabirlere konan yemek ve su ölünün ruhunun aç kalmasını önlemek içindir.576
Azerbaycan’da yayılan inançlardan ilki putperestliktir.577 Putperest taraftarları

hayvan, güneş ve başka eşyalara da tapıyorlardı. Bu tür bilgileri biz ilk zaman yaşamış
insanların dağlara ve taşlara çizdikleri resimlerden anlıyoruz.578 Kayalara ay, güneş579
resimleri ile beraber maral (geyik), şir(arslan) ve yılan resimleri de çizilmiştir.580 Bu tür
resimlere Şirvan topraklarındaki Abşeron ve Gobustan kayalıklarında rastlanılmaktadır.
569
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihin ., s.62
570
Bünyadov-Yusufov, Azerbaycan ., I, 169
571
Putların uzunluğu 1,5–2 metre kadardır. Putlar kilden yapılmıştır. Bu tür putlara “Kadim Türk
Karıları” denmiştir. Bkz. Babayev- Nerimanov, Berde Tarihin., s.20
572
Put o kadar zarifdir ki, putun başındaki örtüsü ve örtünün altındaki saçları bellidir.
573
574
Bu heykellerin kutsallaştırılma nedeni kadını üreyen (bereket)ve neslin çoğalmasına sebep olmasıdır.
Bkz Bünyadov-Yusufov, Azerbaycan Tarihi., I, 169
575
Kaziyev, Kadim Mingeçevir, s.18; Kaziyev, Azerbaycan’ın Kadim, s.30
576
Bünyadov-Yusufov, Azerbaycan Tarihi, I,169
577
Kalankatlı, a.g.e.,s.55–56
578
ASE, “Gobustan”, Bakü 1979, III, 190
579
Alban toplumları güneşe tabi ihtiyac nedeni ile itaat ederlerdi. Bkz. Seyidov, Azerbaycan Halkının.,
s.367–373
580
İsmayıl, a.g.e.,s,46; Seyidov, Azerbaycan Halkının., s. 30
76
581
Eskiden Azerbaycan topraklarında “yuğ” denilen halk merasimleri
yapılmaktaydı. Bu merasimlerde savaş kahramanları için ağlanır ve ağıtlar yakılırdı.
Azerbaycan’da bundan başka yeni yılla alakalı batıl inançlar da vardı. İnsanlar yeni yılla
alakalı tanrılara antropomorfik özellikler atfederek onlara hayvani ve insani vasıflar
vermişlerdir.582
4. Mabetler
Tarihin büyük hâkimiyetlerine ev sahipliği yapmış bu topraklar büyük bir

kültür ve medeniyet merkezi olmuştur. Diğer medeniyetlere de ticaret yoluyla
ulaşmıştır.
Azerbaycan da ilk Hıristiyan mabedi Aziz Yelisey tarafından Şeki şehrinin Kiş
583
kasabasında inşa ettirilmiştir. Hıristiyan taraftarlarının çoğalmasıyla Alban
topraklarında yeni kiliseler yapılmıştır. Aşağıda bu kiliselerden bir kaçı örnek olarak
verilmiştir.
Gah şehrinin kasaba ve köylerinde var olan kilseler.
Köy ve Kasabalar Kiliseler
Gah Kuramük
Gah Kiçik Allahverdi
Gah-İnqiloy Mukaddes Geogi
Kum(Qum) Kum(Qum) mabedi
Lekit Lekit mabedi
Güllük Güllük mabedi
581
Yuğ, iğit, kahraman ve cengâverler için düzenlenen merasim törenidir. Bkz. Seyidov, Azerbaycan
Halkının., s. 348-50,379–82;
582
Bu özellikler Kurd ve Kuzu, Kurd ve Keçidir. Bkz. Seyidov, Yaz Bayramı, s.34
583
Arık, Azervaycan Türklerinin.,s.47
77
Alibeyli Alibeyli Kilisesi
Meşabaş Eşabaş kilisesi
Kötüklü Kötüklü kilisesi
Tabloda gördüğünüz kiliselerden konumuzla alakalı olanlar hakkında aşağıda

bilgi vereceğiz..
İnsanların yaşantı, düşünce ve duygu dünyasına dinin etkisinin olmadığını

düşünmemiz mümkün değildir. Çünkü din, hayat ve düşüncenin gelişerek
biçimlenmesine büyük katkı sağlar.
Toplumların teknik ve sosyal gelişmesi için, ekonomik yapının köklü olması

gerekir. İstenilen medeni ve ekonomik düzeyin yakalanması için zengin fikir ve güç
çekişmelerinin olması gerekir. Azerbaycan kuzey ve güneyi tarihte bu sancıları
yaşamıştır.
Şirvan bölgesinde, söz konusu coğrafyanın bu tecrübesini yansıtan muhtelif

medeniyetlere ait mimari yapıtlarla karşılaşabiliriz. Özellikle ilk zamanlarda inşa edilen
ibadet amaçlı kilise ve cami yapıtları yerel mimarla beraber değişik mimari özellikler
taşımaktadır.
4.1. Kümrük Kilisesi
Azerbaycan’ın en eski mabetlerinden biri de Kümrük kilisesidir. Mabet

günümüz Gah şehrinin merkezinden birkaç kilometre uzakta Kümrük nehri üzerindeki
dağın üstünde inşa edildiği için ismini nehirden almıştır. 584 Kafkasya dağlarının
yüksekliğinde dikilmiş bu Alban kilisesi diofizit, Hıristiyan düşüncesinin mimarî
özelliklerine sahiptir. Kilise VI.-X. asırlarda inşa edilmiştir. Bakımsızlıktan yıkılan
kilisenin eski temelleri üzerine “Mübarek Georgi” adında diofizit kilise inşa edilmiştir.
584
H.Azimov, Ş,Ahmedov, Gah Abideleri, Seda neşriyyatı, Bakü 1998,s.52
78
Kaynaklarda “Mübarek Georgi ya da Kümrük” kilisesinde İberlerin ve
Ermenilerin ibadet ettikleri bildirilmektedir.585
Günümüzde dünyanın değişik ülkelerinden gelen Hıristiyan tebaa burada

ayinler ve kutsamalar yaparlar.
4.2. Kum Mabedi
Mabet, Kum köyünde nehir kenarında inşa edilmiştir. Tetrakonx (kare)

şeklinde inşa edilen mabedin uzunluğu 26,4 metre eni ise 19,3 m’dir. Mabedin doğu
tarafın kesimhane batı tarafında papaz odası var. Kilisenin içi ise çift “T” şeklinde
sütün ve üç bölümden oluşmaktadır. Kilisenin mihrabı dönemin en iyi nakış sanatı ile
süslenmiştir.
Mabedin sağ, sol ve önden birer kapısı vardı. Kapıların üzeri “tağ” sanat
nakışlarıyla süslüdür. Kilisenin dış duvarları yontulmuş nehir taşlarından, iç duvarları
ise pişmiş tuğla, tavanı ise tuğla taşlarıyla inşa edilmiştir.
Mabedin ne zaman ve kim tarafından inşa edildiği kesin olaraka

bilinmemektedir. Arkeologlar Mabedin mimari özelliğine göre V. asrın sonlarında inşa
edildiği kanaatindedirler. Bu dönemde Albaniya’nın hükümdarı dindarlığı ile tanınan
III. Vaçagan idi.586 Büyük ihtimalle Kum kilisesini III. Vaçagan yaptırmıştır.587
Tarihi malumatlara göre azizler M.S. ilk yıllardan itibaren Albaniya’da

Hıristiyan tebliğine başlamışlardır. Filistin’den gelen Aziz Yelisey Albaniya’nın kuzey-
doğusunda tebliğe başlasa da istenilen sonucu eldemedi. Yelisey Zergan deresini geçip,
ateşperest ve putperestlerin yerleşim yerlerine gelerek burada tebliğe başladı.588 Şeki
halkı yeni dini beğenerek Yelisey’den şehrin Kiş köyünde bir kilise inşa etmesini talep
585
Abdulla Ahmedov, “Mükaddes Yerlerin Asıl Mahiyeti” Elm ve Hayat Dergisi, sayı 6, Komunizt Neşrt,
Bakü 1987,s.85
586
III. Vaçegan (487–510) tarihleri arasında Albaniyan’ın hükümdarı olmuş.
587
Çünkü o, putberestlerin mabetlerini yıkarak yerine Kilise yaptırırdı.
588
Tarihcilere göre Yelisey Zegan geçidini geçerek Karabağ taraflarına gitmiştir. Azeri tarihçi Z.
Bünyadov ise bu iddialara karşı çıkarak Yelisey Dağıstan değilde Gah şehri yakınlarında var olan
Qomenkin kasabasına gelmiştir. Tarihi malumatlardan öğreniyoruz ki, burada yaşayan halkın dinî inancı
ateşperest imiş. Hatta kaynaklar da buralara Maglar/ Muglar meskeni denmiştir
79
etti. 589 Şirvan bölgesinde inşa edilen ilk kilise bu oldu. Rivayete göre rahatsız olan
ateşperest mensupları Yelisey’i katlederek bir kuyuya atmışlardı. Alban hükümdarı
Vaçagan, gördüğü rüya üzerine cesedi bulmuş ve cesedin yerine de Kum kilisesini
yaptırmıştı. Mabedin resmi Tarihşunaslık müzesinden alınmıştır. Bak. Resimler
bölümü.
4.3. Lekit Mabedi
Azerbaycan’ın kadim mabetlerinden biri de Lekit kilisesidir. Mabet Gah Lekit

köyündeki nehrin sahiline inşa edilmiştir.
Yuvarlak halde yapılan Kilise 22 metre uzunluğunda bir koridor ile

çevrilmiştir. Mabedin içerisindeki sütunlar nakışlarla süslenmiştir. Mabedin genel
görünüşü sekiz köşelidir. Batı’dan mabede üç giriş kapısı yapılmıştır. Binanın dış
cephesi ilk ve orta çağ mimari özelliği yansıtır. Mabedin dış duvarı nehir taşından iç
duvarları ise pismiş tuğladandır.
Tavan ve sütunlar ise kireç taşı ile yapılmıştır. Kireç taşı dayanıklı ve hafif
olduğu için mabetler genelde bu taşlarla yapılırdı. Lekit nehri bu taşlarla doludur. Mabet
iki katlı olsa da zamanla bakımsızlıktan ikinci katı çökmüştür. Tapınağın geniş
bahçesinde kervansaray ve tarım için kullanılan kuyular vardı.
Lekit mabedinin mimari özellikleri arkeologlar tarafından tartışılan

konulardandır. P. D. Baranoviski tapınağın yapılışını orta çağ Bizans dönemlerine ait
olduğunu söylese de, Azeri arkeoloji araştırmacı D. A. Ahundov 590 tapınak üzerinde
yaptığı ilmi araştırmalar sonucunda mabedin orta çağa değil daha ilk dönemlerde
Albanların Hıristiyanlığı resmi din kabul etmeden önce, halkın yaptıkları mabetlerden
biri olduğunu ispatlamıştır.591
Günümüzde mabedin maketi Tarihşinaslık müzesinde bulunmaktadır. Resim

için bak.
589
Kalankatlı, a.g.e., s. 56–57
590
Ahundova göre Lekit mabedin tikiliş stil ve üzerinde bulunan işaretlerin Hıristiyan mimarisine
uyğunluğu yoktur. Aslında mabet IV-V asırlarda Albanlar tapındıkları putların ( Murta, Hörmüzd,
Ardvisura-Anahit vb.) şerefine inşaa etmiştirler.
591
Azimov-Ahmedov, Gah., s. 80
80
4.4. Kanzasar Mabet
Alban mabetlerinden Kanzasar mabedi ilk dönemlerde Akdere ilçesinin Venk

köyü yakınlarında inşa edilmişti. Yapılış tarihi belli değildir.
592
Mabedin Zerdüştler tarafından yapıldığı bilinmektedir. Mabedin
yakınlıklarına ateş binaları inşa edilmiştir. Buna benzer ateşgeler Şirvan bölgesinin şehir
ve kasabalarında vardır.593 Resimler bölümünde Zerdüşt ateş mabedine bak.
5. Ticaret
5.1. Şirvan’daki Ticarî Yollar
Azerbaycan coğrafyası eski dönemlerden berihem önemli bir tiraret merkezi

olmuş, hem de transit geçit yollarının merkezinde olmuştur. Bu yollar Şirvan’ı ve
Azerbaycan şehirlerini doğu dünyasına bağlayan kervan ve deniz yollarıdır. İlk
dönemde Alban tüccarlarının Hindistan, Çin ve başka ülkelerle ticarî bağları vardı.594
Şirvan’da sadece kara yolu ile değil, aynı zamanda deniz yolu ile de yurt dışına
ticaret yapıldığı bilinmektedir. 595 Bu yollar arasında en önemlisi Rey’den başlayarak
Derbend’de sona eren ticaret yoludur.596 Hazar ülkesindeki Volga nehri ile gelen ticarî
gemiler Derbend ve Horasan limanlarına sürekli yeni ve değişik mallar getiriyorlardı.597
Derbend’e dışarıdan gelen ticarî mallar önce Şahamı’ya oradan da diğer Azerbaycan
şehirlerine dağıtılıyordu.
Şirvan topraklarındaki şehirleri ticarî ve ekonomik açıdan iki sınıfa ayırabiliriz.

İlki büyük, meşhur ve ticarî şehirleridir. Bunlar Berde, Derbend, Beylegan ve Coga
şehirleridir. 598 İkinci ise mekân olarak ticarî yolların üzerinde kurulan şehirlerdir.
Bunlarda Ağdaş, Gence, Şamahı, Şamhor (İsmayıllı), Şabran, Kabele ve Şeki’dir.599
592
Babayev-Nerimanov, Berde Tarih., s.62
593
Bakü şehrindeki Zerdüşt mabedi sadece bunlardan biridir. Bkz.el-Bakûvî, a.g.e.,s.38
594
İsmayıl, a.g.e.,s. 70
595
Babayev-Nerimanov, Berde Tarih., s.69
596
İpek, a.g.e., s.5
597
Bakıhanov, s. 33; Nezirov, Raşid Halifeler., s.8
598
599
İsmayıl, a.g.e.,s.70; Bünyadov, Azerbaycan., s.142
81
Kervanlarla Azerbaycan topraklarına Bizans’tan, Suriye’den, Irak’tan,
Hindistan’dan ve İran’dan çeşitli ziynet eşyaları, mum, çini kaplar, silah ve değişik
eşyalar ithal ediliyordu. 600 Şirvan şehirlerinden (Derbend, Şamahı, Bakü) ise ismini
saydığımız memleketlere ipek, halı, balık, neft, tuz, at, katır, boya otu, kumaş ve kumaş
boyası ihraç ediliyordu. 601 Tanınmış şehirlerde sanatkârlar, tüccarlar, bankerler ve
sanatkârlar yaşıyordu.602
Şirvan şehirlerinde ticarî bağlantıların yoğun olduğu liman şehirleri Derbend

ve Bakü’dür.603 Bu limanlar vasıtasıyla Hind, Suriye ve diğer komşu devletlere ticaret
malları taşınırdı. Aynı zamanda Şirvan şehirlerinde yurt içi ve yurt dışı ticarî
münasebetler o kadar gelişmişti ki, Abbasi halifelerinin bastırdığı gümüş ve altın
sikkeler buralarda kullanılmıştır.604 İlk zamanlara halk arasında alış-verişler trampa ile
yapılırken, dış ticaretin gelişmesi ile artık satışlar para karşılığında olmuştur.605
Hilafet merkezî Bağdat’ı Azerbaycan’a birleştiren ticarî yollar Berde’den

geçiyordu. 606 Bu nedenle Şirvan’ın kuzeyindeki şehir ve kasabaların uzaklıkları
Berde’den hesaplanmıştı. Şehrin yerli tüccarları Müslüman tüccarların dürüstlüğünden
etkilenerek İslâmî kabul ediyorlardı. Arran ve Şirvan pazarlarında farklı milletlerden
tüccarlar ile karşılaşmak mümkündü. 607
Şirvan şehirlerinin çoğunluğu ilk dönemden itibaren ticaret merkezi ya da

transit yolları üzerinde olmuştur. Özellikle dokuma sanatı buralarda gelişmiştir.
Hayvancılıktan elde edilen yünden halı, ipekten ise başörtüler ve elbiseler
üretilmekteydi. Bizans tüccarları burada hazırlanmış ipek ürünlerini Hindistan ve Çin
pazarlarına taşıyordu.608
600
İsmayıl, a.g.e., s, 70; Aşurabeyli, Bakü şeheri.,s.64
601
İ.M.Djaferzade, İstoriko-Arhelogiceskiy Ocerik Staroy Gyadje, Bakü 1949, s.139; Aşurabeyli, Bakü
Şeheri., s.64
602
Bünyadov, Azerbaycan., s.142; Aşurabeyli, Bakü şeheri., s.63–64
603
Aşurabeyli, Bakü şeheri, s.106
604
İbn Havkal, s.250
605
E.A.Pahamov, Monetnıe Kaldı Azerbaydjana İ Drugih Respublik, Kraev İ Oblstey Kafkaza, Bakü
1929- 1957, I, 131; Bünyadov, Azerbaycan., s.143
606
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihi., s.8
607
608
Ferman Mahmudov, Azerbaycan Tarihi., Bakü 1978, I, 201, 239
82
6. İmalât (Üretim)
Albaniya M.Ö I. yüzyılda yerleşik hayata geçerek, sanat, tarım ve ticaret

alanlarında gelişmiş bir ülke olmuştur.609 Özellikle Şirvan bölgesinde elbise, halı üretimi
için pamuk, ipek ve keten yetiştiriliyordu.610 Tarıma ve hayvancılığa uygun olmayan
yerlerde halk, yetiştirdiği (pamuk, keten) bitkilerin kök ve gövdelerinden çeşitli teknik
malzemeleri (hasır, sepet) yapıyordu.611
Arkeolojik kazılarda Şirvan’da yün ve deri mamulâtlardan yapılmış elbiselere

rastlanmıştır. Zerdüştler döneminde maglar612 genelde ipek elbise giyerlerdi613. Şirvan
şehirlerinden olan, Mingeçevir’deki arkeolojik kazılarında koyunun tüylerini kesmek
için kullanılan demir makas bulunmuştur.614
Yerli sakinler yün ve ipek böceklerinden elde ettikleri ipek ve yünleri boya ile
boyayarak istedikleri renkleri elde etmiştilerdi. Yapılan kazılarda Azerbaycan’ın bazı
eski yerleşim yerlerinden doğal bitki boyası bulunmuştur.615 İlk dönemlerde insanlar yün
mamullerini boyamak için bitki köklerinden elde ettikleri boyalardan yararlanmışlardır.
Bu boyaların yurt dışına ihracının da yapıldığı bilinmektedir.
Şirvan toprakları bağcılığa da uygun idi.616 Özellikle ülkenin farklı şehirlerinde

halkın meşguliyetlerinden biri de büyük bağlardan elde ettikleri meyveleri kışlık gıda ve
ticaret için kurutarak biriktirmek ve satmak idi.617 Kurutulan incir, üzüm, elma ve armut
gibi meyveler ticarî kervanlarla sınır komşu memleketlere götürülürdü.
Kaynakları bakımından zengin olan Şirvan bölgesi, ilk dönemlerden itibaren

büyük şehirlerinde ( Kuba, Şamahı, Bakü) kerpiç ve kilden ev eşyaları yapılmakta
609
610
D.A.Halilov, Raskopki Na Gorodie Hınıslı Pamgatnike Derevnii Kafkazkoy Albanii, C.A, 1962,
s.213,313
611
Keten bitkisinden balık ağı, kamıştan hasır yapılırdı. Bkz, M.H. V.Baharlı, Azerbaycan., s. 121.
612
Din adamları
613
614
Naile Valihanlı ve diğerleri, Azerbaycan Tarihi, II, 46
615
Kazıntılarada bulunan bazı küplerin içinde Kırmızı renginde boya bulunmuştur. M.H. Veliyev Baharlı,
Azerbaycan., s .121–122
616
Movsesa Kagankatvaçi, İsrotiya, I, 26
617
Abbasov, a.g.e.,s.128
83
idi.618 Kerpiç fırınlarında sadece kerpiç ya da kil kaplar pişirilmezdi. Demir ve cam da
pişirilirdi. Kazılarda bulunan cam eşyaların yerli ustalar tarafından yapıldığı
keşfedilmiştir.619 Kilden yapılan eşyalar kalite bakımından birbirlerinden farklı idi.
Alban ustaları mimaride ve inşaatta pişmiş kerpiç, kireç taşı, nehir taşı ve
mermer kullanmışlardı. Evlerin çoğunluğu çiğ (pişmemiş) tuğla ve pişmiş tuğladan
yapılmıştır. Kazılarda bulunan kil, cam, ağaç ve demir eşyalardan Azerbaycan şehir
medeniyetinin ve isimlerini saydığımız sanat alanlarının geliştiğini anlıyoruz. Bu
eşyalar arasında yerli ustaların el işlemeleri olduğu gibi yabancı medeniyetlere has
eşyalar da bulunmuştur.
6.1. Halı Üretimi
Azerbaycan’a göçler sonrası yerleşen Türk boyları tarım ve hayvancılıkla

beraber dokumacılık sanatını da bu yerlere taşımış ve var oldukları zamana kadar
yaşatmaya çalışmışlardır. Halıcılık Türklere has bir sanattır.
Koyun yününden ve ipek böceklerinden elde ettikleri ham ipeklerden 620

elbiseler, ipek kelayağı (başörtü), halı ve hasırlar dokurlardı. Hayvancılıkla geçimini
sağlayan göçebe kavimler dokunan halılardan çadır ve yük taşımasında
yararlanmışlardı.
Halıların boyamak için insanlar kırmızı, siyah ve sarı renkler faydalanmışlardı.

Azerbaycan’da kapların boyanması Eneolit döneme kadar uzamaktadır. 621 Çömlek
ustaları bu boyalardan süslemede de yararlanmışlardır. İpek ve yünleri boyamak için
yabani bitki (boya kökü, baldırgan, yarpız, sarı gül, gendalaş, naz, deve kulağı, pancar
ve üzerlik ) ve ağaç (ceviz, nar, kaysı, dut, pelit, şeftali, ayva, elama, sumak vb )
köklerinden yaralanmışlardır.
618
619
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihi., s.20
620
İpek için barama böceği Çinden getirilmiştir. Bkz. İsmayıl, a.g.e.,s.70
621
M.E. Azizbeyova, Materialı Po İstoriya Azerbaydjana, Azerbaycan SSR Elimleri Akademiyası Neşr,
Bakü 1963, VI, 12–13
84
Azerbaycan’da ve Şirvan’da halıcılık sanatı oldukça gelişmiştir.622 Yapılan halı
ve hasırların üzerinde Orhun alfabesini ve diğer tarihi sahneler hatırlatan motif ve
nakışlar işlenmiştir.623
Halıcılık sanatının yaygın olduğu mekânlar köy ve kasabalardır. Köy kızları

halıcılık sanatını bilmek zorunda idiler.624 Yakın tarihte arkeoloji kazılarda Mingeçevir
harabelerinden halı parçaları bulunmuştu. Bu da Şirvan şehirlerinde halıcılığın ve ipek
üretiminin mevcutluğunu gösterir.625
Şirvan da dokunan halı ve ipek eşyalar dokumacılık sanatı bakımından diğer

yerlerden farklıdır. 626 Dönemin en iyi halıları Derbend ve diğer Şirvan şehirlerinde
627
dokunulurdu. Özellikle batı tüccarları Şirvan halılarından yüksek gelir elde
ediyorlardı. Önemli bir ticaret malı olan halilar yabancı tüccarlar tarafından Berde ve
Derbend pazarlarından ucuz fiyata alınarak kendi memleketlerinde yüksek fiyata
satılıyodu.628
6.2. Kumaş (İpek) Üretimi:
Azerbaycan’a yerleşen Türk boyları küçük ve büyük baş hayvancılıkla

uğraşıyor ve hayvanlardan elde ettikleri yünleri kumaş üretiminde kullanıyorlardı.
Zamanla yerleşik hayata geçen topluluk yün mamulleri ile birlikte ipek üretimi ile de
uğraşmışlar. Göçebe hayat yaşayan kavimlerde ise ipekçilik sanatı yerleşik hayat
yaşayanlara nispeten pek gelişmemiştir. Azerbaycan coğrafyasında en iyi ipek eşyalar
Berde, Kabele, Derbend ve Şamahı’da üretiliyordu. 629 İpek böceği buralara ilk defa
Çin’den getirilmişti.630
622
Letif Kerimov, Azerbaycan Halısı, I, 56
623
Halılar üzerinde yazı ilk defa “Kızıl Saşavcı” kurganından buluna bez parçası üzerinde bazı motif
tarzlı yazılar vardı. Bkz.Seyidov, Azerbaycan Halkının.,s.396–397
624
625
Bünyadov, Azerbaycan., s.144; R.M.Vaidov, Mingeceur v III-VIII vv, Bakü 1961,Y.y, s.86
626
M.H. Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.121
627
Ebû Cafer Muhammed b. Cerir’üt-Taberî, Tarih-i Taberî, (trc, M. Faruk Gürtunca), Sağlam Yay, III,
489
628
Babayev-Nerimanov, Berde Tarihin, s.69
629
630
A.g.e., s. 71
85
Şirvan’ın ipeği ve ipekten yapılmış eşyaları komşu ülke pazarlarında
meşhurdu. 631 İpek kumaşlar yerli sakinler tarafından üretildiği gibi yurt dışından da
getiriliyordu. Getirilen ham ipek ve iplikler, dokunduktan sonra boyanarak Roma’ya
gönderiliyordu. 632 Mingeçevir’de bulunan ipek, yün iplikler ve halı parçaları buranın
sanayi şehri olduğunun göstergesidir.633
Ham ipek depoları Kafkasya ve İran’da sadece üç yerde vardır. İlki Gilan’da,
ikicisi Şemahı’da (Şirvanda), sonuncusu da Gence’de idi. 634 İpekten ve yünlerden
hazırlanmış mallar Azerbaycan’ın kadim şehirleri olan Tebriz, Gence, Şamahı, Erdebil
ve diğer Doğu şerhirlere götürülerek yakın devletlerin pazarlarına taşınıyordu.635
Şirvan’ın coğrafi yapısı ipek böceklerinin yetiştirilmesine uygundur. Elverişli

iklimin ve ham madde pazarının bol olması halıcılığın daha da genişlemesine ve
yaygınlaşmasına yardımcı olmuştur.
7. İslam’dan Önceki Darphaneler
İlk zamanlarda Şirvan ve Azerbaycan şehirlerinde ticarî faaliyetler karşılıklı

trampa ile olmuştur. Önceleri Azerbaycan’da sikke paraların az olması tarihçileri
buradaki para anlayışının yaygın olmadığı kanaatine götürmüştür. Ancak son
zamanlarda Şirvan’ın Hınıslı kasabasında bulunan Sâsânî ve Bizans sikkeleri bu
yerlerin M.Ö yurt dışı ticarî bağlantıların ne kadar canlı olduğuna göstermiştir.636
Azerbaycan’ın meşhur ve büyük şehirlerinin çoğunda darphaneler vardı.

Çünkü bu şehirler kuruldukları dönemlerden itibaren ticarî merkezler olmuşlardı. 637
Şirvan ve Azerbaycan’da kurulan büyük şehirlerin çoğunluğu ticarî yollar üzerinde inşa
edilmişti. Bu şehirlerden en meşhuru Berde ve Şamahıdır. Kazılarda Şamahı’da ilk
döneme ait Sâsânî ve Bizans sikkeleri bulunmuştur.638 Özellikle Sâsânîler döneminde
631
Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s 112–113
632
Fazili, a.g.e.,s. 100–101–102
633
Vaidov, Mingeceur., s.81–82; Bünyadov, Azerbaycan., s.144
634
Azizbeyova, Materialı Po İstoriya., VI, 69
635
Azizbeyova, Materialı Po İstoriya .,VI, 69
636
ASE, “Hınıslı Definesi”, Bakü 1987, X, 90; Fazili, s.97
637
638
E.A. Pahamov, Vaşii i Movzalie v Barde, Bakü 1934, s.82
86
darphanler seyyar idi. 639 İstenilen bölgeye ulaşan seyyar darphane, bölgedeki para
sıkıntısını kısa zamanda hal ederdi.
İlk zamanlar da Hıristiyanlığın merkezi olan Kabele şehrinin Dellekotu

bölgesinde Dızahlı kurganında bulunan definede çok sayıda yabancı ve yerli sikkeler
bulunmuştur. Bunlar arsında 500’e yakın sikkenin Kabele’de darp edilen yerli sikke
olduğu sanılmaktadır.640
8. Tarım ve Hayvancılık
Kafkasya, bölgesel olarak dört iklimi kendi bünyesinde barındıran bir coğrafi
mekândır. Genel olarak Kafkasya’ın tüm bölgelerinde hayvancılık yapılmaktadır.
Hayvancılığa en uygun yerler, yaylak ve kışlak denilen yerlerdir. Tarım ise dağ etekleri
ve ovalarda yapılıyordu.641
Şirvan’ın arazisi dağlar, dereler ve ovalıklarla çevrilidir. Coğrafi bakımdan

ticarete, tarıma, büyük ve küçükbaş hayvan yetiştirmeye uygundur. İlk dönemlerden
buralara yerleşen göçebe ve yerleşik kabileler hayvancılıkla uğraşmışlardır.
Arkeolojik kazılarda Kuzey Azerbaycan vilayetlerinde bulunan tarımla ilgili

eşyalar ve taş kazıları üzerinde bulunan hayvan resimleri 642 ilk zamanlardan itibaren
buralarda yerleşik hayvancılığın varlığının kanıtıdır.
643
Bölge dağlık olduğundan su kaynakları boldur. İlk dönemlerde tarım
arazilerini kanal ve doğal yollarla sulamışlardı. Kazılarda bulunan kil su boruları 644
tarımda sulama sistemine geçildiğini göstermektedir.645 Şirvan bölgesinde buğday, arpa,
pamuk ve keten yetiştirilirdi.646
639
Bünyadov, Azerbaycan., s.69.
640
Aliyev-Kadirov, Kabele.,s.10.
641
Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.21.
642
Rasim Efendi, Kamennya Plastika Azerbaydjana, Bakü 1986, s.33–61.
643
Şirvan arzisinde sayısız büyük nehirler vardır.(Pirsat, Girdiman, Türyançay, Rubas, Kulkeri, Samur,
Gudyalçay, Karaçay, Velveleçay veAtaçay nehirleri ) Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.21.
644
Bu borulara kilden yapılırdı. Bkz. Egişe, İstoriya Bardena İ Artezyanskiy Voynı, Tiflis 1904, s. 341;
Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.21.
645
A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e., s.64.
646
Kalankatlı, a.g.e., s.31; A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e.,s 93.
87
Şirvan coğrafi olarak kavimler göçü döneminde, otlak ve yaylakları ile önemli
bir yer idi. Komşu memleketlerden çobanlar kışın sürülerini buralarda otlatmak için
getiriyorlardı. İlk ve Orta çağ tarihçileri burada keçi, koyun, inek, manda, at, domuz ve
647
deve beslendiğini bildiryorlar. Dönemin iyi Ak (Beyaz) atları bu arazilerde
yetiştiriliyordu. Kuzey topraklarında at ve deve sürüleri bol olurdu.648 Mil, Muğan ve
Şirvan ovalarında yetişen, güzellik ve çevikliği ile dikkat çeken Nisa ve Şirvan atları
Sâsânî ve Araplar döneminde dünya pazarlarında yüksek fiyatdan satılıyordu. 649
Zamanla tarım ve hayvancılık Şirvan halkının ekonomisinin bel kemiğini
oluşturmuştur.650
647
Naile Velihanlı, Ziya Bünyadov, Oktay Efendiyev, Azerbaycan Tarihi, Elm Neşr, Bakü 1987, II, 46
648
649
Fazili, a.g.e., s.67.68.71; K.Aliyev, Kavkazskaya Albaniya, Elm Neşr, Bakü 1974, s.119
650
İkrar Aliyev, a.g.e.,s.10
88
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BÖLGENİN İSLAMLAŞMASI
1. HÜLEFĀ-Yİ RĀŞİDĪN DÖNEMİ (632–661)
Hz. Muhammed (s.a.v.)’in vefatından sonra, Hz. Ebû Bekir döneminde de (10–
12/632–634) fetihlere devam edilmiştir. İlk olarak Hz. Ebû Bekir, Hz. Muhammed
(s.a.v) zamanında hazırlanmış olan Usame ordusunu Şama göndermiştir. Hz. Ebû Bekir
fethleri devam ettirmesi ile kendisinden sonraki halifelere rehber olmuştur.651
1.1. Hz. Ebû Bekir Dönemi (10–12/632–634 )
Hz. Ebû Bekir (10–12/632–634)’in Azerbaycan’ın fethi için şahsen karar

verdiği söylenemez. İran ve Kafkasya’nın kapısı olan Irak’ın fetih emri, onun tarafından
verildiği için Azerbaycan’ın fethinin ilk adımını onun attığını söyleyebiliriz. 652
Kuzeyinde Azerbaycan ve İrmeniyye dağları ile sınır olan Irak, stratejik olarak ipek
yolunun kavşağındadır. Arapların Sevad ve İran kisrasının ise Medain dediği şehir
burada olduğu için Irak’ın mutlaka alınması gerekiyordu. 653 İran ve Azerbaycan
arasındaki Kadisiye bölgesinde vuku bulan ve Sâsânîlerin sonunu getiren Nihaved
“Fethü’l-Fütûh” savaşı, Azerbaycan’ın kaderini belirlemiştir. Bu savaştan sonra
Azerbaycan kapılarını İslam’ a açacaktır.654
1.2. Hz. Ömer Dönemi (12–23/634–644)
Azerbaycan’a ilk fetih faaliyeti Hz. Ömer (12–22/ 634–644) zamanında

başlamıştır. Halife, Sâsânî devletinin iç kargaşalarından yararlanarak bu bölgede yaptığı
tüm savaşlarda başarılı oldu.655
651
Mustafa Fayda, Allah’ın Kılıcı Halid b. Velid, Çağ Yay İstanbul 1990,s.292
652
İpek, a.g.e., 22; Gurbanov, a.g.e.,s.43
653
Leon Caetani, İslam Tarihi, İstanbul 1924, X, 233
654
Fayda, Allah’ın Kılıcı., s. 292–293
655
Ya’kûbî, II, 142; Taberî, IV,269
89
İslam orduları ile Azeri askerî birlikler ilk defe Kadisiye656 (14–15/636–637)
savaşında karşı-karşıya geldiler.657 Bu savaşta Şirvan hükümdarı Cavanşir658 kendi askerî
birlikleri ile beraber III. Yezdigerd’in ordusunda Araplara karşı savaşmıştır. Yapılan
savaşta Müslümanlar Sâsânî komutanı Rüstemi 659 savaş meydanında öldürerek İran
ordusunu savaş meydanından kaçmaya mecbur ettiler. Dağılan İran ordusu, güvende
almak için Azerbaycan topraklarına kaçtı. 660 Azerbaycan’da toplanan İran askerleri
birlikleri, yeniden Ferruhdadin komutasında Nihâvend (642) ve Celûlâ savaşlarında
Müslümanlara karşı savaşmışlardı.661
Tarihçiler, İslam ordusunun Azerbaycan’a düzenlediği fetih akınlarının, farklı

tarihilerde (18–22/ 639 662 –642–643) gerçekleştiğini söylemektedirler. Kesin olanı
Azerbaycan’a düzenli İslami akınların Nihavend (22/642–643) zaferinden sonra
olmasıdır.663 Nihaved savaşından sonra Arap birliklerinin Azerbaycan’ın bazı şehir ve
kasabalarına düzenledikleri akınlar genelde keşif amaçlı olmuştur.664
Nihavend’den sonra Azerbaycan bölgesine düzenlenen seferlere tarihçiler

“İslami İkinci Faaliyet dönemi” adını vermişlerdir. İslâm ordusu ilk defa Azerbaycan’ın
güneyini ve Muğan’ı (642), Şirvan veya Arran’ı (643), Nahçivan, Berde ve Beylagan’ı
(647) fethettiler.665
Tarihçiler arasında ihtilaflı olan konulardan biri de Azerbaycan’ın Hz. Ömer

(12–22/ 634–644) zamanında ilk defa hangi komutan tarafından fethedilmiş olmasıdır.
656
Bu savaşta iştirak eden sahabiler Bukeyr b.. Abdullah, Huzefe el-Yaman, Eşas b. Kays ve Müğire b..
Şu’be daha sonra Hz. Ömer zamnıdan Azerbaycan fetihlerinde komutan olarak savaşı idare edeceklerdi.
Bkz. Halife b. Hayyat, I, 121; Mes‘ûdî, II, 325; İpek, a.g.e., 27,42.
657
Bünyadov, Azerbaycan., ,s.71–72
658
Cavanşir yedi yıl Araplara karşı savaşmıştır. En sonra devletini korumak için İslam hükümranlığının
boyundarlığını kabıl ettimiştir. Bkz. Bünyadov, Azerbaycan., s.72
659
Rustem savaş sırasında kardeşi Ferruhdad’a mektup yazarak Azerbaycan’a kaçmasını söylemiştir.
Çünkü bu sıralar da Azerbaycan Ferruhdad için en güvenli yer idi. Bkz.Gurbanov, a.g.e.,s. 46
660
Sebeos, İsrotiya İmperatora İrakle, Rusça trc. K. Patkanov, Sahg-Petesburg, 1862, s.119; G. Abbas,
s.46
661
Ya’kûbî, II. 122;
662
Bu yılda (639) halifenin emri ile Küfe ve Basra askerî birlikler İsfahan, Rey ve Azerbaycan
topraklarında keşfiyatlar yapmışlardır. Geri kaçan Azeri askerleri takip eden Küfeli askerler onların
sayesinde buradaki yol ve yerleri tanımışlardır. Daha sondarki yıllarda İslam ordusu bu yerlere yeni
akınlar düzenlerken eski asker ve idarecileri yerni orduda önemli görevlerler azifelendrmiştir. Bkz.
Taberî, IV, 155-159; Nesirov, a.g.e.,s.27
663
İbnü’l Esîr, III, 16; Bünyadov, İstoriçeskaya Geografiya Azerbaydjana, Bakû 1987, s.47
664
Belâzürî, Fütuh, s.322; Taberî, V,132
665
90
Tarihçiler fethin Huzeyfe el-Yemân666 ve Muğire b. Şü’be667 tarafından yapıldığını ileri
sürerler.
Rivayetleri taradığımızda Muğîre b. Şü’be vali olduğu zaman Huzeyfe b. el-

Yemânî’yi Azerbaycan’a göndermişti. Bundan da anlıyoruz ki, Azerbaycan’ın fethi
Muğîre b. Şü’benin emri ile Huzeyfe b. el- Yemânî tarafından gerçekleştirilmiştir.668
Savaşta Azerbaycan’a kaçan askerler Şirvan’ın şehir ve kasabalarını yağma

ettikleri için Cavanşir 669 Gürcü hükümdarı ile anlaşarak Sâsânî ordusunu buralardan
çıkarmaya çalışmıştır. 670 Bizans ve Hazar baskınlarından bıkan Cavanşir devletinin
geleceğini ve ülkesini korumak için hilafet komutanları ile anlaştı.671
Halife Hz. Ömer Albaniya’nın özellikle kuzey-doğu bölgesi olan Şirvan

arazilerinin fethine büyük önem vermişti.672 Halife Azerbaycan’da tutunabilinmesi için
ilk önce stratejik öneme sahip olan bölgelere sahip olması gerektiğinin farkındaydı.
Çünkü burası Bizans ve Sâsânî hanedanlarının önem verdikleri Hazar havzasına,
Şirvan’a, Azerbaycan’a ve Ermenistan’a girişin geçit kapsı idi.673
Şirvan toprakları Hulefâ-yi Râşidîn döneminde bu yerlere düzenlenen fetihler

sırasında İslam topraklarına katılmıştır. İbn Esir şöyle diyor: “Arap orduları Arran
topraklarından Beylagan ve Berde’yi fetihettikten sonra Dağlar kralı Şervan (Şirvan)
topraklarına girerek Maskat(Kuba), Şaberan ve Bab şehir halkıyla anlaşma yaptı”.674
Kûfeli Müslüman askerlerin Azerbaycan’a ilk seferleri keşif amaçlı olmuştu.

Bu seferlerde bazı yerler alınmış ve yerli halkla anlaşmalar imzalanmıştır.675
666
Halife Hayyaât, a.g.e.,s.108
667
Belâzürî, Fütûh, s.455; İbnü’l-Esîr, III,13
668
Wellhausen, Julius, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş, (trç, Fikret Işıltan), İstanbul 1960,s.98; Gurbanov,
a.g.e., s. 48
669
Cavanşir, (636–680) Şirvan topraklarında kurmuş olduğu karalığını Arran ropralarından bazı
bölgeleride yönetirdi. Bkz. Bünyadov, Azerbaycan., s.197
670
Patkanov, İstoriya, a.g.e., s.143–144;
671
Cavanşir hükümdarlığı zamanı devleti korumak için sürekli dönemin kuvvetli devletleri ile diplomatik
anlaşmalar yapmıştı.
672
673
Bakıhanov, Gülüstan, s.34; İpek, a.g.e., s.51.
674
Belâzürî, Fütûh, s. 203; İbnü’l Esîr, I,159–260;
675
Taberî, IV, 157
91
Nihavend savaşından (642) sonra Arap birlikleri Azerbaycan topraklarında
geniş çapta fetih harekâtı başlattılar. İlk seferlerde fethedilen yerler yeniden fethedilmiş
ve Azerbaycan’ın merkezlerine askerî akınlar düzenlenmiştir. Erdebil’i fetheden676 Arap
ordusu Hazar denizinin güney sahil boyundan kuzeye yönelerek Muğan ve Şirvan
bölgelerine akınlar düzenlediler. Bu askerî faaliyetler sonrası Şirvan’ın Şâberan ve
Derbend şehirleri İslam toraklarına katıldı.677 Şirvan’ın Şamahı şehrinde bekletilen Arap
birlikler Kura’nın kuzey sahil yolunu izleyerek Gabale ve Şeki 678 şehirlerini İslam
topraklarına kattılar.679
Arap birlikleri Azerbaycan topraklarına Doğudan Nihavend, güneyden el-

Cezire, kuzeyden680 İrmeniyye olmak üzere üç koldan sefer düzenlemişlerdi.681 Bu yoları
takip eden halife ordusu Azerbaycan topraklarına kolaylıkla hâkim ola bildi. Çünkü
İslam birlikleri her hangi bir yerli halk veya askerî direnişle karşılaşmadı. Hatta
Hazarlar bile bir Arap askerîni suikastla öldürene kadar Arap askerînin ölmesini
mümkün olmayan bir olay gibi görmekteydiler.682
Tezimizle alakalı olduğu için bizi daha çok İrmeniyye (kuzey) ve Nihavend
(güney) fetih yolları ilgilendirmektdir. Kuzeyden hareket eden İslam ordusu Debil’i ele
geçirdikten sonra kuzey-batıdan Araz nehri boyunca ilerleyerek Beylagan ve daha sonra
kuzeye Azerbaycan’ın payitahtı Berde şehrini fetih ettiler.683 Bu sırada Muğan’ın fethi
Derbend yolunu açmıştı.684 Daha sonra Kura nehrini takip eden İslam ordusu Berzenc
geçidini geçip Şirvan bölgesini fetihetti.685
Güney Azerbaycan’da İsfendiyar ve Behram birlikleri mağlup edildikten sonra

Bukeyr b. Abdullah Hz. Ömer’e bir mektup gönderip fetihlerini daha da ileriye götürme
676
Belâzurî, Fütuh, s.290; Yâkût, I,129; Kudame, Harac, s.378;
677
Belâzürî, Fütûh, 286; Şibli Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer, Ankara 1986, 273; Elnur Nesirov,
s.33
678
Burası Şirvan Şekisidir. Azerbayan’da iki Şeki var. Biri Kürün sol diğeri ise sağ sahilindedir. Sağında
ki şeki şimdi Azerbaycan hatıralarında gösteilmiyor. Bkz, Mes’ûdî, I, 22; Yakut, III, 357
679
Belâzürî, Fütûh, s. 286
680
Taberî, IV,156; İbnü’l Esîr, III, 21–22
681
682
Taberî, IV, 158;
683
684
Taberî, IV,157; İbnü’l Esîr, III, 21–22
685
92
fikrinde olduğunu bildirdi.686 Halife, Bükyer b. Abdullah’a yerine bir vali bırakıp kuzey
Azerbaycan topraklarına fethe başlamasını ve Derbend’e gitmesini emir etti.
Bukeyr ordusu ile kuzey yolu üzerindeki Muğan arazilerini fethederek, bölge
halkıyla anlaşma yapıp, Derbend üzerine ilerlerdi.687 Halife kuzey arazilerinin fethinin
kolay olamayacağını bildiğinden Bukeyr’e Şirvan fetihlerinde kendisine destek olması
için Kûfe’den düzenli askerî birlik göndererek, Derbend üzerine gitme emrini verdi.
Basra valisi Surâka b. Amr’ı da ordu komutasına getirerek Derbend fethi ile
görevlendirdi.688 Surâka b. Amr çabuk karar verebilen ve askerî yetenekleri ile tanınan
bir zattı. Bu arada halife kuzey bölgesine gönderilen askerî desteğin yetersizliğini
düşünerek, el-Cezire valisi Habib b. Mesleme’ye mektup yazarak, Sürâka’ya yardım
için Şirvan’a gitme emrini verdi.689
Derbend’e ulaşan Müslüman askerler şehri her taraftan kuşattı. Boş yere kan
dökülmesini istemeyen “Şirvan-şah”690 “Şehrbaraz691/Şehriyar”692 savaşmayarak, sadece
Derbend kalesine sığınıp savunma ile yetindi. Kuşatmanın uzayacağını bildiği için
Şehriyar Abdurrahman b. Rebîa’ya mektup gönderip, kendisi ve Derbend halkı için
eman isteyip, görüşme talebini bildirdi. Şehriyar halife ordusuyla anlaşmak arzusunda
idi. O, mektubuna şöyle başlamıştı.“ Ben değişik ve azılı düşmanlarla karşılaştım ve
onların hiçbirinden medet ve yardım istemedim. Soylu birine bu yakışmaz. Ben
Kafkasya’lı ve Ermeni değilim. Siz beni, ülkemi ve toplumumu yendiniz. Artık bende
sizinleyim. Ama bizden de cizye alarak düşmanlarımıza karşı bizi küçük düşürmeyin”.693
Şehriyar’ın teklifini Abdullah b. Rebîa, başkomutan Sürâka b. Amr’a yazarak Şehriyar’ı
ona gönderdi. Sürâka b. Amr Şehriyar’a sadece savaşanların cizyeden muaf tutulacağını
686
Taberî, IV, 154,157; İpek, a.g.e., 37
687
Taberî, IV,158; Taberî Bukeyr b.. Abdullahın Muğan seferini Sürâka b. Amrın Şirvan ve Derbend
Fethinden sonra sırlamıştır.
688
Taberî, IV,158; İbn İbnü’l Esîr, III, 28; İbn Kesîr, VII,203; İbn Haldun, Tarih-i İbn Haldun, II, 120;
Yâkût, bu olay hakkında bilgi verirken Sürâka b., Amr ile beraber Ebû Musa el-Eşâri’nin de bu yürüyüşte
iştirak ettiğini söylemişlerdi. Bkz. Yâkût, I, 361; Bu bilgiler Belâzürî de yoktur.
689
Taberî, IV, 156; İbn Kesîr, III, 28; İpek, a.g.e., 52
690
İlk zamanlardan itibaren Şirvan topraklarında ki melikler bu unvnla tanınıyorlardı. Bkz. İstahti, s.108;
Zeyneloğlu, Şirvanşahlar, s.43,
691
Taberî, IV,159–160,
692
Şehriayarın soyu hakkında farklı rivayetler var. Minoriski Şehriyarın Fars asıllı olduğunu, Elnur
Nevruzov ise Şamı zabt edip Beni İsraili kılıçtan geçiren hökümdarın soyundandır. Bkz. Minorisky,
Sharvan, s.18; Nesirov, a.g.e.,s.60
693
İpek, a.g.e., s.53; Nesirov, a.g.e.,s.60–61
93
ve askere katılmayanlardan ise cizye alacağını söyledi. 694 Çünkü askerî görev vergi
yerine geçmekteydi. Daha sonra Sürâka konuşmaları ve Şehriyar’ın isteklerini halife
Hz. Ömer’e bir mektupla haber verdi. Halife bu teklifi kabuledip Şehriyar ile anlaşma
imzalanmasını Sürâka’ya bildirdi.695 Şehriyar’ın isteği üzere Derbend ve çevresi savaş
yapılmadan sulh yolu ile İslam sınırlarına katıldı. 696 Bu yılda Şehriyar’la Sürâka
arasında anlaşma imzalandı. Anlaşmanın orijinal metni şöyledir:
Bismillahirrahmanirrahim.
Bu, Emirel müminin Ömer b. Hattab valisi Sürâka b. Amr tarafından Şehriyar
ve Azerbaycan’da yaşayanlara verilen emirnamedir. Her hangi bir olaya bağlı
olmayarak, tüm harbi seferlere ve valinin uygun gördüğü her akıma katılmak şartıyla
onların malları ve canları korunacaktır. Dinlerini ve ibadetlerini serbest yapabilecek ve
onlara zarar verilmeyecektir. Bu anlaşma Arran ve Derbend çevresindeki dağlarda
yaşayan herkese bildirilmelidir. Bu şartları kabul edenler cizyeden muaftır. Seferlere
katılmak cizye yerine geçer. İstemeyenler ise güney Azerbaycan halkı kadar cizye
ödemek zorundadır. Sefer durumunda askerlere yol göstermek ve onları evlerinde
misafir etmek mecburidir. Sefere katılanlar bunlardan muaftırlar.
Bu anlaşmayı Meraze b. Mukarrin yazdı. Abdurrahman b. Rebîa el–Bahali,

Selman b. Rebîa el-Bâhilî, Bukeyr b. Abdullah da şahit oldular.697
Şirvan hükümdarı Şehriyar ile anlaşma yaptıktan sonra Sürâka, ordusunu

küçük gruplara ayırarak yakın bölgelere seferler düzenlemelerini emretti. Habib b.
Mesleme’yi Tiflis’e, Huzeyfe b. Useyd’i Arran’a (Dağıstan sınırları) yeni fetihlerle
görevlendirdi. Sürâka’nın çevreye birlik gönderilme haberi halifeye ulaşınca, halife
gönderilen askerî birlikleri geri çekmesini emretti. Çünkü Arap askerlerin çevreyi iyi
bilmemeleri yapılacak savaşları kaybetmelerine neden ola bilirdi.
694
Bakıhanov, Gülüstan, s.47; Paşazade, a.g.e.,s.45
695
Taberî, IV, 156–157; İbnü’l Esîr, III, 37; bir başa rivayette Derbend halkıyla anlaşmayı Bukeyr b.
Abdullah imzalamıştır. Bkz. Bakohanov, Gülistan.,s,44–45; Toğan, “Azerbaycan Etnoğrafisine Dair”,
AYB, XIV,54
696
Taberî, IV,157–158.
697
Taberî, IV,157; Taberî bu ahdin ne zaman yapıldığı kayt etmemiştir. Şirvan araştırmalari ile tanınan
Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Suraka b. Amr’ın Şirvan seferini 23/644 yılında gerçekleştiğini yazmıştı.
(Bkz.Gülistan-i İrem, s.51) Tahminen bu anlaşmada bu senelerde yapılmıştır.
94
Siyasî ve askerî alanda deha olan Şehriyar, eskiden Sâsânîler zamanında
olduğu gibi yarı bağımsız, Şirvan memleketini koruyabilmişti. 698 Şehriyar’ın talepleri
Müslüman askerlerin işini kolaylaştırıyordu. Çünkü sınır bölgesi en azından güven
içinde olacaktı. Arap komutanları bu bölgeye askerî birlikler yerleştirmek zorunda
kalmayacaktı.
Anlaşmanın Şirvan ve sınır halklarıyla yapılmasının sebebi o dönemde süper

güç, Hazar birliklerini iyi tanıyan Şirvan şahı, Araplara nispeten sınır geçit yollarını,
düşmanın savaş gücü ve taktiğini daha iyi biliyordu. 699 Bu tür seferler küçük askerî
birlikler için çok tehlikeli idi. Çünkü bu birlikler aynı zamanda bir-birlerinden de
uzaklaşmış olduklarından, yardım için takviye birlikler de göndermek hayli zor olacaktı.
Kısa zamanda bu birlikler Şirvan’a geri dönmüşlerdi. 700 Sürâka 22/642–643 yılında
Şirvan’da vefat etti. Sürâkan’ın ölüm haberi üzere halife onun yerine kuzey
Azerbaycan’a Abdurrahman b. Rebîa el-Bâhilî’yi tayin etti.701
Abdurrahman b. Rebîa, kuzey bölgesi askerî birliklerinin komutanlığına geçer-

geçmez, halife Hz. Ömer onu Derbend’i korumak ve Hazarlarla savaşmakla
görevlendirdi. Abdurrahman b. Rebîa, zamanında başlayan Hazar Arap askerî
mücadelesi birasır boyunca devam etti. 702 Hazarlar uzun zaman Kuzey kapılarının
bekçileri olmuş, isim ve güçlerini bütün dünyaya duyurmuşlardı. Müslümanların kuzey
bölgelerinde Hazarlar tarafından mağlup edilmiştir.703
Hz. Ömer Kûfe valisini değiştirilerek yerine Müğire b. Şube’yi ve Azerbaycan

valiliğine de Eş’as b. Kays’ı tayin etti. Bu sırada Batı Azerbaycan ahalisi isyan ederek
Hüzeyfe b. el-Yemân’la yaptıkları anlaşmayı bozdular.
Hz. Ömer zamanında Güney Azerbaycan ve Kuzey Azerbaycan’ın Hazar

sahilinde bulunan önemli şehirlerin çoğu fethedilmişti. Şirvan’da askerî üst kuran Arap
birlikler bu tarihlerde Kura’nın kuzey sahili boyuca ilerleyerek Kabele, Şeki ve büyük
698
Toğan, AYB, XIV,54; Zeynaloğlu, Şirvanşahlar, s. 47; İpek, a.g.e.,s.54
699
Zeynaloğlu, Şirvanşahlar, s. 47; Nesirov, a.g.e., 61
700
İbnü’l Esîr, III, 29;
701
İbn Kesîr, III,29
702
Taberî, V,145; Bakıhanov, s.45; Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s.9; İpek, a.g.e.,s.57–61
703
Minorisky, Shirvan., s.105
95
Kafkasya sıra dağlarına kadar yerleri İslam topraklarına katmışlardı. 704 Aslında bu
seferler bir keşif özelliği taşımaktadır. Arran tam olarak Hz. Osman zamanında İslam
topraklarına katılacaktır. Bazı tarihçiler, Arran topraklarına Hz. Ömer zamanında
girildiğini ve Karabağ sınırlarına kadar fethedildiğini rivayetetmektedir.705
1.3. Hz. Osman Dönemi (23–35/644–656 )
Hz. Ömer’in şehit edilmesinden sonra halifeliğe Osman b. Affan geçti.706 Hz.
Osman ilk yıllarlında Kûfe idaresinde herhangi bir vali ve kadı değişikliği yapmadı. Bir
sene sonra Hz. Osman Azerbaycan ve İrmeniyye bölgesine yeni valiler tayin etti.707 İlk
atadığı vali, Kûfe valiliğine atadığı, anne bir kardeşi Velid b. Ukbe’dir.708
Hz. Osman zamanında Azerbaycan’nın güney ve kuzeyinde isyanlar olmuş ve

halk ahitlerini bozmuşlardı. Kuzey bölgesine Arapların hâkim olmasına ve sınırları iyi
muhafıza etmesine Hazar hakanlığı sürekli müdahale etmiştir. Bu dönemde Arap
askerleri birlikleri sınır ve Rabat olan şehirlerde sayı bakımından az idiler.
Hz. Osman döneminde Şirvan bölgesine iki komutan seferler düzenlemiş ve

Hazarlarla savaşlar yapmıştır. Kuzey bölgesinin meşhur komutanlarından Abdurrahman
b. Rabî’a Derbend yakınlarında bir savaş sırasında şehit olmuştu.709 İslam ordusunun
Şirvan bölgesine düzenlediği askerî seferler Şamahı’daki askerî üsten idare ediliyordu.
Burası kuzey bölgelerine düzenlenen askerî birliklerin merkezi idi. 710
Halife,
Abdurrahman b. Rebîa’ya Hazarlar üzerine gitmesini emredip, yardım için Arran’ın
doğu seferi ile görevli Selman b. Rabî’a’ya destek olmasını yazdı. Selman b. Rabî’a
Berde’ye oradan da Berdiç’i711 geçerek Şirvan’a girmiştir.712
704
Belâzürî, Fütuh, s. 286; İbn A’sem, Kitabul Fütüh, II,9
705
İpek, a.g.e., s.65
706
Sabri Hizmetli, İslam Tarihi ilk Dönem, Ankara 1999, s.478–479
707
Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s.9
708
Belâzürî, Fütuh, s.279, Halife b. Hayyat, I,132; İbnü’l Esîr, III, 83
709
Taberî, IV,159; İbn Kesîr, VII, 264; Bünyadov, Azerbaycan., s.81; Taberî, İbn Kesîr ve İbnü’l Esîr
Abdurrahman b. Rabî’a’nn şehid tarihini 32/ 652–653 yılında olduğunu söylemişler.
710
İbn A’sem, Kitabul Fütuh, II,9; Nesirov, a.g.e., s.34
711
Berdiç, Derbend, Şirvan Şamahı ticarî yolu üzerinde Arran bölgesine bağlanan geçit yoldur. Bkz.
Yakut, I, 382; Toğan, Azerbaycan Tarihî Coğrafyası, AYB, I,46; Belâzuî, Fütûh, s.286; Balayev,
Azerbaycan Tarihi, s.122
96
Selman b. Rebîa’nın Şirvan topraklarında ilk fethettiği şehir Albaniya’nın eski
başkenti, doğu ve batı ticarî kervan yolunun kavşağı olan Kabele şehri olmuştur.713 O,
Kura nehri yakınındaki köprüyü tamir ettirerek şehre saldırmıştı. Önce Kabele714 sonra
Şeki şehirlerini fetih etmişti. Kabele 24/646 yılında fethedilmiştir.715 Müslüman ordusu
daha sonra askerî garnizon yerleştirerek burayı askerî üs haline getirdi. 716 Kabele
yakınlığında Şekki/Şeki halkı İslam ordusu karşında duramayacağını anlayarak vergi
vermeyi kabul edip, şehri teslim etti.717 Kabele ve Şeki diğer Şirvan şehirlerinin şartları
üzerine cizye vermeyi kabul ederek anlaşma yaptı.718
Salman b. Rabî’a, Kabele’nin fethi ile buradaki diğer önemli şehir ve

kasabaları İslam topraklarına katmıştı. Bu memleketlerdeki, insanların çoğu haraç
vermeyi kabul etmişlerdi.719 Çünkü Şirvan bölgesinde fethedilen şehirlerin çoğunluğu
kendi istekleri üzere şehri teslim etmişlerdi.
Şirvan bölgesinde, fetihleri tamamlayan Salman b. Rabî’a buradaki bölge

(Hiyzan, Şirvan Meliki, Maskat, Lekiz, Şaberan ve Derbend) emirleri ile anlaşma
imzaladı.720
Selman b. Rabî’a’nın Hazar sahillerine inmesini fırsat bilen, Şaberan ve

Derbend sakinleri ayaklanarak şehrin kapılarını Müslümanlara kapattılar. Bu isyanlar
Hazar hakanının bizzat desteği ile olmuştur.721
Selman b. Rabî’a’nın ordu ile geri döndüğünü duyan Şirvanşahlar halkı

Derbend ve Şaberan’ı boşalttılar. Hazar ordusunda üç bin Şirvanşahlar soyuna mensup
712
Yakut,I,382; es-Semani, Ebû Sad Abdulkerim, el-Ensab, nşr, Abdurrahman b. Yahya, Haydarabad,
1962, I, 314; Belâzürî , Futuh, s,286; Toğan, a.g.m, AYB, I,46; Balayev, Azerbaycan Tarihi s122; İpek,
s.78
713
Toğan, “Arran” İA, I,596–598;
714
Kabala, günümüzde bu şehrin harableri “Çukur Kabale” denen köyün yakınlığındadır. Sâsânîler
zamanında Hazar baskınlarında Haçı korumak için Katolik kilisesi buradan Berde’ye köçürülmüşdü.
Bkz.Velihanlı, s.73; Toğan, a.g.m, III, 128
715
Toğan, a.g.m. AYB, III, 128–129
716
İpek, a.g.e., 79,
717
Belâzürî, Fütuh, s.286; İbn Fakih, Büldan, 293; İbnü’l Esîr, III, 85;
718
Belâzürî, Fütuh,286; İbnü’l Esîr, III, 85; İpek, a.g.e.,s.79
719
Minorskiy, Sharvan, s.83; Balayev, Azerbaycan Tarihi, s.122;
720
İbn A’sem, II, 111–113; Halife b. Hayyat, I, 139; İbnü’l Esîr, III, 85; Minorsky, “Şeki” İA, XI, 401;
İpek, a.g.e., s. 80; Nesirov, a.g.e., s.79,
721
Balayev, Azerbaycan Tarihi, s.122; İpek, a.g.e., s.81
97
asker vardı. Sayıca çok olan Hazar komutanı Müslüman askerlerle savaşmamayı şöyle
açıklamaktadır: “Gökten inen askerlerle kim savaşmak ister, söyleyin bana.” 722
Ordusuyla şehre giren Selman b. Rabîa şehirlerin boşaltıldığını ve şehrin yönetimsiz

kaldığını anladı. Sefer sonucunda şehir yeniden Müslümanların elinde geçmiş oldu.723
Şehir hiçbir mukavemetle karşılaşmadan Müslümanların eline geçmişti. Hazar

askerleri Müslümanları gizliden izliyordular. Bir gün Müslümanlardan birini katlederek
onun baş ve elbiselerini hakanlarına götürdüler. Hakan ordusunu toplayarak
Müslümanların üzerine saldırdı. Savaş altı gün devam etti. Savaşın uzaması Selman b.
Rabîa’yı sıktı. O, ordusundan kırk gönüllü 724 asker alarak Hazar hakanın çadırına
saldırdı. Bu saldırı Selman ve askerlerinin şahadet şerbetini içmesiyle sonuçlandı. 725
Daha sonra Hazar askerleri Selman b. Rabî’a’yı ve askerlerinin cesetlerini Derbend’in
kuzeyinde “Gubur-uş Şuheda” denen yere gömdüler.726
Halife Hz. Osman Selman b. Rabî’a’nın şehit olmasına üzülerek yerine

Hüzeyfe b. el–Yemânî’yi İrmeniyye valiliğine tayin etti.727 Hz. Osman Azerbaycan’a
(İrmeniyye) son tayin ettiği vali Eşas b. Kays el-Kindi olmuştu. İlk defa Azerbaycan
topraklarına Arap aileleri onun döneminde getirilerek önce Erdebil’e sonra ise iç
kesimlere yerleştirildiği bilinmektedir.
722
Hazar ordu komutanına bu kadar sayı (300 bin) ile neden 10 bin Arap ordusuna karşı savaşmadın.
Şehri terk ettin. Hakan şöyle cevap verdi: Ben bu kavmin gökten indiği haberini duydum. Söyleyin bunu
bilen kim onlarla savaşar. Bkz. İbn A’sem, Kitabul Fütüh, II,10
723
İbn A’sem, II, 113; Balayev, Azerbaycan Tarihi, s.23
724
Günümüzde burası”Kırklar adıyla” ziyaretgahdır. Bkz. Bakıhanov, Gülüstan, s.45–46; Zeynaeloğlu,
Azerbaycan Tarihi, s.24;
725
Rivayetlerde, bu savaşda Abdurrahmanmı yoksa kardeşi Seman mı şehid olduğu ihtilaflıdı. Taberî ve
İbnü’l Esîr bu hadise 32/652-653’de olduğunu ve döyüşte Abdurrahman b. Rabîa’nın şehid olduğunu
yazmışlar, ( Taberî, V, 308; İbn Kesîr, VII, 353–354) Belâzurî ve İbn A’sem ise hadisenin 25/646–647
yılında olduğunu ve Selman b. Rabîa’nın şehid olduğunu yazmışlar.(Fütûh, s.287,) Bakıhanov bu hakta,
Arap tarihçilerinin olay ve şahıslar hakkında verdiği bilgiler karışık ve zıtlıkların çok olduğunu
bildirmiştir.(Bakıhanov, Gülüstan, s. 52–53); Bünyadov tercüme ettiği İbn A’sem’in Kitabul Fütüh
eserinde, Selman b. Rabîa’nın 25/ 646 yılında şehid olduğu bildirmişti.(Nesirov, s.81)
726
İbn A’sem, Kitabul Futuh, II,10–11; el-Bakûvî, a.g.e.,s.145
727
Belâzürî, Fütûh, 287; Welhausen, En Eski., s.99; İpek, s.90
98
1.4. Hz. Ali Dönemi (35–40/656–661)
Hz. Osman isyancılar tarafından katledildikten728 sonra isyancıların baskısı ile

halifelik koltuğuna Hz. Ali getirildi.729
Hz. Ali zamanında Azerbaycan ve İrmeniyye bölgelerinde pek de fetihler

olmadı. Bu dönemde Azerbaycan topraklarında İslâm hızla yayılıyordu. Bu faaliyetler
Hz. Osman zamanında Eş’as’la başlatılmıştır.730
Hz. Ali zamanında Azerbaycan ve İrmeniyye bölgesindeki savaşlar Bizans ve

Hazarlarla olmuştur. Merkezde iç kargaşalar (Hz. Ali ve Muaviye) Bizans’ın işine
yaramıştı. İrmeniyye fatihi Mesleme b. Habib buradan askerlerini çekince Bizans ve
Hazarlar burayı işgal ettiler.731 Hz. Osman zamanında Azerbaycan umumi valisi Eş’as b.
Kays 732 Hz. Ali zamanında aynı göreve devam etmişti. Daha sonra Hz. Ali Eş’as’a
mektup yazıp kendi adına Azerbaycan’dan biat almasını ve kısa zamanda Kûfe’ye geri
gelmesini emretti. Eş’as Azerbaycan halkından Hz. Ali adına biat alarak 733 Sıffin
savaşında Hz. Ali tarafında yer aldı. 734 Eş’as Azerbaycan’dan gelirken yerine kimi vali
tayin edildiği rivayetlerde geçmemektedir. Ancak Sıffin’den sonra Azerbaycan valisi
olarak, Sa’d b. Ubade adı ile karşılaşmaktayız.735
Bizanslılar 37/ 657 de İrmeniyye, Gürcistan, Arran ve Derbend(Şirvan)

topraklarını yeniden işgal ederek bu yerleri Bizans toprakları ilan edeceklerdi. 736 Bu
dönemde Kuzey bölgesinin hükümdarı Cavanşir idi. O, Bizans birlikleri karşısında fazla
dayanamayacağını anlayınca II. Konstantin’e sadakatini ve bağlılığını bildiren bir
728
Taberî,IV, 392; Ya’kûbî, II, 176; Adem Apak, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki
Etkileri, Düşünce Kitapevi, Ankara 2001, s.147
729
İbrahim Sarıcam, Emevî-Haşimi İlişkileri, İslam Öncesinden Abbâsîler’e Kadar, Türkiye Diyanet
Vakfı, Ankara 1997, s.246–248
730
İpek, a.g.e., 92
731
A.g.e., 94
732
Azerbaycan’ın İslam ile tanışması ve camilerin inşası onun zamnında olmuştur. Bazı tarihçiler onu
Azerbaycan bölgesinde fetihlerin tammalayıcısı gibi tanıtmışlardı. Bkz.ed- Dinaveri, el-Ahbar, s.156
733
İbn A’sem, II, 512; İbn Abdirrabih, el-Ikdul-Ferid, IV, 307; İpek, , a.g.e.,s.98
734
Taberî, V, 559; İbnü’l Esîr, III, 276; ez-Zehebi, Tarihu’l İslam, III, 541; İpek, a.g.e.,s.96,
735
Ya’kûbî, II,202
736
Gevond, a.g.e.,s.14; İpek, a.g.e.,s.94
99
mektup yazıp eman dilemişti. II. Konstantin memnuniyetle karşılayarak Cavanşir’e
hediyeler göndermiştir.737
1.5. Vergiler
1.5.1. Hz. Ömer Dönemi
Halife ordusu Azerbaycan topraklarında fetihlerde başarılar kazanarak bölge

halkını vergiye bağladı. Anlaşmalar halkın razı olacağı şekilde imzalanarak
uygulanmıştır. 738 Arap komutanları yerli halkın bir kısmını çeşitli görev karşılığında
vergiden muaf tuttu.739 Bu istekler yerli idareciler tarafından talep edilmiştir.
Şirvan ahalisi ile ilk anlaşma Hz. Ömer zamanında Abdurrahman b. Rebîa ile
Şehriyar arasında olmuştur. Bu anlaşmanın şartlarına göre sınırda görevli olan askerler
tüm vergilerden muaf olacaktı. 740 Anlaşmaların önemli şartlarından biri de bölge
halkının dini özgürlüklerine müdahalede bulunulmaması şeklindedir.741
Hz. Ömer zamanından yürürlüğe konan vergilerden biri de transit ticaret

vergisidir. Burada belirtilen kanuna göre yabancı tüccardan% 10 gümrük vergisi, zimmî
tüccarlardan % 2, Müslüman tüccarlardan 200 dirhemi aşan mallardan 5 dirhem, 200
dirhemden aşağı olanlardan her 40 dirhem karşılığında 1 dirhem alınacaktı. 742 Bu
dönemde önemli vergi kanunlarından biri de, toprağın gelir gücüne göre vergilerin
miktarının belirtilmesidir.743
737
Mosisey, a.g.e.,s.226; Nesirov, a.g.e.,s.89
738
Taberî, IV,157-158; Paşazade,a.g.e.,s.46
739
İbn Kesîr, VII, 203; Taberî, IV,158; Bakıhanov, Gülistan., s.51; Artamanov, İstaoriya Hazar., s.177;
Nesirov, a.g.e.,s.29
740
Taberî, IV.1983; Bakıhanov Sürâka’nın Şirvan üzerine seferini 23/644 yılında olduğunu yazmıştır.
Büyük ihtmalle anlaşmada bu yılda gerçekleşmişti. Bkz. Bakıhanov, Gülistan., s.51; Nesirov, a.g.e., s. 62
741
Taberî, IV, 155; Belâzürî, Fütûh,326; İbnü’l Esîr III, 32; Bünyadov, Azerbayan, s. 80–84
742
Yahya b. Âdem, Kitab el-Harac, Kahire, h.1302, s.173; Bünyadov, Azerbeycan, s.158
743
100
1.5.2. Hz. Osman Dönemi
Hz. Osman döneminde Şirvan bölgesinde vergiler yıllık alınıyordu. 744 Ancak
bu bölgelerdeki şehir halkı daha sonra vergilerini ödemeyerek Arap yönetimine karşı
isyan etti.745
Selman b. Rebîa’nın Hazar sahillerine inmesini fırsat bilen bölge halkı Hazar
hakanlığının desteği ile isyanlara başladı. 746 Halk şehir kapılarını Müslümanlara
kapatarak anlaşmaları bozdular. 747 Selman b. Rebîa, Derbend’e geri dönerek isyanları
bastırdı. Derbend, Şâberan ve çevre halkı eski anlaşmanın şartlarına göre yeniden vergi
vermeyi kabul etti. 748 Hz. Ali döneminde de vergiler Hz. Ömer’in belirlediği miktar
üzerinden alınmıştır. Öyle ki Hz. Ömer’in belirlediği vergi miktarları Emevî halifesi
Abdülmelik b. Mervan zamanına kadar devam etmiştir.749
2. EMEVÎLER DÖNEMİ (662–750)
2.1. Bölgeye Düzenlenen Seferler
Emevîler döneminde Azerbaycan genel olarak el-Cezire eyaletine bağlı idi. Hz

Ömer zamanında kurulan adalet Emevîlerin gelişi ile yerini zulüm ve işkenceye
bırakmıştır.750 Bölgeye yerleştirilen kuzey Arap kabileleri yerli halktan topraklarını satın
alarak buraya yerleştiler. 751
Abbâsîler zamanında bu kabileler eski değerlerini
kaybetmişlerdir.752
744
Belâzürî, Fütuh, s.286; İpek, , a.g.e.,80
745
Zeyneloğlu, Azerbaycan Tarihi, s.23; Balayev, Azerbaycan Tarihi s.122;
746
Balayev, Azerbaycan Tarihi s.122
747
Belâzürî, Fütuh, s.286; İbn Fakih, Büldan., s.293
748
Belâzürî, Fütûh, 286; Ya’kûbî, II, 194–195
749
Welhausen, Julius, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş, s.98
750
Bu tür davranışlar Emevîlerin son dönemlerinde gerçekleşmişti.
751
Bazende yerli halk vergilerin ağırlığı nedeni ile köyünü terk edip dağlara çekilmek zorunda kalmıştı.
752
101
2.1.1. Muaviye b. Ebû Sufyan Dönemi (40–60/660–680)
Emevî halifesi Muaviye zamanında Azerbaycan’ın güneyi kuzeyine nispeten

sükûnet içinde idi. Kuzey’de Hazarlar durmadan Şirvan ve Arran topraklarına
saldırmaktaydı.753
660’da II. Konstantin Kafkasya’ya gelerek Cavanşir’le görüşüp, Gürcistan,

Şirvan ve Araz nehrine kadar olan bölgenin hâkimiyetini ona verdi.754 Bizanslılar buna
rağmen bölgede hâkimiyetlerini kuramadılar.
Hz. Ali’nin şehit edilmesinden sonda siyasî idareyi tek merkezde birleştiren
Muaviye (40–60/660–680), merkezi güçlendirdikten sonra Cavanşir’i yanına çekmeyi
başardı. 755 Cavanşir ve Muaviye arasındaki anlaşma Cavanşir’in (60/680) Bizans
taraftarının suikastına kadar devam etti.756
Zayıflayan Bizans’ın kendisine yardım edemeyeceğini anlayan Cavanşir daha

sonra Bizans ve Hazar baskınlarında kurtulmak için halife ile diplomatik anlaşmalar
yaptı.757 Cavanşir Müslümanlarla yaptığı anlaşma ile Arap birlikleri kuzey bölgelerine
düzenleyecekleri seferlerden vaz geçtiler. Çünkü çevredeki diğer kabileler Cavanşirin
hâkimiyetine girmişlerdi.758
Rivayetlerde Cavanşir, Muaviye ile iki kere görüşmüştü. 759 Son görüşmede
Muaviye Güney Azerbaycan’ın idaresini Cavanşir’e teklif etti. Cavanşir halifenin bu
teklifini geri çevirmiştir.760 Bu görüşmelerde Cavanşir halifeden Şirvan memleketinde
vergilerin azaltılmasını talep etmişti. Halife Cavanşirin isteği üzere vergileri azaltmıştı.
Anlaşmadan sonra Şirvan bölgesi halifeye bağlı ama iç işlerinde bağımsız bir memleket
753
754
Moisey,a.g.e.,s.128;
755
Moisey,a.g.e.,s. 135
756
Moisey, a.g.e.,s.145–146; Balayev, Azerbaycan Tarihi, s.123–124; Bünyadov, Azerbaycan., s.77–78
757
Gurbanov, a.g.e.,s.48
758
Balayev,Azerbaycan.,s.123; Bünyadov, Azerbaycan., s.77
759
A.Myuller, İsroriya İslama, s.289–291; Bünyadov, Azerbaycan., s.78–79
760
Bunyadov, Azerbaycan., s.78
102
olmuştur.761 Bundan sonra Cavanşir, Bizans ve Hazar ordusuna karşı İslam birliklerine
askerî destekte bulunmuştu.762
2.1.2. Yezid b. Muaviye Dönemi ( 60–64/680–683)
Muaviye sağlığında halkı oğlu Yezid’e biat ettirerek, yerine onu halife ilan
etti. 763 Maviye’nin (60/679–80) yaptığı yenilik onun ölümünden sonra Müslümanlar
tarafından hoş karşılanmayarak, isyana neden oldu. 764 Merkezde yaşanan iç çatışma
Azerbaycan, İrmeniyye, Şirvan ve Arran cephelerindeki Müslüman ordusunu da
etkilemiştir.765 Kafkasya halkı bu tür fırsatları kazanç bilerek sürekli ayaklanmalara ve
isyanlara teşebbüs etmekteydi.
2.1.3. Mervan b. Hakem Dönemi (64–65/684–685)
Bizans hükümdarı II. Justinianus 67/686–67 Yezid döneminden itibaren ortaya

çıkan iç karşıklığı fırsat bilip daha önce hâkim olduğu toprakları elde etmek için buraya
Leontius komutasında askerî birlik gönderdi. Leontius Şirvan, Arran ve İrmeniyye
bölgesini Müslümanların elinden alıp, Bizans topraklarına katmayı başardı.766 Bu yerler
693 yılına kadar Bizans hakimiyeti altında kaldı.
2.1.4. Abdülmelik b. Mervan Dönemi (65–86/685–705)
Abdülmelik döneminde (65–86/685–705) 767

Azerbaycan, Şirvan, Arran,
İrmeniyye ve Gürcistan’a Bizans, Hazar ve Araplar akınlar düzenlemiştir. 768
Abdülmelik Bizans’la anlaşarak Arran, Şirvan, İrmeniyye ve Gürcistan vergilerini iki
761
İpek, a.g.e.,s.104–105;
762
Bünyadov, Azerbaycan., s.77-78; Balayev, Azerbaycan.,s.123
763
Ahmet Ağırakça, Emevîler Döneminde Kıyamlar, Şafak Yay, İstanbul 1994, s, 64; Ünal Kılıç,
Tartışmaların Odağındaki Halife Yezid b. Muaviye, Kayıhan yay, İstanbul 2001, s.177.
764
Ya‘kûbî, II,35; İbnü’l-Esîr, III, 507; Nuri Ünlü, İslam Tarihi, I, 235; Kılıç, Tartışmaların Odağındaki.,
s. 139,193,210,
765
İpek, a.g.e., s.105
766
Gevond, a.g.e.,s.16;
767
Abdülmelik iç karışıklığın verdiği zafıylık nedeni ile II. Justinianus ile anlaşarak ona vergi vermeyi
kabul etmişti. Bkz. Balayev, Azerbaycan., s.124
768
İsmail Yiğit, “Emevîler”, DİA, XI, 91; Balayev, Azerbaycan., s.124-125; İpek, a.g.e.,s. 109
103
devlet arasında paylaştı. 769
Anlaşmanın şartlarına göre Bizans’la Müslümanlar
arasındaki savaş sona erecekti.770
Abdülmelik kardeşi Muhammed b. Mervanı (73/693–94) 771 İrmeniyye ve el-

Cezire bölgesi valiliği ile görevlendirdi. 772
Daha sonra halife Azerbaycan’ı da
birleştirerek üç bölgenin idaresini Muhammed b. Mervan’a vermiştir. Bu bölgelerin
idaresi zor olduğundan Halife, Kafkasya’nın idaresinin kolay olması için bölgeleri tek
valiye devretti. 773 Abdülmelik zamanında Şirvan’ın idaresi Arap valilerine verilerek
bölgenin yarı bağımsızlığına son verildi.774
2.1.5. I. Velid b. Abdülmelik Dönemi (86–96/705–715)
Abdülmelik’den sonra tahta geçen I. Velid b. Abdülmelik (86–96/705–715),

Hazar ve Bizans’la başarılı mücadelelere imza atmıştır. O, Hazarlarla savaşıp onları saf
dışı bırakmayı ve Kuzey bölgesini uzun zaman kontrolde tutmayı başardı.775 I.Velid’in
Hazarlarla yaptığı savaşlar Derbend çevresinde gerçekleşmişti. Bu mücadelelerde
Derbend defalarla el değiştirdi.776
Muhammed b. Mervân Şirvan topraklarında Hazar birlikleri ile savaşması için

Mesleme b. Adbülmelik’i baş komandan tayin etmişti. O Derbend’i 89/707 yılında
kuşatarak şehri teslim olmaya zorlasa da başarılı olamamıştır.777 Hazarlardan Müslüman
olmuş bir şahıs Mesleme’ye gelerek ailesine bakma şartıyla askerlerini Derbend
kalesine gizli yolla girebileceğini söyledi.778 Böylece Derbend’i ele geçiren779 Mesleme
bol ganimet alıp geri döndü. Ama kısa zamanda Hazarlar şehri yeniden geri aldılar.780
769
Şahin Uçar, Anadolu’da İslam-Bizans Mücadelesi, İstanbul 1990, s. 93
770
Minorisky, Sharvan, s.13; Balayev, Azerbaycan., s.124-125
771
Muhammed b. Mervan I.Velid zamnında da Azerbaycan valiliğine devam etmişti.
772
Belâzürî, Fütûh, s.465; İbn A’sem, VI, 402; Welhausen, Arap Devleti, s.102; Vecdi Akyüz, Hilâfetin
Saltanata Dönüşmesi, Dergâh Yay, İstanbul 1991, s. 220
773
İpek, a.g.e.,s.110
774
Balayev, Azerbaycan., s.125-126
775
Halife İbn Hayyât, s.232; Balayev, Azerbaycan.,s.126; Bünyadov, Azerbaycan., s.105
776
İbn A’sem, VI,404; Baleyev, Azerbcyan, s.126; İpek, a.g.e.,s.117; Bakıhanov, Gülüstan, s.47;
777
Çünkü bu sıralarda şehri 3.000 Hazar garnizonu Derbend’i müdafa ediyordu. S.A. Pletneva, Hazarı,
Moskova 1986, s. 34–35; M.İ. Artamonov, Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar (Rusça’dan trc.
Ahsen Batur), İstanbul 2004, s. 270–271; Bünyadov, Azerbaycan., s.105
778
Halîfe b. Hayyât, s. 307. Bakıhanov, Gülistan.,s. 54-55; Artamonov, a.g.e., s. 271; Pletneva, a.g.e., s.
35; İbn A‘sem, III, 402-405 ; İpek, a.g.e.,s.117
104
Mesleme’nin (91/709–710) ikinci Derbend seferi onun I. Velid tarafından
Azerbaycan ve el-Cezire valiliğine atandığı zaman olmuştur.781 Bu savaşa Mesleme, vali
sıfatıyla katılmıştır. Mesleme b. Abdülmelik Güney Azerbaycan tarafından Hazar
denizinin sahil yolunu izleyerek önce Şirvan’a(şehir) oradan da Derbend önlerine
gelerek şehri kuşattı. 782
Savaşı kazanan Meslem’e Derbend ve çevresini İslâm
topraklarına katmayı başardı.
2.1.6. Süleyman b. Abdülmelik Dönemi (96–99/715–717)
Velid’in ölümü (96/715) üzerine kardeşi Süleyman b. Abdülmelik (96–99/715–

717) halife tahtına geçti.783 Süleyman’nın diğer Emevî halifeleri gibi Arran, Derbend
üzerine yoğunlaştığını ve Hazar muharebelerine dikkat ettiğini görüyoruz.784 Mesleme
715 yılında, Süleyman b. Abdülmelik’in hilafetinin ilk senesinde Hazarlar’ı kendi
yurtlarında hezimete uğratarak çok sayıda ganimetle geri döndü. 785 Bu dönemde
Azerbaycan ve İrmeniyye valisi de Abdülaziz b. Hâtim idi.786 O, da Mesleme ile beraber
Hazar savaşlarına katılmış ve geri dönerken Arran’da kalmıştır.
2.1.7. Ömer b. Abdülaziz Dönemi (99–101/717–720)
Süleyman b. Abdülmelik’in (99/717) ölümünden sonra halifelik makamına

Ömer b. Abdülaziz (99–101/717–720) geçti. 787 Yumuşak huyluluğu ve dindarlığı ile
bilinen halife diğer Emevî halifelerinden farklı siyasî ve askerî yol izledi. Bu dönemde
de Bizans ve Hazarların Arran ve Şirvan bölgelerine baskınları durmak bilmiyordu.788
Bunlar bizzat eskiden olduğu gibi bu yerleri yeniden kendi topraklarına katmayı
amaçlamaktaydılar.
779
Halîfe b. Hayyât, s. 307; İbn Kesîr, XII, 505
780
Halife b. Hayyât, s.238; İbn A’sem, VI, 404; Bakıhanov, Gülüstan, s. 46
781
Halîfe b. Hayyât, s. 303; Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, VIII, 75.
782
Taberî, VII, 355; Halife b. Hayyat, s.235; İbnü’l Esîr, IV, 555; Bakıhanov, Gülüstan, s.46
783
Taberî, VI, 495, 505; Mes‘ûdî, III, 183; İbnü’l-Esîr, V, 8, 11; İbn Kesîr, XII, 610
784
785
Ebü’l-Ferec, Târih (trc. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1945-50, I, 192.
786
787
Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 317; Taberî, VI, 550.
788
Ağırakça, Ömer İbn Abdülaziz., s.110–111
105
Ömer b. Abdülaziz döneminde Hazar birlikleri Şirvan ve Arran sınırlarını
geçip Güney Azerbaycan topraklarına inerek Müslüman halkı katlettiler. 789 Gelişen
olaylar nedeni ile Ömer b. Abdülaziz, Abdülaziz İbn Hâtim el-Bâhili’yi Azerbaycan ve
İrmeniyye valiliğine tayin etti.790
2.1.8. II. Yezid b. Abdülmelik Dönemi ( 101–105/ 720–724)
Ömer b. Abdülaziz’in vefatından sonra yerine II. Yezid b. Abdülmelik (101–

105/ 720–724) geçti. II. Ömer’in vefatı ile her şey bir anda eski haline döndü.791 II.
Yezid döneminde Hazarlar diğer Türk kavimlerden yardım alarak Şirvan, Arran ve
Azerbaycan üzerine akınlar düzenleyerek İrmeniyye’yi istila ettiler.792 Bunun üzerine II.
Yezid Şam ve el-Cezire’den topladığı ordunun başına Subeyt en-Nehrani’yi Azerbaycan
ve İrmeniyye valiliğine tayin edip Hazarlar üzerine yolladı.793 Subeyt’in ordusu Hazar
birlikleri karşısında mağlup oldu.794 Bu yenilgi Yezid b. Abdülmelik’i üzdü.
Subeyt en-Nehrani’nin yenilgisine kızan halife tecrübeli komutan el-Cerrah b.

Abdullah el-Hakemi’yi Azerbaycan ve İrmeniyye valiliğine tayin edip beraberine yirmi
beş bin kişilik orduyla Hazarla üzerine gitmesini emretti.795
el-Cerrah b. Abdullah ordusuyla Derbend üzerine gece yarısı yürüdü, şehri

kuşatarak fethetti.796 Daha sonra el-Cerrah b. Abdullah ordusuyla Arran nehri üzerinde
konakladı. Arap ordularının burada konakladığını duyan Hakan oğlu Barçik’i bir
orduyla buraya yolladı. Çıkan savaşta mağlup olan Hazar birlikleri çok sayıda askerî
kayıp verdiler.797 el-Cerrah savaş esirlerini Kabele şehri civarına yerleştirdi.
789
Taberî, VII, 457; Ya’kûbî, II, 302; İbnü’l-Esîr, V, 43; Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s.25
790
İbn A’sem, IV, 239
791
Taberî, VI, 565; İbn Abdürabbih, İkdü’l-ferîd, IV, 440; İbnü’l-Esîr, V, 58.
792
İbni A’sem, IV, 160; İbnü’l-Esîr, V, 111;
793
İpek, a.g.e., 124
794
İbni A’sem, IV, 258–260; İbnü’l Esîr, V, 111
795
İbni A’sem, IV, 260; İbnü’l-Esîr,V,111; İbn Kesîr, XIII; Bünyadov, Azerbaycan., s.106; Aşurabeyli,
796
İbnü’l-Esîr, V, 112; İpek, a.g.e.,s.126
797
Bakıhanov bu savaşda Hazarlar yedi bin, Müslümanlar ise iki bin asker kaybetmişlerdi. Halîfe b.
Hayât.,s. 338; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl,s.27; İbnü’l-Esîr, V, 141; Bakıhanov, Gülistan., s.48;
106
2.1.9. Hişam b. Abdülmelik Dönemi (105–125/724–743)
II. Yezid b. Abdülmelik vefat edince halifelik tahtına Hişam b.Abdülmelik

oturdu. Halife, el-Cerrah b. Abdullah’ı Azerbaycan ve İrmeniyye valiliğin de saklayıp,
askerî yardım göndererek kuzeyde Hazarlara karşı akınlarına devam etmesini sağldı.798
el-Cerrah b. Abdullah Azerbaycan ve İrmeniyye valiliği 112 (730–731) yılında şehit
olana kadar kuzey bölgelerinde sürekli zaferler kazandı.
Halife, 107/725–26 yılında el-Cerrah b. Abdullah’ı Azerbaycan ve İrmeniyye

valiliğinden azlederek yerine kardeşi Mesleme b. Abdülmelik’i vali tayin etti. 799 Bu
sırada Mesleme Azerbaycan’da yerine Saîd b. Amr el- Haraşî’yi bırakmıştı. Boşluğu
fırsat bilen Hazar birlikleri 108/726–27 batı taraflarına inerek önce Şirvan’ı sonrada
Azerbaycan bölgelerinin bazı yerlerini işğâl ettiler.800
el-Cezire valisi Mesleme b. Abdülmelik 109/727–28 yılında Azerbaycan

topraklarına yeni seferler düzenleyerek buradaki birkaç kaleyi talan edip, bol esirle
Bâbû’l Ebvâb’a geri dönmüştü.801 110/928 Azerbaycan’a gelen Mesleme Şirvan’da “Tin
Gazasında” Hazar birliklerini mağlup etmişti.802 Bu dönemlerde Arap-Hazar mücadelesi
özellikle Derbend yakınlarında sınır bölgelerinde gerçekleşmiştir. 110/728–29 yılında
hava şartlarının ağır olmasına aldırmayan Meslem’e Hazarlar üzerine seferler
düzenlemişti. Yapılan savaşta Mesleme, Hazar ordusunu Derbend’den uzaklaştırmış ve
Hazarlara karşı yeniden zafer kazanmıştır.803
Halife Hişam 111/729–30 senesinde el-Cerrah b. Abdullah’ı yeniden

Azerbaycan ve İrmeniyye valiliğine tayin etti. 804 Berde’ye gelen el-Cerrah, Hazar
birliklerinin toplanıp ayaklanmalarına sebep oldu. Hazarlar bu sefer yenilgilere son
798
İbni A’sem, IV, 264–266; Halife b. Hayyat, s.259; İsmail Hakkı Atçeken, Devlet Geleneği Açısıdan
Hişam b. Abdülmelik, Ankara Okulu Yay, Ankara 2001, s.166–167
799
Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 337; Belâzürî, Fütûh,s.208; Ya‘kûbî, II, 317; Ezdî, Târîhu’l-Mevsıl,s. 25;
İbnü’l-Esîr, V, 137; 16; Atçeken, Devlet Geleneği., s.168; Bünyadov, Azerbaycan., s. 134.
800
Halife b. Hayyat, a.g.e., s.265;
801
Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 339; Ya‘kûbî, II, 329; İbnü’l-Esîr, V, 145; Menbicî, a.g.e., s. 90; Ebü’l-
Ferec,Tarih, I, 195; R. Guseynov, Siriyskie İstoçniki XII-XIII vv. ob Azerbaydjane (nşr. N.V.
Pigulevskaya), Bakü 1960, s. 42.
802
Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 339-340; Taberî, VII, 54; İbnü’l-Esîr, V, 155; Atçeken, Devlet Geleneği.,
s.168.
803
Halife b. Hayyat, a.g.e.,s.266; Taberî, VII, 576; İbnü’l-Esîr, V,155
804
İbnü’l Esîr, V.158; Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 341; Taberî, VII, 67; Ezdî, a.g.e., s. 30; İbnü’l-Esîr, V,
158; İbn Kesîr, XIII, 60
107
vermek için diğer Türk kavimlerinden destek alarak asker sayılarını 300.000 ulaştırdı.805
Halifenin kardeşi Müslüm b. Abdülmelik Derbend’e askerî birliklerini yerleştirip
Derbend kalesini savunmaya çalıştı. 806 Kalabalık ordu Derbend’i geçerek Güney
Azerbaycan, Arran, Şirvan ve Muğan memleketlerine girip buraları yağmaladılar. 807
112/730–31 yılında Berde’den ayrılan el-Cerrah b. Abdullah ordusuyla güney
Azerbaycan’a geçerek Savalan dağı yakınlığındaki Merc-i Erdebil denen vadide yapılan
savaşta başta Azerbaycan ve İrmeniyye valisi el-Cerrah b. Abdullah olmak üzere İslâm
ordusundaki askerlerin çoğu şehit oldu.808
Müslümanların yenilgisinden cesaretlenen Hazar ordusu güney Azerbaycan,

Şirvan, Arran ve İrmeniyye’de birçok şehri ele geçirerek yağmaladı.809 Bu yıl tüm İslâm
dünyasında hüzün yılı olarak ilan edildi.810
Hişam b. Abdülmelik’in Azerbaycan’da Müslümanların yenilgi haberi üzerine

yaptığı istişarede, Saîd b. Amr el-Haraşî’yi Azerbaycan’a vali tayin ederek emrine otuz
bin asker verdi.811 Saîd, Hazar ordusuyla Beylakan nehri812 sahilinde karşılaştı. Hazar
ordusu yüz doksan bin, Müslümanlar otuz beş bin 813 idi. Savaş meydanından kaçan
Hazar birliklerini Şirvan bölgesinde takip eden İslam ordusu halifenin emri gelene kadar
burada bekledi. 814 Bu savaşta kayda değer olaylardan biri de hakanın oğlunun
öldürülmesidir.815
İslam ordusunun zaferine sevinen halife Hişam b. Abdülmelik, Sa’îd el-

Haraşî’yi valilikten azlederek yerine Mesleme b. Abdülmeliki 113/731–32 tayin etti.816
Mesleme Azerbaycan’a geldiği zaman Sa’îd el-Haraş Şirvan bölgesinde Hazarlar
805
806
; Cemal Reşit Ahmet, a.g.e.,s,49
807
İbnü’l-Esîr, V,158; Gevond, a.g.e., s. 99; Bakıhanov, Gülistan., s.49;
808
Taberî, VII,539; Belâzürî, Fütuh, s.290; İbni A’sem, IV, 268; Bakıhanov, Gülistan., s.49
809
Bakıhanov,Gülistan.,s.49; Gevond, a.g.e., s.99; Balayev, Azerbaycan Tarihi,s.127
810
811
Belâzürî, Fütûh, s. 208; Kudâme, Haraç, s. 331
812
Bu Beylakan Araz kıyısında ki beylakan değil. Şirvan topraklarında ki Alzan kıyısında kı bir yerleşim
merkezidir. Ali İpek, dp, 270. s. 139
813
İbn A’sem, IV, 278; Bakıhanov, Gülistan., s.50
814
İbn A’sem, IV, 280
815
Taberî, VII, 88; İbnü’l-Esîr, V, 173; İbn Kesîr, XIII, 65.
816
Halîfe b. Hayyât, a.g.e., s. 344; İpek, s.141;
108
üzerine yeni akınlara hazırlanıyordu. 817 Mesleme b. Abdülmelik zamanında Şâberan
şehrinde hilafete karşı isyanın bastırılması ile Derbend 818 şehri İslâm hâkimiyetine
girdi. 819 Bu dönemde Şirvan’da İslam idaresine karşı isyanların ortaya çıktığını
görüyoruz.820 Yeni vali Hazarları Derbend şehrinden kovarak buraları İslam topraklarına
kattı.821 Bu sırada yapılan savaşlarda hakanın ikinci oğlu öldürüldü.822
Derbend’in fethi bittikten sonra Mesleme buraları müstahkem haline getirterek

Şam ve el-Cezire’den 24.000 Müslüman ailesini getirtip buralara yerleştirdi. 823 Daha
sonrada Derbend ve çevresine yerleştirilen insanların ve kale muhafızların geçimlerini
karşılanması için civar memleketlerden alınan vergileri buraya tahsis etti.824
2.1.10. Mervan b. Hakem Dönemi (127–132/744–749 )
Mesleme b. Abdülmelik Azerbaycan valiliği zamanında, Mervan b.

Muhammed Müslüman-Hazar mücadelelerinde ordunun sağ cenah komutanlığını
yapmaktaydı.825 Mesleme 114/732–33 tarihinde Derbend’in zaferini halifeye bildirmek
ve halife ile görüşmek için Şam’a döndüğünde, Mervan b. Muhammed’i Derbend’e
Müslümanların başına komutan bırakmıştı. 826 Mesleme Kuzey bölgesinde hava ve
coğrafi değişiklik nedeni ile ileri gedemeyeceğini halifeye bildirmesi üzerine halife onu
valilikten azledip827 yerine Mervan b. Muhammed’i Azerbaycan, İrmeniyye ve el-Cezire
valiliğine tayinetti.828
817
818
Mesleme Derbend’in muhasarasında bir netice alamıyınca. Enûşirevândan kalan su kaynağını bulup
buraya hayvan kan ve pisliğini dökerek şehirdeki Hazarları burayı terk etmeye zorladı. Ancak Mesleme
şehre böylece gire bilmiştir. Şehre girdikten sonra şehrin duvar ve kalelerini yeniden tamir ettirmişti.
Müstahken halide getirilen kale silah ve zahire deposu haline gerilmişti. Bkz. Belâzürî , Fütuh, s.291;
819
Balayev, Azerbcyan Tarihi, s.127
820
Zeyneloğlu, Azerbaycan Tarihi, s.25; İpek, , a.g.e., s.142
821
Taberî, VII, 594; İbnü’l-Esîr, V, 162; Bakıhanov, Gülistan., s.51
822
Bünyadov, Azerbaycan., s.109; Bakıhanov, Gülistan., s.51
823
Bela^zürî, FütÛh, s.291; Taberî, VIII, 594; Atçeken, Devlet Geleneği., s. 171; Minorisky, Sharvan,
s.90; Bakıhanov, Gülistan., s.51
824
825
Ya’kûbî, II, 318; Belâzürî, Fütuh, s.291; Halife İbn Hayyat, s.270
826
İbni A’sem, IV,288
827
Meslemenin azl sebebi hakkında değişik rivayetler var. Bazıları bunu kendi istediğibazıları ise
halifenin fetih düşüncelesini geröekleştirmeme nedeni ile azl edildiğini söylemiştir. Bkz. İpek,a.g.e.,s.144
828
Ya’kûbî, II, 318; Belâzürî, Fütuh, s.292; Halife İbn Hayyat, s.271; Bakıhanov, Gülistan., s.53
109
Mervan b. Muhammed (127–132/744–749) dönemi Arran ve Şirvan siyasî,
askerî ve ekonomik yönden çok faal olduğu bir dönemdir. Arap askerleri o kadar
kuvvetli idi ki, komşu kavimler bağlılıklarını bildirmek için Derbend’e geliyorlardı. Bu
dönemde Derbend ekonomik merkez haline getirildi. Alınan haraç, cizye ve diğer
vergiler de burada toplanırdı.829
Mervan b. Muhammed’in valiliğinin ilk yıllarında yapılan başarılı fetihler,

bölgede sükûneti sağlamıştı. 830 Ancak merkezi Emevî idaresinin zayıflaması, Hazar
hakanlığına Şirvan topraklarına baskın gerçekleştirme cesareti vermiştir.831
Mervan Hazarlara karşı seferlerde ve diğer savaşlarda Şirvan ordusundan

faydalanmıştır. Hatta Mervan Hazar bölgesine sefer düzenlerken Şirvanşahlar
hükümdarına kendilerini Hazar topraklarına girerken önde, geri dönerken de arkada
Arap askerlerini kollamasını emretmişti.832
Emevî-Hazar savaşları 639’da başlayarak yaklaşık olarak 741’de Mervan b.

Muahmmed’in halifelik için Şam’a gittiği tarihe kadar devam etmiş. 833 Emevîler
zamanında Hazar ordusunun baskınlarını Mesleme b. Abdülmelik durdurabilmişti. O,
Derbend ve Çola geçidini Şirvan ve Arap askerlerinden oluşan orduyla muhafıza ederdi.
Sonuç olarak, İslam ordularının Afrika ve Çin topraklarında fetihettikleri

yerleri serbest idare edebildikleri halde, Azerbaycan’ın Kuzey bölgesini ise kontrol
altında tutmakta oldukca zorlanmış olduklarını söyleye biliriz. Çünkü burada sürekli
olarak Hazarlar başta olmak üzere yerli halk ayaklanmaktaydı. Emevî hilafetinin
hâkimiyeti döneminde tek idare edilemeyen bölge kuzey Azerbaycan olmuştu. Hatta
ünlü komutan Mesleme b. Abdulmelik çıkan isyanlar karşısında bazen çaresiz kalmıştır.
Bunun sebebi gerçekleştirdiği siyasî uygulamaların yanlış olmasından
kaynaklanmaktaydı. Bu nedenle bazen Arap birlikleri Diyarbakır’a kadar geri çekilmek
zorunda kalmışlardı.834
829
Ya’kûbî, II, 318; Belazıri, Fütuh, s.293; Bakıhanov, Gülistan., s.53
830
Belâzürî, Fütûh, s.292–293
831
Balayev, Azerbaycan Tarihi, s.128; İpek, a.g.e., s.146–148
832
Belâzürî, Fütuh, s.209; Ya’kûbî, II, 382; İbnü’l-Esîr, V,133; Bünyadov, Azerbaycan., s.110
833
N.Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan., s.42–45
834
Mehmet Azimli, Abbâsîler Döneminde Bâbek İsyanı, Ankara, 2004, s.27
110
2.2. Bölgedeki İsyanlar
Emevî hanedanı döneminde Kuzey Azerbaycan eskisi gibi iç işlerinde serbest

idi. Emevî valileri sadece vergilerini alır ve bu bölgenin iç işlerine karışmazlardı.
Emevîler döneminde Arran ve Şirvan bölgelerinde çıkan isyanların genel sebebi
vergilerin ağır olup halkın ödeyememesidir. 835 Bu uygulama Abbâsîler zamanı 752
yılına kadar devam etmiştir.836
Muaviye döneminde Hazar orduları durmadan Azerbaycan coğrafyasının farklı

bölgelerine akınlar düzenlediler. Özellikle 42/ 662–63 Hazar ordusu Şirvan bölgesine
saldırdı 44/ 664-65’de Hazar birlikleri Kura nehrinin sol ve sağ sahillerinin kontolünü
ele geçirip, sayısız esir ve ganimet toplayarak geri çekildiler.837
Hazar orduları karşısında çaresiz kalan Cavanşir Muaviye ile diplomatik

anlaşma yaptı. Bu tarihten 47/667 sonra Şirvan geçitlerini Cavanşir halife adına
muhafaza edecektir.838
2.1. Yezid b. Muaviye Dönemi
Muaviye’den (41/661) sonra tahta çıkan Yezid b. Muaviye (60/680) zamanında

Azerbaycan topraklarındaki yerli feodal hükümdarlar, halife merkezindeki iç çatışmaları
fırsat bilip isyan ettiler.839 Yezid döneminde iç karışıklık nedeniyle Azerbaycan isyanları
ile ilgilenilememiştir.
2.2. Abdülmelik b. Mervan Dönemi
Abdülmelik b. Mervan (65/685) halifeliğe geldiği sırada ülke içinde ve dışında

bazı siyasî çatışmalar devan etmekteydi. İlki, söz konusu iç ayaklanmalar Emevî
ailesinin idaresine karşı gerçekleşen isyanlar idi. İkincisi ise Bizanslıların eskiden
kaybettikleri toprakları geri alma çabaları idi.840 Bu durumda iç isyanların devletin dış
siyasetin etkilemesi kaçınılmazdır. Abdülmelik ancak iç isyanları bastırdıktan sonra
835
Bünyadov ve diğerleri, Azerbaycan Tarihi, I, 129
836
837
Yusufov, a.g.e.,s.244-245; Bünyadov, Azerbaycan., s.76
838
839
İpek, a.g.e.,s.105–107
840
Belâzürî, Fütûh, s.174; Mes‘ûdî, I, 91; İbnü’l Esîr, IV,175;
111
Azerbaycan bölgesinde istikrarı temin edebildi. Mervan b. Muahammed’e kadar her
hangi bir halifeyi rahatsız edecek bir isyan olmadı.
2.2.3. Mervan b. Muhammed Dönemi
Mervan döneminde Azerbaycan bölgesinde birçok isyan gerçekleşti. İlk önce

Mervan’ın halifelik için Şam’a gitmesini fırsat bilen ve Derbend’de bulunan Yemenli
Müslümanların başında bulunan Sabit b. Nuaym el-Cuzaim ayaklandı.841 Sabit’in isyan
sebebi memleketlerine geri dönme isteğiydi. Mervan bu nedenle Azerbaycan’a geri
dönmüş, bunları beraberine alarak Harran’a götürmüş ve burada serbest bırakmıştır.842
İkincisi ise Azerbaycan bölgesindeki İslâm birliklerini zor duruma sokan 9/748’de
Beylagan843 isyanıdır. İsyan diğer Azerbaycan bölgelerine yayılarak Müslümanların güç
kaybetmesine sebep oldu. İsyanlar karşısında fazla dayanamayan İslâm orduları Berde
şehrini kaybettiler.844 Mervan zamanında Azerbaycan’da en tehlikeli hadiselerden birisi
de “harici” isyanının patlak vermesidir. Emevî valilerinin harici isyanları ile
mücadeleleri, Abbasi propagandasının doğuşuna kadar devam etti.845
Sonuç olarak, Emevîler döneminde Arran ve Şirvan bölgelerinde çıkan

isyanların genel sebebi vergilerin ağır olup halkın bu vergileri ödeyememesidir.846 748
yılındaki Beylagan isyanı bununu açıkca ortaya koymaktadır.
2.3. Alınan Vergiler
İslâm’dan önce Sâsânî idarecileri Azerbaycan coğrafyasından I. Hüsrev’in

belirlediği miktarda toprak ve can vergisi alıyorlardı. Vergiler şahıs ve gelir yerine göre
miktarı 4.7.8 ve 12 dirhem arasında değişiyordu.847
İslâm orduları Azerbaycan’ı fethettikten sonra, diğer yerlerde olduğu gibi

buradan da Sâsânî ve Bizanas’tan kalma vergi sistemini değiştirmediler.848 Vergilerdeki
841
Taberî, VIII,179; Belâzürî, Fütuh, s.294;Welhousen, Arap Devleti, s.178
842
Taberî, VIII,179; Welhousen, Arap Devleti, s.178
843
Beylagan, Müslümanların Rabat şehirlerinden olmuştur. Bkz. Bünyadov, Azerbaycan., s.164
844
Neriman Babayev, Rafik, Nerimanov, Berde Tarihin Aynasında, s.8
845
İbn A’sem, IV, 338; İpek, a.g.e.,s.149–150
846
Z.Bünyadov ve diğerleri, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan SSR, Elimler Akademiyası, I, 129
847
ed-Dinaveri, El-Ahbar et-Tival, Leningirad 1889,s.72–73; Fayda, Hz. Ömer Zamanında.,, s.149
848
Abdulla Fazili, a.g.e.,s.165-166
112
değişim ve artırılama Emevîler hâkimiyete yönetime geçtikden sonra yapıldı.849 Kısacası
merkezde halifenin değişmesi ile vergilerde de değişiklikler olurdu.
II. Ömer dönemi haricinde Emevî halifelerinin hepsi Azerbaycan bölgesine

ağır vergiler koyarak onları zor durumda bırakmışlardı.850 İlk zamanlar Emevîler Kuzey
Azerbaycan halkından bâc851 vergisi almışlardır.852
2.3.1. Muaviye b. Ebû Sufyan Dönemi
Emevîlerin ilk döneminde Azerbaycan toprakları İrmeniyye bölgelerinden biri

gibi idare edilmiştir. 853 Emevî yönetimi Arran’ın ve Şirvan’ın iç işlerine karışmazlar
sadece yerli idarecilerinden haraç almakta yetinmişlerdi.854 Arap vergi amirleri arsında
yolsuzluklar fazlaydı. Bu tür problemleri halletmek için bölgelere vergi kontrol amirleri
görevlendirdi.855
Muaviye döneminde vergilerde her hangi bir değişme söz konusu değildir. Bu
dönemde vergiler Hz. Ömer’in belirlediği miktar üzerinden alınmıştır.
2.3.2. Abdülmelik b. Mervan Dönemi
Halife Abdülmelik kendinden önce belirlenen vergi miktarını beğenmeyip,

bölgelerde nüfus sayımı yaptırıp her kesin dört dinar856 cizye vermesi gerektiğini ilan
etmiştir.857
Vergi memurları vergi toplarken baskısı metotlara başvurarak halkı

aşağılıyorlardı. Özellikle Azerbaycan ve İran bölgelerindeki vergilerin miktarında
849
850
İsmail Hakkı Atçeken, “ Ömer b. Abdulaziz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerin Mevâli Politikası”,
Selcuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, sayı, XIII, Konya 2002, s.87
851
Bâc, haraç, üşür ve gümrük vergileri hepsi bunun içine girmektedir. Bkz. M.Fuad, Köprülü, “Bâc”, İA,
İstanbul 1993, II, 187–88
852
853
Naile Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan., ,s.34
854
Neriman Babayev, Rafik Nerimanov, Berde Tarihin Aynasında, s.8
855
Cengiz Kallek, “Haraç”,DİA, İstanbul 1997, XVI,75
856
Cahiliye döneminde Araplar, Suriye ile yaptıkları ticarî münasebetler nedeniyle bu parayı kullanmış
daha sonra kalisk İslam parası darp edildiğinde de altın sikkeler dinar denilmiştir. Ağırlığı 4,25 gramdır.
Bkz. Halil, Salihoğlu, “Dinar”DİA, İstanbul 1994, IX, 352–353
857
Ebû Yusuf, Kitab’l-Harâc, Beyrut, ty,s.41
113
adaletsiz davranarak yerli halkı mağdur etmekteydi. 858 Abdülmelik vergiler üzerinde
değişikliğe giden ilk Emevî halifesidir.
Velid b. Abdülmelik ve Süleyman b.Abdülmelik de babalarının uyguladığı

vergi sistemini aynen uygulamışlardı. Bu hal II. Ömer dönemine kadar devam etti.
2.3.3. Ömer b. Abdülaziz Dönemi
Ömer b. Abdülaziz dönemi mevâlînin ve ehli kitab’ın vergide rahat ettiği

dönemdir. O, din adamlarını ve mevâlîleri vergilerden muaf tutarak 859 ırkçı uygulamayı
kaldırmıştır. Hıristiyan teba’nın verdiği vergiler II. Ömer (99–101/717- 720) zamanında
azaltıldı.860
II. Ömer vefatı her şeyi değiştirdi.861 Halife ölünce eski Emevî uygulamaları
tekrar gerçekleştirildi. Artık bu dönemden itibaren Emevîlerin sonuna kadar mevâlîden
cizye vergisi alındı.862
2.3.4. II. Yezid b. Abdülmelik Dönemi
Tahta geçen II. Yezid (101–105/720–724) II. Ömer’in Hıristiyanlara tanıdığı

imtiyazları kaldırarak vergilerin miktarını iki katına çıkarttı. Halkı vergi vermeye
zorladı. Hatta memurlar dihkanların 863 elbiselerini yırtarak güneşte bekletiyor ve
kemerlerini başlarına geçiriyordu.864 Yezidin bu bölgedeki vergi amiri Usame b. Zeyd
et-Tenuh (721/2) din adamlarından da vergi alarak onları zor durumda bıraktı.865
858
Gurbanov, s.105
859
İsmail Hakkı Atçeken, “ Ömer b. Abdulaziz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerin Mevâli Politikası”, s.
71; Bünyadov, Azerbaycan., s.114
860
Gevond, a.g.e., s.29–71,
861
Taberî, VI, 565; İbn Abdürabbih, İkdü’l-ferîd, IV, 440; İbnü’l-Esîr, V, 58.
862
İbnü’l-Esîr, V, 60
863
Dihkan; Sâsânîler döneminde İran ve Orta Asya da soyulu sınıfa verilen özel isimdir. Her dihkan
genelde birkaç köyün devleti adına yötiyor ve oralardaki vergileri toplamakla sorumlu olurdu. Bkz.
Faruk, Sümer, “Dihkan”DİA, İstanbul 1994, IX, 289
864
Taberî, VII, 56
865
Makrizi, el-Evaiz vel Etibar bi-zir el-Hitat vel-Asar, IV, s.395 (El Kahire)
114
II. Yezid halifeliği sırasında Hıristiyan halkdan ağır vergiler alarak, haçları
kırmış ve tüm domuzlarını öldürmüştür.866 Buna karşı nedenlerle isyana kalkışan halk
bastırılmış ve vergileri daha da ağrılaştırılmıştır.867
2.3.5. Hişam b. Abdülmelik Dönemi
Hişam b. Abdülmelik (105–125/724–743) zamanında Azerbaycan

coğrafyasında halktan alınan vergilerde değişikler yaptı. O, Azerbaycan, Arran ve
Şirvan bölgesindeki tüm hayvan ve toprakları yenide saydırarak,868 alınacak vergileri iki
katına çıkartı. Yeni vergi miktarı bölgelerdeki zengin ve soylu aileleri bile etkiledi.
Hişam’in emri ile haraç amirleri Azerbaycan’da toplanan haraçları direk hazineye
gönderirdi. O dönemlerde Müslümanlar arasında “Haraç Müslümanların Gücüdür”
düşüncesi yaygınlaşmıştır. Bu nedenle Hişam haraç vergilerinin miktarını
yükseltmiştir.869
Hişam zamanında bu vergilerle beraber yerli halktan sanayi ve sanat vergisi,

nikâh kâğıt vergisi870 ve Sâsânîler zamanındaki hükümdarlara yılda bir kere verilmek
üzere “Nevruz ve Mihrican871” hediyesini yürürlüğe koymuştur.872
Hişam’ın uygulattığı yeni vergi sistemi, Azerbaycan’da fakirler bir tarafa,

zengin halkı bile dilenci durumuna soktu. Bu nedenle bölgedeki vergi toplama işi yerli
eyalet emirlerine verilmişti. Yerli amirler fırsatı iyi değerlendirerek kendi nüfuzunu
artırmıştır. Emirlerin çoğunluğu koltuklarını kaybetmemek için İslâmı kabul etmiştir.873
866
Gevond, s,70–75; Eremyan, S.T, Borba Armyanskovo Naroda Protiv Asabskovo Halifata III-IX vv,
Moskova 1958, s. 75–76; Abbas, Gurbanov, a.g.e., s.90
867
Naile Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, s.38
868
Kagankatvaci, İstoriya Akvan, s, 261; Gevond, s.71; M.İsmayıl, s.106
869
Makdisi, Ahsen.,s.395; Bünyadov, Azerbaycan., s.116;
870
Taberî, VI,569; İbn el-İbnü’l Esîr, IV, 328; Bünyadov, Azerbaycan., s. 116; Cem Zorlu, Abbâsîlere
Yönelik Dini ve Siyasî İsyanlar, Ankara, 2001, s.22.
871
Mihrican, yedinci güneş ayının on altıncı gününden itibaren başlayarak Mecusîlerin yaptıkları ve
Nevruzdan sonraki en büyük altı günlük bayrama verilen addır. Bkz.Türk Ansiklopedisi, “Mihr”, Ankara
1976, XXIV,152
872
Bartolıd, Halif Omar II i Protivorecivıe İzvestiya O Ego Liçnosti, VI, Sang-Petesburg, 1920, s.228;
Zorlu, Abbâsîlere Yönelik., s.22
873
115
Vergiden iflas eden toprak sahipleri topraklarını buralara yerleşmiş Arap kabilelerine
satarak ya da himaye amaçlı verip kendileri de onlar için çalışmak zorunda kalmıştır.874
Bu işkence yetmez gibi yerli halk Arap topraklarında az para karşılığında

çalışıyordu. Zamanla bu tür davranışlar halkı haklı olarak isyana sürükledi.875 Toprağını
kaybeden halk, dağlara çekilerek 876 hilafet askerleri ile mücadeleyi çözüm olarak
görmüş. Tarihçiler bunu şöyle izah etmişler “ Köylünün fakirleşmesi devletin
zayıflamasına neden oldu.”877
Bu dönemin en önemli vergi taksimatlarından biri de Bakü neft ve tuz

yataklarındaki gelirinin Derbend muhafız garnizonuna vakfedilmesidir. 878 Özellikle
Hazar ve diğer baskınlara karşı Araplar buraya güçlü askerî birlikler yerleştirmişti.
Derbend, bu dönemlerde cizye ve haraç gelirlerini toplandığı bir çeşit ekonomi ve siyasî
üs haline getirilmişti.879
Kısacası, Emevî halifelerinin Azerbaycan topraklarına uyguladıkları dengesiz

vergi sistemi halkı çökerttiği gibi Emevî hanedanlığının burada tutulmasını
zorlaştırmıştır. Abbasi davetçileri mevâlî’nin gücünden yararlanarak bölgedeki Emevî
hakimiyetini kısa zamanda yok etmişlerdir. 880
Emevîlerin bu tutumu Şuubiyye
hareketinin güçlenmesine yol açmıştır.881
3. ABBASİLER DÖNEMİ (750–950)
3.1. Bölgeye Düzenlenen Seferler
Emevîlerin ağır vergilerinden kurtulmak için halk dağlara çekildi. 882 Bu da

Emevî yönetimi için giderek tehlikeli olmaktaydı. Abbasi hanedanı isyancıların
874
875
Belâzürî, Fütuh, s.198; Bünyadov, Azerbaycan., s.163–171
876
877
878
Aşurabeyli, Bakü Şehri, s.58
879
Ya’kûbî, II, 318; Belâzürî, Fütuh, s.293; İbn A’sem, IV, 296; Bakıhanov, Gülistan., s.53
880
Zorlu, Abbâsîlere Yönelik., s.36-40
881
Ş’ab-Şuubiya harekâtı, Arapların fetih ettiği bölge insanlarından kendilerini siyasî ve hukukî
bakımdan ustun görmeleridir. Bkz. Mustafa Kılıçlı, Arap Ederbiyatında Şuubiyye, İşaret, İstanbul 1992,
s.71; Bahriye Üçok, İslâm Tarihi Emevîler –Abbâsîler, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1983, s.55.
882
Gurbanov, a.g.e., s.94
116
güçlerinden faydalanarak Azerbaycan ve Şirvan bölgesindeki Emevî yönetimine
132/750 yılından son verdi.883
Abbâsîler’in hâkimiyeti elegeçirmesiyle tüm idari alanda değişiklikler oldu.

Halk Abbâsîler’i destekleyerek Emevîler zamanındakinden daha iyi olacaklarını
zannetti. Ama tüm ümitleri boşa çıktı. Abbâsîler ilk dönemlerde halka yumuşak
davransalar da kısa zamanda Abbâsîler’in asıl yüzü ortaya çıktı ve çok geçmeden
Azerbaycan topraklarında isyanlar patlak verdi.
3.1.1. Ebü’l -Abbas es-Saffah Dönemi ( 132–136/750–754 )
Emevî hilafetinin yıkılmasından sonra Abbâsî tahtına çıkan Ebül-Abbas es-

Saffah884 (132–136/750–754) Şirvan bölegesinin stratejik yapısını ve siyasî gücünü iyi
bildiği için Azerbaycan, İrmeniyye ve el-Cezire valiliğine Ebû Cafer’i tayin etti.885
3.1.2. Ebû Cafe Mansur b.Abdullah (136–158/754–775)
Mansur (136–158/754–755) başa geldiğinde 886 ilk işi Azerbaycan, İrmeniyye

ve el- Cezire valiliğine Yezid İbn Useyid el-Salman’ı görevlendirmek oldu. 887 Vali,
Hazar hakanını kendisine bağlayarak vergi ve haraç aldı. Daha sonra vali Derbend sınır
bölgesinin güvenliğini garantiye almak için Yezid’e hakanın kızıyla evlenmesini
emretti. 888 Hakan kızı Hatun’u Yezid’e nikâhlayarak, ona misilsiz çeyiz verdi.889 Hatun
doğum sırasında vefat edince, Hazar hakanı bunun suikast olduğunu düşünerek yeniden
Azerbaycan coğrafyasına saldırdı.890
Mansur vergi sisteminde değişikler yaparak mahsullerden vergileri nakit olarak

almaya başladı. Durum öyle oldu ki, Azerbaycan haklı vergi ödemek için nerdeyse para
bulamıyorlardı. 891 Vergi almada Mansur gaddarlığı ile tanınmıştır. 892 O, ölü şahıslar
883
Ahmed Cavded Paşa, Kısası Enbiya Ve Tevarihi Hulafa, II, s. 23
884
Bahriye, Üçok, a.g.e.,s.83
885
Nuri Ünlü, İslam Tarihi, I, 106; Heyet, Doğuştan Günümüze İslam Tarihi, III, 52
886
Cevdet Paşa, Kısas, VIII. 355
887
Naile Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Bakü 1993,s.48–49; Pilih. K.Hitti, Siyasal ve Kültürel
İslam Tarihi, IV,449
888
Belâzürî, Fütuh, s.295; Yâ’kûbî, II, 446–447; Bünyadov, Azerbaycan., s.110
889
Gevond, a.g.e.,92
890
Taberî, III,,318; Ya’kûbî, II, 446; İbnü’l-Esîr, V, 437
891
Taberî, IX, 314
117
adına bile vergi verilmesini talep etmekteydi. Öldüğünde oğlu Mehdi’ye 810 milyonluk
dirhem miras bırakıştır.893
3.1.3. Mehdi b. Mansur Dönemi (158–168/775–785)
Halife Mehdi zamanında Azerbaycan bölgesinde vergiler biraz hafifletildi. O

babasının nakit para vergi uygulamsını mahsulle veilmesiyle değiştirdi. Aynı zamanda
toprağın neyle sulandığını dikkate alarak vergilerin miktarını belirledi. 894 Mehdi,
babasından cömert davranarak vergilerin ödenmesi için gümüş para bastırılmasına izin
verdi.
3.1.4. Hârûn er-Reşîd Dönemi (169–193/786–809 )
Hâkimiyeti kısa süren halife Hâdî’nin zamanında Azerbaycan topraklarında

hilâfete karşı ilk isyanlar başladı. Bu isyanlar ancak halife Hârûn er-Reşîd zamanında
bastırmak mümkün oldu. İsyanlar nerdeyse Hârûn döneminde Azerbaycan coğrafyasına
yayıldı.895
Hârûn er-Reşîd (786–809) yılları arasında Azerbaycan ve İrmeniyye valiliğine

Sâ’id İbn Kuteybe el-Bâhli’yi tayin edip isyanları bastırmasını emretti. el- Bâhili
valiliğe gelir gelmez yerli idarecileri tehdit etmeye başladı. Bu nedenle kısa zamanda
Arran ve Şirvan topraklarına isyanlar daha da şiddetlendi.896 Bu zaman Derbend Emri
Sâ’id en-Necimi idi. el-Bâhilî, Sâ’id Necmiyi itaatsızlıkla itham ederek onu halife adına
katletti. Bu haksızlığa dayanamayan Necmi’nin oğlu Hayyun b. en-Necmi isyan ederek
Hazar hakanından yardım istedi. Hakan ordusu karşısında dayanamayan Müslüman
birlikleri kısa zamanda mağlup olarak kaçmaya başladılar.897 Hazar ordusu o kadar hızlı
idi ki Berzenç geçidini geçerek Azerbaycan (güney) topraklarına girdiler. Hazarlar,
892
893
894
895
Patkanov, İstoriya, s.236
896
Ya‘kûbî, II, 517–518
897
Ya‘kûbî, II,517–518; Taberî, III,648; Alihanova, a.g.e., s.129–130; Bünyadov, Azerbaycan., s.112–
113
118
Şirvan ve Arran’da yüz bin esir aldı. Arap askerlerine destek gelene kadar Hazarlar
kendi memleketlerine geri döndüler.898
Sâ’id’ten sonra Hârûn er-Reşîd Azerbaycan, Arran ve İrmeniyye valiliğine

Yezid b. Mezyedî (788–801) tayin etti. Çok geçmeden halife Yezid’i valilikten
uzaklaştırdı. Halife, Yezid’den sonra on yılda on beşten fazla vali değiştirdi. En
sonunda Hârûn er-Reşîd yeniden Yezid b. Mezyed’i valiliğe getirerek ölene kadar onu
görevinde tuttu.899
3.1.5. Emîn b. Hârûn Dönemi (193–198/809–813)
Hârûn er-Reşîd ölümünden sonra halifelik koltuğuna Emîn (809–913) geçti.900

Emîn dışa karşı askerî bir harekâta girişemediği gibi, içte de idarî, fikrî ve imar
sahalarında bir gelişme gösteremedi.
3.1.6. Me’mûn b. Hârûn Dönemi (197–217/813–833)
Emîn'in 813 yılında öldürülmesi üzerine bütün ülke Me'mûn’un (813–833)

halifeliğinde birleşti. 901
Me'mûn başta Irak olmak üzere imparatorluğun çeşitli
bölgelerinde çıkan ayaklanmaları bastırdı. Emîn ile Me’mun arasındaki hilafet davası902
Hürremîlerin baş kaldırmasına neden olmuştur. bu dönemimn en önemli olaylarından
birisi de Hürremi taraftarı Bâbek isyanıdır. 903 Halife, Bâbek isyanını bastırmak için
Azerbaycan’a Yahya b. Muaz’ı (204/820) vali tayin etti.904 Valiliğe geçen Muaz’ın ilk
işi, bu yerlerde çıkan Hürremîyye isyanlarını bastırmak idi. Ancak yaptığı tüm
girişimlerde isyancılara karşı başarısız oldu. 905 Halife, Muaz’dan sonra Azerbaycan
valiliğine İsâ b. Muahmmed’i (206/822) tayin etti.906 Halife İsâ’nın başarısızlık nedeni
ile valilikten azlederek, yerine Ali b. Sadaka’yı valiliğe getirdi. Ali’nin ordusu Bâbek
898
Bakıhanov, Gülistan., s. 60–61; E.A. Pakamov, Kratkiy Kurs i İstoriya Azerbaydjana, Bakû 1923,s.13
899
V.Minorsiky, The History of Sharvan and Darband, s.1
900
Hârûn’un ölümü üzerine oğulları arsında taht kavgasi çıktı. Halifelik tahtını Em’in kazandı. Hakkı
Dursun, Yıldız, “Em’in”,DİA, İstanbul 1995, XI, 113
901
İhsan Süreyya Sırma, Abbâsîler Dönemi, Beyan Yay, İstanbul 2002, s.63
902
Nahide, Bozkurt, “Me’mûn” DİA, XXIX, 101,
903
Nuri, I, 262.
904
Taberî, V,151; İbnü’l Esîr, X, 272–278; Ya’kûbî, II, 420
905
N.Velihanlı, Nahcivan., s.42
906
Taberî, V, 153; İbn Kesîr, X, 277.
119
karşısında yenilince907 halife Me’mûn Ali’yi geri çağırıp, yerine İbrâhim b. Leysi’yi vali
tayin etti. 908 Halifenin Azerbaycan ve İrmeniyye valileri Bâbek karşısında mağlup
olması Bâbek taraftarlarına güven kazandırmıştı. Bu savaşlarda Bâbek halife
ordusundan altı komutanı savaş meydanlarında şehit etmiştir.909
Me’mûn zamanında Hürremî ve Arap askerleri arasındaki savaşlar yaklaşık

olarak 201–221/816–836 yılına kadar devam etmiştir. 910 Bezz kalesinde istihkâm
kurmuş olan Babek isyan etti.911 Bu sırada Bâbek Bağdat’tan gönderilen askerî birlikleri
püskürtüp, hâkimiyet alanını genişletti.
Me’mûn askerî alanda ıslahatlar yaparak 912 ordudaki İran etkisini azaltıp,
Türklerden oluşan Hassa 913 ordusu kurdu. Böylece son yüzyılda orduda Arap ve
Farsların yerini Türkler almıştı. Abbasi idarecileri Türk kavimlerden oluşan ordular
sayesinde Hazar ve Bizans saldırılarını durdurup onları yenmişlerdi.914
3.17. Mu’tasım b. Hârûn Dönemi (218–227/833–847 )
Me’mûn’dan sonra Halifeliğe geçen Mu’tasım (833–844), Me’mûn döneminde

Afşin’i Suriye ve Mısır isyanlarını bastırmakla görevlendirilmişti. 915 Afşin (226/841)
Türk asıllı Taberistan prensi idi.916 Halife, 835’yılında Afşin’i güçlü bir ordunun başına
getirerek Bâbek ile savaşması için Bezz kalesi üzerine gönderdi. Aynı yılda halife
Mu’tasım, Afşin’i Azerbaycan valiliği ile de görevlendirmişti.917
Afşin ilk iş olarak bölgeyi iyi tanıdıktan sonra, Bâbek’i Bezz kalesinden
çıkartmaya çalıştı. Bu nedenle Bâbek’in ordusunu güçlendiren tüm gelir ve giderleri
907
İbn Kesîr, X, 263
908
Mehmet, Azimli, Bâbek, s.91
909
ASE ,“Bâbek” Bakü, 1976, I, 521–523, Ekrem Pamukçu, Bağdat’ta İlk Türkler, Kültür Bakanlığı,
Ankara 1994, s.109
910
Pamukçu, Bağdat’ta İlk.,s.180; Bünyadov, Azerbaycan., s.233–237; Gurbanov, a.g.e.,s.140–147
911
Taberî, V,139.
912
Hakkı Dursun Yıldız, Abbâsîler, DİA, İstanbul, 1988, I, 31
913
Hassa, Arapça kelime olup bir şeye aidiyet anlamındadır. Hükümdarlara ait saray ve kurumlarında
hizmetçi ve görevliler için kullanılan bir tabirdir. Abdülkadir Özcan, “Hassa”DİA, İstanbul, 1997, XVI,
394
914
915
Hakkı Dursun, Yıldız, “Afşin”,DİA, İstanbul 1988, I, 112, Nuri, I, 262.
916
Taberî, VII, 122–125; Belâzürî, Fütûh, .s 419; Pamukçu, Bağdat’ta İlk., s. 100–105
917
Taberî, IX,11; İbnü’l Esîr, VI, 457;Mes‘ûdî, III, 123–124; Pamukçu, Bağdat’ta İlk., s.110.
120
kapattı. Hatta Bâbek’in casuslarını parayla satın aldı.918 Bu sırada Boğa kebiri Afşin’e
yardım için gönderdi.919 Afşin’in kurmuş olduğu tuzaklar ve savaş taktikleri işe yaradı.
Emevîler döneminde olduğu gibi Abbâsî askerlerinin ihtiyaçlarını genelde

Şirvan hâkimi karşılıyordu. 920 Afşin’in ordusuna göndermek için hazırlanan erzak
kervanı Bâbek’in öncü birlikleri tarafından gasp edilerek Bâbek'e getirildi. Bu nedenle
halife ordusu bir sene erzak kıtlığı yaşadı.921 Hürremîler sürekli Arap erzak kervanlarını
yağmalıyordular. Afşin son kervan yağmasından sonra Şirvan hâkiminden erzak
talebinde bulunmuştu.
Bâbek, özellikle buğday ihtiyacını Şirvan ve Arran bölgelerinden karşılıyordu.

Ama yeteri kadar buğdayı toplayamadığında zorla feodallerden buğday alırdı. Bu da
Bâbek’in 837 yılında zayıflamasına ve taraftar kaybetmesine neden olmuştur. 922 Bu
tarihten itibaren Bâbek sürekli savaşları kaybederek sonunda Bezz kalesine sığınmak
zorunda kalmıştı. Bâbek, Afşin’in her an saldırabileceği düşüncesiyle gece gündüz
kaleye bekçiler koydurdu. Bezz kalesinde sıkıştırılan Bâbek buradan kaçarak Bizanslara
sığınmağı düşünmüştü. 923 Bu nedenle, Afşin Ermeni emirlerine haber göndererek
Bâbek’i yakalayıp kendisine teslim etmelerini emir etmişti.924
Halife ordusundan kaçan Bâbek, köylüler tarafından bölge patriğini Sehil b.

Sumbat’a bildirdi. Sehil b. Sumbat onu evinde misafir ederek Afşin’e teslim edebileceği
haberini yolladı. Bir av sırsında yakalanan Bâbek,925 223/883’de Bağdad ve Samarra’da
gezdirilip teşhir edilerek halifenin huzurunda el ve ayakları çapraz kesilerek idam
edildi.926
918
Taberî, IX, 11; İbnü’l-Esîr, IV, 449.
919
Taberî, XI, 14; İbnü’l Esîr, VI, 14; Nuri, I, 263, Pamukçu, Bağdat’ta İlk.,, s.110.
920
İbnü’l Esîr, VI,451
921
922
923
Taberî, IX, 47.
924
925
Taberî, IX, 55; Mes’ûdî, III, 200; İbn Esîr, VI, 477; Pamukçu, Bağdat’ta İlk.,,s.113.
926
Hakkı Dursun, Yıldız, “Bâbek”,DİA, İstanbul 1991, IV, 376.Taberî, IX, 233; Mes’ûdî, IV, 58,
Ya’kûbî, II, 474; İbn Esîr, VI, 328; Pamukçu, Bağdat’ta İlk.,,s.113
121
3.1.8. Mütevekkil b. Hârûn Dönemi (232–246/847–861)
Mütevekkil (232–247/847–861) dönemi Azerbaycan coğrafyasında isyanların

çok olduğu dönemdir. İlk isyan 233/848 senesinde Azerbaycan’da Rabîa oğullarından
Muhammed b. Buays b. Halbes tarafından başlatılan isyandır.927
Azerbaycan vâlisi Muhammed b. Hâtim ona karşı bir şey yapamayınca, halife
Mütevekkil b. Hârûn Hamdûyeh b. Ali b. Fadl es-Sa’dî’yi vâli tayin ederek
Azerbaycan’a gönderdi. Hamdûyeh on bin kişilik bir ordu ile muhasara etmesine
rağmen Merden bölgesindeki kaleyi teslim alamadı. Daha sonra gönderilen ordu,
kalenin alınmasının imkânsız olduğunu anlayarak geri çekildiler.928
Halife, Muhammed b. Buays isyanına son vermesi için Boğa es-Sağîr’ı

Azerbaycan’a gönderdi. Boğa kaledeki insanlara eman vererek kaleyi teslim almayı
başardı. Muhammed b. Buays kaçmaya çalışsa da bunu başaramayıp yakalandı.929 Bu
dönemlerde önemli isyanlardan biri de İrmeniyye’deki Ermeni beylerinin halifeye karşı
ayaklanmalarıdır.
3.2. Bölgedeki İsyanlar
Emevîler döneminde Ümeyye idarecileri mevâlî sınıfına hiçbir değer vermyip

ve onlardan agır vergiler alarak oları aşağılıyorlardı. Bu tür davranışlar ve mevâlî
isyanları Emevî hanedanlığının yıkılmasına neden oldu.930 Abbâsîler Emevîlerin aksine
mevâlî olan halka öneme vererek onları devlet yönetimine önemli mevkilere getirdiler.
Abbasi yönetimi mevâlîlerin gücü sayesinde iktidara gelmişlerdi.931
3.2.1. Mansur Dönemi
Emevî iktidarına geçen Abbâsîler kısa zamanda onların sahip oldukları

topraklarda kendi yönetimlerini kurmayı başardılar. Şirvan emirleri Abbasi valilerinin
927
Belâzürî, Fütûh, s. 462; Ya’kûbî, II, 486.
928
Taberî, IX, 164; İbnü’l-Esîr, VII, 41–42; İbn Kesîr, IX, 312
929
930
İsmail Yiğit, “Emevîler,” DİA, İstanbul 1995, XI, 89
931
Abbasi ailesinin hilafet koltuğuna oturmasına ardım edenlerden biride Müslim el-Horasanidir.
Müslim’in mevâlî olduğu söylenilir. Bkz, Nahide, Bozkurt, Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, Ankara
1999, s.52–57; Nadir, Karakuş Ebû Müslim el-Horasânî, Kişiliği ve Faaliyetleri,(Basılmamış doktora
tezi), Konya 1996, s.15–30
122
baskı ve haksızlıklarına uğradıkları için Abbasi idarecilerini red ederek onlarla uzun
zaman savaştılar. 932 Bu gibi isyan Abbasi idarecilerinin bölge halkı tarafından
benimsenmesini zora sokmuştur.
Abbasi halifesinin Şirvan bölgesine tayin ettiği valiler ile eski Emevî
933
yöneticileri arasında savaşlar yaşanmaktaydı. Abbasi yönetimi Emvilerin
yerleştirdiği Arap kavimlerini geri çağırarak kendi taraftar ve sempatisi olan aileleri
buralara yerleştirdi.934 Bu uygulama sonucunda bazen eski Arap kavimleri ve bölgeye
yeni gelen Arap kavimleri arasında çatışmalar yaşandı. Bu tür olaylar halkı zor durumda
bırakıyordu.935 Abbasi idarecileri bazı yerlerin idaresini Emevî taraftarı ailelerden gere
alamadığından bazı sınır bölgelerine tam hâkim olamadılar.936
Belâzürî ve İstahri’nin verdikleri bilgiye isnaden, Derbend’deki Emevî askerî

garnizon halife Mütevekkil’den (232–246/847–861) sonra da burada kalmıştır. 937
3.2.2. Hârûn er-Reşîd Dönemi
Hârûn döneminde Azerbaycan bölgesinde iç karışıklıkları iki sınıfa ayıra

biliriz. 1. Arap kabileleri arasındaki iç çatışmalar. 2. Hazar saldırıları.
3.2.2.1. Arap Kabileleri Arasındaki İç Çatışmalar
Şirvan’da devam eden kavimler arası iç çatışma Hârûn er-Reşîd zamanında

son buldu. Hârûn er-Reşîd kavimler arsındaki yer değiştirme işini Azerbaycan ve Arran
valiliğine bıraktı.938 Bu dönemden itibaren Arran’a hangi Arap vali seçilir ise o kendi
kavmini buralara yerleştirmeye çalışmıştır. Ya’kubî, Arap kavimlerinin Arran
topraklarında yer değiştirmesi hakkında şöyle demiştir. “Hârûn er-Reşîd Huzeyfe b.
Hazım’ın yerine Yusuf b. Reşid es-Sulemi’yi Arran’a hâkim tayin ettiğinde burada
Nizarilerin sayı arttı. Halbuki burada eskiden Yemenliler çok idiler. Daha sonra halife
Yezid b. Mezyedi b. Zeyd eş-Şeybaniyi hâkim tayin ettiğinde o da buraya Rebileri
932
933
Yâ’kûbî, II, 515–519.
934
935
936
Derbend garnizonu Emevîler zamanında Suriyeden getirtilen sakinler idi. Bkz.Belâzürî, Fütuh, s.207
937
Belâzürî, Fütuh, s.207; Barthold Vassiiy Vladimiroviç, a.g.e.,s.27 Bünyadov, Azerbaycan., s.167
938
123
getirdi. Günümüzde Rebiler Berde, Şirvan’da(şehir) ve Şamahı’da hâkim kabiledir”.939
Daha sonra Şirvan bölgesinde Şirvanşahlar940 sülalesini Rebiler temsil etti.941
Arap kabileleri arasındaki iç çatışmalar giderek tehlike arz ettiğinden942 Hârûn

er-Reşîd bu çatışmalara son vererek kabileler aralarındaki toprak anlaşmazlığını
çözmüştür.943
3.2.2.2. Hazar İsyanları
Hazar isyan ve baskınlar ilk dönemden itibaren Arap ve Müslümanlar için

tehlike arz etmiştir. Hazar hakanı fırsat buldukça Bizans’tan destek alarak Şirvan ve
Azerbaycan’ın başka bölgelerine baskınlar yaprak insanları katlerederlerdi.
Halife Hâdî’nin (169/785–86) zamanında Arran ve Atropatena’da hilâfet karşıtı

ilk çıkan isyanları, Hârûn er-Reşid (169–193/786–809) zamanında yatıştırmak mümkün
oldu. Bu dönemlerde Azerbaycan’ın durumu vahim idi. 944 Halife VIII. asırdan sonra
Hazar ve diğer komşu devletlerle sulh anlaşmaları yaparak dış saldırıları durdurmayı
başardı.945
3.2.3. Me’mûn Dönemi
Bu dönemin olaylarının başında Bâbek isyanı gelmektedir. Özellikle yerli

halkın desteğini alan Bâbek kısa zamanda çevresine geniş insan kitlesi toplamayı
başardı. İsyanın halk tarafından desteklenmesinin başlıca nedeni Arap mevâlî arasındaki
sınıf farkıdır.946.
939
Ya‘kûbî, II, 515; Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.28,
940
IX. asırda Şirvanda kurulan Şirvanşahlar devletini Arap asıllı soy temsil etmiştir.
941
942
Mansur, Hârûn er-Reşîd’e kadar Arap iç çatışmaları ile hiç ilgilenmemişti. Bkz. Bünyadov,
Azerbaycan., s.167–168
943
944
Patkanov, İstoriya, s. 236
945
Bünyadov, Azerbaycan., s.113; A.H.Balayev ve diğerleri, a.g.e., Bakü, s.128
946
Araplar soy ve ırk problemlerine takılarak kendilerini mevalden üstün görmüşlerdi. Müslüman
ollmalarına rağmen onlarda vergiler almış ve savaş ganimetlerinden mahrum etmişlerdi.
124
Uzun süre devam eden Hürremîyye 947 faaliyetlerini İslâm’dan önce ve
İslâm’dan sonra olarak ikiye bölebiliriz. Hürremîyye948 harekâtı İran ve Azerbaycan’a
gelmeden önce Mezdekizm949 adı ile tanınmıştır.950 İlk defa bu isyan Sâsânî imparatoru
I. Kubad zamanına ortaya çıkarak kurucusunun adıyla anılır olmuştur. 951 I. Kubat
Mezdekin sosyal ve düalist fikirlerinden etkilenerek onu desteklemiştir.952 İbn Nedim
Mezdekileri, Hürremîlerin öncüleri olduğunu söyleyerek şöyle demiştir: “ Onlar sırf
bazı toplum ahlakına zıt olan fikirleri nedeninden dolayı İmparator Enûşirevân
zamanında yok edildiler”953.
Nefîsî, Hürremî harekâtını Mezdekiler veya İslâm’dan sonraki Mezdekiler adı

ile isimlendirmiştir. 954 Hüremîyye bir çeşit Mezdekilerin devamcısı ve onun ürünü
durumundadır.955
Sâsânîlerden sonra Hürremiyye akımının merkezî Azerbaycan olmuştur.

Buradaki taraftarlara Bâbekiler veya Bâbekiyye denilmiştir. Bâbekten sonra ve önce de
bu fikirleri savunan ve destekleyen her kese Hürremiyye isimi verilmiştir.
Nerdeyse tüm kaynaklar Babekiyye isyanını dini sebeple alakalandırarak

Mecusiliğin müdafaası gibi değerlendirilmiştir. Ancak bizim fikrimizce isyanın asıl
sebebleri sosyal ve iktisadidir.956 Emevîler zamanından itibaren kötüye giden ekonomik
durum Abbâsîler zamanında daha da zayıfladığından Hürremîyye isyanı patlak
vermiştir. Bu isyanlar hilafete karşı yönetilmiş isyanlardır.957
947
Hürrem kelmesi Farsça olup “ hoş, güzel ve zevke uygun ” anlamlarına gelmektedir. Arap tarih
bilginleri Hürremi kelmesini hep cinsel yönden şehvete uyan ve haramı helal görenler için de
kullanmışlardı. Bkz. Ya’kût, II,414; Faruk Ömer, a.g.e.,s.185; Bünyadov, Azerbaycan., s.220
948
Margoliouth, David Samuel, “Hirremiyye, İA, İstanbul 1979.V/I,596
949
Minorski, “Mazyar”, İA, İstanbul 1986, VII, 429
950
Abbas, a.g.e.,s.105
951
Kenan Has, “Mezdekiyye”, DİA, Ankara 2004, XXIX,523
952
Guıdi Mıschelangelo, “Mezdek”, İA, İstanbul 1979, VIII, 205
953
İbnü’n –Nedîm, el-Fihrist, Beyrut 1997, s. 416
954
Saîd, Nefisî, Bâbek, s.18
955
ASE “Hürremilik”, Bakü 1987, X, 115; Velihanlı, Arap Hilafeti., s..55; Azimli , Bâbek,s.33
956
957
Bünyadov, Azerbaycan., s.223,228
125
Cavidan’nın ölümü ile Hürremiler yeni liderlerine 201/816 yılında
kavuşmuştular. Hürremiler yeni liderle güçlü bir boyut kazandılar.958
Bâbek ile Hürremiler daha da güçlendi. Bâbek isyanların zamanlamansını çok

iyi ayarlayabilmiştır. Bâbak’in başını çektiği Hürremîyye isyanı Emîn ve Me’mûn
döneminde iç karışıklıkları çok iyi değerlendirdi. Bu tarihten itibaren Abbasi idarecileri
ardı arkası kesilmeyen Hürremî isyanına maruz kalmıştı.
Kısa zamanda Azerbaycan’da Arap idarecileri tarafından haksızlığa uğrayan

insanlar Bâbek’in yanında yer aldılar. 959 Bâbek, işgal ettiği tüm vilayetlerde Arap
emirlerinin mal ve malikânelerini ele geçirip talan etme emri vermişti. Sonuç olarak
816’da başlayan Bâbek isyanı, Me’mûn zamanında bastırılamadı.
3.2.4. Mu’tasım Dönemi
Me’mûn’dan sonra tahta geçen Mu’tasım (833) şehzade olduğu yıllarda

kurmuş olduğu Türk ordularının yardımları ile Bâbek isyanını bastırmaya karar verdi.960
217/833 yılında itibaren halife düzenlediği yeni ordusu ile Hürremîlere karşı yeni
zaferler kazandı.961 Esir alınan Hürremîlerin başları kesilip Bağdat’a yollandı. Kaçan
Hürremîler ise Bizans’a sığındılar.
Halife en sonunda Mısır isyanları ile tanınmış komutan Afşin b.Haydar b.

Kavus’u962 Azerbaycan’a Bâbek isyanını bastırmak üzere tayinetti. 222/837 yılında tüm
İslam dünyası için önemli ve unutulmayan hadiselerden biri gerçekleşti. Bâbek ve
barındığı şehir bu sene Müslümanların eline geçerek Hürremî isyanına son verildi.963
Bâbek’in devlete karşı isyan etmesinden “bâğî”, suçu ile cezalandırılarak,

öldürülmesine kararı verildi.964 Görevliler önce sağ ve sol kollarını, sonrada ayaklarını
958
Taberî, IX, 11–40; Mes’ûdî, III,130; İbnü’l Esîr, VI, 121; P. K. Juze, Papak i Papakizm, s.209–210
959
960
İbnü’l-Esîr, VI, 428; Zekeriya, Kitapçı, Saadet Asrında Türkler, Konya 1997,s.244
961
Taberî, IX, 22; İbnü’l Esîr, VI,164; İbn Kesîr, X,281
962
Hakkı Dursun Yıldız, “Afşin”, DİA, İstanbul, 1988, I, 441–42
963
Taberî, III, 31–51.
964
Mes’ûdî, IV, 62
126
çapraz kestiler. Hürremî taraftarlarını manen yıkmak içinde Bâbek’in cesedi önce
Bağdat’da sonrada Horasan’da teşhir edildi.965
3.2.5. Mütevekkil Dönemi
Mütevekkil dönemi Azerbaycan’da iç isyanların çok yaşandığı bir dönemdir.

Özellikle Bâbek isyanından sonra bazı kabile reisleri hilafete vergi vermeyerek isyan
ettiler. İlk başta halife buraya valiler göndermesine rağman istenilen başarılar elde
edilemedi. En sonunda halife, Boğa es-Sağîr’î Azerbaycan’a gönderdi. Boğa es-Sağîr
kısa zamanda isyanları bastırmayı başardı. Ama Şam’a geri dönmesi üzerine yeniden
isyanlar patlak verdi.
IX. asrın ikinci yarsında Abbâsîler’in zayıflaması ve iç isyanlar yüzünden

dağılması Azerbaycan topraklarında küçük feodal devletlerin oluşmasına neden
olmuştur. Arran ve diğer bölgelerdeki yerli hanedanlıklar hilafet tahtındaki iç
kargaşalardan yararlanarak kendi müstakil hanedanlıklarını kurmak için gayret
etmişlerdi. 966 Bunların ilki, Arap sülalesinden olan Mezyediler 967 Şirvanşahlar 968
devletini kurmuşlardı. 969 Şirvanşahlar sülalesi Abbâsîler zamanında hilafete tabi ilk
Müslüman sülaledir.970
Bu sülale Şirvan bölgesinde halife adına vergi toplamak ve çıkan isyanları

bastırmakla sorumlu idi. Abbasi halifesi Mütevekkil 237/851 Derbend topraklarını ikta
gibi vermiştir.971 Daha sonra gelen Şirvanşahlar bu yerlerin kendi toprakları olduğunu
iddia ederek, Derbend’deki Haşimi Araplarla sürekli savaşmışlardı.
965
Mes’ûdî, IV, 61–62; İbn Kesîr, X, 284
966
İstıriya Agvan, s.215, 268;
967
Mezyed, Şeybani kabilesine mensup Yezid İbn Mezyed’dir. Hârûn er-Reşîd zamanında Azerbaycan
İrmaniyye, Arran ve Şirvan bölgesinin valisi idi. 172/788 Halifelikten azledildikten sonra yeniden
183/799 ‘dan 185/801 yılına kadar hükümranlık etmiştir. Bkz. Minoriski, İstoriya Şirvan i Darbend, s.44;
Aşurabeyli, Bakü şeher..,s.54
968
Arap asıllı Mezyedi sülalesinin kurmuş olduğu Şirvanşahlar devleti ile Sâsânîler zamanında var olan
Şirvanşahlarla karıştırlmamalıdır. İlki Türk asıllı Şirvanşahlardır ikincisi ise Emevîler zamnında başlayan
ve Abbâsîler zamanında devam eden arap kavim iskânları sonucunda Şirvan bölgesine yerleşen
Araplardır. Bu soy kendine Sâsânîler zamanında var olan Şirvanşahlarh halimiyetini kabul etmişlerdi.
Bkz. Aşurabeyli, Bakü Şeher, s.54; Bünyadov, Azerbaycan., s.167
969
Aşurabeyli, Bakü Şeherinin Tarixi, s.54
970
971
127
Hilafet merkezinde çıkan iç isyanlardan yararlanan Heysem b. Halid Şirvanşah
kendi bağımsızlığını ilan etti. 972 306/918’de artık Abbasi hilafeti Şirvan ve Arran
bölgesinde hâkimiyetini kaybetmişti. 304–307/916–919 yılında Şirvan bölgesi tamamen
hilafet idaresinin kontrolünden çıktı.
Sonuç olarak, Mütevekkil’in döneminde çıkan isyanlar Abbâsî devletini

zayıflatmıştır. Halifenin ölümü üzerine özellikle Azerbaycan bölgesinde yerli
hanedanlıklar isyan ederek bağımsızlıklarını ilan ettiler. İlk isyan edenlerden biri de IX.
asırda Şirvanşah adıyla tarihe adına yazdıran Şirvanşahlar kendi devletlerini kurdu.
Ama bu devletin kurucuları Arap asıllı Müslümanlardır. İlk Şirvanşahlar devletinin
kurucuları ise Fars asıllıdır.
3.3. Alınan Vergiler:
Abbasi döneminde Azerbaycan, Arran ve Şirvan’da idari sistemde önemli bir

değişme olmadı. Hatta vergiler Emevî döneminden daha ağırlaştı. Vergilerin
ağırlaşması ile Arran, Şirvan ve diğer bölgelerde yeniden ayaklanmalar başladı.
Emevîler zamanında kalan mevâlîden cizye 973 alma âdeti Abbâsîler zamanında da
devam etti.974
3.3.1. Mansur dönemi
Emevîler zamanında vergiler peşin ödeniyordu. Abbasiler’de ise bu

değiştirilerek vergilerin bir kısmı peşin para ile ödenir hale geldi. Bu sistem halife el-
Mansur (136–158/754–775) döneminden itibaren yürürlüğe konmuştur. Nerdeyse halk,
Azerbaycan da vergi ödeyecek para bulamaz hale geldi.975
Abbâsîler halife Mansur döneminin ikinci yarısında, Arran ve Şirvan valisi

Yezid b. Usayd’in neft ve tuzdan vergi alması için vergi memurlarını Şirvan’a
göndermişti. Daha sonra ise emir özel vergi amirlerini yollayarak burayı kontrolü altına
972
Aşurabeyli, Bakü Şeher., s.54
973
İbnü’l-Esîr, V, 60
974
975
Taberî, IX,314; Bünyadov, Azerbaycan., s.121
128
aldı.976 Çünkü Arap ve Sâsânîler Derbend garnizonlarını hep Şiran’ın (Bakün) neft ve
tuz gelirleri ile güçlü kalabilmişerdi.977
Mansur vergi konusunda gaddarlığından dolayı halk tarafından “Para Babası”

olarak lakaplandırılmıştır.978 Haraç, Hz. Ömer zamanında konulduğu gibi peşin parayla
alınıyordu.979 Mansur ölürken 810 milyon dirhem miras bırakmıştı.980
3.3.2. Mehdi Dönemi
Mansur’un yerine geçen Mehdi (158–168/775–785) döneminde halk rahat

nefes aldı. O, babasının vergi sisteminde değişlikler yaparak babası tarafında konulmuş
olunan haracın nakit para ile ödenmesini kaldırdı. Nakit para yerine ziraat ürünü ile
ödemeyi yürürlüğe soktu.981
Mehdi toprakların sulanma ve verimliliğine dikkate alarak vergilerin tayin

etti. 982 Bu dönemde meyve bahcelerine de vergi koyulmuştur. 983 Ama Mehdi’yi
babasından ayıran önemli uygulamalardan biri de gümüş para bstırılmasına izin vermesi
ve darphanelerin yerli halk adına sikke bastırmasıdır.984 Halk bu teşebbüs sonucunda
yoksulluktan kurtulmuş oldu. Bu dönemde Halife Derbend çevresinden vergilerin
topladıktan sonra belli miktarının Derbend garnizonu arasında dağıtılmasını
emretmiştir.
Sonuç olarak, vergi siyasetinde fetihlerin ilk ve sonraki dönemler arasında

farklar olmuştur. Vergilerin çokluğu ve halkın genel durumu ihmal edilmesi nedeniyle
Emevîler ve Abbâsîler devrinde ardı arkası kesilmeyen isyanlar olmuştur. Arapların
985
zenginleşerek yükselmesi, mevâlîyi hakir görmesi ve yerli halkın vergilerini
976
Minorskiy, Şirvan İ Darbenda, s.49; Aşurbeyli, Bakü Şehri.,s. 115–119
977
Yâkût, Mucem, s.14–15
978
Bünyadov, Azerbaycan., s.121; Gurbanov, a.g.e., s.91
979
980
Mes‘ûdî, II, 175–177; Bünyadov, Azerbaycan., s.122
981
Belâzürî, Fütûh, s.280–281
982
A.g.e., s. 280–281
983
984
Gevond, a.g.e., s.107
985
Araplar, mevâli ile konuşmaz, onlara “Abd” ve “Rakik” gibi isimler takarlardı. Bk. İsmail Hakkı
Atçeken, “ Ömer b. Abdulaziz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerin Mevâli Politikası”,S.Ü.İ.F.D, s.71
129
ödemyeeyerek kendi topraklarını terk etmelerini sebep olmuştur. Bu da Azerbaycan
Arran ve Şirvan bölgelerinde muhalif düşüncelerin güçlenmesine yol açmıştır.
130
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ŞİRVAN’DA İSLAMÎ DÖNEM KÜLTÜR VE MEDENİYETİ TARİHİ
1. İslâm’ın Yayılışı ve İskân
Azerbaycan topraklarına dışardan ilk iskân 986 harekâtı Sâsânî ve Bizanslar

zamanında olmuştur. 987 Sâsânîler bölgeye düzenli yerleştirdiği topluluklar sayesinde
Bizans ve diğer kavimlere karşı yaptıkları savaşlarda başarılı olmuştur. Sâsânî
hükümdarlarından Enûşirevân’nın Arran, Şirvan ve Derbend bölgelerindeki iskân ve
tehcir faaliyetleri meşhurdur.988
Müslümanların Azerbaycan topraklarına yerleşmeleri İslâmî fetihlerden sonra

gerçekleşti.989 Müslümanların bu bölgelere Arap kavimleri yerleştirmeleri siyasî amaçla
beraber medeni ve kültürel amaçlı olmuştur. Çünkü fethedilmiş bölgeler ne kadar hızlı
İslamlaşırsa Müslümanların bu bölgelerde hâkim güç olması hızlanacaktı.
İslâm’ın, Azerbaycan topraklarına yayılması ile kültürlerinin bölge halkı

tarafından benimsenmesi sadece savaşlar yoluyle olmadı. Müslümanların, örnek
hallerinin ve tatbikatlarının tam ve doğru anlaşılması için onların yerli halkla içice
olması gerekiyordu. İslâm’ın diğer kültür ve medeniyetler tarafından kabulü zaten böyle
olmuştur.
1.1. Hülafâ-yi Râşidîn Dönemi
Azerbaycan’a ilk defa Arap kavimlerinin yerleşmeleri Belâzürî’nin verdiği

bilgiye göre Hz. Osman zamanında gerçekleşmişti. 990 Kûfe valisi Velid b. Ukbe
Azerbaycan’ı fethettikten sonra yerine el-Eş’as b. Kays’ı vali tayin etmişti. Fakat yerli
halk Kays yönetimine isyan etti. İsyanın bastırlması için Velid’in gönderdiği Eş’as
yönetimindeki Kûfe askerleri isyanı bastırarak Huzeyfe ve Utbe b. Ferkat’ın anlaşması
986
İskân, mağlup olan bölgelere galip toplumun kendi insanlarını yerleştirmesidir
987
İpek, a.g.e.,, s. 151,
988
Mes’udî, Murûc, I.199; Bakıhanov, Gülüstan, s.27; W. Barthold, İslam Medeniyeti, Diyanet İşleri
Başkanlığı, Ankara 1963, s.11
989
Bünyadov, Azerbayan.,s.162; Seyidağa Onullahi, Evliya Çelebi (Seyahetname), Azerbaycan Devlet
Neşr, Bakü 1997, s. 62
990
Belâzürî, Fütûhu, s.459; İpek, a.g.e., s.153–154,
131
üzerine halkı itaati altına aldı. Bu sırada Eş’as kendisi ile getirdiği divandan atâ 991 alan
Arapları buralara yerleştirerek, onları bu bölge halklarını İslâm’a davetle
görevlendirdi. 992 36/ 656–657 tarihinden itibaren Azerbaycan halkının çoğunluğu
İslamiyet’e girmiş ve Kur’an okur hale gelmişlerdir.993
Kabile göçleri ilk zamanlarda fertler tarafından gerçekleştirilmiştir. Kısa

zamanda ferdi göç anlayışı yerini kabilelere devretti. Azerbaycan topraklarının
tamamına hâkim olan Araplar iki bölgeden, Irak ve Suriye’den birkaç Arap kabilesi
getirerek bu yerlere yerleştirdiler.994
Arap kabilelerinin Azerbaycan’da hangi bölgelre yerleştiği bilinmemektedir.

Azeri kaynaklarında Şirvan bölgesindeki Arap kabilelerinden bahsedilmiştir.995 Şirvan
topraklarına iskân eden Arap kabilelerinin soyu günümüzde halen bu soylarla
hatırlanmaktadır.996 Kaynaklar Azerbaycan’a yerleşmiş Arap nüfuzu hakkında kesin sayı
vermemektedir. Sadece Taberî, Azerbaycan’da altı bin İslam Müslüman asker olduğunu
rivayet etmektedir.997 Savunma amaçlı olan bu birlikler her yıl değişerek yerlerine yeni
askerî birlikler geliyordu.
Arapların Azerbaycan topraklarına yerleşmesi ile Azerbaycan’da sadece imar

alanında değil, etnik yapıda, dinde, dilde ve sanat alanında da gelişmeler oldu.
1.2. Emevîler Dönemi
İkici iskân hadisesi Emevîler döneminde olmuştur. Şirvan ve Azerbaycan’ın

farklı bölgelerine yerleştirilmiş Arap kabilelerine özel topraklar verilerek buralara
991
Atâ, Halife Ömer’in kurmuş olduğu divandan yılda bir kere Müslümanlara dağıtılan paradır. Emevîler
ve Abbâsîler zamanında artık bu bahşiş değil maaş halide dönüşmüştür. Bkz. Mustafa Fayda, “Atâ” DİA,
İstanbul, 1991, IV, 33–34
992
Belâzürî, Fütûh, s.459, Bünyadov, Azerbaycan s,88; İpek, a.g.e., s. 153, Eş’as bölgedeki taşkınlıkları
savaşla değil İslam’ın tanıtılması ile hal edeceğini anladığı için bu usule başvurmuştur. Bkz. Aliekberli,
Karbi Azerbaycan .,s,16
993
994
Yazar Azerbaycan’a hangi kabile ve nereye yerişleştirildiği hakkında malumat vermemiştir. Belâzürî,
Fütûhu, s. 329; Bünyadov, Azerbaycan VII-IX Asırlarda, s.163
995
Bünyadov, Azerbaycan., s.43; Ağayev, a.g.e., s.25
996
Şamahı’da Arapşalbaş Arap köyünde insanlar Arap soyları ile bir birlerine hitap ediyorlar.( 80 yaşlı
Ekrem Memmedov yerli sakin.)
997
Taberî, V, 246
132
yerleşmelerine yardımcı olunmuştur. 998 Kabileler güneyden başlayarak yayılmıştır.
Çünkü Arap birlikleri Azerbaycan topraklarına Erdebil tarafından girmiştir. İlk olarak
bu yerlere yerleşen, kabileler Yemenlidirler. Başarılı fetihlerin devamı sonucunda
kabileler kuzey sınırlarının iç bölgelerine ticaret ve geçit yolları üzerine
yerleştirilmiştir.999
Şirvan topraklarına Arap kabile ve birliklerinin iskânı Azerbaycan ve

İrmeniyye valiliğinde bulunan iki Emevî kumandarı, Mesleme b. Abdülmelik ve
Mervan b. Abdülmelik tarafından gerçekleştirildi. 1000 Mesleme, Hişam zamanında
Derbend’i imar ederek Şam’dan ve el-Cezire’den yirmi dört bin Müslüman Arap
ailesini buraya yerleştirdi. 1001 Derbend ilk zamanlardan itibaren stratejik bir merkez
olduğu için ilk Arap kabileleri buraya yerleştirilmişti.1002 Mes‘ûdî, Derbend ile Kaytak
arasında akarsu ve nehir kıyılarında Arapça konuşan insanların varlığından
bahsetmektedir.1003
1.3. Abbâsîler Dönemi
Emevîlerin yıkılışından sonra yeni iskân faaliyetlerinde bazı köklü değişiklikler

olmuştur. Abbasi idarecileri özellikle Şirvan topraklarına kendilerine sempati duyun
kavimleri yerleştirmişler. Bu nedenle önceki ve sonraki Arap aileler arsında savaşlar
olmuştur.1004 Özellikle Araplar arasındaki iç savaşlar Mütevekkil (232–246/847–861)
zamanında kadar davem etmiştir.1005
Azerbaycan bölgesine yapılan Arap göçlerinin çoğu Abbâsîler zamanında oldu.

Bu dönemden itibaren Arap kabileleri Azerbaycan topraklarında özel mülk edinerek
buraların daimi sakinleri oldular. 1006
Sonraki zamanlarda sınır bölgelerinde
998
999
Yerleşik hayata kabilelerin geçirilmesinin iki amacı vardı, ilki merkez hazineden kabilelere vergi
vermeyecek, ikincisi hilafet varlığını, kabileler sayesinde sınır bölgelerini koruya bilecektir. Bkz. Ziya
Bünyadov, Azerbayan VII-IX Asırlarda, Bakü 1989, ADN, s.169.
1000
Minorsky Sharvan, s.18
1001
Minorsky Sharvan, s.90; Bakıhanv, Gülüstan, s.51; Velihanlı, Arap Hilafeti ve Azerbaycan., s. 63;
1002
1003
Mes‘ûdî, I, 215
1004
1005
Belâzürî, Fütûh, s. 207;
1006
Togan, Azerbaycan, İA, II, s.95; İpek, a.g.e., s.155
133
meskûnlaşmış Arap kabilelerinin vergi ve ihtiyaçları, Şirvan topraklarındaki neft ve tuz
yatak gelirlerden karşılanacaktır.1007
Arap kavimleri yerli halktan bazı özellikler nedeni ile farklılık

arzetmekteydi. 1008
Erdebil dışında meskûnlaşmış Arap kasabaları genelde Şirvan
toprakları dâhilindeydi.1009 Günümüzde birçok Şirvan bölgesinde halen Arap adlarıyla
anılan köy ve kasabaları bulunmaktadır. 1010 Bu bilgileri tarihi kaynaklardan ziyade
arkeolojik kazılarda bulunan eşyalar kanıtlamaktadır. Şirvan’ın Ağdaş1011 şehrinde bir
bahçede1012 bulunan Arap askerînine ait savaş kıyafeteri bu iddiayı desteklemektedir.
Sonuç olarak Şirvan topraklarına yerleşen Arap kavimlerinden bazıları

günümüze kadar kendi etnik yapılarını korumalarına rağmen, bazı soylar ise yerli halkla
karışıp kendi dillerini unutmuşlardır. 1013 Özellikle Şirvan şehirlerine yerleşen Arap
kavimlerin çoğunluğu Haşimî koluna mensupturlar. 1014
Arapların Azerbaycan’a
fetihlerden sonra iskân edilmeleri bir istila değildir. Bu tür düşenen tarihçiler
Azerbaycan bölgesinin din’i gelişimini ön planta tutmuşlardır. Çünkü buralara
yerleşenler yerli halkla kaynaşarak bir parça olmuşlardı.1015 Bölgenin siyasî, ekonomik
1007
Aşurabeyli, Bakü şeheri., s.57-61
1008
Arap kabileler arasında deve beslenmesi ve Arapça konuşmalar XX. asra kadar devam etmiştir. Bkz.
Ağayev, a.g.e.,s.25
1009
Dağ bölgelerin de, Kuba’da iki, Derbend’de bir, Şeki’de ise iki köy, Şirvan iç kesimlerinde
Şamahı’da, Ağsu’da, Göycay’da ve Aktaş’da Arap asıllı ve Arapça konuşan Arap olan yerleşim yerleri
var. Bakıhanov, Gülüstan, s.15;Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.28; Veliyev, Baharlı, Azerbaydjan, s.401–412;
Ağayev, a.g.e., s.25,
1010
Şamahıda Arapkadim, Arapşalbaş, Kurademirde Arapgabalkı, Aksuda Arapsarvan, Göyçay
Arapuşağı, Arapmehdibey, Arapcebir, Ağdaşta, Arapkukel, Arapocak, Arapşeki, Arapbasra. Ağdaş şehri
köy ve kasabalarına iskan ettirilmiş arap kabileleri 20-30 km mesfe aralıklıdır. Buda kavimlerin savunma
hem de çevre kabilelerle sosyal ilişki amaçlı olunmasıdır. Bkz. Ağayev, a.g.e.,s.25,28; Bünyadaov,
Azerbaycan., s.169; Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.28
1011
Ağdaş, Şirvan topraklarında kadimliği ile bilinen şehirdir. Şehrin kim tarafından ve ne zaman
kurulduğu bilinmemektedir. Hakkında değişik rivayetler var. Ama şehir eski Uti kabilesinin yerinde
kurulmuştur. İsmini eski Türk tayfası olan “aktaşla” alakandırılıyor. Ticarî amaçlı amaçla kurulduğu
söyleniliyor. Eskiden uzak yoldan gelen deve kervanları burada konaklarlarmış. Bkz. Ağayev, a.g.e.,s.28
1012
Arapocak kasabasında bir şahıs tarlasından VII.-VIII. asra ait Arap savaş elbiseleri ve savaş eşyaları
bulmuştur. Bu yerlerde arkeoloji kazıntılar yapılmadığı için fazla bilgilere sahip değiliz. Bkz. Ağayev,
a.g.e., s.25.27.28
1013
Abbasi zülmünden kaçan Bermeki ailesi zamanla Fars dilli halktan etkilerek kendi dillerini
unutmuşlardı. Bkz. Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.51
1014
1015
İpek, a.g.e.,s.152.
134
ve bölge halkına konan ağır vergi şartları yerli tarihçileri bu iddianın tersini düşünmeye
teşvik etmiştir.1016
2. İslam’dan Sonra Dinler
1.1.Zerdüştilik
Sâsânîler döneminde devlet dini olan Zerdüştlük işgal edilen bölge halkına
zorla kabul ettiriliyordu.1017 Hatta II. Yezdicerd (438–457), Zerdüştlüğü kabul etmeyen
halkın vergisini iki katına çıkartmıştı.1018 Sâsânîler’in yenilgisi ile Azerbaycan toprakları
Müslüman idarecilerin eline geçti.
İslam’dan sonra Azerbaycan’ın bazı şehir ve köylerinde Zerdüşt adetlerinin

devam ettiği kaynaklarca sabittir. Müslüman olmayan insanlar vergilerini verdikten
sonra inanç özgürlüğüne sahipolmaktaydı. Çünkü anlaşmaların şartlarından biri de din
ve diyanet özgürlüğü idi.1019
İslâm, Şirvan böşgesinde Hıristiyanlıktan farklı olarak, başka din taraftarlarına

kendi dinlerini serbest yaşamaya izin veriyordu. Tabi ki buna karşılık onlar vergi
vererek bazı haklardan mahrum olurlardı. 1020 (ata binemezler ve silah gezdiremezlerdi)
İslâm’ı kabul edenler ise devlet tarafından imtiyazlar tanınıyordu. Bu fırsattan
yararlanan köy insanları İslâm’ı kabul etmiş gibi görünerek kendi kadim dinlerini gizli
yaşamaya çalışmışlardı.1021
İslâm Azerbaycan’da Zerdüştler üzerine tam hâkim olamamıştır. XII. asır

şairlerinde Nizami “Sırlar hazinesi” eserinde buna dikkat çekmiştir.
Yüzünü oda tut ki, büyük arkadır.
1016
Aziz Aliekberli, Karbi Azerbaycan .,s.16–17; Bünyadov, Azerbaycan.,s.121.
1017
Fazili, a.g.e.,s.146, Güç, Dinlerde Mabed., s.46
1018
Balayev, Azerbaycan Tarihi., s.114
1019
İlk dönem Müslüman komutanları ile yapılan anlaşmalar genellikle yerli halka dini özgürlük
tanıyarak, halkın dini törenlerini gerçekleştirmelerine müdahale edilmiyordu. Belâzürî, Fütûh, s.455;
Taberî, IV, 158
1020
Seyran Veliyev, Kadimden Kadim Azerbaycanım, ADN, Bakü 1995, s.50–51
1021
el-Bakûvî’nin bildiği üzere Bakü İslam olmasına rağmen yakınlarında ki köylerin cemaati Hıristiyan
idi. Bazı köylerde ateşe itaat adet adetler halk arasında gizlice yaşatılmaktaydı.
135
Arkanı ise Güneşe tut ki, Zerdüştlüğün menbeyidir.1022
“Her hangi bir ateşin karşısında başını ne haça ne de hatibe (misyonere)

çevirme”.
Bazı rivayetler de Zerdüştlüğün İslâmî dönemde var olduğunu

desteklemektedir. Bunların dayandığı delil Bâbek’in Araplara karşı isyanında
Mezyediler kendilerini Zerdüştlüğün devamcısı gibi tanıtmış olmalarıdır.1023 el-Bakûvî,
Bakü çevresinde ateşe tapan toplumların yaşadığını vurgulamıştır. 1024 Büyük ihtimal
bunlar Sâsânî (M.S.224–642) döneminden kalan Zerdüştlerdir.
Nizami nefsini ve kendini ateşten korumaya çalışmıştır. Ama ondan önce

yaşamış Azerbaycan şairi Hakan Şirvanî Nizami’nin aksine Zerdüştlüğü kabul ettiğini
defalarca şiirlerinde dile getirmektedir.
Eyer Zerdüşt dini ile maraklanarsa keyser,
Elim ile “zend-Avesta” ayinleri diriler
Deyirem ki, od ne idi, haradan yarandı “Zend”
Ki, onların ikisinden ad aldı zend –pazend? 1025
Sonuç olarak, İslâm’dan önce Azerbaycan topraklarına hâkim olan Zerdüşt

inancı, İslâm’dan sonrada varlığını gizliolarak devamettirebilmiştir.
1.2. Yahudiler
İlahi dinlerin ilki olan Yahudiliğin Azerbaycan coğrafyasına ne zaman girdiği

ve buralara ne zaman yerleştikleri hakkında kesin bilgilere ulaşmak mümükün değildir.
Kırsal kasabalardan Büyük ve ticarî şehirlere gelen ustaların bu topraklarda

sanatı değer kazanıyordu. Bu ustalar arasında Hıristiyan ve Yahudilerde vardı.
1022
Nizami Gencevi, Sırlar Hazinesi, Elm Neşriyyatı, Bakü 1981, s.89
1023
Seyran Veliyev, Kadimden Kadim Azerbaycanım, ADN, Bakü 1995, s.51
1024
el-Bakûvî, a.g.e., s.135
1025
Hakan, Şirvani, Seçilmiş Eserleri, Yazıcı Neşr, Bakü 1987, s.243
136
Yahudiler genelde Hıristiyanların yapmadıkları işleri üstleniyorlardı.1026 İslâmî dönemde
diğer din mensuplarına hiç ayrım yapılmadan sosyal hayatta aktif olmaları sağlanmıştır.
Yahudiler İslâmî dönemden önce Şirvan bölgelerinde bulunmaktaydı. Ve

İslâm’dan sonra da varlıklarını kırsal bölgelerde devam ettirmişlerdir.
1.3. Hıristiyanlar
Alban hükümdarı III. Vachakan Hıristiyanlığın tüm insanlar tarafından kabul

edilmesi için pagan ve Zerdüşt taraftarlarıyla amansız mücadele etmişti. Çabaları onu
tam istediği amaca ulaştıramamıştır. Pagan ve Zerdüşt taraftarları gizlice inanç ve
adetlerini asırlarca yaşatmayı başarmışlardı.1027
Müslümanlar, Şirvan topraklarına ilk ayak bastıklarında buranın hükümdarı

Hıristiyanlığı kabul etmiş Şehriyarla karşılaşmışlardı. 1028 Şehriyar Müslümanların
iktidarını kabul ederek onlarla anlaşma yapmıştır.1029
Arap orduları Atropatena ve Alban topraklarına hâkim oldukları zaman halkın

bir kısmı İslâm’ı kabul etmişti. Yerli halk Hıristiyanlığı o kadar gönülden kabul etmişti
ki, İslâm’ın bu bölgelere yayılması pek kolay olmadı. 1030 İbn Makidisî Şirvan
topraklarındaki Hıristiyan toplumunun varlığını şöyle izah ediyor. “Şeberan ve
Şekki\Şeki yakınlığında ki yerli ahalinin çoğunluğu Hıristiyan idi”.1031 Bazen bunun tersi
olan yerler de vardı. Özellikle şehirlerde Müslümanların Hıristiyan halka yumuşak
davranmaları 1032 ve onlara gösterilen sempati zamanla onların din değiştirmesi ile
sonuçlanmıştır. 1033
1026
1027
e-Bakûvî, a.g.e.,s.45
1028
Baratov, İstoriya Gruzii, s.69–70, Bünyadov, Azerbaycan., s.49
1029
Baratov, İstoriya Gruzii, s. 69–70; Bünyadov, Azerbaycan., s. 49
1030
Babayev- Nerimanov, Berde Tarihin., s.63
1031
Makdisî, Ahsen., s.376; Cemal Reşit Ahmet, a.g.e., s.49
1032
Aliekberli, Karbi Azerbaycan .,s.16–17
1033
Tüm Ehl-i Kitap mensuplarının Müslümanlığı kabulettiğini iddia etmek yanlıştır. Bazıları dağlara ve
bazıları da merkezden uzakta kasabalarda eski dinlerini yaşatmaya devam etmişlerdir. Bkz. el-Bakûvî,
a.g.e.,s.137
137
3. İlmî Faaliyetler
İslam’ın ilk dönemlerde eğitim camilerde ve evlerde yapılmaktaydı. 1034 Bu

dönemde peygamberimiz (s.a.v.) dini ve gayri dini biligileri camide asahabına
öğretmekteydi.1035Müslümanlar camileri ilk dönemde ibâdet, eğitim, kaza(yargı), ve şura
gibi çok amaçlı bir müessese olarak kullanmaktaydı.1036
Azerbaycan topraklarına ayak basan Müslümanların fethettikleri büyük

şehirlere inşa ettikleri ilk binalar camiler olmuştur.1037 Özellikle camilerin bölgelerin
1038
merkezi şehirlerinde (Şamahı, Bakü , Derbend ve Berde) yapılmasına itina
gösterilmiştir.
Emevîler döneminde İrmeniyye, Azerbaycan, Arran ve Şirvan valisi olan

Mesleme b. Abdülmelik Derbend’i fethettiğinde şehrin imarı ile yakından ilgilenerek,
sarnıçları temizlemiş 1039 ve günümüze kadar gelen Cuma camisini yaptırmıştır. 1040
Peygamber (s.a.v) döneminde Medine’de olduğu gibi Şirvan şehirlerinin önemli
şehirlerinde mescit ve mollahane adı verilen okullar yapılmıştır.1041 Bu okulların ilki
Şirvan bölgesinde Şamahı 1042 ve Derbend 1043 şehirlerine inşa edilmiştir. Okulların
yapılma amaçları yerli halkın İslâm’ı iyi anlaması ve Arapçayı iyi öğrenmelerine
yardım etmekti. Şirvan’ın değişik kent ve kasabalarına yerleşen Arap kavimleri yerli
halkla samimi diyalog kurarak, kendilerini ve İslam’ı onlara anlatmaya çalışmışlardı.
1034
Mustafa Ağırman, Hz.Muhammed (S.A.V) Devrinde Mescid Ve Fonksiyonları, Ravza Yay, İstanbul
1997, s. 135
1035
Ağırman, Hz.Muhammed., s.177–178
1036
Kazıcı, Messeseler, s. 303; Ağırman, s.111–190;Güç, Dinlerde Mabet, s.253–267
1037
Mustafa, Fayda, Hülafâ-yi Râşidî, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 324
1038
Halk arsındaki söylentiye göre Bakü’deki Zerdüştlerin areşgesi Müslümanlar tarafında yıkılarak
yerine günümüz de Cuma Mescidi denen bu mescidini inşa etmişleri. Bkz. Aşurabeyli, Şirvanşahlar, s.34
1039
Taberî, VII, 90; İbn A‘sem, IV, 287.
1040
Bakıhanov, a.g.e., s. 60; Bartold, Rabotı po istoriçeskoy geografii, s. 423.
1041
Mollahane ilk dini eğitim okullarıdır. Bu yerler kesinlikle medrese değildir.
1042
Şamahı’da yapılan mollahane cami yakınlarında hatta camii bahçesindedir. Bkz. S.Geniyevi ve
diğerleri, s.9–10
1043
el-Bâkuvî, Derbend’de cami yakınlarında ve kulelerin yakınlarına dini eğitim için okullar yapıldığını
bildirmiştir. Bkz. El-Bakûvî, s.85
138
Okul ve camiler sadece Derbend’de inşa edilmemiştir. Azerbaycan valileri
hangi şehir ve kasabalara Arap kavimleri yerleştirmişlerse oraya cami ve okul
yapmışlardır. Filolog G. Seyfettin Şamahı’da mollahane ve mescitler yapıldığını, ama
günümüze kadar gelmediğini bildirmiştir.1044 Buraya 7–8 yaşlarında çocuklar alınarak
onlara Kur’anıKerîm ve Arapça bazı bilgiler öğretiliyordu.1045
Arap ordusu Azerbaycan’ın her tarafına hâkim olduğu için resmi dil Arapça
1046
olmuştur. Yazılan tüm ilmi eserlerin dili de Arapça idi. VIII.-IX. İslâm
coğrafyasında riyaziyât, coğrafya, tıp, astronomi ve diğer ilimlerin gelişmesi bu yerlere
de tesir etmiştir. İlim tahsili için Azerbaycan’dan hilafetin1047 merkezi olan Bağdat’a
gidilmekteydi.1048
Ressamlık ve heykeltaraşalık diğer memleketlerde olduğu gibi Azerbaycan’da

da zayıfladı. Bunun yerini hattatlık aldı. Müslümanlar buradaki eski dini mebedleri
yıkarak yerine camiler inşa etmişlerdi.1049
Dini eğitim genel olarak mescitlerde verilimekteydi. Burada sadece çocuklara

dini bilgi ve Arap diline dair genel bilgiler öğretiliyordu.
4.Ticaret
4.1. Şirvan’da Ticaret
İslam fetihlerinden sonrada Şirvan topraklarının ticarî değerinde gelişme

olmuştur. Bu gelişim sayesinde tüccarlar için kara yolu ve Hazar denizi ile kuzeye ve
Avrupa’nın kuzeyine giden ticaret yolları açılmıştı. 1050 Avrupa ve Afrika’da bulunan
sikkeler, Halife’nin ticarî alandaki hâkimiyetinin genişliğini göstermekteydi.
Arap ordularının Azerbaycan’a yaptıkları ilk fetihler zamanında ülkedeki

kargaşalar nedeni ile merkezi şehirlerin ticarî düzeni bozulmuştu. Bu bozulma çokta
1044
Seyfettin Geniyev, Mensure İsmayılova, Şamahı Mektebleri Maarif Fedaileri, Bakü 1999, Ozan, s. 10
1045
Geniyev-İsmayılova, a.g.e.,s.10
1046
1047
X. asırda yaşamış bir yazar halife sarayında Azeri şairler olduğunu söylemişti. Bkz. İsmayıl, a.g.s.e.,
s.115
1048
1049
Kalankatlı, a.g.e.,s. 302; İsmayıl, a.g.e.,s.115
1050
139
uzun sürmedi kısa zamanda Müslümanlar sayesinde bu şehirlerin ticarî güçleri eskisine
oranla daha da arttı.1051
Hülafâ-yi Râşidîn döneminde Arapların askerî merkez şehri Erdebil\Divin idi.

Sonra merkez Berde’ye taşındı. Divin eski ticarî değerini kaybetti. Bu sıralarda Arran
şehirlerinden Berde, Gence, Şamhor (İsmayıllı), Derbend, Şabran vb. şehirler hem yerel
hem de ülkeler arası ticarî merkezler idi.1052
Bizans ve Ermeni ticarî merkezleri önemini kaypettiğinde, yerini Halifenin

ticarî merkezi olan Şirvan şehirlerine bırakmıştır. Şirvan şehrinin zengin sanat ve ticarî
malları ile Halifenin kuzey ve güney Avrupa ülkelerinin ticaret kervanları süslüyordu.
Bu sıralarda Azerbaycan hilafet ordusunun yerleşim merkezi haline gelmişti. Şirvan
şehirlerinde her türlü sanat gelişmişti. Araplar sanattan uzak olduğundan bu
bölgeleredeki sanatçılar Hıristiyan1053 ve Yahudilerden1054 oluşmaktaydı.1055
Hülafâ-yi Râşidîn döneminde Arap valileri Aran’da ticarî alış verişlerde ölçü
sistemine dokunmamışlardı. 1056 Bu tutum Emevîlere kadar devam etmiştir. Emevîler
zamanında tartı ve ölçü birimleri üzerinde değişiklik yapan Arran valisi Cerrah b.
Abdullah el-Hakemî olmuştur. el-Cerrah Berde’ye geldiğinde burada ticarî alış
verişlerde tartı ve ölçülerde usulsülük olduğu haberi üzerine “Cerahiyye” adlı yeni tartı
sistemini uygulamaya koydu.1057
Müslümanların kontrolünde olan Hazar denizinin ticarî sınırı genişledi. Şirvan

topraklarında Hazar deniz ticarî yolu çok önem kazandı. Derbend ve Bakü ticarî liman
şehirlerinin gelişmesinde Bağdat, Buhara ve Semarkand pazarlarının tesiri olmuştur.
Çünkü burası sanatkârlık merkezi olan Asya ülkelerine çıkış yolu idi. Hazardan
1051
İsmayıl, a.g.e., s,113
1052
Y.A.Manandyan, O Torgovle İ Muslimaniskıh Monet İmperatorskogo Ermitaja, Erivan 1986, Y.y,
s.198
1053
Hıristiyanlar inşaat, dersilik, çekmeçilik(ayakkabıcılık) sanat alanda çalışyordular.
1054
Yahudiler boyacılık ve dabbağlık yapıyordular.
1055
1056
1057
Belâzürî, Fütûh, s.206; Bünyadov, Azerbaycan., s.149
140
Derbend’e kadar tüm limanlar, İslâmî dönemde dış ticarî münasebetlerde daha da
aktifleşmiştir.1058 Derbend tüm Hazar tüccarlarının konakladığı merkez idi.1059
Hazar sahilinden gelen mallar Kura ve Rion nehirleri vasıtasıyla Kara denize
taşınıyordu. Çünkü kara yolu deniz yolu kadar güvenli değildi. Arap hâkimiyeti
zamanında Gürcistan’dan geçen kervanlara Hıristiyan gürcüler saldırmaktaydı.1060
Hazar deniz ticaretine sahip olan Araplar buradan geçen Bizanslılara ait Volga
ticaret yolunu kendi kontrolleri altına aldılar. 1061 Bununla Araplar Bizans’ın deniz
ticaret yollarını elegeçirdiler. Hazar limanlarının hepsi Arapların elinde idi. Bu
limanlara ticaret için diğer memleketlerin gemileri de uğramaktaydı.1062
Deniz yolu vasıtasıyla Arap tüccarlar, Kiev’le ticaret edebiliyorlardı. Ruslar

Hazarın kuzeyine gelerek oradan mallarını develere yükleyip Bağdat’a getiriyorlardı.
Ruslar gümrük vergisiyle beraber gayr-i müslim olmaları nedeniyle de cizye
ödemekteydiler.1063
Şirvan şehirlerinde ipek, boya otu,1064 zaferan, havyar ve balıktan hazırlanmış

özel yapışkan 1065 vb. mallar Derbend’den farklı memleketlere götürülüyordu. Derbend
bu malların dağıtım merkezi ve hilafetin kuzeydeki mal mübadele merkezi idi. 1066
Buradaki altın boya otu kalite bakımından çok değerli idi. Bu mahsul deniz yolu ile
Hazar’dan Gürcan’a, oradan da kervanla Hindistan’a götürülmekteydi.
İslâmî dönemde ticaret Bağdat’tan başlayarak Erdebil ve Zencan’dan geçerek

Kafkasya topraklarındaki Berde ve Derbend şehirlerinde son buluyordu. Kuzey
Azerbaycan’ın ticaret merkezi Berde, Şamahı ve Derbend idi.
1058
1059
A.R. Şeyhsaidov, O Proniknovenii Hristanstva İ İslam V Dagestane, Uc. Zap, İİYL DagFAN SSSR,
t.III. Kahackala 1958, s.67
1060
1061
1062
İbn Havkal, s. 386–398
1063
1064
Hilafetin tüm pazarlarında bu bitkiye özel talep vardı.
1065
Mes‘ûdî, I, 438
1066
A.Myuller, İstoriya İslama, t.II, SPb, 1895; Bünyadov, Azerbaycan., s.157
141
4.2. Şirvan’daki Ticaret Yolları
Azerbaycan ticaret yollarını kara ve deniz ticaret yolları olmak üzere iki
başlıkta toplayabilitriz. Bunlardan kara ticaret yolu güney ve kuzey olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Konumuzla alakalı kuzey ticaret yolları olduğundan güney yollarına pek
değinmeyeceğiz. Kuzey ticaret yolları Berde’den başlayarak Derbend’de son bulur. Bu
güzergâhda bulunan Şamahı ve Şaberan kuzey yolunun merkezi idi
Şirvan’daki kervan yoluna tarihte “ipek yolu” denilmiştir. Bu yol Şirvan

şehirlerinden geçerek Derbend’de son buluyordu. Şirvan kara ticaret yolları şunlardır.
1. Karadeniz’den başlayan ve Hazar denizine getirilen ticaret malları buradan

kervanlara yüklenerek Lagodeji- Balaken- Nuha-Şamahı üzerinden Bakü şehrine
getiriliyordu. Bakü şehri bu kervan yolunun son durağı idi.
2. Şamahı’dan Haşterhan yönü
3. Berde’den başlayıp Terter nehrinin güney- batı kervan yolu1067
4. Şamahı – Qobustan çölü- Derbend- Astrahan yönü
5. Şamahı –Qobusatan –Şabran-Denizle Haştarhan- İran – Türkistan1068 yönü
Deniz ticaret yolunun merkezi Derbend ve Bakü şehri idi. Gelen malların
taksimatı deniz yollarının merkezi Derbend’de yapılmaktaydı. Derbend’de birden fazla
liman olmakla beraber bunlar arsında önemli olanları Abeskundan ve Astarabattandır.
Absekundan diğer memleketlere ipek mamulleri ihraç ediliyordu.
Derbend’de deniz yolu ile Taberîstan’a, Hazarlar’a, Semender’e, Peçeneklere

ve İtil Bulgarların’a mal ihraç ediliyordu.1069 Şirvan topraklarından çıkartılan boya otu,
deniz yolu ile onu Hindistan’a ve Çine götürüyorlardı.
1067
1068
Veliyev Baharlı, Azerbaycan., s.180–81
1069
Deniz yolu ile memleketler arasında uzaklıklar. Bkz. İstahrî, s, 226–227; İbn Havkal, s.393;
142
5. Darphaneler
Peygamberimiz (s.a.v.) döneminde Müslümanlar arsında ticarî hayatta

kullanılan Sâsânî ve Bizans paralarının kullanımı Hz. Ömer döneminde son buldu. Hz.
Ebû Bekir bu konuda Peygamberimizin sünnetini takip ederek para üzerinde herhangi
bir değişiklik yapmadı.1070
Tarihçiler arasında ilk İslam parasının Hz. Ömer tarafından basılıp basılmadığı
konusu tartışılmkatadır. Bazı tarihçiler İslâm tarihinde ilk parayı basanın Hz. Ömer
olduğunu savunurken, diğer grup Abdülmelik b. Mervan olduğunu iddia etmiştir. Ancak
Hz. Ömer’in bastırdığını bu para diğer İslam devletlrinde pekte rağbet görmedi.1071
Makrizi, Hz. Ömer’in paraların sadece şeklini değiştirip, üzerine

“Elhamdulillah” ve “Muhammed Resulullah” “Lailahe İllallah Vahdehu” yazılarını
yazdırdığını söyler.1072
Hz. Ömer’in “tevhid-i nukut” prensibi ile öncelikle, fethedilen toprakların

haraç ve cizye vergilerinde, ödemelerin aynı ağırlıktaki paralarla yapılması sağlanmıştır.
Çünkü bu dönemde Sâsânî ve Bizans paralarında sahtekârlık yapılıyordu. Böylelikle
Hz. Ömer ortalama bir ağırlık resmileştirdi. Bundan böyle bütün ödemelerin 10 dirhem
= 7 miskal ağırlığı olan dirhemlerle yapılması kararlaştırıldı.1073
Belâzürî, Hz Ömer’in deve derisinden para yapmak istediğini ama buna

sahabelerin karşı çıkmasıyla vaz geçtiğini rivayet etmektedir.1074 Abdülaziz Duri ise; Hz.
Ömer’in para değiştirme konusundaki çalışmalarından bahsederken, onun Sâsânî-
Bizans paralarına Arapça ibareler nakşettirerek, Arapçalaşma yönünde ilk adımı attığını
iddia eder.1075
1070
Makrizi, a.g.e., s.4.
1071
Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseseler Tarihi, İFAN, Yay, İstanbul 2003, s.89
1072
Makrizi, Kitabü’l-nükud ve’l-kadimetü ve’l-İslamiyye, (çev, İbrahim Hakkı Konyalı) İstanbul 1946, s,
4–5.
1073
Mehmet Erkal, “Madenî Para, Banknot ve Kağız Para Mübadelesinde Faiz”, İSAV, Yay, İstanbul
1992, s.164; Hamdi Döndüren, “İslâm’da Para, Kredi, Faiz ve Enfilâyon İlişkileri”, İSAV, Yay, İstanbul
1999,s.187
1074
Belâzürî, Fütûh, s. 659; Ahmet Turan Yüksel, “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki
Faaliyetler”, Selcuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, sayı, IX, Konya 2000, s. 73
1075
Abdülaziz Duri, İlk dönem İslam Tarihi, s.30
143
Emevîler döneminde ilk parayı Muaviyenin bastığı iddia edilmekle birlikte,
tarihçilerin çoğu ilk İslâm parasının Abdülmelik b. Mervan tarafından basıldığı
görüşündedirler. Bunlar arasında İbn Esir,1076 Taberî,1077 Kamil Miras1078 ve el-Demiri1079
yer almaktadır. Fakat Muaviye’nin bastığı iddia edilen bu paralara ait her hangi bir bilgi
bulunamamaktadır. Muaviyenin bu paraları yeni basmaktan ziyade, Sâsânî sikkeleri’nin
üzerinde bazı değişiklikler yaparak bastığı savunulmaktadır.1080
Emevîler döneminin ilk elli yılında sikkelerin üzerinde Sâsânî Hükümdarı II.
Hüsrev veya III. Yezdigerdin ve ateş tasviri olan dirhemleri kesilmişti. Daha sonra
valiler Hüsrev yazısını çıkartarak1081, İslâm inancını belirten yazılar kazıldı ve sonunda
da resimsiz İslâmî dinarlar darp edildi. Resim olmadığından ve üzerindeki yazılar nakış
görünümünde olduğundan, özgün İslâm dinarı “menkuş“1082 denildi. Bu sikkelerin bir
yüzüne “La İlahe İllallah Vahdehu ve Muhammed Resulullah” ibaresi yazılıydı.1083.
Halife Abdülmelik, ilk İslâm dinarını basmasına rağmen, mevcut alışkanlıklara

ters düşmemek için, İslâm darphanelerinde yine Bizans altınının kullanımına devam
etti. Araplar Arran ve Azerbaycan bölgelerine hâkim olduklarının ilk elli yılında ticarî
faaliyetlerde İran ve Bizans paralarını 1084 kulladılar. Bizans dinarı darp edilirken, ilk
zamanlarda Hıristiyanlık sembolü olan, Haçların tadili veya kaldırılmas ile yetinildi.
Hatta Arap valiler bazı ticarî tartılara bile dokunmadılar.1085
Bazı tarihçilere göre ilk defa Abdülmelik 76/695 yılında dinar ve dirhemi
basarak 1086 Arapçayı resmi dil ilan etmiştir. 1087 Belâzürî ise; Abdülmelik’in 74/693
yılında dinar 75/694 yılında da dirhemi bastığını ve 76/695 yılında ise bu paranın her
1076
İbnü’l Esîr, IV, 416–418
1077
Taberî, VI, 256
1078
Beşir Gözübenli, “Para Kavramına İslâmî Yaklaşım Üzerine Bazı Düşünceler”, İSAV, Yay, İstanbul
1992, s.73
1079
Demiri, Hayatü'l-hayevan, I, 90
1080
İbrahim Artuk,“Sikke”, İA, İstanbul 1993, X,622;
1081
İbrahim Artuk,“Sikke”, İA, İstanbul 1993, X,621–622
1082
Belâzürî ilk nakışlı paraları Abdülmelik dapettiğini bildirmiştir. Bkz. Fütûh, s.654
1083
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Ansiklopedisi, II, s: 570–72; Üçok, s.50; W. Barthold, İslam
Medeniyeti Tarihi, Ankara 1963, s.25; İbrahim Artuk, Cevriya Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri
Teşhirindeki İslâmî Sikkeler Karaloğu, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1970, I,10
1084
Sâsânî sikkeleri gümüş olup içine bazı metal katılıyordu.
1085
1086
Taberî, VI, 256, İbn-i İbnü’l Esîr, IV, 416, Makrizi, a.g.e.,6.
1087
İsmail Yiğit, “Emevîler,” DİA, İstanbul 1995, XI, 89; Üçok, İslâm Tarihi ., s.51
144
tarafta darp edildiğini rivayet etmektedir. 1088 Basılan ilk paralar Rum dinar ve
dirhemlerine benzemesine rağmen Fars desenli olmuştur.1089 Daha sonra da ön yüzüne
Abdülmelik’in resmi konularak, “La İlahe İllallah Vahdehu ve Muhammed Resulullah”
ibaresi bu yüze nakşedilmiştir.1090 Arka yüze de “Bismillah, darabe haza dinar senete
erbaa ve seb’in” yazısıyla dinarın basıldığı tarih kaydedilmiştir.1091
Klasik İslam tarihçileri Abdülmelik’in para bastırma nedenini farklı revayetlere

dayandırılmaktadır. İbnü’l Esîr, “ Halife’nin Bizans imparatoruna yazdığı mektupda
Allah ve Resul sözleriyle başlamısına”,1092 Makizi ise, “Hükümdarların içinde en uzun
ömürlü olanların, paraların üzerinde Allah’ı takdis edenler olduğun sözüne”, 1093
Abdülaziz Duri ise “sosyo-kültürel ve ekonomik sebeplere” bağlamıştır.1094
Halife, Bizans imparatorunun yaptıklarına kızarak Bizans paralarını

yürürlükten kaldırıp, yeni darp ettirdiği paralar üzerine peygamberin adını bastı. Ertesi
(711) yıl Haccâc b.Yusuf halifeyi taklit ederek Kûfe’de aynı parayı darp ettirdi.1095
Emevî Halifesi Abdülmelikten sonra, Ömer b. Abdülaziz, Yezid b. Abdülmelik

(H.102/m.720) , Hişam b. Abdülmelik (h. 105–125/m.724–743) kendi dönemlerinde
yeni sikkeler basmışlardı. Bu üç sikke (menkuş, Derahim-i Hubeyriye, Dirhem-i
Halidiye, Yûsufiye) Emevîlerin en makbul sikkelerinden sayılıyordu. 1096 Bunların
gümüşleri saflaştırılırmış ve ağırlıkları da tam idi. Hatta Abbasi halifelerinden el-
Mansur, haracın Emevî sikkelerinden yalnız bu üç sikke üzerinden tahsil olunmasını
emretmiştir.1097
İbn Havkal, Azerbaycan ve Arran bölgelerinde altın ve gümüş sikkelerin ticarî

alış hayatta kullanıldığını rivayet etmektedir.1098 Bu dönemde Arran’da sikkehaneler
1088
Belâzürî, Fütûh, s.655; Ahmet Turan Yüksel, “Fütûhu’l-Büldân’a Göre.,”, S.Ü.İ.F.D, s. 74
1089
Demiri, Hayatü'l-hayevan, I, 90; Bünyadov, Azerbaycan., s.148.
1090
Heyet, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi,, II, 570-72
1091
İbrahim Artuk, Cevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami sikkeler kataloğu, Milli
Eğitim Bakanlığı, Ankara 1970, I, 21; Bünyadov, Azerbaycan., s.148
1092
İbnü’l Esîr, IV, 416–418
1093
Makrizi, a.g.e, 6
1094
Duri, İlk Dönem., s. 30
1095
Ebu’l Ferec, Tarih, I, 188,
1096
1097
İbnü’l Esîr, IV,416–418
1098
İbn Havkal, s. 349; Bünyadov. Azerbaycan., s. 148; Babayev- Nerimanov, Berde Tarihin., s.38
145
açılmıştı. Burada basılan sikkelerle kuzeyde Rusya, Almanya, İsveç, Norveç ve Baltık
sahillerinden ve doğu memleketlerinden ham mallar getiriliyordu. Arran’da basılan
sikkeler sayesinde Arran’ın komşu devletlerle ticarî münasebeti gelişti.1099 Bu tarihten
itibaren Arran topraklarında basılan sikkeler yurt dışında Sâsânî ve Bizans paraları gibi
değer kazanmıştır.
Arran’da kesilen sikkelerin üzerindeki tarihler farklıdır. Derbend’de darp

edilen en eski sikkelerin üzerinde 115/733 tarihi vardır. Burada Emevî ailesi adına darp
edilen sikkelerin kullanımı 131/748 tarihinde sona ermiştir. Abbâsîlerin adına Arran’da
darp edilen ilk sikke ise 140/757 tarihlidir.1100 Bu sikkelerin ilki 140/ 757–58 Şamahı’da
(Yezidiyye) ve diğeri de 142/ 759–60’da Berde de kesilmiş fels1101 adlı sikkelerdir.1102
Yurt dışına satılan ve oradan getirtilen malların ticareti genelde bu paralar üzerinden
yapılıyordu.
Arkeolojik kazılar da, Şamahı’ ve Berde’de darp edilen paralar kuzeyde,

Rusya ve Albanya arazilerinde bulunmuştur. Bu da İslâmî dönemde ticarî ilişkinin ne
kadar geniş sınırlara yayıldığının göstergesidir.1103
Sonuç olarak, halifelerin özel gayreti ile Sâsânî ve Bizans paralarına bazı
İslâmî ibarelerin eklenip bu paraları basarak kullanmış, zamanla da Müslümanlar
kendilerine ait paralar basmışlardır. Bu yolda ilk adım halife Hz. Ömer tarafından
atılmış, fakat ilk orijinal İslâm parası Emevî halifesi Abdülmelik b. Mervan zamanında
basılmıştır. Abdülmelik ile başlayan para ıslahatı, diğer halifeler tarafından da
geliştirilerek, yeni altın ve gümüş paralar bastırılmıştır. Bastırılan gümüş ve altın
paralar, kısa zamanda Sâsânî ve Bizans paralarını piyasadan kaldırmayı başardı.1104
1099
E.A.Pahamov, Montenie kaldı Azerbaydjana i Zakafkazıya, Bakü 1926, s.22
1100
Pahamov, Monetı Azerbaydjan., s.51
1101
Fels(Fulus), altın, gümüş bakır, kurşun ve demir gibi metallerden İslami dönemde para basılmış ve
kullanmışlardır. Bu madeni paraların en meşhuru felstir. İlk fels’i Abdülmelik b.Mervan bastırmıştı. Bkz.
E.V, Zambaur,“Fels”, İA, İstanbul 1993, IV, 539
1102
Pahamov, Monetı Azerbaydjan., s.60; Babayev-Nerimanov, Berde Tarihin., s.38
1103
Aleksandr, Pahamov, Monetnıy Kladı Azerbau-ydjana v Zakavkaze, Baku, 1926, 43.51.61
1104
Pahamov, Gandjinskiy Klad, 1929 G.İ Perelomnıy Mement Arabskoy Torgovli V Zakafkazıe, Sang-
Petersburg, 1931,s.746
146
6. Tarım
İslam ordusu Azerbaycan coğrafyasını hâkimiyetine aldıktan sonra tarım ve

diğer gelir getiren alanlarda önemli değişiklikler yapıldı. 1105 İslâmî dönemde Şirvan
topraklarında, diğer sanat alanlarında olduğu gibi, ziraat alanında da gelişmeler olmudu.
Fetihlerle toprak sisteminde yeni gelişimler oldu. Bazı topraklar yerli sakinlere
bırakıldığı gibi, bazıları da onlardan alınarak başka insanlara verilmiştir. Verimli ve
idaresi zor olması nedeni ile Azerbaycan topraklarında birkaç divan kurulmuştur.1106
İlki Halife toprağı; bu toprak ülke fethedildiğinde toprağın 1/5 halifeye tahsis
ediliyordu. Ümeyye sülalesi Azerbaycan’da topraklarını kaybedince bu yerler
Abbâsîler’e kaldı.1107
İkincisi iktâ1108 toprakları, halife kime toprağı verir ise o toprak o kimsenin
tasarrufunda olurdu. İktâ sahibi bazı sorumluklar taşırdı. Sorumlu oldukları vazifeleri
yapmadıkları sürece verilen toprak elinden alınıp, halife toprağına katılırdı. Abbâsîler
zamanında bazı topraklar iktâ olarak vali ve komutanlara verilmiştir.1109Halife Mu’tasım
(217–227/833–842) yılında Bâbek isyanını bastıran Afşin’e Azerbaycan, Arran ve
İrmeniyye topraklarını tahsisi etmişti. Daha sonra halife Mütevekkil (236–246/847–861)
yılında Derbend ve Şirvan topraklarını Muhammed b. Halid’e tahsis etti.1110 İktâ sahibi
her sene belirlenmiş miktarda devlete vergi verirdi.
Üçüncüsü halife tarafından yerli sakinlere verilen mülki topraklardı. Halife

tarafından verilen topraklar sahibi tarafında satılabilir ve miras bırakılabilirdi. Bu tür
topraklara bataklık ve taşlık yerler de dâhil idi.
Dördüncüsü vakıf topraklar, hilafet topraklarında önemli bir yere sahip

topraklardandır. Bu topraklar insanlar tarafından mukaddes kabul edilmiştir. Mirasçısı
1105
İsmayıl, a.g.e.,s.107; Gurbanov, a.g.e.,s.82
1106
İbn Miskeveyh, Tecâribu’l-Ümem, Oxsford, 1920–21, I.152
1107
1108
Hukuki durumuna göre, değişen vergilerini ödemek şartı ile kimsenin mülkiyetinde bulunmayan
topraklardır. Bkz. Osman Turan, “İkta” İA, İstanbul, 1986, V/II, 949
1109
Mustafa Demirci, İslâmın İlk Üç Arsıda Toprak sistemi, İstanbul 2003, s.250
1110
147
olmayan toprağı halife topraklarına vakıf adı ile katılırdı. 1111 Halife bu toprakları
başkasına veremez ve kimse de maliklik iddia edemezdi. Sadece çalışanların başlarına
halife tarafından bir şahıs tayin edilirdi. Şirvan topraklarındaki neft ve tuz, maden
yatakları bu türden araziler idi.1112
Beşincisi ise İcma Toprakları, köy halkının elinde olup, tarım, hayvancılık
otlak ve mezar için kullanılan topraklardır.
Emevîler döneminden itibaren Azerbaycan halkı topraklarını kaybetmiş ve

Abbâsîler döneminin sonuna kadar ağır haraç ve cizye vermişlerdi. Bölgelere yerleşen
Arap kavimleri el sanatı ve mesleki işlerlerle uğraşmazdılar. Bu nedenle parçası
oldukları otoriteye güvenerek sahiplenidikleri arazilerde çiftçi ağalığını ve tüccarlar
sınıfını oluşturdular.1113
Kendi topraklarında esir olan yerli halka iki seçim hakkı verildi; ya hayatlarını
Arap toprak ağalarına köle olarak adayacaklar ya da dağlara çekilmeye mecbur
olacaklardı. Dağlara çekilen insanların zamanla güçlenerek hilafete baş kaldırmaları
hilafet ordusunun bölgede güç kaybetmesine neden olmuştur.
Sonuç olarak, Hz.Ömer döneminde İslâm coğrafyasına katılan Şirvan

bölgesinde Müslümanlar Emevî dönemine kadar bölge sakinlerine karşı her hangi bir
yanlış uyguylamda bulunmamışlardır. Anak gerek Emevî gerekse Abbâsîlerin hâkim
olduğu dönemde genel İslâmî kardeşlik ilkesine aykırı davranılmıştır. Halka baskı ve
zulüm yapmaktan geri kalınmamıştır.
1111
1112
Alihanova, a.g.e., s,78; Aşurabeyli, Bakü Şeheri., s,57; Bünyadov, Azerbaycan., s.61
1113
Zorlu Cem, Abbâsîlere Yönelik.,s.17
148
SONUÇ
Azerbaycan, Asya ve Avrupa arasındaki geçiş yolları üzerinde önemli bir

yerdir. İlk dönemlerden itibaren tabii zenginliği ve stratejik açıdan önemi nedeniyle
yabancı devlet ve milletlerin dikkatini çekmiştir. Göçler sonrasında yeni ve değişik
kültürler buralara yerleşerek zengin ve rengarek Azerebaycan kültürününe reng
katmışlardır.
Şirvan devleti ilk dönemlerde Şaberençay ve Gilgilçay sahillerinde ki arazilere

sahip idi. 1114 Çok geçmeden Şirvan şahları sınırlarını güneyde Kura nehri, kuzeyde
Derbend şehri, doğusunda Hazar denizi ve batısında da Şeki ve çevre arasındaki
arazileri idari bölgesi oldu.
Kabile mozaiği olan Şirvan bölgesi ilk dönemlerden Türk, Fars ve Arap
kabilelerine misafirlik etmiştir. Zamanla bu kabileler arsında sosyal ve manevi
yakınlaşmalar sonrası yeni Azerbaycan kültürüne katkıda bulunmuşlardı. Günümüzde
Şirvan bölgesinde Arap ve Fars toplumları ilk dönemki kabilelerını barındırmaktadır.
Yerli ve yabancı tarihçileri Şirvan bölgesinin sınırını belirtirken farklı

değerlendirmelere tabii tutmuşlardır. Kimileri bölgeyi idare eden valileri dikkate
alırken, kimileri de bölgenin coğrafi özelliğini ön plana çıkartmıştır. Ama tüm
tarihçilerin ittifak ettikleri tek husus Kura nehri ve Derbend arasındaki dağlık bölgenin
Şirvan topakları olarak kabul edilmesidir.
Azerbaycan bölgesi Sâsânîler ve Bizans dönemlerinden itibaren kuzey ve

güney olarak ikiye ayrılarak idare edilmiştir. Kuzey Azerbaycan bölgesi güneyine
nispeten vergi verse de bağımsızlığını sürekli muhafıza edebilmiştir.
İslâmî dönemde de kuzey bölgesi yarı bağımsız özelliğini korumuştur. Hz.

Ömer zamanında bölgeye düzenlenen ikinci fetih harekâtı ile Şirvan bölgesi İslâm
topraklarına katıldı. Yapılan ilk anlaşma ile Şirvan’ın sınır topraklarının idaresi yerli
1114
149
hükümdara bırakıldı. Emevîler dönemin de halife Muaviye Şirvan bölgesinin idaresini
kendinden önceki Hülafâ-yi Râşidîn halifeleri gibi yerli idarecilere bıraktı. 705’de halife
Abdülmelik’i kandırmayı başaran Ermeni papası İlya Şirvan hükümdarlığına son
verdirdi. Bu seneden sonra bu yerler Arran’dan idare edildi. Ama bölgenin büyüklüğü
nedeninden bu yerlerin hepsini Azerbaycan veya İrmeniyye valiliğine bağladı. Ancak,
bunlara rağmen Şirvan bölgesi Şirvanşah isimli yarı bağımsız hükümdarlar tarafından
idare edilirdi.
Abbâsî halifeleri Şirvan bölgesinin idari yönetimini Emevîlerden kalan adet

üzere davam ettirdiler. Bu dönemde Abbâsîler stratejik bölgedeki eski Emevî
taraftarlarını başka yerlere yerleştirerek, kendi taraftarlarını buralara yerleştirmeğe
çalıştılar. Kısmen bunu başarsalar da Emevîler döneminden Derbend de kalan
Suriyelileri buradan başka yere yerleştiremediler.
Şehzadelerin sınırsız israfları ve idarecilerin yerli halka işkenceleri neticesinde

Şirvan, Arran ve Azerbaycan’ın değişik bölgelerinde hilafete karşı ayaklanmalar oldu.
Hilafetin güçlü olduğu dönemlerde yerli halkın isyanları kısa zamanda bastırılıyordu.
Ancak iç isyanlarla zayıflayan halife, ayaklanmaları bastıramaz hale geldi. İşte bu fırsatı
değerlendiren Şirvan bölge valisi hilafete vergi vermeyeceğini bildirerek bağımsızlığını
ilan etti.
Şirvan, hem bölge ve hem de hanedanlık olarak, ilk dönemlerden itibaren

varlıklarını korumuştur. Emevîler zamanında Cavanşir’in katli ile Şirvanşahlar makamı
hayli zayıflamıştır. Abbâsîler zamanında ise bu isim onlardan alınarak Arap idarecileri
tarafından kullanılmıştır.
Şirvan şehirlerinden olan Derbend ve Bakü, Sâsânî, Emevîler ve Abbâsîler

döneminde ekonomik ve stratejik açıdan vazgeçilemeyen şehirler olmuştur. Bu şehirler
hakim güçlerin bütcelerini kabartmaya yetiyordu. Sadece Bakü’den çıkan neftin İslamî
dönemde (Emevî ve Abbasi) geliri o kadar yükse idi ki, Derbend garnizonunu
beslemeye yeterli idi.
150
Şirvan bölgesi medeni ve kültürel yönden diğer Azerbaycan bölgelerine göre
daha zengin ve renklidir. İlk dönemlerden itibaren değişik kavim ve devletlere
misafirlik eden Derbend ve Bakü şehirlerinde çeşitli milletlerin esintilerini görüyoruz.
151
1115
HARİTALAR VE RESİMLER
1115
Kullanıdığımız Harıtalar Z.Bünyadov’un Azerbaycan Tarih’i, Naile Velihanlı’nın Arap Hilafeti ve
Azerbaycan adlı eserleri ve Abbas Gurbanov’un “Abbâsîler Döneminin İlk Asrında Azerbaycan (332-
323/750-874)” eserlerinden alınmıştır.
152
153
154
Bakü şehri Zerdüşt Mabedi
155
,
Lekit köy mabedinin planı
156
Kum mabedinin planı
157
Gah şehri Kanzasar Kilisesi
Kanzasar Kilisesinin Planı
158
BİBLİYOGRAFYA
ABBASOV, Natik., Kadim Azerbaycan Yurdu- Gah, Ağrıdağ Neşriyatı, Bakü

2000
ADONC, N., Armeniya v Epohui Yustinina, Sang-Petersburg, 1908,
AĞAYEV, Ağali., Akdaş Tarhinden Sahifalar, Seda Neş, Bakı 1998,
AĞIRAKÇA, Ahmet., Emevîler Döneminde Kıyamlar, Şafak Yay, İstanbul

1994
________, İslam’da İlk Tecdit Harekatı ve Ömer İbn Abdülaziz, İstanbul 1995
AĞIRAKÇA, DEMİRİ, Ebü'l-Beka Kemâleddin Muhammed b. Musa b. İsa

808/1405,Hayatü'l-hayevan, (nşr. Mustafa el-Babi el-Halebî),
1978. y.y.
AĞIRMAN, Mustafa., Hz.Muhammed (S.A.V) Devrinde Mescid Ve

Fonksiyonları, Ravza Yay, İstanbul 1997
AHMED Cevdet Paşa., Kısası Enbiya Ve Tevarihi Hulafa, Bedir yay, İstanbul
1994, I-II,
AHMEDOV Abdulla, “Mükaddes Yerlerin Asıl Mahiyeti” Elm ve Hayat

Dergisi Dekabr VI sayı, Komunizt Neşriyyat, Bakü 1987,
AHMEDOV, Caferzade., GENİYEV, Seyfeddin., ALIŞOV, Rafik.,

RESULOV, Seyran., Şamahı Âşıkları, Seda Edebi Neşriyat, Bakü
1994
AHMEDOV, Hüseyin., Nepolnaya Keramika Azerabycana, Bakü 1959
AHMET, Cemal Reşit., Ataların Karşılaşması ( Derbend ve Şirvan Ülkesinde

Kürtler ve Alanlar), Avesta Yay, İstanbul 1998
159
AHMET, Turan Yüksel., “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki
Faaliyetler” Seslcuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, sayı, IX,
Konya 2000, s. 73
AKYÜZ, Vecdi., Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi, Dergâh Yay, İstanbul 1991,
ALİBEYZADE, Aladdin., Azerbaycan Halkının Manevi Medeniyet Tarihi,

Gençlik Yay, Bakü 1998
ALİEKBERLİ Aziz, Karbi Azerbaycan Abideleri, Ağrıdağ Neşriyatı, Bakü

2006
ALİEV Salih Mehemmedoğlu “Demirkapı”,DİA, İstanbul 1994, IX, 153–154
ALİHANOVA, M., Tarih-î Derbendi –Name, Tiflis 1898
ALİYEV İkrar., KADİROV Firidn, Kabele, ELM Neşriyat, Bakü 1985
ALİYEV, İkrar., Dağlık Karabağ, ELM Neşriyat, Bakü 1989
ALİYEV, K., Kavkazskaya Albaniya, ELM Neşriyat, Bakü 1974
ALİYEV, Saleh MEHEMMEDOĞLU., “Demirkapı” DİA, , IX, İstanbul

1994,153
_________, “Derbend” DİA, , IX, İstanbul 1994, 164-166
ALLAHVERDİYEV, S., HAKVERDİYEV, E., Umumi Tarih, Muallim

Neşriyat, Bakü 2006
APAK, Adem., Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki

Etkileri,Düşünce Kitapevi, Ankara 2001,
ARIK, Durmuş., Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnançları,

Ankara 2005,
160
ARTAMONOV, Mihail İllarionoviç, Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler,
Ruslar, (trc. Ahsen Batur), İstanbul 2004.
_______, İstoriya Hazar, Leningrad, 1962
ARTUK, İbrahim., ARTUK Cevriye., İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki

İslami Sikkeler Kataloğu, Milli Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1970, I-II
ARTUK, İbrahim.,“Sikke”, İA, İstanbul 1993, X, 621–640
AŞURABEYLİ, Sara., Bakü Şehrinin Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyatı,

Bakü 1998
_______, Şirvanşahlar Dövleti, Azerbaycan Devlet Neşriyat, Bakü 1997
ATÇEKEN, İsmail Hakkı., Devlet Geleneği Açısıdan Hişam b. Abdülmelik,

Ankara Okulu Yay, Ankara 2001
________, “ Ömer b. Abdulaziz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerin Mevâli

Politikası”, Selcuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, sayı, XIII,
Konya 2002, s.87
AYDIN, Mehmet., Hıristiyan Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, Türkiye

Diyanet Vakfı, Ankara 1995
PAMUKÇU, Ekrem., Bağdat’ta İlk Türkler, Kültür Bakanlığı, Ankara 1994
Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyası., I-X, 1976–1987
_______, “Beylekan”,Bakü,1978,II,57–58
_______, “Derbend”,Bakü,1979,III, 417–419
_______, “Movses Kalankatlı” Bakü 1983, VII, 16
_______, “Şabran”,Bakü, 1976,X, 453
161
_______, “Şamahı”,Bakü, 1976,X,457–460,
_______, “Şirvan”,Bakü, 1976, X,540–541
_______, “Zerdüştlük”,Bakü, 1980, IV,324–325
_______,“Hınıslı Definesi”, Bakü 1987, X, 90;
_______, "Gobustan Taş Abideleri”, Bakü 1979, III, 189–190
_______,”Mingeçevir”, Bakü, 1982,VI, 578–579
_______,”Zerdüşt” Bakü, IV, 323–324
_______, “Derbendname”, Bakü, 1979, III, 419
_______, “Ermeni Dili” ve “Ermeni Yazısı”, ASE, Bakü 1980, IV,81
_______, Alban Alfabesi, Bakü 1976, I, 214
_______, Alban denizi, Bakü 1976,I, 231–233
_______, “Alban Kilisesi”, Bakü 1976, I.214–215
_______,“Bâbek” Bakü, 1976, I, 521–523,
_______,“Gobustan”, Bakü 1979, III, 189–191
_______, Albaniya”, Bakü 1976, I, 214- 219
_______, “Bakü”, Bakü 1976, I, 550–556
AZİMOV, Hikmet., AHMEDOV, ŞAHMERDAN., Qah Abideleri, Seda Neşr,

Bakü 1998
AZİZBEYOVA, M.E., Materialı Po İstoriya Azerbaydjana, Azerbaycan SSR

Elimleri Akademiyası Neşr, Bakü 1963, I-VI
162
BABAYEV, Neriman., NERİMANOV, Rafik., Berde Tarihin Aynasında, Elm
ve Heyat Neşriyatı, Bakü 1998
BALA, Mirze, “Bakû” İA, İstanbul 1993, II, 269–261
BALAYEV A.H, BUDAGOV. B. E, BÜNYADOV. Z.M, VELİHANLI. N.

M, ALİYEV. İ.H, EFENDİYEV. O.E, AHMEDOV. Q.M,
İSMAYILOV. M.E, Azerbaycan Tarihi, Elm Neşriyat, Bakü 1993.
BALAYEV, Aydın., Azerbaycan Tarihi, Bakü 1993
BARATOV, S., İstoriya Gruzii, Sang-Persburg 1865
BARTHOLD, Vassiliy Vladimiroviç, İstoriko-Geografiçiski Obzor İrana,

Sang-Petesburg,1903,
BARTHOLD, W. İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara

1963
BARTOLID, Halif Omar II i Protivorecivıe İzvestiya O Ego Liçnosti, I-VI,

Sang-Petesburg, 1920
_______, “Şirvan”, İA, İstanbul 1979, XI, 571–573.
_______ ,“Shirwan”, Engyelopacia of İslam,, Leiden 1997, IX, 487–488
_______, “Berz’a”, İA, İstanbul 1993, II,565–566
_______, “Şirvanşah”, İA, İstanbul 1979, XI, 573–575
_______, Rabotı Po İstoriçeskoy Geografii, Moskova 2002.
BELÂZÜRÎ, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (ö. 279/892), Ensâbü’l-eşrâf (nşr.

Süheyl Zekkâr-Riyaz Ziriklî), I-XIII, Beyrut 1417/1996.
_______, Fütûhu’l-büldân (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân), Beyrut

1398/1978.
163
BOZKURT, Nahide., Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, Ankara 1999,
_______, “Me’mûn” DİA, XXIX, 101–104
BUCHNER,V.F., “Şah”,İA, İstanbul 1993, XI, 272-273
BUZAND, Favstosa., İstoriya Armenii, Erevan 1953,
BÜNYADOV, Ziya., YUSİFOV, Y.B., Azerbaycan Tarihi, (En Kadim

zamanlardan XX asa kadar) Azer Neşir, Bakü 1993
BÜNYADOV, Ziya, Azerbayan VII-IX Asırlarda, Azerbaycan Dövlet

Neşriyatı, Bakü 1989
_______,(Heyet), Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan SSR, Elimler Akademiyası,

I-V,
BÜNYADOV,T. E., Yardımlı ilinden bulummuş Arkeoloji malzemeler,

Azerbaycan tarihine ait materiallar, Azerbaycan SSR Elimler
Akademiyası Neşriyatı, Bakü 1963
CAETANİ, Leon, İslam Tarihi,( trc. Hüseyin Cahit Yalçın) İstanbul 1924–26,
I-X
CAFEROĞLU, Ahmet., Azerbaycan Tarihi, İstanbul 1940
TÜRK ANSİKLOPEDİSİ, “Mihr”, Ankara 1976, XXIV,152
ÇELEBİ, Evliya., Seyahatname, İgdam Matbası, İstanbul h.1314, I-X
DADAŞZADE, M., Azerbaycan Halkının Orta Asır Manevi Medeniyeti, Bakü

1985
DASXURASNCİ, Movses., The Hstory of the Gaucasion Albanians, İngilisce

trc. C.L.F. Dowsett, London 1961
164
DEMİRCİ, Mustafa., İslam’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, Kitabevi,
İstanbul 2003
________, Hıristiyanlık”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 328–340
DEMİRÇİZADE, A., Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi, Maarif Neşriyat, Bakü,

1979, I-II
DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (ö. 282/895), el-Ahbârü’t-tıvâl (nşr.

Abdülmün’im Âmir), Kahire 1960.
DJAFERZADE, İ.M., İstoriko-Arhelogiceskiy Ocerik Staroy Gyadje, Bakü

1949
DÖNDÜREN, Hamdi., “İslâm’da Para, Kredi, Faiz ve Enfilâyon İlişkileri”,

İSAV, Yay, İstanbul 1999,
DURSUN, Hakkı Yıldız., İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976
_______, “Afşin”, DİA, İstanbul, 1988, I, 441–442
DVORNİK, Francis, Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a,(çev, Mehmet

Aydın) Türk Tarihi Kurumu, Ankara 1990,
EBÜ’L-FEREC, İbnü’l-İbrî (ö. 680/1286), Târih (nşr. Ömer Rıza Doğrul), I-

II, Ankara 1945–50.
EFENDİ, Rasim., Kamennya Plastika Azerbaydjana , Bakü 1986,
EGİŞE, İstoriya Bardena İ Artezyanskiy Voynı, Tiflis 1904
EL-BAKÛVÎ, Abdurreşid., Kitab et-Telhis el-Asar ve Acaib El-Melik El-

Kahhar, Şur Neşriyat, Bakü 1992
ELEKBERLİ, Aziz., Garbi Azerbaycan Abideleri, Ağridağ Neşr, Bakü 2006
165
EREMYAN, S.T, Borba Armyanskovo Naroda Protiv Asabskovo Halifata III-
IX vv, Moskova 1958,
________, Feodalınıye obrazavaniye Kartli v period marzbanstva (532-

627gg.) Leningrad 1935
________, Şapotrena Potelemeyya v Svyazi S İstorney Skivskogo Çarstva

Prikaspiyskogo Pobereliya, Tbilisi 1966,
ERKAL, Mehmet., “Madenî Para, Banknot ve Kağız Para Mübadelesinde

Faiz”, İSAV, Yay, İstanbul 1992,
EZDÎ, Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed (ö. 334/945–946), Târîhu’l-Mevsıl

(nşr. Ali Habîbe), Kahire 1387/1967.
FAYDA, Mustafa., Allahın Kılıcı Halid İbn Velid, İstanbul 1990
_______, “Atâ” DİA, İstanbul, 1991, IV, 33–34
_______, Hz. Ömer zamanında Gayr-i Müslimler, İFAN, İstanbul 2006
_______, Ülkelerin Fethi, T.C Kültür Bakanlığı Yay, Ankara 2002
_______, Hülafâ-yi Râşidî, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 324–338
FAZİLİ, Abdulla., Atropatena m.ö.IV- m.VII Asır, Bakü 1992
Gadjiyev, M.G., Davudov,O.M., Şıhsaidov, A.R., İstoriya Dagestana S

Drevneyşıh Bremen Do Konça, Xv V, Mahaçkala 1996,
GENCEVİ, Nizami., Sırlar Hazinesi, Elm Neşriyyatı, Bakü 1981,
GENİYEF, S., İSMAYILOVA, M., Şamahı Mektepleri Maarif Fedaileri,

Ozan Neşriyat, Bakü 1999
GEVOND, İstoriya Halifov Gevonda Pisatelya VIII Veka, Per S

Armeyanslogo K.Patkanov, Sang-Petersburg (SPb),1862,
166
GÖYUŞOV, R.B., Kafkas Albaniyasında Hıristiyanlık, Bakü 1984
GÖZÜBENLİ, Beşir “Para Kavramına İslâmî Yaklaşım Üzerine Bazı

Düşünceler”, İSAV, Yay, İstanbul 1992
GURBANOV, Abbas., Abbâsîler Döneminin ilk Asrında Azerbaycan (1332-

323/750-874), Basılmamış Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007
GUSEYNOV, R., Siriyskie İstoçniki ob Azerbaydjane (nşr. N.V.

Pigulevskaya), Baku 1960.
GÜÇ, Ahmed., Dinlerde Mabed ve İbadet, Esra Fakülte Kitabevi, İstabul 1999
GÜNDÜZ, Şinasi. “Maniheizm” DİA, XXVII, Ankara 2003, 575–577.
HALİLOV,D.A., Raskopki Na Gorodie Hınıslı Pamgatnike Derevnii

Kafkazkoy Albanii, Sang-Petersburg, 1962,
HANIKOV, N.O., O Peremejayuşihsya İzmeneniyah Urovnya Kaspiskogo

Morya, Tifilis 1853
HATTAB, Mahmûd Şit., Ermeniyye biladi'r-rum, Beyrut 1990/1411
HEYET, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, I-XV, Çağ Yay, İstanbul
1993
HEYET, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005,
HİTTİ, Pilih Khuri., Siyasal ve Kültürel İslam Tarihi, İstanbul 1995, I-IV
HİZMETLİ, Sabri., İslam Tarihi İlk Dönem, Ankara 1999
HORENSKİY, Movses, İstoriya Armenii, Moskova 1858
İBN A‘SEM el-KÛFÎ, Ebû Muhammed Ahmed (ö. 320/932’den sonra),

Kitâbü’l-Fütûh, I-IV, Beyrut 1406/1986.
167
İBN ABDÜRABBİH, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî (ö.
327/939), el-‘İkdü’l-ferîd (nşr. Ahmed Emîn v.dğr.), I-VII, Kahire
1389-93/1969-73.
İBN HALDUN, Abdurrahman ibn Muhammed, Tarihi İbn Haldun, Beyrut

1971
İBN HAVKAL, Ebü'l-Kâsım Muhammed b. el-Bağdadi (ö.367/977), Suretü'l-

arz (nşr. E. J. Brill), Leiden 1938,
İBN HURDÂZBİH, Ubeydullah b. Abdullah (ö. 280/893), el-Mesâlik ve’l-

Memalik (nşr. M.J. de Goeje), Leiden 1967.
İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-nihâye

(nşr. Abdullah b. Abdülmuhsîn et-Turkî), I-XXI, Riyad 1417/1420.
İBN MİSKEVEYH, Tecâribu’l Ümem, Oxsford 1920, I-II
İBNÜ’L-ESÎR, İzzüddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed eş-

Şeybânî (ö. 630/1232), El-Kâmil fi’t-Târîh (nşr. C.J. Tornberg), I-XIII,
Beyrut 1399/1979.
İBNÜ’L-FAKÎH, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî (ö. III-IV./IX-

X. yüzyıl), Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân (nşr. M.J. de Goeje), Leiden 1967.
İBNÜ’N –NEDÎM, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist, Beyrut 1997
İPEK, Ali., İlk İslami Dönemde Azerbaycan (632–750), (Basılmamış Doktora

Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1999,
İSAKOV, M., İsceznuvşiy Gorod v Dagestane, Moskova 1941
İSKENDER, Necib Fayiz., el-Fütuhatü'l-İslâmiyye li-biladi'l-Kurc,

Cumhuriyyeti Corciya es-Sufyetiyye haliyya, İskenderiye (t.y)
İSMAYILOV, Mahmut., Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyatı,

Bakü 1993.
168
JUZE, P.K. Papak i Papakizm, Bakü 1921
KAFESOĞLU, İbrahim., Türk Milli Kültürü, İstanbul 1994
KAGANKATVACİ, Moyseya., İsroriya Agvan, Perev S Drevnearm. K,

Patkanova, Sang-Petersburg, 1861
KALANKAYUTUKLU, Moisey., Albanya tarihi,(trc Z.Bünyadov) Bakü 1993
KALLEK Cengiz, “Haraç”,DİA, İstanbul 1997, XVI,71–90
KARAKUŞ, Nadir, Ebû Müslim el-Horasânî, Kişiliği ve

Faaliyetleri,(Basılmamış doktora tezi), Konya 1996,
KAZICI, Ziya., İslâm Medeniyeti ve Müesseseler Tarihi, İFAN, Yay, İstanbul

2003
KAZİYEV, S., Azerbaycan’ın Kadim Abideleri, Uşak ve Gençler Edebiyatı

_______, Kadim Mingeçevir, Uşak ve Gençler Neşriyat, Bakü1952
KERİMOV, Letif., Azerbaycan Halısı, Bakü 1985, I-II,
KERİMOV, N., Abşeron’a ve Büyük Kafkas’a Serhet, Azerbaycan Uşak ve

Gencler Edebiyatı Neşiriyatı, Bakü 1957
KILIÇ, Ünal, Tartışmaların Odağındaki Halife Yezid b. Muaviye, Kayıhan

Yayınları, İstanbul 2001
KILIÇLI, Mustafa., Arap Ederbiyatında Şuubiyye, İşaret, İstanbul 1992,
KİTAPÇI, Zekeriya., Saadet Asrında Türkler, Konya 1997
KOCAYEV, Ekber., KULİYEVA, Şehla., ALİYEVA,Sevda., Tarihi Anlayış

ve Terimlerin İzahlı Lüğatı, Maarif Neşriyat, Bakü 2003
KOLESNİKOV, V.M., İran v Nacale VII v, Leningrad 1970
169
KOTOVİÇ ,V.Q., Dagestan v III-V vv, Mahaçgala, 1957
KÖPRÜLÜ,M, Fuad., “Bâc”, İA, İstanbul 1993, II, 187-190
KUDÂME B. CA’FER (ö. 337/948), El-Harâc ve Sınâ’atü’l-Kitâbe (nşr.

Muhammed Hüseyin Zebîdî), Bağdat 1981.
KUDRYAVCEV, A.A., Gorod, ne Podvlastnıy Vekam, Mahaçkala 1976
KULAKOVSKİY, Yuri., İstoriya Vizantiy (602-717), I-III, Sang-Petersburg,

1876
LYAYSTER,A.F., ÇURSİN, G.F., Geografiya Zakafkaziya, Moskova 1929
MAHMUDOV, Ferman., Azerbaycan Tarihi, Bakü 1978, I-II
MAKDİSÎ, Ebû Abdillah Muhammed b.Ahmed (ö.390/1000), Ahsenu’t-

Tekâsim fî Ma’rifeti’l Ekâlim, nşr. M.J. De Goje, Leiden,1906
MARKİZÎ, Ebü’l-Abbas Takiyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir

(ö.845/1442), Kitabü’l-nükud ve’l-kadimetü ve’l-İslamiyye, (çev.
İbrahim Hakkı Konyalı), İstanbul 1946, Y.y
_______, el-Evaiz vel Etibar bi-zir el-Hitat vel-Asar, I-IV, El Kahire H/1326
MEHMET, Azimli., Abbasiler Döneminde Bâbek İsyanı, Ankara 2004
MEMMEDOV, Tofik., Kafkas Albaniya’sı İlk, Orta Asırlarda, Tahsil Neşr,

Bakü 2006,
MEMMEDOVA, Feride., Azerbaycan’ın (Albaniyanın) Siyasî Tarihi ve Tarihi

Coğrafyası, Azerbaycan Devlet Neşr, Bakü 1993
MES‘ÛDÎ, Ebû’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-Zeheb Ve

Me‘Âdinü’l-Cevher (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), I-IV,
Kahire 1384–85/1964–65.
170
MİNORSKİY, V.F., İstoriya Şirvana i Derbenda, Moskova 1963
MULLER, A., İstoriya İslama, Sang-Petesburg, Y.y, 1895; I-II,
NEBİYEV, A., İlahîr Çerşenbeler, Azerbaycan Devlet Neşriyatı-Polografya

Birliyi, Bakü 1992
NEFİSÎ, Saîd, Tarih-i Temeddün-i İran-ı Sâsanî, I-II, Tahran 1331
______, Bâbek, trc, Mahmut Ayaz, İsranbul 1946
NEZİROV, Elnur., Raşid Halifeler Dövründe Azerbaycan Fethi, Bakü 2006,
ONULLAHİ Seyidağa, Evliya Çelebi (Seyahetname), Azerbaycan Devlet Neşr,

Bakü 1997
ÖZAYDIN, Abdülkerim.,“Arran”, DİA, İstanbul 1991, III, 394–195
ÖZCAN, Abdülkadir., “Hassa” DİA, İstanbul, 1997, XVI, 394-395
ÖZDEK, Refik., Türkün Kızıl Kitabı, Bakü 1992
PAHAMOV E. Aleksandır., Qandijinskiy Klad 1929 i Perelomnıy Moment

Arabskoy Targovli v Zakafkaze, Moskova 1931
______, Monetnıe Kaldı Azerbaydjana İ Drugih Respublik, Kraev İ Oblstey

Kafkaza, Bakü 1929- 1957, I-V,
_______, Krupneyşie Pamyatniki Sasanidskogo stroitelıstva v Zakafkazie,

Moskova 1933,
_______, Vaşii i Movzalie v Barde, Trudı AzFAN, vıp, Bakü 1934,
_______, Kratkiy Kurs i İstoriya Azerbaydjana, Bakû 1923,
PAŞAZADE, Allakşükür., Kafkaz’ta İslam,Tarih ve Müasirlik, Azerbaycan

Devlet Neşriyatı, Bakü1410/1991
171
PATKANOV, K.P., Armiyanskaya Geografiya VII v, Sang-Petersburg 1877
_______, İstoriya Akvama, Sang-Petersburg 1861
PİGULECSKAYA, N.V., Qoroda İrana v Rannem Srednevekove, Moskova

1956
_______,Vizantiya i İran na Rubeje, VI i VII vv, Moskova 1945
SADIKOV, Sadık., “Kafkas’da Hunlar”, Türkler, Ankara 2002, I,921-927
SALİHOĞLU, Halil, “Dinar” DİA, İstanbul 1994, 352-355
SARICAM, İbrahim, Emevî-Haşimi İlişkileri, İslam Öncesinden Abbasilere

Kadar, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1997
SEBEOS, İsrotiya İmperatora İrakle, Rusça trc. K. Patkanov, Sahg-Petesburg,

1862,
SEYİDOV, Mirali., Azerbaycan Halkının Soykökünü Düşünürken, Bakü 1989
_______,Yaz Bayramı, Genclik Neşriyat, Bakü 1990
SIRMA, İhsan Süreyya., Abbasiler Dönemi, Beyan Yay,İstanbul 2002,
SÜMER, Faruk., “Dihkan”,DİA, İstanbul 1994, IX, 289-190
ŞERİATİ, Ali., Dinler Tarihi, İstanbul 2004
ŞİHALİYEV, M.A., BUDAKOVA, Z.İ., Muasır Azerbaycan Dili, Elm

Neşriyat, Bakü 1978, I
ŞİRVAN, Hakani., Seçilmiş Eserleri, Yazıcı Neşr, Bakü 1987
TAKAYŞVİLİ, E.S., İstoçniki Qruzinskih Letopisey, Tiflis, t.y
TANYU, Hikmet., “Ateş”, DİA, İstanbul 1991,IV,52-55
172
TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’l-ümem ve’l-
mülûk (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm), I-XI, Beyrut ty
TARAPOREWALA, İrach.J.I., Zerdüşt Dinin, İstanbul 2002
TAŞAĞIL ,Ahmet., “ Hazarlar”, DİA, XVII, 117-118.
TAVUKÇUOĞLU, Mustafa., Fütûhu’l-Buldân’a Göre Fetihlerden Sonraki

Faaliyetler, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi say, IX,
Konya 1999, s. 41-79
TOĞAN, A, Zeki, Velidi., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981
_______, “Azerbaycan Etnoğrafisine Dair”, AYB, XIV-XV, İstanbul 1933
_______, “Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası”, AYB, I-V, İstanbul 1932
_______, “Hazarar” İA, İstanbul 1988, V/I, 397–408
_______, Azerbaycan, İA, İstanbul 1993, II, 95–118
TURAN, Osman., “İkta” İA, İstanbul, 1986, V/II, 949–959
UÇAR, Şahin., Anadolu’da İslam-Bizans Mücadelesi, İstanbul 1990.
USPENSKAYA,F.İ., İstoriya Vizantiyskoy İmperii, I, Sang-Petersburg, 1927
ÜÇOK, Bahriye., İslâm Tarihi Emevîler –Abbasiler, Milli Eğitim Basımevi,

Ankara 1983
ÜNLÜ, Nuri., İslam Tarihi, İstanbul 1997, I-III
VAİDOV, R.M., Arheologiguçeskie Rabotı Mingeçeura, Bakü 1961
VALADİMİROVİÇ,Vasili., Mesta Prikaspiyskih, Sang-Petersburg 1987
VELİHANLI, Naile., BÜNYADOV, Ziya., EFENDİYEV., Oktay, Azerbaycan

Tarihi, Elm Neşr, Bakü 1987, I-II,
173
VELİHANLI, IX-VII Asır Arap Coğrafşunas-Seyyahları Azerbaycan
Hakkında, Bakü 1974
_______, Nahcivan Araplardan Mongollaradek(VII-XII), Bakü 2005
_______, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü

1993
VELİYEV, Baharlı, Mehemmed Hesen, Azerbaycan (Fiziki-cografi,

etnogarafi ve iktisadi oçerik), Azerbaycan Nesriyat, Baki 1993
VELİYEV, Seyran., Kadimden Kadim Azerbaycanım, Azerbaycan Dövlet

VEZİROV, Yusif., Tarihî Coğrafî Ve İktisadî Azerbaycan, İstanbul 1340
WELLHAUSEN, Julius, İslâmın En Eski Tarihine Giriş, trç, Fikret Işıltan,

İstanbul 1960
YA‘KÛBÎ, Ahmed b. İshak b. Ca’fer (ö. 292/904) Târîhu’l-Ya‘kûbî, I-II,

Beyrut. ty.
YÂKÛT, Ebû Abdullah el-Hamevî (ö. 636/1229), Mu’cemü’l-büldân, I-V,

Beyrut ty.
YANOVSKİ, M. “Kafkazskaya Albania”, M.N. P, Sang-Petesburg 1905,
YEREMYAN, S.T., Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv, Moskova 1958,
YILDIZ, Hakkı Dursun., Abbâsîler, DİA, İstanbul, 1988,I, 31-48
YİĞİT, İsmail., “Emevîler,” DİA, İstanbul 1995, XI, 87-108
YÜKSEL. Ahmet Turan., “Fütûhu’l-Büldân’a Göre Fetihlerden Sonraki

Faaliyetler”, Selcuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, sayı, IX,
Konya 2000
174
ZAMBAUR, E.V, “Fels”, İA, İstanbul 1993, IV, 539–540
ZEYNELOĞLU, Cihangir., Muhtasar Azerbaycan Tarihi, İstanbul 1924
________,Şirvanşahlar Yurdu, İstanbul 1931
ZILLÎOĞLU, Mehmet., Evliyâ Çelebi Seyâhetnâmesi,(çev. Zuhuri Danışman),

Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul, 1970, I-XV
ZORLU Cem, Abbasilere Yönelik Dini ve Siyasî İsyanlar, Ankara 2001
175

3209 Islami Donemde Shirvan Tarixi Chingiz Murselov 2007 181s

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3209 Islami Donemde Shirvan Tarixi Chingiz Murselov 2007 181s

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

İSLÂMÎ DÖNEMDE ŞİRVAN TARİHİ

Yüksek Lisans Tezi

İSLÂMÎ DÖNEMDE ŞİRVAN TARİHİ

Yüksek Lisans Tezi

Danışman: Doç. Dr. İSMAİL SAFA ÜSTÜN

Kuzey sınır toprakları ve Arran arazileri Sâsânî, Bizans ve Hazar orduları

İlk dönemlerde bugünkü Azerbaycan coğrafyasında Sâsânî ve Bizans

VII. asırda kuzey ve güney bölgelerine Bizans’ın siyasî baskıları artmıştır.

Bu çalışmamızda ağırlıkla Arapların hâkimiyetine girmesinden itibaren ilk 3

Azerbaycan tarihinin Hulafâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemleri

Birinci Bölüm’de Şirvan isim ve bölgesinin yerinin tespiti, coğrafi ve iklim

İkinci Bölüm’de İslam’dan önce kuzey Azerbaycan’a yapılan kavimler göçlü

Üçüncü Bölüm’de Şirvan’ın İslam’la tanışması üzerinde durduk. Fetihler

Dördüncü Bölüm’de İslam’ın tesirleri sonucunda bölge halkında görülen

Sonuç’ta araştırmamız hakkında genel bir değerlendirme yaparak, varılan

ADN Azerbaycan Devlet Neşriyatı

Tarih boyunca Azerbaycan büyük kültürlerin kesişme noktasında yer almış

Konumuzla alakalı zengin bilgileri Müslüman tarihçilerin eserlerinden bulmak

1.1.1. Umumî İslâm Tarihleri

a) Halîfe b. Hayyat’ın (ö.240/854) 1 “Tarih” adlı eseri: Eser en çok baş

b) Belâzürî’nin (Ahmed b. Yahya, ö.279/892), “Fütûhu’l-büldân’ 3 adlı

c) Ya’kûbî’nin (Ahmed b.Ebî Ya’kûb b.Ca’fer, ö.292/904) “Tarîhu-l

d) et-Taberî’nin (Ebû Ca’fer Muhammed b.Cerîr, ö. 310/922), Târîhü’l-

e) İbn A‘sem el-Kûfî’nin (ö.320/932’den sonra) Kitâbü’l-fütûh6 adlı eseri:

f) Mes‘ûdî’nin (Ebû’l-Hasan Ali b.Hüseyn ö.346/957), “Mürûcu’z-Zeheb”7

g) İbnü’l-Esîr’in (İzzuddin Ebû’l-Hasan Ali, ö.630/1232) el-Kâmil fi’t-târîh8

Başvurduğumuz kaynakların içerisinde İslam coğrafyacılarının eserlerinin özel

a) İbn Hurdâzbih’in (ö.309/912), “el-Mesâlik ve’l Memâlîk” 9 adlı eseri:

b) İstahrî’nin (ö.346/957), “el-Mesâlik ve’l Memâlîk” adlı eseri: İstahrî

c) İbn Havkal’ın (380/990), “Kitâbu Sûreti’l- Arz”12adlı eseri: İbn Havkal

d) Yâkût el-Hamevî’nin (ö.626/1226), “Mu’cemu’l- Buldân” 13 adlı eseri:

e) Hamidullah (İbn Ebû Ahmed) Müstevfî-i Kazvînî’nin (ö.751/1350)

2.1.1. Ermeni Kaynakları

Araştırmamızda Ermenice yazılmış tarih kaynaklarından şu eserlerden istifade

a) Favstosa “İstoriya Armenii,” 15,

b) Yeremyan “Politiceskaya İstoriya Albanii III-VII vv”16

c) Vardabet Gevond “İstoriya Halifov Gevonda Pisatelya VIII Veka”17.

Yukarıda isimlerini saydığımız eserlerin genel özellikleri, İslam ordularının

2.1.2. Gürcü Kaynakları

Gürcistan İslâm’dan önce ve sonraları Azerbaycan coğrafyasında yaşanmış tüm

2.1.3. Azeri Kaynakları

İslami dönem ve sonrası hakkında Azerbaycan’da yapılan araştırma sayısı

Eser, üç bölümden oluşmaktadır. İlk iki bölümü en kadim dönemden 91/710

Movses Kalankatlının “Alban Tarihi” kitabı başta Kafkasya’nın yerli halkı

Alban tarihçisi Movses Kalankatlı “Alban Tarihi” eseri Şirvan’ın coğrafi

2.1.4. Konu İle İlgili Diğer Araştırmalar.

a) V. Minorski’nin “A History of Sharvan And Derband” eseri: Şirvan ve

c) Barthold’un “Mesta Prikaspiyskih Oblastey v İstirii Muslumanskogo

e) Pahamov’un Qandijinskiy Kladı 1929 i Perelommy Moment Arabskoy

f) Aleksandr Pahamov’un “Monetı Azerbaydjana adlı eseri: Kafkasların

ŞİRVAN’IN COĞRAFÎ DURUMU

1.1. Şirvan İsmi

Azerbaycan coğrafyasındaki Şirvan bölgesinin etimolojisi hakkında farklı

1.1.1. Şirvan İsmi’nin Kökü

Azerbaycan ve diğer ülkeler birçok şehir ve kasaba isimlerini çevrelerindeki

Tarihçilerin çoğunluğu Şirvan kelimesinin etimolojisini incelerken muhtelif

1. Şirvan ismini Sarlar ve Şarlar kabile ismi ile ilişkilendirenler. Bu fikri

2. Şirvan isminin Türk kavminden geldiğini söyleyenler. 38 Bunlar Şirvan

3. Enûşirevân (531–579) isminin kısaltılmış hali olduğunu iddia edenler:

4. Şirler (aslan) yurdu: Alban tarihçisi Kalankatuklı Şirvan coğrafyasında

1.1.2. Coğrafi Bölge Adı Olarak Şirvan

Çünkü I. Kisra Enûşirevân Derbend’i yaptırdıktan (onardıktan) sonra ismini

Sonuç olarak, ilk dönem Ermeni, Gürcü ve Azeri kaynaklarına baktığımızda