Pripreme Iz PS

PRIPREMA NASTAVNIKA ZA ČAS
PREDMET: Proizvodni sistemi RAZRED: IV MT DATUM: ….. .... 20.....
NASTAVNA JEDINICA: Uvodne napomene
TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

provjeravanje i ocjenjivanje; d) čas učenja
CILJ ĆASA:
 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

definicija, zaključaka, te njihovo razumijevanje i usvajanje istih, i sl.
 Odgojni - razvijanje pozitivnih osobina kod učenika kao što su: tačnost, urednost,
savjesnost, marljivost, radne navike, odlučivanje, zaključivanje, osjećaj lične
vrijednosti, prihvatanje drugih ili argumentacija, odnos prema školskoj imovini i sl.
 Funkcionalni - razvijanje sljedećih sposobnosti kod učenika: mentalne-intelektualne,
psihomotorne, senzorne, izražajne, sposobnost povezivanja, vještine rukovanja,
snalaženje u novim prilikama, razboritost, itd.
NASTAVNE METODE: a) razgovor; b) usmeno izlaganje; c) grafički radovi; d)
...........................
OBLICI TEHNIKE I POSTUPCI RADA; a) frontalni; b) individualni; c) grupni; d) rad u
parovima; e) ............................................
NASTAVNA SREDSTVA I POMAGALA:
a) udžbenik; b) grafoskop; c) nastavne pripreme; d) laptop i projektor
PLAN ČASA - TOK NASTAVNOG RADA
Uvodni dio časa:

Kratkom sintezom nastavnog sadržaja upoznati učenike sa sadržajem nastavnog sata,
te ispitati odgovarajući broj učenika.
Glavni dio časa:

UVODNE NAPOMENE
Svaki proizvodni sistem je u suštini uređena radna organizacija koja ima svoje objekte
i veze, procese koji se odvijaju u okviru njega, ulaze i izlaze, podsisteme, strukturu
upravljanja i hijerarhiju. Isto tako radna organizacija je tehnološki i organizaciono zaokružena
cjelina, a nivo i suština ekonomske zaokruženosti zavise od njenog odnosa sa drugim
organizacionim cjelinama.
Radna organizacija kao proizvodni i organizacioni sistem sastoji se iz procesa i
funkcija u okviru kojih se izvršavaju grupe poslova i zadataka. Stoga, proizvodni sistem
predstavlja skup osnovnih tehnoloških sistema i ostalih tehnički određenih informacionih i
energetskih struktura – elemenata radnih sistema uređenih na način da obezbjeđuju vršenje
postavljene funkcije cilja i ostvarenje projektovanih efekata.
Proizvodni sistem vezuje tehnološke sisteme, energetske i informacione strukture i
učesnike u procesima rada vezama određenog stepena jačine, pravca i smjera. Proces rada
proizvodnog sistema naziva se proizvodnim procesom koji predstavlja skup aktivnosti
neophodnih za izvršenje postupka promjene ulaznih u izlazne veličine sistema.
Analizirajući proizvodne sisteme može se uočiti da se isti sastoje iz pojednih
podsistema koji su u međusobnoj interakciji prema tačno definisanim vezama. Stoga svaki
proizvodni sistem može se smatrati veoma kompleksnim, a samo njegovo upravljanje veoma
komplikovanim. Da bi se postojanje takvog sistema smatralo opravdanim, on mora da
izvršava svoju funkciju, odnosno da ima neprestalnu i neprekidnu proizvodnju.
Kako su elementi proizvodnje/transporta/usluživanja unutar proizvodnog sistema
različiti po vrsti, kvalitetu i ostalim karakteristikama koje uslovljavaju različitu primjenu
postupaka za promjenu stanja i njima uslovljenim sredstvima rada, može se zaključiti da su
proizvodni sistemi u opštem slučaju, po ponašanju složeni i dinamički sistemi, čiji su procesi
rada izloženi stalnom dejstvu okoline u kojoj funkcionišu.
Završni dio časa:

Ukratko rezimirati sadržaj nastavnog časa.
Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Pojam sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

POJAM SISTEMA
Sistem je funkcionalni skup objekata i njihovih veza. Svaki od objekata u sistemu
poseduje niz svojstava (atributa). Također i veze između pojedinih objekata (elemenata)
sistema se mogu opisati nizom atributa. Sistem je u interakciji sa okolinom. Uticaj okoline na
sistem definiše se ulazom dok se uticaj sistema na okolinu definiše izlazom. Veze sistema sa
okolinom se može ostvariti razmjenom materije, energije i informacija.
KLASIFIKACIJA SISTEMA
 Po načinu kreiranja: prirodni i vještački

 Po stepenu apstrakcije: apstraktni i realni
 Po promjenljivosti u vremenu: statički i dinamički
 Po određenosti ponašanja: deterministički i stohastički
 Po složenosti: prosti i složeni
 Po povezanosti sa okolinom: otvoreni i zatvoreni
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Struktura sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

SRUKTURA SISTEMA
Skup svih elemenata sistema i internih i eksternih veza čini strukturu sistema.
Osnovne karakteristike strukture sistema su:
 uređenost i
 organizovanost.
Uređenost sistema je odraz odnosa među elementima i vezama sistema uspostavljenih
pri njegovom formiranju i funkcionisanju. Organizovanost, pored uređenosti, podrazumjeva i
specifične odnose i uloge elemenata sa gledišta njihovih doprinosa ciljevima i funkcionisanju
cjeline.
Jednom sistemu, zavisno od aspekta posmatranja, može da odgovara više različitih
struktura. Isto tako, nad istim elementima se može definisati više različitih sistema
uspostavljanjem različitih veza među njima.
Struktura sistema se može posmatrati sa više aspekata: sa aspekta promjene,
određenosti, obuhvatnosti i pojavnog oblika.
Sa aspekta promjene postoje:
 statičke i
 dinamičke strukture.
Struktura je statička ako se elementi i među njima ustanovljene veze ne menjaju u
toku vremena posmatranja. U suprotnom, struktura je dinamička.
S obzirom na određenost, strukture mogu biti
 determinističke i
 nedeterminističke
Determinističke strukture pretpostavljaju izvjesnost, određenost i jednoznačnost veza
među elementima sistema. Neizvjesnost, slučajnost, neodređenost i/ili višeznačnost veza su
pretpostavka nedeterminističkih struktura.
Sa gledišta obuhvatnosti postoje:
 parcijalne,
 integralne i
 sistemske strukture.
Parcijalne strukture odražavaju samo jedan aspekt posmatranja sistema ili više
aspekata posmatranja dijela sistema.
Integralna struktura odražava nekoliko aspekata posmatranja na nivou cjeline.
Sistemska je ona struktura koja odražava sve relevantne elemente i veze za sve bitne
aspekte posmatranja.
Prema pojavnom obliku strukture se dijele na:
 redne,
 paralelne,
 ciklične,
 hijerarhijske i
 kompleksne.
Kod redne strukture elementi su povezani u niz, kod paralelne strukture – paralelno,
Cikličnu strukturu karakteriše postojanje povratne veze ili povezanost elemenata u
zatvoreni niz.
Hijerarhijska struktura je struktura sa stanjem potčinjenosti tj. neravnopravnih veza
među elementima.
Struktura koja se ne može svesti ni na jedan od navedenih oblika je kompleksna.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Okruženje sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OKRUŽENJE SISTEMA
Svaki sistem ima svoju prostornu dimenziju u kojoj se ispoljava kao uređena i
organizovana struktura. Svaki sistem ima svoje granice i okruženje sa kojim je povezan i čiji
je sastavni dio. Pod okruženjem se podrazumjeva sve ono što se nalazi van strukture
posmatranog sistema. Postoji neposredno i posredno okruženje.
 Iz neposrednog okruženja sistem koristi materiju, energiju i informacije za
opstanak i razvoj.
 Ukoliko pored prostorne dimenzije uključimo i vremensku dimenziju sistema i
njegovog okruženja, tada se može reći da je:
Okruženje sistema skup svih sistema sa kojima je posmatrani sistem u neposrednom
aktivnom, pasivnom ili interaktivnom odnosu za vrijeme svog postojanja ili u toku
vremenskog intervala određenog ciljevima istraživanja.
Završni dio časa:
Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Osnovni elementi proizvodnih sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OSNOVNI ELEMENTI PROIZVODNIH SISTEMA
Proizvodno poslovni sistemi (preduzeća) se sastoje iz poslovnih, proizvodnih,
tehnoloških i obradnih sistema. Sama struktura proizvodno - poslovnih sistema najlakše se
može razumjeti, ako se obrazlože pojmovi poslovnog, proizvodnog, tehnološkog i obradnog
sistema. Svi ovi sistemi su međusobno povezani, a njihov kvantitativni i položajni odnos
može se prikazati šematski (slika 3.1.).
POSLOVNI SISTEM
PROIZVODNI SISTEMI
TEHNOLOŠKI SISTEM I
OBRADNI
SIST EMI
slika: 3.1. Kvantitativni odnos elemenata proizvodno - poslovnih sistema
POSLOVNI SISTEM
Poslovni sistem predstavlja skup proizvodnih, ekonomskih i društvenih podsistema koji

povezuju proizvodne sisteme sa okolinom. Prema tome, poslovni sistem je širi pojam od
proizvodnog sistema. To je veoma složen dinamički sistem koji se ponaša u skladu sa
zahtjevima okoline tj, poslovni sistem ima cilj da zadovolji potrebe okoline (tržišta). Na taj
način obezbjeđuje se trajnost proizvodno - poslovnog sistema u vremenu.
Proces rada poslovnog sistema naziva se poslovni proces. Struktura proizvodno -
poslovnih sistema zavisi od namjene samog sistema. Međutim, u većini slučaja, poslovni
sistem se sastoji od:
 podsistema upravljanja radnim sistemom (URS),
 podsistema marketinga (M),
 podsistema razvoja (R),
 podsistema upravljanja novčanim tokovima (UNT),
 podsistema integralne sistemske podrške (ISP),
 podsistema opštih poslova (OP).
Uspješnost proizvodno - poslovnog sistema, a samim tim i njegov razvoj, ogleda se
preko slijedećih parametara:
 ostvarenje društvenih ciljeva,
 zadovoljenje potreba okruženja,
 zadovoljenje potreba zaposlenih u samom proizvodno - poslovnom sistemu,
 opstanku i razvoju sistema u vremenu.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvodni sistem

CILJ ĆASA:

Odgojni - razvijanje pozitivnih osobina kod učenika kao što su: tačnost, urednost,
savjesnost, marljivost, radne navike, odlučivanje, zaključivanje, osjećaj lične vrijednosti,
prihvatanje drugih ili argumentacija, odnos prema školskoj imovini i sl.
...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

PROIZVODNI SISTEM
Proizvodni sistem obuhvata više tehničko-tehnoloških činilaca, uz neophodnu podršku

i društveno ekonomskih činilaca, sa ciljem podizanja vrijednosti polaznom materijalu u
smislu dobivanja gotovog proizvoda.
Sistemi koji služe za ostvarivanje ciljeva proizvodnje nazivaju se proizvodni sistemi.
To je skup različitih elemenata uvezanih tako da kao cjelina mogu dati bolji rezultat
proizvodnje nego što bi ih dali njegovi dijelovi samostalno. Teško je napraviti granicu bilo
kojeg proizvodnog sistema jer je, u principu, svaki sistem sastavljen od podsistema ali je
istovremeno i dio nekog većeg sistema. Proizvodni sistem obuhvata skup tehnoloških sistema
i drugih tehničkih, informacionih i energetskih struktura koji na određen način obezbeđuju
izvršavanje postavljenih ciljeva proizvodnog procesa.
slika: 3.2. Proizvodni sistem
Proizvodni sistemi su razvojem informacionih tehnologija bili izloženi promjenama

kako u svojoj internoj strukturi i funkcioniranju, tako i u vezama sa spoljašnim okruženjem.
Veliki broj aktivnosti proizvodnih sistema obavlja se automatski ili uz manji broj intervencija
sa strane, uz pomoć sve snažnijih kompjuterskih sistema (kompjuteri, upravljačke jedinice-
UJ, PLC) i odgovarajućih softverskih paketa (CAD, CAM, MRP, MRPII,).
Tehnološki sistem je obuhvaćen proizvodnim sistemom. Sadrži kompleks ili skup
činilaca u kojima se od polufabrikata ili drugih sirovina dobivaju dijelovi ili sklopovi. To je
npr., linija ili grupa mašina gdje se izvode određene aktivnosti i operacije, tako da se od
polufabrikata dobije gotov dio. Obradni sistem u okviru tehnološkog sistema je mašina ili
grupa mašina koja izvodi skup određenih operacija. Automatska mašina, sa automatskim
upravljanjem predstavlja jedan obradni sistem.
Pod proizvodnim sistemom podrazumjevamo fabriku, pogon ili preduzeće. Proizvodni

sistem se sastoji od:
 podsistema pripreme rada (PR),

 podsistema upravljanja (UP),
 podsistema kontrole (KO),
 podsistema skladištenja (SK),
 podsistema održavanja (OD),
 podsistema transporta (TR),
 podsistema proizvodnih jedinica (PJ).
Ako se navedeni podsistemi u okviru poslovnog sistema, kao i podsistema u okviru

proizvodnog sistema predstave šematski, može se sagledati osnovna struktura proizvodno -
poslovnog sistema (slika 3.3.).
M Okruženje
URS PR R
UP Poslovni
sistem
PJ
PJ1 PJ2 ... PJn Proizvodni

sistem
TR KO
SK
OP OD
UNT
ISP
slika: 3.3. Osnovna struktura proizvodno - poslovnog sistema
Svaki proizvodni sistem treba da ima detaljno razrađen tehnološki proces izrade datog
proizvoda, određen režim snabdjevanja i dobru sinhronizaciju između svih faktora
proizvodnog procesa. Proces rada proizvodnog sistema naziva se proizvodni proces.
U proizvodnom sistemu odvija se proces rada, tj. proces transformacije ulaznih u

izlazne veličine. Proces rada je niz uzastopnih promjena stanja na predmetu rada u vremenu.
U svakoj fazi odvija se određena operacija (na svakom tehnološkom sistemu), svaka operacija
traje određeno vrijeme. Proces rada odvija se prema definisanom postupku rada.
Svaki sistem ima svoje ulazne veličine: materijal, informacije i energiju. Dakle u
svakom proizvodnom sistemu postoje tri vrste tokova.
Tok materijala čini skup postupaka promjena stanja projektovanih tako da omoguće
transformaciju ulaznih materijala (informacija) u izlazne proizvode potrebnog i dovoljnog
kvaliteta. Tok materijala čini osnovni tok u svakom proizvodnom sistemu.
Tok informacija predstavlja tok u kome se vrši izdvajanje i obrada podataka u cilju
dobivanja informacija potrebnih za donošenje odluka koje obezbeđuju projektovane aktivnosti
za podešavanje sistema i držanje izlaznih veličina u dozvoljenim granicama. Tok informacija
je kontrolni tok.
Tok energije predstavlja skup mreža, uređaja, postrojenja i vodova koji obezbeđuju
rad tehnoloških sistema i uslove rada. Tok energije je pomoćni tok u svakom proizvodnom
sistemu.
Dvije osnovne radne karakteristike proizvodnog sistema su: kapacitet i efektivnost.
Kapacitet (Ke) je maksimalna količina rada vremenski izražena koju dati sitem može da da u
određenom vremenu. Efektivnost sistema (Es) je vjerovatnoća da će sistem u najkraćem
vremenu stupiti u dejstvo, da će pouzdano raditi u projektovanom vremenu bez otkaza i da će
se lako i brzo prilagođavati promjenama u okruženju. Mjera funkcionalne pogodnosti je
fleksibilnost sistema.
Završni dio časa:
Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Vrste proizvodnih sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Vrste proizvodnih sistema
Obzirom na različite kriterijume klasifikacije postoje i različite vrste proizvodnih

sistema:
 Statički - dinamički proizvodni sistemi. Statički sistem podrazumeva stalnost
(konstantnost) vrednosti svih njegovih elemenata i veza unutar sistema i tokom
vremena, dok dinamički podrazumijeva određene promjene u elementima
vezama i vremenu.
 Deterministički - stohastički prizvodni sistemi. Deterministički sistem je
takav sistem koji se može proračunati, unaprijed definisati svi elementi i
relacije unutar sistema i vremena kao i njegovo ponašanje u budućnosti, dok se
stohastički sistemi ponašaju različito tokom vremena i realizacije te se ne
mogu proračunati nego samo prognozirati.
 Otvoreni - zatvoreni proizvodni sistemi. Ova podela se uspostavlja prema
postojanju veza sistema sa okolinom i da li se vrši razmena materijala,
informacija i energije.
 Kompleksnost proizvodnog sistema podrazumjeva broj elemenata njihove
veze i interakciju između elemenata sistema pa se u ovoj klasifikaciji sistemi
dijele na: jednostavne, složene i vrlo složene proizvodne sisteme.
 Proizvodni sistemi su obično upravljani ručno ili automatski. U zavisnosti koji
metoda upravljanja je korišten u proizvodnom sistemu, oni se mogu podijeliti
na: tradicionalne i automatizovane proizvodne sisteme.
Tradicionalni
Specijalizovani
proizvodni sistem
proizvodni sistem
Proizvodni sistem
Automatizovani Fleksibilni
proizvodni sistem proizvodni sistem
Inteligentni
proizvodni sistem
slika: 3.4. Podjela proizvodnih sistema u zavisnosti od metode upravljanja
U principu, najveći broj proizvodnih sistema je u opštem smislu dinamičan, orijentisan

prema cilju, stohastičan, otvoren i kompleksan.
Unutar proizvodnog sistema vrši se transformacija ulaznih veličina u nizu postupaka
promjene stanja u izlazne veličine projektovanog kvaliteta i vrijednosti. Elementi koji
direktno utječu na razvoj proizvodnih sistema su:
• sposobnost predviđanja događaja
• brzina usvajanja novih tehnoloških rješenja
• kvalitet postupaka promjene stanja elemenata sistema
• kvalitet organizacije sistema
• kvalitet upravljanja postupcima promjene stanja
• efikasnost i kvalitet funkcija sistemske podrške (logistike)
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvodni proces

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Proizvodni proces
Proizvodni proces, je dio proizvodnog sistema. On obuhvata sve ono što se događa sa
predmetom rada između njegovog ulaza i izlaska iz proizvodnog procesa. Pri ulasku u
proizvodni proces prvo se na proizvodu izvode određene operacije izrade tj. menjaju mu se
fizička i hemijska svojstva čime mu se povećava upotrebna vrijednost. Operacije obrade
izvode se na radnim mjestima. Ova radna mjesta su proizvodna radna mjesta. Na njima se
direktno stvara nova vrijednost. Taj dio proizvodnog procesa, koji je također proces ali
manjeg obima, naziva se rad na proizvodnim radnim mjestima.
To je samo jedan, ali osnovni, od više elementarnih procesa u proizvodnji. To znači da
svaki proizvodni proces ima više elementarnih procesa, odnosno ima odgovarajuću strukturu.
ULAZ PROIZVODNI PROCES IZLAZ
- rad - priprema pro izvodnje - obim proizvo dnje

- sredst va za rad - t ehn olo ški proces - kv alit et p roizv odn je
- predmet rada - proces ko ntrole - no vostvo rena
- energija - proces un ut rašnjeg t ransp orta vredn ost
- informacija - proces održavanja
slika: 3.5. Proizvodni proces
Samo se u okviru prvog elementarnog procesa direktno stvara nova vrijednost. Ostali
elementarni procesi uglavnom povećavaju troškove proizvodnje, produžavaju proizvodni
ciklus, posložavaju proces proizvodnje. To posložavanje smanjuje fleksibilnost proizvodnog
procesa i u cjelini smanjuje nivo organizovanosti radne organizacije. Iz tog razloga treba pri
projektovanju procesa proizvodnje, nastojati da se potrebe za kontrolom, premeštanjem,
skladištenjem, zaštitom i održavanjem eliminišu ili bar svedu na što manju mjeru, pri čemu se
neće narušiti kvalitet, ekologičnosti ili drugi aspekt proizvodnje ili trenutno važećih propisa u
ovoj oblasti. Najpovoljnije je odabrati takav tehnološki postupak kojim bi se utrošilo najmanje
živog i minulog rada.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Struktura proizvodnog procesa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Struktura proizvodnog procesa
Strukturu proizvodnog procesa (slika 3.6.) čini sedam elementarnih procesa:
1. Rad na proizvodnim radnim mjestima. Kao što je rečeno, na proizvodnim radnim

mjestima vrši se neposredna obrada pri čemu dolazi do vidljive promjene predmeta rada,
a sve u cilju postizanja željenih dimenzija, osobina, sastava i dr.
2. Kontrola kvaliteta. U toku, a naročito nakon izvršenja operacija na proizvodnim radnim
mjestima, neophodno je sprovoditi odgovarajuću kontrolu kvaliteta.
3. Unutrašnji transport. Unutrašnji transport ima zadatak da obezbjedi odgovarajuća
premještanja predmeta rada između radnih mjesta s obzirom da se sve operacije obrade i
montaže najčešće ne vrše na jednom radnom mjestu.
4. Skladištenje. Veoma često nije moguće ostvariti potpunu usklađenost tokova u
proizvodnji pa se javlja potreba za privremenim odlaganjem predmeta rada (kasnije i
gotovih proizvoda). Zbog toga se vrši skladištenje sirovina i poluproizvoda između
pojedinih faza procesa proizvodnje.
5. Preventivna zaštita radnika na radu. Proces proizvodnje treba postaviti i opremiti tako da
se stalno ostvaruje što veća moguća zaštita čovjeka na radu i uopšte, sa što je moguće
snažnijim preventivnim aspektom.
6. Preventivno održavanje sredstava za rad. Sredstva za proizvodnju uvek treba da budu u
ispravnom stanju kako bi proizvodnja bila kontinualna. Najsigurniji način da se to
obezbedi jeste stalno preventivno održavanje sredstava za rad.
7. Snabdevanje energijom i tehnološkim fluidima. Ovo je neophodno radi mogućnosti
pravilnog odvijanja procesa proizvodnje. U proizvodnim sistemima najviše se koristi
električna energija za pokretanje mašina, a od tehnoloških fluida najviše se koriste
sredstva za hlađenje, sredstva za pranje, sredstva za dezinfekciju, sredstva za potrebe
raznih tehnoloških procesa i dr.
Samo se u okviru prvog elementarnog procesa direktno stvara nova vrednost. Ostali
elementarni procesi uglavnom povećavaju troškove proizvodnje i značajno produžavaju
proizvodni proces, a samim tim i rokove isporuke. Osim toga, proces proizvodnje postaje
složeniji usled čega se smanjuje fleksibilnost proizvodnog sistema i u celini smanjuje nivo
organizovanosti preduzeća. Zbog svega toga treba težiti racionalizaciji čitavog procesa
proizvodnje što i jeste osnovni problem i izazov pri rekonstrukciji postojećih i projektovanju
novih proizvodnih sistema.
Rad na proizvodnim radnim

Elementarni procesi u proizvodnji
mestima
Kon trola k valiteta
Unutrašnji transport
PROIZVOVNI
Sk ladišt enje
PROCES
Preventivn a zaštit a radnika na radu
Preventivn o održav anje

sredst ava za rad
Sn abdevanje energijom i vo dom
slika: 3.6. Struktura proizvodnog procesa
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Vrste proizvodnog procesa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Vrste proizvodnog procesa
Postoji više podjela proizvodnih procesa.

• Prva podjela je prema osnovnim vrstama tehnoloških procesa
Tehnološki procesi u proizvodnji energije : mehanički, hemijski, toplotni, električni,
sunčani, nuklearni.
Tehnološki procesi u preradi materija : mehanički, toplotni, toplotno-mehanički,
hemijski, biološki, fizičko-hemijski, fizičko-biološko-hemijski.
Svakom vidu tehnološkog procesa odgovara određena vrsta proizvodnog procesa.
• Druga podjela prema vidovima tehnoloških procesa koji se obavljaju u okviru
proizvodnog procesa
To su : jednostavni, sintetički, analitički, sintetičko-analitički i analitičko-sintetički procesi.
Sintetičko-analitički i analitičko-sintetički čine kombinovane procese. Kombinovani procesi
sa analitičkim i sintetičkim procesima čine složene procese.
• Treća podjela je prema tipovima proizvodnje
To su : pojedinačna, serijska i masovna proizvodanja. Serijska proizvodnja se djeli na
maloserijsku, srednjeserijsku i velikoserijsku proizvodnju.
• Četvrta podjela je prema putevima i vremenu kretanja predmeta rada kroz proces
proizvodnje
Prema putevima predmeta rada : pravolinijski, krivolinijski i kombinovani. Kombinovani
mogu biti bez povratnih puteva i sa povratnim putevima.
Prema proizvodnji : prekidna i neprekidna.
Prema rasporedu radnih mesta : grupni, linijski i kombinovani.
• Peta podjela prema nivou mehanizacije i automatizacije
Sredstva za rad : univerzalna i specijalna. Specijalna mogu biti mehanizovana i
automatizovana. Kod univerzalnih sredstava za rad primenjuje se grupni raspored radnih
mjesta, dok se kod specijalizovanih primenjuje linijski raspored RM.
Proizvodnja : mehanizovana i automatizovana. Kod mehanizovane različit je stepen
mehanizacije, dok se kod automatizovane rad obavlja bez direktnog učešća čovjeka.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Tehnološki sistem

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

TEHNOLOŠKI SISTEM
Tehnološki sistem je podsistem (dio) proizvodnog sistema. Predstavlja skup obradnih

sistema koji omogućuju izvođenje svih operacija obrade (tehnološkog procesa) određenog
proizvoda, odnosno omogućuje trensformaciju sirovog materijala u gotov proizvod.
Tehnološki sistem se sastoji od podsistema obrade, montaže, skladištenja, mjerenja i
upravljanja.
Pojam tehnološkog sistema neodvojivo je vezan za pojam tehnološkog procesa.
Proces rada tehnološkog sistema nazivamo tehnološkim procesom.
Oblikovanje tehnološkog sistema je zavisno od niza utjecajnih veličina, u prvom redu
od tehnološke složenosti proizvoda i količine proizvoda u program proizvodnje. To je
naprimjer linija ili grupa mašina gdje se izvode određene aktivnosti i operacije, tako da se od
polufabrikata dobije gotov dio.
Ulazni elementi tehnološkog sistema su:
 Sredstvo za rad (mašine,uređaji,oprema i dr.)
 Predmeti rada (sirovine, pomoćni material i dr.)
 Energija (elektro energija, toplotna energija i dr.)
 Čovjek – operator (karakter ličnosti, zdravstveno stanje, iskustvo)
 Tehnološki proces (primjenjena tehnologija, organizacija rada, tehnologija rada
i dr.)
 Prostor za rad (svojstva objekata, mjesta rada i dr.)
Izlazni elementi tehnološkog sistema su: proizvod i otpadna energija i materija.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Tehnološki proces

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Tehnološki proces
Tehnološki proces u proizvodnom sistemu je dio proizvodnje u kojoj prvenstveno

dolazi do izmjene predmeta rada u pogledu oblika, dimenzija, međusobnog razmještaja
dijelova, promjene agregatnog stanja i hemijskog sastava. Do tih promjena dolazi djelovanjem
sredstava rada i energije na predmete rada, a kao rezultat tog djelovanja pojavljuje se proizvod
sa svojim određenim upotrebnim karakteristikama. Za odabiranje odgovarajućih tehnoloških
postupaka u tehnološkom procesu u cilju dobivanja materijalizovanog proizvoda, važno je
poznavanje osnovnih zakona prirodnih nauka, prvenstvemo fizike, hemije, fizičke hemije, i
drugih disciplina, kao i ocjena ekonomčnosti primjene pojedinih postupaka.
Tehnološki proces definiše odnos i kretanje elemenata proizvodnje na pojedinim
radnim mjestima. Osim toga, tehnološki proces određuje i režime rada, metode rada, složenost
rada, vremena izrade, broj i redoslijed operacija i zahvata i dr.
Tehnološkim procesom vrši se transformacija ulaznih u izlazne veličine.
Tehnološki proces se odnosi samo na proizvodnju jednog proizvoda. Jasno je da
postoji veliki broj raznovrsnih tehnoloških procesa, ali je svima zajedničko to što determinišu
postupak izrade nekog proizvoda ili poluproizvoda. Za izradu nekog proizvoda mogu se
koristiti razni tehnološki postupci. U jednom proizvodnom procesu može se nalaziti jedan ili
više tehnoloških procesa. Broj tehnoloških procesa u proizvodnom procesu zavisi od tipa
proizvodnje. Kod masovne i velikoserijske proizvodnje u okviru proizvodnog procesa, obično
postoji samo jedan tehnološki proces što znači da se ova dva procesa u ovom slučaju
poklapaju. Kod srednjeserijske, maloserijske i pojedinačne proizvodnje, proizvodni procesi
imaju više tehnoloških procesa.
Alat
Materijal
Radna snaga
Proizvod
TEHNOLOŠKI
Energija
PROCES
Sredstva za rad
Projektovana
tehnologija
slika:3.7. Tehnološki proces
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Struktura tehnološkog procesa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Struktura tehnološkog procesa
Struktura tehnološkog procesa može se prikazati šematski (slika 3.7.).

Postupak Operacija Podoperacija Zahvat Prolaz Pokret
1 11 111 1111 11111 111111

Te hnol oški 2 21 211 2111 21111 211111
proce s
..
.
n n1 n11 n111 n1111 n11111
slika:3.7. Struktura tehnološkog procesa

Struktura tehnološkog sistema zavisi prije svega od prirode tehnologije, složenosti
proizvoda i dijelom od sistema upravljanja. Tehnološki sistem je podsistem proizvodnog
sistema pa će i njegova struktura biti podsistem strukture proizvodnog sistema.
Strukturu tehnološkog sistema određuju tri osnovna faktora;
 složenost tehnologije;
 složenost proizvoda;
 sistem upravljanja;
Tehnološki sistemi po svojoj prirodi ubrajaju se u vještačke, otvorene, dinamičke i
stohastičke sisteme.
Tehnološki sistemi se izučavaju kako u sferi proizvodnje tako i van nje, pa je njihova
osnovna podjela na:
 proizvodne tehnološke sisteme, i
 neproizvodne tehnološke sisteme.
Osnovni elementi tehnološkog sistema su:
1) ulazni elementi – materijal, oprema, energija, ljudski rad, tehnološka dokumentacija
2) izlazni elementi – gotovi proizvodi, škart, gubici u materijalu i energiji,
3) tehnološki proces – sastoji se od tehnoloških operacija, zahvata, pokreta,
mikropokreta.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Izbor optimalne vatijante tehnološkog procesa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Izbor optimalne varijante tehnološkog procesa
Postoji više načina da se jedan dio izradi pa se postavlja pitanje koji od njih izabrati.
Optimizacija tehnoloških procesa vrši se na osnovu sledećih funkcija:
 Funkcije stanja. Ona definiše tehnološki sistem: obradni, montažni, mjerni, transportni
sistem, sistem za rukovanje materijalima itd. Osim toga, sagledavaju se kapaciteti sistema
i uzimaju u obzir osobine samog sistema.
 Funkcija ograničenja. Ona predstavlja zadatu količinu proizvoda u vremenu, odnosno
ritam (takt) proizvodnje.
 Funkcije kriterijuma. Ona predstavlja parametar za izbor tehnološkog procesa. Za
funkciju kriterijuma obično se uzima minimizacija troškova.
Tehnološki proces predstavlja uređen niz uzastopnih promena stanja. Ovaj niz se sastoji
iz više operacija različitih vrsta obrade. Na primjer, u izradi mašinskih dijelova mogu da
učestvuju slijedeće obrade: kovanje, livenje, zavarivanje, termičke obrade (poboljšanje,
cementacija, žarenje, nitriranje, otpuštanje i dr.), obrade plastičnim deformisanjem
(probijanje, presjecanje, savijanje, duboko izvlačenje, sabijanje, istiskivanje, kovanje i dr.),
obrada rezanjem - skidanjem strugotine (struganje, glodanje, rendisanje, bušenje, brušenje,
izrada navoja, izrada zupčanika, provlačenje i dr.). Koje će od svih obrada biti primenjene u
izradi nekog mašinskog dijela i kojim redoslijedom, zavisi od izbora optimalnog postupka
izrade tog dijela. Izbor vrsta obrade, redoslijeda tehnoloških operacija, mašina i opreme
mora biti takav da u prvom redu obezbjedi zahtjevani kvalitet i funkcionalnost proizvoda,
ali uz minimalne troškove i vreme izrade. Pri tome se mora uzeti u obzir potrebna
produktivnost, ekonomičnost, rentabilnost, koeficijent obrta kapitala i kvalitet procesa i
proizvoda. Isto tako, maksimalno se moraju uvažavati mogućnosti konkretne proizvodnje
(oprema i kapaciteti).
Pri pojedinačnoj i maloserijskoj porizvodnji, obično se ne pristupa razradi više varijanti
tehnološkog procesa i postupka obrade. Međutim, kada je u pitanju srednjeserijska,
velikoserijska i masovna proizvodnja, tada je svrsishodno i isplativo izraditi nekoliko varijanti
tehnološkog procesa. Zatim se određuje optimalna varijanta, a sam postupak optimizacije
zasniva se na prethodno usvojenim funkcijama stanja, ograničenja i kriterijuma (cilja). Pri
izboru varijante obrade treba težiti da se njihov broj, od prethodno definisanih, svede na
nekoliko interesantnih (najčešće osnovna varijanta i njoj alternativna). Zatim se za ove dvije
varijante vrši tehno - ekonomska analiza koja omogućuje odabiranje optimalne varijante.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Projektovanje tehnološkog procesa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Projektovanje tehnološkog procesa
Projektovanje tehnološkog procesa obuhvata: izbor metoda obrade, određivanje

redoslijeda operacija, izbor mašina i alata, izbor režima obrade, određivanje (normiranje)
vremena izrade, određivanje kategorije posla, rasporeda mašina i rješenje unutrašnjeg
transporta.
Tehnološki proces treba da je isprojektovan tako da se postigne slijedeće:
 zahtjevani kvalitet proizvoda (tačnost dimenzija, kvalitet obrađene površine,
funkcionalnost, pouzdanost, dizajn i dr.),
 potreban obim proizvodnje (količina proizvoda),
 isporuka predviđene količine u predviđenom roku,
 maksimalno iskorištenje proizvodnih kapaciteta,
 minimalni troškovi kako bi prodajna cijena bila konkurentna.
Sve ovo je veoma teško postići, naročito u uslovima proizvodnje većeg broja proizvoda
gdje dolazi do preklapanja proizvodnih kapaciteta. Projektovanje tehnološkog procesa
zahtjeva sistematičan, racionalan pristup u kome treba težiti optimalnom rješenju. Pri tome od
velike pomoći mogu biti brojne kvantitativne metode i softveri koji se koriste u projektovanju
i optimizaciji tehnoloških procesa.
Za projektovanje tehnološkog procesa, neophodno je raspolaganje podacima vezanim
za:
1. Program proizvodnje. On je definisan asortimanom i obimom proizvodnje koji treba
ostvariti u predviđenim rokovima. (Program proizvodnje se definiše na osnovu potreba
tržišta).
2. Konstruktivno - tehnološku dokumentaciju. Polazna tačka za projektovanje tehnološkog
procesa je tehnička (konstruktivna) dokumentacija. Za izradu pojedinog dijela, ta
dokumentacija je radionički crtež koji nastaje u tehničkoj pripremi prilikom konstrukcije
proizvoda. Radionički crtež mora sadržati sve potrebne detalje kako bi se dio mogao
pravilno izraditi. Da bi određena konstrukcija (dio) bila tehnologična (racionalna za
izradu), neophodna je uska saradnja između konstruktora i tehnologa još u fazi
projektovanja.
Troškovi u tehnološkom procesu
Za određeni tehnološki proces, za svaku operaciju i zahvat tehnološkog postupka,

neophodno je definisati parcijalne troškove. Zbir ovih troškova daje ukupne troškove.
Troškovi u tehnološkom procesu se mogu sistematizovati na više načina, ali se u osnovi, oni
sastoje iz:
 troškova materijala (cijena sirovina i/ili poluproizvoda),
 troškova obrade (troškova učesnika u radu, troškovi mašina, opreme, alata i
pribora),
 troškova energije (električna energija za pokretanje mašina, grijanje, osvjetljavanje i
ventilaciju industrijskih pogona) i
 ostalih troškova (oni se takođe moraju uzeti u obzir, a njihova visina se obično
kreće u rasponu 10-30% od zbira prethodno navedenih troškova).
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Obradni sistem

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OBRADNI SISTEM
Obradni sistem je podsistem tehnološkog sistema. Obradni sistem izvodi određenu

operaciju obrade, a sastoji se od:
 upravljanja (obavlja ga čovjek ili upravljačka jedinica),
 rada (vrši ga mašina, alat ili predmet obrade),
 kontrole (izvodi je automatska jedinica ili čovjek sa mjernim alatom).
Obradni sistem predstavlja zapravo jednu mašinu, odnosno radno mjesto. Proces rada
obradnog sistema naziva se proces obrade. Proces obrade se može podjeliti na proizvodne
operacije, a one na zahvate i prolaze.
U obradnom procesu moraju biti međusobno povezana i usklađena dejstva mašine, alata
i predmeta rada. Ovim dejstvom izvršava se deo tehnološkog procesa koji se naziva operacija.
Završni dio časa:
Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Osnovni principi proizvodnje

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OSNOVNI PRINCIPI PROIZVODNJE
1. Nije toliki problem proizvesti već prodati. Veliki je problem proizvesti kvalitetno,
brzo i uz najmanje troškove.
2. Konkurencija se pobeđuje “oružjem”: kvalitet, cijena, rok.
3. I kada postoje najveći poslovni rezultati zasnovani na već postojećem programu
proizvodnje, treba imati jasno koncipiran novi program proizvodnje.
4. Plan nije ništa, a planiranje je sve. (godišnji plan treba da bude samo orijentacija, a
proizvodi se ono sto je u operativnom planu)
5. U proizvodnji se samo na proizvodnim radnim mjestima stvara nova vrijednost,
sve ostalo je trošak.
6. Kontrolu kvaliteta ne treba razvijati vec svoditi na najmanju mogucu mjeru. (ali
zato treba da se proces nastajanja proizvoda organizuje tako da ne dođe do greške.
Treba preduprediti grešku – poka yoke)
7. Dobro isplanirati procese i tokove, da bi se sve odvijalo tačno na vrijeme – just in
time.
8. U organizovanom ponašanju treba slijediti NETROŠKOVNI PRINCIP – tj. princip
stalnog snižavanja troškova, a troškovni princip – tj. princip stalnog priznavanja
troškova treba eliminisati.
9. Ne treba proizvoditi ni velike ni male serije, već optimalne.
10. Ne treba otpustati radnike vec ih treba motivisati. Treba otpustati samo one radnike
koje nije moguše motivisati.
11. Kvalitet proizvoda se može povećati samo povećanjem kvaliteta organizovanja
odnosno nivoa organizovanosti.
12. Ako su: ideja, brza odluka i rizik osnovne odrednice glavnog menadžera onda su:
adekvatan uvid u postojeće stanje, brza i tačna identifikacija uzroka poremećaja
i efikasna organizacija korekcije postojećeg ka željenom stanju osnovne odrednice
menadžera u proizvodnji tj. onog ko upravlja proizvodnjom.
13. Poštovati svaku ideju, a realizovati samo dobre.
14. Dobri kadrovi mogu nadomjestiti loš plan, ali nikakav plan ne može nadomjestiti
loše kadrove.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Organizacija proizvodnje

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

ORGANIZACIJA PROIZVODNJE
Organizacija proizvodnje dio je cjelovite organizacije rada. Ona je složen pojam koji
zavisi od slijedećih činilaca:
 predmet rada
 izvršioci rada
 rad
 tehnologija
 sredstva za rad
 privredni sistem
 društveni sistem
Organizacija proizvodnje je određena ciljevima proizvodnje, ograničenjima
okruženja i svojstvima sistema u kome se nalazi.
Ciljevi preduzeća zavise od vrste djelatnosti. Osnovni cilj preduzeća koja su u
privatnom vlasništvu je ostvarivanje profita. Osnovni cilj javnih preduzeća je efikasno
obavljanje djelatnosti koje su od društvenog značaja.
Ciljevi svakog privrednog subjekta su:
 postići zadovoljenje ljudskih potreba proizvodnjom odredjenih dobara, ili pružanjem
odredjenih usluga,
 da se sa što manje ulaganja u elemente proizvodnje ostvari što veći rezultat,
 obezbjediti sopstveni razvoj, proširenjem postojećih kapaciteta,
 ostvariti zadovoljenje ekonomskih potreba radnog kolektiva, putem odgovarajućih
zarada i uslova rada.
Način organizovanja proizvodnje nije isti kod:
 velike i male izdiferenciranosti rada
 trajnih i veoma promenljivih programa proizvodnje
 velikog i malog udjela čovjeka u ukupnom radu
 širokog asortimana i jedne vrste proizvoda itd.
Kada se govori o proizvodnji treba imati u vidu:
 tehničko-tehnološki aspekt
 ekonomski
 sociološki
 psihofizički
 pravni aspekt proizvodnje
Ako imamo u vidu tehničko-tehnološki aspekt tada organizovati proizvodnju znači:
 utvrditi ciljeve proizvodnje
 odabrati i dimenzionisati osnovne elemente proizvodnje (predmet rada, sredstva
za rad, izvršioce rada, energije i tehnološke fluide, informacije)
 postaviti u okviru jedne cjeline osnovne elemente proizvodnje
 uspostaviti odgovarajuće veze i međuzavisnosti osnovnih elemenata u okviru
cjeline
 cjelinu učiniti tehnički racionalnom i ekonomski cjelishodnom u procesu
stvaranja dobara
DEFINICIJA ORGANIZACIJE PROIZVODNJE = to je, sa stanovišta tehnike i

tehnologije, međusobna zavisnost i uzajamna povezanost osnovnih elemenata proizvodnje
(predmet rada, sredstva za rad, izvršioci, energija i informacije) u tehnički racionalnu, a
ekonomski cjelishodnu cjelinu čiji je zadatak da stvara proizvode i/ili pruža usluge.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Vrste organizacije proizvodnje

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Vrste organizacije proizvodnje
Postoji više vrsta organizacija proizvodnje i kakav će biti oblik organizacije zavisi od
raznih činilaca:
 tehnološki proces
 vrste obrade
 predmet rada
To znači da postoje:
1) tehnoloska organizacija proizvodnje
2) obradna
3) i predmenta organizacija proizvodnje
1. Tehnološka organizacija proizvodnje ima slijedeca obilježja:
 tehnoloski proces je u velikoj mjeri ugradjen u sredstva za proizvodnju
 obim i nacin organizovanja elementarnih procesa određeni su takodjer
sredstvima za proizvodnju
 zahtjeva skupa sredstva za proizvodnju
 fleksibilnost programa proizvodnje je mala
 koristi se u baznoj industriji i u fabrikama sa izrazenim hemijskim i fizickim
procesima kao sto su proizvodnja metala, vještačkih đubriva, alkoholnih i
bezalkoholnih pića itd..
2. Obradna organizacija proizvodnje ima slijedeće karakteristike:
 vrste obrade odredjuju razmestaj sredstava za proizvodnju i oblik
organizovanja proizvodnje
 masine su raspoređene u grupe po vrstama obrade
 zahtjeva visoko stručne radnike na masinama
 fleksibilnost programa proizvodnje je relativno velika
 koristi se kod serijske proizvodnje u metalopreradjivackoj industriji
3. Predmetna organizacija proizvodnje ima slijedeća obilježja:
 predmet rada, proizvod, opredjeljuje nacin organizovanja proizvodnje
 masine se rasporedjuju po redoslijedu operacija pri izradi proizvoda
 koristi se u proizvodnji velikih obima jedne vrste proizvoda ili nekoliko vrsta
slicnih proizvoda
 sredstva za proizvodnju su specijalizovana i relativno skupa
 fleksibilnost programa je relativno mala
Što se tiče uslužnih oblasti:
 Tamo gdje se koristi skupa i složena oprema – to je tehnoloska organizacija
 Tamo gdje se usluge formiraju fazno – to je obradna organizacija
 Tamo gdje se jedne usluge pružaju na jednom, a druge na drugom mjestu
– to je predmetna
 ako su usluge različite i javljaju se u manjem broju po vrstama = obradna
 kada se pruža jedna ili mali broj vrsta u velikom obimu, kada postoji serija =
predmetna
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Osnovni elementi proizvodnje

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Osnovni elementi proizvodnje
Osnovni elementi proizvodnje su:

 sredstva za rad,
 predmeti rada i
 radna snaga.
Preduzeće se osniva i posluje sa osnovnim zadatkom da svojom proizvodnjom
(uslugom) zadovolji ljudske potrebe.
Elementi preduzeća su elementi bez kojih ne može da se organizuje poslovanje
preduzeća. To su:
 elementi ulaganja (u sredstva za rad, predmete rada i radnu snagu),
 elementi proizvodnje (utrošci ),
 elementi organizacije poslovanja,
 elementi rezultata (fizički proizvod, prihod, dobitak)
 ekonomski principi poslovanja (produktivnost, ekonomičnost i rentabilnost),
 elementi razvoja preduzeća
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Radno mjesto

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

RADNO MJESTO
Cjelokupni određenim mjestima koja predstavljaju radna mjesta. Poslovi i zadaci

radnog mjesta su operacije koje se na njima izvode.
Radno mjesto je najmanja tehnološki i organizaciono zaokružena cjelina u okviru koje
se odvija jedan tačno određen dio procesa rada. Prema tome, radno mesto je osnovna ćelija u
procesu proizvodnje i procesu rada u cjelini.
U opštem slučaju, radno mjesto se sastoji od 5 radno povezanih, a tehnološki i
organizaciono međuzavisnih činilaca:
1. Predmet rada, proizvod ili usluga, kao polazni činilac na osnovu koga se radno
mjesto i stvara.
2. Posao radnog mjesta, tačno određeni dio cjelovitog procesa rada koji treba u
okviru njega da se izvršava. Posao radnog mjesta je cjelovit samo kada su za radno
mjesto odredjeni:
 radni zadatak
 materijal
 alat
 dokumentacija
3. Sredstva za rad koja čine: mašine, uređaji i instalacije. Za funkcionisanje
sredstava za rad koristi se odgovarajuća energija.
4. Prostor za rad koji ima odgovarajuće: veličinu (kvadratura, kubatura), oblik,
mikroklimu i psiholoske uslove (odnosi među ljudima). Veličina i oblik prostora
za rad definisani su površinom i zapreminom radnog mjesta.
Mikroklimu određuje veći broj parametara:
 temperatura vazduha
 vlažnost vazduha
 brzina kretanja vazduha
 osvetljenje
 buka i vibracije
 čistoća
Psihosociološki uslovi radnog mjesta određeni su odnosima među ljudima, kako na
samom radnom mjestu, tako i šire, u čitavom preduzeću.
5. Čovjek kao najvazniji činilac radnog mjesta objedinjuje sve ostale činioce i on
treba da ima odgovarajuce :
 znanje
 sposobnosti
 psihofizicke osobine
 psihosociološke osobine itd.
Radno mjesto, elementi koji ga određuju i njihove međuzavisnosti prikazani su na slici: 3.8.
Ulaz Izlaz
1. PREDMET RADA
(Proizvod ili usluga)
4. PRO S TO R ZA RAD 5. ČO VEK 2. PO S AO

- veličina - znanje - radni zadatak
- oblik - sposobnost - mat erijal
- mikroklima - psihofiziološke osobine - alat
- psihosociološki uslovi - psihosociološke osobine - dokument acija
3. SREDSTVA ZARAD
- mašine
- uređaji
- instalacije
- energija
slika:3.8. Radno mjesto, elementi koji ga određuju i njihove međuzavisnosti
 Važno je skrenuti pažnju na pojam gotovost radnog mesta. Radno mesto je

“gotovo”, odnosno ima odgovarajuću gotovost, ako je organizovano i
postavljeno tako da su svi elementi adekvatno i na vrijeme pripremljeni i
spremni za izvršenje predviđenog posla.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Oragnizacioni oblici radnih mjesta

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Organizacioni oblici radnih mjesta
Na radnim mjestima u proizvodnji mogu se sagledati pozitivne i negativne strane

preduzeća u organizacionom smislu. Sa stanovišta organizacije rada na radnom mjestu i
organizacije procesa proizvodnje, postoje tri osnovna organizaciona vida radnih mjesta:
 otvoreno (ima najniži nivo organizovanosti. Radnik samo manji dio raspolozivog
vremena koristi za rad) - radnik često prekida rad i napušta radno mjesto, a kada radi,
čini to otežano i neefikasno, tako da mali dio ukupnog raspoloživog vremena koristi za
rad pa je samim tim i radni učinak nizak.
Razlozi za to su brojni, a neki od njih su:
 rad na radnom mjestu se ne proučava, ne mjeri, ne poboljšava i ne humanizuje
usljed čega metod rada sa stanovišta produktivnosti i humanizacije nije
optimalan (nije izvršena neophodna priprema na radnom mjestu, način
izvršenja radnih zadataka nije odgovarajući i dr.),
 ne primenjuju se odgovarajuće kvantitativne metode za određivanje:
optimalnog programa proizvodnje, optimalnih veličina i broja serija, izbora
optimalne vrste sredstava za rad, potrebnog broja pojedinih sredstava za rad,
broja izvršilaca i dr.,
 nedostatak zaliha sirovina, alata i rezervnih dijelova,
 nedostatak dokumentacije ili je ona nepotpuna i nejasna,
 zastoji usljed otkaza mašina jer nije primenjeno preventivno održavanje,
 raspored radnih mjesta nije odgovarajući, pa je unutrašnji transport
neracionalan,
 skladišta nisu postavljena na odgovarajućim lokacijama, pa dolazi do dodatnih
gubitak
 kontrola kvaliteta nije sinhronizovana sa procesom izrade,
 snabdjevanje procesa energijom nije adekvatno,
 prostor za rad nije odgovarajući i dr.
 zatvoreno (to je organizacioni vid radnog mjesta koji ima visok nivo organizovanosti.
Kod njega su svi uzroci prekida i neefikasnosti rada otklonjeni osim toga da se ne
proučava, ne mjeri, ne poboljšava i ne humanizuje rad na radnom mjestu. Radnik ne
napušta radno mjesto, sve raspolozivo vrijeme koristi za rad, radi efikasno i radni
ucinak mu je veliki.)
 stabilizovano (ima najviši nivo organizovanosti i uslov za stvaranje ovakvog radnog
mjesta jeste prethodno zatvaranje radnog mjesta. Kada se kod zatvorenog radnog
mjesta studijom metoda rada, nacin rada na radnom mjestu optimizira sa stanovista
efikasnosti i humanizacije rada, dolazi se do stabilizovanog radnog mjesta. Kod njega
je rad najefikasniji i najhumaniji, a radni učinak najveci).
U našim preduzećima radna mjesta su uglavnom otvorena. To znači da je organizacija
veoma loša, ali istovremeno to ostavlja dosta prostora za poboljšanja. Velike su mogućnosti
za povećanje produktivnosti rada korištenjem samo unutrašnjih rezervi, bez značajnih
investicija i proširenja kapaciteta.
Generalno, preduzeća treba da teže postizanju takvog nivoa organizovanosti koji će
omogućiti uvođenje zatvorenog tipa radnih mjesta, a kasnije i stabilizovanog tipa radnih
mjesta.
To znači da bi mogla da se poveća produktivnost ali je prethodno potrebno:
• utvrditi stepen korištenja kapaciteta
• izračunati stepen otvorenosti radnih mjesta
• odrediti nivo organizovanosti
• izmjeriti utjecaj najvaznijih činilaca na stepen korištenja kapaciteta, stepen otvorenosti
radnih mjesta i nivo organizovanosti.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvod

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

PROIZVOD I PROGRAM PROIZVODNJE
PROIZVOD
Proizvod je rezultat čovjekove proizvodne aktivnosti koja ima za cilj stvaranje novih
proizvoda ili usluga pogodnih za podmirenje ekonomskih, ličnih ili društvenih potreba.
Svojstvo proizvoda jeste zadovoljiti neku čovjekovu potrebu.
Proizvod se može posmatrati u užem i širem smislu:
 U širem smislu on je izlazni rezultat funkcionisanja bilo kojeg organizacionog sistema,
 U užem smislu posmatra se kao rezultat procesa proizvodnje, koji može biti:
 Količina proizvedenih predmeta određenog kvaliteta koja je potrebna za
podmirenje nekih ljudskih ili društvenih potreba,
 Usluga, kvantitativno i kvalitativno određena, koju jedno preduzeće ili
pojedinac pruža drugome, a kojom se podmiruje određena potreba.
Proizvod je rezultat transformacije resursa u procesu rada. Zbog proizvoda postoji
preduzeće, a proizvod postoji zbog tržišta – namjenjen je zadovoljenju potreba potrošača.
Postoji tedencija da danas opstaje društvo koje ne proizvodi, što je greška.
Proizvod je sve ono što se može ponuditi na tržištu da bi izazvalo pažnju, nabavku,
potrošnju ili upotrebu a što bi moglo zadovoljiti neku želju ili potrebu. Proizvod treba da bude
prilagođen zahtjevima kupaca. O dimnezijama proizvoda mora se voditi računa prilikom
njegovog uvođenja u proizvodni program. Suština proizvoda pri tome je najbitnija, i ona se
posmatra kroz davanje odgovora na pitanje: Šta je ustvari ono što kupac želi da kupi?
Postoji više različitih podjela proizvoda:
1) Prema broju nosilaca potreba, proizvodi se dijele na:
 proizvode masovne upotrebe i
 proizvode individualne upotrebe;
2) Prema zrelosti upotrebe proizvoda oni se dijela na:
 sirovine,
 poluproizvode i
 gotove proizvode;
3) Sa stanovišta marketinga, proizvodi ili usluge široke potrošnje najčešće se klasifikuju
na tri grupe;
 konvencionalni ili obični proizvodi,
 šoping ili posebni proizvodi i
 specijalni proizvodi.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Karakteristike proizvoda

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Karakteristike proizvoda
Struktura (da bi smo projektovali sistem koji će davati proizvod, moramo poznavati
strukturu proizvoda, tj. njegovu složenost, odnosno kompleksnost)
Kvalitet (složenost)
tehnički kvalitet (izražen parametrima)
upotrebni kvalitet
ekonomski kvalitet i
estetski kvalitet (kvalitet zadovoljstva)
Količine - životni ciklus proizvoda možemo definisati kao vrijeme trajanja proizvoda u
razmjeni sa okolinom. Životni ciklus nekog proizvoda može biti svega par dana (flajer),
nekoliko mjeseci (televizijska reklama), godina ili decenija (vizuelni identitet firme). Ovo
vrijeme je u najvećoj mjeri uslovljeno zahtjevima okoline.
Bez obzira na vrijeme trajanja, svaki proizvod prolazi kroz iste faze životnog ciklusa:
1. istraživanje i donošenje odluka,
2. razvoj,
3. uvođenje,
4. rast razmjene sa okolinom,
5. uravnoteženost razmjene,
6. opadanje razmjene (kritične tačke i potreba uvođenja novog proizvoda),
7. zamjena postojećeg sa novim proizvodom.
slika: 4.1. Faze životnog ciklusa proizvoda
Neophodno je organizovati proces rada tako da u trenutku pojave kritične tačke u

životnom ciklusu proizvoda bude uveden novi proizvod tj. da bude u nekom predviđenom
tolerantnom području. Usljed sve učestalijih promjena (povećanje životnog standarda, povišen
nivo kulture, obrazovanosti, ...) životni ciklus proizvoda je sve kraći, što posložnjava razvoj,
upravljanje procesima i organizaciju radnih sistema.
slika: 4.2. Utjecaj učestalosti promjena na vrijeme trajanja životnog ciklusa
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Program proizvodnje

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

PROGRAM PROIZVODNJE
Program proizvodnje predstavlja skup proizvoda u proizvodnom sistemu. Izbor

proizvoda za program proizvodnje predstavlja kompromis između potražnje, potencijala
radnih sistema i odnosa troškova i dobiti. Program proizvodnje je određen veličinama
osnovnih parametara – strukturom i količinama.
Struktura programa ( pj ) može biti uža i šira. Prednosti uže strukture su: povišen
kvalitet projektovanja, organizovanja i upravljanje procesima rada, sniženje troškova
pripreme i proizvodnje i povećanje ukupnih efekata sistema. Prednosti šire strukture su:
povećan stepen fleksibilnosti i niži troškovi poslovanja.
Količine u programu proizvodnje ( qj ) određuju se na osnovu uslova okoline
(kupovne moći potrošača, potražnje, ...). Veće količine od realnih potreba dovode do pojave
zaliha i snižavanja efekata sistema, dok manje količine daju osnovu za pojavu konkurencije,
što znači da je potrebno optimizirati date odnose.
Proizvodni program ( marketing mix ) predstavlja skup proizvoda ( artikala ) koje
jedan proizvođač, u tom trenutku, nudi na tržištu. Da bi zadovoljili potrebe kupaca
priozvođači su prinuđeni da imaju širok proizvodni program, tj. da nude širok asortiman
proizvoda (više linija proizvoda, mada svaka linija može imati i više podlinija, u okviru kojih
se nalazi više artikala ). To utječe na povećanje troškova proizvodnje, zbog velikog broja
sirovina, poluproizvoda, alata, zaliha gotovih proizvoda i slično, tako da su proizvođači, u
suštini, zainteresovani za sto uži asortiman i što veće serije.
U literaturi i u praksi proizvodni program sreće se i pod drugim nazivima kao sto su:
miks proizvoda, asortiman proizvoda, dijapazon proizvoda, proizvodni splet i sl. Dakle,
proizvodni program je set svih proizvoda koji se nude na prodaju od strane jednog preduzeća.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Veličine proizvodnog programa

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

VELIČINE PROIZVODNOG PROGRAMA
Dimenzije proizvodnog programa mogu biti svrstane u dvije grupe. Prvu grupu čine
osnovne dimenzije proizvodnog programa, to su:
 širina
 dubina
 visina
Širina proizvodnog programa podrazumjeva broj linija proizvoda koje su usko
povezane po jednoj ili više osnova. Po osnovu širine može se govoriti o:
USKOM proizvodnom programu ( zastupljena je jedna ili mali broj linija

proizvoda),
ŠIROKOM proizvodnom programu ( zastupljeno je vise linija proizvoda )
Dubinom proizvodnog programa označava se broj varijanti u kojima može biti
proizveden jedan proizvod u datoj liniji proizvoda.
PLITAK ( zastupljen je jedan model za svaku od nekoliko sličnih ili različitih
linija proizvoda)
DUBOK ( zastupljeno je više modela za svaku od nekoliko sličnih ili različitih
linija proizvoda).
Pod visinom proizvodnog programa podrazumjevamo ako se isti proizvod isporučuje u
različitim varijantama.
Drugu grupu dimenzija proizvodnog programa čine tzv. izvedene dimenzije , a odnose
se na:
dužinu,
gustinu,
konzistentnost
Pod DUŽINOM proizvodnog programa podrazumjeva se ukupan broj artikala koje
proizvodi preduzeće;
GUSTINOM proizvodnog programa označava se broj varijanti u okviru jedne
karakteristke proizvoda;
KONZISTENTNOST ako dimenzija proizvodnog programa izražava stepen
povezanosti razlicitih linija proizvoda.
Optimalan proizvodni program podrazumjeva određenu kombinaciju proizvoda koja
omogucuje efikasno poslovanje tj. maksimalnu dobit na duži rok.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Upravljanje asortimanom

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

UPRAVLJANJE ASORTIMANOM
Koncept menadzmenta preduzeća može biti definisan tako da je jedan menadžer

zadužen za veći broj proizvoda ili za cjelokupan asortiman. Menadžer treba da inicira i
realizuje upravljačke odluke koje bi doprinijele poboljšanju rezultata poslovanja. Odluke se
odnose na:
Proširivanje ili sužavanje asortimana
Rješavanje dileme “ proizvoditi ili kupovati”
Strategije pokrivanja tržišta i sl.
Polazeći od tih kriterijuma, pojedinačni proizvodi ili grupe proizvoda mogu u
asortimanu da imaju slijedeći status: Današnji hranioci, tj.proizvodi koji imaju znacajan obim
prodaje, veliki doprinos profitu i kao takvi znacajnu podrsku. Sutrašnji hranioci, tj.oni
proizvodi koji imaju razvijeno tržiste i od njih se očekuje da u budućnosti budu glavni nosioci
rasta preduzeća.
Produktivni specijaliteti koji, zbog svoje distinktivnosti imaju ograničeno tržiste, te se
od njih očekuje da doprinesu više profitu nego što učestvuju u obimu proizvodnje.
Proizvodi u razvoju koji zahtjevaju punu pažnju i podršku da bi što prije bili prevedeni u
generatore prihoda. Promašaji, tj.proizvodi koje treba hitno dijagnosticirati, te ih kao
beznadežne amputirati ( ili eventualno novom terapijom oživjeti ). Jučerašnji hranioci
proizvodi koji su zbog konkurentnog, tržišnog i tehnološkog dozrjevanja, u silaznoj liniji.
Proizvodi kandidati za popravku, odnosno koji boluju od lako izlječive bolesti.
Nepotrebni specijaliteti, tj.proizvodi koji su pogrešno diferencirani.
Neopravdani specijaliteti, koji su slično predhodnoj grupi diferencirani.
Investicije u menadzerski ego, tj.proizvodi koji su ponos menadzera i kao takvi zaštićeni
njihovom sentimentalnošću. Pepeljuge ili spavači, odnosno proizvodi koji su zabludama ili
nepažnjom menadžera ostavljeni po strani i kao takvi trpe sudbinu maćehinskog staranja.
Proširivanje proizvodnog programa postiže se izmjenama u njegovoj širini i dubini.
Te promjene moraju biti ostvarene tako da se ne ugrozi gustina asortimana.
To znači da se može ići na povećanje broja linija proizvoda, ili na povećanje broja proizvoda
u linijama proizvoda, ali da se time poveća koherentnost asortimana proizvoda.
Prosirivanje asortimana može da se ostvari na više nacina. Kotler smatra da se proširivanje
asortimana može ostvariti na tri nacina:
 “Prema dole“
 “Prema gore“
 “Dvosmjerno“ proširivanje asortimana.
Sužavanje asortimana predstavlja područje upravljanja proizvodom gdje su moguće
značajne greške sa ozbiljnim posljedicama.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvodne strukture

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OSNOVNE KARAKTERISTIKE PROIZVODNIH SISTEMA
PROIZVODNE STRUKTURE
Postizanje višeg stepena učinkovitosti i organizacije proizvodnje nalaže prostorno

grupiranje elemenata sistema.
Skupine elemenata zasebno, i sve zajedno, tvore određenu, jedinstvenu strukturu
proizvodnoga sistema.
Pod strukturiranjem proizvodnoga sistema podrazumijeva se aktivnost kojoj je cilj
najekonomičnije povezivanje i usklađivanje konstituirajućih elemenata sistema u prostornom i
vremenskom pogledu.
Struktura i funkcija sistema uvjetuju jedna drugu pa se za neku unaprijed zadanu

funkciju može definirati više različitih struktura.
Na izbor strukture utječe niz činilaca, od kojih najveći utjecaj imaju proizvodni
program i tehnologija. Dakle: asortiman i količine proizvoda, stepen konstrukcijske i
tehnološke sličnosti proizvoda, oblik, dimenzije i tolerancije, brzina promjena proizvoda,
tržišni vijek itd.).
Efikasnost proizvodnoga sistema bitno ovisi o njegovoj prostornoj strukturi, jer ona
izravno određuje sistem toka materijala koji se pak odražava na:
upravljivost proizvodnje,
cikluse proizvodnje, te
iskorištenje sredstava za proizvodnju.
U osnovi postoje proizvodni sistemi kod kojih:

 predmeti rada miruju, a ljudi i ostali elementi sistema se kreću, ili,
 predmeti rada se kreću, a elementi i ljudi su stacionirani na svojim mjestima.
Poseban slučaj: pokretni predmeti rada, ljudi i elementi.

Stacionarni se predmeti rada mogu naći pretežno u proizvodnji velikih objekata, kao što
su brodovi, lokomotive, avioni i slično. Daleko je češći slučaj da se predmeti rada kreću
sistemom.
Oblici proizvodnih struktura razlikuju se:
 u izradi i montaži, te
 prema stepenu automatizacije.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Strukture u neautomatiziranoj izradi

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

STRUKTURE U NEAUTOMATIZIRANOJ IZRADI
Proizvodne strukture klasičnih proizvodnih sistema definiraju se po:

 načelu funkcije ili po
 predmetnom načelu.
Po načelu funkcije, skupine tvore elementi iste vrste obrade, za izvođenje operacija na
različitim predmetima rada.
Po predmetnom se načelu elementi grupiraju za izvođenje različitih vrsta obrade u cilju
potpune ili gotovo potpune obrade jednog ili više sličnih predmeta rada.
Strukture tako mogu biti:

po vrsti obrade, ili,
po predmetu rada (proizvodne linije, proizvodne stanice i samostalna radna mjesta
potpune izrade).
Proizvodni sistem struktuiran po vrsti obrade
Karakteristika je proizvodnih sistema strukturiranih po vrsti obrade (radionička,

funkcionalna ili procesna struktura) grupiranje sredstava za proizvodnju u skladu s tipom
proizvodnog postupka. To znači da će grupa mašina za tokarenje tvoriti jedan zaseban odjel,
glodalice drugi, bušilice treći itd.
Tok će se materijala stoga odvijati uglavnom između odjela, a rijetko unutar odjela
između mašina slične namjene.
slika:5.1. Proizvodni sistem struktuiran po vrsti obrade

Prednosti:
 dobro iskorištenje opreme,
 jednostavna raspodjela poslova,
 korištenje univerzalne opreme,
 visoka programska fleksibilnost,
 različite zadaće osoblju.
Ograničenja:
 dug ciklus izrade,
 velik broj povratnih tokova materijala,
 nepreglednost procesa,
 značajan udio pripremno-završnog vremena,
 velika nedovršena proizvodnja (WIP),
 otežano planiranje, vođenje i praćenje proizvodnje,
 velike površine za odlaganje,
 visok nivo znanja i sposobnosti zaposlenih.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvodni sistem struktuiran po predmetima rada

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Proizvodni sistem struktuiran po predmetima rada
Potreba prevladavanja nedostataka podjele sistema po vrsti obrade, potakla je razvoj

proizvodnih sistema strukturiranih po predmetu rada.
Isprva su to bile proizvodne linije namijenjene masovnoj i velikoserijskoj proizvodnji,
dok su se tek kasnije pojavili sistemi grupne izrade slijedeći koncept grupne proizvodnje
(tehnologije).
Proizvodne linije
Proizvodne su linije orijentirane na konkretan proizvod, a njihova struktura uključuje

različite specijalizirane mašine, linijski raspoređene po zahtjevima tehnološkoga procesa
(redoslijedu operacija) određenog predmeta rada.
Počele su se primjenjivati razvojem Taylorovoga koncepta podjele rada, rezultirajući
izrazito niskim udjelom pripremnog vremena zbog visokog stepena specijalizacije i
determiniranosti rada.
Jednostavnim jednosmjernim tokom materijala s kratkim transportnim udaljenostima,
kao i bez posebnih poremećaja, proizvodne linije postižu visoku učinkovitost proizvodnje s
kratkim ciklusima izrade.
slika:5.2. Proizvodne linije
Prednosti
 jednostavan, jednosmjeran i direktan tok materijala,
 mala nedovršena proizvodnja,
 visoka produktivnost,
 jednostavno planiranje, vođenje i praćenje procesa,
 malo rukovanja materijalom,
 nizak nivo znanja i sposobnosti,
 upotreba specijalne opreme.
Ograničenja
 osjetljivost na zastoje,
 nefleksibilnost sistema,
 nemotiviranost osoblja,
 velika investicijska sredstva,
 najdulja operacija determinira izlaz.
Vremena potrebna za obavljanje operacija na pojedinim radnim mjestima moraju biti

međusobno ujednačena i po mogućnosti jednaka taktu linije, da bi se izbjegla pojava
neproizvodnih vremena čekanja.
Takt linije: − raspoloživo vrijeme za obradu na pojedinome radnome mjestu/mašini, −
može se izračunati iz odnosa raspoloživoga vremena za proizvodnju i traženoga broja
proizvoda u određenom planskome razdoblju, − to je ujedno zbir vremena izvršenja najduže
operacije i vremena međuoperacijskog transporta.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Proizvodne stanice

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Proizvodne stanice
U proizvodnoj su stanici grupirani elementi (klasični ili numerički upravljane mašine)

u skladu s proizvodnim procesom skupine tehnološki sličnih predmeta rada.
Unutrašnja je struktura stanice slična podjeli po vrsti obrade, posjedujući fleksibilnost

takve strukture, ali s prostornim rasporedom koji najbolje odgovara toku materijala
proizvodnog procesa za definiranu grupu proizvoda. Stoga proizvodni sistem, sastavljen od
proizvodnih stanica, posjeduje efikasnost linija, a djelomice i fleksibilnost sistema
strukturiranih po vrsti obrade.
Ovakva struktura pridonosi i humanizaciji rada, budući da radnicima omogućava uvid

u cjelokupni proizvodni proces, odnosno krajnji rezultat i svrhu svojega rada. Tako radnici
mogu obavljati i dio organizacijskih poslova što se odražava na povećanje motivacije i
postizanje boljih radnih rezultata.
slika:5.3. Proizvodne stanice
Prednosti
 malen udio pripremno-završnog vremena,
 velika preglednost procesa,
 jednostavno planiranje, vođenje i praćenje izrade,
 osigurani uvjeti za timski rad,
 proširenje (obogaćivanje sadržaja) rada,
 dobro iskorištenje mašina,
 povećanje kvalitete izradaka,
 kratke transportne udaljenosti.
Ograničenja
 visok nivo znanja i sposobnosti zaposlenih,
 neujednačenost opterećenja po stanicama,
 nužno je ujednačavanje tokova u svakoj stanici,
 manja upotreba specijalne opreme,
 potreban polivalentan poslovođa.
Strukturiranjem sistema na proizvodne stanice dobiva se podjela na manje podsisteme, pri

čemu se značajno pojednostavnjuje sistem toka materijala, a time i planiranje te upravljanje
proizvodnjom. Stoga su posebno prikladne za primjenu koncepta grupne tehnologije i
automatizaciju proizvodnje. Proizvodne stanice mogu biti potpuno samostalne, što znači da
u cijelosti mogu obraditi grupu sličnih proizvoda od početka do kraja. Tada se između stanica
u sistemu neće pojavljivati tok materijala, već će se on odvijati uglavnom samo sa
skladištima.
Ako je za danu grupu proizvoda i proizvodne količine opterećenje nekih, poglavito
skupih, sredstava za proizvodnju slabo, iz ekonomskih razloga nije isplativo osigurati takve
kapacitete, već ih treba, ako je moguće, dijeliti s nekom drugom stanicom. Proizvodne stanice
koje dijele elemente s drugim stanicama nazivaju se djelomično samostalnima (virtual cells)
te uzrokuju međusobni tok materijala.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Samostalna radna mjesta potpune izrade

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Samostalna radna mjesta potpune izrade
Samostalno radno mjesto potpune izrade poseban je slučaj proizvodnih stanica s

jednim radnim mjestom na kojemu se izvodi obrada predmeta rada od početka do kraja.
Ovakav je organizacijski oblik zatvoren u odnosu na ostatak proizvodnoga sistema, a tok se
materijala uspostavlja samo sa skladištima. Primjena samostalnih radnih mjesta moguća je u
slučajevima prostorne koncentracije sredstava rada, kao kod ručnih radova (naprimjer, pri
izradi prototipa), ili pak koncentracije operacija na jednoj mašini kao što je to u
automatiziranoj proizvodnji (naprimjer, NC-obradni centar ili automat) ili u aditivnoj
proizvodnji.
Proizvodne stanice služe za obradu skupina dijelova sa sličnim ili istim proizvodnim
tokom. To znači da se dijelovi obrađuju na istim mašinama i istom opremom. Sistem
klasifikacije za identifikaciju takvih skupina dijelova mora sadržavati sljedeće parametre:
glavni oblik (okrugli, prizmatični, pločasti),
elementi oblika na glavnome obliku (konusi, rupe, utori);
položaj elemenata oblika,
dimenzije: glavna dimenzija, pomoćna dimenzija i odnosi dimenzija (duljina/promjer,
duljina/širina/visina),
tačnost dimenzija,
materijal,
oblik sirova komada.
Prethodni parametri definiraju mašinu, naprimjer za okrugle dijelove to će biti tokarski

centar (NC-tokarenje/brušenje).
Oprema mašine identificira se parametrima:
vrsta i veličina sredstva za stezanje (stezne čeljusti, šiljci, palete, posebne naprave)
potreban alat (vrsta, broj).
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Određivanje najpovoljnije strukture

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

ODREĐIVANJE NAJPOVOLJNIJE STRUKTURE
Određivanje najpovoljnije strukture obavlja se nakon podjele proizvodnoga sistema na

skupine elemenata unutar kojih se obrađuju odgovarajuće skupine predmeta rada (Grupna
proizvodnja).
Zaključak o najpovoljnijoj strukturi temelji se na sljedećem postupku.
Za svaku se skupinu elemenata izračunava stepen kooperacije æ, koji označava prosječan
broj elemenata s kojima je jedan element skupine povezan tokom materijala:
∑𝑚𝑖=1 𝑘𝑖
ӕ=
𝑚
gdje je ki broj elemenata s kojima je i-ti element u neposrednoj vezi tokom materijala, a m
broj elemenata skupine.
U skupini elemenata koncentrirano je najmanje 70 % operacija obrade odgovarajuće
skupine dijelova.
Porastom složenosti tehnološkoga procesa raste i stepen kooperacije. Za skupinu koja
sadrži samo jedan element, stepen kooperacije poprimit će vrijednost nule, upućujući na
strukturu samostalno radno mjesto potpune izrade. Proizvodni sistem strukturiran po vrsti
obrade načelno predviđa komunikaciju između svih elemenata. Proizlazi onda da je najveći
mogući broj veza definiran sljedećom jednačinom:
𝑚
∑ 𝑘𝑖 = 𝑚 ∙ (𝑚 − 1)
𝑖=1
tj. svako radno mjesto od m postojećih u vezi je s ostalih (m−1).
Stepen kooperacije tada iznosi: æ = m − 1, m ≥ 1, m je cijeli broj.
Slikom su prikazana područja struktura u dijagramu ӕ-m. Posebnost je strukture

samostalnog radnog mjesta potpune izrade (SRM) da je na m-osi predstavljena jednom
tačkom, izdvojenom od ostalih krivulja. Iz dijagrama se vidi da se linijska struktura (LS)
preklapa s proizvodnom stanicom (PS). Stoga se odluka o tipu strukture donosi na osnovi
(ne)postojanja povratnih tokova materijala.
slika:5.4. Područja struktura u dijagramu ӕ-m.
Nakon određivanja najpovoljnije(ih) strukture slijedi oblikovanje prostornoga

rasporeda elemenata skupine i čitavoga sistema.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Strukture u automatiziranoj izradi

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

STRUKTURE U AUTOMATIZIRANOJ IZRADI
Klasični proizvodni sistemi imaju jednu od dvije različite značajke:

mogućnost izrade različitih proizvoda ali uz visoke troškove (npr. grupe po vrsti
obrade)
mogućnost izrade velikog broja proizvoda uz male troškove ali vrlo nefleksibilno u
pogledu različitosti proizvoda koji se mogu izraditi (npr. transfer linije).
Fleksibilni proizvodni sistemi
Fleksibilni proizvodni sistemi (FPS) su oblikovani tako da osiguraju obje gornje

pozitivne značajke (izrada različitih proizvoda i u velikim i u malim količinama uz snižene
troškove), tj. spajaju fleksibilnost s učinkovitošću. FPS je reprogramabilan proizvodni sistem
sposoban automatski proizvoditi različite proizvode.
Pojam FPS-a uveo je Dolezalek početkom 70-tih godina 20. vijeka, podrazumijevajući
njime automatizaciju serijske proizvodnje, integracijom toka informacija i toka materijala u
sistemu alatne mašine.
Fleksibilni proizvodni sistemi čine temelj suvremene automatske proizvodnje.
Automatizacija je činjenje procesa ili sistema neovisnim o izravnom ljudskom radu. Pri
projektiranju proizvodnih sistema, razmatrani stepen automatizacije mora biti nedvojbeno
ekonomski opravdan. Naime, iskustvo pokazuje da su najuspješniji oni proizvodni sistemi
koji nisu u potpunosti automatski. Pojam fleksibilnosti podrazumijeva sposobnost proizvodne
opreme da se može upotrebljavati za različite proizvodne zadatke. Fleksibilnost je izrazito
važna značajka i kod klasičnih proizvodnih sistema, a posebno je istaknuta kod
automatiziranih sistema. Naime, kako je čovjek najfleksibilniji element, fleksibilnost
neautomatiziranih sistema biva ograničena prije svega prostornom strukturom i
raspoloživošću opreme, dok u slučaju automatiziranih sistema i (naizgled) najjednostavniji
ljudski rad treba biti učinkovito zamijenjen mašinskim (znatno sužena fleksibilnost
automatskih sistema).
Fleksibilnost je obrnuto razmjerna osjetljivosti na promjene, pa se može uspostaviti
mjera fleksibilnosti − veličina kazna promjene (Penalty Of Change):
POC = trošak promjene u odnosu na ograničenja sistema x vjerojatnost.
Što je iznos POC-a niži, fleksibilnost sistema je viša.
Opće važeće značajke fleksibilnih proizvodnih sistema jesu:

visokoautomatizirani proizvodni proces (gotovo) bez nazočnosti ljudi
više obradnih sistema (programabilnih alatnih mašina) povezanih automatskim
transportnim sistemom
struktura sistema je određena opremom za transport i rukovanje materijalom
(konvejeri, stacionarni i mobilni roboti, automatski vođena vozila)
podsistemi fleksibilnog proizvodnog sistema su koordinirani i upravljani zajedničkim
nadređenim sistemom upravljanja
sistem je modularno izgrađen
izrada različitih izradaka s različitim obradnim procesima u proizvoljnom redoslijedu,
uz skraćenje pripremno-završnih vremena i vremena čekanja
velik obim toka informacija (sistem rukovanja materijalom, osjetilo za nadzor alata...)
upravljan računarima i nadziran ljudima.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Sastavnice FPS-a
direktno upravljani numeričke alatne mašine (DNC) i obradni roboti

automatske koordinatne mjerne mašine
automatski sistem transporta, rukovanja i skladištenja materijala
 automatski vođena vozila (AGV)
 konvejeri
 automatski skladišni sistemi s odlaganjem i izuzimanjem materijala
 industrijski roboti
upravljački hardver i softver
slika: 5.5. Sastavnice fleksibilnog proizvodnog sistema
Fleksibilni proizvodni sistemi razlikuju se s obzirom na operacijske i upravljačke

značajke. Prema sistemu transporta i rukovanja materijalom razlikuju se: fleksibilna
proizvodna stanica, fleksibilni proizvodni sistem s više mašina, višestanični fleksibilni
proizvodni sistem.
slika: 5.6. Karakteristični stepeni realizacije fleksibilne automatizacije
Fleksibilna proizvodna stanica
Fleksibilna proizvodna stanica tip je fleksibilnoga proizvodnog sistema sačinjen od

jedne ili više CNC i/ili NC mašina koji dijele jedan sistem za rukovanje materijalom.
Sistem za rukovanje opskrbljuje mašinee predmetima rada iz ulaznoga spremnika,
umeće ih i vadi po završetku operacije te potom prebacuje gotov predmet u izlazni spremnik.
Automatsko čišćenje i provjera također mogu biti integrirani u proizvodnu stanicu
slika: 5.7. Fleksibilna proizvodna stanica
Fleksibilni proizvodni sistem s više mašina
Fleksibilni proizvodni sistem s više mašina sadrži više CNC i/ili NC mašina,
međusobno povezanih automatiziranim sistemom za rukovanje materijalom koji uključuje dva
ili više povezanih uređaja za rukovanje ili jedan sposoban posluživati dvije ili više mašina u
isto vrijeme. Takav proizvodni sistem omogućava paralenu obradu različitih predmeta rada
koji mogu prolaziti sistemom različitim putevima (rutama), ovisno o tehnološkom postupku i
raspoloživosti mašina.
slika: 5.8. Fleksibilni proizvodni sistem s više mašina
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Višestanični fleksibilni proizvodni sistem

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Višestanični fleksibilni proizvodni sistem
Višestaničan fleksibilni proizvodni sistem uključuje više fleksibilnih proizvodnih

stanica, i često više CNC i/ili NC mašina, povezanih automatiziranim sistemom za rukovanje
materijalom. Posjeduje karakteristike slične sistemu s više mašina, s tom razlikom da je ovdje
tok materijala paralelno grupiran po pojedinim stanicama.
slika: 5.9. Višestanični fleksibilni proizvodni sistem
Iz gornjih je definicija uočljivo da sve strukture fleksibilnih proizvodnih sistema mogu

sadržavati više od jedne mašine. Razlikuju se prije svega s obzirom na sistem za rukovanje
materijalom.
Rukovanje se može obavljati: robotom, konvejerom ili automatski vođenim kolicima.
Fleksibilnu proizvodnu stanicu karakterizira jedan uređaj za rukovanje, pa mašina
mora čekati na posluživanje ako je u međuvremenu uređaj zaposlen posluživanjem druge
mašine.
Kod višemašinskih fleksibilnih sistema ima više uređaja za rukovanje, te se stoga
smanjuje vjerojatnost čekanja.
U nekim slučajevim fleksibilni proizvodni sistem može biti sastavljen od više CNC
i/ili NC mašina povezanih jedinstvenim kontinuiranim transportom, kao što je konvejer.
Takav se sistem klasificira kao višemašinski fleksibilni sistem, jer konvejer ima funkciju kao
više uređaja za rukovanje.
slika: 5.10. Prikaz fleksibilnosti i produktivnosti za različite proizvodne sisteme

slika: 5.11. Jednomašinska fleksibilna proizvodna stanica (CNC obradni centar, transportni
sistem s dva transportera i spremnik paleta s obratcima)
slika: 5.12. Višemašinska fleksibilna proizvodna stanica

slika: 5.13. Izvedbe prostornog rasporeda struktura FPS – a
Povećanje broja mogućih ruta
(puteva) od mašine do mašine
Smanjenje zakrčenja
Skraćenje transportnih puteva i

vremena
slika: 5.14. Ljestvičasta, otvorena i robocentrična struktura FPS-a

slika: 5.15. Prostorni rasporedi FPS-a
slika: 5.16. Sruktura fleksibilnog proizvodnog sistema
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Noviji koncepti proizvodnih sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Noviji koncepti proizvodnih sistema
Mane FPS-ova:
ipak relativno uzak raspon varijantnosti proizvoda (familije proizvoda, konačan skup)
cijena
dugotrajnost razvoja i instaliranja (nerijetko dvije godine)
cijena osoblja i troškovi obuke
rizik pogrešnih procjena tržišta – iskazuje se ograničena fleksibilnost FIS-ova
(fleksibilnost je predefinirana građom FPS-a).
Pojavljuju se stoga:
AGILNI proizvodni sistemi
REKONFIGURABILNI proizvodni sistemi
LEAN proizvodni sistemi te
ADITIVNA PROIZVODNJA (BRZA IZRADA PROTOTIPOVA).
Agilni proizvodni sistemi
Imaju sposobnost tretiranja tržišnih promjena (varijantnosti proizvoda i njihovih

količina) rutinski. Riječ je o više poslovnom nego proizvodnom pristupu.
Značajke:
snažna kooperacija između nekoliko tvrtki (potrebni resursi za proizvodnju uobičajeno
veći od onih u pojedinačnim tvrtkama)
virtualni proizvodni sistemi koji koriste postojeće kapacitete bez njihove prilagodbe
snažna povezanost s kupcima (zajednički projekti)
manje proizvodne količine – niži rizici gubitaka nego kod tradicionalnih struktura u
masovnoj proizvodnji (uključivši često i FPS-ove)
veća učestalost promjena manjeg opsega. Osnovna razlika prema lean sistemima:
nepredefiranost tržišnih promjena (vrsti i varijanti proizvoda i njihovih količina).
Rekonfigurabilni proizvodni sistemi
Cilj: brzo rekonfiguriranje ili promjena komponenti sistema da bi se odgovorilo neočekivanim

tržišnim promjenama.
Značajke:
modularnost
integrativnost (uključivo i novih tehnologija)
konvertabilnost (hardvera i softvera)
dijagnostika izvora problema kvalitete i pouzdanosti
prilagodljivost (sposobnost realizacije cjelokupnog raspona) predviđene familije
dijelova.
LEAN proizvodni sistemi
Toyota
Cilj: uklanjanje svega onoga (gubici) što ne pridonosi vrijednosti proizvoda ili kupac
nije spreman platiti.
Gubici:
prekomjerna (preuranjena) proizvodnja (PUSH-PULL)
vremena čekanja
predaleko transportiranje
procesiranja (suviše dugotrajne ili složene obrade)
suvišak inventara (na različitim razinama)
suvišne kretnje radnika
otpad.
Ograničenja:
 sužena varijantnost proizvoda
 ograničenost kapaciteta.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Efikasnost proizvodnog sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Efektivnost proizvodnog sistema
Efektivnost proizvodnog sistema je sposobnost sistema da u što kraćem vremenu stupi u

dejstvo, da što duže radi pouzdano i da se brzo prilagođava promjenama. Osnovni prilazi u
povećanju efektivnosti proizvodnih sistema ogledaju se u:
 Zamjeni tradicionalnih efektivnijim postupcima u radu

 Smanjenju pasivnih vremena
 Razvoju struktura sistema povišenog stepena pogodnosti upravljanja
 Razvoju efektivnijih organizacionih struktura.
Efektivni proizvodni sistem ima slijedeće karakteristike:
- uprošćeni tokovi materijala

- obezbjeđen sistem kavliteta
- pojednostavljena organizaciona struktura
- obezbjeđen sistem upravljanja procesima rada
- racionalni tokovi informacija
- racionalni komunikacioni sistemi
- efektivan, pouzdan, flexibilan, automatizovan u potrebnoj mjeri
zasnovan na sledećim principima:
- princip SLIČNOSTI
- princip NEZAVISNE EGZISTENCIJE
- princip UPRAVLJANJA PREMA CILJEVIMA
- princip POGODNIH STRUKTURA ZA EFEKTIVAN RAD
- princip MOTIVACIJE ZA EFEKTIVAN RAD
PRINCIP SLIČNOSTI predmeta rada i postupaka omogućuje pojednostavljenje- ostvarenje

minimuma stepena složenosti u oblikovanju tokova u sistemu
PRINCIP NEZAVISNE EGZISTENCIJE u datom vremenu i datim uslovima okoline je

zasnovan na prirodno uslovljenoj zakonitosti odvajanja u trenutku formiranja potpunog
identiteta i nastanka uslova za samostalno dejstvo u okolini
PRINCIP UPRAVLJANJA PREMA CILJEVIMA se zasniva na potrebi držanja

parametara procesa rada sistema u granicama dozvoljenih odstupanja, postavljanje funkcije
cilja u realnom vremenu i datim uslovima okoline
PRINCIP POGODNIH STRUKTURA ZA EFEKTIVAN RAD :osnovna karakteristika

kvalitetnih sistema postavljenih na principu nezavisne egzistencije je sposobnost
ostvarivanjam projektovanog odnosa efekti/ulaganja u datim uslovima što se svodi na razvoj
flexibilnih struktura sistema
PRINCIP MOTIVACIJE ZA EFEKTIVAN RAD: princip obezbeđenja uslova rada

usmjerava organizatora procesa rada na kvalitetno riješenje uslova rada u cilju ostvarenja
projektovanih efekata i zaštite učesnika u procesima rada
U području oblikovanja tokova u sistemu postoje: POJEDINAČNI I GRUPNI PRILAZ
U području oblikovanja prostornih struktura postoje: PROCESNI I PREDMETNI PRILAZ
POJEDINAČNI PRILAZ u oblikovanju proizvodnih sistema znači zasebne, odvojene

postupke za svaki proizvod i dio ( nemogućnost optimalnog puštanja predmeta rada u proces
rada)
Karakteristike: složenost tehnologije izrade, široka područja rasipanja karakteristika predmeta

rada, upotreba velikog broja alata i pribora, neoptimalnost rada u serijama malih veličina,
sadrži ugrađena ograničenja.
GRUPNI PRILAZ u oblikovanju proizvodnih sistema znači da je osnovna veličina grupa

sličnih proizvoda, upravlja se procesima rada za grupu (predmeti rada sličnih karakteristika)
Karakteristike: sužena područja rasipanja k-ka predmeta rada, standardizacija tehnologija
izrade, smanjeno učešće pripremno završnih vremena u ukupnom vremenu izrade, upotreba
grupnih alata i pribora, optimalnost rada u serijama malih veličina, bez ugrađenih ograničenja.
PROCESNI PRILAZ u oblikovanju prostornih struktura proizvodnih sistema znači

postavljanje struktura preduzeća (industrijskog sistema) na principu organizovanja cjelina
sistema koji objedinjavaju tehnološke strukture za istu vrstu procesa rada (radionički princip).
Karakteristike: zapostavljen princip minimalnih rastojanja, složenost mreže tokova u sistemu,

zastoji, čekanja, duga vremena trajanja ciklusa proizvodnje, niska motivacija radnika,
radionice, ugrađena ograničenja.
PREDMETNI PRILAZ u oblikovanju prostornih struktura proizvodnih sistema znači

postavljanje strukture preduzeća (ind. sistema) na principu organizovanja cjelina sistema koji
objedinjavaju tehnološke strukture i učesnike u procesu rada potrebne za potpunu izradu
grupe sličnih predmeta rada
Karakteristike: značajno uprošćavanje mreže tokova u sistemu i uslova pogodnosti

upravljanja procesima rada, radne jedinice, mogućnost primjene savremenih prilaza, bez
ugrađenih ograničenja...
Ugrađena ograničenja kao posljedica primjene pojedinačnog i procesnog prilaza u

oblikovanju proizvodnog sistema su:
1. složeni tokovi materijala

2. složene organizovane strukture
3. složeni tokovi informacija
4. velika pripremno-završna vremena
5. veliki odnos Tcp/Σtii
6. veliki redovi čekanja
7. velika nedovršena proizvodnja
8. nemogućnost pronalaženja optimalne varijante redoslijeda puštanja predmeta rada u
proces rada
Tcp- vrijeme kada se predmet rada pusti u proces rada do trenutka kada prođe završnu
kontrolu.
Σtii- ukupno vrijeme potrebno za izradu jedne jedinice predmeta rada, vrijeme provedeno na
tehnološkim sistemima
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Upravljanje kvalitetom

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

OSNOVNI PRINCIPI SAVREMENE PROIZVODNE FILOZOFIJE
Ovdje se polazi od općeg stava da je jedan cijeli tehnološki i proizvodni sistem
razvijen po svim osnovama i da predstavlja danas pojam uspješnog tehnološkog i ukupnog
privrednog razvoja.
¸ Taj novi proizvodni sistem je postao i paradigma jednog snažnog privrednog progresa,
koji po razvijenoj tehnologiji, dostignutoj produktivnosti, razvijenom menadžmentu
predstavlja cilj kojem treba težiti.
Stručnjaci su to nazvali „savremena proizvodna filozofija”, koja je rođena i živi u
Japanu. U pogledu tehnike, organizacije i menadžmenta, ova „proizvodna filozofija”, kao
metod i sistem, predstavlja najviši nivo dostignuća, u kome je čovjek odigrao glavnu ulogu.
Suština i sadržaj jedinstvenog tržišta i proizvodnje predstavlja krajnji cilj savremene
proizvodne filozofije – proizvodnja „tačno na vrijeme“, odnosno „Just in time“.
UPRAVLJANJE KVALITETOM
Preduzece koje želi da ispuni želje kupaca mora da ima implementiran sistem
upravljanja kvalitetom. To znači da treba da ima organizacionu strukturu preduzeće koja
odgovara savremenim zahtjevima uslovljenim promjenama koje su se desile i da ima
implementiran sistem za prenos informacija koji obezbeđuje odvijanje aktivnosti bez
odstupanja.
Unapredenje kvaliteta je maraton, a ne sprint, jer zahtjeva sistematično , potpuno i
trajno mijenjanje postojeceg stanja na bolje. Sistem kvaliteta predstavlja promjene u
organizaciji, dokumentaciji, procesima i motivaciji zaposlenih, u svim funkcijama i
dijelovima preduzeca. Kvalitet poslovanja podrazumjeva menadžment pristup, odnosno
upravljanje kvalitetom poslovanja preduzeća, indetifikovano kroz poštivanje medunarodnih
standarda kvaliteta.
Politika kvaliteta obuhvata namjere rukovodstva i vođenje organizacije u pogledu
kvaliteta. Planiranje kvaliteta (QP) je dio upravljanja kvalitetom koji je usmjeren na
postizanje ciljeva kvaliteta i na primjenu neophodnih operativnih procesa i odgovarajućih
potreba za ispunjavanje ciljeva kvaliteta.
Kontrolisanje kvaliteta (QC) je dio upravljanja kvalitetom koji je usmjeren na
ispunjavanje zahtjeva kvaliteta.
Obezbjeđenje kvaliteta (QA) je dio upravljanja kvalitetom koji je usmjeren na
obezbjeđivanje povjerenja u ispunjavanju zahtjeva kvaliteta. Obezbjeđenje kvaliteta
omogućava dokazivanje efektivnosti podsistema upravljanja kvalitetom.
Poboljšanje kvaliteta (QI) je dio upravljanja kvalitetom koji je usmjeren na povećanje
sposobnosti u ispunjavanju propisanih zahtjeva kvaliteta, koji omogućava dokazivanja
efektivnosti i efikasnosti podsistema upravljanja kvalitetom.
Politika i ciljevi kvaliteta treba da odgovaraju svrsi preduzeća, da sadrže
opredjeljenost za ispunjavanje zahtjeva i stalno usavršavanje.
Poslovnik kvaliteta, kao dokument koji obezbjeđuje usklađenost informacija, internih i
eksternih, o sistemu upravljanja kvalitetom organizacije
Plan kvaliteta, kao dokument koji opisuje kako se sistem upravljanja kvalitetom
primjenjuje na određeni proizvod, projekat ili ugovor.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Potpuno upravljanje kvalitetom (TQM)

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

POTPUNO UPRAVLJANJE KVALITETOM (TQM)
Koncept TQM se smatra najboljim multidisciplinarnim pristupom menadžmenta za

dugoročan i dinamičan održivi razvoj organizacije koja želi da bude najbolja u svojoj branši.
Osnovni cilj TQM je ostvarivanje izvrsnosti u poslovanju. Izvrsnost znači da zaposleni kroz
efikasne i efektivne procese realizuju vrhunske proizvode koji potpuno zadovoljavaju kupce i
čija su posljedica izvrsni finansijski i drugi rezultati. TQM predstavlja ne prekidan proces
poboljšanja performansi kvaliteta cijele organizacije. Totalni kvalitet znači da svaki dio
organizacije i svaki zaposleni moraju biti izvrsni inače se zahtjevi i interesi korisnika
kompanije ne mogu ispuniti.
Koncept TQM se zasniva na sistematskom usklađivanju zahtjeva i interesa svih
korisnika kompanije, prvenstveno kupaca, a zatim akcionara, partnera, zaposlenih i društva,
uz aktivno i motivisano učešće svih zaposlenih koji potpuno poznaju karakterisike svih
procesa u organizaciji i raspolažu sredstvima za vršenje neprekidnih poboljšanja.
Proces TQM transformiše ulaze – zahtjeve kupaca , kao primarne, i zahtjeve ostalih
korisnika organizacije , u izlaze – proizvode koji zadovoljavaju zahtjeve kupaca. Posljedica je
zadovoljenje zahtjeva drugih korisnika organizacije.
Šta je potrebno da bi TQM funkcionirao?
 Odlučnost uprave da se orijentira na kvalitetu kao konkurentsku prednost i da TQM

postane način organizacijskog života.
 Aktivna participacija svih zaposlenika na svim organizacijskim razinama.
 Suradnja dobavljača da bi proces bio u potpunosti učinkovit.
 Naglasak na trajnom obrazovanju i razvijanju vještina → organizacija koja uči.
 Timski rad
 Prikupljanje podataka, vrednovanje i povratna veza pomoću koje se uspostavljaju
programi poboljšanja.
Filozofija Potpunog upravljanja kvalitetom (TQM) je u tome da je kvaliteta na prvom

mjestu. Kvaliteta je najvažniji dio svake organizacije. Kvaliteta štedi novac.
Osnovni elementi koncepta TQM su :
 Liderstvo i participacija
 Orjentacija na korisnike i balans u zadovoljstvu svih korisnika organizacije
 Kontinualna poboljšanja i težnja ka izvrsnosti
 Procesni i sistemski pristup interne organizacije
 Interno i eksterno partnerstvo i kooperacija
 Društvena odgovornost koja uključuje i prevazilazi obaveze zakona i propisa.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: JIT proizvodnja

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

JIT PROIZVODNJA
Tačno Na Vrijeme (JIT – Just In Time) je ekonomski pojam koji predstavlja strategiju
smanjenja troškova u proizvodnji, gdje se proračunom postiže kraće vrijeme skladištenja
dijelova, repromaterijala odnosno sirovina ili samo izbjegavanje skladištenja, te stavljanje
istih u najkraćem roku u proizvodni proces. To je sistem čiji je glavni zadatak eliminiranje
svega nepotrebnog. Tom prilikom dobiva se na skraćenju vremena izrade pojedinih dijelova
proizvodnje, sinkroniziranju procesa rada, faza proizvodnog procesa, balansiranju kapaciteta.
Povijest JIT – a seže još u 1920 – te godine. Postoje indicije da ga je Ford koristio kada je
ruda dolazila upravo na vrijeme da se pretvori u željezo za karoserije.
Međutim Toyota je u 1970 – ima pokazala da se to može primijeniti na sve industrije.
Japanski menandžment je orjentisan na proizvod i proizvodnju a ostali na
finansije i profit (Američki). Za japanske menadžere važnija su očekivanja nego pravila.
Širok protok informacija je u japanskom načinu donošenja odluka suštinski važan.
Veliki napredak japanske industrije i proizvodnje, nazvan „privredno čudo“ rezultat je
prije svega jasno utvrđenih ciljeva proizvodnje i maksimalnog korištenja sopstvenog i tuđeg
znanja.
Sistem „Just-In-Time“ je vrlo efikasan sistem upravljanja u industriji. „Just-In-Time“
proizvodnja je krajnji cilj nove proizvodnje, a ne sredstvo za postizanje cilja. Proizvodnja
„Just-In-Time“ znači da se proizvodi samo ono što se traži od strane tržišta i to u najmanjim
mogućim serijama, sa „0“ greškom i u tačno predviđenom vremenskom roku.
Za ostvarenje proizvodnje „Just–In–Time“ odnosno proizvodnje u pravo vrijeme
potrebno je:
 znati šta tržište traži (pomoću istraživanja tržišta),
 precizno planiranje proizvodnje,
 usavršiti procese proizvodnje (pomoću Zero QC, ostalih metoda i tehnika).
Cilj „Just – in – time“ proizvodnje je da postigne rentabilnost. Karakteristike
rentabilne proizvodnje su:
 niži nivo angažovanog kapitala,
 niski troškovi,
 veliko iskorištenje kapaciteta.
„Just-in-time“ proizvodnjom proizvodi se samo ono što je neophodno, i na taj način stiču se
uslovi za bezskladišnu proizvodnju. Sistem bezskladišne proizvodnje podrazumjeva
proizvodnju bez zaliha.
Da bi JIT metoda bila uspješna moraju biti ispunjeni mnogobrojni zahtjevi:
 kvaliteta dijelova mora biti visoka – manjkavi dijelovi mogu zaustaviti montažnu
liniju;
 bez ili sa minimalnim zalihama;
 mora postojati pouzdana povezanost i čvrsta kooperacija s dobavljačima;
 idealno bi bilo kad bi dobavljači bili locirani u blizini kompanije, uz dostupan pouzdan
transport;
 veličina proizvodnje ovisi o potražnji;
 traži se timski rad, a zaposlenici su odgovorni za održavanje svoje opreme, šefovi
(manageri) su treneri i mentori koji poštuju svoje zaposlenike i aktivno sudjeluju u
procesu proizvodnje;
 zadovoljstvo kupaca.
Primjenom „Just-In-Time“ u proizvodnji postiže se:

 visok kvalitet proizvoda – proizvodnja bez greške,
 proizvodnja prema potrebama tržišta, fleksibilnog kapaciteta,
 kratak ciklus proizvodnje,
 efikasna izmjena alata,
 „PULL SISTEM“, tj. odgovrajuća tehnika planiranja,
 saradnja i povjerenje kupca i prodavca,
 saradnja i povjerenje proizvođača i dobavljača,
 angažovan odnos svih zaposlenih,
 efikasno upravljanje materijalom,
 smanjenje zaliha robe,
 pouzdanost isporuke.
slika 6.1. Shema JIT proizvodnje
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Japanska proizvodna filozofija

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA
Japanska proizvodna filozofija nastala je početkom 1970.-ih u vrijeme naftne krize.

Tada su provedene radikalne promjene u Japanu u organizaciji društva i poduzeća. Japan je
shvatio da jedan čovijek nije najpametniji, te da više ljudi udruženo može postići bolje
rezultate.
Najvažniji princip japanske filozofije je sakupljanje mudrosti od ljudi koji rade u
samoj kompaniji i koristeći to sakupljeno, graditi snagu kompanije. Da bi se ta prikupljena i
akomulirana mudrost na poslu upotrijebila, svi zaposleni moraju da imaju odgovorajuće
spososbnosti da primjene svoju pamet.
Najopštije bi se moglo reći da su japanski radnici visoko kvalifikovani, stručni,
preduzimljivi i vrijedni. Kada kompanija postiže dobre rezultate onda se svi plodovi tog
uspijeha dijele sa radnicima. Kada je kompanija u poslovnom smislu u teškoćama onda se
maksimalno izbjegava otpuštanje radnika i svi od predsjednika kompanije do radnika
prihvataju smanjenje plata.
Najvažniji princip japanskog menadžmenta je sakupljati mudrost od ljudi koji rade u
samoj kompaniji i, koristeći to sakupljeno, graditi snagu kompanije. Kao primjer za ovo
navodi se čuvena kompanija “Toyota” čije zaposleno osoblje podnese godišnje oko 1.650.000
prijedloga za unapređenje, a od toga se prihvati čak 95%.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Lokacija proizvodnih sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

LOKACIJA PROIZVODNIH SISTEMA
Izbor lokacije sistema se pojavljuje kod projektiranja (osnivanja) novog proizvodnog
sistema. Odluka o izboru lokacije je jedna od najvažnijih zadaća jer se ova odluka nakon
izgradnje sistema ne može promijeniti za duže vrijeme.
Općenita definicija optimalne lokacije je ona lokacija koja u odnosu na druge lokacije
najbolje ispunjava kvantitativne i kvalitativne zahtjeve proizvodnoga sistema i osigurava mu
najveći uspjeh. Pod najvećim uspjehom može se usvojiti rentabilnost, pa je optimalna lokacija
ona kod koje je rentabilnost maksimalna.
𝑈𝑘𝑢𝑝𝑛𝑖 𝑝𝑟𝑖ℎ𝑜𝑑 − 𝑈𝑘𝑢𝑝𝑛𝑖 𝑡𝑟𝑜š𝑘𝑜𝑣𝑖 𝑈𝑃 − 𝑇𝑃

𝑅𝑒𝑛𝑡𝑎𝑏𝑖𝑙𝑛𝑜𝑠𝑡 = =
𝑈𝑙𝑜ž𝑒𝑛𝑖 𝑘𝑎𝑝𝑖𝑡𝑎𝑙 𝐾
Za proračun rentabilnosti nužno bi bilo ustanoviti lokacijom uvjetovane udjele
prihoda, troškova i uloženog kapitala. Pojednostavnjenje proračuna se može načiniti tako da
se uzme da prihod ne zavisi od izbora lokacije, tj. da je konstantan. Onda se problem svodi na
minimiranje troškova i minimiranje utroška kapitala. U određenim slučajevima mogu samo
neke vrste troškova biti ovisne o lokaciji dok su ostale vrste troškova konstantne. U vezi s
ovim bitan čimbenik je glavna orijentacija proizvodnog sistema. Proizvodni sistemi po toj
osnovi dijele se na:
 sirovinski orijentirane, kod kojih su izrazito visoki troškovi transporta sirovine;

 energetski orijentirane, to su sistemi koji troše velike količine energije (npr. glinice i
aluminija);
 prometno orijentirane, to su proizvodni sistemi koji razmjenjuju velike količine roba
pa se posebna pažnja posvećuje prometnoj infrastrukturi;
 tržišno orijentirane, to su proizvodni sistemi koji se lociraju u blizini glavnih
potrošača;
 orijentirane na radnu snagu, to su proizvodni sistemi kod kojih se zbog manjeg stepena
automatizacije koristi ručni rad pa se posebna pažnja posvećuje raspoloživoj radnoj
snazi.
Postupak izbora lokacije se vrši u dva koraka.

U prvom koraku se odabire makrolokacija, to jest regija u kojoj se treba nalaziti lokacija,
a potom se u drugom koraku od ponuđenih lokacija odabire mikrolokacija, tj. ona koja
osigurava maksimalnu rentabilnost.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Činioci za izbor lokacije sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

ČINIOCI ZA IZBOR LOKACIJE SISTEMA
A) MAKROLOKACIJSKI
a) prometni položaj
Udaljenosti između sistema i glavnih dobavljača i kupaca trebaju biti
minimalne. To je posebno važno kod sistema koji imaju intenzivne vanjske
tokove materijala. Prednost ima lokacija s priključcima na cestovnu i
željezničku mrežu, vodene puteve, odnosno koja je u blizini morske ili zračne
luke.
b) radna snaga
Potrebno je ispitati mogućnosti lokacije u pogledu brojnosti i strukture
raspoložive radne snage. Važno je osigurati barem dio radnika sa
odgovarajućim proizvodnim iskustvom (industrijska tradicija/kultura;
prekarnost).
Vrlo često se potcjenjuje vrijeme potrebno za izobrazbu radnika. U
regijama koje nemaju odgovarajuće proizvodne tradicije može period
uhodavanja proizvodnje potrajati i nekoliko godina. Dolezalek navodi primjer
tvornice sa 5000 zaposlenih u kojoj je period obučavanja radnika trajao sedam
godina, pa su troškovi obučavanja premašili vrijednost investicijskih sredstava
uloženih u izgradnju tvornice.
Za osiguranje rukovodećeg osoblja i stručnjaka iz drugih regija,
naročito su važne mogućnosti osiguranja stanovanja, školovanja djece, kulturni
život, mogućnost rekreacije i troškovi življenja.
c) klima
Klima ima utjecaja na proizvodnju vlaknastih materijala (tekstila i
slično). Danas se zahtijevani klimatski uvjeti daju postići klimatizacijskim
uređajima bez većih poteškoća. Investicijski i pogonski troškovi
klimatizacijskih uređaja bitno ovise o razlici između potrebne klime u
proizvodnom sistemu i klime izvan sistema.
d) porezi i olakšice
Posebno su interesantni dugoročni poslovni uvjeti kao što su financijska
snaga regije i niski porezi. Ako je moguće treba iskoristiti i participaciju regije
u izgradnji prometne, energetske i vodne infrastrukture.
e) posebni zahtjevi
Uz one vezane uz proizvodnju, to mogu biti zahtjevi regionalne vlasti
(npr. definirani obujam izgrađenosti do određenog roka).
B) MIKROLOKACIJSKI
a) zemljište
Od činilaca za izbor mikrolokacije su najvažniji oni koji se odnose na
zemljište. Trenutno potrebnu veličinu zemljišta određuje se na temelju
potrebnih proizvodnih, uredskih, skladišnih i sporednih površina. Pri donošenju
odluka o veličini zemljišta treba uzeti u obzir način izgradnje proizvodnog
sistema (kompaktni ili nekompaktni) te gustoću izgradnje.
Preporučuje se da udio izgrađenih proizvodnih i pomoćnih površina
iznosi od 30 do 40 % od ukupne površine zemljišta, tako da postoji mogućnost
širenja sistema.
Uz veličinu zemljišta, veliki utjecaj ima i oblik zemljišta. Poželjno je da
zemljište ima oblik pravokutnika ograničen ravnim linijama s odnosom između
stranica 1: √2.
Struktura tla je vrlo značajan faktor. Zemljište je stoga nužno geološki

istražiti, da bi se dobili podaci o nosivosti tla i podzemnim vodama. Nosivost
tla utječe na troškove temeljenja nosivih stupova zgrade i teških mašina, na
troškove iskopa i planiranja zemljišta.
Nivo i sastav podzemnih voda treba istražiti, posebno u slučaju
planiranja izgradnje podruma. Podzemne vode mogu imati sastav koji
agresivno djeluje na beton. U pravilu bi nivo podzemnih voda morao biti
barem 100 cm ispod najniže tačke podruma, a podzemne vode neagresivne na
beton.
Važna je i topografija zemljišta. Najpovoljnije je ravno zemljište s
nagibom od 1 do 2 % zbog olakšanog odvođenja oborina i zbog malih troškova
ravnanja zemljišta za postavljanje velikih proizvodnih dvorana (hala) i
željezničkih kolosijeka. Veći nagibi zemljišta od 4 % uvjetuju nekompaktnu
izgradnju – više objekata
Od građevinskih propisa je posebno interesantno, u koju vrstu
građevinskog područja spada zemljište. Pripadnost području industrijske
izgradnje je najpovoljnije jer je gustoća izgradnje najveća (odnos izgrađene
površine i površine zemljišta).
Utjecaj imaju i postojeći građevinski objekti jer mogu uzrokovati
troškove za njihovo otklanjanje.
b) prometni priključci
Uz priključak na cestovnu infrastrukturu, posebno je interesantna
mogućnost priključka na željezničku mrežu i upotreba kontejnerskog
transporta.
c) opskrba energijom
Treba utvrditi mogućnost priključka na postojeću javnu energetsku
infrastrukturu. Potreba dodatnih uređaja zahtijeva i dodatne investicijske
troškove.
Vršne potrebe; obnovljivi izvori energije.
d) opskrba vodom
Opskrbi vodom proizvodnog sistema treba posvetiti posebnu pažnju
zbog visokih troškova upotrebe vode iz javne mreže. Stoga je svrsishodno
utvrditi potrebne količine vode u jedinici vremena i njezinu potrebnu kakvoću
te ispitati mogućnost dobivanja vode iz vlastitih bunara odnosno mogućnost
višestrukog korištenja vode u proizvodnome procesu. Potreban cjevovod treba
dimenzionirati prema očekivanim vršnim potrebama. Vršne potrebe se mogu
kompenzirati izgradnjom vlastitog rezervoara vode, što se preporučuje i zbog
zaštite od požara. Za neke proizvodne sisteme, voda je odlučujući faktor, za
izbor mikrolokacije (pivovare, tvornice prehrambenih proizvoda...). Stoga je
nužno ispitati kakvoću vode bakteriološki, te njezin sastav, tvrdoću i srednju
temperaturu.
e) odvođenje otpadnih voda

Odvođenje otpadnih voda je često vrlo skupo. Treba ispitati kakva je
postojeća kanalizacija, potrebne nadogradnje kanalizacijskog sistema te mogu
li otpadne vode otjecati prirodnim padom ili je potrebno pumpno postrojenje.
Kod odvođenja otrovnih, kiselih i alkalnih otpadnih voda treba predvidjeti
uređaje za neutralizaciju i otklanjanje otrova, odnosno ispitati je li takvi uređaji
postoje i utvrditi troškove transporta otpadnih voda do njih.
f) uklanjanje otpadaka
Uklanjanje otpada je važno kod sistema kod kojih se javljaju velike
količine otpada. Postojanje javne spalionice otpada sa slobodnim kapacitetima
je velika prednost (?), a još je veća uspostavljen racionalan sistem sortiranja i
oporabe.
g) susjedstvo
Treba istražiti hoće li susjedstvo bukom, prašinom, dimom, čađom,
kemijskom emanacijama i vibracijama ometati planirani proizvodni sistem.
Odnosno, hoće li planirani sistem negativno djelovati na okoliš i koje su mjere
zaštite potrebne da se to spriječi.
Za smanjenje zagađivanja okoline treba se istražiti jačina i dominantni
pravac vjetra i osigurati da se u tom pravcu vjetra ne nalaze stambene zone. Iz
tog razloga se za svaku lokaciju izrađuje ruža vjetrova.
Izgradnja u industrijskoj zoni ima prednost jer se može koristiti
jedinstvena (zajednička) infrastruktura, što može značajno sniziti troškove
investicija.
slika:7.1. Ruža vjetrova
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Postupak izbora lokacije sistema

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

POSTUPAK IZBORA LOKACIJE
Za provođenje izbora lokacije preporučuje se sljedeći postupak:
1. Definiranje zahtjeva koje proizvodni sistem postavlja na lokaciju: približna veličina

zemljišta, potreba za energentima (električna struja, plin, para,...), vodom, prometnom
infrastrukturom i radnom snagom. Zahtjevi trebaju zadovoljiti i buduće potrebe
proizvodnoga sistema.
2. Prikupljanje ponuda. Ponude raspoloživih lokacija se prikupljaju, objavljivanjem

oglasa u službenim i gospodarstvenim glasilima ili dnevnim novinama. Ponekad je
moguće dobiti podatke o raspoloživim lokacijama i u privrednoj komori regije koja
raspolaže i podacima o cijenama zemljišta, cijeni energenata, vode i slično.
3. Izrada jedinstvenog upitnika kojega se dostavlja svim ponuđačima lokacije. Time se
osigurava usporedivost ponuda. Upitnik je nužno posebno oblikovati za svaki
pojedinačni slučaj, a sadržaj mu čine glavni faktori za izbor dotične lokacije.
4. Prikupljanje upitnika i analiza dobivenih podataka.
5. Donošenje odluke o odabranoj lokaciji.
Za izbor lokacije se mogu koristiti različiti postupci. U slučajevima velikog udjela

troškova transporta u ukupnim troškovima, može se za izbor lokacije primijeniti model
minimiranja transportnih troškova.
No, budući da je niz faktora koji utječu na izbor lokacije teško mjerljiv, preporučuje se
primjena postupka analitičke procjene.
Postupak analitičke procjene uzima da je prihod neovisan od lokacije i da izbor lokacije

ovisi o troškovima i potrebnom investicijskom kapitalu. Pojedinačni činioci se vrednuju
međusobno i ocjenjuju posebno za svaku lokaciju.
U tablici je prikazan primjer ocjenjivanja za nekoliko lokacija. Ako su činioci lokacije
dobro zadovoljeni, dobivaju visoke ocjene, odnosno niske ocjene u obrnutome slučaju.
Uz to se svaki činilac rangira prema njegovoj važnosti za dotičnu lokaciju, pa se ukupna
ocjena za dotični činilac dobije kao umnožak ocjene ispunjavanja zahtjeva i definirane
važnosti činioca.
Zbroj umnožaka najviše moguće ocjene i važnosti pojedinačnih činilaca predstavlja
najveću moguću ukupnu ocjenu za neku lokaciju, što izraženo u postocima iznosi 100 %.
Vrijednosti dobivene za pojedinačne lokacije u postotku iskazuju koliko je dobra dotična
lokacija u odnosu na zamislivo najbolju lokaciju. Lokacija s najvišim postotkom, najbolje
odgovara postavljenim zahtjevima.
Postupak analitičke procjene nije egzaktan pa se mogu u razmatranje za izbor uzeti i
lokacije koje se značajnije ne razlikuju od one koja ima maksimalni postotak, ako za to
postoje valjani razlozi, to jest ako neki subjektivni čimbenici nisu bili uzeti u obzir kod
ocjenjivanja lokacija.
Završni dio časa:
Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Prilagođavanje idealnog plana danostima i ograničenjima lokacije

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

PRILAGOĐAVANJE IDEALNOG PLANA DANOSTIMA I
OGRANIČENJIMA LOKACIJE
Idealni plan se da ostvariti samo u iznimnim prilikama. Najčešće ga treba prilagoditi

danostima i ograničenjima lokacije, lokalnim zakonskim propisima te financijskim
mogućnostima investitora.
Idealni plan prilagođen svim ograničenjima i prikazan na položajnom nacrtu lokacije
je plan izgradnje proizvodnog sistema.
Usporedbom plana izgradnje s idealnim planom dobiva se objektivna slika o dobroti
realnog rješenja.
slika:7.2. Plan izgradnje
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

TOKOVI MATERIJALA
Tok materijala jest organizacijsko, vremensko i prostorno povezivanje
tehnoloških, kontrolnih, skladišnih, transportnih i ostalih zbivanja vezanih uz materijal
koji prolazi proizvodnim sistemom tokom ciklusa proizvodnje.
Obuhvata sva kretanja materijalnih dobara unutar zadanog prostornog područja i
vremena. Pri tome su promjenjivi: put, brzina kretanja i količina. Brzina kretanja poprima i
vrijednost nule, na primjer pri izvođenju operacija ili pri skladištenju.
Materijalna dobra mogu biti: sirovine, poluproizvodi, vlastiti i kupljeni dijelovi,
sklopovi, gotovi proizvodi, trgovačka roba, alati, naprave, modeli, pogonske i pomoćne tvari.
Tok materijala može se promatrati na različitim razinama, obuhvatajući samo dio
sistema s nekoliko elemenata ili cjelokupni sistem s kupcima i dobavljačima. VDI 3300 tok
materijala dijeli na četiri razine. Svaka razina toka materijala ima zadaću u okviru
projektiranja proizvodnih sistema.
slika:8.1. Razine toka materijala
Tok materijala I. razine obuhvata kretanje materijala između proizvodnog sistema i njegovih
dobavljača i kupaca. Uz ostale faktore mjerodavan je za izbor mikrolokacije sistema.
Tok materijala II. razine obuhvata kretanje materijala između objekata na mikrolokaciji.
Mjerodavan je za izradu plana izgradnje.
Tok materijala III. razine obuhvata kretanje materijala između pojedinih odjela (radionica) i
unutar odjela, između elemenata odjela (mašina, radnih mjesta...) i osnovni je ulazni podatak
za postupke optimiranja rasporeda odjela odnosno rasporeda elemenata unutar odjela.
Tok materijala IV. razine sadrži kretanja materijala na radnom mjestu. Ova razina je posebno
važna pri automatizaciji tokova materijala na radnom mjestu.
Postupak određivanja toka materijala započinje od toka materijala treće razine. Tokovi
materijala nižih razina dobivaju se jednostavnim preračunavanjem, jer se elementi sistema
spajaju u veće cjeline.
Tok se materijala izražava kao količina materijala koja prolazi proizvodnim sistemom u
određenom vremenskom razdoblju, a kvantificira se transportnom intenzivnošću.
Jedinica vremena mora biti tako odabrana da se njome obuhvate sve programske i
tehnološke značajke proizvodnoga procesa. Ovisno o vrsti proizvodnje, kao vremenska
jedinica za kvantifikaciju toka materijala koriste se: godina, šestomjesečno ili tromjesečno
razdoblje. U daljnjem će se tekstu za jedinicu vremena uzimati godina.
Količina se može izraziti brojem komada, težinom, obimom, brojem sredstava za
odlaganje i brojem transportnih jedinica. Odabrana jedinica mora biti takva da je njezino
otpremanje povezano s konstantnim transportnim troškovima, budući da se tako omogućava :
 proračun potrebnih sredstava za odlaganje i transportnih sredstava,
 izravna upotreba dobivenih podataka u oblikovanju proizvodne strukture.
Sredstva za odlaganje najčešće se primjenjuju i za transport. Time se postiže niz prednosti
kao što su: poboljšanje rukovanja materijalom, bolje iskorištenje proizvodne i skladišne
površine, mogućnost mehanizacije, automatizacije...
Pod sredstvima za odlaganje razumijevaju se sredstva u kojima se materijalna dobra

odlažu, transportiraju i skladište na radnom mjestu ili u međuskladištu i skladištu.
Uobičajena sredstva za odlaganje jesu razne kutije, kontejneri, palete i slično.
Broj komada koji stane u jedno sredstvo za odlaganje određuje se na temelju dopuštene težine
i raspoloživog volumena.
Uzimanje sredstva za odlaganje za jedinicu količine nije prikladno, budući da se najčešće više
istovrsnih sredstava za odlaganje da transportirati istodobno, ali i pojedinačno u više
transporata, što uzrokuje nejednake transportne troškove.
Zato količinu treba izraziti stvarnim brojem transporata (prijevoza) ili brojem
transportnih jedinica. Transportna jedinica jest količina materijala koja se kreće jednim
transportom, bez obzira na broj sredstava za odlaganje.
Podaci o kretanju materijala između elemenata sistema u toku materijala III. razine
sadržani su u planovima izrade i montaže, što pokazuje da je tok materijala
programsko-tehnološka karakteristika sistema.
Određivanje toka materijala moguće je izravnim snimanjem i proračunom na osnovi

raspoloživih podataka.
Izravno snimanje toka materijala u maloserijskoj i pojedinačnoj proizvodnji treba izbjegavati

zbog dugotrajnosti (minimalno tri mjeseca), remećenja proizvodnje, skupoće i nepouzdanosti.
Može se provesti metodom trenutačnih zapažanja ili upisivanjem podataka o obavljenom
transportu (datum, broj i vrsta sredstava za odlaganje, transportno sredstvo, element sistema
od kojega se transportiralo, element sistema kojemu se transportiralo) u odgovarajući obrazac
od strane transportnih radnika. Najveći je nedostatak izravnog snimanja da se na temelju
snimljenog postojećeg stanja, vrlo teško može zaključiti o toku materijala za neko buduće
stanje.
Proračun toka materijala provodi se na temelju podataka o proizvodnom programu,

sastavnica, planova izrade i planova montaže. Postupa se na sljedeći način:
1. Raščlane se proizvodi uz pomoć sastavnica na sklopove i pojedinačne dijelove
(predmete rada).
2. Odredi se ukupan broj sklopova i pojedinačnih dijelova za promatrano plansko
razdoblje.
3. Definira se vrsta sredstva za odlaganje za svaki predmet rada.
4. Za svaki se predmet rada proračuna potreban broj transporata (prijevoza) za jednu
serije i-tog predmeta rada.
Broj transporata (prijevoza) jedne serije i-toga predmeta rada, računa se izrazom:
𝑄𝑆𝑖 1
𝑛𝑂𝐼𝑖 =
𝑄𝑃𝑂𝑖 𝑄𝑇𝑆𝑖
gdje su: QSi - veličina serije (broj komada u seriji) i-toga predmeta rada
QPOi - broj predmeta rada u jednom sredstvu za odlaganje
QTSi - broj sredstava za odlaganje i-toga predmeta rada koja se prevoze
transportnim sredstvom u jednoj vožnji (kapacitet transportnog sredstva).
Veličine nO (potreban broj sredstava za odlaganje za plansko razdoblje) i nOI
uvijek su cjelobrojne vrijednosti.
5. Intenzivnost toka materijala izražava se brojem transporata u planskom razdoblju

(jedna godina) između k-tog i j-tog elementa sistema, a izračunava izrazom:
𝑏𝑘𝑗𝑖 = 𝑛𝑂𝐼𝑖 ∙ 𝑛𝑆𝑖
gdje je nSi broj serija i-toga predmeta rada u planskome razdoblju.
6. Ukupna transportna intenzivnost u planskom razdoblju između k-tog i j-tog elementa

sistema dobiva se zbrajanjem intenzivnosti transporta za sve predmete rada koji se
transportiraju između tih elemenata sistema:
𝑏𝑘𝑗 = ∑ 𝑏𝑘𝑗𝑖
𝑖
i - brojač predmeta rada koji se transportiraju između elemenata k i j, i = 1, 2, ..., nP.
Proračun se može obaviti za reprezentantne proizvode odnosno reprezentantne

dijelove i sklopove.
Tok materijala može se prikazati grafički ili numerički.
Grafički prikaz može biti kvalitativan ili kvantitativan pomoću Sankeyjevoga
dijagrama. Način prikazan narednom slikom koristi se kada mnogo dijelova prolazi preko
istih elemenata sistema.
slika:8.2. Primjer kvalitativnog grafičkog prikaza toka materijala

slika:8.3. Primjer kvantitativnog grafičkog prikaza toka materijala (Sankeyjev dijagram)
Grafički prikaz je pogodan kao sredstvo vizualne analize tokova, ali ne i kao osnova
matematičke analize, neizbježne u projektiranju proizvodnih sistema.
U tome smislu, matrica toka materijala uzima se kao najprikladniji oblik prikaza.
Elementi bkj matrice toka materijala B označuju transportnu intenzivnost od k-tog ka j-tom
elementu sistema. Budući da svaki element sistema može biti izvorišna ili odredišna tačka
transporta, matrica B kvadratnog je oblika m-tog reda, pri čemu je m broj elemenata.
Podrazumijeva se da je redoslijed navođenja elemenata dijagonalno simetričan, odnosno

redoslijed po stupcima odgovara onome po redovima. S obzirom na to da se zanemaruje
transport unutar elementa sistema, za elemente matrice koji pripadaju glavnoj dijagonali
vrijedi: bkk = 0, k = 1, 2, ... m.
slika:8.4. Primjeri kvalitativnog (lijevo gore) i kvantitativnog (desno gore) prikaza toka
materijala, matricom (za podatke iz donje tablice)
Matrica B naziva se orijentiranom matricom toka materijala, jer pokazuje smjer toka
materijala, a može se transformirati u neorijentiranu trokutnu matricu B na takav način da
se svi elementi matrice B iznad (ispod) dijagonale pribroje elementima koji leže simetrično
ispod (iznad) glavne dijagonale.
Elementi donje trokutne matrice:
0 𝑧𝑎 𝑘 ≤ 𝑗
𝑏𝑘𝑗 = {
𝑏𝑘𝑗 + 𝑏𝑗𝑘 𝑧𝑎 𝑘 > 𝑗
Elementi gornje trokutne matrice:
0 𝑧𝑎 𝑘 ≥ 𝑗
𝑏𝑘𝑗 = {
𝑏𝑘𝑗 + 𝑏𝑗𝑘 𝑧𝑎 𝑘 < 𝑗
Elementi matrice predstavljaju transportnu intenzivnost između k-toga i j-toga elementa
sistema nezavisno od smjera transporta.
Ako se uz tok materijala žele uzeti u obzir i druge čimbenici, na primjer tok informacija i tok
ljudi, primjenjuje se sistem stepenovanja međusobnih veza prema važnosti uz navođenje
uzroka. Takav oblik mjerenja toka češće je u upotrebi pri projektiranja bolnica, škola i sličnih
sistema gdje se javljaju različite vrste tokova koje nije moguće egzaktno kvantificirati.
slika:8.5. Matrica odnosa između elemenata sistema
Tok materijala unutar pogona može biti različitoga oblika.

slika:8.6. Shematski prikazi oblika tokova materijala
Osnovna načela pri njegovu oblikovanju jesu:

 nastojati da se odvija po najkraćemu putu,
 izbjegavati povratne puteve, i
 međusobno križanje puteva (te nefunkcionalne promjene visine).
1.1 OBLIKOVANJE TOKOVA MATERIJALA
U procesima rada proizvodnih sistema najveći intezitet imaju kretanja predmeta rada.
Iz ovog razloga je proučavanje tokova materijala proizvodnih sistema od posebnog značaja za
ostvarenje potrebnog nivoa efektivnosti. Određen broj karakterističnih veličina je od
posebnog značaja za razvoj postupaka oblikovanja tokova materijala i određivanje osnovnih
parametara proizvodnih sistema.
Ove veličine su:
 Količine proizvoda, koje karakterišu obim razmjene sistema i okoline
 Stepen tehnološke složenosti, predmeta rada, koji predstavlja veličinu koja
karakteriše postupak oblikovanja, postupke promjene stanja rada, kvalitet veze
sredstava rada-učesnici u procesu rada i uslove izvođenja operacija rada,
 Efektivni kapacitet elemenata sistema, koji karakteriše radne mogućnosti, izabrani
režim rada, uslove korištenja i kvaltet odlučivanja.
slika:8.7. Osnovne podloge za projektovanje proizvodnog sistema
Osnovu oblikovanja tokova u sistemu čini vremenski izražen odnos između ukupnih
potreba rada neophodnih za izvođenje svih operacija rada za dati program proizvodnje
(opterećenje) i efektivnih mogućnosti strukture sistema (kapacitet).
Ukupne potrebe rada dobijamo kao zbir vremena trajanja izvođenja operacija rada i
količine za svaki predmet rada iz programa proizvodnje, a efektivni kapacitet za dati sistem je
određen standardnim režimom rada i on je konstantna veličina za dati vremenski period.
1.2 SISTEM UNUTRAŠNJEG TRANSPORTA I SKLADIŠTENJA
Unutrašnji transport je aktivnost kojom se vrši kretanje predmeta rada, sredstava za rad,
ljudi i informacija. To je dio proizvodnog odnoso poslovnog procesa. Obavlja se određenim
sredstvima i na određenom prostoru. Može se posmatrati kao podsistem proizvodnog sistema
povezan sa skladišnim i tehnološkim sistemima.
Sistemi za manipulaciju i sistemi skladištenja kroz FPS ispunjavaju sljedeće zadatke:
 Dozvoljavaju samostalno kretanje radnih dijelova između stanica – to znači da dijelovi

moraju biti sposobni da vrše kretanje između mašina u sistemu do drugih mašina, tako
da obezbjede različite varijante trasiranja drugih dijelova i kreiranje mašina za
zamjenu ukoliko su određene stanice zauzete
 Omogućavaju manipulaciju drugačijih oblika i konfiguracija radnih dijelova – za
prizmatične dijelove. To su uglavnom završeni dijelovi koji su koristili dio uređaja za
ugradnju trake u sistem za manipulaciju. Dio pribora ili uređaja je lociran na gornju
površinu trake i projektovan da prilagodi različitu konfiguraciju dijelova pomoću
uobičajenih elemenata, osobina brzih izmjena, i drugi uređaji koji dozvoljavaju brzo
postavljanje opreme za dati dio. Kada su u pitanju dijelovi koji se kreću (rotiraju),
industrijski roboti se često koriste za utovar i istovar, za kretanje mašina u određenim
pravcima i kretanje dijelova između radnih stanica
 Omogućava privremeno skladištenje – broj dijelova u FPS propisan prelazi u brojeve
dijelova koji će zaista biti proizvedeni u bilo kom momentu. Stoga, svaka stanica će
imati male redove dijelova, možda samo jedan dio, dio koji čeka na proizvodnju i sve
to će nam pomoći da očuvamo visok nivo eksploatacije.
Na osnovu objekta koji treba transportovati i/ili skladištiti ovi sistemi se svrstavaju na:
 sistem transporta radnih komada

 sistem transporta alata
1.2.1 Karakteristike sistema transporta radnih komada
Osnovna karakteristika jednog FPS-a je povezanost mašina sa aspekta kretanja radnog

komada. Iza toga se krije automatski funkcionalni transportni sistem koji obradni komad sa
stezne ploče donosi na mašinu i ponovo vraća na steznu ploču. U zavisnosti od veličine i
težine radnog komada biraju se različiti transportni sistemi ali i vrijeme izrade radnog
komada, način stezanja i gabaritne mjere spadaju u izborne kriterije za najpovoljniji
transportni sistem.
Kod projektovanja i eksploatacije transportno skladišnog sistema u okviru FPS-a treba
obratiti pažnju na sljedeće:
 palete
 sistem automatske izmjene (zamjene) paleta
 transportna sredstva
 skladišta
1.2.1.1 Palete
Za otpremu radnih komada kroz FPS upotrebljavaju se palete, bez izuzetka. Pri tome se
razlikuje više vrsta paleta:
 Transportne palete, u njima ne postoji zakonitost rasporeda dijelova. Iz ovih paleta

dijelove vadi ili stavlja čovjek. Palete se dopremaju do radnog mjesta transportnim
sistemom a daljni rad je ručni. Primjenjuju se kod FPS-a sa nižim nivoom
automatizacije kada sistem ima automatski transport upravljan računarom dok
operacije manipulacije obavlja čovjek
 Sistemske palete u kojima se za razliku od transportnih dijelovi postavljaju u tačno
određeni položaj pri čemu je moguća primjena automatizovane manipulacije. Paleta
se transportnim sredstvom dovodi na definisani radno mjesto u okviru FPS-a a potom
se dijelovi robotom premještaju u radni prostor.
 Tehnološke palete. Na ovim paletama se dijelovi postavljaju i stežu na posebnim
radnim mjestima na način koji dozvoljava da se ona preda manipulacionom sistemu
palete na obradnoj stanici i stegne u radnom prostoru mašine. Na paleti se dijelom
odvija tehnološki proces. Primjena tehnolških paleta znatno povećava proizvodnost i
obezbjeđuje tačno i brzo postavljanje dijelova u radnom prostoru. Nedostatak ovih
paleta je povećanje proizvodnih troškova paleta i elemenata za stezanje. Tehnološke
palete se najčešće koriste za prizmatične dijelove prije svega srednjih i velikih
dimenzija.
Postavljanje i stezanje radnih komada se ne izvodi direktno na paleti, već za to postoje

posebna radna mjesta i specijalni uređaji za stezanje. Ovi uređaji uzimaju u zavisnosti od
veličine radnog komada, jedan ili više radnih komada u isto ili različito mjesto stezanja. Pri
paletizaciji jednostavnijih dijelova u sistemske palete u najmodernijim fleksibilnim
proizvodnim sistemima se primjenjuju roboti sa vizuelnim sistemom prepoznavanja. Za težine
radnog komada do 20 [kg] moguće je ručno stezanje i otpuštanje. Kod težine preko 20 [kg]
potrebna je upotreba manipulatora ili krana, što se mora uzeti u obzir kod projektovanja
mjesta za stezanje.
1.2.1.2 Sistem automatske izmjene paleta
Ovi sistemi obezbjeđuju minimalno vrijeme zamjene, tačno i čvrsto stezanje palete na
radnom stolu mašine. Poreg ovoga ima mogućnost automatskog upravljanja iz upravljačke
jedinice mašine pomoću programa. Ovaj sistem povezuje mašinu sa centralnim transportnim
sistemom. Drugi način je povezivanje ovog sistema sa međuskladištem paleta. Sistemi za
automatsku zamjenu paleta su tipični podsistemi kod obradnih centara za obradu prizmatičnih
dijelova. Obradni centri u ovom slučaju imaju jedan radni sto sa stezačem paleta na kojem se
zamjena odvija pomoću dva manipulaciona stola, ili jedno duplog manipulacionog stola.
Prebacivanje palete iz skladišta paleta na obradni centar ili transportni sistem obavlja se:
 sa dva manipulacijska stola

 sa okretnim manipulacijskim dvostrukim stolom
 sa uređajum za izmjenu paleta
 sa skladištem paleta
1.2.1.2.1 Sistem automatske izmjene paleta sa dva manipulacijska stola
Ovaj sistem u praksi ima različite alternative, kako je prikazano na slici 8.8. a) do d). U svim
ovim slučajevima paleta je dio radnog stola obradne mašine.
slika:8.8. Automatska izmjena paleta

Na slici 8.8 a). Prikazano je rješenje s dva manipulacijska stola (1 i 2), smještena na
krajevima vodilica x-ose, po kojima se kreće okretni sto. Na manipulacijskim stolovima i na
radnom stolu obradne mašine su iste vodilice i stezni sistemi. Izmjena palete na radnom stolu
se obavlja automatski pomoću mehanizma za prebacivanje paleta.
Postupak izmjene palete je sljedeći:
 po završetku obrade obratka, koji se nalazi na paleti, radni sto se prebacuje u krajni
lijevi položaj i stezni sistem oslobodi paletu
 manipulacijski uređaj prebacuje paletu s gotovim izratkom na manipulacijski sto 1
 prazni radni sto kreće na desni krajnji položaj vodilica, gdje se nalazi manipulacijski
sto 2 sa sirovcem, spreman za prebacivanje na radni sto mašine
 manipulacijski uređaj potisne paletu na radni sto
 radni sto premješta se u sredinu mašine i počinje obrada.
Na slici 8.8 a) do d) prikazano je još nekoliko alternativnih rješenja izmjene paleta.

Isprekidana kota označava udaljenost radnih mjesta poslužitelja. Na slici 8.8 pod a) ova
udaljenost je najveća, dok je pod d) najmanja.
1.2.1.2.2 Sistem izmjene okretnim dvostrukim manipulacijskim stolom

Na slici 8.8 e) i f) prikazana je upotreba okretnog manipulacijskog dvotrukog stola. U
ovom slučaju potrebno je samo jedno radno mjesto za posluživanje. Kod ovog sistema
izmjena paleta obavlja se kako slijedi:
 nakon obrade obratka (kojeg nosi paleta), paleta se oslobodi i potisne na slobodno
mjesto okretnog manipulacijskog dvostrukog stola, na kojem se stegne
 okretni manipulacijski dvostruki sto se zakrene za 180 stepeni, tako da paleta 2 dođe u
položaj prema radnom stolu, a na njoj je novi sirovac
 Paleta 2 se s okretnog manipulacijskog dvostrukog stola automatski prebaci na radni
sto mašine gdje se stegne
Na taj način izmjena palete je završena i počinje obrada. Ovim načinom moguće je postići
vrijeme izmjene palete od 10 do 20 sekundi. Ovaj sistem koristi se i za punjenje skladišta
paleta.
1.2.1.3 Transportna sredstva

Najznačajnija transportna sredstva su:
 valjkasti transporteri
 šinski vođena vozila
 induktivno vođena vozila
1.2.1.3.1 Valjkasti transporteri
Valjkasti transporteri su upotrijebljeni na malom broju sistema. Ovdje se govori o tzv.

sabirno valjkastom transporteru, kod kojeg se transport paleta odvija kroz spoj trenjem na
pogonskim točkovima jednog valjkastog sistema. Ispred svake mašine nalazi se stanica za
čitanje na paleti montiranog uređaja za kodiranje. Najčešće paleta ima kratak zastoj kod
postpupka očitavanja koda. Ako je mašina spremna za uzimanje prepoznate palete i ako je
ulazno mjesto slobodno, odgovarajućim postupkom paleta se uzima i postavlja na mašinu.
Ovo se može postići postavljanjem jednog odvajača na valjčanim stazama ili separatnog
transportnog uređaja. U slučaju da to nije odgovarajuća mašina ili da je ulazno mjesto već
zauzeto, paleta nastavlja kretanje sve dok ne nađe slobodnu mašinu. Nedostatak ovog vida
transporta je u tome što se ne može pratiti pozicija svake pojedine palete na računaru s tim da
se ovo može napraviti ali uz dodatne troškove.
1.2.1.3.2 Šinski vođena vozila

Put kretanja se izvodi u vidu jednog preciznog dvošinskog kolodisijeka bez krivina i
skretnica. Novije verzije upotrebljavaju ''Monorail'' sistema tj. sisteme sa mogućnošću
izmještanja transportnih kolica na stranu. Transportni sistemi povezani šinama se odlikuju:
 velikom sposobnošću nošenja, u zavisnosti od veličine, do nekoliko tona

 velikom brzinom i velikom sposobnošću opskrbljivanja
 tačnim, brzim priključivanjem na prednju stranicu
 visokom pouzdanošću
Na svakoj stanici kolica se fiksiraju mehanički što zavisi od oblika, prije nego što otpočne
proces predaje. Kolica su opremljena, u zavisnoti od veličine i potreba sa jednim ili dva
mjesta za transportne palete. Uređaj za predaju paleta u većini slučajeva radi na obje strane
kako bi mogao opslužiti predajna mjesta. Kod upotrebe računara za upravljanje kretanjem
kolica može se izostaviti jedno kodiranje paleta. Ovime se ušteđuju troškovi kodiranja i
instaliranja kablova.
1.2.1.3.3 Induktivno vođena vozila
Ova vozila su najčešće zastupljena u praksi. Ovim vozilima se upravlja signalima iz

provodnika (vodilice) smještenog u podu u kanalicama po principu magnetne indukcije.
Vozilo se, praćenjem signala kreće po predviđenoj putanji. U sklopu pogonskog točka se
nalaze: servo motori za pogon i zakretanjem odgovarajući prenosnici i antena sa dva kalema.
U sklopu točka mogu se nalaziti i granični prekidači za regulisanje brzine kretanja pri
različitim uglovima zakretanja. Pri kretanju vozila detektuje se magnetno polje pomoću
antene pozicionirane iznad žice za vođenje. Signal se prenosi do jedinice za upravljanje
vođenjem vozila, gdje se porede intenziteti magnetnog polja iz oba senzorska kalema.
Ako se uoči razlika, generiše se signal za aktiviranje servo motora za zakretanje kako
bi se vozilo usmjerilo desno ili lijevo. Osjetljivost sistema za zakretanje se povećava sa
udaljavanjem antene od pogonskog točka. Maksimalni ugao zakretanja je 60-70 [°].
Prednosti induktivnog vođenja:
 visok stepen fleksibilnosti transportnog sistema

 odsustvo šina omogućava lakše kretanje
 jednostavno povećavanje kapaciteta uvođenjem novih vozila
 brzo i jednostavno proširivanje transportnih staza (povećanje broja i dužine staza)
 niske investicije za ugradnju transportnih staza
1.2.1.4 Skladište
Skladište je prostor za uskladištenje robe u rasutom stanju ili u ambalaži s namjerom da
poslije određenog vremena roba bude uključena u daljnji transport, proizvodnju, distribuciju
ili potrošnju. Imajući u vidu vremenski tok materijala u proizvodnom procesu, skladišta mogu
biti:
 decentralizirana (međuskladišta)
 centralizirana (skladišta)
Decentralizirana skladišta predstavljaju ''magacine'' dijelova, locirane u neposrednoj blizini

obradnog sistema. Pojavljuju se u obliku:
 višepozicionih okretnih stolova
 linijski postavljenih staza paleta
 sistemskih paleta
 lančanih magacina
 regala
Centralizirana skladišta u okviru FPS-a predstavljaju sisteme za odlaganje paleta sa

dijelovima nakon cjelokupne obrade i po pravilu su regalnog tipa i snadbjevena su regalnim
transporterom. Regalni transporter je sredstvo koje povezuje transportni i skladišni sistem ili
preuzima i ulogu transportnog sistema. To su tzv. regalne dizalice čijom primjenom se postiže
visoko iskorištenje proizvodnog prostora.
U slučaju izvođenja i zadatka transporta ova sredstva imaju induktivno, optičko ili magnetno
vođenje. U centraliizranim skladištima mogu biti smješteni i pripremci sa paletama.
1.2.2 Karakteristike sistema transporta alata

Osnovni cilj ovog sistema je da obezbjedi odgovarajući ispravan alat za obradu. U tu
svrhu je potrebno razmotriti niz pitanja kao što su:
 strategija korištenja i zamjene alata

 kodiranje alata
 automatska izmjena alata
 transport alata
 skladištenje alata
1.2.2.1 Strategija korištenja i zamjene alata
Osnovne strategije korištenja i zamjene alata:
 potpuno iskorištenje alata – pri ovoj strategiji svaka mašina je snadbjevena svim
potrebnim alatima i njih može koristiti sve do njihove granice habanja ili eventualne
pojave loma. U jednom FPS-u ovakva koncepcija zahtjeva velike rezerve alata.
 šaržiranje (dostavljanje u serijama) – alati se u ovom slučaju dostavljaju obradnom
sistemu samo na određeni period (kada su neophodni) u suprotnom su na raspolaganju
drugim obradnim sistemima pri čemu se alati dotavljaju grupno.
 kontinualno dopunjavanje alata –obradni sistem u ovom slučaju nije snadbjeven svim
potrebnim alatima, nego se oni dostavljaju na zahtjev i to pojedinačno.
 iskorištenje istog nivoa – prvenstveno imajući u vidu kriterijum habanja alati se
dostavljaju obradnom sistemu na kojem još uvijek mogu biti korišteni
 strategija slobodnih i blokiranih (zauzetih) alata – slobodni alati se iz centralnog
skladišta mogu distribuirati na bilo koji obradni sistem dok se blokirani mogu
distribuirati samo na određene.
1.2.2.2 Kodiranje alata

Da bi jedan sistem transporta alata mogao ispravno funckionisati, moraju se prepoznavati
alati, ne samo po vrsti, nego i svaki pojedinačno. Zbog toga je potrebno posebno obilježje, tj.
pridruživanje alatu odgovarajuće identifikacione oznake ili kodiranje. Postoji nekoliko načina
kodiranja i to:
 kodnim prstenovima smještenim na držaču alata. Različit raspored prstenova daje kod
za prepoznavanje alata.
 fotoelektričnim elementima smještenim u zadnji dio držača alata. Ovaj element čini
specijalna pločica u kojoj je u BCD kodu definisan alat. Kapacitet pločice je do 10
podataka. Pri tome je uobičajeno da se podaci odnose na: vrstu i veličinu alata, položaj
vrha alata.
 Programabilnim čipovima u držaču alata. Oni su ugrađeni od proizvođača a njihov
sadržaj se kreira od strane korisnika.
1.2.2.3 Automatska izmjena, transport i skladište alata

Automatska izmjena alata vrši se po redoslijedu operacija. Alati su smješteni u
skladište alata po redoslijedu korištenja ili nasumice. Ako su alati smješteni bez redoslijeda,
jednim okretom skladišta alata, jednim prolazom čitača pored IC čipa, senzori očitaju položaj
i oznaku svih alata i unose ih u upravljačku jedinicu. Alati se dalje koriste prema programu
automatski.
Automatskom izmjenom alata postiže se:
 koncentracija operacija koje se mogu izvršiti u jednom stezanju obratka

 skraćenje pomoćnog vremena obrade
 automatiziran rad alatne mašine
 fleksibilnost obradne mašine
Automaska izmjena alata odnosi se na izmjenu pojedinačnih alata a uglavnom vretenu.
Osnovne pretpostavke o automatskoj izmjeni alata su:
 adekvatni držači alata

 kodiranje držača alata
 predpodešavanje alata
 adekvatni prihvat za polugu izmjenjivača alata
 adekvatno stezanje alata i držača alata u glavno vreteno i uređaj za
prednamještanje
 manipulator za izmjenu alata
 skladište i pomoćno skladište alata
 automatsko stezanje držača alata u glavnom vretenu
 detekcija loma i istrošenosti rezne pštrice alata
 numeričko upravljanje obradnom mašinom
Obradni centar može imati nekoliko glavnih skladišta alata. Pomoćno skladište alata
sadrži alat za proširivanje broja operacija ili duplikate alata, zbog automatske izmjene
korištenog ili iskorištenog alata u glavnom skladištu alata.
Do zamjene alata u glavnom skladištu alata dolazi:
 Kada se želi povećati broj operacija obrade, pa se skine alat koji je završio svoju
funkciju i na njegovo mjesto stavi novi alat za sljedeće operacije,
 Kada se istroši oštrica nekog alata pa ga treba izmijeniti novim.
Skladište alata može biti:
 lančano skladište alata

 kasetno skladište alata
slika:8.9. Lančano skladište alata

Pošto lančana skladišta mogu primiti samo određeni broj alata koji može biti manji od
potrebnih za obradu kompolikovanih obradaka, te ih nije moguće mijenjati dok mašina radi
prešlo se na kasetna skladišta. Kasete se pune alatima nasumice, postave u spremište dok
uređaj za manipulaciju očitava IC čipove i tako upravljačka jedinica dobiva informacije o
položaju svakog alata. Kasete sa istrošenim ili polomljenim alatima se mogu mijenjati dok
mašina radi.
slika: 8.10. Kasetno skladište alata: 1. osnovna konstrukcija, 2. kaseta sa 20 alata, 3.

vodilica za transport alata, 4. poluga za izmjenu alata, 5. stanica za ulaganje izuzimanje alata,
6. zaštita, 7. vozilo za transport kaseta, 8. ugaona kaseta, 9. upravljačka ploča CNC
upravljanja
1.2.2.3.1 Transport od mašine do mašine

Na transport od mašine do mašine utječe raspored mašina unutar fleksibilnog
proizvodnog sistema. Fleksibilnost ovog transporta uslovljena je flaksibilnošću rasporeda
mašina unutar flaksibilnog proizvodnog sistema.
Međusobna veza pojedinih radnih stanica može biti:
 serijska veza
 paralelna veza
Kod serijskog rasporeda mašina kretanje obradaka je taktno, a trajanje takta zavisi od
najdužeg vremena predviđenih operacija na jednoj mašini. Nedostatak ovog rasporeda radnih
mašina je u tome što ako dođe do kvara na jednoj mašini cijeli sistem prestaje sa radom.
Na slici 8.11 prikazan je serijski raspored mašina, koji se koristi kod fleksibilnih
transfer linija sistema.
slika:8.11. Serijski raspored radnih mašina
Paralelni raspored obradnih mašina, kakav je dat na slici 8.12 ima znatne prednosti u
zamjeni obradnih mašina, te ako jedna mašina otkaže njenu ulogu može preuzeti druga.
Ovakav raspored mašina mnogo je fleksibilniji.
Kod paralelnog rasporeda obradnih mašina tok materijala od stanice za slaganje do
pojedinih obradnih mašina i na kraju do stanice za odlaganje povezivanjem je moguće
ostvariti:
 linijski
 optočno, kružno ili ovalno
slika:8.12. Paraleni raspored obradnih mašina
Linijske i optočne strukture povezivanja javljaju se kod manjih količina izradaka i kod
manjeg broja obradnih mašina, te teških obradaka gdje se pretežno primjenjuje transport
valjanim stazama ili šinskim robokolicima.
6.1. Grupne tehnologije
Grupna tehnologija omogućava da za široki asortiman proizvoda možemo
organizovati serijsku i masovnu proizvodnju onih dijelova koji su zajednički za sve
proizvode. Da bismo ovo ostvarili potrebno je izvršiti unifikaciju (ujediniti; izjednačiti)
dijelova. Unificiranjem dijelova prema obliku, dimenzijama i materijalu smanjujemo:
 vrste tehnološke opreme
 broj, dimenzije i vrste alata
 raznovrsnost režima obrade
Ova smanjenja dovode do povećanja ekonomičnosti u prizvodnji, odnosno do
smanjenja troškova proizvodnje. U grupnoj tehnologiji veliku broj zajedničkih dijelova iz
različitih proizvoda mogu se u proizvoditi u serijskoj proizvodnji. Za takvu proizvodnju
moguće je izvršiti linijski raspored mašina i opreme te uvesti automatizaciju.
Za primjenu grupne tehnologije neophodno je provesti pripreme koje se sastoje od sljedećeg:
 izraditi tehnološke procese za grupe dijelova
 projektovati specijalizovane i unificirane alate
 izvršiti modernizaciju tehnološke opreme
6.1.1. Klasifikacija dijelova u grupnoj tehnologiji

Osnovni zadatak grupne tehnologije je da obezbjedi projektovanje tehnoloških procesa
koji će osigurati najkraću pripremu procesa proizvodnje. Grupna tehnologija je zasnovana na
klasifikaciji (razvrstavanju) dijelova u grupe za čiju su obradu potrebne mašine istog tipa, isti
alati za obradu i za stezanje.
Sve grupe možemo svrstati u: klase, grupe, tipove
slika 6.1. Šema klasifikacije dijelova
Klasa predstavlja veći skup dijelova koji imaju istu namjenu, sličan konstruktivni
oblik i iste metode riješavanja konstruktivnih problema. Klase se dijele u grupe.
Grupa predstavlja skup dijelova koji se međusobno razlikuju po elementima

konfiguracije i po broju operacija potrebnih za njihovu izradu. Grupe se dijele na tipove
Tip je zadnji stepen klasifikacije dijelova. To su dijelovi koji imaju iste operacije
obrade. Pri svrstavanju dijelova u klase važni elementi su sličnost geometrijskog oblika i
jednakost metode oblikovanja.
Npr. zupčanik i kaišnik imaju veoma veliku geometrijsku sličnost. Međutim, zupčanik
je izrađen od čelika, a kaišnik od sivog liva, pa su metode njihovog oblikovanja različite pa ih
razvrstavamo u dvije klase. Na isti način, ako su predmeti različitog oblika a metode
njihovog oblikovanja su iste, nije ih moguće svrstati u iste klase.
slika 6.3 tehnološka klasifikacija dijelova u klase
Svrstavanje dijelova u grupe
Pri formiranju grupe dijelova uzima se karakterističan dio koji predstavlja grupu i nazivamo
ga kompleksnim dijelom. Kompleksni dio se sastoji od niza elementarnih površina i on sadrži
sve elemente dijelove iz te grupe.
slika 6.5 primjer kompleksnog dijela za grupu dijelova
Razrađen tehnološki proces za komleksni dio sadrži tehnološke procese svih dijelova date
grupe. To znači da se pri izradi bilo kojeg dijela iz grupe koristi isti tip mašina i alata za
obradu, uz određeno podešavanje steznih uređaja.
Razrada tehnološkog procesa za grupnu tehnologiju
Nakon klasifikacije dijelova i formiranja grupa pristupa se izradi tehnološkog procesa za

grupe dijelova. Potrebno je projektovati tehnloški proces koji će omogućiti izradu bilo kojeg
dijela iz grupe. Pri tome se polazi od sljedećih uvjeta:
1. Redosljed operacija I zahvata mora osigurati izradu svih dijelova iz date grupe
2. Tehnološka oprema mora biti grupna, predviđena za obradu bilo kojeg dijela iz grupe
3. Oprema mora biti unverzalna i visokoproduktivna
slika 6.7 zahvati
Za sve dijelove grupe utvrđen je zajednički redosljed obrade I zahvata. Tehnološki proces se
razrađuje za kompleksni dio. Pošto kompleksni dio sadrži sve geometrijeske oblike svih
dijelova u grupi, i oni će se moći izrađivati prema utrvđenoj šemi obrade za kompleksni dio.
Na nekim dijelovima nije potrebno izvoditi određene zahvate pa se oni za taj dio izostavljaju
iz tehnološkog procesa. Znakom “+” označavaju se zahvati koji se izvode, a znakom “–“
zahvati koji se ne izvode na pojedinm dijelovima iz grupe..
2.1.
PROGRAMIRATI PROIZVODNJU = odrediti na duzi rok asortiman i obim proizvodnje tj
asortiman i obim proizvoda i usluga
Pre nego sto se predje na utvrdjivanje optimalnog programa proizvodnje treba izvrsiti: (to se
zove upravljanje asortimanom, tj to je podsistem sistema upravljanja proizvodnjom)
- izbor osnovnog dela programa
- rangiranje svih vrsta proizvoda ili usluga
- odredjivanje ucesca direktnih troskova (sirovine, materijali, poluproizvodi, energija,
rad masina, rad radnika) u ceni proizvoda ili usluge
Veliki obim proizvodnje gubi smisao ukoliko se prethodno ne utvrdi odgovarajuci asortiman
i optimalni plan proizvodnje
Pod upravljanjem asortimanom potpada i utvrdjivanje akumulativnosti proizvoda – tj
finansijske atraktivnosti proizvoda i to je uslov za definisanje programa proizvodnje i za
utvrdjivanje optimalnog plana proizvodnje
Osnovni ciljevi stvaranja i primene modela utvrdjivanja akumulativnosti
proizvoda su sledece:
- stvaranje mogucnosti za pravovremeni uvid u akumulativnost svake vrste
proizvoda i razlicitih kombinacija vise vrsta proizvoda
- formiranje informaciono-dokumentacione osnove
- rangiranje vrsta proizvoda po kriterijumima: poslovni prinos, relativno
ucesce direktnih troskova u ceni proizvoda
Osnovni rezultat primene modela utvrdjivanja akumulativnosti proizvoda treba
da bude povecanje kvaliteta organizovanja organizacione celine u kojoj se model
primenjuje.
Za utvrdjivanje profitabilnosti proizvoda i selekciju programa proizvodnje moze se, pored

ostalih metoda, koristiti i poznati metod ABC
Selekcija programa proizvodnje moze se vrsiti na osnovu vise kriterijuma i najcesci su:
- najveci obim
- najveci poslovni prinos
- najveci poslovni prinos po normativu rada
- najveci profit
6.4. Ekspertni sistemi

Najznačajniji metoda primjene vještačke inteligencije u tehnici su ekspertni sistemi.
Ovakvi sistemi nastaju tako što se od poznatih eksperata u nakoj oblasti, primjenom različitih
postupaka, sakupljaju znanja i iskustva, a potom organizuju i predstavljaju na odgovarajući
način. Prema definiciji ekspertni sistem predstavlja ''inteligentni računarski program koji se
koristi znanjem i procedurama zaključivanja radi rješavanja problema koji su dovoljno teški
da njihovo rješavanje zahtjeva čovjekovu ekspertizu''.
Najvažnija razlika između ekspertnog sistema i konvencionalnog programa, odnosno

softvera je u tome što su konvencionalni programi bazirani na podacima i algoritmima, a
ekspertni sistemi na znanju i zaključivanju. Neke od ostalih važnijih razlika u načinu
funkcionisanja, prikazane su u tabeli 10.
Tabela 10. Razlike između konvencionalni programa ekspertnih sistema
KONVENCIONALNI PROGRAMI EKSPERTNI SISTEMI
OBRADA PODATAKA INŽENJERING ZNANJA
Prezentovanje i korištenje podataka Prezentovanje i korištenje znanja
Algoritmi Heuristika
Ponavljanje procesa Mehanizam zaključivanja
Efektivno manipulisanje sa bazama

Efektivno manipulisanje sa bazama znanja
podataka
Prednost ekspertnog sistema u odnosu na konvencionalne programe je u tome što u

slučaju pojave nadogradnje znanja nije potrebno reprogramiranje kompletnog softvera, već
samo proširenje baze znanja, koja najčešće nije sastavni dio programa.
Ekspertni sistemi čija je struktura prikazana na slici 6.16, ima tri osnovne komponente:
 Baza znanja,
 Mehanizam zaključivanja,
 Korisnički interfejs.
Baza znanja ima dvije osnovne cjeline koje se odnose na proceduralno i deklarativno
znanje.
EKSPERT EKSPERT
Korisnički interfejs
Model za akvizaciju
znanja Objašnjenja I/O
MAŠINA
BAZA ZNANJA
ZA
Deklaretivno Proceduralno
znanje znanje ZAKLJUČIVANJE
INŽENJER ZNANJA
Slika 6.16. Osnovna struktura ekspertnog sistema
Deklarativno znanje sadrži činjenično znanje iz određene oblasti, koje se najčešće

nazivaju faktima. Činjenice predstavljaju znanje deklarativnog tipa, npr., glodalo je rezni alat.
Treba reći da ova grupa znanja u bazi znanja nije konstantna za vrijeme primjene sistema, jer
se mogu unositi nove činjenice ili brisati postojeće.
Proceduralno znanje o određenom problemu predstavlja skup određenih pravila i

procedura koje se koriste pri rješavanju određenog zadatka. U suštini, to je znanje eksperta
koje je prevedeno u odgovarajuća pravila i procedure, poznata pod imenom baza pravila. Ovo
znanje može biti heurističko ili, pak, teorijsko znanje za rješavanje određenog zadatka.
Proceduralnu znanje je najvažnije za rad ekspertnog sistema, a za njegovo predstavljanje
najčešće se koristi produkciona pravila.
Mašina za zaključivanje u sebi sadrži postupak za rješavanje određenih zadataka.

Pretraživanjem proceduralnog znanja i istovremenim pretraživanjem baze činjenica, nalazi
ona pravila čiji je uslovni dio ispunjen i time obezbjeđuje njihovo izvršavanje.
Sistem akvizacije, odnosno stjecanje i sređivanje znanja, proces transformacije znanja

iz određene oblasti, od nakog izvora znanja do programa. Izvor tog znanja može biti ekspert
za određenu oblast, a postupak sticanja i pripreme ovog znanja naziva se inženjerstvo znanja.
Modul za akvizaciju treba da omogući unos novih znanja, ali da omogući i promjrnu
postojećih znanja.
Najpoznatije metode za akvizaciju znanja su:
 Opšte važeća pravila koja su prihvaćena u literaturi,

 Analogija sa nekim sličnim problemima,
 Intervijusanje eksperata,
 Analiza i modifikacija postojećih pravila,
 Posmatranje rada eksperata,
 Lično iskustvo inženjera znanja,
 Metode mašinskog učenja za stjecanje novog znanja.
Korisnički interfejs omogućava rad sa ekspertnim sistemom, kao i uvid korisnika u

pravila koja su aktivirana. Pri tome korisnik ne mora da poznaje rad ekspertnog sistema.
Najčešće korišteni jezici za razvoj ekspertnih sistema su:
 Jezici vještačke inteligencije,

 Alati za inženjerstvo znanja,
 Ekspertne ljuske.
Ekspertne ljuske predstavljaju razvijene ekspertne sisteme koji nemaju bazu znanja i
bazu činjenica, koje korisnik treba da formira i unese u sistem. Na osnovu ukratko prikazanih
dijelova, odnosno elemenata ekspertnih sistema, mogu se, prema slici 6.17, prikazati glavni
učesnici u projektovanju i razvoju ekspertnih sistema, kao i neophodne aktivnosti koje postoje
između njih.
Projektant Ekspert
domena
Proširenje i
testiranje
Razvoj
Razvoj Intervijui
korigovanje
i testiranje Upotreba
Alati za razvoj Upotreba
ekspertnog sistema
Inženjer znanja Ekspertni Korisnik
sistem
Ažuriranje
podataka
Operater
Slika 6.17. Glavni učesnici u projektovanju i razvoju ekspertnih sistema

Prilazi u projektovanju proizvodnih sistema
Oblikovanje tokova materijala u proizvodnim sistemima je uslovljeno:

 odnosom struktura – količine u programu proizvodnje,
 stepenom tehnološke složenosti predmeta rada i
 kapacitetom sistema.
Predmeti rada, u opštem slučaju, protiču kroz proces sa ili bez povratnih tokova,
opterećujući različite presjeke projektovanim postupkom, strukturom i količinama. Kao
rezultat dobivamo osnovni model tokova materijala u sistemu.
slika: 3. Osnovni model tokova materijala u sistemu
Postoje dva prilaza za projektovanje struktura proizvodnih sistema:
Pojedinačni prilaz u oblikovanju tokova materijala

Kod ovog prilaza se posmatra svaki proizvod ponaosob, za svaki se određuje potreban
broj elemenata sistema, postupci rada i projektuju se proizvodni tokovi, odnosno utvrđuje se
tehnološki postupak za sve predmete rada. Razrada tehnoloških postupaka podrazumjeva
izbor varijante procesa, izbor varijante postupka rada, razradu operacija rada (određivanje
zahvata i redosleijeda izvođenja operacija rada, utvrđivanje vremenskih normativa, ...). Sve
ovo uslovljava „j“ (j=1, 2, 3, ... n) pojedinačnih tokova materijala u sistemu. Kod programa
proizvodnje šire strukture i manjih količina (područja III i IV) na zahvate razrade postupka
rada i projektovanje potrebnih alata i pribora odlazi najviše od ukupnog vremena utrošenog na
pripremi proizvodnje, što značajno utiče na troškove proizvodnje.
Osnovne karakteristike pojedinačnog prilaza u oblikovanju tokova materijala su:

 raznovrsnost u oblikovanju proizvoda i dijelova, pojedinačan prilaz u oblikovanju
postupka rada, što vodi različitim postupcima za slične dijelove,
 pojedinačan prilaz u oblikovanju postupaka rada, što vodi različitim postupcima za
relativno slične dijelove,
 duži rok pripreme proizvodnje,
 nizak stepen iskorištenja sredstava rada u vremenu i radnim karakteristikama zbog
malih količina različitih dijelova,
 visoki iznosi pripremno-završnih vremena,
 dugi rokovi isporuka, odnosno vremena trajanja ciklusa proizvodnje,
 teškoće u ažuriranju baza različitih podataka,
 složenost postupaka planiranja i kontrole redoslijeda operacija i radnih naloga,
 nemogućnost primjene metoda neprekidnih tokova u uslovima programa šire
strukture.
Grupni prilaz u oblikovanju tokova materijala
Grupni prilaz je savremeniji. Razvijen je na osnovama sličnosti dijelova u programima

proizvodnje, ograničenog broja oblika i objedinjavanju predmeta rada sličnih karakteristika u
operacijsku grupu osnovnu jedinicu posmatranja. Operacijska grupa je utvrđena na osnovu
sistema klasifikacije, koji u sebi sadrži kriterijume razvrstavanja, čime su stvoreni uslovi za
povećanje količina na relaciji ulaz- izlaz procesa rada. Za ovako dobivenu operacijsku grupu
vrši se izbor realnog ili projektovanje kompleksnog predmeta rada i za njega se razrađuje
tehnološki postupak. Pod pojmom sličnost karakteristika podrazumeva se skup relevantnih
obilježja predmeta rada u operacijskoj grupi koji određuju mogućnost na jednom ili skupu
tehnoloških sistema istih karakteristika.
Na ovaj način javljaju se, umjesto pojedinačnih, tokovi operacijskih grupa što
povećava količine u toku i, nizom drugih efekata, podiže kvalitet tokova u cjelini.
Primjenom grupnog prilaza u oblikovanju tokova materijala postižu se sledeći efekti:

 minimalizacija pripremno-završnih vremena,
 smanjenje vremena trajanja ciklusa proizvodnje,
 smanjenje nedovršene proizvodnje,
 sniženje stepena složenosti tokova materijala u sistemu,
 povećanje stepena fleksibilnosti struktura preduzeća,
 povišenje stepena serijnosti,
 mogućnost izbora odgovarajućeg stepena automatizacije,
 olakšano upravljanje procesima rada,
 sniženje stepena složenosti informacionih tokova,
 optimalan razmeštaj radnih mjesta,
 primjena grupnog modularnog prilaza u razvoju proizvoda,
 izgradnja sistema bez ugrađenih ograničenja,
 povećanje nivoa kvaliteta, što kao rezultat daje povećanje ukupne efikasnosti i
efektivnosti sistema u cjelini.
U oblikovanju unutrašnje strukture (razmeštaj radnih mesta) postoje takodje dva prilaza:
procesni i predmetni.
Procesni prilaz zasnovan je na grupisanju svih operacija, odnosno tehnoloških

sistema iste vrste u istu radnu jedinicu - radionicu. Različitost karakteristika predmeta rada
uslovljava i različite tehnološke postupke, a samim tim različiti predmeti rada se kreću na
različite načine. Ta različitost je izražena u različitom redoslijedu operacija, postojanju
povratnih kretanja uslovljenih položajem tehnoloških sistema i ukrštanjem putanja predmeta
rada, što tokove u sistemu čini nepotrebno složenim. Ovaj prilaz se primenjuje kod
proizvodnih programa šire strukture sa relativno malim količinama. Prednost ovog prilaza je u
visokom stepenu fleksibilnosti, olakšanoj kontroli tehnoloških postupaka… Nedostaci
predmetnog prilaza u postavljanju tokova materijala ogledaju se u složenosti upravljačkih
struktura, usporenom protoku, velikom obimu nedovršene proizvodnje i visokim troškovima
rukovanja materijalom.
Predmetni prilaz je savremeniji. Zasnovan je na postavljanju struktura proizvodnih

sistema na principu organizovanja cjelina radnih jedinica koje, objedinjavaju tehnološke
strukture i učesnike u procesu rada potrebne za izradu grupe sličnih predmeta rada utvđenih
tehnološkim postupkom. „Osnova predmetnog prilaza je sadržana u oblikovanju prostorno
izdvojenih nezavisnih dijelova strukture sistema u kojima počinje i u potpunosti se završava
izrada grupe predmeta rada određenog stepena tehnološke složenosti koji uslovljava sličnost
tehnoloških postupaka“.
Kao rezultat različitog stepena složenosti predmeta rada odnosno različitih vremena
trajanja operacija rada na određenim mjestima javljaju se bunkeri za smeštaj predmeta rada u
redovima čekanja. Prednost ovog prilaza je u povećanoj efikasnosti, manjem obimu
nedovršene proizvodnje, boljem iskorištenju kapaciteta i olakšanom upravljanju, a nedostaci
su povišen stepen nefleksibilnosti i otežana kontrola tehnoloških postupaka.
slika: 4. Procesni razmeštaj elemenata proizvodne strukture
slika: 5. Predmetni razmeštaj elemenata proizvodne strukture
Kombinujući ove prilaze u oblikovanju strukture preduzeća dobivamo sisteme

zasnovane na pojedinačnom i procesnom ili predmetnom principu, i grupnom i procesnom ili
predmetnom prilazu Najveći broj naših proizvodnih sistema postavljen je na pojedinačnom i
procesnom prilazu. Ovako postavljeni procesi u proizvodnim sistemima generišu niz
ograničenja koja sprečavaju ostvarenje projektovanih efekata.
NASTAVNA JEDINICA: Neke mogućnosti i postupci smanjenja gubitaka u proizvodnji

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

ANALIZA PROIZVODNIH SISTEMA
NEKE MOGUĆNOSTI I POSTUPCI SMANJENJA GUBITAKA U PROIZVODNJI
Da bismo analizirali efikasnost u cjelini i na odgovarajući način, potrebno je detaljno

analizirati i upoređivati izlaz i ulaz procesa rada. Najvažnija obilježja izlaza su obimnost i
kvalitativna svojstva.
Obim ulaza, izražen kroz obim njegovih osnovnih komponenti, količinu rada,
materijala i energije, direktno određuje efikasnost procesa proizvodnje i procesa rada u cjelini.
Količina rada – obim čovjekovog rada i angažovanje sredstava za rad. Obim potrebnog ulaza
određen je definisanom tehnologijom proizvodnje i projektovanim nivoom organizovanosti
procesa proizvodnje i procesa rada u cjelini. Obim ostvarenog ulaza određen je ostvarenom
tehnologijom proizvodnje i ostvarenim nivoom organizovanosti.
Obim čovjekovog rada i angažovanja sredstava za rad određeni su uglavnom:
 zauzetošću radnih mjesta,
 stepenom korišćenja kapaciteta, i
 stepenom otvorenosti radnih mjesta.
KAKO I GDE NASTAJU GUBICI U PROIZVODNJI?
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Analiza gubitaka u materijalu

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

ANALIZA GUBITAKA U MATERIJALU
U svakom procesu proizvodnje i procesu rada u cjelini treba:

1. Utvrditi strukturu utroška i troškova materijala za godinu dana.
2. Izvršiti rangiranje svih vrsta materijala na osnovu učešća u ukupnim troškovima
materijala.
3. Izvršiti selekciju vrsta materijala.
4. Analizirati gubitke svih vrsta materijala polazeći od najznačajnije vrste sa stanovišta
ukupnih gubitaka u materijalu.
i. Odrediti veličinu ukupnih gubitaka po terminskim jedinicama (mjesecima,
sedmicama, danima i smjenama) i ukupno za godinu dana.
ii. Utvrditi uzroke gubitaka, predvidjeti mjere za njihovo otklanjanje i sprovesti
ih.
Da bi se utvrdila struktura ukupnih troškova materijala za godinu dana treba, na
osnovu optimalnog godišnjeg plana proizvodnje, tabelarno prikazati planiranu količinu,
jediničnu nabavnu cjenu, i ukupan trošak za svaku vrstu materijala i ukupno.
MATERIJALI Planirana Cijena Ukupan utrošak
količina
Redni broj Vrsta [𝑛. 𝑗.⁄𝑔𝑜𝑑.] [%]
[𝑘. 𝑗.⁄𝑔𝑜𝑑.] [𝑛. 𝑗.⁄𝑔𝑜𝑑.]
Kada se vrši analiza gubitaka u materijalu važno je odrediti redoslijed vrsta materijala
koji će se, pri utvrđivanju pojedinačnih gubitaka, slijediti. Iz tog razloga treba, na osnovu
tabele u kojoj je prikazana struktura troškova, rangirati materijale (ABC metoda).
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
NASTAVNA JEDINICA: Analiza gubitaka po vrstama materijala

CILJ ĆASA:

...........................
parovima; e) ............................................
Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Analiza gubitaka po vrstama materijala
Pri analizi pojedinačnih gubitaka u materijalu treba poći od vrste materijala, prve po
rangu. Prvo treba odrediti veličinu ukupnih gubitaka po terminskim jedinicama i ukupno za
godinu dana.
Gubitak materijala je razlika između stvarno utrošene količine i količine materijala
koju je objektivno trebalo utrošiti.
Za određivanje gubitaka u materijalu treba utvrditi tačne slijedeće podatke:
𝑘𝑜𝑙.𝑗𝑒𝑑.
𝑈𝑀 [ 𝑖𝑛𝑡. ] količina materijala koja je "unijeta" u proces proizvodnje u toku posmatranog
intervala
𝑍𝑀𝑃 [ 𝑖𝑛𝑡. ] zalihe materijala na početku posmatranog intervala
𝑍𝑀𝐾 [ 𝑖𝑛𝑡.
] zalihe materijala na kraju posmatranog intervala
𝐼𝑃 [ ] količina gotovih proizvoda koja je "izašla" iz procesa proizvodnje u
𝑖𝑛𝑡.
posmatranom intervalu
𝑍𝑃𝑃 [ 𝑖𝑛𝑡. ] zalihe završene i nezavršene proizvodnje na početku intervala u koju je
"ugrađen" posmatrani materijal
𝑘𝑜𝑙.𝑗𝑒𝑑.𝑚𝑎𝑡.
𝑛𝑚 [𝑘𝑜𝑙.𝑗𝑒𝑑.𝑝𝑟𝑜𝑖𝑧.] normativ potrošnje materijala
Postupak utvrđivanja uzroka gubitaka u materijalu:
1. Analizu gubitaka u materijalu treba da sagleda i kritički ocjeni grupa stručnih lica koju
čini poslovodilac proizvodnje, poslovodilac operativne pripreme, tehnolog, planer
materijala itd.
2. Ta grupa treba da, na osnovu podataka iz analize i ostalog, utvrdi uzroke gubitaka u
materijalu.
3. Na osnovu utvrđenih uzroka gubitaka treba sastaviti detaljan plan akcija sa
odgovarajućom podjelom rada u cilju sprovođenja mjera za smanjenje gubitaka u
materijalu.
4. Poslovodni organi treba da razmotre i usvoje analizu gubitaka u materijalu, prijedlog
mjera i plan akcije sa odgovarajućom podjelom rada u cilju ostvarenja što većih
ušteda.
5. Na kraju, treba obezbediti praćenje i kontrolu postupaka sprovođenja mjera i
postignutih rezultata.
Završni dio časa:

Izmjene i dopune:
SADRŽAJ
1 UVOD ............................................................................................................................................. 1
2 POJAM SISTEMA .......................................................................................................................... 3
2.1 KLASIFIKACIJA SISTEMA ................................................................................................. 4
2.2 SRUKTURA SISTEMA ......................................................................................................... 5
2.3 OKRUŽENJE SISTEMA ........................................................................................................ 7
3 OSNOVNI ELEMENTI PROIZVODNIH SISTEMA .................................................................... 9
3.1 POSLOVNI SISTEM ............................................................................................................ 10
3.2 PROIZVODNI SISTEM ....................................................................................................... 11
3.2.1 Vrste proizvodnih sistema ............................................................................................. 15
3.2.2 Proizvodni proces .......................................................................................................... 17
3.2.3 Struktura proizvodnog procesa ...................................................................................... 19
3.2.4 Vrste proizvodnog procesa ............................................................................................ 21
3.3 TEHNOLOŠKI SISTEM....................................................................................................... 23
3.3.1 Tehnološki proces.......................................................................................................... 25
3.3.2 Struktura tehnološkog procesa ...................................................................................... 27
slika:3.7. Struktura tehnološkog procesa ....................................................................................... 27
3.3.3 Izbor optimalne varijante tehnološkog procesa ............................................................. 29
3.3.4 Projektovanje tehnološkog procesa ............................................................................... 31
3.3.5 Troškovi u tehnološkom procesu................................................................................... 32
3.4 OBRADNI SISTEM.............................................................................................................. 33
3.5 OSNOVNI PRINCIPI PROIZVODNJE ............................................................................... 35
3.6 ORGANIZACIJA PROIZVODNJE ...................................................................................... 37
3.6.1 Vrste organizacije proizvodnje ...................................................................................... 39
3.6.2 Osnovni elementi proizvodnje ....................................................................................... 41
3.7 RADNO MJESTO ................................................................................................................. 43
3.7.1 Organizacioni oblici radnih mjesta ................................................................................ 46
4 PROIZVOD I PROGRAM PROIZVODNJE ................................................................................ 48
4.1 PROIZVOD ........................................................................................................................... 48
4.1.1 Karakteristike proizvoda ............................................................................................... 50
4.2 PROGRAM PROIZVODNJE ............................................................................................... 52
4.3 VELIČINE PROIZVODNOG PROGRAMA ....................................................................... 53
4.4 UPRAVLJANJE ASORTIMANOM..................................................................................... 56
5 OSNOVNE KARAKTERISTIKE PROIZVODNIH SISTEMA .................................................. 58
5.1 PROIZVODNE STRUKTURE ............................................................................................. 58
5.2 STRUKTURE U NEAUTOMATIZIRANOJ IZRADI ......................................................... 60
5.2.1 Proizvodni sistem struktuiran po vrsti obrade ............................................................... 61
5.2.2 Proizvodni sistem struktuiran po predmetima rada ....................................................... 62
5.3 ODREĐIVANJE NAJPOVOLJNIJE STRUKTURE ........................................................... 68
5.4 STRUKTURE U AUTOMATIZIRANOJ IZRADI .............................................................. 70
5.4.1 Fleksibilni proizvodni sistemi ....................................................................................... 70
5.4.2 Noviji koncepti proizvodnih sistema ............................................................................. 81
6 OSNOVNI PRINCIPI SAVREMENE PROIZVODNE FILOZOFIJE ......................................... 86
6.1 UPRAVLJANJE KVALITETOM......................................................................................... 87
6.2 POTPUNO UPRAVLJANJE KVALITETOM (TQM) ....................................................... 88
6.3 JIT PROIZVODNJA ............................................................................................................. 90
6.4 JAPANSKA PROIZVODNA FILOZOFIJA......................................................................... 92
7 LOKACIJA PROIZVODNIH SISTEMA ..................................................................................... 95
7.1 ČINIOCI ZA IZBOR LOKACIJE SISTEMA ...................................................................... 97
7.2 POSTUPAK IZBORA LOKACIJE .................................................................................... 101
7.3 PRILAGOĐAVANJE IDEALNOG PLANA DANOSTIMA I OGRANIČENJIMA
LOKACIJE ...................................................................................................................................... 104
8 TOKOVI MATERIJALA............................................................................................................ 106
8.1 OBLIKOVANJE TOKOVA MATERIJALA ..................................................................... 112
8.2 SISTEM UNUTRAŠNJEG TRANSPORTA I SKLADIŠTENJA ...................................... 113
8.2.1 Karakteristike sistema transporta radnih komada ........................................................ 114
8.2.2 Karakteristike sistema transporta alata ........................................................................ 118
6.4. Ekspertni sistemi ............................................................................................................. 125
11. ANALIZA PROIZVODNIH SISTEMA ....................................................................................... 132
11. 1. NEKE MOGUĆNOSTI I POSTUPCI SMANJENJA GUBITAKA U PROIZVODNJI ...... 132
11.2. ANALIZA GUBITAKA U MATERIJALU .......................................................................... 134
11.2.1. Analiza gubitaka po vrstama materijala .......................................................................... 136

Pripreme Iz PS

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pripreme Iz PS

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRIPREMA NASTAVNIKA ZA ČAS

PREDMET: Proizvodni sistemi RAZRED: IV MT DATUM: ….. .... 20.....

NASTAVNA JEDINICA: Uvodne napomene

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Završni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Pojam sistema

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

 Po načinu kreiranja: prirodni i vještački

Završni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Struktura sistema

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Završni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Okruženje sistema

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Osnovni elementi proizvodnih sistema

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

slika: 3.1. Kvantitativni odnos elemenata proizvodno - poslovnih sistema

Poslovni sistem predstavlja skup proizvodnih, ekonomskih i društvenih podsistema koji

Završni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Proizvodni sistem

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Proizvodni sistem obuhvata više tehničko-tehnoloških činilaca, uz neophodnu podršku

Proizvodni sistemi su razvojem informacionih tehnologija bili izloženi promjenama

Pod proizvodnim sistemom podrazumjevamo fabriku, pogon ili preduzeće. Proizvodni

 podsistema pripreme rada (PR),

Ako se navedeni podsistemi u okviru poslovnog sistema, kao i podsistema u okviru

PJ1 PJ2 ... PJn Proizvodni

slika: 3.3. Osnovna struktura proizvodno - poslovnog sistema

U proizvodnom sistemu odvija se proces rada, tj. proces transformacije ulaznih u

NASTAVNA JEDINICA: Vrste proizvodnih sistema

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

Obzirom na različite kriterijume klasifikacije postoje i različite vrste proizvodnih

slika: 3.4. Podjela proizvodnih sistema u zavisnosti od metode upravljanja

U principu, najveći broj proizvodnih sistema je u opštem smislu dinamičan, orijentisan

Završni dio časa:

NASTAVNA JEDINICA: Proizvodni proces

TIP ČASA: a) obrada nast. sadržaja; b) utvrđivanje, uvježbavanje i ponavljanje; c)

 Obrazovni - ukazivanje učenicima na generalije po kojima se djeluje, iznošenje

Uvodni dio časa:

Glavni dio časa:

- rad - priprema pro izvodnje - obim proizvo dnje

slika: 3.5. Proizvodni proces