Professional Documents
Culture Documents
Redaktor
Dr. Xhevat Syla
KËNGË
TË KRESHNIKËVE
Antologji
Përgatiti
Dr. ZYMER NEZIRI
SHTËPIA BOTUESE
LIBRI SHKOLLOR
Prishtinë, 2009
Ballina
Bajram Bardhi, pik. akademik
PARATHËNIE
Zihni Sako
Qemal Haxhihasani
__________
* Hyrja e autorëve Z. Sako e Q. Haxhihasani është version i
shkurtër, kurse versioni i plotë është në vëllimin Folklori Shqiptar, II,
Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve), vëllimi i parë, Instituti i
Folklorit, Tiranë, 1966.
1
FUQIJA E MUJIT
__________
3
Thuhet kështu në Curraj për me diftue masën e largsis a të naltsis të
krahasueme me gjatsi të konopit, qi vlen për ngarkicë
2
FUQIJA E HALILIT
__________
1
gjuetar, gjahtar.
- Gjallë me dorë dhiët me m’i xanë,
100 kush të m’i prishn kryët ia shkurtoi. –
Pasëkan dalë nër zaje të mëdhaë,
pasëka hapë treqind gjoëtarë,
pasëka shtië treqind zagarë,
gjallë me dorë dhiët i kanë xanë.
105 Shum dyzen qaty kanë baë!
Se në Jutbinë u pasëkan dalë,
pasëka ndië ajo zana e madhe,
fillë te Muji pasëka shkuë:
- Pashë nji zot qi të kaë dhanë,
110 trië dhiët, Mujo, mos na i prish,
se të tanë krushqit po t’i njallim
edhe nusen po iau napim,
me i hukatë krushqt po i hukasim. –
Të tanë krushqit në kambë janë çuë,
115 edhe nusen iau kanë dhanë,
shum dyzenin e kanë baë.
Sa në Jutbinë por pasëkan dalë,
kaë qitë Muja e u kaë thanë:
- Po ju, krushq, ku jeni kanë? -
120 - Na kaë kapë ‘i gjum i randë. -
Se ç’kaë qitë Muj e kaë baëm
e dhiët zanaët u kaë dhanë.
Oh këto punë por janë prei robit
ndihmën paçim na prei zotit!2
__________
2
Krs. Hyll. Drit. 1924, f. 40 e 414; VK II f. 1; VK IV f. 173; PECAN
f. 23 e 146; KPL f. 131.
5
MUJI E ZANA ZULLUMÇARE
(Shtupeq i Vogël, Rugovë)
__________
1
Kish ose keshe – gjoja, athua
Ç’e zezë dita n’trup tan koka ba!
Kullën shkret, o vlla, ti me na lanë,
100 Halil Agën vetëm e ke lanë,
nuk i vyn-o ktij i gjallë me kanë,
vên katilat, vlla, t’tina s’i lanë.
Të dy bashk-o Mujën e kanë marrë,
po ma lajnë e teshat po ja nrrojnë,
105 mirë po i shtrojnë edhe ma mirë p’e mlojnë.
Ah m’e pa, bre, çudën çka m’ish kanë –
shum ditë Muja n’at vên ki’ pa nêjë.
E vraftë zoti Zejlanin ç’po ban,
shkoi të krali – çikën ja ka dhanë,
110 dy javë vadën dejuzi p’e dán.
Shih çka bâjke Zejlan Kapetani,
o, të shpija ardhun kâka kanë,
zu për darsëm gati me u ba,
po m’i thirrke miqt-o kah i ka,
115 ka nxanë letrën, medet, p’e maron,
me m’ja çue Dezder Agë Osmanit,
pobratin ai qatâ e ka pasë,
i bân selam: - N’darsëm ti me m’ardhë,
e m’e marrë tha, Ali Bajraktarin,
120 me tânë shokt-o n’darsëm ki me m’ardhë!
Ni tatari letrën ja ka dhanë.
Ai tatari letrën e ka marrë,
kcei granicën, kâke dalë n’at anë;
n’Fusha t’Gjana, more, kur ka dalë,
125 tridhetë agët-o n’at vên po m’i gjân,
me ta ish ai Dezder Agë Osmani.
- Mirë se u gjâj! tatari po u thotë.
Cili âsht ktu Dezder Agë Osmani?
kam do letra plakit me ja dhanë.
130 Medet, letrën plaki ja ka marrë,
mejherë nisi të shkretën p’e knon.
Tu selami i Zejlanit kur shkon,
sa fort plaki n’gaz-o qi po késh.
Iu afrue Ali Bajraktari.
135 - O mixhok, Dizdarit po m’i thotë,
qikjo letër, bre mixhë kah t’ka ardhë?
Me sevda, bre, ketë letër p’e knon.
- Ma ka çue Zejlan Kapetani,
paska ’i nuse qaj për me e marrë.
140 Pobratim, jaran fort unë e kam;
m’ka thirrë n’darsëm me t’tanë ju, jau ban.
Ki me ardhë ti, Ali Bajraktari!
- Ku p’e marrke? Lum mixha, p’e dvét.
- O p’e marrke tu Krali n’Zadran.
145 Fort Alija idhnue kâka kanë:
- Mos thuej plak, bash goja ty t’u thaftë!
Nuk muj n’darsëm për zoten me ardhë.
Po qat çikë, tha, Muja e ka nxanë,
nanë varre t’râna për tâ i ka marrë,
150 zoti e din-o Muja nuk po pshton.
Jo, unë s’vi, në darsëm, i kish thanë,
gruen e Muj’s për hajr kuj nuk ja bâj.
Iu drodh plaki t’madhe p’e qorton:
- Ti qi munesh n’darsëm mos me ardhë
155 me bâ shpirti Mujës për me i dalë,
bashkexhi ty na kena me t’dhanë,
kurrë nër shokë ti ma nuk ki me kânë.
Kur t’kapë zori, «po» duhet me thanë.
Ashtu u ba, bre, kysmeti po thotë.
160 Gjithsecili n’shpi të vet janë shkue.
Ditë mas dite vadja kâka ardhë,
tridhetë shok-o plaki po i tubon,
me ta shkojke Ali Bajraktari.
Kanë marrë rrugën, tfillue kâkan kanë,
165 përskej dyerve t’Muj’s udha u qillon.
Tek po vetke Ali Bajraktari:
- T’lutna mixhë tha, Dizdar Agë Osmani,
me m’dhanë izë të Muja për me hi!
Fort i smutë, bre i shkreti qi âsht,
170 due hallall Mujës me ja ba;
zoti e din të gjallë mâ a e gjâj.
- Hajt shko bir, Ali-o, po ja bân.
Dhe Alija n’oborr kâka hi,
e n’podrum ai atin e ka lidhë,
175 përpjetë shkallve të Muja â’ ngjitë,
çeli derën, mrêna hi â’ kanë.
N’kokërr t’shpinës Muja ratë ish kânë,
fort i smut-o Muja po qillon,
bash si lula qehra iu ka bâ,
180 vesh e m’vesh musteqet i kanë ra.
Iu afrue Ali Bajraktari.
- Baca Mujë, bre! Nisi po ma thrret.
S’â’ mymçim-o kllapën me ja nxerrë.
Përskej tina ugjë ai kâka kanë,
185 bash si thmija nisi e po kan,
bash me lotë ujë Mujin e ka bâ.
Medet lot-o kllapën ja kanë nxerrë.
At’herë Muja dy sytë i ka çelë.
- Ah, çka ki bre, Ali, po m’i thotë,
190 gjithë ketë vaj ti çka je tuj e bâ,
a Dizdari noj sên t’ka idhnue?
Ren ka nxanë Alija me i kallxue.
- Hajt mas tina, shko! i paska thanë.
Qyr, Alia përdere â’ dalë,
195 bash si plakë, tu kajtë, ai dalë â’ kanë.
Nana e Mujës n’oborr po qillon,
i duel para Ali Bajraktarit.
- Çka ki bir, Ali, ti qi po kán?
Ah, ka zanë ai hallës po i kallxon.
200 Ngo bre bir, Alio, i ka thanë,
shumë selam Dizdarit-o t’m’i bâjsh:
«Nana e Mujës, thuej, mue m’ka thanë,
ma mirë Muja, për zotin, ka bâ.
N’koftë i gjallë, tha, Bylykbashe Muja,
205 para teje n’Zadran ka me dalë,
nuk ki nusen kurrë ti me ja marrë!»
Qashtu nana Alisë i ka thanë.
O, qefue djali kâka kanë,
(i)hipi atit, rrugën e ka marrë
210 edhe e zuni Dizdar Agë Osmanin;
ish kanë kafe Dizdari tuj pi.
- O, t’baftë mirë, lum mixha! i ka thanë.
- T’gjet’ e mira, hajde! Po ja bân.
Për Mujë qênin, Ali, çka m’kallxon?
215 - Mos u gut, lum mixha, po ja bân,
nana e Mujës ty selam t’ka bâ,
pa t’kallxue, plak, qare nuk kam:
«Má mirë Muja bash sot qi ka bâ,
n’koftë i gjallë tha, Bylykbashe Muja,
220 para jush n’Zadran ai ka me dalë,
nuk ki nusen atij me ja marrë».
O, plak zeza tutë fort kâka kanë,
si e pat dorën n’gastare t’rakisë,
pej idhnimit kërsh-o e ka bâ.
225 Çka po bâjke Ali Bajraktari –
si e pat at bajrakin në dorë,
copa grima për toke p’e bân.
- Hajt, udhamrapsht, plak! i kishte thanë,
n’dyjêt unë me ty nuk muj me ardhë.
230 N’kosha i gjallë me Mujin për me kanë,
N’Zadran neve, ti, qi na gjân!
Pra qi n’mujsha, plak, unë ty me t’nxanë,
adalet nuk e lâ për pa t’bâ.
Edhe kthye teprapa Alia ish kanë.
235 drejt të Muja n’kulla apet po shkon;
mâ mirë Muja pak sa qi kish bâ.
- Çka u ktheve, kopil? i kish thanë.
(I) kallxoi fjal’t me plakin si i ka bâ.
Vetlla n’gaz-o Mujës po m’i shikon,
240 motrës ’vet Ajkunës zâ po i ban:
- O, do bez, moj, ni ditë ta kam dhanë,
bjerja bacit varrët t’mi shtërngojsh!
S’lanë kopilat dergjë rahat me bâ.
Sot bacloki n’Zadran don me dalë.
245 U çue motra, bezin po ja çon,
e mirë varrët Mujës ja shtërngon.
- Nimo zot, Muja u çojke n’kamë,
shpatë e muzdrak në dorë i ka marrë,
n’shpinë po i raka gjokit të mejdanit,
250 për Zadran ai rrugën e kanë marrë,
dhe ashtu bâjke Ali Bajraktari,
përmas tina djali mirë po i shkon.
Dy kreshnikët n’Zadran kâkan dalë,
(thonë aksham, bre burra, kâka kanë).
255 Tu ni kafe Muja kur po shkon.
- A bân, burrë, tha, mrêna me na lanë?
jabanxhi, tha une ktu qi jam.
- Hiç nuk mundem, budalla i kish thanë.
- A s’p’e din, mor bir, ti se kush jam?
260 Çile derën, budallë mos u bân!
- Hajde, hajde, tuxhar, i kish thanë.
At’herë Muja mrêna hi â’kanë.
- Du raki, bre bir, tha, shum me m’dhanë.
Nisi Muja raki-o tuj pi,
265 gjithë po vijshin varrët tu’iu nxe,
po vjen trupi qejfli tu’iu bâ.
- Ore Ali,dikur Muja i ka thanë,
shtatë kralija me mret ktu me kânë,
ta dhash besën nusen s’kanë m’e marrë!
270 Ashtu thonë, sabah kur kâka bâ,
â’dalë krali zjermin e ka kallë,
pret Zejlanin, qat ditë kish m’i ardhë,
at ditë vike nusen për m’e marrë.
Fjal’t s’vonuan, krushqit kâkan ardhë.
275 T’parat kafe krushqve jau kanë dhanë.
At’herë Muja te gjogi po shkon.
- Ah, bre gjog, dalldyshe, i ka thanë,
ni hingllimë të vogël ti ta bâjsh,
qato kafe n’fyt-o me më jau zanë,
280 de ta dinë na t’dy qi jemi ardhë.
Edhe gjogi hingllim’n e ka marrë.
Burra e gra t’Zadranit çka janë kanë,
shkojnë tu krali. – O kral, i kanë thanë,
jepja Mujës çikën! po ja bâjnë.
285 Ngoja gjogit hingllimën qi e bân!
S’e la dreqi Dizdarin pa folë:
- Shkoni n’shpi! atyne u ka thanë.
Ani shka Muja ktu në koftë ardhë!
Fort i smutë, besa, Muja qi âsht,
290 mos u tutni pej t’deknit, kish thanë,
kurgja s’ka, bre, Muja çka na bân.
Për s’dyt Muja te gjogi po shkon:
- Pak ma t’madhe hingllimën m’e marrë
me kamë t’djathtë ti tokës me i ra,
295 edhe xhamat kërsh ti me m’i ba!
Gjogi i shkretë piskamën fort p’e lshon,
me kamë t’djathtë ai tokës kur p’i mshon,
edhe xhamat nisen kërrsh, me u ba.
Femna, mashkuj e thmijë çka janë kanë,
300 o, për s’dyti tu krali po shkojnë:
- Mushu mên, kral zeza! i kanë thanë.
Jepja çikën, budallë mos u ban!
na shkatrroj krejt shpijat, i kanë thanë.
Mos desh Mujës çikën me ja dhanë,
305 meniherë me neve luftë do t’bâjsh.
O, kral zeza tu çika po shkon.
- Oj Dylbere, po, e eme bijë,
çou, pash babën, gati për m’u ba,
vishu mirë, lum bija, i ka thanë,
310 se pej meje burr t’mirë ki me marrë.
Kam ni Muja, oj bijë, smutë qi â’,
(‘i)pite t’mirë ti Mujës t’ja marojsh,
çoja bukën vetë, i paska thanë.
Shumë selam, pra, Mujës me i bâ,
315 se n’Zadran ai luftën mos m’e kallë.
O, Dylberja çue kâka kanë,
vesh e mathë sa mirë qi ish kanë,
o, mitanat, fistanin p’e vesh,
mashallah, laramajkë krejt â’ bâ,
320 (‘i) pite t’mirë në tepsi p’e maron,
dhe tepsinë n’kry po ma vnon,
trup çarshis-o viranja po shkon,
thu argat’ve bukë n’arë â’ka u çon.
Ani drejt të Muja qi po shkon,
325 - Mirë se t’gjeta, kreshnik, i ka thanë.
- Mirë se erdhe, Dylbere, ja bân.
- Merr pak bukë, lum Muja, për me ngranë!
E n’qat bukë paj Muja paska ngranë.
Dikur nisi çika po i kallxon:
330 - Shumë selam, tha, krali ty t’ka bâ,
luftë n’Zadran, bre, ti sot mos me bâ.
- Ngo, moj çikë ti, Muja i ki’ pa thanë,
nusja jeme a e di kur ki me kanë –
kur të dalin n’Klysyr-o të Zezë,
335 kur të nxerri me të zezën shpatë,
kur ta pres unë Zejlan Kapetanin,
kur ta nxâ unë Dizdar Agë Osmanin.
Hajt t’u krali, lum bija, i ka thanë,
‘i besë t’zotit Muja ta ka dhanë:
340 n’lug t’Zadranit luftë unë s’kam me ba!
Asht nisë çika, të krali po shkon,
e rên fjalët babës ja kallxon.
At’herë n’kerr viranën e kanë shti,
treqin krushqi rrugën e kanë marrë,
345 as nuk knojshin, veç dihen, janë gjallë.
Haj medet, bre, rrugën e kanë marrë!
Skej klysyrës krushqit kur janë dalë,
qatherë Muja, - Ali i paska thanë,
hajde t’shkojmë mas krushqve, po ja bân.
350 T’dy kreshnikët rrugën e kanë marrë.
Skej klysyre Muja kur â’ dalë,
krushqit n’gjysë, tha, ungjun kâkan kanë.
- O ku je gjog, dalldyshë, i kish thanë,
ni hingllimë ma t’madhe ti ta bâjsh,
355 këtyne lugjev’ ushtima t’u shkon,
de ta din-o mrapa qi na kanë.
Gjogi i shkretë hingllimën-o p’e bân.
Kish çilë vesh’t, bre, Muja kur p’e nalë,
po ma thrret at Zejlan Kapetanin:
360 - Ngul kadale, Dizdar Agë Osmani,
pritum pak, or, mixhë! i kishte thanë.
Prite t’deknin mrapa â tu’ t’ardhë!
Treqin krushqi brimën kur p’e ngojnë,
tanë, treqin-o ikën e kanë marrë.
365 Veç Zejlani, trim azgan ish kânë,
vetë te kerri, te nusja âsht nalë.
Fjal’t s’vonuen, e Muja kâka ardhë!
- Ku je bir, Zejlan, i ki’ pa’ thanë,
t’kuj ti nuse ke deshten m’e marrë,
370 po a e ke dijtë ti, bre, gjallë unë qi jam?
Besa shkau fort ish kânë azgan.
- Ta dhash vetë, or Mujë, i kishte thanë,
masi mue vetëm ti m’ke nxanë.
Veç ni punë, lum Muja, po e bâjmë,
375 ani, sall na t’dy tash do t’luftojmë.
Cili t’mujmë na shokin për m’e pre,
ja paft hajrin, nusen le ta merr.
Qashtu metë at’here kâka kanë,
sall ata të dy luftë për me bâ.
380 - A po ikë, o bir, i kishte thanë?
Atëherë Muja ikën e ka marrë.
Iu vu mrapa Zejlan Kapetani,
kërkun ngat s’mujke me iu avitë
me myzdrak Zejlani n’tâ ka qitë.
385 Gjogi i Mujës në vên kâka nalë,
ngojke ushtimën muzdrakin kah shkon,
bash si lepur palue kâka kanë,
bash skej tina muzdraki ka ra.
U kthye Muja shkaun po ma njek,
390 kërkun ngat ai hiç s’un po i bjen.
Me muzdrak-o Muja kur po qet,
qashtu ati i tij, i mirë ish kanë,
edhe ai, bre, toke ish kanë ra,
përskej tina muzdraki ka ra.
395 Të dy gjogat kthye tek i kanë,
dy shoshojt yrysh, po i kanë marrë,
kqyr me shpata shoshojt i kanë sjellë.
Orat qift të dy na i kanë pasë,
të dy shpatat ngatrrue kâkan kanë,
400 ka dy copash shpatat kâkan ba.
Ngata-ngat gjogat i kan afrue,
dorë për dore n’to, bre kâkan rrokë,
e prej gjogave në tokë kâkan ra,
si çobat, medet, kâkan kapë.
405 I fuqishëm Zejlani ish kanë
e sa herë ai Mujën p’e shtërngon,
ka i gojë gjak, bre, Muja po ma qet;
ah, i smutë i shkreti ishte kanë.
- O, dridh Mujë, dejuz! i kishte thanë.
410 Besa Muja azgani i ka dhanë
po pej vênit lue nuk e ka.
O, mau, Mujë dejuzi, po ja bân.
T’parën herë ai Mujin e ka dredhë,
n’kokërr t’shpinës Mujin po ma qet,
415 me dy shkelmat përsipri po i bjen,
don me e çue te shpata, me e pre.
Kur e pake Ali Bajraktari,
ah, tha, vrap ai çue kâka kanë,
shkoi të Muja diçka i ka thanë.
420 - A din besën qi ma ki pasë dhanë2
- Largou, djalë! Muja i ki’ pasë thanë.
Besa e fortë at’herë kâka kanë.
U idhnue Ali Bajraktari,
- Hajt, Mujë, hajt, i mjeri ti, ia bân,
425 a p’e sheh ti çka po don me t’bâ?
Po don kryet ai ty me ta marrë.
Hiqu besës ’tina, me tâ besë nuk ka;
kryet ja marrim, pej shpije po shkojmë.
N’maje t’gishtav’ Alia â’ çue,
430 i lumtë dora, me shpatë i ka mshue,
qata krye mirë ja ka rrefshue,
e pa shpirt Zejlanin e kanë lanë.
Muerën bjeshkën ata p’e kërkojnë,
lypshin krushqit, boll shumë paskan nxanë,
435 e boll shumë pa krye i kanë lanë.
Kun’ Dizdarin, plakin, s’un p’e gjâjnë.
Ah, pej shpije rrugën e kanë marrë,
si â’ ma mirë ata në shpi po shkojnë.
Ja paftë hajrin, nusen e kanë marrë,
440 o, pa luftë, bre trimi nuk asht metë!
Kshtu e kam ditë e qishtu e kam knue,
bash mirë zani-o s’um ka punue,
prej vetëveti nuk di me marue.
Hallall banma se u kam shurdhue!
__________
2
Flet Zejlan Kapetani, i cili kur e sheh se Alia Bajraktari afrohet te
Muja ia përkujton besën Mujës. Këngëtari ka lëshuar një varg.
7
MUJI DHE HALILI
__________
2
Mosha;
,,Faqe-bardhë, more shokë, ju kjoshi,
,,Se mirë hallin po m’a dik’i,3 burra!
,,Manà paret s’m’u kan dhimët me i dhânun!
65 ,,Manà, darsmat s’m’u kan dhimët me i bâmun!
,,Ju t’pa-vllazën, shokë, s’kini qillue:
,,Kuj po i dhimen darsmat për vllá t’vet?
,,Ky edhe s’âsht, or burra, cub flligshtísh,
,,Mirë e njihni, se â dají trimnísh.
70 ,,Qi për n’dashtë me m’prû marren te shpija,
,,He ktij Zoti i shkimët hisen e diellit!
,,E n’pastë menden me na koritë fisin,
,,Gjujma, rê, qetash me kokërr rrfeje!
,,Zirma, tokë, përjashta n’natë të vorrit!
75 ,,At bé m’Zotin djali por ká bâ:
,, - Kah kam vllá e kah kam motër,
,, - Deksha para, n’u martosha!
,, - Se gjith grát e krahinës, ku janë,
,, - Se gjith vashat e Jutbinës, ku janë,
80 ,, - Bash si motra qi po m’duken.
,, - Dheu m’ka mlue, e fat s’i qita vedit,
,, - Po s’e mora Tanushën e krajlit. –
,, - E un Tanushën vetë e ko’ pá.
,, - Kúr kém pasë besë me krajli:
85 ,, - Gjâ mâ t’mirë s’shef njeri nën ket diell!
,, - Vetulla e saj ndrejt si fiskaja;
,, - Shteku i ballit, si shteku i malit,
,, - Kur merr hâna me pranue;4
,, - Syni i saj, si kokrra e qershis;
90 ,, - E ka qërpikun, si krahi i dallndyshës;
,, - Ftyra e saj, si kuqet molla n’degë;
,, - Hunda ndrejt, si kalêmi i Tushës;
,, - Goja e vogël, si lula qi shpërthen;
,, - Dhâmët e bardhë, si gurzit e lumit,
__________
3
Ditkeni.
4
Me përendue
95 ,, - Fill mbas shiut kúr po i shndritë dielli,
,, - Qafa e saj, si qafa e pllumbit:
,, - Shtati i saj, si ‘i shtat çetinet;
,, - Misht e dorës, porsi rrêmi i shemshirit.
At-herë djali mâ s’â pritë pa folë:
100 Dorën gojës Muji i a ká vndue,
Aq mâ tepër djali â pezmatue:
,,Prapou, Mujë, se m’ká ardhë dita e dekës!
,,Rend me rend, Mujo, po flasim!,,
Ka britë t’madhe plaku Basho Jana;
105 S’e kam lânë, or shokë, për mik, pse s’gjeta.
,,S’e kam lânë për pare, pse nuk pata;
,,S’e kam lânë për vashë, pse nu’ mund hasa,
,,Veç s’kam dashtë vetë m’u martue!”
,,Pa ndigjo, more ti djalë!
110 - Ka folë plaku Osman Aga -
,,Ditë e madhe nesër ka qillue;
,,Tridhetë agë kan me u bashkue;
,,Tridhetë vasha t’i kan prû.
,,Njat mâ t’mirën ké me e zgjedhë,
115 ,,Tridhetë agë për hajr t’a bâjmë!,,
S’p’e lên djali plakun mâ me folë:
- Zoti u vraftë, more agët e Jutbinës!
- Po ku â ndie n’mjet tokës e t’qiellës,
- Se muer vllau motrën e vet?
120 - Qi tânë bijat e krahinës, ku janë,
- Tânë si motra qi po m’duken.
- Nji bé t’madhe qi kam bâ,
- Nji bé t’madhe n’êmën t’Zotit,
- Njatij t’Lumit, qi vrân e kthiell,
125 - Rendon tokë e rendon qiell,
- Qi, ja martohem me gúr e dhé,
- Ja e kam marrë Tanushën e krajlit.
- E a ndigjuet, ju agët e Jutbinës:
- Ndêja kuk, si natën e vorrit,
130 - E n’krahinë cok s’u martova!
__________
5
Me u martue
6
Banesa
Mirë po i flet nâna e motnueme:
165 “Po ti ç’bâne, more bír,
“Gjokun djalit qi s’i a dhae?
“Rrezik djali me bâ me e pasë,
“E n’krajlí gjâ me t’a gjetë,
“Sá t’jésh gjallë djalit i a kujton!,,
170 Sa shpejt Muji kênka dredhë!
“Ndal, Halil!,, - djalit i ká thânë;
Gjokun e vet Muji i a ká dhânë:
E ‘i msim t’mirë qi i a ká dhânë:
“Udha e mbarë të kjoftë tash, more vllá!
175 “N’megje t’krajlíve kur t’bâjsh për me dalë;
“Kurrkund kryet gjogut mos me i a ndalë;
“Gjogu t’çon te Vuk-e Harambashi;
“Probatin Vukën vetë e kam pasë:
“Falë me shndet Muji, thuej t’ká çue;
180 “Për nji punë, ti vlláth, sot me m’ndimue,
“Me m’ndimue me grosh e me shpatë,
“Me m’ndimue Tanushën për me e marrë!,,
At-herë djali i ká kcye gjogut n’shpinë;
“T’mirë u pashim!,, - Mujit i ká thânë;
185 Ká marrë dromin për krajlí,
Dý herë djalin kurrkush s’e ká pá.
Kalojnë male e kalojnë lugje,
Kalojnë breshtë e kalojnë ashtë,
Kalojnë dit e kalojnë net,
190 N’rob të Zotit kurrkund s’hasin.
Po thotë dielli: â ndorja e ême!
Ká thânë hâna: â ndorja e ême!
Kan thánë orët: â ndorja e jonë.
Zot! A flet dhija në mal?
195 Paska folë dhija në mal!
Ça ká qitun e ká thânë?
“Sa t’bâjë dritë ka ndoren dielli,
“T’errmën natë, ká ndoren hâna,
“Armët e brêzit i a rue zâna!,,
__________
7
Ndigjo;
8
Këndej
“T’kam ruejtë natën, t’kam ruejtë ditën;
“M’ké pasë hije për mbas trupit.
235 “Aty Vukën ti s’e gjê’;
“Aj kah mot â dyndë krajlijet;
“Por avitu ‘i herë prej mejet!
“A p’e shef qat lumë te gjânë?
“Atje i thonë “Te-Lumi-i-Tunës,,.9
240 “Ndale synin n’at breg lumit!
“Merr teposhtën der’tu hijet!
“A po i shef do çadra t’bardha?
“N’mjedis t’tyne ‘i shatorr t’kuq?
“Frênin gjokut mos m’i a ndalë,
245 ,,Fíll t’ka çue te e bija e krajlit!,,
Ora â shdukë e hupë në mal;
Djali â shdukë e ra në fushë;
A’ varë dielli me pranue;
Qat-herë dita m’konka errë.
250 Lum për ty, o i lumi Zot,
Ké falë ditën me pûnue,
Ké falë natën me pushue!
“Ça ka hâna, qi s’po del?,,
Kan pëvetë bylbylat malit.
255 “Pritni pak, more zo’jt e malit!
“Ju me kndue, tjetër punë s’keni;
“Hâna sande ká ndollë xânë,
“Ká nji ndore me përcjellë!,,
Ka përgjegjë dhija në shkam.
260 Qatë-herë sa kish’ rá n’ breg t’lumit;
__________
9
Mjaft e solla me të pvetuna diftuesin e kësajë rapsodije – nji plak
prej Currajsh, nji farë Mirash Gjonit – me më kallxue, se kah vijte ky
lum, por kot; pse, si për Kotorret e reja, Dumlikë etj. ksi êmnash
topografikë, më thotë: «Kshtu e dijmë prej të parësh, se â kânë lum
n’krajli kohës s’Mujit, andej kah fushat e Bosnjes.» Kso doret më
përzite i ilirasi i shkretë, qi s’kishte tjetër gjurmë të kulturës moderne
në trup të vet jashtë kmishet e pushket, kohën e dyndjeve të vllaznive
ilirjanë me përhapjen e Slavve e të Turqve;
Ká lidhë gjokun mbrendë n’nji imshtë,10
Imshta ishte tânë ahishtë,
Vetë shatorret n’ për muzg t’natës po i lypë,
Kur ká mrrijtë te çadra e kuqe,
265 Qat-herë djali por ká ngulë,
Ka xânë vend përmbas nji lisit;
Rrâjët e lisit shpërdá n’lumë.
Sa fort djali po mërzitet,
Ça ká qitun e ká thânë?
270 “Po si s’erdh kurr kjo mjesnatë!,,
Kúr ká falë Zotyn mjesnatën,
Sa urtisht djali qi p’e msŷn!
M’a ka xjerrë thikën mâ t’preftën,
Kâmba-doras âsht avitë,
275 Edhé e pritka nji copë shatorr.
Ka bâ dorë mbrendë me shtî,
Aty djali ka gabue,
Se aty dora ndeshë n’ball t’njerit;
Njeri ishte e bija e krajlit.
280 Ka lshue vasha nji brimë t’keqe
Edhé ndêjë a çue prej trêmet.
Treqind çika p’r ‘i fjalë jânë mbledhë:
“Ç’kje kjo brimë?,, - Tanushës po i thonë –
“Qi kso vigme kurr s’ké bâ?,,
285 Sa butë vasha u ká përgjegjun çikavet!
“Shkoni e bini, mori shoqe!
“Si lugat dishka m’u shtî,
“E prej trêmet gjumi m’duel!,,
Me ‘i herë çikat kênkan shkepë;
290 Me ‘i herë vasha â ulë me rá,
E ‘i unazë n’tokë rrotullohet:
Shpejt e çon Tanusha toket.
Kúr ka pá ftyrën e djalit:
- Po ket ftyrë, Zot, ku e kam pá,
__________
10
Pýll me lisa të vogjël.
295 - Qi po m’giet 11 me t’Halilit?!”
Tjetër djali s’âsht durue:
,,Zoti t’vraftë! – Tanushës po i thotë: -
Po a jé nieri qi ké besë?”
- T’thashin krahët, more djalë i rí!
300 - Se fort féll qi paske hî,
- Treqind shpirtna n’trup me i pasë,
- Kurrnjâ drita s’t’a ká xânë.
- Hajde mbrendë, kopil! – po i thotë:
- Se ja desim t’dy për nji herë,
305 - Ja kém pshtue t’dy për nji herë.
Sa mirë djali nuk po ngutet!
,,Ndal nji herë!” – çikës i ká thânë.
E t’m’ka xjerrë shpatën prej millit;
Ka xânë pritën n’shtek t’shatorrit;
310 Ka lshue synin rreth oborrit;
Rob i gjallë asajt nuk shifet;
At-herë djali mrendë ká hî.
E ka marrë vasha për doret,
Shpejt e shpejt te ‘i odë i prîn.
315 Oda ishte mbushë me pajë.
Tu’i kan zgiedhë ‘i parë petka ma t’mirat,
T’gjith ngrî n’ari si ko’kan kânë,
E Halilit para i a ká shtrue:
,,Çou, Halil, shpejto m’u veshë!
320 ,,Se me t’xânë drita qyshë jé,
,,T’dyvet krajli veç na pret!”
Krejt si çikë djali po dán.
Ka nisë drita me lbardhë terrin:
Mârrtas dielli kênka çue.
325 Zot, ç’po bâjnë çikat e krajlit,
Qi kaq heret kênkan çue?
Po ngarkojnë lesh sa kû munden,
Për me rá deri n’at lumë:
__________
11
Po më duket e ngjáshme ...
Po shpërdahen gurve t’lumit,
330 Gurve t’lumit, kah po lajnë,
Herë po lajnë herë po këndojnë.
Del Tanusha n’at breg lumit
Vetë e dyta gisht për gisht;
Vênd po xân te gurt e lumit
335 Kan qitë çikat e e kan pvetë:
,,Amanet, mori e bukra e dheut,
,,Po kjo vashë n’dorë qysh t’ka rá,
,,Qi né pahin krejt na paska marrë?!
,,Syni i saj, si syni i zânës;
340 ,,Balli i saj, si balli i hânës;
,,Shtati i saj, porsi hala n’bjeshkë:
,,Kurrkund shoqen nën ket diell s’e paska!”
- Zoti u vraftë, mori treqind çika!
- Gjâ e pa shoqe s’âsht n’ket jetë.
345 - Fukaré, e mjera ka qillue;
- E ka xânë pasha i Dumlikës,
- Por kjo pajë s’ka ku me marrë:
- Baba dekë e kalbë nën dhé,
- Nâna mbetë rrugash mbi dhé,
350 - I a ka msy kullën tatës krajl,
- A s’â send ndo ‘i pare me i a falë.
- Por ju lani, u pastë Tanusha,
- Lani lesh e mos u tallni! -
Askurrnja mâ s’po e pëvetë,
355 Por po lajnë lesh gurve t’lumit,
Kush po lán e kush po kján prej dhimet.
* *
*
Lum për tý, o i lumi Zot,
Se ç’do t’bâjnë krajlica n’at Kotorr?
‘I ândërr t’vshtir e paska pa:
360 Páka n’ândërr nji tufë berresh,
- Tufa ishte treqind delesh -
N’mjedis t’tufës nji uk të zí:
Uk i zí si ‘i dash galan.
Trêmshem grûeja konka çue!
365 Fíll tu krâjli konka shkue:
,,Çou, bre krajl, tý Zoti t’vraftë!
,,Se nji çikë Zoti t’ka falë,
,,Tjetër djalë n’votër nuk ké,
,,E qe ‘i motmot me sy nuk e ké pá.
370 ,,Hypi gjokut, kû t’jét mâ i shpejti,
,,Se ‘i andër t’vshtirë sonte kam pá...,,
- Hajre kjoftë! – i britka krajli.
,,Se ishte çue nji uk Jutbinet,”
,,E treqind çikat i kish përdá”
375 Me ‘i herë krajli âsht mërthye;
Mirë e shtërngon dorín e mejdanit;
Mirë shtërngohet me hekurat e shtatit;
Ká marrë rrugën, qi çon te bregu i Tunës.
Treqind çika qi po i njehë,
380 Nji mâ tepër qi po i del,
Ajo mâ e bukura qi m’ishte ndër shoqe.
,,Oj Tanushë, lum baba!” i ka thânë:
,,Po kjo çikë n’dorë kah t’ká rá,
,,Qi n’dynjé shoqen s’e paska!?”
385 - Fukaré, e ngrata ka qillue,
- Tata dekë, e nâna mbetë rrugash,
- E ká xânë Pasha i Dulmikës.
- E pá pajë, qyqja ká ndodhë,
- Fíll ká ardhë e ká msy tý,
390 - A s’â send ndo ‘i pare me i a falë! -
Sá mirë krajli âsht pshtjellue:
,,Tash po nisna për Kotorre t’reja,
,,Ti me vedi çikën ké me e marrë!”
Ka dhânë êmër krajli me bujrí,
395 Treqind çikat me u shtërngue!
Shpejt meqaret i kan ngarkue;
Për Kotorr tek janë fillue;
Asht Tanusha n’t’mramin rresht
__________
14
Nji kafshatë bukë.
15
Ështe sjellë me tê.
16
Të të parëve.
“E kshtu drita e mbrame m’paska ardhun-ó!
“Dielli xânë e majet xânë!
“Ku e lát ndoren, more diell?
“Ku e ké ndoren, mori zânë?
610 “P’a kjo â besa, qi m’patët dhânë?
“A po m’gjegjesh, more diell?
“Pásh njat dritë, qi t’flakron n’báll,
“Amanet t’a paça lânë,
“Amanet për t’mramën herë!
615 “Kërkoe bjeshkën krep e m’krep!
“Kërkoi mrizet gjithku janë!
“Ndezi ashtat anë e m’anë!
“Zirjau gjumin orve n’mal!
“Zânës s’madhe falë me shndet!
620 “Thuej: Halili qetash mbet!
Ka flurue nji zog prej malit;
U ndal zogu n’degë të nji ahit:
,,Amanet, more zogu i malit,
,,A ké flatra me flutrue?
625 ,,Pásh njat degë, ku rri pushue,
,,Falë me shndet Gjeto Basho Mujit!
,,E ate gjumi n’e pastë xânë,
,,Kurr kryet shndosh-o mos e çoftë!
,,Për n’kjoftë bjeshkve kah çeton,
630 ,,Kurr te shpija shndosh mos voftë!
,,E për n’kjoftë kund ksajt tuj ndî,
,,Kurr mâ ngusht vedin s’e dí!”
Qaty Muji për fushë â dalë,
E e ká bâ nji piskamë t’madhe,
635 Janë shêmbë kullat der’n’themele!
E t’â trandun deti me hî mbrendë,
Kan gjimue malet, si për mot t’lig:
Kurrnja trimat nuk p’e lânë me hikë.
Luftë e rrebtë aty qi po bâhet,
640 Me dhâmbë trimat duen shoshojnë me shkye;
Me dhambë gjogat duen shoshojnë me marrë;
__________
17
Pjesë të coptuara trupi.
11
MUJA VRET MILLOSHIN E GREBENIT
(Vuthaj, Gusi)
e kunatat ai me i marrë.
215 Ma merr ikën krajli e po ikë.
Aty grueja i ka bërtitë:
- Ndalu, krajl, ku don me shkue?
Kambësh e duerësh un e kam lidhë,
n’beden të kullës un e kam dry.
220 Atherë krajli asht ndalue,
Bashkë te shpija t’dy kanë shkue,
n’beden të kullës paskan hi,
fjetun t’mjerin ma kanë gjetë.
Ka hjekë shpatën, don me e pre.
225 Motra e tina ka bërtitë:
- Aman, krajl, Agun mos e pre.
po thonë hallku fjetun e ka pre.
Me nji shtjelm krajli i ka ra,
atherë gjumi i ka dalë,
230 mirë e din ç’e zeza e ka gjetë.
Ka dashtë krajli atherë me e pre,
motra e tina fort ka britë:
- Aman, njeri, mos e pre.
Natë e ftoftë sande po vjen,
235 ka gjasë akull ka m’u kri,
ndër atllarë na po e shtimë,
deri në gju baltën e ke;
era turk atllarve u vjen,
copë e grimë kanë me e ba.
240 Gjithsi Bardhën krajli e digjon.
Ndër atllarë djalin e kanë shti,
se shkoi nata njaty m’rrin.
Kur don zoti njerit pajë me i mbajtë!
Në grazht të kualve paska hipë,
245 shndosh e mirë paska ndjehë.
Motra e tij heret asht çue,
fill në burg ajo paska shkue.
Kur djalin n’tokë e ka pa,
â dredhë krajlit e i ka thanë:
__________
1
Ky është fragmenti i parë i botuar i ciklit të kreshnikëve.
2
Martesa e Hysenit është një variant i martesës së Halilit.
24
VDEKJA E MEHMET BAJRAKTARIT
(motërzim)
(Zasellë, Shala e Bajgorës)
__________
1
Nji lloj gjarpri që të shtrëngon e të mbytë (Cor.).
,,Mjaft kam pasë, o vllá, me ngrânë, me pi;
65 ,,Mjaft kam pasë me veshë edhe me mbathë;
,,Kurr mâ rândë se sot ti folë nu’m’ké!
,,Tjetër babë nuk kam as tjetër nânë,
,,Amanet, more vllá, mos me m’pasë rândë,
,,Për nji dert qi sot po due me t’kajtë!
70 ,,Qyshë s’u njom ky shtat qe nand’prendvera!
,,Si s’u mkamb ky trup me dalë tu dera?!
,,Si s’u thá kjo motër, thafta-e vera
,,Po un balozit qysh i shkoj tu dera!
Braf në kâmbë por djali konka çue:
75 ,,T’e marrsh gjogun, motër, të mejdanit,
,,Fíll n’gjytet me tê, motër, të m’bijsh,
,,E t’më shkojsh tu nallban-probatini!
,,Falë me shndet, thuej, Gjergji të ka çue:
,,Me m’a mbathë me patkoj prej tumakut;2
80 ,,Me m’jau shtî thumbat prej çelikut,
,,Se n’mejdan balozit due me i dalë!
,,S’u gjegj gjogun vllathi me t’a mbathë,
,,Hypi atit, bjeri n’derë jaranit 3
E në sheher çika konka rá,
85 Edhe â shkue tu nallban-probatini:
,,Puna e mbarë të kjoftë, more kumbar!”
,,Të mbarë paç, ti mori vasha e largë!
,,Falë me shndet ty Gjergji të ká çue:
,,Me m’a mbathun gjogun mirë e mirë!
90 ,,Me m’a vndue patkojt-o prej tumakut;
,,Me m’i a shtî thumbat prej çelikut,
,,Se n’mejdan balozit due me i dalë!
,,Mbrapshtë po folë aj nallban-probatini:
“Për n’m’i falsh, moj vashë, dy syt e ballit;
95 “T’a kam pshtue vllá-Gjergjin prej mejdanit;
“E bâj gjogun me fjurue si era!”
__________
2
Hekur i fortë: kështu rapsodi;
3
kumbarës
Se me idhnim çika e ki’te marrë;
“Ç’jé kah thue, bre burrë, goja t’u thaftë!
“Jam kânë nisë tu dera e probatinit,
100 “Qe nândë vjet, qi gjogu ksajt s’â rá,
“M’fal se ndeshkam derën e magjupit!
“Se kta syj nji herë un u a kam falë
“Tatës e nânës, qi kalben për nân dhé,
“Gjergjit t’êm, qi kalbet varrësh mbí dhé!”
105 A shkue motra tu nallban-jarani:
“Falë me shndet, thotë, Gjergji të ká çue:
“Kam orokun e mejdanit,
“Sá mâ mirë ket gjok ti me m’a mbathë!
“Thânë m’kâ për patkoj prej tumakut;
110 “Me m’i a shtî thumbat prej çelikut;
“Se do t’dal m’u pré me baloz t’detit!”
Si per vedi gjogun e ká mbathë;
Edhe n’pramje çika â dredhë në shpí;
Ká gjetë vllán tu’e pritë nën hije t’blînit.
115 Ça kish bâ ay trimi Gjergj Alija?
Falë me shndet balozit m’i ká çue:
“Me dalë heret n’at fushën e mejdanit
“Çikë për ty, baloz, nu’m’ká qillue;
“Desht e vathit për ty nu’m’janë mâjë;
120 “Sall nji motër, nu’po muj me lshue;
“Varrët e shtatit s’â kush qi m’i lidhë!”
Sá ká nisun drita me zbardhë mâjet,
N’fushë të mejdanit trimat konkan dalë;
Keq me fjalë trimat shoshojnë po rrekin:
125 “P’a prej vorrit, Gjergj, ti konke çue…?
“Pse me m’qitë, bre burrë, n’ket fushë t’mejdanit!?”
Sá mirë trimi i ká përgjegjë balozit:
“Të lumët goja, baloz, mirë po thue!
“Qe nândë vjet qi kam marrë rrug’n e vorrit,
130 “Pak pá mrrijtë baloz, ti m’ké dredhue:
“M’ké lypë motrën para se mejdanin;
“M’ke lypë berret para se çobanin;
“E jam dredhë n’ket log për me t’kallxue,
“Se né t’parët nji kanû na kan lanë:
135 “Armët me dhânë përpara e mandej gjân!
“Kurr balozit motrën mos m’i a dhânë,
“Për pá u pré n’at fushën e mejdanit!
“Por shtërngou, baloz, se t’ká ardhë dita,
“Se ktu i thonë-o Gjergj Alez Alí!”
140 E i kan bâ dy gjogat tim me tim,
E n’topuz balozi e ká shinue;
N’dy gjûjt gjogu Gjergjit te i ká rá;
Përmbí kryet topuzi i ká fjurue;
Dymbëdhetë pash m’ledinë u ngul topuzi;
145 Dymbëdhetë pash përpjetë, si rê, u çue pjuhni.1
At-herë Gjergjit rendi te’i ká ardhë.
Sá mirë trimi n’topuz qi ká dredhë!
Lik përmjet balozit te i ká rá;
- A trândë fusha kúr â rrxue balozi!-
150 Me ‘i herë trimi shpatën m’a ká xjerrun,
Kryet me neje trupit i a ká damun;
Zhag për kâmbet trupin e ká ngrehun;
Me gjith at m’nji bunár e ká mbytun;
Të tânë lumën gjaku e ká tërzue:
155 Për trí vjet krejt vendin e ká qelbun.
Qat-herë trimi â nisë me dredhë tu shpija
Edhe shokët të gjith m’i ká bashkue:
,,Pa ndigjoni, moré shokët e mij!
,,Falë u kofshin sarajet e mija!
160 ,,Falë u kofshin tânë paret e mija!
,,E u koftë falë krejt malli e gjâja e shpís!
,,Amanet motra e Gjergj Alez Alís!”
,,Edhé shtatit trimi i paska dhânun,
Motër-zezën ngrykas kesh me e marrun,
165 Të dý zêmrat p’r’i herë por janë ndalun:
Vllá e motër dekun paskan rámun!
Kùrkuj shpirti mâ mirë s’i kâ dalun!
Gjamë të madhe shokët qi m’i kan bâ!
Po i a çilin nji vorr bukur të gjânë,
170 Vllá e motër ngrykas për me i xânë.
E ‘i murânë të bukur e kan mbarue,
Vllá e motër kurr mos me u harrue.
E ‘i blî t’bukur, qi m’i a vndojnë tu kryet,
Zogu i verës gjithmonë me pushue.
175 Kúr ká nisun mali me u dushkue,
A ndalë qyqja n’murânë t’vorrit t’ri,
Ká gjetë blînin të tânë degash thá.
Ká flurue përmbí ’i saraj të zí,
Ká gjetë kulmin të tânë shêmbë për dhé.
180 M’nji prezor si m’paska hypë,
Ká përbé shtegtarin kah po shkon;
,,Amanet more shtegtari i malit!
,,N’kofsh tuj kndue ksajt, kajkën1 me e pushue!
,,N’kofsh tu’kajtë ksajt, gjâmën për me e xanë!
185 ,,Kah kërkova gjithkund bjeshkë e m’bjeshkë,
,,Kah verova gjithkund vrrí e n’vrrí,
,,Kah mjerova gjithkund shpí e n’shpí,
,,Kërkund s’ndesha m’Gjergj Alez Alí!”
MENDIME TË ZGJEDHURA PËR KËNGËT E
KRESHNIKËVE
ALFRED UÇI
Figurat e simbolet mitologjike-përrallore, që bart eposi ynë
legjendar, dëshmojnë qartë për funksionet etnike të tij qysh në kohën
e formimit të tij të lashtë. Në këngët më të vjetra përfshihet tabloja e
një lufte të pandërprerë për të mbrojtur trojet e veta, kullotat,
bjeshkët, vërritë, zakonet dhe interesat e kolektivit të vet nga
vërshimet e bajlozëve, të arapëve, harambashëve e krajlëve të huaj.
Vetëdija etnike forcohet dhe fiton trajta më të kristalizuara
në kushtet kur fillojnë proceset, që kurorëzohen me krijimin e një
bashkësie më të zhvilluar, siç është kombësia. Edhe vetëdijen etnike
të kësaj shkalle të zhvillimit të bashkësisë sonë e shpreh eposi ynë
legjendar, kur pasqyron sidomos konfliktin etnik shqiptaro-sllav. Në
fakt konflikti etnik iliro-arbëror me krajlët shkje përbën bazën
konkrete historiko-shoqërore nga ka lindur bërthama e epikës sonë
kreshnike me atë mesazh me ngarkesë të qartë etnike që i vendosi
«krajlët» në rolin antagonist.
Ky konflikt, që filloi gjatë dyndjeve të para të fiseve sllave
në Ballkan në shek. VI-VII, i përsëritur pastaj edhe më vonë,
sidomos në shek. X-XIV në kohën e shtrirjes së shteteve sllave drejt
Jugut e Perëndimit të Ballkanit, e ruajti të gjallë tensionin e
armiqësisë në zonën e qarkullimit të eposit kreshnik, sidomos në
krahinat veriore.
Eposi ynë ka vendin e tij në arealin e epikës botërore dhe
meriton të tërheqë vëmendjen e folkloristikës së përgjithshme,
evropiane e ballkanike, sepse ai është produkt i krijimtarisë origjinale
folklorike të një popullsie vendase, të vazhdimësisë mijëvjeçare iliro-
shqiptare.
ANDROMAQI GJERGJI
Në një plan të përgjithshëm mund të thuhet se këngët e ciklit
të kreshnikëve janë himnizim i forcës trupore, i trimërisë, i guximit
dhe i qëndresës në rrethana të vështira.
Besa e ndorja, trimëria e guximi, nderi e dinjiteti, qëndrimi
burrëror para vdekjes e aspirata për një vdekje heroike në luftë etj, u
përcollën brez pas brezi dhe u bënë pjesë e pandarë e konstitucionit
psikik të shqiptarëve.
Në epikën tonë legjendare një nga konflkiktet kryesore është
konflikti etnik. Mund të përmendim gjithashtu se në dyluftimet
(mejdanet) që përshkruhen në epikën legjendare heronjtë zakonisht e
veçojnë veten mirë etnikisht nga kundërshtari dhe jo, p.sh., në
pikëpamje fetare, si ndodh në epikën e popujve të tjerë. Të gjitha
këto dëshmojnë se rapsodi popullor, që i ka përcjellë këto këngë nga
një brez në tjetrin, ka qenë i vetëdijshëm për përkatësinë e vet etnike.
Në rrethanat e vështira të qëndresës shumëshekullore,
populli ynë ndjeu nevojën t’u thurrte lavde e t’i himnizonte heronjtë
që i qëndronin pushtuesit; ai i heroizoi protagonistët, u dha tipare të
heronjve të lashtësisë, me fuqi e përmasa fizike mbinjerëzore. Vetëm
si të tillë ai mund t’i nxirrte fitimtarë mbi një armik, i cili, në fakt,
kishte ngadhnjyer. Por, meqë misioni i epikës është edukues e
frymëzues, rapsodi u veshi atyre tiparet e shumë heronjve të
lashtësisë.
DEMUSH SHALA
Këto këngë pasqyrojnë vepra heronjsh që nga periudha iliro-
thrakase, gjë që vërehet, ani mirë, në elementin mitiko-përrallor të
veprimeve të tyre, por që në ndërkohë, krijuesi popullor, me
ndërrimin e rrethanave jetësore e shoqërore, i pasuroi me tema e me
ngjarje dhe me fytyra të reja, të cilat ai diti t’i reflektojë fare mirë
dhe, ndoshta, personazheve të vjetra, kalorsëve të hershëm, u mveshi
rroben e Mesjetës e të kohëve më të vona, për t’i bërë më
bashkëkohorë e më të pranueshëm për brezat në rrjedhat e jetës.
Luftërat e kreshnikëve tanë gjithherë ishin të rrepta e të
përgjakshme, pasi ata luftonin me palë kundërshtare që dispononte
me forca përpjesëtimisht të barabarta. Edhe rivalët e anës
kundërshtare janë trima e të zhdërvjellët, të shpejtë e të stërvitur për
duele të ashpëra. Në raste të shpeshta ata ishin edhe fizikisht të
zhvilluar sikur kreshnikët. Dhe, ky pasqyrim real ua shton edhe më
vlerën guximit, trimërisë e heroizmit të kreshnikëve shqiptarë, kur
vërehen të luftojnë trimat me trima, të fortit më të fortit etj. Ndërkaq,
nuk mungon ndër këto krijime as njëfarë doze idealizmi, një
hiperbolizëm i theksuar, qoftë në paraftyrimin e trimërisë, qoftë në
përshkrimin fizik të këtyre trimave të rrallë, të cilët, siç i ka pikturuar
rrëfimtari ynë në prozë: «Kanë një krahëror 18 pëllëmbësh, dy sy si
dy grykë kazanash! e kanë «opingën» sa me fjetë një njeri në të».
ENVER MEHMETI
Në ciklin e kreshnikëve bashkëjetojnë dhe bashkëveprojnë
me heronjtë kreshnikë figura të besimeve popullore si: zana e malit,
shtojzovallet, të lumet e natës dhe orët. Në të vërtetë, në epikën tonë
kreshnike dallohen dy figura mitike që kanë përmbajtje dhe tipare
pak a shumë të caktuara. Këto janë zana dhe ora. Këto dy figura të
mitologjisë sonë popullore të cilat, përveç në ciklin e kreshnikëve,
njihen edhe në epikën tonë popullore në prozë, në përralla dhe në
gojëdhëna, e ndihmojnë heroin kreshnik.
Në ciklin e kreshnikëve, sidomos në llojin e këngëve mitike,
çdo gjë mitizohet. Kryekreshniku i eposit, Muji, e merr forcën fizike
nga jashtë, nga zanat e malit apo edhe nga orët. Në disa këngë zanat i
japin forcë kreshnikut me qumështin e tyre, kurse orët apo edhe zanat
në disa legjenda kreshnike në prozë, e bëjnë atë me një loj bari.
Efekti që bën qumështi i zanave, nga i cili, posa e pinë, kreshnikët
shdërrohen nga barinj të dobët në kolosë, paraqitet si mbeturinë e
forcës së gruas nga perioda e matriarkatit e ruajtur në figurën e zanës,
e cila, siç u tha, paraftyrohet si femër. Ndërkaq, kur zana apo ora i
jep forcë kreshnikut me anë të barit, në legjendat kreshnike në prozë
apo edhe në ndonjë këngë, ajo del me tipare të hyjneshës sundimtare
të pyjeve dhe të vegjetacionit.
Me anë të mitizimit të heroit kreshnik në pikëpamje të
fuqisë fizike përmbushen nevoja të karakterit social, psikologjik,
estetik etj. të malësorëve, të cilët shpeshherë në pamundësi që t’u
përballojnë realisht forcave destruktive me prejardhje historiko-
shoqërore, kanë krijuar imagjinativisht heronj të tillë të pajisur me
fuqi kolosale mitike, siç paraqiten në këngë Muji, Halili, Arnaut
Osmani, fëmija kreshnik, femra kreshnike etj. Mirëpo, përkundër
gjithë kësaj force, kreshniku prapëseprapë nuk është figurë
monstruoze – nderon mikun, ka besë, burrëri dhe ndjenja njerëzore.
GJERGJ ZHEJI
Duke pasur parasysh, nga ana tjetër, edhe vetë përmbledhjet
e gjertanishme me këngë të kreshnikëve, ku vihet re një polimetri e
vërtetë, me vargje që shkojnë nga gjashtë deri në gjashtëmbëdhjetë
rrokje e më tej, nuk mund të mos pyesësh: po atherë, ky varg që
paraqitka anomalira strukturore të tilla e nuk respektoka në mënyrë
strikte ritmin e dhjetërrokshit, është apo nuk është dhjetërrokësh?
Shumë të dhëna na bëjnë të besojmë tashmë se me këtë varg
hasim një dëshmi të vjetër të pranisë të sistemit të hershëm tonik në
poezinë tonë popullore. Vargu i këngëve të kreshnikëve na paraqitet
kështu, në thelb, si një varg tonik, që ndodhet në një fazë kalimtare
drejt formave më të reja të sistemit silabotonik.
Origjinaliteti metrik i vargut të këngëve të kreshnikëve, i
lidh këto me traditat më të vjetra të eposeve popullore evropiane
duke ruajtur në të njëjtën kohë një mëvetësi që bie lehtë në sy dhe që
ka të bëjë, në analizë të fundit, me tiparet origjinale të krejt folklorit
tonë dhe të vargëzimit të tij të pasur. Si një varg i vjetër, ai
bashkëjeton me një melodi të lashtë dhe me trajta të vjetra gjuhësore,
duke qenë për këtë një rast tepër interesant dhe unik në llojin e vet.
Ai është padyshim dëshmia më e plotë dhe e ruajtur më mirë e
pranisë së sistemit tonik, ai ka mbetur sot thuajse i ngurtësuar në një
fazë kalimtare që mund të të kujtojë herë herë edhe pamjen e një
dhjetërrokshi sui generis.
ISMAIL KADARE
Përdorimi i kohës dhe i hapësirës, sidomos ai i kohës është
një nga momentet kryesore në laboratorin krijues. Koha duket sikur
qëndron në vend. Kjo nuk do të thotë aspak se është një gjë negative.
Është tamam ajo që tregon një lashtësi, një origjinalitet dhe
autoktonitet tepër të madh të ciklit. Koha këtu ka një kuptim
metafizik, nuk lëviz. Veprimi vazhdon qindra vjet, përsëritet e njëjta
gjë. Pse përsëritet? Sepse drama që përshkruan ky epos është e
pazgjidhur, drama është e vazhdueshme, vazhdon një mijë vjet, një
mijë e dyqind vjet, dhe vazhdon deri në kohën tonë. Prandaj kemi ata
heronj që flenë 100 vjet dhe zgjohen dhe vazhdojnë të venë prapë
atje ku janë nisur. Prandaj kemi Mujin që thotë se ai 700 vjet do ta
ndjekë nëpër bjeshkë gjersa ta zhdukë armikun e tij në 7 breza.
Hapësira nuk është gjithmonë e përcaktuar. Lëviz skena e
ngjarjeve, e dramës, dhe kjo ndodh sepse, ndryshe nga hapësira te
poema homerike që është e përcaktuar qartë, ndryshe nga kënga e
Rolandit që është e tepër e përcaktuar, skena ku ndodh drama e eposit
tonë është e abstraguar dhe e lëvizshme vazhdimisht. Ky është motivi
kryesor i luftës dhe ky është shkaku që skena lëviz vazhdimisht nëpër
kufijtë e lëvizshëm ku bëhet lufta. Historia është një dyndje, vazhdon
qindra vjet dhe dëshmia e saj bëhet në qindra skena.
MAHIR DOMI
Epika jonë legjendare heroike është ndër gjinitë më të lashta
të folklorit tonë e më konservative. Gjuha e saj, për pasojë, ka ruajtur
mjaft arkaizma, leksikore e gramatikore, që ndriçojnë aspekte të
ndryshme të periudhave të kaluara të gjuhës sonë.
Në gjuhën e epikës sonë popullore, sidomos të legjendares
heroike, meriton vëmendje të veçantë sintaksa. Krahasimi i disa
fakteve dhe dukurive të saj me ato të gjuhës së autorëve tanë të vjetër
dhe të sintaksës së sotme shqipe na shpie në konstatime me interes.
Në epikën legjendare heroike gjejmë një përdorim më të gjerë dhe
më të dendur të rrjedhores pa parafjalë, po ashtu si te autorët tanë të
shekujve XVI-XVII. Hiqu krenash, dreqi i rroftë; del nji herë ksi
burgut t’errët; krejt dynjajet gjogu do me dalë; me pasë pas Behurin
gjallë,/ shpirti tutës u kishte dalë; Jam da babet, jam da nanet,/ jam
da motret, jam da vllaut; kambësh e duersh Halilin e kanë lidhun;
Rëndësi i duhet kushtuar veçanërisht studimit të gjuhës së
epikës legjendare, që ngre një problematikë aq të pasur, sqarimi i së
cilës mund të hidhte dritë në shumë aspekte e çështje të rëndësishme
të kulturës sonë popullore, të traditave tona kombëtare.
INJAC ZAMPUTI
Në trajtimin e çështjeve që kanë lidhje me ciklin e Këngëve
të Kreshnikëve, punoj në bazë të disa premisave që i konsideroj të
pakundërshtueshme. Këto janë:
Alfred Uçi, «Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar», në:
ÇFSH, 2, IKP, Tiranë, 1986, f. 28, 29, 40.
Andromaqi Gjergji, «Etnosi ynë në epikën heroike legjendare», në:
ÇFSH, 2, IKP, Tiranë, 1986, f. 111, 113, 117.
Demush Shala, «Rreth këngëve kreshnike shqiptare», «Rilindja»,
Prishtinë, 1985, f. 5, 7, 14, 21.
Enver Mehmeti, Studime në fushën e letërsisë gojore (studimi
«Probleme të studimit të këngëve kreshnike»), Tetovë, 1996, f.
9, 14, 15.
Gjergj Zheji, «Rreth tipareve të vargut dhe të instrumenteve të tij»,
në: ÇFSH, 2, IKP, Tiranë, 1986, f. 376,377.
Injac Zamputi, Ekskursion në dy vepra të Kadaresë (studimi
«Ekskursion i veçantë te Këngët e Kreshnikëve»), «Dituria»,
Tiranë, 1993, f. 129-131.
Ismail Kadare, «Eposi dhe kultura shqiptare» (diskutim), në: ÇFSH,
3, IKP, Tiranë, 1987, f. 328,329.
Mahir Domi, «Çështje të gjuhës së epikës legjendare heroike
sidomos në sintaksë», në: ÇFSH, 2, IKP, Tiranë, 1986, f. 80-
82, 101.
Mina Skafte Jensen, «Studim krahasues i epikës: disa konsiderata»,
në: ÇFSH, 2, IKP, Tiranë, 1986, f. 206, 207, 211, 212.
Zihni Sako – Qemal Haxhihasani, Hyrje, në: Folklori shqiptar, II,
Epika legjendare [cikli i kreshnikëve], vëllimi i parë, Instituti i
Folklorit, Tiranë, 1966, f. 11, 21, 30, 31, 32, 43, 45, 48.
__________
1
Për shkak të hapësirës së kufizuar, këtyre këngëve u është hequr
teksti paraprijës (argumenti), të cilin e kanë shënuar mbledhësit në
«Visaret e Kombit».
2
Për herë të parë u botua në Vjenë, më 1897, nga albanologu Gustav
Majer, në veprën e tij të njohur «Albanesische Studien», VI.
3
Kjo këngë u botua për herë të parë më 1904 në «Gramatikën e
gjuhës shqipe» të Gaspër Jakovës- Merturit [«Gramatica della lingua
albanese», Frascati].
5. Demush Shala, KËNGË POPULLORE LEGJENDARE,
Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i KSA të Kosovës,
Prishtinë, 1972, f. 203-207, kënga «Çetobashe Muji dhe
Krajleviqe Marki» (15); f. 237-240, kënga «Zymeri dhe Ganiqe
Galani» (28); f. 278-280, kënga «Musa Qesexhi» (20); f. 287-
290, kënga «Gjergj Elez Alija» (18).
6. KËNGË KRESHNIKE, I, përgatitur nga Anton Çetta,
Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1974, f. 66-74,
kënga «Ali Bajraktari merr Fatimen e Pashës së Vidimit» (25)*;
f. 240-250, kënga «Halili nxjerr tridhetë djelm nga burgu» (8);
328-333, kënga «Çika e Herrni Mustafë Agës i del në mejdan
Kralit të Sejes» (27).
7. EPIKA LEGJENDARE, vëllimi i dytë, përgatitur nga
Qemal Haxhihasani, Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i
Kulturës Popullore, Tiranë, 1983, f. 43-48, kënga «Krali i
Miskovit rrëmben gjogun e Mujit» (16).
8. KËNGË KRESHNIKE, II, përgatitur nga dr. Rrustem
Berisha, dr. Sadri Fetiu e dr. Adem Zejnullahu, Instituti
Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1991, f. 3-9, kënga «Muja e
pret Bajlozin e Detit t` Zi» (12); f. 377-381, kënga «Beno
Bajraktari i shpëton motrat» (26).
9. KËNGË KRESHNIKE, III, përgatitur nga Anton Çetta,
Fazli Syla, Myzafere Mustafa dhe Anton Berisha, Instituti
Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1993, f. 8-13, kënga «Gjergj
Elez Alija» (3); f. 160-166, kënga «Muja vret Milloshin e
Grebenit» (11); f. 253-258, kënga «Mujën e thrret mbreti në
Stamboll» (29); f.259-269, kënga «Kur e ka nxanë Muja nusen»
(6); f. 408-409, kënga «Muja lidhet me kusht» (13); f.414-417,
kënga «Vdekja e Mehmet Bajraktarit» (24).
10. Zymer Ujkan Neziri, EPIKA LEGJENDARE E
RUGOVËS, V, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë,
1997, f. 127-136, kënga «Muji e Zana Zullumçare» (5).
11. RIZA BLLACA, I, përgatitur nga dr. Rrustem Berisha, dr.
Sadri Fetiu e mr. Jahir Ahmeti, Instituti Albanologjik i
Prishtinës, Prishtinë, 1997, f. 87-104, kënga «Halili pret Filipe
Maxharrin» (9).
__________
* Këngët nr. 11 dhe nr. 25 janë ribotuar me këta tituj të ndryshuar:
«Muja vret Uroshin e Grebenit» (nr. 11) dhe «Ali Bajraktari merr
Çikën e Pashës së Vidimit» (nr. 25). Titujt e ndyshuar janë përshtatur
me përmbajtjet e këngëve.
LAHUTARËT
1. Mhill Prêka, Curraj i Epërm, Nikaj, mbledhës B. Palaj e D. Kurti.
2. Lahutar anonim, Theth, Shalë, mbledhës B. Palaj e D. Kurti.
3. Shaban Groshi, Rugovë, mbledhës Nimon Alimusaj, 1970.
4. Lahutar anonim, botues Gaspër Jakova-Mërturi, 1904.
5. Haxhi Meta-Nilaj, Shtupeq i Vogël, Rugovë, mb. Z. Neziri, 1987.
6. Sefë B. Gashi, Mleçan, Llapushë, mb. Rr. Berisha e A. Berisha, 1973.
7. Zef Tisha, Lofkë, Grudë, botues Maksimilian Lamberc, 1922.
8. Hysen Alimusaj, Strellc i Ep., ana e Pejës, mb. N. Alimusaj, 1970.
9. Riza Bllaca, Bllacë, Drini, mb. Adem Borovci e Jahir Ahmeti.
10. Mirash Gjoni, Curraj i Epërm, Nikaj, mb. B. Palaj e D. Kurti.
11. Sokol Avdia-Bruçaj, Vuthaj, Plavë e Guci, mb. N. Shala, 1974.
12. Sadik Mehmeti, Podujevë, Llap, mb. Rrustem Berisha, 1977.
13. Lan Nure Bardhi, Kështenjë, Krajë, mb. Ismail Doda, 1969.
14. Gjon Pali, Kokdodë, Pukë, bot. në Folklorë, II, Shkodër, 1940.
15. Osman Arifi, Luzhë, Gash, mb. Qemal Haxhihasani, 1952.
16. Rexhep Ukshini, Berishë, Tropojë, mb. Halil Mujaj, 1957.
17. Sokol Martini, Brisë, Mërtur, mb. Qemal Haxhihasani, 1952.
18. Lahutar anonim, Vuçiternë, mbledhës S. Vuçiterni.
19. Mirash Ndou, Shosh, mb. Bernardin Palaj e Donat Kurti.
20. Tomë Sokoli, Mërtur, mb. Bernardin Palaj e Donat Kurti.
21. Dodë Nikollë Loshi, Vukël, Kelmend, mb. B. Palaj e D. Kurti.
22. Palok Ujka, Kastrat, botues rev. Hylli i Dritës, 1932.
23. Anonim nga Mirdita, Ungrej, Dibërr, bot. G. Majer, 1897.
24. Cenë Jahë Latifi, Zasellë, Shala e Bajgorës, mb. A. Çetta, 1954.
25. Ejup Gërbeshi, Marec, Gallap, mb. Tefik Buzoku, 1969.
26. Mertezan Bajrami, Arangjell, Kërçovë, mb. Shaziman Adili.
27. Halim Dauti, Vllahi, Shala e Bajgorës, mb. Anton Çetta, 1954.
28. Nue Lulashi, Rrillë, Bregu i Matës, mb. Q. Haxhihasani, 1950.
29. Nezir Keqa, Kotorr, Drenicë, mbledhës Fazli Hajrizi, 1989.
30. Lahutar anonim, mbledhës Bernardin Palaj e Donat Kurti.
Dhap,- i, - m. Dhëmb.
Fjuroj f. Fluturoj.
Fu|t, ~ d, ~ i m. Fund.
Thethi 255
Ungreji 255
Uroshi i Grebenit 111, 113, 114,
116, 117
Vjena 253
Vllahia 218, 255
Vlona 127
Vuçiterna 255
Vuke Harambashi 96-98
PËRMBAJTJA
Parathënie......................................................................................5
Hyrje...............................................................................................7
1. Fuqija e Mujit ..........................................................................11
2. Fuqija e Halilit .........................................................................15
3. Gjergj Elez Alija......................................................................18
4. Të lumët na për të lumin zot ...................................................26
5. Muji e Zana Zullumçare..........................................................30
6. Kur e ka nxanë Muja nusen ....................................................40
7. Muji dhe Halili.........................................................................53
8. Halili nxjerr tridhetë djelm nga burgu....................................59
9. Halili pret Filipe Maxharrin....................................................73
10. Martesa e Halilit ....................................................................91
11. Muja vret Milloshin e Grebenit ......................................... 111
12. Muja e pret Bajlozin e Detit të Zi...................................... 119
13. Muja lidhet me kusht.......................................................... 127
14. Grabeni djeg kullat e Mujit e i grabit gruen ..................... 129
15. Çetobashe Muji dhe Krajleviqe Marki.............................. 133
16. Krajli i Miskovit rrëmben gjogun e Mujit ........................ 139
17. Musa Qesexhi ..................................................................... 146
18. Gjergj Elez Alija................................................................. 150
19. Bani Zadrili ......................................................................... 155
20. Halili merr gjakun e Mujit……………………………….163
21. Ager Isvano......................................................................... 175
22. Gjogu i Mujit ...................................................................... 186
23. Tha, drit ka dal e dielli nuk ka ra....................................... 196
24. Vdekja e Mehmet Bajraktarit (motërzim)......................... 197
25. Ali Bajraktari merr Fatimen e Pashës së Vidimit............. 201
26. Beno Bajraktari i shpëton motrat....................................... 212
27. Çika e Herrni Mustafë Agës i del në mejdan kralit të Sejes.... 218
28. Zymeri dhe Ganiqe Galani................................................. 226
29. Mujën e thrret mbreti në Stamboll (motërzim)................. 230
30. Gjergj Alez Alija ................................................................ 237
Mendime të zgjedhura për këngët e kreshnikëve .................... 243
Alfred Uçi .............................................................................243
Andromaqi Gjergji ...............................................................243
Demush Shala .......................................................................244
Enver Mehmeti .....................................................................245
Gjergj Zheji ..........................................................................245
Ismail Kadare .......................................................................246
Mahir Domi ..........................................................................247
Mina Skafte Jensen ...............................................................247
Injac Zamputi .......................................................................248
Literatura .................................................................................. 251
Burimet e lëndës……………………………………………..253
Lahutarët................................................................................... 255
Fjalorthi..................................................................................257
Regjistri emrave .....................................................................263
KËNGË TË KRESHNIKËVE
Përgatiti
Dr. Zymer Neziri
Botues
SHTËPIA BOTUESE LIBRI SHKOLLOR
Prishtinë, Zona Industriale p. n.
Për botuesin
Bajram Shatri
Redaktor teknik
Nijazi Hashani
Korrektore
Nexhmije Sejdiu
Përgatitja kompjuterike
SHLBSH