Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

10.0. Przekładnie
10.1. Podział i cechy konstrukcyjne
Zespoły służące do zmiany następujących parametrów przekazywanej energii mecha-
nicznej ruchu obrotowego:
− przekazywanego momentu (lub w szczególnych przypadkach - mocy),
− prędkości obrotowej,
− wielkości geometrycznych, związanych z ukierunkowaniem przekazywanej energii:
przesunięcia równoległego, kierunku, zwrotu prędkości lub momentu.

Przekładnie

Kształtowe Cierne

Zwykłe Obiegowe zębate Zwykłe Obiegowe

- ewolwentowe
Zębate Cięgnowe - trochoidalne Bezpośred. Pośrednie
(bezpośrednie) (pośrednie)
- ewolwentowe Jednobieg. Wariatory Jednobieg. Wariatory
- cykloidalne
- Nowikowa Jednobiegowe Wariatory
- łańc. ogniwowy - łańc. blaszkowy Cięgnowe Kołowe
- łańc. sworzniowy - łańc. rolkowy - pas płaski - z kołem pośredn.
- łańc. drabinkowy - pas klinowy - z pierśc. pośredn.
- łańc. ewolwentowy - pas wieloklinowy
- pas zębaty - inne pasy

Rys. 10.1. Podział przekładni

kołowych
a
a) d2 , z 2 , n2 , M 2 b) d2 , z 2 , n2 , M 2

d1 , z 1 , n1 , M 1 d1 , z 1 , n1 , M 1
Rys. 10.2. Charakterystyczne parametry przekładni kołowych; a) bezpośrednia, b) pośrednia cię-
gnowa
Przełożenie kinematyczne pojedynczego stopnia:
d 2 z 2 M 2 n1
i= = = = (10.1)
d 1 z1 M 1 n 2
gdzie: oznaczenia wg rysunku 10.2.
– 146 –
 10.0. Przekładnie

Systematyka przekładni kołowych:

I. Ze względu na ilość prędkości na wyjściu
n
1. Jednobiegowe n2 = 1
i
n1
2. Wielobiegowe (skrzynki prędkości) n 2k = k = 2...m
ik
n1 n1 i
3. Bezstopniowe (wariatory) n2 ∈ , R = max
i max i min i min

gdzie: n1 – prędkość wejściowa (koła czynnego), n2 – prędkość wyjściowa (koła biernego), k

– nr prędkości wyjściowej, m – ilość prędkości, R – zakres prędkości.
II. Ze względu na wartość przełożenia:
1. Reduktory i>1
2. Multiplikatory i < 1
III. Ze względu na położenie i kierunek wejścia - wyjścia:
1. Równoległe
2. Kątowe
3. Wichrowate
IV. Ze względu na ilość stopni zmian prędkości
1. Jednostopniowe ic = i
m
2.Wielostopniowe i c = ∏i k
k =2
gdzie: k – nr stopnia przełożenia, m – liczba stopni przełożenia.

10.2. Przekładnie zębate

Przekładnie zębate

Zwykłe Obiegowe

Równole- Kątowe Wichrowate Jednowejściowe Różnicowe

głe
(walcowe) Walcowe Ślimakowe

- zęby proste - zęby proste - zwykła - koła walcowe

- z. skośne - z. skośne - globoidalna - k. stożkowe
- z. daszkowe - z. krzywoliniowe

Rys. 10.3. Podział przekładni zębatych

Przekładnia zębata – przekładnia kołowa kształtowa posiadająca jeden z zarysów

– 147 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

przekroju (boku) zęba przedstawiony w tablicy 10.1.

Tab. 10.1. Wady i zalety zarysów kół zębatych.
Wildhabera-
Zarys Ewolwentowy Cykloidalny
Nowikowa
Wpływ zmiany odległości osi brak duży b. duży
Zmiany sił międzyzębnych brak istnieją istnieją
Poślizg między zębami istnieje mały nie istnieje
Naciski międzyzębne duże małe małe
Sprawność mechaniczna średnia duża duża
Technologia wykonania łatwa b. trudna trudna
10.2.1. Zależności geometryczne
Moduł - podstawowy parametr geometryczny przekładni zębatych określony wzorem:
p
m= (10.2)
π
gdzie: p - podziałka między zębami mierzona po łuku na odpowiedniej średnicy.
Szereg wybranych modułów nominalnych (znormalizowanych) metrycznych, m0:
1 1,25 1,5 2 2,5 3 4 5 6 8 10
10 12 16 20 25 32 40 50 - 80 100 [mm]
Dla poszczególnych przekładni moduły nominalne to moduły w przekrojach:
• przekładnia walcowa o zębach prostych - prostopadłym do osi obrotu,
• przekładnia walcowa o zębach skośnych - normalnym (prostopadłym) do linii zębów,
• przekładnia stożkowa o zębach prostych - moduł maksymalny na powierzchni czołowej
koła,
• przekładnia stożkowa o zębach skośnych i krzywoliniowych - moduł maksymalny na po-
wierzchni czołowej koła w płaszczyźnie prostopadłej do linii zęba,
• ślimak przekładni ślimakowej - osiowym (w płaszczyźnie na której leży oś obrotu ślima-
ka),
• ślimacznica przekładni ślimakowej - w odpowiadającej ślimakowi płaszczyźnie czyli dla
ślimacznicy w płaszczyźnie prostopadłej do osi obrotu.
Średnica podziałowa - średnica na której grubość zęba = grubości wrębu (od-
stępu między zębami):
d = mt ⋅ z (10.3)

gdzie: mt - moduł w płaszczyźnie czołowej koła zębatego (tab. 10.2), z - ilość zębów (war-
tość ujemna dla uzębienia wewnętrznego).

– 148 –
 10.0. Przekładnie

Stopień pokrycia - parametr określający ilość par zębów znajdujących się we wza-
jemnym zazębieniu (parametr decydujący o stałości obciążenia pojedynczego zęba), patrz
rysunek 10.4. Stopień pokrycia określa się jako stosunek łuku zazębienia do podziałki zęba na
kole tocznym.
Średnica koła zasadniczego - średnica koła z którego „odwijana jest nić wykreślająca
ewolwentę”, opisana jest wzorem:
d b = d ⋅ cos(α 0 ) (10.4)

gdzie: α0 - nominalny kąt przyporu.

Średnice kół tocznych - średnice kół stykających się ze sobą (obtaczających się po
sobie) w punkcie centralnym zazębienia C, dla kół nie korygowanych dw = d (rys. 10.4):
cos(α 0 )
dw = d ⋅ (10.5)
cos(α w )

gdzie: αw - toczny kąt przyporu (kąt przyporu mierzony na średnicy koła tocznego).

d a2 d w2 Łuk zazębienia
d f2
d b2

C
Rys. 10.4. Podstawowe zależności
geometryczne przekładni zę-
batej. Indeksy przy oznacze-
d a1 niach średnic: a - koło wierz-
db1 chołkowe, b - koło zasadnicze,
d w1 d f1
w - koło toczne, f - koło stóp
α zębów, 1 - koło czynne, 2 - ko-
Podziałka toczna ło bierne

Sprawność zazębienia - określa straty tarcia podczas zazębienia zębów o zarysie

ewolwentowym w przekładniach walcowych i stożkowych:

k⋅µ  z 
η = 1− ⋅ 1 + 1  〈 0,914 ÷ 0,999〉
z1  z2 
(10.6)
8
k=
π ⋅ sin 2 ( 2 ⋅ α 0 )

gdzie: µ - współczynnik tarcia między powierzchniami zębów.

– 149 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

Koła walcowe
Wzory na wartości parametrów geometrycznych kół walcowych przedstawiono w ta-
blicy 10.2.
Warunek na zdolność do montażu przekładni walcowej z kołem o uzębieniu we-
wnętrznym (interferencja zazębienia):
- montaż przez wsunięcie wzdłuż linii zębów: ( z 2 − z1 ) min = 9 ÷ 10 (10.7)

- montaż promieniowy: ( z 2 − z1 ) min = 15 (10.8)

Korekcja zazębienia:
• P-0 (bez zmiany odległości osi) z1 + z 2 ≥ 2 ⋅ z ′g x1 = − x 2 , (10.9)

•P (ze zmianą odległości osi)

Minimalna wartość współczynnika korekcji - ze względu na minimalną grubość zęba:
)
g a ≥ 0,4 ⋅ m 0 (0,25 ⋅ m 0 ) (10.10)

Maksymalna wartość wsp. korekcji - ze względu na skrócenie ewolwenty, x max ≤ y .

Koła stożkowe

z1

δ δ1
r m1 rtm1
d1 da1
δ2

rm2
r tm2 Rys. 10.5. Podstawowe parametry geometryczne
z2 b/2
przekładni stożkowej

- kąt podziałowy:
sin(δ ) z1 z2
tg(δ 1 ) = dla δ = 90 0 → tg(δ 1 ) = tg (δ 1 ) = (10.9)
z2 z2 z1
+ cos(δ )
z1

dm
- średni moduł czołowy: m tm = m t ⋅ (10.10)
d
– 150 –
 10.0. Przekładnie

Tab. 10.2. Parametry geometryczne kół walcowych.

Lp. Nazwa parametru Zęby proste Zęby skośne

mn
1 Moduł m0 = mn = mt m0 = mn mt =
cos(β 0 )
pn
2 Podziałka p0 = pn = pt p 0 = π ⋅ m0 p0 = pn pt =
cos(β 0 )
3 Średnica podziałowa d = z ⋅ m0 d = z ⋅ mt
cos(α 0 )
dw = d ⋅
cos(α w ) z1 z2
4 Średnica toczna d w1 = 2 ⋅ a ⋅ d w2 = 2 ⋅ a ⋅
z1 z2 z1 + z 2 z1 + z 2
d w1 = 2 ⋅ a ⋅ d w2 = 2 ⋅ a ⋅
z1 + z 2 z1 + z 2
db db tg(α n )
cos(α 0 ) = cos(α r ) = α0 = αn tg(α t ) =
d 2⋅r cos(β 0 )
5 Kąt przyporu r – promień koła
x1 + x 2 x t1 + x t 2
inv(α w ) = 2 ⋅ tg (α 0 ) ⋅ + inv(α 0 ) inv(α wt ) = 2 ⋅ tg(α t ) ⋅ + inv(α t )
z1 + z 2 z1 + z 2
tg (β b ) = tg (β 0 ) ⋅ cos(α t )
cos(α n )
Kąt pochylenia linii 0 sin(β r ) = sin(β 0 ) ⋅
6 βo = 0 cos(α rn )
zębów
- zęby skośne β0 < 200,
- zęby strzałkowe β0 < 300 − 450
2⋅ y
zg = α 0 = 20 0 → z g = 17, z′g = 14 2 ⋅ y n ⋅ cos 3 (β 0 )
7 Graniczna ilość zębów sin 2 (α 0 ) z gβ = yn = y
sin 2 (α n )
y – współczynnik wysokości zęba (zęby, zwykłe: y = 1)
zg − z z ′g − z xt y ⋅ cos(β 0 )(z gβ − z z )
8 Współczynnik korekcji x= x′ = xn = xt =
zg zg cos(β 0 ) z gβ
Tab. 10.2. Cd.
– 151 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

9 Przesunięcie zarysu p = x ⋅ m0 p n = x n ⋅ mn
) )
)  gk  )  g kn 
gr = 2 ⋅ r ⋅  + inv(α 0 ) − inv(α r ) g rn = 2 ⋅ r ⋅  + inv(α n ) − inv(α rn ) 
Grubość zęba na do-  d   d 
10
wolnym promieniu ) π  ) π 
g k = m 0 ⋅  + 2 ⋅ x ⋅ tg(α 0 ) g kn = m n ⋅  + 2 ⋅ x n ⋅ tg (α n ) 
2  2 
11 Wysokość głowy zęba h a = m0 ⋅ (y + x − k) h an = m n ⋅ ( y n + x n − k n )
12 Wysokość stopy zęba h f = m 0 ⋅ ( y − x) + l w l w = 0,25 ⋅ m o h fn = m n ⋅ ( y n − x n ) + l wn l wn = 0,25 ⋅ m n
m 0 ⋅ ( z1 + z 2 ) m n ⋅ ( z1 + z 2 )
13 Zerowa odległość osi a0 = a0 =
2 2 ⋅ cos(β 0 )
Rzeczywista odległość m 0 ⋅ cos(α 0 ) ⋅ ( z1 + z 2 ) ( z1 + z2 ) ⋅ mn ⋅ cos(α t )
14 a= a=
osi 2 ⋅ cos(α w ) 2 ⋅ cos(β 0 ) ⋅ cos(α wt )
a ⋅ sin(α w )
ε = C1 ⋅ z1 + C 2 ⋅ z 2 − C 3 > 1,4 C3 =
π ⋅ m o ⋅ cos(α o )
2
1  2 ⋅ h a1  1
Całkowity stopień po- C1 = ⋅ 1 +  ⋅ −1
15 2⋅π  d1  cos 2 (α o ) ε = ε t + εs
krycia
2
1  2 ⋅ h a2  1
C2 = ⋅ 1 +  ⋅ −1
2⋅π  d2  cos 2 (α o )

z1 + z 2 cos(α 0 ) z1 + z 2 cos(α t )
16 Wsp. skrócenia głowy k= + x1 + x 2 − kt = kn = + x t1 + x t 2 −
2 cos(α w ) 2 cos(α wt )

Tab. 10.2. Cd.

– 152 –
 10.0. Przekładnie

a ⋅ sin(α
ε t = C1t ⋅ z1 + C 2 t ⋅ z 2 − C 3t C 3t =
π ⋅ m w ⋅ cos(
2
1  2 ⋅ h an1   tg 2 (α n ) 
C1 = ⋅ 1 +  ⋅ 1 + −1
Czołowy stopień pokry- ε t = ε dla ε = 2 - stałość obciążenia zębów 2⋅π d1   cos 2 (β o ) 
17 
cia
2
1  2 ⋅ h an 2   tg 2 (α n ) 
C2 = ⋅ 1 +  ⋅ 1 + −1
2⋅ π  d2   cos 2 (β o ) 

1 b ⋅ sin(β 0 )
Skokowy stopień po- εs = ⋅ dla εs ∈ N - stałość obciąże-
18 εs = 0 π mn
krycia
nia
z
19 Zastępcza ilość zębów zz = z zz = 3
cos (β 0 )
 2 
  2   z + 2 ⋅ xn 
z + 2⋅x  1   z − z z − z z ⋅ inv(α n ) − 
2
Ilość zębów do pomiaru 1    − z 2 − z ⋅ inv(α 0 ) −  n = ⋅   cos(α n )   + 0,5
20 n = ⋅   cos(α 0 )   + 0,5 π  
przez n zębów π   −2 ⋅ x n ⋅ tg(α n ) 
− 2 ⋅ x ⋅ tg(α 0 ) 
M = m 0 ⋅ cos(α 0 ) ⋅ [C 1 + z ⋅ inv(α 0 )] + 2 ⋅ x ⋅ m 0 ⋅ sin(α 0 ) M = m n ⋅ cos(α n ) ⋅ (C1 + C 2 ) + 2 ⋅ x n ⋅ m n ⋅ sin(α n )
21 Pomiar przez n zębów
C 1 = (n − 0,5) ⋅ π C1 = ( n − 0,5) ⋅ π C 2 = z ⋅ inv(α t )
Oznaczenia indeksów:
0 - parametr nominalny (znormalizowany), n - w przekroju normalnym do linii zęba, a - na średnicy wierzchołkowej,
w - na średnicy tocznej, b - na średnicy koła zasadniczego, f - na średnicy stóp zębów,
t - w przekroju czołowym z - wartość zastępcza, g - wartość graniczna.

– 153 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

- średnica podziałowa: d = z ⋅ mt d m = z ⋅ m tm (10.11)

d 1m d 2m
- promień podziałowy czołowy, średni: rt1m = rt 2 m = (10.12)
2 ⋅ cos(δ 1 ) 2 ⋅ cos(δ 2 )

- wysokość głowy zęba: h at = ( y + x) ⋅ m t (10.13)

- wysokość stopy zęba: h ft = ( y + x + c) ⋅ m t (10.14)

gdzie: c - współczynnik luzu wierzchołkowego: dla mt = 1 mm → c

= 0,40
mt = 1 ÷ 1,5 mm → c = 0,24
mt > 1,5 mm → c = 0,20
- średnica wierzchołkowa: d a1 = d 1 + 2 ⋅ h at ⋅ cos(δ 1 ) d a 2 = d 2 + 2 ⋅ h at ⋅ cos(δ 2 ) (10.15)
z
- zastępcza ilość zębów: zz = (10.16)
cos(δ 1,2 ) ⋅ cos 3 (β 0 )

- graniczna ilość zębów: z gs = z g ⋅ cos(δ 1,2 ) ⋅ cos 3 (β 0 ) (10.17)

gdzie: zg - graniczna ilość zębów dla kół walcowych,

z gs − z z
- współczynnik korekcji: x = y⋅ (10.18)
z gs

Przekładnia ślimakowa
Zależności geometryczne ślimaka:
- skok ślimaka: s = π ⋅ z1 ⋅ m 0 (10.19)

p0
- podziałka: p n = p 0 ⋅ cos( γ 0 ) pt = (10.20)
tg( γ 0 )

z1 ⋅ m 0
- kąt pochylenia linii śrubowej na średnicy podziałowej: tg( γ 0 ) = (10.21)
d1

m0
- moduł: m n = m 0 ⋅ cos( γ 0 ) mt = (10.22)
tg( γ 0 )

1 2 3 4 5 Rys. 10.6. Sposoby wykony-

wania ślimaków: 1, 2 -
db
pseudospiralny (konwo-
lutowy), 3 - spiralny
Archimedesa, 4 - spi-
ralny, 5 - ewolwentowy

– 154 –
 10.0. Przekładnie

γ 0 < 150 → h a = m 0 h f = 1,25 ⋅ m 0

- wysokości zębów: (10.23)
0
γ 0 > 15 → h a = mn h f = 1,25 ⋅ m n

tg(α n ) tg(α n )
- kąt przyporu: tg(α 0 ) = tg(α t ) = (10.24)
cos( γ 0 ) sin( γ 0 )

2 ⋅ h a1
- długość ślimaka: l min ≅
tg(α 0 )
+ p0 (
l min = 2 ⋅ 1 + z 2 ⋅ m 0 ) (10.25)

Zależności geometryczne ślimacznicy:

2⋅ y h a1
- graniczna ilość zębów: zg = y= (10.26)
sin 2 (α 0 ) m0

zg − z2
- współczynnik korekcji: x = y⋅ (10.27)
zg

- średnica podziałowa: d 2 = z 2 ⋅ m0 (10.28)

d1
- kąt opasania: cos( υ ) = (10.29)
d f1

 d1 
- szerokość wieńca: b c = m0 ⋅  2 ⋅ + 1 + 1 (10.30)
 m0 

- średnica naroży ślimacznicy (rys. 10.7):

f2 a) ρ f2 b)
du2

Rys. 10.7. Średnice naroży ślimacznicy;

l min l min a) szerokiej, b) wąskiej
du2
d f2

da2
d2

 d  
- szerokiej: d u 2 = 2 ⋅ a −  1 − h a 2  ⋅ cos( υ )  (10.31a)
  2  
- wąskiej: d u2 = d 2 + 3 ⋅ h a 2 (10.31b)
d f1
- promień wierzchołkowy: ρa2 = + 0,25 ⋅ m 0 (10.32)
2
tg( γ 0 ) µ
- sprawność zazębienia: η= tg(ρ ′ ) = (10.33)
tg( γ 0 + ρ ′ ) cos(α n )

gdzie: µ - współczynnik tarcia między materiałami ślimaka i ślimacznicy (rys. 10.14).

- samohamowność: γ 0 ≤ tg(µ) ≈ 50 (10.34)

– 155 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

d1 + d 2
Odległość osi: a= (10.35)
2
10.2.2. Obliczenia wytrzymałościowe
Obliczenia wytrzymałościowe pojedynczego stopnia przełożenia przekładni przepro-
wadza się dla koła o mniejszej ilości zębów o ile koła zębate wykonane są z tego samego ma-
teriału.
Dobór klasy dokładności wykonania
π ⋅ d1 ⋅ n 1
- prędkość obwodowa koła na średnicy podziałowej: v= m/s (10.36)
60000
gdzie: d1 – średnica podziałowa mniejszego koła, mm, n1 – prędkość obrotowa, obr/min.
Tabl. 10.3. Dobór klasy dokładności.

Kryterium doboru Klasa

1÷3 10 ÷ 12
Prędkość obwo-
dowa, 3÷6 8 ÷ 10
m/s 6 ÷ 20 5÷8
> 20 1÷5
Koła miękkie strug., dłutow., frez. 6 ÷ 12
strug., dłutow., frez. 9 ÷ 12
Koła hartowane wiórkowane 5÷8
szlifowane 2÷8
Obciążenie
2 ⋅ M s1 N1
Pst = =
d1 v
- siła obwodowa statyczna: (10.37)
N [kW]
M s = 9550 ⋅ [Nm]
n 1 [obr/min]

gdzie: Ms1 - moment skręcający przenoszony przez koło zębate, N – pożądana moc przeka-
zywana przez koło zębate, d1 - średnica podziałowa rozpatrywanego koła (zazwyczaj
jest to koło mniejsze), n1 - prędkość obrotowa rozpatrywanego koła.
- siła obwodowa zastępcza: Pzast = C p ⋅ C v ⋅ Pst (10.38)

gdzie: Cp - współczynnik przeciążenia (tab. 10.4), Cv - współczynnik nadwyżek dynamicz-

nych (tab. 10.5).
Pzast
- siła obwodowa obliczeniowa działająca na promieniu ra: Pobl = (10.39)
εt
gdzie: εt - czołowy stopień pokrycia,
- siła obwodowa obliczeniowa działająca na promieniu ra – m0: Pobl = Pzast (10.39a)

– 156 –
 10.0. Przekładnie

Przekładnia walcowa z zębami prostymi

Warunek wytrzymałości na zginanie:
Tabl. 10.4. Wartości współczynnika przeciążenia Cp.

Charakter Ilość godzin pracy na dobę

Silnik obciąże- do 3 8 ÷ 12 12 ÷ 24
nia
I 0,8 1,0 1,15
Elektryczny II 1,0 1,25 1,5
III 1,25 1,5 1,75
I 1,0 1,25 1,5
Spalinowy wielocy-
II 1,25 1,5 1,75
lindrowy, turbina
III 1,5 1,75 2,25
I 1,25 1,5 1,75
Jednocylindrowy II 1,5 1,75 2,0
III 2,0 2,25 2,5
I - obciążenia prawie bez wahań, II - wahania umiarkowane,
III - wahania silne.
Tabl. 10.5. Wzory do obliczania współczynnika nadwyżek dynamicznych Cv.

Grupa dokładności I II III IV V

v, m/s 50 ÷ 100 20 ÷ 50 10 ÷ 20 3 ÷ 10 0÷3
Klasa dokładności 2÷5 4÷6 6÷8 8 ÷ 10 10 ÷ 12
v v v v v
Cv 1+ 1+ 1+ 1+ 1+
30 18 10 7 4

Tab. 10.6. Wartości współczynnika wytrzymałości zębów normalnych niekorygowanych λ, λzast.

Promień Ilość zębów koła lub zastępcza ilość zębów

koła 14 15 16 17 18 19 20 22 24 26 28 30 33
ra 2,91 3,05 3,16 3,26 3,35 3,44 3,53 3,68 3,82 3,95 4,05 4,15 4,27
ra – m0 5,70 6,00 6,23 6,44 6,69 6,93 7,14 7,50 7,82 8,15 8,45 8,66 8,98

Ilość zębów
36 39 42 45 50 65 80 ≥100
4,38 4,47 4,54 4,60 4,68 4,87 4,98 5,03
9,22 9,46 9,65 9,83 10,10 10,68 11,12 11,58
10 ⋅ Pobl
- naprężenia u podstawy zębów: σ gz = ≤ k gj ∪ k go (10.40)
λ ⋅ b ⋅ m0

gdzie: λ - współczynnik wytrzymałości zęba u podstawy (przyjąć zgodnie z uwagami do wzo-

ru 10.38ab), b - szerokość wieńca, mm, kgj, kgo - naprężenia dopuszczalne, MPa:
C c ⋅ Z gj C c ⋅ Z go
k gj = k go = (10.40a)
x zj x zo
– 157 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

Cc - współczynnik zależny od ilości cykli obciążeń, rysunek 10.8, Zgj, Zgo -

granice długotrwałej wytrzymałości zmęczeniowej materiału zęba dla cyklu odzerowo-

Rys. 10.8. Wartości współczynnika Cc do

wzoru 10.41. Krzywa: 1 – stal HB =
210 ÷ 245 daN/mm2, 2 - stal HB =
302 ÷ 351 daN/mm2, 3 - stal HRc =
58 ÷ 63 hartowana powierzchniowo,
4 – stal, każda twardość dla stożko-
wych kół zębatych

Tabl.10.7. Wybrane właściwości wytrzymałościowe materiałów na koła zębate.

Materiał Właściwości wytrzymałościowe
Stan R m, Re, HB, Zgo, Zgj,
Rodzaj Symbol 1)
MPa MPa daN/mm2 MPa MPa
B101 L 220 ÷ 250 80 ÷ 90 70 130
Brąz cynowo-alumin.
BA1032 K 600 140 220 380
Zl200 L 200 170 ÷ 241 100 152
Żeliwa szare Zl250 L 250 183 ÷ 262 120 192
Zl300 L 300 192 ÷ 269 140 224
35 N 540 320 187 240 352
węglowa 45 N 610 360 241 270 396
55 N 660 390 255 300 429
2)
krzem.-mangan. 35SG T 900 700 239 350 560
Stale do ulepszania

2)
chromowo- 35HM T 1000 800 241 400 627
2)
molibdenowa 40HM T 1050 900 241 420 640
chrom.-
mangan.- 30HGS T 1100 850 2292) 460 725
krzemowa
niklowo-chrom. 45HN T 1050 850 2072) 440 690
36HNM T 850 ÷ 1000 700 ÷ 800 2172) 385 610
chrom.-niklowo-
34HNM T 900 ÷ 1100 800 ÷ 900 2412) 420 640
molibdenowa
30H2N2M T 1000 ÷ 1250 850 ÷ 1050 2692) 475 740
10 T 420 ÷ 650 250 1372) 210 275
węglowa
15 T 500 ÷ 750 300 1432) 250 330
1702)
Stale do nawęglania

15H T 700 500 290 460

chromowa
20H T 800 650 1792) 330 530
chromowo- 14HG T 850 600 1872) 360 560
manganowa 20HG T 900 750 1872) 380 610
chrom.- 15HGM T 950 800 2072) 400 640
mangan.- 18HGM 900 2172)
T 1100 460 740
molibdenowa
chromowo- 15HM T 1000 850 2172) 420 670
niklowa 18H2N2 T 1200 1050 2412) 510 790
– 158 –
 10.0. Przekładnie

chromowo-
18HGT T 1000 850 2172) 420 670
molib.-tytanowa
1)
Stan technologiczny: L – odlewany, K – kuty, N – normalizowany, T – ulepszony cieplnie.
2)
Wartości dotyczą materiału w stanie zmiękczonym.

Tabl. 10.8. Wartości współczynników bezpieczeństwa na złamanie.

Rm, MPa 750 1200

xzj 1,8 2,0
xzo 2,1 2,5
xp 1,2 ÷ 2,0

tętniącego i obustronnie zmiennego, tablica 10.7, xzj, xzo, xp - odpowiednie współczyn-

niki bezpieczeństwa wg tabl. 10.8; przy napędach dużych mas za pomocą kół niezbyt
dokładnych oraz przy częstych rozruchach:
x z = x p ⋅ x zj, zo (10.41)

- moduł obliczeniowy z warunku na zginanie:

N ⋅ Cp ⋅ Cv
m g ≥ 579,5 ⋅ 3 [mm] (10.42)
ψ ⋅ λ ⋅ z1 ⋅ n 1 ⋅ k gj∪go

gdzie: N - moc przenoszona przez koło zębate, kW, ψ - współczynnik szerokości wieńca (wy-
b
tyczne doboru w tabl. 10.9): ψ= (10.43)
m0
n1 –prędkość obrotowa obliczanego koła, obr/min, kgo, kgj – naprężenia dopuszczalne,
MPa.
Tabl. 10.9. Dobór współczynnika szerokości wieńca.

Koła obrobione Łożyskowanie ψmax

bardzo dokładnie b. staranne, sztywna obudowa 30 ÷ 40
średnio dokładnie dobre ułożysk. w skrzynkach < 25
dość dokładnie na konstrukcjach stalowych < 15
niezbyt dokładnie jednostronne (koło zwisające) <10
starannie odlewa- dość staranne <10
ne
Przekładnie Szer. wieńca b
lekkie ≤ d1
normalne d1
średnie i ciężkie 1,5 d1
najcięższe 3 d1

Warunek wytrzymałościowy na naciski wg Hertza

– 159 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

- naprężenia dopuszczalne:

 z 
10 ⋅ Pst ⋅ 1 + 1 
σ dH = C mα ⋅  z2  ≤ k [MPa] (10.44)
dH
b⋅d
gdzie: Cmα - współczynnik uwzględniający sprężystość materiałów zębów:

1,4 ⋅ E 1 ⋅ E 2
C mα = (10.44a)
( E 1 + E 2 ) ⋅ sin( 2 ⋅ α 0 )
dla materiałów: stal + stal → Cmα = 478,1 [Ν0,5/mm], stal + żeliwo → Cmα = 390,2
[Ν0,5/mm], żeliwo + żeliwo, brąz + brąz → Cmα = 338,0 [Ν0,5/mm, E1, E2 - współ-
czynniki sprężystości podłużnej materiałów współpracujących kół, kdH - naprężenia
dopuszczalne na naciski kontaktowe wg Hertza:
Z dj ⋅ C cH ⋅ C oH
k dH = (10.45)
x zc

Zdj - granica długotrwałej wytrzymałości zmęczeniowej na naciski, rysunek 10.9, CcH -

współczynnik ilości cykli zmęczeniowych, tablica 10.10, CoH - współczynnik uwzględ-
Tab. 10.10. Wartości współczynnika CcH wg [2].
Ilość cykli 103 105 106 107 108 109
CcH 1,4 1,4 1,25 1,1 1,0 1,0
niający lepkość oleju, tablica 10.11, xzc - współczynnik bezpieczeństwa na naciski:
x zc = 1,1 ⋅ β p (10.45a)

Tab. 10.11. Wartości współczynnika CoH wg [2].

o
E 1,5 3,0 4,0 6,0 8,0 10,0 13,5 16,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0
CoH 0,836 0,867 0,882 0,912 0,940 0,965 1,0 1,024 1,055 1,089 1,116 1,140 1,161
βp - współczynnik stanu powierzchni:

po obróbce szlifowaniem: β p = 0,111 ⋅ 10 −4 ⋅ R m + 1 ,

po obróbce frezowaniem lub struganiem: β p = 0,114 ⋅ 10 −4 ⋅ R m + 1,05 .

4370,4 ⋅ C mα N  z1 
- moduł obliczeniowy: mH = ⋅ ⋅ 1 +  [mm] (10.46)
z1 ⋅ k dH b ⋅ n 1  z 2 

Warunek na zagrzanie (sprawdzany przy silnie obciążonych i szybko wirujących ko-

łach) uwzględnia się sprawdzając współczynnik bezpieczeństwa (dla α0):

– 160 –
 10.0. Przekładnie

z12 ⋅ m 0 ⋅ b
xT = ≥1 (10.47)
2  z1 
11016,0 ⋅ N ⋅ µ ⋅ y ⋅ 1 + 
 z2 
gdzie: µ - współczynnik tarcia pomiędzy materiałami współpracujących zębów, µ = 0,01
÷ 0,07 (mniejsze wartości dla większych lepkości - patrz [2] pkt. 1.6.3. rys. 58), y - współ-
czynnik wysokości zębów.

Rys. 10.9. Wartości granicy wytrzymałości

zmęczeniowej na naciski kontaktowe
wg [2]. Krzywe: 1 – stopowe stale do
nawęglania (po nawęgleniu HB = 620
daN/mm2, 2 – stal 10 (po nawęgleniu
HB = 600 daN/mm2, 3 – stal niklowo-
chromowa 35HN (po ulepszeniu HB =
400 daN/mm2, 4 – stal 40HM (po ulep-
szeniu HB = 340 daN/mm2, 5 – stal 45
(po ulepszeniu HB = 220 daN/mm2), 6
– stal St7 HB = 200 daN/mm2, 7 – stal
St5 HB = 150 daN/mm2, 8 – stal 10 HB
= 140 daN/mm2, 9 – staliwo L400 HB
= 150 daN/mm2 i żeliwo Zl150 HB =
170 daN/mm2, 10 – stal St4 HB = 125
daN/mm2,

Dla krótkich okresów pracy i dobrym chłodzeniu można dopuścić xT = 0,7.

Koła zębate z tworzyw sztucznych
- moduł ze wzgl. na moc przenoszoną:

6,202 ⋅10 6 ⋅ N
m= (10.48)
c ⋅ Cz ⋅ b ⋅ d ⋅ n
gdzie: c - współczynnik wytrzymałości (tabl. 10.12), Cz - współczynnik ilości zębów (tabl.
10.13).
Tabl. 10.12. Wartości współczynnika wytrzymałości.

v, m/s 0,5 1 2 4 6 8 10 12 15

– 161 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

c, MPa 2,8 2,5 2,2 1,7 1,3 1,1 0,95 0,85 0,70
Tabl. 10.13. Wartości współczynnika ilości zębów.

z 15 20 30 40 50 75 100 150
Cz 0,85 1,00 1,15 1,20 1,25 1,30 1,35 1,40

Przekładnia walcowa z zębami skośnymi

Warunek wytrzymałościowy na zginanie
N ⋅ C p ⋅ C v ⋅ cos(β 0 )
- moduł obliczeniowy: m ng ≥ 579,5 ⋅ 3 [mm] (10.49)
ψ ⋅ λ zast ⋅ z1 ⋅ n 1 ⋅ Cβ ⋅ k gj∪go

gdzie: λzast - współczynnik wytrzymałości zęba u podstawy dla zz tab. 10.6, Cβ - współczynnik
wzrostu nośności: Cβ = 1,1 ← εs ≤ 1,5; Cβ = 1,2 ← εs > 1,5; εs – skokowy stopień po-
krycia tab.10.2 poz.17, pozostałe parametry wg wzoru (10.42).
Wytrzymałość na naciski wg Hertza

N ⋅ cos 2 (β 0 )  z1 
- naprężenia kontaktowe: σ dH = 437,4 ⋅ C mα ⋅ ⋅ 1 +  ≤ k dH (10.50)
l c ⋅ d12 ⋅ n1  z 2 

b
gdzie: lc - długość czynna zęba: lc = εl ⋅ (10.51)
cos(β 0 )

εl - stopień pokrycia na linii styku zębów:

εc = j + λ εs = n + χ
( n + 1) ⋅ ε c − ( j + 1) ⋅ (1 − χ)
εl = ← χ ≥ 1- λ (10.51a)
n+χ
( n + 1) ⋅ ε c − j ⋅ (1 − χ) − λ
εl = ← χ < 1- λ
n+χ

j, n - części całkowite czołowego i skokowego stopnia pokrycia, λ, χ - części ułamko-

we czołowego i skokowego stopnia pokrycia.

 z 
2
N ⋅ 1 + 1 
- moduł obliczeniowy: m nH =
4370,4 ⋅ C mα ⋅ cos (β 0 )
⋅  z2  (10.52)
z1 ⋅ k dH l c ⋅ n1

Przekładnia stożkowa z zębami prostymi i skośnymi

Warunek wytrzymałościowy na zginanie
- moduł obliczeniowy normalny, średni:
N ⋅ C p ⋅ C v ⋅ cos(β 0 )
m ngśg = 579,5 ⋅ 3 [mm] (10.53)
ψ ⋅ λ zast ⋅ z1 ⋅ n 1 ⋅ C β ⋅ k gj∪go
– 162 –
 10.0. Przekładnie

START

zg = 17, zg’ = 14
z1 ≥ zg ∪ zg’

z1
λ tab. 10.6 Cmα wz. (10.44a)
materiał
ψ ψ tab. 10.9 Rodzaj przekład- z2 wz. (10.1)
lub ψ = z1 ni,
konstrukcja Zdj tab. 10.9
materiał
Zgj tab. 10.7
CcH tab. 10.10
N’ wz. (3.11)
Lepkość oleju
CoH tab. 10.11
Cc rys. 10.8
xzj tab.10.8, wz. (10.41) kdH wz. (10.45)
kgj wz. (10.40)

Zmiana: mH wz. (10.46)

Cv = 1, N
- materiału, mg wz. (10.42)
- ψ,
- z1 b ≈ z1⋅mg

Nie
mg – mH ≈ 0
Tak
m0 ≥ max(mg ∪ mH) b wz. (10.43)

v wz. (10.35) mH wz. (10.46)

Cv tab. 10.5 Tak

mH ≤ m0
mg wz. (10.42) Nie

Tak Zmiana:
mg ≤ m0 - materiału,
Nie - ψ,
Obliczanie kół o zębach skośnych - z1,
- m0
ha, hf tab. 10.2, poz. 11, 12
d1, d2 wz. (10.3)
da1,2 = d1,2 + 2⋅ha
df1,2 = d1,2 – 2⋅hf
Rys. 10.10. Algorytm obliczania kół
STOP zębatych walcowych o zębach
prostych nie korygowanych

– 163 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

Warunek wytrzymałościowy na naciski wg Hertza

- naprężenia kontaktowe:

N ⋅ cos(δ1 )   z1  
2
4370,4 ⋅ C mα ⋅ cos(β 0 )
σ dH = ⋅ ⋅ 1 +   ≤ k dH (10.54)
d1śr b ⋅ n1 ⋅ C εH ⋅   z 2  
 
gdzie: CεH - współczynnik zależny od wartości całkowitego stopnia pokrycia; CεH = 1 ÷ 1,25
(większa wartość dla większego stopnia pokrycia).

Obliczone koła o zębach prostych(rys. 10.10)

N, Cv, Cp, CcH, CoH, m0, z1, z2, n1, kgj, kdj, N’, b
β0 tab. 10.2 lp.6
m0
mn = m0
εs
εs = 1∪2∪3...
Cβ = 1,1 dla εs = 1
Cβ = 1,2 dla εs ≥ 2

b tab. 10.2 lp. 18 εc tab. 10.2 lp. 17

ψ wz. (10.43) εl wz. (10.51a)
zz tab. 10.2 lp. 19 lc wz. (10.51)
λzast tab. 10.6 dla ra – m0
kdH
mnH wz.
kgj
mng wz. (10.49)
Nie
mnH ≥ m0
mng ≥ m0 Nie

Tak Tak

Zmiana Zmiana Zmiana

m0 materiałów εs

Cc rys. 10.8 Cmα wz. (10.44a)

xzj tab.10.8, wz. (10.41) kdH wz. (10.45)
kgj wz. (10.40)

ha, hf tab. 10.2, poz. 11, 12

d1, d2 tab. 10.2, poz. 3
da1,2 = d1,2 + 2⋅ha
df1,2 = d1,2 – 2⋅hf

Rys. 10.11. Algorytm obliczania kół STOP

zębatych walcowych o zębach
skośnyvh nie korygowanych
– 164 –
 10.0. Przekładnie

- moduł obliczeniowy normalny, średni:

4370,4 ⋅ C mα ⋅ cos 2 (β0 ) N ⋅ cos(δ1 )   z1  

2

m śr ,nH ≥ ⋅ ⋅ 1 +    (10.55)
z1 ⋅ k dH b ⋅ n1 ⋅ C εH   z 2  
 
Przekładnia ślimakowa
- krotność (ilość zębów) ślimaka:
Tabl. 10.14. Dobór krotności ślimaka.

Przełożenie kinematyczne, i pow. 30 15 ÷ 29 10 ÷ 14 6÷9

z1 1 2 3 4

- średnica podziałowa ślimaka:

ślimak trzpieniowy: d 1 ≈ 2,5 ⋅ d f lub (

d 1 ≈ 2 ⋅ m 0 ⋅ 1,4 + 2 ⋅ z1 ) (10.56)

 z 
ślimak nasadzany: d1 ≈ 3⋅ d f lub d 1 ≈ 2 ⋅ m 0 ⋅  5,3 + 1  (10.56a)
 10
gdzie: df - średnica rdzenia (stóp zębów) ślimaka z warunku na skręcanie (należy także spraw-
dzić warunek na zginanie):

N1
d f ≥ 365,0 ⋅ 3 (10.56b)
n1 ⋅ k s

N1 - moc przekazywana przez ślimak, kW; ks - naprężenia dopuszczalne na skręcanie,

MPa, n1 – prędkość obrotowa ślimaka, obr/min.
- moduł osiowy z warunku na zagrzanie (przekładnia normalna, nie wysokosprawna):

N2
m oś ≥ 85,31⋅ 3 (10.57)
ψ ⋅ c ⋅ z2 ⋅ Cz ⋅ n 2

gdzie: N2 - moc przekazywana przez ślimacznicę, kW; ψ - współczynnik szerokości wieńca,

wstępnie przyjmuje się ψ ≈ 7,5; c - współczynnik obciążenia (wg rys. 10.10 i tab.
10.15), Cz - współczynnik ilości zębów ślimacznicy:
C z ≅ 0,6837 ⋅ ln( z 2 ) − 1,3772 (10.58a)
z2 – ilość zębów ślimacznicy, n2 - prędkość obrotowa ślimacznicy.
Wybór lepkości czynnika smarującego w zależności od prędkości poślizgu ślimaka i współ-
czynnika obciążenia przedstawia tabl. 10.16.
π ⋅ d1 ⋅ n 1
- prędkość poślizgu: v p1[m / s] = (10.59)
60000 ⋅ cos( γ 0 )

gdzie: γ0 –kąt pochylenia linii śrubowej ślimaka na średnicy podziałowej:

– 165 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

m oś ⋅ z1
γ 0 = arctg (10.59a)
d1

d1 – średnica podziałowa ślimaka, mm, n1 – prędkość obrotowa ślimaka, obr/min.

Rys. 10.12. Wartości współczynnika ob-

ciążenia c wg [2]

Tabl. 10.15. Wartości współczynnika obciążenia do wzoru (10.57) wg [2].

Materiał ślimacznicy
c Uwagi
Oznaczenie Rodzaj
Brąz fosforowy
1 Wg rys. 10.10
(odlew odśrodkowy)
Brąz fosforowy ≈ 80% wart.
2
(odlew piaskowy) jw.
Żeliwo (vp ≤ 3 m/s) c≈ Ślimak hartowany i szlifowany można
3 1)
(ślimak: stal ulepszona) 0,40 /(1+vp/2) przyjąć dla c wartości wyższe o 25%
4 Stop aluminiowy Wg rys. 10.10
5 Stop cynku Wg rys. 10.10
1)
Przy pracy stałej; przy pracy okresowej można wartość tą podwyższyć o ok. 50%.
Tabl. 10.16. Lepkość czynnika smarującego w 0E wg [2].

c
vp1, m/s do 0,3 0,3 ÷ 1,0 powyżej
1,0
do 2 12 ÷ 20 20 ÷ 30 30 ÷ 40
2÷6 8 ÷ 12 12 ÷ 20 20 ÷ 30
6 ÷ 10 8 12 20
powyżej 10 6 8 12

Wysokosprawna przekładnia ślimakowa (obliczenia jak dla przekładni normalnej do-

– 166 –
 10.0. Przekładnie

datkowo musi spełnić):

- moc ze względu na minimalną grubość warstwy olejowej:

η ⋅ C N ⋅ d12 ⋅ d 2 2 ⋅ n1 ⋅ n 2
N2 ≤ [kW] (10.60)
1,461 ⋅10 7 ⋅ Smin

gdzie: η - lepkość dynamiczna czynnika smarującego, Pa⋅s; CN - współczynnik kąta pochyle-

nia linii śrubowej ślimaka. wg tabl. 10.17, Smin - najmniejsza grubość warstwy olejo-
wej, przy bardzo dokładnym wykonaniu można przyjąć:
1
S min ≈ [mm].
600
Tabl. 10.17. Wartości współczynnika kąta pochylenia linii śrubowej ślimaka wg [2].

γ0, deg 5 10 15 20 25 30 35 40 45
CN 1,20 1,15 1,10 1 0,90 0,80 0,70 0,55 0,45

- moc ze względu na zagrzanie (chłodzenie naturalne):

N1 ≤
(
a 2 ⋅ C i ⋅ n10,7 + 25 ) [kW] (10.61)
399840
gdzie: a - odległość osi, mm, Ci - współczynnik przełożenia, wg tabl. 10.18, n1 – jak we wzo-
rze (10.59a).
Tabl. 10.18. Wartości współczynnika przełożenia wg [2].

Przełożenie kinem. 1 5 10 15 20 30 40 50
Ci 1 0,96 0,80 0,65 0,55 0,40 0,32 0,27

- moc ze względu na zagrzanie (chłodzenie wymuszone):

a 2 ⋅ C i ⋅ (n1 + 100 )
N1 ≤ [kW] (10.62)
1557200
- moc ze względu na zużycie:

C ε ⋅ C α ∪ γ ⋅ l min ⋅ d 2 2 ⋅ n1 ⋅ k dH
N2 ≤ [kW] (10.63)
1,945 ⋅ 109
gdzie: Cε − współczynnik stopnia pokrycia przyjmuje wartości:
Cε = 1 ← εm < 2
Cε = 2 ← εm ≥ 2

εm - średni całkowity stopień pokrycia, Cα∪γ - współczynnik kątów:

– 167 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

ślimak spiralny C α = sin(α 0 ) ⋅ cos(α 0 ) (10.63a)

ślimak ewolwentowy C γ = sin( γ b ) ⋅ cos( γ b ) (10.63b)

γb - kąt pochylenia linii śrubowej ślimaka na kole zasadniczym, lmin - szerokość wień-
ca, patrz rys. 10.7, kdH - naprężenia powierzchniowe na docisk, rys.10.11.

Rys. 10.13. Dopuszczalne naciski

powierzchniowe kd wg [2]; po-
le zakreskowane – przekład-
nie zwykłe; oznaczenia mate-
riałów wg tab. 10.15

- siła obwodowa z warunku na zginanie:

)
P2 ≤ ε ⋅ λ zast ⋅ m n ⋅ b ⋅ k gj∪ go N
) l min (10.64)
b = (d a + 2 ⋅ l w ) ⋅ arc sin mm
da + 2 ⋅ lw

gdzie: ε - całkowity stopień pokrycia, kgo, kgj – naprężenia dopuszczalne na zginanie materia-
łu ślimacznicy, MPa, lw – luz wierzchołkowy, mm.
Na rysunku 10.14 przedstawiono wartości współczynników tarcia w zależności od
prędkości poślizgu i gładkości boków zębów ślimaka.

Rys. 10.14. Wartości współczyn-

nika tarcia w zależności od
prędkości poślizgu; ślimak:
1- ulepszony boki zwojów to-
czone, 2 – zahartowany, boki
zwojów szlifowane

– 168 –
 10.0. Przekładnie

Piśmiennictwo
[1] Dietrich M. i inni: Podstawy konstrukcji maszyn t. 4, PWN Warszawa 1991.
[2] Ochęduszko K.: Koła zębate t. 1, konstrukcja, WNT Warszawa 1969.
[3] Ochęduszko K.: Koła zębate t. 3, sprawdzanie, WNT Warszawa 1965.
[4] Müller L.: Przekładnie zębate, projektowanie, WNT, Warszawa 1979.

– 169 –
 Podstawy Konstrukcji Maszyn - projektowanie

START

xe tab. 3.1

Res tab. 3.2 materiał

ks wz. (3.5)

z1 tab. 10.14

n1 = n2 ⋅ i
N
N1 = 2
η
η
df wz. (10.56b)

d1 wz. (10.56) lub (10.56a)

d1
c rys. 10.12, tab. 10.15
z2 = z1 ⋅ i
cz wz. (10.58a)
moś wz. (10.57)
PN-67/M-88502
m0 ≥ moś

γ0 wz. (10.59a)
vp1 wz. (10.59)
µ rys. 10.14
αn wz. (10.24)
η wz. (10.33)

Nie
η ≥ 0,8

Tak
d1n > d1(n-1) cN tab. 10.17

d1 d2 wz. (10.28)
Rys. 10.15. Algorytm obliczeń
Nie N wz. (10.60)
2 przekładni ślimakowej wy-
sokosprawnej
Tak
d2n > d2(n-1) Ci tab. 10.18
a wz. (10.35)

N1 wz. (10.61) lub (10.62) Tak

Nie
STOP

– 170 –