20.12.

2022

Nauka o materiałach
z elementami chemii

WYKŁAD 4

dr hab. inż. Aneta BARTKOWSKA

WŁAŚCIWOŚCI MATERIAŁÓW

Właściwości mechaniczne – są to zdolności materiału do

przenoszenia naprężeń m.in. :
 umowna granica sprężystości R0,05
 wytrzymałość na rozciąganie Rm
 twardość H

2 / 34

1
 20.12.2022

WŁAŚCIWOŚCI MATERIAŁÓW

Właściwości plastyczne – są definiowane jako podatność

materiału do odkształceń m.in.:
 wyraźna granica plastyczności Re
 umowna granica plastyczności R0,2
 wydłużenie A
 przewężenie Z

3 / 34

W zależności od obciążenia wyróżnia się:

 wytrzymałość statyczna – odporność na obciążenia statyczne,
 wytrzymałość udarowa – odporność na uderzenia,
 wytrzymałość zmęczeniowa – odporność na cykliczne zmiany
obciążeń,
 wytrzymałość na pełzanie – odporność na długotrwałe
działanie stałego obciążenia w podwyższonej temperaturze.

Wskaźnikiem powszechnie stosowanym do oceny właściwości

mechanicznych materiału jest stosunek granicy plastyczności do
wytrzymałość na rozciąganie Re/Rm Im większą wartość osiąga
ten wskaźnik, tym właściwości mechaniczne materiału są wyższe.

4 / 34

2
 20.12.2022

Wyróżniamy rodzaje badań mechanicznych:

 statyczna próba wytrzymałościowa na rozciąganie, ściskanie,

zginanie, skręcanie oraz pomiar twardości,
 badanie dynamiczne z określeniem udarności w jej
składowych tj. pracy zarodkowania i rozwoju pękania,
 badanie przy zmiennym obciążeniu z określeniem
wytrzymałości zmęczeniowej,
 badanie zmęczenia cieplnego i cieplno – mechanicznego,
 badanie wytrzymałości na pełzanie,
 badanie oporów rozwoju pęknięcia z określeniem parametru
odporności na pękanie,
 badanie w złożonym stanie naprężeń oraz badania naturalne
części, zespołów, konstrukcji itp.

5 / 34

Plastyczność – należy do najważniejszych właściwości

charakteryzujących materiały konstrukcyjne. Dzięki plastyczności
możliwe jest bezwiórowe kształtowanie materiału (blachy, rury,
kształtowniki, części maszyn, itp.)

Statyczna próba rozciągania – rozciąganie materiału

przeprowadza się w maszynach wytrzymałościowych, rejestrując
zależność obciążenie – wydłużenie.

gdzie:
Rm – wytrzymałość na rozciąganie
Fm – siła maksymalna
S0 – powierzchnia przekroju poprzecznego próbki

6 / 34

3
 20.12.2022

Umowna granica sprężystości R0,05

gdzie:
F0,05 – siła powodująca stałe wydłużenie 0,05% długości pomiaru L
S0 – początkowa powierzchnia przekroju poprzecznego próbki

Umowna granica plastyczności R0,2

gdzie:
F0,2 – siła powodująca stałe wydłużenie
o 0,2 % długości pomiaru L

7 / 34

Prawo Hooke’a – wzrost wydłużenia jest proporcjonalny do

obciążenia (wykres prostoliniowy)
|OA| - odkształcenie sprężyste
|AB| - równomierne odkształcenie sprężyste
|BC| - odkształcenie skoncentrowane i tworzenie się tzw. szyjki

8 / 34

4
 20.12.2022

Moduł Younga E – współczynnik sprężystości wzdłużnej

Moduł Younga (E)
Materiał
[GPa]
gdzie: stopy berylu 245
E – moduł Younga stale 210
stopy tytanu 110
σ – naprężenie stopy aluminium 70
ε – odkształcenie stopy magnezu 45
drewno 12

Im mniejsze jest odkształcenie sprężyste materiału pod wpływem

obciążenia, tym wyższa jest jego sprężystość
Moduł sprężystości E, charakteryzuje aktywność materiału, tj.
opór przeciw wydłużeniu lub ściskaniu sprężystemu.

Moduł Younga zależy od:

 struktury krystalicznej materiału,
 typu wiązań miedzy atomami,
 temperatury metalu – w miarę obniżania temperatury metal
kurczy się, a moduł E wzrasta.
9 / 34

Rozróżnia się dwie charakterystyczne plastyczności:

 wydłużenie:

 przewężenie:

gdzie:
l0 – początkowa długość pomiarowa
l1 – długość po zerwaniu
S0 – początkowy przekrój poprzeczny próbki
S1 – przekrój próbki po zerwaniu

Materiał ma dobre właściwości plastyczne wtedy, gdy A ≥ 15%,

oraz gdy Z ≤ 45%.
10 / 34

5
 20.12.2022

Wyraźna granica plastyczności –

występuje dla niektórych stali
niskowęglowych.
Fizyczna granica plastyczności Re
– najmniejsze naprężenie, przy
którym próbka odkształca się bez
wyraźnego wzrostu obciążenia
(płynnie).
Większość materiałów ma górną
ReH i dolną ReL granicę
plastyczności.
W przypadku braku cech wyraźnej granicy plastyczności,
wyznacza się naprężenie graniczne przy wzroście
nieproporcjonalnym Rp – umowna granica plastyczności, które
definiuje się jako powodujące w próbie umowne wydłużenie
trwałe x (x = 0,2%).
11 / 34

Próba zginania - schemat zginania pręta i sił poprzecznych

(tnących), oraz momentu zginającego. Moment gnący:

Naprężenie zginania w środku próbki:

gdzie Wg wskaźnik przekroju na zginanie.

Gdy znamy wartość strzałki ugięcia przy określonym
obciążeniu, to
gdzie:
J – osiowy moment bezwładności dla przekroju kołowego:
F – obciążenie
f – strzałka ugięcia
l – odstęp miedzy podporami 12 / 34

6
 20.12.2022

Maszyna zmęczeniowa Wytrzymałością zmęczeniową Z nazywamy

Maszyna do badania
do badań maksymalne naprężenie dla danego cyklu
wytrzymałości na
wytrzymałościowych naprężeń, przy którym element nie dozna
rozciąganie
zniszczenia po osiągnięciu umownej granicznej
liczby cykli naprężeń (dla stali N = 10*106)

13 / 34

Badanie udarności – najczęściej stosowaną metodą pomiaru udarności jest

próba Charpy’ego, która polega na dynamicznym zginaniu próbki z karbem

gdzie:
P – masa młota
H – wysokość młota przed
złamaniem próbki
h – wysokość młota
po złamaniu próbki
g – przyspieszenie ziemskie
l – długość młota
wartości stałe: P, H, l, g, α

14 / 34

7
 20.12.2022

Udarność – stosunek pracy łamania K, do powierzchni

początkowej przekroju poprzecznego próbki w miejscu karbu S0,
udarność oznaczamy symbolem KC. Udarność zależy od
struktury materiału i od temperatury (stopy o strukturze
krystalicznej HZ są kruche).

Miarą udarności badanego materiału jest energia potrzebna do

złamania próbki wyrażona w dżulach i oznaczona symbolem K.

15 / 34

Pełzanie – zwiększające się z upływem czasu odkształcenie

plastyczne pod wpływem stałego obciążenia, temperatury, od
których pełzanie staje się istotne wynoszą od 0,3 do 0,5
temperatury topnienia materiału.

Pełzaniu podlegają:
• Polimery ze względu na niskie temperatury topnienia, pełzają
w temperaturze otoczenia.
• Konstrukcje eksploatowane w wysokich temperaturach m.in.:
turbiny, aparatura przemysłu chemicznego, aparatura
przemysłu petrochemicznego czy reaktory jądrowe.

16 / 34

8
 20.12.2022

Procesy wpływające na szybkie pełzanie i zmiany wymiarów:

• dyfuzyjna migracja atomów,
• przemieszczanie dyslokacji,
• poślizg po granicach ziaren,
• wzrost cząstek fazy umacniającej (koagulacja).
Szybkość pełzania wyraża się wzorem:

17 / 34

Twardość – jest to opór materiału przeciw wciskaniu obiektu

zwanego wgłębnikiem.

Metody statyczne badania twardości polegają na wgniataniu

wgłębnika (penetratora) w badany materiał z siłą zapewniającą
uzyskanie trwałego odcisku.

Najczęściej stosowane metody pomiaru twardości to:

 metoda Brinella,
 metoda Rockwella,
warstwa borków
 metoda Vickersa.

Badanie mikrotwardości HV przy obciążeniu od 0,01 N do

0,2 N dla:
• warstw dyfuzyjnych,
• powłok galwanicznych,
• przedmiotów o małej grubości. podłoże
18 / 34

9
 20.12.2022

Metoda Brinella (HB) – jest to stosunek siły obciążającej F[N],

do powierzchni odciśniętej czaszy kulistej:

Wgłębnik to kulka stalowa o średnicy 1; 2,5; 5; 10 mm

Wartość obciążenia P dobiera z zależności:

gdzie
• n = 30 dla twardości > 100 HB (stale, żeliwa)
• n = 10 dla twardości < 100 HB (stopy Cu, Al)

Średnica kulki i obciążenie powinny być tak dobrane, aby

gdzie:
D – średnica kulki
d – średnica odcisku 19 / 34

Czas trwania pełnego obciążenia P powinien wynosić:

• 10 – 15 s – dla stali i żeliwa,
• 30 – 60 s – dla innych metali zależnie od twardości.

Jeżeli twardość przekracza 350 HB, należy zmienić metodę

pomiaru lub zastosować kulkę z węglików spiekanych.
20 / 34

10
 20.12.2022

Schemat twardościomierza Brinella

1. stół twardościomierza,
2. manometr
3. dźwignia pompy
4. zawór
5. obciążniki
6. oprawka z kulką
7. kółko do przesuwania stołu
21 / 34

Metoda Rockwella (HRA, HRB, HRC) – pomiar twardości polega na

wciskaniu:
• stożka diamentowego z kącie wierzchołkowym 120o przy
dwustopniowym obciążeniu 0,1 + 1,4 kN (150 kg),
• kulki stalowej o średnicy 1/16” i obciążenia 0,1 + 0,9 kN (100 kg).

22 / 34

11
 20.12.2022

Pomiary odczytuje się:

• dla stożka – na skali czarnej (C), oznaczając HRC,
• dla stożka – przy obciążeniu 0,6 kN (60 kg), oznaczając HRA,
• dla kulki – na skali czerwonej (B), oznaczając HRB.

Metoda ta znalazła zastosowanie do pomiaru materiałów

twardych takich jak stopy żelaza po hartowaniu i odpuszczaniu.

23 / 34

Schemat twardościomierza Rockwella

1 - dźwignia rozpoczynająca test, 2 - nakrętka główna, 3 - śruba podnośna,

4 - stolik przedmiotowy (wymienny), 5 - urządzenie dociskowe,
6 - czujnik zegarowy, 7 - tłocznik wgłębnika, 8 - dźwignia główna,
9 - śruby mocujące urządzenie dociskowe, 10 - wgłębnik (stożek lub kulka),
11 - nakładka korpusu z łożyskiem dźwigni,
12 - śruba do poziomowania dźwigni głównej, 13 - szalka, 14 - obciążnik,
15 - cięgno, 16 - śruba regulacyjna tłumika, 17 - tłumik olejowy,
18 - pokrętło do zdejmowania obciążenia głównego,
19 - wskazówka obciążenia wstępnego, 20 - wskazówka twardości
24 / 34

12
 20.12.2022

Próbkę umieszczamy się na stoliku przedmiotowym (4) podnoszonym za pomocą nakrętki

głównej (2) i śruby podnośnej (3). Po podniesieniu stolika do pewnej wysokości, wgłębnik
(10) pod działaniem siły F0 zagłębia się w badaną próbkę. Siłę obciążającą wstępną F0 określa
masa dźwigni głównej (8). Etap ten stanowi kalibrację obciążenia wstępnego.

Następnie wciskamy przycisk startowy (1) i następuje zwolnienie obciążenia głównego (14)
zawieszonego na szalce (13).
Obciążenie główne i obciążenie wstępne stanowią obciążenie całkowite F, które działa
poprzez dźwignię główną (8) na wgłębnik (10).
Ruch dźwigni głównej stanowi napęd dla czujnika zegarowego (6), na którym odczytujemy
wielkość obciążenia wstępnego (mała wskazówka) i wyniki pomiarów twardości
odpowiednio dla wybranego rodzaju skali.
25 / 34

Metoda Vickersa (HV) – twardość w tej skali stanowi stosunek

siły obciążającej F, która wynosi od 2 do 1000 N (0,2 – 100 kg)
do pola powierzchni bocznej odcisku S.
Wgłębnik to piramidka (ostrosłup) diamentowa o podstawie
kwadratu i kącie wierzchołkowym miedzy przeciwległymi
ścianami 136o.

gdzie:
F – siłą w niutonach [N]
d – [mm]

Badanie twardości wszystkich metali

i stopów, cienkich warstw dyfuzyjnych,
galwanicznych i przedmiotów o małej
grubości przy obciążeniu od 0,01 N do 2 N.
26 / 34

13
 20.12.2022

Zwiększenie wytrzymałości zmęczeniowej materiału przez:

 eliminację lub ograniczenie miejsc zarodkowania pęknięć
zmęczeniowych,
 wprowadzenie naprężeń ściskających w warstwę powierzchni
materiału lub jej umocnienie, wykonuje się to zwykle przez
nawęglanie, azotowanie lub hartowanie,

27 / 34

Schemat twardościomierza Vickersa

l - stolik, 2 - badana próbka, 3 - penetrator diamentowy Vickersa,

4 - tłocznik do prób ściskania, 5 - przegub obrotowy, 6 - oświetlacz pionowy,
7 - obiektyw, 8 - tuleja zaciskowa, 9 - gałka obrotowa, 10 - urządzenie pomiarowe,
11 - matówka, 12 - śruba mikrometryczna, 13 - przyciski guzikowe, 14 - dźwignia
ręczna, 15 - wyłącznik prądu, 16 - przycisk guzikowy, 17 - pokrętło

28 / 34

14
 20.12.2022

Wytrzymałość zmęczeniową nieżelaznych stopów – definiuje się

jako największą wartość amplitudy naprężeń niepowodującej
zniszczenia materiału podczas dużej licznie cykli (zwykle N = 108).

a – stal
b – metale nieżelazne

29 / 34

Badanie odporności na zużycie przez tarcie

Iz = Δ m / (F · τ )
Iz - wskaźnik intensywności zużycia
Δm - ubytek masy próbki [mg]
F - powierzchnia tarcia [cm2]
τ - czas tarcia [h]

I – zużycie wstępne (docieranie)

II – zużycie normalne (ustalone)
III – zużycie przyspieszone

30 / 34

15
 20.12.2022

31 / 34

KONTROLA JAKOŚCI PO PROCESIE OBRÓBKI

Po każdym procesie obróbki należy wykonać szereg badań i obserwacji w celu oceny
jakości wykonanych zabiegów.
Kontrola jakości obejmuje:
1) kontrola wizualna,
2) badanie twardości,
3) badanie metalograficzne, ocena struktury na zgładzie,
4) badanie grubości ewentualnej wytworzonej warstwy powierzchniowej,
5) mikroanaliza rentgenowska,
6) badania skaningowym mikroskopem elektronowym,
7) wykonanie dyfrakcji rentgenowskiej celem analizy fazowej,
8) badania odporności na zużycie przez tarcie
9) badanie odporności na korozję.

32 / 34

16
 20.12.2022

Przykładowe pytania kontrolne:

1. Właściwości mechaniczne
2. Właściwości plastyczne

33 / 34

Dziękuję za uwagę

34 / 34

17