4 В Ч М 11Ш< ԳԻՏՈՒքՅճքՈԱԵՌ ԱԿԱԴԵՄԻԱ

-այտսա-ասւ ոստիտուտ

. < Ա Յ
ԺՈՂՈՎՐԴԻ
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

ՐԱԸէՈԱԱՏՈՐՅԱԿԻ ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱ

Աղայւսն Ծ . Պ., Աոաքելյան Р . Ն ., Ավեսփսյսւն Հ . Ա .է Գալոյան Գ . Ա ., Երեմյան Ս. Տ .

Խաչիկյան Լ. Ս., Հակոբյան Ա. Մ ., Հովհաննիսյան Ա. Գ ., ՆԵրւփսյան Մ. Գ.

Հ *0

% -,
с,
1 :.^ » ■
•г т
'հ լ * * ь՛ . տ-,
յ _-յ
лծլ<. ■Լ*

՚ <1)ՅԿՍԿՍ1 ՍՍ< ԳՒՏՈՒռձՈՒւԱՐՒ ԱԿՍԴէւքԻԱՅՒ <աՈ)Կ9ՈՒաՈՒ1

ՇՐՇՎՍՆ л 1984

{
 ՀԱՏՈՐ II

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ
ՎԱՂ ՖԵՈԴԱԼԻԶՄԻ
ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ

ՀԱՏՈՐԻ եՄՐԱԳՐՈԻԹՅՈԻՆ

Երեւքյաս Ս. Տ. ( պատ. խ մբա գիր)՜, ԱՌաքեյյաէ Р. Ն. ( պատ* խ մբա գիր)

Արևշատյան. Ս. ДО., Ршгр^ПушЬ Հ . Մ.»
Դա նիե у ա ն է . Լ*, Տեր-Ղ եոսդյա էւ Ա . Ն.
ԳՄԴ 63. 3 (2 -) 1
Լ 24

Տսրս^րվոււք է ՀՍՍՃ ԳՍ. պատմության |ւ6ստիւոուաի

զիտա1|սւ& |սօгЬույի п гոշմւսյբ

Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն /ՀՍՍՀ ԳԱ Պատ մ . ի ն - տ ֊
Լ 2 4 խ մ բ . կո լեգի ա 1 Ծ. Պ. Ա ղա չա ն, Բ. ն . Ա ռ ա բ ե լյա ն , Հ . Ա.
Ա վետիս չա ն , Գ, Ա . Գ ա լո յա ն , Ս. Տ . Ե րեմ լա ն և ուրիշ . —
Եր.ւ ՀՍՍՀ ԳԱ հ ր ա տ ,, 1984։
Հ . 2 . Հ ա յա ստ ա նը վա ղ ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի ժ ա մ ան ա կա շը ր -
շա նում , 691 Էշ, 6 ք ա ր տ ե զ , 3 4 թ ե ր թ ն կ .։
Հատորն ընդգրկում Է Հայաստանի վազ ֆեոդալիզմի դարաշրջանի
պատմությունը ( I I I — IX դ դ ՚) է Արտացոլված են ստրկատիրական հա­
րաբերությունների քա յքա յմա ն ու անկման պատմությունը, ֆեոդա-
լական հարաբերությունների հաղթանակն ու տիրապետությոձըւ

030504ՕՍՍՕ ԴՄԳ СЗ. 3 (2 Հ ) 1

չ ------------------ 2 3 - 8 0 9 (С 4 3 ) I
703 ( 0 2 ) - Տ 4
Հայկական ՍՍՀ ԳՍ. Տոսաաւ-սւկշուբյան, 1984
 Դ Լ Ո Ми Տ Ս. Ա Ն *Լ I) 3 ե Ր Ո Ր Դ

ՀԱ8ԱՍՏԱՆԻ ՎԱՐԶԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ

VIII Գ. - I X Դ. (ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍ)

1 . ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի Վ Ա Ր 2Ա Կ Ա Ն ք*ԱԺԱՆ(1ԻՄՆԵՐ1!, ԿԱ Ռ Ա ՎԱ ՐՄ Ա Ն
ՀԱ Մ Ա Կ Ա ՐԳ Ը ԵՎ ՀՈ Ղ Ա ՏԻ Ր Ո Ւ Թ ՅԱ Ն սԵ Վ Ե Ր Ը

Ա յս ժա մա նա կա շրջա նում Հա յա ստ ա նն Ա րմինիա մ ե ծ նա հա նգի մա սն էր

կ ա զ մ ո ւմ , իսկ վերջինս խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն (Օ մա ւա ն և Ա բրա ս յա ն ) հյո ւսի սա յի ն
փ ոխ ա ր քա յո ւթ յա ն մեշ էր, որը պ ետ ությա ն հ ի նգ փ ոխ ա րքա յութ յուններից
մ եկ ն էրւ Հ յո ւս ի ս ա յի ն փ ոխ ա ր քա յո ւթ յա ն մեջ մ սանում էին բա ց ի Ա րմինիա յի ց
նա և Ատր պ տ տ ա կա նը, Ջա ղիրա ն ( Վերին Մ ի ջա գետ ք), Ս ա հմա նա յին ա մրու­
թ յուն ն եր ի ( սուղուր) երկու շրջա նները (Ջ պ զ ի ր ա յի սա հմա նա յին ա մ րո ւթ յուն­
ներ և Ասորիք ի սա հմ ան ս ա ի ն ա մ րո ւթ յուններ ' Կիլիկիա) ։
Արաբ պ ա տ միչների ու ա շխ ա րհա գրա գետ ների մ ե ծ մա սը ա վա նդա կա ն
ձևով Ա րմինիան բա ժա ն ո ւմ է չորս մ ա ս ի ։ Ըստ ա յս ձևական բա ժա ն մ ա ն Առա­
ջին Ա րմինիա ն ընդ գր կո ւմ էր Շ իրվա նն, Ա ղվա նքն ու Դ ա րբա նդը, Երկրորդ Ա ր ֊
մ ի նի ա ն ' Վ ի ր ք ը , Երրորդ Ա րմինիա ն' նա խ կին պ ա րսկա կա ն Հա յա ս տ ա նը , իսկ
Չորրորդ Ա րմինիա ն' նա խ կին բյուղա նդա կա ն Հա յա ս տ ա ն ը ։ Իրա կա նում ա յդ ­
պիսի վա րչա կա ն բա ժա ն ո ւմ գ ո յո ւթ յո ւն չո ւներ ։ Ս ա կա յն կան ա րա բ մա տ ենա ­
գիրներ ( Յա կոլբի) , որոնք Ա րմինիա ն երեք մա սի են բա ժ ա ն ո ւմ ' Հա յա ստ ա ն,
Վ իրք (Ք ո լր զա ն՛) և Առան ու Դ ա րբա նդ։
Իրա կա նում Ա րմինիա ն վա րչա կա նորեն հ ետ ևյա լ բա ժա նում ներն ուներ.
Տ . Բուն Հա յա ստ ա նը , 2 . Վ իրքը, 3 . Ա ղվա նքը, 4 . Շիրվա նը և 5 . Դա րբա նդը
Սակայն ոչ մ ի ժա մա նա կ ա յս երկրները վա րչա կա նորեն լր ի վ չմ իա ձուլվեցին
և նրա նցից յուր ա քա նչյուր ը միշտ էլ մ ն ա ց որպես ա ռա նձին վա րչա կա ն և էթնիկ
միա վոր։
Հա յա ստ ա նը չուներ ա րա բների կո ղ մ ից մ տ ց վ ա ծ վա րչա կա ն նոր բ ա ժ ա ­
նումներ, ա յլ հնուց ի վեր գ ո յո ւթ յո ւն ունեցող մ ի ա վորները' գա վա ռները, կա ­
ռա վա րում էին հին նա խ ա րա րա կա ն տ ները։ Հա յա ստ ա նի բո լո ր կարևոր բա ղ ­
կ ա ցուցի չ մա սերն արաբ մ ա տ ենա գրութ յա ն մեշ հիշա տ ա կվա ծ են ինչպ ես'
Սիսաջան (Ս ի ս ա կ ա ն ), Խաշին (Խ ա չե ն ), Սիրաշ (Շ ի ր ա կ-Ա ր շա ր ո ւն ի ք ), Բաղ-
ր սաւանդ ( Բ ա գ ր և ա ն գ ֊Ա ո գ ո վ ի տ ), Բասին (Բ ա ս ե ն ), Թ ա յր, Թ ա յզ ( Տ ա յք ) , ա լ ֊
Բակ (Ա ղ բ ա կ ), Բ ա սֆոլռջա ն (Վ ա ս պ ո ւր ա կ ա ն), Մուքս (Մ ո կ ս ), Բա շունա յս,
Բա հունա յս (Ա պ ա հ ո ւն ի ք ), Թարուն (Տ ա ր ո ն ), ա լ֊Չ ա ո ւա զ ա ն (Ա նձևա ցիք)> Սա -
նասինա (Ս ա նա ս ո ւն ք )։

1 А. Тер-Гевондян, Армения и арабский халифат, стр. 157—160.

 Հա паи տանը արա բա կա ն խ ա լֆ ա յո ւթ յա ն տիրա պետության ներքո ՅՑՅ
_____ — է
Վարչա կան և տ նտ եսա կա ն տ եսա կետ ից Հ ա յա ստ ա նի գլխ ա վոր քա ղա քը'
Դվինն (Դ ւս բ ի լ) էր Ա րմինի ա յի ոստ իկա նի ն ստ ա վ ա յր ը ։ Ռ ա զմա կա ն մ եծ
նշա նա կություն ունեին Կարնո ( Կալիկալա) քա ղա քն ու Արշամա շա տ ը ( Շ ի մ ֊
շ ա թ ),^ որոնք մա սա մբ բնա կեցվեցին ա րա բ ռա զմիկներով։ Բ յո ւզա ն դ ի ա յի
դ եմ ռա զմ ա կա ն պ ա յքա րի հենա կետ եր էին նա ե ճա պ ա ղ ջո լր ( Ли/բա լ չո ւր )
և Բս։լու ա մրոց ա վա ններըւ Տեղ ա կ ա ն վա րչա կա ն նշա նա կություն ունեին որոշ
քա ղա քներ ' նա խ ճա վա ն, Մ ա նա զկեր տ , Խ լա թ, Մուշ և ա յլն , ինչպ ես նա և ն ա ֊
իւարարական մ ե ծ տ ների նստ ա վ ա յր ա մրոց ա վա նները' Դ ա ր ույնք, Հ ա դա մ ա -
կերւո, Ոստան (Ռ շս էո ւն յա ց), Շ աղատ և ուրիշներւ
Բ՜եև Հ ա յա ստ ա նի գլխ ա վոր քա ղա քը և ոստ իկա նի ( ինչպ ես նա և կա թողի­
կոսի) նստ ա վա յրը Դվինն էր, սա կա յն Հ ա յո ց իշխ ա նի նստ ա վա յրը մ ն ո ւմ էր
իր կա լվա ծքներում , իսկ քա նի որ գրեթ ե բո լո ր Հ ա յո ց իշխ ա նները Բ ա գրա տ ոլ-
նիներ էին , ապա նրա նց ոստ ա ն Դ ա ր ոլյնքը դա րձել էր Հ ա յա ստ ա նի հա մա ր
մ ի յուրա հա տ ուկ վա րչա կա ն կ ե նտ ր ո ն։ Ա յգ դերը I X գ . կա տ ա րում էր Բ ա գա ­
րա նը։
Հ ա յա ստ ա նը շա րունա կում էր կա ռա վա րել Հ ա յո ց իշխ ա նըւ նա ա րա բնե­
րի կո ղ մ ից կոչվում էր « բա թ րիկս կա մ (Гբա թ ր ի կ ա լ֊Ա ր մ ա ն տ , որը բ ա ռ ա ց ի ո ­
ր են հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է հ ա յկա կա ն ձ և ի ն ։ Հո ւնա ր ենում նմա նա պ ես Հ ա յո ց
իշխ ա նը կոչվում էր Հա յա ստ ա նի իշխ ա ն (ա ր խ ո ն ) կա մ Հ ա յա ստ ա նի պատրիկւ
Հ ա յո ց իշխ ա նի նշա նա կումը որոշ ա ր ա ր ո ղ ութ յա մ բ էր կա տ ա րվում։ Խ ա լի ­
ֆ ա յի ն ե ր կ ա յա ցո ւց ի չ ոստ իկա նը կա մ փ ոխ ա րքա ն գա լիս էր Դվին և ա յնտ եղ
հա վա քվս.ծ նա խ ա րա րներին հ ա յտ ա րա ր ո ւմ , թե ով էր լի նե լո ւ Հ ա յո ց իշխ ա ն,
վերջինի ս նվիրում էր ճոխ ը ն ծ ա ն ե ր ' ոսկեթ ել զգեստ ներ և ընտ իր ն ժ ո ւյգ ն ե ր ։
Արա բ պ ա տ միչ Բ՜աբարիի վ կ ա յո ւթ յա մ բ 2, Ա ղվա նքի հ ա յա զգի իշխ ա ն Սահլ
Ս մ բա տ յա նը խ ա լի ֆ ա յի ց ստ ա ցել էր պ ա տ րիկութ յա ն թ ա գ ։ ն մ ա ն թ ա գ ստ ա ­
նում էր Հ ա յո ց իշխ ա նը, որին տ րվում էր նա և ի շխ ա նո ւթ յա ն ո սկ ե թ ե լ դրոշ3։
Հ ա յո ց իշխ ա նի գո ր ծա կ ա լո ւթ յո ւն ը , որը V II դարի վերջից ա րդեն հ ի մ ն ա ­
կա նում դա րձա վ Բա գրա տ ունի տ ոհմի ժա ռա նգա կա ն պ ա շտ ոնը, նա խ ա րա րա ­
կան Հա յա ստ ա նի ներքին կա զմա կե ր պ ո ւթ յա ն հիմնա կա ն օղա կն էր ։ Ա րա բները
թ ե և թ ո ղ եցի ն ա վա տ ա կա ն Հա յա ս տ ա նի ներքին կ ա ռո ւցվ ա ծքը , սա կա յն մ ա ­
սա մ բ սա հմա նա փ ա կէ ցի ն Հ ա յո ց իշխ ա նի ի ր ա վ ո ւնքն եր ը ։ Եթե Հ ա յո ց իշխ ա նին
հ ա մ եմ ա տ են ք սա սա նյա ն ժա մա նա կա շրջա նի Հ ա յո ց մա րզպ ա նի հետ , վտ ես-
նեն ք, որ վերջինս ա վելի բա ր ձ ր դիրք գրա վող ա նձնա վորութ յուն էր, քա նի որ
ուղղա կիորեն ա ր ք ա յի ց ա րքա յի ն էր են թ ա ր կ վ ո ւմ ։ Հ ա յո ց իշխ ա նն ա նմիջա ­
կա նորեն ենթ ա րկվում էր ոստ իկա նին և ոչ խ ա լի ֆ ա յի ն ։ Վերջինիս նա դիմում
էր մ ի ա յն ոստ իկա նի դ ե մ բո ղ ո ք ե լո ւ կա մ որևէ բա ց ա ռ ի կ դեպ քո ւմ ։
Որպես երկրի կա ռա վա րիչ նա խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ռջև պատասի։ս-ն-.ստու
էր նա խ ա րա րների գո ր ծո ւնե ո ւթ յա ն հա մարւ Հ ա յա ստ ա նի հա րկերը հա վա քելու
գո ր ծո ւմ նա էր հիմ նա կա ն դ ե մ ք ը , թ ե և որոշ շրջա ններում ա րա բ հա րկա հա ն­
ներն էին ա նձա մ բ հա վա քում հա րկերըւ Հ ա յո ց իշխ ա նը պ ա րտ ա վոր էր ա պ ա ­
հովել Հ ա յո ց ա յրուձիի մ ա սն ա կ ցո ւթ յո ւն ը խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մ ղ ա ծ կռիվներին և
սպ ա րա պ ետ ի հետ միա սին պ ետ ք է ներկա լի նե ր կռվի դա շտ ում։ Ս ակայն
ա յս բո լո ր հա րցերում Ա րմինիա յի ոստ իկա նն իրա վունք ուներ մ իջա մտ ելու և
իր կա մքը թ ե լա դ ր ելո ւ։

1 ТаЬаг1, IX , р. 54
з иЬрЬпи, էշ и в , յ . Լ օ ս ո ո է , Ь ’А гш ёп^е еп1ге Й у гап се е1 Г Ы а т , р. 106— 107.
364 Հա յ ժողովրդի պատմություն

Հ ա յո ց իշխ ա նին ենթա կա էին Հա յա ստ ա նի բոլոր նա խ ա րա րները և ա ռա ­

ջին հերթին սպ ա րա պ ետ ը, ինչպ ես նա և կա թողիկոսը։ Ե րբեմն Հ ա յո ց իշխ ա նը
միա ժա մա նա կ լինում էր նաև զորքի սպ ա րա պ ետ , իսկ մ յո ւս ■ կողմից ո ր ո յ
սպ ա րա պ ետ ներ Հ ա յո ց իշխ ա նի բ ա ց ա կ ա յո ւթ յա ն կա մ մա հվա ն դեպ քում կա ­
ռա վա րել են եըկիրըւ Կաթողիկոսները (ա ր ա բ , ջաւ։ լի կ ) երկրի քա ղա քա կա ն
կ յա ն քո ւմ ի ր են ց վ ա յե լա ծ հ եղ ի ն ա կո ւթ յա մ բ Հ ա յո ց իշխ ա նից ետ չէին մ ն ում :
ն ր ա ն ց ձեռքո ւմ էր մ ե ծ դա տ ա վորությա ն գո ր ծա կ ա լո ւթ յո ւնը ։ Ուստի ա յս երեք
գործա կա լո ւթ յո ւններ ը ' Հ ա յո ց իշխ ա նը, սպ ա րա պ ետ ությունը և մ ե ծ դա տ ա վո­
րութ յունը ( կա թողիկոս) Հա յա ստ ա նի կա ռա վա րմա ն հա մա կա րգի հիմնա կա ն
օղա կներն էին ։
Հ ա յո ց իշխ ա նը, ինչպ ես նա և Ա ղվա նից ու Վրաց իշխ ա նները և Շիրվա նի
ու Դ ա րբա նդի ա միրները ենթա կա էին Ա րմինիա յի ոստ իկա նին*։ Արաբական
տ իրա պ ետ ությա ն շրջա նում հ ա յերը Ա րմինիա յի ա րա բ կա ռա վա րիչներին
տ ա րբեր .անուններով են կ ո չե լ։ 'Լևոնդի մոտ հիշվում են հրա մա նա տ ա ր, ա զ­
գա պ ետ և զորա վա ր բա ռ ե ր ը , Թ ովմա Ա րծրունոլ մոս ւ' վերա կա ցու, մ ե ծ հա ­
զա րա պ ետ և նույնի սկ մա րզպ ա ն և ա յլն ։ Դրա պ ա տ ճա ռն ա յն էր, որ ի ր են ք '
ա րա բները, որևէ հատուկ բ ա ռ չունեին խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն նա հա նգների կա ռա ­
վա րիչների հա մա ր, նրա նց կոչում էին մ եր թ «ա մ ի րս (ի շ խ ա ն ), մ եր թ « վ ա լի »
(կ ա ռ ա վ ա ր ի չ), կա մ էլ «ամիլա (գ ո ր ծ ա կ ա լ) և ա յլն
Ո ստ իկա ն, ինչպ ես և ա միրա պ ետ ' խ ա լիֆ ա (« ա ր ա բ կ ա ռ ա վ ա ր ի չ») նշա ­
ն ա կ ո ւթ յա մ բ ա ռաշին ա նգա մ օգտ ա գո ր ծվ ել է Բ ա գրա տ ունյա ց թա գա վորութ յա ն
ժա մ ա նա կա շրչա նում ' Հովհա ննես Դ րա սխ ա նա կերտ ցոլ Պ ա տ մութ յա ն մեշ։
Դվինի բա րձրա դիր մ իջնա բերդում ոստ իկա նն ուներ իր պ ա լա տ ը, որն.
ա րա բ ա շխ ա րհա գրա գետ ների երկերում կոչվում էր «ի շխ ա նո ւթ յա ն տունտ
(դ ա ր ա լ-իմա րա )*>։ Մ իջնա բերդի դիմա ց գտ նվում էր կա թողիկոսա կա ն թ ա ­
ղ ա մ ա սը , ուր դեռ V դարի երկրորդ կեսից հա ստ ա տ վել էր Հ ա յո ց կա թողիկոսա ­
րա նը ։ Ա յս թ ա ղա մա սում էր գտ նվում կա թողիկոսա կա ն պալա տը և Դվինի
Մ ա յր տ ա ճա րը, որոնք երկուսն էլ կա ռուցվա ծ էին նա խ քա ն ա րա բա կա ն տ ի­
րա պ ետ ութ յա ն հա ստ ա տ ումը։
УI I I դարի I I կեսո՛ւմ Ա րմ ինիա յի ոստ իկա նն ունեցա վ երկրորդ նստ ա
վ ա յր ը ' Պ ա րտ ա վը, Ա ղվա նքի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը ։ Ա յնուհա նդերձ Դ վինը երբեք
չդա դա րեց ոստ իկա նի նստ ա վ ա յր լի ն ե լո ւց , ա յլ մ ի ն չև ա րա բա կա ն տիրա պ ե­
տ ությա ն վա խ ճա նը մ նա ց Ա րմ ինիա յի ոստ իկա նի երկու նստ ա վա յրերից մ ե կ ը 1։
Ա րմ ինիա յի ա րա բ ոստ իկա նին ենթա կա էին ոչ մ ի ա յն Հ ա յո ց , Աղվա նից
և Վրաց իշխ ա նները և Շիրվա նի կա ռա վա րիչը, ա յլև ռա զմա գիտ ա կա ն նշա նա ­
կութ յուն ունեցող սա հմա նա յին ա մրությունների գոտ ոլ (ս ո ւղ ո ւր ) զինվորա ­
կան կա ռա վա րիչները։ Դրա նք էին Կովկա սում Դա րբա նդը (ա ր ա բ . Բաբ ա լ ֊
Ա բ վ ա բ ), իսկ Հա յա ստ ա նո ւմ Կարնո քա ղա քն ու Շ ի մ շա թ ը ։ Արաբ պ ա տ միչները
հա ղորդում են Բաբ ա լ֊Ա բ վ ա բ ի կա ռա վա րիչների ա նունները, որոնք ուղզա կիո-

4 Ոստիկան բառր պահլավերենից փոխառյալ է և վաղ միջնադարում նշանակել է թագա­

վորին մերձավոր վստահելի անձնավորություն, կամ պաշտոնյա։
5 Ա. Տնր-՚Լ ևոնդյա ն, Դիտողություններ < <гոստիկանս բառի մասին, ՊՐՀէ 1962, А? 4 է Էէ
248м
• Ы аккгЬ , В1Ы. О ео§г. А гаЬ., Լ ճ . 188.
7 А. Тер-Гевондян, նշվ. աշխ., էշ 157։
 Հա յա ստ ա նը ա րաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տիրա պետության ներքո 395

ր են կա պ վա ծ էին Ա րմինիա չի ոստ իկա նի հ ետ , քա նի որ խ ա զա րների դեմ

պ ա յքա րը վերջինիս դլխ ա վոր մտ ա հ ոգո ւթ յուններ ի ց մ եկ ն էր ։
Հա յա ստ ա նո ւմ Կարնո քա ղա քը և Շ ի մ շա թ ը ինքնուրույն միա վորներ էին
Ա բրա ս յա ն ն ե ր ի օր ո ք։ Կարնո քա ղա քը (Կ ա յի կ ա լա ) և նրան շրջա պ ա տ ող որոշ
բերդեր ենթա կա էին արար զորա վա րին, որին նշա նա կում էր Ա րմինիա յի ոս­
տ իկա նը ւ Ք ա ղա քում կա յի ն մ եծ թվով զո րքե ր։
ն ույնպ ի սի ն էր վիճա կը նա և Շ ի մ շա թ ո ւմ , որը վա րչա կա նորեն առա նձին
շրջան էր հա մ ա ր վո ւմ ։ Արար պ ա տ միչները վ կ ա յո ւմ ե ն , որ Շի մ շա թ ի շրջանի
( որպես սա հ մ ա նա յի ն գ ո տ ո լ) ա զգա բնա կչո ւթ յո ւնը I X դա րում ա զա տ վեց հողա ­
հարկ ( խարաջ) վճա րելու պարսպավորությունից և մ ի ա յն տ ա սա նորդ էր տ ա -
լիս^։ Շ իմշա թ ի շրջանն իր ճ ա պ ա ղ ջուր (Ջ ա բ ա լ ջուր) և Բալու ա մ րոցներով
ուներ ա ռա նձին ա րա բ զինվորա կա ն կա ռա վա րիչ։
Ա րմինիա յի ոստ իկա նի հիմնա կա ն պ ա րտ ա կա նությունը երկրի հն ա զա ն ­
դեցումն ու պ ա շտ պ ա նութ յունն էր ։ Ա րմինիա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մ յո ւս նա հա նգ­
ներից տ ա րբերվում էր նրա նով, որ միա ժա մա նա կ սա հմա նա կից էր խ ա լի ֆ ա ­
յո ւթ յա ն երկու գլխ ա վոր ա խ ո յա ն ն ե ր ի ն * Բ յո ւզա ն դ ի ա յին ու խազարներին-։
Պա տա հակա ն չէ , որ հ ա յ պ ա տ միչները Ա րմինիա յի ոստ իկա ններից շա տ երի
մ ա սին խ ոսելիս նրա նց հիշա տ ա կում են լո կ որպ ես զորա վա րների, իսկ նրա նց
կա ռա վա րիչ լի նե լո ւ հա նգա մա նքը չեն հիշում9։
Ա րմ ինիա յի ոստ իկա նի կողքին կա յի ն նա և ա յլ պ ա շտ ոն յա ն եր , որոնք գ ո ­
յո ւթ յո ւն ունեին խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն բո լո ր նա հա նգներում ։ Դրա նք էին գլխ ա վոր
հա րկահա նը և փոստի վ եր ա տ ես ուչը ։ Առաջինի ( սահիր ա լ-խ ա ր ա ջ) ձ եռ քի տակ
գո ր ծո ւմ էին բ ա զ մ ա թ ի վ հա րկա հա ններ, որոնք ժողովրդի ա տ ելութ յա ն ա ռա ր­
կա ն էի ն ։ Փոստ ի վերա տ եսուչը ( ս ա հ ի բա լ-բա ր ի դ ) հ ետ ևում էր Բրկրիի ի ր ա ­
դրութ յա նը և հսկում ոստ իկա նի գո ր ծո ւնե ո ւթ յա ն վ բ ա ։ նրա ա մեն մի ք ա յլի
մա սին փ ոստ ի մ ի ջո ցո վ հա ղորդում խ ա լիֆ ա յին'.
Մ ինչև ա յժ մ հա յա գի տ ո ւթ յա նը հ ա յտ ն ի Ա րմ ինիա յի ոստ իկա նների ց ո ւ­
ցա կ նե ր ո ւմ պ ետ ք է տ ա րբերել երկու խ ո ւմ բ , ա ռա ջինը ' Բուն Ա րմ ի նիա յի ո ս ­
տ իկա ններն էի ն , իսկ երկրորդը ' Ա ր մ ի ն ի ա յի , Ա տ րպ ա տ ա կա նի և Ջ ա զ ի ր ա յի
փ ոխ ա րքա ները։ Ա բբա ս յա ն ն ե ր ի օրոք (ո ր ո շ շրջա նում ) փ ո խ ա ր քա յի ն են թ ա ր կ­
վ ո ւմ էին հա ճա խ մ ի ա յն Ա րմ ի ն իա ն ' և Ատ րպ ա տ ա կա նը։ Փ ոխ ա րքա ները նշա ­
նա կ վո ւմ էին հ ի մ նա կա նո ւմ Օ մա յա ն և Ա բբա ս յա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն տ ներից
կա մ ա րքունի մ եր ձ ա վ ո ր ն եր ի ց։ I X գա րի առաջին կեսում փ ո խ ա ր քա յո ւթ յա ն
պ ա շտ ոնն ա րդեն ձևա կա ն բ ն ո ւյթ էր կրում։
Ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությունը Հա յա ս տ ա նո ւմ հա սա րա կա կա ն նոր կա ր­
գեր չմ տ ց ր ե ց , քա նի որ դ եռ ա րա բա կա ն ն վ ա ճ ում ի ց շա տ առաջ երկիրը ֆ ե ո ­
դա լա կա ն զ ա ր գա ցմ ա ն ուղիով էր ը ն թ ա ն ո ւմ ։ Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ
ձևա կա նորեն բո լո ր հողերը մ ա հմեդա կա ն տ երութ յա ն սեփ ա կա նութ յունն էի ն ։
Ս ա կա յն իրա կա նում կա յի ն նա և բո ւն ա րքունի կ ա մ պ ետ ա կա ն տ ի ր ույթ նե ր ,
որոնք ա մ բողջովին խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ն էին պ ա տ կա նում, ա յս ի ն ք ն ա րքունի
գա նձա րա նին։ Շա տ երկրներում ա րա բները պ ետ ա կա ն սեփ ա կա նություն դա րձ­
րին նա խ կին ա րքունի (մ ա ն ա վ ա ն դ բյո ւղ ա ն դ ա կ ա ն և իր ա ն ա կա ն ) հողերը,
ինչպ ես նա և ա յն հողա տ եր իշխ ա նների կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ը , որոնք կռվ ե լ էին ա ր ա բ­
ների դ ե մ կա մ հ եռ ա ցել եր կ ր ի ց։

■ В е Ш зо г1 , р. 184.
9 Տես Ղ^ոնդւ էշ 1 0 2 ։
 366 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Հա յա ստ ա նում ա րա բների նվա ճմա ն հենց ս կ զբի ց գո յա ցա ն պ ետա կա ն կա մ

արքունի կ ա լվա ծքներ ։ Հա յա ստ ա նը նվա ճող Մ ուհա մմա դ ի բն Մրուանը ձեռք
գր եց Վանա լճի վրա ե ա րգելելո վ ազա տ ձկնորսութ յունը, ա րա բ վերա կա ցու
նշա նա կեց, որի գերն էր հսկել ձկնորսութ յա ն վրա և հ ա վ ա ք վ ա ծ . հա սույթը
հա սցնել Օ մա յա ն արքունիքէ Վանա լիճը Մ ոլհա մմա դից հետո ժա ռա նգա բա ր
մ նա ց նրա որդուն, որը վա րում Էր Հ յո ւս ի ս փ ոխ ա րքա յի պ ա շտ ոնը։ Նրանից
հետո ա յն ա նցա վ Ա բբա ս յ անն եր ի ն 10։
Հա յա ստ ա նո ւմ կ ա յի ն խ ա լի ֆ ա յա կա ն գա նձա րա նի Լբ ա յտ ա լ-մ ա լ) տ նօրի­
նութ յա ն տակ գտ նվող պ ետ ա կա ն հո ղեր ։ Խուղա յմա ի բն Խաղի մ ոստ իկա նի
կողմից Դվինի կա թողիկոսա րա նից բռն ա գր ա վ վ ա ծ Արտաշատ, Կավակերտ և
Հ ո ռ ո մ ո ւյ մ ա րգ գյուղերն իրենց ա գա րա կներով հա նդերձ պ ետ ա կա նա ցվել Էին։
թ՛եև հ իշյա լ գյո ւղ եր ի ց վերջին երկուսը կա թողիկոսը հա մ ա ռ պ ա յքա րով կա ­
րողա ցա վ ետ ստ ա նա լ, ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ գյո ւղ եր ի ց մ եկը մ ն ա ց և, ըստ ե ր և ո ւյ­
թ ի ն , դւս միա կը չէր Հա յա ս տ ա նո ւմ , որ պ ա տ կա նում էր պ ետ ա կա ն գա նձա րա ­
ն ին ։
Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յունը բռն ա գր ա վ ո ւմ էր նա և ա պ ս տ ա մբա ծ նա խ ա րա րների
հողերը, մ ի ե ր և ո ւյթ , որը լա յն ո ր ե ն կիրա ռվեց 7 7 4 — 7 7 5 թ թ ., մ ե ծ ա պ ստ ա մ­
բո ւթ յո ւն ի ց հետ ո, բռն ա գր ա վ վ ա ծ հողերը սէրվեցին ա րա բ գա ղթա կա ններին'
զինվորա կա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն դ ի մ ա ց ։ Ա յսպ ես Գնունիների հողերը տ րվեցին
ութ մա նիկներին, Ա պա հունիների կա լվ ա ծքնե րը ' կա յս իկն եբին և ա յլն ։ Ըստ
եր և ո ւյթ ի ն , հ իշյա լ ա րա բներն ա յգ հողերը ստ ա ցել Էին որպես պ ա յմա նա կա ն
տ իր ույթ ներ , որոնք ա րա բները կոչում Էին ի կ թ ա , սա կա յն նրա նք ի ր են ց դիր­
քերն ա մ րա պ նդելով, ժա ռա նգա բա ր Էին տ իրում ստ ա ցա ծ հ ա յկա կա ն հողերին։
Նման պ ա յմ ա ն ն եր ո վ ա րա բ ռա զմիկները որպես պ ա րգև հողեր Էին ս տ ա ցել
նաև Կ ա բինում։
Արաբ ոստ իկա նները հա րմա ր ա ռիթը օգտ ա գո ր ծո ւմ Էին հ ա յ նա խ ա րա ր­
ներից նոր գյո ւղ եր բռն ա գր ա վ ե լո ւ հ ա մ ա ր ։ 8 5 2 թ • երբ Բուղան Նկան ա մրոցն
Էր պ ա շա րել, ներսում գտ նվող Աշոտ Ա րծրունին ստ իպ վա ծ Էր նրան գյո ւղ եր ու
ա գա րա կներ ա ռա ջա րկել պ աշարումը վեր ա ցնելո ւ հ ա մ ա ր ։ Արքունի և պ ետ ա ­
կան տ՛իրույթները Հ ա յա ստ ա նո ւմ տ ա րա ծութ յա մ բ մ ե ծ չէի ն , երկրի հողերի
մ ե ծ մա սը գտ նվում էր հ ա յ նա խ ա րա րների ձ եռ քո ւմ ։
Արաբ խ ա լիֆ ա ները հողի ն կա տ մ ա մ բ ունեին սեփ ա կա նա տ իրա կա ն գերա ­
գո ւյն իրա վունք և հա մա ձա յն ա յդ ս կ զբո ւն ք ի, հ ա յ նա խ ա րա րները պ արտ ա վոր
էին իրենց հողա տ իրա կա ն ի ր ա վունքների հա ստ ա տ ումն ստ ա նա լ ն ր ա ն ց ի ց т
Օ մա յա նների տ իրա պ ետ ությա ն կես դար տ ևող ժա մա նա կա շրջա նում բա ցի
Հա յա ստ ա նի ց հեռ ա ցա ծ իշխ ա նների տ իրույթ ների գրա վումից մ են ք չգիտ ենք
ա րա բա կա ն իշխ ա նութ յունը ճա նա չա ծ հ ա յ նա խ ա րա րա կա ն տ ների հողա տ ի­
րա կա ն ժա ռա նգա կա ն իրա վունքներից զրկվելու դ եպ քեր ։ Գրեթե նույնն էր նա և
Ա բբա ս յա ն նե ր ի վ երա բերմ ունքը խ ա ղա ղ պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ ։ Ս ակայն ա պ ստ ա մ­
բ ո ւթ յա ն դեպ քում հ ա յ նա խ ա րա րը կա րող էր ղրկվել իր հողա տ իրա կա ն ի րա ­
վ ո ւն քն եր ի ց, իսկ սովորա կա ն պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ սսէանում էր իր ժա ռա նգա կա ն
հողա տ իրա կա ն իրա վունքների գրա վոր հա ստ ա տ ումը։
Պետք է ն շե լ, որ հ ա յ նա խ ա րա րների կա լվա ծա տ իրա կա ն իրա վունքների
պ ահպ ա նումը մ ի ա յն պ այք ա ր ի մ ի ջո ցո վ էր հա ջողվել, ի նչ վ երա բերում է խ ա ­
լի ֆ ա յո ւթ յա ն բռ ն ա ծ դիրքին, ապա նա միշտ էլ ձգտ ել է սա հմա նա փ ա կել

10 իրն ա լ ֊ Ասիր, էշ 62ւ

 Հա յա ստ ա նը արա բա կա ն խ ա լիֆա յոէթ յա ն տ իրա պետության ներքո 307

ա յդ հողա տ իրա կա ն ժա ռա նգա կա ն իրա վուն քն եր ը ։ Հ ե ն ց ա ռա չին արաբ ո ս ­

տիկան Ա բղա լլա հի մ շա կա ծ ծրա գիրը ' փաստ որեն հ ա յ նա խ ա րա րա կա ն տները
ե զինա կա ն ուժը ո չնչա ցնելո ւ նպ ա տ ա կն էր հետ ա պ նդում։ 7 0 3 թ . ա պ ստ ա մ­
բո ւթ յո ւն ը և նրան հա չորդող դեպ քերը ստ իպ եցին Օ մա յա ններին' Աբդ ա լ-Ա ղի զ
ոստ իկա նի օրոք պ ա շտ ոնա պ ես ճա նա չել հ ա յ նա խ ա րա րների հողա տ իրա կա ն
ի րա վունքները։
Նա խ ա բա ր ական տների հողա տ իրա կա ն իրա վունքները հա ստ ա տ ող պ ա յ­
մա նա գրերը հա նդիսա վոր ա րա ր ո ղ ութ յա մբ էին հա նձնվ ո ւմ մա նա վ ա նդ հզոր
իշխ ա նա կա ն տ ն եր ի ն։ Թ՛ովմա Ա րծրունին նկա րա գրում է, թե ինչպ ես Բուղան
հա նդիսա վոր ա րա րողութ յա մբ Գուրգեն Արծրունուն հ ռչա կեց (թ ե և ա յս դեպ ­
ք ո ւմ խ ա բելու նպ ա տ ա կով) իշխ ա ն Վ ա սպ ուրա կա նի։ Բուղան նա խ ուղա րկել էր
մ ի դրութ յո ւն, որով ճա նա չվում էր Գուրգեն ի իրա վունքները հ ա յր ենի երկրի
վր սո Երբ 4\ուրդենը գա լիս է ոստ իկա նի րա նա կա տ եղին, նրա ա ռչևի ց տ ա նում
էին Ար ծրուն ին երի զինա նշա նն ու դ ր ոշը։ Ո ստիկա նը նրա գլխ ի ն ՛ իշխ ա նա կա ն
թ ա գ է դնում և ա րքունիքից բ ե ր վ ա ծ զգես տ ներ գ ց ո ւմ նրա ուսին, սուր է կա ­
պ ում մ ե չք ի ն և ն ստ եցն ո ւմ զա րդա րվա ծ ջորու վ ր ա ։ Ա ռջևից ու ետ ևից տ ա նում
էին զա րդա րվա ծ ու զեն քեր ո վ սպ ա ռա զի ն յա լ ն ժ ո ւյգ ն ե ր ։ Լսվում էին փ ողերի
ձ ա յն ը , թ մ բո ւկ ն եր ի զա րկերը և երա ժշտ ա կա ն ա յլ գո ր ծի ք նե ր ի հ ն չյո ւն նե ր ։
Ս պա ռա զեն զի նվ ո ր ներ, վա րոցա վորներ ու սա կրա վորներ կա րդ էին պ ա հպ ա ­
ն ո ւմ ' ետ պ ա հելով ա մ բո խ ի ն , և, ապա ի լուր բո լո ր ի , ոստ իկա նը հա յտ ա րա րում
է , թ ե Վ ա սպուրա կանի իշխ ա նո ւթ յո ւնը ա րվեց Գուրգեն Ա րծրունուն, իր նա խ որ-
դի փ ոխ ա ր ե ն ^ ։
Պա շտ ոնա պ ես պ ա յմ ա ն ա կա ն հ ա մ ա ր վ ա ծ, բ ա յց , ըստ է ո ւթ յա ն , մեծ
մա սա մբ ոչ պ ա յմ ա նա կ ա ն ժա ռա նգա կա ն հողա տ ի ր ութ յո ւնի ց բա ց ի կ ա յի ն
նա և գա նձա գին հողեր, որոնք ա րա բների կ ո ղ մ ի ց մ ի լք ( մ ո ւ լ ք ի (ս ե փ ա կ ա ­
ն ո ւթ յո ւն ) էին կ ո չվ ո ւմ ։ Հո ղա տ ի ր ութ յա ն ա յս ձևն ը ն դ լա յն վ ո ւմ է Ա բբա ս֊
յա ն ն ե ր ի օրոք և ա յն ք ա ն խ ո ր ա րմա տ ներ գ ց ո ւմ , որ վ ա ճա ռվ ո ւմ էին ն ո ւ յ­
նիսկ պ ետ ութ յա ն կ ո ղ մ ից բռ ն ա գ ր ա վ մ ա ն ենթա կա հողերը։՛ Ա յսպ ես , 774—
— 775 թթ. ա պ ս տ ա մբութ յո ւն ի ց հետ ո Կամ սա րա կա նների հողերը, որոնք
ըստ ս ո վ ո ր ութ յա ն, հա վ ա նա բա ր, կա րող էին ոստ իկա նի կ ո ղ մ ից բ ռ ն ա ­
գրա վվել և կա մ տ րվել ա րա բ գա ղ թ ա կ ա ններ ի ն, դ ր ա մ ո վ գ ն ե ց . Աշոտ Մ սա ­
կերը 13։ Ե կեղեցա կա ն հողերը, ձևա կա նորեն բռ ն ա գր ա վ մ ա ն ենթա կա ւէՒն >
ա յդ իսկ պ ա տ ճա ռով Խ ո լզ ա յմ ա ոստ իկա նն իր բռն ա գր ա վ ո ւմ ը ձևա կերպ ելու
՛համար, ա ռա ջա րկում էր կա թողիկոսին վ ա ճա ռել վ եր ո հ ի շյա լ Ա րտ ա շա տ ,
Կավակերտ և Հ ո ռ ո մ ո ց մ ա րդ գյո ւղ եր ն ի ր են ց ա գա րա կներ ո վ ։
Ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ութ յա ն ժա մա նա կա շրջա նն իր վ ա յր ի վ ե ր ո ւմ ն ե ­
ր ո վ և հողա տ իրութ յա ն ձևերի ա ռա նձնա հա տ կութ յուններով փ ոփ ոխ եց Հ ա ­
յա ստ ա ն ի հ ո ղա յի ն տ իր ույթ ներ ի ք ա ր տ ե զ ը ։ Ա յդ փ ոփ ո խ ո ւթ յո ւնները կա ­
տ ա րվ եցին ա ռա վելա պ ես Ա բբա ս յա ն ն ե ր ի ժա մ ա նա կա շրջա նում , եր բ հ ա յ իշ­
խ ա ններին հողերից զրկելու ձգտ ումը որոշա կիորեն դ ր սև որ վ եց։
նա խ կի նում ա մ ենա զոր և հա րուստ հողա տ եր իշխ ա ններ ը ' Մ ա միկոն յա ն -

11 Թովմա Աւ-ծաւնի, էյ 150։

12 Միջնադարում մուլք է կոչվել նաև ընդհանրապես ամեն մի ժառանգական կալվածք։
Ըստ ա յնմ միլք (մ ո ւլք ) էին հին հա յ նախարարների հողային տիրույթները։
13 էՍտեփանոս Տարօնեցւոյ Ասոզկան Պատմութիւն տիեզերականդ, էշ 106 1
Звв * ա1 *« զ « 4 ր դ Ւ պ ա տ մություն

ները, իրենց տ իրույթների մ ե ծ մա սը կորցրին և արդեն I X դարում նրա նց սա հ­

մա նները տ ա րա ծվում էին մ ի ա յն Բա գրևա նդ դա վա ռո ւմ ւ
Շատ ա րա գ ծա վ ա լվ եցին Բ ա գրա տ ոլնիները, որոնք եթե V II I դարի ս՚կ զբին
բա ց ի Սպեր գա վա ռից տ ի ր ույթ ներ ունեին, մ ի ա յն Կոգովիտը Ա յրարա տ նա ­
հա նգում, ապա մ եկ դար հետո նրա նց էին պ ա տ կա նում հա րա վում1 Տա ր ո նը ,
Շ ի մ շա թ ը , Մ ոկքը, իսկ հյո ւսի սո ւմ ' Ա րշա րունիք, Ա րա գա ծոտ ն, Շիր ա կ, Ա շոցք
ե նույնիսկ Ոստան գա վա ռն Ա յրա րա տ ում։ Օ գտ վելով ա ռ ի թ ի ց , նրա նք կա ­
ր ողա ցա ն թ ո ւյլ չտ ա լ, որ ա րա բա կա ն իշխ ա նո ւթ յո ւնները խ իստ թ ո ղ ա ց ա ծ
Մ ա մի կո նյա ն ն եր ի , Կա մսա րա կա ձների և ա յլո ց հողերն ա րա բ գա ղթա կա ն­
ներին պ ա րգեենւ Ա յն նոր տ իրույթ ների հա մա ր Ա բբա սյա ն ն ե ր ի ց հա ստ ա ­
տ ում ( կա լվա ծա գիր) ստ ա նա լով, Բա գրա տ ունիները կա րողա ցա ն գերիշխ ող
դիրք գրա վել Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , հա սնելով մ ի ն չև գերա գո ւյն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ւ
Բւսգրատունիներին ենթա կա էին Ա յբա րա տ ի բո լո ր մա նր իշխ ա նա կա ն տ նե­
ր ը , ինչպ ես Գ նթունիները, նա և Տա շիրի ու Վանա նդի իշխ ա նները։
Ք ա յք ա յվ ա ծ իշխ ա նա կա ն տ ների հա շվին իրենց տ իրույթ ներն ը նդա ր­
ձա կեցին նա և Արծրունին երը և ա րդեն I X դարի ս կղբին ն ր ա ն ք Վ ա սպուրա-
կա նի մ ե ծ մա սի տերն է ի ն ։ Ռ շտունիների հողերը նրա նց էին ա նցել դեռևս
նա խ որդ դարի կեսերին, իսկ 7 7 4 — 7 7 5 թ թ . ա պ ս տ ա մբութ յո ւն ի ց հետո
տ իրեցին նա և Ա մա տ ունիների հ ո ղեր ին։ Ա րծրունիների մ ի ճյուղը ն ույն դա ­
ր ո ւմ հա ստ ա տ վեց նա և Ա նձ և ա ցյա ց գա վ ա ռ ո ւմ ։ Ա յսպ ի սո վ , գրեթ ե ա մբողշ
Վ ա սպուրա կանը դա րձա վ Ա րծրոմւիների տ իրույթ ը և եթ ե մ ն ա ցի ն մ ա նր ի շխ ա ­
նա կա ն տ ներ, ապա դրա նք են թ ա կա յի կա խ յա լ վ իճա կում էի ն , ինչպ ես * Ա մա ­
տունիների ու Գնունիների մ ն ա ցո ր դն եր ը , Ընտ րունի, Ապա հունի, Ք ա ջբերունի,
Հ ա վնո ւնի , Վ ա հևունի, Ա կեա ցի, Գաբ ա յե ղ յա ն , Մ ո լր ա ցյա ն , Ա նձևա ցի, Հա ր-
մ ա ց ի , Գունդսա ղա ր և ա յլ ի շխ ա ն ն եր ։
Ս յո ւն յա ց իշխ ա ններն ի ր են ց տ իրույթ ներն ընդա րձա կեցին, ի չն ե լո վ Ա ֊
րա քսի հ ո վիտ ը, որտ եղ տ իրա ցա ն գողթ նա ցի իշխ ա նների հողերին, ինչպ ես
նա և Նա խ ճա վա ն գ ա վ ա ռին ։ Դ ե ռ նա խ որդ դա րերից կա րևոր դիրք ունեցող Ար­
ց ա խ ի (Խ ա չե ն ) իշխ ա ններն ա ռա վել հզորա ցա ն I X դա րում։
Նա խարա րական տ իրույթ ներին ա ռընթ եր հ ա յ եկ եղ եցի ն ևս ուներ իր կա լ­
վ ա ծն ե ր ը ։ Վաղ միջնա դա րում ա մ են մ ի եպ իսկոպ ոսա կա ն վիճա կ ուներ իր
որոշա կի հողա յին տ ա րա ծութ յունները, որոնք մեծ մա սա մբ կա ռա վա րվում
էին գյուղա կա ն հոգևորա կա նությա ն կ ո ղ մ ի ց ։ I V — V I I I դդ • եկեղեցա կա ն վ ի ­
ճա կների թ ի վ ն ա վ ելա ցա վ ։ Եթե I V գա րում մ ի քա նի վիճա կ է ե ղ ե լ, ապա V I
դա րում մոտ երկու տ ա սնյա կ եպ իսկոպ ոսա կա ն վիճա կներ կ ա յի ն **։ V II I դարի
եպ իսկոպ ոսա կա ն վիճա կների թ վ ի մ ա սին որոշա կի պ ասէկերացում Է տալի՛ւ
Մ ա նա ղկերտ ի Հ ա յ ֊ա սորա կա ն եկ եղեցա կա ն ժողովի մա սնա կ ից հ ա յ եպ իս­
կոպ ոսների ց ո ւց ա կ ը , որը պ ա հպ ա նել Է պ ա տ միչ Մ ի քա յե լ Ա սորին 1В» Ցուցա ­
կում Հովհա ն Օձնեցի կա թողիկոսից հետ ո հիշվում են 31 եպ իսկոպ ոսներ և
նրա նց գա վա ռները քվիճա կները) ։ Սրան հա մա պ ա տ ա սխ ա նում Է Րւխ տ ա նեսի
ցա նկը ուր 3 0 եպ իսկոպ ոսա կա ն վիճա կ Է հ ի շվ ա ծ ,8 « Երկու ցուցա կներում Էլ
հիշվա ծ են Հ ա ր ք ի , Մ ա մ ի կո նյա ն , Տ ա յք ի , Բ ա գրա տ ունյա ց, Տա րոնի, Աասունի,
Ա րծր ուն յա ց, Ս յո ւն յա ց , Գա րգմա ն և ա յլ վ ի ճա կներ ։ Հա յա ստ ա նի կենտ րոնում

К Н. Ад0НЦ. նշվ. աշխ., էէ 4 *9-433,

15 М1сНе1 1е БугЫп, II, р. 497—498.
16 ՈփւաաԱա, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 8 7 1 , էշ 1 0 0 ։
 Հայաստանը արաբական խալիֆայության տիրապետության ներքո ՅՑ9
\

' կար նա խ ճա վա նի ու Մ ա րդպ ետ ա կա նի ա ոա նձին եպ իսկոպ ոսա կա ն վիճակէ ւ17,

իսկ Դուգարքը ենթա կա էր Ա յրա րա տ ի ( Ոստանի) վ ի ճա կի ն։
Ս ակայն V I I I — I X դգ. կա րևոր փ ոփ ոխ ություններ կա տ ա րվեցին եկեղ ե-
ցա կա ն հողա տ իրությա ն մ ե չ ։ Ա յս շրջանի մա սին խ ոսող պ ա տ միչները եպ իս­
կոպ ոսա կա ն վիճա կներին պ ա տ կա նող և գյուղա կա ն հոգևորա կա նութ յա նը են ­
թա կա հողկրը ա յլևս չեն հիշա տ ա կում։ Բանն ա յն է, որ ա յգ հողերն ա ստ ի­
ճա նա բա ր ա նցել էին վ ա նքե րի ն , որոնք հզորա նում էին ։
V III գա րում գեռևս վա ղ միջնա դա րից գ ո յո ւթ յո ւն ունեցող վա նքերի կող­
քին ա ռա ջա նում են նորերը։ Արա բ պ ա տ միչ Բա լազուրին հիշում է Ս յունիքում
« Բա ժա կների վա նքը յ> ( Դ ա յր ա լ֊Ա կ դ ա հ ), որը մ ե ծ հեղինա կութ յուն ուներ ա յս
նա հա նգում **ւ Սևանի ա վա զա նում հասէկապես հ ա յտ ն ի էր Մ ա քեն յա ց ( Մ ա քե -
ն ո ց ա ց , Մ ա ք ե ն ո ց ) վ ա նքը , որը պ ա տ միչը կոչում է « մ ե ծ մ ա քեն ա ցւո ց մ ա յր ա ­
ք ա ղ ա ք ն » ^ ։ Ա յն թ ե և հիմնա հա տ ա կ կո ր ծա ն վե ց Բ ա բեկի կ ո ղ մ ի ց , ա յսո ւհ ա ն­
դերձ վեր ա կա նգն վեց ու շա րունա կեց ծ ա ղ կ ե լ։ Ա ղբա կում հա յտ նի էին Ա ղբա կի
սուրբ Խաչ (Ա ր ծր ունինԼրի տ ա պ ա նա տ ուն) և Վ արա դա վա նքերը 20» Տա ր բե ր
վ ա յր եր ո ւմ ա ռա ջա ցա ծ վա նքերը ձեռք էին բե ր ո ւմ ընդա րձա կ տ իրույթ ներ և
հա տուկ ուշա դրություն էին դա րձնում ի ր են ց տ ն տ ես ո ւթ յա ն ը , ոռոգելի դա րձ­
նում անջրդի հողերը, որի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն է Ուխտ ատ ուր. վա նա կա նի' թ ա լի ն ի
Մ ա յր տա ճա րի ՄԼԲ ( 7 8 3 ) թ վա կա նի վ ի մ ա գի ր ա րձ ա նա գրութ յունը, ուր հիշ­
վո ւմ է ջուր բե ր ե լո ւ (ջ ր ա ն ց ք ա ն ց կ ա ց ն ե լո ւ) մ ա սի ն 21»
ձ ա յ եկ եղ եցո ւ ա յս վիճա կը ա նհա նգստ ա ցնում էր Ա րմ ինիա յի կա ռա վա ­
րիչներին (ո ս տ ի կ ա ն ), որոնք ա ռիթ էին որոնում վ ա նքերի ց և նույնիսկ Դվինի
հա յրա պ ետ ա նոցից որևէ կա լվ ա ծ կա մ ո ւնե ցվ ա ծք խ լե լո ւ։ Բուղա յի ա րշա վա ն­
քի ժա մա նա կ ա րա բները Վարա գա վա նքի մ ի ա բա ններ ի ն հա րկա տ ու էին
դա րձրել22, մ ի ն չդ ե ռ իրա վա կա նորեն եկեղեցա կա ն վա նա կա ն կա լվա ծները
ապահարկ է ի ն ։ Ս ուլա յմա ն ոստ իկա նի Ասեղակալը ( 7 8 8 — 7 9 0 ) 23 Ե սա յի Եղի-
պ ա տ րոլշեցի կա թողիկոսի օրոք պ ա հա նջեց եկ եղեցա կա ն ո ւնեցվ ա ծքների ու
սպ ա սքների ցո ւցա կը կա զմ ե լ և ի ն չ կ ա մ ե ց ա վ խ լե ց ։ Եսա յուն հա ջորդա ծ Ստե-
փ ա նոս Դ վնեցի կա թողիկոսը մ ե ծ կա շա ռքով հ ա զի վ կա րողա ցա վ ետ ստ ա նա լ
եկեղեցա պ ա տ կա ն գ յո ւղ ե ր ը ։ Մ եծ տ ի ր ույթ նե ր ուներ Դ վինի հ ա յր ա պ ե տ ա ն ո ցը ,
որին պ ա տ կա նում էին Ա րա մոնս, Ա րտ ա շա տ , Կ ա վա կերտ , Լ ո ռ ո մ ո ց մ ա ր գ և
ա յլ գյո ւղ եր Ա յրա րա տ ում ։
V I I I — I X դդ. ա ռա վել հստ ա կ ձև ա վ ո ր վ եց հ ա յ հո գև որ ա կա նո ւթ յուն ը ։
Այս շրջա նից սկսա ծ հոգևորա կա նն ա յչևս չէր կա րող թ ո ղ ն ել եկ եղեցա կա ն ծա ­
ռ ա յո ւթ յո ւն ը ' զինվորա կա ն ա սպ ա րեզ մ տ ն ելու հ ա մ ա ր , և շե շտ վ եց կուսակրոն
հոգևորա կա նությա ն դ եր ը ։
Բացի պ ետ ա կա ն, պ ա րգևա կա ն, սեփ ա կա նա տ իրա կա ն (ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն ),

17 Թ ովմա Ա ր ծ ւ՚ա ն ի , էշ 128։

18 Ве1ай80г1, р. 211.
19 «Պատմութիւն Մովսեսի Կաղանկատուացւոյ։, էշ 3 7 5 ։ Մայրաքաղաքն օգտագործված է
մետրոպոլիտության իմաստով։
20 Թ ովմա Սյ>ծրուէի, էք 2 0 0 , 2 2 8 ։

^ ա ր ե ^ ի ն Հո վ ս ե փ յա ն , Փ ա ր տ եղ Հ ա յ Հ ն ա գ ր ո ւ թ յա ն , Շ ո ղ ա կ ա թ , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 913,
էջ 170, յ . Լսսրտոէ, Ь ’ А г ш ё п 1 е е п 1 ге В у г а п с е е ! Г Ы а т , р. 207 —209.
22 Թ ովմա Ц .гд гш (ф , Էշ 2 1 4 ։
28 Ղ և ո է գ , Էշ 1 6 0 — 1 7 0 ։
24-7 9 0
Луд ձ ա յ ժողովրդի պ ա տ մովէյուն

գա նձա գին և եկեղեցա կա ն հողերից կա յին նա և գյուղա կա ն հ ա մ ա յնքի ն պ ատ ­

կա նող ազատ հողեր, որոնք հարկ էին վճա րում ուղղակի պետական գա նձա ­
րա նին։

2. ՇԻՆԱ ԿԱՆՆԵՐԻ Վ Ի Ճ Ա Կ Ը : ՀԱ ՐԿԵՐԸ

Ինչպես հողա տ իրությա ն ձևերի, ա յնպ ես էլ շինա կա նի իրա վա կա ն վիճա ­

կի մեշ ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությունը ոչ թե ուղղա կիորեն, ա յլ անուղղակի
ճա նա պ ա րհով փ ոփ ոխ ություններ մ տ ց ր ե ց ։ Արա բը նոր տ նտ եսա ձև չէր կա ­
րող բ ե ր ե լ, ա յլ ընդհա կա ռա կը, ինքն իր նվա ճա ծ երկրներ ի ց շատ բա ն ը ն դ օ­
րինա կեց, ա յս ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն ծա նր շրշանը
ց ն ց ե ց Հա յա ստ ա նը և ա զդեց ա ռաշին հերթին հիմնա կա ն ա րտ ա դրողի * շի ն ա ­
կանի կ յա ն քի գո յա վիճա կի վրաէ
Նախկինի նմա ն գյո ւղ ա ցի ո ւթ յա ն մ եծա մ ա սն ո ւթ յո ւն ը կա զմում Էին գ յո ւ­
ղական հ ա մ ա յն քն եր ո ւմ ա պրող շինա կա նները, սա կա յն վերջիններիս վիճակը
որոշ փ ոփ ոխ ությունների Էր ենթա րկվելւ Ա րա բների կեղեքիչ քա ղա քա կա նու­
թ յո ւն ը ե ա պ ստ ա մբութ յուններին հետ ևող նրա նց ա սպ ա տ ա կություններն անա­
պ ա հով վիճա կի մեշ Էին դրել հա յ շինա կա նին, և նա հովանավորությ՛ուն
Էր փ նտ րում ուժեղ իշխ ա նների մ ո տ ։ Բ ա ցի դրա նից, ա վելի ա նա պ ա հով ' Էր
նրա վիճա կը նա և ա յն պ ա տ ճա ռով, որ ծա նր հա րկերը նրան ա մեն րո՛պե գցում
Էին ա րա բ հա րկա հա նների ձ եռ քը ։ Ա յս բո լո րի հետ ևա նքով հ ա յ շինա կա նն
ա ստ իճա նա բա ր ա ռա վել կա խ մա ն մեջ ը նկ ա վ թ ե ' տ եղա կա ն և թե օտար իշ­
խ ա ն ն եր ի ց։
Կար նա և ա զա տ շինա կա նների մ ի փ ոքրա թ իվ շերտ , որը ենթա կա և հա ր­
կատու լի ն ե լո վ պ ետ ո ւթ յա ն ը , կա խ վա ծ չէր ֆ եոդա լ հողա տ երերից և իրեն
պ ա տ կա նող հողա կտ որներին տ իրում էր ժա ռա նգա բա ր, ուստի ա յդպ իսի շի ­
նա կա նները կոչվում էին «հ ա յր ե ն ա տ էր ք ո ։
Բացի շինա կա նի հիմնա կա ն զ ա ն գ վ ա ծի ց , որ ա րդեն որոշ կա խ մա ն մեջ
էր, կա յին ա գա րա կների մշսւկներ, որ ոն ք, բն ա կա ն ա բա ր , մ ե ծ չո փ ո վ կա խմա ն
մեջ էին հողա տ եր իշխ ա ններից և մ ո տ են ում էին ճո բտ ա յի ն վիճա կինւ Կ ա ր ֊
ծիք կ ա, որ ա գա րա կների մշա կներն ի ր են ց ծա գո ւմ ո վ ստ րուկներ էին , որոնք
պ ա տ երա զմների ժա մա նա կ գերեվա րութ յա ն և ա յլ ճա նա պ ա րհներով բերվ ո ւմ
էին և ա մ րա ցվո ւմ հողինւ
Հ ա յ իշխ ա ններ ը , որոնք մ ա սնա կ ցո ւմ էին ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն՝
խ ա զա րների և ա յլո ց դ ե մ մ ղ վ ա ծ պ ա տ երա զմներին, իրենց հետ բե ր ո ւմ էին
ստ րուկներ, ա յս պ ե ս , Հ ա յո ց իշխ ա ն և սպ ա րապ ետ Աշոտ Բա գրատունին Օմա-
յա ն Մրուան փ ոխ ա րքա յի հետ խ ա զա րների դ եմ մղվա ծ կռվում հա ղթելուց
հետո, ստ ա ցա վ բե ր վ ա ծ գերիների մ ի մ ա ս ը ' « ծա ռա ներ ու ա ղ ա խ ի ն ն ե ր ի ,
ա յսինքն ստ րուկներ ու ստ րկուհիներ, որոնց բա ժ ա ն ե ց նա և Հա յա ստ ա նի երե*
վելի իշխ ա ններին։ Ստրուկներ ունեին ոչ մ ի ա յն նա խ ա րա րները, ա յլև եկ եղ ե­
ցին։
Ս տ րկությունը մեծ չա փ երով տ ա րա ծվա ծ էր Օ մա յա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն
մ ե ջ։ Ա սորիքում, Ար ա րի ա յո ւմ և ա յլ երկրներում, որպես հետ ևա նք նվա ճում ­
ների ժա մա նա կ կա տ ա րվա ծ գերեվ ա ր ո ւթ յա ն , նվա ճող արար զորա վա րները
հա րյուր հա զա րներով գերիներ էին բ ե ր ո ւմ ։ Ա յսպ ես էր եղ ե լ, օրինա կ, հ յո ւ-

24 Տե՛ս Հ. Մանանդյան, Ֆեոդալիզմը հին Հայաստանում, էչ 8 7 —89, 135— 187 և հետ .։

 Հա յա ստ ա նը արա բա կա ն խ ա լիֆ ա յութ յա ն տ իրա պետության ներքո 371

սիսա յին Ա ֆրիկա յի կա մ Միջին Ա սիա յի նվա ճումից հետ ո և ա յս գերիների

զգա լի մա սը սսէրուկ Էր դա ր ձել։ Բացի գե րե վ ա ր ո ւթ յո ւն ից, ստ րուկներ Էին
ձեռք բ ե ր վ ո ւմ նա և ստ րկա վա ճա ռութ յա ն մ ի ջո ցո վ ։' Ա մեն մ ի Օ մա յա ն իշխ ա նի
հա մա ր հա զա ր ստրուկ ունենա լը շատ սովորա կա ն ե ր և ո ւյթ Էր։
Ըստ մա հմեդա կա ն իրա վա գի տ ո ւթ յա ն (ֆ ի կ հ , շա րիա թ) ոչ մ ի ա յն մ ա հ ­
մեդ ա կա նը , չէր կա րող ստրուկ դա ռնա լ և վ ա ճա ռվ ել, ա յլև ք ր ի ս տ ո ն յա ն , եթե
պ ա յմ ա ն ա գր ով խ ա լի ֆ /чյո ւթ յա ն հպ ատա կ էր ( զ ի մ մ ի ) ։ Ս ա կա յն, եր բ ա պ ըս-
ա ա մրություն էր ձա գում , ա յս կա րգը խ ա խ տ վոսէ Էր։ 6 4 0 թ . ա րշա վա նքի ժա ­
մա նա կ Հա յա ստ ա նը դեռևս նվա ճվա ծ չէր և, ըստ Սեբեոսի վ կ ա յո ւթ յա ն , ա -
րա բները 3 5 հա զա ր գերի տարան Ա սորիք։ Հա յա ստ ա նը հպ ա տ ա կեցնելուց հ ե ­
տո ա մեն մի ա պ ս տ ա մբութ յա ն ժա մա նա կ ա րա բները գերի էին տ ա նում Ասո­
րիք կա մ Միջագետ՛ք և ա յն տ եղ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ստ ր կա ցնո ւմ ։ 8 5 0 թ • ա պ ստ ա մ­
բո ւթ յո ւն ը ճնշելուց հետո Բուղան Հա յա ս տ ա ն ի ց մի քա նի ա նգա մ գերյա լներ ի
կա րա վա ններ ուղա րկեց խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մ ա յր ա ք ա ղ ա ք Սա մ ա ռա ։
Գերի տ ա րվա ծ ռա միկ տ ղա մա րդիկ օգտ ա գո ր ծվ ո ւմ էին թ ե ռա զմա կա ն
ծա ռ ա յո ւթ յա ն մեջ ա ռա վելա պ ես դում ա կում և թե ծա նր ա շխ ա տ ա նքներում,
իսկ կա ն ա յք դա ռնում էին հա րճեր։ V II դարի վերջում Հ ա յա ստ ա նի վերջնա ­
կան, նվա ճմա ն ժա մա նա կ Սիսականի պ ա տ րիկի գերի տ ա րվա ծ դուստրն ա ֊
մուս նա ցել էր Ո ւսա յդ ա լ-Ս ուլա մի զորա վա րի հ ետ , և նրա նից ծն վ ա ծ որդին՝
Եզիդ ի բն -Ո լս ա յդ ը Ա բրա ս յա ն նե ր ի օրոք Ա րմինիա յի ոստ իկա ն դա րձա վ։
Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ բա զ մ ա հ ա զ ա ր ստ րուկների մ ե ծ ա մ ա ս ­
նութ յունը (ի ս կ ստ րկուհիները գրեթ ե ա մ բողջովին) տ նա յին ստրուկներ էին ,
ընդ որում հա րճից ծն վ ա ծ տ ղան դա ռնում էր հոր ժ ա ռա ն գո րդ ը ։ Ա յն ստ րուկ­
ները, որոնք դա ռնում էին ռ ա զմ իկ ն եր (մ ա մ լո ւ ք ), առաջ գնա լով բա րձր ա ։ւ ֊
ա իճա նների էին հ ա սն ում ։
Ահա ա յս հա րցում Հա յա ս տ ա նն ա րմա տ ա պ ես տ ա րբեր վ ո ւմ էր խ ա լի ֆ ա ­
յո ւթ յա ն ա յլ եր կր ներ ի ց, և հա կա ռա կ տիրող ա վա տ ա կա ն կա րգերի ա րև ե լյա ն
բ ն ո ւյթ ի ն , Հա յա ս տ ա նը , կա րելի է ա սել, отա րև ելյա ն в ստ րկություն չո ւն ե ց ա վ ։
Հա յա ստ ա նի քրիստ ոնեա կա ն եկ եղ եցի ն թ ո ւյլ չտ վ ե ց , որ ա րև ելյա ն մ ա հ մ ե դ ա ­
կան ա շխարհին բնորոշ ստ րկութ յունը տ ա րա ծվի Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
Արա բա կա ն նվա ճումների հ են ց սկ զբնա կա ն շրջա նից նվ ա ճվ ա ծ ժողո-
վուրդների հետ կնքվ ա ծ հպ ա տ ՛ա կությա ն դա շնա գրերում, լինեն դրա նք Վե՛­
րին Մ իջա դետ քում, թե Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ կա մ Վ իրքում, ա րա բների առաջին և
գլխ ա վոր պահա նջը միշտ ջիզիա ն (գ լխ ա հ ա ր կ ) էր25։
Ա բդ ա լ-Մ ա լի ք խ ա լի ֆ ա յի օրոք ( 6 8 5 — 7 0 5 ) հ ա րկ ա յին սիստ եմր կ ա զ մ ա ­
կերպ վեց և ձև ա վ ո ր վ ե ց ։ Զ ի զ ի ա ն , որը մ ի ն չ ա յդ սոսկ հարկ էր նշա նա կում ,
վերջնա կա նա պ ես գլխ ա հա րկի իմ ա ստ ստ ա ցա վ , իսկ խ ա րա ջը' հողա հա րկի 28>
Գլխահարկը ծ ա ն ր ա ց վ ե ց , իսկ հողա հա րկը պ ա րտ ա դիր դա րձա վ բո լո րի հա ­
մա ր ' թ ե ք ր ի ս տ ո ն յա ն եր ի , հրեա ների ու հեթ ա նո սներ ի , թ ե մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն նե ր ի։
Բացի դրա մա կա ն հ ա րկ ից, գա ն ձվ ո ւմ էր բն ա հ ա ր կ, որի չա փ ի մա սին Հ ա յա ս ­
տ ա նում Սամուել Ա նեցին գրում է. ա մեն տ նից 3 մ ո դ (մ ո տ ա վ ո ր ա պ ես 2 փ ո ւթ )
մաղա\ծ ց ո ր ե ն , մ եկ ձիա տ ոպ րա կ, մ եկ պարան և մ ե կ ձ եռ ն ո ց 27*

« В е Ш з о П , р. 174, 200, 201.

Բհ. Ы1Ш, Шэгогу օք էհօ АгаЬз, Լօոճօո, 1958. р. 171.
27 ՍամուԼլ Անեցի, Վաղարշապատ, 1 8 9 3 , էշ 8*1 ■
 0 մ ա յա ն Հիշ ա մ խ ա լի ֆ ա յի օրոք 28 գլխ ա հա րկը, որը մ ի նչ ա յդ գա նձվում
էր ըստ երդի (տ ա ն , գե րդ ա ստ ա ն ի), դա րձա վ ըստ շնչի (ը ս տ գ լխ ի ), մեծա պ ես
ծա նրա ցնելով հ ա յ շինա կա նի վ ի ճա կ ը «
Ս ակայն ոչ մի ժա մա նա կ հա րկերն ա յնպ իսի ա նտ ա նելի չա փ երի չէին հա ­
ս ե լ, ինչպ ես Ա բբա ս յա ն նե ր ի օր ո ք ։ նա հա նգներում նրա նց վա րա ծ քա ղա քա կա ­
նութ յա ն մա սին խ ո ս ելի ս , պասէմիչների տ եղեկութ յունները գլխ ա վորա պ ես հա ր­
կա յին կեղեքումների շուրշն են պ տ տ վ ում ։
Ղևոնդ պ ա տ միչի ա յն խ ոս քերը, թե Մ ա հմեդը իր հետ ևորդներին կտակԱլ
Էր «կ ե ր ե ք երկրի ը նտ ր յա լն եր ի մ իսը և խ մ ե ց ե ք հզորների ա ր յո ւն ը »2* , շատ լա վ
կարող Է բնո րո շել հենց ա բր ա ս յա ն ժամա նա կա շրշա նի հ ա րկ ա յին քա ղա քա կա ­
ն ո ւթ յո ւն ը ։
Ղևոնդի որոշ ա կնա րկներից երևում Է, որ գլխ ա հա րկն ըստ շնչի գա նձելու
սկզբունքը հետ ևողա կա նորեն և խ իստ կերպ ով կիրա ռվել Է հենց առւսշին Ա ր ֊
ր ա ս յա ն Ա բ ո ւլ֊Ա բ բ ա ս ի ժա մա նա կից սկսածն0։ Նրա ե ղ բա յր ը ' Ա րմինիա յի,
Ա տրպատականի և Վերին Մ իշա գետ քի փ ոխա րքա Ա բու Ջ ա ա ֆ ա րը , ա նձա մբ
շրշում Էր Հայա ՛ստ ա նի գա վա ռներում , հարկ պ ահա նշում նույնիսկ մ եռա ծների
հա մա ր ե կա պ ա րե կնիք Էր կա խ ում վճա րողների պ ա ր ա ն ո ց ի ց ս ։
Գլխահարկը վճա րում Էին չա փ ա հա ս ք ր ի ս տ ո նյա ն եր ը , ընդ որում կա նա յք
լր ի վ ա զա տ վա ծ Էին։ Հոգևորա կա նները սկզբունքորեն նույնպ ես ապահարկ Էին,
սա կա յն հարուստ վա նա կա ններից ե ր բե մ ն վ եր ցն ո ւմ Էին գլխ ա հա րկ, բա ցի
դրա նից մ ե ր թ ը ն դ մ ե ր թ կողոպսէում Էին վ ա նք ե ր ը ։ Երեխա ներն ու ծերերը
ա զա տ վա ծ Էին, ինչպ ես նա և կ ո ւյր եր ը , լուսնոտ ները, խ ելա գա րները, հա շմա ն­
դ ա մները, ստ րուկները։ Գլխա հա րկը պ ա րտ ա վոր Էին վճա րել չա փ ա հա ս և
առողշ տ ղա մա րդիկ։
Ըստ մա հմեդա կա ն ի ր ա վ ա գի տ ո ւթ յա ն, գլխ ա հա րկի չա փ ն Էր մ ե կ ի ց չորւ։
դինա ր ' ոսկեդրա մ օգտ ա գործող երկրների հա մա ր (Ե գի պ տ ոս , Ա սո ր իք), իսկ
ա րծա թ դրա մ (դ ի ր հ ե մ ) օգտ ա գործող երկրների հա մա ր (Մ ի շա գետ ք, Իրան և
մ ա ս ա մ բ Հ ա յա ս տ ա ն ) պ ետ ք Է մ եկ դինա րը մոտ ա վորա պ ես 1 2 դիրհեմ հա շ­
վ ե ի ն ։ Հա ճա խ գլխ ա հա րկը նշա նա կվում Էր ըստ վճա րողի նյութ ա կա ն վիճա կի։
Ք րի ստ ո ն յա հա սա րա կությունը բա ժ ա ն վ ե լ Էր երեք խ մ բ ի , հա րուստները վ ճ ա ­
ր ո ւմ Էին 4 8 դիրհեմ , մ ի շա կներ ը' 2 4 , իսկ ա ղքա տ ները ' 1 2 32» Հայաստ՛անի
հա մա ր մ ե ն ք չունենք գլխ ա հա րկի ընդհա նուր գումա րի մ ա սին տ եղ եկութ յո ւն­
ներ, սա կա յն ժ. Լորանը .ենթ ա դրա բա ր հ ա շվելով գտ նում Է, որ Հարունի
օրոք վճա րվա ծ 1 3 միլիոն դիրհեմի 9 մի լի ո նը գլխ ա հա րկ Է։
Գլխա հա րկը պ ետ ք Է վճա րվեր տ ա րին մ եկ ա նգա մ և քրիստ ոնյա (ո չ
մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ) հպ ատա կը պ ա րտ ա վոր Էր ա յն ա նձա մբ վճա րելու հարկահան
պ ա շտ ո ն յա յի ն ։ Գլխա հա րկը լի ն ո ւմ Էր մ ի ա յն դրա մա կա ն։
Հա րկերն ըստ շնչի գա նձելու սկզբունքը ք ա յք ա յո ւմ Էր հ ա յ շինականի
նա հա պ ետ ա կա ն գերդա ստ ա նը, որն ա ստ իճա նա բա ր տ րոհվեց մա նր մ իա վոր­
ն եր ի ։ Ք ա յք ա յվ ա ծ մ ա նր տ նտ եսութ յուններն ա ռա նձին-ա ռա նձին շատ թ ո ւյլ

28 Հ. ՆաԱ>սւ&դյա&, Արաբների հարկային քաղաքականությունը Հ ա յա ստ ա ն ով . « Լրաբեր

Հաս. գիտ .յ։, 1934, .V 2 , կ 77— 7 9 ։
29 Ղևոնդ, էէ 125։
30 նույն տեղում, Էշ 127։
31 Հ. նալրանւյյան, Արաբների հարկային քաղաքականությունը Հայաստանում# Էջ 79—80 1
յ» Տ ե ՛ս АЬи 7ստսք, К »аЬ а1-кЬага], р. 69.
 Հա յա ստ ա նը արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տ իրա պ ետ ով!յա ն ներքո 373

էին , Հետ ևա բա ր ազատ 1 երկրա գործն ա կ ա մ ա յի ց կա խ մա ն մեշ էր ընկ նո ւմ հո­

ղա տեր նա խ ա րա րից։
Հա րուն ալ Ռաշիդի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տա րիներին ( 7 8 6 — 8 0 9 ) Ա րմինիա ոս՛­
տ իկա նությունը վճա րում էր 1 3 մ ի լի ո ն դիրհեմ (ա ր ծ ա թ ) տ ա րեկա ն հա րկ։
Բնա կա նա բա ր ա յդ հ սկա յա կա ն գումա րի կեսից ա վելին բո ւն Հա յա ստ ա նն էր
վճա րում, ՛քանի որ ըստ տ ա րա ծութ յա ն նա էր ա մենա խ ոշոր միա վորը ոստ ի­
կա նությա ն՛ մ եշ։
Ա բբա սյա ն նե ր ը ոչ մ ի ա յն մ ե ծ չա փ ով ա վելա ցրել էին հա րկերը (մ ա ն ա ­
վա նդ հ ողա հա րկը), ա յլև ա ռա ջնա կա րգ նշա նա կություն էին տ ա լիս դրա մա ­
կան հա րկին, որի հետ ևա նքով ոսկու և ա րծա թի ճգն ա ժա մ ս տ ե ղ ծվ ե ց ։ Պա տ ­
մ իչները պ ա րզ գրում ե ն ' « հա տ ա լ գիւտ ա ր ծա թ ո յ յա շխ ա րհէս Հ ա յո ց ս 33» Շ ի ­
նա կա նն ա րծա թ ձեռք բե ր ե լո ւ հա մա ր բնա կ ա նա բա ր ստ իպ վա ծ էր վա շխ ա ռու­
ներին դիմել և ի վերջո չդ ի մ ա ն ա լո վ ա նտ ա նելի վ ի ճա կի ն , ա պ ա ստ ա նում էր
լեռնևրն ու քա րա յր երը և կա մ ա պ ստ ՛ա մբում, սպ ա նելով ա ռա ջին հերթին հենց
ա րա բ հա րկա հա ններին։
Կիրա ռվում էր նա և մա րդա հա րկը (խ ա շա ր , պ արտ ա դիր ձրի շինա րա րա ­
կան ա շխ ա տ ա ն ք)։ Եզիդ ի բն Ո ւսա յդ ոստ իկա նը ( 7 5 2 — 7 5 4 ) Կարնո քա ղա քը
Բ յո ւզա ն դ ի ա յից վերա գրա վելուց հ ետ ո , ք ա ն դ վ ա ծ պ ա րիսպ ները բնա կիչներին
վերա կա ռուցել տ վեց մա րդա հա րկի մ ի ջ ո ց ո վ ։ ն վ ա ճ վ ա ծ ժողովուրդները պ ա ր­
տ ա վոր էին տալ նա և պ ա րենա տ ուրք, ա յս ի ն ք ն կերա կրել ա րա բա կա ն կ ա յա ­
զորներին և օթևա ն տ ա լ զի նվ ո ր նե ր ի ն ։
Ե կեղեցա կա նները թ ե և տ եսա կա նորեն հա րկերից ա զա տ է ի ն ս ա կ ա յ ն
իրա կա նում նրա նք պ ա րտ ա վոր էին պ ա րբեր ա բա ր ը ն ծ ա ն ե ր տա լ ոստ իկա ննե­
ր ի ն, ա յլա պ ես նրա նց բա ցեիբա ց կողոպ տ ում էին։ Ըստ Ղևոնդ պ ա տ մ իչի,
Ս ուլա յմա ն ոստ իկա նի օրոք նրա փ եսա ն ' գլխ ա վ ո ր հա րկա հա ն Իբն Դոկեն
(հա վա տ ուրա ց հ ո ւյն ) Դվինի հա յր ա պ ետ ա նո ցի հոգևորա կա ններին հա վա քում
և պ ա հա նջում է իրեն հա նձնել եղ ա ծ հ ա րս տ ո ւթ յո ւնը ։ Նրա ա ռջև դ ի զո ւմ են
անչափ հա րստ ութ յուն 35, որից նա ցա նկա ցա ,ծը հա փ շտ ա կում է ։ Ա բբա ս յ ա ն ֊
ները հաճախ հրա ժա րվում էին վճա րել Հ ա յո ց հեծելա զո ր ի ն հա տ կա ցվա ծ տ ա ֊
րեկա ն ռոճիկը և պ ա րտ ա վորեցնում էին հ ա յ նա խ ա րա րներին ի ր են ց մ ի ջո ցն ե ­
ր ո վ պ ա հել հա յկա կա ն հ ե ծ յա լ զո րա մ ա սեր ը ։
Ա մենա սա րսա փ ելին ա յն էր, որ V I I I դարի երկրորդ կեսում ա րա բ հա ր­
կա հա ններն ա նձա մբ էին շրջում հ ա յկա կա ն գա վ ա ռներ ում և օրինա կա ն ու
ա պ օրինի մ ի ջո ցն եր ո վ կողոպ տ ում շի ն ա կ ա ն ն եր ին ։ Արա բ հա րկա հա ններն
ի րենց թ ո ւյլ էին տ ա լիս ա մ են տ եսա կ կ ա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Ա յդ եր և ո ւյթ ի
մա սին վ կ ա յո ւմ է ա րա բ մ ա տ ենա գիր Աբու Յո ւս ո ւֆ ը ։ Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ կի­
ր ա ռ վում էր նա և հա րկերը կա պ ա լով տ ա լու սի ս տ եմ ը , որը ն ույն պ ես չա ր ա ­
շա հումների ա ռիթ էր տ ա լիս։
Ա րմինիա յի տ ա րեկա ն հա րկի ու նրա չա փ երի մ ա սին հա ղորդումներ կան
մի քա նի արար մա տ ենա գիրների մ ո տ , իսկ հ ա յ պ ա տ մ ի չներ ից մ ի ա յն Սա-
մուել Ա նեցին է որոշ տ եղ եկութ յո ւններ սխալիս։
I X դ. ա շխ ա րհա գրա գետ Իբն Խ որդա դբեհը վ կ ա յո ւմ է, որ Ա րմենի ան տ ա ֊

33 Ղևոնդ, էշ 1 3 9 ։
34 Սամսմւլ Անեյյի, էշ 8 2 ։
35 Ղևոնդ, էշ 1 69 1
ցքձ Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մոփ յուն

րեկւսն վճա րում է 4 մի լի ո ն դիրհեմ36։ Դարի վերքին ու X դարի սկզբին ստ եղ.

ծա գործող Իբն ա լ-Ֆսւկիհը նշում է, որ ա յն 2 միլիոն 3 3 հազար 9 8 5 դիրհեմ
է37, իսկ X դարի ս կ զ բի ա շխ ա րհա գրա գետ Կոլդաման հիշում է Ա րմինիա յի
հա մա ր 4 միլիոն և Տա րոն երկրա մա սին' 1 0 0 հա զա ր դիրհեմ 38, ուստի ը ն դ ­
հանուրը կա զմում է 4 մի լի ո ն 1 0 0 հա զա ր դի րհ եմ ։ Վերշինս նա խ քա ն ա մբողջ
խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հա րկերի ցուցա կը հիշելը զգուշա ցնում է, որ դա 2 0 4 (8 1 9 —
— 8 2 0 ) հիշրի թ վա կա նի հա րկա ցոլցա կն է ։ Ա րմինիա յի տ ա րեկա ն հա րկը,
բնա հա րկի հետ միա սին հիշում են X դարի մա տ ենա գիր Ջ ա հշիյա րի№ * ու
X IV գա րի հա յտ նի պ ա տ միչ Ի բն Խ ա լ դ ո լ ն ը ը ն դ որում նշվում է , որ դա
Հա րուն ա լ-Ռ ա շիդի ( 7 8 6 — 8 0 9 ) շրջանի հա րկա ցուցա կն է։ Ա յս ցուցա կում
Ա րմինիա յի տ ա րեկա ն հարկը 1 3 միլիոն դիրհեմ է։
Հա րկա վ այս- բո լո ր տ եղեկութ յունները վ երա բերում են մ ի ա յն ա բբա ս֊
յա ն ժա մա նա կա շրջա նին։ Ուստի կարելի է ենթ ա դրել, որ Ման սուր և Հա րուն
ա լ-Ռ ա շիդ խ ա լիֆ ա ների օրոք Ա րմինիա յի տ ա րեկա ն հարկը 13 միլիոն դիրհեմ
էր ։ Մ ա մունի օրոք դա իջա վ 4 միլիոն 1 0 0 հա զա րի, իսկ Իբն ա լ-Ֆ ա կիհի հիշա ծ
2 միլիոն 3 3 հա զա ր 9 8 5 դիրհեմը, հա վա նա բա ր, կարճ ժա մա նա կով ( գուցե
Մ ա մունի վերջին տ ա րիներին կա մ երկու հա ջորդների' Մ ուսա սիմի ( 8 3 3 — 8 4 2 )
և Վա սիկի ( 8 4 2 — 8 4 7 ) օրոք վճա րվա ծ հա րկա գումա ր է ։ Մուտ ա վա քքիլի ժ ա ­
մա նա կ ( 8 4 7 — 8 6 1 ) հա րկերը նորից բա րձրա ցա ն և գուցե ա յս շրջանին է վ ե ­
ր ա բեր ո ւմ Իբն Խորդա դբեհի հիշա ծ 4 մ ի լի ո ն ը ։
Հա յա ստ ա նի տուրքերի մի մա սը վճա րվում էր բնա հա րկի ձ և ով ։ Օմայան
ժա մա նա կա շրջա նում բնա հա րկի հիմնա կա ն տեսա կը ցո րե նն էր։
X դարի ա րա բ մա տ ենա գիր Ջա հշիա րիի հար կա ցո ւց ա կում Հա յա ստ ա ն
ա բբա ս յա ն ժա մա նա կա շրջա նում որպես բնա հա րկ տալիս էր « մ ահֆոլրատ՛ գոր­
գեր' քսա ն հա տ , գունա զա րդ (ռ ա կ մ ) գո ր ծվ ա ծք ե ղե ն ' հ ի նգ հա րյուր ութսուն
կտ որ, ա ղա ծ, մ շա կվ ա ծ ձուկ' տաս հա զա ր ռա թլ (լի տ ր ), տ ա ռեխ ' տաս հազար
ռա թ լ, բա զ ե ն ե ր ' երեսուն հա տ , ջորիներ' երկու հա րյուր հ ա տ ^ ։
Ջա հշիա րիի ա յդ հա րկա ցուցա կում բնա հա րկի մեջ առա ջինը հիշվում է
20 գորգը, որը մա հֆուրա էր կոչվոււմ։ Արաբ մա տ ենա գիրների որոշ տ վ յա լ­
ներից երևում է, որ մա հֆուրա էին կոչվում Կարնո քա ղա քում պ ատ րա ստ ­
վ ա ծ գորգերը և դրա հա մա ր էլ ա ռա նձին մա տ ենա գիրներ քա ղա քը հիշա տա ­
կում են ա յդ ա նունով։ Հա յկա կա ն գոր գա գոր ծութ յո ւնն ընդհա նրա պ ես կապ­
վա ծ է եղել Կարին քա ղա քի հետ , ո՛րի գորգերն ա յնքա ն հռչա կվա ծ էի ն , որ ըստ
արաբ ա շխ ա րհա գրա գետ Յա կուտ ի վ կ ա յո ւթ յա ն , ա րև ելյա ն ժողովուրդների
մոտ խ ա լի (գ ո ր գ ) բա ռը Կարին քա ղա քի ա րա բա կա ն ձ և ից' Կա լիկա լա յից է
ա ռա ջա ցել։
Հ ա յկա կա ն գորգերի հռչա կը տ ա րա ծվա ծ էր ա մբողջ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ,
հա ճա խ հ ա յ իշխ ա նա վորները ա բբա ս յա ն խ ա լիֆ ա ներին թ ա նկա րժեք գորգեր
էին ուղա րկում որպես ը ն ծ ա ։
Չա փ ա զա նց հետ ա քրքրա կա ն է բնա հա րկի մեջ գործվա ծքեղենի հիշատա-

31 В1Ы. С ео^ г. АгаЬ., VI, р. 124.

31 В1Ы. Оео{»г. АгаЬ., V, р. 297.
3« В1Ы. О еоег. АгаЬ., V I, р. 249.
3> УаА®А/увл/, В1Ы. АгаЬ. ատէ. սոժ Оео^г., I, 182а.
« 1Ьп КЬлЫ оип, КНаЬ аМ Ьаг, Ви Ы ). 1284 (1867), I, р. 151.
41 У аЛ яЛ уо/’/, В !Ы . АгаЬ. №տէ. սոճ Оео^г., I, р. 182а.
 Հա յա ստ ա նը ա րաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տիրա պետության ներքո 375

կումըէ Ա րա բերեն բն ա գր ո ւմ օգտ ա գո ր ծվ ա ծ ոռա կմս բ ա ռ ն , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն ,

օգտ ա գո ր ծվո ւմ Է հա յկա կա ն ա ղբյուրների մեշ հիշա տ ա կվա ծ ոսկեթել ու դ ո ւ ֊
նա զա րղ դիպ ա կի ի մ ա ս տ ո վ ։ Ջա հշիա րիի ց ո ւցա կ ո ւմ կտոր բա ռի դիմա ց Իբն
Խա լդոլնը (ո ր ը ն ույն ցո ւցա կը տ ա լիս Է փոքր տ ա ր բ ե ր ո ւթ յա մ բ ), ռա թլ (լի տ ր )
ա րտ ա հա յտ ությունն Է օգտ ա գո ր ծո ւմ ։ Ուստի կտոր ա րտ ա հա յտ ությունը պետ о
Է հա մա րել որոշ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ կերպ ա ս * զգեստ կա րելոլ հա մ ա ր, որը մ ո ­
տ ա վորա պ ես մ եկ ռա թլ (լի տ ր ) ծա նրութ յուն պ ետ ք Է ունենա ր։
Գորգերի և գո ր ծվ ա ծքե ղե նի հիշա տ ա կումը իւնդրո ա ռարկա սույն ց ո լ ֊
րա կում մի ա նգա մ ևս վ կ ա յո ւմ Է, որ ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն ժ ա մ ա նա ­
կա շրջա նում ա րհեստ ա գործությա ն ա յս երկու ճյուղերը զա ր գա ցա ծ վիճա կում
Էին։
Ցուցա կում հիշվում են ձկա ն երկու տ եսա կ, ո ր ոնցի ց յո ւր ա քա ն չյուր ի ց
տաս հա զա րա կա ն ռա թլ Էր վերցվումէ Ջա հշիա րին հիշա տ ա կում Է (քաղած,
մշա կվա ծ ձուկս ա րտ ա հա յտ ութ յունը, ապա տ ա րեխ ը, որն ա ռա նձնա հա տ ուկ
հռչա կ ուներ ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ և կո չվ ում Էր թ ի ր ի խ ։
Հ ա յա ստ ա նի ց վ ե ր ցվ ա ծ տ ա րեկա ն երեսուն բա զ ե ն բնա կա նա բա ր ա նհրա ­
ժեշտ Էր որսորդությա ն հ ա մ ա ր ։ X դարի մ ա տ ենա գիր Մա սուդին բա զեն եր ի
մա սին խ ոսելիս հիշում Է, որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ դրա նք սպ իտ ա կ են լի ն ո ւմ '
Vձյոլնի ա ռա տ ութ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ »։ Հ ա յտ ն ի Էր նա և Հ ա յա ստ ա նի շորին,
որի բ ո ւծ մ ա մ բ հա տ կա պ ես նշա նա վոր Էր Ա նձ և ա ցյա ց գա վ ա ռը։ Արա բ պ ա տ ­
միչների վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ ա յա ստ ա նի ջորիների տ ոկունութ յա ն ու ճ կ ո ւ ն ո լ֊
թ յ ան մ ա սի ն, հա սկա նա լի են դա րձնում, թե ինչու բնա հա րկի, ց ո ւցա կո ւմ ո ր ֊
պես տ ա րեկա ն հա րկ հ ի շվ ա ծ Է նա և երկու հա րյուր ջորի։
Ա բբա սյա ն ժա մա նա կա շրջա նի բնա հա րկը թ ե և պակաս Էր դրա մա կա ն
հարկի ա ր ժ եքի ց, ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ բա վ ա կա ն մ ե ծ գումա ր Էր կա զ մ ո ւմ ռ ։

3 . Հ Ա Ց Ժ Ո Ղ Ո Վ ՐԴ Ի ԻՐԱ Վ Ա Կ Ա Ն Վ Ի Ճ Ա Կ Ը Խ Ա ԼԻՖԱ ՅՈ ՒԹ ՅԱ Ն
ՏԻ Ր Ա Պ Ե ՏՈ Ւ Թ ՅԱ Ն ՆԵՐՔՈ

Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն տ իրա պ ետ ութ յա ն շրջա նում ա նհա վա սա րութ յունը հա ­

սա րա կությա ն մ եջ ա րտ ա հա յտ վում Էր ոչ մ ի ա յն շինա կա նի և ընդհա նրա պես
ռա միկի ու ստրուկի շա հ ա գ ո ր ծ մ ա մ բ, ա յլև ա յն ա նիրա վա հա վա սա րութ յա մ բ,
որին ենթա կա Էր ոչ մ ա հմեդա կա ն (ա յլա կ ր ո ն ) ա զգ ա բնա կ չո ւթ յո ւնը և դրա
մա սն Էր կ ա զ մ ո ւմ նա և հ ա յ ժ ողովուրդը։
Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յուն ը և ընդհա նրա պ ես մ ա հմեդա կա ն երկրները միջին դա ­
րերում, չունեին կա զմ ա վ ո ր վ ա ծ օր ենսգիր ք (Դ ա տ ա ս տ ա ն ա գ ի ր ք ), ոչ Էլ խ ստ ո ­
ր են ը նդ ո ւնվ ա ծ օր են սդ ր ո ւթ յո ւն , ուստ ի իրա վա կա ն հա րցերում ա ռա ջնորդվում
Էին մա հմեդա կա ն ի ր ա վ ա գի տ ո ւթ յա մ բ (ֆ ի կ հ ) , որը հի մ նա կա նո ւմ կ ա զ մ ա վ ո ր ֊
վել Էր V I I I դարի երկրորդ և I X դարի ա ռա ջին կ ե ս ո ւմ ։ Մ ա հմեդա կա ն իրա ­
վա գի տ ութ յա ն ա ղբյո ւրներ ը հ ա մ ա ր վ ո ւմ են Ղուրանը և Մ ուհա մմա դին վ ե ­
րա գրվող ա վ ա նդ ո ւթ յո ւններ ը , որոնք ի րա կա նում մ ե ծ ա մ ա ս ն ո ւթ յա մ բ կ ա զ մ ա ­
վորվել Էին նվա ճումներից հետո հպ ա տ ա կ եր կր ներ ո ւմ , ի ր են ց մեջ ընդ ո ւնելով
հ ռո մ եա բյո լզ ա ն դ ա կ ա ն և իրա նա կա ն մ շա կ ո ւյթ ն եր ի (հ ա տ կա պ ես իրա վա կա ն
ա վ ա ն դ ո ւթ յո ւնն եր ի ) որոշ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ։ Ա յս հ ի մ քի վրա մա հ մեդ ա կա ն հ ո ֊

42 Ա. Տեր-ՂԱոնդյան, Հայաստանի բնահարկը արաբական ժամանակաշրջանում, г Լրաբեր

հաս. գիտ.յ>, 10 6 9 , № 2 ։
գևորա կա ն իրա վա գետ ները (ֆ ա կ ի հ ) զա րգա ցրին իրա վա գիտ ութ յունը (ի ր չորս
դ պ ր ո ց ն ե ր ո վ մ ա զ հ ա ր ), որը հա մա րվում է մ ա հմեդա կա նութ յա ն օրենքը ( շ ա-
ր ի ա , շա ր ի ա թ )։
Մ ա հմեդա կա ն իրա վա գիտ ութ յունը հա սա րա կությա ն մեշ դ՛ասակարգային
բա ժա նո ւմ գրեթե չի ճա նա չո ւմ ։ Նրա հա մա ր չկա ն ա զա տ ներ և ա նա զա տ ներ,
ա յլ կա հ ետ և յա լ եռա կի բա ժա ն ո ւմ ը ' մա հմեդա կա ններ, ոչ մա հմեդա կա ններ
և ստ րուկներ։
Ոչ մա հմեդա կա նների' զիմմ իների (ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր , հրեա ներ, զրա դա շ­
տ ա կա ններ, հ եթ ա նո սն եր ) իրա վա կա ն վիճա կը ընդհա նուր գծերով էր ձ և ա կ ե ր պ ֊
վա ծ իրա վա գիտ ութ յա ն մեջւ Թ եև տ եսա կա նորեն որոշ տ ա րբերութ յուն կար
Ս. Գրքի Ժողովրդի (ա հ լ ա լ-ք ի տ ա բ ), ա յսի նքն ք րիս տ ոնյա ների ու հրեաների
և զրա դա շտ ա կա նների ու ընդհա նրա պ ես հեթա նոսների մի ջև , ա յսուհա նդերձ
վերջին հա շվով նրա նք բո լո րը նմա ն իրա վիճա կ ունեին։
Ոչ մա հմեդա կա ններն ընդհա նուր ա ռմ ա մբ կոչվում էին հովա նա վորյա լ
ժողովուրդ (զ ի մ մ ի կա մ ահլ ա լ- զ ի մ մ ա )։ Նվա ճմա ն ժա մա նա կ հպ ատա կու թ յուն
հ ա յտ ն ա ծ և որոշ պ ա րտ ա վորություններ ստ ա նձնա ծ ժողովուրդները վ ա յելո ւմ
էին մ ա հմեդ ա կա ններ ի « հովա նա վորությունը» ։
Զ ի մ մ ի հպ ա տ ա կների իրա վունքներն 43 ունեին քա ղա քա կա ն, եկեղեցա կա ն
և քա ղա քա ցիա կա ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ։
Ա րմ ի ն իա յի , Վերին Մ իջա գետ քի (Ջ ա զ ի ր ա ), Ասորիքի կա մ Եգիպ տոսի կա ­
ռա վա րիչները կա րող էին մ ի ա յն մա հմեդա կա ն լի ն ե լ, թ ե և հ ի շյա լ երկրներում
հիմնա կա նում ա պ րում էր ք ր իս տ ո նյա ա զգա բնա կչութ յուն (հ ա յ, ա սորի, ղ պ տ ի ):
V I I I դա րում, եր բ դեռ ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը նոր էր կա զմա վոր­
վ ո ւմ , տ եղա կա ն ք ր իս տ ո նյա ժողովուրդներին մ ա ս ա մ բ թ ո ւյլ էր տ րվում վա ր­
չա կա ն կ յա ն քին մ ա ս ն ա կ ցե լո ւ։ Ս ակայն արդեն V I I I գարի առաջին կեսում
Օ մա յա ններն սկսեցին սա հմա նա փ ա կել ք ր իս տ ո նյա (ա սո ր ի և ղ պ տ ի ) պ ա շ­
տ ոնյա ների իրա վո ւնքներ ը ։ Օմար Բ խ ա լի ֆ ա ն , որը հ ա յտ ն ի էր իր կրոնական
մ ո լե ռ ա ն դ ո ւթ յա մ բ , ը ստ պ ա տ միչների վ կ ա յո ւթ յա ն , շեշտ ում էր ա յն պ ա րա ­
գա ն, որ մ ի ա յն մ ա հմեդա կա նը պ ետ ք է իշխ ող լի ն ի , իսկ ոչ մա հմեդա կա նը
եր բե ք բա րձր դիրք չպ ետ ք է ունենա հա սա րա կությա ն մ ե ջ։ Իրոք, նրա ժա ­
մա նա կ Եգիպ տ ոսում շա տ ղպ տ ի (ե գ ի պ տ ա ց ի ք ր ի ս տ ո ն յա ) պ ա շտ ոնյա ներ փ ո­
խ ա ր ի ն վեցին ա րա բներով։ Օ մա յա նների օրոք պ ետա կա ն պ ա շտ ոնները հ ա ն ձ ն ը ֊
վ ո ւմ էին հիմ նա կա նում մ ի ա յն ա րա բներին, իսկ քա նի որ ա րա բները որոշ
պ ա շտ ոնների ն կ ա տ մ ա մ բ հա կում չունեին, դրա հետ ևա նքով քրիստ ոնյա ները
դեռ որոշ չա փ ո վ պ ա հպ ա նում էին ի ր են ց դիրքը » Ս ա կա յն Ա բբա ս յա ն նե ր ի ժ ա ­
մ ա նա կ, երբ ա մեն մի մ ա հմեդա կա ն ա նկա խ ց ե ղ ա յի ն ծա գ ո ւմ ի ց, կա րող էր
բա րձր պ աշտոն ստ ա նա լ, քր իս տ ո նյա ներ ն ա ռա վել ևս դուրս մ ղ վ եցի ն պ ետ ա ­
կան պ ա շտ ոններից։
Հ ա յա ստ ա նը որպ ես ք ր իս տ ո նյա երկիր, թ ե և շատ բա ն ո վ նմա ն էր Միջա-
գե տ քի ն , Ա սորիքին ու Եգիպ տ ոսին, ա յսուհա նդերձ ուներ նա և իր ա ռա նձնա ­
հա տ կութ յունները։ Ք րի ստ ո ն յա հ ա յը , չէր կա րող լի ն ե լ Ա րմինիա յի ոստ իկա ն,
բ ա յց բո ւն Հ ա յա ստ ա նի կա ռա վա րիչը (Հ ա յո ց ի շխ ա ն ) նշա նա կվում էր միշտ
հ ա յ իշխ ա ններից և դա ը նդ ո ւնվ ա ծ ե ր և ո ւյթ է ր **, թ ե և խ ա լիֆ ա ները ձգտ ում էին
43 АЬи 7ստսք, КИаЬ аМсЬага], Ви1ая, 1302 (1884), р. 68—69 А. ТгШоп, ТЬе С а՜
11թհտ ап<1 1Ье1г поп-шо81еш Տսէ>]6(:էտ, Լօոճօո, 1930, р. 5 —8.
44 А. РаН а1, Ье տէՅէսէ 1е^а! йеэ поп ти в и 1 та п еп рау5 с Г Ы а т , Веугои1Ь, 1958,
р. 297—298.
 Հա յա ստ ա նը ա րա բա կա ն խ ա լիֆ ա յութ յա ն տ իրա պ ետ ությա ն ներքո 377

ե ր բե մ ն վ եր ա ցնե լ հ ա յեր ի ա յդ իրա վունքը ' ո ւշա ցնելով նոր Հ ա յո ց իշխ ա նի

նշա նա կումը, ա յսուհա նդերձ ա յդ պաշսէոնը մ ն ո ւմ էր հ ա յերի ձ ե ռ ք ո ւմ ։ Հա յը
կա րող էր լինեք նա և ոստ իկա նի տ եղա կա լը (Բ ա թ րի կ ա յ-Բ ա թ ա ր ի կ ա ), ինչպի-,
սին էր Բագարատ Բ ա գրա տ ունին։ Նույնը պ ետ ք է ա սել նա և սպ ա րա պ ետ ի և
հ ա յկա կա ն գնդերի մ ա ս ի ն, որոնք միշտ էլ մ նա ցին ի հեճուկս խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն
բո լո ր փ որձերի, որոնք ձ եռնա րկվում էին հ ա յկա կա ն ա յրուձին ռո ճի կ ի ց զր կե­
լո ւ, ք ա յք ա յե լո ւ և ցր ելու նպ ա տ ա կով։ Ա յս բ ո լո ր ի հ ի մ քն ա յն էր, որ Հ ա յա ս ­
տ ա նում պ ա հպ ա նվել էր հողա տ եր ( ֆ եոդա լ) դասը *®ւ
Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեշ կ ա յի ն մ ի քա նի ա զգ ա յի ն ե կ եղ եցի նե ր 1
ասորի նեստ որա կա նների (նս՛տ ա վա յրը Բ ա ղ դա դ ո ւմ ), ասորի Հա կ ո բի կ նե ր ի ,
հունա դա վա ն Մ ելքիտ ների, Մ ա րոնիների, հ ա յկա կա ն և ղպ տ ի (Ա լեքսա ն դ րի ա -
յի ա թ ո ռ ը ) ե կ եղ եցի նե ր ը ։ Ա յս եկ եղ եցի նե ր ի պ ետ երը ( կա թողիկոս կա մ պ ա տ ­
րիա րք ) եկեղեցա կա ն ժողովի կ ո ղ մ ի ց ը նտ ր վ ե լո ւց հետո ընդհա նրա պ ես պ ետ ք
է ի ր են ց հա ստ ա տ ումն ստ ա նա յին Օ մա յա ն, ա վելի ուշ Ա բբա ս յա ն խ ա լիֆ ա ների
ն ե ր կ ա յա ցո ւց ի չն ե ր ի ց ։ Հա ճա խ խ ա լի ֆ ա ն եր ն (կ ա մ կ ա ռա վ ա ր ի չներ ը) ա նձա մբ
մ իջա մտ ում էին և ա րգելո ւմ որևէ պ ա տ րիա րքի ը նտ ր ո ւթ յո ւն ը ։
Ա յսպ իսի վիճա կում էր նեստ որա կա նների կա թ ողիկոսը, որի ընտ րութ յունը
եպ իսկոպ ոսների կո ղ մ ից սոսկ ձևա կա ն էր և խ ա լի ֆ ա ն ա նձ ա մ բ էր նշա նա ­
կում նրա ն։
Ե գիպ տ ոսում Ա լեքսա նդրիա յի պ ա տ րիա րքները նշա նա կվում էին տեղի
ա րա բ կա ռա վա րիչների կ ո ղ մ ի ց , որոնք մ ե ծ մ ա ս ա մ բ նա խ ա պ ա տ վութ յունը տ ա ­
քիս էին մ ի ա բնա կ թ ե կն ա ծո ւն եր ի ն , թ ե և կա շա ռք ը նդունելու կա մ մ իջա մտ ու­
թ յա ն դեպ քում ե ր բե մ ն բ ա ց ա ռ ո ւթ յո ւն էին ա նում ' ն շա նա կելով մ ելքի տ ( ե ր ­
կ ա բն ա կ ) թ ե կ ն ա ծ ո ւի ։
Հ ա յո ց կա թողիկոսի ը նտ ր ո ւթ յա ն հ ա րցո ւմ նո ւյն պ ես ա րա բ ոստ իկա նները
ե ր բե մ ն ձգտ ում էին մ ի ջա մ տ ե լ, բ ա յց քա նի որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ գ ո յո ւթ յո ւն ուներ
Հ ա յո ց ի շխ ա ն ը , որը մ իջնորդ էր խ ա լի ֆ ա յա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւնն ե րի ու հա յ
ժողովրդի մ ի ջև , ապա ոստ իկա նի դերն ա յս դ եպ քո ւմ սա հմա նա փ ա կվում էր г
Արաբ ոստ՛իկանները շատ հա զվա դեպ էին մ ի ջա մտ ո ւմ Հ ա յո ց կա թողիկոսի
ը ն տ ր ո ւթ յա ն ը , ի ն չպ ես , օրինա կ, Ս ոլլա յմ ա ն ոստ ի կա նը , մ ի ջն ո ր դ ե ց , որպ եսզի
Սիոն Բա վոնա ցին ը նտ րվի կա թ ողիկոս ' 7 6 7 թ . , ք ա նի որ նա Սիոնի ն կա տ մ ա մ բ
բա րձր հա մա րում ուներ դ եռ ա յն ժ ա մ ա նա կ վ ա ն ի ց, եր բ վերջինս Ա ղձնիքի
(Ս ա սուն ու Ն փ րկերտ ) եպ իսկոպ ոսն էր եղել*6 ։ Բ ա յց հ ա յտ ն ի չէ մ ի դ եպ ք, եր բ
ոստ իկա նը կա մ ա յլ ա րա բ ի շխ ա ն ա վ որ , ա րգելեր կ ա մ խ ա փ ա ներ որևէ հ ա յ
կա թողիկոսի ը ն տ ր ո ւթ յո ւն ը ։ Իսկ Հ ա յո ց իշխ ա նն ա րդեն վճռա կա ն ձ ա յն ուներ
կա թողիկոսի ը նտ ր ո ւթ յա ն հ ա ր ց ո ւմ ։
Ընդհա նուր ա ռ մ ա մ բ Հ ա յո ց կա թողիկոսը Հա յա ս տ ա ն ի ն վ երա բերող ք ա ղ ա ­
քա կա ն և ա յլ հա րցերի ա ռթ ի վ մ ի ջնո ր դ ո ւմ էր ն ո ւյն ի ս կ խ ա լի ֆ ա յի ա ռջև։ Օրի­
նա կ, Հովհա ն Օ ձնեցոլ ա ն ձ ա մ բ բա ն ա կ ց ե լը խ ա լի ֆ ա յի հ ե տ , կա մ Սահակ Ջ ո-
րա փ որեցու բա ն ա կ ց ե լո ւ հա մա ր Խա ռա ն գնա լը հ ե ն ց ա յս նպ ա տ ա կով է ր ։ Լի­
նում էին դեպ քեր , երբ Ա րմ ի ն իա յի ոստ իկա նները Հա յա ս տ ա նի սպ ա րա պ ետ ի
կա մ իշխ ա նների հետ վեճի ժ ա մ ա նա կ կա թողիկոսի մ ի ջնո ր դ ո ւթ յա նն էին դ ի ­
մ ո ւմ ի ն չպ ես , օրինա կ, Հ ո լ ոստ իկա նը խ նդ ր ել էր Դ ա վ ի թ Կ ա կա ղեցոլն' մ իջա -

45 նույն տեղում*
46 Դաախանակհոււցի, էշ 136*
378 Հ ա յ ժողովրդի պա տ մություն

լէտելու, որպ եսզի Սևա դա յի հետք ա պ ստ ա մբա ծ Ս մբատ Բա գրատունին և ա յլ

նա խ ա րա րներ հրա ժա րվեն իրենց մ տ ա դր ո ւթ յո ւն ից։
Մյոլս. կողմից Հ ա յո ց կա թողիկոսն իր ժողովրդի միա կ ներկա յա ցուցիչը
չէր խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն առջև (ք ա ն ի որ կար Հ ա յո ց -իշիւա նը), ինչպ ես ասորի նես­
տ որա կա նների պ ատ րիա րք կա թողիկոսն էր, կա մ Եգիպ տոսի ղպտ իների պ ատ­
ր իա րքը։ Վերջիններս զրկվա ծ լի ն ե լո վ քա ղա քա կա ն ինքնուրույնութ յունից
(ք ա ն ի որ վա ղուց կորցրեչ էին իրենց տ եղա կա ն ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ն ), իրենց կրոնա -
պ ետերի մեջ տ եսնում էին նա և իրենց քա ղա քա կա ն պ ետ ին։ Ա յս ա ռումով նես­
տ որա կա նների կա թողիկոսը, որ նստ ում էր Բա ղդա դում, մ ե ծ հեղինա կություն
էր վ ա յե լո ւմ ։ Պ ա շտոնա պ ես Ա բբա ս յա նների ա չքում նա հա մա րվում էր խ ա լի ­
ֆ ա յո ւթ յա ն բոլոր ք րիս տ ոնյա ների ա մենա հեղինա կա վոր կրոնա պ ետ ը, և իր
հա ստ ա տ ումն սս/ա նում էր ա նձա մբ խ ա լի ֆ ա յի ց ։
Ըստ մ ա հմեդա կա ն ի ր ա վ ա գի տ ո ւթ յա ն, քրիստ ոնյա ներն իրա վունք չունեին
կա ռուցել նոր եկ եղ եցի ներ , կա մ հները ն որ ո գե լ։ Սակայն ա յստ եղ կա յին որոշ
ն ր բութ յո ւն ն եր , որոնք կա րելի էր յո ւր ով ի մ եկ ն ա բա նե լ, ըստ օրվա տիրակալի
վ ե ր ա բեր մ ո ւնքի ։ Օ մա յա ններն ու Ա բբա սյա ն նե րը թ եև եր բե մ ն քա նդում էին
եկ եղ եցի նե ր ը , սա կա յն եր բե մ ն էլ թ ո ւյլ էին տալիս նորերը կա ռո ւցել։ Ա յս հա ր­
ց ո ւմ իշխ ում էր կա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւնը ։
Հա յա ստ ա նո ւմ նույնպ ես նոր եկ եղեցիներ կա ռուցելը սկզբունքորեն ա ր ­
գե լվ ա ծ էր, սա կա յն գիտ ենք եկ եղեցիներ կա ռուցելու ա ոա նձին դեպ քեր, իսկ
ք՛անդման դեպ քերը, ըստ եր և ո ւյթ ի ն , նույնպ ես եզա կի են եղել Հա յա ստ ա նում ։
Ե կեղեցա կա ն ա րա րողությունների հա մա ր էլ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը սա հ մ ա ­
նա փ ա կումներ էր դ ր ել։ Ա րգելվա ծ էր քա ղա քների մ իջով խ ա չերով ու սրբա ­
պ ա տ կերներով եկեղեցա կա ն թա փ որների ա նցնելը , եկեղեցիներում կոչնա կներ
հ ն չե ց ն ե լը , ճա նա պ ա րհների վրա և ա յլ վ ա յր եր ո ւմ խ ա չեր կ ա ն գնե ցնե լը և ա յլն ։
Ս ա կա յն սրա հետ մ եկտ եղ մա հմեդա կա ն որոջ իրա վա գետ ների մոտ ա յն կար­
ծիքը կա ր, որ մա հմեդա կա ն սէիրակալներն ընդհա նրա պ ես չպ ետ ք է միջա մտ են
քր իս տ ո նյա ներ ի կրոնա կա ն ծիսա կա ՛տ ա րություններին ու սովորութ յուններին,
եթե դրա նք վնա ս չեն բե ր ո ւմ մա հմեդա կա ն հ ա մ ա յն ք ի ն ։ Եթե խ աչը կա մ սըր-
բա պ ա տ կերը եկ եղ եցո ւմ կա մ նրա կա լվա ծքներում էին զետ ե ղվ ո ւմ , ապա ի շ­
խ ա նութ յունները չէին մ ի ջա մտ ո ւմ ։
Ե կեղ եցի ներ ի ■ ու վա նքերի ն կ ա տ մ ա մ բ կա մ ա յա կ ա նո ւթ յո ւններ արա բները
գործա դրում էին նա և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , մ ա նա վա նդ ա պ ստ ա մբութ յունների և
ընդհա տ ումների ժ ա մ ա նա կ, երբ ա րա բները տ ա րբեր ա ռիթներով ներխ ուժում
էին հ ա յկա կա ն վա նքերը և կողոպ տ ում։
Հ ա յե ր ի , ա սորիների և ղպ տ իների քա ղա քա կա ն իրա վա զուրկ վիճա կի ու
նրա նց եկեղեցիների նեղ դ րութ յա ն հետ ևա նքով ա յդ ժողովուրդները քա ղա քա ­
ցիա կա ն խ իստ սա հմա նա փ ա կ իրա վունքներ ունեին։ Հա սա րա կ ժողովուրդը,
լինի քա ղա քներում թ ե գյո ւղ եր ո ւմ , իր վրա էր զգում խ տ րա կա նությա ն ա մ ­
բողջ ծա ն ր ութ յո ւն ը ։
Օրենքի ա ռջև քր իս տ ո նյա ն մա հմեդա կա նի հետ բո լորովին հա վասար չէր ոչ
մ ի ա յն հա րկերի տեսակեսքից (գլխ ա հ ա ր կ էր վ ճ ա ր ո ւմ ), ա յլև հասարակական
վ ա յր եր ո ւմ մ ա հմեդա կա նից ցա ծր պ ետ ք է նստեր և ա յլն ։
Դա տ ա րա նում ք ր ի ս տ ո ն յա յի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը մա հմեդա կա նի դ եմ չէր ը ն դ ո ւ ն ֊
վ ո ւմ ։ Ոչ մա հմեդա կա նին թ ո ւյլա տ ր վ ո ւմ էր մա հմեդա կա նի հա մար վ կ ա յել
մ ի ա յն բա ց ա ռ ի կ դեպ քերում , օրինա կ' եթե հեռա վոր վ ա յր ո ւմ մա հա մերձ
 Հա յա ստ ա նը արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տ իրա պետության ներքո 379

մա հմեդա կա նն իր կտա կի հա մա ր չէր ունենում մա հմեդա կա ն վկա ներ, ապա

նա կարող էր դիմել ք ր ի ս տ ո ն յա յի ն ։ Մ ա հմեդա կա ն կինը կա րող էր ա մուսնա ­
նա լ մ ի ա յն մա հմեդա կա ն տ ղա մա րդու հետ , իսկ մ ա հմեդա կա ն տ ղա մա րդը կա ­
րող էր քրիստ ոնյա կին ունենա լ։ Եթե քր իս տ ո նյա ծնո ղ ների ց որևէ մ եկը մ ա հ ­
մեդա կա նութ յուն ընդուներ, երեխ ա ները մա հմեդա կա ն էին հա մա րվում։ Մա հ­
մեդա կա նի՛ սպ ա նութ յա ն հա մա ր ք ր ի ս տ ո նյա ն մա հա պ ա տ ժի էր ենթ ա րկվում ,
բ ա յց հա կա ռա կը մ ե ծ մ ա ս ա մ բ չէր լի ն ո ւմ ։ Ա րյա ն դին վճա րելու դեպ քում
ք ր ի ս տ ո ն յա յի ն սպ ա նող մա հմեդա կա նը պ ա կա ս էր վճա ր ում , քա ն մ ա հ մեդ ա ­
կանին սպ ա նող ք ր ի ս տ ո նյա ն ( սպ ա նութ յա ն դեպ քում տ ուժող կողմը կարող
էր պ ա հա նջել ա րյա ն վ ր եժ կա մ ա րյա ն դ ի ն )։
Ա մեն մի պ ա տ եհ ա ռի թ ո վ հա վա տ ուրա ցությա ն պահանջը սովորա կա ն
եր և ո ւյթ էր Ա՛բբաս յա ն նե ր ի հ ա մ ա ր։ 7 5 4 թ . Ա րմինիա յի ոստ իկա ն Խ ոլզա յմա ն
Արծրունի Հա մա զա սպ և Սահակ իշխ ա ններին ա ռա նց որոշա կի մեղա դրա նքի
( հա վա նա բա ր կա սկա ծի հիմա ն վրա) հա վա տ ուրա ցութ յա ն կա մ մա հվա ն ե ր ­
կընտ րա նքի ա ռջև դրեց և Ա րծրունի իշխ ա նները չուրա նա լով ի ր են ց հա վա տ ը,
տ ա նջա մա հ ա րվե ցին *7։
Ք րի ստ ո ն յա ն եր ը պ ա րտ ա վոր էին նա և հա տ ուկ զ գես տ ներ ունենա լ, որ ­
պ եսզի տ ա րբերվեն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի ց ։ Որոշ զգես տ ներ կ ա յի ն , որ ք ր ի ս տ ո ն ­
յա ն չպ ետ ք է հ ա գներ, գլխ ին մա հ մեդ ա կ ա նի ապարոշ չպ ետ ք է կրեր, ձիու
վրա թ ա մ բ ո վ չպ ետ ք է նստ եր, մ եջքի ն կա պ եր հա տուկ գո տ ի ։ Մ ոլտ ա վա քքիլը
հրա մա ն տ վ ե ց , .որ քր ի ս տ ո նյա ն եր ը դեղին զ գես տ ներ հա գնեն և գլխ ներին
նույնպ ես դեղին ապարոշ կա պ են։ նա ն ո ւյն ի ս կ քր ի ս տ ո նյա ն եր ի ն ա րգելեց ձի
ն ս տ ել։
Հ ա յե ր ի , ա սորիների և ղպ տ իների իրա վա զուրկ վիճա կը Ա բբա ս յա ն նե ր ի
օրոք ա պ ս տ ա մբութ յա ն էր մ ղ ո ւմ ն ր ա ն ց ։ Հա յա ս տ ա նո ւմ ծա գ ա ծ ա պ ս տ ա մբու­
թ յո ւն ն ե ր ի ց թ ե և ա ռա ջին երեքը ( 7 0 3 , 7 4 7 — 7 5 0 , 7 7 4 — 7 7 5 ) ա րյա ն մեջ խ ե ղ դ ­
վ ե ց ի ն , սա կա յն չորրորդը ( 8 5 0 — 8 5 2 ) վերջնա կա նա պ ես չճ ն շվ ե ց և երկիրը կա ­
րողա՛ցավ պ ա հպ ա նել իր ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւն ը ։
Ա յս և նմա ն փ ա ստ երի բա զ մ ա կ ո ղ մ ա ն ի հ ա մ եմ ա տ ո ւթ յա ն մ ի ջո ցո վ հնա ­
րա վոր է դա ռնում ք ի չ թ ե շատ հստ ա կ պ ա տ կերա ցում կա զմե լ հ ա յ ժողովրդի
քա ղա քա կա ն, ի րա վա կա ն, եկ եղ եցա կ ա ն վիճա կի և մ շա կ ո ւթ ա յի ն կ յա ն ք ի դա ռ­
ն ութ յո ւնն եր ի , ինչպ ես և ա յն հ ա մ ա ռ ա զա տ ա գրա կա ն պ ա յքա ր ի մ ա ս ի ն , որը
մ ղ ե ց հ ա յ ժողովուրդը ա րա բ նվա ճողների դ ե մ և որի տ րա մա բա նա կա ն վ ա խ ­
ճա նն էր հ ա յ պ ետ ա կա նութ յա ն վ երա կա նգնումը Ա բբա ս յա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն
թ ո ւլա ցո ւմ ի ց հետ ո ' ի դ եմ ս Բ ա գրա տ ունյա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ։

4. Ք Ա Ղ Ա Ք Ն Ե Ր Ը , Ա ՐՀԵ Ս ՏՆ Ե Ր Ը Ե Վ Ա Ռ Ե Ղ ՏՈ Ի Ր Ը
V I I — I X Դ Ա ՐԵՐՈ Ւ Մ

Р յ ուզա ն դա и/ա րսկա կա ն 5 9 1 թ . և հա տ կա պ ես 6 2 9 թ . պ ա յմա նա գրերի

կնքում ից հետ ո Հա յա ստ ա նն ա պ րեց հ ա մ եմ ա տ ա բա ր խ ա ղա ղ պ ա յմ ա ն ն եր ո ւմ ,
որոնք մ եր թ ը նդ մ ե ր թ ը նդհա տ վում էին պ ա տ ե ր ա զմ ն եր ո վ, սա կա յն վերստ ին
հա ստ ա տ վա ծ խ ա ղ ա ղ ութ յո ւն ը ւ<ոևեց մ ի ն չև V II դ. վ երջը։ Ա յդ խ ա ղա ղ ժ ա ­
մա նա կա շրջա նում Հա յա ս տ ա ն ո ւմ նպ ա ստ ա վոր պ ա յմ ա ն ն ե ր ստ եղ ծվ եցի ն տ ա ­
րա նցի կ ա ռևտ րի հետ ա գա զ ա ր գա ցմ ա ն հա մա ր։

47 Ղևոնդ, 42հ։
380 Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մություն

Արևելքի և Ա րևմուտ քի' Հնդկա ստ ա նի, Իրա նի, Բ յուզա նդիա յի և Միշերկ-
րականի ա վա զա նի միշև ա ռևտուրը մ ե ծ մ ա ս ա մ բ կա տ ա րվում էր երկու ճա ­
նա պ ա րհով' Հա յա ստ ա նի և Վերին Մ իշա գետ քի վրա յո վ ։ Արաքսի հովտի միշով
ա նցնող մա յրուղու վրա հիմնա կա ն ա ռևտ րա կա ն կենտ րոնը Դվինն էր, իսկ
Վերին Մ իշա գեա քում ա յդպ իսին էր Մ ծ բի ն ը ։ Ա յդ քա ղա քների վ ր ա յո վ տա նում
էին Հնդկա ստ ա նից և ա յլ կողմերից բե ր վ ա ծ ա պ րա նքներ' մետ ա քս, թա նկա ր­
ժեք ա կնեղեն, Ոսկեղեն, հա մեմունք և գորգեր։ Սակայն Վերին Միշա գետքը
5 7 2 — 591 և С 02— 6 2 9 թ թ , պ ա րսկա բյուզա նդա կա ն պ ա տ երա զմներից անհա­
մեմա տ ա վելի էր տ ուժել, քա ն Հա յա ստ ա նը և ա յդ բա ցա ս ա բա ր էր ա զդել
ա ռևտրի զա րգա ցմ ա ն վրաւ Բացի դրա նից V II դարում Վերին Միշա գետքը
պ ա յքա րի թ ա տ ե րա բե մ դա րձա վ ա րա բների և բյոգզա ն դա ցիների միջև։
Հա յա ստ ա նը հ ա մեմա տ ա բա ր ա վելի նպ ա ստ ա վոր պ ա յմ ա ններ ո ւմ էր V II
դա րում, մ ա նա վա նդ 6 5 2 թ. կն քվ ա ծ պ ա յմ ա նա գր ից հետ ո, մ ի նչև 6 8 9 թ .
երկիրը վ ա յե լո ւմ էր խ ա ղա ղութ յուն և հ ա յո ց իշխ ա նա պ ետ ութ յունն ըսսք էու­
թ յա ն չեզ ո ք պ ետ ութ յա ն դիրք էր գրա վել Բ յո ւզա նդ ի ա յի և խ ա լի ֆ ա յութ յա ն
մ ի շե ։ Շ նորհիվ ա յս չեզ ո ք դ իրքի, ա մ բո զշ V II դա րում Իրանից Փոքր Ասիա
ը նթ ա ցո ղ մա յրուղին (ո ր ը ճյուղ տ ա լով հա սնում էր Տրա պ իզոն) ոչ մ ի ա յն
պ ա հպ ա նևց իր գ ո յո ւթ յո ւն ը , ա յլև մ եծա պ ես ա շխ ուժա ցա վ։.
Անանիա Շ ի րա կա ցոլ թվ ա բա նա կ ա ն հ ա րցերից մ եկո ւմ հետ ա քրքիր է
նկա րա գրվա ծ Իրա նից Հա յա ստ ա ն եկող ա ռևտ րա կա ն ճա նա պ ա րհը, մի վա ­
ճա ռա կա ն Բա հլում ձեռք է բե ր ո ւմ ա րքունի ( շա հ ո լա ր) մա րգա րիտ ներ և վա ճա ­
ռո ւմ է, ա նցնելո վ Գանձակ քա ղա քը , ապա մ տ նում Հա յա ստ ա ն և մա ս առ մա ս
վա ճա ռում նա խ ճա վա ն և Դվին քա ղա քներում , ապա հա սնում է Շ ի ր ա կ ^ ։
Ա րևելքից բ ե ր վ ո ւմ էին նա և ա յլ ա կնե ղեններ։
Մ ա քսերը գա նձվում էին ոչ մ ի ա յն երկրից երկիր, ա յլև քա ղա քից քա ղա ք
ա պրա նք տ եղա փ ոխ ելու դ եպ ք ո ւմ ։ Անանիա Շ ի րա կա ցոլ թվա բա նա կ ա ն խ ըն-
դիրներից մ ե կ ո ւմ ա սվա ծ է, որ մի վա ճա ռա կա ն մոտ երեք քա ղա քում բա ժ
(մ ա ք ս ) վճա րելուց հետ ո 2 3 7 6 դա հեկա նից իրեն մ ն ում է 11 դա հեկա ն։ նմա ն
հա րցա դրումներն ինչքա ն էլ որ պ ա յմա նա կա ն լի ն ե ն , ա յն ո ւա մ են ա յն ի վ ի րա ­
կա նութ յա ն հետ ի նչ որ կապ պ ետ ք է ունենա ն։
Առևտրի և ընդհա նրա պ ես տ նտ եսա կա ն կյա նքի զա րգա ցումը զգա լի դա ր­
ձա վ մ ա նա վա նդ Հա յա ստ ա նի տ ա րբեր հատ՛վածների միա վորումից հետ ո։ V II
դա րում ա ռևտ րի զա ր գա ցմ ա ն մա սին որոշ գա ղա փ ա ր են տ ա լիս նաև Դ վինում
գտ ն վ ա ծ դրա մները, որոնց ա ռա տ ութ յունն ա յդ հ ա րյուր ա մ յա կ ում ուշա դրու­
թ յո ւն է գր ա վ ում ։ Ս ա սա նյա ն և բյո ւգա ն դա կա ն դրա մներ են գտ նվ ել, որոնք
պ ա տ կա նում են V — V II դա րերին։ Ս ակայն եթե երկա րա տ և պ եղումների ը ն ­
թ ա ց ք ո ւմ ա ռա շին երկու դա րերում թող ա րկ վ ա ծ հա զիվ երկու տ ա սնյա կ դրամ
է գտ ն վ ե լ, ապա V II դա րից գտ նվել է երեք հա րյուրից ա վելի դր ա մ ։ նմա ն
բա ց ա ռ ի կ ա ռա տ ութ յունն, ա նկա սկա ծ, վ կ ա յո ւմ է ա յդ դարա շրշա նում դրա ­
մա կա ն շրշա նա ռոլթ յա ն ծա վա լի մ ա ս ի ն ։
Վ ա ճա ռա կա նների խ ա վը V II դա րում ա րդեն կա րևոր տեղ էր գրա վում
և Սեբեոսի պ ա տ մությա ն մեշ նա խ ա րա րների ու եկեղեցա կա նների հետ հա ­
մա տ եղ հիշվում է որպ ես հ եղինա կություն վ ա յե լո ղ խ ա վ ։ Կոստանդ կա յսեր

48 «Вопросы и решения вардапета Анании Ширакаци», издал и перевел И. А. Орбе

ли, Птг., 1918, стр. 18.
 Հա յա ստ ա նը արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տիրա պետության ներքո 381

■Հարձակման ժա մա նա կ, երր Բ՜եռ դորոս Ռշտունու հա մա խ ոհներն ի ր են ց գա ն­

ձերով ա պ ա ստ ա նեցին ա մ րո ցն եր ը , ա յն տ եղ էին ա մբողջ երկրի" եկ եղ եցո ւ, իշ­
խ ա նների և վա ճա ռա կա նների գ ա ն ձ ե ր ը **։'
Հա յա ստ ա նի ա ռևտ րա կա ն ուղիների մա սին ընդհա նուր պ ա տ կերա ցում է
տ ա լիս հ ա յա գի տ ութ յա ն մեշ « Մ ղոնա չա փ ք» խ որա գրով հա յտ նի ա շխ ա տ ու­
թ յա ն ը ։ Դրա նում ա րտ ա ցոլվա ծ է V II դարի ա ռևտ րա կա ն ուղիների պ ա տ կերը։
ո֊ Դ վինից Կարին 2 0 0 մղոն է, Կւսրինից Փոսա դուռն՝ 1 0 0 , ա յն տ եղ ի ց Կո-
ղոնիա ՝ 9 0 . , . ։ Դ վինից Խլաթ 1 7 0 մ ղ ոն է, ա յն տ եղ ի ց Ք ղի սմ ա ր ' 8 0 , ա յն տ եղ ի ց
ք1ւռհա' 1 8 0 , ա յն տ եղ ի ց Եփրատ գ ե տ ' 4 0 , ա յն տ եղ ի ց Դ ա մա սկոս' 1 2 0 , ա յն ­
տ եղից թ ա փ ո ր լե ռ ը ' 9 0 , ա յն տ եղ ի ց Ե րուսա ղեմ' 1 0 0 ։ Դ վինից Բերդկունք 6 0
մղոն է , ա յն տ եղ ի ց Պ ա րտ ա վ' 1 6 0 , ա յն տ եղ ի ց Կասպից ծ ո վ ' 9 0 ։ Դ վինից Ն ա խ ֊
սա վա ն 70 մղոն է, ա յն տ եղ ի ց Գանձակ Շահաստ.ան' 1 2 0 , ա յն տ եղ ի ց Տ ի ղ բ ո ն '
370, ա յն տ եղ ի ց Ակողս։ ( Ք ուֆ ա ) ' 70, ա յն տ ե ղ ի ց Բ.սրա' ա յն տ եղ ի ց Պար-
։։ ահա յա ն ծ ո վ ' 2 0 ։ Գա նձա կից Նինվե 1 2 0 մ ղ ոն է, ա յն տ եղ ի ց Մ ծ բի ն ' 1 2 0 ,
ա յն տ եղ ի ց Ուռ հա ' 1 5 0 ։ Նա խ ճա վա նից Ա րտ ա վետ (Ա ր տ և ա տ )' 2 0 0 մղոն է,
ա յն տ եղ ի ց Վ ա րղա նա կերտ ' 7 0 , այնտ՛՛եղից Փ ա յտ ա կա րա ն' 6 0 , ա յն տ եղ ի ց Կաս­
պ ից ծ ո վ ' 6 0 ։ Դ վինից Կողբ 5 0 մ ղ ոն է, ա յն տ ե ղ ի ց Կոտ ա գեղն' 1 2 0 , ա յնտ եղից
Տ փ ղ ի ս ' 1 4 0 , ա յն տ եղ ի ց Հունա րա կերտ ' 7 0 , ա յն տ եղ ի ց Պ ա ր տ ա վ 1 0 0 л 50։
Հ ի շյա լ ճա նա պ ա րհների մեջ հա տ կա պ ես կա րևոր էր Ա րաքսի հովտ ով
ը նթ ա ցո ղ а Արքունի պ ո ղ ո տ ա ն », որը գա լո վ Պ ա րսկա ստ ա նից ու Ա տ րպ ա տ ա ­
կանի ց մ տ ն ո ւմ էր Հ ա յա ստ ա ն և ա նցն ելո վ ն ա խ ճա վ ա ն, Դվին և Կարին ք ա ­
ղ ա քներով, հա սնում էր Փ ոսա դուռն, ո րտ եղից մ ա նո ւմ էր Հո ւնա ց ա շխ ա րհը'
Բ յո ւզա նդ ի ա ։
Ահա ա յս ա ռևտ րա կա ն մ ի ջա զգ ա յի ն ՛ մ ա յր ո ւղ ո լ վրա էին զա ր գա նո ւմ V II
դարի Հ ա յա ստ ա նի քա ղա քն եր ը ' թ ե հին և թ ե ն ո ր ։ Հի ն ք ա ղա ք ն եր ի ց զ ա ր գա ­
նում էր հա տ կա պ ես Դ վ ի ն ը , մ ա ս ա մ բ և Վ ա ղա րշա պ ա տ ը։ Դ վ ի նում V I I դա ­
րում վեր ա կա ռո ւցվ ել է Մ ա յր տ ա ճա րը և , հա վ ա նա բա ր, նա և կա թ ողիկոսա ­
կան պ ա լա տ ը։ Ք ա ղ ա քի զ ա ր գա ցմ ա ն մ ա սին են վ կ ա յո ւմ նա և հնա գիտ ա կա ն
պ եղումների ա ր դ յո ւն ք նե ր ը ։ Ք ա ղա քի շերտ ա գր ո ւթ յա ն մ եջ հա տ ուկ տ եղ ունի
VI դարի I I կեսից V I I I դարի I կեսը հա սնող հնա գիտ ա կա ն շերտ ը , որն ը ն դ ­
գրկում է ա մբողջ V I I I դարը և զ ա ր գա ցմ ա ն հա տուկ շրջան է ։ Ուշա գրա վ են
նա և Վ ա ղա րշա պ ա տ ում V II դ. կ ա ռո ւցվ ա ծ ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն հուշա րձա ն­
ները' Հ ռի փ սի մ եի և Գա յ անեի տ ա ճա րները, ինչպ ես նա և Վա ղա րշա պ ա տ ի մ ե ր ­
ձա կա յքում վեր խ ո յա ց ո ղ Զվա րթնոցը։
Ա յս , ժա մա նա կ ա ռա ջա նում և զա ր գա նո ւմ էին նա և ա յլ քա ղա քա տ իպ
ա վա ններ' Արուճը, Բա գա րա նը, Շիրա կա շա տ ը (Մ ա վ ր ի կ ա պ ո լի ս ), Բ՜ալինը,
Երևանը և Մ ա րմետ ը ( Երվա նդա շա տ ) ։ Որպես նոր կ ա զմա վ ո ր վ ող քա ղա քա ­
տիպ ավան հիշա տ ա կութ յա ն ա րժա նի է Ա րուճը։ Արաքսի հովտ ով ա նցնող
մա յրուղին հասն՛ում էր Կարնո ք ա ղ ա ք ը , որը հա յտ նի էր ի բ հ ա ր ս տ ո ւթ յա մ բ51 ։
V II դարի ա րհեստ ների ուսումնա սիրմա ն հա մա ր գլխ ա վոր ա ղբյուրը հ ն ա ­
գիտ ա կա ն պ եղումներն են և մ ա ս ա մ բ մա տ ենա գրա կա ն տ վ յա լն ե ր ը ։ Դվինի

49 и Ь р Ь п п , էչ 142։
53 сг5 իր ակ աց ու մ ա տ ե նա գր ո ւթ յո ւն ը », Երևան, 1944, էջ 3 5 5 ։
51 Սերեոս, էշ 1 5 3 ։
 382 Հ ա1 ժողովրդի պա տ մություն

երկա րա մյա պ եղումները 52 հարուստ ն յո ւթ եր են տալիս դ ա ր բնո ւթ յա ն, խ ե ­

ց եգո ր ծո ւթ յա ն և ա յլ ա րհեստների մ ա ս ի ն ։ Հա յտ ն ա բե ր վ ել են ա յս շրչա նին
վերա բերող երկա թե իրեր, մ ե ծ ք ա նա կո ւթ յա մ բ զենքեր և ա յլն ։ Գտ նվել են
ո ր ոլ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ պղնձե զա րդեր ' օղեր, ա պ ա րա նջա ններ։ Ոսկե և ա րծա ­
թ ե իրեր քի չ են հ ա յտ ն ա բե ր վ ել, ա յնուհա նդերձ մ ասէենագրական տ եղեկու­
թ յուն ն եր կան ոսկե և ա րծա թե ա մա նների և թա նկա րժեք մետ ա ղներով զա ր­
դա րվա ծ հա գուստների ու զրա հների մ ա սի ն։
Անանիա Շիրա կա ցին իր խ նդիրներից մ եկո ւմ նկա րա գրում է ա րծա թ ա ­
գործի ա շխ ա տ ա նքը, թե ինչպ ես մ ի սկուտ եղից ( հա վա նա բա ր ա րծա թ ե ) ձուլ­
վ ո ւմ են տ ա րբեր ա մա ններ, բա ժ ա կ ն եր և ա յլն ։
Խ եցեգո ր ծո ւթ յա ն մա սին բա վա կա ն լա վ պ ա տ կերա ցում են տալիս Դվինի
պ եղումների ա րդ յուն քները ։ Դ վինի բրուտ ա նոցներն ա րտ ա դրել են բ ա զ մ ա ­
տեսա կ ա մա ններ, խ ող ո վ ա կներ , կղմինդրներ, ա ղյուսներ և. ա յլն ։ Քա ղա քն
ա յդ ժա մա նա կ ուներ իր ջրմուղի ընդա րձա կ ց ա ն ց ը ՛ կա վե խ ողովա կներից
պ ա տ րա ստ վա ծ, որով քուրը բե ր վ ո ւմ էր հեռա վոր վ ա յր եր ի ց և ապա տ ա րա ծ­
վում ա մբողջ քա ղա քո ւմ։
Դվինն ուներ նա և ա պ ա կեգործութ յա ն ա րհեստ ա նոցներ, որտ եղ բ ա զ մ ա ­
տեսա կ ապակի էր ա րտ ա դրվում։ Դ վինի վա ղ միջնա դա րյա ն ա պա կին դեռ ա ն­
տիկ ժա մա նա կի կնիքն է կրում և Ասորիքի ու Մ իջա դետ քի ա պ ա կեգործու-
թա ն հետ սերտ կապ ունի ։ Ո ստ ա յնա գործութ յա ն և գորգա գործութ յա ն մա սին
ունենք մա տ ենա գրա կա ն տ եղ եկութ յո ւնն եր ։
V II դա րում Հա յա ստ ա նի տ նտ եսա կա ն զա րգա ցումն ա րդյունք էր ա յն
յուրա հա տ ուկ պ ա յմ ա ն ն եր ի , որոնց մեջ գտ նվում էին ա րևելյա ն որոշ երկըր-
ն եր ' Սա սա նյա նների ա նկումից և Բ յուզա նդիա յի թ ո ւլա ցո ւմ ի ց մ ի նչև արա­
բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն կա յո ւնա ցմ ա ն միջև ը նկ ա ծ ժա մա նա կա հա տ վա ծում
( 63 0 -ա կ ա ն թ թ . մին՛չև դարի վ ե ր ջ ը )։ Նման ի ր ա դրռւթ յունը, բա ց ի Հա յա ստ ա ­
ն ի ց , նպ ա ստ եց նա և ուրիշ ա րևելյա ն երկրների տ նտ եսա կա ն զա րգա ցմ ա նը,
օրինա կ, Սողդ (Ս ո գդ իա ն ա )եր կ ի ր ը Միջին Ա սիա յում նույնպ ես բո ւռն զա ր­
գա ցում ա պ րեց, որի լա վ ա գո ւյն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն են հնա գիտ ա կա ն պ եղումների
հարուստ ա րդյունքները Փ ենջիքենդում ( Տա ջիկստ ա ն) ։ Ա յստ եղի ց էր ա նց­
նում Չինա ստ ա նից Իրան և ապա Հա յա ստ ա ն ը նթ ա ցո ղ ա ռևտ րա կա ն կարևոր
մ ա յրուղին,, որի վրա յո վ բե ր վ ո ւմ էր մետ ա քս և ա յլ ա պ րա նքներ։ 1
Դ րությունն ա րմա տ ա պ ես փ ոխ վեց ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն շրջա ­
ն ո ւմ , երբ երկիրն ընդհա նրա պ ես տ նտ եսա կա ն ա նկում ա պ րեց։
Հա րկ ա յի ն ծա նր լուծը մ ե ծ չա փ ով ծա նրա ցրեց Հա յա ստ ա նի ա զգա բնա կ­
չո ւթ յա ն մ եծա մ ա ս ն ո ւթ յո ւն ը կա զմող գյո ւղ ա ցի ո ւթ յա ն վիճա կը հ ա տ կա պ եյ
V II I դարի երկրորդ կ ե ս ո ւմ ։ Որոշ նա հա նգներ գրեթե ա մ ա յա ց ա ն ։ Ասորի
պ ա տ միչը վ կ ա յո ւմ է , որ Չորրորդ Հ ա յք ը (Ծ ո փ ք ) նա խ ա պ ես հոծ բնա կչո ւթ յո ւն
է ո ւն ե ցե լ, խ ա ղողի ա յգի ն եր և բա զմ ա տ եսա կ պ տղատու ծա ռե ր ։ Սակայն իր
օրոք ( գրել է 7 7 5 թ • ) ա յդ նա հա նգն ա մ ա յա ց ե լ է և մ ե ծ չա փ ով պ ակասել
բ ն ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ը Ը ս տ նրա ' Ա բրա ս յա ն նե ր ի իշխ ա նութ յա ն ս կ զբո ւմ ա յնպ իսի

52 Կ. 'Լաֆադապան, Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, Ա, Երևանք 1952, էշ 8 5 — 152, Р,

1 982, էշ 1 0—8 8 ։ Ս.. Քսւլանրարյան, Դվինի նյութական մշակույթը VI— V II դդ., Երևան, 1970,
է։ —2 6 ։
93 Оепуэ йе Те11 МаЬгё, р. 12.
 Հայաստանը արաբական խալիֆայության տիրապետության ներքո 383
•

՛սով էր տ ա րա ծվել, որ Չորրորդ Հ ա յք ի բն ա կչո ւթ յո ւն ը փ ա խ չում էր Ասորիք 5 ,ւ

Մ եծ Հա րվա ծ կրեց նա և Հ ա յա ստ ա նի վրա յո վ կա տ ա րվող տ ա րա նցիկ ա ռև ­
տուրը, որի մա յրուղին գա լով Իրա նից ա նցնում էր Արաքսի Հով տ ով ու Կարնո
ք ա ղա քով Հա սնում Տ ր ա պ ի զ ո ն Ա ր ա բ ա բ յո լ զ ա ն ղ ա կ ա ն պ ա տ երա զմների Հ ե ­
տ ևա նքով ա յս ճա նապ ա րհը գրեթ ե փ ա կվ եց, թ ե և պ ետ ք է ն շել, որ նրա փ ո­
խ ա րեն կար խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ներսում գործող և մ ա ս ա մ բ նա և Դա րբա նդի վ ր ա ֊
յո վ դեպի ա րևելյա ն Եվրոպա ը նթ ա ցո ղ ճա նա պ ա րհը' Հա տ կա պ ես I X գ. ա ռա ­
ջին կեսումւ
երկրի տ նտ եսա կա ն ա նկմա ն և տ ա րա նցիկ ա ռևտ րի տ ուժելու Հետ ևա նքով
դա նդա ղեց Հա յա ստ ա նի քա ղա քների զ ա ր գա ց ո ւմ ը ։ Հ . Մ ա նա նդյա նն ը ն դ գծ ո ւմ
է, որ Հ ա յա ստ ա նի քա ղա քներն ա յս շրջա նում ռա զմա վա րչա կա ն կենտ րոն֊
Ներ դա րձա ն 56։ ԻՀա րկե վա ղ մ իջնա դա րյա ն քա ղա քի զա ր գա ցո ւմ ը , որն սկ իզբ
էր ա ռել УI I դա րում, ը ն դ Հ ա տ վ ե ց , ա յսուհա նդերձ դա չի նշա նա կում, որ ք ա ­
ղա քների զա րգա ցում ը լր ի վ դ ա դ ա ր եց, ա յլ պ ա րզա պ ես դ ա ն դ ա ղեց։
Որոշ զ ա ր գա ցո ւմ ա պ րեց քա ղ ա ք ա մ ա յր Դ վինը (Դ ա բ ի լ ) , որի մա սին վկա ­
յո ւմ են Հնա գիտ ա կա ն պ եղումների ա րդ յուն քնե րը 57» Դարի ս կ զ բ ի ն , ինչպ ես
վ կ ա յո ւմ է Ղ եոնդը, նրա պ ա րիսպ ները վ եր ա կ ա ռ ո ւց վ ե ցի ն , քա ղա քն ա վելի
ընդ ա ր ձա կ վե ց, քա ն նա խ կինում էր, ա մ ր ա ցվ եց դ ռներ ո վ և պ ա րսպ ի շուրջը
ջրով լց վ ա ծ խ րա մա տ ա ն ց կ ա ց վ ե ց 58« Դ վինի մ իջնա բերդը կա ռա վա րչի (ո ս տ ի ­
կա ն ) նստ՛ա վա յրն էր, և ա յն տ եղ էր գտ ն վ ո ւմ փ ո ղ եր ա ն ո ցը։
Շա տ կա րևոր քա ղա ք էր նա և Կարինը ( Թ եոդո սուպ ոլիս, Կ ա լի կա լա ), որը
ռա զմա գիտ ա կա ն մ ե ծ նշա նա կություն ուներ, որպես Բ յո ւզա ն դ ի ա յին դիմա դրող
մի ա մ ր ո ց ։ Դեռևս Հուստ ինիա նոս 1 -ի օրոք կ ա ռո ւցվ ա ծ ա մրա կուռ պարիս՛պ­
ները Հա ճա խ էին ա վերվել ու վերա կա ռ՛ուցվել։ Մ ա նսոլր խ ա լի ֆ ա յի օրոք
( 7 5 4 — 7 7 5 ) վ երա կա նգնվել էին նրա պ ա րիսպ ները5* , իսկ Մ ոլտ ա սիմ խ ա լիֆ ա ն
( 8 3 3 — 8 4 2 ) 5 0 0 հազար դիրհեմ ծա խ ս ե ց քա ղա քի ա մ րութ յունները վ երա կա ­
ռուցելու նպ ա տ ա կով^0։ '
Հա յա ստ ա նի ա յլ քա ղա քն եր ը ' Մ ոլշ, Խ լա թ, Մ ա ն ա զկեբտ , Ա րճեշ, Բերկրի,
Վան, Նա խ ճա վա ն, Բա գա րա ն և ա յլն ռա զմ ա վա րչա կա ն կա րևոր կենտ րոններ
է ի ն ։ Թ ովմա Ա րծրունոլ մոտ հ իշվում են Խլա թի ու Ոստանի մ ի ջնա բե ր դե ր ը։
Երբ Դ ա վիթ Ա րա մոնեցի կա թողիկոսը ( 7 2 8 — 7 4 1 ) , ն եղ վ ելո վ Դվինի ա րա բա ­
կան ի շխ ա ն ո ւթ յո ւնն ե ր ի ց, հ եռ ա ցա վ ու հա ստ ա տ վեց իր ծն ն դ ա վ ա յր Ա րա մոնս
գ յո ւղ ո ւմ * կա ռո ւցեց գեղեցկա հա րմ ա ր եկ եղ եցի ու կողքին վ ա յե լո ւչ տուն
(Հ ա յր ա պ ե տ ա ն ո ց )51։ Հ ա յո ց իշխ ա նա ց իշխ ա ն Բա գա րա տ Բա գրա տ ունին Մուշ
քա ղա քում, կա ռուցեց սուրբ Փ րկիչ բա րձրա բերձ ե կ ե ղ ե ց ի ն , որի Հա մա ր ծա խ ­
սեց 3 0 0 Հա զա ր դիրՀեմ52։

54 Նույն տեղում, էջ 54։

55 М анандян, О торговле и городах Армении, стр. 194.
56 նույն տեղում, էջ 196։
57 Կ. Ղաֆւսղարյան, Դվին քաղաքը և նրա պեղումները, Ա, Երևան, 1952, էջ 2 0 9 , Բ, Երևան,
1982, էջ 9 6 — 9 9 ։
58 Ղեոնգ, էշ 35*
69 նույն տեղում, էջ 130։
80 Ве1айаог1%р. 199.
. 61 Հովհաննես Դոսսիւանակհոոցի, էջ 134։
62 Թովմա Արծրունի, էջ 120։
984 Հա յա ստ ա նը արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տիրա պետության ներքո

Ս ակայն ա մենա հետ ա քրքրա կա նն ա յն է , որ արհեստ ները հա մեմա տ ա բա ր

քիչ էին տ՛ուժել ա յս ժա մա նա կի տ նտ եսա կա ն ա ն կ ո ւմ ի ց։ Հնա գիտ ա կա ն պ ե ­
ղումները վ կ ա յո ւմ են, որ խ եց ե գո ր ծո ւթ յո ւն ը 64 և ա պ ա կեգործութ յունը 84 շա ­
րունա կում էին զա րգա նա լ նա և ա յս շրջա նում։ Արար պ ա տ միչ Յա կուբին
( I X դ .) վ կ ա յո ւմ է , որ Հի շա մ խ ա լի ֆ ա յի ( 7 2 4 — 7 4 3 ) պ ա տ վերով պ ա տ րա ստ ­
վո ւմ է հ ա յկա կա ն մ ետ ա քս 86, իսկ գո րգա գործութ յունն ա յնքա ն զա րգա ցա ծ էր,
որ ի բր և բնա հա րկի տ եսա կ գորգեր էին ուղա րկվում արքունիք66։
Արա բ հա յտ նի մա տ ենա գիր Ջ ա հիզը ( I X դ .) խ ոս ելո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեշ
ա րտ ա դրվող ա պ րա նքների մ ա ս ի ն, հիշա տ ա կում է, որ а լա վ ա գո ւյն կա հա վո­
րա նքը (ֆ ա ր շ ), ա մենա թ ա նկն ու ա մենա շքեզը հա յկա կա ն միրիզզա (ա յծ ի մ ա ­
զե գ ո ր ծ վ ա ծ ք ) կա րմիր (կ ի ր մ ի զ ) փ ա յլուն կա հա վորա նքն է я 67։ Կահավորանք
(ֆ ա ր շ ) տ վ յա լ դ եպ քում նշա նա կում էր գորգեր, ծա ծկո ցն եր ու բա ր ձ եր ։ Հ ի շ­
վ ում է , որ Մ ուտ ա վա քքիլ խ ա լի ֆ ա յի ( 8 4 2 — 8 6 1 ) օրոք հ ա յ նախա րա րները
ի նչ որ հա րց լուծեչու հա մա ր բա րձրա ստ իճա ն պ ա շտ ոն յա յի ն կա շա ռելու նպ ա ­
տա կով որպես ընծա Սա մ առա են ուղա րկում բա ցա ռ ի կ շքեղ վրա ն * գորգերով,
բա րձերով^*։
Հա յա ստ ա նի ա րտ ա քին ա ռևտ րի Տրա պ իղոն նա վա հա նգիստ ն ընթ ա ցող
մ ա յրուղին թ եև խ ա փ ա ն վ եց, ա յսուհա նդերձ ընդա րձա կա ծա վա լ խ ա լի ֆ ա յո ւ­
թ յա ն տ ա րբեր նա հա նգների հետ գ ո յո ւթ յո ւն ունեին ա ռևտ րա կա ն հա րա բերու­
թ յո ւն ն ե ր ։ Հա յա ս տ ա նո ւմ հ ա յտ ն ա բե ր վ ել են խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն տ ա րրեր նա ­
հա նգներում թ ո ղ ա րկ վ ա ծ դր ա մ ներ , սկսա ծ Շա շից (Մ իջին Ա սիա յում) մինչև
Իֆրիկիա (հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա ֆ ր ի կա )60։ Կային նա և ա ռևտ րա կա ն կա պ եր ա րևել­
յա ն Ե վրոպ ա յի հետ , որի լա վ ա գո ւյն վ կա յո ւթ յո ւն ն է Ա րմինիա մ ա կա գ ր ո ւթ յա մ բ
բա զ մ ա թ ի վ դրա մների գյո ւտ ն ա յդ կողմերում՜*0։
Հա յա ստ ա նը խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա յլև ա յլ նա հա նգների հետ տ ա րբեր տեսակի
ա պ րա նքներ էր փ ո խ ա նա կ ում ։ Ջ ա հիզը վ կ ա յո ւմ է, որ Հա յա ստ ա նի ց ու
Ատ րպ ատ ա կա նից ա րտ ա հա նվում էի ն ' թ ա ղ ի քներ, թա մբեր, գորգեր, նուրբ
փ սիա թներ, գոտ իներ և բո ւր դ 11, որոնք բնա կա նա բա ր տ՛եղական ա րտ ա դրա նք­
ներ էին և մ իա ժա մա նա կ գա ղա փ ա ր են տալիս տեղի ա րհեստ ների մ ա սի ն։
Հ ա յա ստ ա նի ա ռևտ րա կա ն ճա նա պ ա րհներից ա մենա կա րևորն էր «ա ր ք ո ւ­
նի պողոտանX72, որ գա լո վ Իրա նից, Դ վինի վրա յո վ հա սնում էր Կարնո ք ա ­
ղա ք և ապա Սև ծո վ (Տ ր ա պ ի ղ ո ն )։ Մի ուրիշ ճա նա պ ա րհ դնում էր Դ վինից
Խ լա թ, ապա ' Բաղեշի վ բ ա յո վ Սիրիա և Իրա ք։ Ըստ ա րա բ ա շխ ա րհա գրա գետ ­
ների Դ վինից Պա րտավ 7 կա յա ն (ս ի ք ք ա ) է ր , Պա րտ ա վից Դ ա բրա նդ (Բ ա ր ալ -
Ա րո ւա բ)ճ 1 5 կ ա յա ն ։ Դ վինից նա խ ճա վա ն 2 0 վւարսախ էր, նախէՀավանից Մ ա ֊

63 Կ. ՂսւֆադաՐյան, Ղվին քաղաքը և նրա պեղումները, Ա, Էշ 209 1

84 Հ. Ջա&փոյւսդյան, '^էՍ'^/' միջնադարյան ապակին, Հայաստանի Հնագիտական հուշար­
ձաններ, 7, Երևան, 1974, Էշ 12։
« \ а ЧиЫ, II, 328.
а* Ш Ы . АгаЬ. ատէ. սոճ О ео^г., I, 182а.
17 ]а Ы г, КИаЬ аМ аЬазвиг Ы-Ы1]ага, ԾւաՅտհգ. 1932, р. 16.
18 ТаппикЫ , М^Ьигаг а1-тиЬа<1ага, О аш азЬ^, 1930, Ь. 31—32.
89 X. Мушегян, Денежное обращение Двина по нумизматическим данным, Ереван,
>962, стр. 50.
70 նույն տեղում, Էշ 4 8 —4 3 ։
11 1аМг, КПЙЬ аЫ аЬ азвиг ЬМ-Щ ага, р. 28;
72 ՂԱոՏդ, Էշ 140։
 Հա յա ստ ան ր ա րաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն տ իրա պետության նԼրբո 383

րսւնդ նույնպ ես 2 0 փ ա րսա խ?3։ Հա յա ստ ա նի և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն բո լո ր ճա -

նաս/ահները գտ նվում էին փ ոստ ի (բ ա ր ի դ ) դիվա նի վերա հսկողոլթ ւա ն տ ա կ.
Հա յա ստ ա նո ւմ օգտ ա գո ր ծո ւմ էին ձիեր, ջորիներ և նույնիսկ ուղտ եր ' ն ա ֊
մսւկների и.'Ьղա փ ոխ մ ան հա մ ա ր։ Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն տ ա րբեր նա հա նգների հես։
գո յո ւթ յո ւն ունեցա ծ ա ռևտ րա կա ն կա պ երի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն են Դ վինում հ ա յտ ­
նա բերվա ծ . ա րա բերեն կ ն ի քն ե ր ը ?*։ Հա վա նա բա ր հա յ վա ճա ռա կա նները ևս
օգտ ա գործում էին ա րա բա տ ա ռ կ ն ի քն ե ր։

5 . Դ Ր Ա Մ Ա Կ Ա Ն 'Շ Ր Ջ Ա Ն Ա Ռ Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն Ը V I I I — IX Դ Դ .

Ս ա սա նյա նների իշխ ա ն ութ յա ն կործա նում ի ց և ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ու­

թ յա ն հա ստ ա տ ումից հետ ո, դրա մա կա ն շրջա նա ռությունը Հա յա ս տ ա նո ւմ թ ե -
վ/սկոխ եց իր զա ր գա ցմ ա ն նոր փ ուլը, որը բն ո րո շվ ո ւմ է ա ն ց յա լո ւմ ե ղ ա )
սասան յա ն և վա ղ բյո ւղ ա նդ ա կա ն դրա մների սպ ա ռմ ա մ բ ու ա րա բա տ ա ռ դը-
րա մ ներ ի տ ա ր ա ծ մ ա մ բ։ Խ ա լիֆա թի ստ եղծմա ն սկզբնա կա ն շրջա նում ա րա ­
բա կա ն իշխ ա նութ յունները չվ եր ա ցր ի ն ն վ ա ճ վ ա ծ երկրներում ստ ե ղ ծվ ա ծ դրա -
մ ա կշո ա յին ս ի ա եմ ն եր ը , ա յլ ա ռևտ րի պ ա հա նջները բա վ ա րա ր ելո ւ հա մա ր
օգտ վեցին ն ր ա ն ց ի ց ։ Չ ն ա յա ծ Ս ա սա նյա նների գերիշխ ա նություն՛ը պ ա շտ ոնա ­
պես վ եր ա ցել էր, բ ա յց նրա նց ա ն ց յա լո ւմ թո ղ ա րկ ա ծ դրա մները շրջա նա ռու­
թ յո ւն ի ց չէի ն հ ա նվ ե լ։ Բացի ա յդ , V II գ. երկրորդ կեսին թ ո ղ ա րկ վ եցի ն սա ­
սա նյա ն և ր յո ւզա ն դ ա կ ա ն դրա մների ը ն դ օր ի ն ա կ ո ւթ յա մ բ ա րա բա կա ն գր ա մ ­
ներ, որոնք հա յտ ն ի են, ա յսպ ես կ ո չվ ա ծ , ա րա բա սա սա նյա ն և ա ր ա բա բյո ւ-
գա նդա կա ն ա նո ւններո վ ։ Օ մա յա ն փ ոխ ա րքա ները հիմ ք ը նդ ո ւնե լով վերջին
Ս ա սա նյա ններից Ո րմիզդ 11-ի ( 5 7 9 — 5 9 0 ) և ա ռա վելա պ ես Խոսրով Փա րվեզի
( 5 9 0 — 6 2 8 ) , Հա ղկերտ 111-ի ( 6 3 2 — 6 5 1 ) , դրա խ մա ների պ ա տ կերա գրութ յու­
ն ը , թողա րկում էին դրա նց ն մ ա ն , բ ա յց ա րա բա տ ա ռ դ ր ա մ ներ ։
Արա բա սա սա ն յա ն դրա մների թ ե ' պ ա տ կերների և թ ե ' գրութ յունների ձևա ­
վորումները բա զ մ ա զ ա ն ե ն ։ Շր ջա նա ռո լթ յա ն մեջ դրա նք երկա ր մ նա ցին Խ ո ֊
րա սա նում, Բուխ ա րա յում և հա տ կա պ ես Ւ ա բա ր ի ստ ա ն ում ։ Հ ա յկ ա կա ն շո ւ­
կա ներում ա րա բա սա սա ն յա ն դրա մները լա յն տ ա րա ծում չեն ունեցել և Հ ա յա ս ­
տանի դ րա մ ա յին տ նտ եսութ յա ն հա մա ր բնորոշ չեն ե ղ ե լ։ Ս ա սա նյա ն դրա մների
ը նդ օր ի ն ա կո ւթ յո ւն ն եր ո վ թ ո ղ ա ր կ վ ա ծ ա րա բա կա ն դրա մները ծա գել են բ ո ։ն
Ւրանի կենտ րոնա կա ն ու ա րև ելյա ն նա հ ա ն գնե ր ում ՝ Խորա սա նի, Ջ ե բ ա լի , Խու ­
ժա ստ ա նի (Խ ո ւզ ի ս տ ա ն ի ), Ֆ ա ր սի , Կերմա նի, Աա գաս տան ի (Ս ե յս տ ա ն ի ) վ ա -
ճա ռա շա հ քա ղա քներ ո ւմ 7°յ
Ւնչ վ եր ա բեր ո ւմ է արա բա բյո ւգա ն դ ա կ ա ն դրա մ ներ ի ն, ապա դրա նք ևս
հա նդես են եկել պասակերների ու գրութ յունների տ ա րբեր ձևա վորումներով ։
Սկղբ ում թ ողա րկում էին ա ն ց յա լո ւմ տ ա րա ծվա ծ Հուստ ինիա նոս Ո - ի և Սո-
ֆ ի ա յի ( 5 6 5 — 5 7 8 ) պ ա տ կերներով պ ղնձյա դ րա մներ, որոնց վրա ա րա բերենով
նշվա ծ էր փ ողերա նոցի տ եղա նունը։ Ա յնուհետ և թ ո ղ ա րկ վ եցի ն կա յսր Հեր ա կլի ,
ինչպ ես նա և նրա գա հա ժա ռա նգների պ ա տ կերներով ու լա տ ինա տ ա ռ ա րձա ­
նա գրո ւթ յուններ ով դ ր ա մ ն եր ։

՜3 Ռո КЬ.огй.айкЪеН, ВгЫ. Сеоцг. АгаЬ. VI, с. 122;

74 А. Калантарян, Р а н н е с р е д н е в е к о в ы е б у л л ы Д в п и а , Е р е в а н , 1982, с т р . 46—49.
. ' г> \Ра1кег, А С а 1 а 1 о й и е о ! № е А г а Ь - й а ь Б а т а п շօւոտ , Լ օ ո մ օ ո , 1941, р . 3— 168.
2 3 —1Տ0
386 Հ ա յ ^ ո4 ո4.ՐՂ1' պ ա տ մսւթյուն

Պղնձյա դրա մներից բա ցի թ ողա րկվում էին նա և ոսկյա դրա մներ։ Ի տ ա ր ֊

բերո ւթ յուն խ ա լի նշա նով բյուղա նդա կա ն ո սկյա դրա մների, ա րա բա կա ն իշ­
խ ա նությունները խաշի փ ոխա րեն դրոշմում էին մ ի ա յն մի ուղղա հա յա ց դի՛)։
Ա յդօրինա կ ոսկյա դրա մների վրա թողա րկմա ն վ ա յրը չէր հիշա տ ա կվում7* ։
Մ իա նգա մա յն որոշակի է ա յն իրող ո ւթ յո ւնը, որ մ ի նչև V II I դ. սկիզբը խ ա լի -
ֆա թի տ իրա պ ետ ությա ն տակ գտ նվող երկրներում զուտ ա րա բա կա ն գրա մներ
շեն թ ո ղա րկվեր Տա ր բեր կշռա յին չա փ երով թ ողա րկ վա ծ ա րա բա սա սա նյա ն ո Լ
արա բա բյուղա նդա կա ն գրա մները չէին կարող նպ ա ստ ել պ ետա կա ն հարկերի
գա նձմ ա նը , գրա մա հա շվա յին գործա րքների հստ ա կ կա տ ա րմա նը և' ա պ րա նքա ­
փ ոխ ա նա կությա ն պ ա հա նջներին, քա նի որ դրանք շրջա նա ռությա ն մեշ ը ն ­
դունվում էին կշեռքո վ ։
Ողջ խ ա լի ֆ ա թ ի հա մա ր միա սնա կա ն դրա մա յին սիտ եմի ստ եղծում ը կա ­
տ ա րվեց խ ա լի ֆ Ա բդ ա լ-Մ ա լիքի հատուկ ռե ֆ ո ր մ ո վ , հիջրա յի 7 7 ( 6 9 6 /9 7 ) թ.ւ
Ս ա հմա նվեց որոշակի կշռա յին լա փ եր ով և նոր ձևա վորմ ա մ բ զուտ ա ր ա բ ա ֊
կան դրա մների թ ողա րկմա ն կա րգ։ Խ ա լիֆա թն ստ եղծեց իր սեփ ա կա ն դրա մա ֊
կշռա յին ս ի ս տ եմ ը , որը շուրջ երեք հա րյուր տարի ի շխ եց մ ի ջա զգա յի ն ապ­
րանքէս դրա մ ական հ ա րա բերութ յուններում ։ Ո րոշվեց դր ա մ ներ թո զա րկել ո ս ­
կուց ք դինա ր, 4 ,2 5 գ . ) , ա րծա թից ք դիրհեմ , 2 ,9 7 գ * ) ե պ ղնձից ( 3 — 5 գ. ք ա շո վ ):
Ի տ ա րբերութ յուն նա խ կին դրա մների, ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա թ ի դրա մները
թողա րկվում էին ա ռա նց պ ա տ կերների, բա ցա ռա պ ես ա րա բա տ ա ռ ա րձա նա ­
գրություններով [' թա ղվա ծ մ ա հմեդա կա ն « սուրբ գ ր ք ի »՝ «Ղ ուրա նի» ա ս ո ւյթ ն ե ­
ր ի ց ։ Ո սկյա վա ղ ա րա բա կա ն դրա մները Հա յա ստ ա նո ւմ և հարևան երկրներում
տ ա րա ծվա ծ չե ն ե ղ ե լ։ Դրա նք տ ա րա ծվել են խ ա լիֆա թ ի կենտ րոնա կա ն նա ­
հա նգներում (Ս ի ր ի ա ֊Ի ր ա ք , Եգիպտ*ոս) և իսպ ա նա կա ն շրջա ններում։ Հ ա յա ս ­
տ ա նում և հա րևա ն երկրներում մա սսա յա կա ն տ ա րա ծում են ունեցել ա րծա թյա
դրա մները, որոնք Ա բդ ա լ-Մ ա լիքի դրա մա յին ռ ե ֆ ո ր մ ի ց ՚ հետո թողա րկվում
էին ոչ մ ի ա յն ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն կենտ րոնա կա ն մ ա սեր ո ւմ , ա յլև
Հա յա ստ ա նո ւմ ու Օ մա յա ններին ենթա կա մ յո ւս երկրներում ։
Հ ա յա ստ ա նո ւմ օմ ա յա ն դրա մներ թողա րկվել են ա րա բա կա ն դրա մների
ծա գմ ա ն առաջին տ ա րիներից։ Հա յա ստ ա նո ւմ կտ րվա ծ ա մենա վա ղ օմ ա յա ն
ա րծա թ դ ր ա մ ը 'վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ է հիջրա յի 81 ( մ * թ . 7 0 0 — 7 0 1 ) թ վ ա կա նին։
Հա րկ է նկա տ ել նա և, որ Օ մա յա ն հա րստ ությա ն ա րծա թ յա դրա մները թ ո ­
ղա րկվում էին ա ռա նց խ ա լի ֆ ի կա մ որևէ պ ա շտ ոնա կա ն ա նձի ա նունը ն շե ­
լո ւ։ Ս ա կա յն, որպես կա նոն, միշտ ա րձա նա գրվում էր թե որտ*եղ և երբ է դ ը ր ֊
վ ա գ վ ա ծ տ վյա լ դ ր ա մ ը ։
Տ վ յ ալները ց ո ւյց ևն տ ա լիս, որ Հա յա ստ ա նո ւմ և նրան մերձա վոր ա նղըր-
կովկա սյսւն շր /ա ն ն եր ո ւմ , որոնք մ տ նում էին Ա րմինիա վա րչա կա ն միա վորի
մ ե շ, Օ մա յա նները դրա մներ են թողա րկել մոտ 5 0 տարի (հ ի շր ա յի 81 մինչև
131 թ . մ . թ . 7 0 0 ( 7 0 1 — 7 4 8 /4 9 թ . ) ։
Օ մա յա նների և ապա ' Ա բբա ս յա ն նե ր ի օրոք թո ղ ա րկ վ ա ծ ա րա բա տ ա ռ բ ո ­
լոր դրա մները, որոնց վրա ա րձա նա գրվա ծ է, որ ծա գել են Ա րմ ի ն իա յո ւմ , վ ե ­
րա բեր ո ւմ են բո ւն Հա յա ստ ա նին և դուրս են եկել ա ռա վելա պ ես Դվինի փ ողե­

71 մ. №а1Ьег, А Са1а1оеие օք И1 е АгаЬ-ВугапНпе апй թօտէ-^քօոո и т а )у а й ըօ!ոտ

Լօոճօո, 1956, р. 42, рЬ. VIII;
77 Այն պահվում է քԴոչինի թա նգա րա նում, տե՛ս №\ձէ2Ք1, К^П[§11сЬб МиЗбСП 2Ա
ВегПп, Кага1о2 йег О пещ аП всЬеп Мипгеп, I, Вег11п, 1898, Տ. 67, № 304, է8ք. IV;
 Հա յա ստ ա նր արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն . տիրա պետության ներքո 387

ր ա ն ո ց ի ց ։ Ա յգ ն ույն սկ զբո ւն քով էլ խ ա լիֆ ա թ ի բո լո ր ա յն գրա մ ները, որոնց

վրա Հիշա տ ա կվա ծ է Ա րմ ինիա յի մեջ մտ նող Առանի ա նունը, ա մ են ա յն Հ ա ­
վ ա նա կ ա ն ո ւթ յա մ բ, թ ողա րկվել են ա յդ շրջանի տ նտ եսա կա ն խ ոշոր կենտ ր։։-
ն ո ւմ ' Պա բտ ա վ քա ղա քում ։
Հ ե տ ա գ ա յո ւմ , . եթե Ա րմ ինիա յի ա նունով թողա րկ վել են դ րա մներ, ի ն չ­
պ ես Պ ա րտ ա վոլմ կա մ Հա րոմւա բ ա դ ո ւմ , ապա դրա մի վրա Հա տուկ ձևով նշվել
Հ աւդ մ ա սի ն, ց ո ւյց տա լու Հա մա ր ա յն տ ա րբեր ո ւթ յո ւնը , որ կա տ վ յա լ ա ր­
տ ա կա րգ օրինա կների և ընդՀա նուր թ ո ղ ա րկվող ա րմինիա կան դրա մների
միջև™,
Դւէինի Հնա գիտ ա կա ն պ եղումների շնո րՀի վ Հա յտ նա բերվեի են ա րա ­
բա տ ա ռ օմ ա յա ն պ ղնձյա դ րա մներ, որոնք տ ա լիս են վա ղ ա րա բա կա ն ժ ա մ ա ­
նա կներին վերա բերող կարևոր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Պ ա րզվում է, որ Դ վինում օ մ ա ­
յա ն պ ղնձյա դրա մները մ ե ծ մ ա ս ա մ բ թ ողա րկվել են ողջ Ա րմինիա յի ա նունով:
Այդ կա րդի պ ղն ձյա դրա մների բա ց ա կ ա յո ւթ յո ւն ը բուն Հ ա յա ստ ա նի ց դուրս և
դրա նց ա ռա տ ութ յունը Դ վ ի նում , մ ի ա վելորդ ա նգա մ փ ա ստ ում է, որ խ ա լի ­
ֆաթի՛' Ա րմինիա նա Հա նգի ա նունով դրա մների թողա րկ մա ն գլխ ա վոր կ ե ն տ ­
րոնը իրոք եղել է Դ վինը։ Հ ա յտ ն ի է, հր պ ղնձե դրա մը սովորա բա ր տ եղա կա ն
շուկա յի սա Հմա ններից դուրս չէր ա ն ց ն ո ւմ ։ Հետ և ա բա ր , զա րմա նա լի չ է , որ
Դվինի օմ ա յա ն ֆ ելսերը ի Հա յտ են գա լիս Հեն ց Դ։Աւնի ա վերա կներում։ Ա զնիվ
մ ետ ա ղներից (ո ս կ ի , ա րծա թ) կտ րվա ծ դրա մները ա ռևտուրը դուրս էին բ ե -
ր ա մ մ ի ջա զգա յի ն ա սպ ա րեզ և Հեռա նո ւմ իրենց ծա գմ ա ն վ ա յր ե ր ի ց ։ Ա յդ տ ե­
սա կետ ից էլ պ ա տ ա Հական չէ , որ Դ վինում կ տ րվա ծ օմ ա յա ն ա րծա թ յա դ ր ա մ ­
ները գտ նվել են Հա յա ս տ ա նի ց շատ Հեռո ւ, Ե վրոպ ա յի ա րևելյա ն և Հյո ւս ի ս ա ­
յի ն ևրկրներում1* ։
Տեղա կա ն կտ րվա ծքի դրա մ ներից բ ա ց ի , V I I I դ. ա ռա ջին կեսին Հ ա յա ս ­
տանի դ րա մ ա յին շրջա նա ռությունը լի ցք ա վ ո ր վ ե լ է նա և խ ա /ի ֆ ա թ ի կենտ րո­
նա կա ն նա Հա նգներ ում ' Իրա քում, Ջ աղիրա յո ւ մ , Տ ե բ ա լո ւ մ և Ա դրբեջա նում
թողա րկվա ծ դ ր ա մ ն եր ո վ ։ Ա յդ մա սին են վ կ ա յո ւմ մի կո ղ մ ից Դվինի Հ ն ա գ ի ­
տա կա ն պ եղումների շնորՀիվ գտ ն վ ա ծ օմ ա յա ն դրա մ ները, մ յո ւս կո ղ մ ից 1
Ա նդրկովկա սում Հ ա յտ ն ա բե ր վ ա ծ դրա մա գիտ ա կա ն ն յո ւթ ե ր ը ։ Դվինի կենտ ր ո ­
նա կա ն թ ա ղ ա մ ա ս ում ի Հա յտ են եկել օմ ա յա ն ֆելսերը որոնք թ ողա րկ վել են
Սիրիա յի Դա մ ա սկոս, Հ ի մ ս , Կինն ասրին քա ղա քն եր ո ւմ 80 <
Ա սորիքից Հա յա ստ ա ն բ ե ր վ ա ծ ֆ ելսերը կա րող են վ կ ա յե լ V I I I դ . Հ ա յ ֊
•ասորական ա նմիջա կա ն կա պերի մ ա ս ի ն ։ Տնտ եսա կա ն և քա ղա քա կա ն ա նմ ի ­
ջա կա ն Հա րա բերութ յունների ա ռկ ա յո ւթ յո ւն ը դրա մները փ ա ստ ում են նաև
Հա յա ստ ա նի և Իր աքի Հ ա մ ա ր ։ Ա յդ մա սին է խ ոս ո ւմ Ղ ա լինի Աշնակ գյո ւղ ո ւմ
Հ ա յտ ն ա բե ր վ ա ծ V II I գ. 3 0 -ա կ ա ն թ վ ա կա նների ն վ երա բերող գա նձը 81» Նրա
կա զմում եղա ծ բա ցա ռ ա պ ես օ-մայան դիրՀեմները թ ողա րկվել են մեծ մա -

78 Р. Р. Фасмер, Монеты Саджндов, Известия общества обследования и изучения

Азербайджана, 1927, № 5, с. 37. А. А. Быков, Дайсам нбн Ибрахим эл-Курдн и его мо­
неты. «Эпиграфика Востока», 1955, вып. XX, с. 14— 15. Ь. ՄուչեղյաՏ, Դվինի մի քանի
վրամների մասին։ ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության թանգարան։ աշխատությունների ժողովածու, V, Երե-
վան, 1959, Էշ 1 13— 131 և այլ*
79 X. А. Мушсгян, Денежное обращение Двина по нумизматическим данным, Ере­
ван, 1962, с. 154— 166.
Տ0 вгՀայաստանի պատմության պետական թանգարան» , Л? 10678, 11810, 11995, 12395 1
Ы նույն տեղում, № 17430։
ՅՏ8 Հ ա յ Ժողովրդի պ ա տ մություն

и ա մբ Տիգրիսի ս՛տորին հոսա նքին մոտ գտ նվող Վասիթ ք ա ղա քո ւմ։ Դ րա նց

հետ միա սին ա ռա նձին օրինա կներով Հա յա ստ ա ն են թ ա փ ա նցել ա րծա թ յա
դիրհեմներ' Պա րսից ծո ցի իրա նա կա ն ք ա ղա քն եր ի ց, մա սնա վորա պ ես Ս ո։ք-
մին ա լ-Ահ վա զի ց և Ք եր մ ա ն ի ց62։ Սիրիական ծա գում ունեցող օմ ա յա ն դրա մ­
ների շրջա նա ռությունը Հա յա ստ ա նո ւմ հա յտ նի է նաև ա յլ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ '*։
Ւրա քում թ ո ղ ա րկ վ ա ծ դրա մների թա փ ա նցումը Ա նդրկովկա ս պարզորոշ
ե/էեում Է Դա նձա կոլմ գտ նվա ծ գա նձից, որի կա զմ ի 4 4 ,4 % - ը Վ ասիթ .լթսւոա-
քոււէ դրվա գվա ծ օմ ա յա ն ա րծա թյա դրա մներ են։
Ա յդուհա նդերձ, դրսից բե ր վ ա ծ օմ ա յա ն դրա մներ Հա յա ստ ա նո ւմ դեռևս
սա կա վա թիվ են, որը հնա րա վորություն չի ը նձեռո ւմ դա տելու նրա նց Լայն
տ ա րա ծմա ն մ ա սի ն։

82 նույն տեղում։
83 նու յն տեղում է