W4 Lozyska1

Studia Inżynierskie Dzienne (I stopnia)
Wydział Mechatroniki Politechniki Warszawskiej
Podstawy Konstrukcji Urządzeń

Precyzyjnych
Wykład – sem. 4
• Tarcie
• Łożyskowania toczne
Opracował: dr inż. Wiesław Mościcki

Instytut Mikromechaniki i Fotoniki
Zakład Konstrukcji Urządzeń Precyzyjnych
D1 (21 - 23.02)
Podstawy Konstrukcji Urządzeń Precyzyjnych
semestr 4
Wykład – 30 godzin
prowadzący: dr inż. Wiesław Mościcki
Ćwiczenia projektowe – 15 godzin
Ćwiczenia laboratoryjne – 15 godzin

kierujący: dr inż. Wiesław Mościcki, pok. 616
mail: w.moscicki@mchtr.pw.edu.pl
PKUP - W. Mościcki 1. Wprowadzenie

Program wykładu
Łożyskowanie Mechanizm ruchu

liniowego
Sprzęgło
Przekładnia
mechaniczna
PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Program wykładu
1. Wprowadzenie 1 godz.
2. Tarcie i jego skutki 1 godz.
3. Łożyskowania ślizgowe 4 godz.
4. Łożyskowania toczne 4 godz.
5. Łożyskowania specjalne i prowadnice 2 godz.
5. Przekładnie mechaniczne cz. 1 7 godz.
7. Sprzęgła 3 godz.
8. Napędy śrubowe 1 godz.

Program ćwiczeń projektowych
Temat: Zespół napędu liniowego (18 godz.)
- wprowadzenie 1 godz.
- struktura mechanizmu 1 godz.
- obliczenia konstrukcyjno-
sprawdzające 2 godz.
- rysunek złożeniowy 7 godz.
- rysunki części 5 godz.
- materiały i pokrycia 2 godz.

Program ćwiczeń laboratoryjnych
Tematyka ćwiczeń: (12 godz.)

1. Badanie oporów ruchu łożysk ślizgowych 2 godz.
2. Badanie oporów ruchu łożysk tocznych 2 godz.
5A. Tworzenie zarysu ewolwentowego 2 godz.
5B. Korekcja kół i przekładni zębatych 2 godz.
Ćwiczenia z AutoCAD-a 4 godz.

Tryb zaliczania przedmiotu
1. Wykład - 50pkt.
• Egzamin: 5 pytań, czas trwania 75 min.
• do zaliczenia wymagane minimum 26 pkt.
2. Ćwiczenia projektowe - 20pkt.
• do zaliczenia wymagane minimum 10,5 pkt.
• systematyczność i terminowość,
• gwarancja zaliczenia
3. Ćwiczenia laboratoryjne – 50 pkt.
• pięć ćwiczeń po 10pkt.,

Tryb zaliczania przedmiotu
Student otrzymuje jedną ocenę z przedmiotu. Wynika ona z
liczby punktów uzyskanych z wykładu (W), projektowania (P) i
laboratorium (L). Sumę punktów z przedmiotu (S) ustala się
według zależności:
S  0,6  W  0,2  L  P
Liczba 30pkt. 10pkt. 20pkt.
punktów
obliczeniowych

Studia Inżynierskie Zaoczne (I stopnia)
Wydział Mechatroniki Politechniki Warszawskiej
Podstawy Konstrukcji Urządzeń

Precyzyjnych
Wykład – sem. 4
• Tarcie
• Łożyskowania toczne
Opracował: dr inż. Wiesław Mościcki

Instytut Mikromechaniki i Fotoniki
Zakład Konstrukcji Urządzeń Precyzyjnych
Z1 (25.02)
Podstawy Konstrukcji Urządzeń Precyzyjnych
Rok akademicki 2016/2017, semestr 4, studia zaoczne
Wykład – 26 godzin
dr inż. Wiesław Mościcki, pok. 616
Ćwiczenia projektowe – 25 godzin

dr inż. Wiesław Mościcki, p.616, w.moscicki@mchtr.pw.edu.pl
dr inż. Zbigniew Kusznierewicz, p.723,
z.kusznierewicz@mchtr.pw.edu.pl
Ćwiczenia laboratoryjne – 12 godzin

mgr inż. Dymitr Osiński, p. 607,
dr inż. Marcin Zaczyk, p. 607, m.zaczyk@mchtr.pw.edu.pl
PKUP - W. Mościcki 1. Wprowadzenie

Program wykładu
Łożyskowanie
Sprzęgło
Przekładnia
mechaniczna

Program wykładu
Studia Zaoczne
1. Wprowadzenie 1 godz.
2. Tarcie i jego skutki 1 godz.
3. Łożyskowania ślizgowe 4 godz.
4. Łożyskowania toczne 4 godz.
5. Łożyskowania specjalne i prowadnice 2 godz.
7. Sprzęgła 2 godz.
8. Napędy śrubowe 1 godz.

Program ćwiczeń projektowych
Studia zaoczne
Temat: Zespół napędu liniowego (25 godz.)
- wprowadzenie 1 godz.
- struktura mechanizmu 1 godz.
- założenia konstrukcyjne 6 godz.
- obliczenia konstrukcyjno-sprawdzające 4 godz.
- rysunek złożeniowy 6 godz.
- rysunki części 5 godz.
- materiały i pokrycia 2 godz.

Program ćwiczeń laboratoryjnych
Studia zaoczne
Tematyka ćwiczeń: (12 godz.)
1. Badanie oporów ruchu łożysk ślizgowych 3 godz.

5. Tworzenie zarysu ewolwentowego 3 godz.
7. Prowadnice liniowe 3 godz.
8. Termobimetale 3 godz.

Tryb zaliczania przedmiotu PKUP
Studia zaoczne
1. Wykład - 50pkt.
• egzamin: 5 pytań, czas trwania 75 min.
• tematy pomocnicze do egzaminu
2. Ćwiczenia projektowe - 22pkt.
• systematyczność i terminowość,
• gwarancja zaliczenia
3. Ćwiczenia laboratoryjne – 40 pkt.
• cztery ćwiczenia po 10pkt.,

Tryb zaliczania przedmiotu PKUP
Studia zaoczne
Student otrzymuje jedną ocenę z przedmiotu. Wynika ona z

liczby punktów uzyskanych z wykładu (W), projektowania (P) i
laboratorium (L). Sumę punktów z przedmiotu (S) ustala się
według zależności:
S  0,6  W  0,2  L  P
Liczba punktów 30pkt. 8pkt. 22pkt.
obliczeniowych

Literatura
W. Oleksiuk red.:
Konstrukcja przyrządów
i urządzeń precyzyjnych.
WNT, Warszawa, 1996

Literatura
W. Oleksiuk red.:
Konstrukcja przyrządów i
urządzeń precyzyjnych.
WNT, Warszawa, 1996

Literatura
Oleksiuk W., Paprocki K.:
Konstrukcja mechanicznych
zespołów sprzętu
elektronicznego.
WK i Ł, 1997

Literatura
Tryliński W.:
Drobne mechanizmy i
przyrządy precyzyjne.
Podstawy konstrukcji.
WNT, Warszawa, 1978

Literatura
Mościcki W. red:
Podstawy konstrukcji
urządzeń precyzyjnych.
Ćwiczenia laboratoryjne.
Oficyna Wydawnicza PW,
Warszawa 2002

Literatura
Potrykus J. red.:
Poradnik mechanika.
Wydawnictwo Rea,
Warszawa 2009, Licencja
Europa-Lehrmittel Verlag

Literatura
Oleksiuk W.: Wybrane zagadnienia z podstaw konstrukcji
przyrządów precyzyjnych. Wydawnictwo PW, 1979
Kurmaz L.: Projektowanie węzłów i części maszyn.

Politechnika Świętokrzyska, Kielce 2006
Mościcki W: Prezentacje do wykładu z PKUP sem4

ze strony: www.mikromechanika.pl

Krajowe Ramy Kwalifikacji
Kompetencje w zakresie wiedzy:
Ma wiedzę na temat konstrukcji, działania i podstawowych właściwości:
łożyskowań i prowadnic oraz przekładni mechanicznych i sprzęgieł,
występujących w urządzeniach mechatronicznych, w tym w zakresie
doboru materiałów
Mechatronika : K_W13 i K_W15
Automatyka i Robotyka: K_W13
Efekty kształcenia
kierunku MCHTR
Symbol Efekty kształcenia kierunku Mechatronika prowadzonego przez Wydział Mechatroniki
prowadzonego przez
Politechniki Warszawskiej Wydział
Mechatroniki PW
Po ukończeniu studiów pierwszego stopnia na tym kierunku studiów absolwent uzyskuje
Ma uporządkowaną wiedzę w zakresie grafiki inżynierskiej T1A_W03

K_W13 oraz konstrukcji urządzeń precyzyjnych z zastosowaniem T1A_W04
komputerowego wspomagania projektowania

Kompetencje w zakresie umiejętności:
Potrafi zaprojektować zespół mechaniczny urządzenia, przeprowadzić niezbędne
obliczenia konstrukcyjne i sprawdzające, dobrać katalogowe elementy i
podzespoły, w szczególności silnik elektryczny prądu stałego z reduktorem oraz
wykonać dokumentację konstrukcyjną z wykorzystaniem programu AutoCAD
Mechatronika: K_U02, K_U08, K_U014, K_U021, K_U024
Automatyka i Robotyka: K_U02
Efekty kształcenia
kierunku MCHTR
prowadzonego przez
Mechatroniki PW
Potrafi przygotować w języku polskim dokumentację zadania

K_U02 inżynierskiego i opis jego wyników oraz przedstawić je za pomocą T1A_U02
różnych technik, w szczególności umie opracowywać schematy T1A_U07
blokowe urządzeń i dokumentację techniczną podzespołów.
Kompetencje społeczne:
Potrafi pracować w zespole zarówno jako uczestnik podczas
przeprowadzania eksperymentów jak też jako oceniany lub oceniający
przy omawianiu projektów zespołów mechanicznych
Mechatronika: K_K04
Automatyka i Robotyka: K_K04
Efekty kształcenia
kierunku MCHTR
prowadzonego przez
Mechatroniki PW
Ma świadomość odpowiedzialności za pracę własną i T1A_K03

K_K04 zespołu, którego jest członkiem i zna zasady działania w T1A_K04
sposób profesjonalny i zgodny z etyką zawodową T1A_K05

Tarcie i jego skutki
PKUP - W. Mościcki Tarcie

Pojęcia podstawowe
Nieodłącznym zjawiskiem towarzyszącym stykowi dwóch
dociśniętych do siebie ciał jest tarcie.
Występuje ono wtedy, gdy ciała są względem siebie w ruchu
jak i wtedy gdy pozostają w spoczynku – tarcie rozwinięte i
tarcie nierozwinięte.
W pierwszym przypadku pojawia się także zużycie elementów
współpracujących.
Nauka zajmująca się zjawiskiem tarcia i zużycia materiałów to –
trybologia
(tribo – pocieram oraz logos – nauka).

Korzystne skutki tarcia
Dzięki istnieniu tarcia możliwy jest ruch: chodzenie, ruch

pojazdów kołowych, jazda na nartach, łyżwach, sankach, itp.

Przykłady wykorzystania tarcia w technice
a) hamulce i sprzęgła cierne, zaciski, itp.
P P
Hamulec Sprzęgło Zacisk

b) przekładnie cierne i cięgnowe cierne
Przekładnia cierna Przekładnia cięgnowa cierna

c) zjawisko samohamowności – występuje

w połączeniach gwintowych, w napędach śrubowych, w
przekładni zębatej ślimakowej;

Niekorzystne skutki tarcia
a) opory ruchu
Jest to dodatkowe obciążenie mechanizmu, które trzeba pokonać tak podczas
rozruchu, jak i przy normalnej pracy urządzenia, gdy człon wyjściowy
wykonuje np. ruch z zadaną roboczą prędkością.
b) straty energetyczne
Na pokonanie oporów ruchu niezbędne jest dostarczenie dodatkowej energii,
która jest właściwie energią traconą.
c) wydzielanie ciepła
Praca sił tarcia zamieniana jest na ciepło, którego wydzielanie może wywołać
potrzebę chłodzenia mechanizmu.
d) zużycie elementów
Tarcie, w połączeniu z grzaniem się elementów, powoduje przyspieszone
zużycie. Zmusza to do stosowania lepszych, czyli droższych, materiałów a
także niekiedy wymusza stosowanie kosztownych układów chłodzenia.

Tarcie spoczynkowe i kinetyczne
F F
Tarcie jest efektem styku
dociśniętych powierzchni
T T
spoczynek ruch
tarcie spoczynkowe tarcie podczas ruchu
(kinetyczne)
Tarcie ruchowe
Podczas ruchu występuje (kinetyczne)
tarcie kinetyczne.
ślizgowe wiertne toczne

Istota tarcia wiertnego
Jest to odmiana tarcia ślizgowego

pojawiająca się w ruchu wiertnym.
Ruch wiertny to taki ruch obrotowy, w
którym punkty tego samego ciała
mają różną prędkość poślizgu, zależną
od swego położenia względem osi
obrotu.

Prawa tarcia. Współczynnik tarcia
 I prawo tarcia (Amontonsa): wartość siły tarcia jest

proporcjonalna do wartości siły normalnej (1699);
 II prawo tarcia (Amontonsa): tarcie nie zależy od wielkości
powierzchni stykających się ciał;
 III prawo tarcia (Coulomba): tarcie kinetyczne nie zależy od
prędkości ślizgania.
Parametrem, który w sposób ilościowy opisuje zjawisko tarcia
jest współczynnik tarcia - .
W zależności od rodzaju ruchu współpracujących elementów
rozróżniamy:
- współczynnik tarcia ślizgowego - ,
- współczynnik tarcia wiertnego - w.
- obliczeniowy współczynnik tarcia (tocznego) – obl
Współczynnik tarcia ślizgowego i tocznego
Współczynnik tarcia ślizgowego -  to iloraz siły tarcia - T oraz siły

docisku elementów - N:
T

N
Obliczeniowy współczynnik tarcia tocznego – obl – jest wyznaczany
doświadczalnie w taki sam sposób jak dla łożysk ślizgowych. Dlatego
jego wartość może być porównywana ze współczynnikiem tarcia
ślizgowego.
Do ilościowego opisu tarcia tocznego używa się powszechnie
współczynnika tarcia tocznego – f. Jest to wielkość mianowana,
wyrażona w milimetrach, a jej definicja zostanie podana w dalszej
części wykładu.
Parametry pracy węzła ciernego
Cel wprowadzenia środka smarnego do

węzła ciernego:
- zmniejszenie tarcia i zużycia części,
- ochrona części przed korozją,
- odprowadzanie wytworzonego ciepła,
Węzeł cierny: 1 - panewka - tłumienie drgań i hałasu
(tulejka), 2 - środek smarny,
3 - czop
Warunki pracy węzła ciernego opisują następujące wielkości:
- prędkość poślizgu - v [mm/s] ,
- naciski obliczeniowe – pobl [MPa], czyli obciążenie
przypadające na jednostkę powierzchni,
- lepkość - , czyli właściwości środka smarnego (np. oleju)
Tarcie ślizgowe

Klasyfikacja tarcia ze względu na
charakter styku (1)
W zależności od tego czy i w jaki sposób współpracujące

powierzchnie stykają się ze sobą (bezpośrednio czy oddzielone
warstwą środka smarnego) rozróżniamy następujące rodzaje tarcia:
- tarcie technicznie suche,
- tarcie graniczne,
- tarcie mieszane,
- tarcie płynne.

Tarcie technicznie suche (2)
Nierówności powierzchni stykają się bezpośrednio, brak między

nimi warstewki filmu olejowego. Środkiem smarnym jest para
wodna oraz zanieczyszczenia występujące w środowisku pracy.
Tarcie technicznie suche
występuje wtedy, gdy
prędkość poślizgu v  0.
Minimalna wartość
współczynnika tarcia  jest
zwykle większa od 0,1.

Tarcie graniczne (3)
Występuje cienka warstewka środka smarnego pokrywająca

nierówności powierzchni, która:
- ma grubość kilkudziesięciu molekuł, tj. nie więcej niż
0,5 m,
- ma zdolność do trwałego przyczepienia się
do powierzchni trących ciał stałych,
- powoduje trwałe oddzielenie ich od siebie.
Taką warstwę nazywamy warstwą graniczną zaś tarcie między
dwiema takimi warstwami nazywa się tarciem granicznym.

Tarcie graniczne (4)
Warunki sprzyjające do tego, aby
pojawiło się tarcie graniczne mogą
zaistnieć wtedy, gdy prędkość
poślizgu jest bardzo mała, a więc
między innymi w następujących
przypadkach:
- podczas wprawiania czopa

warstwa graniczna w ruch obrotowy,
- w czasie zatrzymywania czopa
łożyskowego,
- przy zmianie kierunku obrotów
czopa,

Tarcie płynne (5)
Obszary współpracy ciał stałych są trwale rozdzielone warstwą
smaru, a bezpośrednie tarcie elementów jest zastąpione tarciem
wewnętrznym cząsteczek w smarze.
Mamy tu do czynienia z tarciem hydrodynamicznym.
W warunkach tarcia płynnego występuje:
- zmniejszenie oporów ruchu,
- mniejsze zużywanie się elementów,
- lepsze tłumienie drgań,
- większa intensywność odprowadzania
ciepła oraz produktów zużycia,
- skuteczniejsze przeciwdziałanie korozji.
Współczynnik tarcia  przyjmuje wartości w granicach od około
0,005 do 0,08.

Tarcie mieszane (6)
Między obszarami styku

metalicznego istnieją
połączone między sobą
mikrostrefy, które są
wypełnione substancją
smarującą (powietrze, olej)
oraz produktami zużycia.
Podczas przemieszczania współpracujących powierzchni kształt

i objętość tych mikrostref zmienia się, wskutek czego powstają
elementarne mikrokliny hydrodynamiczne.
Oddziaływanie mikroklinów sumuje się i wywołuje lokalne
unoszenie jednej powierzchni nad drugą.

Tarcie mieszane (7)
W takich warunkach obciążenie poprzeczne łożyska jest

równoważone jednocześnie przez
- mikroobszary bezpośredniego styku,
- mikrokliny cieczy smarującej.
Zdecydowana większość miniaturowych łożysk ślizgowych
występujących w przyrządach pomiarowych oraz precyzyjnych
pracuje w warunkach sprzyjających do wystąpienia tarcia
mieszanego.
Minimalne wartości współczynnika tarcia  w takich warunkach
pracy leżą w granicach od około 0,02 do 0,08.

Tarcie toczne

Tarcie przy toczeniu (1)
Głównym źródłem tarcia podczas toczenia elementu po

powierzchni jest histereza odkształceń w miejscu styku.
Gdy elementem tocznym jest kulka występuje ponadto poślizg i
mikropoślizg .

Histereza odkształceń
P – obciążenie walca,
S – siła wywołująca ruch, Fn – wypadkowa nacisków normalnych,
 - prędkość kątowa w ruchu toczenia walca, r – promień walca,
f – przesunięcie siły Fn oraz ramię siły P
Podczas toczenia walca lub kuli,

wywołanego momentem siły S,
obszar wchodzący w styk jest ściskany,
natomiast wychodzący ze styku jest
odprężany.
W części czołowej (przedniej)
powstaje wybrzuszenie zaś w części
wylotowej (tylnej) niedostatek materiału.
Naciski normalne, w strefie styku, nie są symetryczne względem linii
łączącej środki elementów współpracujących.

Przy małych odkształceniach

promienie r i r’ są w przybliżeniu
równe, r’ = r.
Moment strat tarcia tocznego Mt
jest pokonywany przez moment
siły S, która wywołuje ruch
toczenia.
Mt  P  f  S  r'  S  r

Wypadkowa nacisków – siła Fn – jest przesunięta względem linii

przechodzącej przez środki krzywizny współpracujących
powierzchni o odcinek – f .
Ten odcinek jest nazywany
współczynnikiem tarcia tocznego,
i ma wymiar długości.
Przy małych odkształceniach
twardych ciał wartość
współczynnika f wynosi:
f ~ (0,005 - 0,01) mm.

Wartość momentu strat na tarcie, a więc także wartość

współczynnika tarcia tocznego - f zależy od:
- wartości nacisków jednostkowych na powierzchni
styku, czyli od obciążenia,
- wartości promieni krzywizny stykających się powierzchni,
- właściwości sprężysto-plastycznych
materiału w strefie styku (im
większa twardość tym mniejsze straty).

Tarcie przy toczeniu kulki (7)
Poślizg
W płaszczyźnie przechodzącej
przez osie obu elementów
istnieją dwa punkty A, w których
wystąpi zjawisko czystego
toczenia (bez poślizgów).
1- kulka, 2 - bieżnia
oś łożyska tocznego

Poślizg
W pozostałych punktach w strefie

styku wystąpią poślizgi:
- w strefie I (wokół płaszczyzny
środkowej) poślizgi mają
kierunek przeciwny do
kierunku toczenia,
- w strefie II (zewnętrznej) –
kierunek poślizgów jest
zgodny z kierunkiem toczenia.
1- kulka, 2 - bieżnia
Mikropoślizg
W płaszczyźnie ruchu (prostopadłej do osi
obrotu) występuje mikropoślizg
spowodowany sprężystym ugięciem
współpracujących elementów pod
działaniem siły P .
Podczas pracy elementów pod
obciążeniem długość łuku l, wzdłuż
którego stykają się oba ciała, jako wspólna
jest jednakowa.
Przed ugięciem każdy z łuków miał inną długość (l1  l2).
Elementarne odcinki powierzchni zetknięcia skracają się lub
wydłużają. To zjawisko jest źródłem mikropoślizgów.
Łożyskowania
Wprowadzenie
Łożyskowanie
Celem łożyskowania jest:

- umożliwienie realizacji ruchu obrotowego elementów
konstrukcyjnych w różnym zakresie kątowym,
- podtrzymanie obracających się elementów i przeniesienie
sił je obciążających,
- zapewnienie możliwie małych
oporów ruchu i małego zużycia
elementów
Łożyskowanie elementu, najczęściej wałka

lub dźwigni, stanowią zazwyczaj dwa
łożyska.
PKUP - W. Mościcki Łożyskowanie

Łożysko jako element konstrukcyjny
3
Łożyskowanie ślizgowe Łożyskowanie toczne
1 – panewka, 2 – środek smarny, 3 – czop
Postać konstrukcyjna łożyska zależy od zasady jego działania.

Łożysko – element konstrukcyjny umożliwiający ruch obrotowy
czopa.
Czop – odpowiednio ukształtowane zakończenie wałka lub osi.
UŁOŻYSKOWANIA
ŚLIZGOWE TOCZNE
z tarciem z tarciem bez elementów z elementami

ślizgowym wiertnym pośrednich pośrednimi
typu kiełkowe nożowe

maszynowego
typu zegarowego nakrywkowe

(wzdłużne) kulkowe wałeczkowe
z panewką spiekaną
typu zegarowego
z panewką z SPECJALNE walcowe
tworzywa
sprężyste magnetyczne igiełkowe
pryzmatyczne
stożkowe aerostatyczne elektrostatyczne baryłkowe
kulowe aerodynamiczne rtęciowe stożkowe

Łożyskowania toczne
Klasyfikacja łożysk tocznych
1. Łożyskowania z pośrednimi elementami tocznymi

(katalogowe łożyska toczne)
Ruch obrotowy jest uzyskiwany przez toczenie się specjalnie do
tego celu przeznaczonych elementów pośrednich umieszczonych
między wałkiem a obudową (oprawą).
2. Łożyska bez pośrednich elementów tocznych

Ruch obrotowy jest uzyskiwany przez bezpośrednie toczenie się
czopa (wałka) po powierzchni panewki
PKUP - W. Mościcki Łożyskowania toczne

Łożyska toczne z elementami pośrednimi
Katalogowe łożyska toczne

Budowa łożyska tocznego
1 – pierścień zewnętrzny,
2 – pierścień wewnętrzny,
3 – elementy toczne,
4 – koszyczek
5 – bieżnia główna

Łożyska toczne z elementami pośrednimi
Właściwości
• trudne do wykonania precyzyjne elementy konstrukcyjne

(z materiałów o dużej twardości, wykonane z dużą
dokładnością),
• kosztowne oprzyrządowanie: specjalizowane obrabiarki,
narzędzia z węglików i tytanu, automatyzacja produkcji,
• produkowane masowo, dzięki czemu koszt jednostkowy
względnie niski,
• podstawowe parametry geometryczne i eksploatacyjne są
znormalizowane w skali międzynarodowej,
• są elementem handlowym, konstruktorzy dobierają łożyska,
korzystając z katalogów producentów oferujących duży
asortyment tych elementów

Łożyska toczne w urządzeniach mechatronicznych
• średnica czopa < 10 mm, najczęściej kilka milimetrów (w precyzyjnych
urządzeniach mechatronicznych stosowane są łożyska miniaturowe,
o średnicy d  3 mm),
• niekiedy konieczne stosowanie łożysk tocznych o specjalnej konstrukcji,
np. bez pierścienia wewnętrznego (najczęściej d < 2÷3 mm),
• zazwyczaj obciążone małymi siłami, a to oznacza, że pracują w
warunkach niedociążenia,
• nośność nie jest najważniejszym kryterium doboru łożyska,
• o przydatności łożyska często decydują takie właściwości, jak:
- zachowanie stałego położenia osi obrotu (istotny jest tu wpływ
bicia promieniowego, luzu oraz podatności łożyska),
- cichobieżność łożyska,
- mała wartość momentu tarcia, zwłaszcza mała jego zmienność
spowodowana takimi czynnikami, jak prędkość, obciążenie,
temperatura

Budowa łożysk tocznych

Pierścienie łożyskowe
a b
• umożliwiają osadzenie łożyska na wałku i w oprawie,

• są bieżniami dla elementów tocznych,
• materiał: stal 100Cr6 (ŁH15), ulepszana cieplnie,
• większość ich powierzchni jest dokładnie szlifowana,

Koszyczki
Koszyczek (separator) –
oddziela i prowadzi elementy
toczne.
Może być wykonany:
• z dwóch części tłoczonych
z blachy, połączonych
nitami lub zgrzewanych,
• jako wypraska z tworzywa
sztucznego (jedna część
lub dwie łączone)

Elementy toczne
• umożliwiają ruch pierścieni łożyskowych względem siebie
przy stosunkowo małych siłach tarcia i przy niewielkim
zużyciu współpracujących elementów,
• wykonywane są ze stali 100Cr6 (ŁH15), z drutu ciętego na
niewielkie segmenty i w razie potrzeby spulchnianego do
kształtu przypominającego np. kulkę.
• tak wykonane elementy są docierane pomiędzy dwiema
tarczami aż do uzyskania zadowalającego kształtu i wymiaru,
• mają wtedy odchyłki średnicy do 100 m i dlatego przed
montażem w łożysku podlegają selekcji.

Montaż łożysk tocznych


Nominalny kąt działania łożyska - 
Nominalny kąt działania łożysk kulkowych, w nieobciążonym łożysku,

jest zawarty między prostą (płaszczyzną) przechodzącą przez środek
łuku punktów styku kulki z bieżniami a płaszczyzną prostopadłą do
osi łożyska.
W łożyskach wałeczkowych mieści się on między prostą prostopadłą
do tworzącej bieżni zewnętrznej a płaszczyzną prostopadłą do osi
łożyska.
Według kąta działania łożyska
• Promieniowe (poprzeczne) • Osiowe (wzdłużne)

00   < 450 450    900
Zwykłe Skośne

Według kształtu elementu tocznego
Kulkowe
baryłkowe

Według możliwości wzajemnego wychylenia pierścieni

Według liczby rzędów części tocznych

Według klasy dokładności łożyska

Według luzu łożyskowego
normalny
zmniejszony powiększony
Rodzaje łożysk tocznych
Łożyska poprzeczne
Z2 (26.02)

Łożysko kulkowe promieniowe zwykłe, od 1mm

Odmiany konstrukcyjne łożysk
Z 2Z RS 2RS N NR ZNR
Łożyska kulkowe promieniowe zwykłe

Łożysko kulkowe do iskrowników

Łożysko kulkowe skośne jednorzędowe, od 10 mm

Łożysko kulkowe skośne dwurzędowe, od 10 mm

Łożysko kulkowe skośne czteropunktowe, od 20 mm

(z dzielonym pierścieniem)

Łożysko kulkowe wahliwe dwurzędowe, od 5 mm

Łożysko walcowe jednorzędowe, od 20 mm

Odmiany konstrukcyjne łożysk
NH
NJ NUP NU N RNU
(NJ+HJ)
Łożyska walcowe jednorzędowe

Łożysko walcowe dwurzędowe, od 25 mm

Odmiany konstrukcyjne łożyska
NA RBNA RNA NA69
Łożysko igiełkowe, od 10 mm

Łożysko stożkowe, od 15 mm

Łożysko baryłkowe wahliwe jednorzędowe

Łożysko baryłkowe wahliwe dwurzędowe, od 25 mm

Rodzaje łożysk tocznych
Łożyska wzdłużne

Łożysko kulkowe wzdłużne jednokierunkowe, od 10 mm

Łożysko kulkowe wzdłużne dwukierunkowe, od 10 mm

Łożysko walcowe wzdłużne

Łożysko baryłkowe wzdłużne, od 60 mm

Miniaturowe łożyska toczne
D2 (28.02 - 2.03)

o średnicy d  1 mm
RK RP RC
Miniaturowe łożyska toczne według katalogu RMB -

średnica czopa 1  d  3 mm

o średnicy d ≤ 1 mm
P, PF C, CF OR, ORT OD,ODT
Łożyska toczne miseczkowe według katalogu RMB -

średnica czopa d  1 mm

Łożyska toczne specjalne

Łożyska toczne z tworzywa sztucznego
• pierścienie wykonane z poliwęglanu, zaś koszyczek - z
poliamidu PA6.6,
• elementy toczne: szkło lub stal szlachetna (nierdzewna),
• przeznaczone do pracy w środowisku agresywnym
chemicznie,
• nośność około 50 daN, prędkość ponad 1500 obr/min
• pierścienie i koszyczek wykonano z odpornego na

wysokie temperatury igliduru A500,
• elementy toczne: szkło lub stal szlachetna,
• średnica czopa 3, 6, 8 i 10 mm
• możliwość pracy w temperaturze do 1500 C
Iglidur
A500

Łożyska toczne ceramiczne
Łożyska ceramiczne to takie łożyska, w których:

- pierścienie i kulki są ceramiczne,
- koszyk wykonany jest z tworzywa sztucznego.
Tworzywami ceramicznymi najczęściej

wykorzystywanymi do produkcji pierścieni
i kulek łożysk tocznych a także elementów
łożysk ślizgowych są:
• dwutlenek cyrkonu (ZrO2),
• azotek krzemu (Si3N4),
• węglik krzemu (SiC),

Właściwości
 trwałość - dwutlenek cyrkonu, azotek krzemu
oraz węglik krzemu są tworzywami o bardzo
dużej twardości i odporności na ścieranie.
Łożyska ceramiczne mają 3 i więcej razy
dłuższą trwałość niż te ze stali łożyskowej.
 odporność na temperaturę – mogą pracować
w zakresie temperatur od – 50 oC nawet do
ok. 350 °C, ograniczeniem jest materiał
koszyczka (PA, PTFE), przy wyższych
temperaturach pracy stosuje się – łożyska
całoceramiczne,
 niska masa (do ok. 1/3 masy łożysk stalowych),

Właściwości
 odporność chemiczna - przede wszystkim na
działanie kwasów, łożyska ceramiczne mogą
pracować zanurzone w kwasie lub w jego
oparach, nawet w wysokich temperaturach
 niemagnetyczność – łożyska ceramiczne mogą bez
żadnych zakłóceń pracować w polu magnetycznym,
 samosmarowność - nie wymagają smarowania nawet
podczas najtrudniejszych warunków pracy tj. w wysokiej
temperaturze, korozyjnym środowisku czy w próżni,
 izolacyjność elektryczna – azotek krzemu i dwutlenek
cyrkonu są izolatorami,
 stosowane w przemyśle: chemicznym, elektrycznym,
spożywczym, sportowym, morskim
Łożyska toczne całoceramiczne
Budowa i zastosowanie
Łożyska całoceramiczne to takie, w których wszystkie elementy

łożyska a więc pierścienie i kulki wykonane są z materiałów
ceramicznych.
Ten typ łożysk nie posiada koszyka.
Łożyska te mogą pracować

w najtrudniejszych warunkach, np.
w temperaturze nawet do 1350 oC
(transport w piecach hutniczych).
Mają mniejsze opory ruchu
(brak koszyczka) a więc i mniej się
nagrzewają.

Łożyska toczne hybrydowe
- elementy toczne w łożyskach hybrydowych są wykonane z

materiałów ceramicznych. Najczęściej jest to azotek krzemu
(Si3N4),
- pierścienie łożysk hybrydowych wykonane są ze stali łożyskowej
(100Cr6) lub ze stali nierdzewnej,
- pozostałe elementy (koszyki, uszczelnienia i osłony) jak w
łożyskach tradycyjnych (ze stali)

Właściwości
 wydłużona trwałość – do 5 razy większa łożysk stalowych,

 niska masa elementów tocznych - azotek krzemu jest
prawie trzykrotnie lżejszy od stali,
 bardzo niskie opory toczenia - nawet o 70% mniejsze niż
w tradycyjnych łożyskach,
 ceramiczne elementy toczne – nie korodują,
są niemagnetyczne, bardzo twarde
i odporne na ścieranie,
 maksymalna prędkość obrotowa –
nawet do 400 000 obr/min,
 izolacyjność - elementy toczne izolują
bieżnie względem siebie (nie dotyczy
to łożysk z osłonami typu ZZ),
Zastosowanie
 dostępne łożyska: miniaturowe zwykłe i wzdłużne

(1  9 mm), a także łożyska o większych wymiarach
różnych typów (zwykłe, skośne, wahliwe)
Łożyska hybrydowe stosowane są w przemyśle:
• maszynowym: wrzeciona obrabiarek, prowadnice liniowe,
• elektronicznym: napędy komputerów, wentylatory,
• sportowym: deskorolki, rolki, kołowrotki wędkarskie, rowery,
• medycznym: kątnice stomatologiczne,
• hobbistycznym: w modelach
samolotów, samochodów, itp.

Zdolność łożysk tocznych
do przenoszenia obciążenia

Łożyska toczne stożkowe
Budowa łożyska
Geometria bieżni łożyska tocznego stożkowego

Łożyska toczne stożkowe
Wpływ kąta działania  łożyska stożkowego

na wartość możliwego do przeniesienia obciążenia osiowego

Łożyska toczne poprzeczne
Zdolność łożysk tocznych poprzecznych

do przenoszenia obciążenia promieniowego i osiowego

Łożyska toczne kulkowe skośne
Przenoszenie obciążeń przez łożyska

kulkowe skośne jedno i dwurzędowe

Łożysko walcowe i skośne czteropunktowe
Przenoszenie obciążeń przez łożyska toczne poprzeczne

Podstawowe parametry
łożysk tocznych

Normalizacja łożysk tocznych
Podstawowe parametry łożysk tocznych są znormalizowane

w skali międzynarodowej. Ujednolicone są:
• symbole literowe oznaczające wielkości geometryczne
i eksploatacyjne,
• sposób oznaczania łożysk tocznych,
• definicje wielkości eksploatacyjnych,
• zależności między wielkościami eksploatacyjnymi,
• wartości liczbowe parametrów geometrycznych
i eksploatacyjnych,

Parametry geometryczne
d – średnica otworu pierścienia wewnętrznego,

D – średnica zewnętrzna łożyska (pierścienia zewnętrznego),
B , (T) – szerokość łożyska poprzecznego, (stożkowego),
H – wysokość łożyska wzdłużnego,
r, r1 – promienie zaokrągleń krawędzi

Sposób oznaczania łożysk tocznych
1 – kulkowe wahliwe,
2 – baryłkowe,
3 – stożkowe,
5 – kulkowe wzdłużne,
6 – kulkowe zwykłe,
7 – kulkowe skośne

Sposób oznaczania łożysk tocznych

Parametry eksploatacyjne
C – nośność dynamiczna (ruchowa) łożyska, w [daN],
Co – nośność statyczna (spoczynkowa) łożyska, w [daN],
ngr – prędkość obrotowa graniczna, w [obr/min],
L, Lh – trwałość łożyska wyrażona w milionach obrotów (L)

lub w godzinach (Lh),
P , Po – obciążenie zastępcze dynamiczne (ruchowe) (P) i

statyczne (spoczynkowe) (Po) w [daN].

Zdolność łożyska do przenoszenia obciążeń,
gdy n  10 obr/min
Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi zdolność

łożyska do przenoszenia obciążeń, gdy pierścienie łożyskowe
obracają się względem siebie z prędkością n  10 obr/min są:
• nośność dynamiczna (ruchowa) łożyska - C,
wyrażona w daN,
• umowna trwałość łożyska - L,
wyrażona w milionach obrotów

Umowna trwałość łożyska - L
Przetaczanie elementów tocznych po bieżniach obciążonego

łożyska przy takiej prędkości powoduje:
- powstawanie zmiennych nacisków stykowych,
- powierzchniowe zmęczenie materiału,
- mikropęknięcia a w ich następstwie łuszczenie powierzchni
bieżni lub elementów tocznych.
Dla takich samych łożysk - jeden wytwórca oraz identyczne
warunki pracy - zmęczenie materiału występuje po różnym czasie
pracy łożyska.
Dlatego wprowadzono pojęcie trwałości umownej.

Umowna trwałość łożyska - L
Trwałość umowna – L - to, wyrażony w milionach obrotów, okres

pracy łożyska ze stałą prędkością obrotową, jaki osiąga 90%
pozornie identycznych łożysk (tj. od jednego producenta i z jednej
serii produkcyjnej), bez objawów zużycia zmęczeniowego.
Oznacza to, że:
• 10% łożysk nie osiągnie tej trwałości,
• nie mniej niż 75% będzie miało trwałość 2 razy większą,
• co najmniej 50% będzie miało trwałość aż czterokrotnie
większą.

Nośność dynamiczna łożyska – C
Nośność dynamiczna (ruchowa) – C – łożyska tocznego jest to

stałe obciążenie łożyska (wyrażone w daN), przy którym grupa
pozornie identycznych łożysk osiągnie trwałość równą 1 milion
obrotów.
To stałe obciążenie powinno działać:
 w łożyskach poprzecznych (zwykłych i skośnych):
w płaszczyźnie prostopadłej do osi obrotu, przy
obracającym się pierścieniu wewnętrznym łożyska,
a nieruchomym - zewnętrznym,
 w łożyskach wzdłużnych: wzdłuż osi, gdy obraca
się dowolny pierścień.

Obciążenie zastępcze dynamiczne – P
Obciążenie zastępcze dynamiczne – P – jest to teoretyczne

obciążenie – o stałej wartości i kierunku – przy którym
łożysko osiąga taką samą trwałość jak przy obciążeniu
rzeczywistym.
Kierunek działania obciążenia zastępczego:
- w łożysku poprzecznym (zwykłym i skośnym):
w płaszczyźnie prostopadłej do osi (obraca się
pierścień wewnętrzny, nieruchomy zewnętrzny),
- w łożysku wzdłużnym: wzdłuż osi (obraca się
dowolny pierścień).

Fr, Fa – składowe obciążenia
łożyska,
X (Y) – współczynnik obciążenia
poprzecznego (wzdłużnego),
V - współczynnik przypadku
obciążenia
P  X  V  Fr  Y  Fa
V = 1 dla przypadku obciążenia typu RW, V = 1,2 dla przypadku - RO
Wartości współczynników obciążenia – X i Y
Łożyska kulkowe zwykłe – luz normalny

Fa e
Współczynnik obciążeń
Fa/Fr  e Fa/Fr > e
Co
X Y X Y
0,014 0,19 1 0 0,56 2,30
0,028 0,22 1 0 0,56 1,99
0,056 0,26 1 0 0,56 1,71
0,084 0,28 1 0 0,56 1,55
0,11 0,30 1 0 0,56 1,45

Obciążenie zastępcze efektywne – Pe
Wpływ nadwyżek dynamicznych
Zmiany obciążenia podczas pracy łożyska uwzględnia się obliczając

obciążenie zastępcze efektywne:
Pe  P  fd
fd - współczynnik nadwyżek dynamicznych,
P - obciążenie zastępcze dynamiczne (ruchowe) przy
normalnej pracy łożyska

Obciążenie zastępcze efektywne – Pe
Współczynnik nadwyżek dynamicznych – fd
Wartość współczynnika nadwyżek dynamicznych

• spokojna praca, bez uderzeń 1,00
• spokojna praca z przeciążeniami
do 25% lub małymi wstrząsami 1  1,2
• normalna praca z przeciążeniami
do 50% lub wstrząsami i uderzeniami 1,2  1,8
• praca przy dużych obciążeniach
z uderzeniami 1,8  2,5
• ciężka praca i duże uderzenia
lub duże siły masowe 2,5  3,5

Trwałość, nośność, obciążenie zastępcze
gdy n  10 obr/min
p
C
L 
P
L – umowna trwałość łożyska [w mln obrotów],

C – nośność ruchowa (dynamiczna) łożyska [daN],
P – obciążenie zastępcze ruchowe (dynamiczne) [daN],
p – wykładnik potęgowy wynoszący:
p = 3 - dla łożysk kulkowych,
p = 10/3 - dla łożysk wałeczkowych

Trwałość w godzinach – Lh
Jeśli prędkość obrotowa łożyska jest stała, to trwałość można

wyrazić w godzinach pracy:
p
L  10 6
16660 C
Lh    
n  60 n P
Lh – trwałość łożyska w godzinach pracy,

n – prędkość obrotowa łożyska w obr/min
C – nośność dynamiczna w daN,
P – obciążenie zastępcze w daN,
p – wykładnik potęgowy, p = 3 lub p = 10/3

Trwałość modyfikowana – Lna
W celu dokładniejszego oszacowania wpływu różnych czynników na
trwałość łożyska, zgodnie z normami ISO, wprowadzono równanie
opisujące tzw. trwałość efektywną:
p
C
L na  a1  a2  a3   
P
Lna - trwałość efektywna łożyska [mln obrotów],
Indeks oznacza różnicę między niezawodnością
100% a wymaganą.
 trwałość przy niezawodności 90% L10
Współczynniki korygujące:
a1 – współczynnik niezawodności,
a2 – współczynnik materiału,
a3 – współczynnik warunków pracy
Przy niezawodności 90%, gdy łożyska wykonano ze stali 100Cr6
(ŁH15) oraz w normalnych warunkach pracy:
a1 = a2 = a3 = 1
Wtedy współczynnik trwałości (iloraz C/P) - L10 (przy 90%
niezawodności) jest równy:
p
C
L10  a1  a2  a3     L
P
Współczynnik niezawodności – a1
Pomaga wyznaczyć trwałość przy wyższym poziomie

niezawodności niż 90% (trwałość L10).
Niezawodność należy rozumieć jako prawdopodobieństwo z
jakim dane łożysko może osiągnąć lub przekroczyć określoną
trwałość.
Współczynnik niezawodności a1

Współczynnik materiału – a2 oraz warunków pracy – a3
Większe wartości współczynnika materiału a2, czyli

a2 > 1
można przyjmować po konsultacji z producentem łożysk.
Współczynnik warunków pracy a3 zależy od skuteczności
smarowania i od temperatury pracy łożyska.
Wskaźnikiem tej zależności jest parametr , tj. iloraz rzeczywistej
lepkości kinematycznej  i wzorcowej 1 .
Lepkość wzorcowa 1 zapewnia poprawne warunki smarowania w
danej temperaturze pracy łożyska.


1
Współczynnik zespolony – a23
Współczynniki a2 oraz a3 są współzależne, dlatego można spotkać

równanie trwałości w postaci:
Lna  a1  a23  L
Wartość współczynnika a23,

zależna od wskaźnika ,
jest dobierana z wykresów
podanych przez
producentów łożysk.

Nośność dynamiczna łożyska – C
Wpływ temperatury
Łożyska mogą pracować bez problemów w temperaturze do

1200 C. W wyższej temperaturze następuje:
- odpuszczanie materiału,
- zmniejszenie twardości elementów,
- nieodwracalny spadek nośności.
Nośność Ct łożyska przegrzanego wynosi:
Ct  ft  C gdzie: ft - współczynnik zależny od temperatury

Nośność spoczynkowa łożyska – Co
gdy n < 10 obr/min
Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi zdolność łożyska

do przenoszenia obciążeń, gdy pierścienie łożyskowe obracają się
względem siebie z prędkością n < 10 obr/min jest:
• nośność statyczna (spoczynkowa) łożyska – C0 , wyrażona w daN.
Nośność spoczynkowa – Co - łożyska to takie obciążenie, które
wywołuje całkowite (łączne) odkształcenie plastyczne stykających
się powierzchni równe 0,0001 średnicy elementu tocznego.
Takie odkształcenie nie utrudnia jeszcze spokojnej pracy łożyska.
Obciążenie to powinno być statyczne i w przypadku łożysk
poprzecznych (zwykłych i skośnych) działać prostopadle do ich osi a
w przypadku łożysk wzdłużnych – wzdłuż osi.

Nośność spoczynkowa łożyska – Co
gdy n < 10 obr/min
Nośność spoczynkową (statyczną) łożyska – Co oblicza się ze wzoru:
Co  so  Po
gdzie: s0 – współczynnik bezpieczeństwa obciążenia statycznego,
P0 – obciążenie zastępcze statyczne (spoczynkowe) w daN

Obciążenie zastępcze spoczynkowe – Po
Fro, Fao – składowe obciążenia statycznego

łożyska,
Xo (Yo) – współczynnik obciążenia statycznego
poprzecznego (wzdłużnego)
Po  X o  Fro  Yo  Fao
Dla łożysk kulkowych poprzecznych zwykłych:
Po  0,6Fro  0,5Fao
Prędkość graniczna – ngr
Jest to maksymalna prędkość obrotowa jednego z pierścieni, z

jaką prawidłowo zamontowane i smarowane łożysko może
trwale pracować bez obawy uszkodzenia.
Prędkość graniczna jest wyznaczana doświadczalnie.
Wartości prędkości granicznej są podawane w tablicach
wymiarowych łożysk, przy smarowaniu smarem plastycznym
lub olejem łożysk wykonanych w normalnej klasie dokładności,
przy pracy bez wstrząsów, uderzeń i przy niewielkim obciążeniu,
czyli gdy obciążenie względne C/P  15.
Z3 (05.03)

Prędkość graniczna – ngr

Przypadki obciążenia łożysk tocznych

Przypadki obciążenia łożysk tocznych
Podstawowym zagadnieniem przy konstruowaniu łożyskowania
tocznego jest dokładna analiza sposobu obciążenia łożysk.
Jej wynik decyduje o sposobie osadzania łożysk na wałku i w
oprawie oraz o doborze pasowań.
Istnieją trzy przypadki obciążenia łożysk:
• przypadek obciążenia typu ruchomy wałek (RW)
• przypadek obciążenia typu ruchoma oprawa (RO)
• przypadek złożony

Przypadek obciążenia typu ruchomy wałek
Pierścień wewnętrzny (wałek) obraca się,

kierunek działania siły pozostaje stały
PKUP - W. Mościcki 4. Łożyskowania toczne

Przypadek obciążenia typu ruchomy wałek
Pierścień wewnętrzny (wałek) pozostaje nieruchomy,

siła zmienia kierunek swego działania

Przypadek obciążenia typu ruchoma oprawa
Pierścień zewnętrzny obraca się

względem stałego kierunku siły

Przypadek obciążenia typu ruchoma oprawa
Pierścień zewnętrzny jest nieruchomy,

siła wirując zmienia kierunek swego działania

Przypadki obciążenia łożysk
a) b)
F F
Ruchomy wałek Ruchoma oprawa
c) d)
Fd = mpn Fd
Ruchoma oprawa Ruchomy wałek
D3 (07.03 - 09.03)

Przypadki obciążenia łożysk
Najbardziej obciążone punkty bieżni
A B
Ruchomy wałek Ruchoma oprawa
Ruchomy wałek – przypadek bardziej korzystny,

gdyż stykają się powierzchnie wypukła i wklęsła.

Przypadek obciążenia typu
ruchomy wałek – RW
F F
Niedopuszczalne !!! Poprawne osadzenie łożyska

Przypadek obciążenia typu
ruchoma oprawa - RO
Siła F „obraca się” razem z wałkiem
F F
F F
Poprawne osadzenie łożyska Niedopuszczalne !!!

Dobór tolerancji wykonania wałka i oprawy
Średnica zewnętrzna łożyska – h5
gniazdo
Średnica otworu łożyska – K5

wałek

Zalecane pasowania
Przypadek obciążenia typu ruchomy wałek (RW):

Wałek – h5, j5, js5, j6, js6, k5
Oprawa – H8, H9
Przypadek obciążenia typu ruchoma oprawa (RO):

Wałek – g6, h6
Oprawa – M7, N7

Konstrukcja łożyskowań

Osadzanie łożysk
Łożysko musi być ustalone (zabezpieczone przed przesuwaniem)

względem tego elementu wobec którego pozostaje nieruchome,
czyli (ciasno pasowane). SAMO PASOWANIE NIE WYSTARCZA!!!!

Łożyskowanie wałka
Zasada belki statycznie wyznaczalnej
A B
PpA PpB
PwA

Belka statycznie wyznaczalna
Podpora stała

Podpora przesuwna

A B A B

A B

Łożyskowanie na łożyskach skośnych

Łożyska skośne kulkowe
Schematy osadzania łożysk skośnych

Łożyska kulkowe skośne – napięcie wstępne
Przykład łożyskowania na łożyskach kulkowych skośnych

Łożyska kulkowe skośne – belka statycznie wyznaczalna
A B

Kasowanie luzu w łożyskowaniu wałka

Łożyska stożkowe
Schematy łożyskowania
Podpora stała

Łożyska stożkowe - belka statycznie wyznaczalna
A B

Łożyska stożkowe – napięcie wstępne
Przykład łożyskowania

Osadzanie łożysk z wykorzystaniem
opaski sprężystej
Osadzanie łożyska z wykorzystaniem opaski sprężystej

Opory ruchu w łożyskach tocznych

Łożyska toczne
Metody wyznaczania momentu tarcia
1. Metody eksperymentalne:
• metoda wahadła,
• metoda dobiegu,
• metoda wybiegu
Metodami doświadczalnymi można wyznaczyć moment
tarcia w warunkach zbliżonych do rzeczywistych.
Stanowiska badawcze opisane w literaturze
2. Metody obliczeniowe

Łożyska toczne
Obliczeniowy współczynnik tarcia tocznego - obl
Badane Zastępcze
łożysko łożysko
toczne ślizgowe
W obu łożyskach identyczne są wartości następujących

parametrów:
Mt – moment tarcia, P – obciążenie poprzeczne,
d – średnica czopa

Łożyska toczne
Obliczeniowy współczynnik tarcia tocznego - obl
Moment tarcia w zastępczym łożysku ślizgowym określony jest

zależnością:
d
Mt  P   
2
Przyjmujemy, że moment tarcia tego łożyska jest taki jak moment
tarcia badanego łożyska tocznego.
Wyznaczony z powyższej zależności współczynnik tarcia to
obliczeniowy współczynnik tarcia tocznego zredukowany do średnicy
czopa:
2Mt
obl 
Pd

Łożyska toczne
Obliczeniowy współczynnik tarcia w łożyskach tocznych
Obliczeniowy współczynnik tarcia obl

dla różnych rodzajów łożysk
Rodzaj łożyska obl
Kulkowe poprzeczne 0,0015
Kulkowe wahliwe 0,00100,0015
Skośne jednorzędowe 0,00150,0020
Walcowe i igiełkowe 0,00150,0030
Stożkowe 0,00200,0050
Baryłkowe 0,0020
Kulkowe wzdłużne 0,0013

Łożyska toczne
Obliczeniowe metody wyznaczania momentu tarcia
1. Metoda przybliżona
d
Mt  P  obl 
2
P – obciążenie zastępcze dynamiczne łożyska,
d – średnica czopa łożyska
Metoda ta może być stosowana, gdy występują:
• normalne warunki pracy,
• dobre smarowanie,
• niedociążenie łożyska, P  0,1 C

Łożyska toczne
Obliczeniowe metody wyznaczania momentu tarcia
2. Metoda sumowania oporów ruchu
Mt  M0  M1
M0 – moment tarcia niezależny od obciążenia (opory hydrodynamiczne
środka smarnego),
M1 – moment tarcia zależny od obciążenia łożyska
Metoda jest zalecana w następujących przypadkach:

• gdy chcemy dokładniej oszacować opory ruchu łożyska,
• jeśli między elementami występuje dobre smarowanie
(film smarowy), nie ma metalicznego styku,
• gdy warunki pracy są trudniejsze, szczególnie w
odniesieniu do obciążenia P (łożysko normalnie obciążone)
Łożyska toczne
Moment oporów hydrodynamicznych smaru – M0
Moment M0 jest wyznaczany w łożysku pracującym bez obciążenia

(P = 0) , w zależności od wartości iloczynu następujących wielkości:
- prędkości obrotowej n [obr/min],
- lepkości kinematycznej smaru  [mm2/s],
a) gdy iloczyn (n)  2000
2
7 3
M0  10  f0  (  n)  d 3
m
f0 – zależny od sposobu smarowania i rodzaju łożyska,

dm – średnica podziałowa łożyska, dm = 0,5 (d + D)

Łożyska toczne
Moment oporów hydrodynamicznych smaru – M0
b) gdy iloczyn (n) < 2000
7 3
M0  160  10  f0  d m
f0 – zależny od rodzaju łożyska i sposobu smarowania,

dm – średnica podziałowa łożyska, dm = 0,5 (d + D)
W łożyskach kulkowych zwykłych i wahliwych wartość

współczynnika f0 wynosi:
f0 – 0,751,5 przy stosowaniu smaru plastycznego,
f0 – 1,52,0 przy smarowaniu olejem

Łożyska toczne
Moment tarcia M1 zależny od obciążenia
Moment M1 oblicza się ze wzoru (wg katalogu WEMA):
M1  0,5  1  f1  P0  dm
1 – współczynnik tarcia zależny od rodzaju łożyska i wartości obciążenia,

f1 – współczynnik zależny od rodzaju łożyska,
P0 – obciążenie zastępcze spoczynkowe
Wartości współczynników 1 i f1 podane są w katalogach

łożysk tocznych.

Smarowanie łożysk tocznych

Łożyska toczne są smarowane w celu:
• ochrony przed korozją i zanieczyszczeniami,
• zmniejszenia oporów ruchu, wynikających
głównie z tarcia ślizgowego,
• łagodzenia uderzeń i zmniejszenia szumu
podczas ich pracy,
• odprowadzania ciepła wytwarzanego w czasie pracy
łożysk (możliwe przy intensywnym smarowaniu),
• ułatwienia przesuwu łożyska (ruchoma podpora)

Rodzaje smarów
Rodzaje smarów:
smary plastyczne oraz oleje smarowe.
Wybór smaru zależy od:

• obciążenia łożyska i prędkości obrotowej,
• temperatury pracy łożyska,
• systemu smarowania i rodzaju uszczelnienia,
• środowiska pracy (pył, woda, agresywne gazy, itp.),
• dopuszczalnych oporów ruchu,
• przewidywanego okresu pracy do ponownego
smarowania.

Łożyska toczne zazwyczaj są wypełniane
smarami plastycznymi.
Smary plastyczne to koloidalne roztwory mydeł, np.
sodowego, litowego lub wapniowego.
Dają one trwały film smarno-ochronny a ponadto są dość
odporne na starzenie.
Łożyska ze smarem plastycznym wymagają znacznie
mniejszego dozoru podczas eksploatacji niż łożyska
smarowane olejem.
Przykład: łożysko wypełnione smarem plastycznym
może pracować bez konserwacji nawet
do 4 lat.

Do smarowania łożysk tocznych, oprócz łożysk

miniaturowych, stosuje się najczęściej smary litowe.
Przykład: smar ŁT-4 S2 lub ŁT-4 S3:

- temperatura pracy od –30 0C do +120 0C,
- odporne na działanie wody,
- temperatura kroplenia 175 0C,
- penetracja w temperaturze 25 0C:
ŁT-4 S2: 260  300
ŁT-4 S3: 230  260

Smarowanie miniaturowych łożysk tocznych
Do smarowania miniaturowych łożysk tocznych używa się:
 smarów plastycznych (na bazie olejów mineralnych):

• Fett R27 (Niemcy):
- temperatura pracy od –20 0C do + 80 0C,
- penetracja 285 (odpowiednik lepkości cieczy)
• Fett B52 (Niemcy) smar półpłynny:
- temperatura pracy od –20 0C do + 80 0C,
- penetracja 415

Smarowanie miniaturowych łożysk tocznych
 olejów smarnych:
• oleje zegarowe, np. Sorte 3, 4 lub 5,
- temperatura krzepnięcia –27 0C do –31 0C,
- lepkość w temp. 20 0C (cSt) 123 do 142,
• oleje syntetyczne,
Silber K:
- temperatura krzepnięcia –51 0C,
- lepkość w temp. 20 0C (cSt) 480,
Gold:
- temperatura krzepnięcia –71 0C,
- lepkość w temp. 20 0C (cSt) 120,
Szczegółowe informacje w katalogach łożysk tocznych.

Uszczelnianie łożysk tocznych
Z4 (05.03)

Łożyska toczne uszczelnione
ZZ 2RS
Z ZZ RS 2RS
Uszczelnienia zabudowy łożysk tocznych

Uszczelnienia łożysk tocznych
szczelinowe szczelinowo-rowkowe

ze szczeliną płaską wieloszczelinowe

labiryntowe

pierścień filcowy pierścień gumowy

Uszczelnienia kołnierzowe

Uszczelnienia kołnierzowe

Zakładanie i ściąganie
łożysk tocznych

Zakładanie łożysk tocznych

Osadzanie łożysk tocznych



Zdejmowanie łożysk tocznych

Łożyska nożowe

Łożyska bez pośrednich elementów tocznych
Łożyska nożowe (1)
1 – czop,
2 – panewka
a) z panewką płaską,
b) z panewką wklęsłą,
c) z panewką w kształcie
kulek

Wykonanie

Właściwości
• jest to łożysko otwarte, więc wymaga stałego

docisku czopa do panewki,
• czop wykonuje ruch wahliwy, a kąt jego obrotu jest
niewielki – 80  120 (przy większym kącie
wychylenia, możliwy jest poślizg i przesunięcie
czopa po panewce),
• bardzo małe opory ruchu dzięki występowaniu
tarcia tocznego,
• niewielka nośność łożyskowania ze względu na
bardzo małą powierzchnię styku czopa z panewką

Obliczanie
Obliczanie łożyskowań obejmuje:

• sprawdzenie nacisku w miejscu
styku czopa z panewką,
• obliczenie oporów ruchu.
Oba parametry w znacznym stopniu zależą od
wymiaru - 2b0, czyli od
szerokości prostokąta będącego rzutem
powierzchni styku czopa z panewką na
płaszczyznę prostopadłą do kierunku siły
obciążającej łożysko.

Obliczanie bo ze wzorów Hertza
 1   12 1   22 
F  
 E1 E2 
bo  2
1 1 
 l  
r R
l – długość linii styku czopa i panewki,

E1,2 – moduł Younga materiałów czopa i panewki,
r – promień zaokrąglenia czopa,
R – promień zaokrąglenia panewki,
1,2 – liczba Poissona materiałów czopa i panewki

Nacisk jednostkowy maksymalny - pmax

na powierzchni styku czopa i panewki
wynosi:
4 F
pmax    pdop
 2b0  l
Dla czopów stalowych, obrobionych cieplnie, można

przyjmować maksymalny nacisk dopuszczalny, nawet do
pdop  4000 MPa.
Moment tarcia łożyska nożowego wynosi:
Mt  F  f
Musi być spełniony warunek:
f  b0 f  k  b0
f – współczynnik tarcia tocznego,

k – współczynnik proporcjonalności, k = 0,4  0,5.

Na wielkość oporów tarcia w łożysku wpływ mają:
• właściwości mechaniczne materiału czopa
i panewki, szczególnie wartości współczynników
sprężystości E oraz histereza,
• temperatura, gdyż jej zmiana powoduje zmianę
właściwości materiału,
• chropowatość powierzchni,
• prędkość toczenia,
• smarowanie powierzchni
W pierwszym przybliżeniu można przyjąć, że współczynnik
tarcia tocznego jest stały, np. gdy toczy się stal po stali z małą
prędkością można przyjąć f = 0,01 mm.

Zastosowanie
Do zapewnienia ruchu obrotowego (wahliwego):

• ramion lub szalek wag zwykłych i analitycznych,
• elementów o zakresie ruchu do około 120, np.
ruchomej zwory elektromagnesu,
Materiały: czopy i panewki łożysk wykonuje się ze stali
hartowanej a przy mniejszych obciążeniach z
agatu.
Cechy konstrukcyjne łożyska powinny być wynikiem kompromisu

osiągniętego przy zachowaniu możliwie małych oporów ruchu i
dużej obciążalności.

Zastosowanie
Kotwica w przekaźniku Nóż kwadratowy

klapkowym:
1 – kotwica, 2 – jarzmo,
3 – wkręt ze sprężyną

Dokładne łożyskowanie nożowe (11)
Łożyskowanie w analitycznej wadze laqboratoryjnej

1 – belka, 2 – nóż, 3 – panewka, 4 – płytka ograniczająca

Łożyskowanie toczne
Koniec części 1 wykładu

W4 Lozyska1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W4 Lozyska1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Studia Inżynierskie Dzienne (I stopnia)

Wydział Mechatroniki Politechniki Warszawskiej

Podstawy Konstrukcji Urządzeń

Opracował: dr inż. Wiesław Mościcki

Ćwiczenia projektowe – 15 godzin

Ćwiczenia laboratoryjne – 15 godzin

PKUP - W. Mościcki 1. Wprowadzenie

Łożyskowanie Mechanizm ruchu

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Tematyka ćwiczeń: (12 godz.)

Ćwiczenia z AutoCAD-a 4 godz.

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Podstawy Konstrukcji Urządzeń

Opracował: dr inż. Wiesław Mościcki

Ćwiczenia projektowe – 25 godzin

Ćwiczenia laboratoryjne – 12 godzin

PKUP - W. Mościcki 1. Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Temat: Zespół napędu liniowego (25 godz.)

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Tematyka ćwiczeń: (12 godz.)

1. Badanie oporów ruchu łożysk ślizgowych 3 godz.

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Student otrzymuje jedną ocenę z przedmiotu. Wynika ona z

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Kurmaz L.: Projektowanie węzłów i części maszyn.

Mościcki W: Prezentacje do wykładu z PKUP sem4

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Po ukończeniu studiów pierwszego stopnia na tym kierunku studiów absolwent uzyskuje

Ma uporządkowaną wiedzę w zakresie grafiki inżynierskiej T1A_W03

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

Po ukończeniu studiów pierwszego stopnia na tym kierunku studiów absolwent uzyskuje

Potrafi przygotować w języku polskim dokumentację zadania

Po ukończeniu studiów pierwszego stopnia na tym kierunku studiów absolwent uzyskuje

Ma świadomość odpowiedzialności za pracę własną i T1A_K03

PKUP - W. Mościcki Wprowadzenie

PKUP - W. Mościcki Tarcie

PKUP - W. Mościcki Tarcie

Dzięki istnieniu tarcia możliwy jest ruch: chodzenie, ruch

PKUP - W. Mościcki Tarcie

a) hamulce i sprzęgła cierne, zaciski, itp.

Hamulec Sprzęgło Zacisk

PKUP - W. Mościcki Tarcie

b) przekładnie cierne i cięgnowe cierne

Przekładnia cierna Przekładnia cięgnowa cierna

PKUP - W. Mościcki Tarcie

c) zjawisko samohamowności – występuje

PKUP - W. Mościcki Tarcie

PKUP - W. Mościcki Tarcie

ślizgowe wiertne toczne

PKUP - W. Mościcki Tarcie