Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Tarcie ślizgowe (tarcie suwne) - tarcie występujące na

PODSTAWOWE POJĘCIA styku dwóch ciał stałych (jest tarciem zewnętrznym), gdy
ciała przesuwają się względem siebie lub gdy ciała
spoczywają względem siebie, a istnieje siła dążąca do
Tribologia (trybologia) jest nauką o tarciu i procesach przesunięcia ciał.
towarzyszących tarciu.

Nazwa wywodzi się od greckich słów tribos-tarcie, logos-

nauka.

Tribologia zajmuje się opisem zjawisk fizycznych

(mechanicznych, elektrycznych, magnetycznych itp.),
chemicznych, biologicznych i innych w obszarach tarcia.

Tribotechnika zajmuje się omówieniem technicznych

zastosowań tribologii.

Zakres tribologii nie ogranicza się tylko do procesów tarcia

w maszynach, ale również odnosi się do wszystkich
procesów tarcia w przyrodzie i technice. Do ważnych
zjawisk towarzyszących tarciu, a mających duże znaczenie ∙
techniczne, należą procesy zużywania materiałów trących
oraz smarowanie.

Opory tarcia według szacunkowych obliczeń specjalistów µ – współczynnik tarcia,

pochłaniają w skali światowej 30-50% produkowanej w Fn – siła nacisku,
ciągu roku energii. Ft – siła tarcia.

Węzły tarcia są podstawowymi systemami tribologicznymi

w maszynach i urządzeniach. Tarcie toczne (opór toczenia) - opór ruchu występujący
Węzły tarcia decydują o trwałości i niezawodności przy toczeniu jednego ciała po drugim. Występuje np.
urządzeń. O jakości węzłów tarcia decydują czynniki pomiędzy elementami łożyska tocznego, między oponą, a
nawierzchnią drogi.
materiałowe, konstrukcyjne, technologiczne oraz
eksploatacyjne. Tarcie toczne występuje na granicy dwóch ciał i dlatego jest
sklasyfikowane jako tarcie zewnętrzne.
RODZAJE TARCIA
Tarcie toczne występuje na granicy dwóch ciał i dlatego jest
sklasyfikowane jako tarcie zewnętrzne.

Na toczące się ciało działają siły:

P - przyłożona w środku ciała siła ciągnąca,

N - siła nacisku ciała na podłoże,
Rp - asymetryczna siła reakcji podłoża.

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Oznacza to że składowa pionowa siły reakcji równoważy
siłę nacisku, a składowa pozioma równoważy siłę
ciągnącą, przeciwdziałając ruchowi walca, a przez
analogię do tarcia ślizgowego nazywana jest siłą tarcia
tocznego.
Z czego wynika:
Zjawisko „stic-slip” - można opisać jako naprzemienne
przywieranie do siebie i przesuwanie powierzchni trących
czemu towarzyszy odpowiednio zmiana siły tarcia.
Zazwyczaj siła tarcia statycznego jest większa niż siła
tarcia kinetycznego. Jeśli przyłożona do ciała siła jest
wystarczająco duża, aby przezwyciężyć tarcie statyczne
następuje poślizg (tarcie kinetyczne) co powoduje znaczną
redukcję siły tarcia . Efektem jest nagły wzrost prędkości
poślizgu, a następnie ponowne zatrzymanie ciała trącego.

gdzie: Tarcie wewnętrzne - tarcie między poruszającymi się

względem siebie cząsteczkami materii (cieczy, gazów lub
Ft- siła tarcia tocznego, ciała stałego).
f - współczynnik tarcia tocznego,[m],
R - promień toczonego walca, Tarcie zewnętrzne - tarcie występujące na styku dwóch
N - siła nacisku ciała na podłoże. ciał stałych będących w ruchu lub w spoczynku.
Wartości współczynnika tarcia łożysk tocznych Wartość
obliczeniowego współczynnika tarcia tocznego µobl
(określonego jako stosunek siły popychającej łożysko P do
obciążenia normalnego N).

Współczynnik tarcia tocznego łożysk zależy nie tylko od

obciążeń normalnych, ale także od obciążeń osiowych,
wywołujących częściowo tarcie między kulkami a bocznymi
powierzchniami bieżni. Ze wzrostem prędkości względnej
toczenia kulek wartość współczynnika tarcia µobl maleje.

Tarcie statyczne (spoczynkowe) - tarcie występujące w

skojarzeniu trącym wówczas, gdy dwa stykające się ciała
są względem siebie w spoczynku.

Tarcie kinetyczne (ruchowe) - tarcie występujące w

skojarzeniu trącym podczas względnego przemieszania
się dwóch różnych ciał, jako tzw. tarcie zewnętrzne lub
różnych części jednego ciała, jako tzw. tarcie wewnętrzne.

a). tarcie wewnętrzne, b).tarcie zewnętrzne, c).tarcie

płynne, d). tarcie graniczne, e). tarcie suche

A- tarcie suche; B - tarcie graniczne; C - tarcie półsuche;

D - tarcie płynne, 1 - środek smarny, 2 - film smarny

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Tarcie suche – tarcie występujące w skojarzeniu trącym, Charakterystyka nierówności powierzchni:

gdy współpracujące powierzchnie nie są rozdzielone
całkowicie lub częściowo środkiem smarnym. Styk dwóch ciał odbywa się jedynie na drobnej części
powierzchni nominalnej
Tarcie suche jest opisane prawami, dla których wyjaśnienie
jest ujmowane następującymi teoriami:

Tomilsona – tarcie jest rezultatem wzajemnego

oddziaływania sił międzycząsteczkowych, jakie występują
na trących się powierzchniach;

Dieragina – tarcie jest wynikiem pokonywania nierówności

na powierzchniach trących ciał;

Kragielskiego – tarcie jest wynikiem odkształcania

materiału (spęcznianie spotęgowane powstawaniem fal
odkształceniowych) w pobliżu powierzchni;

Bowdena-Tabora – tarcie jest spowodowane

powstawaniem i zrywaniem mikrospoin, występujących w
punktach styku mikronierówności.

↓
↓ \
↑
Rt – Wytrzymałość na ścinanie połączeń tarciowych s/h > 1000 – odchyłka kształtu,
50 < s/h < 1000 – falistość,
Re – Granica plastyczności warstwy wierzchniej 5 < s/h< 50 – chropowatość.
Mały współczynnika tarcia mają materiały które Konturowa powierzchnia styku AC występuje wówczas, gdy
charakteryzują się małą wytrzymałością na ścinanie i dużą stykające się powierzchnie są faliste. Powierzchnia
twardością. Np. PTFE, grafit, MoS2 konturowa jest sumą obszarów styku na szczytach fal.

Rodzaje styku Rzeczywista powierzchnia styku Ar jest sumą wszystkich

powierzchni mikrostyków w obszarze powierzchni
Skojarzenia trące są klasyfikowane na wiele sposobów. nominalnej An
Podstawowa klasyfikacja, jest oparta o tzw. geometrię
styku, wyróżnia się: 0,01 0,00001
• styk punktowy, Rzeczywistą powierzchnię styku tworzą plastycznie i
• styk liniowy, sprężyście odkształcone wierzchołki chropowatości
• styk powierzchniowy. stykających się ciał.
Od rodzaju styku zależą naciski jednostkowe. Przy Styk może mieć charakter sprężysty, plastyczny lub
jednakowej sile oddziaływującej prostopadle na dwa sprężysto-plastyczny.
współpracujące elementy, największe siły jednostkowe
występują w styku punktowym, a najmniejsze w styku Najważniejsze parametry charakteryzujące rzeczywistą
powierzchniowym. powierzchnię styku to:

W praktyce eksploatacyjnej zawsze występuje styk a) nacisk rzeczywisty,

powierzchniowy – punkt ma określony promień, a linia b) średnia powierzchnia elementamych styków,
określoną grubość. c) gęstość elementamych styków,
d) średnica elementamej powierzchni styku.

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”


Chropowatość powierzchni w dużym stopniu określa
rzeczywistą powierzchnię styku. Można przyjąć. że
całkowita wartość sił przyciągania adhezyjnego i oporu
tarcia rośnie proporcjonalnie do rzeczywistej powierzchni
styku, a więc ze zmniejszaniem się chropowatości rosną
oddziaływanie adhezyjne, a co za tym idzie - opór tarcia,
spowodowane tymi siłami
Przyczyną wzrostu oporów tarcia przy dużych
chropowatościach powierzchni są zjawiska dekohezyjne
związane z rysowaniem, bruzdowaniem i mikroskrawaniem
powierzchni ślizgowej materiału. Powoduje to wzrost
oporów tarcia i gwałtowny wzrost zużycia, w którym
zasadniczy udział ma zużycie ścierne.
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Dla każdej pary trącej można określić optymalną wartość
chropowatości powierzchni, przy której opory tarcia będą
małe a jednocześnie odporność na zużycie
współpracującej pary ślizgowej jak największa.
Tarcie płynne – tarcie występujące w skojarzeniu trącym,
gdy współpracujące powierzchnie skojarzenia trącego są
całkowicie rozdzielone przez środek smarny
Tarcie płynne niekiedy jest utożsamiane z tarciem
wewnętrznym, występującym w obrębie płynu (gazu lub
cieczy) i przeciwdziałającym wzajemnemu
przemieszczaniu się „warstw” płynu.
Warunki występowania smarowania hydrodynamicznego
ustalone przez Towera:
- odpowiednia lepkość cieczy smarującej,
- szczelina smarna powinna zmniejszać się w kierunku
ruchu (klin smarny).
Zasada smarowania hydrodynamicznego polega na
rozdzieleniu współpracujących powierzchni skojarzenia
trącego samoistnie powstającym klinem smarowym, w
którym ciśnienie równoważy istniejące siły (obciążenia).
Prędkość ścinania v w cieczach newtonowskich jest
równoznaczna z gradientem prędkości warstewki cieczy.
Charakteryzuje rozkład prędkości w warstwie cieczy. Dla
cieczy newtonowskiej lepkość jest tylko funkcją
temperatury i ciśnienia, a nie zależy od prędkości ścinania.
Krzywa płynięcia cieczy newtonowskich
 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Krzywą płynięcia cieczy newtonowskiej jest linia prosta.

Ciecze o małej i średniej masie cząsteczkowej oraz
roztwory substancji o małej masie cząsteczkowej są S
cieczami newtonowskimi. Ψ
S- Liczba Sommerfelda

Liczbę Sommerfelda wyznacza się dla łożyska. Wskazuje

ona na wszystkie istotne cechy układu smarowanego
hydrodynamicznie:

• lepkość dynamiczną cieczy smarującej,

• prędkość kątową czopa,
• obciążenie łożyska,
• wymiary łożyska oraz występujące luzy.
Różne czynniki mogą wpływać na zmiany tych parametrów!

Smarowanie hydrostatyczne polega na wytworzeniu w

Linia płynięcia cieczy nienewtonowskiej
skojarzeniu trącym, przy użyciu urządzeń zewnętrznych
1. ciecz binghamowska, (np. pomp), ciśnienia środka smarnego, które rozdzieli obie
2. ciecz pseudoplastyczna, smarowane powierzchnie w taki sposób, że między nimi
3. ciecz newtonowska, będzie występować tarcie płynne. Zasadę smarowania
4. ciecz dylatacyjna hydrostatycznego, na przykładzie smarowania
poprzecznego łożyska ślizgowego.

Dla poprzecznego łożyska ślizgowego siła tarcia wynosi:

Odnosząc współczynnik tarcia µ do względnego luzu

średnicowego Ψ wprowadza się „względny” współczynnik
tarcia µ’:

gdzie:

D – średnica otworu panewki,

d – średnica czopa,
L – długość łożyska,
F – siła obciążająca łożysko,
δ – luz promieniowy (wysokość szczeliny smarnej),
∆ – luz średnicowy,
Ψ – względny luz średnicowy.

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Tarcie graniczne – tarcie występujące w skojarzeniu ZUŻYWANIE

trącym, gdy współpracujące powierzchnie skojarzenia
trącego są częściowo oddzielone od siebie środkiem
smarnym, a stykają się ze sobą tylko nierównościami.
Z procesem tarcia związany jest ściśle proces zużywania
materiału. Proces ten powodowany jest ścieraniem,
pękaniem i wykruszaniem cząstek materiału oraz adhezją
powierzchni współpracujących elementów i reakcjami
tribochemicznymi zachodzącymi na powierzchni tarcia.

Do podstawowych rodzajów zużywania zalicza się:

• zużywanie adhezyjne,
• zużywanie ścierne,
• zużywanie zmęczeniowe,
• zużywanie erozyjne,
• zużywanie chemiczne,
Model tworzenia warstwy smarującej przy tarciu • zużywanie cieplne.
granicznym; • Zużywanie adhezyjne. Powoduje lokalne sczepienia
1. warstwa podłoża, powierzchni i odkształcenie materiału, pękanie wiązań
2. warstwa tlenków lub związków ochronnych, kohezyjnych i przenoszenie materiału na powierzchnię
3. smarowanie, graniczne. przeciwelementu. W dalszej fazie ruchu następuje
odrywanie się przeniesionego materiału od
Grubość powstającej na powierzchni ciała stałego warstwy przeciwelementu i usunięcie go ze strefy tarcia w postaci
izolującej jest mała w porównaniu z chropowatością produktów zużycia. Proces ten odbywa się cyklicznie i
powierzchni. powoduje zużywanie przede wszystkim materiału
Tarcie mieszane – jednoczesne występowanie w węźle „słabszego”. Istotny wpływ na wartość adhezji ma energia
tarcia obszarów w których występuje tarcie płynne i tarcie powierzchniowa materiału, a także chropowatość
graniczne/suche. powierzchni trących.

Adhezja (łac. adhaesio – przyleganie) – łączenie się ze

sobą powierzchniowych warstw ciał fizycznych lub faz
(stałych lub ciekłych).Adhezji nie należy mylić z kohezją,
gdyż kohezja jest zjawiskiem związanym z
oddziaływaniami międzycząsteczkowymi występującymi
wewnątrz ciała, podczas gdy adhezja dotyczy oddziaływań
powierzchniowych.Miarą adhezji jest praca przypadająca
Model warstwy przy tarciu mieszanym;
na jednostkę powierzchni, którą należy wykonać aby
1. warstwa graniczna, rozłączyć stykające się ciała.
2. ciecz, smarna.
Na zużywanie adhezyjne wpływ mają takie czynniki jak:

• rodzaj występujących wiązań (jonowe, metaliczne,

VanDerWaals’a)
• wielkość powierzchni styku,
• stan powierzchni,
• utlenienie powierzchni.
Zużywanie ścierne. Występuje przy współpracy
materiałów chropowatych.

Wystające nierówności twardszego materiału spełniają rolę

mikroostrzy. Ubytek materiału spowodowany jest
mikroskrawaniem, rysowaniem lub bruzdowaniem.

Proces ten zachodzi również, gdy w obszarze tarcia

Wykres Stribecka przedstawia zależność współczynnika współpracujących elementów znajdują się luźne lub
tarcia µ od prędkości obwodowej lub zmiennej nazywanej utwierdzone cząstki ścierniwa.
liczbą Hersey’a [He].
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

mikroskrawanie polega na wykrawaniu w ścieranym
materiale zagłębienia poprzez występ nierówności lub
ziarno ścierne partnera tarcia, które wgłębia się w materiał,
odcina cząstki tego materiału podczas ruchu względnego,
spiętrza je i odrywa.
bruzdowanie polega na wgłębieniu występu partnera tarcia
w ścierany materiał i plastycznym wyciśnięciu w nim bruzdy
podczas ruchu względnego, wyciśnięty z bruzdy materiał
zostaje spiętrzony wzdłuż jej bocznych ścianek.
rysowanie polega na tworzeniu w ścieranym materiale
przez wystający element nierówności ciała
współpracującego rysy, częściowo wskutek wykrawania, a
częściowo wskutek odsuwania materiału, jest zjawiskiem
pośrednim między mikroskrawaniem i bruzdowaniem;
Na zużywanie ścierne wpływ mają takie czynniki jak:
• twardość współpracujących materiałów,
• chropowatość współpracujących powierzchni,
• obecność twardych cząstek w węźle tarcia.
Zużywanie zmęczeniowe. Przyczyną tego typu
zużywania jest cykliczne, zmienne odkształcanie warstwy
wierzchniej. Z tego powodu na powierzchni pojawiają się
mikropęknięcia, których dalszy rozwój i łączenie powoduje
wykruszanie się materiału.
Zużywanie to rośnie szybko gdy odkształcenia materiału
mają charakter plastyczny.
Zużycie wykruszające (pitting) występuje w
smarowanym styku, a jego przyczyną jest głównie
zmęczenie warstwy wierzchniej.
W zespołach maszynowych pitting występuje w układach,
które są bezpośrednio w kontakcie z substancją smarującą
( łożyskach tocznych, przekładniach zębatych, napędach
krzywkowych). Uszkodzenie warstwy wierzchniej
powoduje powstanie wyrwy, do której dostaje się
substancja smarująca. Wyrwa wypełniona smarem zostaje
poddana działaniu siły (np. dociśnięcie wyrwy w bieżni
kulką w łożysku tocznym) co powoduje zwiększeniu
ciśnienia i powiększaniu się uszkodzenia.
Proces zużycia wykruszającego składa się z 3 faz:
• tworzenie się mikroszczelin pod wpływem
zmęczenia
• rozklinowanie mikroszczelin pod wpływem
wtłaczania smaru podczas przetaczania elementów
po sobie
• wyrywanie cząstek materiału z warstwy wierzchniej
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Fretting – proces niszczenia warstwy wierzchniej
polegający na powstawaniu miejscowych ubytków
materiału w elementach maszyn poddanych działaniu
drgań lub niewielkich poślizgów pod wpływem cyklicznych
obciążeń oraz intensywnego korozyjnego oddziaływania
środowiska.
Na zużywanie zmęczeniowe wpływ mają takie czynniki jak:
• naprężenia występujące podczas styku,
• wytrzymałość zmęczeniowa materiału,
• nieciągłość i wady powierzchni oraz naprężenia
własne.
Zużywanie erozyjne - Zużywanie to powstaje w wyniku
uderzania drobnych cząstek o powierzchnię materiału.
Powoduje to ubytek materiału zwany erozją.
Zużywanie chemiczne - Zużywanie to występuje wskutek
reakcji chemicznych zachodzących pomiędzy
współpracującymi materiałami. Może być również
związane z reakcjami pomiędzy materiałem a
środowiskiem (np. utlenianie), w którym zachodzi proces
tarcia.
Zużywanie chemiczne towarzyszy zwykle innym rodzajom
zużywania.
Na zużywanie tribochemiczne wpływ mają takie czynniki
jak:
• własności mechaniczne powstających na skutek
reakcji substancji (tlenków itp.),
• szybkość przebiegu reakcji chemicznych,
• kinematyka i rodzaj procesu tarcia.
Zużywanie cieplne - Zużywanie to zachodzi w wyniku
wydzielania się dużej ilości ciepła, które powoduje
zmiękczenie materiału w warstwach wierzchnich.
Następnie zachodzi namazywanie a nawet sklejanie
trących powierzchni powodując zatarcie. Dlatego zwykle
zużywanie to nazywane jest zużywaniem awaryjnym.
Fading (z angielskiego "opadanie") to zjawisko spadku
skuteczności układu hamulcowego, które powstaje na
skutek zużywania cieplnego materiałów ciernych
hamulców.

MATERIAŁY TRIBOLOGICZNE
Materiały łożyskowe:
- materiały na łożyska toczne:
- metale
- materiały ceramiczne
- materiały na łożyska ślizgowe:
- metale
- polimery i kompozyty polimerowe
- materiały ceramiczne
Materiały cierne
- metale cierne
- tworzywa cierne
- ceramiki cierne
Od stali łożyskowych wymaga się wąskiej i ściśle
utrzymywanej tolerancji składników stopowych i
zanieczyszczeń, oraz odpowiedniej struktury (twarde,
odporne na zmęczenie mechaniczne).
Rodzaje materiałów na łożyska toczne
• stale łożyskowe hartowane na wskroś,
• stale łożyskowe hartowane indukcyjnie,
• stale łożyskowe utwardzane powierzchniowo,
• stale nierdzewne na łożyska,
• stale wysokotemperaturowe na łożyska,
• materiały ceramiczne.
Od materiałów na łożyska ślizgowe wymaga się:
• wysokiej wytrzymałości mechanicznej na obciążenia
statyczne i dynamiczne,
• odporności na zatarcie,
• odporności na korozję,
• małego współczynnika tarcia
• odpowiedniej rozszerzalności cieplnej,
• dobrego przewodzenia ciepła,
• dobrej obrabialności.
Mimo, że istnieje bardzo dużo różnych materiałów
łożyskowych, żaden z nich nie spełnia wszystkich
wymagań. Przy doborze materiałów łożyskowych należy
więc kierować się tymi ich cechami, które są najbardziej
istotne dla pracy określonych łożysk.
Do najczęściej stosowanych materiałów należą stopy
łożyskowe, np. brązy cynowe, zwane babbitami, o
składzie: 89% Sn, 8% Sb i 3% Cu lub brązy ołowiowe .
Stop Ł83 - 83%Sn, 11% Sb i 6% Cu - brąz cynowy
Stop Ł16 - 16% Sb, 2% Cu, 16% Sn, reszta Pb - brąz
ołowiowy
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
Stosuje się je w postaci warstwy wylewnej na podłożu
stalowy
Mosiądze maja niższą wytrzymałość ale lepszą odporność
na pracę w podwyższonej temperaturze. Dobre własności
antykorozyjne mają stopy aluminium z miedzią, niklem i
krzemem. Ich wadą jest duża rozszerzalność cieplna.
Żeliwo jest rzadziej stosowane ze względu na dość dużą
twardość i mają odkształcalność. Wydzielania grafitu
działają jak smar stały, przeciwdziałając zatarciu.
Poza stopami metali na panewki łożysk stosuje się również
tworzywa sztuczne (polimery). Mają one szerokie
zastosowanie ze względu na korzystne własności
ślizgowe, takie jak:
• mały współczynnik tarcia suchego po stali,
• samosmarowność,
• odporność na ścieranie,
• tłumienie drgań,
• cichobieżność,
• odporność na korozję
• łatwość kształtowania.
Wadami polimerów jako materiałów ślizgowych są przede
wszystkim:
• słabe właściwości mechaniczne,
• mała przewodność cieplna,
• duża rozszerzalność termiczna,
• zmiana wymiarów wskutek zmian warunków
otoczenia.
W celu poprawy ich własności stosuje się różne metody
modyfikacji.
Do grupy tworzyw termoplastycznych najczęściej
stosowanych w konstrukcji ślizgowych elementów maszyn
zalicza się między innymi:
• poliamid (PA),
• polioksymetylen (POM) inaczej nazywane też jako:
poliacetal lub poliformaldehyd,
• policzterofluoroetylen (PTFE),
• polichlorotrójfluoroetylen (PCTFE),
• polietylen wysokiej gęstości (PE-HD, PE-UHMW),
• poliestry termoplastyczne (PET, PBT)
• polieteroketony (PEEK).
Do grupy tworzyw utwardzalnych (duroplastów)
stosowanych również w konstrukcji tego typu elementów
maszyn należą:
• kompozyty na osnowie tworzyw fenolowych (PF),
• kompozyty na osnowie tworzyw epoksydowych
(EP).
 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

Cechy ceramicznych materiałów łożyskowych:

• odporność na korozję - bardzo dobra odpornością

chemiczną nawet w wysokich temperaturach, mogą
na przykład pracować zanurzone w kwasie lub
pracować w jego oparach.
• odporność na temperaturę - mogą pracować w
zakresie temperatur od -50 do + 350 o C.
Ograniczeniem maksymalnej temperatury jest
materiał z jakiego wykonany jest koszyk łożyska (PA,
PTFE lub PEEK). W przypadku wyższej temperatury
stosuje się łożyska całoceramiczne.
• niemagnetyczność - tworzywa ceramiczne
wykorzystywane do produkcji łożysk nie są
magnetyczne w żadnym stopniu i mogą bez
zakłóceń pracować w polu magnetycznym,
• trwałość – ceramiki są tworzywami o bardzo
wysokiej twardości i bardzo dobrej odporności na
ścieranie,
• samosmarowność - ceramiczne nie wymagają
smarowania nawet podczas najtrudniejszych
warunków pracy tj. wysoka temperatura, korozyjne
środowisko czy próżnia,
• dielektryczność- dwutlenek cyrkonu i azotek krzemu
są izolatorami.

Najczęściej wykorzystywanymi tworzywami ceramicznymi

do produkcji łożysk tocznych i ślizgowych są:

• dwutlenek cyrkonu ZrO2,

• azotek krzemu Si3N4,
• tlenek glinu Al2O3(korund)

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

ŚRODKI SMARNE – OLEJE • poli-α-olefiny (PAO),

• oleje hydrosyntetyczne,
Oleje smarne – ciecze, w warunkach stosowania, • oleje estrowe,
dostosowane do smarowania skojarzeń trących, z • oleje silikonowe,
zastosowaniem określonej techniki smarowania i urządzeń • poliglikole.
smarowych. Podstawowymi parametrami określającymi właściwości
Od olejów smarnych wymaga się, odpowiednich do olejów smarnych są:
właściwego smarowania skojarzenia trącego: • lepkość,
• właściwości reologicznych, • smarność.
• właściwości niskotemperaturowych,
• właściwości smarnych i przeciwzużyciowych,
• właściwości zapłonu i palenia, Smarność – zdolność środka smarnego do zmniejszania
• stabilności termicznej i termooksydacyjnej, tarcia inaczej niż poprzez zmianę lepkości.
• stabilności chemicznej, Spośród dwóch substancji o jednakowej lepkości, w tych
• kompatybilności z materiałami konstrukcyjnymi, samych warunkach smarowania, lepszą smarność ma ta
• minimalnej toksyczności i innych właściwości substancja, która bardziej zmniejszy tarcie występujące w
związanych z ochroną środowiska. skojarzeniu trącym. Smarność nie jest właściwością
materii, ponieważ musi być odnoszona do właściwości i
warunków pracy skojarzenia trącego:
W praktyce technologicznej wyróżnia się:
• geometrii styku,
• Oleje podstawowe – oleje bezpośrednio • nacisków jednostkowych,
otrzymywane z ropy naftowej lub surowców • prędkości przemieszczania współpracujących
bitumicznych, w rezultacie przeróbki ropy naftowej. powierzchni,
• Oleje bazowe – oleje otrzymywane poprzez • temperatury,
zmieszanie kilku różnych olejów podstawowych. • właściwości materiału, z którego są wykonane
• Oleje smarne – oleje otrzymywane z olejów współpracujące powierzchnie skojarzenia trącego,
bazowych w rezultacie zmieszania olejów bazowych • ciśnienia,
z dodatkami uszlachetniającymi, procesie zwanym • składu chemicznego atmosfery w otoczeniu
blendowaniem (blendingiem). Oleje smarne są skojarzenia trącego.
końcowym wyrobem rafinerii lub zakładów zwanych
blendowniami. Są to oleje gotowe do stosowania.
Współcześnie, jako oleje smarne, są stosowane: oleje Lepkość olejów zależna jest od temperatury i ciśnienia
mineralne, oleje syntetyczne oraz emulsje olejowe.
• wraz ze wzrostem temperatury lepkość oleju maleje,
• Oleje mineralne – ciecze, w warunkach stosowania, • wraz ze wzrostem ciśnienia lepkość oleju rośnie.
otrzymywane w wyniku komponowania olejów
podstawowych lub tzw. olejów bazowych,
pochodzących z zachowawczej lub przetwórczej
Wyróżnia się następujące, podstawowe rodzaje dodatków
przeróbki ropy naftowej lub surowców bitumicznych
uszlachetniających:
oraz dodatków uszlachetniających. Oleje mineralne
stanowią większość współcześnie stosowanych • inhibitory utlenienia,
olejów smarnych. W niektórych zastosowaniach ich • modyfikatory właściwości reologicznych,
właściwości eksploatacyjne są niewystarczające, • detergenty i dyspergatory,
wówczas są stosowane oleje syntetyczne. • smarnościowe,
• Oleje syntetyczne – ciecze, w warunkach • przeciwzużyciowe,
stosowania, otrzymywane na drodze syntezy • przeciwzatarciowe,
chemicznej lub na drodze głębokiej przeróbki • modyfikatory tarcia,
przetwórczej surowców mineralnych. • inhibitory korozji i rdzewienia,
• pasywatory,
Współcześnie jako oleje syntetyczne znalazły • przeciwpienne,
zastosowanie: • barwniki,
• zapachowe,
• syntetyczne oleje węglowodorowe,
Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”
 Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”

• wielofunkcyjne. • faza zdyspergowana, stała, zagęszczacz – 10 … 25%;

(mydła metali, polimery, stałe węglowodory, a także
substancje nieorganiczne np.: bentonity, żel krzemionkowy
Dodatki smarnościowe jest to grupa związków itp.)
chemicznych, działających w warunkach tarcia • dodatki poprawiające właściwości eksploatacyjne,
granicznego. Wyróżnia się dodatki: modyfikatory struktury, wypełniacze – 1 … 15%; mogą
• przeciwzużyciowe (AW), być one zawarte zarówno w fazie ciekłej jak i w fazie stałej.
• przeciwzatarciowe (EP),
• modyfikatory tarcia.
Poprawę właściwości smarnych można również uzyskać w Smar spełnia dużą rolę w przenoszeniu obciążenia
wyniku mieszania olejów mineralnych z estrami zmniejszając tarcie i zużycie.
organicznymi, tłuszczami zwierzęcymi lub roślinnymi.
Smar może spełniać inne zadania, np.:
Otrzymywane w ten sposób oleje są nazywane olejami
kompaudowanymi. • chłodzenie,
• uszczelnianie.
Dodatki przeciwzużyciowe (dodatki AW – anti wear)
przeciwdziałają nadmiernemu zużywaniu Z tego powodu smary należy traktować jak każde inne
współpracujących powierzchni skojarzenia trącego, a także tworzywo konstrukcyjne.
zmniejszają współczynnik tarcia.
Jako środek smarny jest stosowane wiele substancji o
Mechanizm ich działania polega na tworzeniu na różnych właściwościach. Podstawową cechą
powierzchni metalu trwałej warstewki polarnych charakteryzującą substancje smarne jest smarność.
cząsteczek dodatku. Przylega on do powierzchni metalu,
Innymi parametrami charakteryzującymi własności smarów
nie tworząc z nim trwałych związków chemicznych.
plastycznych są m.in.:
Cząsteczki dodatku tworzą z powierzchnią metalu związki
chemiczne lub są związane z podłożem • penetracja,
międzycząsteczkowymi siłami van der Waalsa. • temperatura kroplenia,
• wydzielanie oleju ze smaru.
Dodatki przeciwzatarciowe (dodatki EP – extreme
pressure) – przeznaczone do stosowania w tych
przypadkach, gdy w skojarzeniu trącym występują bardzo
duże naciski miedzy współpracującymi powierzchniami.

Rodzaj dodatku EP jest zależny od metali, jakie olej ma

smarować.

Związki te na powierzchni metalu tworzą trwale

przylegającą warstewkę, wchodząc w reakcję z warstewką
tlenków żelaza przylegających do powierzchni metalu, w
przypadku wystąpienia dużych nacisków i w wysokiej
temperaturze towarzyszącej procesom tarcia metal–metal.
W przypadku zniszczenia przylegającej warstewki dodatku,
następuje jej szybkie odtworzenie.

Środki smarne – smary plastyczne

Smary plastyczne są to roztwory koloidalne dyspersje

stałych zagęszczaczy w fazie ciekłej. W skład smarów jako
reguła, wchodzą trzy podstawowe składniki:

• faza ciekła (osnowa) – 70 … 90%; (olej mineralny,

syntetyczny, roślinny lub ich mieszaniny),

Materiały do wykładu „ Podstawy tribologii”