/>9E5AF9C5C D (A17D:5E3D

)1G9>B;9 61;D<C5C D (A17D:5E3D

$"!#"%:
MAŠINSKI ELEMENTI

%A )9A;? $<17?:5E9ć! 4?35>C

%A 0?A931 Đ?Ađ5E9ć! 4?35>C

1
Mašinski elementi ______

Predavanja
#" >545<:1

Kotrljajni ležaji

2
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

+B>?E>9 @?:=?E9

Kotrljajni ležaji su mašinski sklopovi koji se

najčešće ugrađuju u oslonce vratila i osovina.
Često se za kotrljajni ležaj koristi samo izraz - ležaj
ležaj.
Osnovna uloga ležaja je prenošenje opterećenja,
sa pokretnih na nepokretne delove mašina i
obezbeđenje uslova za relativno kretanje obrtnih
delova.
Ležaji prenose samo sile, a ne i obrtne momente.
3
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kotrljajni ležaji su standardni elementi i proizvode

se u specijalizovanim fabrikama.
Poznati proizvođači kotrljajnih ležaja u Evropi su
SKF u Švedskoj, FAG u Nemačkoj, GPZ u Rusiji,
RHP u Engleskoj i dr. U našoj zemlji najveći
proizvođači su IKL u Beogradu i FKL u Temerinu.

4
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

.1BC1E>9 45<?E9 <5H1:1

Spoljašnji
prsten

Unutrašnji
prsten

Kuglica

Kavez

Sastavni delovi prstenastog ležaja 5

Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kotrljajni ležaji se sastoje od prstenova ili kolutova,

kotrljajnih tela i kaveza (držača kotrljajnih tela).
Kotrljajna tela su smeštena između spoljašnjeg i
unutrašnjeg prstena, kod prstenastih ležaja,
odnosno između kolutova kod kolutnih ležaja.

6
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

U prstenovima i kolutima urađeni su žlebovi, tzv.

staze kotrljanja po kojima se kreću kotrljajna tela.
Radijus krivine žlebova je nešto veći od radijusa
krivine kotrljajnih tela.
Kavez sprečava međusobni dodir kotrljajnih tela i
održava njihovo stalno međusobno rastojanje.

Za kuglice Za valjke Pri velikim obrtnim

momentima 7
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kod kolutnih ležaja jedan kolut je čvrsto

naglavljen na vratilo i okreće se zajedno sa
njim. Drugi kolut je uglavljen u kućici ležaja i
nepokretan je.
Nepokretan
prsten
Pokretan
prsten
naglavljen
na vratilo

Kuglica
Kavez

Sastavni delovi kolutnog ležaja 8

Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,?45<1 <5H1:1
Prema pravcu dejstva sila (spoljašnjeg opterećenja)
razlikuju se:
§ radijalni,
§ aksijalni,
§ radijalno-aksijalni ležaji .
Prema broju redova kotrljajnih tela ležaji mogu biti:
§ jednoredni,
§ dvoredni.
Prema sposobnosti prilagođavanja ležaja
deformaciji vratila u osloncu ležaji se dele na:
§ krute (nepodesive),
§ zglobne (podesive). 9
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,A9=5A9 @ABC5>1BC98 ;D7<9č>98 <5H1:1

Prstenasti kuglični jednoredni ležaj Prstenasti kuglični ležaj sa kosim

dodirom

Kruti jednoredni kuglični Dvoredni kuglični 10

Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

,ABC5>1BC9 39<9>4A9č>? E1<:č1>9 9

;?>9č>? E1<:č1>9 <5H1:9

Jednoredni cilindrično valjčani Dvoredni cilindrično valjčani

Konično valjčani ležaj

Igličasti ležaj 11
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

(?<DC>9 <5H1:9
Koriste se za prenos čisto aksijalnog opterećenja.

Jednoredni Dvoredni

Jednoredni sa sfernim
oslanjajućim prstenom
12
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

)5A5 9 ?F>1č1E1>:5 ;?CA<:1:>98 <5H1:1

Spoljašnje mere kotrljajnih ležaja su
standardizovane prema standardima ISO 15,
ISO 104 i ISO 355, DIN 616, DIN ISO 355, odnosno
SRPS M.C3.506.
Svakom prečniku otvora d (prečniku vratila),
odgovara spoljašnji prečnik D (prečnik omotača) i
standardna širina B, kod prstenastih ležaja,
odnosno visina H kod aksijalnih ležaja.
Oznaka ležaja se sastoji iz dva dela: osnovne i
dodatne oznake.
13
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______
Osnovna oznaka Dodatna oznaka
Oznaka serije ležaja
Red mera Objašnjeno
Oznaka
Tip u tekstu
provrta
ležaja Širine Spoljašnjeg
ili visine prečnika

8 9 0 1 2 3 4
Oznaka za red spoljašnjih prečnika

0 1 2 3 4 1 9
Oznaka za
Oznaka za red širine red visine

NA

NNU

NN

NUP

NJ

NU
Označavanje ležaja
0 1 2 3 4 5 6 7 8 N QJ U L
Oznaka za tip ležaja (osnovnu karakteristiku konstrukcije)
14
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Osnovna oznaka definiše tip i veličinu ležaja.

Tip ležaja – oznaka tipa ležaja sastoji se od jednog
ili više brojeva ili slova i predstavlja osnovnu
karakteristiku konstrukcije.
Oznaka za otvor - Za ležaje sa prečnikom otvora
manjim od 10 mm, oznaka je identična vrednosti
prečnika u mm. Za prečnike otvora 10, 12, 15 i 17
mm oznake su 00, 01, 02 i 03. Oznaka ležaja, sa
prečnikom otvora od 20 do 500 mm, se dobija kada
se vrednost prečnika u mm podeli brojem 5, a za
prečnike otvora veće od 500 mm oznaka odgovara
prečniku u mm. 15
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Oznaka reda mera dobija se na osnovu

standardizovanih spoljašnjih mera (širina – visina i
spoljašnji prečnik). Za jedan unutrašnji prečnik (d)
ležaja predviđeno je više širina (visina) i spoljašnjih
prečnika. Time se za isti prečnik obezbeđuje niz
ležaja različite nosivosti.
Red 3
03 13 23 33
spoljašnjih 2
prečnika 02 12 22 32
0
00 10 20 30

Red
mera

d
Red širina 0 1 2 3 16
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Primer za osnovnu oznaku ležaja: 6315

§ broj 6 - označava tip ležaja (radijalni
jednoredni kuglični ležaj;
§ 3 je oznaka za red spoljašnjeg prečnika (red
širine 0)
§ broj 15 - označava unutrašnji prečnik
(d = 5 x 15 = 75 mm).

17
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Dodatna oznaka služi za obeležavanje

materijala, konstruktivnih specifičnosti, zazora i
tolerancija, maziva i dr. Oznaka se piše iza ili
ispred osnovne oznake.

Dopunska oznaka ispred osnovne oznake znači

da su ležaji nekompletni.

18
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

+@C5A5ć5>:5 9 >1@?>9 D 45<?E9=1 <5H1:1

Kod radijalnih ležaja, ukupno opterećenje F se
raspodeljuje na više kotrljajnih tela zs ali je zs < z.
Ukupno opterećenje F se raspodeljuje na kotrljajna
tela ispod meridijanske ravni ''M-M'' - ravan koja je
^ na pravac napadne linije sile.
Meridijanska ravan deli ležaj na dve zone - u jednoj
se nalaze neopterećene, a u drugoj opterećene
kuglice. Kuglice čiji centri leže u meridijanskoj
ravni ne prenose opterećenje.
19
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Raspodela opterećenja na kotrljajna tela kugličnog

ležaja:

F
F
F F F F
F
F

F F F
F
20
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Najveću silu F0 prenosi kotrljajno telo koje se

nalazi ispod sile F. Sile u ostalim kotrljajnim
telima su raspodeljene po sinusnom zakonu.

k - faktor neravnomernosti raspodele

opterećenja na kotrljajna tela ležaja,
k=5 – za kotrljajne ležaje sa kuglicama,
k=4 – za kotrljajne ležaje sa valjcima.
21
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Kod aksijalnih ležaja ukupno opterećenje se, pri

apsolutno tačnoj izradi, ravnomerno raspodeljuje
na sva kotrljajna tela, pa je:

Kotrljajna tela su izložena i dejstvu centrifugalne

sile:

gde je: D0-prečnik koji prolazi kroz ose kotrljajnih

tela, m-masa jednog kotrljajnog tela i v - obimna
brzina kotrljajnog tela oko središta ležaja. 22
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

*1@?>9 D 45<?E9=1 <5H1:1

Pod dejstvom sila Fi na dodirnim površinama prstenova
i kotrljajnih tela javlja se površinski pritisak.
pu
ru
F0

ps

rs
rk

F0 ps

Pritisak se, posmatrano u određenoj tački na kotrljajnom

telu ili na stazi kotrljanja, menja od nule do maksimuma
pri svakom prekotrljavanju kotrljajnog tela. 23
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

%9>1=9č;1 =?ć >?G5>:1 <5H1:1

Dinamička moć nošenja C ležaja predstavlja
opterećenje (odnosno silu) konstantnog pravca i
intenziteta koje ležaj prenosi i pri kome najmanje
90% ispitivanih ležaja ostvari Nc = 106 obrtaja
(promena opterećenja) bez pojave oštećenja.
Ili:
Dinamička moć nošenja je maksimalno
opterećenje koje ležaj može da izdrži ako radi
500 sati pri broju obrtaja 33,3 min-1.
24
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Dinamička moć nošenja ležaja se utvrđuje

eksperimentalnim ispitivanjem. Proizvođači
kotrljajnih ležaja je navode u katalozima svojih
proizvoda.
Kod eksperimentalnog ispitivanja dinamičke
nosivosti prstenastih ležaja, opterećenje je
radijalno Fr , dok kod ispitivanja kolutnih ležaja
opterećenje je čisto aksijalno Fa.

25
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Potrebna dinamička nosivost ležaja:

§ Pri konstantnim radnim uslovima:

§ Pri promenjivim radnim uslovima:

kt – faktor temperature,
a=3 – za ležaje sa kuglicama,
a=10/3 – za ležaje sa valjcima. 26
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

-14>9 E5; <5H1:1

Radni vek ležaja je definisan brojem časova rada

ležaja do pojave zamora materijala (pitting-a). Pri
konstantom broju obrtaja n, min-1, datom
ekvivalentnom opterećenju F i dinamičkoj moći
nošenja C, nominalni radni vek ležaja je:

27
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Ako stvarni radni uslovi odstupaju od nominalnih,

koristi se izraz za modifikovani radni vek ležaja. Pri
tome se uzima u obzir radna temperatura ležaja
(kt), verovatnoća izdržljivosti (a1), uslovi
podmazivanja (a2), svojstva materijala (a3) , pa je:

Radni vek ležaja pri promenljivim radnim uslovima

(nominalna vrednost), dobija se na osnovu izraza:

28
 Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

&;E9E1<5>C>? 49>1=9č;? ?@C5A5ć5>:5 <5H1:1

U praksi se sreću tri slučaja opterećenja ležaja:
radijalna, aksijalna i kombinovana (radijalna i
aksijalna).
§ Kada je opterećenje približno konstantno i
dejstvuje radijalno, ekvivalentno opterećenje
ležaja je F = Fr.
§ U slučaju dejstva samo aksijalne sile uzima se
da je ekvivalentno opterećenje F = Fa.

29
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

§ Pri dejstvu radijalnih i aksijalnih sila (kombinovana

opterećenja), ekvivalentno opterećenje je:

Fr – stvarno rezultujuće radijalno opterećenje u

osloncu;
Fa - stvarno rezultujuće aksijalno opterećenje u
osloncu;
X – koeficijent radijalnog opterećenja,
Y – koeficijent aksijalnog opterećenja.
30
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

.C1C9č;1 =?ć >?G5>:1 <5H1:1

Statička moć nošenja je merodavna kada ležaj
miruje ili lagano osciluje (broj obrtaja n < 10 min-1)
pod opterećenjem;
Utvrđuje se eksperimentalno i data je u katalozima
proizvođača ležaja;
Statička moć nošenja C0 predstavlja opterećenje
koje na mestu dodira izaziva plastičnu
deformaciju:
fs £ 10-4 dk
(dk prečnik kotrljajnog tela). 31
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Potrebna statička nosivost ležaja:

§ k0 je statički faktor sigurnosti (statička

karakteristika ležaja),
§ Ekvivalentno statičko opterećenje ležaja:
F0= X0 Fr + Y0 Fa
Ako je F0 < Fr , usvaja se da je F0 = Fr .

32
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

’F2?A <5H1:1

Ø Prvo se bira tip kotrljajnog ležaja.

Ø Prema proračunatoj vrednosti C odnosno
C0 i prečniku rukavca vratila d usvaja se ležaj
koji ima istu ili veću dinamičku moć nošenja ili
statičku moć nošenja.

33
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

/7A14>:1 <5H1:1
Prenošenje radijalnog opterećenja se postiže
učvršćivanjem unutrašnjeg prstena na vratilu i
spoljašnjeg prstena u kućištu.
Ležaj u jednom osloncu trba da je aksijalno
učvršćen (F) i prenosi aksijalnu silu u oba smera,
dok drugi ležaj treba da je slobodan (S).
Osiguravajući elementi su: stepenasti prelazi na
vratilu i u kućištu, navrtke sa specijalnim
podmetačem, prstenasti uskočnici, distantne
čaure, neelastični prstenovi,... 34
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

F S

F S

Primeri osiguranja ležaja na vratilu i u

kućištu 35
Mašinski elementi (?CA<:1:>9 <5H1:9
______

Primer osiguranja konično valjčanog ležaja

36