Kagawar

anngEdukasyon
Republi
kangPi
l
ipi
nas

Ar
ali
ngPanl
ipunan
Grado7
MgaSaksing
Kas
aysayangPil
ipi
no
ModyulsaPagkat
uto
UnaatIkal
awngMarkahan

Mar
iaSer
enaI
.Di
okno,PhD

Mar
iaBernadetteL.Abr er
a,PhD
MariaLuisaT.Camagay,PhD
JelyA.Galang
RuelV.Pagunsan
RhodalynC.Wani -
Obi as

201
2
!

Markahan 1 Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Modyul 1 Pagpapakilala sa Primaryang Sanggunian
Gawain 1. Kahulugan ng primarya at sekundaryang sanggunian
2. Limitasyon ng mga sanggunian
3. Kaugnayan at kahalagahan ng primaryang sanggunian
Oras Lima (5)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Paano natin nalalaman ang mga nangyari at nangyayari? Sa sarili nating
buhay, umaasa tayo sa iba-ibang pinagmumulan ng impormasyon katulad ng
personal na liham, email o text sa cell phone, litrato, at kwento ng kaklase o
kaibigan. Tungkol naman sa nagaganap o naganap sa bansa, umaasa tayo sa
dyaryo, telebisyon at radyo para sa balita, o kaya sa kwento ng ating mga
magulang at guro. Lahat ng mga ito ay sanggunian ng impormasyon na ating
ginagamit upang maunawaan ang isang isyu o pangyayari, magdesisyon tungkol
sa isang bagay, at lumahok sa iba’t ibang gawain sa bahay, paaralan, at lipunan.
Tatalakayin nitong modyul ang mga uri, anyo, limitasyon at kahalagahan ng mga
sanggunian sa araw-araw na buhay at sa kasaysayan.

Anuman ang natitira mula sa nakaraan, katulad ng sulat o larawan, ay

itinuturing na primaryang sanggunian, maging sa personal na buhay o sa buhay
ng bansa. Bilang bakas ng nakaraan, ang primaryang sanggunian ay katibayan
na may nangyari. Kung wala ang sangguniang ito, hindi natin matitiyak na may
naganap, saan at kailan ito naganap, kung ano ang nangyari at kung sino ang
naroroon.

Dahil ang primaryang sanggunian ay gawa ng aktuwal na saksi ng

pangyayari, nagbibigay ito ng buhay at kulay sa kasaysayan. Halimbawa, sa
liham, talaan sa araw-araw (diary), larawan, awit o dyaryo, nararanasan,
nararamdaman o nakikita ang damdamin at kaisipan ng mga gumanap at ang
kapaligiran ng kanilang panahon. Kung gayon, ang pag-aaral ng kasaysayan
gamit ang primaryang sanggunian ay nagdudulot ng sariwa, bago o naiibang
pagkakaunawa sa nakaraan na hindi kadalasang nakukuha sa teksbuk at ibang
libro.

Sa taong ito, pag-aaralan mo ang iba’t ibang primaryang sanggunian

upang lalong maunawaan ang kasaysayan ng Pilipinas.

! 1
!

Gawain 1. Kahulugan ng Primarya at Sekundaryang

Sanggunian
1. Paano mo nalalaman ang nangyari o nangyayari sa buhay? Isipin
ang lahat ng paraan at ibahagi ito sa klase. Halimbawa, paano mo nalaman na
may ikinasal na kamag-anak, o nanalo si Manny Pacquiao sa laban sa Las
Vegas, o itinatag ang Katipunan? Isulat ang sagot sa patlang.

2. Tingnan ang lahat ng mga sagot. Maaari bang ikategorya ang mga
ito ayon sa kung ang pangyayari ay direktang nasaksihan o nabalitaan sa iba?
Gamitin ang organizer sa ibaba.

Nasaksihan

Nalaman sa
iba

3. Ang nakasaksing pinagmulan ng impormasyon ay tinatawag na

primaryang sanggunian, samantalang ang pinagmulan ng impormasyong galing sa
iba ay sekundaryang sanggunian.

! 2
!

Uri ng Sanggunian

Primarya Sekundarya
Salaysay ng taong nakasaksi ng Salaysay ng isang di nakasaksi ng
pangyayari pangyayari ngunit nalaman ito mula sa
isang saksi o sa sekundaryang
sanggunian

4. Alin sa mga sanggunian sa ibaba ang primarya at sekundarya?

Lagyan ng tsek ang nararapat na kolom.

Sanggunian Prim arya Sekundarya

Bandila

History of the Filipino People, aklat ni Teodoro

Agoncillo, historyador
Pahayagan

Litrato

Artikulo ni Ambeth Ocampo, historyador, tungkol

kay Rizal

5. Makikita sa mga halimbawa sa itaas na iba-iba ang anyo ng mga

primaryang sanggunian, kung ito ay pasulat, pasalita, nakalarawan at iba pa.
Tingnan ang mga anyo at halimbawa sa ibaba at magdagdag ng iyong
halimbawa.

Anyo ng Halim bawa Iba pang Halim bawa

Sanggunian
Nakasulat dyaryo

Pasalita teyp ng talumpati

Biswal litrato

Awdyo-biswal pelikula

Digital email

Kumbinasyon ng mga talaang may

ito larawan

! 3
!

6. Para sa historyador, pinakamahalaga ang impormasyong galing sa

isang saksi dahil direkta nitong nakita o naranasan ang pangyayari.

Primaryang Sanggunian Sekundaryang Sanggunian

• Katibayan ito na may naganap • Kwento ito base sa sinulat o sinabi

dahil nandoon o naranasan mismo ng iba at hindi ng nakasaksi
ng saksi (may-akda) ang nangyari. mismo.

Gawain 2. Limitasyon ng mga Sanggunian

1. Bagamat ang isang sanggunian ay pinagmulan ng impormasyon, ito
ay may limitasyon. Isipin, halimbawa, na manunuod ang klase ng isang konsyerto,
laro ng basketbol, o pista ng bayan—kung gayon, lahat ng estudyante ay
primaryang sanggunian. Talakayin sa iyong pangkat ang sumusunod na tanong.

a. Pare-pareho kaya ang isasalaysay ng lahat tungkol sa pangyayari?

b. Ano ang mga salik na makaaapekto sa pagbuo ng salaysay ng

bawat isa? Ilista ang mga salik na ito.

a. kung saan ako nakapwesto (sa bandang harapan, malayo, sa

likod ng malaking sound system, poste o matangkad na tao).
b.

c.

d.

2. Iulat ang sagot sa klase. Base sa mga sagot, ano ang nakikita
mong limitasyon ng primaryang sanggunian?

Mga Lim itasyon ng Prim aryang Sanggunian

a. Hindi gaanong naalala ng saksi ang mga detalye ng pangyayari
b.

c.

d.

! 4
!

3. Ngayon isipin naman na hindi ka nakapanuod ng konsyerto, laro o

pista at nakibalita ka lamang sa isang nakapanuod—samakatuwid, ikaw ay
sekundaryang sanggunian. Ipalagay na isa lang sa klase ang nakapanuod ng
naganap. Isusulat niya ang kanyang salaysay at malalaman mo ang nangyari sa
isa sa dalawang paraan:

• Mula sa kwento ng kaklaseng nakapanuod (primaryang sanggunian)

• Mula sa salaysay ng kaklaseng nakuwentuhan (sekundaryang
sanggunian)

4. Sumama sa grupong iaatas ng iyong guro.

a. Pangkat A—grupong mananatili sa silid: Pakinggan ang

kwento ng nakapanuod ng pangyayari.
b. Pangkat B—grupong lalabas ng silid habang nakikinig ang
pangkat A sa kwento ng saksi.

5. Pagkatapos marinig ng Pangkat A ang salaysay ng saksi, bumalik

ang Pangkat B sa klase. Pakinggan ng lahat ang salaysay mula sa Pangkat A.

6. Ngayon pakinggan naman ang salaysay ng saksi at ikumpara mo

ito sa salaysay ng Pangkat A. Pareho ba ang kwento ng saksi at ng Pangkat A?
Bakit pareho (o magkaiba)?

7. Kung gayon, ano ang mga limitasyon ng sekundaryang sanggunian?

Ilista ang mga ito sa ibaba.

Mga Lim itasyon ng Sekundaryang Sanggunian

a. Lahat ng mga limitasyon ng mga primaryang sanggunian +
b. Maaaring binago ng may-akda ng sekundaryang sanggunian ang detalye ng
pangyayari
c.

d.

! 5
!

8. Bukod sa nabanggit na limitasyon ng primarya at sekundaryang

sanggunian, mayroon ding mga limitasyon na may kinalaman sa pangangalaga
at pagpapanatili ng mga sanggunian. Tingnan ang mga limitasyon sa ibaba at
magbigay ng halimbawa ng sanggunian sa bawat limitasyon.

Hindi tumatagal, madaling masira o mapunit:

Nabubura:

Kadalasang itinatapon:

Nawawala:

Nasunog, nabasa:

Kumukupas ang kulay:

Kinain ng insekto:

Nasa ibang bansa o malayong lugar:

9. Paano makaaapekto ang mga limitasyong ito sa pag-aaral ng

nakaraan? Magbigay ng isang epekto.

Dahil dito, mahalagang pangalagaan ang primaryang sanggunian.

! 6
!

Gawain 3. Kaugnayan at Kahalagahan ng Primaryang

Sanggunian
1. Isipin ang sumusunod na scenario.1

Nais malaman ng historyador sa darating na siglo ang buhay ng

kabataang Pilipino ngayon: kung anu-ano ang hilig at lifestyle (uri
ng pananamit, paboritong pagkain, libangan), ang karanasan sa
pamilya, paaralan, mga kaibigan, pagtingin sa relasyon o ugnayang
panlipunan, mga paniniwala at pangarap sa buhay, mga personal
na problema, at ang pagtingin sa pag-aaral, trabaho, at ibang
aspeto ng buhay.

2. Bagamat babasahin ng historyador ang mga nasulat na ng ibang

mga historyador tungkol sa kabataang Pilipino, ang pag-aaral ng kasaysayan ay
base sa mga primaryang sanggunian.

Anu-ano ang mga sinusulat o nililikha ninyo, o ibang rekord tungkol

sa inyo, na maaaring gamitin ng historyador ng siglo-22 bilang
primaryang sanggunin tungkol sa kabataang Pilipino ngayon?

3. Maglista ng primaryang rekord o sanggunian tungkol sa kabataan.

a. Text message
b.
c.
d.
e.

4. Sumali sa isang pangkat upang gawin ang sumusunod.

a. Basahin ang mga sagot ng iyong kagrupo at pumili ng

sangguniang nagbibigay ng pinakamahalaga o pinakamaraming
impormasyon sa historyador tungkol sa buhay ng kabataan.

1
Halaw ito sa “Seeing Myself in the Future’s Past” ni Ruth W. Sandwell, “Using Primary
Documents in Social Studies and History,” p. 299 <http://www.learnalberta.ca/
content/sspp/html/pdf/using_primary_documents_in_social_studies_and_history.pdf>
Accessed November 2011.

! 7
!

b. Sagutin ang tsart sa ibaba.

Sanggunian Ano ang Ano ang mahihinuha Ano ang

matututunan ng ng historyador limitasyon ng
historyador tungkol tungkol sa buhay ng sanggunian?
sa akin? mga kabataan?

c. Alalahanin ang kaibahan ng pagkuha at paghinuha ng impormasyon.

Pagkuha ng impormasyon Paghinuha ng impormasyon

• Kapag direkta itong isinasaad ng • Kapag hindi ito direktang isinasaad,
sanggunian kung kaya kailangang bumuo ng
konklusyon hango sa impormasyon

Halimbawa, isinulat mo sa iyong diary na buwan-buwan kang nanunuod

ng sine, samantalang wala kang halos binanggit na ibang libangan. Mahihinuha
ng mambabasa na libangan mo ang panonood ng sine kahit hindi mo ito
direktang sinabi.

d. Pagbalik-aralan ang mga limitasyon ng primaryang sanggunian na

tinalakay sa Gawain 2 upang masagot ang huling kolum ng tsart.

! 8
!

5. Matapos buuin ng pangkat ang tsart, ibahagi ito at talakayin ang

kahalagahan ng mga primaryang sanggunian sa sariling buhay.

6. Kung iba-iba ang mga primaryang sangguniang pinagmulan ng

impormasyon tungkol sa buhay ng tao, ganoon din ang mga primaryang
sanggunian ng kasaysayan. Isulat sa graphic organizer ang primaryang
sanggunian na mapagkukunan ng impormasyon tungkol sa Pilipinas.

• Estadistika, datos tungkol sa ekonomiya

• Bilang ng populasyon

• Patakaran at tuntunin ng pamahalaan

• Lokasyon ng mga lugar

• Ang nagaganap araw-araw

• Pamumuhay ng tao at ugnayan sa lipunan

7. Bilang takdang-aralin, sumulat ng isang pahinang salaysay tungkol

sa sarili. Gumamit ng tatlong primaryang sanggunian at tukuyin ang mga ito.

Pagtukoy ng Sanggunian

Pangalan ng may-akda, pamagat, detalye ng publikasyon kung

nilimbag ang sanggunian (saan nilimbag, sino ang naglimbag at
kailan)

8. Tingnan ang rubric ng pagmamarka bilang gabay sa pagsulat ng

iyong salaysay.

! 9
!

Rubric para sa salaysay ng aking buhay (Takdang-aralin sa Gawain 3)

MAHUSAY SAPAT KAUNTI KULANG

Lahat ng sanggunian ay primarya; Lahat ng sanggunian ay Gumamit ng isa o dalawa Gumamit ng sekundarya sa halip

NG
sari-sari at nagkakaugnay ang primarya; sapat ang lamang na primaryang na primaryang sanggunian. Kaunti
mga ito. Mahalaga at marami ang impormasyong kinuha. sanggunian. Kaunti ang ang datos na nakuha o hindi ito
impormasyong kinuha, kung kaya impormasyong kinuha. mahalaga, kung kaya maraming

SANGGUNIAN
PAGGAMIT
malaman ang salaysay. puwang ang salaysay.
Mayaman ang salaysay; marami Sapat ang nilalaman ng Kakaunti lamang ang detalye at Halos walang laman ang salaysay.
ang detalye at halimbawa. salaysay, bagamat mayroon impormasyong inilahad sa
Naituhog nang maayos ang pang karagdagang impormasyon salaysay. Paulit-ulit ang mga
maraming impormasyon tungkol sa na maaaring magpayaman dito. halimbawa.

NILALAMAN
sarili. Mahalaga ang impormasyon
tungkol sa sarili.
Lohikal ang takbo ng salaysay; Maayos ang pag-organisa ng May ilang talata na hindi Magulo ang pagkakaayos ng

NG
mahusay ang pag-organisa ng impormasyon, ngunit may ilang magkakaugnay. Patalon-talon datos; hindi sunud-sunod ang
datos. Konektado ang mga talata talata na maaari pang ayusin ang mga ideya. mga ideya at walang koneksyon

DATOS
at maayos ang pagkabuo ng mga upang maging mas ang mga talata.

PAG-AYOS
pangungusap.
Mahusay ang pagsulat; makulay
ang paglalarawan at tama ang
paggamit ng mga salita. Sumunod
sa mga tuntunin ng epektibong
magkakaugnay ang impormasyon.
Sumunod sa mga tuntunin ng Maraming aspeto ng pagsulat Hindi nakabuo ng talata; mismo
epektibong pagsulat at tama ang ang kailangang iwasto at dahil ang mga pangungusap ay hindi
pagbuo ng mga pangungusap at dito, mahirap basahin ang buo o mali ang pagkakabuo.
talata; ngunit may ilang salaysay.

PAGSULAT
pagsulat; minor lang ang kapansin-pansing pagkakamali.
pagkakamali.
Kumpleto ang talaan ng mga Kumpleto ang talaan ng mga Hindi kumpleto ang talaan ng Hindi inilista ang mga ginamit na

NG
sanggunian at tama ang pagtukoy sanggunian, bagamat may ilang mga sanggunian at/o may sanggunian.
ng mga ito. pagkukulang sa pagtukoy ng pagkakamali sa pagtukoy ng
sanggunian. sanggunian.

TALAAN
SANGGUNIAN
! 10
!

Kaugnayan sa mga Susunod na Modyul

1. Sa taong ito, pag-aaralan ang kasaysayan ng Pilipinas sa
pamamagitan ng mga saksi, katulad ng mga naunang Pilipino, prayleng Espanyol,
opisyal na Espanyol at Amerikano, manunulat, mga lumaban para sa kalayaan
ng bayan at iba pa, mula sa iba-ibang panahon. Katulad ng tinalakay sa unang
gawain, iba-iba ang anyo ng primaryang sanggunian:

a. Nakasulat
b. Pasalita
c. Biswal
d. Awdyo-biswal
e. Kumbinasyon ng mga ito

2. Katulad ng mga limitasyon ng sanggunian tungkol sa sariling buhay,

ang mga primaryang sanggunian ng kasaysayan ay mayroon ding mga
limitasyon. Pagbalik-aralan ang mga limitasyong tinalakay sa mga naunang
gawain.

3. Bilang pagtatapos, alalahanin ang kahalagahan ng mga primaryang

sanggunian.

Katibayan ito na may naganap, saan at kailan, kung ano ang

nangyari, at kung sino ang naroon.

Nagdudulot ito ng sariwa, bago, o naiibang pagkakaunawa ng

nakaraan.

Nagbibigay ito ng buhay at kulay sa kasaysayan sa

pamamagitan ng kaisipan at damdamin ng mga saksi.

! 11
!

Markahan 1 Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Modyul 2 Ang Bangang Manunggul at mga Sinaunang Paniniwala
Gawain 1. Ano ang artefact?
2. Mga katangian ng bangang Manunggul
3. Simbolismo ng banga
4. Mga sinaunang paniniwala
Oras Lima (5)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Tinatalakay sa modyul na ito ang sinaunang paniniwala ng mga Pilipino
sa pamamagitan ng artefact at mga nakasulat na sanggunian. Ang artefact ay
bagay na nilikha ng tao para sa iba-ibang gamit. Sa kasaysayan, mahihinuha
mula sa artefact ang kalagayan, kapaligiran, kultura at pamamalakad ng isang
lipunan. Ang artefact ay primaryang sanggunian.

Upang maunawaan ang paniniwala ng mga sinaunang Pilipino, susuriin

ang bangang Manunggul, isang artefact ng panahong Neolitiko na natagpuan sa
kwebang Manunggul, Lipuun Point, Quezon, Palawan. Nagpapakita ito ng mga
katutubong paniniwala. Base sa mga isinulat ng mga Espanyol na nanirahan sa
Pilipinas noong ika-16 siglo, malalaman ang iba pang paniniwala at ang
kahalagahan nito sa buhay ng sinaunang Pilipino.

Layunin ng modyul na maunawaan mo ang kahulugan at kahalagahan ng

artefact sa kasaysayan, ang saysay ng bangang Manunggul, at ang sinaunang
paniniwala ng mga Pilipino

! 12
!

Gawain 1. Ano ang Artefact?

1. Tingnan ang sumusunod na larawan at isulat kung ano at para
saan ang bawat bagay.

Ano ito? Para saan ito?

! 13
!

Ano ito? Para saan ito?

2. Lahat ng mga bagay na ito ay artefact. Likha ito ng tao para sa

partikular na gamit. Magbigay ng mga halimbawa ng artefact na ginagamit sa
iba-ibang panahon para sa iba-ibang gawain.

Gam it sa Panahon ng iyong Panahon m o

lolo’t lola
Pang araw-araw na
buhay
Ritwal o relihiyon

Komunikasyon

Silid-aralan

! 14
!

3. Pansinin mula sa mga sagot na may mga artefact na hindi na ginagamit

ngayon at mayroon ding ginagamit pa hanggang sa kasalukuyan. Sinasalamin ng
artefact ang pagbabago at pananatili sa buhay ng tao at lipunan. Pagbalik-
aralan ang naunang modyul tungkol sa primaryang sanggunian. Bakit primaryang
sanggunian ang artefact?

Ang artefact ay primaryang sanggunian dahil ___________________________

4. Samakatuwid:

!
• Makikita sa artefact ang teknolohiya at kakayahan ng tao.
• May napapaloob na simbolo ang artefact na nagpapahiwatig
ng kahulugan.
• Sa pag-aaral ng artefact, mauunawaan ang kalagayan ng
lipunan.
• Mahihinuha mula sa artefact ang kaugalian, tradisyon, at
paniniwala ng lipunan.

! 15
!

Gawain 2. Mga Katangian ng Bangang Manunggul

Ang Bangang Manunggul

http://philippinemuseum.org

1. Isang artefact ang natagpuan sa kweba ng Manunggul, sa Lipuun

Point, munisipyo ng Quezon sa Palawan at tinatayang ginawa noong humigit-
kumulang 2,000 taong nakalipas. Ito ang tinatawag na bangang Manunggul at sa
kasalukuyan ay nasa pangangalaga ng Pambansang Museo ng Pilipinas.
Tingnan ang mapa sa susunod na pahina at ang mga larawan ng banga.
Pansining mabuti ang mga katangian ng banga.

! 16
!

Lokasyon ng kweba ng Manunggul, Lipuun Point, Quezon, Palawan

http://philmuseum.ueuo.com/nm_museum/nmbranch/tabon.html

http://docgelo.wordpress.com http://balanghay.multiply.com
! 17
!

2. Sa kanyang disenyo at pagkakagawa, itinuturing ang bangang

Manunggul na isa sa pinakamaganda at pinakamahusay na banga sa kanyang
panahon sa buong Timog Silangang Asya.

3. Ilarawan ang iyong mga napansin, gamit ang gabay sa ibaba.

Buo ba ang banga?

Ano ang hugis nito?

May mga butas ba sa

katawan ng banga?

Ano ang itsura ng

takip?

Ano ang disenyo sa

katawan ng banga?

Ilan ang nakasakay

sa bangka? Ano ang
ayos ng mga
nakasakay?
Ano ang masasabi
mo tungkol sa
kakayahan ng mga
sinaunang Pilipino?

4. Ibahagi mo sa klase ang iyong mga sagot.

5. Upang maunawaan ang sinasagisag ng bangang Manunggul at ang

gamit nito, basahin ang sipi sa susunod na pahina bilang takdang-aralin. Ito ay
mula sa ”Customs of the Tagalogs,” ang salaysay ni Fr. Juan de Plasencia,
isang paring Pransiskano na nanirahan sa Katagalugan mula noong 1578
hanggang sa kanyang kamatayan noong 1590 sa Liliw, Laguna. Sa salaysay na
ito, itinala ni Fr. Plasencia ang maraming mga sinaunang paniniwala at kaugalian
ng mga Pilipino.

! 18
!

! The manner of burying the dead was as follows: The deceased

was buried beside the house, and if he were a chief, he was
placed beneath a little house or porch which they constructed for
this purpose. Before interring him, they mourned him for four days,
and afterward laid him on a boat which served as a coffin or bier,
placing him beneath the porch ….

Fr. Juan de Plasencia, OSF, “Customs of the Tagalogs,”

Blair and Robertson (eds.), The Philippine Islands 7: 194.

Glosari

"
Bier … kabaong o ataul
Deceased … ang namatay
Inter … ilibing
Mourn … magluksa
Porch … balkon

Suriin ang sipi at sagutin ang sumusunod bilang takdang aralin.

a. Kailan isinulat ang

dokumento?
b. Sino ang sumulat?
M AY - AKDA

c. Paano niya kaya ito

nalaman?

d. Bakit kaya siya interesado

sa paraan ng paglilibing?

a. Saan inilibing ang bangkay?

N ILALAMAN

b. Kaagad bang inilibing ang

isang namatay na tao?
c. Saan inilagay ang bangkay
upang ilibing?

! 19
!

Gawain 3. Simbolismo ng Banga

1. Ibahagi ang iyong mga sagot sa takdang-aralin.

2. Ano sa sipi ni Plasencia ang nagpapahiwatig ng gamit ng banga?

Iugnay ito sa disenyo ng takip ng banga.

Mahihinuha sa sipi na ang bangang Manunggul ay ginamit bilang

3. Makukumpirma ang iyong hinuha sa sumusunod na impormasyon.

Natuklasan ang bangang Manunggul noong 1962 ng mga arkeyologo.

Nang binuksan nila ito, natagpuan nila ang mga buto ng isang tao sa loob
ng banga. Ang banga ay may taas na 66.5 sentimetro, o humigit kumulang
sa dalawang talampakan.

4. Bakit maliit ang sukat ng banga? Kasya kaya rito ang buong
katawan ng tao? Bagamat maaaring isang bata ang inilagay sa loob ng banga
dahil sa maliit na sukat nito, sa katunayan, ang nakalibing ay hindi bata. Ito ay
sa dahilang ang bangang Manunggul ay ginamit para sa pangalawang libing.

a. Dalawa ang proseso ng paglilibing sa sinaunang panahon.

Unang paglibing Paglibing sa kamamatay na tao

Pangalawang Paglibing sa mga buto ng tao pagkalipas ng
paglibing isang taon o higit pa

b. Sa kwebang Manunggul ay natagpuan din ang mas

malalaking banga para sa unang paglibing, na halos doble o higit pa ang
taas kaysa sa banga para sa pangalawang paglibing.

c. Bukod sa mga Pilipino, mayroon ding mga grupo ng tao sa

ibang bahagi ng daigdig na dati ring nagsasagawa ng una at
pangalawang paglibing.

! 20
!

5. Sumali sa isang grupo. Tingnan muli ang disenyo sa takip ng bangang

Manunggul.

a. Pansinin ang sumusunod:

• Ang kilos na ipinapakita sa disenyo

• Sino ang kumikilos
• Ang pagkaposisyon ng mga kumikilos
• Saan sila nakasakay
• Ang alon sa katawan ng banga

b. Lahat ng ito ay simbolo na may kahulugan. Ganito ang mga

artefact, hindi katulad ng mga nakasulat na dokumento gaya ng sipi na
binasa mo, na may direktang isinasaad. Ano ang kabuuang kahulugan ng
mga simbolo sa itaas?

Gawain 4. Mga Sinaunang Paniniwala

1. Bukod sa sinaunang paniniwala sa paglibing, pag-aaralan mo ang
ilan pang mga paniniwala. Tatayain mo rin ang pananatili o pagbabago ng mga
ito sa kasalukuyan.

2. Sumali sa grupong inatasan ng guro, basahin ang itinakdang sipi,

at sundin ang panuto.

3. Para sa Grupo 1 at 2, suriin ang sipi mula kay Miguel Loarca. Si

Loarca ay isa sa mga unang sundalong Espanyol na nanirahan sa Pilipinas.
Isinalaysay niya sa hari ng Espanya ang mga isla ng Pilipinas, ang populasyon,
mga produkto, ugali at gawi ng kanilang bagong sakop na teritoryo.

! 21
!

! Sipi #1. Paniniwala sa papel ng taong sumakabilang buhay

In some places, and especially in the mountain districts, when the

father, mother, or other relative dies, the people unite in making a
small wooden idol, and preserve it. Accordingly there is a house
which contains one hundred or two hundred of these idols. These
images also are called anitos; for they say that when people die,
they go to serve the Batala. Therefore they make sacrifices to
these anitos, offering them food, wine, and gold ornaments; and
request them to be intercessors for them before the Batala, whom
they regard as God.

Miguel de Loarca, “Relation of the Philippine Islands,” 1582,

sa Blair at Robertson 5: 173, 175

Glosari

"
Anito … ispiritu
Intercessor … tagapamagitan
Ornament … palamuti

a. Para sa Grupo 1, talakayin ang sumusunod na

tanong at isulat ang sagot sa manila paper. Ipaliwanag sa klase
ang mga sagot.

Sinaunang Panahon Sa Kasalukuyan

• Ayon kay Loarca, ano ang • Ano ang tingin ninyo sa

ugnayan ng mga ninuno kay papel ng mga ninuno?
Bathala? • Iginagalang pa ba ang
• Bakit iginalang ang mga mga sumakabilang
patay? buhay?
• Paano ipinakita ang • Bakit at paano?
paggalang?

b. Para sa Grupo 2, gumawa ng ilustrasyon para sa salaysay

ni Loarca na may 4-6 na story board frames. Basahin nang
malakas ang salaysay habang isa-isang ipinapakita ang ilustrasyon.

! 22
!

4. Para sa Grupo 3 at 4, suriin ang sipi mula kay Padre Plasencia.

! Sipi #2: Paniniwala sa iba’t ibang idolo

Among their many idols there was one called Badhala, who
they especially worshiped…. They also worshiped the sun, which,
on account of its beauty, is almost universally respected and
honored by heathens. They worshiped, too, the moon, especially
when it was new, at which time they held great rejoicings, adoring
it and bidding it welcome. Some of them also adored the stars….
They paid reverence to water-lizards called by them buaya, or
crocodiles, from fear of being harmed by them. They were even in
the habit of offering these animals a portion of what they carried
in their boats, by throwing it into the water, or placing it upon the
bank.

Padre Plasencia, sa Blair at Robertson 7: 186, 189.

Glosari

"
Heathen … tawag ng Kristiyano sa
taong hindi binyagan;
pagano
Reverence … paggalang

a. Para sa Grupo 3, talakayin ang sumusunod na tanong at

isulat ang sagot sa manila paper. Ipaliwanag sa klase ang mga sagot ng
grupo.

a. Ano ang animismo at

paano ito isinagawa ng
mga sinaunang Pilipino?
b. Ano ang silbi nito sa
pang-araw-araw na buhay
ng tao?
c. Ano ang mahihinuha mo
tungkol sa kaugalian ng
Pilipino noon?

! 23
!

d. Nananatili pa kaya ang

paniniwala sa animismo?
Bakit? Saan sa Pilipinas?

b. Para sa Grupo 4, gumawa ng ilustrasyon para sa salaysay

ni Plasencia na may 4-6 na story board frames. Basahin nang malakas
ang salaysay habang isa-isang ipinapakita ang ilustrasyon.

5. Bilang pangwakas, ipaliwanag ang papel at kahalagahan ng mga

paniniwala sa sinaunang buhay.

6. Para sa takdang-aralin, basahin ang sipi sa ibaba tungkol sa

paniniwala ng sinaunang Pilipino sa iba-ibang nilikhang naninirahan sa mundo ng
tao. Galing din ito kay Plasencia.

!
Mancocolam His ”duty it was to emit fire from himself at
night, once or oftener each month. This fire
could not be extinguished; nor could it be thus
emitted except as the [mancocolam] … wallowed
in the ordure and filth which falls from the
houses; and he who lived in the house where
the priest was wallowing in order to emit this
fire from himself, fell ill and died.”
Hocloban ”Without the use of medicine, and by simply
saluting or raising the hand, they killed whom
they chose. But if they desired to heal those
whom they had made ill by their charms, they
did so by using other charms. Moreover, if they
wished to destroy the house of some Indian
hostile to them, they were able to do so without
instruments.”
Magtatangal His ”purpose was to show himself at night to
many persons, without his head or entrails. In
such wise … [he] walked about and carried, or
pretended to carry, his head to different places;
and, in the morning, returned it to his body—
remaining, as before, alive.”
Osuang People say ”they have seen him fly, and that he
murdered men and ate their flesh.”

! 24
!

Mangagayoma ”They made charms for lovers out of herbs,

stones, and wood, which would infuse the heart
with love. Thus did they deceive the people,
although sometimes, through the intervention of
the devil, they gained their ends.”
Pangatahojan A ”soothsayer, [who] … predicted the future

Plasencia, sa Blair at Robertson 5: 193-194.

Glosari

"
Charm … gayuma
Deceive … manlinlang
Emit … magbuga, maglabas
Entrail … lamang-loob
Extinguish … patayin
Filth … basura
Hostile … galit, kalaban
In such wise … sa ganoong paraan
Indian (indio) … tawag ng Espanyol sa
mga Pilipino
Infuse … punuin o mapuno
Intervention … pamamagitan
Ordure … dumi (ng tao)
Predict … manghula o hulaan
Soothsayer … manghuhula
Wallow … magtampisaw

a. Mag-interbyu ng limang kamag-anak at o kapitbahay upang

malaman kung naniniwala pa sila sa mga inilarawan sa sipi at bakit.

b. Ikategorya ang pinagmulan ng mga ininterbyu mo ayon sa

kanilang edad, kasarian, at antas ng edukasyon.

c. Tingnan kung pare-pareho ang kanilang mga sagot.

d. Punuin ang tsart sa ibaba at isumite sa guro.

! 25
!

Mga Naniniwala Mga Di Naniniwala

Paniniwala Personal na Personal na
Dahilan Dahilan
Background Background
Mancocolam
(mangkukulam)

Hocloban

Magtatangal
(manananggal)

Osuang
(aswang)

Mangagayoma
(manggagayuma)

Pangatahojan

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Sa susunod na modyul pag-aaralan ang buhay panlipunan sa sinaunang
panahon. Bilang paghahanda, tanungin ang magulang o taga-alaga kung:

a. Paano ka pinangalanan, at
b. Sino ang nagbigay ng iyong pangalan.

! 26
!

Markahan 1 Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Modyul 3 Sulyap ng Buhay Panlipunan sa Sinaunang Panahon
Gawain 1. Pagpapangalan sa mga anak
2. Pagpapakasal sa sinaunang panahon
3. Hanapbuhay
4. Mga uring panlipunan
Oras Pito (7)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Bago pa man dumating ang mga kolonisador na Espanyol ay may sarili
ng kultura ang mga Pilipino. Ipinakilala na sa iyo ang isang aspeto ng kulturang
ito: ang mga paniniwala ng mga sinaunang Pilipino. Sa modyul na ito,
tatalakayin naman ang buhay panlipunan. Mayaman at makulay ang buhay sa
sinaunang panahon at dahil sa lawak nito, pag-aaralan mo dito ang ilan lamang
sulyap ng buhay panlipunan: ang pagpapangalan ng mga anak, ang
pagpapakasal sa panahong iyon, ang hanapbuhay ng mga tao, at mga uring
panlipunan.

Susuriin mo sa modyul ang dalawang uri ng primaryang sanggunian na

nagbibigay ng mahalagang impormasyon tungkol sa buhay panlipunan sa
sinaunang panahon: mga sipi mula sa mga Espanyol na opisyal, sundalo, at
prayle na lumahok sa kolonisasyon ng Pilipinas; at mga larawan ng iba’t ibang
uring panlipunan na gawa ng Espanyol. Sa mga sangguniang ito inilarawan ng
mga Espanyol ang kanilang nakita at naranasan noong nanirahan at lumibot sila
sa iba-ibang lugar ng Pilipinas.

! 27
!

Gawain 1. Pagpapangalan sa Sinaunang Panahon

1. Ibahagi sa klase ang iyong sagot sa takdang-aralin. Makinig sa
paliwanag ng bawat kaklase tungkol sa pinanggalingan ng kanyang pangalan.
Bilang klase, gumawa ng mga kategorya ng basehan ng pangalan. Alin sa mga
kategorya ang pinakakaraniwan sa klase?

2. Kung ganito ang basehan ng pagpapangalan sa bata ngayon,

paano kaya noong sinaunang panahon? Ito ay ikinuwento ni Pedro Chirino, SJ,
isang paring Heswitang Espanyol na dumating sa Pilipinas noong 1590. Nagsulat
siya tungkol sa nakita niya sa Luzon at Bisayas sa loob ng 12 taon. Natutunan
pa nga niya ang wikang Tagalog at Bisaya upang maturuan ang mga Pilipino ng
katekismong Kristiyano. Noong 1604 inilathala sa Roma ang kanyang salaysay,
Relacion de las Islas Pilipinas (Relation of the Phiippine Islands).

3. Basahin ang sipi mula sa akda ni Chirino.

! When a child is born, it is the mother’s duty to give it a

name; and whatever appellation she gives it must remain its name.
The names are most often conferred on account of certain
circumstances—as, for example, Maliuag, which means “difficult,”
because the child’s birth was such; Malacas, which signifies “a man
of strength,” because the mother thinks that the child will be
strong, or desires that it be so. At other times they name it,
without any symbolism or special reason, by the first word which
occurs to them—as, for example, Daan, which signifies “road;”
Babui, which means “pig;” or Manu[k], which signifies “fowl.” All
persons are called by these names from birth, without using
surnames until they are married. The first-born son or daughter
then gives his or her name to the parents; for until they die they
call the father Ama ni Coan, “father of So-and-so,” and the
mother Ina ni Coan, “mother of So-and-so.”

The names of the women are distinguished from those of

the men by adding “in.” Thus, while the name of a man and of a
woman may be practically the same, that of the man is left intact,
and to the woman’s is added the [termination] “in;” for example,
[Il]og (which means “river”) being the name of two persons of
different sex, the man is called [Il]og, the woman [Il]oguin.

! 28
!

For instance, ama means “father;” thus the son, in speaking of him
to a third person calls him ang amaco, that is, “my father.” But
the son in addressing his father directly does not call him ama,
but bapa, which is a more intimate and affectionate term; nor
does he address his mother as ina, but bai. On the other hand,
the father and mother in familiar intercourse call their sons,
brothers, uncles, and other near relatives, not by the common
appellations of such relationship, but by others more intimate and
personal, which signify a like connection. This is but another
illustration of the fertility, elegance and courtesy of the Tagal
language….

The children of those natives were reared in such respect

and reverence for the names belonging to their parents that they
never called them by these, whether the parents were living or
dead; they believed, moreover, that if they uttered these names
they would fall dead, or become leprous.

Pedro Chirino, S.J., Relacion de las Islas Filipinas, 1604,

sa Blair at Robertson (eds.), The Philippine Islands 13: 200-202.

Glosari

"
Affectionate … mapagmahal
Appellation … tawag o katawagan
Bai (para sa ina) … mula sa wikang Sanskrit
na pumasok sa wikang
Malay/Indones
Bapa (para sa ama) … mula sa wikang Sanskrit
na pumasok sa wikang
Malay/Indones
Confer … gawaran
Circumstance … pangyayari
Elegance … pagkainam
Fertility … yaman
Fowl … ibon
Intact … buo
Intercourse … ugnayan
Intimate … malapit
Leprous … may ketong
Rear … palakihin
Utter … sabihin

! 29
!

4. Sumali sa pangkat upang suriin ang sipi at ihambing ang mga

paraan ng pagpapangalan ngayon at sa sinaunang panahon. Gamitin ang gabay
sa ibaba.

Mga Susuriin Sinaunang Panahon Ngayon

a. Basehan ng
pagpapangalan

b. Ang nagbibigay
ng pangalan ng
anak

c. Tawag ng anak
sa mga
magulang
kapag kausap
d. Tawag ng anak
sa mga
magulang
kapag pinag-
uusapan
e. Paggamit ng
apelyido

f. Pagpapangalan
ng babae at
lalaki

5. Sagutin ang sumusunod na tanong.

1. Paano ipinakita ng mga !

anak sa sinaunang
panahon ang kanilang
paggalang sa kanilang
magulang? Tukuyin mula
sa sipi ang basehan ng
iyong sagot.

! 30
!

2. Kung ikaw ay nabubuhay !

noong sinaunang
panahon, ano ang
!
magiging pangalan ng !
iyong mga magulang?
3. Ano naman ang !
posibleng pangalan mo?
Ipaliwanag kung bakit.
!
!
4. Ano ang magiging !
pangalan ng iyong
kapatid na lalaki o
babae?
5. Ano ang nakikita mong
pagkakaiba at
pagkakatulad sa
pagpapangalan noon at
ngayon?

6. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng pangkat.

7. Pumili ng kapareha at bigyan ng pangalan base sa kanyang

magandang katangian. Bilang gawain ng lahat, lumahok sa paggawa ng album
ng klase na may larawan ng bawat isa at ang kanyang pangalan sa sinaunang
panahon batay sa kanyang magandang katangian.

Gawain 2. Pagpapakasal sa Sinaunang Panahon

1. Isa pang kaaya-ayang aspeto ng sinaunang kultura ay ang
pagpapakasal. Sumulat din si Padre Chirino tungkol dito. Basahin ang kanyang
sipi.

! For marriage ... they have distinct formalities of betrothal, which

are accompanied by conventional penalties most rigorously
executed. Here is an example: Si Apai promises to marry Cai
Polosin; these married persons make an agreement with another
married pair, while the wives are with child, that if the wombs of
their respective wives should bear a male and a female, these two
children shall be joined in marriage, under a penalty of ten gold
taels. This compact is solemnized by a feast, where they eat,

! 31
!

drink, and become intoxicated, and he who later is the occasion

of breaking the compact must pay the penalty. This is betrothal. In
the marriage there figures a dowry, and the surrender of the
woman, with consent for the present, but not perpetual. It is not
the wife, but the husband, who gives her the dowry—an amount
agreed upon, and fixed in accordance with his means.... In addition
to the dowry the husband is wont to make some presents to the
parents and relatives—more or less, according to his means.

Chirino, 1604, sa Blair at Robertson 12: 294.

Glosari

"
Betrothal … kasunduang pagpapakasal
Consent … pahintulot
Conventional … pangkaraniwan
Distinct … katangi-tangi
Dowry … bigay-kaya; ari-ariang
ipinagkaloob ng lalaki sa
kanyang mapapangasawa
Execute … isagawa
Formality … kapormalan, nasa ayos
Intoxicated … nalasing
Penalty … parusa
Rigorous … mahigpit
Perpetual … panghabang-buhay
Solemnize … bigyang bisa
Tael … pagsukat ng timbang na
may katumbas ng 1.3
ounces; mula sa Tsina
ang uri ng pagtimbang na
ito
Wont … kinagawian

2. Sumali sa grupo upang sagutin ang sumusunod na gabay sa pag-

unawa at pagsusuri sa binasa.

a. Paano pinili ang !

mapapangasawa? !
! !
! !
!

! 32
!

b. Matibay ba ang !
ganitong
kasunduan? Bakit
mo ito nasabi?
!
!
!
c. Paano nakatulong !
ang komunidad sa !
kasunduan para sa
pagpapakasal?
!
!
d. Mayroon bang !
ipinakitang
pagpapahalaga sa
kababaihan ang
ritwal ng
pakikipagkasundo
para sa kasal?
Magbigay ng
halimbawa.
!
e. Ano sa tingin mo !
ang silbi ng dowry?
!
!
!
!

3. Ibahagi sa klase ang sagot. Magtanong sa ibang grupo o sa guro

kung mayroon kang nais linawan sa kanilang ibinahagi.

4. Sumulat ng maikling sanaysay tungkol sa iyong reaksyon kung

gagawin ng magulang mo ang arranged marriage sa kasalukuyan. Ipaliwanag ang
iyong palagay.

! 33
!

Gawain 3. Hanapbuhay
1. Ano kaya ang mga hanapbuhay ng mga Pilipino noon? Bilang
introduksyon, isulat sa pisara ang trabaho o hanapbuhay ng iyong magulang,
kamag-anak, o taga-alaga. Tingnan sa pisara ang uri at saklaw ng mga
hanapbuhay sa kasalukuyan. Isaalang-alang ang mga trabahong ito sa pag-aaral
ng mga hanapbuhay sa sinaunang panahon.

2. Dalawa ang primaryang sangguniang gagamitin sa araling ito:

a. Relation of the Philippine Islands ni Miguel de Loarca, isang sundalong

Espanyol. Sinulat niya ang kanyang ulat noong 1582.

b. Sucesos de las islas Filipinas (Events of the Philippine Islands) ni

Antonio de Morga, isang Espanyol at mataas na opisyal ng gobyerno
noong 1595-1603. Inilathala ang kanyang salaysay noong 1609.

3. Sumapi sa grupo at mapanuring basahin ang mga sipi.

! Sipi #1. Mula kay Loarca, 1582

[Island of Cagaian] These islands have about four hundred

inhabitants, all of whom are very skilful ship-builders…. These
Indians of Cagayan have made his Majesty's ships in these islands,
as well as the galleys, galliots, and fragatas. They also help in
repairing and righting ships.

[Island of Cubu (Cebu)] The town has the best port of these
islands, and it was for this reason that Miguel Lopez de Legazpi
founded a settlement there…. The island of Cebu produces a small
quantity of rice, borona and millet and little or no cotton; for the
cloth which the natives use for their garments is made from a
kind of banana… From this they make a sort of cloth… which the
natives call medriñaque…. All are provided with fowls, swine, a few
goats, beans, and a kind of root… called by the natives camotes.
After rice, fish is the main article of maintenance in this and other
islands, for it abounds in all of them, and is of excellent quality in
this island of Cebu.

Miguel de Loarca, Relation of the Philippine Islands, 1582,

sa Blair at Robertson 5: 43, 45, 79.

! 34
!

Glosari

"
Abound … sagana
Borona at millet … mga pagkaing butil. Ang
millet ay isang uri ng
maliliit na butil mula sa
halaman na katulad ng
mais. Ito ay tradisyunal na
pananim at pagkain sa
Africa at India
Fowl … manok at ibon
Galley, galliot at … mga uri ng sasakyang
fragata pandagat na Europeo na
ginamit sa kalakalan at
digmaan
Swine … baboy
Right a ship … itayo ang barko

! Sipi #2. Mula kay Morga, 1609

They all live in the farm by their manual labor, fisheries and
trading, sailing from one island to another and going from one
province to another by land.

As a matter of pastime and occupation, the women work with the

needle with which they are proficient and they engage in all kinds
of needle work. They also weave blankets and spin cotton and
keep house for their husbands and parents. They pound the rice
which is to be cooked for their meals and prepare the rest of the
food. They raise chickens and pigs and do the house chores while
their men-folk engage in the work of the fields, fishing, boating
and farming.

The common way of doing business was the trading of certain

things for others, such as supplies, blankets, cattle, fowl, lands,
houses, fields, slaves, fisheries, palm-trees, nipa swamps and
forests; and sometimes when there was a price fixed, it was paid
in gold as might be agreed upon, also in metal bells coming from
China, which articles are considered precious jewels.

Throughout these islands are certain places where there is an

! 35
!

abundance of rich gold deposits and other mineral products which

are collected by the natives through washing or placer-mining.… In
Paracale, in the province of Camarines, certain placer and other
mines were developed and worked. Likewise in Ilocos this
commodity was also being traded, because behind this province
which is on the sea coast, there are highlands … where live many
natives… called Igorrots, whose country has not yet been
penetrated by outsiders. They have rich mines of gold besides
silver… They take their still unrefined and unperfected gold to
certain appointed places where they meet the people from Ilocos
where, for their gold, they are given in trade, rice, pigs, carabaos,
blankets and other articles which they need. The Ilocanos refine
and finish the gold and market the same throughout the… country.
In the rest of the islands, there is the same abundance of placer
and other mines, particularly in the Visayas, Butuan River in
Mindanao and Cebu…

Antonio de Morga, Historical Events of the Philippine Islands

(Sucesos de las Islas Filipinas, 1609) (Manila: National Historical
Institute, 1990), pp. 243, 246, 260-261, 286.

Glosari

"
Commodity … produkto
Engage … lumahok
Placer mining … pagmimina ng ginto sa
pamamagitan ng
pagsasala sa buhangin at
maliliit na bato sa tabing
ilog
Penetrate … napasok
Proficient … marunong, mahusay
Refine … papinuhin, pakinisin
Swamp … latian

4. Suriin ang bawat sipi at sagutin ang mga tanong sa ibaba.

a. Ilista ang mga

nakita ninyong
gawain at
hanapbuhay.

! 36
!

b. Anong mga salik

ang nakaapekto
sa naging uri ng
hanapbuhay sa
iba-ibang isla ng
Pilipinas?

c. Ano ang mga

gawain ng
kababaihan?

d. Ano ang
masasabi mo
tungkol sa
ugnayan ng mga
isla sa sinaunang
panahon?

e. Ano ang
mahihinuha mo
ukol sa lebel ng
teknolohiya sa
panahong iyon?

f. Anong mga
katangian ng
sinaunang Pilipino
ang mahihinuha
mo mula sa
impormasyon?

! 37
!

5. Ikumpara ang hanapbuhay at pang-araw-araw na produkto noon at

ngayon.

a. Anong mga !
hanapbuhay
noon ay
ginagawa pa
ngayon?
!
!
b. Anong mga !
hanapbuhay
noon ay bihira
o wala na
ngayon?
!
!
c. Anong mga !
produkto noon
ay ginagawa at
o tinatanim pa
ngayon?
!
d. Anong mga !
produkto noon
ay bihira nang
itanim, gawin, o
gamitin ngayon?
!
e. Ano sa palagay !
mo ang dahilan
ng pagbabago
at pananatili ng
mga uri ng
hanapbuhay at
produkto?

6. Ipaliwanag sa klase ang mga sagot ng grupo. Lumahok sa

talakayan.

! 38
!

Gawain 4. Mga Uring Panlipunan

1. Tingnang mabuti ang mga larawan sa ibaba. Galing ang mga ito
sa ”Boxer Codex,” isang dokumento na tinatayang ginawa noong 1595. Ang
dokumento (at mga larawan) ay pinaniniwalaang pagmamay-ari ni Luis Perez
Dasmariñas, ang Gobernador-Heneral ng Pilipinas noong 1593-1596. Ang
dokumento ay napunta sa koleksyon ni Propesor Charles Ralph Boxer; kaya
ipinangalan sa kanya ang buong manuskrito.

Larawan A
http://webapp1.dlib.indiana.edu/metsnav/common/navigate.do?pn=112&size=screen&oi
d=VAB8326

! 39
!

Larawan B
http://webapp1.dlib.indiana.edu/metsnav/common/navigate.do?pn=104&size=screen&oi
d=VAB8326

! 40
!

Larawan C
http://webapp1.dlib.indiana.edu/metsnav/common/navigate.do?pn=103&size=scree
n&oid=VAB8326

! 41
!

2. Ang pagsusuri ng biswal na sanggunian ay may sariling prosesong

naiiba sa pagsusuri ng nakasulat o pasalitang sanggunian. Ang pagsuri ng mga
larawan sa itaas ay katulad ng pagsuring ginawa mo sa bangang Manunggul sa
ikalawang modyul. Tingnan ang sumusunod na proseso.

• Paglista at paglarawan ng mga pisikal na katangiang ipinapakita ng

biswal na sanggunian
1

• Paghinuha ng kahulugan o mensahe ng sanggunian, o kung ano ang

itinutukoy nito
2

• Pagtaya sa kahalagahan ng larawan bilang primaryang sanggunian

3

3. Sumali sa pangkat at gawin ang unang hakbang sa pagsuri ng

mga larawan: ang pagtala ng ipinapakitang pisikal na katangian. Sagutin ang
mga tanong sa ibaba.

Ilista/Ilarawan ang Larawan A Larawan B Larawan C

Mga tao sa
larawan

Mga bagay

Pagkilos

Pisikal na posisyon
ng mga tao sa
isa’t isa

4. Ipaliwanag sa klase ang mga sagot ng grupo. Pansinin kung

mayroong katangiang nakita ng iba na hindi naitala ng iyong grupo.

! 42
!

5. Matapos talakayin ang mga nakitang katangian, bumalik sa iyong

grupo upang suriin ang katayuang panlipunan ng mga tao sa larawan. Ano ang
mahihinuha ng grupo tungkol sa katayuan o katungkulan ng mga tao sa
larawan? Bakit?

Larawan A Larawan B Larawan C

Katayuan o
katungkulan

Larawan A Larawan B Larawan C

Paliwanag

6. Upang matantiya kung tama ang inyong hinuha, magkonsulta sa

primaryang sanggunian. Basahin itong sipi mula sa ”Customs of the Tagalogs”
(1589) ni Padre Plasencia.

! This people always had chiefs, called by them datos, who

governed them and were captains in their wars, and whom they
obeyed and reverenced….

These chiefs ruled over but few people; sometimes as many

as a hundred houses, sometimes even less than thirty. This tribal
gathering is called in Tagalo a barangay. It was inferred that the
reason for giving themselves this name arose from the fact … that
when they came to this land, the head of the barangay, which is
a boat, thus called … became a dato. And so, even at the
present day, it is ascertained that this barangay in its origin was a
family of parents and children, relations and slaves.

In addition to the chiefs… there were three castes: nobles,

commoners, and slaves. The nobles were the free-born whom they
call maharlica. They did not pay tax or tribute to the dato, but

! 43
!

must accompany him in war, at their own expense…. Moreover,

when the dato went upon the water those whom he summoned
rowed for him. If he built a house, they helped him, and had to
be fed for it. The same was true when the whole barangay went
to clear up his lands for tillage. The lands which they inhabited
were divided among the whole barangay, especially the irrigated
portion, and thus each one knew his own….

The chiefs in some villages had also fisheries, with

established limits, and sections of the rivers for markets. At these
no one could fish, or trade in the markets, without paying for the
privilege, unless he belonged to the chief’s barangay or village.

The commoners were called aliping namamahay. They

are married, and serve their master, whether he be a dato or not,
with half of their cultivated lands…. They accompanied him
whenever he went beyond the island, and rowed for him. They live
in their own houses, and are lords of their property and gold.
Their children inherit it, and enjoy their property and lands….

The slaves are called aliping saguiguilir. They serve their

master in his house and on his cultivated lands, and may be sold.
The master grants them, should he see fit, and providing that he
has profited through their industry, a portion of their harvests, so
that they may work faithfully. For this reason, servants who are
born in the house of their master are rarely, if ever, sold. That is
the lot of captives in war, and of those brought up in the harvest
fields.

Plasencia, 1589, sa Blair at Robertson 7: 173-176.

Glosari

"
Ascertain … tiyakin
Captive … taong nabihag
Caste … uring panlipunan
Infer … mahinuha
Lot … kalagayan
Summon … tawagin
Tillage … pagtanim
To reverence … igalang

! 44
!

7. Ilista ng iyong grupo ang mga uring panlipunan sa mga Tagalog

na lugar, ayon kay Plasencia, at ipaliwanag ang tungkulin at katangian ng bawat
isa.

Uring Panlipunan Tungkulin Katangian

8. Sa Bisayas iba ang tawag sa mga uring panlipunan, ayon naman

kay Francisco Colin, SJ, isang Heswitang paring Espanyol na sumulat ng Labor
Evangelica, tungkol sa mga Bisaya. Nilimbag ang kanyang salaysay noong 1663.

! There are three kinds and classes of people: the chiefs,

whom the Visayans call dato and the Tagalogs maginoo; the
timauas, who are the ordinary common people, called maharlica
among the Tagalogs; and the slaves, called oripuen by the
Visayans and alipin by the Tagalogs….

…The most general origin of those slaveries were interest

and usury…. If payment was not made when promised, the debtor
remained a slave until he paid. That happened often, for the
interest or increase continued to accumulate just so long as the
payment was deferred…. Other slaveries were due to tyranny and
cruelty. For slaves were made either in vengeance on enemies, in
the engagements and petty wars that they waged against one
another, in which the prisoners remained slaves, even though they
were of the same village and race…. The worst thing is that all

! 45
!

those who had been made slaves by war, or for punishment of

debts, were rigorously regarded as such, as slaves for any kind of
service or slavery, and served inside the house. The same was
true of their children, in the manner of our slaveries, and they
could be sold at will.… The Tagalogs called such true slaves
sanguiguilir, and the Visayans halon.

Other slaves were called namamahay, for they did not

serve their master in all capacities, nor inside his house; but in
their own houses, and outside that of their masters. They were
bound, however, to obey their master’s summons either to serve in
his house and its repair, and in the seasons of sowing and
harvest. They [also had] to act as his rowers when he went out in
his boat, and on other like occasions, in which they were obliged
to serve their master without any pay.

Francisco Colin, SJ, “Native Races and their Customs” mula sa

Labor Evangelica, 1663, sa Blair at Robertson 40: 86, 93, 94.

Glosari

"
Accumulate … matipon, dumami
At will … kusa
Debtor … may utang
Defer … ipagpaliban, magpaibang-
araw
Petty … maliit, hindi gaanong
mahalaga
Sow … magtanim
Summon … utos, patawag
Tyranny … kalupitan
Usury … labis na pagpapatubo sa
utang
Vengeance … paghihiganti
Wage war … lumaban

! 46
!

9. Basahin ang salaysyay at tumbasan ang mga terminolohiyang

Tagalog at Bisaya tungkol sa mga uring panlipunan.

Tagalog Bisaya

Ayon kay Padre Colin, ang pinuno ay tinawag na ”datu” ng mga Bisaya
at ”maginoo” ng mga Tagalog. Ngunit sa katunayan, ang ”datu” ay gamit din ng
mga Tagalog; nagmumula ang datu sa uring panlipunan na tinawag ng mga
Tagalog na ”maginoo.”

10. Sagutin ang sumusunod.

a. Bakit kaya tinawag ni Plasencia na commoner o karaniwang

mamamayan ang aliping namamahay? Alalahanin na para sa mga
Europeo, ang esklabo (slave) o alipin ay walang karapatan, wala ring
kalayaan at ari-arian. Samantala, ayon naman kay Colin, ang aliping
sanguiguilir ay ”tunay na esklabo” (”true slave”). Ipaliwanag kung bakit.

b. Balikan ang mga larawan (A, B, at C) at isulat kung ang

hinuha ng grupo tungkol sa katayuan ng mga tao sa larawan ay tama,
base sa mga binasa mong sipi. Kung mali, iwasto ang sagot ng grupo.

! 47
!

c. Mula sa impormasyon galing kay Plasencia, ano ang

mahihinuha mo tungkol sa:

c1. Katangian ng barangay

c2. Access ng tao sa lupa at ibang likas na yaman

c3. Konsepto ng awtoridad at kapangyarihan

11. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng grupo.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Matatag ang sinaunang kultura, ngunit humarap ito sa malaking hamon
sa ika-16 siglo, nang dumating ang Espanya sa Pilipinas at sinimulan ang
pananakop ng mga isla. Sa susunod na modyul ay aaralin mo ang mga
primaryang sanggunian tungkol sa pagtatag ng kolonyang Espanyol at mga
patakaran at paraang ginamit ng Espanya upang sakupin ang Pilipinas.

! 48
!

Markahan 1 Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Modyul 4 Pagtatag ng Kolonyang Espanyol at mga Patakarang Kolonyal
Gawain 1. Pagtatag ng kolonya
2. Kristiyanisasyon bilang paraan ng pananakop
3. Reducción: ang paglipat ng mga kinaroroonan
4. Tributo at polo bilang instrumento ng pananakop
Oras Sampu (10)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Sa pagdating ng mga Espanyol noong ika-16 na siglo, nagsimula ang
mahigit tatlong dantaong proseso ng kolonisasyon ng Pilipinas. Pangunahing
layunin ng Espanya ang pagpapalaganap ng Kristiyanismo sa Pilipinas at ang
pagkuha ng mga yamang-likas. Bagamat may mga Pilipinong tumanggap sa mga
unang Espanyol sa Pilipinas, naging makasaysayan ang labanan nina Lapu-lapu
at Magellan na makikita sa mga palatandaan sa Mactan, Cebu na itinayo bilang
pagkilala sa kanila. Sa modyul na ito ay susuriin mo ang mga perspektibo
tungkol sa engkwentro ng dalawa.

Upang sakupin ang Pilipinas, ginamit ng Espanya ang tatlong paraan

bukod sa Kristiyanisasyon ng mga Pilipino. Ang mga paraang ito ay ang
reducción, tributo, at polo. Iba-iba ang naging tingin ng mga prayle, opisyal, at
Pilipino sa mga instrumentong ito, at susuriin mo ang posisyon at argumento ng
bawat panig base sa mga ulat noong ika-16 na siglo. Sa pagpataw ng mga ito
ay binago ng mga Espanyol ang paniniwala, pamumuhay at hanapbuhay ng mga
Pilipino na tinalakay sa mga naunang modyul.

Gawain 1. Pagtatag ng Kolonya

1. Dumako tayo sa isla ng Mactan sa lalawigan ng Cebu, kung saan
nagtagpo sina Ferdinand Magellan ng Espanya at Lapu-lapu, pinuno ng Mactan.
Sa layong 63.5 metro ay makikita ang dalawang panandang pangkasaysayang
ginawa ng Philippine Historical Institute, ang pambansang ahensiyang
pangkasaysayan na ngayon ay tinatawag na Pambansang Komisyong
Pangkasaysayan ng Pilipinas (National Historical Commission of the Philippines).

2. Tingnang mabuti ang mga pananda. Pansinin na ang pananda

tungkol kay Magellan ay ginawa noong 1941, bago nakamit ang kasarinlan ng

! 49
!

Pilipinas, samantalang ang pananda kay Lapu-lapu ay ginawa noong 1958, nang
nagsasarili na ang Pilipinas.

FERDINAND MAGELLAN’S
DEATH

ON THIS SPOT FERDINAND

MAGELLAN DIED ON APRIL 27,
1521, WOUNDED IN AN
ENCOUNTER WITH THE SOLDIERS
OF LAPU-LAPU, CHIEF OF MACTAN
ISLAND. ONE OF MAGELLAN’S
SHIPS, THE VICTORIA, UNDER THE
COMMAND OF JUAN SEBASTIAN
ELCANO, SAILED FROM CEBU ON
MAY 1, 1521, AND ANCHORED AT
SAN LUCAR DE BARRAMEDA ON
SEPTEMBER 6, 1522, THUS
COMPLETING THE FIRST
CIRCUMNAVIGATION OF THE
EARTH.

Lokasyon: Siyudad ng Lapu-Lapu,

isla ng Mactan, Cebu
Petsa: 1941

LAPULAPU

HERE, ON 27 APRIL 1521

LAPULAPU AND HIS MEN REPULSED
THE SPANISH INVADERS, KILLING
THEIR LEADER FERDINAND
MAGELLAN. THUS LAPULAPU
BECAME THE FIRST FILIPINO TO
HAVE REPELLED EUROPEAN
AGGRESSION.

Lokasyon: Siyudad ng Lapu-Lapu,

isla ng Mactan, Cebu
Petsa: 1958

! 50
!

Glosari

"
Aggression … pagsalakay
Anchor … nakaangkla
Circumnavigation … pag-ikot sa mundo
Repel … lumaban
Repulse … lumaban

2. Sumapi sa pangkat at suriin ang nilalaman ng mga palatandaan.

Sagutin ang graphic organizer sa ibaba.

Palatandaan ni Palatandaan ni
Pagsusuri
Magellan Lapu-lapu
Nilalaman
a. Paano namatay si Magellan?

b. Paano ipinakilala si Lapu-

lapu?

c. Ano ang kahalagahang

historikal ng tao na
pinararangalan?

Pagsasakonteksto
a. Kailan ginawa ang mga
palatandaan?
b. Anong mahalagang
kaganapan sa mga panahong
ito ang maaaring nakaapekto
sa nilalaman ng mga
palatandaan?
Pag-unawa
Kaninong punto de bista ang
ipinahihiwatig ng palatandaan?

3. Makikita sa dalawang palatandaan ang kahalagahan ng perspektibo

o punto de bista sa interpretasyon ng mga pangyayari sa nakaraan. Ngunit ano
ba talaga ang nangyari? Basahin ang sipi mula kay Antonio Pigafetta (c. 1491-c.
1534), isang manlalakbay at iskolar mula sa Venice, Italy, na sumama kay

! 51
!

Magellan mula sa pag-alis sa Espanya. Ang “First Voyage Around the World” ni
Pigafetta ay ang primaryang pinagmulan ng impormasyon tungkol sa ekspedisyon
ni Magellan.

! On Friday, April twenty-six [1521], Zula, a chief of the island

of Matan [Mactan], sent one of his sons to present two goats to
the captain-general [Magellan], and to say that he would send him
all that he had promised, but that he had not been able to send
it to him because of the other chief Cilapulapu, who refused to
obey the king of Spain. He requested the captain to send him
only one boatload of men on the next night, so that they might
help him and fight against the other chief. The captain-general
decided to go thither with three boatloads. We begged him
repeatedly not to go, but he, like a good shepherd, refused to
abandon his flock. At midnight, sixty men of us set out armed with
corselets and helmets, together with … some of the chief men….
We reached Matan three hours before dawn. The captain did not
wish to fight them, but sent a message to the natives … to the
effect that if they would obey the king of Spain, recognize the
Christian king as their sovereign, and pay us our tribute, he would
be their friend; but that if they wished otherwise, they should wait
to see how our lances wounded. They replied that if we had
lances they had lances of bamboo and stakes hardened with fire.
[They aked us] not to proceed to attack them at once, but to wait
until morning, so that they might have more men. They said that
in order to induce us to go in search of them; for they had dug
certain pitholes between the houses in order that we might fall
into them. When morning came forty-nine of us leaped into the
water up to our thighs, and walked through water for more than
two crossbow flights before we could reach the shore. The boats
could not approach nearer because of certain rocks in the water.
The other eleven men remained behind to guard the boats. When
we reached land, those men had formed in three divisions to the
number of more than one thousand five hundred persons. When
they saw us, they charged down upon us with exceeding loud
cries, two divisions on our flanks and the other on our front.
When the captain saw that, he formed us into two divisions, and
thus did we begin to fight.

Antonio Pigafetta, “First Voyage Around the World,” ca. 1525,

sa Blair at Robertson, The Philippine Islands 33: 175, 177.

! 52
!

Glosari

"
Corselet … baluti
Exceed … sumobra
Flank … dakong gilid ng hukbo
Induce … hikayatin
Lance … sibat
Pithole … hukay
Sovereign … hari
Stake … tulos
Thither … doon
Tribute … buwis
Voyage … paglalakbay

4. Alin sa dalawang palatandaan ang mas malapit (o mas malayo) sa

salaysay ni Pigafetta? Bakit?

5. Iulat sa klase ang mga sagot. Tandaan ang sumusunod.

!
Sa pag-aaral ng kasaysayan ay laging may punto de bista
sa pangyayari. Ngunit anuman ang perspektibo, kailangang
nakabase ito sa ebidensiya.

! 53
!

6. Sa usapin ng pananakop ng Pilipinas, lalong hindi maiiwasan ang

pagkakaiba sa punto de bista dahil may dalawa o higit pang panig. Ang simbolo
ng panig ng Espanya ay ang coat ng arms ng hari. Tingnan ang coat of arms
ni Haring Carlos I (1520-1530).

Sa kaliwa: agila ni San

Juan, na simbolo ng pagkalat
ng Kristiyanismo
Sa kanan: leon, na simbolo
ng lakas

Sa gitna: simbolo ng
kahariang Castile sa Espanya;
helmet; balabal na ginto at
balahibo ng hayop; at
simbolo ng Order of the
Golden Fleece, isang grupo
ng kabalyero (knight)

Motto : Plus ultra, na

tumutukoy sa lubos na
kapangyarihan ng hari at ng
Espanya

7. Kung may simbolo si Lapu-lapu ano kaya ito? Bilang grupo,

gumawa ng simbolo at motto ni Lapu-lapu at ipaliwanag ang kahulugan nito.
Ipaskil sa bulletin board.

! 54
!

Gawain 2. Kristiyanisasyon bilang Paraan ng Pananakop

1. Sumali sa grupo at basahin ang isa pang sipi mula kay Pigafetta
tungkol sa kumbersyon ni Rajah Humabon, kanyang mga hepe at kapwa
Cebuano.

! On Sunday morning, April fourteen [1521], forty men of us

went ashore, two of whom were completely armed and preceded
the royal banner…. The captain [Magellan] and the king [Rajah
Humabon] embraced…. The captain told the king through the
interpreter that he thanked God for inspiring him to become a
Christian; and that [now] he would more easily conquer his
enemies than before. The king replied that he wished to become a
Christian, but that some of his chiefs did not wish to obey,
because they said they were as good men as he. Then our
captain had all the chiefs of the king called, and told them that,
unless they obeyed the king as their king, he would have them
killed, and would give their possessions to the king. They replied
that they would obey him…. The captain told them that that if
they wished to become Christians as they had declared on the
previous days, that they must burn all their idols and set up a
cross in their place. They were to adore that cross daily with
clasped hands, and every morning … they were to make the sign
of the cross (which the captain showed them how to make); and
they ought to come hourly, at least in the morning, to that cross,
and adore it kneeling…. The captain led the king by the hand to
the platform while speaking these good words in order to baptize
him…. Five hundred men were baptized before mass….

xxx

… Before that week had gone, all the persons of that island
[Cebu], and some from the other islands, were baptized. We
burned one hamlet which was located in a neighboring island,
because it refused to obey the king [Humabon] or us. We set up
the cross there for those people were heathen. Had they been
Moros, we would have erected a column there as a token of
greater hardness, for the Moros are much harder to convert than
the heathen.

xxx

! 55
!

There are many villages in that island [Cebu]…. All those

villages rendered obedience to us, and gave us food and tribute….
That city which we burned was in that island and was called
Bulaia.

Antonio Pigafetta, “First Voyage Around the World,” ca. 1525,

in Blair and Robertson, The Philippine Islands 33: 155, 157, 159,
161, 167.

Glosari

"
Clasp … hawakan nang mahigpit
Hamlet … baryo
Heathen … taong hindi nabinyagan
(hindi Kristiyano); pagano
Moros … mga Muslim
Precede … mauna
Render … ibigay

2. Suriin ang sipi at sagutin ang mga tanong sa ibaba.

a. Anong mga
paraan ang
ginamit ng
Espanya upang
makontrol ang
lokal na
populasyon?

b. Ano ang
reaksyon ng
mga Pilipino sa
mga Espanyol?

c. Ano ang tingin

ng mga Kastila
sa mga Pilipino
sa usapin ng
kumbersyon sa
Kristiyanismo?

! 56
!

3. Ipaliwanag sa klase ang mga sagot ng grupo.

Gawain 3. Reducción: Ang Paglipat ng mga Kinaroroonan

1. Tingnan ang concept map sa ibaba tungkol sa mga instrumentong
ginamit ng Espanya sa pananakop ng Pilipinas.

Kristiyanisasyon

INSTRUMENTO NG
Polo PANANAKOP Reducción

Tributo

a. Kristiyanisasyon – Kumbersyon ng mga Pilipino sa Kristiyanismo na

nagsimula sa pagbibinyag

b. Reducción – Paglipat ng mga katutubong tirahan mula sa kalat-kalat at

malalayong lugar tungo sa mga siksik na komunidad

c. Tributo – Buwis na ibinayad ng Pilipinong sakop ng encomienda sa

pamamagitan, kadalasan, ng produkto katulad ng bigas, manok, ginto.
Ang encomendero ay ang namuno sa encomienda, o paghahati-hati ng
mga Pilipinong nagbayad ng tributo; kinolekta ng encomendero ang
tributo.

d. Polo – Sapilitang pagsilbi o pagtrabaho sa iba-ibang proyekto ng

gobyerno tulad ng pagkuha ng kahoy para sa mga sasakyang pandagat,
paggawa ng mga sasakyang ito, pagtayo ng tulay, kalsada at iba pang
imprastraktura

! 57
!

2. Sumali sa grupo at basahin ang dalawang sipi ukol sa reducción.

! Sipi #1. Mula sa ulat ni Obispo Domingo de Salazar, noong 1583

... the Indians are thinly scattered, and are settled amid rivers and
marshes where they are found with much difficulty. Hence it is
very desirable that the encomenderos do as they are here
commanded, and not wait for the religious or ecclesiastics, who
can not do it with the same facility as can the encomenderos.
Moreover, since the removal of the Indians from their former
homes is a thing very odious to them, and they change their
homes very unwillingly and with much hardship, it would be better
that they be vexed with the encomendero than with the minister—
who has to teach them, and through whom they have to learn
love, and who in all things strives for their good.

Domingo de Salazar, “Affairs in the Philippine Islands,” 1583,

sa Blair and Robertson 5: 236.

Glosari

"
Amid … sa gitna
Ecclesiastic … pari o prayleng Espanyol
Facility … kadalian
Indians (indio) … tawag ng mga Espanyol
sa mga Pilipino
Marsh … matubig na lugar
Minister … prayleng Espanyol
Odious … kasuklam-suklam
Strive … magsumikap
Vex … mainis

! Sipi #2. Mula sa sinulat nina Luis de Jesus at Diego de Santa

Theresa, mga paring Rekoleto, tungkol sa reducción, 1660-1666.

… For … [the proper administration of the converts] we must

assume that the king assigns one missionary to each five hundred
tributes or families. But our districts, especially those of the
islands of Luzon, Calamianes [in Palawan], and Mindoro, although
each does not exceed three hundred tributes; need each one or

! 58
!

two religious in order that they may be looked after as is

necessary for the preaching and for the [spiritual] food of the holy
sacraments. This arises from the fact that each mission is
extended over a distance of twenty of thirty leagues, without its
being possible to make any other arrangement. For although the
reduction into large settlements has been attempted, for the more
suitable administration it has been impossible to attain that. On
the contrary, whenever it has been attempted, Christianity has
decreased.

Luis de Jesus at Diego de Santa Theresa, O.S.A., “Recollect

Missions, 1646-1660,” Blair and Robertson 36: 181.

Glosari

"
Convert … magbago ng relihiyon
(halimbawa, maging
Kristiyano)
Decrease … mabawasan
League … katumbas ng mga 5
kilometro
On the contrary … sa kabilang banda
Sacrament … sakramento ng Katolisismo

3. Sagutin ang tsart sa ibaba.

a. Bakit ginawa ang

reducción?

b. Ano ang
reaksyon ng
mga Pilipino?

! 59
!

c. Ano ang naging

epekto sa mga
Pilipino?

d. Nakamit ba ang
layunin ng
reducción? Bakit
o bakit hindi?

4. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng grupo. Bumuo ng

heneralisasyon tungkol sa reducción bilang instrumento ng pananakop.

Gawain 4. Tributo at Polo bilang Instrumento ng Pananakop

1. Bukod sa reducción, hinati-hati ang mga Kristiyanong Pilipino sa
mga encomienda upang magbayad ng tributo o buwis. Sa kasalukuyan, bakit
nagbabayad ang mamamayan ng buwis?

2. Noong panahon ng Espanya sa Pilipinas, dalawa ang dahilan ng

tributo: bilang pagkilala sa kapangyarihan ng Espanya at para sa mga itinuring
ng Espanya na serbisyo sa mga Pilipino—ang pagtuturo ng Kristiyanismo at ang
pagpapatupad ng hustisya. Basahin ang sipi ni Haring Carlos I hinggil sa
pagpataw ng tributo.

! 60
!

! Sipi #1. Mula sa dekreto ni Haring Carlos I ng Espanya hinggil sa

pagpataw ng tributo, 26 Hunyo 1523

Because it is just and reasonable that the Indians who were

pacified and reduced to our rule and vassalage, should serve us
and pay tribute in recognition of our lordship and service, as our
subjects and vassals do. They, however, have the custom to pay
tribute to their native rulers and chiefs. We command that these
Indians be persuaded for this reason to pay us tribute in
moderate quantity of the fruits of the land, as in other times our
laws provided. And it is our voluntary will that the Spaniards,
wherever they are, collect these tributes in compliance with their
duties and obligations, except in the capital towns and ports of
war and in the encomiendas and towns which belong to the Royal
Crown.

Laws of the Indies, 1523, in Gregorio Zaide, Documentary Sources

of Philippine History (Philippines: National Bookstore, Inc., 1990)
2: 132.

Glosari

"
Compliance … pagsunod sa batas o
kautusan
Pacify … patahimikin, supilin
Vassalage … pagkasakop

3. Sa sipi naman sa ibaba, ipinaliwanag ni Haring Felipe II ang mga

tuntunin tungkol sa polo, o ang sapilitang pagtrabaho para sa proyekto ng
gobyerno.

! Sipi #2. Mga tuntunin tungkol sa polo na inilabas ni Haring Felipe

III ng Espanya noong 26 Mayo 1609

That the Indians in the repartimiento shall be lessened in

number as the voluntary workers shall be introduced whether the
latter be Indians or those of other nations.

That they shall not be taken from distant districts, and from
climates notably different from that of their own villages ....

! 61
!

That they shall be given in full wages that they earn for
their work. And that they shall be paid personally each day, or at
the end of the week, as they may choose.

That the repartimientos be made at a time that does not

embarrass or hinder the sowing and harvesting of land products,
or other occasions and periods which the Indians have to attend
to the profit and management of their property; for our intention
is that they may not be deprived of it, and that they may be able
to attend to everything.

That, granting the poor arrangement and plan of the

caracoas, and that when remanded to them many Indians
generally perish, because of sailing without a deck, and exposed
to the inclemencies of storms, we order that these crafts be
improved and built in such a manner that the Indians may manage
the oars without risks of health and life.

I, THE KING

Laws of the Indies, 1609, in Zaide 4: 21-23.

Glosari

"
Caracoa … isang uri ng sasakyang
pandagat na gumagamit
ng mga manggagaod
Deprive … tanggalan
Deck … lapag ng sasakyang
pandagat
Embarrass … pigilan
Hinder … pigilan
Inclemence … masungit o mabagsik na
panahon
Oar … sagwan
Perish … mamatay
Remand … utusan
Repartimiento … proseso ng pagpili ng mga
taong dapat manilbihan
Sow … magtanim
Wage … suweldo

! 62
!

4. Ngunit taliwas sa mga tuntuning ito, nagkaroon ng mga abuso sa

pagpataw ng tributo at polo.

! Sipi #3. Mula sa ulat ni Obispo Domingo Salazar, 1583, hinggil sa

mga abuso sa pagpataw ng tributo at polo

“... a great number of Indians went to the mines of Ylocos where

they remained during the time when they ought to have sowed
their grain.”

“ ... the Spaniards employ the Indians, such as setting them to row
in the galleys and fragatas dispatched by the governor and
officials on various commissions, which they are never lacking. At
times they go so far away that they are absent four or six
months; and many of those who go die there....”

“Others the Spaniards employ in cutting wood in the forests and

conveying it to this city, and other Indians in other labors, so that
they do not permit them to rest or to attend to their fields....”

“Sometimes the entire quantity of his rice is taken from a poor

Indian, without leaving him a grain to eat.”

“They compel the Indians to work at tasks in the service of the

Majesty, paying them but little, and that irregularly and late, and
often none at all.”

“Some they compel to pay in gold, even when they do not have
it.... as there are vast differences in gold here, they always make
the natives give the finest. The weight at which they receive the
tribute is what he who collects it wishes, and he never selects the
lightest. Others make them pay cloth or thread. But the evil is not
here, but in the manner of collecting; for, if the chief does not
give them as much gold as they demand, or does not pay for as
many Indians as they say there are, they crucify the unfortunate
chief....”

“They collect tribute from children, old men and slaves, and many
remain unmarried because of the tribute, while others kill their
children.”

Obispo Salazar, “Affairs in the Philippine Islands,” 1583,

sa Blair at Robertson 5: 212, 219, 221, 223, 224.

! 63
!

Glosari

"
Commission … gawain
Compel … pilitin
Convey … ipadala
Dispatch … ipadala
Vast … malaki

5. Malaki ang naging epekto ng tributo at polo. Basahin ang sipi sa

ibaba.

! Sipi #4. Mula sa liham nina Obispo Domingo Salazar, Andres de

Cervantes at Franciso Morante kay Haring Felipe II noong 20
Hunyo 1582, ukol sa mga reklamo ng mga hepe ng Tondo at
ibang lugar sa Maynila dulot ng tributo at polo

Because of the many acts of oppression which they have suffered,

many Indians have abandoned Tondo, Capaymisilo, and other
villages near this city of Manila. They have gone to live in other
provinces, which has occasioned much damage and loss to the
chiefs. Out of the three hundred who were there, one hundred
have gone away, and the said chiefs are obliged to pay tribute for
those who flee and die, and for their slaves and little boys. If they
do not pay these, they are placed in the stocks and flogged.
Others are tied to posts and kept there until they pay. Moreover,
they dig no gold, for the officials oblige them to pay the fifth. If
they do not make a statement of their gold it is seized as
forfeited even if it is old gold; and the gold is not returned to
them until after payment of a heavy fine…. If the natives come to
complain of their grievances to the alcaldes-mayores alone, they
are imprisoned and thrown into the stocks, and are charged with
prison-fees. Their afflictions and troubles are so many that they
cannot be endured; and they wish to leave this island….

Obispo Domingo de Salazar, Andres de Cervantes at Franciso

Morante, 1582, sa Blair at Robertson 5: 190-191.

Glosari

"
Abandon … iwanan
Affliction … pagdurusa
Alcalde-mayor … gobernador ng probinsya

! 64
!

"
Charge … multa
Damage … pinsala
Endure … tiisin
Flog … hagupitin ng latigo o
paluin bilang parusa
Forfeit … kamkam
Grievance … hinaing
Oblige … pilitin
Occasion … magbigay daan
Oppression … pang-aapi
Seize … samsamin
Stock … preso

6. Sinagot ng gobyerno ang mga reklamo ng Simbahan. Basahin ang

sipi sa ibaba.

! Sipi #5. Mula sa sagot nina Gobernador Heneral Guido de

Lavezaris at mga opisyal at encomendero sa “Opinion” ni Padre
Martin de Rada, mga 1570s. Sa kanyang “Opinion” inilahad ni
Padre de Rada ang mga abuso ng mga encomendero at alcade-
mayor.

… we came to these districts by his Majesty’s order, and

therefore we are here, obeying his royal mandate….

In regard to the tribute that has been raised, and the

amount of tribute in gold that is collected from Los Ylocos and
Los Camarines, … it is a matter clearly to be understood, that, for
the support of those who live in this land, it is quite necessary
that the natives assist with tribute as they do in the other part of
the Indies. They are not considered friends, nor do they have any
security, without first having paid the tribute—which is, in
proportion to their condition and wealth, very little; and which they
are willing to give gladly and without compulsion. In each island,
district, and village, the natives give what they please, for in some
places they give provisions, and in others wax, cloth, and other
things which they obtain from their harvests. To them it is little,
and almost nothing, because they have those things abundantly. If
gold has been collected from the Ylocos and Camarines, it is
because the land is very rich in mines, and because they have

! 65
!

great quantites of gold.

As regards the excessive tribute which … is said to have

been collected from the natives, to generalize from individual
cases is to confuse the whole matter. We say this because a
great part of the country is taxed differenty in different places,
and the natives vary in wealth. In some parts they are rich, in
others farmers, in others merchants, in others miners; and, again,
in others they live by robbery and assault.

To say, then, that the Indians are so wretched that they

live on roots during part of the year, and in some places are
accustomed to support themselves for a certain part of the year
on sweet potatoes, sago bread, and other vegetables they find, is
wrong. It is not so in all districts, but only in some of the
Pintados [Visayan] Islands; nor is this through any lack of
prosperity, but because they are vicious, and eat all sorts of food.
They are so lazy that they will not go four leagues out of their
villages to buy rice, but spend their time in drunkenness, idolatries,
and feastings.

… the natives are so rich, and have so many profits and

sources of gain…. They have a great deal of cloth with which to
clothe themselves; many silken fabrics worked with gold, greatly
esteemed and of high value; many porcelains and fine earthenware
jars; lances, daggers, bells, and vases; and many adornments for
their persons, of which they make use. They also have great
quantities of provisions, which they gather every year from their
irrigated lands; palm wine, and wine of the nipa palm, which they
collect ordinarily every day during the whole year and many other
wines, made from rice or cane—to say nothing of the great profits
they make from wax and gold, which are ordinarily produced in all
the islands. There is a great deal of cotton, which they work and
spin, and make into fine cloths; these are very valuable to the
Indians in their trade.

If some natives in some of the villages decamp in order to

avoid paying the tribute, as is stated in the ‘Opinion’, it is not on
account of any lack of means, but because the natives are
spirited, and make it a point of honor to pay the tribute only
when forced. They like to be compelled to do so. This is not the
case with all of them, but only with some who, after debaucheries
and guzzling of wine, come to the Spaniards, and say that they

! 66
!

have nothing wherewith to pay the tribute.

Guido de Lavezaris, Martin de Goiti, Luis de Haya at iba, “Reply to

Fray Rada’s Opinion,” c. 1574 sa Blair at Robertson 3: 265-270.

Glosari

"
Abundantly … masagana, marami
Accustom … masanay
Adornment … palamuti, dekorasyon
Assault … atakihin, salakayin
Castilian … Espanyol
Compel … pilitin
Compulsion … pagpilit
Dagger … patalim
Debauchery … paglalasing
Decamp … Umalis sa lugar
Earthenware … palayok na gawa sa ceramic,
clay, bato
Esteem … ginagalang
Excessive … labis
Guzzle … lagukin
Idolatry … tawag ng mga Kristiyano sa
paniniwala sa ibang diyos
Indies … tawag ng mga Kastila sa
Pilipinas (ang tawag sa
Pilipino ay indio)
Mandate … kautusan
Merchant … mangangalakal
Obtain … makuha
Profit … tubo
In proportion to … sang-ayon sa sukat o
kalagayan
Prosperity … kasaganaan
Provision … anumang produkto o gamit
Real … pera sa panahon ng Kastila
Security … katahimikan
Silken … gawa sa seda
Spirited … matigas ang ulo
Vicious … Marahas at matindi
Wherewith … sa ganitong paraan
Wretched … api

! 67
!

7. Sumali sa inatasang grupong kumakatawan sa sumusunod.

Grupo 1: Mga opisyal sa Pilipinas at mga encomendero

Grupo 2: Obispo Salazar at mga prayleng Espanyol
Grupo 3: Hari ng Espanya

8. Base sa mga binasang sipi, ilahad ang posisyon ng grupong

kinakatawan tungkol sa tributo at polo. Ilista ang mga argumentong pabor sa
inyong posisyon at sagutin ang mga puntong taliwas sa tingin ng grupo.
Maghanda para sa oral presentation ng mga argumento ng bawat panig.

9. Ang grupo naman ng hari ay makikinig at magtatala ng mga

argumento upang makabuo ng hatol matapos pakinggan ang dalawang panig.
Ang magiging desisyon ay base sa mga dekreto ng hari.

10. Ang daloy ng oral presentation ay sumusunod.

a. Grupo 1: Ilahad ang kahulugan at dahilan ng tributo at polo.

b. Grupo 2: Ipaliwanag ang mga reklamo sa tributo at polo.
c. Grupo 1: Sagutin ang mga reklamo ng Simbahan.
d. Grupo 2: Ipagtanggol ang posisyon ng Simbahan.
e. Grupo 3: Maghatol.

11. Talakayin ang hatol ng Grupo 3 at tingnan kung base ito sa mga
siniping dekreto ng hari.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Nabuo mo na ang lahat ng modyul para sa unang markahan ng Araling
Panlipunan, na nag-umpisa sa sinaunang panahon at nagtapos sa pagtatag ng
kolonyang Espanyol sa Pilipinas. Sa susunod na markahan ay susuriin mo ang
iba pang primaryang sanggunian tungkol sa paghubog ng kamalayang Pilipino,
mula sa mga pag-aalsa laban sa iba’t ibang pamamaraang kolonyal hanggang
sa rebolusyon para sa kalayaan.

! 68
!

Markahan 2 Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Modyul 1 Pag-aalsa Laban sa Pang-aabuso
Gawain 1. Pag-aalsa ni Tamblot, 1621-1622
2. Pag-aalsa ni Maniago, 1660
3. Mga pag-aalsang agraryo sa mga Tagalog na probinsya, 1745
Oras Lima (5)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Tinalakay sa nakaraang modyul ang mga instrumentong kolonyal ng mga
Kastila sa Pilipinas. Ito ay ang Kristiyanisasyon, reducción, tributo at polo. Ano
ang naging reaksyon ng mga Pilipino sa mga patakarang ito? Makikita na daan-
daang pag-aalsa ang naganap sa iba-bang lugar ng kolonya. Sa modyul na ito,
tatlong pag-aalsa lamang ang susuriin: ang pag-aalsa ni Tamblot sa Bohol
(1621-1622), Maniago sa Pampanga (1660), at ang mga agraryong pag-aalsa sa
mga probinsya ng Luzon (1745).

Ang magkakahiwalay na pag-aalsang ito ay isinalaysay ng mga pari at

matataas na opisyal na Kastila sa kanilang mga sinulat. Itong mga primaryang
sanggunian ay nagbibigay liwanag tungkol sa hinaing ng mga Pilipino sa ilalim
ng Espanya at mahihinuha mula sa mga dokumentong ito ang epekto at
kahalagahan ng mga pag-aalsa sa kasaysayan ng Pilipinas.

Gawain 1. Pag-aalsa ni Tamblot, 1621-1622

1. Isang tugon laban sa mga patakarang kolonyal na ipinairal ng mga
Kastila ang pag-aalsa. Gaano kadalas o karami ang pag-aalsa laban sa Espanya
bago ang rebolusyon ng 1896? Basahin ang puna ni Francisco Leandro de
Viana, isang piskal (abogado) sa Audiencia ng Maynila, sa kanyang “Memorial of
1765.”

! … it ought to be borne in mind that, from the first years of this

conquest [1521] until the one in which we now are [1765], nearly
all the provinces have at various times rebelled and risen in arms;
and not one of … [us] doubts that for this kind of offense the
Indians ought to be punished by an increase of their tributes, that
this may serve them as a warning and example; for they [thus]

! 69
!

lost the right to be treated with the mildness which their first
voluntary submission deserved.

Francisco Leandro de Viana, “Memorial of 1765,”

sa Blair at Robertson 48: 248.

2. Anong impormasyon ang makukuha at mahihinuha mo mula sa

sipi?

Kadalasan o dami ng
pag-aalsa

Impormasyong
nakuha at nahinuha
mula sa sipi

3. Tatalakayin sa gawaing ito ang ilang pag-aalsa sa ika-17 at ika-18

siglo. Upang suriin ang mga ito, gamitin ang balangkas sa ibaba.

Konteksto. Kabuuang
kalagayan ng panahon, lugar at
Konteksto
komunidad, kasama ang kultura
nito
Aktor

Aktor. Sino ang kumilos at ang

kanyang personal na
background, hangarin at interes
Pagkilos

Pagkilos. Mga ginawa ng

historikal na aktor na nagbigay
daan o nagdulot ng epekto o
resulta
Sanhi Epekto
Sanhi. Dahilan ng pagkilos

Epekto. Resulta o kinahinatnan

ng pagkilos

! 70
!

4. Tandaan din na ang mga primaryang sanggunian ay sinulat ng

mga prayle at opsiyal na Espanyol at kung gayon, ay may dalang sariling
pagtingin sa nangyari. Makikita ang mga pananaw na ito, halimbawa, sa
paglalarawan ng sinaunang paniniwala ng mga Pilipino. Maging maingat sa mga
pananaw na ito.

5. Sumali sa grupo at basahin ang salaysay tungkol sa pag-aalsa ni

Tamblot sa Bohol, 1621-1622. Isaalang-alang ang balangkas sa pagsusuri ng
mga sipi at tandaan na kailangang mahinuha ang sanhi mula sa sipi.

Galing sa mga akda nina Pedro Murillo Velarde, Historia de la

Provincia de Philipinas de la Compañia de Jesus (History of the
Philippine Province of the Society of Jesus), 1749; at Casimiro Diaz,
isang paring Agostino, sa kanyang aklat na Conquista de las Islas
Filipinas (Conquest of the Philippine Islands), 1890

!
The majority of the ministers in the island of Bohol had
gone to Zebu, to celebrate the feasts of the beatification
of St. Xavier; in their absence …. [t]he diwata,* or demon,
appeared to some Indians in the woods … and
[K ONTEKSTO ]

commanded them to quit the gospel … and the Spanish

vassalage, and take refuge in the hills; and to build him a
chapel, where he would aid them and give them whatever
they needed to pass their lives in happiness and
abundance, without the encumbrance of paying tribute to
the Spaniards or dues to the churches.

Two or three Indians … became priests of this diwata [one

of the priests was called Tamblot], in order to persuade
[A KTOR ]

the people to apostasy and rebellion.… four villages

revolted; only Loboc (which is the chief village) and
Baclayon remained firm in the faith, and in loyalty to the
king.

! 71
!

… to take away the fear which they naturally fear toward

the Spaniards, these [native] priests told them that, if they
would attack the Spaniards,

1. the diwata would cause the mountains to rise

against their foe;
2. the muskets of the latter would not go off, or else
the bullets would rebound on those who fired them;
3. if any Indian should die, the demon would
[S ANHI ]

resuscitate him;
4. that the leaves of the trees would be converted into
saranga (a large fish);
5. when they cut bejucos [cane or palm], these would
distil wine instead of water;
6. from the banana leaves they would make fine linen;
and,
7. in short, that all would be pleasure, enjoyment, and
delight.

Information of this reached Zebu, and immediately

Don Juan de Alcarazo, alcalde-mayor of Zebu, went to
quiet the island; he invited them to make peace, for which
the rebels did not care. Their boldness increasing, they
burned the four villages and their churches; they flung on
the ground the rosaries and crosses, and pierced an image
of the blessed Virgin eighteen times…. Thereupon the chief
ordered troops from Zebu, fifty Spaniards and a thousand
friendly Indians…; and on New Year’s day, 1622, he began
a march to the mountains, where the insurgents were….
[P AGKILOS ]

more than 1,500 rebel Indians attacked our vanguard…; but

when our muskets were fired so many fell dead that the
rebels began to retreat to a bamboo thicket. When we
followed them a heavy rain fell, which encouraged the
rebels, for they said that our muskets were then useless.
But Heaven favored our cause…. The rebels fled into the
mountains; and our men arrived at a village of more than
a thousand houses, in the midst of which was the temple
of their diwata. Our troops found there much food, various
jewels of silver and gold, and many bells of the sort those
people use—all of which was given to our Indians.…
Captain Alcarazo… commanded that some of the rebels be
hanged, and published a pardon to the rest; and he
returned to Zebu, where the victory was celebrated.

! 72
!

This success had very important results, for it

checked the revolt of other islands and other villages—who
were expecting the favourable result which the demon had
promised them, so that they could shake off the mild yoke
of Christ, and with it their vassalage to the Spaniards.
Many of them, now undeceived, accepted the pardon; but
others, who were stubborn, fortified themselves at the
summit of a rugged and lofty hill, difficult of access, and
closed the road [to it] with brambles and thorns…. Six
months later the same Don Juan Alcarazo returned, to
[E PEKTO ]

dislodge those rebels with forty Spaniards and many

Indians. After suffering great hardships in making the paths
accessible, nearly all his men were hurt, by the time they
reached the fort, by the many stones which the enemy
hurled down from the summit; but our soldiers
courageously climbed the ascent, firing their muskets, and
killed many of the rebels, putting the rest to flight. Thus
was dispersed that sedition, which was one of the most
dangerous that had occurred in the islands—not only
because the Boholanos were the most warlike and valiant
of the Indians, but on account of the conspiracy spreading
to many other tribes.

Pedro Murillo Velarde, Historia de la Provincia de Philipinas

de la Compañia de Jesus, 1749, at Casimiro Diaz,
Conquista de las Islas Filipinas, 1890, sa “Insurrections by
Filipinos in the Seventeenth Century,” Blair at Robertson
38: 87-91.

Glosari

"
Apostasy … pagtakwil sa paniniwala
Ascent … pag-akyat
Babaylan … paring babae o lalaki sa
relihiyon ng mga
sinaunang Pilipino
Beatification … pagdeklara sa Katolisismo
ng paggiging santo o
santa
Bramble … mababa, mayabong at
matinik na halaman
Check the revolt … pigilin ang pag-aalsa
Conspiracy … sabwatan
Delight … kasiyahan

! 73
!

"
Dislodge … tanggalin
Disperse … itaboy
Diwata … anito o ispiritu ng
sinaunang panahon
Dues … bayad
Encumbrance … pasanin, abala
Foe … kalaban
Fortify … palakasin
Hurl ibato
Insurgent rebelde
Lofty mataas
Musket uri ng baril
Pardon patawarin
Pierce tusukin
Quit the gospel iwanan ang
pananampalataya
Rebound bumalik
Refuge kanlungan
Resuscitate buhayin
Rugged mabato, magaspang
Sedition pag-aalsa
Shake off the mild iwanan ang banayad na
yoke of Christ iplwensiya ni Kristo
Stubborn matigas ang ulo
Summit tuktok
Thereupon sa lugar at oras na iyon
Thicket mababa’t mayabong na
halaman
Undeceived hindi naloloko
Valiant matapang
Vanguard tanod sa unahan ng
hukbo

6. Gamitin ang tsart sa pagsusuri ng sipi. Ibahagi sa klase ang sagot

ng grupo. Sa talakayan ng klase, magtanong at o magbigay-puna upang
maunawaan nang husto ang binasang sipi.

! 74
!

Pagsusuri ng sipi

Konteksto* Aktor Sanhi Pagkilos Epekto

* Lugar, petsa, kalagayan

! 75
!

Gawain 2. Pag-aalsa ni Maniago, 1660

1. Iba namang uri ng pag-aalsa ang aaralin sa gawaing ito. Sumali sa
ibang grupo at basahin ang salaysay ukol sa pag-aalsa ni Maniago sa
Pampanga noong 1660. Pansinin na sa sipi ng unang gawain lang nakatukoy
ang bahagi tungkol sa aktor, sanhi, atbp. Dito at sa susunod na gawain, ikaw na
ang maghahanap ng konteksto, aktor atbp. sa sipi. Habang binabasa ang
salaysay, isaalang-alang ang balangkas sa pagsusuri.

! Mula kay Padre Diaz, Conquest of the Philippine Islands

In the early days of October 1660, the loyal population of

Pampanga made their first rebellious movements – the people
being exasperated against the overseers of the wood-cutting who
had been ill-treating them. Setting fire to the huts in which they
lodged, they declared by the light of the fierce flames, their rash
intention; as leader of their revolt appointed an Indian chief
named Francisco Maniago, a native of the village of Mexico
[Pampanga], who was master-of-camp for his Majesty…. the revolt
was in one of the most warlike nations of these islands…. they
presented themselves, armed in the village of Lubao under the
command of the above-named Don Francisco Maniago…. Others
gathered in a strong force in the village of Bacolor, closing the
mouths of rivers with stakes, in order to hinder the commerce of
that province with Manila; and they wrote letters to the provinces
of Pangasinan and Ilocos, urging them to follow their example and
throw off the heavy yoke of the Spaniards and to kill all the latter
who might be in those provinces.

… the chief promoters of the rebellion, finding the courage

of their followers so weakened, began to search for paths for their
own safety. They despatched our father Fray Andres de Salazar
with a letter to [Governor-General] Don Sabiniano [Manrique de
Lara], in which they alleged, as an excuse for the disturbance, the
arrears of pay which were due them for their services, together
with the loans of their commodities which had been taken to
Manila for the support of the paid soldiers…. In view of this, the
governor offered them 14,000 pesos, on account of what was due
them, which amounted to more than 200,000 pesos. For this he
sent his secretary… to authorize two other commanders… to

! 76!
!

establish peace and publish the general amnesty for the past….
When the writ of amnesty was drawn up, and the words were
repeated to them in their own language…, in reading to them
these words, “in the name of his Majesty I grant pardon, for the
sake of avoiding all bloodshed,” he altered the sense of this
sentence, telling them the very opposite…. and from this resulted
fresh disturbances.

Casimiro Diaz, sa Blair at Robertson 38: 143-145, 149-151.

Glosari

!
Alter … baguhin
Arrear … atraso sa bayad
Allege … magpahayag daw
Commerce … kalakalan
Exasperate … manggalilt
Fierce … malakas
Lodge … tirahan
Overseer … tagapamahala
Rash intention … hindi pinag-isipan
Stake … tulos
Writ of amnesty … utos ng pagpapatawad
Yoke … pananakop

2. Gumawa ng tsart katulad ng ginamit sa unang gawain at sagutin

ito. Ibahagi ang tsart sa klase at lumahok sa talakayan upang maunawaan ang
mga binasang sipi.

! 77!
!

Gawain 3. Mga Pag-aalsang Agraryo sa mga Tagalog na

Probinsya, 1745
1. Noong 1745 sa Batangas, Cavite at ibang probinsyang Tagalog ay
nag-alsa ang taumbayan dahil sa problema sa pag-aari ng lupa at limitadong
access sa ilog at ibang yamang-likas. Sumali sa grupo at basahin ang mga
salaysay tungkol sa mga pag-aalsang agraryo. Isaalang-alang muli ang balangkas
sa pagsusuri.

! Sipi 1. Mula sa ulat ni Pedro Calderon Enriquez, awditor at piskal

ng Audiencia, na nag-imbestiga ng mga kondisyon noong 1739

By commission of this royal Audiencia, I went to a village outside

the walls of this capital, to take measures for the completion of a
small bridge, which was being hindered by some dispute…. I
proceeded to make inquiries regarding the lands and revenues
belonging to the village; and I found that all the surrounding
estates (on which the people of the village were working) belonged
to a certain ecclesiastic, the Indians and mestizos paying him rent
not only for these, but for the land occupied by their cabins, at
the rate of three pesos a year for the married man, and one and
one-half pesos for the widow or the unmarried man….”

Pedro Calderon Enriquez, “Discurso iuridico, en que se defiende la

real iurisdiccion, y se hace demonstracion de la injusticia, que
contiene el contrato de arrendamiento de solares en estas islas,”
sa Blair at Robertson 48: 141-142.

Glosari

!
Audiencia … Kataas-taasang hukuman
ng kolonya
Cabin … bahay
Dispute … away
Ecclesiastic … relihiyoso
Estate … lupain
Revenue … kita
Take measure … gumawa ng hakbang

! 78!
!

! Sipi 2. Galing sa akda ni Juan de la Concepcion, Historia General de

Philipinas (General History of the Philippines), 1788-1792

With the pretext that the fathers of the Society [of Jesus]
had usurped from the cultivated lands, and the untilled lands on
the hills, on which they kept enormous herds of horned cattle—for
which reason, and because the Jesuits said that these were their
own property, they would not allow the natives to supply
themselves wood, rattans, and bamboos, unless they paid fixed
prices—the Indians committed shocking acts of hostility on the
ranches of Lian and Nasugbu, killing and plundering the tenants of
those lands, with many other ravages. Nor did they respect the
houses of the [Jesuit] fathers, but attacked and plundered them,
and partly burned them, as well as many other buildings
independent of these…. The contagion spread to the village of
Taal, and more than sparks were discovered in other places,
although efforts were made to conceal the fire.

Juan de la Concepcion, Historia General de Philipinas, 1788-1792,

sa “Events in Filipinas,” 1739-1762,” Blair at Robertson 48: 141.

Glosari

!
Conceal … itago
Contagion … pagkahawa
Enormous … malaki
Herd … grupo ng hayop
Hostility … kalupitan
Plunder … pagnanakaw
Pretext … pangangatwiran
Ravage … paninira
Usurp … mangamkam, mang-agaw

! 79!
!

! Sipi 3. Mula sa dekreto ni Haring Felipe V noong 7 Nobyembre

1751

... Don Pedro Enriquez, an auditor of that same Audiencia,

made a report... of what he has done... for the pacification of the
villages of Taguig, Hagonoy, Parañaque, Bacoor, Cavite el Viejo,
and other places… which lie near that capital, all of which
revolted. A similar insurrection or revolt occurred in the province
of Bulacan, and these... protested… against the injuries which the
Indians received from the managers of the estates which are
owned by the religious of St. Dominic and those of St. Augustine…
– usurping the lands of the Indians, without leaving them the
freedom of the rivers for their fishing, or allowing them to cut
wood for their necessary use, or even to collect the wild fruits;
nor did they allow the natives to pasture on the hills near their
villages the carabaos which they used for agriculture. Accordingly
[Don Pedro] determined to free them from these oppressions, and
decided that they should not pay various unjust taxes which the
managers exacted from them..... he demanded from the aforesaid
religious orders the titles of ownership for the lands which they
possessed; and, notwithstanding the resistance that they made to
him, repeatedly refusing [to obey], he distributed to the villages
the lands which the orders had usurped, and all which they held
without legitimate cause he declared to be crown lands…. He also
took other measures which seemed to him proper for the
investigation of the fraudulent proceedings in the measurement of
the lands in the estate of Biñan, which is owned by the religious
of St. Dominic—fraud which was committed in the year 1743 by
the court clerk of that Audiencia [of Manila] with notable fraud
and trickery, in which participated the two surveyors (appointed
through ignorance or evil intent), to the grave injury of the village
of Silang. This had caused the disturbances, revolts, and losses
which had been experienced in the above-mentioned villages…. I
approve, and regard as just and proper, all that was performed by
the aforesaid Don Pedro Calderon Enriquez….

Dated at San Lorenzo, on November 7, 1751

I THE KING

Haring Felipe V, “Usurpation of Indian Lands by Friars,” 1751, sa

Blair at Robertson 48: 27-31, 34.

! 80!
!

Glosari

!
Aforesaid … nabanggit
Crown land … lupain ng hari
Exact … maningil
Fraudulent … madaya
Legitimate … legal
Notwithstanding … bagama’t
Pacification … panunupil

2. Gumawa ng tsart katulad ng tsart na ginamit sa Gawain 1 at 2 at

sagutin ito. Ibahagi ang mga sagot sa klase.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Mahalaga ang mga pagtutol ng mga Pilipino sa iba’t ibang paraan ng
pananakop, ngunit hindi pa nahuhubog ang kamalayang kumikilala sa
kahalagahan ng pagsasarili. Sa mga susunod na modyul, aaralin ang pagbuo ng
kamalayang ito.

! 81!
!

Markahan 2 Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Modyul 2 Iba-Ibang Mukha ng Progreso
Gawain 1. Ang ideya ng progreso sa kasalukuyan
2. Pagsuri sa mga ideya ng progreso sa siglo 19
3. Tatlong mukha ng progreso: Sinibaldo de Mas, Gregorio
Sancianco, at Juan Luna
Oras Pito (7)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Nakita ninyo sa sinundang aralin na dahil sa mga patakarang pananakop
ay naglunsad ng mga pag-aalsa ang mga Pilipino sa iba-ibang isla. Bukod sa
mga pangyayaring ito, mula sa ika-16 na siglo ay dumami at lumawak ang mga
pagbabago sa ika-19 na siglo. Pinayagan, halimbawa, ng gobyernong Espanyol
ang mga Ingles at iba pang dayuhang mangangalakal na magtayo ng kumpanya
at industriya sa iba-ibang parte ng Pilipinas, matapos tumigil ang kalakalang
galleon noong 1815. Nadebelop ang mga produktong pang-eksport katulad ng
asukal, abaka at tabako, at naitayo ang unang bangko, ang Banco Español-
Filipino, noong 1851. Sa madaling salita, makikita sa kolonya ang mga tanda ng
progreso sa ika-19 na siglo, kasama ang tren at iba pang modernong pasilidad.

Sa kontekstong ito ay umusbong ang iba-ibang pagtingin sa progreso at

kung paano isusulong ang Pilipinas. Alalahanin na sa siglo 19, ang mga
kolonyang Espanyol sa Latin Amerika ay halos nakalaya na, samantalang hawak
pa ng Espanya ang kanyang mga kolonya sa Pilipinas, Puerto Rico at Cuba. Sa
modyul na ito tatlong perspektibo ang ilalahad: kay Sinibaldo de Mas, isang
Espanyol na administrador; Gregorio Sancianco, isa sa mga unang Pilipinong
nag-aral sa Espanya; at Juan Luna, Pilipinong pintor na hanggang ngayon ay
kinikilalang isa sa pinakamahusay sa bansa. Importanteng maunawaan ang mga
ideya nila ukol sa progreso dahil nagbigay daan o nakaapekto ang mga ito sa
mga layunin at kaisipan ng kilusang reporma na pinangunahan nina Jose Rizal
at Marcelo H. del Pilar.

! 82!
1
2

Gawain 1. Ang Ideya ng Progreso sa Kasalukuyan

1. Paano ba natin masasabing may progreso? Kapag may pagbabago bang
naganap ay maituturing na itong progreso? Para kanino ang progreso? Upang
masagot ang mga tanong na ito, sumali sa grupo at gumawa ng concept map
tungkol sa ideya ng progreso. Isulat sa kaliwang bahagi ang mga tanda ng
progreso at sa kanan, ang pakinabang ng mga ito. Magbigay ng tatlong
halimbawa.

1. Grupo 1: Progreso sa bahay

2. Grupo 2: Progreso sa paaralan
3. Grupo 3: Progreso sa probinsya
4. Grupo 4: Progreso sa bansang Pilipinas
5. Grupo 5: Progreso sa mundo

Tanda ng Progreso Pakinabang

PROGRESO

! 83!
!

2. Ipakita at ipaliwanag sa klase ang ginawang concept map. Ipaskil

ito sa bulletin board.

3. Tingnan ang lahat ng concept map at lumahok sa talakayan ukol

sa kahulugan ng progreso sa kasalukuyang panahon.

Gawain 2. Pagsuri sa mga Ideya ng Progreso sa Siglo 19

1. Kung ganito ang pag-unawa sa konsepto ng progreso sa
kasalukuyan, tingnan ngayon ang mga perspektibo sa ika-19 na siglo. Sumali sa
grupong inatasan ng guro.

a. Grupo 1: Sinibaldo de Mas

b. Grupo 2: Gregorio Sancianco
c. Grupo 3: Juan Luna

2. Para sa Grupo 1, basahin ang sipi mula kay Sinibaldo de Mas,

isang Espanyol na administrador sa Pilipinas na lumibot din sa ibang mga
kolonya ng Espanya sa Latin Amerika, kung saan niya nakita ang mga
paghihimagsik laban sa Espanya. Sinulat niya ang Informe sobre el estado de
las Filipinas en 1842 (Ulat tungkol sa Kalagayan ng Pilipinas noong 1842) sa
kontekstong ito at sa hangarin niyang manatili ang Pilipinas bilang kolonya,
taliwas sa nangyari sa Latin Amerika.

! ... [To] maintain or keep the Colony forever, i. e. never to consider

its separation …:

… it is necessary to keep … [Filipinos] in an intellectual and moral

state that their numerical superiority be politically less than the …
[Spaniards] just as in a balance a pile of hay weighs less than a
bar of gold… [C]ircumscribe education to primary schools where
the three “r’s” can be taught, with one school in every town as is
the present practice and under the care of the curate. The
colleges for men now extant in Manila should be closed…

It is necessary too that in every town there should be a Spanish

curate, it being preferable to leave it unattended spiritually rather
than to relinquish it in the hands of the Filipino clergy… this
colony in my concept should be maintained by religion. Based on
this principle, nothing can promote faster its emancipation than to

! 84!
!

ordain native priests. Some observe that they are inept and vicious
and consequently do not inspire respect and neither do they wield
influence, nor are they feared….

There should be assigned clothes to distinguish Spaniards, which

should not be used either by the natives or the mestizos; the
best, it seems, for this purpose is a kerchief around the neck, an
adornment rarely put on by the natives. They should not use any
other clothing other than that which they themselves have
selected: open shirt and a straw head gear. Only the chieftains
may wear coats… In the colony, there should be no noble blood
but the Spaniard’s. When a Filipino or mestizo meets a Spaniard,
he should be obliged to stop (except in Manila) and greet him. If
seated, he should stand when the Spaniard talks to him or passes
in front. Whosoever should raise his hand against a Spaniard, even
in defense of his life, should incur the penalty of going to the
public works for the duration of his life… A Spaniard should not
seat a Filipino or mestizo in his house, much less eat with him…

[Filipinos] … should not be taught Spanish, but only to read and

write their own. It is impossible to avoid circulating in the
provinces papers and books which are inconvenient for them to
read and experience has taught that those who know our language
are almost always the headstrong of the towns and the ones who
murmur, censure and go against the curate and the mayors.

Sinibaldo de Mas, Report on the State of the Philippines in 1842:

Interior Politics (Vol. III), manuskritong salin ni Prof. Pablo K. Botor,
pp. 1, 10, 11, 31 at 36.

Glosari

!
Censure … pintasan
Circumscribe … limitahin
Curate … pari o prayleng Espanyol
na namumuno sa isang
parokya; miyembro siya ng
orden
Emancipation … pagpapalaya
Extant … namamalagi
Headstrong … matigas ang ulo
Incur … malapatan ng parusa
Inept … walang kakayahan

! 85!
!

!
Ordain … proseso ng pagiging pari
Relinquish … ipagkatiwala, iwanan
Three r’s … pagbasa (reading),
pagsulat (‘riting) at
pagbilang (‘rithmetic)
Vicious … mabagsik
Wield influence … mamahala

Sagutin ang tsart.

Impormasyong
Tungkol sa Mga Rekomendasyon Mahihinuha mula sa mga
Rekomendasyon
a. Edukasyon

b. Pamamahala ng
mga parokya o
simbahan

c. Pananamit ng mga
Espanyol at Pilipino

d. Pagtrato ng mga
Pilipino at Espanyol
sa isa’t isa

e. Ano ang inaasahang epekto ng kanyang mga rekomendasyon?

f. Ano ang pangkalahatang pananaw ni Sinibaldo de Mas tungkol sa progreso?

! 86!
!

2. Para sa Grupo 2, basahin ang sipi galing sa akda ni Gregorio

Sancianco, El Progreso de Filipinas (Ang Progreso sa Pilipinas), 1881. Mayaman
ang pamilya ni Sancianco at nakapag-aral siya sa Unibersidad ng Santo Tomas.
Dahil sa kaguluhang dulot ng pag-aalsa sa Cavite at pagbitay kina Padre
Gomez, Burgos at Zamora noong 1872, minabuti ng pamilya ni Sancianco na
ipadala siya sa Espanya upang ipagpatuloy ang kanyang pag-aaral. Habang
nandoon ay sumulat si Sancianco sa isang pahayagan sa Madrid. Ang kanyang
Ang Progreso sa Pilipinas ay ang unang seryosong akda ng isang Pilipino
tungkol sa ekonomiyang kolonyal sa ilalim ng pamamahala ng Espanya.

! It is a pity that the Madrid government has not given

preferential attention to the material condition of the Philippines by
stimulating the productive elements, removing all kinds of fetters,
and facilitating the free circulation of their products. In a period of
50 years how highly developed would have been agriculture in
those fertile lands watered everywhere by immense rivers, what
country in the world would not have been supplied with its
agricultural products! But, what can be expected of farmers without
zeal for lack of stimulus and they deprive from their labor if they
cannot sell their produce or if they have to carry them to the
markets, spending five or six days on the road they themselves
have to cut through forests and rivers, through regions still
inhabited by fierce infidels, in order to sell at prices insufficient
either to compensate them for their labor or for the risks they
run?

The distant towns of the provinces of Nueva Ecija, Nueva

Vizcaya, Isabela and others located in Central Luzon encounter
these sad realities. Why would not their inhabitants be lazy? How
could these towns become rich or their population increase? Thus,
the majority of the people plant only tobacco, in spite of the
worst conditions of the monopoly. As the government buys this
product, the planters do not have to go to Manila to sell it. They
also plant rice but just enough to supply their families. If they
have any surplus grain, they take it to San Isidro or to Pangasinan
where they are paid not more than three reales vellon for one
arroba of rice, whereas at Manila the price is ten reales or two
pesos and twenty-five cents an arroba.

Gregorio G. Sancianco, El Progreso de Filipinas (Madrid, 1881),

trans. by Encarnacion Alzona (Manila: National Historical Institute,
2000), pp. 30-31.

! 87!
!

Glosari

!
Arroba … paraan ng pagsukat sa
mga tuyong bagay tulad
ng bigas na katumbas
ngayon ay mga 11 kilo
Compensate … bayaran
Deprive … tanggalin, alisin
Distant … malayo
Fetter … hadlang, balakid
Infidel … katutubong hindi yumakap
sa Katolisismo
Immense … malawak
Preferential attention … espesyal o piling atensyon
Reales vellon … uri ng salapi noong ika-19
na siglo sa Pilipinas; ang
20 reales vellon ay
katumbas ng isang piso
Risk … panganib
Stimulus … panghikayat
Surplus … sobra
Zeal … matinding pagnanais

Sagutin ang sumusunod.

Tingin ni Gregorio Impormasyong nakuha at nahinuha

Sancianco tungkol sa mula sa sanggunian
a. Mga balakid sa
pagsulong ng
agrikultura

b. Epekto ng mga
balakid na ito sa
kalagayan ng
ekonomiya

! 88!
!

Tingin ni Gregorio Impormasyong nakuha at nahinuha

Sancianco tungkol sa mula sa sanggunian
c. Mga dapat gawin
upang lutasin ang
mga problema sa
ekonomiya

d. Ano ang pananaw ni Sancianco tungkol sa progreso?

e. Ano ang inaasahang resulta sa ekonomiya ng Pilipinas at sa buhay ng mga

Pilipino kapag naisagawa ang mga hakbang na sinabi ni Sancianco?

4. Para sa Grupo 3, suriin ang obrang nilikha ni Juan Luna, Pilipinong

pintor at propagandista, na pinamagatang España y Filipinas (Espanya at
Pilipinas), 1886. Dahil sa maykaya ang kanyang pamilya, nagkaroon si Luna ng
pagkakataong mag-aral sa Europa, kung saan mas lalo pang nahasa ang
kanyang angking galing sa pagpipinta. Sa Espanya, naging kasama niya sina
Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez-Jaena at iba pa. Doon nila
nakita ang ilang mga pagbabago tulad ng mga karapatang sinisugurado ng
Konstitusyon, kalayaang magpahayag, edukasyon, at representasyon ng mga
mamamayang Espanyol sa Cortes (parliyamento). Sa España y Filipinas makikita
ang ideya ni Luna tungkol sa progreso.

! 89!
!

España y Filipinas
Juan Luna 1886,
oil on canvas

Mula sa Lopez
Memorial Museum,
Lungsod ng Pasig

Obserbahan ang mga detalye ng obra at sagutin ang gabay sa ibaba.

Sino sa inyong
palagay ang
kinakatawan ng
babae sa kaliwa at
babae sa kanan?
Bakit?

! 90!
!

Bakit inaakay ang

babaeng nasa kanan?
Ano ang kahulugan
nito?

Ano sa inyong tingin

ang itinuturo ng
babae sa kaliwa?

Ano ang kahulugan

ng hagdan?

Ano kaya ang ibig

sabihin ng mga
bulaklak sa hagdan?

Paano makakamit
ang progreso sa
punto de bista ni
Luna?

5. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng grupo.

! 91!
!

Gawain 3. Tatlong Mukha ng Progreso: Sinibaldo de Mas,

Gregorio Sancianco, at Juan Luna
1. Base sa pagsusuri ng grupo sa iniatas na primaryang sanggunian,
sumulat (bilang grupo) ng isang talumpati tungkol sa ideya ng progreso ayon sa
tao na inaral ninyo.

a. Sa unang bahagi ng talumpati, ipakilala ang sarili (de Mas,

Sancianco, o Luna).

b. Sa mga kasunod na bahagi, ipaliwanag ang kahulugan ng

progreso, ang mga balakid dito at rekomendasyon upang maisulong ang
kolonya ng Pilipinas, ayon sa pananaw ni de Mas, Sancianco, o Luna.

c. Isulat ang talumpati sa kaakit-akit na paraan, gamit ang

mga batayang tuntunin ng epektibong komunikasyon.

d. Siguraduhing tatagal ang talumpati nang 15 minuto.

2. Pumili ng isa sa bawat grupo na maghahayag ng talumpati sa

interesante at nakakaengganyong paraan. Ang layunin ay kumbinsihin at sumang-
ayon ang klase sa inyong pagtingin.

3. Matapos marinig ang lahat ng talumpati, bumoto kung sino ang

pinaka-nakahikayat sa iyo. Pakinggan ang resulta ng botohan.

4. Balikan ang konsepto ng progreso sa kasalukuyan na inilahad sa

unang gawain at talakayin ang pagkakatulad at pagkakaiba ng konseptong ito
sa mga ideya nina de Mas, Sancianco, at Luna sa ika-19 na siglo. Tandaan ang
sumusunod.

"
Malaki ang papel ng historikal na konteksto at personal
na background ng may-akda sa pagbuo ng kanyang pananaw.
Dahil dito, iba-iba ang pananaw sa progreso.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Ang mga repormang hinangad nina Sancianco at Luna ay naging bahagi
ng kilusang reporma ng mga Pilipino sa Espanya. Sa pamamagitan ng pagsulat,
inihayag ng mga propagandista ang mga repormang makatutulong sa pagsulong
ng Pilipinas. Tatalakayin ang mga repormang ito sa susunod na modyul.

! 92!
!

Markahan 2 Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Modyul 3 Kilusang Propaganda
Gawain 1. Mga repormista at kanilang adhikain
2. Mga problema ng kolonya ayon sa propagandista
3. Sariling dyaryong pampropaganda
Bilang ng oras Pito (7)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Isa sa mga tagapaghubog ng kamalayang Pilipino sa siglo 19 ay ang
Kilusang Propaganda. Marami sa mga kasapi nito ay mga kabataan at mag-aaral.
Bunga ng kanilang edukasyon, naging mapanuri ang mga propagandista sa mga
suliranin ng bayan tulad ng maling pamamalakad ng mga Espanyol sa Pilipinas
at ang pang-aabuso ng mga prayle.

Dahil sa kanilang karanasan at kamulatan, naging aktibo ang mga

edukadong Pilipino sa kampanya tungo sa reporma at iba’t iba ang kanilang
pamamaraan. May ilang nagbigay ng talumpati, may ilang gumamit ng sining-
biswal, at ang karamihan ay idinaan sa panulat. Iba-iba man ang pamamaraan,
nagkaisa sila sa pagpaparating ng totoong kalagayan ng Pilipinas at sa paghingi
ng reporma. Sa Espanya umikot ang kampanya ng mga Pilipinong propagandista
at ang mga opisyal na Espanyol ang pangunahing pinag-ukulan ng panawagan
sa reporma.

Sa modyul na ito, tatalakayin ang mga panulat ng mga repormista at

kanilang adhikain, ang mga suliranin ng Pilipinas at ilang mungkahi para
mabigyang solusyon ang mga ito.

! 93!
!

Gawain 1. Mga Repormista at ang kanilang Adhikain

1. Magbalik-aral sa nakaraang modyul tungkol sa tema ng progreso
sa ika-19 na siglo. Sa kanyang Ang Progreso ng Pilipinas (1881), hiningi ni
Gregorio Sancianco mula sa pamahalaang Espanyol ang mga pagbabago sa
Pilipinas na magbibigay daan sa kaunlaran ng kolonya. Isa si Sancianco sa mga
unang Pilipinong nag-aral at nanirahan sa Espanya. Ang iba pang mga Pilipinong
mag-aaral sa Espanya noong ika-19 na siglo ay sumusunod.

Jose Rizal
Paaralan: Ateneo Municipal, Universidad de Santo Tomas,
Universidad Central de Madrid
Kurso: Medisina

Marcelo H. del Pilar

Paaralan: Colegio de San Juan de Letran, Universidad de
Santo Tomas
Kurso: Abogasya

Mariano Ponce
Paaralan: Colegio de San Juan de Letran, Universidad
Central de Madrid
Kurso: Medisina

Juan Luna
Paaralan: Ateneo Municipal, Academio de Dibujo y Pintura
Kurso: Pagpipinta

Antonio Luna
Paaralan: Universidad de Santo Tomas, Universidad de
Barcelona
Kurso: Parmasya

Graciano Lopez-Jaena
Paaralan: Universidad de Valencia
Kurso: Medisina

! 94!
!

2. Ilustrado ang tawag sa mga edukadong Pilipino, na karamihan ay

nanggaling sa mga pamilyang may kaya. Ilan din sa kanila ay nag-aral at o
nanirahan sa Espanya tulad ng mga nasa itaas.

3. Sa pamamagitan ng edukasyon, nabuksan ang kanilang mundo sa

Europa at mga bagong ideya, at nilayon ng mga ilustrado na magkaroon ng
pagbabago sa Pilipinas. Kanilang isinagawa ang kampanya para sa reporma sa
pamamagitan ng pagsulat ng mga artikulo sa dyaryo, kung kaya tinawag na
Kilusang Propaganda ang kanilang kampanya. Hinarap nila ang kanilang mga
petisyon sa mga nanungkulan sa Espanya. Dahil mga edukado—bihasa sa wikang
Kastila, ang midyum ng pagtuturo sa paaralan—at nanirahan sa Espanya,
kadalasan silang sumulat sa Kastila, maliban kay Marcelo del Pilar, na sumulat
sa Tagalog bago siya lumipat sa Espanya (dahil hinahabol na siya ng gobyerno
sa Pilipinas).

4. Noong 1889 itinatag sa Barcelona (sa hilagang silangang Espanya)

ang La Solidaridad (“Ang Pagkakaisa”), ang dyaryo ng kilusang reporma. Bago
ito talakayin, ipaliwanag ang halaga o ang gamit ng dyaryo (lokal o pahayagan
ng paaralan) sa pang-araw-araw na buhay. Ibahagi ang iyong sagot sa klase.

! 95!
!

5. Ganoon din ang papel ng dyaryong La Solidaridad sa komunidad

ng mga Pilipino sa Espanya at mga Espanyol na nakiisa sa mga repormistang
Pilipino. Basahin ang sumusunod na impormasyon.

La Solidaridad

• Opisyal na pahayagan ng Kilusang

Propaganda. Lumabas ang unang
isyu nito noong 15 Pebrero 1889.
Naging punong-patnugot si Graciano
Lopez-Jaena na sinundan ni
Marcelo H. del Pilar. Naging
kasamang patnugot si Mariano
Ponce.

• Naglalaman ang pahayagan ng mga

hiling para sa reporma sa kolonya,
ulat tungkol sa kondisyon at
pangyayari sa Pilipinas, mga
talumpati at kautusan na may
kinalaman sa Pilipinas, at mga akda
tungkol sa kasaysayan, kultura at
wikang Pilipino. Kabilang sa mga
sumulat sa pahayagan ay sina Jose
Rizal, Isabelo de los Reyes, Jose
Alejandrino, Ferdinand Blumentritt,
at iba pa.

• Nakasentro ang pahayagan sa

Barcelona, Espanya. Maliban sa
mga Pilipinong nakatira sa Europa,
iniukol din ang pahayagan para sa
mga opisyal ng pamahalaang
Espanya. Bagaman mahigpit ang
sensura sa Pilipinas, ang ilang
kopya ng pahayagan ay nakapasok
sa Maynila. Inilabas ang huling isyu
noong Nobyembre 1895.

! 96!
!

6. Basahin ang sipi mula sa isyu ng La Solidaridad noong 15 Abril

1889 na nagpaliwanag ng layunin ng pahayagan at adhikain ng mga ilustradong
repormista.

! The Aspirations of Filipinos

His Excellency, the Minister of Colonies

Your Excellency,

The Spanish-Filipino Association in Madrid; the Solidaridad,

an association of Filipinos living in Catalonia; La Solidaridad, a
newspaper published in Barcelona, and various Spaniards whose
signatures appear below, have the honor to submit to Your
Excellency this petition.

During the last few years, the culture of the Philippines has
been developing in such a way that it is now equal to that of the
other provinces of Spain.

The time has come therefore to grant to that Spanish

region [Philippines] the fundamental rights enjoyed by every
Spaniard, such as:

1. Representation in the Cortes

2. Abolition of censorship
3. Speedy and final prohibition of the current practice… [of]
deporting citizens

In view thereof, the petitioners have the honor to request

the Minister of Colonies to do everything possible so that there
may be an immediate application in the Philippines of all laws
which guarantee said rights.

Barcelona, 25 April 1889

Miguel Morayta, Galicano Apacible, Marcelo H. del Pilar, Mariano

Ponce, Celso Mir Deas, Emilio Junoy, Damaso Ponce, Santiago
Icasiano, Antonio Moreno, Ricardo Villanueva, Manuel Dodero,
Antonio Bicamps, P. Ma. Jomapa, Pablo Rianzares, Graciano Lopez,
A. Julla, Agustin Rexeres, etc. (more signatures follow)

! 97!
!

La Solidaridad, 25 Abril 1889, vol. 1, trans. by

Guadalupe Fores-Ganzon (Lungsod Pasay:
Fundacion Santiago, 1996): 1: 121.

Glosari

!
Catalonia … rehiyon sa hilagang
silangan ng Espanya
Cortes … Lehislatura ng
pamahalaang Espanya
Censorship … pagpuna at pagbawal sa
pahayagan at ibang
publikasyon
Deport … itapon sa ibang lugar
Minister of Colonies … Opisyal ng Espanya na
nangangasiwa sa
administrasyon ng mga
kolonya; nakabase ito sa
Espanya mismo
Prohibition … pagbawal

7. Sumapi sa grupo. Bilugan o kulayan ang bahagi ng petisyong

sumasagot sa tanong sa ibaba. Isulat kung aling tanong ang sinasagot ng
binilugan o kinulayan.

a. Sino ang sinulatan ng liham-petisyon?

b. Sino ang mga pumirma sa liham-petisyon?
c. Ano ang mga nasyonalidad ng mga pumirma?
d. Ano ang hiningi ng mga pumirma sa petisyon?
e. Ano ang ginamit na batayan ng mga nagpetisyon para isulong
ang kanilang hinihiling?

! 98!
!

8. Sagutin ang tsart.

a. Bakit sumulat sa
Ministro ng
Kolonya sa
Espanya at hindi
sa opisyal na
nasa Pilipinas?

b. Ano kaya ang

impact ng sulat
kung may mga
Espanyol ding
pumirma sa
hinihinging
pagbabago?

c. Anong mga
benepisyo ang
makukuha ng
Pilipinas sa mga
repormang
hiningi sa
petisyon?

8. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng grupo. Talakayin ang

kahalagahan ng mga repormang hiniling ng Kilusang Propaganda.

! 99!
!

Gawain 2. Mga Problema ng Kolonya ayon sa Propagandista

1. Ang mga repormang pinetisyon ng mga propagandista ay tugon sa
nakikita nilang problema sa kolonya. Marami ang mga problema sa panahong
iyon, at ang pinakamahalaga ay nahahati sa tatlong kategorya.

Pang-aabuso ng
mga prayleng
Espanyol

Kawalan ng Maling
kamalayan pamamahala
bilang bansa ng kolonya

2. Sumali sa grupo upang suriin ang mga problemang ito sa pananaw

ng mga repormista. Basahin ang siping iniatas sa bawat grupo at sagutin ang
mga gabay na tanong.

a. Grupo 1 at 2: sipi mula kay Marcelo H. del Pilar

b. Grupo 3 at 4: sipi mula may Graciano Lopez-Jaena
c. Grupo 5 at 6: sipi mula kay Jose P. Rizal

3. Para sa Grupo 1 at 2, mapanuring basahin ang sipi sa ibaba ni

del Pilar ay unang lumabas sa isang pahayagan sa Barcelona, Espanya noong
12 Enero 1888.

! Monarchism in the Philippines

Marcelo H. del Pilar

It has always been said that the friar handles the Filipino as
he pleases. Based on this assumption, the government abstains
from emancipating the schools in the Philippines from theocratic-
monarchal tutelage.

! 100!
!

Orally and in writing, in the pulpits as well as in diocesan

pastorals, dogmas, rites and all the most sacred things were very
subtly invoked by the clergy in defense of their casual [financial]
collections.

Funeral services and ceremonies, whatever these may cost,

are an imposition on the Filipino people. And we can cite
thousands of cases when a lack of means to pay for funeral
ceremonies had made destitute orphans shed bitter tears.

The poor has swallowed all these abuses in silence, for it

cannot but accept that in the Philippines it requires great effort to
reveal the truth and it has always been difficult, if not impossible,
to obtain justice when the defendants belong to the regular clergy.

Marcelo H. del Pilar, Frailocracy in the Philippines, trans. by Leonor

Grava (Manila: National Historical Institute, 2009), pp. 47-51.

Glosari

!
Abstain … pigilan, huwag ipatupad
Assumption … palagay
Defendant … nasasakdal, akusado
Destitute … kaawa-awa
Diocesan … tumutukoy sa Simbahan o
parokyang Katoliko
Dogma … paniniwala,
pananampalataya
Imposition … pasanin
Monarchism … pamamahala ng mga
prayle o paring Kastila,
ang kanilang impluwensiya
at kapangyarihan
Pastoral … gawain ispiritwal ng
Simbahang Katoliko
Pulpit … ang tinatayuan ng pari
tuwing nagbibigay ng
sermon at ng mga
tagabasa ng Bibliya;
kadalasang makikita sa
harap ng simbahan

! 101!
!

!
Regular clergy … mga paring nabibilang sa
isang orden katulad ng
mga Agostino, Heswita, at
Dominikano, at lahat ay
Espanyol; sa panahon ng
mga Espanyol, karamihan
sa mga parokya ay
pinamunuan ng mga
orden
Rite … ritwal; gawaing ispiritwal
Shed tears … umiyak
Theocratic … pangingibabaw ng relihiyon
sa pamahalaan; sa
panahon ng
kolonyalismong Espanyol,
ang gobyerno at ang
simbahan ay magkasanib
at kapwa
makapangyarihan
Tutelage … pananakop, kontrol

a. Ilista ang mga impormasyong makukuha at mahihinuha

tungkol sa mga prayle sa panahon ng mga Espanyol. Gamitin ang gabay
na tanong.

Talata Gabay na Tanong Sagot

Aling salita ang nagsasaad ng
lawak ng kontrol ng mga prayle
sa mga Pilipino?

1
Anong aspeto ang hinayaan ng
gobyerno na impluwensyahan ng
mga pari?

Ano ang ginamit na dahilan ng

mga prayle para mangolekta ng
pera sa mga Pilipino?
2 at
3 Bakit nasabing di makatarungan
ang ginawang pangongolekta?

! 102!
!

Bakit nagiging walang silbi kung

ireklamo man sa korte ang di
makatarungang pangongolekta?
4

b. Mahilig si Marcelo H. del Pilar sa satiriko (satire), tulad ng ‘dasal’

sa ibaba. Ang satiriko ay ang paggamit ng katatawanan o
eksaherasyon upang ilantad o tuligsain ang isang kamalian.
Basahin ang sipi mula sa “Dasalan at Toksohan” ni del Pilar.

! Aba Ginoong Barya

Marcelo H. del Pilar

Aba ginoong Barya, nakapupuno ka nang alkansya, ang

Fraile ay sumasainyo. Bukod ka niyang pinagpala’t higit sa lahat,
pinagpala naman ang kaban mong mapasok. Santa Barya, Ina
nang Deretsos, ipanalangin mo kaming huwag anitan ngayon at
kami ipapatay. Siya naua.

Marcelo H. del Pilar, “Dasalan at Toksohan,” sa Antonio Valeriano,

Marcelo H. Del Pilar: Ang kanyang Buhay, Diwa at Panulat
(Bulacan: Samahang Pangkalinangan ng Bulakan, 1984) p. 240.

Glosari

!
Anitan … kalbuhin o ahitan ng
buhok gaya sa mga pari
Fraile … prayle; sa panahon ng
Espanya, mga pari na
nabibilang sa isang orden
Deretsos … batas o katuwiran

! 103!
!

c. Suriin ang ‘dasal’ ni del Pilar at sagutin ang mga tanong.

a. Anong pagmamalabis ng prayle ang

inilantad sa sipi? Tukuyin ang mga
salita sa ‘dasal’ na nagpapahiwatig
ng pagmamalabis.

b. Para kanino, sa tingin ninyo, ang

‘dasal’ na ito? Sino ang kausap ni
del Pilar? Bakit mo sinabi ito?

c. Mabisa kaya ang paggamit ng

satiriko? Bakit o bakit hindi?

4. Para sa Grupo 3 at 4, suriin ang sipi mula sa sanaysay ni

Graciano Lopez Jaena, isa sa mga patnugot ng La Solidaridad, na pinamagatang
“The Distressing Situation of the Philippines.” Inilathala ito noong 1887.

! The ineptitude of the chief executives in the Philippines is

the prime cause of the disaster that threatens to destroy it
completely. There is no material improvement at all that anyone
can see in the archipelago. The Office of Civil Administration
administers nothing, develops nothing, and civilizes no one. The
governor-general… has little time to spare for governing the
Philippines or promoting its development.

The rapid turn-over of civil service personnel is another

prolific source of corruption and confusion in the Philippines, as
indeed in all colonial countries. If to this is added the notorious
incapacity of most of these bureaucrats, it is clear that as wave
after wave of them passes through the country there will soon be
nothing left.

We are perfectly aware of the fact that there are royal

decrees directing that natives be employed in the colonial
government and civil service. We are also perfectly aware that
these decrees are not observed; that the law on this point is a

! 104!
!

dead letter, as well as everything else that has been written on

the subject.

Graciano Lopez Jaena, “The Distressing Situation of the

Philippines,” sa Horacio de la Costa (ed.), Readings in Philippine
History (Manila: Bookmark, 1965) pp. 225-227.

Glosari

!
Bureaucrat … taong gobyerno
Dead letter … walang pakinabang; walang
bias
Distressing … nakakabagabag
Governor-General … pinakamataas na opisyal
ng gobyernong kolonyal
sa Pilipinas
Ineptitude … kawalan ng kakayahan
Notorious … kilala bilang masama o di
kanais-nais
Prolific … mabunga
Time to spare … oras na gugulin
Turnover … pagpalit-palit

Sagutin ang tsart sa ibaba.

Aspeto Anong problema ang nakita sa

a. Pagtupad ng mga
opisyal sa kanilang
tungkulin
b. Kasanayan ng mga
empleyado ng
pamahalaan
c. Pagpapalit ng mga
opisyal at empleyado

d. Pagtupad sa batas
tungkol sa pag-
empleyo ng mga
Pilipino sa
pamahalaan
e. Kalagayan ng
Pilipinas sa

! 105!
!

pangkalahatan
f. Sa tingin ninyo,
mayroon pa bang
problema sa itaas na
nananatili pa rin
ngayon? Aling
problema? Magbigay
ng halimbawa.

5. Para sa Grupo 5 at 6, mapanuring basahin ang sipi ni Jose Rizal

mula sa sanaysay na kanyang sinulat noong 1890, “On the Indolence of
Filipinos” (“Tungkol sa Katamaran ng mga Pilipino”), na inilathala sa La
Solidaridad.

! The lack of national sentiment brings another evil which is

the absence of all oppositions to measures prejudicial to the
people and the absence of any initiative in whatever may redound
to its good. A man in the Philippines is nothing more but an
individual; he is not a member of a nation. He is forbidden and he
is denied the right of association; therefore, he is weak and slow.
The Philippines is an organism whose cells do not seem to have
either an arterial system to irrigate it or a nervous system to
communicate its impressions….

The result of this is that if a prejudicial measure is ordered,

no one protests; all goes well apparently until later the evils are
felt…. The organism has neither nerves nor voice…. It needs a
reform, but as it must not speak, it keeps silent and remains
without the need….

In addition to this, love of peace and the honor many have

of accepting the few administrative positions which fall to the
Filipinos on account of inconveniences and annoyances these
cause them, place at the head of the towns the most stupid and
incapable men, those who submit to everything, those who can
endure all the caprices and exactions of the curate and of
officials. With stupidity in the lower spheres of power and
ignorance and indifference in the upper echelons, with the frequent
changes [of officials] ..., with a people without a voice, initiative, or
cohesion, with employees who nearly all strive to amass a
fortune…, with inhabitants who live in great hardship from the

! 106!
!

moment they begin to breathe, [is it possible to] create prosperity,

agriculture and industry, found enterprises and companies…?

Jose P. Rizal, “On the Indolence of the Filipinos,”

31 Agosto 1890, La Solidaridad II, 39: 419.

Glosari

!
Amass … makakuha ng maraming
bagay, pera o ari-arian
Annoyance … pagkainis
Apparent … malinaw
Arterial system … tumutukoy sa koneksyon
ng mga ugat sa katawan
na pinagdadaluyan ng
dugo
Caprice … kapritso
Cohesion … pagkakaisa
Curate … prayle o paring Espanyol
Echelon … antas
Enterprise … negosyo
Exaction … pangingikil; pagkuha
Found … magtayo; magtatag
Impression … nararamdaman
Inconvenience … istorbo
Indifference … kawalang bahala; walang
pakialam
Initiative … kusang loob
Prejudicial … mapanganib
Redound … magresulta; magdulot
Submit … tanggapin; pumayag

Sagutin ang sumusunod na tanong.

a. Ano ang ibig sabihin

ni Rizal sa “national
sentiment”
(damdaming
pambansa)?

! 107!
!

b. Anong mga
halimbawa ang
ibinigay niya upang
patunayan ang
kawalan ng ganitong
kamalayan?

c. Sa tingin ni Rizal,
bakit wala o
mahirap hubugin ang
kamalayang ito?

d. Bakit mahalaga ang

pagbuo ng
damdaming
pambansa sa ika-19
na siglo?

e. Sa tingin ninyo,
problema pa ba
ngayon ang kawalan
ng damdaming
pambansa?
Patunayan ang
inyong sagot.

6. Ibahagi sa klase ang mga sagot ng grupo. Pakinggang mabuti ang

sagot ng bawat grupo upang maunawaan ang mga problema noong ika-19 na

! 108!
!

siglo. Lumahok sa pagtataya ng klase sa kasalukuyang panahon: alin sa mga

problemang itinukoy ng mga repormista sa siglo 19 ay problema pa rin ngayon?

! 109!
!

Gawain 3. Sariling Dyaryong Pampropaganda

1. Sumapi sa grupo upang gumawa ng sariling dyaryong nilalayong
ikalat ang reporma ng Pilipinas sa ika-19 na siglo. Gamitin ang mga sipi sa
Gawain 1 at 2 bilang basehan ng nilalaman.

2. Nakalista sa ibaba ang lalamanin ng peryodiko.

Pangalan ng Dyaryo
• Gumawa ng sariling pamagat para sa pahayagan na nagpapahiwatig ng layunin
ng samahan at ng panahong siglo 19. Lagyan din ito ng logo at motto.

Editoryal
• Ang punong patnugot ay gagawa ng editoryal. Naglalaman ito ng opinyon o
pananaw tungkol sa isang isyu o kaganapan noong siglo 19.

Mga Balita
• Sumulat ng tatlong balita tungkol sa problema ng kolonya at mga mungkahing
solusyon ng Kilusang Propaganda. Huwag kopyahin ang sipi; gawin lamang
itong gabay. Kung kailangan, magsaliksik pa upang buuin ang balita. Isulat ang
mga balita sa sarili ninyong salita. Huwag kalimutang isulat ang pinagkunan ng
impormasyon.

Mga Malikhaing Akda
• Isang tula, karikatura o maikling sanaysay tungkol sa isyu, pangyayari, o
tauhan noong siglo 19.

Mga Sanggunian
• Sa balita o akda, tukuyin ang mga sangguniang ginamit sa paggawa nito.

3. Iharap sa klase ang ginawa ng grupo at ipaskil sa bulletin board

upang makita ng lahat. Gamitin ang pamantayan sa ibaba para sa ebalwasyon
ng dyaryo.

a. Lagyan ng tsek ang kolum kung natugunan ng bawat grupo

ang mga hinihinging bahagi sa paggawa ng dyaryo.

Bahagi ng Dyaryo Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4 Grupo 5 Grupo 6

Pangalan
Logo
Motto
Editoryal
Mga balita

! 110!
!

Bahagi ng Dyaryo Grupo 1 Grupo 2 Grupo 3 Grupo 4 Grupo 5 Grupo 6

Tula, karikatura,
guhit o ibang
malikhaing akda
Mga sanggunian

b. Markahan ang nilalaman ng dyaryo gamit ang sumusunod

na rubric: 1 bilang pinakamababa at 5 bilang pinakamataas. Ang
kabuuang marka ay ang average ng lahat ng marka.

Grupo
Kalidad ng Dyaryo
1 2 3 4 5 6
Malinaw ang paglahad ng editoryal at ng isyung tinalakay;
may halimbawang sumusuporta sa posisyon ng editoryal.

Sapat ang bilang ng mga balita; sinasalamin nito ang mga

pangyayari at problema noong siglo 19; kumpleto ang
detalye ng mga balita.
Malikhain ang tula, sanaysay, o karikatura; sinasalamin ang
panahon ng siglo 19.

Mahusay ang lay-out; malikhain ang kabuuang disenyo ng

pahayagan.

Sumasalamin ang pangalan, logo at motto ng dyaryo sa

adhikain ng Kilusang Propaganda; naipaliwanag sa klase
ang kahulugan ng logo at motto.

Kabuuang Marka

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Hindi man nagtagumpay ang Kilusang Propaganda, naimpluwensiyahan
nito ang Katipunan na itinatag pagkatapos itinapon si Rizal sa Dapitan. Ang
organisasyon ng Katipunan, halimbawa, ay katulad ng istruktura ng La Liga
Filipina na itinayo ni Rizal noong 3 Hulyo 1892. Sa mga unang buwan ng
Katipunan ay dinalaw si Rizal ni Pio Valenzuela, isa sa mga lider ng Katipunan,
upang hingin ang kanyang opinyon at payo para sa pinaplanong himagsikan.
Tatalakayin ng susunod na modyul ang rebolusyon laban sa Espanya.

! 111!
!

Markahan 2 Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Modyul 4 Himagsikan para sa Kalayaan
Gawain 1. Ang Katipunan at ang pagmamahal sa bayan
2. Deklarasyon ng kalayaan sa Kawit
3. Ang Saligang Batas ng Malolos
Oras Walo (8)

M ODYUL SA P AGKATUTO

Pangkalahatang Ideya
Napag-aralan mo na ang mga ideya ng progreso at reporma sa huling
bahagi ng ika-19 na siglo. Kung reporma ang layunin ng Kilusang Propaganda,
sa hangaring makamit ng mga Pilipino ang lahat ng mga karapatan at
pribilehiyong tinatamasa ng mga Espanyol, nilayon naman ng Katipunan ang
pagkamit ng kalayaan sa pamamagitan ng himagsikan, sa kadahilanang walang
pagbabagong makukuha mula sa Espanya. Nakatuon ang modyul na ito sa
pagmamahal sa bayan at sa kahulugan ng kalayaan mula sa pananaw ng
rebolusyon, simula sa mga aral ng Katipunan na itinatag noong 1892 hanggang
sa Saligang Batas ng Malolos noong 1899. Ang mga primaryang sanggunian sa
modyul na ito ay isinulat ng mga Pilipinong rebolusyonaryo. Sa pagsusuri ng
mga ito ay inaasahang maunawaan ang kahalagahan ng kanilang simulain para
sa Pilipinas at ang kaugnayan nito sa kasalukuyan.

Gawain 1. Ang Katipunan at ang Pagmamahal sa Bayan

1. Magkunwaring nabubuhay ka noong huling bahagi ng ika-19 na
siglo; may 18 na taon kang gulang. Batid mo ang kahirapang tinalakay sa mga
naunang modyul at hinahangad mo ang kalayaan ng Pilipinas bilang sariling
bansa. Nais mong sumapi sa Katipunan, isang patagong samahang
naghahandang lumaban para sa kalayaan. Ngunit bago ka sumanib dito,
kinakailangan mong masagot ang tatlong tanong bilang bahagi ng paggiging
miyembro (initiation) ng Katipunan. Gamitin ang natutunang kaalaman sa mga
naunang modyul.

! 112!
!

a. Ano ang
kalagayan ng
Pilipinas bago
dumating ang
mga Espanyol?

b. Ano ang
kalagayan ng
Pilipinas
ngayon sa
panahon ng
Espanyol?

c. Ano ang
magiging
kalagayan ng
Pilipinas kapag
mapatalsik ang
Espanya?

2. Talakayin sa klase ang mga sagot.

! 113!
!

3. Pumili ng isang pangalan na gagamitin mo bilang Katipunero na

ang kahulugan ay may kinalaman sa isang katangian o layunin na iyong
hinahangad, o ang pangalan ng iyong paboritong bayani o idolo. Halimbawa,
ang pangalang pinili ni Andres Bonifacio, na nagtatag ng Katipunan, ay ‘Maypag-
asa.’ Gamitin ang sumusunod na dokumento ng panunumpa sa Katipunan at
punuin ang mga patlang.

K. K. K.
N. M. A. N. B

BRGY. _________________________

Aking ipinahahayag na sa kadahilanan ng pagkapasuk ko sa K. K.

K. NG MGA A. N. B. ay naghandog ako ng isang mahalagang
panunumpa sa ngalan ng Bayang tinubuan, at sa harap ng isang
kagalanggalang na kapulungan nitong katipunan, na gugugulin ang
lahat ng maigugugol at lahat ng minamahal ko sa buhay, sa
pagtatangol ng kaniyang banal na Kadahilanan, hanggang sa
abuting magdiwang, sukdang ikalagot ng hininga. Sa bagay na ito,
isinumpa ko ring lubos na tutupad at susunod sa kaniyang
Patnugutan at mga kautusan.

Sa katunayan nito, aking itinala ang aking pangalan ng tunay na

dugong tumatagbo sa aking mga ugat sa pahayag na ito.

Ika ____________ araw ng buan ng ______________ ng

taong 189__.

Tinaglay ko ang pamagat na __________________________.

Adrian E. Cristobal, The Tragedy of the Revolution

(Makati City: Studio 5 Publishing Inc., 1997), p. 48.

Glosari

!
Ikalagot … maputol, tumigil
Patnugutan … pamahalaan, pangasiwaan
Sukdang … kahit na

! 114!
!

4. Sabihin sa klase ang ginamit mong pangalan.

5. Ang pagmamahal sa bayan ang siyang motibo ng pagsapi sa

Katipunan. Balikan ang panunumpa ng bagong miyembro. Salungguhitan ang mga
pangungusap na tumutukoy sa pagmamahal sa bayan. Basahin ang mga
pangungusap na ito sa klase.

6. Basahin ang ilang saknong mula sa tula ni Andres Bonifacio, “Pag-

ibig sa Tinubuang Lupa.”

! Pag-ibig sa Tinubuang Lupa

Andres Bonifacio

(a) Aling pag-ibig pa ang hihigit (b) Walang mahalagang hindi

kaya inihandog
Sa pagkadalisay at pagkadakila Ng may pusong mahal sa
Gaya ng pag-ibig sa tinubuang Bayang nagkupkop
lupa? Dugo, yaman, dunong, katiisa’t
Aling pag-ibig pa? Wala na nga, pagod,
wala. Buhay ma’y abuting
magkalagot-lagot.

(c) Kung ang bayang ito’y (d) Kayong mga dukhang

nasasapanganib
At siya ay dapat ipagtangkilik
Ang anak, asawa, magulang,
kapatid
Isang tawag niya’y tatalikdang
pilit.
walang tanging [palad]
Kundi ang mabuhay sa dalita’t
hirap
Ampunin ang Bayan kung nasa
ay lunas
Pagkat ang ginhawa niya ay
sa lahat.

Andres Bonifacio, “Pag-ibig sa TInubuang Lipa,” sa Teodoro A.

Agoncillo (ed.), The Writings and Trial of Bonifacio (Manila:
Bonifacio Centennial Commission and University of the Philippines,
1963), pp. 72-74.

Glosari

!
Dalisay … puro, walang-halo
Dunong … kaalaman, talino
Magkalagot-lagot … maputol, matigil
Tatalikdan … tatalikuran

! 115!
!

7. Sumali sa grupo at suriin ang tula ni Bonifacio. Gamitin ang gabay

sa ibaba. Sa bawat sagot, tukuyin ang titik ng saknong na pinagmulan o
nagsilbing basehan ng iyong sagot. Sagutin ang tanong sa sariling salita.

Para kay
Sagot sa Sariling Salita Saknong
Bonifacio
a. Ano ang mga
katangian ng
pagmamahal
sa bayan?

b. Paano
ipinapakita
ang
pagmamahal
sa bayan?

c. Bakit
mahalagang
mahalin ang
sariling bayan?

8. Ibahagi sa klase ang mga sagot at sumali sa talakayan.

9. Alamin, bilang bagong miyembro ng Katipunan, ang batayang

prinsipyo ng kapatiran. Mula ito sa “Mga Aral ng Katipunan ng mga A.N.B.” (Anak ng
Bayan) na sinulat ni Emilio Jacinto, na minsa’y tawag din na “Kartilya.” Bilang
grupo, suriin ang iniatas na sipi.

! Grupo 1

a. Ang kabuhayang hindi ginugugol sa isang malaki at banal na

kadahilanan ay kahoy na walang lilim, kundi man damong
makamandag.

! 116!
!

b. Ang gawang magaling na nagbubuhat sa pagpipita sa sarili, at

hindi sa talagang nasang gumawa ng kagalingan, ay di kabaitan.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang
sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,
may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

* * *
Grupo 2

a. Ang tunay na kabanalan ay ang pagkakawanggawa, ang pag-ibig

sa kapwa, at ang isukat ang bawat kilos, gawa’t pangungusap sa
talagang Katuiran.

b. Maitim man at maputi ang kulay ng balat, lahat ng tao’y

magkakapantay; mangyayaring ang isa’y higtan sa dunong, sa
yaman, sa ganda, ngunit di mahihigtan sa pagkatao.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang
sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,
may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

* * *
Grupo 3

a. Ang may mataas na kalooban, inuuna ang puri kaysa pagpipita

sa sarili; ang may hamak na kalooban, inuuna ang pagpipita sa
sarili kaysa puri.

b. Sa taong may hiya, salita’y panunumpa.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang

! 117!
!

sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,

may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

* * *
Grupo 4

a. Huwag mong sasayangin ang panahon: ang yamang mawala’y

mangyayaring magbalik; nguni’t panahong nagdaan na’y di na muli
pang magdadaan.

b. Ipagtanggol mo ang inaapi, at kabakahin ang umaapi.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang
sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,
may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

* * *
Grupo 5

a. Ang taong matalino’y ang may pag-iingat sa bawat sasabihin; at

matutong ipaglihim ang dapat ipaglihim.

b. Sa daang matinik ng kabuhayan, lalaki ay siyang patnugot ng

asawa’t mga anak; kung ang umaakay ay tungo sa sama, ang
patutunguhan ng inaakay ay kasamaan din.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang
sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,
may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

! 118!
!

* * *
Grupo 6

a. Ang babae ay huwag mong tignang isang bagay na libangan

lamang, kundi isang katuang at karamay sa mga kahirapan nitong
kabuhayan; gamitan mo nang buong pagpipitagan ang kanyang
kahinaan, at alalahanin ang inang pinagbuhata’t nag-iwi sa iyong
kasanggulan.

b. Ang di mo ibig na gawin sa asawa mo, anak at kapatid ay

huwag mong gagawin sa asawa, anak, at kapatid ng iba.

c. Ang kamahalan ng tao’y wala sa pagkahari, wala sa tangos ng

ilong at puti ng mukha, wala sa pagka-paring KAHALILI NG DIOS,
wala sa mataas na kalagayan sa balat ng lupa. Wagas at tunay
na mahal na tao, kahit laking-gubat at walang nababatid kundi ang
sariling wika; yaong may magandang asal, may isang pangungusap,
may dangal at puri; yaong di napaaapi’t di nakikiapi; yaong
marunong magdamdam at marunong lumingap sa bayang tinubuan.

Emilio Jacinto, “Mga Aral ng Katipunan,” sa Virgilio S. Almario,

Panitikan ng Rebolusyon(g 1896) (Maynila: Sentrong Pangkultura ng
Pilipinas, 1993), pp. 157-158.

Glosari

!
Kabakahin … kalabanin
Lumingap … magkalinga, mag-aruga
Makamandag … nakakalason
Pagpipita … pagpupuri
Patnugot … patnubay, paggabay
Nag-iwi … nag-alaga
Umakay … gumabay, patnubayin
Wagas … tapat, tunay

! 119!
!

10. Sagutin ang tsart sa ibaba.

Alituntunin Ipaliwang sa sariling salita.

(a)

(b)

(c)

d. Magbigay ng halimbawa sa kasalukuyan na nagpapakita ng isang alituntunin

sa itaas. Tukuyin ang alituntunin bago ibigay ang halimbawa.

e. Bakit mahalaga ang Kartilya sa Katipunan?

11. Matapos buuin ang tsart, ibahagi ito sa klase.

Gawain 2. Deklarasyon ng Kalayaan sa Kawit

1. Noong ika-12 ng Hunyo 1898, inihayag nina Emilio Aguinaldo at
mga lider ng rebolusyon ang kalayaan ng Pilipinas bilang nagsasariling bansa.
Basahin ang deklarasyon ng independensiya.

! And having as witness to the rectitude of our intentions, the

Supreme Judge of the Universe, and under the protection of the
Powerful and Humanitarian Nation, the United States of America,
we do hereby proclaim and declare solemnly in the name and by
authority of the people of these Philippine Islands,

! 120!
!

That they are and have the right to be free and

independent; that they have ceased to have any allegiance to the
Crown of Spain; that all political ties between them are and should
be completely severed and annulled; and that, like other free and
independent States, they enjoy the full power to make War and
Peace, conclude commercial treaties, enter into alliances, regulate
commerce, and do all other acts and things which an Independent
State has a right to do.…

And, lastly, it was resolved unanimously that this Nation,

already free and independent as of this day, must use the same
flag which up to now is being used, whose design and colors are
found described in the attached drawing, the white triangle
signifying the distinctive emblem of the famous Society of the
‘Katipunan’ which by means of its blood compact inspired the
masses to rise in revolution; the three stars, signifying the three
principal Islands of this Archipelago—Luzon, Mindanao and Panay
where this revolutionary movement started; the sun representing
the gigantic steps made by the sons of the country along the
path of Progress and Civilization; the eight rays, signifying the
eight provinces—Manila, Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija,
Bataan, Laguna, and Batangas—which declared themselves in a
state of war as soon as the first revolt was initiated; and the
colors of Blue, Red, and White, commemorating the flag of the
United States of North America, as a manifestation of our
profound gratitude towards this Great Nation for its disinterested
protection which it lent us and continues lending us.

Deklarasyon ng Kalayaang Pilipinas, 12 Hunyo 1898, sa

Sulpicio Guevara (ed.), The Laws of the First Philippine Republic
(The Laws of Malolos), 1898-1899 (Manila: National Historical
Commission, 1972), pp. 204, 205-206.

Glosari

!
Annul … mawalang bisa
Cease … itigil
Commemorate … gunitain
Disinterested … pagtulong nang walang
protection pansariing interes o
motibo
Distinctive … katangi-tangi

! 121!
!

!
Emblem … simbolo
Humanitarian … makatao
Manifestation … pagpapakita
Profound … malalim
Rectitude … katuwiran
Sever … putulin
Solemnly … mataimtim
Unanimous … pinagkaisahan ng lahat

2. Sumali sa isang grupo at sagutin ang mga tanong.

a. Ano ang ibig sabihin

ng kasarinlan o
kalayaan?

b. Ano ang mga

sinisimbolo ng bandila:
kulay, hugis, tatsulok,
araw at bituin?

c. Ano ang kahalagahan

ng bandila sa isang
republika?

d. Ano ang tingin ng

Republika ng Pilipinas
sa Estados Unidos?

e. Ayon sa mga may-

akda ng deklarasyon,
mahalaga ba ang
Estados Unidos sa
Republika ng Pilipinas?
Tukuyin ang bahagi
ng siping
nagpapatunay ng
iyong sagot.

! 122!
!

f. Paano kaya
ipinagkasundo ang
papel ng Estados
Unidos at ang
independensiya ng
bagong republika? Ano
ang tingin mo dito?

3. Ipaliwanag ang mga sagot sa klase.

Gawain 3. Ang Saligang Batas ng Malolos

1. Makalipas ang pitong buwan mula nang inihayag ang kalayaan sa
Kawit, inaprubahan ng Kongreso ng Malolos ang Saligang Batas ng Republika ng
Pilipinas noong Enero 1899. Binigyang laman nito ang kalayaang ipinaglalaban.
Basahin ang sipi mula sa Konstitusyon ng Malolos.

Titulo Artikulo

Pream ble WE, the Representatives of the Filipino people, lawfully

convened, in order to establish justice, provide for the
common defense, promote the general welfare, and to secure
for ourselves the blessings of liberty, imploring the aid of the
Supreme Legislator of the Universe to help us attain these
objectives, have voted, decreed, and sanctioned the following.

Title I. The Art. 1. The political association
Republic a NATION, whose state shall
Republic.
Art. 2. The Philippine Republic is
Art. 3. Sovereignty resides
of all the Filipinos constitutes
be known as the Philippine
free and independent.
exclusively in the people.

Title II. The Art. 4. Government of the Republic is popular, representative,

Governm ent alternative, and responsible, and shall exercise three (3)
distinct powers: namely the legislative, the executive, and the
judicial…

! 123!
!

Titulo Artikulo

Title III. Art. 5. The State recognizes the freedom and equality of all
Religion religions, as well as the separation of the Church and the
State.

Title IV. The Art. 20. Neither shall any Filipino be deprived:
Filipinos and 1. Of the right to freely express his ideas or opinions, orally
their National or in writing, through the use of the press or other similar
and Individual means.
Rights 2. Of the right of association for purposes of human life and
which are not contrary to public morals; and lastly,
3. Of the right to send petitions to the authorities, individually
or collectively.

Title VII. The Art. 56. The Executive Power shall be vested in the President
Executive of the Republic, who shall exercise it through his Department
Power Secretaries.

Title VIII. The Art. 58. The President of the Republic shall be elected by
President of absolute majority of votes by the Assembly and by the special
the Republic Representatives, convened in chamber assembled. His term of
office shall be four years, and may be reelected.

Sulpicio Guevara, The Laws of the First Philippine Republic (The Laws of Malolos),
1898-1899 (Manila: National Historical Commission, 1972),
pp. 104-05, 107, 112-13.

Glosari

!
Convene … magtipun-tipon
Deprive … ipagkait
Implore … hingin
Preamble … pauna
Public morals … mabuti at matuwid na
kaugalian na masasabing
tanggap ng isang lipunan
Sovereignty – kalayaan ng
bansang magpasya
Vested … ipinagkaloob
Welfare … kabutihan, kapakanan

! 124!
!

2. Sumali sa grupo at sagutin ang sumusunod gamit ang sariling

salita.

Probisyong
Tanong Sagot sa Sariling Salita Nagpapatunay
ng Sagot
a. Sino ang may
hawak ng
kapangyarihan?
Paano ito naiiba
sa kalagayan ng
isang kolonya?
b. Ano ang mga
katangian ng
Republika ng
Pilipinas?

c. Ano ang mga

katangian ng
gobyerno ng
Pilipinas?

d. Ano ang ibig

sabihin ng
karapatan?

e. Dalawa ang uri

ng karapatan:
karapatan ng
tao, at ng
lipunan o bansa.
Magbigay ng
tatlong
halimbawa ng
karapatan ng
tao.
f. Magbigay ng
tatlong
halimbawa ng
karapatan ng
lipunan o bansa.

! 125!
!

Probisyong
Tanong Sagot sa Sariling Salita Nagpapatunay
ng Sagot
g. Base sa
Konstitusyon ng
Malolos, ano ang
ibig sabihin ng
kalayaan?

h. Ano ang
kahalagahan ng
Saligang Batas?
Bakit ito
kailangan?

3. Talakayin sa klase ang mga sagot ng grupo.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Dito nagtatapos ang ikalawang markahan, simula sa mga pag-aalsa laban
sa Espanya hanggang sa himagsikan noong 1896. Sa ikatlong markahan ay pag-
aaralan ang susunod na kabanata ng kasaysayang Pilipino, mula sa pananakop
ng Estados Unidos sa Pilipinas hanggang sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig at
ang pagtatag ng Republika ng Pilipinas noong 1946.

! 126!