TÂHİR ÜL MEVLEVİ

EDEBİYAT
lügati

ENDERUN KİTABEYİ
 TAHİR'OL - MEVLEVİ

EDEBİYAT
lü g a ti

Neşre hazırlayan :
Kemâl Edib KÜRKÇÜOĞLL

ENDERUN KİTABEVİ
İSTANBUL - 1 9 9 4
Enderun Y ay ın ları: 3

ENDERUN KİTABEVİ
B eyazsaray No : 4 6
B eyazıt - İSTANBUL
Tel : 0 .2 1 2 5 1 8 2 6 6 3
0 .2 1 2 5 1 8 2 6 0 9

BASKI VE CİLT
FATİH OFSET TEL :0 .2 1 2 5 01 2 8 23
İSTANBUL - ARALIK 1994
 Enderûn Kitabevi, Üstâd T â h i r -ül- M e v l e v i merhûmun, edebiy-
yâtımızın başlıca ıstılahlarım bir araya getiren şu emek mahsûlü eserini neşret­
mekle, bir eksikliği tamâmlamış ve öteden beri hissedilen bir boşluğu doldurmuş
oldu.
Baskıya verilmeden önce eserin, ince bir dikkatle M uhterem Fethi Sezaî
Türkm en Bey tarafından daktilo edilmiş metniyle, rahmetli üstâdm kaleminden
çıkmış olan aslının her ihtimâle karşı gözden geçirilmesi âcizlerinden istendi.
Gösterilen güvenden dolayı kendilerine şükrânlarımı sunmayı, ödenmesi gerekli
bir borç sayarım.
Eserin çok kısa bir hulâsası 1937 de Edebiyat Lügati adiyle intişâr etmişse
de aslına nazaran hem m uhtasardır, hem çok eksiktir; zâten mevcûdu da kalm a­
mıştır. Onu yeniden bastırmaktansa bunu bir kenarda unutulmaktan, zamanla
zıyâa uğramaktan kurtarıp ilim âlemine, bilhâssa genç edebiyyât tedkıkçilerine
kazandırmak, elbette bir hizmet, hem de gün geçirmeden yerine getirilmesi lü-
zûmlu bir hizmet olacaktı; Enderûncular, bu lüzûmlu hizmette bulunmayı, böy-
lece büyük bir ihtiyâcı gidermeyi gaye edindiler. Gayretleri takdire şâyân, him ­
metleri bî-pâyândır.
Burada, bir noktayı belirtmek isterim :
Sosyologlar, « M i l l e t * mefhûmunu, türlü türlü açıklarlar. Bu açık­
lamaları sıralıyacak, onların tahliline girişecek değilim. Şu kadarım söyliyeceğim
ve «M illet: diğer vasıflarıyle birlikte, edebiyyâtı da bulunan bir topluluktur.» di­
yeceğim. Edebiyyâttan mahrûm bir topluluk, sayı çokluğuna sâhib de olsa, yine
millet sayılamaz. O, ancak ve ancak bir yığındır; aslâ millet değildir. Türk Mil­
leti, elbette millettir; çünki, derinliğine köklü, genişliğine engin bir edebiyyâtı
vardır. Destanlar devrinden kalma edebiyyâtı, Kütlelere mâl olma edebiyyâtı, Üç
Kıt’a hâkimiyyetine dayanma edebiyyâtı, Batı kültüründen ilham alma edebiy-
yâtı, Millî ruhtan doğma edebiyyâtı...
Eserde bu edebiyyât bölümlerinin, bilhâssa Kütlelere mâl olma edebiyyâtı
dediğimiz Halk Edebiyyâtı’mızın, Uç K ıt’a hâkimiyyetine dayanma edebiyyâtı
söziyle andığımız Dîvân Edebiyyâtı’mızm başlıca ıstılâhları birer birer ele alın­
mış, muhtelif eserlerde sözü edilen açıklamalar, ciddî sûrette toplanıp sıralan­
mıştır. Eksikleri hemen hemen yok denecek kadar azdır; onlar da erbâbına yö­
neltilmiş birkaç niyâzdır.
G

Muallim N â c î ’nin Istılâhât-i Edebiyycsi ve Arûz Nümûncsi, Manastırlı

R i f ’ a t ’in M ecâmi’-ül-Edebi, Recâîzâde E k r e m ’in T a’lîm-i Edebiyyâtı,
Nâmık Kemâlzâde A l i E k r e m B o l a y ı r ’ın Nazariyyât-i Edebiyye
Dersleri, Diyarbekirli S a î d P aşa’nın Mîzân-ül-Edebi, Adanalı A b d ü n -
n â f i ’ Efendi’nin Mutavvel Tercem esi... gibi eserlerde Dîvân Edebiyyâtımı-
zın ıstılâhlarından bir kısmı üzerinde vaktiyle durulmuş ise de bunlardan çoğunun
alfabetik bir sıralamaya göre tertîblenmemiş olmaları, bilhassa eski harflerle ya­
zılmış bulunmaları, bugünkü neslin lâyıkıyle istifâde etmelerini güçleştirmekte,
hattâ imkânsız hâle getirmektedir. Bu vâdîde yeni harflerle basılmış bir takım
eserler yok değilse de bunlar ihtiyâca cevâb vermekten uzaktır. Rahmetli T â -
h i r -ül- M e v l e v i Üstâdımız, çok uzun sürdüğü anlaşılan çalışmalarıyle
ve derin bir vukufla bu ıstılâhları sıralamış, yukarıda adlarını verdiğimiz kaynak­
ların eksiklerini de mümkin olduğu nisbette tamâmlamıştır. Istılâhların belki bir
kısmı, A rab Edebiyyâtiyle Fars Edebiyyâtına âid olup bizde az duyulan, mahdûd
mütehassislarca bilinen şeylerdir. Bunlara da temâs edilmiş olması, eserin ehem­
miyetini artırm aktadır. Bunu, ondan daha iyi yapabilecek kimseler hemen hemen
yok gibiydi. Çünki Hazret, Mevlevîlikten, İstanbul’un bir san’at ve edebiyyât
muhiti olan Yeni Kapı Mevlevîhanesi’nden de feyz almış, ilim ve irfân havâsı
içinde ömür sürmüş, kendini ilme vermiş, sayılı zâtlarla hemhal olmuş bir insân-
dı. Alimdi, ârifti, edîbdi, şâirdi. Farsça ve Arabcaya hakkıyle vâkıftı; Fransızcaya
da âşinâ idi.
Onun hayât hikâyesini, kendinden dinliyelim :

Tâhir Olgun’un kendi kalem iyle

terceme-i hâli

H icri 1 2 9 4 R em a za n ın ın beşinci, M ilâdi 1 8 7 7 E ylül’ünün 13 üncü Perşem be

günü, A ksa ra y civarında M ollâ G ürâni m ahallesinin M ehter sokağında 3 num a­
ralı evde doğm uşum . P ederim , H acı S afvet B ey, onun pederi A h m e d E fendi,
onun pederi M ustafa R e şid Ağa"dır, üçü de M erkez E fen d i m ezarlığında m ed ­
yun idiler. B unlardan en son defn edileni babam idi k i 60 sene evvel ölm üş ve
oraya göm ülm üştü. B elediyenin M ezarlıklar M üdürlüğü, kiraları (!) verilm em iş
diye taşlarını kaldırtm ış olduğundan kabirleri kayıp olm uştur.
M ollâ G ürâni m ahallesinde H ekim başı Ö m er E fen d i’nin yaptırtm ış olduğu
Sebyân m ekteb in d e, G ülhâne R ü şd iye-i A skeriyesinde v e Seraskerilik m akam ı
kalem lerinin m ahreci bulunan M en şe’-i K ü ttâ b -i A skeriye’d e o ku d u m . 1308
(1892) H aziran’ında Serasker K apısının Piyade D airesi Üçüncü Şubesine 8 0 k u ­
ruş m aaşla çırağ edildim ; sonra aylığım 140 kuruşa çıktı.
K alem e devam ile beraber Fatih C am ii Başim am ı F ilibeli m erhum R â sim
 7

Efendi'nin ve M esnevîhân Selânikli M eh m ed E s ’ad D ede E fe n d i m erhûm un ders­

lerine gittim ve D ede E fen d i’d en M esnevihânlık icazetnam esi aldım . Sonra üstâd
m erhum la beraber H icaz’a gittim . H a c’den avdetim de vazifem den istifa ettim .
Y enikapı M evlevihanesinde çilleye soyunup üç sene hizm ette bulundum . Çilleyi
çıkardıktan sonra K on ya ’ya gittim . D önüşüm de evvelâ B a yezid’de, sonra Bab-ı
âlî caddesinde bir kütüphane açtım . M ir’ât-ı M evlânâ isimli, m a n zu m risâlemi
bastırdım. K itapçı m ü teveffâ K arabet E fen d i’nin sahip bulunduğu R esim li G aze-
te’yi bir nüsha çıkardım . İşittiğim e göre M alûm atçı Baba Tahir ile Sürûrı Paşa -
zâde N a zif Sürûrı, h a kkım d a bir jurnal verm işler v e : aBu adam , Y en ika p ı T e k ­
kesine m ensubtur, V eliahd R eşa d E fen d i d e oranın dervişıdi'; onun için propa­
ganda yapm ak m aksadiyle R esim li G azete’y i çıkarıyor t> dem işler. G azete bâ-
irâde tatil edildi. B en de Z a b tiye N azırı Ş e fik Paşa tarafından celb V e isticvab
olundum . M ucib-i töhm et bir hareketim görülm ediği için serbest bırakıldım . B u n ­
ların tafsilâtı m atbu «Şeyh Celâleddin m erhum d risalesiyle aM atbûât  le m in d e k i
H ayatım* unvanlı basılm am ış eserim de yazılıdır.
A r tık gazetecilik ve kitabcılık etm eye im kân görem ediğim den kütüphaneyi
kapatmağa m ecbur oldum .
Sonra O rm an ve M aâdin N ezâreti M uhâsebesinin D efter-i K ebîr kalem ine
bilim tihan 3 7 0 kuruş m aaşla girdim . D erece derece terakki ederek R uhsatnam eli
M aâdin B aşkâtibi, T evhîd-i M übayeât K om isyo nu Tahrirat M üm eyyiz-i E vveli,
Ticâret ve Ziraat N ezareti İktisa d H e y e ti ve K alem -i M ahsus B aşkâtibi oldum .
Cem al B e y ’in Nazırlığı sırasında azledildim . A zlim d e n iki gün sonra E ncüm en-i
N ezaret tarafından cevaz-ı istihdam ım a karar verildi. A zlim in sebebine gelince
Şeyh-ül-lslâm Sabri E fen d i ve arkadaşları tarafından nTeâli-i İslâm C e m iye ti »
nam ına ve A n a d o lu ’d a ki H areket-i M iU iyye aleyhine yazılm ış bir risalenin ce­
m iyet tarafından kabul edilip m ühürlenm esine m âni’ oluşum idi.
Daha sonra  li Satış K o m isyo n u ’na B aşkâtip, bâdehû Ticaret ve Z iraat N e ­
zaretinin Sicil K alem ine M ü m eyyiz oldum , oradan M aâdin K alem i Ferm anlı M a ­
âdin M üm eyyizliğine nakledildim . İstanbul’da ki dairelerin ilgası üzerine faal m e ­
m ur olarak üç ay vazifem de istihdam edildim . Sonra m azuliyet maaşı tahsis olun­
du ve İsparta M aâdin m em urluğu ile K eçiborlu’daki Fabrika M üdürlüğü teklif
edildi. G itm edim . Ç ü n kü İstanbul’d a k i D arülhilâfe M edreseleriyle M edreset-ül-
K uzât ve M edreset-ül-V âizîn’de, bir de D arüşşafaka’da derslerim vardı.
T eklif edilen m em u riyetten istinkâfım üzerine m azuliyet m aaşım kesildi. İs­
tanbul’da açılan İm a m ve H atip M ektebine E debiyat, H itabet ve ln şâ d m uallim i
oldum . B ir sene sonra bir m üdür, onbeş m uallim olm ak üzere azledildik. A z li­
m izin sebebi M ektep M üdürü H ilm i E fen d i’nin yazdırm ış olduğu bir m azbata
idi. B u m azbata m ekteb in llâ h iya t F akültesi’ne m ahreç olm ak üzere L ise dere­
cesine çıkarılm ası tem ennisine dairdi. E n cü m en i M uallim inde o ku n a n bu m a z­
bata tadil edildi ve beyazı üzerinde tashih yapılıp gönderildi.
O vakit Saraçoğlu Ş ü krü B e y M aarif V e k ili idi. T ek lifi m u v a fık bularak
M illet M eclisi’nde İm a m ve H atip M e k te b i’ni llâhiyat F akültesi’ne m ahreç ya ­
8

pacağını söyledi. O F akü lte m üderrislerinden Ş em seddin B ey m ektebe geldi.

B ütçeye tahsisat konuluncaya kadar ilâve olunacak dersleri m eccânen okutaca­
ğım ıza dair bizd en söz aldı.
M a zb a ta m ız vekâlette kaybolduğu için ikinci bir nüshası istenilm işti. M e k ­
tebin kâ tib i de m azbata suretini tashih edilm iş ve m üsvedde halini alm ış olan
kâğıddan değil, e ski m üsveddesinden tebyiz etm iş, yeni m üdür m ührünü basmış,
m uallim ler de m asa üstünde duran ve m üdür tarafından m ühürlenm iş bulunan o
kâğıdı im zalam ış. M azbata sureti M a a rife gidince orada kıyam et kopm uş, İm am
ve H a tip M ek teb i m üdürii ile m uallim leri vekâleti tahkir etm işler diye hep bir­
d en a zb lu n m u şu z.
M üdür, işi d ü ze ltm e k üzere A n k a ra ’ya gitti. Orada o m azbatayı niçin yaz­
dığı sorulm uş. O m übarek de ken d in i kurtarm ak için ben yazm adım , Tahir-ül-
M evlevî yazdı dem iş. H a lb u ki o v a k itk i m uallim lerle m ektep kâtibinin de bildiği
veçhile o nu ya zm ış değildim . B aşka biri yazm ıştı k i o başkası ben değildim.
O esnada şapka m es’elesi dolayısiyle birçok kim se istiklâl M ahkem esi’ne
sevkediliyordu. K a nunda vâizlerin sarık sarabileceğine mesağ olduğu için 'b e n de
D iyanet tşleri R iyasetine m üracaatle sarık sarm ağa izin istedim . Verilen müsaade
üzerine başım a sarık sardım . Ç ü n k ü F atih’te haftada bir d e f’a olm ak üzere M es­
nevi o ku tu yo rd u m . B iz im sarık nazarı d ik k a ti celbetm iş olacak ki, bir akşam
benden evvel evim e girip b ekliyen polisler tarafından A tm e yd a m 'n d a ki A h m ed iye
polis m e v k iin e götürüldüm . O nbeş gün orada, üç gün de polis M üdüriyetinde
nezaret altında ka ld ıkta n sonra A n k a ra ’ya götürüldüm . M erhum Suud-ül-M evlevî
ile m uharrir Ö m er R iz a B e y de beraberdi. A n k a ra H apishanesinde bir buçuk
a y ka ld ıkta n sonra beraet kazandım ve İsta nb ul’a döndüm .
D arüşşafaka’d a ki se k izy ü z kuruş ders m aaşım dan başka bir yerden bir ge­
lirim y o k tu . Binaenaleyh 150 ku ru ş yevm iye ile D efterhanedeki K u yu d Kalem ine
girdim . Ç alışm am takdire şayan görüldüğü için M üdiri U m um i Hacı Selâhaddin
B ey m erhum , beni m ü m e y y iz ya p m a k istem iş, fa ka t V ekâletçe diğer arkadaşlara
verilen cevaz-i istihdam kararı nasılsa benden esirgenmiş olduğu için yapam a­
m ış. Sonra M e b u s ve şair H alil N ih a d B e y ’in tavassudiyle bir cevaz-i istihdam
kararı alabildim . B un d a n dolayı m uhterem üstadı m innetle anarım.
B u n u n üzerine A s k e fî L iseler M üfettişliğine m üracaatta bulundum ve M al­
tepe A sk e ri L isesin e E d eb iya t m uallim i tayin olundum . İk i sene orada ders o k u t­
tu kta n sonra K u leli A sk e rî L isesin e terfian nakledildim . O n sene de orada va­
zife ifa ed erek m e k te b in K o n ya ’y a nakli sırasında ayrıldım .
O esnada B eşikta ş'ta ki M u sik i Y a tı M ektebine T ürkçe Hocası olm uştum .
H a k R a h m et etsin, M e h m e d A li A y n î B ey'in bizzat gelip teklifi ve inhâsı üze­
rine İsta n b u l K ütüphaneleri T asnîf K om isyon una evvelâ K âtip, sonra A z a ol­
d u m . A za lık dolayısiyle yatı m e k te b i m uallim liğinden istifa ettim . İstanbul k ü ­
tüphanelerinde Y a zm a D ivanı bulunan 12. — 16. asır şairleriyle eserlerine dair
hazırladığım Katalog, B akanlıkça takdir edilerek bastırıldı. H alâ orada bulunu­
yor ve gücüm yettiği kadar çalışıyorum .
 9

Hocalık ettiğim Mektep ve Medreseler :

M uallim liğe intisâbım 1 3 1 9 (1903) senesindedir. İlk defa Bürtıan-i T erak­

ki ve R eh n ü m â -yi F üyûzât nam ındaki husûsî m ekteplerde Farisî ve İkincisinde
aynı zam anda İslâm Tarihi okuttum .
D ârüşşafaka’ya 3 6 sene h izm e t ederek Tarih-i İslâm , Usûl-i Tahrîr ve E d e ­
biyat dersleri verdim . Sonra yaşlanm ış ve kulakları ağırlaşmış diye çıkarıldım .
U zun seneler hizm etim in m ükâfatı o lm a k üzere bana ikrâm iye kabilinden dört -
yüz Hra verildi. F akat ben bu parayı iade ettim .
M edreset-ül-K uzât’ta R esm î K itabet, M edreset-ül-V âizin’d e Siyer-i N ebî, Dâ-
rülhilâfe M edreselerinde Tarih ve E debiyat o ku ttu m . M altepe ve K uleli A sk e rî
Liselerinde E debiyat ve M u sik i Y a tı M ektebin de T ürkçe tedris ettim . B u m ü ­
nasebetle talebem in sayısı binleri aşm ış ve ekserisi y ü k se k m evkilere ulaşm ıştır.
Bıraktığı evrâk arasında zuhûr eden ve eskilerin tâbiriyle «metrûkât-i kale-
miyye»sinden olan Hâl Tercemesi, övünmekten uzak, tam bir tevâzu örneğidir.
Böyle bir zâta sâhib bulunduğumuzdan dolayı övünmek de, fakat kadrini yeteri
kadar bilmediğimiz için dövünmek de bize düşer.
Neşredilen ve neşredilmemiş olan eserlerinin aşağıdaki listesine bir göz at­
tıktan sonra nasıl övünmiyelim ve nasıl dövünmiyelim?

BASILMIŞ ESERLERİ

1. Amuzgâr-i Fârisi
2. Bâkî’ye Dâir, İstanbul, 1938
3. Cengiz ve Hülâgû Mezâlimi, İstanbul, 1322
4. Destâvîz-i Fârisî-hânân
5. Dîvançe-i Tâhir, Dersaadet, 1318
6. Edebiyat lügati, İstanbul, 1936
7. Efgan Emiri Abdurrahm an H an
8. Fuzûlî’ye Dâir, İstanbul, 1936
9. Hind ihtilâli
10. Hind Masalları
11. Hind’in Moğol Hükümdarları ve N âdir Şah, Trabzon, 1329
12. Hz. Peygamber’in Hayatı, İstanbul, 1971
13. Hazret-i Peygamber ve Zamanı, İstanbul, 1339
14. insanlığın Büyük ö nderi Resûl-i A’zam Hz. M uham m ed’in (S.A.) H âl T er­
cümesi, İstanbul, 1964
15. Islâm Askerine
16. Islâm Medreseleri Talebesine Tarih Hülâsaları
17. Germiyanlı Şeyhî Harnâmesi, Giresun
18. Manzum Bir M uhtıra, İstanbul, 1931
19. Mesnevi Dersleri C. I, İstanbul, 1949
10

20. Mesnevî’nin E n Son M u’terizine

21. Mesnevî’nin Eski ve Yeni M u’terizleri
22. Mesnevî’nin Yeni M u’terizine 2. Cevap, İstanbul, 1947
23. M irât-ı Hz. Mevlânâ, İstanbul, 1315
24. M üslümanlıkta İbâdet Tarihi,

1. Baskı, İstanbul, 1946-1947

2. Baskı, İstanbul, 1963
25. Nevî’ ve Sûriye Kasidesi, İstanbul, 1937
26. X II-X V I. A sır Şairlerinin Divanları Katalogu
27. Şeyh Celâleddin Efendi Merhum
28. Şeyh Sa’di’nin Bir Sergüzeşti, İstanbul, 1327
29. Şeyh Şâmil’in Gazavâtı
30. Şügûfe-i Bahâristan
31. Tarih-i Islâm Sahâifinden, Dersaadet, 1326
32. Tedrîsât-ı Edebiyeden Nazım ve Eşkâl-i Nazım, Dersaadet, 1329
33. Teşebbüs-i Şahsî, İstanbul, 1330

B A S IL M A M IŞ E S E R L E R İ

1. Tefsîr-i Hüseynî Tercümesi (Natamam)

2. Siyer-i Peygamberi (Bedr Gazâsına kadar yazılmıştır.)
3. Târîh-i Enbiyâ
4. Asr-ı Saâdetde Müslümanlığın Medeniyyete Hizmetleri
5. Şâir Giritli Ali iffet Merhum
6. Kam erî Aylara D âir M alûm at
7. Büyüklerimizden Bâzı Zevât
8. Tercümelerim (Farsça ve Arabcadan)
9. M anzum Bir M uhtıranın Zeyli
10. M atbûât Âlemindeki Hayâtım
11. Nedim ’in Köşk Kasidesi ve Şerhi
12. Sünbülzâde V ehbî’nin Bir Kasîdesi ve Şerhi
13. Ibn-i Kemâl’in Selîm-i Evvel Mersiyesi ve Şerhi
14. Bursalı Gazali
15. iki M ektup ve Sürûrî ile Gubârî
16. B âkî’nin Kanûnî Mersiyesi ve Şerhi
17. B âkî’nin Sünbiil Kasîdesi ve Şerhi
18. Y ahyâ Bey’ Şehzâde M ustafâ Mersiyesi ve Şerhi
19. N ef’î’nin Hotin Kasîdesi ve Şerhi
20. Şeıîf Sabri’nin Ebû Saîd Kasîdesi ve Şerhi
21. Fuzûlî’nin Bağdâd Kasîdesi ve Şerhi
22. Fuzûlî’nin Şikâyetnamesi ve Şerhi
23. Kudemâ-yi Mevleviyye
 11

24. Veliyüddîn Oğlu Ahmed Paşa Dîvânının Nesre Çevrilişi

25. Dîvân-i Tâhir-ül-Mevlevî (İkinci Dîvân)
26. Dîvânçe-i Fârisî-i Tâhir.

Bu eserlerden başka, Mahfil, Beyânülhak, Sırât-ı Müstakîm, Sebîlürreşâd

mecmûaları ile en son olarak «Islâmm Nuru® mecmuasında dînî, târihî, edebî
bir çok makale yazmıştır.
Eserleriyle, bilhassa şiirleriyle daha evvel âşinâ olduğum hâlde ben, İstan­
bul Dâr-ül-Muallimîn-i Âliye’sini (Öğretmen Okulu’nu) bitireceğim sırada onu
1340 (m. 1924) yılında şahsen tanımak, ellerini öpmek ve hattâ bir edebiyyât
merâklısı ve şiir heveslisi olarak, hemşehrim büyük şâir N â b î ’nin :
Sakın terk-i edebden k û y -i M a h bûb-i H udâdır bu
N azar-gâh-i İlâhîdir, M a ka m -i M ustafâdır bu
beytiyle başlıyan N a’t-i Şerifine olan ilk tahmisimi kendisine takdîm etmek bah­
tiyarlığına erdim ve o günlerde neşr etmekte bulunduğu Mahfil mecmûasına k a­
bul buyurması şeklinde de iltifâtlarını gördüm. D aha sonraları, Galib Dede’nin,
Mahfil neşriyyâtı arasında çıkan Hüsn ü Aşk’mın m etni üzerindeki tereddüdle-
rime ve Dede merhumun N âbî’ye olan taarruzları husûsundaki taaccüblerime
dâir karşılıklı mektûblaşmalarımız da oldu. Hazırladıkları İstanbul K ütübhâne-
leri Türkçe Dîvânlar Kataloğu’nun M aârif Vekâleti tarafından yayımlanması sı­
rasında bazı şâirler hakkm daki mülâhazalarım a değer vermek lûtfunu fakîrden
esirgemedi.
Tanıdığım ilim ve irfân erleri, edebiyyât uluları arasında Üstâd T â h i r
-ül- M e v l e v î Bey m erhûmun gönlümde m üstesna bir yeri vardır. K en­
dini burada derin hürmetle, bu eseri hazırladıkları için minnetle, çile-keş ruhu­
nu rahmetle anarken, Enderûn Kitabevi’nin onun intişâr etmemiş veya intişâr
edip mevcûdları tükenmiş eserlerine de himmet elini uzatacağını um ar, bu de­
ğerli eseri,- edebiyyât m erâklılarına tavsiye etmekten ayrıca zevk duyarım.
K em âl E dîb K Ü R K Ç Ü O Ğ L U
 MUKADDİME

«Edebiyat Istılâhları* ünvaniyle topladığım şu kitab, o ıstılâhları topluca

bir yerde bulundurm ak ve ne demek olduklarım, m üracaat edeceklere anlatmak
için yazılmıştır.
Benden evvel Muallim N â c î merhum da aynı emel ve hemen aynı ün-
van ile «Istılahat-ı-edebiyye asini meydana koymuştu. Vukuf ve iktidarı benimle
nisbet kabul etmiyecek derecede yüksek olan Muallim’in eseri varken benim
de o yolda sahifeler karalayışımı, belki haddini bilmemek telâkki edeceklcr bu­
lunur. O gibileri su-i-zanne düşmekten, kendimi de had-naşinaslık töhmetinden
kurtarm ak için derim k i :
Şu kitabda izahlarına çalıştığım ıstılâhlar, beklenmedik bir mecburiyetle
toplanılmış ve bir deftere yazılmıştı. Sonra o mecburiyet ortadan kalktığı için
o defterin lüzumu kalmadı. F akat hayli bir emekle doldurulmuş olduğu için yır­
tıp atmaya kıyamadım. M ânâlarını anlatm ak suretiyle edebî bir lügatçe (sözlük)
haline getirmek istedim ve bunun için de gücüm yettiği kadar çalıştım. Epeyice
bir uğraşmanın mahsulü olduğunu ve gözden geçireceklere az-çok faydası doku­
nacağını inkâr edemem. Bununla beraber mükemmel olduğu iddiasında da bulu­
namam. Zâten «Kemal-i-mutlak* beşer ferdlerinden kime nasib olmuştur ki?..
Eserimin edebiyat m eraklılarına edeceği hizmet, hece sırasiyle yazılmış ve
açık bir dille izah edilmiş olduğu için aranılan ıstılâhların kolayca bulunması
ve yorulmadan anlaşılması olacaktır.
Bir de içindeki ıstılâhlar, emsali kitablardan fazla olduğu gibi şimdiye kadar
hiç bahs edilmeyen tâbirleri de ihtiva ve tefsir eylemesidir.
Nâçiz yazılarımla memleket evlâdına bir şey öğretebilirsem, kendimi vatan
ve milletime olan şükran borçlarımı kısmen ödemiş sayarım. Zahmetimin mükâ­
fatını ise ancak Allah’ın kerem ve rahm etinden beklerim.
5 R a m a za n 1354 ve 1 K ânun-ı-evvel (A ralık) 1935
T Â H t R O L G U N

Mukaddimede «Şu kitabda izahlarına çalışdığım ıstılâhlar, bir mecburiyetle

toplanılmış ve Llı deftere yazılmıştı» demiştim. Bu «beklenmedik mecburiyet*!
şurada izah etmek istiyorum.
1934 yılının başlangıcında M aarif Vekâleti’nce bir «Edebiyat Lügati* yaz­
dırılmak istenilmiş ve tahririne mülga Darülfünun müderrislerinden A li E k ­
re m (Bolayır) ve F e r i d (Kam) Beyler memur edilmiş.'
 13

F e r i d Bey, mâziret gösterdiği, E k r e m Bey de yalnız başına bu

işi bitiremeyeceği için şâir H ü s e y i n S i r e t Bey’e m üracaatla refakat
teklifinde bulunmuş. S i r e t Bey beni ve S ü û d -ül- M e v l e v i Bey’i
tavsiye ile kendini kurtarmış.
E k r e m Bey, benim kifayetimi muvafık bulmakla beraber Hükümetçe
mimli olup olmadığımı, gerek H ü s e y i n S i r e t Bey, gerek şâir ve
meb’us H a l i l N i h a d (Boztepe) Bey’den sormuş. H er ikisi de ikimiz
hakkında hüsn-i-şehadet etmişler. Bunun üzerine E k r e m Bey Millet Kü-
tübhanesi’ne gitmiş, orada memur bulunan şâir ve hattat S ü û d Bey’le gö­
rüşmüş. S ü û d Bey, boş bulunmuş olacak ki, kendi kabul ettiği gibi benim
tarafımdan da muvafakat cevabı vermiş.
E k r e m Bey, F e r i d Bey’in maziretinden bahisle onun yerine be­
nim ve S ü û d Bey’in memur edilmesini Maarif Vekâletine yazmış. Millî T a­
lim ve Terbiye Dairesi ifadesiyle M aarif Vekâleti’nden bana gönderilen 8 /1 /1 9 3 4
tarihli ve 179 sayılı yazıda şöyle deniliyordu :
T â h i r B ey
K uleli A sk e rî L isesi E debiyat M uallim i
İstanbul

M ülga D arülfünun M üderrislerinden A l i E k r e m ve F e r i d

B eyler tarafından vücuda getirilecek lügat işinde sizin de m esainizden istifade
edilm esi m u va fık görülm üştür. M um a ileyh A l i E k r e m B e y ’le tem as ede­
rek lügatin bir an evvel vücuda gelm esine h im m et buyurm anızı reca ederim efen ­
dim .
M aarif V ek ili
H i k m e t (Bayur)

Bu emir üzerine E k r e m Bey’le görüştüm. Lâkin bizden istenilen şey

hakkında benimle Reis Bey’in anlayışı arasında fark vardı. Benim anladığıma
göre Vekâletin istediği : Divan şâirlerinin kullandığı tabirler ile yaptıkları telmih­
lerin izahı idi. E k r e m Bey ise lügat kitablarından kelime intihabı suretiyle
bir eser vücuda getirilmesi re’yinde bulunuyordu. H attâ H ü s e y i n Kâzım
Bey’in Büyük Türk lügati’nden alınmak üzere «â» edatının bilmem kaç türlü
mânâsını yazmıştı.
Ben, fikrimi söyledim ve «Divanlardan taram a yapalım, bulduğumuz tabir­
leri, bulundukları beytler ile birer kâğıda yazalım. Sonra onları tasnif ve izah
edelim» dedim. Bunun üzerine o, «Vekâlet acele ediyor. Nümune olarak 2-3 for­
malık yazı gönderelim de sonra öyle yaparız» cevabını verdi. Düşüncemi tevsik
için şu tezkireyi de kendisine yolladım :
Edib-i-necib A li E k r e m B eyefendiye
Ü stâd-ı-m uhterem im E fen d im ,
Taraf-ı-âlinizden yazılacak E debiyat L ü g a ti’ne abd-i-âcizin de h izm ette b u ­
14

lunm ası M aarif V ekâlet-i-celilesinden aldığım bir eınirnâm ede irade buyurulu­
yor ve istenilen eserin bir an evvel vücuda getirilm esi ihtar ediliyordu.
M ülâkat-ı-aliyenizle teşerrüfüm ve nam -ı-vâlânıza gelen tahriratı kıraatim
üzerine lügatin şiim ulû derecesine dair âcizinizde bir tereddüd husule geldi. Ş e ­
ref vârid olan tahrirattaki m isallerden benim anlayışım a göre istenilen kitabın
b ütün edebî ıstılahlarla Şark E debiyatında geçen tabir ve telmihlerin izahını m u h ­
tevi olm ası lâzım geliyor. B öyle m ua zza m ve m uhaccem (hacimli) bir eserin az
va k it içinde bitirilm esinin em ir buyurulm ası ise zehâb-ı-kem teranem in (düşünce­
lerim in) doğru olm adığını anlatıyor. Ç ü n ki o gibi tabir ve telm ihatların şevahi-
diyle (edebî tanıklarıyle) beraber toplanm ası için hiç değilse F u z u l î , B â -
kî , N e f ' î , N â b î , N' e d î m ve Şeyh G a l i b gibi en m eşhur
şâirlerin divanları, bunlardan başka Siyer-i-V eysî, H am se-i-N ergisi ve Şefiknâm e
m isilli en m â ru f m ensur m etinler taranm ak lâzım gelir ki, yalnız bu tarama am e-
liyesi ile bulunacak tabirlerin sıraya konulm ası epeyice bir zam ana teva kku f
eder.
B inaenaleyh çalışm aya başlam adan evvel m esâim izin hududunu öğrenmiş
o lm ak için V ekâlet-i-celileden bir istihzahta bulunsak sa’yim izin m atlûba daha
m u v a fık olacağını um u yo ru m . H er halde em r-ü-irade E fen d im izin d ir.t
E k r e m Bey şu tezkireye şifahî olarak eski cevabını tekrarladı. Yâni :
«Şimdilik 2-3 form a gönderelim de sonra öyle yaparız.» dedi.
Eski M edreset-ül-kuzat olan Darülfünun Kütübhanesi’nde bize toplanma yeri
olmak üzere bir oda gösterildi.
H aftada b ir iki gün toplanıyor ve Reis Bey’in fikrine göre yazdıklarımızı
orada okuyorduk. Devam itibâriyle muntazam çalışılmaya başlandığını görünce
F e r i d Bey de ara sıra geliyordu. F akat bir ictima’da verilen kararlar ertesi
toplanışta tebdil ediliyor, kararlaştırılanın değişmesi, yazılanların da değiştirilme­
sini gerektiriyordu.
Komisyonun kâtipliği vazifesini gören S ü û d Bey, beyaza çektiği kısım­
ları bilmem ki kaç defa değiştirerek yeniden yazmağa mecbur oluyordu. Şu ka­
rarsızlık içinde 1934 Mayıs’ına kadar tahammül edebildim. Nihayet 5 aylık ve
faydasız bir sa’yin yorgunluğu ile istifa ederek çekildim.
Bu hususta Komisyon Reisi A li E k r e m Bey’e gönderdiğim tezkire:
E dîb-i-necîb A li E k r e m B eyefendiye

Ü stâd-ı-m uhterem im efendim ,

Tavsiye-i-aliyeniz üzerine E debiyat L ügati K o m isyo n u ’na m em u r edilm iş, d e­
ğerim in fe v kin d e bir tevcih olan şu vazifeyi m ahza m aiyet-i-faziletinizde bulun­
m a k şerefini iktisab için ka b u l etm iştim .
L u tf-i-teveccü h ü n ü zü n şükranını fi’len gösterm ek m aksadiyle elim den geldi­
ği kadar çalıştım , aTaram as ve aFiş yapm an h a kkın d a ki teklifim in acâleten tak­
d im olunacak form alardan sonraki yazılara tatbik edileceği beyan buyurulm uştu.
 15

4-5 aylık bir m ü d d et zarfında «Â n faslı bitti, yâ h u d taraf-ı-âlinizden ya zı­

lacak olan « Â Z d kısm iyle bitecek. M üsveddeler beyaza çekildi. B eya z tashih ve
tekrar tebyiz edildi. B ilm em kaçıncı beyaz üzerinde yeniden tadilât yapıldı. E pe-
yice bir em ekle m eydana getirilm iş sahife sahife yazılar yersiz, belki de v eh im ­
den doğm a sebebler dolayısiyle çizildi. K itab, — âm îyane tabiriyle — ku şa benze­
tildi. B u h a fta ki karara göre daha birçok satırların çıkarılm ası lâzım gelecek. B in-
netice, birkaç aylık uğraşm anın m ahsulü birkaç sahifeden ibaret kalacak. Onlarla
beraber yazanlar da her tarafça ve p e k h aklı olarak tezyife uğrayacak.
A b d-i-âciz, hasbeten lillâh (A lla h rizâsı için) hizm etdeıt çekinm ezsem de na­
file yere tezyife uğram ak da istem ediğim den — K ü ç ü k L ügat-i N âci kadar bile
m ü fid olam ayacak — böyle güdük ve kırp ık bir eserin — velev k i birkaç fo r­
masını o ls u n — tahriri şerefinden ke n d im i m ahrum etm eye karar verdim . B ina­
enaleyh tazim at ve tekrim atım la beraber istifa-yi kem terânem in kabulünü istir­
ham ve rüfekaryi kiram hazerâtına ta kd im -i ihtiram eylerim E fe n d im iz .»

6 M a yıs 1 9 3 4 Pazar.

M aarif Vekâlet-i Celîlesine takdim ettiğim istifaname :

M ülga D arülfünun m üderrislerinden F e r î d ve E k r e m Beylerin
yazdıkları E debiyat Lügat'ı’ne bendelerinin de yardım etm esi M a kam -ı âlilerinin
8 / 1 /1 9 3 4 tarihli ve M . T . T . /1 7 9 N o.Iu em irnâm esiyle irade buyuruhnuştu.
E k r e m B e y l’e görüşüp de V ekâ let-i C elîlenin şüm ullü bulunan arzusunu an­
layınca hiç olm azsa en m eşhur şâirlerin divanları taranılm ak suretiyle ve fiş y a ­
pılm ak üzere çalışılmasını teklif ettim . L ü g a tin tertibi hususunda V ekâ letin ace­
le ettiği ve h em en birkaç form a lık ya zın ın nüm un e olarak ta kd im i lâzım geldiği
yolunda cevab verildi. V erilen cevaba «şim d ilik » kaydiyle m u vafakat eden âciz­
leri, lügat kitablarından d erlem ek suretiyle bitirilen « A d faslındaki birçok keli­
m elerin lüzum suzluğuna karar verilerek ya zılm ışken çizildiğini ve aylardan beri
sarf edilen em eklerin boşuna gittiğini sonradan öğrendim . B u kararsızlık içinde
çalışm anın bir netice verem eyeceğini ve bilfarz bitirilm iş olsa bile m eydana k o ­
nacak kitabın, elde bulunan lügatlerden farklı olam ayacağını, hattâ içindekiler
bakım ından onların dûnunda kalacağını anladım , ö y le zannediyorum k i V e kâ ­
let-i Celîlece tertibi arzu buyurulan eserin, edebiyat m üntesib ve m eraklıları için
müracaat edilecek edebî bir ansiklopedi m ahiyetinde bulunm ası icab eder.
B u n u n için d e o lügat kitabının, arz ettiğim veçhile, divanlar taranılarak bu­
lunacak tabirler, terkibler, telm ihlerle berâber edebî eserlerde kullanılm ış olan
bütün kelim elerin bulundukları beytler ile yazılıp tasnif edildikten sonra izah
olunm ası lâzım gelir. M aru za tım ın yapılabilm esi ise acele ve kararsızlık ile d e ­
ğil, ciddî ve m untazam çalışılm ak şartiyle epeyice bir zam ana m ü teva kkıftır. B i­
nâenaleyh şekl-i-hâzırda ve kanaat hilâfına olarak m esaide b u lunm akta bir faide
görem ediğim için b u vazifeden afvim i istirham ederim , E fendim , d
Benim çekilişim Komisyonun mesâisini aksatmış ve Reis Bey’i fena hâlde
16

kızdırmış olacak ki, bana bir tezkire göndermiş, epeyice acı sözler söylemişti.
Cevabını yazdım. F akat H ü s e y i n S i r e t Bey’i n : «Zaten hasta. Bunu
okursa teessürü artar.» demesi üzerine yollamaktan sarf-ı-nazar ettim.
Yerime Üniversite Edebiyat Doçenti Dr. A l i N i h a d (Tarlan) Bey
inhâ ve tayin edildi. Lâkin aradan iki sene geçtiği halde meydana bir eser ko­
nulamadı.
Tahir-ül-M evlevî (O L G U N )
 Â
 H E N G : ( cİLaI ) M anzum , m ensur bir sö­ nâsında gök g ü rley işin i:
zün kulağa güzel ve pürüzsüz gelmesi, âde­
ta hafif tertip bir musikî te’siri yapm asıdır.
Âheng, «Umûmî» ve «Taklidî» diye ikiye
ayrılır.
U mûmî â h e n g : Sözde «tenâfür», «tekrar», «te-
tâbu’-,j-izâfât», yersiz «med ve kasır» bulun­
mam ası, bir de ibarenin çok uzun olm am a­
sı ile husule gelir. (Bu kelimelere bakınız.)
Taklîdî â h en g : Fikri, hissi, hayalî, kelimelerin par.
m anâsından ziyade çıkardıkları seslerle an­
latm aktır. Meselâ :
Şıp şıp diye indi merdivenden
A çtı kapıyı küşâde-gerden
beytindeki «şıp şıp» kelimelerinin getirilm e­
si, ayaktaki terliklerin merdiven basam ak­
larına dokunm asından çıkan sesi anlatm ak
içindir.
Uzun etekli ve ayakları bilezikli b ir gü­
zelin yürüyüşündeki fışırtı ile çıngırtıyı, şâir
N edîm şu beytindeki «feşâfeş» ve «çın çın»
lâfızlariyle duyuruyor :
P ür ctdi kûçcyi sıyt-i feşûfeş-i dâm ân
Erişdi zirvc-i N âhidc çın-çm-ı-halhâl
N âm ık K em âl’in m eşhur V atan Mersiye- Y ek â h e n g : M evzûunda vahdet bulunan yazı­
si’n in :
H akk’a doğru duralım ccer kişi niyyetine!
m ısraındaki «er» kelimesinin uzunca okun­ Â Ş IK : ( J i l e ) «H ak şâiri» m ânâsında kul­
ması, nam azı kılınacak ölünün erkek mi,
kadın m ı olduğunu bildiren müezzinin ses­
lenmesini andırıyor.
T aklîdî ahengin böyle kelime yardım iyle
yapılanları pek belli ve basit olanlarıdır.
Bunlar, «Fış fış kayıkçı!» oyununu oyna­
yan çocukların bile yapacakları şeylerden­
dir.
Asıl taklîdî âlıeng: K apalıca ve san’atkârâne
olur. Başka m ânâya delâlet eden bir kelime­
nin' söylenişinden ayrıca b ir taklîd-i-âhengî
çıkarılır. Meselâ Şeyh G alîb, bir fırtın a es-
G üm güm öter âsm an sadâdan
Güm-gcşte zem in bu m âcerâdan
beytiyle tasvir eder. G ürültüyü «güm, güm»
kelim elerinden başka güm-geşte lâfziyle de
işittirir. G ü m -g eşte: «kayb olmuş» demek-
dir. F ak at birinci hecesindeki «güm» güm-
lem ek mealini hatırlattığı için, o lâfz ile
gizli ve san’atkârâne bir âheng-i-taklîdi ya­
N e fî’nin :
Evc-i havada sîyt-i-çekâçûk-i-tîğden
 vâz-ı-ra’d ü sâika reh-güm -künân olur
beyti de böyledir. Ç ü n k i: s î y t: «ses», ra ’d :
«gök gürlemesi», reh -g ü m -k ü n ân : «yolunu
kayb eden» demek olm akla beraber birin­
cisi, kılıcın havayı yarm asından kulağa ge­
len ses, ikinci ve üçüncüsü de gök gürlediği
vakit duyulan tarrakayı hatırlatır.
Ey nâle, yeter çarpm ışın tâk-ı-sipihre
Ben öyle sağır mâkcs-i-şîvcnden usandım ,
beytindeki «kemer» m ânâsına olan «tâk» ke­
limesiyle iki cismin çarpışm asından çıkan
takırdı taklid edilmiştir.
lara, hususiyle gazellere verilen bir vasıftır,
(bk. Gazel)
lanılır bir tabirdir. Âşık G arib, Âşık K erem,
Âşık Ömer gibi.
Sâdeddin N üzhet Bey’in «H alk şâirleri»
isimli eserinde b u n lar şöylece dörde ayrılı­
yor :
1— H iç b ir suretle divan edebiyatı tesi­
rinde kalm ayan arabların «Ncvvûlıa» dedik­
leri «âğıtcı» kadınlarla türkü yapan kadın
ve erkekler.
2— Eserlerinde az çok divan edebiyatı­
nın tesiri görülen şâirler.
3— Az çok âlim oldukları halde saz çal­
F: 2
ÂZÂDE 18
m ak ve âşık tarzında şiir söylem ekten zevk
alanlar.
4— A rûz vezniyle pek kusursuz şeyler
yazm aya m uktedir olm akla beraber millî
vezne vc m illî şekillere daha ziyade rağbet
edenler. B unlar saz çalm azlar, türkii ve
m ani gibi lirik m ahiyette şiirler söylemezler.
ÂZÂDE: ( » j 'j l ) Tek m ısrâ demektir.
T am bir m ânâ ifade eden böyle m ısrâlara,
ikinci bir nıısrâa m uhtaç olm aktan kurtul­
dukları için «âzâde» tabir olunm uştur. Mec-
lis-i-M aarif başkâtipliğinden m ütekaid Halil
E dîb Bey m e rh û m u n :
H am iyyetlü ağa çoktur, ham iyyetten eser
yoktur
ve İkinci Sultan M ahm ûd'un Hekimbaşısı
A bdülhak M olla’nın yalısındaki ecza dolabı­
nın üzerine levha olarak a s tığ ı:
N e ararsan bulunur derde devâdan gayri
m ısraları gibi.
M erhum M uallim N âcî Efendi «Istılâhât-ı-
E debiyye»sinde: «K arini ile münâsebet-i
mâneviyyesi olm ayıp her biri başka bir söz
addolunacak suretde vâkî olan m ısrâlara
dahi «âzâde» tab ir olunur. Bu tü rlü âzâde
m ısralar, tabiat-i rekîke eshabı âsârında b u ­
lunur. M isa l:
Hcves-i zülf-i y âr v ar serde
Ser-girânım hum ar var serde
«H oca N cş’et»
demişti.»
A
ACÜZ: { ) Bir beytin ikinci m ısrâındaki selâ : Edebiyat kelimesi dört hecelidir. 1, 2,
son cüz’ün ismi. (Reddissadr alel acüz) Un­
vanlı edebî bir san’at de vardır ki b ir bey­
tin ikinci m ısrâındaki son yâni acüzü, ikin­ A Ğ IT : (
ci beytin sadrında tekrarlam aktır.
(sadr) ve (reddüsadr) kelimelerine de mür.)
A ÇIK H E C E : ( ^ ) H arekeli b ir h arf­ eski «ozan»lann «sagu»su ve divan şairleri­
ten yâni sesli bir h arf ile okunan sessiz bir,
yahut iki harften ibaret b ir hecedir. Bir h a­
rekeli, bir, yahut iki harekesiz harften m ü­
teşekkil heceye «kapalı hece» denilir. M e­
AĞIT
Ben de N azm ve Eşkâl-i N azm ’d a :
« ... Biribirine böyle neyzen bakışlı duran
m ısrâların «bigânelikle» tavsifi daha m ü n a'
sib düşer sanırız.» m ütaleasında bulunm uş­
tum .
N âcî’nin âzâde m ısrâ misali olm ak üzere
H oca N eş’et’ten aldığı beyt uzunca bir te*-
vil ile izah edilebilir. Binaenaleyh m ısraları
âzâde, yahut yekdiğerine bîgâne değildir.
Asıl bigâne m ısrûlardan müteşekkil olm ak
üzere şâir E şre fin bir beyti hatıra g e lir:
Sadr-ı A ’zam Kıbrıslı Kâmil Paşa İzm ir
(o zam anki adiyle Aydın) Valisi iken Eşref
de bu vilâyete tâbi M anisa Sancağının ka­
zalarından birinde (Kırkağaç’ta) kaym akam
bulunuyorm uş. Vali, E şrefi çağırtm ış, ken­
disini Sivrihisar kazasıtıa gönderm ek istedi­
ğini söylemiş. O raya gitmek istemiyen Eşref
irticâlen :
 safâ, nerden de geldi akim a Sivrihisar
demiş. A lt tarafını bulam ayınca d a :
L â-fetâ illâ Alî, lâ-seyfe illâ Z üifekar
j U i ' l j i Vl j» VI J İV
m ısraını okumuş.
[M â n âsı: V arsa-yoksa koçyiğit Hazret-i
Ali’dir, varsa-yoksa kılıç, (onun elindeki)
Z ülfekar’dir. (Zülfikar okunuşu yaygın ol­
m akla beraber, yanlıştır.)]
3 üncü heceleri açık, 4 üncü ve 5 inci he­
celeri kapalıdır, (bk. Hece)
' ) Cenaze çıkan evlerde, veya
yas, m âtem meclislerinde okunan acıklı tü r­
külere halk şâirleri «ağıt» diyorlar. A ğıtlar,
nin «mcrsiye»si m akam ındadır. Ağıt tertib
edenlere «ağıtçı» adı veriliyor.
A ğıtlar altılı, beşli olm ak üzere ekseriya
«dörtlem e» şeklinde tanzim olunuyor. Üç
AHREB 19
mısrâı aynı kafiyeli, dördüncü ve beşinci
m ısraları ayrıca kafiyeli «beşleme» ağıtlar
da var ki bunların son iki mısraı «nakarat»
gibi tekrarlanıyor. Niğdeli Şöhret ve K on­
yalI Emînc H anım ların ağıtlarından birer
bend :
Akma pınar nkma suyun süzerler
Ters ördeği baş ucuna çizerler
Oğulstız ocağı tczce bozarlar
N erde benim çifte benli evlâdını
Şöhret
Soyun İsm ail’im, sen kendin soyun
Bir yensiz yakasız gömlekler giyin
H ûriler etsinler ahrette düğün
Ağlayıp da yerim od etmen benim
G elir diye yolum gözetm en benim
Em îne
A H R E B p ( v o » -' ) Lügatte «harab yer» de­
mektir. A rûz ıstılahında «mefâîlün» cüz'ün-
den (m) vc (n) nin hazfiyle kalan «fâîlü»
yerine getirilen «m efûlü» cüz’üne ve bu
cüz’ ile başlayan rubâî veznine denir, (bk.
H arb)
A H R E M : ( f j >-1 ) L ügatte eksik demekdir.
A rûz ıstılahında «mefâîlün» cüz'ünün «elif»i
hazf ve «fe»si sakin kılındıkta kalan (m ef-
îlün), yaiıud «mim»i hazf edildikte kalan
«fâîlün» cüz’ünün yerine getirilen «m efû-
lün» cüz'ünc vc bıı ci'ız’ ile başlayan rubâî
veznine denir, (bk. H arm )
AKD: ( ) Bağlamak demektir. Bedî’cile-
rin ıstılahında m ensur b ir sözü nazm etmek
m anasınadır. «Bir yere m üsafir gidilirken eli
boş gidilmez. İlâhi! Ben de boş gelmedim,
suç getirdim. Getirdiğim, dağların çekeme­
diği ağır bir yüktü. Ben onu iki kat sırtım la
taşıdım ve getirdim.» m e a lin i:
Eli boş gidilmez gidilen yere
Rabbim , boş gelmedim, ben suç getirdim
D ağlar çekemezken o ağır yükü
İki kat sırtım la pek güç getirdim,
şeklinde anlatış gibi.
AKS (A K İS ): ( ) Edebî san’atlerdendir.
Bir cümlenin,- yahut b ir m ısraın altını üs­
tüne getirmekle diğer b ir cümle veya mıs-
râ yapm aktır. N am ık K em al’in :
D üşmanın hücum una m ukavem et, m uka­
vemetine karşı hücum da Osmanlı askerinin
müm tazı Derviş Paşa fırkasının bakiyesi ve
AKS
o bakiyenin en m üm tazı da Cezaıî id i...»
fıkrasiyle Pertev Paşa’nın :
H er düzün b ir yokuşu, her yokuşun b ir
düzü var
m ısrâı ve m ııharrir-i âcizin :
Talısîl-i lıüncr vakti, hcngâm-ı cüvânîdir
Hcngâm -ı cüvânîdir tahsîl-i lıüncr vakti.
beytinde olduğu gibi.
Eskiler akis san’atine ehem m iyet verirler­
di. Şâir ve musikişinas N azîm ’in kendi söy­
lediği ve kendi bestelediği tam am iyle akisli
bir gazel m eşhurdur.
D îdem ruhunu gözler, gözler ruhunu
d îdem
K ıblem olalı kaşın, kaşın olalı kıblem
O lsun ko N azîm ey gül, ey gül ko N azîm
olsun
H e r dem gülüne bülbül, bülbül gülüne her
dem
beytleri o gazelin m atla’ ve m aktaıdır.
Cüm leler, yâhut m ısralar tam am iyle alt
üst edilmişse öyle akislere «aks-i tâm » de­
nilir. T akdim ve te’hîrde az çok değişiklik
vukua gelmişse öylelerine de «aks-i-nâkıs»
tab ir edilir. Y ukarıki m isaller bir aks-i tâm
idi. Ziyâ Paşa’nın :
G else dergâhına ikrâm görürler kürem â
Kiirem â dcrgchinc gelse görürler ikrâm
beyti ve ona benzerleri «aks-i-nâkıs»tır,
eksik akistir.
Akis san’atine «tard ü akis» ve «akis ü
tebdîl» tabir edenler de vardır. G enç şâir­
ler akis san’atini fazlaca yapıyorlar. Öde-
mişli M uam m er L ûtfî Bey'in :
Eskiden vardım ben, şimdi hiçini ben;
Şimdi b ir hiçim ben, eskiden vardım ,
beyti gibi. Bir de «tedvir» vardır ki ekseri­
ya 4 m efâîlün, yahud 4 m üstef’ilün gibi ec­
zası biribirine uygun vezinlere göre yazılmış
m ısrâlardaki elfazın hangisiyle başlanılacak
olursa aynı vezinde aynı m ânâ ifade edil­
miş ve bu suretle b ir devir yapılmış olur.
Bunun en m eşhur m isa li:
Semen geldi R ccâî’yc bu malıbcstc
o turm aktan
R ecaî’yc sem en geldi bu m ahbeste
oturm aktan
m ısrâıdır k i :
Hu malıbcsdc oturm akdan R ccaî’yc semen
geldi
AKS-İ- MÜFRED
O turınakdau sem en geldi R ccaî’yc bu
mahbesde
şekillerinde de yazılır ve okunur.
A K S -İ-M Ü F R E D : ( ) Bedî’ (Este­
tik) tabirlerindendir. Bir kelimedeki harflerin
sonundan evveline doğru okunm asiyle mey­
dana çıkan m anâlı bir kelimedir.
«İkbal» kelimesinin harfleri böyle oku­
nacak olursa «lâbeka» kelimesi zuhur eder
ve o kelime « lk b a b in aksi olur. (bk. Kalb)
ALÂKA: ( ) M ünasebet, sebeb, dolayı
dem ektir. H akikat, nıecâz bahislerinde kul­
lanılır. Bir kelimenin hakikat m ânâsından
mecâz m ânâsına neden dolayı nakl edilmiş
olduğunun sebebi demek o larak istimal edi­
lir.
A lâkası tcşbilj olan m ecazlar «istiare»dir,
alâkası teşbihin gayri o lanlar da mecâz-ı
m ürseldir. (bk. Mecaz, Teşbih)
A R Û Z : ( J * ) v * ) A rabların m anzum sözle­
rindeki aheng ölçülerini öğreten ilmin adı­
dır. A rablardan lran lılara, onlardan da bize
geçmişdir.
Bazıları, aruzu T ürklerin bulduğunu, son­
ra A rabların onlardan aldığını söylüyorlar.
Şu halde arûzu yabancı saym am ak lâzımge-
lir. (Buna benzer bir ritm ik âheng, Lâtin
Edebiyatında da vardır.)
T arihlerin yazdıklarına göre bu ilim, H ic­
retin ikinci (M ilâdın sekizinci) asrında Bas-
ralı dilci ve lügatçi İm âm H alîl bin A hmed
tarafından tedvin edilm iştir. İm âm H alil . H âlid F ahri (Ozânsoy) Bey, arûz vezniyle
«Efâîl ü tefâil» (bk. Efâîl, tefâîl) dediği se­
kiz kelimeyi esas ittihaz etmiş, onların te­
kerrür ve tegayyüründen aruzun 15 «bahr»i-
nı (bk. Bahr) tesbît etm iştir.
16 ncı olan «m ütedârik» (bk. m ütedârik)
bilâhare Ahfeş tarafından, «cedîd» yâhud
«garîb», «karîb» yâhud «m üsta’cil», «miişa-
kil» yâhud «m üteahhir» (bu kelimelere b a­
kınız) bahirleri de sonraları A cem ler ta ra ­ A R Û Z : (ı_ri >ı/-p ) Bir beytin birinci mısrâın-
fından ilâve olunm uştur. Sayısı on dokuza
çıkan arûz bahirlerinden her birinin müte-
addid «fer’»i v ardır ki o n lara «vezn» deni­
lir. (bk. Vezn)
Iranlılar m üslünıan olub A rab harsini ka­ ve tâbirlerden lıâlî olm asıdır. Bıına «Edeb-i-
bul ettikleri vakit onların nazım ölçülerini
de aldılar. F akat içlerinden kulaklarına hoş,
tabiatlerıne uygun gelenleri ayırdılar. Sonra
«K arahanlılar» İslâm ’a girip m em leketlerin­ eden :
20 ASÂLET
de mektebler, m edreseler açdılar. O ralara
devam edecek T ürk çocuklarını okutm ak
için İran'dan m üderrisler getirdiler.
G elen m üderrisler, verdikleri dersler ara­
sında — İra n lIla rın intihab suretiyle almış
oldukları, kendi buldukları — arûz vezinle­
rini de talebeye öğrettiler.
Yetişen Tiirk şâirleri ise A cemlerin ayır­
dıkları vezinlerin de cn ziyâde âhcnkli olan­
larını seçmek üzere b ir tasfiye muamelesi
yapdılar. Bu tasfiye neticesinde A rab, Acem,
T ürk arûzu arasında az çok b ir fark husule
geldi. Edebiyat tarihim izin ikinci devresine
yâni T ürklerin müslümun olduktan sonraki
zam anlara ait — eldeki eserlere g ö re — en
eski m anzum kitab olan «Kudatgu-bilig» de
aruzun «faulün, faulün, faulün, faul» vez­
niyle yazıldı.
A rûz vezni, 5/11 inci asırda «Hakaniye
lehcesi»ne, 7 /1 3 üncü asırda bizim lehçeye,
8 /1 4 üncü asırda «Çağatay» ve «Azerî» leh­
çelerine girmiş, zam anım ıza k adar bu 3 leh­
çede o vezinle birçok m anzûm e yazılmışdır.
11/17 nci asırdan sonra bizim lehçe ede­
biyatının bazı aruz şâirleri ile bazı halk şâ­
irleri biribirlerinden m üteessir oldular. Bazı
divan şâirleri hece vezniyle, bazı saz şâir­
leri de arûz vezniyle nazm tertib etmeğe
başladılar.
Zam anım ızda ve millî edebiyatın zuhû-
rundan sonra genç şiirle r, arûz veznini b ı­
rakıp hece vezniyle meşgul oldular. H attâ
«A rûza vedâ’» serlavhasiyle bir manzum e
yazdı. Onun sonunda :
İran yoluyla zühre tacın, nağme kervanın
Şâlıâne geldiğin gibi şâlıâne git yine
beytiyle arûza «U ğurlar olsun!» dedi. Dedi
am a, buna ne arûz, ne de arûzu tercih eden
şâirler kulak asm adı.
daki son «cüz'». Buna «harb» adı da ve­
rilir. M ısraın ilk cüz'üne «sadr», ortasına
«haşv» derler, (bk. Sadr ve Haşv)
ASÂLET: ( ) İfâdenin bayağı kelime
kclâm» ve «M ümtaziyet» isimleri de verilir.
(Bu kelimelere bakınız.) Asâletin zıddı «Ha-
sâset»lir. N âb î’nin terlem iş b ir güzeli tasvir
ASB
K at hat düşüp ol pcrî bicâba
G ark oldu gülâb-ı ıztırûba
beytinde asalet vardır. Sâbit’in :
Zannetm e nohuttur delıen-i dâğ-ı tenim de
Ağzına gıda aldı piristû-yi m ahabbet
beytinin mealinde iğrenç b ir hasâset vardır.
(Dehen-i dâğ-ı ten : Tendeki dağlam a yara­
sının ağzı. Piristû-yi m a h a b b e t: M uhabbet
kırlangıcı.)
A S B : ( < * « ) Lügatte, bir şeyi sıkıca bağla­
mak demekdir. A ruz ıstılahında b ir cüz’ün
beşinci harfini sâkin kılm aya denir. Mese­
lâ : «M üfâaletün» cüz’ünün beşinci harfi sâ­
kin kılındıkta «M üfâaltün» olur. Onun ye­
rine «M efâîlün» cüz’ü getirilir, (bk. M a’sûb)
A S K I: ( J - » ' ) Eskiden saz şâirleri arasında
tertib edilen şiir yarışında galebe çalana ve­
rilm ek üzere kahvehane duvarına asılan kı­
lıç, tabanca, şal, kumaş gibi şeyler.
Askı in d irm ek : Saz şâirleri yarışında üstün
çıkm ak ve askıyı alm ak.
ASLEM : ( ) A rûz tâbirlerindendir.
«M efûlât» cüz’ünün «lât»ı hazf edilip kalan
«m efu» yerine getirilen «fa’lün» cüz’ü.
A S L İY Y E : ( ) Beyan tâbirlerinden ve
istiâre nevi’lerindendir. İsim lerle m asdarlar-
dan yapılan istiarelere verilir bir vasıftır,
(bk. İstiare)
A TF: ( ) M aâni tâbirlerindendir. E datlar­ harekesini bildirirler, yâhut o harfi uzunca
dan biriyle bir cümleyi diğer cümle üzerine
rabt etm ek ve hüküm de m üşterek oldukları­
n ı göstermek demekdir. (bk. Vasi)
A Y A K : ( J j ; '• ) H alk şâirlerince «kâfiye»
dem ektir. D ivan şâirleri, kafiyede ne kadar
tekellüf göstermişlerse halk şâirleri de ayak­
ta o kadar m üsam ahalı davranm ışlardır. M e­
selâ onlarca ayağın son harfi bir cinsten ol­
m ak kâfidir. O ndan evvelki harfin hareke­
sine ve kalın, yâhut ince okunm asına ehem ­
miyet verilmez. Bâzı ayaklarda son harfin
biraz benzemesi de yetişir.
K onyalı m eşhur Şem’î’nin torunu Em îne
H anım ’ın bir destanından alm an aşağıdaki
bendlerin ayaklarında olduğu g ib i:
K olum , kanadım yok; b ir garib kuşum;
Cenâb-ı K ibriya; gör benim işim.
21 AZL
N e tali’siz imiş şu benim başım;
Efendim , m ülkünde canın sağ olsun!
Şu fâni dünyaya geldim, gülm edim ;
Ağlayup da gözüm yaşın silmedim.
Senin gibi sahâvetli görm edim
Efendim , m ülkünde canın sağ olsun!
Bu destanı düzen Şem ’î’nin kızı;
D evşirin bağçcdea gülü, nergizi.
A llahım , Paşaya kavuşdur bizi
Efendim , m ülkünde canın sağ olsun!
Y eni edebiyatçılar bu yoldaki ayaklara
— F renklerin «assonance» kelimesi karşılığı
olm ak üzere — «yarım kafiye» diyorlar.
Ayak u y d u rm a k : Bir m anzum enin ayaklarına
uygun kafiyeli nazm tertib etm ek, nazire
söylemek. Saz şâirlerinin «müşâare» ettikle­
ri, şiir yarışına girdikleri, yâni im tihan m ak-
sadiyle saz çalıp söyleşdikleri sırada birinin
söylediği b ir beyte öbürlerinin aynı kafiye
ile cevap verm eleri m ânâsında kullanılır.
Birincinin ilk beyti söylemesine de «A yak
açm ak» tâbir olunur.
AZL: ( ) K afiye tâbirlerindendir. K eli­
m enin sonunda bulunan «n» harfinden ev­
velki med harflerini, imlâ harfleri hükm üne
koym akdır. Bu, o dem ekdir ki eski yazıda
«a», «i» ve «u» harfteri, hem harf-i-im lâ
(sesli harf), hem harf-i med (uzatm a harfi)
olurlar. Yâni üst taraflarındaki harfin ya
okuturlardı. İm lâ harfinin med harfi m a­
kam ında kullanılm asına, yâni kısa okunacak
bir hecenin vezin icabı uzunca okunm asına
«istihlâf», med harfinin im lâ harfi o larak
istimaline, yâni uzunca okunacak bir hece­
nin kısa kesilmesine «azl» derlerdi ki aşa­
ğı yukarı «imâle» ile «zihâf»ı andırırdı,
(bk. İm âle, Zihâf) «Azl» denilen kısa kes­
me ameliyesi, kelime sonunda bulunan sâ­
kin «nun» harfine m ahsustu. N â b î’nin :
E bnâ-yi-dehr her hünere aferin verir
m ısrâm daki «âferin» kelimesinin son hece­
sindeki kısalık gibi. Böyle heceleri uzatm ak
suretiyle istihlâf yapanlar ayıplanırdı. N ite­
kim Ziyâ Paşa « H a râ b â t» m d a :
M ed verdi kim i elifle nûna
V erdi hareke kim i sükûna
beytiyle bu gibi harekette bulunanları ta ’n
etm iştir.
BAHR 22 BAHR

K elim e âhirindeki nun harekeli yâhut h a­
reke hükm ünde ise üst tarafındaki hecede
azl yapılam az, yâni kısa okunam azdı.
N un ’un harekeli hükm ünde olm ası ken­
disinden sonra sedalı h a rf ile başlıyan bir
kelim e dolayısiyle vasi yapılm ası demekti.
F uzûlî’n i n :
«Perîşan-lıâlin oldum sorm adın hâl-i-
p eriş ânım;
G am ından derde düştüm kılm adın
tedbîr-i derm anım .»
ve:
«Eylcsen tûtiyc ta ’lîm-i cdâ-yl kelim ât
Sözü inşân olur am nıâ, özü inşân olmaz.»
beyitlerindeki ikinci ■«perişan» ile «derman»
ve «insan» kelimelerinde olduğa gibi. (bk.
H uruf-i-m âzule)

B
F ıA H R : ( j£ - ) A rûz ahenginin ana m akam ­
larından h er biri.
A rûz bahsinde söylenildiği veçhile îm âm -ı
H alîl, aruzu 15 bahre taksim etmişti. Son­
ra bu nlara 4 b ah r ilâve edilerek bahrlerin
sayısı on dokuza çıkarıldı. İsim leri şunlar­
dır :
Bahr-i tavil, bahr-i medid, bahr-i basit,
bahr-i vâfir, bahr-i kâm il, bahr-i hezec,
bahr-i recez, bahr-i remel, bahr-i serî*, bahr-i
m ünserih, bahr-i hafif, bahr-i m üzâri’, bahr-i
m uktedab, bahr-i müetes, bahr-i m ütekarib,
bahr-i m ütedârik, bahr-i cedîd, bahr-i karîb,
bahr-i müşâkil.
îra n şâirleri, tavîl, medid, basit, vâfir,
kâm il bahirlerini nadiren kullanm ışlar, fakat
A rap lar cedid, karib ve müşâkil bahirlerini
hiç istimal etm em işlerdir. T ürkler, îra n şâ­
irlerinin kullandıkları vezin ve vezin şekil­
lerini alm ışlardır; b unların bazılarını da çok
az kullanm ışlardır.
Bahr-i m e d id : ( ■*<■*»
Bahr-i ta v îl: ( J i j h ) Feûliin, m efâîlün,
feûlün, feîlün, m efâilu cüz’lerinden ibaret
b ir âheng ölçüsüdür. A rapların en m eşhur
şâiri ve K âbe’deki M uallakalardan en üstte
duranın nâzım ı tm rü-ül-K ays’i n :
Bahr-i b a sit: (J» i—» ^ )
ıl efl# L»I —>
K ıfâ acbki min-zlkrâ habîbin ve menzili
Bi-Sıkt-il-Livâ beyn-ed-D abûü fe-Havm eli
[M â n â sı: Ey giden iki yolcu, durun da
biz üçüm üz sevgiliyi ve D ahûl'le H avm el
arasında Sıkt-uI-Livâ’daki obayı ana ana ağ­
layalım!]
beytinde olduğu gibi arabca manzûm elerde
hoşa giderse de türkçeye hiç yaraşmadığı
için T ürk şâirlerince hiç kullanılm am ışdır.
Bir de bizim şâirlerden bazılarınca kulla­
nılmış b ir bahr-i-tavîl vardır k i : feilâtün,
mefâilün, m üstef'ilün gibi cüz’lerin h er mıs-
rada aynı m ikdarda olm ak üzere istenildiği
kadar tekrarından ibârettir. Bunun bir mıs-
râı hemen hem en bir sahife yer tu tar ve
ekseriya lâtife-âm iz nazm larda kullanılır.
Şaır-i zarîf H alil N ihâd (Boztepe) Bey’in,
Ali E m irî Efendi m erhum için yazdığı iki
m ısrâdan birincisinin b ir parçasında olduğu
g ib i:
«Ey cihân-ı edeb ü m a’rifetin m uhterem ü
muhteşem üstadı, senin kadrini takdir ede­
mez kimse, sen allâme-i yektâ-yi zem an, fâ-
zıl-i ferzâne-i devrânsın efendim ...»
) F âilâtün, fâilün,
fâilâtün, fâilün cüz’lerinden ibaret bir âheng
ölçüsüdür.
A ğlarım , âh eylerim, âh elinden âh âh!
m ısraında olduğu gibi türkçeye tatbiki de
âhenklice olur.
M üstefilün, fâilün,
müstef’ilün, fâilün, yâhut m üstefilün, fa’-
lün, m üstefil, fa’Iün vezninde bir âheng öl­
çüsüdür.
«Kaside-i Bür’e» tercemesi olm ak iizere
yazılan v e :
BAHR
Y âd ettiğinden inidir yâran-ı-zi selmi
M eze eyledin dideden cery eden âba demi
beytiyle başlayan bu bahrin ikinci ölçüsü
kullanılm ak istenilmiş ise de ahenkli olam a­
mıştır.
Bahr-i v â fir: ( ) A raplara göre mü-
fâaletün, m üfâaletün, miifâaletün cüz’lerin-
den ibaret bir âheng ölçüsüdür. Fakat A cem­
ler tenâzura riayet etmek ve nazm ın âhen-
gini tezyid eylemek üzere bu vezni m üfâa­ Balır-i rccez : ( J j - j j£ - )
letün, m üfâaletün, m üfâaletün, m üfâaletün
olarak nadiren kullanm ışlardır. Bizim şâir­
lerim iz bıı vezne iltifat etmemişlerdir.
Bahr-i k a m il: ( ) Bu da araplarca :
m ütefâilün, m ütefâlün, miltefâilün; Acem-
lerce de m ütefâilün, m ütefâilün, m ütefâilün,
m ütefâilün cüz’lerinden ibaret b ir âheng
ölçüsüdür. Bizde İsm ail Safa m erh u m u n :
Şu uçan nedir kelebek midir?
K elebek mi canlı çiçek inidir?
beytinde olduğu üzere bunun İkilisi ve söy­
leyenlerini bilem ediğim :
ö ted en beri dil-i-zânm ın bilemem ne
derd-i-nihânı var?
Bilemem niçin bu k adar hazin, bu kadar
acıklı figanı var?
ve:
Yine geldi bezm e sofu, yine b ak belâya
çattık
N eredeydi geldi sanki biz onu sorup
arattık
beyitlerinde görüldüğü veçhile dörtlüsü ve :
m ütefâilün, faûlün, m ütefâilün, faûlün şekli
kullanılm ıştır. Fuzûlî’nin de bu bahirde ve
birinci şekilde b ir gazeli vardır.
«Y eter ey felek b u cefâ, yetür men-i zâra
serv-i revanim i
M ek-i tal’atiyle m ünevver et, dil ii dîde-i
nigerânım ı.»
Şeyh G alib’i n :
«Yine zevrak-i derûnum k ın lıp kenara
diişdii
D ayanır m ı şişedir bu reh-i seng-sâra
diişdii.»
beytiyle başlıyan gazeli, bu veznin ikinci
şekliyle yazılm ıştır.
Bahr-i hezec :(» :_ } * j£ - ) 4 m efâilün’den ibâret
b ir âheng ölçüsüdür. Bizde kullanılm ış olan
vezinleri de şu n la rd ır:
23 BAHR
M efâîlün, m efâîlüo
M efâîlün, m efâîlün, m efâîlün, m efâîlün
M efâîlün, m efâîlün, faûliin
M efâîlün, faûlün, m efâîlün, faûlün
M ef’ûlü, mefâîlü, mefâîlü, faûlün
M eFûlü, m efâilün, faûlün
Bahr-i hezec m ülhakatından olan «R übâî
vezni» ayrıca gösterilmiştir, (bk. R übâî vez­
ni)
M üstefilün, m üstefilün, m ü steflü n , müs-
tefilü n
cüz’lerinden ibâret b ir âheng ölçüsüdür. Bu­
nun 15 kadar fürûu vardır. Bizde kullanı­
lanları ş u n la rd ır:
M üstefilün, m üstefilün, m üstefilün, müs-
tef’ilün
M üstefilün, m üstefilün
M üfteilün, m efâilün, m üfteilün, m efâilün
M üfteilün, m üfteilün, m üfteilün, m üfetilün
M üstefilâtün, m ü stefilâtün
Bahr-i re m e l: ( j£ - ) Fâilâtün, fâilâtün,
fâilâtün, fâilâtün cüz’lerinden ibâret b îr
âheng ölçüsüdür. Bunun da 14 kadar fürûu
vardır. Bizde kulanılm ış olanları şu n la rd ır:
N â d ire n :
Fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün
N âdiren :
Fâilâtün, fâilâtün
E k se riy a :
F âilâtün, fâilâtün, fâilâtün, fâilün
E k se riy a :
Fâilâtün, fâilâtün, fâilün
N â d ire n :
Fâilâtün, feilâtün, feilâtün, feilâtün
V e ne kam et ne kiyam et bu ne şah-ı-
gül-i-terdlr
N c belâdır nazar ehline ne hoş med-
di-naz ardır
«Fuzulî*
E k se riy a :
Fâilâtün, feilâtün, feilâtün, feilün
Bu veznin ilk cüz’ü bazen (feilâtün), son
cüz’ü de (fa’lün) olur.
Bu vezindeki b ir m anzum enin ilk cüz’ü
(fâilâtün) m ü, (feilâtün) m ü olduğunda te-
reddüd edilirse m evzûnun ilk hecesine bak­
m alı, kapalı yâhut uzun b ir hece ise vezin
«fâilâtün»dür; açık, yâhut kısa ise « feüi-
tün»dür. M evzûnun en son cüz’ü de 3 he­
BAIIR 24 BAHR
celi ise «feilün», 2 heceli ise «fâ’lün»dür. Ekseriya :
E k se riy a : M efâilün, feilâtün, m efâilün, feilün
F âilâtün, fcilâtiin, feiliin Bunun son cüz’ü (fa’lün) dc olur.
Y â h u t: Balır-i serî’ : ( )
Fcilâlün, fcilûlün, fa ’lün
Y ukarıki vezin için söylenilen sözler bu­ M üstefilün, m üstefilün, m efu latü
na da tatbik edilebilir. cüzü’lerinden ibâret b ir âheng ölçüsüdür. 6
kadar fürûu vardır. Bizde ancak :
Bahr-i m iin serih : ( j£ - ) A rablara M üfteilün, m üfteilün, fâilün
göre : vezni kullanılır.
M üstefilün , m e fû lâtü , m ü stefilün
Bahr-i h a f if : ( ^ )
cüzü’lerinden ibaret bir âheng ölçüsüdür. Bu­
nun da 13 k adar fürûu vardır. Türkçede Fâilâtün, m üstefilün, fâilâtün
kullanılabilen : cüzü’lerinden ibâret bir âheng ölçüsüdür. 9
M üfteilün, fâilün, m üfteilün, fâilün. kadar fürûu vardır. Bizde k u lla n ıla n :
M üfteilün, fâilün. Fâilâtün (veya feilâtün), mefâilün, feilün
vezinleridir. (veya fa ’lün).
Balır-i m üzâri’ : ( £_ jÜ»* ) A rab lara göre: Bahr-i tekarüb (^ j^ > yâhud m ütekarib:
M efâilü fâilâtü ( )
İra n lIla ra göre :
Feulün, fcûlun, feûlün, feûlün
M cfâîlün, fâilâtün, m efâîlün, fâilâtün
cüzü’lcrindcn ibaret bir âheng ölçüsüdür. 10
cüzü’lerinden ibaret bir âheng ölçüsüdür. 12
kadar fürûu vardır. Bizde kullanılm ış olan­
kad ar fürûu vardır. T ürkçede kullanılm ış
la r :
olanları ş u n la rd ır:
Feûlün, feûlün, feûlün, feûlün
M e fû lü , fâilâtün, m e fû lü , fâilâtün
Feûlün, feûlün, feûlün, feûl, (yâhut feil)
M efu lü , fâilâtü, m efâilü, fâilün
N a d ire n :
Palır-i m uktadab : ( ) A rab lara göre: F a ’lün, feûlün, fa ’lün, feûlün.
M efû lâtü , m üstefilü n , m ü stefilü n Bahr-i m ü te d â rik : ( Jjl-C * )
Iran lılara göre :
Fâilün, fâilün, fâilün, fâilün
M efû lâtü , m ü stefilü n , m efû lâ tü , m üs­
te filü n cüzü’lerinden ibâret bir âheng ölçüsüdür.
Bunun mucidi A hfeş’tir. Sonradan ihtira’
cüzü'lerinden ibaret b ir aheng ölçüsüdür. 6
edilmiş olduğu için «m uhtera’> diyenler de
k adar fürûu vardır. T ürkçede bâzı vezinleri
vardır. 6 k ad ar fürûu varsa da fihenksizlik-
kullanılm aya çalışılm ış ise de âhengli olcna-
m ışdır. leri dolayısiyle hiç biri türkçede kullanılm a­
m ıştır.
Bahr-i m u e te s: ( ^ ) A rab lara göre
Bahr-i c e d id : ( J*-*»- ) İsm inden de anla­
M ü stefilü n, fâilâtün
Iran lılara göre : şılacağı üzere sonradan Iran lılar tarafından
tertib edilmiş o lan bu bahrin esas ö lç ü sü :
M ü stefilü n, fâilâtün, m üstefilün, fâilâtün
cüzü’lerinden ibâret b ir âheng ölçüsüdür. 9 F âilâtün, fâilâtün, m ü tefilü n dür.
kadar fürûu vardır. Bizde kulam lm ış olan­ Ahenksiz olduğu için türkçede kullanılm a­
ları şu n la rd ır: m ıştır.
N adiren : Babr-i k a r îb : ( j£ - ) Bu d a Iran lılar
M efâilün, feilâtün, m efâîlün, feitâtün.
tarafından m ürettebdir. Esas ö lç ü s ü :
Şeyh-ül-lslâm Y ahyâ E fendi’nin :
M efâîlün, m efâîlün, fâilâtün dür.
T üketdi sa b n n ı gönlüm o Iâ’l-l-nâba
3 fürûu vardır. T ürkçede kullanılm am ıştır.
dUşeldcn
K om adı varını hare eyledi şerâba düşelden Bahr-i m ü şâ k il: ( ) Bu da İranlIla­
m atla’lı gazelinde olduğu gibi. Bu şekli pek rın ihdâs ettiği b ir bah rd ir ki esas ö lç ü s ü :
de ahenkli değildir. F âilâtün, m efâîlün, m efâîlün dür.
BEDÂHETEN
4 fürûu vardır. Türkçede kullam lm am ışdır.
B ED Â H ETEN , BİLBED ÂH E : ( »<*U ,
) Uzun uzadıya düşünmeksizin m an­
zum bir söz söylemek ve yazm ak m ânâsın­
da kullanılır, (bk. İrticai)
DEDİ’ : ( ) Lafzı ve m anevî bâzı san’at-
ler icrasiyle sözün süslenmesini öğreten ilmin
adıdır ki (Belâgat) in 3 fenninden biridir,
(bk. Bclâgnt)
B EH Â R 1Y Y E: ( ) Bahar tavsifiyle
başlayan ve. çok defa birinin sitayişiyle ni-
hayetlcnen kasidelere eski şâirlerin verdik­
leri isimdir. F ak at bu behâriyyeler, Frenk-
lerin tasvirleri gibi oldukça tabiî yazılar de­
ğildir. Meselâ Bâkı’nin b ir kasidesinde ol­
duğu gibi bahçeyi çiçek ordugâhına, lâleyi
sancağa, servi ağacını da sancakdara ben­
zetmek suretiyle tasavvur ve tasvirlerdir. İş­
te o m eşhur «Behâriyye»den birkaç b e y t:
Rûlı-bahş oldu M csîhâ-sıfat enfâs-ı behâr
A çdılar dîdclerin bâb-ı adem den ezbâr
Tâzc can buldu cihan, erdi nebâtâta hayât
Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr
Döşedi yine çemen n at’-ı züm ürriid-fâm ın
Sim-i lıâm olmuş iken ferş-i harim -i gülzâr
Y ine ferrâş-i sabâ sahn-ı ribât-ı çemene
Geldi, b ir kafile kondurdu yükü cüm le
behâr
Leşker-i ebr, çemen m ülküne akın saldı
D u rm a yağm ada yine nite kİ bâgî T âtâr
F ark ın a b ir nîce per takınır altın telli
H ayl-l-ezhâra m eğer zanbak olubdur serdâr
Dıkdi Ieşkergeh-i-ezhfira sanavber tûğın
H aym eler kurdu yine sahn-ı çemende eşcâr
Döşedi mihr-i felek y o llan d ibalar He
Etdi teşrif çemen m ülkünü sultan behâr
Subh-dem velvele-i-nevbet-i şâhî m i değil
Savt-1 m ürgan-i hoş-elhân ü sadâ-yi kühsâr
Ç em en etfâlının uykuların uçurdu yine
Subh-dem gulgule-i fâhte gülbank-i hezâr
Dâye-i ebr yine goncelerin şebnem den
B âşına akçe dizer nite-kl etfâl-i-sigar
Mevsim-i rezm değildir, dem-i bezm erdi
deyu
Süsenin hançerini tutdu serapâ zengâr
Semenin sîne-i sîmînin açup bâd-ı-sehcr
Çözdü gülşende gülün tükm elerin nâhıın-i
hâr
25 BELAGAT
Pirehen berk-i semen, gû-y-i girîbân
şebuem
G ülsitân oldu bu gün b ir sanem -i lâle-izâr
Zîb-ü fer verm ek için rû-yi arûs-ı çemene
Yâsem cn şânc, sabâ m âşıta, âb âyine-dâr
D ü rr ü yakut ile b ir nalıl-i m urassa’
sandım
Erguvân üzre dökülm üş katarât-ı em târ
Şîşe-i çarhda gör bunca m usanna’ nahli
Nice ârâste kılm ış yine sun’-i C ebbar
Berk-i czhân lıevâ şöyle çıkardı feleğe
Pür-kevâkib gö rü n ü r günbed-i çarh-i
devvâr
D cm -i îsâ deriler bû-yi B ahûr-i M eryem
Açdı zanbak Yed-i Beyzâyı kef-i M ûsâ-vâr
Câm-ı zerrîni dolu badeyi gül-reng etmiş
G ül-i-ra’n â seheri etm ek için d ef-i h um âr
Z anbakın goncesidir bağa gümüş bazû-bend
Z a’fcrânîyle yazılmış ana hatt-ı tû m âr
D ehen-i gonce-i ter türlü Ietâif söyler
G ülüb açılsa aceb mi gül-i rengin ruhsâr
G üher-i fursatı aldırm a sakın devr-i felek
Sîm ü zerle gözünü boyam asın nergis-vâr
Câm-ı mey katreleri subha-ı m ercan olsun
G eliniz zerk u riyadan edelim istiğfar
L âle sahrâyı bu gün kân-ı Bedahşân ctdi
Jâle gülzâra n isâr eyledi dürr-i şehvâr
D âm cnin dürrü cevahirle p ü r ctdi gül-i ter
K i ede hâk-i der-i H azret-i Pâşâya nisâr
A snıân-pâye, hüm â-sâye A lî P aşa kim
E rem ez tâk-ı celâline kem end-i efkâr.
B ELÂ G A T : ( c-cMt ) «Sözün fasih olm ak­
la beraber muktezâ-yı hâl ve m akam a m u­
tabık olm asıdır.» diye tarif edilir, ö y le söz­
lerle onları söyleyebilenlere «beliğ» denilir.
Sözün fasih o lm a s ı: ifâdenin kusuru olm a­
ması, yerinde ve mukteza-yi hâl ve m akam a
m utabık olm ası d a : adam ına göre söylenil-
mesidir. Söz ne k ad ar düzgün ve süslü o lu r­
sa olsun yerinde ve adam ına göre söylenil-
mezse belâgati hâiz olam az. R esm î b ir m a­
kam da lâübâlî söylenen, hususî ve sam im î
b ir mecliste m ütekellifâne ıkına, sıkm a k o ­
nuşan, b ir köylüye de b ir âlim le görüşür
gibi söz söyleyen, yerinde ve adam ına göre
hitab etm esini bilm iyor dem ekdir.
Şu halde belâgat — bir dereceye k a d ar —
«tabiat» m ânâsına geldiği gibi, düzgün ve
yerinde söyleyebilmek kabiliyeti dem ek de
olur. F ikret’in şu m anzum esinde bu m ânâ­
ya k u llan ılm ıştır:
BEND 26
Sen ey şükûfe-i-cihân
N esin, safâ-yı dil inisin?
D eğil inisin?
F ed â şu anlaşılm ayan
Siirûduna,
Benim büliin fas âh atim ,
Belagatim ,
O lanca şâiriyyetim .
B e lâ g a t: hem düzgün, hem de yerinde
söz söylem ek usulünü öğreten b ir ilm in de
adı o lu r ki «M aânî», «Beyân», «BedF» ün-
vanlı 3 fenne ayrılır. (Bu kelim elere bakı­
nız.) N am ık K em al’in şu beytinde 3 fen
zikr e d ilm iştir:
M eydanda Bcdî’ile M eânî
Biz de okuduk biraz Beyânı
M uallim N âcî E fendi m e rh u m :
«Fenn-i belâgat, M eânî, Beyân, Bedr nam-
lariyle 3 kısm a ayrılır. B unlar da b irer fen
itib âr olunur. Şu üç m es’eleyi nazarı-dikkate
a la lım :
1— K elâm ın muktezâ-yi hâle tatbiki,
2— Bir m ânânın yekdiğerinden daha vâ-
zıh birkaç suretle ifâdesi,
3— M utabakati, vuzuhu yolunda olan
sözün tezyini.
İşte bu nlardan birincisi fenn-i M eâni ile,
İkincisi fenn-i Beyân ile, üçüncüsü fenn-i
Bedi' ile bilinir. Ehem m iyetleri bu tertibe
göredir.
K elâm da iki türlü güzellik aran ır. Biri
hüsn-i zatî, diğeri hüsn-i arazîdir.
H üsn-i zâtî (zâtî güzellik); M eâni ve Be­
yân ile, H üsn-i arazî (sonradan gelm e gü-
' zellik); Bedî’ ile cilveger olur.
Söz b ir güzel kıza teşbih olunsa M eâni
ile Beyân endam ının düzgünlüğüne, hare­
ketlerinin inceliğine, Bedî’ ise dış süslere
benzetilm ek lâzım gelir. Y alnız BedP ile
m üzeyyen olan söz, tekellüfle süslenmiş
b ir çirkine benzer. Bir güzel süslenmese de
güzeldir. Bir çirkin süslense de çirkindir.
İhtim âl ki gülüne de olur. H üsn-i zâtîsiz
hüsn-i arazînin ehemm iyeti olam az. F ak at
hüsn-i zâtiye hüsn-i arazî de m unzam olur­
sa elbette âlâ olur.» der.
B E N D : ( J — ) «M urabba’», «M uham mes».
«M üseddes», «terkib-i bend», «tercî’-i bend»
gibi aynı vezinde m üteaddid m ısralı parça­
lardan müteşekkil m anzûm elerin p a rç a s ı: m ısrâları gibi. Râgıb Paşa’n ı n :
BERCESTE
Âhcng-i âh ii nâleleri edelim bülend
Eslıab-ı-dcrdi cûşc getirsin bu heft bend
Bâkî
G azete m akalesine de eskiden «bend», yâ-
hud «bend-i mahsûs» derlerdi.
B ER Â A T -t tS T İH L Â L : ( )
M ensur, m anzum bir esere m evzûuna uy­
gun tâbirat ile başlam aktır. Buna «Hüsn-i
ibtidâ» da tâbir olunur. Cevdet Paşa «Belâ-
gat-i Osmaniye»sinde :
«ibtidâ sâm iin kulağına dokunacak söz
efsah ve m ânâsı evzah olduğu halde alt ta­
rafını kemal-i-ehemmiyetle dinler ve illâ alt
tarafı ne k adar güzel olsa çendari kulak as­
maz. Binaenaleyh hüsn-i ibtidâya ziyâde iti­
nâ olunm ak lâzımgelir ve en âlâsı maksadı
m üş’ir olan sözler ile başlam aktır. İşte buna
Berâat-i istihlâl denilir. M ebâdiden m aksada
b ir m ünasebet ile geçilirse (tahallus) deni­
lir. Ve eğer m ünasebet aranm aksızın geçi­
lirse (iktıdab) denilir.» der.
Fuzûlî’nin «Leylâ ve Mecnûn» destanına
yazdığı m ensur m ukaddimeye «İlâhi Leylî-i
serây-i hakikat, serâ-perde-i vahdetden zuhur
edip tecellî-i cemâliyle fezâ-yi sûreti müzey­
yen etdikte ve M ecnûn rûlıu, ser-geşte-i bâ-
diye-i gaflet iken ol şa'şaa-i cemâli görüp
inân-ı ihtiyarı elden gittikde...» ibaresiyle
girmesi, yine o destanın b a şın d a :
E y neş’e-i hüsni aşka tc’sîr kılan
Aşk ile blnâ-yı kevni ta’m îr kılan
L eylâ ser-i-zülfini girih-gîr kılan “
M ecnun-i hazin boynına zencîr kılan
rübâisini yazması gibi. H er kavmin güzelle­
rine dâir Enderunlu Fâzıl'm yazdığı «Hû-
bannâm e» ismindeki m eşhûr e se re :
B’ism-i ebrû-yi siyâh-i cânân
Kıssa-i aşka gerekdir ünvân
beytiyle ibtidâ etmesi de böyledir.
BERCESTE : ( f / ) Zahmetsizce h atıra
geliveren, fak at yüksek b ir m ânâyı ihtiva
eden şiirlere denir. N âcî’nin tebessüm halin­
de çıkarttığı resminin altına y a zd ığ ı:
M udhikât-ı dehre ben ölsem de tasvirim
giiler
ve ikinci Sultan MahmÛd’un Hekim-başısı
A bdülhak M olla’nın ecza dolabı üstüne yaz­
dırdığı :
N e ararsan b ulunur derde devâdan gayri
BETER 27
Eğer maksud eserse m ısra-ı berceste
kâfidir.
Aceb hayretdeyim ben sedd-i-tskender
hususunda.
beytiyle emsalinde görüldüğü üzere «berces­
te» ile ekseriyyâ m ısralar tavsif olunur. F a ­
kat böyle olm ası berceste denilebilecek söz­
lerin alelekser m ısrâ şeklinde zuhuru dola-
yısiyledir. Y oksa Ziyâ Paşa’nın :
Tenkili eder sözü o dânâ
Bercestcdir anda Jâfz u m ânâ
beytiyle M chm ed  k if i n :
Servler M evlâya yükselmiş b irer berceste
âh
m ısrâm dan, hususiyle F erîd (Kâm) Bey’in :
B ir mislini getirmiş olsaydı kilk-i kudret
Beyt-ül-kasid olurdun manzûm c-i cihanda
M ısrâısın ki sun’un berceste tâ ezelden
ferd iy etin le kaldın dîvân-ı kün-fekânda
kıt’a-i bercestesi bu tâbirin m ısrâlara m ün­
hasır olm adığını gösterir.
BETER: ( ) Lügatte b ir hayvanın k u y ­
ruğunu kesmek demektir. A rûzcularm ıstıla­
hında «fâilâtün» cüz’ünün «veted-i-mecmû’»u
olan «îlâ»yı kaldırm ak ve kalan «fâtün» ye­
rine «fa’lün» cüz'ünü koymak m anasınadır.
O cüz’e de «ebter» derler, (bk. E bter)
BEYÂN: ( ) Belagat ilminin hakikat,
mecaz, kinaye, teşbih, istiare gibi bahisle­
rini öğreten k ıs m ı:
M eydanda Bedi’ ile M eâni
Biz de okuduk biraz Beyânı
N âm ık Kemâl
(bk. Belagat, hakikat, mecâz, kinaye, teşbih,
istiâre)
B E Y T : ( •£* ) Aynı vezinde iki m ısrâdan
teşekkül eden sözdür. «Aynı vezinde» kay­
dı m uhtelif ölçülere göre söylenilmiş iki
m ısrâa beyt dcnilcmiyeceği içindir. Bursalı
Şeyh İsm ail H akkı’nın :
N itekim Şems azm-i K onya edip
Eyledi M olla Celâli irşâd
m ısraları gibi. (Rûh-ül-Beyân sahibi, âlim
ve ârif b ir zat olan İsmail H akkı H azret­
leri arûza hâkim , usule vâkıf b ir z ât oldu­
ğundan bu m ısrâlardan birini diğerine uya­
cak şekilde söylemiş olm ası, h attat ve tabi­
ler tarafından bozulm uş bulunm ası m üm ­
kündür.) Böyle m uhtelif vezinli m ısrâlardan
BEYT
bir beyt inşasına çalışan b ir m üteşâire hita­
ben M olla C âm î’nin şöyle b ir k ıt’ası v a r d ı r :
c —v * >3
e r i l # - * ’ ^ •»>*
j£ - £İ j-A * j
D iy hem i handı be-da’vi m atlaî
K ’in ne m atla’ belki balır-i gevlıerest
Key sezed yek b ah r tenhâ handiyeş
Z ’an ki h er m ısrâ’ bahr-i digerest.
[M â n â sı: D ün, «Bu ne m atla’dır, olsa olsa
cevahir denizidir.» diye b ir takım iddialarla
(böbürlenerek) b ir m atla’ (bir şiir başı) oku­
yup durdun ki ona, yalnız tek vezinli de­
m ek nasıl yakışır. Şundan dolayı ki, h er
m ısrâ başka b ir bahirdir.»]
Bu kıt’a vaktiyle şöyle tercem e ed ilm işti:
D ün okurdun fah r ile b ir m atlaı
Şâirim , m atla’ değildi, kulzüm -i gevher idi
Y alnız b ir bahr-i-gevher denm e lâyık m ı
ona
Çünki bahri h er iki m ısrâm ın diğer idi.
Bir beyt, kafiyeli olursa «m usarra’» de­
nilir. Yenişehirli A vnî Bey’i n :
G el ser-i-kabrim de d u r b ir lahza ey sim in-
beden
N û rd an b ir s e rr dikm işler kıyâs etsin
gören
beyti gibi. M usarra’ beyt gazel ve kasidenin
baş tarafında bulunursa «M atla’», arasın­
da bulunursa «Vâsıta» adını alır.
Kafiyeli olm ayan beyte «Ferd» yâhııd
«M üfred» derler N âm ık K em âl’i n :
Kim senin Iutfuna olm a tâlib
Bedeli cevher-i hürriyyetdir.
beyti gibi.
Bir gazelin en güzel beytine «Beyt-ül-
gazel», b ir kasidenin en ho şa giden beytine
«beyt-ül-kasid», m utlak surette en güzel biı
beyte «Şeh beyt» derler. M ânâsı diğer biı
beyt ile tam am lanan beyte de «Beyt-i m er
hûn» tâb ir ederler. M anzum b ir fıkradan
a lın a n :
«O nu gördükte H alîfe böyle
Sen niçin kaçm adın oğlum söyle
D iyerek sordu o sâbit çocuğa
N e cevab verdi, bakın, yavrucağa
K açm ağa çünki behâne m a’dûm
Siz adil sâhibi, bense m a’sûm.»
BİBLİYOGRAFİ
beyitlerinde olduğu gibi. F ikret’in m eşhur
«H alûk’un vedâı» m anzum esindeki beyitle­
rin çoğu merhumdur.
K asidelerde şâirlerin adını hâvi olan bey­
te «tâc bey t», gazellerde ise «m ahlas beyti»
denilir. A rûzcular, bir beyti aruzun ecza­ B İY O G R A F İ: Terccm c-i hâl dem ektir ki, bir
sına göre k ısım lara a y ırırlar ve h er kısm ına adam ın hayatından bahs eder. G arb ve Şark
bir isim verirler. Bu taksim e n azaran birin­
ci m ısraın ilk cüz’üne «sadr», son cüz'üne
«arûz», y ahut «harb», ikinci m ısrâın ilk
cüz’üne «ibtidâ», son cüz’üne de «acüz», B U Y R U K : ( ö j ş i ) Bektaşîlerce büyük ta­
arada kalan cüz’lere de «haşiv» tâb ir eder­
ler.
B İB L İY O G R A F I: Bizde eskiden «K itabiyat»
denilen ilmin A vrupalılarca adıdır ki bunu
tarih nev’i sırasında zikr ediyorlar. T ü rk ­
lerin en büyük kitabiyat âlim i «K âtib Çe­
c
CAH F: ( ) L ügatde hiffet (hafiflik) m a­
nasınadır. A rûz ıstılahında «fâilâtün» cüz’ü
habn (ikinci sakin cüz’ü hazf) illetine uğ­
rayıp fcilâtün kaldıktan sonra «fâsıla»sını,
yâni «feilâ»yı da hazf edip kalan «tün» ye­
rine «fa’» lâfzını getirm eğe derler. Buna
«tams» da denir, (bk. M ahcûf)
C Â İZ E : ( ojr L ) Eski şâirlerin yazdıkları
m edhiyeler karşılığında aldıkları p a ra ve ih­
san ki «sıla» da denir. C em ’i «cevâiz» ge­
lir. Caizeye arab cad a «sevâb» denildiğini de
İbnü A bdi R abbihi’nin İkd-ül-ferid isimli ki­
tabınd a gördüm .
K am us tercem esinde A yıntablı Â sim
E fe n d i:
«E l-cev âiz: caizenin cem ’idir ki geçip gi­
dici dem ektir. Bu m ünasebetle cüm le indin­
de rağbette ve tab ’a uygun olduğundan di-
yâr-be-diyâr yayılan şiirlere ve atasözlerine
denilir. V e caize : vergiye denir. K am us şâ-
rihinin beyânı üzere bu adla anılm asının se­
bebi bııdur k i : m eliklerden b iri düşm an üze­
rine yürüyüp h er nasılsa araların a b ir nehir
m ani olm akla h er kim bu nehirden öte ya­
kaya geçerse ona şu k ad ar atiyye ihsan ede­
28 CAİZE
le b id ir . 15.000 kitap ve 10.000 müelliften
bahs eden A rabca olarak «Keşf-üz-zunûn»u
yazmış, bu m ühim eser Batı dillerine de
çevrilm iştir. Bizde iki defa basılm ıştır. Bu­
na birçok zeyiller de yapılm ıştır.
lisanlarında hâl tercem elerine dair birçok
kitap yazılm ıştır.
nınm ış olan kim selerin sözleri. Esasen «emir»
m ânâsm adır. Celvetî pîri Azîz M ahm ûd
H üdâyî’nin :
«B uyruğun tu t R ahm ân’ııt
Tevhide gel tevhide»
beytinde olduğu gibi.
rim, demekle geçenlere va’d edildiği şekilde
verdikten sonra atiyye m ânâsında istimâl
olundu. Ve caize : arm ağan edilen nesneye
denir ve lutf ve haseneye den ir...» diyor.
H azret-i Peygamber, huzurunda b ir med-
hiye okuyan K â’b ibnü Z üheyr’e câize ol­
mak üzere Bürdesini (hırkasını) ihşân et­
mişti. Bu m ünasebetle bizim m üverrih Sürû-
ri de b ir manzum esinin so n u n d a :
Siirûrî câize ister şefaat yâ Resûlallâh!»
demiştir.
Em evî ve A bbasî H alîfeleriyle m üslüm an
hükûm dârlar, kendilerini medh ettirmeyi pek
severler, m eddâh şâirlere de bol bol câize
verirlerdi. G aribi şurası ki o hüküm darla­
rın çoğu, hakkında yazılan ve huzûrunda
okunan kasideleri anlam adan dinler ve ka­
illerine ihsân ederdi. G erm iyan hüküm darı
Y akub Bey b ir gün b ir saz şâirin in :
Benim devletlû sultânım akîbâtın hayır
olsun!
Yedüğün bal ile kaym ak, gezindüğiin çayır
olsun!
diyerek saz çaldığını dinlemiş ve anladığı
bu sözü dinlemekten hoşlanm ış, — M edhiye
dediğin böyle anlaşılır söz Olur. Bizim Şeyhî
CAİZE
(Germ iyanlı) gelir bir şeyler okur; anlam am ,
fakat mecbûrcn dinler, birkaç p ara da ve­
ririm! diye işin doğrusunu söyleyivermiş.
Evet, medh budalası olanların m üşteri çık­
ması, medhiyeciliği kârlı bir san’at hâline
getirdiği için m anzum söz söyliyebilenlerin
çoğu bu vâdide çalışm aya başlamış. Mcvcût
divanların hangisi gözden geçirilirse birkaç
kasîdeye tesadüf olunur.
Fuzûlî'nin m eşhur Bağdad K asidesi dola-
yısiyle kendisine vakıf gelirinden günde do­
kuz akçe tahsis edildiğini, O smanlı veziri II-
yas Paşa’nın, bir kasîde caizesi olarak N ef’î’-
ye bir at, bir köle ve birçok kıym etli eşya
verdiğini tarih yazar. N edim ’in şâhâne eser­
lerine m ükâfaten o sözleri söyleyen ağıza
D am âd İbrahim Paşa’nın m ücevher doldur­
duğunu her edebiyat m eraklısı işitmiştir. F a ­
kat sonraları o rağbet, belki de o san’at k al­
mam ış 13/19 uncu asırdaki kasîdecilik âde­
ta dilencilik derekesine düşmüş. O asrın şâ­
irlerinden Sünbülzâde V ehbî’nin, oğlu Lut-
fullâh Çelebî’ye nasihatnâm e olm ak üzere CEB : ( .—»■ ) L ügatde insanı hadım etm ek,
yazdığı «Lutfiyye» d ek i:
Bâzı cerrâr da şâir geçinir
Ccrr-i askaldc m âlıir geçinir
D ağıtır halka nıüzcyyef târîh
O larak lâyık-ı Ievm ü tcvbih
Sözleri b ir çürük akçe etmez
Câizc alm asa kalkıp gitmez
O nların aldığıdır dcF-i belâ
Y ıkılıb gitmek için ol siikalâ
beyitleriyle, m eşhur «Sühan K asid esin d ek i:
N arhı altm ışlığa indi hele târihlerin
Pek ucuzlandı bu bâzârda kâlâ-yi sülıan
N içe nâ-ehl-i gcdâ-tıynet ü sâil-meşrcb
C erri serm âye eder eylesc imlâ-yi sühan
K alm adı şâir ile farkı bem ân ccrrân n
M iintcc-i ccrr ü süâl oldu kazâyâ-yi sülıan
D aldılar bâb-ı kibara gazelim v ar diyerek
Oldu sâil kapısı dergch-i vâlâ-yi sülıan
K im vefât etse kazıb seng-i m ezara târih
Cöng ü tûm ârın eder malışer-i mevtâ-yi
sühan
H âsılı âlem i târih ile telvîs eyler
Nice m u rd âr ü mülevves lıezcyan-Iâ-yi
sülıan
Câygâh oldu o kâğıdlarn hnttâliyye
H er konakda bulunur b ir iki torbâ-yi
sühan
29 CEM’
lyd-i nev gelse hem en köhne kasîde
getirüb
Yeni, eski b u lu r csbâb-ı atâyâ-yi sülıan
Eylcyib şi’ri verak-pâre-i im sâkiyyc
R am azanda dağıtır halka lıcdâyâ-yi sülıan
Bu tarîk ile çöker siifre-i halviyyâta
N ukl-i iftira getirm iş gibi lıurm â-yi sühan
tasviriyle o asrın dilenci şâirlerindeki hâli
ve görm üş oldukları istiskali anlatır. Çok
şükür ki zam anım ızda m anzûm medhiyeci
esnafı m ünkariz olm uş, tek tü k kalanları
olsa bile san’atlerinin m üşterisi kalm am ıştır.
Kiymct-i şi’ri eden him m et-i şâir gibi pest
Şâirin meskenet-i câizc-cûyâncsidir
beyti ne k ad ar yüksek b ir düşüncenin ter-
cem ânıdır.
C Â M İ’ : ( £* lf ) Beyân tâbirlerindendir. İs­
tiarede «m üstârünleh» ile m iistârünm inh»
arasındaki m ünasebete denilir. Teşbihin
«vech-i şebeh»i dem ektir.
(bk. Teşbih ve istiâre)
devenin hörgücünü kesm ek dem ektir. A ruz
ıstılâhında «m efâîlün» cüz’ünden (î) ve
«lün» hecelcrini hazf ettikten sonra kalan
«mefâ» yerine «feil» lâfzını getirm eğe de­
nir. (bk. Mecbûb)
C ED ’ : ( (^_ ) L ügatde bu ru n kesmeğe der­
ler. A ruz ıstılahında «m cf’ûlât» cüz’Linün iki
«sebeb-i hafif»ini, yâni «mef» ve «û» hece­
lerini h azf ettikten sonra kalan «lât» yeri­
ne «fâ'» lâfzını getirm eğe denir, (bk. Mec-
dûu’)
C EM ’ : ( ) Bedî’ tâbirlerindendir. Birkaç
şeyi b ir hüküm altına toplam ak san’atıdır.
N e f î’nin :
H em kadeh, lıem bâde, hem b ir şûlı
sâkîdir güniil
Elıl-i aşkın hâsılı sâlıib-m czâkıdır gönül
beytindeki kadeh, bâde ve sâkînin gönülde
birleşm eleri hükm ü gibi.
A şka düşm üş ıbtidâ b ir nay, b ir ben, b ir
gönül
Dâğ-dâğ-ı ibtilâ b ir nây, b ir ben, b ir
göniil
beytinde de ney ile şâir ve gönlünün aşka
düşm ekle, dâg-dâr-ı ibtilâ olm alarındaki b ir­
leşme de böyledir. Ce'm’in «m a’-at-taksîm »
CEM’İYET
ve «m a’-at-tefrîk» olm ak üzere iki nev’i var­
d ır ki birincisi cem ’in taksim san ’atiyle,
İkincisi de tefrik san’atiyle birlikde icra edil­
m esidir.
T a k s im : m üteaddid şey zikr ve h er biri­
ne âit olan san’ati tâyin ve tahsis suretiyle
nisbettir. F uzûlî’nin K anunî Jıakkındaki:
H ak iki âdil Süleym an hâkim etmiş âlem e
Evvel ü âhir kılup sırr-i adalet aşikâr
01 Siilcym an’ıu şükûlıu dîvc salmış rüstehîz
Bu Süleym an savleti kiiffârı etmiş târ-m âr
beyitlerinde olduğu gibi. B urada b iri evvelâ
Süleym an Peygam ber, diğeri K anunî Süley­
m an olm ak üzere iki zât zikr edilmiş, son­
ra birine şeytanların teshiri, diğerine kâfir­
lerin tedm iri tâyin ve tahsis tarikiyle nisbet
olunm uştur.
Cem ’m a’-at-taksîm ise m üteaddid şey’i
bir hüküm dâiresine topladıktan sonra tak ­
sim etm ektir. B âkî’n i n :
Y ayıldı balıs-i lâ’l ü b att ü hâlin Bâğ-ı
R ıdvâna
Suyın kevser, ncbâfın ney-şeker,hâkin ab îr
ctdi C E V H E R : (
beytinde olduğu gibi ki sevgilinin dudağı,
hattı, hâli bahsi C ennete yayılmış. Bu bir
cem’ san’ati. Ç ünki bahislerinin C ennete ya­
yılm asında birleşiyorlar. Sonra sevgilinin
dudağı, Cennetin suyunu Kevser; hattı, o ra­
nın nebatını şeker kamışı; beııi dc toprağı­
n ı anber hâline getirm iş. Bu da b ir taksim ­ C E Z Â L E T : (
dir. Ç ünkü her birine ayrı ayrı b irer me-
ziyyet verilm iş, iki san’atin birleşm esiyle de
cem ’m a’-at-taksîm husûle gelmiştir.
C E M ’İ Y E T : ( ) Bedî’ tâbirlerinden- lik» de denilebilir. Evet, kelimelerde «rik­
dir. G erek m ünasib, gerek m ukabil m ânâ­
ları ifâde eden kelim elerin b ir arada zikr
olunm asıdır. Böyle b ir söze «cem’iyyetli»
denilir. M ünasib ve m ukabil m ânâlar kay-
dinden anlaşılm ıştır ki cem ’iyet tenasüb ve
tezada şâm ildir. Bir m ezar kitabesi olm ak
üzere yazılan :
B ir tâır-i kudsîyi uçurdun yuvasından
B ir lâne-i sevdayı tcbâlı eyledin ey mevt!
B ir tûdc tü rab a çevirip cısm-i lâtifin
B ir haclcgchi hâk-i siyâh eyledin cy mevt!
kıt'ası «tâir, uçurdun, lâne, tûde, türâb, hâk»
lâfızlarından husule gelen tenasüb dolayı-
siyle, Â kif P aşa’n ı n :
Kimisi nîstî-i gam la beka-cûy-i vücûd
K im i hestî-i elem le talcb-cfzâ-yi adem
30 CEZALET
beytinde «nîstî, hestı, beka-cû-yi vücud ve
taleb-cfzâ-yi adem» kelime ve terkiblerinden
hâsıl olan tezâd hasebiyle cem’iyetlidir.
C E V Â Z -I-E D E B I: ( J Jİ ) A rabların
«Yecûzü li’ş-şâiri mâ-lâ-yecûzu li-gayrihi»
yâni «Başkalarının yapması câiz olmayan
bir şey'i şâirin yapması caizdir.» sözünden
alınmış bir tâbirdir ki edebî h atâlara vârid
olacak itirazlara karşı kalkan gibi kullanı­
lır. Vezne sığdırılm ak için sözün alt-üst edil­
mesi, hecelerin uzatılıb kısaltılması, edebî
kaidelere riâyet edilememesi gibi kusurlar
hep bu tâbir ile kapatılm ak, «Dediğiniz doğ­
ru ise de vezn zarureti dolayısiyle bu ka-
darcık b ir m üsam ahaya cevâz-ı edebî gös­
terilebilir.» denerek işin içinden çıkılm ak is­
tenilir. Bâzı yazılarda m üsâm aha gösteril­
meğe edebî cevaz verilebilirse de cevâzın
bir haddi olm ak lâzım gelir. Bu edebî hudud
tam âm iyle muayyen olm am akla berâber h â­
ricine çıkılıb çıkılm adığını «zevk-i selim»
tâyin edebilir.
), C E V H E R İN : (
Ebced hisâbiyle yapılan tarih tâbirlerinden-
dir. N oktalı harfleri hisâb edilerek düşürü­
len tarihlere denilir. Böyle tarihler için mü-
cevhcr, menkut, m u’cem, gevher, güher tâ­
birleri de kullanılır, (bk. Ebced hisâbı, m u’­
cem, gevher, güher.)
) Tom ruk, yâni kalın
odun demek olan «cezl» kelimesinden alın­
m ıştır. Telâffuz edilişleri kulağa s&rt gelen
lâfızların söyleniş keyfiyetidir. Buna «sert­
kat» ve «cezâlet» denilen iki sesleyiş var­
dır. «Sen, ben, şiir, edeb» gibi söylenişleri
ince olan kelimelere «elfâz-ı-rekika» «arz,
çarh, toprak, ağaç» gibi telâffuzları kalınca
o lanlara da «elfâz-ı cezle» denilir.
«Edâ»nın «müeddâ» ile, yâni lâfzın m â­
nâ, daha açığı üslûbun «mevzu'» ile muva­
fık olm ası için kelimelerin rikkat ve cezâ-
lctine de m üm kün olduğu kadar dikkat et­
m ek lâzım dır.
Beşikteki b ir yavrucuğun uyuduğunu an­
latm ak için «mışıl mışıl» tâbiri kullanılır.
Ç ünki mevzuun rikkati öyle bir tâbiri ge­
rektirir. Onun yerine «horul horul» tâbiri
kullanılacak olsa o kelimelerin cczâleti, âde­
ta çocuğu .uykudan uyandırır ve korkutur.
CEZL 31
N âcî der k i :
«Bir ordu kum andanı askere hitaben irâd
edeceği nutku elfâz-ı cezîleden teşkîl etm e­
ğe çalışır. Ç ünki bir m uasker (askerlerin
toplanm a m ahalli), nâzikçe idâre-i kelâm
edilecek yer değildir. Bunun tam aksi ola­
rak bir âşık, gönlünü cezb etmeğe çalışdığı
m âşûkasına elfâz-i rakîka ile söz söylemek
ister. Z irâ sevgilinin kulağı, kelimat-i şedî-
denin hücûm una dayanam az...»
U zunca bir yazının bütün bütün elfâz-i
rakîka, yahut elfâz-i cezleden tertibi im kân­
sız değilse bile her hâlde güçtür. U ğraşm ak
zahm etine de değmez. Y alnız — N âcî’nin
dediği gibi — «elfâz-i cezle m akam ında el­
fâz-i rakîka ve bil’akis elfâz-i rakîka mev­
kiinde elfâz-i cezle irâd edilmemek» ve ek­
seriyet itibâriyle «sözün hey’et-i umûm iye-
sinde cezâlet veya rikkat göstermek» lâzım ­
dır.
CEZL: ( J j f ) A rûz tâbirlerindendir. Arûz-
cular ıstılâhında «m ütefâilün» cüz’ünü müf-
teilün suretine sokm aktır.
C İN Â S : ( ) Bedî'in lafzî san’atler
cümlesindendir. Lafzı bir, m ânâsı ayrı olup
b ir ibarede bulunan kelimelerdir. Sünbül-
zâde V ehbî’nin :
«Eyleme vaktini zayi’, deme kış yaz, oku,
yaz!»
m ısrâındaki «yaz»lar ile İzzet M ollâ’n ı n :
«Dest-i kûtâhım ızı etmemiş A llâh resâ
M enba’-i cûdunıı yoksa elimizle kaparız.
Bize versin m i H udâ Âb-i H ayât-i tevfik
’ H ızr’ı bulsak relı-i-zulnıctdc külâlıın
kaparız.»
beyitlerindeki «kaparız»lar ve M uhyiddin
R âif Bey’in :
«Sen beni terk eyledin gitdin nihayet yâd
ile İkincisindeki «şemse mâda» cinasları gibi.
D ilde kaldı sevdiğim, yâd-i hazinin
yadigâr»
beytindeki «yâd»lar gibi.
«Y azılardan biri «sıcak mevsim», öb ü rü M üm asil cin âs: kelimelerin nevi’ itibariyle dc
«tahrir et!» demektir. «K aparız»lardan biri
«kapatırız», diğeri de «gasb ederiz» mâ-
nâsınadır. «Y âd»lardan birincisi «yabancı»,
İkincisi «hâtıra» meâlindedir. Böyle olduk­
ları ve bir m ısrâda bulundukları için cinâs
teşkil etm işlerdir. L afız itibâriyle biribirine
böyle uygun olanlara «cinâs-ı tâm », az çok
CİNÂS
değişmiş b u lunanlara da «cinâs-ı gayr-i tâm »
denilir.
C inâsda tam am lık «vücûh-i erbaada it­
tifak» denilen dö rt şeyden hâsıl olur. Bu
dört şey, yâni vücûh-i erbaada ittifak, cinâsı
teşkil edecek kelim elerdeki harflerin nevi’le-
ri, sıraları ve adetleri, b ir de harekeleriyle
sükûnları b ir olm ak dem ektir. Y âni o keli­
m elerden biri kaç harfli ve o harfler han­
gileri ise, b ir de harflerin kaçı sâkin bulu­
nuyorsa öbürünün de aynı harfli, aynı h a­
rekeli ve sukûnlü olm asıdır. Y ukarıki m isal­
lerde olduğu gibi. Vücûh-i erbaadan biri
eksik olursa o cinâs, cinâs-ı tam olam az.
T am cinâslar, ya «basit», ya «m ürekkeb»
olur. «Yaz» ve «kaparız» kelim eleri basit
ve tam cinâs misâlidir.
M ürekkeb cinâslarda kelim elerden biri iki
lafızdan teşekkül eder. Keçecizâde F uâd
Paşa’nın :
«Bir evde dü zen olsa diizen olm az o evde»
m ısrâındaki «düzen» kelim eleri gibi. Bun­
lardan biri «dü» ve «zen» lafızlarından m ü­
rekkeb ve «iki kadın» dem ektir, ö b ü rü tek
kelim edir ve «intizâm» m anasınadır.
M ürekkeb cinâsların böyle yazılışta b iri­
birine benzer olanlarına «cinâs-ı müteşâ-
bih», im lâsı ayrı, lafzı b ir bulun an ların a
«cinâs-ı m efruk» derler.
U ğrarız sadm esine h er gelenin
Bu da b ir çiftesi b ir hargelenin
beytinin kafiyelerinde olduğu gibi. M ürek­
keb cinâsın b ir de «m erfû», yâni yam alı
denilen nev’i v ardır ki b ir kelim e ile diğer
bir kelimenin parçasından teşekkül eder. İs­
m ail Safâ m erhûm un :
Y okken güneşin eşi sem âda
Bir eş görünürdü şemse m âda
beytinin birinci m ısrâındaki «sem âda» ile
T am cinâslar — diğer b ir taksim e göre —
«mümasil» ve «müstevfâ» nâm iyle ikiye ay­
rılır.
müsavi olm ası, yâni biri isim ise diğerinin
dc isim, biri fiil ise öbürünün de fiil bulun­
m asıdır. N e f î’nin şeraba hitabı olan :
«Meclis-i erbâb-i dil b ir lahze sensiz
olmasın
H ürm etin in k âr eden âlem de hürm et
bulm asın.»
CİNAS 32
beytindeki «hürm et» cinasları m üm asildir.
Ç ünki ikisi dc isim dir. Biri «haram », di­
ğeri «itibâr» m ânâsınadır. îzzet M ollâ’nın
yııkanki beyitlerinde vâki’ «kaparız» cinas­
ları da m üm asildir. Ç ünki ikisi dc fiildir.
M üslcvfâ c in â s : kelim elerden birinin isim,
öbürünün fiil olm asıdır.
A çm ış kollarını yükselen çam lar
H e r dalın ucundan ay nuru dam lar
Benekli ışıklar altında dam lar
N akıştır sanırsın baş yazm asında
koşm asındaki «dam lar» cinasları gibi ki bi­
rincisi fiil, İkincisi isim dir.
Cinâs-ı gayr-i t â n ı : A raların d a vücûh-i erbaa,
yâni harflerin nev’i, adedi, harekesi ve sü­
kûnu itibariyle ittifak bulunm ayan ve bir
ibarede zikr edilen kelim elerdir. İhtilâf,
harfin nev’i dolayısiyle olursa «cinâs-ı lâ-
lıik», h arfin adedi dolayısiyle olursa «cinâs-ı
nakıs», harfin harekesi dolayısiyle olursa
«cinâs-ı m ııharrcf», harfin — eski yazıya
göre — noktalı, yâhut noktasız bulunm a­
sı dolayısiyle olursa «cinâs-ı m usahhef»
tâbir edilir. «Cinâs-ı lâhik»de üç ihtim âl
v a r d ır : H a rf ihtilâfı kelimenin ya evvelin­
de, ya ortasında, ya sonunda bulunur. N a­
ci’nin :
Bir vakıadır bu kalbe âid
Olm az sanırım beyânı zâid
beytindeki kafiyeler birincisine,
 dem e b ir zclır-i tcdrîcî şerâb
A nlam ış olsa bunu chl-ı şebâb
beytindeki (şerâb) ve (şebab) kelimeleri
İkincisine,
O lm asın âfâkım ız âfâta cây
m ısrâındaki «âfâk» ve «âfât» kelim eleri de
iiçüncüsüne m isâldir. B unlara «cinâs-i mü-
tekarib», «cinâs-i m üzâri’» nâm ını da ve­
rirler.
«Cinâs-i nâkıs»daki harflerin adetçe ihti­
lâfı da başda, ortada, sonda olm ak üzere
üç türlüd ür :
V âdi-i lıuşkindc yok b ir ciir’a, yâ b ir
k atrc âb
Belki bâk-i sinc-çâki görm em iş zıll-i serâb
ve :
Cem in gitmişse dc kendi cihanda camı
kalm ıştır
ve :
G a n u eder garuzc-i gam m azı
zebun-küşlüğünü
CÜZ’
beyit ve m ısrâlnrındaki «âb» ve «serâb»,
«Cem» ve «câm», «gamz» ve «gamze» keli­
m eleri bu üç ihtilâfa misâl teşkil eder. Bun­
lardan birincisine «cinâs-i m uharref», İkin­
cisine «cinâs-i müşevveş», iiçüncüsüne de
«cinâs-ı müzeyyel» denilir. «Cinâs-i m uhar­
ref», hey’eti bir, fakat harekesi başka olan
kelimelerin b ir bir ibarede bulunm asıdır.
Vasf-i verd-i rûyun olm uşdur bana vlrd-i
zebân
m ısrâındaki «verd» ile «vird» kelimeleri gi­
bi. Cinasın bu nev’i eski yazıya mahsustur.
Yine eski yazıda «âkil», «gâfil» gibi ancak
nokta ihtilâfı bulunan kelimelerden yapılan
cinaslara «cinâs-i hattî», «cinâs-i musahhaf»,
«cinâs-i tashîf» tâbir olunur.
K endini gösterm e fevkalâde b ir âkil gibi
Dem olur âkil kalır hayretzede gâfil gibi
beytindeki «âkil ve gâfil» kelimeleri gibi.
Cinâs, esasen ehemm iyetli bir san'at ol­
m adığı, adetâ kelime oyunundan ibâret
bulunduğu hâlde eskiler, h er nedense ona
ehemm iyet verm işler, tü rlü isimlerle türlü
nevi’lere ayırm ışlardır. Şu yazdıklarım dan
başka «kalb», «aks», «redd-ül-acz ales-sadr»,
redd-üs-sadr alel-acz» gibi şeyleri de cinâ-
sın m ülhakatından saym ışlar.
H âlbuki bunların içinde asıl «cinâs» de­
nilecek ve lafzî bir san’at sayılabilecek olan
«cinâs-ı tâm » dedikleridir. Cinâs san’atine
«teenîs» de tâbir edilir ki cinâs yapm ak de­
m ek olur.
CÜM LE: ( ^ ) M eânî tabirlcrindendir.
Birbirine isnâd edilmiş kelim elerden mürek-
keb söze cümle derler. C üm leler tam ve
nâkıs olabilirler. «Bu gün hava açıktır.»
ibaresi tam bir cümledir. «Y arın hava açık
olursa» ifâdesi ise nakıstır. M eğer ki «Ne
vakit geleceksin?» süâline verilmiş b ir ce-
vâb ola. O takdirde «H ava açık olursa ya­
rın gelirim.» demek olacağı için tam bir
cümle sayılır. T am cümlcyc «kelâm» da
derler. Lâkin nâkıs cüm leler kelâm değil­
dir. (bk. Kelâm)
C Ü Z ’ : ( •jj* - ) Lügatte parça demektir.
A rûz ıstılahında iki m ısraın iki cüz’ünü hazf
etmeğe denir. M e s e lâ : «Bahr-i hczcc»in
«müsemmen-i sâlim»i olan : «M efâîlün, m e­
fâîlün, m efâîlün, mefâîlün» veznini «müsed­
DADAİZM 33 DAİRE
des-i sâlim» o la ra k : «M efâîlün, m efâîlün, dördüncü cüz’olan bir «mefâîlün» hazf edil­
mefâîlün» şekline s o o a l k ciiz’dür. Çünki miştir.

D
D A D A tZ M : Y eni ve edebî b ir meslektir.
Behçet Y azar’ın «Genç şâirler ve eserleri»
isimli kitabında bu meslek için :
«Dadaizm , çocukların kekelemesini, dadı­
sını model tutarak ve hisse dayanıp fikri ve
hafızayı inkâr ve ifâdenin en son karışık
şeklini istihdaf ederek abes’in, m ânâsız’ın
zaferini alkışlayan bir yoldur.» deniliyor.
M üm taz Zeki'nin şu parçası D adaizm in bir
modeli imiş :

linyiti adaları
Bir istiridye bizim ada
d ada
dada
D ada
Benim istiridye adnmın incisidir
dadam
dadam Bahr-i-kâm il
D adam derken çıldıracak adam...!

D A H İL : ( J f ’"-3 ) K afiyede «te’sis» ile «re-

vi» arasında bulunan harftir.
Ettikçe figânı kalb-i nâir
H er nâlcsi oldu aşka dâir
Sevda beni gerçi etti şâir
Bizâr-i garâm olub da T âhir
Ben düşmen-i canıyım hayâtın
parçasının dört kafiyesindeki «i» ve «h»
harfleri gibi. (bk. Kafiye)
» isimleri ve ihtiva ettikleri b ahirler şunlar­
D Â İR E : ( ) A rûz tâbirlerindendir.
A rûz bahirlerinden birkaçının yekdiğerine
olan m ünâsebet ve yakııılılıgını göstermek
için ayrılan kısım lardır. Bu kısım lar bir dâi­
re şeklinde ıcsın edilir. O ltasına bir nıısrû,
etrafına da o dâireye girebilen bahirlerin
ismi yazılır. O rtadaki mısrâı teşkil eden ke­
limeler alt üst edilmek suretiyle kenardaki
bahirlerin veznine göre okunabilir. Bir nü-
m une: Bahr-i-vâfir
O rtadaki m ısrâ :
G örem i senin gibi b ir dalıi bu gözüm accb
M ütefâilün m ütcfâilün miitefâilün
âhenginde okunduğu surette Bahr-i kâm ilden,
Aceb görem i senin gibi b ir dahi gözüm
M üfâalelün m üfâaletün m üfâaletün
tarzında okunduğu takdirde «bahr-i-vâfir»-
den olur. A rap aruzunda altı dâire vardır ki
d ır :
D âire-i m u h te life : Bahr-i tavîl, bahr-i
rncdîd, bahr-i basît.
D âire-i m ü’telife : Bahr-i vâfir, bahr-i kâ­
mil.
D âire-i m ü e te lib e : Bahr-i hczec, bahr-i
recez, bahr-i remel.
D âire-i m ü şte b ih e : Bahr-i serî’, bahr-i
m ünserih, bahr-i hafîf, bahr-i m uzâri’, bahr-ı
m uktedab, bahr-i m iictes.’

F: 3
 DÂSTÂN 34
Dâire-i m ü tte fik a : Bahr-i m ütekarib,
bahr-i m ütedârik.
D âire-i serîa : Bahr-i cedîd, bahr-i karîb,
bahr-i müşâkil.
A cem aruzunda da dört dâire vardır ki
isim leriyle ihtiva ettikleri bahirler şunlardır:
D âire-i m ü’te lif e : Bahr-i hezec, bahr-i
recez, bahr-i rem el.
Dâire-i m uhtelife : Bahr-i münserih, bahr-i
m uzâri’, bahr-i m uktedab, bahr-i müctes.
Dâire-i m ü ten ev v ia: Bahr-i serî’, bahr-i
karîb, bahr-i cedîd, bahr-i hafif, bahr-i m ü­
şâkil.
D âire-i m ü tte fik a : Bahr-i m ütekarib,
bahr-i m ütedârik.
A rap ve A cem arûzcul arının ilim bahis­
leri arasına sokdukları şu karışık ve yorucu
olduğu kadar faydası bulunm ayan dâire tak ­
sim atına bereket versin ki T ü rk şâirleri ve
edebiyatçıları ehem m iyet verm em işlerdir.
D Â ST Â N , D E S T A N : 4 u ^ - > ) Kıs­
sa, hikâye, m asal m ânâsınadır. Bilhassa kalem leriyle zabt edilmiştir.
bunların m anzum olanlarına denir. «D il­
lerde destan olm ak» tâbirinden anlaşılacağı
üzere «meşhur» m ânâsına geldiği gibi «te­
rennüm ve teganni» m ealini de ifâde eder
ki m anzum destanların saz ve nağm e ile
okunduğuna, ondan dolayı m evzûlarının
şöhret bulduğuna delâlet eder.
«Dâstân» kelimesini dîvan şâirleri de kul­
lanm ışlar, arûz vezniyle yazdıkları m an­
zum hikâyelere «dâstân» tâb ir etm işlerdir.
M eselâ Şeyh G alib «Hüsn-ü-Aşk»m da ta s­
vir ettiği «Benî M ahabbet = M ahabbet
oğulları» isimli bir arap kabilesinin ahvâli­
ni «Âgaz-i dâstân-i Benî M uhabbet» ser-
lavhası altında anlatm aya başlar. Fuzulî
de «Leylâ ve M ecnûn» hikâyesinin nazm ı­
nı kendine teklif edenlerin sözlerini şu su­
retle nakl eder ve o hikâye için «dâstân»
tâbirini k u lla n ır:
L û tf ile d e d ile r: E y sülıan-senc
Fâş eyle cihâna bir nilıân gene
L eylâ, M ecnûn Acem de çokdur
E trâkde ol fesânc yokdur
T akrire getir bu dâstânı
K ıl tâze bu eski bûstânı
D îvan şâirlerinin «D âstân»ı alelekser
m esnevî şeklinde yazılırdı. H alk şâirlerinin
«D estan»ı ise «dörtlem e» denilen şekilde ve
ekseriyya «altılı + beşli» hece vezninde ter-
DARB-1 MESEL
tib edilirdi. H alk şâirleri, m uharebelere,
m eşhur adam lara, büyücek hâdiselere, hu­
susî ve gülünç vak’alara, h attâ kedi ile fâre
arasındaki m âccrâlara dâir destanlar tanzim
etmişlerdi. Nitekim yaz ile kışın m uhâvere-
sine d âir pek eski bir T ü rk ozanı tarafın ­
dan terlib edilmiş bir destanın bâzı parça­
ları «D îvânü-lugat-it-Türk» de mündericdir.
Bir de «M illî D estan»lar v ardır ki her
kavm in efsânevî tarihinden, hayalî mâbud-
larından, kahram anlarından, m uharebe ve
zaferlerinden, hülâsa eski m efahirinden bahs
eder. Bu menkabevî vak’a lar ayrı ayrı ola­
rak halk tarafından nakl edilegelir. Sonra
m illî b ir şâir bu parça parça nakliyatı bir
araya toplar millî bir destan m eydana geti­
rir.
Y unanlıların «Ilyada»sı ile «Odise»si,
İran 'ın «Şehnâme»si, H intlilerin «Ramaya-
na»sı, Finlerin «K alavala»sı gibi ki «Home-
ros», Firdevsî», «Valmiki» ve «Lonro»riun
K öprülüzâde F uâd Bey’in «Türk Edebi­
yatı Tarihi» Unvanlı eserinde mufassal su­
rette anlatıldığı üzere T ürklerin de mütead-
did ve mütenevvi’ millî destan parçaları v ar­
dır. F ak at bunlar daha toplanm ış ve m an­
zum b ir hâle getirilmiş değildir. «Türk Ede­
biyatı T arihine D âir M anzum Bir M uhtıra»
isimli eserimde şâir N efT den bahs ederken
şöyle bir mUtaleada b u lu n m u şd u m :
F ak at pek yazık ki o tab’-ı nâdir
O geniş kariha sâlıibi şâir
Olmuş da Sihânı-i K azaya hedef
Eylem iş kendini bîhûde telef
D olaşacağına kasidelerde
Ccvelân etseydi başka b ir yerde
Yol verip tab ’ının o şiddetine
Yazsaydı b ir destan T ü rk milletine
O lurdu kendisi bizde Firdevsî
T ürkün bulunurdu b ir Şehnâmesi.
D A R B : ( '-‘s*’ ) Bir beyitteki ikinci m ısraın
son cüz’ü. Buna «Acz» de derler.
D A R B -t M E S E L : ( Jî-* >-> ) Eskiden söy­
lenilmiş olan ve bir hikm eti muhtevî bulu­
nan söz; A talar sözü. D aha eski tü rk ç e si:
«sav». A rapcada «mesel» M alar sözü,
«darb-i mesel» ise öyle b ir sözü söylemek
demek ise de vaktiyle dilimizde doğrudan
doğruya mesel m ânâsında kullanılm ış ve
DELÂLET
herkesçe o m ânâda söylenilip anlaşılm akta
bulunm uştur. N âbî’n i n :
D arb-iil-mcsel iradına bû asrda N âbî;
Kimse olam az Sabit E fendi’yc rcsîde.
beytinde olduğu gibi. Bu tâbirin A rapça
cem’i olan «dûrûb-ı emsâl» de türkcede kul­
lanılmış, hattâ Şinasî tarafından «Durûb-i
Emsâl-i Osmaniyye» adiyle b ir eser yazıl­
mış ve basılm ıştır.
D ELÂLET: ( ) Lâfz ile m ânâ arasın­
daki m ünasebettir. Bunu «Vaz’iyye» ve
«Akliyye» diye ikiye ayırırlar.
Delâlet-i vaz’iye lafzın, mânâ-yi mevzu­
una tam am iyle delâletidir. Buna, «delâlet-i
mutâbıkiyye» de derler. «Arslan» lafzının
m âhûd yırtıcı hayvana delâleti vaz*î ve m u­
tabıkı b ir delâlettir. .
Delâjet-i akliye ise kelimenin mânâ-yi
mevzûuna değil, mefhum -ı-m âkulüne delâ­
letidir. Bu da «Tazammuniyye» ve «lltiza-
miyye» diye iki nevi’dir.
Delâlet-i tazam m uniyye, bir lâfızdan D îvan te r tib i: M anzum elerin şâirler arasında
mevzûunun bütünün değil, m ânâsının bir
kısmının anlaşılm asıdır. C esur b ir adam a
arslan denildiği vakit buradaki «arslan» ke­
limesinin delâleti tazam m uniyyedir. Çünki
anlattığı m ânâ, mevzuu olan yırtıcı hayva­
nın b ir cüz'ü olan cü r’et ve savletdir.
Delâlet-i iltizamiyye b ir lâfzın mânâ-yi
mevzûundan başka b ir 'm ânâya delâletidir.
«Eli açık bir adam» terkibindeki «eli açık»
tâbiri, o adam ın açık bulunan eli, vergili
olduğunu anlatır. B unlardan Delâlet-i vaz’-
iyye «hakikat», Dclâlet-i tazam m uniyye
«mecaz», Delâlet-i iltizâmiyye ise «kinâye»
olur. (Bu kelimelere bakınız!)
D İD A K T İK : M evzûu hikm et ve nasihatten
ibâret olan söz. Y unancada «öğretme» de­
mek olan bir kelimeden alındığı için ev­
velce «tâlimî» diye tercem e ediliyordu. E s­
kiden ise bu sözlere «hikemî» derlerdi.
D ivan şâirleri arasında hikem î sözler ile
en ziyade şöhret alm ış olan U rfalı N âbî’dir
ki bu yolda meslek sahibi sayılır. Ziyâ Pa-
şa’ya gelinceye kad ar birçok m uakkibi v ar­
dır. Ben, «M anzum M uhtıram »da N â b î için
şöyle dem iştim :
N e lirik söyledi, ne yazdı epik,
M ûtenâ sözleri oldu «didaktik»
D ÎV A N : Esasen toplanılan y er dem ektir. Bu
itibarla eskiden dâvâlara bakm ak ve iş gör­
35 DÎVAN
mek için toplanılan meclise «dîvan» deni­
lirdi. H eybetli ve haşm etli toplantılara
«Ebûl-M üslim D îvanı gibi» tâbir edilirdi.
H azret-i Ö m er zam anında M edine’de teş­
kil edilen hüküm et dâiresine ve o dâirede
tutulan vazife ve maaş defterine de isimle­
rin toplanm ış olm ası münasebetiyle «dîvan»
ismi verilirdi.
D aha sonra m anzum sözlerin topluca ya­
zıldığı kitaba «dîvan» denildi. «Dîvan-ül-
H amâse» gibi ki A rap şâiri «Ebû-Tem-
m âm »ın cem’ ve tertib ettiği seçme şiirleri
hâvi bir kitaptır. Bu kelime, evvelce müte-
. addid şâirin m üntehab şiirlerini ihtivâ eden
m ecm ua (antoloji) m ânâsında kullanıldığı
hâlde sonra m utlaka b ir şâirin defter-i eş’ârı
mealinde istimâl edildi. F uzûlî dîvanı, N e fî
dîvanı gibi ki F uzûlî’nin ve N ef’î’nin yaz­
mış oldukları m anzum eleri câm i’ kitap de­
m ektir. Cem ’i : «Devâvîn» küçük dîvanlar
«Dîvançe» adlarını alır.
muayyen b ir usûl ile yazılm asıdır. O yolda
yazılmış şiir m ecm ualarına «M üretteb dî­
van», yâhut. «M üretteb dîvançe» tesmiye
olunur.
D îvan tertibinde riâyet edilen u s û l: Tev-
hid, m ünâcât, n â’t-ı şerif, medh-i ekâbir gibi
şeylerin baş ta ra fa yazılm ası, onlardan son­
ra padişahların ve erkân-ı devletin sitâyişine
dâir kasidelerin ta h rir olunm ası, doğum,
ölüm ve şâire gibi şeylerin tevrihine dâir
m anzum elerin sıralanm ası, daha sonra ga­
zellerin kafiyeleri elifba harfleri sırasına
göre dere olunm ası, daha sonra da m uam ­
m a, şarkı, m üfredât, rübâî, k ıt’a, m urabba’,
muham m es, müseddes, lügaz, mesnevî ta r­
zındaki yazıların derciyle dîvanın tam am ­
lanm asıdır.
Bâzı şâirlerin dîvanı hayatlarında ve ken­
dileri tarafından tertib olunm uş, bazılarının
da vefatlarından sonra ve başkaları tarafın ­
dan tedvin edilmiştir. M eselâ F uzûlî, türkçe
dîvanına yazdığı m u kaddim ede: « ... za-
man-ı tufûliyyetim de sâdır olup m üteferrik
olan gazellerden b ir m uhtasar dîvan cem*
etm ek selâhın gördüm ve ol vakitte ben­
den iltimas edenlerden iltim âs ile aldım ve
suret-i-cem’in ihtisar üzere bitird im ...» diye­
rek dîvanını kendinin tertib etmiş olduğunu
söyler.
DÎVAN
Sünbülzâde V ehbî de dîvanının baştara-
fına geçirdiği uzun b ir m anzum ede Selim-i
Sâlise takdim etm ek üzere dîvanını tertib
eylemiş olduğunu :
K em âl'i şevk İle kıldı tab îat
H em an tertib-1 dîvâna azim et
N e inşâd eyledimse ii$ lisanda
Bulup m evcudun evrak-i zam anda
Cedid ü köhne asâr-i perişan
B ulundu h er ne İse hasb-el-imkân
Rüsûm -ı m ahv ü isbât üzre yekser
E dip geh ta rh u gâhî nakl-i m istar
O güne m üntahab vâfirce eş’â r
M üfîd ü m uhtasar dîvân-i eş’â r
K ılup her nev’ini başka mühezzeb
O lundu üç lisan üzre m üretteb
E ğer yazmış ise Sa’dî G ülistân
Bu âsâra desinler Sünbülistân
Bu resine buldu çünkim husn-i tertib
O lııb revnak-nüm â-yi zîver ü zîb
D edim tarihini cevher gibi hub
M aârif gencidir dîvan-i m ergub
beyitleriyle anlatır ve hicrî 1205 (1790) se­
nesinde dîvanın tertib edilmiş olduğunu son
m ısrâiyle haber verir. N âbî’nin dîvanı ise
H aleb Valisi olan Silahdâr İbrahim Paşa’-
nın emriyle ve şâirin hayatında tertib edil­
miştir. N âbî bunu dîvanının ihtidasında ve
Tevhide dâir uzun bir kasidenin sonunda
bildiriyor. H attâ o Tevhidi, Paşa’nın ihta-
riyle yazdığını sö y liy o r:
İlâhi sen m uam m er kıl o zât-i hayr-
fcrm âyı de-perest olduğu iç in — «Klasik 'Edebiyat»,
K i bu nazm a dem-i cau-babşi oldu
mûelb-i ihyâ
Sllahdâr-i şeh-1 din, sâhib-1 sermâye-i
tem kin D îv a n : 17. asırda halk şâirleri dîvan
Vczîr-i arif ü âlim müşîr-1 âkil ü yektâ
Cenâb-i âsaf İbrahim Pâşâ-yı bülend-ikbâl
V ücûdiyle şercfyâb olduğunda lııtta-i
şehbâ
Tcvcccüh etdi dîvân-ı hakiri etmeğe tertib
K ühcn m üsveddelerden b ir yere cem ’ eldi
ser-tâ-pâ
Dedi dîbâccsindc olsa b ir sernâm e-i tevhîd
O lurdu naksdan âri m ükem m el nusha-i
garrâ
O lunca ol nefesden bahr-i tab’ım
mevc-hiz-i şevk D Ö R T L E M E : D ö rt m ısrâl: bendlerden m ü­
Kalem Tevhld-i B âri lücccsinde oldu
reh-peym â
36 DÖRTLEME
Bi-ham dillâh meded-kârî-i tevfik-i İlâhiyle
Bu suretle hirâm ân oldu bu dûşîze-i hasnâ
R iiiûm -i kâinât oldukça câri, H azret-i Bâri
E de ol Âsaf-i âli-cenâbın zâtını Ibka.
Şâir Yenişehirli A vnî m erhum un dîvanı
evvelce pek yanlış b ir surette basılmıştı.
Sonra onu Süûd-ül-Mevlevî Bey yeniden ter­
tib ve ikmâl etti. N âm ık K em al'in eski tarz­
daki gazelleri Ali E m îrî Efendi tarafından
b ir deftere yazılmış ve M illet K ütüphâne-
sine konulm uştu. Sa’deddin N üzhet Bey bu
defteri bâzı ilâvelerle tezyil ve tekm il ede­
rek «N âm ık K em âl’in H ayatı ve Şiirleri»
ünvanlı eserine dere eyledi.
Divan e d eb iy atı: Eskiden beri T ürk edebiyatı
avam ve havasa m ahsus olm ak üzere ikiye
ayrılm ışdı. Hece vezniyle söylemiş olan saz
şâirlerinin deyişlerine yakın zam anlarda
«H alk Edebiyatı», arûz vezniyle yazmış olan
şâirlerin m anzum elerine de «Dîvan edebi­
yatı» denildi.
D îvan edebiyatının nazım şekilleri değiş­
mez bir surette kararlaşm ış olduğu gibi ede­
bî mevzuları, müşebbeh ve müşebbehün-bih,
m üsteâr, m üsteârün-m inh ve m üsteârün-leh
olacak şeyleri de tâyin edilmişti. Eski şâir­
lerimiz, fikirlerini, hislerini, hayallerini yaza­
bilmek için m ukarrer ve m uayyen olan bu
esaslara uym ak m ecburiyetinde idiler. Fürû-
âtta yenilik gösterseler bile m ukarrer esas­
ların hâricine çıkam azlardı. Bundan dola­
yı dîvan edebiyatım ıza — mukayyed ve kai-
Pâdişâhlarla D evlet Ricâlini medh ettiği do-
layısiyle «Saray Edebiyatı» ve «Enderûn
Edebiyatı» adlarını da veriyorlar.
şâirlerinin te'siri alım a girmiş vc saz şâirle­
rinden okuyup yazanlar arûz vezniyle bâzı
m anzum eler tertibine başlam ışlardı. Bu
m anzum elerden «fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün,
fâilün» vezninde tertib edilmiş olanlara «dî­
van» dediler. Bunları saz çalarken hususî bir
beste ile okudular. D îvanların «Hafdi, O r­
ta, K onya, Yenikapı» gibi m uhtelif kısım ­
ları vardır. A ralarındaki fark yazılışda de­
ğil, rast, uşşak, karcığar gibi m akam larla
bestelenmiş olm asındadır.
teşekkil m anzum elere saz şâirleri «D örtle­
me» derlerdi ki arûzun «M urabba’» şekli
 DRAMATİK
demekti. «M anzum bir m uhtıra» Unvanlı
eserimde demiştim k i :
T ürklerdc çırpınan duygulu yürek,
Şi’rine naznı ile vermişti âhenk.
Y ck-âhenk nazm ının ölçüsü hece;
A yaklan külfetsiz, m ânâsı yüce.
Şekline gelince pek fazla yoktu;
Birisi D örtlem e, biri K oşuk’du.
D örtlem e, M urabba’ şekli gibiydi;
M esnevi şekline T ürk K oşuk dedi.
H alk şâirlerinin m âni, koşm a, destan ve
şâire gibi m uhtelif isimlerle tertib ettikleri
m anzum eler, şekil itibariyle hep dörtlem e
idi. A yrı ayrı isim alm aları terennüm edi­
lişlerindeki ayrılıktan ileri geliyordu.
D R A M A T İK : T iyatrolarda tem sil edilmek
üzere yazılmış olan eserler dem ektir. Bun­
ların ..«romanesk» yazılardan başlıca farkı,
rom anların okunm ak, b u nların ise oynan­
m ak için yazılmış olm asıdır. Bu kelime Yu-
nancanın «dram a» lafzından alınmıştır.
D ram atik eserler; esasen «Trajedi» ve «Ko­
medi» olm ak üzere iki kısım dır. Birincileri
acıklı, İkincileri gülünç halleri gösterirler.
Bir de «D ram m odern» dedikleri v ardır ki
bunlarda hüzün ve sürür karışık bulunur.
D ram atik eserler ilk d e fa Y unanistan’da
yazılmış, oradan R om a’ya, oradan da A vru­
pa ve A m erika’ya geçmiştir. Bizde Tanzi­
m at’tan sonra yazılmış ve oynanm ıştı. D î­
van edebiyatım ızda dram atik yazı yoktur,
(bk. T rajedi ve Komedi).
D U R A K : M illî vezinde birkaç hecede b ir ha­
fifçe durulm ası lâzım gelen yer. Bir durak,
arûzun b ir cüz’ü mesâbesindedir. Altılı-
beşli denilen on b ir heceli vezinde iki durak
olm ak icâbeder ki birincisi altı heceli, İkin­
cisi beş heceli olacaktır. ArÛzda kelimelerin
tam âm en cüz’lere taksim i lâzım gelmez. F a ­
kat hece vezninde buna dikkat şarttır. H at­
tâ âhenk tem ininin ruhudur. M eselâ Köprü-
lüzâde M ehm ed F uâd Bey’i n :
G afil yolcu gafil yolcu
Ozan yok kırık yay ucu
m ısrâları ikişer duraklı ve sekizer .hecelidir. bulunduğu için de «Rübâî» denilmiştir, (bk.
F akat ikinci m ısrâdaki «kırık» kelimesi du­
raklara tam âm en taksim edilememiş, b ir he­
cesi birinci durakta kalm ış, iki Jıecesi ikinci sında b u lu n a n :
durağa geçmiş, binâenaleyh âhenkte b ir kı­
rıklık husûle gelmiştir.
D U R A K : Tekke edebiyatı tâbirlerindendir.
37 DÜBEYT
Z ikr esnasında ve birinci fasıldan sonra tek,
yâhut çift «zâkirler»in terennüm ettiği tak ­
sime yakın ağır b ir bestenin adıdır. D urak­
lar m utasavvifâne sözlerden intihâb edilir
ve her m akam dan bestelenirdi. içlerinde m u­
sikî itibâriyle pek san’atkârâne olanları
vardı.
D U Y U K yâhut T U Y U K : D uym ak m asdarın-
dan b ir vasıftır. H issî, yâni duyularak söy­
lenilmiş, yâhut işitilmiş ve yayılmış söz mâ-
nâsınadır. D uyuk şekli T ürkler tarafından
ihdas edilmiştir. Vezni olm akla beraber,
A cem lerin rübâî’si m ukabili gibidir. «Fâilâ-
tün, fâilâtün, fâilün» vezninde ve 1, 2, 4
üncü (bazen de üçüncü) m ısraları kafiyeli
olm ak üzere yazılırdı. İvaz Paşazade A tâ-
yî’n i n :
G önlüm oldu aşkının âvâresi
G am zenin gitmez gönülden yâresl
D erdim e çok istedim derm an, veli
Y oğ imiş tâlinden özge çâresi
duyuğu gibi.
D uyukların kafiyeleri cinâslı olanları da
vardır. Ç ağatay şâiri Ali-Şir N evâyî’n i n :
Lâlidin canım aga o tlar yakılur
K aşı kaddlm ni cefâdan ya kılur
M in vefası va’desidın şâd m in
Ol vefâ bilm en ki kılnıas, yâ k ılur
nazm ında olduğu gibi. A zerî şâirlerinden
Kadı B ürhaneddin ve Seyyid N esîm î en çök
duyuk yazanlardandır.
DÜBÂLÂ : ( V I , j ) yahut D Ü -T Â : ( L*jj )
M atlûb olan seneyi katm erli gösteren tarih.
Sultan Ü çüncü O sm an’ın cülûsu için Sürû-
rî’nin tanzim e ttiğ i:
B ir cüm ’a gün şevket ile Sultan Osman
oldu şâb
m ısrâı gibi ki harflerinin m ecm ûu 2336 ade­
dini gösterir ki cülûs yılı olan 1168 sene­
sinin iki katıdır, (bk. T arih)
DÜBEYT: ( ) İki beyitten ibâret ol­
m ası dolayısiyle A cem ler tarafın d an rübâî-
ye verilm iş b ir isimdir. N itekim dö rt m ısralı
Rübâî)
H azret-i M evlânâ’nın M esnevı’si ihtida­
EBCED HİSABI 38 EBCED HİSABI
tur. Çünki M olla C âm î bu beyitleri «Şerh-i
XI . J , * \ ^ v t) ^11'i*
Dü beyt» Unvanlı bir risâle ile izâh eyle­
a.1 «a.)i j' miş, H oca N eş’et de o risaleyi türkçeye ter-
beyitleri de «dü beyt» diye şöhret bulm uş­ ceme etmişdir.

E
EBC ED H tS A B I: ( j jl^ I ) T ürk, A rap, zılardan anlaşılıyor ki A raplar hece harfle­
rini N ebatî’lerden alm ışlardır. A rap harfle­
A cem edebiyatında bir hâdiseyi tevrîh için
rinin rakam lara delâlet etmek üzere istimali
kullanılan ve rakkam ları harfden ibâret bir
İbrî ve A râm îlerde de carî idi ki H emze’-
hisâbdır. Buna «Hisâb-i Cümel» denildiği de
den K a fa kadar olan harfler birden yüze,
vardır. Ebced hisâbı hakkında garip rivayet­
son dokuz h a rf de 200 den 1000 e kadar
ler vardır. K am ûs Tercem e’s in d e :
erkam a delâlet ediyordu...»
«Ebced, hem zenin fethiyle ki hurûf-ı he-
câyi cam i’ kelim atın evvelidir. F il’asl «Eb­ A rab ebcedinin Iberî ve A râm î alfabesin­
ced ve H evvez ve H utti ve Kelemen ve Sa’- den alındığına şüphe yoktur. F ak at A rablar,
fes ve K araşet» ki altı neferdir. M edyen diğer Sâm î lisanları bilmedikleri ve asabi­
ülkesinde şahlar idi. Kelem en cümlesinin re­ yetleriyle iftihar ettikleri cihetle bu sekiz ke­
isi, yanî şehinşâhi idi ve bunlar Şuayb aley- limenin menşei hakkında hurâfî bir takım
hisselâm ın kavm inden idiler. Yevm-i Z ulle’- te’villere girişirler. Meselâ bu kelimelerden
de (M edyen ve Eyke halkının helâki günü) altısının M edyen hüküm dârlarından altı ki­
helak o ld u lar... Eslâf, ibtidâ kitâbet-i ara- şinin adı, yâhut altı şeytanın ve yâhut h af­
biyye hurûfunu bunların isim lerinin hurufu ta günlerinin ismi olduğunu söylerler. Biz­
. adedince vaz’ edip bâ’de-zam âm n Sehaz ve zat A rap nahivcilerinden «M überred» ve
D azığ harflerine de zaferyâb olm alarıyle on­ «Sîrâfî» gibi anlayışlı âlimler, bu tefsir ve
lara redîf eylemekle bu altı hurufa revâdif te’villerin h urâfî olduğunu, ebcedi teşkil
ıtlak eylediler. Şârih d er k i : asıl ebced’in eden kelimelerin aslında ecnebi bulunduğu­
ismi Ebu-câd idi. Tekerriir-i h u rû f sebebiy­ nu söylemişlerdir. Sonraları bu kelimeler
le kasr eylediler. H â ttâ H urûf-i Ebîcâd tâ ­ m uska, vefk gibi şeylerde kullanılmış ve her
biri bundandır.» deniliyor. birine adedî bir kıym et verilmiştir. N itekim
Bâzı m üsteşrikler tarafından tertib ve M ı­ o rta asırlarda bâzı m utasavvıf Y ehûdilerin
sır’da tercem e olunup neşr edilmeğe başla­ Ahd-i K adîm tefsirinde bu harfleri bu suret­
nılan D âirct-üI-M aârif-il-lslâm iyye de bu ke­ le kullandıkları görülüyor.
lim eye dâir epeyice m alûm at veriyor ki hü­ Edebiyatda b ir vak’ayı tesbit için yazılan
lâsası şundan ib â r e ttir: tarihlerde müstâm el ebced hisâbı ş u d u r :
«Ebced, A rapların kendi hece harflerini
bellem eleri için delil ittihâz ettikleri sekiz 1 U i a
3 3
kelimenin birincisidir. Bu sekiz kelime sıra- E
siyle ş u n la rd ır: Ebced, hevvez, hutti, kele­ E lif B Cim D al He Vav Ze
m en, sa’fes, karaşet, sehaz, dazığ. 1 2 3 4 5 6 7
G arb nıüslüm anları, sonraki dö rt kelim e­
yi «Sa’fed, K araset, sehaz, dagaş» suretinde
W J. ıS i) J e 0
tertib etm işlerdir. A rap elifbasının h a rf ter­ U
tibi İb rî ve A râm î alfabelerine m utabıktır. Ha Tı Ye K ef Lam Mim N un
Bu m utabakatle beraber, keşf edilen eski ya­ 8 9 10 20 30 40 50
EBTER 39 EDEB

o" v_5 li J u- te de yazıldığı veçhile T ürkçe karşılığı da

L
«Erdem» lafzıdır. Kamus-ı O sm ânî sahibi
Sin Ayın Fe Sad K af Rı Şm
Selâheddin Bey :
60 70 80 90 100 200 300 «Tuhfe-i-Şahidî’yi şerh tarzında yazılmış
ve bugün nezd-i âcizânemde mevcut b ir es­
O j ı> Ji ki risalede gösterildiğine göre Edeb lafzının
t i
türkçesi şimdi külliyen m ehcûr olan zam-
Te Se Hı Zel D ad Zı G ayın
me-i hafife-i-m ebsûta ile «öd» dür. Bu şer­
400 500 600 700 800 900 1000 hin hangi tarihte kimin tarafın d an yazıldı­
ğına dâir bir gûnâ işâret ve sarahat olm a­
Fârîsîye m ahsûs olan : P = «-> Ç = ^
yıp yalnız baş tarafında H âzâ kitab-i Şerh-i
Şâhidî başlığı ve altında m in-kütübi M eh-
^ V t j
J = j ve G = o harfleri (B) (C) (Z) med H âm id H âlife-i  m idî cümlesiyle 1211
tarihi m uharrerdir.» der.
i] Yine K am ûs Tercem esi’nde :
ve (Kef) gibi hisâb edilirdi, (bk. Târih) «Edeb, b ir kuvve-i râsiha-i nefsiyyedir ki
E B T E R : ( -*;' ) A rûz ıstılâhındandır. «Fâi­ m uttasıf olan kimseyi mucib-i şeyn ü âr
lâtün» cüz’ünden «ilâ»nın hazfiyle kalan olan nesnelerden hıfz eder. Ve edeb iki ne-
«fâtün» yerine getirilen «fa’lün» cüz’üne der­ vi’dir. Biri : Edeb-ün-nefs ve birisi edeb-üd-
ler. (bk. Beter) ders dedikleridir. T ârifat’ta edeb : cem î’-i
envâ’-i hatâyâdan mâ-bih-il ihtiraz olan nes­
ECZÂ -Y İ V E Z N : ( j j ) t f 'j î - ' ) Bir vezni neyi bilm ekten ibârettir.» diye tarif olun­
teşkil eden parçalardan her biri demek olan m u ştu r... ve Devlet-i Islâm iyyeden b ir m üd­
cüz’ün» cem’i. Meselâ Bahr-i hezecin asıl det m ürurunda ulûm-i arabiye ve eş’âra edeb
eczası bir m ısrâda dört «m efâîlün»dür. Böy­ ıtlâk eylediler, bâis-i te’dib olduğu için. Ka-
le dört m efâîlün ile kullanılan vezne «sâ- mûsun şu târifinden anlaşılıyor ki «edeb»
lim» tâbir ederler. F ak at bâzan b unlar «me- lafzı her tü rlü yanlışlığa düşm ekten ve bin-
fâilün, feûlün, fa’îl, fe’» gibi tegayyurata netice utanm akdan sâhibini esirgeyen, kezâ
uğrarlar ki bu tegayyurata «illet», yâhut «zi­ sâhibine güzellik ve zarâfet muam elesini öğ­
haf» nâm ı verilir, işte o tegayyürat dolayı- reten b ir melekenin adı imiş. Bu da nefsî
siyle arûzun esas bahirlerinden m uhtelif ve­ ve dersî olm ak üzere ikiye ayrılıyor ki bi­
zinler teşa’ub eder. rincisi ahlâka, İkincisi de m uam elâta delâ­
let ederm iş. H azret-ı M evlânâ’m n :
E D Â : ( İJİ ) Söz ve yazı tarzı; uslûb :
Başka şâirde bulunm az bu edâ .1—J j l j l cj ' i- :'
Sâde bir beytine bin beyt fedâ
demiş olm ası edebin nefsî kısmına; edeb-i
M uallim N âcî
kelâm , adâb-ı m uâşeret gibi tâbirler de İkin­
Hiisn-i e d â : ^»■) Ü slûbun güzelliği: cisine m ütedâirdir. Z arâfet, nezâket gibi hâl­
Çok mu bu k adar hiisn-i edâ tab ’ım a zırâ ler söz ile gösterilebileceğinden söze m üte­
Vassâf-ı hudâvend-i pesendîde-şiyemdir. allik m alûm atın da edeb kelimesinin ihata­
N e fî sı dâiresine girmesi tabiî görüldü. Binâen­
aleyh söz söyleyeni yanlışlıkdan ve küçük
Edâ ile ifâde edilen m ânâya «müeddâ» de­
düşmekden m uhafaza edecek olan lügat,
nilir. Hüseyin Siret Bcy’in şöyle bir beyti
sarf, iştikak, nahiv, m eânî, beyân, arûz, ka­
v a r d ır :
fiye, inşâ, şiir, m uhâzarat ve im lâ fenlerine
Edâsı lâtif ii m üeddâ sahîf
«Ulûm-i Edebiyye» ünvânı verildi. Bu iki
O kim dir d iy o rsa n : Süleytnan N azif.
fenden ilk sekizi asıl, son dördü fer’ sayıl­
E D E B : ( i j Jİ ) K am ûs Tercem esi’nin beyâ- dı. Şuraya k adar yazılan satırların hülâsat-
- nm a g ö re : «Zarafet, usluluk, kavlen ve fi’- ül-hülâsası olarak denilebilir k i : edeb, hem
len hüsn-i muâmele» m ânâsm adır. Fârisîde terbiye, hem edebiyat demekdir. Şinâsî m er­
mukabili «Ferhenk», «Divânü lûgat-i-Türk»-’ hum un : «Fenn-i edeb b ir m ârifetdir ki in­
EDEB-İ-KELÂM
sana haslet-amûz-ı edeb olduğu için edeb ve
sâhibi edîb tesmiye edilmişdir.» fıkrası da
bunu te’yid eder.
E D E B -t-K E L Â M : ( fÜT” ı_>jl ) İfâdenin müb-
tezel ve bayağı tâbirlerden münezzeh bulun­
m asıdır. B una «asâlet» ve «mümtâziyet»
isim leri de verilir. H azret-i Peygam ber’in ED E B İ yahut E D E B tY Y E : ( ^ . J İ » J . J İ )
m ektebe gitmemiş, hocadan okum am ı; ol­
duğunu anlatm ak için Z iyâ P a şa 'n ın :
Bir m ektebe oldu kim m üdavim
Allâlı idi zâtına m uallim ,
Bir güzelin sıkılıp terlediğini tasvir için
N âbî’nin :
K at kat düşüb ol p erî blcâba
G ark oldu gülâb-i ıztırâba
F uhşiyâtın her türlüsüne m ünhem ik biri
için M chm ed  k ifin :
B ütün kcbâirc tiryaki b ir kopuk tan ırım
N c oldu bilm iyorum , şimdi sağ değil
sanırım .
beyitlerinde ve müellif-i âcizin, hem şireza­
desi V cdia’nın kan tükürdüğünü anlatm ak
için y a z d ığ ı:
Bir hazanı renk çökmüşken ruh-i
gül-gûnuna
G üller açdı öksürük b er dem leb-i
pür-hûnuna
beytinde edeb-i kelâm a riâyet olunm uştur.
Sözün nezih olm ası gayet mühim ve o
nisbette lâzım dır. Lâkin kaş yapayım diye
göz çıkarm am aya kalkışm am ak gerektir.
Meselâ Ziya Paşa Fuzulî için <Bağrı yanık
bir âşıktır. Sözleri kalbindeki elem lerin fer­
yadıdır.» fikrini anlatm ak için :
Y anıktır o âşıkın kitabı
N azm ında k ok ar ciğcr kcbâbı
beytini yazmış ve bu hasis beyt ile m anzu­
mesini piyazcı dükkânına benzetmiştir.
Fuzulî de sevgilisine olan fe d ak â rlığ ın ı:
Pârc pare dil-i m ccnıh u perişanım dan
Ser-i kûyunda gezen b er ite b ir p âre fedâ
beytiyle anlatm aya kalkışm ışsa da edeb-i
kelâm a riâyet edememiş, okuyanları tiksin­
direcek bir hâle getirm işdir.
K âkülünde şâne kalm ış sanm a ey huışıd-rû
Ç âk çâk olm uş asılmış kalb-i sûzân zülfüne
beyti de böyledir. P arça parça olm uş kanlı
bir yüreğin bir kâküle yapışıp sallanm ası ol­
dukça iğrenç bir m anzara teşkil eder sanı­
rım . Şu d a un utulm am alıdır ki nezâhet ve E D EB İY A T s (
40 EDEBİYAT
nezâkete m ugayir görünen bâzı lafızların
kullanılm ası zarûrî olan yerler de vardır.
M eselâ «iki çeki odun aldım.» cümlesindeki
odun kelimesini kaba addedip de «hatab
aldım» demeye kalkışm ak odun kelimesini
kullanm aktan ziyâde kabalık olur.
Edebe, yâni edebiyata mensub m ânâsına bir
vasıftır ki edebiyata nisbeti olanlar bunun­
la tavsif olunur.
Bizde kaldı edebî neşvesi artık şarkın
V atan afâkm a son lem ’a-i istizrafız
beytiyle N âm ık K em al’in : «Âsâr-i edebiye-
ye zâde-i tabîat diyenler, hafâyâ-yi kalbe ne
büyük vukuf göstermişler! H er müntesib-i
edebin vicdânına m ürâcaat e d e rim : İnsanın
yazdığı şeyler, sevilişde evlâdiyle beraber
değil midir?» fıkrasında olduğu gibi.
Istılâbât-i ed eb iy y e: ( V .-9' o L î Um I )
Edebiyatta geçen tâbirler. N âcî'nin bu
isimde b ir kitabı vardır. O rada Nâcî, «Istı-
lâhât-i Edebiyye, Unvanından dahi anlaşıla­
cağı üzere, edîbler arasında ıstılah olarak
müstâm el olan kelimeleri, te rk ib k ri câm i’
olacaktır.» der. Şu eserimiz de kusurlu b ir
«Istılâhât-i Edebiye Lügatçesi»dir.
ED E B İ SA N ’A T L E R : ( J JI ) K u­
sursuz, yâni fasîh vc yerinde, yâni belîğ olan
sözün süsleridir ki «Sanâyi’-i Bedîa» de der­
ler. «Bedî’» denilen ilmin mevzûunu b unlar
teşkil eder.
Edebî sanatler m ânâya ve lafza âit ol­
m ak üzere iki kısım dır. M ânâya âit olan­
lar tıbâk, m utâbakat, tezâd, mür&at-i nâ-
zîr, tenâsüb, telfîk, îhâm -i tezâd, îhâm -i
tenâsüb, teşâbüh-i etraf, irsâd, müşâkele, is-
tihdâm , akis, rücû’, cem’, tefrik, lef-fü neşr,
mezheb-i-kelâmî, hüsn-ü-tâ’lil, şibh-i-hüsn-ü-
ta’lîl, m übalağa, te’kîd-ül-m edh bi-mâ-yiiş-
bih-üz-zem, te’kîdüz-zem, bi-mâ-yuşbih-ül-
m edh, tecâhül-i-ârif, idm âc, tevcih, muhte-
mil-üz-ziddeyn, tevriye, îhâm gibi san'atler-
dir.
L afzîler is e : cinâs, iştikak, m uvâzene, se­
ci’, tersî’, teşdid, iltizâm, lüzûm mâ-lâ-yel-
zem, telm îh, iktibâs, tazm în, tevârüd, telm î’,
m ühm el, târih, ta’miye misilli şeylerdir. (Bu
kelim elere bakınız!)
. %
) M anzum olsun, men-
EDEBİYAT
sûr olsun güzel sözler. Bir de bunlardan
bahs eden ilim.
Dîvâncce sözler mi dem ekdir edebiyyât
M uallim N âcî
« ... H er edebiyat okuyan edib olm ak lâ­
zım gelmiyor, belki birinci derecelerde edib
olarak yaradılanlar isti'dâd-i fevkalâdesinin
asârını ibraz için edebiyat ile iştigale m uh­
taç olm u yo r...» — N âm ık K emal.
T ürk E d eb iy atı: T ürklerin vücûda getirmiş ol­
dukları edebî eserler.
T ürk Edebiyatı ta r ih i: O eserler ile onların
m üessirlerinden bahs eder. Y akın zam anlara
gelinceye kadar edebiyatım ızın mükemmel
bir tarihi yoktu. Nitekim yeni yazılmış olan­
lar da m ükem mel denilebilecek bir hâlde
değildir. Eskiden «Tezkiret-üş-Şuarâ» ünvâ-
niyle bâzı kitaplar yazılmıştı. F ak at bunlar
edebiyatım ızın tarihi olm aktan ziyâde bir
kısım T ü rk şâirlerinin nâtam am terceme-i-
hâli demekdi.
T ü rk edebiyatı tarihi — m evzuuna göre —
ilk d e fa yazan K öprülüzâde M ehm ed Fuâd E FÂ İL -Ü T E F Â ÎL : ( J - e l i j
Bey’dir. O vadide onu tâkib ve taklid eden­
ler de oldu. Nitekim abd-i âciz de okuyan­
ların zihninde kolayca kalm ası emeliyle
«Edebiyat Tarihim ize D âir M anzum Bir
M uhtıra» ünvâniyle b ir kitab neşr etdim.
Türk edebiyatının tarih î d e v re le ri: Edebiyat
tarihim izi yazanlar, um um î b ir taksim ile
edebî devrelerimizi üçe ayırıyorlar. Bu dev­
releri ben de «M anzum M uhtıra» da şu
yolda anlatm ışdım :
T ü rk edebiyatı m üverrihleri,
O ; devre sayıyor başından beri.
İslâm ’dan m ukaddem , tslâm dan sonra,
B ir de A vrupa’nın taklidi hâlâ.
Pek eski zam andan beri T ürklerin
Bilgisi, duygusu derin mi derin
N e vakit başladı edebi onun
T ârihten evvelki zam ana sorun.
Birinci devrenin zam anı uzar
H icretin beşinci asrına k adar
İkinci devre de cpeyce uzanm ış
T anzim at devrine kadar dayanm ış
Başlamış Şinâsî üçüncü devre
Şimdiki edebî devir, o devre
M illet b ir dördüncü devre bulm alı
M ahsulü tam âm en m illî olm alı.
Edebiyatım ızın üçüncü devresi de birkaç E LG A Z : ( j » l I ) Bilmece dem ek olan (lü-
fasla ay rılm ıştır: Şinâsî’nin açtığı, N âm ık gaz’)in cem ’i. (bk. Lügaz’)
41 ELGAZ
K em al, M ahm ud Ekrem , A bdülhak H âm id
Beylerin parlattığı fasla «T anzim at Edebi­
yatı» deniliyor. Tevfik F ikret’le arkadaşla­
rının «Servet-i Fünûn» m ecm uasındaki ya­
zılarına «Servet-i F ü n û n Edebiyatı» yâhut
«Edebiyat-i Cedîde» tâb ir ediliyor. M eşruti­
yetin ilânından sonra açılıp kapanan : «Fecr-i
Âtî» kulübü m ensublarının m eydana getir­
dikleri edebiyatı «Fecr-i-Âtî» Edebiyatı, on­
dan sonrakilere de «M illî Edebiyat» nâm ı
veriliyor. B unlardan h er birinin hususiyeti
hakkında söz söylemek edebiyat tarihine âit
olduğu için o n lara dâir b urada izâhat ver­
meyi münâsib bulm adım .
E D İB : ( —o l ) Edebiyat ile meşgul olan.
Edebiyattan sayılacak güzel yazılar yazan.
Ü debâ : edîbler.
Edîb, edebiyata mensûb ve nesir ve n az­
m a m üntesib dem ek olduğu hâlde yalnız
nesir yazan, şâir ise nazm tertib eden m â­
nâsında kullanılıyor.
) A rûz
ilminin uss-ül-esâsı olan «feûlün, fâilün, mü-
tefâilün, m ü tefilü n , m efâîlün, fâilâtün, mü-
fâaletün, m efû lâtü » kelim eleridir. B unlardan
birinci ve ikinci kelim elere — beş harfli ol­
dukları iç in — «humâsî», diğerlerine — yedi
harfli oldukları için — «sübâî» denilir.
E fâîl ü tefâîlin aynen, y âh û t değişerek
b ir araya gelm elerinden arûzun vezinleri h â­
sıl olur.
E F S Â N E : ( VL_»I ) (bk. R om anesk)
EHTEM : ( I ) L ügatte ön dişleri kırık
dem ektir. A rûz ıstılâhm da «m efâîlün» cüz’-
iinde «hazf» ve «kasr» illetlerinin birleşm e­
sine, yâni «mefâîlün» cüz’ünden kalan «me-
fâ’» yerine getirilen «faulü» cüz’üne denir,
(bk. H etm )
E L F Â Z : ( -Uli) 1 ) L afzın cem ’i. Zihindeki
m ânâyı ifâde edecek lafızların hüsn-i intihâ-
bı, edebiyatta en ziyâde gözetilecek şeyler­
dendir.
E lfâz, m aân î için âyîne-i şandır!
E lfâza bakılm az m ı diyorlar, hezeyandır
M uallim N âcî
»
EMR VE NEHY
EM R VE N E H Y : ( ^ r ' ) M eânî tâb ir­
lerindendir. (bk. inşâ)
EPİK .: M cvzûu k ahram anca olan yazılara A v­
rupalılarca verilen isim, bizde dc kullanıl­
m aya başlanm ıştır. Eskiden üdebâm ız böy­
le yazılara «ham âsiyat» derlerdi. G âzi Gi-
ray’ın :
R âyetc meyi ederiz kam et-i dil-cû yerine
T ûğ a dil bağlam ışız kâkül-i hoş-bû yerine
O lm uşuz cân ile billâb cihâda teşne
İçeriz düşm en-i dînin kanını sû yerine
beyitlerini hâvi olan m eşhur gazeli gibi.
E R K Â N -l İS T İA R E : ( ü 'S 'j' ) îstiâ-
re’de itibâr olunan d ö rt rükündür ki şunlar­
dır :
M ü s te â r: m üşebbehün-bihin lafzı,
M ü steârü n -m in h : m üşebbehün-bihin m â­
nâsı,
M üsteârün-leh : m üşebbehin m ânâsı,
C âm i’ : vech-i şebeh m ukabilidir, (bk. İs­
tiare)
ERK Â N-1 T E Ş B İH : ( j ' f j l ) Teşbîh-
deki dört rü kü nd ür ki ş u n la rd ır:
M üşcbbeh : benzeyen.
M üşebbehün-bih : kendine benzetilen.
Vech-i-şebeh : m üşebbeh ile m üşebbehün-
bih arasındaki m ünâsebet.
Edât-i teşbih, yâhut vâsıta-i te ş b îh : m ü­
şebbeh ile m üşebbehün-bih arasındaki ben­
zeyişi ifâde eden kelime, (bk. Teşbîh)
E S A T İR : ( ) K am ûs’un târifine göre
lügatte «efsâne m akulesi perişan kelim âta
denir, Isrâiliyat gibi.» Istılâhım ızda «Mytho-
logie — m itoloji» m ukabili olarak kullanıl­
m aktadır. M alûm dur ki m itoloji esasında
eski Y unanlıların m âb û d lan n d an bahs eden E S B Â B : ( y L —I ) A rûz tâbirlerinden olan
bir m asal silsilesidir. Y unanlılar, yıldızları
şahıs hâlinde tasavvur ederek o nlara tapın-
m ışlardı. Y unanca yıldıza d a «astre» deni­ E Ş L E M : ( |J»I ) L ügatte rahnedâr olmuş
liyordu. İşte esâtîr lafzının bu «astr» keli­
mesinden arapcaya alındığı ve ona «üstûre»
diye b ir de m üfred uydurulduğu bazıların­
ca söyleniliyor.
Eski m illetlerden h er birinin az çok bir
esatiri vardır. M eselâ b ir dağın gebe kal­ E S R E M : ( f j I ) Lügatte ön dişleri kırıl­
ması, sonra yarılıp içinden beş tane çocuk
çıkm ası, bu çocukların büyüyüp hüküm dâr
olm ası, kezâ elleri ay ak la n kesilmiş b ir de­
likanlının dişi b ir k u rt tarafın d an bakılm a­ Serem)
42 ESREM
sı, sonra kurdun ondan gebe kalıp on tâne
çocuk doğurm ası ve saire T ürklerin, Şi’râ-yi
Şâmî ile ŞL’râ-yi Y cm ânî hemşire ve bir yerde
iken Şi’râ-yi Y cm ânî’nin Y emen’e kaçması,
dolayısiylc Şi’râ-yi Şûmî’nin ağlam aktan
gözleri çapak bağladığı için Şi’ra-’l-Gumeysâ,
yânî «Çapaklı Şi’râ» vasfını alm ası ve şâire
A rabların,
«D ahhâk-i M âri»nin om uzlarından birer
yılan çıkm ası, bu yılanların çocuk beyni ile
beslenmesi, K eyhusrev ile İskender’in dün­
yâ hâdisatını bildiren b ir kadehi ve b ir ay­
nası bulunduğu ve şâire de İrânîlerin esâ-
tîrindendir. Bu tâbir «Esâtîr-ül-evvelîn» şek­
linde ve b ir terkib hâlinde K ur’ân-i K erîm ’-
de zikr edilmiştir.
E sâtîr kelimesi m utlak olarak kullanılınca
Y unan M itolojisi m ânâsına gelir.
«Baksın da izârına esâtîr
E tsin F lo râ ’yı redd ü tahkir»
ve :
«H ülyâ gibi b ir m anzara, b ir hoşça vesile
L âyıkdı esâtîr görünse Venüs’iyle.»
beyitlerinde olduğu gibi. O nlarda geçen
«Flora» : Y unanlıların çiçek ilahesi, «Ve­
nüs» de : güzellik mâbûdesidir. Y unan mito­
lojisine dâir M ehm ed Tevfik Paşa m erhu­
m un Esâtîr-i Y unaniyan isimli m atbû bir
kitabı vardır ki A bdülhak H âm id’in :
Şebistân-i nisyânı tenvîr için
E sâtîr-i Y unanı tasvir için
N ukatı nücûm u iber ser-te-ser
Y azılm az derim bundan ekm el eser,
m edhine m azhar olm uştur. T ü rk edebiyatın­
da A rap ve A cem esâtîri kullanılagelmişti.
T anzim atdan sonra Y unan mitolojisinden
de bahs edilmeğe başlanm ıştır.
«sebebsin cem’i. (bk. Sebeb)
t
dem eklir. A rûz ıstılâhında «Feûlün» cüz’ü­
nün «fe»si hazf edilerek kalan «ûlün» ye­
rine getirilen fa’lün» cüz’üne denir. (bk.
Selm)
mış dem ektir. A rûz ıstılâhında «FeClijn»
cüzünden «fe» ve «n» hazf edilerek «ûlü»
yerine getirilen «fa'lü» cüz’üne denir, (bk.
EŞKÂL-İ NAZM
EŞK Â L-t N A Z M : ( f& i JlSÜİ ) M ısrâdan E Z Â H IF : (
kasideye varıncaya k adar m anzum elerin
— m ısra sayısı ve kafiye sırası ile — bu­
lunduğu hey’et ve suret m ânâsınadır. (bk.
N azm şekilleri)
EŞTER: ( I ) Lügatde gözünün alt k a­
pağı düşük kimse dem ektir. A rûz ıstılahın­
da «mefâîlün» cüz’üne «harm » ile «kabz»
illetlerinin gelmesinden, yâni «m» ile «y»
gitmesinden kalan «fâiliin» cüz’üne denir,
(bk. Şetr)
EVTÂD: ( ) A rûz tâbirlerinden olan
«veted»in cem’i. (bk. Veted)
EVZÂN: ( j ' j j I ) N azm ölçüsü demek olan
«vezn»in cem’i. (bk. Vezn)
F A H R İY E : Bir şâirin kendini m edh etm ek
için yazdığı m anzum e. N e f î’n i n :
Benim ol NePî-i rûşen-dil ü sâfî-gevher
Feyz alır câm-i safâ meşreb-i bî-bâkim den
A sm an him m et um ar kevkebe-i tab ’imden
Akl-i kül ders okur endîşe-i idrâkim den
H im m etim hiçe sayar genc-i tem ennayı
velî
G am ı dünyâya değişmem yine im sakimden
Feyz-i H ak berk ııru r âyînc-i endîşemden
Çeşm-i cân rûşen olur m eşrilri idrâkim den
D evr eder şeş ciheti hem yine merkezde
m ukîm
Çok değildir bu tecessüs dil-i çâlâkimden
KâTıe-i m a’nîyc b ir yoldan iletdi beni kim
K udsiyân sürm e çeker gerd-i reh-i
pâkim den
Âlcm-I m a’nîyim âzâdc kazâ küm ünden
Kimse rencide değil gerdiş-i eflâkim den
Kulzüm-i m ârifetim , ceyb U kenarım
pürdür
Sahilim pâkdir âlâyiş-i hâşâkim den
' Ben bu haletle tenezzül m ü ederdim şi’re
Neyleycyim kurfulam am tab ’-ı
heves-nâkimden
43 FAHRİYE
t
) Lügatde aslından uzak­
laşm ak, ıstılâhda vezinleri teşkil eden cüzü’-
lere değişiklik â n z olm ak demek olan «zi-
hâf»ın cem ’idir. D iğer cem ’i «zihâfât»dır.
A rûzun zihafları ş u n la rd ır: •
H abn, izm âr, tay, habl, kabz, asb, kasr,
kat’, kef, keşf, vakf, katf, had, salm , teş’îs,
hazf, beter, terfîl, izâlet, isbağ, harm , darb,
hetm , ceb, zelel, şetr, hacf, reb’, selh, tam s,
hal’, r e f , şekl, nahr, selm, naks, serm , hınk,
vaks, akl, cüz’ (Bu kelim elere bakınız.)
EZEL : ( Jj I ) L ügatde eksiklik m ânâsına-
dır. A rûz ıstılâhında «m efâîlün» cüz’ünde
hetm ile harm yapılarak kalan «fâ’»ın ye­
rine getirilen «fa’l» cüz’üne denir, (bk. Z e­
lel)
F
Bu heves böyle kalırsa dil-i tab'ım de eğer
İşidilmezse sözüm sîne-i sad-çâkim den
Ben ölürsem yine aşüfte olu r halk-i cihân
H üsn-i tâbir-i zebân-i çemen-i hâkim den.
parçası gibi.
F ahriyeler böyle ayrıca yazıldığı gibi k a­
side arasında ve başkalarının m edhi sırasın­
da da tanzim edilir. Birkaç parasını kopar-;
m ak için başka birini överken övünm eye
kalkışm anın m ânâsı, kendinin k ib ar dilen­
ci olduğunu, verilecek câize’nin ona göre
tertibi lâzım geldiğini anlatm ak olsa gerek­
tir. Bizde fahriye denilince — m edhiye ve
hicviyede olduğu g ib i— N e f î h atıra gelir.
Zâten o âhenk şâiri, bu üç şeyin m ütehas­
sısıdır : «M anzûm M uhtıramda dediğim gibi:
N e f î’nin hayatı tcdkik edersen
Ü ç şe y d ir: övünm ek, övm ek vc sövm ek.
N e fî, fahriye söylem ek m erakını o k a­
d ar ilerletm işti ki H azret-i Peygam ber'e m ed­
hiye olm ak üzere b a şla d ığ ı:
Ukde-i ser rişte-i râz-i n ihânîdir sözüm
Silk-i tesbîh-i dür-ı Seb’ül-M esânîdir
sözüm
m atla’lı kasîdede 31 beyt ile kendini medh
FAHRİYE 44
etmişti. K âsîdenin hepsi ise 45 beyt k a d ar­
dır. Âheng-i beyânı, ihtişâm-i elfâzı dola-
yisiyle olacak ki M uallim N âcî m erhum ,
N e f ı’nin övünm elerini beğeniyor. Sünbül-
zâde V ehbî’nin fahriyeleriyle N e f î’ninkileri
m ukayese ederken diyor k i :
« N e fî’nin fahriyeleri lezzetle okunur,
ta b ’a heyecan verir. V ehbî’nin fahriyeleri
okunacak olsa soğukluktan başka bir şey
his olunm az. İnsanın bâzan güleceği de ge­
lebilir. M e s e lâ :
N cPî-i tîğ-zcbânım ki zam anım da benim
Safşikâr-i şuarâ-yi sühan-ârâ-yi benâm
Şimdi seccâdc-i m ânide benim münşid-i kül
H ırka-pûşan-i beyân benden alır feyz-i
kelâm ortaya koym uştur.
E derim kuvve-i kudsiyyc-i efkârım la
Cünd-i ervâlı-i ricâl-i siihani istihdam
gibi cihângirâne sözlere karşı V ehbî’nin :
S ülıanverâna salâ câmi-i kem âlâtım
O rütbelerde ki tab ’-i bülendim oldu m enârF Â S IL A : (
G örüp dekaik-i efkâr-ı zihnim i Sâib
H atâsın etti Sıfâhan’da m û be-m û ik rar
H icâb edip beni Şirâz'da görünce hemen
D erûo-i hâke nihân oldu ö rfî-i fehhâr
beyitleri nasıl isbât-ı-vücûd edebilsin?.. K en­
dini câm i’, tab'ını m inare yapm ak, Isfahân’-
da Sâib’e «dekaik-i efkâr-i zihni»ni gösterip
h atâ ikrar ettirm ek, Şirâz’da ö r f î’ye görü­
nüp m erhum u hicabından yerin dibine ge­
çirm ek gibi şeyler hiç b ir vakit efkâr-i şâi-
râneden sayılam az. N e f î de meşâhîr-i eslâ-
fa tefevvuk dâvâsında bu lu n u r am m a şöyle
b u lu n u r:
O laydı âb u tâb-ı feyz-i-tab’ım
ta b ’-ı-Feyzî’de
E derdi feyza nıüstağrak sevâd-i
müIk-i-Lâhûru.»
Abd-i âciz kendini beğenmeyi ve hodpe­
sentliğini ilân etm ek dem ek olan fahriye
yazm ayı hoş görm em, ö y le olduğu halde :
K udcm â zevkine biz nâil-i istihlâfız
Z übde-i feyz-i Uve), hâtim e-i eslâfız
B izde k aldı edebî neşvesi artık şarkın
V atan âfâk ına son leın’a-i istizrâfız
N ûrum uzdan kam aşır dîdesi ehl-i asrın
H ele ınensî-şüde-i hâtıra-i ahlâfız
Çekilib salıne-i pür-arbedesinden edebin
Şimdi âsûde-ser-i harharai-eclâfız
K ünc-i uzletde m ukîm olduğum uzdan
beridir
FÂSILA
Sanki sîm urg-i safâ-perver-1 kûh-i Kafız
Ç ıkam az havlimize na’rc-i bed-mestâne
ö y le âvâzelere uâzır-ı istihfafız
H âle bakdıkca büküp boynumuzu
ağlıyoruz
Cûy-i eşk üstüne baş eğmiş olan safsâfız.
E tdi T âhir, bizi ilhâm-l İlâhî gencûr
Biz onun gevher-ı m ânâsı için sarrafız
gazelini tanzim etm ekten kendim i alam am ış­
tım . Bunun tanzim ini su-i-edeb telâkki ede-
cck olanlara hak verm ekle berâber derim
ki; bu sözler nâzım -ı hakîrın değil, m uasırı
bulunan erbâb-ı irfanın lisanındandır. Binâ­
enaleyh kalem-i âcizî fahriye yazmamış, za­
m anın tercem ânı olarak acıklı b ir hakikati
F Â İD E -İ-H A B E R : ( f f - S*l» ) M eânî tâ-
birlcrindendir. Bir haberden edinilen m alû­
m at dem ektir, (bk. Haber)
) A rûz tâbirlerindendir.
Eski arûzculara göre nazm ölçülerinin esası
«sebeb, veted, fâsıla»dan ibaret olup cemi’-
lerinde «esbab, evtad, fevâsıl» denilirdi. H er
biri de iki kısım dı.
Bir hareke, bir sakin harften ibâret he­
celere «sebeb-i sakîl» derlerdi. Ben, sen, ba-
zum suzdu. Çünki; fâsıla-i suğrâ b ir sebeb-i
hafif», İkinciler «sebeb-i sakîl» sayılırdı.
İkisi m üteharrik, üçüncüsU harekesiz h arf­
ten .ib are t iki heceye «veted-i m ecm û’», bi­
rinci ve Uçüncüsü harekeli, ortadaki sâkin
harften müteşekkil iki heceye «veted-i mef-
rûk» denilirdi. «Edeb» kelimesi «veted-i
mecm û’», «bende» kelimesi «veted-i mef-
rûk» itibâr olunurdu.
Üç harekeli b ir sâkin harften m ütehassıl
üç heceye «fâsıla-i suğrâ», dö rt harekeli bir
harekesiz harften ibâret dört heceye «fâsı-
la-i kübrâ» denirdi. «Güzelim» kelimesi
«fâsıla-i suğrâ», «edebiniz» kelimesi de «fâ-
sıla-i kübrâ» olurdu.
B âzılarına göre ölçülerin esâsı «sebeb»
ile «veted»den ibâret olup fâsıla itibârı lü­
zum suzdu. Çünki; fâsıla-i suğrâ b ir sebeb-i
sakîl ile b ir sebeb-i hafîfden, fâsıla-i kübrâ
da b ir sebeb-i sakîl ile b ir veted-i mecmû'-
dan teşekkül ediyordu.
A rûz eczasının aslı olan ve (Efâîl-ü-tefâîl»
tâb ir olunan on kelime, arûzcularca sebeb,
veted ve fasılaya şu suretle taksim e d ilird i;
FASL
Feûliin — Feû : veted-i mecm û, 1ün :
sebeb-i hafif
Fâilün — Fâ : sebcb-i hafif, il ü n :
vetcd-i m ecm û’
M efâîlün — M efâ : Veted-i m ecm û’, î :
sebeb-i hafîf, 1ü n: sebeb-i hafif
Fâilâtün — Fâ : Sebeb-i hafîf, ilâ :
veted-i m ecm û’, tün : sebeb-i hafîf
M üstefilü n — M üs : Sebeb-i hafîf, te f : F E S A H A T : (
sebeb-i hafîf, ilün : veted-i m ecm û’
M ü te fâ ilü n — M üte : sebeb-i sakîl, fâ ::
sebeb-i hafîf, ilün : veted-i m ecm û’
Y âhut — m ütefâ — fâsıla-i suğrâ, i l ü n :
veted-i m ecm û’.
M üfâaletün — M iifâ : veted-i m ecm û’, ale :
sebeb-i sakîl, tün : sebeb-i hafîf.
Y âhut — M üfâ — veted-i m ecm û’, aletün :
fâsıla-i suğrâ.
M e f ûlât — m ef ve û : sebeb-i hafîf, l â t :
veted-i m efrûk.
F â’Iâtün — fâ’ : vetcd-i m efrûk, lâ : sebeb-i
hafîf, tün : sebeb-i hafîf.
M üstef’ilün — M ü s : sebeb-i hafîf, tef’i :
veted-i m efrûk, lün-sebeb-i-hafîf.
Vaktiyle taktii kolaylandırmak için yapılmış
olan bu taksime bu gün ]üzûm kalm am ış­
tır. Çünki; onlara gördürülm ek istenilen iş,
şim.di hecelerin açık, kapalı, uzun, kısa ol­
m aları itibâriyle ve nokta, çizgi işâretleriyle
daha kolay görülebiliyor.
F A S L : ( J*a* ) M e ân î'tâb irlerin d en d ir. Sö­ F İK İR : (
zün atıf edâtlan ve râbıtalarla birbirine bağ­
lanm am ış olarak söylenilmesidir. Böyle sö­
ze «mefsûl» derler.
FA ZLA : ( ) M eânî tâbirlerindendir.
K elâm ın «umde» denilen ve müsnedün-ileyh
ile müsnedden m âada olan kısım ları, mü-
tcm mimat-ı cümle.
M e s e lâ : «M ehtaplı b ir gecede denizde
sandalla dolaşm ak hoştur» ibâresinde «de­
nizde dolaşm ak hoştur» kelim eleri um de, üst
tarafı fazladır, (bk. K elâm, umde)
FERD : ( ) A ltı üstü olm ayan, yâni
başka beyitlerle irtibatı bulunm ayan beyit­
lerdir. T ek olm ası bu adı alm asına sebeb
olm uştur. Ferde «müfred» nâm ı da verilir
vc «müfredat» diye cemi’lenir.
Eski şâirlerin divanlarında birçok ferd
beyt vardır. N âbî'nin :
45 FİKİR
H alk d an gönlüm ün ol m ertebedir vahşeti
kim
A ksim âdem diye m ir’âln n azar cylcycnıcın
beyti gibi.
F E S Â D -t T E ’L Î F : ( j L.» ) lb âren in
tertibi m ânâyı bozacak k ad ar karışık olm ak,
(bk. T e’lif)
) Sözü teşkil eden k e­
lim elerin her birinde ve o kelim elerden m ü­
teşekkil sözde lafz, m ânâ ve âhenk itibâriy­
le kusur bulunm am aktır. F asîh b ir söz «muk-
tezâ-yi hâl ve m akam a m uvafık», yâni ye­
rinde ve ad am ına göre söylenilirse belâgat
tahakkuk eder. Şu hâlde b ir sözün beliğ
olabilm esi için evvelâ fasîh olm ası şarttır.
Fesahat, kelim ede, kelâm da, m ütekellim -
de bulunur. Belâgat ise ancak kelâm ile mü-
tekellim de görülür.
K elim enin fesahati, onun «tenâfür-i h u ­
n im d en , «garâbet»den, «kıyasa muhâlefet»-
den salim olm asıdır. (Bu kelim elere b akı­
nız!)
K elâm ın fesahati, kelim elerinin fasîh ol­
m akla beraber kendisinde «tenâfür-i keli-
m ât», «tetâbu’-i izâfât», «za’f-i te’lîf», «ta’-
kîd» bulunm am asıdır. (Bu kelim elere bakı­
nız!)
M ütekellim in fesahati, fasîh sözler söyli-
yebilmek m elekesidir.
) D üşünce dem ektir ki sözün
de, yazının da üss-ül esâsıdır. Recâî zâde
E krem Bey der k i : «H er b ir eser-i edebî­
nin rûhu efkârdır. Esâlîb ise eşkâl-i hârici­
yeden ibâret kalır.»
F ikrin bâzı meziyetleri v a r d ır : fikrin zi­
hinde bulunm asına «icâd», sıraya konm ası­
n a «tertib», başka şeylerle karışdırılm am a-
sına «vahdet» diyorlar. F ikrin b ir cihetten
doğruluğu «hakikat» her cihetten doğruluğu
«selâmet»dir. Fikir, bâzan hakikî olm akla
b erâber sâlim olm ayabilir. M e s e lâ : N e f î’-
n in :
B ir düş gibidir hak bu ki m ânide bu âlem
K im göz yum up açınca zcm ânı giizer eyler
B ir yerde ki â râm a bu m ikdâr ola m ühlet
E rb ab ı nice kesb-i kcm al-i hüner eyler
beyitlerinde olduğu gibi.
R ecâîzâde bu beyitler için :
«B unlarda m ünderiç olan fikir nev’am â
 FİKİR
hakikate m utabık ise de sâlim değildir. Zira
hâvî olduğu şey’e ez-her-cihet m ülayim düş­
mez. M üddet-i öm r-i beşer, zam an denilen
bu'd-i gayr-i m ütenâhîye nisbeten vâkia hiç
hükm ünde ise de, iktisâb-i faziletle tenvir-i
insaniyet edecek k adar tahsil-i ilm ü irfân
etmeğe kifâyeti m usaddaktır. Şâirce maksud
olan ekmeliyet, şu âciz insan için ezelde
m akdûr olm ayan ekmeliyet-i m utlaka ise
onun iktisâbı bin sene de yaşansa yine k a­
bil olam az. îşte bu noktadan nazar olunuı -
sa fikirde selâm et olm adığı görülür.» der.
Fikirde «vuzuh» ve «intizâm» da lâzım ­
dır. F ak at ekseriya fikrin anlaşılam am ası,
ifâdenin adem -i vuzûhundan ileri gelir. K o­
ca R âgıb’ı n :
Kabil-i jeng olm ayan, olm az pczirâ-yî cilâ
lğbirâr-i h âtır ıksîr-i m cserrctdir bana,
beytinde olduğu gibi. Şâir demek ister k i :
«G önlüm ün m uğber olm ası, sevinç iksiriyle
açılıp parlayacağına alâm ettir. Ç ü n k i: cilâ-
lanm ak kabiliyeti olan- şeyler pas tutar.»
«M ahzun olan m esrûr olur.» hakikatini bir
«îrâd-i mesel» ile isbât etm ek isteyen Râgıb
G
G A L A T -Î T E H Â K K Ü M Î: ( Jaii )
K ıyâsa m uhâlefet dem ektir ki b ir kelimenin
edâ ve m üeddâ itibariyle lisandaki istim âli­
ne m uhâlif surette kullanılm asıdır, (bk. Kı-
yâda m uhâlefet)
GARABET: ( ) M e’nus olm ayan,
yâni m ânâsı herkesçe bilinm eyen b ir kelim e­
nin söz arasında kullanılm asıdır. O kelim e­
ye de «garîb» denilir.
Eski edebiyatım ızın bilhassa nesir kısmı
bu türlü kelim elerle doludur. «Şefîk-nâme»
ismindeki m eşhur eserin gelişigüzel nakl et­
tiğim şu birkaç satırında olduğu g ib i:
«H ırka-pûşândan b ir şahs-i girân-canî ki
•fııdâb-i kirpâs-i rûyu reng-pezîrâ-yi abûsen
kahtarîrâ idi, intihâb edip dem-i inzâr ile
âteş-dân-i inzicârda ihtim âlet verdikleri âhe-
nîn-dilleri irâet-i m ıknatîs-i füsunla tekrâr
46 GARABET
Paşa, sözüne vuzûh veremediği için onun
ifâde ettiği fikir de m uakked bir hâl almış­
tır. Intizâm -ı fikrî’ye ise şimdi «tertib» di­
yorlar. (bk. Irâd-i mesel, ta’kîd.)
Sadelik, sâde d ilin d ik , incclik, parlaklık,
şiddet, ulviyyet gibi şeyler de fikrin hususî
m eziyetlerinden sayılıyor.
F Ü T Ü R İZ M : A vrupa’da yeni ve edebî bir
meslek. Behçet Y azar’ın «Genç Şâirler ve
Eserleri» isimli kitabında deniliyor k i :
«Yeni hayatın, medeniyetin o baş döndü­
rücü hareket ve sür'atine m akinelerden, fab­
rikalardan ve sâireden bahs etm ek suretiyle
tercem an olm ayı ve yalnız çağdaşlar tara­
fından değil, m üstakbel nesillerce de anla­
şılm ayı istihdaf eden Futurism e 1909 dan
beri m âlûm olan bir san’at cereyanıdır. Ital­
yan M arinetti tarafından icâd edilmiştir.»
M arinetti’nin İstanbul’da verdiği bir kon­
feransta okuduğu şu m ısrâlar (!) bu tarzın
modeli imiş :
Pissssstoo - ton- ton* ton
Pisssss...Pisssss.„ton
tarafların a incizâb içün ittifâk-ı ara ile bir
kürsî-i sadef-kârîye çıkarıp etrâfına hâle-vâr
mıntaka-peyvend-i ihâta o ld u lar...»
Eskilerin bu gibi münasebetsizlikleri, yine
eskilerden olan şâir N âbî’nin bile sinirlerine
dokunm uş olacak k i :
Ey şi’r m iyânında satan lafz-1 garibi
D îvân-ı gazel nusha-i kam us değildir
demeye m ecbur olm uştur. M ânastırlı R ifa t
Bey m erhum «UsQl-i Fesâhat» unvanlı ese­
rinde :
« ... Eski b ir m ecm uada görülen ş u :
G ece devrlyyesinde dikkat et zîrâ
D üşersin ağzına bukturm anın sonra
beytinde pusudaki asker m ânâsına olan
«bukturm a» sözünü garabete misal gösterir.
D em ek ki b ir kelimenin garîb sayılması
arabca, acemce, yâhut frenkçe olm asına de­
ğil, m e'nûs ve m üsta’mel bulunm am asına
GAZEL 47
bağlıdır. Kelime olur ki : T ayyare, âvîze,
şöm endüfer gibi başka dillere âitdir. F akat
herkesçe söylenilir vc anlaşılır oldukların­
dan bunların kullanılm asında garabet yok­
tur. Y ukarıki beyitte görülen «bııkturma»
kelimesi türkçe olduğu halde m ânâsını he­
men kimse bilmediği için istimali garîb olur.
Bâzıları, garib olan kelimeleri «muvafık»
ve «muhalif» diye ikiye ayırm ışlar ve m â­
nâsı dolayısiyle kullanılm asına lüzum görü­
len gayr-i m e’nûs kelimeye «garib-i m uva­
fık», lüzûm suz yere tefevvüh edilenlerine
«garib-i m uhalif» demişlerdir.
GAZEL: ( ) Birinci beyti «m usarra’»,
diğer beyitleri birinci beyt ile «mukaffa»
b ir nazm şeklidir ki beş beytten on beş bey­
te kadar yazılabilir. Ekseriyet itibâriyle âşi-
kane (lirik) sözlerdir. Şu beyitlerin mecmuu
g ib i:
Y ine pür-cûş-ı garâm oldu dcrûnum bu
gece
D öndü b ir fırtınaya sabr ii sükûnum bu
gece
C an-furûz alımı ile sînc-i zarım yandı
D em -hurûş eşkini ile garka-i hûnum bu
gece
Değdi mızrâb-i tahassür yine evtâr-i dile
Y aralı kalbim ile nâle-füzûnum bu gece
 h ey aşk, zebun-küşlük olu r m u bu
kadar
Rûh-ı bî-tâba acı, fazla zebûnum bu gecc
Ben usandım yaşam ak nâm ına
çırpınm aktan
V ar ölüm rahatına meyi ü rükûnum bu
gece
Ey karanlıkta boğulm uş olan ufk-ı üm nıîd
Sana da etmiş eser tâli’-i dûnum bu gece
Nccm-i üm m îd değil, b ir ufacık lem’a bile
G örm iyor baksa da gerdûna uyûnum bu
gece
Sarsılıp sarsar-i hicran ile fikrim T âhir;
D öndü b ir fırtınaya sabr ü sükûnum bu
gece.
H er m anzûm enin, bilhassa gazellerin ilk
beytine «m atla’», son beytine «m akta1» der­
ler. M atla’ beyitleri m utlaka m usarra’, yânî
kafiyeli olur. Gazelde ilk beyitten sonrakine
«Hüsn-i m atla’*, son beyitten evvelkine
«hüsn-i m akta’» tâbir ederler. M akta’, yâ­
hut hüsn-i m akta’da şâirin ismi bulunur. Bu
GAZEL
m ünâsebetle ona da «m ahlas beyt»i de de­
nilir. K asidenin en güzel beytine «beyt-ül-
kasîd» denildiği gibi, gazelin en hoşa giden
beytine «beyt-ül-gazel» tâbir ederler. Bir
de «şehbeyt» tâbiri vardır ki ister gazelden,
ister kasideden olsun m utlaka en güzel bir
beyt dem ektir, (bk. Beyt)
Bâzı gazeller, h attâ kasideler «musam-
m at» tarzında yapılır ki dö rt cüz’e ayrılan
her birinin son cüz’ii gazelin esas kafiyesini
tâkib etm ekle berâber üç cüz’ü de kendi
araların d a ayrıca kafiyeli olur, ö y le ki her
cüz’ü b irer m ısra şeklinde yazılsa b ir beyt,
dört m ısrâîlı b ir bend teşkil eder.
N âcî’nin :
A ks etdi bin vâ h asretâ
D ağlarla çıkdım âşinâ
H er dağdaki kalbî sadâ
Efganım ın efganıdır
Ey fârisânın serveri
Ol sen de benlikten beri
Z îrâ cihanın h er yeri
B ir im tihan m eydânıdır
beyitlerinde olduğu gibi.
N e f î’nin :
«Esdi nesîm -i nev-bahâr»
diye başlıyan m eşhur kasidesi de m usam -
m at şeklindedir, (bk. M üsem m at)
«Redd-i m atla’» bahsinde gösterildiği üze­
re bâzı gazellerin m atlaını teşkil eden mıs-
râ'lardan birinci, yâhut İkincisi m aktaın ikin­
ci m ısrâı o larak aynen tek rarlan ır. (bk.
Redd-i m atla’)
Bâzan b ir gazelin beyitlerini teşkil eden
m ısrâlar arasına diğer b ir şâir tarafın d an
ikişer m ısrâ ilâve edilir ve b u suretle gazelin
beyitleri b ir misli artırılır. B una da «taş­
tır» tâb ir olunur, (bk. T aştîr)
Bâzı gazellerin beyitleri evveline aynı ve­
zin ve kafiyede 2, 3, 4 ... m ısrâ ilâve edi­
lir. Bu harekete «terbî’», «tahm îs», «tes-
dı's...» denilir.
T ahm îs ve tesdisde bu ilâveler, gazelin
h er beytinin iki m ısraı arasına getirilirse bu
şekle «tahm îs-i m u tarraf, tesdis-i m utarraf»
denir.
Bâzı gazellere de vezin ve kafiyece ben­
zemek üzere diğer b ir şâir tarafın d an nazîre
yazılır. N azîre yazm aya «tanzîr» denilir,
(bk. Tanzîr)
Bâzı gazellerin, daha doğrusu m anzûm
GAZEL 48
sözlerin beyitleri sonuna m evzun ve kısa
b ir parça ilâve edilir. O p arçalara «ziyâde»,
m ısraları ziyâdeli m anzum elere «müstezâd»
tâb ir edilir, (bk. M üstezâd)
Bâzı gazeller de m ahza kafiye h atırı için
tanzim edilmiş olduğundan beyitleri, m ânâ
itibariyle biribirine pek yabancı durur. Bâ-
zılarının beyitleri arasında ise m eâlen bir
irtibat bulunur. Böyle m ânaca beyitleri yek­
diğerine m erbût olan gazellere «yek-âhenk»
vasfı verilir, (bk. Y ek-âhenk)
T ürkler, A cem lerden aldıkları nazm şe­
killeri içinde bilhassa gazele ehem m iyet ver­
diler. Y akın zam anlara k adar bu ehem m i­
yeti m uhafaza ettiler. Eski ve m üretteb dî­
vanlarda gazeller, kafiyeleri itibâriyle elifba
harfleri sırasına göre dizilirdi. Bir şâir için
bu sırayı doldurm ak m aksadiyle her harfe
göre gazel yazm ak zaru rî idi. G azel yaz­
m akta taklid edilemeyecek b ir üslûbu olan
F u z û lî:
«G azel, bildirir şâirin kudretin;
G azel, artırır nâzım ın şöhretin.
G önül, gerçi cş’â ra çok resm var,
G azel tarzın ct cüm lcden ihtiyar,
K i lıcr m ahfilin zînclidir gazel,
H ircd-m endlcr san’atid ir gazel.»
beyitleriyle 16. asırda gazelin ehem ­
miyetini ve kendi nazarında onun kıym eti­
ni anlatm ak ister. Yine o asrın san’atkâr
şâiri Istanbul’lu Bakî de :
«Bu devr içinde benim Pâdişâh-i m ülk-i
sülıan
B ana sunuldu kasîde, bana verildi
gazel.»
beytiyle kasîde ve gazel yazabilm enin ken­
dine m ahsus olduğunu ve :
«M eddah olalı çeşm-i gnzâlânene Bâkî
ö ğ ren d i gazel tarzını R ûm ’un şuarâsı.
beytiyle de gazelin nasıl yazılacağını, ken­
di asrı şâirlerinin kendinden öğrendiğini if­
tihar m akâm ında söyler. 17. asırda gazele
verilen ehem m iyet ve gösterilen rağbet saz
şâirlerini bile o yolda eserler tanzim ine
m ecbur etmiş ve bu m ecburiyet dolayısiyle
halk edebiyatında dîvan, kalenderi, semâî
gibi melez şekiller zuhura gelmiştir. (Bu ke­
lim elere bakınız!)
18. asırda öziçeli S a b it:
Z cm ânede gazeli kimse alm ıyor Sâbit
Dilenciye verilen tuhfe-i selâm gibi
GÜRÎZ
demiş ise de yine o asırda yetişen N edîm,
edebî şöhretini en ziyâde şûhâne gazellerin­
den kazanm ış ve :
N e fı vâdî-i kasâîddc sühan-pcrdâzdır
O lam az am m â gazelde Bâkî vii Yalıyâ gibi
diyerek Bâkî ile onun mukallidi bulunan
Şeyhülislâm Y ahyâ Efendi’nin gazel yazm ak­
ta m eşhûr N efî'd en bile üstün olduklarını
söylemiştir.
19. asrın yarısından sonra başlayan
T anzim at Edebiyatı’nın Şinâsî, N âm ık
K em al, Recâîzâde, hattâ H âm id gibi üstâd-
ları gazel yazm akta eski şâirlerden geri kal­
m adılar. N âcî devri, gazelin belki en çok
yazıldığı bir zam andır. Servet-i Fünûn şâir­
leri arasında gazel yazanlar vardı. M aam â-
fîh b unlar ekseriyet itibâriyle başka türlü
m anzum eler m eydana getirdiler. Binâena­
leyh gazelcilik Servet-i Fünûn Edebiyatiyle
ehemm iyetini kaybetmeğe başladı.
M illî Edebiyat devrinde eskiden kalm a
tek tük bâzı gazclci göründü ise de şimdiki
şâirler hece veznine ve «koşuk», yâhut
«koşma» şekillerine râğbet gösterdiklerinden
gazel yazılması (Yahya Kemal dışında) he­
men hcnıeıı unutulm a derecesine geldi.
«Türk Edebiyatına D âir M anzûm Bir M uh­
tıra» iiııvânlı eserimde son devri hülâsa
ederken şöyle demiştim :
H âlâ gazel yazan şâir bulunur;
İyi yazılırsa o da okııııur.
G A Y R-İ T A L E B İ: ( ^1» ) M eânî tâbir-
lerindendir. (bk. İnşâ)
G E V H E R yâhut G E V H E R İN : Ebced hisâbiy-
le yapılan tarihlerden noktalı harfleri hisâb
edilecek olanları, (bk. T ârih ve Ebced hi-
sâbı)
G U L Ü V : ( jk- ) «Teblîg, iğrak, gulüv» di­
ye üçe ayrılan m ubalega derecelerinin üçün-
cüsüdür. (bk. Mübâlega)
G Ü R ÎZ : ( j f ), yâhut G Ü R İZ G Â H :
) Kasidelerde m ukaddimeden
maksada, yânî medhe girilecek olan beyt.
N edim ’in :
Bu şehr-i Stanbûl ki bî-misl ü belıâdır
Bir sengine yekpare A cem m ülkü fedadır
m atla’lı kasidesinin :
İstanbul’un evsâfını m üm kin mi beyân lıiç
M aksûd Iıenıan Sadr-i kervıu-kâra düâdır
beyti gibi. (bk. Kasîde)
 H
HABER: ( jâ - ) M eânî tâbirlerindendir.
Sıdka, kizbe ihtimâli olan söz dem ektir. Bir
şey’in başka bir şey’e sübûten, yâhut selben,
isnadına, yâni bu iş olm uştur, yâhut olm a­
m ıştır denilmesine «isnâd haberi», yâhut H A L : ( J»- ) Asıl m ânâsı çözmek ve açm ak
«nisbet-i-haberiyye» denilir. Bu isnâd, yâhut
nisbet, vâkia m utabık ise haber-i sâdık, de­
ğilse haber-i kâzibdir.
Bir haberde iki hüküm vardır. Birincisi
«fâide-i haber»dir ki o haberi alana b ir şey
öğretmesidir. Bu da mütekellim in haber ver­
diği keyfiyet m uhâtabca m âlûm olm adığına
göredir. «İm tihanlar H aziranda başlar» sö­ . b e y tin i: «Bir m illet arasında tefrika çık­
zü im tihanların ne vakit yapıldığını bilme­
yen birine söylenilecek olursa ona im tihan
vaktini öğretmiş olur. Binâenaleyh hükmü,
«fâide-i haberedir. Fakat bu söz, b ir mekteb
talebesine söylenilirse maksad, ona im tihan
zamanını bildirm ek değil, çalışm aya teşvik
olur. Binâenaleyh ihtivâ ettiği hükm e «lâ-
zım-i fâide-i haber» denilir.
H A M S E : ( <—*" ) M esnevî şekliyle yazılmış
HABL: ( ) Lügatte âzâ nâkıs olm ak de­
mektir. A rûz ıstılâhında «mef’ûlât» cüzünün
«f» ile «vav» hazfiyle kalan «me’alât» ye­
rine «feilât» cüz’ünün getirilmesidir. (bk.
M ahbûl)
H A B N : ( ü&- ) Lügatte eteklerin kaldırılıp
toplanılm ası dem ektir. A rûz ıstılâhında
«m üstefilün» cüz’ünün «sin»ıni hazf ile ka­
lan «m ütefilün» yerine «mefâilün» cüz’ünü
getirmektir, (bk. M ahbûn)
H A K İK A T : ( i * ; 1*- ) Bir kelimenin neye de­
lâlet etm ek üzere vaz’ olunm uşsa o m ânâda
kullanılm ası demektir. «El» kelimesinin bil­
diğimiz uzuv m ânâsında kullanılm ası gibi.
Bir kelime, alâka, yânî b ir m ünâsebetle asıl
m ânâsından başka bir m ânâda kullanılırsa
hakikatlikten çıkar, mecâz olur. «El elden
üstündür.» cümlesindeki «el»ler gibi ki kuv­
vet ve k udret dem ek olur. (bk. M ccâz ve
kinaye)
dem ektir. B edrcilere göre, m anzum b ir sö­
zü nesre çevirm ektir. M eselâ M ehm ed
A kif’in :
«G irm eden tefrika b ir m illete düjm an
giremez
T oplu vurdukça yürekler onu top
sindirem ez »
m ayınca onların m em leketine düşm an gi­
rem ez. Y ürekler toplu ve b ir emel uğrunda
çarpdıkça onları top bile sindirem ez.» ta r­
zında nesre çevirm ek onu hal etm ek demek
olur.
H allin zıddına, yâni m ensur b ir sözü
nazm etmeğe «akd» denilir, (bk. Akd)
beş kitabdan ibaret bir takım dem ektir ki
böyle eser m eydana getirmiş olanlara «ham-
se-nüvîs», yâhut «hamseci» derler. 12.
asra k adar hamse-nüvîslik m ûtâd değildi.
1195 de vefat etm iş o lan G enceli Şeyh
N izâm î, m anzum o larak beş kitab yaz­
mış ve hepsine birden «penç genç», yâni
«Beş hazîne» ünvânını verm işti. O ndan son­
ra o yolda mesneviyyat vücude getirm ek
İran şâirlerince m oda oldu. İran ’ın Husrev-i
D ehlevî, M evlânâ C âm î gibi şâirleri ham ­
se yazdılar. Ç ağatay şâiri Ali-Şir Nevâ-
yî de Ç ağatay lehcesindc ham se tanzim et­
ti. Bizim lehçede ilk ham se yazan, daha
doğrusu Şeyh N izâm î’nin ham sesini terce-
m e eden Behiştî’dir. « K anştıranlı Süleym an
oğlu Ahmed» lakabını taşıyan Behiştî İkin­
F : -1
IIAKb
ci Bâyezîd’in adam larındandı. Sonra Taşlı-
calı Y ahya, N ev’î zâde A tâyî gibi şâirler de
ham se tanzim ettiler.
17. asır naşirlerinden m eşhur N ergisî ise
ham sesini m ensur o larak yazdı. M anzûm
kitablarının sayısı beşe varm ayan eski şâir­
lerim iz pek çoktur.
HARB: ( ) A rûz ıstılahında «mefâîlün»
cüz’ünden(m e) ve (ne) nin hazfiyle kalan
«fâîlü» yerine «m efûlü» cüz'ünü getirm ek­
tir. (bk. Ahreb)
H A R M : ( f j*- ) A rûz ıstılâhında «mefâîlün»
cüz’ünün «elifsi hazf ve «fssi sâkin kılın­
dıkta kalan «m efîlün» yâhut <tm»nin haz­
fiyle kalan «fâîlün» yerine «m efûlün» cüz’-
ünü getirm ektir, (bk. A hrem )
HAŞV: ( ) L ügatte m inder, yastık gibi
şeylere doldurulan tıkıntı m ânâsınadır. Ede­
biyatta ibâre arasında kalabalık eden söz­
lere denir.
Haşvi evvelâ «müfsid» ve «gayr-i m üf­
sid» olm ak üzere ikiye ayırırlar.
Haşv-i m ü fsid : ibarede kalabalık etm ek­
le kalm az, sözün m ânâsını da bozar. M ual­
lim N âcî m erhum Istılâhât-i Edebiyye’sinde:
«N eFî’nin N asûh Paşa m ektubu vasfın­
daki kasidesinin m atlaı olan :
N e nâm edir bu ki hüsn-i beyân-1 Unvanı
E der küşâdc dil U tab ’i m üstm endânı
beytinde vâki’ «ünvân» Ufzı haşv-i müfsid
addolunabilir. Çünki şâirin maksadı nâm e­
nin hey’et-i umum îyesini medh olm ak lâzım
geldiği halde «hüsn-i beyân»ın «ünvân»a
tahsisi sair cihetlerinin hüsn-i beyân mezi­
yetinden â rî olduğunu îhâm ediyor.»
H anîfî ismindeki ş â irin :
Bir y âr var y â r olacak y â r bizlere
m ısrâındaki üçüncü «yâr» da böyledir.
G ayr-i müfsid olan haşiv d e : «kabîh,
m elîh, m ütevassıt» olarak üçe ayrılm ıştır.
Haşv-i k a b îh : m ânâyı bozm ayan, fakat
söze çirkinlik veren fazlalıktır. Z iya P aşa’-
nın :
T u t bu nush u pendi benden yadigâr
olsun sana
m ısrâındaki «nush» ile «pend» kelim elerin­
den biri haşv-i kabîhdir. Çünki birinin A rap­
ça, diğerinin F arsça olm asından başka ara­
larında fark yoktur. N e fî'n in N asûh Paşa
50 HAŞV
M ektubu vasfındaki beytin ikinci m ısrâın-
daki «dil» ve «tab'» lafızlarından biri ha­
şivdir.
Eski nesirlerde seci’ yapm ak ibtilâsı, n a­
şirlerine hemen her fıkrada haşv-i kabîh
yapdırOııştır. Tâc-üt-Tevârih» sahibi Sa’-
deddin Efendi’nin : «Sâki-i tîğ-i-âbdâr ile
bizzat nice dîv-sîrete hâdim -ül-lezzât ham i­
min içirdiler ve nice düşm an-i zişt-i ehre-
men-sirişti tiğ-i diriğlerinden geçirdiler.» iba­
resinde olduğu gibi.
Şeyh G âlib’i n :
H engâm -i herem de söylemlşdir,
P îr olduğu deradc söylcmişdır
ve:
V ar m ı hele söylenilmedik söz,
K alm ış ini m eğer denilmedik söz
beyitleri de böyledir. O nların ikinci m ısrâ’-
ları haşv-i kabîhdir.
Haşv-i m e lîh : Ibâre arasında cümle-i
mu’tariza kabilinden bir söz karışdırm ak,
fak at bununla ayrıca b ir fâide temin etmek
dem ektir. N âcî’nin :
A llâh ki mûcid-İ cihandır
Bin türlü nikabdan iyândır
beytinde olduğu gibi.
Şâirin m aksadı, Hakk’ın bin türlü nikabdan
iyân olduğunu, Sofiyye tâbirince kemâl-i zu­
hurunu anlatm ak olduğu halde «mucid-i-
cihândır» cümlesini ilâve ederek ayrıca bir
fâide, hattâ bir güzellik te'm in etmiş, bun­
dan dolayı o cümle de Haşv-i-melîh olmuş­
tur.
«A llâh tekerrüründen m uhafaza buyursun,
geçenki zelzele epeyice şiddetli idi.» ibâre-
sindeki dua da bu kabildendir.
Haşv-i m ü tev assıt: Haşv-i kabîh ile haşv-i
melîh arası b ir fazlalıkdır. Söze çirkin­
lik vermediği gibi güzellik de vermez.
N âcî m erhum un haşv-i m ütevassıt için yaz­
dığı m isallerden bir ikisini gözden geçire­
lim : «Endülüşte olan M ülûk-i Emeviyye on
yedi nefer kimse olup nesebleri kenarda
tah rir olunduğu vech üzeredir. -Sahâif-Ul-
ahbâr tercemesi.»
Zeman-i ayş ü şâdidir, dem-I ikbâl-i
davrandır
Felek hep ettiği evzâa şimdi pek
peşîm ândır
Riyâzî
N âcî bu fıkradaki «kimse» lafzı ile be­
HAŞV 51 HAZF
y itte k i: «pek» kelimesinin haşv-i mütevassıt hoşlanm ayışım ız şübhe yok k i hayâlini
olduğunu söyliyor. F akat bana göre «ne­ hüsn-i idâre etm iyerek mübâlegnt-i mcrdîıdc-
fer», yâhııt «kimse» kelimelerinden biri ye düşmesinden ileri gelir. H âyal-i biilcııdi,
haşv-i kabîhdir. Beyitteki «pek» lafzı ise ya zevk ile m üterâfik olsaydı eserleri şâhika-i
haşv-i m ellhdir, yâhııt feleğin evvelki hare­ ulviyetten daim â m utarrâ bir simâ-yi m at­
ketlerinden çok peşîm ân olduğunu anlatan b u ’ arz ederek her asırda kalbleri m eşhur
te’kid edâtı olduğu cihetle haşv değildir. edecek vc Tevfik F ikret Bey’in :
Bâzıları bir kat elbise* bir çift çorap, bir Öyle bir nehr-i muazzam gibi cûş
deste mendil gibi m ikdar gösteren kelime­ etmişsin
leri de haşv-i melîh sayarlar. F ak at cyvâh çorak yerde akıp gitmişsin
H AŞV : ( ) A rûz ıstılâhlarındandır. telehhüf-i sam im îsine m eydan vermiyecck-
»Sadr» ile «aruz» ve «ibtidâ» ile «harb»in ti. Zevk ile hayâlin imtizâc-i ulvîsi sayesin­
arasındaki cüz’ler demektir. A rûzcular bir dedir ki N edim ’in şiirleri daim â nedim -i ru ­
beytin birinci m ısrâındaki ilk cüz'e «ibtidâ» hum uz olacaktır.» der.
son cüz’e «harb» derler; her iki m ısrâ’da H A Z : ( -*>• ) Lügatte devenin kuyruğunu
aradaki ciiz’lere de haşv tâbir ederler. kesmek demektir. A rûz ıstılâhında «mütefâ-
H Â T IR A T : ( ) Bir adam ın yaşadığı ilün» cüz’ünün «veted-i m ccnuı’»u olan
zam ana, bulunduğu işlere, görüşdüğü kim­ «ilün» hazf edildikte kalan «mütefâ» yerine
selere dâir düşüncelerini ve duygularını h â­ «feilün» cüz’ünü getirm ektir, (bk. Mahzüv)
vi olm ak üzre yazdığı eserdir. Edebî hatı- H A Z F : ( «_»•*»■ ) N oktasız harflerden teşek­
rât, edebiyat bakım ından ehemmiyetlidir. kül eden kelim elerle maıızûm, m ensur yazı­
HAYÂL: ( ) K uruntu m anasınadır. Ede­ la r yazm aktır. Öyle yazılara «mahzûf» de­
bî yazılarda bunun da bulunm ası lâzım dır, nilir. Bâzıları hazfe «tecrîd», m ahfuza da
«mücerred» nâm ını verm işlerdir. Ziya Pa-
hattâ o yazıların zînetidir. Süleyman Feh-
m î m erhûm Edebiyat isimli kitabında : şa’nm , Reşid Paşa vasfında yazdığı iki kâ-
sîde gibi ki b i r i :
«Hayâl en ziyâde şiirde, rom anda hüküm
O dil ki oln hevâ-elâr-i mcdlı-1 clıl-i kerem
ferm âdır. Denilebilir ki şiir ve rom anda ha­
O lur nrâis-i ilhâm-i G irdigâra harem
yâl her şeydir. Fikir ve his cihetiyle müte-
beytiyle, diğeri d e ;
vassıt, fakat hayali semîn ve metîn olan bir
K âm il oldur ki ola m ahrem -i esrâr-ı kelâm
şâir kolaylıkla bir müellif-i dâhî olabilir,
G ele irsâl-i m clâikle ana her illinin
Ebüşşuarâ (şâirler babası) H om er, hissi mü-
beytiyle başlar.
tevassıt olduğu halde hayâl-i mübdii sâye-
Eskiler böyle külfetli şeylerle uğraşm ayı
sinde muhalled eserler vücûde getirmiştir.
m ârifet ve fazla lügat bildiklerine dâir iz-
Eserlerinde göze çarpan hâssa-i asliye m u­
hâr-ı fazilet saym ışlar, noktasız kelim eler­
hayyilesidir.
le m anzûm , m ensur yazılar yazm aya çalış­
Yenişehirli A vnî’nin :
m ışlardır. T ürkçe b ir Tecellî Divânçesi var­
Şâir ona derler ki iki âlem e pinhân dır ki içinde şâirip m ahlasından başka nok­
Bir cevv-i bedâyi’de scri’-üt-tayarândır talı b ir kelime yoktur. H ind âlim lerinden
beytiyle tarif etm ek istediği hayalî b ir şâir, meşhur Feyzî «Sevâti’-üI-Ilhâm» nâm iyle ve
herkesin mechûlü bulunan bedâyi’ fezâla- bütün noktasız kelimelerle bir K ur’ân-ı Ke­
rında dolaşır, oralarda gördüklerini, başka­ rîm tefsiri yazm ıştır. Eskilerin böyle müz’ic
larına da göz kam aşdırıcı renklerle göster­ ve faydasız şeylerle yorulm aları eski telâk­
meğe çalışır. Fikrî, hissî ve hayalî yazılar ki îcâbı olduğu için boşuna emek sarf et­
arasında kara kalem ve yağlı boyalı levha­ miş olm aları m âzûr görülebilir. Fakat Ziya
la r beynindeki fark kadar donukluk ve par­ Paşa gibi teceddüd yolunun öncülerinden
laklık vardır. Bununla berâber hayalî bir olm ak üzere ortaya atılan bir zâtın da m üh­
eserde hakikat zevki de fedâ edilmemelidir. mel, yâni noktasız harflerle kasideler yaz­
... N e f î’nin cevdet-i hayâline, kudret-i teb­ mış olm asına şaşm am ak elden gelmiyor.
liğine hayran kaldığım ız halde eserlerinden M uallim N âcî m erhum :
HAZF 52
«H azf, külfet-i m ahza olduğundan men- H E C E : ( oS ) Kelim elerdeki harekeli h arf­
fûr-ı tab’-ı selîm olur. N oktalı, noktasız lerdir.
kâffe-i hu rû f ile dahi güzel söz söylemek­
ten âciz olan m üteşâirlerin bir aralık haz-
fiyât vadilerinde girîve-gîr-i m ühm elât olm a­
larına gülünür. Ziya Paşa gibi m uktedfr bir
şâirin H arab ât’da m ünderic olan iki kasî- Açık vc kapalı lıe c e : Hecclcri harflerin oku­
de-i m ahzufesinde intihaba şayan üç beyt
bulunam ıyor...» der.
«N âm ık K em al de T ahrib-i H arab ât’ında
Z iya Paşa’ya şöyle h itab e d iy o r:
« ... H ele m üntehabât arasına iki m â n i­
siyle noktasız ve m ânâsız mühm el iki kasîde
dere olunm asını kem âlât-i edîbânelerine bir
veçhile lâyık görm edik. Ç ünki kelâm , m üh­
mel olursa misâlde ihmal de olsa m ükem ­
mel olur, yolunda bir kaide görem iyoruz.
H er beyti hiç olm azsa o iki kasîde-i âlile­
rinin ebyâtı k adar m etîn b ir mühm el divân
görm üştüm . (Belki yukarda bahs ettiğim T e­
cellî Divânçesidir.) Kasîde-i seniyyelerinin
H arâbât’a derciyle beraber o divâna ve h a t­ Hece v e z n i: T ürklerin eskiden kullandıkları
tâ sâhibinin ismine dâir m ukaddim e bir ke­
lime bile bulunm am ası garib değil midir?
K asidelerin m ühm elâtı yek nazarda anlaşı­
lır şeyler olduğundan tasdî’den ihtirâzen o
babda tafsilâttan ictinâb ederek yalnız her
beytine bir kerre imâle-i nigâh-ı dikkat bu-
yurulm asını tavsiye ile iktifâ eyledim ...»
HAZF : ( ) Lügatte taş atm aktır. A rûz
ıstılahında «fâilâtün» cüz’ünün sebeb-i hafifi
«tün»ü kaldırdıktan sonra kalan «fâilâ» ye­
rine «fâilün» cüz’ünün getirilm esidir, (bk.
M ahzuf)
HAZF : ( ■*»- ) M eânî tâbirlerindendir. Söy­
lenilmesi icâb etm eyen sözün ibarede irâd
olunm am asıdır. Söylenilmesi lâzım gelen
sözün irâdına da «zikr» derler. Z ikr ve hazf,
tâbir-i-diğerle îrâd ve ihm âl, m elnînin m ü­
him bahislerindendir. Sözün nerede zikri,
nerede hazfi iktizâ eylediğine dâir bâzı kai­
deler beyân edilmiş ise de en doğrusu onu
tâyin edecek zevk-i selimdir.
H A Z V : ( _>-*»■ ) K afiye tâbirlerindendir. madığı halde hecede âhengin rûhudur. Bir
Revîden evvelki harfin harekesi demektir.
«Şâir» ve «mâhir» kafiyelerinde revî bulu­
nan (r) den evvelki «ayn» ve «h» harfleri­
nin kesresi gibi. Böyle harekelerin uygun
olm am ası kafiyeyi bozar. «Şehr» ile «mihr»
kelim elerinde olduğu gibi. (bk. Kafiye)
HECE
«Bir sesliyle okunan h arf» de di­
yebiliriz. Bir kelimede kaç tane okunur harf
varsa o kadar da hece vardır. Meselâ
«edeb» kelimesi iki, «edebiyat» kelimesi dört
hecelidir.
nuşuna göre ikiye ayırırlar. Bir sesli va-
sıtasiyle okunan tek harfe «açık hece»; yi­
ne o vasıta ile okunan iki, yâhut üç harfe
«kapalı hece» derler. «Edebiyat» kelimesi
dört hecelidir. 1 inci ve 2 inci heceleri açık,
3 üncü ve 4 üncü heceleri kapalıdır. Beyit­
lerin taktî’inde açık heceleri (.), kapalı he­
celeri (-) ile işâret ederler ve «edebiyat»
kelimesinin hecelerini şöyle gösterirler,
e de biy yat
Evvelce açık hecelere «muallak», kapalılara
«müsned» deniliyordu.
nazm âhengi ölçüsü ki buna «parm ak hisa-
bı» da derler. Parm ak hisabı, T ürk edebi­
yatının başlangıcından 11. asra, yâni T ürk­
lerin arûz veznini öğrenmesine k adar Türk
nazm ının yegâne âhengi idi. A rûz vezni ka­
bul edilmekle berâber hece vezni terk olun­
madı, H alk edebiyatında kullanıla geldi.
Hece vezninin 3 den 16 ya k ad ar muh­
telif heceli ölçüleri vardır. 3, 4, 5, h attâ 6
heceli ölçüler o kadar âhenkli olm am akla
berâber ekseriya mesel gibi sözlerde kulla­
nılm ıştır.
Y aş yetmiş İş bitmiş
İnsan beşer Bâzan şaşar
G ülm e kom şuna G elir başına
Güvenm e varlığa D üşersin darlığa
mesellerinde olduğu gibi.
Ç okluk kullanılan 7, 8, 11, 14 lü hece­
lerdir. A rûz vezninin cüz'lerine mukabil he­
ce vezninde «durak» lar vardır ki m ısrâ’lar
okunurken oralarda hafifçe durulur. Arûz-
da mevzûn sözün cüz’lere taksimi şart ol­
kelimenin bir hecesi bir durakta k alır da
diğer heceleri ö b ü r durağa geçerse âheng bo­
zulur. O nun için kelimelerin duraklara tak­
simi dikkat edilecek bir noktadır. H âm id’in
N esteren’inde bu husus dikkate alınm am ış­
tır.
HEZL 53 HİCVİYYE
Hece vezninin ölçüleriyle durakları şöyle Bir çizmesine pençe çıkarm ak hevesiyle
olm ak lâzım g e lir: H affâf-ı emel, gâv-ı zem îne z a ra r eyler
7 h e c eliler: 4+ 3 olarak 2 Çeşınindeki tek cam ını zannetm e m onokl,
6 t 4+4 2 G ûya kam ara penceresinden nazar eyler
10 » 5+5 2 A t M eydanına heykelini diksin ehâl!
11 » 3 + 3 + Î+ 2 ı> 4 Kim m anzarası beldede teskîn-i şer eyler
yâhut D üşm en başına eylesin Allâh onu balyoz
4+4+3 » 3 Bir darbesi bir orduyu zir ü zeber eyler.
yâhut H İC V İY Y E : ( \ y ? ) yâhıı d H EC A : ( ^ )
6+5 ı> 2 Teşrîh-i rezâil ve teşhîr-i erâzil için yazılan
12 » 6+6 2 yazılardır. M aam âfih b u n lard -' nezâhet-i be­
yâhut
yâna riâyet zarurîdir. Çiinki' tarz-i ifâde dâ-
» 7+5 2 ire-i edebi tecâvüz ederse âdetâ nazm en sö­
13 » 4+4+5 3> 3 vülmüş vc terzil yerine rezalet edilmiş olur.
14 » 4+3+4+3 » 4 N ezîh olm ak şartiyle hiciv, hak ve hakika­
yâhut
tin m üdafii, gadr ve fezâhatin m âm idir. Bir
» 7+7 > 2 zâlim-i müteazzım ı A llahın kahr-ı im hâlkâ-
15 > 4+4+4+3 4 rîsıinden ziyâde hicvin te’sîr-i anîsi titretir.
16 » 4+4+4+4 4 A bdülazız gibi bir pâdişaha yerine göre ser-
(bk. D urak)
fürû etm eyen veziri-âlî «Zafernâm e»nin be-
H E Z L : ( J j * ) M eşhur bir nazm ın vezni ve yânât-ı m ütehekkim ânesine karşı mağlub u
kafiyesi taklid edilmek suretiyle lâtife yollu m ütelâşî kalm ışdı. Jön T ürklerin Meşveret
şiir yazmak demektir. Buna «tehzîl» de de­ gazetesiyle olan m iicâhedatına ehem m iyet
nilir. (bk. Tehzîl) O yoldaki yazılara «hez- verm eyen devr-i sâbık ricâli, Eşref-i âteş-
liye» tâbir olunur. zebânın kıta’ât-i hicviyyesiyle ettiği cihâd-i
M ürekkebci Hevâyî ile S ürûrı’nin hezli- ekberden pek ziyâde çekinirdi. Ç ünkü Ce-
yatı m eşhurdur. Aşağıki beyitler N e fî’nin : ride-i Meşvereti hemen kimse görüp oku­
yamadığı halde hicviyyat-i E şre fi herkes
Sanm am ki felek devr ile şâm u seher
işitip yazar ve yazdırırdı. O k ıt’alar erbâb-t
eyler
isâetin künyesine öyle şerhler veriyor, nâm-ı
H er vâkianın âkibetinden haber eyler
fezâhatlerine o türlü âbideler rekz ediyordu
kasidesini tak 1iden vc Keçcci zâde ferîk İz­
ki onların delâletiyle çehre-i mâneviyetleci
zet Paşa’yı tasviren yazılmış hezliyedendir:
hacâlet-i sermediyeden kurtulam ayacaktı.
B ir küp meselâ bir sem er üstünde yer eyler Hiciv denilince en evvel h âtıra — m uâsır-
Y a bir fıçı ki çifte sırıkla sefer eyler ların a el-am ân çağırtm ış ve nihayet dili be­
Y a b ir dubayı rab t ile b ir eski stim bot lâsına uğram ış olan N e f î ile m anzûm at-i
H ışlar, iniler, dâhil-i m ersâda cer eyler hicviyyesini ihtiva eden Sihâm-i K azâ’sı ge­
Y a b ir kocam an denk, bocurgatla vapurdan lir. G aribdir k i :
G üm rük önüne doğru hevâdan güzer eyler
G ökten nazîre indi Sihâm-i K azâsına
Vech-i şebehi olm asa da b u n la n rü ’yet
N e fî diliyle uğradı H akk’ın belâsına
B ir fâris-i zîşâna dili bâhaber eyler
denilecek kadar iştihar eyleyeft bu eserin
Ol fâris-i vek-rân ki ona Gâzi-i Battal
kıymeti şöhretiyle m ütenâsib değil, âdetâ seb
H enı-dcng olam az, râlı-ı firarı siper eyler
ve şetm m ecm uasıdır. M iindericatından
Ol zât-i m üfahham ve m ülahham ki piyade
— Sadrıâzam G ürcü M ehm ed Paşa hakkın-
Gezse ayağı kaldırım üzere eser eyler
daki — şu beyitleri nüm ûne olm ak üzere
A t üzre gören vaz’ini bir kûs-i revân der
y azıy o ru z :
Kim tantanesi beldeyi pür-zîb ü fe r eyler
Y andan görünen kubbe gibi batn-i refî'i Zehî hüsrân-i din U devlet U neng-i
Sağdan sola, soldan sağa setr-i basar eyler m üselm ânî
B ir peş çıkam az pantaloniyçin bilemez de K ’ola b ir dîv-1 hünsâ mâlik-1 miilır-i
H ayyât-ı vehim Atlas-ı çarhı heder eyler Siileym ânî
HİCVİYYE
Nc riÎY , cfsârı yok bir bârgîr-i fîl-peykcr
kim
H ar-i D cccûldır derdim eğer olsaydı palanı
N eler eldi nc dcnlû fitne peyda oldu
âlemde
Edince tâ vücûdiylc mülevves sadr-i dîvânı
T am a’ bir m ertebe zâtında m el’ûnun ki
hırsından
Y utardı kuyruğundan bulsa ger lıûk-i
beyabanı
K adîd olsun kazık başında kalsın
lıaşrc-dck öyle
K urutsun anı tâb’-i âfitâb-i kalır-i Yezdânî.
B unlar, o m ecm uanın en parlak ve en
nezîh olan ebyatıdır. A rtık şâirlerini kıyas
ve tasavvur ediniz. Bizce N e f î’nin en belîg
hicivlcri «Sihâm-i K azâssında değil, divâ­
n ında ve medhiyc diye ekâbire takdim et­
tiği kasâid m iyânındadır k i :
Bir asrda geldik ki bu bâzâr-ı-fcnâya
Sernıâye-i irfanı olanlar zara r eyler
beyti onlardandır. Bir de Sürurî, Vehbî, Ay­
n î gibi gevezelerin hicviyyatı v ardır ki hey’-
et-i um um iyesine birden «şütmû-i galîza (ağır
sövmeler) deyip geçmek m uvafık olur. Şâ-
yân-i hayrettir ki dekayik-ı-edebiyata hakî­
katen vâkıf olan bu faziletli adam lar, târı-
zât-i edebiye diye hayli edebsizlikte bulun­
m uşlar da E şrefin meselâ Encüm en-i M aa­
rifi tasvir eden :
A lcl’am yâ çizerler her kitaptan b ir takını
yerler
Edibim! sanm a k i yalnız senin dîvânı
çizmişler
G eçen gün Encüm cndc yok imiş H ayret,
bütün lıcy’ct
A rabca b ir ibârc zannedip K u r’ânı
çizmişler.
k ıt’a-i m azm undan gibi sözler söyleyeme­
mişler ve :
Eski bir top yükletip b ir m erkebe
R ast gele salm akda balka süngü şalı
Pâdişâhını! sen hayâ etmez misin?
Senden cşna’ zulm ü yapdı dünkü şâlı
lavhasını vücûda getirem emişlerdir.
Y ukarıda «Hiciv, gadr ve fezâhatin mâ-
niidiı» demiştik. Bunu isbât için size bir
vak'a nakl edelim : Üç, dört sene evvel ra-
m azan-ı şerif gecelerinden birinde Çukurçeş-
m e’den Şehzâdebaşı’na çıkan sokaktan ge­
çiyorduk. Caddeye yaklaşınca topuklara ka­
54 HİS
dar yükselen mülevves sulardan korunm ak
emeliyle basacak taş aram aya, hâvâ-yi müte-
affini koklam am ak fikriyle burnum uzu tıka­
maya m ecbur olduk. O nefret ve hiddetle
h atıra g e le n :
Şelızâdcbaşındaki cilâlı
K irletm ede câ-bc-câ zemini
Esvâk, bütün temiz kalırdı
Bir kuşede dursa Şcbremîni
k ıt’asını oturduğum uz çaycıda bâzı ahibbâ-
ya okuduk. D erhâl istinsah edildi ve o ge­
ce tekmil çaycılarda okunm aya başladı. İki
gece sonra yine o sokaktan geçerken ora­
sının m üm kün m ertebe temizlendiğini ve
m en’-i tebevvül (işemeyi men’) vazifesiyle
mükellef bir Belediye Çavuşunun aşağı yu­
karı dolaşdığım gördük ki bu kadarcık ol­
sun tekayyüd, bizim kıt’anın nctice-i mü-
nebbihe ve müfidesi idi.
H İK Â Y E : (bk. Romanesk)
H İS : ( ) Duygu demektir. Edebî b ir ya­
zıda yalnız düşüncenin bulunm ası kâfi de­
ğildir. Biraz da his bulunm alıdır. Çünki
duyurm ak için evvelâ duymak lâzımdır.
A kif Paşa’nın torunu için y azd ığ ı:
Tıfl-i nazeninini, unutm am seni
A ylar, günler değil, geçse dc yıllar.
Tcllı-kâm eyledi firakın beni
Ç ıkar mı hatırdan o tatlı diller,
bendiyle başlayan mersiyesi duyularak nazm
edildiği için evlâd acısının ne kadar mües­
sir olduğunu başkalarına da az çok duyura­
biliyor. F ak at Şinasî’nin ahibbasından biri­
nin vefât eden çocuğu için tertib e ttiğ i:
Zînct-i ravza-i Cennet ede H ak azzc ve cel
Gonce-i kalbini kim hâke kodu dest-i ecel
N c ecel benzer rîha kim esip nâ-be-malıal
K oparır gonceyi nahlinden eder vakf-i
vahal
kıt’ası ise duyularak yazılmadığı için oku­
yanlara hiç bir te’sir yapmıyor. A nlatm ak
için bilmek lâzım olduğu gibi duyurm ak
için de duymak icâbeder. Bundan dolayı
— M ehmcd A kif’in dediği g ib i— «Bir
eser-i-edebî yalnız dim ağın değil, biraz da
kalbin mahsulü olm alıdır.» Frenklerin «li­
rik» dedikleri böyle eserlerdir.
Recâizâde Tâlim-i Edebiyat’ın d a :
« ... Hissiyat, m üfrit, şedid ve dâim î olur
ve eıbâbını mağlîıb ederek efkâr ve am al­
lerinin mcdûr-ı m ünferidi bulunursa ihtira-
HİSÂB-Î CÜMEL
sat nâm ını alır. Edebiyatta his ve ihtirasa
b irer lisan verm ek lâzım •gelirse birininkin-
de itidâl ve halâvet, diğerininkinde şiddet ve
hararet görülür. Meselâ biri lem ’adır ki,
kalbi nura gark eder, diğeri alevdir ki, m ü­
fekkireyi yakar. Bu hâle göre «Leylî-nâme-i
Fuzûlî» ile «Zavallı Çocuk», birer te’lif-i
hissî olacağı gibi «Hüsn-ü-Aşk» ile «Vatan
yâhut Silistre» dahi birer te’lîf-i ihtirası sa­
yılır. Kuvve-i iknâiyenin âciz kaldığı yerde
hissiyat galebesini temin eder. Tahrîk-i-kalb,
iknâ’dan daha kuvvetlidir ve bâzı vakit bir
dam la göz yaşı b ir bürhnndan daha kuvvet­
lidir...» der.
H tSÂ B-t C Ü M E L : ( J-T ) Ebced hi-
sâbının diğer adıdır, (bk. Ebced hisâbj)
H ULÜV V-İ Z tH N : ( ^ ) M eânî tâbir­
lerindendir. Zihin boşluğu dem ektir. Eski
edebiyatçılar, belâgati «Sözün mukteza-yi hâl
ve m akam a m utabakatı» diye târif ederler. H U R Ü F -I-M E D : (•*-
B uradaki hâl, hem mütekellim c, hem m uha­
taba, hem de gaibe şâm ildir. Binâenaleyh
söylenilecek sözün bunlara göre söylenilmesi
belagat icâbıdır. Bir kimsede hulüvv-i zihn,
tereddüd, inkâr diye üç hal vardır. Yâni bir
adam bir şeyi işidince — kafasında ona dâir
m âlûm at olmadığı iç in — inanır, yâhut mü-
tereddid bulunur, yâhut kat’iyen inanm az.
İşte bu hallerin birincisine «Hulüvv-i zihn»,
İkincisine tereddüd, üçüncüsüne inkâr diyor­
lar. Bunlara göre söylenilecek sözlere «ib-
tidâî», «talebî», «inkârî» nâm ını veriyorlar.
Ibtidâî sözlerde te’kide hacet yoktur. Tale-
bîlerin müekked olması lâzımdır. îııkârîle-
rin ise her halde te’kidli olması icâbedcr.
«Gelirim.», «Gelirim , söz veriyorum .», «Söz
veriyorum, m utlaka gelirim.» cümlclcri bun­
lara birer misâl olabilir. Bir de m uhatabın
ısrar hâli vardır ki ona karşı söylenilecek
sözlere «haber-i ısrârî» denilir ve ısrârî h a­
berlerin yemin gibi inandıracak şeylerle irâd
edilmesi lâzım gelir. R ûhî’nin :
Dermiş bana keşf oldu lıcp esrâr-i ilakîkat
V allahi yalandır sözü, billâlıi yalandır
beytinde olduğu gibi.
HURUÇ: ( ) Kafiye harflerindendir.
«Vasl»dan sonra gelen harftir. N aci’n in :
M est olur her kim ki seyr eyler şerâbî
rengini
55 HÜSN-Î İBTİDÂ
R aks eder her kim ki dinler dilfirîb
âhengini
beytinin sonundaki «i» harfleri gibi. (bk.
Kafiye)
H U R Ü F-I-ÎM LÂ : ( J j / - ) Eski yazıda
üstün, esire, ötürü alâm eti olm ak üzere,
yâni «voyelle» olarak kullanılan ( * > * I
H U R Û F-I-M Â Z Ü L E : ( j)J— J ) / ) im lâ
harfi gibi kısa okunan harf-i medler.
Âleın-i bâlâya sevk eyler bu ulvî can beni
m ısrâındaki «can»ın «a»sı,
H üzne dâir sohbet açdın eyledin m ahzun
beni
m ısrâındaki «m ahzuncun «u»su,
Ey hod-ârâ; eyliyor âyîneler Iıod-bin seni
m ısrâındaki «hod-bin»in «i»si m âzûldur.
(bk. Azl)
* i l£ ) harfleridir.
) A rapça, acem ­
ce kelimelerde fetha, zamm e ve kesreyi uzun
okutan ( lS 1 3 4 ^ ) harfleri.
IIU R C F -I-M Ü S T A H L E F E : ( < iU î- - )
med hükm ünü alacak derecede bir h arfi
uzun okutan im lâ harfleri. N edim ’i n :
A dın anılm adı bîçâre senin ârâda
m ısrâındaki «anılm adı» ve «ârâda» kelim e­
lerinin (â) ları gibi. Fuzûlî’nin :
Bize ne salıt belâdır, ne kara gündür bû
m ısrâındaki «karâ» kelimesinin ikinci «a»st
ve «bu» kelimesinin (û)su gibi. N âcî’n i n :
T erk eylemiş işte aşiyânî
H âkî iken olm uş âsm ânî
beytindeki «âşiyani» kelimesinin son «î»si
gibi.
(bk. istihlâf)
H ÜSN -I İB TİD Â : M evzua münâsib b ir ifâde
ile söze başlam aktır. Ü sküdarlı H akkı Bey’in
dîvânı için Y enişehirli A vnî Bey’in yazdığı
m eşhur k a sîd ey e:
Söz kâlbüd-i kadr-i bcnî-ûıTcmc candır
Söz, vâsıta-i râbıtn-i ûlim iyandır
beytiyle başlam ası, R ecâîzaae’nin «Tâlim-i
Edebiyat’ına N âm ık K e m a l'i» yazdığı tak­
rize : «Söz ne k ad ar m ü e s s ird ir bedîa-i fıt­
rattır ki bunca akvâm-i fâz'uanın m âm ure-i
beşere yâdigâr ettiği te’sisât-ı' âliye ve mas-
nûat-i nefîsede binde birinin — inkilâbât-i
HÜSN-İ MAKTA 56
havadis — a’mâk-ı-zeminde m estûr olan p a r­
çalarından başka bir eserini bırakm am ış iken
âsâr-i edebiyelerinin b ir takım ını bütün b ü ­ H Ü SN -İ T A ’L Î L : (
tün mahv eden — zulüm ateşleri, cehalet tu ­
fan ları bile b ir takım ının, h attâ b ir harfini
hâfıza-i enâm dan izâle edem em iştir...» fık-
rasiylc ibtidâ etmesi gibi. Bcrâat-i istihlâl
de hemen hem en bu m ânâyadır, (bk. Berâ-
at-i İstihlâl)
H Ü SN -I M A K T A : ( Cr“ - ) B ir m anzû-
menin, hususiyle gazellerin son beyti demek
olan «m aktam dan evvelki beyt. Bunun da
güzel olm asına çalışıldığı için adına «hüsn-i
m akta'» denilmiştir.
H Ü S N -Î M A T LA ’ : (£&»* 0 “ *“) Gazelin baş­
langıcı demek olan m atla’dan sonra gelen
beytin adıdır. M atla’daki âhenk ve mânâyı
kuvvetten düşürm em ek için şâirler «Hüsn-i
m atla’» beytini daha kuvvetli tertib etmeğe
çalışırlardı. İran şâirlerinden : Şevket Ferâ-
h î’nin :
J i j Z j S ' C j - *- J 1 1 / ( j—*- dtti
lj j jcS j û & j
y â n i: «Felek, senin güzelliğini Y u su fu n hüs­
nünden daha renkli gösterdi. N itekim şâir
İBDÂ’
de hüsn-i m atla’ı m atla’dan parlak yazm a­
ya çalışır.» beytiyle buna telm ih eder.
) B edf san’at-
lerindendir. Bir hâdisenin vukuuna hayalî ve
şâirâne b ir sebeb gösterm ektir. H akikî se-
bebler, sâdece ta’lil olurlar, hüsn-i ta’lîl ol­
m azlar.
Ben ağladıkça penbeleşir levn-i ân zı
G öz yaşlarım iz ân n a b ir reng-i an verir
beytinde hüsn-i ta’lîl vardır. Çünki sevgili­
nin yüzünde penbe ve câzib b ir renk husûlç
gelmesine şâirin ağlam ası sebeb gösterilmiş­
tir. Bu ise hayalî bir şeydir. Bâzıları bu
san’ate «hüsn-i tevcîh» nâm ını verm işlerdir.
Hüsn-i ta ’lîl veya hüsn-i tevcihte gösterilen
sebebin kat’î olm ası şarttır. Z annî olursa
«şibh-i hüsn-i ta’lîl denilir.
Sâkin ü sâkit olan her zerresinde yok
hayât
G alibâ hâm ûş u mevt olmuş bu yerde
kâinât.
ve:
N edir bilmem Ziyâ, bu şîve-i i’câz
nazm ında
M eğer Rûh-iil-Kudüs endîşene im dâda
gelmiştir
beyitlerinde olduğu gibi.

1ÂDE : ( e j t ' ) Y ukarıki beytin sonundaki
lâfzı aşağıki beytin evvelinde tekrarlam ak­
tır. Fuzulî’nin :
Ey vücûd-1 kâm ilin esrar-i hikm et m asderi
M asdari zâtin olan eşyâ sıfatın m azheri
M azheri her hikm etin sensln ki kilk-i
kudretin
Safha-1 eflâke nakş etm iş hutût-i abteri
A hteri m es’ud olan oldur ki tab ’-i pâkinin
Kabil-i feyz oldu nutkundan safâ-yi cevheri
Cevheri m a’yûb olan nâkıs benim kim
m uttasıl
Sâdedir hattın hayâlinden zam irim defteri
Defter-1 a’m âlim in h attı h atâdandır siyâh
I
K an töker ç eş mim hayâl etdikçe hevl-i
m ahşeri
M ahşeri eşkim verir seyl-âba ger rûz-i cezâ
O lm asa m akbûl-i dergâhın sirişgim gevheri
G evheridir âşk bahrinin Fuzulî âb-i çeşm
L îk b ir gevher ki lutf-i H ak anâdır müşteri
gazeli gibi.
İadeli şi’re «muâd» da denir, (bk. Redd-ül
acz ales-sadr)
tB D Â ’ : ( £ .1 -^ ) Yeni ve güzel b ir eser
meydâna getirm ektir. Meselâ Fuzûlî’nin
«Leylâ ve M ecnûn»u ile Şeyh G alib’in
«Hüsn-ü-Aşk» birer ibda’ eseridir. İbdâ’
İBHÂM 57
kudreti gösterenlere «m übdi’» ve «ibdâ’kâr»,
eserlerine de «bedîa» derler.
îcâd bahsinde de söylenildiği üzere ibdâ’
ile îcâd arasında fark vardır. H er ibdâ’, bir
îcâddır, fakat her îcâd b ir ibdâ’ değildir.
N asreddîn H oca’nın ekmekle k ar yemesi,
bir îcâd olsa bile, hiç bir vakit ibdâ’ sayı­
lamaz.
İB H Â M : ( ) T a ’kîd gibi vuzûhun di­
ğer zıddı. Yâni, sözün m ânâsının, kolayca
anlaşılam az derecede, kapalı olm asıdır. Hâ-
lid Fahri Ozansoy Bey’in :
Gözlerdeki bir ânlık alevle
Yanm ıştı o birdenbire b ir giin
Olmuş nice kalblcr b ir avııç kiil
B ir böyle alevden tutuşup diin,
kıt’asında olduğu gibi.
Süleyman Fehm î m erhum Edebiyat kita­
bının vüzûh bahsinde Lafonten (La Fon- İB T İD Â : (
taine)’in :
En güzel m evzularda düşündürecek bir
şey bırakm alıdır.»
Pol Burje (Paul Bourget)’nin :
«Güzel şiirlerin büyüleyici te’siri, hayâl ile
esrâr-engîz bir mânevî, bir gölgemsilikle ik­
mâl edilmelidir.»
Cenâb Şehâbeddin’in :
«K aranlık ve derin bir fikrin ince sırları
vuzûh ve sarahatle söylenmem eli, ancak tel­
kin yoliyle anlatılm alıdır. K elim e ve cümle,
rûhun sırrını çırıl-çıplak o rtay a atm am alı,
belki bir şeffâf, bir san’at nikabiyle bü rü n ­
müş bırakm alıdır.» fikirlerine ittib â e n :
«Asâr-i şi'riyede hafif ibhâm gölgesinin göz
alıcı vüzûha rüchânı üdebânın ulularınca
itiraf edilmiştir.» diyor.
Bu fikir doğru olabilir. F ak at o hafif ib­
hâm gölgesi, koyu ta ’kîd bulutu şeklini alır­
sa örtm üş olduğu m ânâ da karanlıkta kalır.
Zâten «vüzûhun göz a lıc ılığ ın a müreccah
tutulan ibhâm, m evzûun ifâdesindeki k arı­
şıklık değil, ulviyeti, yâhut rikkati gibi se-
bebler dolayısiyle m ânâsında bulunan derin­
liktir. D aha açıkçası ifâdesi düzgün b ir sö­
zün zum undaki ince bir hissin, yâhut yük­
sek b ir hayâlin birdenbire anlaşılm am ası,
tefehhüm ü bir parça fikir yorm ağa m uhtaç
olm asıdır. H âm id’in :
Çıkdım sem avâta hâk ber-ser
İndim sem avât ile berâber
İBTİZÂL
beyt-i m eşhuru gibi. İşte bu beytin edâst
tam am , m üeddası ise m akbul b ir ibhâm dır.
Bu yoldaki ibhâm ları «ta’kid-i m ânevî»den
ayırm ak için ya «ibhâm-i m akbul» tesmiye
etmeli, yâhut derinlik diye b ir isim verm e­
lidir. T a ’kîd-i m ânevî de ibhâm dır. A m m a
onun m akbul olm ayan nev’idir.
Süleym an Fehm î m erhum un şu m ütaleası
da bu bahsin hatimesi olm aya değer :
«îcâz, üslûba büyük b ir kuvvet verdiği
gibi ibhâm gölgesi de şi’rin güzelliklerini
daha dilfrîb gösterir. F ak at hazfiyatın cüm ­
le ve fıkraların birçok tefsirata m eydan ve­
recek b irer çözülm ez m uam m a olm ası icâb
edecek raddede olm am asına ve mübhem i-
yetin şiirde nüfûz-i n azara ve hayâlin seyra­
nına m âni olacak b ir hâlde bulunm am asına
dikkat etmelidir.»
) A rûz ıstılâhında ikinci
m rsrâın ilk cüz’ü dem ektir. Birinci m ısrâın
ilk cüz’üne «sadr», son cüz’üne «arûz»,
ikinci m ısrâın ilk cüz’üne «ibtidâ», son cüz’ü­
ne «darb», arad a kalan cüz’lcre de «haşv»
denilir.
İB T İD Â Î: ( j ) M eânî tâbirlerindendir.
M uhatabda bulunduğu tasavvur edilen (hu-
lüvv-i zihn, tereddüd, inkâr hâllerinden bi­
rincisine göre söylenilecek söz ki te ’kîdsiz
olm ası lâzım dır, (bk. H ulüvv-i zihn)
tB T ID Â İY Â T : ( ö U - u , l ) M uhatabın h u ­
lüvv-i zihn hâline göre söylenilecek sözler.
Bir de «Hüsn-i ibtidâ» v ard ır ki m evzua
uygun b ir ifâde ile söze başlam aktır, (bk.
Berâat-i istihlâl)
İB T İZ Â L : ( ) U m um î ve m übtezel ol­
muş fikirlerin ve sözlerin gevelenmesidir.
Böyle sözlere (hâyîde) yâni «ağızda çiğnen­
miş, çiğnem ik hâline getirilmiş!» derler.
H â lb u k i:
«H âyîde sülıan m erd-i sühan-dâna
yakışm az.»
Böyle hâyîde ve m übtezel sözlere tenezzül
edemeyeceğini Piriştineli M e s îh î:
«A lm azam ağzım a b ir m a’nî-i Iıâyîdeyi hiç
Değilim tıfl ki hâyîde etlincm iftâr.»
der.
Ibtizâlin zıddı «m üm tâziyyet»tir. (bk.
M üm taziyyet)
İCÂD 58
İC Â D : ( I ) Y eni b ir fikri, yeni bir
m evzuu zihinde bulm ak dem ektir. Bulunan
şey fevkalâde güzel ise onu bulm aya «ib­
da’» derler, (bk. Ib d â’) Şu hâlde h er ibdâ’,
b ir îcâd olm akla beraber, her îcâd b ir ib­
dâ’ değildir. îcâd edene «mûcid» denir. Bu
îcâd, fikre m ahsustur. Bir de «îcâd-i elfâz»
vardır ki yeni b ir fikri ifâde edebilm ek üze­
re yeni bir tâb ir bulm aktır. Recâîzâde, «Tâ-
lim-i E debiyatçında der k i :
«tcâd-i elfâzda biri m ânâya, diğeri lafza
âit olm ak üzere iki meziyet aranılır. Mezi-
yet-i mâneviye; ihdâs olunan terkib, mûci-
dinin fikir ve m aksadını diğer m e’nûs olan
tâb irât ve clfazdan daha belîgane, daha p ar­
lak b ir surette ifade edici olm asından; Me-
ziyet-i lafziye ise; terkibin lafzan kolay
söylenir ve ahenkli bulunm asından ibârettir.
Bu hâle göre K em al Beyefendi’nin (N âm ık
K em âl’in) icâd ettiği tâb ir cüm lesinden olan
«m evâni’-ber-endâzâne» terkibi kolay söyle­
n ir olm adığı için kusurlu addolunur. Şurası
da bilinm ek lâzım dır ki mevkiinde olm ayan
îcâd-ı elfâz, beyân olunan meziyetleri hâiz
olsa dahi yine m akbul sayılam az.»
Yeni lafızlar bulm aya «icâd-i elfâz» de­
nildiği gibi evvelce kullanılm ış, sonraları
terk edilmiş kelim eleri istimâl ile onlara
revâc verm eye «tervîc-i elfâz» tâb ir olunur,
(bk. Tervîc-i elfâz)
Y ine R ecâizâde diyor k i :
«Tervîc-i elfâza gelince bu da zâten müs-
tâm el olm ayan ve yâhut m ürur-ı zam anla
unutulm uş ve istimalden düşmüş olan tâbi-
rat ve kelim âtı b ir suret-i hasenede yeniden
istim al ile revâcyâb etm ektir. M eselâ Ner-
gisî’nin : ceyş-i A rm ereın üz-zihâm-i âdemi-
y â n ... ibâresinde istîmâl ettiği «arm erem »
tâbirini bu k adar senelerden sonra Kem al
Bey’in dahi beyt-i âtide ve bir suret-i hase­
nede olarak istîm âl etmesi tervîc-i elfâzdan
m âdûd ve tâbir-i cedîd ile şi’rinin kesb et­
tiği revnak beyândan m üstağnidir :
. B ir lıizb-i knlil idi m uinim
A ’dâ ise leşker-i A rm crcm ».
tC Â Z : ( ) A z sözle çok m ânâ ifâde
etm ektir, ö y le sözlere «mûcez, veciz, vecize»
denilir.
İfâde üç türlü olur :
1— Lafzı az, m ânâsı çok.
İCÂZ
2— M ânâsı az, lafzı çok.
3— Lafzı, m ânâsı derecesinde.
B unlardan birincisine «îcâz», İkincisine
«itnâbî>, üçüncüsüne ^m üsavat» yâhut «mü-
nakkahiyyet» tâbir edilir.
«Birinin kârı zarard ır birine»
m ısrâı îcâza,
izzet M olla’nın :
M âtem-geh-i diğerde olan âh ü enin
B ir sûr-geh-i şevke olu r zevk-i bihîn
B ârân iledir feyzi şu bâğ-ı kühenin
Ç arh ağlam adıkça gülcmcz rûy-i zemin
beyitleri itnâba misal olabilir. Ç ünki o mıs-
râ ile hem en aynı m eâlde oldukları halde
biri kısaca ifâde edilmiş, diğeri oldukça
uzatılm ıştır. Z iya Paşa’nın yine bu meali
okşayan :
G üller güler, figanla geçer ömr-i andelîb
B îınâr ilıtizârda, ücret diler tabîb
beytinde ise m ünakkahiyet vardır.
îcâzı, «îcâz-i kasr», «îcâz-i hazf» diye iki­
ye ayırırlar.
İcâz-ı k a s r : sözün eksiği olmadığı halde
m uhtasar ve m üfîd olm asıdır. «Vakit na-
kittir.», «Azıcık aşım, ağrısız başım.» cüm ­
leleriyle K anunî Sultan Süleym an’ın :
O lm aya devlet cihanda b ir nefes sihhat gibi
ve Cevdet Paşa’nın :
Şâne-i-zülf-i-sühandir îtirâz
m ısralarında görüldüğü üzere tefsir ve tav­
zihe kabiliyeti olan sözlerde îcâz-ı kasr v ar­
dır.
N âm ık K em âl’in : «Bârika-i hakikat mü-
sâdeme-i efkârdan çıkar.» kavl-i meşhuru
hakkında Cevdet Paşa der k i :
«icazın en güzel bir misâli dahi Bârika-i
hakikat tesâdüm-i efkârdan çıkar» kelâm-ı
hikm et iştim âlidir ki telâffuz olunurken
zihn-i sâm ia güzel teşbihler tevârüd ediyor.
Z irâ bârika nasıl ki âfâkı aydınlık ederse
hak îk at dahi enfüsü tenvir eyler. H âlbuki
bârikayi tâkib eden yağm ur nasıl ki bağ vc
bostanı irvâ ederse hakikate m üteferri’ olan
ulûm-i yakîniyc dahi hadâik-i irfânı ihyâ
eyler ve efkârın ihtilâf ve tedâfuu eczâ-i
ferdiyenin kuvve-i berkiye vasıtasiyle tesâ-
düm üne pek benzer. Az lafz ile ne çok ve
ne güzel m ânâlar ifâde olunm uştur.
îcâz-i hazf : Anlaşılabilm ek şartiyle sözün
bir parçasını hazf etm ektir. Ziya Paşa’n ı n :
İ’CÂZ 59
Bir pareye bini âferînin
Pûpûşu alıldı Gcvlıcrî’nin
beytindeki «pâpûşu atıldı» cümlesi gibi ki
aslı «pabucu dam a alıldı.» dem ektir. Paşa,
«H arabat m u k ad d im esin d e şi’re yeni özen­
diği zam anı anlatırken evvelâ halk şâirleri­
nin eserlerini okuduğunu, sonra eline bir iki
divân geçince Âşık Ömer vc G evheri gibi­
lerinin nazarında değeri kalm adığını hikâye
ettiği sırada bu beyti yazar.
Icâz, belâgatcilcrc göre pek m akbuldür.
F akat maksadı anlatabilm esi şarttır. M aksa­
dı anlatam ayan îcûzlar makbul sayılm azlar.
H attâ süzün vuzuhunu bozdukları için öy­
lelerine «îcâz-i muhil» derler.
Cevdet Paşa Dclâgat-i Osmaniye’sinde di­
yor k i :
«Meselâ :
Cübclâ vü hunıakaca yaşam ak
K eder ile yaşam aktan yeğdir
beytinden m aksad : cclıil vc ham âkatle ra­
hat yaşam ak dûrendişâne ve âkilânc müked-
der yaşam aktan evlâdır demek ise de ibâ-
resi bu mânâyi ifâdeden kasır olduğuna
m ebnî ihtisâr-i muhil demek olduğu cihetle
mcrdûd olur.»
İ’C Â Z : ( ) Mıı’cize göstermek, başka­
larını âciz bırakm ak dem ektir. Edebiyatta
m u’cize derecesinde yüksek eser meydana
getirm ek m ânâsında kullanılır. O gibi m ü­
essirlere «i’câz-perver» denilir.
Recâîzâde Ekrem Bey’i n :
«Bir şi’re, bir fıkra-i cdebiyyeye, hâsılı
bir söze bu kadar m ütenevvi’ meziyât ve
evsâfı d efaten iktisâb ettirm ek i’câza karîb
b ir kuvve-i mâneviye eseri olduğu içindir ki
crbâb-ı belâgat lisanımızda i’câz-pcrvcrliklc
mazhar-ı tavsif ve ibcâl olurlar.» fıkrasında
olduğu gibi. Ziya Paşa da N e fî iç in :
Evsâfda NePî-i sülıan-sâz
Sullân-ı-scrîr-i nıiilk-i i'câz
tavsifinde bulunm uştur. İ’câz derecesindeki
eserlere «mu’cez» de tâb ir edilir. Yine Ziya
Paşa’nın : m eşhur Sabrî için y a z d ığ ı:
B ir m atlaı var gazelde h attâ
M u'ciz dedi âna clıl-i m ânâ
beytinde olduğu gibi. (bk. îcâd)
İD İY Y E : ( * ) D ivân şâirlerinin bayram
vesilesiyle büyüklerin medhine dâir yazdık­
ları kasideler. N edim ’in, D âm âd İbrahim
İDİYYE
Paşa için yazdığı kısa bir îdiyyeyi, îiümû-
ne olarak nakl edelim :
Sabalı-i îd ufukta yine bedîd oldu
İzâr-ı şâhid-i balıt-i cihân saîd oldu
Zihî ncşât ki csbâb-i ayş-i bay ü gedâ
Misûl-i cânıc-i kndd-i bütan sefîd oldu
G üm oldu cncüm-i tâbende asm anda,
sipihr
O dem ki cilvcgah-i âfitâb-i îd oldu
A çıldı kufl-i der-i ârzû-yi rûzc-keşan
H ilâl-i îd anâ simden kilîd oldu
Olup atâsına m azliar o Sadr-i zîşânın
Bu îd herkese şevk-âver-i saîd oldu
Zcm ân-i devlet ü adlinde ol kerem -kârm
Kulûb-i lıalk-i cihân gııssadan baîd oldu
Ilııtfâ viicûdiinii hıfz eylesin h atâlardan
Ki zâtı âlem e scrnıâyc-i iinıîd oldu
N edîm ’in Üçüncü Sultan Alımed için de
bir îdiyyesi vardır ki onunla o zam an sa­
rayda yapılan bayram laşm a törenini de tâ-
rif etm iştir. O kasidesinde, Sarayda kurulan
tahta Üçüncü A hm ed’in oturduğunu, tah ­
tının solunda dö rt şehzâdenin, sağında İb ­
rahim vc K apdnn P aşalarla diğer üç dâm â-
dın, arka tarafında ise bütün Saray ağala­
rının durduğunu, en sonra Şeyh-ül-lslâm ile
ulem ânın, onlar arasında kendisinin dc elek
öptüğünü söyler. Bunları anlatdıktan sonra
İstanbul’un bayram ını kendi görüşüyle ve şu
suretle tâ rif eder :
Binüb sad izz ii nâz ile semend-i
şûh-reftâra
G üzeller  t M eydam ’nda alır şimdi
m eydânı
H usûsâ H azrct-i Eyyûb ile M eydân-i
T ophane
B irer takrib ile cczb eyler elbette cuvânâm
Firâz-i Ü sküdar’ın b u ’dü v ard ır gerçi kim
cm ınâ
Yine inkâr olunm az Iıak bu kim ânın da
seyrânı
Y a Sa’d-âbâd-i dil-cûnun efendim , sorm a
hiç vasfın
K ulun b ir vcclıılc tâbire kad ir olm azam
fini
M iiferrilı, gam-zedâ, hâtır-güşâ, dil-cû-yl
rûh-efzâ
Tem aşası mulıassal m est ü hayrân eyler
inşânı
Biçinmiş bâğlar idiyyç cüm le fıstıkî atlas
Sarınm ış bâşa nefti şâl h er serv-i lıirâm âuı
İDMÂC 60
G üm üş renginde bir dîbâ hiçinmiş ccdvel-i
sîm în
Ve lâkin h âre gibi mevci v ar şeffâf-ü
n ûrânî
O dîbâ âb-şârın dahi eğninde hem an farkı
B unun mevci biraz sık, ânın ise kaddi
tûlânî
Y ine îdiyyc bahşişler varüb fevvâre-i
dil-cü
D em âdem etm ede etrâf-i havza
süllem -cfşânî
İD M Â C : ( ) L ügatte dere etm ek, sı-
kışdırm ak dem ektir. Bedı’cilere göre medh
içinde m edh, yâhud zem içinde zemden
ibâret bir san’atılir. « ö y le m üeddeb bir zât-
dır ki meclisinde m uhâlif-i edeb söz sarfı­
na cesaret edilemez.» v e : « öyle fâsık bir
herifdir ki ayak basdığı yerde selâhdan eser
kalm az.» ibarelerinde olduğu gibi. Birinci
misâl : bahs edilen zâtın hem edebli, hem
de yanında hafif m eşreblik edilemeyecek
derecede vekarlı olduğunu ifâde eden k at­
m erli b ir m edhdir. İkincisi is e : o herifin,
hem fâsık, hem müfsid olduğunu anlatan
katm erli b ir zem dir. İdm âca — birinci m â­
nâsına, yâni katm erli medh olm asına gö­
re — «istitbâ’» nâm ı da verilir. Zcm de is-
titbâ’ olmaz.
tF R Â T : ( ) Bedî’ tâbirlerinden ve
m übâlega nevi’lerindendir. G ulüv derecesin­
de olm am akla beraber îğrâkdan aşağı da
kalm az. M eselâ Sünbülzâde’nin m uam m a
san’ati hakkında :
Y okdıır ânın gibi b ir fenn-i Iczîz
Zilııı-i elıl-i dili eyler tcşiıîz
demesi gibi. İfrâtın zıddı «tefrît»dir. (bk.
Tefrit)
1Ğ R A K : ( ) Bedî’ tâbirlerindendir.
M übâleganın üçüncü derecesi dem ektir, (bk.
M übâlega)
İH M Â L : ( J l * l ) lrâ d m ukabili olarak bir
şeyin zikr edilmem esi m ânâsında kullanılır,
(bk. Irâd , zikr, hazf)
İH R Â C ve İD H Â L U S U L Ü : ( JU-j ' j
J jrfl ) Ebced hisâbiyle yazılan târih
tâbirlerindendir. Bir târih m ısrâından b ir
m ikdâr çıkarm ak ve b ir m ikdâr ilâve et­
İKFÂ
mek suretiyle yapılan «ta’miye»dir. (bk.
Ebced hisâbı ve ta’miye)
İK F Â : ( I ) Kafiyenin kusurlanndandır.
Revîleri aynı m ahrecden olm ayan, fakat bi-
ribirine yakın bulunan harflerle biten keli­
m elerden kafiye yapm ak demektir.
Ziya Paşâ’nın :
Şâir lüsün-i atîkanin hep
M enkulâtı olu r m üretteb
beytindeki «b» ve «p» harfleriyle biten «m ü­
retteb» ve «hep» kelimelerinin takfiyesi gibi.
M uallim N âcî m erhum bu hususda çok
m üteassıb davranır. Istılâhât-i Edebiye Un­
vanlı kitabında :
«Pek çok şâirlerim iz ziyâdesiyle şâyân-i
dikkııt olan bu husıısdan ziihûl etmişlerdir.
Ezcümle H arâbat mukaddim esinde :
L âyık m ı ki şâirim diyen zât
F ark etmeye m ahrec-i hurûfât
buyurm uş olan Ziya Paşa, yine orada şu
beyitleri yazm ıştır :
O ldu şuarâsı b u n lan n hep
Tertib-i h u rû f ile m üretteb
Ş âir lüsün-i alîkıının hep
M enkulâtı o lu r m üretteb
L âkin böyle eserlerin hep
A hlâk-i um ûm a sanm a mekteb
Ebkâr-i meâni-i m üretteb
Saf saf dizilir huzuruna hep
T a’kîd ü rekike uğram az hiç
E yler okudukça tab ’ı tehyîc. »
m ütâleasında bulunur.
D ârüşşafaka’da yazdığım ve H icrî 1329
da N azm ve Eşkâl-i N azm ünvâniyle bas-
dırdığım notlarda ben de :
«Şu tarz-i takfiye yakın zam anlara kadar
ikfâ nâm iyle meâyib-i edebiyeden sayılır ve
icrâsına ictisâr edenler kavâid-şiken, belki de
bîgane-i sühan addolunurdu. Ziya Paşa bile:
Ebkâr-i meâni-i m üretteb
Saf saf dizilir huzuruna hep
beytinde «b» ile m üntehi bir kelimeye «p»
ile nihayet bıılan bir lafzı kafiye yapdığı
h â ld e:
L âyık m ı kî şâirim diyen zât
F ark etmeye m ahrec-i hurûfât
ta’rîzinde bulunm uştur. Üdebâ-yi hâzıra
«kafiye sem’ içindir» diyerek hudud-i ka­
fiyeyi genişletmeye çabalıvor ve gittikçe te’-
mîn-i m uvaffakiyet ediyor. Bu teşebbüs tes-
hil-i nazm a m edâr olduğu cihetle hoş görül­
İKMÂL
melidir. Lâkin her şeyde olduğu gibi bu
hususda zevk-i selîm sahibi olm ayanlar işe
karışm am alıdır.» demişdim.
K afiyenin göz için değil, kulak için ol­
duğunu ilk def’a söyleyen ve bunu o rtaya
atm akla pek iyi eden Recâîzâde Ekrem
Bey’dir. «Ariyet kitab arasında bulunm uş İK S Â R : (
bir çiçek» başlıklı şi’rinin :
H angi cennetdi doğduğun sahrâ
H angi bağ-i balıâr idi vatanın
O ldular m ıydı nağme-sâz-i Iıcvâ
Şcvk-i hüsnünle kuşları (em enin
kıt’asındaki «vatanın», «çemenin» kafiyele­
rindeki ahenksizlik kendine de hoş gelme­
miş olmalı ki bu faydalı kaideyi vaz’ et-
mişdi. Bence İsmail Safa’nın şehîd Abdüle-
zel Paşa hakkındaki m ersiyesinin:
Cenaze başda... diyip L â ilahe illallah
Cenaze başda... olu r hepsi rehneverd-i
felah
Âcizin :
M ahu oldu o kasvetli sükûtu, gece bitdi
Aks eylemeye başladı etrafda âvâz
N eşr eyledi âfâka m enârât-i cevâm i’
llhâm -i İlâhî gibi b ir nağme-i îkaz
k ıt’ası ikfâlı olsa da her hâlde N âm ık Ke­
m al’in :
G ül değil arkasında kanlı kefen
Sen misin sen misin garib vatan
beytinden ahenklidir. Hususiyle yeni h a rf­
lerde bu cihet mevzû-u bahs olam ayacağın­
dan T ürk edebiyatından ikfâ aybı kaldırıl­
mış demektir. Şurası da v ar ki £_ ile
gibi harflerle biten kelim elerden de kafiye
yapm am alıdır. F aru k N âfiz’in :
Birdenbire sıyrıldı gözümden çözülen bağ
Bir hâtıranın dağdaki yâdıydı bu m enba’
beytindeki kafiye yeni harflerle yazılan ya­
zıda da kafiye olam az.
İK M Â L : ( I ) Bir cümledeki m ânâyı di­
ğer bir cümle ile tam am lam aktır. N âbî’nin:
M crd olan kizbe tenezzül etmez
Zillet-i kizbe teham m ül etmez
beytindeki m ısrâlardan İkincisi birinciye
nisbetle ikm âldir. Ç ü n k i: «İnsan olan yalan
söylemeğe tenezzül etmez.» demek olan o
m ısraı «Yalancılık zilletine teham m ül et­
mez ifâdesiyle itm âm , h attâ te’kîd etm ek­
tedir, N âm ık K em al’i n : «D ünyâda m al ıt-
lûk olunur ne var ise ikdâm ile toplanır.»
61 İKTİSÂD
«Sa’y ile vücûda gelir. İnsan kendi sa’yiyle
yaşam alıdır ki zam anının kıym etini bilsin.
H ayatının lezzetini duysun.» ibâresindeki
cüm leler de böyledir. İkm âl ile haşvi karış-
dırm am alıdır. İkm âl, sözün levâzım ından,
haşv ise zevâidindendir.
I ) Ç ok söylemek, b ir takım
haşviyat ile sözü u zatm ak dem ektir, (bk.
ltnâb)
İK T İB Â S : ( ) L ügatte ateş yakm ak
için b ir yerden k o r alm ak dem ektir ki alı­
nan kora da (knbs) tâbir olunur. Hcdî’ ıs­
tılahında âyetdcn, hadîsden alınan b ir p ar­
ça ile sözü tezyin vc m ânâyı te’yîd etm ektir.
İktibas ya tam , ya nakıs olur.
Şâir A hm ed Paşa’nın :
Bî-bekadır b u m enzil ey ahbâb
(_jLIVI ı_Jjl l li
ve Ziya Paşa’nın :
Zâlim lere b ir gün dedirir kudret-i M evlâ
LÛ* -âıl J y I aiJ «LlT
beyitlerinde ta m b ir iktibâs vardır. Ç ünki
alınan âyetler tam am b ir m ânâ ifâde etmek-
dedir.
İsm im i tah rire âcizken K irâm en K âtibin
Tcsliye etmez dil-i pür-zenbim i Iâ-taknetû
A rz eder âzâ-yi cismim hâk-i-pâ-yi A lım ede
«Y â Şefî’al-m üznibû işfa’ lenâ» yı
m û-bc-m û
kıt’asındaki iktibâs ise tam değildir. Z irâ
<t -öı\ ^ja \ya^u V » âyet-i kerîm esinin
b ir kelimesi alınm ıştır.
Bu k a d ar cürm ü seyylâtım la
R âlım et üm m îdim in b u d u r sebebi
K i buyurm uş H udâ-yi azze ve celi
Sabekat rah m etî alâ-gadabî
kıt’asında bir H adıs-i K udsî iktibâs edil­
miştir.
İK T İD Â B : (ı_ıU ^îl ) M eânî tâbirlerindcndir.
Sözde m ünâsebet aram aksızın m aksada gir­
m ektir. (bk. Berâat-i istihlâl)
İK T İS Â D : ( ) Bedî’ tâbîrlerindendir.
İfrât ve tefrite düşmeksizin b ir şeyin hak­
kını verm ektir. Sünbülzâdenin :
Enbiyâ vârisi olm uş ulem â
A nla kiuı bu ııc vcrûscl, nc guıâ
ÎK V Â
İlm in izhâr cdincc âdem
O ldu bilciimlc m clâik nıülzcm
beyitlerinde olduğu gibi.
İK V Â : ( İy i ) K afiyenin kusıırlarındandır.
H azv ve tevcihin ihtilâfına denir. Reviden
evvelki harflerin harekesi biribirine uym a­
mak dem ektir, «devr» ile «dûr», «derd» ile
«dürd», «gil» ile gül» kelim elerinin takfiyesi
gibi. (bk. Kafiye)
İ L Â H İ : ( |_^*1 I ) M utasavvıf şâirler tarafın ­
dan dinî ve İlâhî fikirleri hâvî olm ak üzere
yazılan m anzum elerdir. B unlar aruz ile de,
hece ile de yazılır. Y unus E m re’nin hece ile
nazm edilmiş İlâhîleri pek ziyâde şöhret bul­
muş ve bestelenip tekkelerde okunm uştur.
İlâhîlerin âyin, durak, çüm hur, tapuğ, ne­
fes gibi nevi’leri vardı.
 yinler M evlevî tekkelerinde, tapuğlar
G ülşenî tekkelerinde, N efesler Bektaşî tek­
kelerinde terennüm edilirdi.
D u rak lar ekseriya H alvetî tekkelerinde ve
zikrin iki faslı arasında bir, yâhut iki zâkir
tarafından, cüm hurlar ise M evlevî ve Bek­
taşî dergâhlarından başka tekkelerde um ûm
tarafından okunurdu.
İL L E T : ( ) A rûz vezinlerini teşkil eden
cüz’lerin tegayyüre uğram ası. M e s e lâ : «Fâ­
ilâtün» cüz’ünün «fâilün» şekline girmesidir.
Bâzı arûzcular bu tegayyürler arasında fark
bulm uşlar. «A rûz ile harbe tegayyür gelme­
sine «illet», haşivde tegayyür vuku’ bulm a­
sına «zihaf» denilir.» demişlerdir. Bâzıları
d a «veted» ve «fâsıla»lardaki değişikliği il­
let, sebeblerdeki tegayyürü «zihaf» saymış­
lardır. Bu kadar ince eleyip sık dokum ak
istem eyenler ise cüz’lerdeki alelum ûm te-
gayyürâta «ilel-i aıûziye» tâbir etmişlerdir.
İM Â L E : ( «JL.I ) Bir şeyi b ir yana doğru
eğmek dem ektir. A rûzda bir heceyi iki he­
ce sayılacak derecede uzun okum ak m ana­
sınadır.
 h ey zâlim , dilinde hiss-i şefkat yok
m udur?
m ısrâındaki «âh»ın okunuşu gibi. Bu mıs-
râın takti’i şöyle olm ak lâzım g e lir:
Âh eyzâ lim dilinde — hiss-i şefkat
F âilâtün fâilütün fâilâtün
yok m udur
fâilün
62 İM Â L E
İm âleli heceler inşâd esnasında uzunca oku­
nur. T ak tî’ edilirken iki hece itibâr olunur.
İm âlenin zıddı «zihâf»dır ki uzunca okuna­
cak bir hcccnin vezin zaruretiyle kısa ke­
silmesi dem ektir, (bk. Zihaf)
Ben neler çekmekdeyim bilsen elinden
ah senin
m ısrâındaki «ah»ın çekilmeyişi gibi. İm âleli
heccler, yerinde olm ak şartiyle hoşa gider­
se de zihâflı hecelerden zevk-i edebî rencide
olur. 16. asırda yetişen ve :
M eddah olalı (eşm -i gnzâlânene Bâkî
Öğrendi gazel tnrzm ı R ûm un şuarâsı
beytiyle pek haklı övünen Bâkî’ye kadar ge­
len eski şâirlerim izin eserlerinde pek çok
im âle ve zihâf vardı. M eselâ Şehzade
Cem ’in :
Cânı-i Cera nuş eyle cy Cem bu
Frengistândır
m ısrâı ile başlayan meşhur manzumesinin
kafiyeleri hep imâlelidir. N e fî’n i n :
Sen b ir şeh-i zîşânsın, şâhenşeh-i
devrânsın
Y âni ki sen hâkimsin devrinde ben
hâkaniyem
beyti de böyledir. H albuki elif ve nûn ile
biten kelimelerin imâleli değil, medli okun­
masını da caiz görm eyen yine eski edebi­
yatçılardır. Ziya Paşa edebiyatım ızın başlan-,
gıciyle ilk zam anlarındaki eserleri anlatır­
ken :
Y a haşv ü im âle vii zihâfât
İnşâd edene belâ-yi âfât
der. E lif ve nûnla m üntehi kelimatı mem-
dûd olarak nazm eyleyenleri d e :
M cd verdi kimi elfle nûna
Verdi hareke kimi sükûna
beytiyle tenkid eder. Bereket versin ki Bâ-
kî’nin him meti imâleleri ve zihâfları olduk­
ça azaltm ışdır. Bir de «istihlâf» vardır ki
im lâ harfini harf-i med gibi kullanm ak, yâ-
nî meselâ (a) ile okunan b ir harfi «â» ile
okunan h arf kadar uzatm ak demektir. N e­
dim ’in :
A dın anılm adı bîçâre, senin ârâda
m ısrâındaki «anılm adı» ve «arada» kelime­
lerindeki (â)lar gibi istihlâflı heceler kulağa
hoş gelmez. Hele Şeyh-ül-islâm Y ahya’nın:
F irkatinde çekdiğim âlâm ı çekmez dağlar
beytindeki «dağlar» kelimesinin iki hece sa­
İLMÂM
yılacak, yâni imâle addolunacak dereceye
çıkarılm ası hiç çekilmez, (bk. İstihlâf)
İL M Â M : ( ) Lügatte kasd ve irâde
m ânâsınadır. Istılâhda bir şâirin başkası ta­
rafından îrâd olunan bir m ânâyı az çok de­
ğiştirmek suretiyle kendine m al etmesine
denilir. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî Bedâi’-iil E f­
k âr fî-Sanâi’-il Eş’âr unvanlı eserinde buna
misâl olm ak üzere Ezrakî ve E nvcrî’nin şu
beyitlerini misal olarak gösteriyor :
tiUj- j -3 *_s•X**
JV 03j T l±Vj J& J jj^ -j
J i
jlT\ < ib <_İ-U» (jla- JJ
A nlaşılıyor ya, E rz a k î: «Sedef tim sahın l ’N Â T : ( o L t l ) Secî’, y âhut kafiyeyi «ka-
ağzında iken kahram anların korkusundan
çatlar, İçindeki inciler de onun kanından
yâkut rengini alır.» demiş. (Tim sahın ağzın­
da sedef bulunup bulunm am ası burada b ah ­
se değmez.) E nverî is e : «Denize k ah r ede­
cek olsan inci, sedefin içinde n a r tanesi
rengini alır.» tehayyüliyle Ezrakî’nin hayâ­
linden istifâde etmiş. N âcî’nin :
Bir şehîd-i dem -hurûşânım ki gûş-i canım a
R ûh-ı Y ahya’dan gelir nvâz-i istihsân
henüz
beytini hâvî gazeline yazdığım nazîrenin :
ö y le gerden-dâdc-i aşkım ki tcslîmiyyctim
Rûh-ı İsm ail’i eyler bârckallâh-hân henüz
beyti de bu kabildendir. M uallim N âcî Be-
dâi’-ül-Efkâr tercem esinde diyor k i : «llm âm
«nakl» ünvânı ile de yâd olunur. Erbâb-ı
m eânî derler k i : bir şâir h atırın a vârid olan
b ir m ânâyı ibâre-i nâ-pesendîde ile ifâde et­
se, diğer bir şâir de yine o m ânâyı ibâre-i
pesendîde ile edâ eylese m ânâ, şâir-i sâni-
nin malı olur. Şâir-i evvel için «fazl-üs-
sebk»den başka bir şey kalmaz.»
Bir de «mesh» v ardır ki b ir şâir, diğe­ İN C E L İK : (
rinin bir beytindeki elfazı değişdirm ek ve
meali ibka eylem ek suretiyle m ânâyı ken­
dine m al etm ektir, (bk. Mcsh)
tL T İF A T : ( 0 U1II ) L ügatte dönüp bak-
jn ak demektir. Bedî’cilere göre sözü gaibden
m uhataba, yâhut m uhâtabdan gaibe dön­
dürm ek san’atidir. Şem’î’nin :
63 İNCELİK
F âyına yüz sürdüğün buldu bu kadri güneş
Ey güneş lıoş südde-i ülyâya ctdln ittikâ
ve N ef’î’nin :
M erhaba cy Iiazret-i sâlıib-kırân-ı m anevî
N âzım -ı m nnzûm c-i silk-ül-lcâl-i M esnevi
M esnevi am nıâ ki her beyti cilıân-i m arifet
Z erresiyle âflâbının beraber pertevi
beyitlerinden birincisinde : «Giincş, m em du-
hıın ayağına yüz sürdüğü için kadri yük­
seldi» diye gaibâne söylenirken «Ey güneş!
hitâbiyle» gaibden m u hataba iltifat yapılm ış­
tır. İkinci m isâlde ise evvelâ H azret-i Mev-
lân â’ya : sâhib-kırân-ı manevî» ve «nâzım-ı
kitâb-i Mesnevi!» diye hitâb edilmişken M es­
nevi şöyle bir eserdir denerek m uhâtabdan
gaibe iltifat edilmiştir.
İL T İZ Â M : ( jJI ) bk. î ’nât ve lüzum u
mâ-lâ-yelzem.
yıdlı» o larak kullanm akdır. M alûm dur ki
kafiyenin son harfine «revî», revîden ev­
velki okunan harfe «kayd», kaydlı secî’ ve
kafiyelere «mukayyed» derler. M e s e lâ :
«M ektubunuz vâsıl, m ündericâtından m eser­
ret hâsıl oldu.» fıkrasiyle :
D erûn-i sinede zahm -i n ihân m ısın
a gönül?
E lem le âh çeken b ir dehân mısın
a gönül?
m atla’ında «i’nât» vardır. Ç ünki fıkranın
secî’leri olan «vâsıl» ve «hâsıl» ile beytin
kafiyeleri bulunan «nihân» ve «dehân»
kaydlıdır.
l ’nâta «iltizâm» ve «lüzum u mâ-lâ-yelzem»
de tâbir olunur, (bk. L üzum u mâ-lâ-yelzem)
Secî’ ve kafiyede kaydı iltizâm etm ek ku­
lağa hoş gelirse de o lüzûm u mâ-lâ-yelzem i
yapm ak için külfet, hele H âm id Bey’in :
M ûcib ne hakarete apansız
T arih i yazan benim , yapan siz
beytindeki kafiyeler gibi garâbet ihtiyârına
değmez.
) R ecâîzâde’r.in T a ’lîm-i
E debiyat’taki tarifin e g ö r e : «Zevahirinden
ziyâde m ânâları m uhtevi olan efkâra âid
meziyyetdir. Bu m akule efkârın nüktelerini
anlam ak insana zevk verir. M eşhûrdur ki
F uâd Paşa m erhum kendisinin bâzı icrââtı
aleyhine i’tirâzât-ı şedîde serdiyle âsâr-i k a­
biliyetini dâim a efkâr-i hürriyet içinde gös-
İNKÂRİYYÂT 64
term ckden m usirrâne hâlî olm ayan b ir sâ-
hib kalem için (N âm ık K em al) lâtife yollu :
«Filânı aşm alı da sonra altına gidip ağla­
m alı, diyerek nükteperdazlık etmişdi.»
tN K Â R İY Y Â T : ( o l j & J İ ) M eânî tâbîrle-
rindendir. M uhatabın «inkâr» hâline göre
söylenmesi lâzım gelen sözlerdir, (bk. H u-
lüvv-i zihn)
İ N Ş A : ( Llil ) M eânî tâbirlerindendir. Nis-
bet-i hâriciyesi olm ayan, yâni sıdka, kizbe
delâlet etm eyen söze inşa denilir. İnşâ, bir
şeyin husule gelmesini istem ek için olursa
«gayr-i talebi», yâhut «îkâ’î» vasfını alır.
İN Ş Â Y I T A L E B İ: ( ^ tfL iil ) T em en­
ni, istifham , em r ve nehy ile nidâdan ibâ-
retdir.
T e m e n n i: Bir şeyi arzû etm ek ve husulüne
hasret çekm ekdir. O şeye «mütem ennâ» de­
nilir. M ütem cnnânın husulü m üm kin olm ak
şart değildir. M uhâl şeyler de tem enni edi­
lebilir.
N olaydı gençliğim avdet edeydi!
m ısrâında olduğu gibi.
T ürkçede tem enni, m âzî için fi’l-i iltizâ-
m înin rivâyet ve hikâye sıygalariyle, m üs­
takbel için de fi’l-i iltizâm ının şart ve h ikâ­
ye sıygasiyle ifâde edilir. B unlara ilâveten
türkçe : nolûydı, tek, farisîden «kâş, kâş-
ki, bâri» kelimeleri de ilâve olunur.
V edâ’ eyler iken bakdı, dedi hasretle ol
m ehrû
N olaydı olm ayaydı beynim izde ülfet
evvelden
Z ülfün görenlerin hep bahtı siyah olurmuş
T ek zülfUnü göreydim bahtım siyâh olaydı
Atcş-ı aşkın hakikat pek telıaıııınülsûz imiş
O lm ayaydıın kâşki sen bî-vefâya âşinâ
H akkım daki tegafülüne sabr eder idim
A ğyara bâri etm emiş olsaydı iltifat
beyitlerinde olduğu gibi.
İstifham : Sorm ak demekdir. Sorm ak, b ir şeyi
zihnen öğrenm ek istem ek olduğu için «inşâ-
yi talebimden sayılm ışdır. T ürkçe istifham
m ânâsı «mi», edâtiyle ifâde edilir. Bu edât,
d â im i m es'ûlün anhe, yâni suâl edilen ne
ise ona bitişdirilir. Binâenaleyh : «Ahmed
mi geldi? A hm ed geldi mi?» istifhâm ları
arasında fark vardır. B irin cisi: gelenin A h­
med mi, başkası mı olduğunu suâldir. Y âni
İNŞÂ-Yİ TALEBÎ
mes’ûlün-anh A hm ed’dir. Onun için «mi»
edâtı ona ilhak edilmişdir. İkincisi A hm ed’in
gelip gelmediğini suâldir, yâni mes’ûlün-anh
gelm edir. O nun için «mi» edâtı ona lâhik
olm ıışdur.
Azerî lehçesinde, biraz da F arscanın te­
siriyle istifham edatı getirilm eden kullanılan
b ir istifhâm şekli vardır ki buna istifhâm-i
tavrî demek m üm kindir. Fuzûlî’nin m eşhur
Su k asidesindeki:
 b-gûndur giinbed-i devvâr rengi,
bilmezem
Y â m ulıit olmuş gözümden gunbed-i
devvâre su»
beytinde olduğu gibi ki, «Âb-gûndur» sözü
«Âb-gûn m udur? yâni su renginde midir?»
takdirindedir. İkinci m ısrâ’da «Yoksa gö­
züm den akan su (yaş), günbed-i devvâri mi,
dolanan kubbeyi mi kaplam ıştır?» mânâsı-
nadır.
Nc, kim, kaç, nasıl, hani, hangi ve em­
sali kelimeler de mâhiyyet, hüviyyet, kem-
miyyet, keyfiyyet, m ekân, zam an, ta ’yîn ve
tem yîz m evki’lerinde istifham ifâde ederler.
Bu yoldaki istifham lar hakikaten bir şeyden
suâl oldukları için «muktezâ-yi zâhire gö­
re sevk-i kelâm» kabîlindendir. Bir de bun­
ların «muktezâ-yı zâhir hilâfına sevk» edil­
miş, yâni bilinen bir şeyden sorulm uş olan­
ları vardır ki o gibileri, bedı’ san’atleri cüm ­
lesinden olur. F uzûlî’nin Leylâ ve Mec-
nu n ’unda M ecnûn lisânından avcıya söylet-
diği şu beyitlerde olduğu g ib i:
G ördü ki b ir avcı dâm kurm uş
D am ına gazaller yüz urm uş
Ol dam a cefâ-yi çarh-i gaddar
B ir âlıuyi eylemiş giriftar
A hvâline rallin kıldı M ccnıın
Bakdı ona dökdü eşk-i gül-gûn
G önlüne katı gelib bu bîdâd
Y um şak yum şak dedi ki sayyâd
R alını eyle bu müşg-bû gazale
Rnlını etmez mi kişi bu hâle?
Sayyâd, sakın cefâ yam andır
Bilmezsin mi ki kana kandır?
M uallim N âcî’nin :
K öleni etm em ol zelile kıyâs
M ütesâvî olur m u tâc ü midâs?
K ara taş mı, giran-bclıâ zer mi
H indin oğlu H üscyne benzer mi?
beyitleri de böyledir.
İNŞA-Yİ TALEBİ 65
Recâîzâde Tâlim -i Edebiyat’ında :
«İstifham sıkı sıkıya bir takım sualler îrâd
etmekten ibâretdir. F ak at bu tü rlü suâller-
•den maksad-i hakikî, cevâb etm ek değil, bel­
ki efkâr ve hissiyatı daha vâzıh, daha şe-
dîd, daha müessir bir yolda mevki’-i bürûza
çıkarm ak ve bu suretle m uhatabı tehyîc ve
ikna’ ve yâhut tahyîr ve i’câb etm ekdir. Bu­
nu istifham-i adîden tefrikan nâm ına «tecâ-
hül-i ârif» demek iktizâ eder. Kendisinden
istifham olunan şahs, m uayyen ve hakikî ol­
mak iktizâ etmez.» der.
E m r ve N e h y : Bir işin yapılm asını, y âhut ya­
pılm am asını istemekdir. Bu taleb, ya mev-
cûddan veyahut gaibden olur. Birincisi emr,
yâhut nehy-i hâzırdır. İkincisi de emr, yâhut
nehy-i gaibdir.
«Ç ocuklara söyle, derslerine çalışsınlar!»
ve «Siz haylazlık etmeyin ki onlar da et­
mesinler.» ibareleri gibi.
E m r ve nchy, biiyükden küçüğe olduğu
halde bâzan iltimas tarikiyle akrandan ak­
rana, bâzan da niyâz ve istirhâm suretiyle
küçükden büyüğe o l u r :
«Gel, bakalım H azret ne âlemdesin?» ve:
T âhir kulunu kesret-] cürmiyJe beraber
M ir’ât-i tecellâ-yi G afu r eyle İlâhî
cümlesiyle beytinde olduğu gibi. G erek emr,
gerek nehyden başka m ânâlar da çıkar.
N id â : Birine seslenmekdir. Ç ağırana «münâ-
nâdî», çağırılana «münâdâ» denilir. Birini
çağırm ak, onun dönüp bakm asını istemek
olduğu için nidâ da inşâ-yi talebîden addo-
lunm uşdur.
Türkçede nidâ edatı «ey, hey, behey,
yâ, eyâ» kelimeleridir. B unlar kelim e ve y a tın d a der k i :
terkiblerin evvelinde b u lu n u rla r:
Ey bülbül-i hicranzedc, ben dc uynnıkdım
G ûş eyleyerek nâleni sandım , ben imişsin.
Lflyıkız gerçi biz etdik, etm e sen
H ey U lu T anrım , görünsün farkım ız
Behey harâb olası, âlemi Iıarâb ctdin
Bâkî
ve:
Bakm a yârab, sevâd-i defterime
Onu yak âteşe benim yerim e
E yâ H abîb-i H udâ, sen görür m üsün lâyık
K i ümm etin dem-i haşr olm aya selâmetde?
Şefâat etsen eğer âsıyân-i k ü ffân
Y erinde yeller eser dûzahin kıyâm etde.
İNŞÂ-Yİ TALEBİ
Eski şâirler arka arkaya gelen «ey» ke­
limesinin İkincisini ve daha sonrakileri
— İran şuarâsına tebe’an — «vey» şeklinde,
«ve ey» yerinde tek rar ederlerdi. M ü n îf’in
b ir kasîde m atlaı olan :
E y nigch-bân-ı mekalîd-i nizâm-ı devlet
V cy ncsak-sâz-ı eâzîm-i mclıûm-ı devlet
beytinde olduğu gibi. Şimdi ise :
Ey vatan, ey serm edî m âşûka-i vicdanım ız
m ısraında görüldüğü veçhile aynen tek rar­
lanıyor.
N idâ edatlarının hazf olunduğu da var­
dır. İzzet M olla’nın :
Bülbül, yetişir bağrım ı lıûn ctdi figanın,
Sâbit’i n :
Değil kürsiye vâiz, A rş’a çıksan âdem
olm azsın
m ısrâlarında olduğu gibi.
ö y le sanıyorum ki nidâ edâtının zikr ve
hazfi mevkiini tâyin edecek olan ancak
zevk-i selîm dir. M e s e lâ :
Beni m abrum -i rü ’yet etm e kim nûr-i
nigâhım sın
G özüm nûru, fürûğ-i çeşm-i m chcûru
firâvân et
beytinde «ey gözüm nûru» denilmiş olsay­
dı zevk-i edebîye o k ad ar hoş gelmezdi.
Fehîm ’i n :
D efter-i â'm âlini halkın perîşân et H ııdâ
Y â süâlât-ı kıyam et, hem cevâb-ı m ahşerim
beytinde ise' «Hudâ» yerine «ey H udâ» hi­
tabında bulunsaydı elbette daha güzel olurdu.
N idalar yerlerine göre m uhtelif m ânâlar
ifâde ederler. E krem Bey, Tâlinı-i Edebi­
«N idâ dediğimiz şey, rûhun büyük b ü ­
yük hislerini, şedîd, şedîd heyecanlarını iha­
tadan insanın âciz kaldığı zam an nâgehânî
izhâr edilen feryâd-i m uztaribâneden ibâret­
dir. Ekseriyya müz’ic ve müdhiş istifham ­
ların talia-i satveti nidadır. M is â l:
Ey hüsn, ey âftâb-i enver
E y aşkı eden esîr-i ahker
Bu m uydu üm ıd senden ey nıâh
C âdû ola vaslım a hevû-hâh
Ben kürbet-i gurbet içre bî-tâb
Sen zevk ü sefada şen, ferah-yûb
Lâkin bu m u şîve-1 m ahabbet
İn sâf kıl ey mclı-i scm âlıat
Şeyh Galib.
F: 5
İNŞA-Yİ GAYR-İ TfLEBÎ G6
İNŞÂ-Y1 GAYR,-! T A L E B İ: 'jf- ) haberiye oldukları hâlde inşâ mevkiinde kul-
M evcûd olm ayalı b ir m ânâyı iytya’ için kul­
lanılan inşâyi gayr-i ta le b î: «tereccî» ve
«teaccüb» ile inşa mevkiinde kullanılan h a ­
berlerdir.
T creccî: U m m ak dem ekdir. E m el edinilen ve
husulü beklenilen b ir $eyin b e y â n ıd ır:
U m arım ki ola sayende ünfîdim hâsıl
m ısraında olduğu gibi. Şâyed beklenilen
korkulacak bir şey ise onu anlatm aya «iş-
fak» denilir. F u zu lî’nin :
G eh gamzen içm ek ister kanım ı, gâlı
çeşmin
K orkum budur ki nâgeh kanjlar ola arâda
beytinde olduğu gibi.
Tereccî’nin m â n â s ı: «U m arım ki, um u­ İN ŞÂ ’ : ( »Lii I ) A sıl m ânâsı yaratm ak ve
lu r ki, ola ki, belki, ihtim âl ki, şâyed,
inşâallâh, AUâh kerim , A llâh büyükdür.»
gibi kelimelerle, işfâk m ânâsı d a : «K or­
karını !J, korkulur ki, havf olunur ki, çe­
kindiğim şu ki» misilli lafızlarla ifâde olu­
nur. Terecci ile işfâk, istikbâle m ahsusdur.
T em enni ise hem maziye, hem istikbâle âid
olabilir. U m ulan ve istenilen şeydeki husu­
lün. imkânı ile adem-i im kânı da tereccî ve
tem ennî arasında ehemm iyetli b ir farkdır.
T c a c c ü b : Bir şey hakkında hayret göstermek -
dir ki bu hayret, o şeyin ya güzelliğinden,
yâhut çirkinliğinden olur. «Ne iyi adam , ne
arsız çocuk, ne güzel yazı, ne çirkin resim», İN Ş Â D : ( jL ıil ) M anzum b ir sözü âhengi-
«Zihî tasavvur-i bâtıl, zihî hayâl-i muhâl»
m isallerinde olduğu gibi.
H aberin inşâ m akam ında k u lla n ılm a sı: «Muk-
tezâ-yi zahirin hilâfına sevk» edilen sözler­
den biri de haberî cüm lelerin inşâ mevkiin­
de kullanılm asıdır. Bu yoldaki cümle-i ha-
beriyelerden söyleyenin maksadı onların
n ed lû lü n ü haber vermek değil, m uhâtabdan
b!r şey istem ekdir. Meselâ : «A rtık^yarın ^ nun için ne taktî’ edercesine m ısraları par-
sat ah bende-hâneye kadar gelmek zahm eti­
ni ii.tiyâr edersiniz.» diyen b ir adam ın m ak­
sadı, «Y arın sabah bizim eve gel!» demekdir.
D oğiulıığu takdir edilmediği için irtikâba
meyi e te n b ir in e :
İnsana <-adakat yaraşır görse de ikrah
Y srd iiu ı sidir doğruların H azret-i Allâh
beytinin ol nması, ona «D oğruluk mesleğin­
de d ’.vâm c '» tavsiyesinde bulunm akdır. Bir
m alıı satılı; alınm ası esnasında satıcı ile
alıcının söyh 'iği «Satdım, ve aldım », yâhut
«kabu- etd ir gibi sözler de b irer cümle-i
İNŞÂD
lanılm akdadır.
«V allâh, billâh, sübhânallâh, mâşâallâh,
A llâh esirgesin!» gibi kelimelerle kullanılan
cümle-i haberiyeler de bu kabildendir. Bâ-
kî’n i n :
H oş geldi bana m eykedenin âb u havası
Billâh, ne hoş yerde yapılm ış yıkılası
beytinde olduğu gibi.
İnşa m ühim bir bahis olduğundan daha
ziyade tafsilât alınm ak için A hm ed Cevdet
Paşâ’nın Belâgat-i Osmaniye ve Diyâr-i-
Bekirli Saîd Paşa’nın M îzân-ül-Edeb kitab-
lariyle M anastırlı R ifa t Bey’in llm -i Meâ-
n î’sine m üracaat edilmelidir.
yapm ak demekdir. Sonradan güzel nesir yaz­
m a ve güzel nesir m ânâsında kullanılm ışdır.
Güzel nesir yazana eskiden «münşî» deni­
lirdi.
K im şimdi nazm ü nesre eder Vâsıf, i’tibâr
İnşa vü şi’rc rağbet, o da bir zam an imiş
E nderûnlu Vâsıf.
N e fî, naztoı dururken nesir ile meşgul
olm ayı tistz ü lil saydığını bir kasidesinde şu
beyt ile a n la tır :
Tenezzül eylemem inşâya, eylesem belki
M üsebbihan-i Felek vird ederdi inşâmı
ne göre okum akdır. Fuzûlî'nin :
«Leylî’yi seversen eyle inşâd
Bir şi’r ü geçen zam anın et yâd»
beytiyle Şeyh G alib’in :
T â dîdesi lıâba ola m u’tâd
Bu şi’ri ederdi dâye inşâd
beytinde olduğu gibi.
İnşâda ehemm iyet verilm ek lâzım dır. Bu­
çalam alı, ne de belâgat-i bedeniye göstermek
emeliyle acemi aktörler gibi çırpınm alıdır.
İnşadın ruhu, m anzum enin hem mevzûn,
hem de m evzua uygun b ir tarzda okunm a­
sıdır. Bunun için vezinleri, onların durula­
cak yerlerini ve çekilmesi, yâhut kısa ke­
silmesi iktizâ eden noktalarını bilmek, m an­
zum b ir eseri nesir gibi düm düz okum a­
mak, bilâkis m ısrâ ve beyitleri taktî’ eder­
cesine parçalam am ak, b ir cümlenin bitip
diğerinin başladığını inşâd âhengini bozm ak­
sızın anlatm ak, teaccüb, istifhâm, rikkat ve
İNTÂK
cezâlet gibi şeylere dikkat ve riâyet lâzım ­
dır.
İnşâd, b ir de m anzum e yazm a m ânâsına
gelir.
T âhir, yine bir sihr-i helâl eyledim inşâd
Bû nev gazelim eylesin âşıkları tefrîc
beytinde olduğu gibi.
İN T Â K : ( ıj'lu ’l ) Bedı’ tâbirlerindendir.
Söylemeğe kabiliyeti olm ayan şeyleri söy-
letm ekdir.
Yetişen h er yeşil çemen yerde
«V ahdehu lâ-şerîke leh» demede
beytinde olduğu gibi ki şim enlere « j
^ > yâni, «Allâh birdir. Ortağı
yokdur.» hakikati söyletilmişdir. N ahîfî’nin
Mesnevî-i Şerifden m ütercem o la n :
D er kopardılar kam ışlıkdan beni
N âlişim zâr eyledi m erd ii zeni
Şerha şerha eylesin bağrım firak
Eyleyim tâ şcrlı-i derd-i iştiyak
beyitlerinde ise «ney» lisanından söylenil-
mişdir.
H ayvanlar lisanından yazılan hikâyelerde,
meselâ Acemin, daha doğrusu H ind’in Ke-
lile ve Dim ne’sinde, T ürkün T utî-nâm e gibi
kitablannda, Lafonten (La F ontaine)’in
«Fables» denilen m anzum hikâyelerinde in­
tak vardır. H er intakda b ir «teşhis» bulu­
nur. (bk. Teşhis) Y âni söyletilecek şeye bir
şahsiyet verilir, daha açıkçası o şey, adam
yerine konulur. F ak at h er teşhisde intak
bulunm ayabilir.
Ey sîne, seni epeyce ezdi
Y ıllar yılı iktirâbı aşkın
H er b ir nefesinle aşkı inle
H âm ûş olam az rebâbı aşkın
Ey göz yaşı, sen de durm a, çağla
D önm ek gerek âsyâbı aşkın
beyitlerinde sîneye ve göz yaşm a şahsiyet
verilerek hitâb edilmiş ise de onlar tarafın ­
dan cevab verilmediği için intak yapılma-
mışdır.
İN T İH Â L : ( ) Lügatde başkasının
m alım «benim!» diye iddiâ etm ek mânâsı-
nadır. Edebiyatda başka b ir şâirin sözünü
benimsemek dem ekdir ki m üteşâirlerin (şâir
geçinenlerin) tutuldukları b ir hastalıkdır.
Böylelerine «düzd-i sühan» yâni «söz hırsı­
zı», yapdıklarına da «sirkat-i şi’r», yâni şiir
67 İNTİHÂL
çalm ak derler. Sünbülzâde Vehbî, m eşhur
«Sühan» kâsîdesinde böyleleri için :
Sirkat-i şi’r edene kat’-i zeban lâzım dır
Böyledir şer’-i bclûgatdc fetâvâ-yi sühan
hükm ünü verir. Sünbülzâde için Z iya P a ş a :
D ivânında o miifti-i fen
D üzd-i-süham n dilin keserken
M anzum esi M îrzâ N asîr’in
D ivânında d u n ır o pirin
ta ’rîzinde bulunur.
İran şâirlerinden m eşhûr E n v e rî:
Kes dânem ez-ekâbir-i gerden-keşân-i nazm
K ’ûrâ sarih hûn-i düdîvân bc-gerdencst
Y â n i: «Şâirlerin azam etli büyüklerinden bi­
rini bilirim ki boynunda iki divânın kanı
vardır.» demişdir ki «R uhlarını çalm ak su­
retiyle o nların canını çıkarm ışdır.» demek­
dir.
Erbâb-i teşâür’ün bu cür’eti, sirkat-i şi’r
olduğ’inda ihtilâf yok ise de tercem e, yâhut
nakl-i meal suretiyle fikir benim sem enin in-
tihâl sayılıp sayılm ayacağı ihtilaflıdır. M olla
C âm î Behâristân’ında Sâveli Selm ân’dan
bahs ederken onun eski üstâdlardan, husu­
siyle Kemâl-i Isfahânî’den m ânâ nakl eyle­
diğini söyledikden sonra «O naklin elfazı
ve üslûbu güzel olduğu için Selm an ayıblan-
maz.» diyerek :
M a’ni-i nîk büvcd şâhid-i pâkîzc beden
K i be-lıer-çend der-û câm e digcr-gûn
pûşend
Kisvet-ı â r büved bâz pesîn h il’at-i û
G er ne der-hûbiyeş ez-pîşter efzun pûşend
H ünerest ân ki kühen hırka-i peşinin
zı-bereş
Be-der-ârend ii der-û atlas ii iksûn pûşend
Y â n i: «İyi b ir fikir, endam ı latif b ir güzele
benzer. O na ne tü rlü elbise giydirilse ya­
raşır. Lâkin sonraki elbise, eskisinden yakı­
şıklı olm azsa o güzeli utan d ırır. Asıl hüner,
onun sırtındaki eski yün hırkayi çıkarıp ye­
ni ve ipekli kum aş giydirebilm ekdir.» m üta-
leasm da bulunur. Bâzıları fikri b ir güzele,
lisanı, yâhut üslûbu da üstündeki elbiseye
benzetm işler, lisanı ve üslûbu değişdirm enin
elbise tebdili gibi olacağını söylemişler, yâni
böyle yapan, intihâl etmiş sayılm az demek
istem işlerdir. M aam âfih böyle söylemesin­
den, galibâ biraz da dediğini yapmış olm a­
sından zavallı C â m î:
İNTİHÂL 68
Ey bâd-i sabâ bî-gû bc-Câm î
A n düzd-i suhan-veran-ı nâm î
beytiyle başlayan uzun ve ağır b ir ta ’rize
uğram ışdır.
A hm ed H am di Efendi m erhum un Teshîl-
ül-A rûz vel-Kavafî vel-Bedâyi' ünvânlı ese­
rinde :
«Istılâh-ı şuarada «menhûl» tesmiye olu­
nan şîve-i sirka icâb etdikde ibâre-i mesrû-
kayı m ânâsının gayrinde istimâl etm elidir ki
bu keyfiyetle olan serikayı m ütekaddim în
tecvîz etm işlerdir. Y oksa m ükâbere-i sırfa
dcrcccsinde olan serikanin failine şâirler
arasında cân! nazariyle bakılır. Elhâsıl bi­
risi bir mânâ-yi lâtîfi elfâz-i rekîk ve vezn-i
nâ-selis ile îrâd etmiş oldukda o m ânâyı
ibâre-i lâtîfe kisvesiyle iksâ ve vezn-i m at­
bu’ üzere inşâ etm ekle şîve-i serikaye riâ­
yet etmiş olm akla ta’yib olunm az.» deni­
liyor.
Bizim şâirlerin pek çoğu, H azret-i C âm î
ve emsalinin edebî fetvâsiyle am el etmiş ola­
caklar ki divânlarında böyle elbisesi değişdi-
rilm iş güzeller görülebilir. «Tezkiret-üş-Şu’a-
râ» sahibi K astam onulu L âtîfî, V eliyyüddin
oğlu Ahmed Paşa’dan bahs e d e rk e n . «Ze-
bân-i fürsde vâki’ olan kütüb ve devâvîne
tetebbu’-i müstevfâsı ve tefehhus-i mukassâ-
sı olup cem î’-i m anzum at-i fürsü m ütetebbi’
ve fevâid ve avâid ve sanâyi’ ve bedâyiin-
den m ütem etti’ ve m üteneffi’ o lm a ğ ın :
tjju dL»
J 'i jr . ^
m azm ûnunca ol libâs ibârat-ı farisî birle
m ülebbes olan şâhid-i m ânâya siyâb-i elfâz-i
R ûm îden libâs ilbâs eyleyüp ol şiâr-i cedid
ve disâr-i mezîdle her bir m a'ni-i hûbu bir
türk-i tannâz ve m ahbûb-i R ûm î işve-sâz
göstermisdir.» diyerek M olla C âm î’nin yu­
karıda bahs ettiğim m ütaleâsını nakl eyle­
miş, ondan sonra d a :
«G erçi tarîk-i tcrcem e hâzı fuzalâ katın­
da m a’kul ve m akbûldür, am m â bâzı zure-
fâ yanında m at’un ve m edhûldür. Ittifâk-i
sühen-verân budur ki eğer m erhum Ahmed
Paşa mütercim lik töhm eti i<e m üttehem ol-
mayaydı şü’arâ-yi Rum içinde serâm ed ve
m üsellem ve cem î’inden eş’ar ve ekrem ol­
m ak m u karrer idi. N itekim , T âcîzâde Ca'-
İNTİHÂL
fer Çelebi, H eves-nâm e nâm kitâbında m ü ­
şarünileyhe işaret edip d em işd ir:
Ser-âm cd dediğinin belli hâli
O lubdur tcrccm c ulu kemâli
Bu, ehl olan yanında schldir sehl
Benim katım da belki cebidir cehl.»
M eselâ Şeyhî’nin bir n a’tin d e k i:
Cem ’ eyleyiib cem i’ kem alâtı lutf-ı R ab
B ir zât-i ekmel lçre adın koydu M ustafâ
ve:
G er nerdıbân edinse dokuz çarbı Akl-i K ül
B ir pâyesine erm eye m i’râcım n şehâ
beyitlerinden birincisi; H azrct-i M evlûnâ’-
n ın :
Lûtf-i H udây cUmle kem âlât-l halkrâ
Yekçîz kerd ü dâd be-d-u nârn-i M ustafâ
beytinin tam , fakat ahenksiz b ir tercemesi,
İkincisi ise Zahîr-i F âryâbî’n i n :
N ü h kürsi-i felek nihed endîşe zir-i pâ
N üh buse ber-rikâbe-i Kızıl A rslan dihed
beytinin terâşîdesi (yontulup düzeltilmişi) dir.
Z ahîr’in beytinden Şeyhî’nin yapdığı gibi
m ânâyı az çok değişdirm ek suretiyle alan­
lara eskiden «maânî-terâş» derlerdi.
N e f î’n in ;
B ir düzd-i nâ-be-kâr-i m aânî-terâş iken
Y ârân söziyle şâir olur, nükte-dân olur
beytinde olduğu gibi. H attâ «ilmâm» ve
«selh» denilen iki sanat vardır ki biri bir
beytin m ânâsını az b ir tebdil ile, diğeri o
beytin yalnız kelimelerini değişdirmekle m e­
ali benim sem ek demekdi. Sünbülzâdenin :
K udem ânın bulub asân n ı gencîne-misâl
E tdiler cüm le h arâm î gibi yağmâ-yi sülıan
Sclh ü ilm âm U tevârüd diye sonra çalışır
Aybini setre nice diizd-i tüvânâ-yi siihan
beyitlerinde ve Fehîm ’in :
Felıîm â, şâirân-1 bül-hevesde kalm am ış
insâf
K an âat eylemez m aznıûna dîvânı çalar
çarpar
beyitlerinde işaret edildiği gibi. Bu hareket
— yukarıda söylediğim gibi — Şeyhî’ye
m ünhasır değildir. M eselâ V eliyyüddin oğ­
lu Ahmed Paşa’nın :
Ol ne âteş ola kim şu’lesine şem ’ güle
Âteş oldur ki yaka lıinncn-i pervânesini
beyti Hâfız-ı Şîrâzî’nin :
 teş ân nîst ki ber-şu’le-i û lıanded şem’
Âteş ânest ki ber-hıraıen-i pervane zedend
beytinden, N esim î’n i n :
İNTİHAL 69
G el gel berû ki savm u salâtın kazası var
Sensiz geçen zam an-i hayâtın kazası yok
beyti, H azret-i M evlânâ’nın :
N em âz-râ bc-hakîkat kazâ biived lîkin
Zcmân-i suhbet-i m â-râ ne-hâhcd-bûd
beytinden, Mevlid nâzım ı Süleym an Çelebi’-
nin tni’râc bahsinde C ebrail’e sö y letd iğ i:
. G er geçem b ir zerre denlû ilerû
Y an ân m başdan ayağa ey ulû
beyti, Şeyh Sa’dî’n in :
E ğer yek ser-i mûy ber-ter perem
Fürûğ-i tecellî bi-sûzed perem
beytinden; K aram anlı N izâm î’n i n :
V asfında ol cemâlin zikr etdüğiini bu dil
H er kim ışitse eydür L illâh derre kail
beyti; H âfız-i Ş irâ z rn in :
H e r niikteî ki goftem der-vasf-i ân şemail,
H erkes şenîd ü guf tâ llllâhi derre kail
beytinden, Sinan Paşa’nın :
Sen oldun hudâvend-i bâlâ vii pest
V ücûdünle oldu ne y âr ise hest
beyti Firdevsî’nin ;
H udâvend-i bâlâ vii pestî tiiyî
N e-dânem çiî her çi hestî tiiyî
beytinden; keza :
K apım da biter lıâcct-i m û r u m âr
D em inle y an ar şu’Ie-i n u r û n â r
beyti, Sa’dî’n i n :
M üheyya küned rûzi-i m âr u m û r
V e ger çend bî-dest ii pâyend ii zû r
beytinden; İbn-i K em âl’in basılm am ış tâ ri­
hinde ve Sultan C em ’in doğuşu bahsinde
bilm ünâsebe y a z d ığ ı:
Sığar on gedâ b ir eve geyn ii d âr
B ir iklim e sığmaz iki şehriyâr
beyti Sa’dî’n i n :
D eh derviş der-kilîm î bi-husbend,
D ii pâdişâh der iklîm î nc-küncend
fıkrasından, Bâkî’nin :
Döşedi yine çemen nat’-ı ziim ürrüd-fâm ın
Sîm-i hâm olmuş iken ferş-i harim -i giilzâr
beyti, Sâm ânîler zam anında yaşamış A m m âr
isimli b ir şâirin :
Cilıân zi-berf eger çend gâh sîm în bûd
Ziim ürrüd âm ed ii bi-grift cây-i tûde-i sim
beytinden; İstanbullu H afız Behlûl’ün :
C ân gam ınla çıkdı cânâ ger inanm azsan
anâ
B ir nefes tu t ağzım a âyîne-i ruhsârını
beyti, kailini bilm ediğim ;
İNTİHÂL
E y cân zi-gamet m erdüm ger nîst tu râ
baver
Âyine-i ruhsâret pîş-i dehenem âver
beytinden; Koca R âgıb’ın ;
R âgıbâ düşm enin aldanm a tevâzu’larına
Seyl d îv ân n ayağın öperek hedm eyler
beyti, Sâib-i T ebrizî’nin :
Ber tevâzu’hâ-yi düşm en tekye kerden
eblehîst
Pay*bûs-i seyl ez-pâ efkened dîvârrâ
beytinden; K astam onulu H âkî’nin, kâsîde
verdiği bir vezirden câize alam am ası üzeri­
ne y a z d ığ ı:
K erem ehli m akam ıdır bu sadr
Bu ulûluk ya bî-sehâ nic'olur
G el beğim sen vezâreti b an a ver
Beni m edh eyle gör atâ nic’olur
kıt'ası Reşîdiiddîn-i V atvât’m :
T ü vezîrî vü medh-gûy-i tü m en
D est-i m en bî-atâ revâ bînî
T ü vezfirct bc-m cn güzâr U m erâ
M idhatî gûy tâ atâ bînî
k ıt’asından; N âbî’nin :
O ldu rızkın sana senden âşık
m ısraı Hazret-i M evlânâ’nm :
Rizk-i tü ber-tü zi-tü âşıkterest
m ısrâm dan; Beylikci İzzet Bey’in :
L ukm a-i gam ki gülû-gîr-i m elâl oldu banâ
Şîr-1 m âder gibi, mey şimdi helâl oldu banâ
beyti Sâib’in :
Ez-şîr-i m âderest m erâ mey halâlter
Z ’in lukm a-i gam î ki m era der gülü girift
beytinden alınm ışdır.
Bu gibi m eal nakilleri, nisbeten yeni üs-
tâdların eserleri arasın d a bile bulunur. M e­
selâ N âm ık K em al’in :
Kim se tâyin edemez âlem de
K endi m âhiyyetıni re’yiyle
M ünferid vâsıta-i rü ’yet iken
G örem ez kendisini dîde bile
kıt’asının ikinci beyti, H âfız’ı n :
Ez-m erdüm ek-i dîde bi-bâyed am ulıt
D îden hem e kes-râ vü ne-dîden hod-râ
beytini; Zjya P aşa’n ı n ;
Y a bister-i kem hada, ya vîrânede cân verir
Ç ün bây ü gedâ hâke berâber girecekdir
beyti, Sa’dî’n i n :
Çü âheng-i reften küned cân-i pâk
Çi ber-taht m ürden çi ber-rûy-i hâk
beytini; K âzım P aşa’nın :
İRÂD 70
Eylem em âlâm -i fiğinden ölürken iztırâb
H avfim oldur kim gidersin tende varken
can henüz
beyti, ö r f î'n in :
Hâkem ez-küşte nist ez-ân m î-tersem
K i henûzem rem akl m ânde vu katil bi-reved
beytini hatırlatıyor. B unlar şöylece h atıra
gelenlerdendir. A ranılsa daha pek çok misâl
bulunabilir. D iğer tarafdan bâzı şâirler, meal
nakline, yâhut yeni tâbir ile ilham alm aya
da «hâyîde» diyorlar, başka birinin fikrini
kullanm ayı «çiğnemik» yemeye benzetiyor­
lar. M eselâ Piriştineli M e sîh î:
A lm azam ağzım a ben m a’ni>i hâyıdeyi kim
Değilim tıfl ki hâyîde edincin iftâr
dediği gibi M er’aşli Sünbülzâde V ehbî de :
A ğzına alm az eğer kand-1 m ükerrer olsa
Lafz-i hâyîdeyi tûtî-i şeker-hâ-yi sıihan
m ütaleasında bulunur. F ak at bu mUtalea,
M esihî’nin düşüncesine pek ziyade benziyor.
M uallim N âcî O sm anh Şâirleri isimli eserin-
Veliyyüddin oğlu A hm ed Paşa hakkında
yapdığı tercem elere iktibas tâb ir ediyor ve
«M uhteri’-i tarz-i cedıd addolunan üdebâ-yi
asrın âsân n d a bile b una yakın şeyler görü­
lüyor. H ele iktibâsât-i garîbe günden güne
İR S Â D : (
revaç bulm akdadır. İktibasa b ir şey denile­
m ez, fak at bunu ketm edib de kendi mah-
sul-i karihası gibi göstermeğe elbette «inti­
hal» denilir. H albuki iktibâsı dahi becere-
meyib de m eydana m ânâsız b ir eser çıkar­
m aya ne denileceği bilinemez.» diyar.
D em ek, tercem c edilen eserin m ütercem
olduğunu tasrih etm em ek, intihâlden başka
b ir şey olam ayacaktır.
tR Â D : ( j ' j -J ) İhmâl mukabili olarak bir
şeyin zikr edilmesi mânâsında da kullanı­
lır. (bk. İhmâl, hazf, zikr)
iR Â D -t MESEL yahud İRSÂL-Î M ESEL:
( J L - j' ♦ J î* j ' j ’J ) Bedî’ tâbirlerin­
dendir. Bir fikri isbât için misâl getirmek-
dir. Koca Ragıb’ın Sâib-i Tebrîzî’n in :
B er tevâzuha-yı düşm en tekyç kerden
eblehıst
Pay-bûs-ı seyl ez-pa efkened dlvarra
beytinden tercem e ile benim sediği:
Râgıbft, düşm enin aldanm a tevfizû’la n n a İR T İC Â L : (
Seyl, dtvfirın ayağın öperek hedm eyler
beytinde olduğu gibi. Bu beyitde asıl fikir
düşm anın yaltaklanm asına aldanm am ak lâ­
İRTİCÂL
zım geldiğini anlatm akdır. D uvar dibinden
akan selin ayak öpercesine sürünerek geçdi-
ği hâlde duvarı temelinden yıkm asının zikr
edilmesi ise o fikrin isbâtı için b ir mesel
iradıdır. N âm ık K em al’i n :
M uîni zâlim in dünyâda erbâb-i denâetdlr
K öpekdir zevk alan sayyâd-i bî-insâfa
hlzmetden
beyt-i m eşhurunun ikinci m ıs râ ı:
Kim se tâyin edemez âlemde
Kendi mâhiyetini ra ’yi He
M ünferid vâsıta-i-rü’yet iken
G örem ez kendini dîde bile
kıt'asının ikinci beyti de böyledir.
Şiir içinde, vezne uydurarak darb-i mesel
îrâdına da îrâd-i mesel dendiği olur.
N âb î’n i n :
«Sözde darb-ül-mesel îrâdına söz yoktur
Söz odur âlem e senden kala bir darb-ı
mesel»
beytiyle tem as ettiği husus budur.
N âbî, Sabit, eski edebiyatım ızın şiirlerin­
de en çok darb-i mesel kullanan Ustâdların-
dandır. H âm id’in Sabr ü Sebat adlı eserin­
de de birçok atasözleri îrâd edilmiştir.
) Şeci’, yâhut kafiye delâle­
tiyle ifâdenin sonunun ne olacağını evvel­
den okuyucuya, dinleyiciye anlatabilecek bir
söz irâd etm ekdir. Meselâ K am ûs m üterci­
m i  sım ’ın :
Niçe bir hizmet-i m ahlûk ile m ahzûl
olalım
Sail-i H ak olalım nâil-1 mes’ul olalım
beytinde irsâd vardır. Ç ünki kafiyenin m ah­
zûl olduğu bilinir. İkinci m ısrâdaki «sâil-i
H ak olalım» cümlesi işidilince alt tarafının
<nâil-i mes’ul olalım » olacağı kesdirüir. Bâ-
k î'n in :
Elem in Kayse kıyâs etm e dil-i m ahzunun
Y ok idi aklı ne derdi var idi M ecnûnun
beytinin birinci m ısrâında «Kays» isminin
geçmesi, ikinci m ısrâda ise «Yok idi aklı,
ne derdi var idi» denilmesi sözün sonunun
«M ecnun» olacağı derhâl akla getirir.
B ir nevi* iştikak san'ati dem ek olan ir-
sâda «teshini» de tâb ir olunur.
) U zun uzadıya düşün­
meden m anzûm yazı yazm ak m ânâsına kul­
lanılır. «İrticâlen» de o m eâldedir. Z iya Pa-
şa’m n :
İSNÂD 71
İşte bu sebebledir ki cl’ân
T ürkîde yok irticâle im kân
ve İsmail Safâ’nın :
Hâlisâne b ir düâdır m aksadım târîhden
İrticalen söyledim geldim de şevk-ii
gayrete
beyitlerinde olduğu gibi.
İrticai kelimesi, bizim «yaya kalm ak» de­
diğimiz m ânâya da gelir ki şu kıt’ada bu
m ânâya tevriye yapılmışdır.
D âva ederek bedîhe-gûluk
B ir mîr-i zarîf-i niikte-perver
A ldı kalem i, tutuldn kaldı -
İşte buna irticâl derleri
«Bedâheten, bilbedâhe» kelim eleri de irticâ-
len m ânâsınadır.
İrticâlen b ir m ısrâ’ b ir beyt, nihayet b ir
kıt’a yazılabileceğini kabul ederim. Çünkü
bittecribe anladım . Lâkin b ir gazel, yâhut
b ir kasîde yazılabileceğini aklım kesmez.
Bundan dolayı N e ffn in D ördüncü M urâd
huzurunda irticâlen okumuş olduğu söyle­
nilen müsem m at kasidesinin, bedâheten tan ­
zimi hakkm daki rivâyete masal derim. Eğer
hakîkaten böyle bir hâdise olmuş ise N e fî,
. o kasideyi evvelce düşünm ek, taşınm ak ve
bozm ak, yazmak suretiyle tanzim ve hıfz Erkân-i isttâre : Istiârede — teşbîh gibi — dört
etmiş, sonra fevkalâdelik göstermek için o
m ârifeti ibrâz eylemişdir.
İS N Â D : ( j l î —I ) M eânî tâbirlerindendir.
İki şey arasındaki nisbstin beyânı demek­
dir. O nisbet varlığa delâlet ederse isnâd
«sübûtî», yokluğu gösterirse «selbî» olur.
«Bu çocuk akıllıdır.» cümlesindeki isnâd sü-
bûtîdir. «Şu adam ahlâksızdır.» cümlesinde^
ki isnâd selbîdir. (bk. K elam, cümle, haber)
İS T İA R E : ( ) Beyân tâbirlerindendir.
Lügat m â n â s ı: «Birinden iğreti b ir şey is­
teyip alm ak» meâlindedir. Edebiyatda : «Bir
kelimenin m ânâsını m uvakkaten diğer b ir
kelime hakkında kullanm ak» demekdir. Bu­
nu beyâncılar : «M üşâbehet alâkasiyle ve
karîne-i m ânia dolayısiyle mânâ-yi mevzûün-
lehin gayride m üstâm el olan lafzdır.» diye
târif ederler. Şu târife göre istiare kendi
m ânasında kullanılm ayan b ir lafızdır. M â­ İstiâre nevı’I e r i: Istiâre-i m üfrede tek kelime,
nâ-yi m evzûunda istimâline karîne-i m ânia
vardır. . O hâlde «mecâz»dır, alâkası da hey’etden ibâret olur.
«teşbîh»dir. M eselâ b ir askere : «Arslanım!»
', “T’ilir. Bu hitâbda arslan kelimesi hakîkat
İSTİÂRE
değildir. Çünki bir asker, arslan k adar ce­
sur olabilir, fakat arslan gibi dört ayaklı
ve yırtıcı pençeli değildir. İşte böyle olm a­
m ak, o hitâbda arslanm hakikat m ânâsına
kullanılm asına karîne-i m aniadır. Bir keli­
menin başka bir m ânâda kullanılm ası, yâni
hakikatin mecâz olm ası için b ir alâka, bir
m ünâsebet lâzım dır. O alâka, ya teşbîh, ya
teşbîhden başka bir şey olur. A lâkası teş­
bîh olan m ecâzlar «istiâre», başka alâkası
bulunanlar «mecâz-i m ü rse b d ir. Bir askere
«arslan» deyişimiz onu cesareti dolâyısiyle
arslana benzetişimiz itibâriyledir. B inâena­
leyh o hitabım ızdaki m ecaz alâkası «teş­
b ih id ir. Böyle demekle arslan kelimesindeki
cesâret m ânâsını m uvakkate» alm ış ve hazır
elbise gibi askere giydirmiş oluruz.
İstiâre ^eşbihden daha kuvvetlidir. Ç ün­
ki b ir asîcçrte «A rslan gibisin!» dem ek «Ars­
lana benzerdin.»; «Arslanım!» diye hitâb et­
mek ise «A rslanm tâ kendisisin!» dem ekdir.
Bu, böyle olm akla beraber istiâre teşbîhde
tarafeyn, yâni iki ta ra f denilen, «müşebbeh»
ve «m üşebbehün-bih»den birinin hazfiyle
yapılır. O nun için teşbih bahsi evvelce ted-
kik edilirse istiâre daha kolay anlaşılır.
rükn itib a r'e d ilir. M eselâ b ir tab u ru n geçi­
şini tasvir eden :
Sînc-cûşan-ı ham iyyet b ir y a n ar dağdır
gelen
m ısrâın d aiitff'y sttâre v a rd ır.-O tab u r, göğ-
püudeır nflSbjryet ateşleri k a n a y a n b ir ya-.'
û a r dağâ, benzetilm işdir. Buradf. tab u r
«müşebbeh», yanar dağ «m üşebbehün-bih»,
göğüsdeki coşkunluk «vech-i şebeh»dir.
F ak at müşebbehün-bih olan y an ar dağ m ez­
k û r olduğu halde m üşebbeh bulunan tab u r
hazf edilmiştir. T arafeynden biri zikr edil­
mediği için m ısrâda b ir istiâre vardır. Bun­
lardan «yanar dağ» kelimesi «müsteâr»
onun mânâsı olan m ehâbet «m üsteârün-
minh», m ahzûf b ir m üşebbeh olan «ta-
bur»un m ânâsı, yâni onu teşkil eden efrâcl
«müsteâriin-leh», efrâd ile y a n ar dağ ara­
sındaki âteşîn coşkunluk da «câmi'» dir.
yâhut terkîbden, istiâre-i m ürekkebe b ir
Y u k an k i misâldeki dağ kelimesinin tab u r
hakkında istiâresi tek kelimeli m üfred b ir
İSTİARE 72 İSTİÂftE
istiare, «yanar dağ» olarak, yâhut «sîne-cûşân N âzdan Iıâmûşsun yoksa zebanın
bir y an ar dağ» olarak istiaresi ise terkibli doym adan
nıüfred bir istiaredir. V â sıf ı n : Istesen bin dâstân söylersin ebrularla sen
Aslı yokdur bilirim va’de-i vasl-i dcbenin beytinde fi’l-i m üzâri ile yapılmış bir isti­
N âfilc bal çalub ağzım a yalandırdı beni âre-i tebeiyye vardır. Ç ünki söylemek mas-
beytindeki «ağza bal çalıp yalandırm ak» d arı «ifâde etmek» m ânâsında bir istiâre-i
hey’eti «birine va’dlerde bulunup im rendir­ asliyye olacağı için onun m üzâri’ sîgasiyle
mek» m ânâsına b ir istiâre-i m ürekkebedir. yapılan istiâre de tebeiyye olm uşdur.
M ürekkeb istiârelere «istiâre-i temsiliyye» K albim i kanatan gönce bir güldü
derler. B unların b âzılan halk arasında şü- O radan kan değil, öm ür döküldü
yû’ b ularak «mesel» olur. «Ayağını yorga­ K ın p çiğnediği kadeh gönüldü
nına göre uzat!» gibi ki «yapabileceğin bir O gönül kıranı unutabilsem
işe giriş!» dem ekdir. B ir de «istiâre-i tem - koşm asında da fer’-i fiilden, yâni «kanatan»
lihiyye», yâhut «tehekküm iyye» v ard ır ki ve «kıran» kelim elerinden b irer istiâre ya-
lâtîfe ve istihzayı hâvidir. Şinâsî’nin Lafon- pılm ışdır. İstiâre-i tebeiyyenin harf, yâni
ten (La F ontaine) ’den tercem e ettiği «Eşek edat ile de yapıldığı söylenir ve «sizi ziya­
ile tilki» fıkrasında eşeğe hitâben tilkiye ret için geldim.» d e n ilerek : «gelmekden ga­
sö y letd iğ i: razım sizi ziyâret etmekdir.» sureti m urad
D âim olsun beğim in sâye-i lu tf u kerem i olunur, denilirse de b u suret, türkçede isti­
G ü l biter basdığı yerlerde m iibârek kadem i âre olm aya pek de yakışm ıyor sanırım .
H ele ol hoş kokulu kuyruğu benzer miske İstiâre-i m usarraha : ( <»■j-a* İ jL i—l ) Miişeb-
K oklarım burnum a vurm azsa efendim fiske behi hazf edilmiş teşbih demekdir. Ü ç nevi’
E der irfanını iym â o sûlıen-gû gözler itib âr ed ilm işd ir:
Y akışır ağzına mevziin ii m ukaffa sözler 1— İstiâre-i m usarraha-i m u tla k a : İstiare
beyitlerindeki istiâreler gibi. karinesinden başka m üsteârün-m inhin de,
İstiâre-i asliy e: ( ) İsimlerle m üsteârün-lehin de mülâyim i, yâni m ünâsi­
isim hükm ünde olan m asdarlardan, b ir de bi zikr edilmemiş istiâre-i m usarrahadır.
bir vasf ile m üştehir olan isim hükm üne gir­ A sker g e ç erk e n : «Şu arslanlara bak!» de­
miş alem lerden yapılır. m ekle «m usarraha-i m utlaka» olm ak üzere
R ahnı et bana ey nigâr bak da b ir istiâre yapmış oluruz. Ç ünki burada
Çevrinle bu dîde çağlam akda m üsteârün-m inh olan «cür’et» m ânâsının
beytindeki «ey nigâr!» ve «çağlam akda» ke­ da, m üsteârün-leh bulunan «asker» m ânâsı­
limeleri m üfred birer istiâre-i asliyyedir. Biri nın da mülâyim i olacak b ir kelime zikr
isimden, diğeri m asdardan yapılm ışdır. Ç ün­ edilmemişdir.
ki «ey nigâr» : «ey tasvir gibi b ir güzel!», 2— İstiâre-i m usarraha-i m ücerrede : Müs-
«çağlam akda» is e : «coşkun b ir nehir gibi teârün lehin mülâyim i bir şey zikr edilen
akm akda» demek olm ak üzere b irer teşbih istiâredir. «Süngülü b ir arslan» istiaresi gi­
iken m üşebbehün-bihi m ahzûf bulunduğu bi ki m üsteârün-leh bulunan neferin mülâ-
için istiâre olm uşlardır. yim ve m ünâsibi olan süngü kelimesinin zik­
Z a’fcrân nev’-i nebatın H âce N asreddîn’idir riyle yapılm ışdır.
m ısraında bir istiare vardır. îsm -i âm hük­ 3— İstiâre-i m usarraha-i m ü reşşeh a:
müne girmiş bir alem den yapılm ışdır. «Saf­ M üsteârün-m inhin mülâyim i b ir şey zikr
ran, nebatat arasında H oca N asreddîn gibi edilen istiâredir. «T ürk kuşu, kuvvetli ka-
insana neş’e verir.» dem ekdir. natlariyle havayı yarıyordu.» istiaresinde o l­
duğu gibi ki tayyare, kuşa benzetilmiş, m üs­
Istiarc-i tcbeiyye : ( i j l-l—1 ) ; Fiil ve teârün-m inhin mülâyim i bulunan «kanat»
fer’-i fiil ile yapılan istiaredir. M asdar ile lafzının zikriyle teşkil olunm uşdur.
yapılan istiâreler asliye olduğu için m asdar­ Cevdet Paşa, bu üç istiâreden mücerre-
dan müştak fiiller ile yapılanlara da mas- denin m utlakadan, m üreşşehanın da m ücer-
dara tebe’an «tebeiyye» denilmişdir. N e­ rededen belâgatce kuvvetli olduğunu söyli-
dim ’in : yor.
İSTİÂRE 73 İSTİHLÂF

ts(iâre-i m ekn iyy e: ( i jL l—I ) Müşeb- Beslemiş koynunda gûyâ kim gül-i rân â
seni
behün-bihi zikr edilmeyen teşbihlerdir. Bun­
beytindeki istiare garibedir. Ç ünki; Sevgili­
da müşebbehün-bihin levâzım m dan biri zikr
yi koynunda beslemiş olm ası dolayısiyle gül-i
olunur. M ehm ed  k if i n :
rân â daya kadına benzetilm işdir.
Şu karşım ızdaki m ahşer kudursa, çıldırsa M anastırlı R if’at B e y :
D enizler, ordu, bulutlar donanm a yağdırsa «Teşbîhde bâzı tasarru fat icrâsiyle karib-i
Değil m i o rtada b ir sîne çarpıyor, yılm az mübtezel, baîd-i garîb derecesine îsâl olun­
C ihan yıkılsa em în ol, b u ccbhe sarsılm az duğu gibi istiarede dahi ol veçhile tasarru ­
beyitlerinde düşm an kalabalığı evvelâ m ah­ fat icrâ olunursa istiâre-i mübtezele, istiâre-i
şere benzetilerek m ıısarrah bir istiare yapıl­ garibeye tahvil olunarak havâssın m akbul­
mış, sonra o mahşer de bir köpeğe teşbîh leri olacak b ir hâl-i hasene ircâ olunur. N i­
edilerek, fakat m üşebbehün-bihi zikr edilme­ tekim Fuzûlî’nin :
yip onun levazımından olan «çıldırsa» ve M âha çekdim şeb-i hicrân alem-i şu’le-ı âh
«kudursa» kelim eleri îrâd olunarak bir «is- Â b kim olm adı ol mâlı haber-dâr henüz
tiâre-i mekniyye:» yapılm ışdır. beytinde m âşukun m âha (aya) teşbihi m ü-
Cevdet Paşa’nın Belâgat-i O smaniye’de de betezel ise de âhın meş’aleye ve bedenden
bildirdiği veçhile Beyân kitabları istiâre-i ser çekmiş şu’lenin alem e teşbîhi ve m âha
mekniyyeyi şöyle târif e d e rle r: «Bir şey’i karşı teşhirleri Ye bunca tekellüfât ile uy­
zihinde diğer bir şeye teşbih ve erkân-i kusundan uyaram am asındaki tasarrufat, isti­
teşbîhden yalnız m üşebbeh zikr ve tasrih areyi ibtizalden garâbet derecesine îsâl ey­
ve fakat müşebbehün-bihin levâzım m dan bir lemiş olduğu gibi şu :
şeyin zikriyle o zam irin m uzm eri olan teş­ K ûşe kûşc m ihırler, m ehler bedîd olsun da
bihe rem z olunursa istiâre-i mekniyye olur. gör
M eselâ ölüm ün tırn ak la n filâna saplandı Seyr-i Sa’d-âbâd’ı sen b ir kerre îd olsun da
denildikde, ölüm nâfi’ ve m uzirri fark et­ gör
meksizin helak etmede yırtıcı hayvana teş­ beytinde m ihirler (güneşler) ve m ehlerden
bih kılınm ış ve yırtıcı hayvanın levâzımm - ^ m urâd m esireye gelen güzeller olup teş­
dan olan tırn ak ile b u teşbihe rem z olun­ bîh m übtezel ise de onları ikiye tefrik ile
muş olm akla yırtıcı hayvan, istiâre-i m ek­ b ir kısm ını m ihre ve b ir kısm ını m âha teş­
niyye ve ölüm e tırnak isnâdı istiâre-i tah- bîhden dolayi istiâre ibtizâlden çıkıp g arâ­
yîliyye olur. b et derecesine dâhil olur.» der.
tstlâre-i tahylllyye : ( « jL& J ) îstiâre-i 1ST İD R Â K : ( J l j - C - I ) Bedî’ tâbîrlerinden-
mekniyyede tasavvur olunan ayrıca ve h a­ dir. M edhe delâlet eden sözlerle zem, yâhut
yalî b ir istiâredir. Cevdet Paşa’nın irâd ey­ zem gibi görünen ifâdelerle m edh usulüdür.
lediği yukarıki misâlde olduğu gibi. T e’kîd-ül-m edh bi-ma-yüş-bih-üz-zem», yâ­
ni «zemme benzer medh» ve «te’kîd-üz-
İstiâre-i m übtezele — istiâre-i âmiyye : (S jL î-1
zem bi-mâ-yüşbih-ül-m edh», «medhe benzer
îjU - l t ) C âm i’, yâni vech-i zem» olm ak üzere iki nevi’dir.
şebeh itibâriyle ikiye ayrılan istiârelerden
İS T İF H A M : ( ) M eânî tâbîrlerin-
biridir ki, vech-i şebehinin zâhir, yâni pek
belli bulunm asıdır. A skere «arslanım !» de­ dendir. (bk. İnşâ)
nilm ek suretinde yapılan istiaredeki vech-i İS T İH D A M : ( ) Bedî’ tâbîrlerinden-
şebehin cesurluk olduğunu hem en herkesin dir. (bk. Telvihât)
anlam ası gibi.
İS T İH L Â F : ( ) İm lâ harflerini, bu
Istifire-i garibe, yâhut istiâre-i hâssiyyc:
günkü tâbiriyle sesli harfleri med k adar,
( <-^1^ ı Oj i jL î_ l ) Vech-i
yâni «â, î, û» derecesinde uzatm ak demek-
- şebehi kapalıca olan istiâredir. N edim ’i n : dir. F uzûlî’nin :
Bûydan hoş, rengden pâkîzedir nazük V erseydi âh-i M ecnûn feryadınım sedasın
tenin K uş m u k arâr ederdi başındaki yuvada
İSTİHZÂR 74
beytinde vâki’ «baş» ve «yuva» kelim eleri­
nin «â»ları, «kuş m u»nun «û»su, «başında­
ki» nin «î»si;
B ekâyî’nin :
Zülf-i y ârın haberin kim getirir bâna
dedim
G österüb bâd-i scbâyı dediler b û getirir
beytindeki «bâna» kelim esinin birinci ça»sı,
«sebâyı» kelimesinin «a» sı ve «bû» keli­
mesinin «u»su;
N âb î’nin :
Zcn m erde, cüvan pire, kem an tîrine
m ulıtac beytindeki «Kays» ve «makıs» kelimelerinin
Eczâ-yi cihan cüm le b irî bîrine m uhtâc
beytindeki «birî» kelimesinin ikinci «î»si, İT H  F : (
«bîrine» kelim esinin birinci «i»si gibi.
Istihlâf tü rk ç e . kelim elerde âhenkli olmaz.
H ele Şeyh-ül-islâm Y ahya Efendi’n i n :
«Firkatinde çekdiğim âlâm ı çekmez
dağlar» M üelliflerin bunu yapm akdan m aksadları
m ısrâındaki «dağ» lafzında olduğu gibi iki
hece derecesinde uzun okunm ası lâzım ge­
lenleri hiç çekilmez. Istihlâfın zıddı « a z li­
dir. (bk. A zl, im âle, hurûf-i m a’zûle)
İS T İH Z Â R : ( ) H azırlanm ak demek-
d ir ki konferans vereceklerin evvelce oku­
m ak ve araşdırm ak suretiyle hazırlanm aları
m ânâsında kullanılır.
İST İT B Â ’ : ( ) Bedî’ tâbîrlerindendir.
İç içe ve katm erli m edh m ânâsınadır. (bk.
İdm âc)
İŞBÂ’ : ( * L i l ) bk. K afiye.
1ŞFÂ K : ( J lü ' ) M eânî tâbîrlerindendir.
Çekinilen ve korkulan b ir şeyin zuhûra gel­
m esinden korkm akdır. (bk. inşâ)
İŞ T İK A K : ( J l ü i l ) Bedî’ tâbîrlerindendir.
Bir m addeden m üştak kelim elerin b ir ibâre-
de bulunm asıdır. «En basît b ir câhilin mec-
hulâtı, en derin bir âlim in m alûm atından çok
fazladır.» fıkrasındaki «câhil» ile «meehu-
lât» ve «âlim» ile «m âlûm at» kelim elerinin
b ir aray a gelmesi gibi.
N âb î’n i n :
M u râd ederse m üsebbib b ir âdem in kârın
Yed-i teşebbüsünü ciist-ü cû eder esbâb
beytindeki «müsebbib» ve «esbâb» da böy-
ledir. Bir de «şibh-i iştikak» v ard ır ki aynı
m âddeden m üştak gibi görünen, fak a t ha-
İTHÂF
kîkatde öyle olm ayan kelimelerin bir araya
getirilmesidir. L âm i’î’nin :
Dûd-ı âbı kimsenin eflâke m em dûd olm adı
Şu’le-i tîğin olaldan dehr içinde rûşenâ
beytindeki «dûd» ile «memdûd» kelimeleri­
nin b ir araya gelmesi gibi. Bâki’n i n :
Elem in K ays’e kıyâs etm e dil-i m ahzûnun
Y ok idi aklı, ne derdi var idi M ecnûnun
beytindeki «Kays» ve «kıyâs»;
N aci’nin :
K ayse değildir h ataratım m akis
Mahbes-i-şâhin-1 belâdır serim
bir arada bulunm ası da şibh-i iştikakdır.
1 ) Birinin adm a eser yazmak
dem ekdir. Eski ilim adam larının b ir âdeti
vardı. Y azdıkları k itab lan ya bir hükümdâ-
rın, yahut b ir vezîrin, yâhut ileri gelen bi­
rinin ismiyle tevşîh ederlerdi, (bk. Tevşîh)
hem o adam ın ihsanına nail olm ak, hem de
onun yardım iyle eserin nüshalarını çoğalt­
m ak ve yaym akdı. F ak at doğrusunu söyle­
m ezlerdi. «Bir adam ın adı ancak b ir kitab-
da bulunm akla unutulm akdan kurtulur.» fik­
rini o rtaya atarlardı. N itekim NefF, Birin­
ci A hm ed’e sunduğu b ir m edhiyede:
İltifat et sühan erbâbına kim an lard ır
Medh-i şâhân-i cihân-bâna veren ünvânı
K im bilirdi şüarâ olm asa ger, sâbıkda
D ehre devletle gelüb yine giden şâh&nı
H aşredek âb-i hayat-1 sühan-1 BâkTdir
A n d ın b zinde kalan nâm -i Süleym an H ânı
beyitlerini yazmış, Z iya Paşa d a H arab ât
m ukaddim esinde;
Bu delıre nîce şeh-i cihân-bân
G eldi, gitdi olundu nisyân
B ir G aznevî n âm u şöhret aldı
Şehnâm e’de çünkl ismi kaldı
Sa’dî eğer etmeseydi irâd
K im eyler idi A tâbek'i yâd
Ezkâr-i Hiiseyn Baykarâ’yi
H ıfz eyledi C âm l vü Nevfiyî
demişdi. Y üksek mevki’lerde bulunanlar da
kendileri için eser yazılm asından hoşlanır­
lar, h attâ âlim lere, şâirlere em ir verip ki-
tab yazdırırlar, o vâsıta ile sağ iken şöhret
kazanm ak, ölünce de rahm etle yâd olunm ak
isterlerdi. L âle devrinde yazılan kitablarm
b ir çoğu D âm âd İbrahim Paşa’nın teşvikiy­
İ’TİLÂF 75
le te’lif edilmiş, m üelliflerine Paşa tarafın ­
dan paralar verilmişdi.
İT İL Â F , yâhut M U V Â F E K A T : (
o*»ıja ) E danın m üeddâya, üslûbun m â­
nâya uygun olm ası dem ekdir. Lafzın m ânâ
ile, lafzın vezinle, lafzın lafızla, m ânânın
m ânâ ile m uvafekati olm ak üzere i’tilâfda
beş türlü uygunluk lâzım gelir.
L afzın m ânâ ile i’tilâfı kullanılacak ke­
lim e ve terkîblerin m evzûa uygun olm asıdır.
N e f î’nin, b ir m uharebeyi tasvir e d e n :
Cevv-i havâda sîyt-i çekâçak-i tîğden
Âvâz-i r ’ad ü sâika reh-güm -künân olur
beytindeki lafızlar gibi. Mevzû, b ir harb
tasvîri olduğu için kelim eler, çezâletli la­
fızlardan intihâbolunm uş ve onların sert te­
laffuzu m ânâya m uvâfık bulunm uşdur.
H alim G iray’ın b ir m ısrâm ı tazm inen yaz­
dığım :
B ayram günü gelüb de ser-i kabr-ı pâkine
Eşk-i teri çemenlerine şebnem eyledim
H er kes evinde, bense m ezârında kardeşim!
«El îd-i ekber eyledi, ben m âtem eyledim.»
kıt’asında âdetâ bir kabrin sükût ve sükûnu
ihlâl edilmem ek isteniyorm uş gibi rakîk ke­
lim eler istimali de m evzûa m ünâsib düşmüş-
dür. (bk. Rikkat ve cezâlet). M uhyiddin
R âif Bey’in :
A rarım hep onu M uhyî, sorarım bep onu
ben
A çar açm az gözüm ü subh-ı kıyâm etde bile
beytindeki «subh» kelimesi tam yerindedir.
O na m ukabil «rûz», yâhut «yevm» lafızla­
rı kullanılsaydı mevzû’ ile o k ad ar m ü’telif
olm azdı. Ç ünki sabahleyin uyanılır ve o va­
kit göz açılır.
L afzın vezinle i’tilâfı, m ânâya münâsib bir
kelimenin vezne sığmam ası dolayısiyle yeri­
ne başka kelime kullanm ak, yahut yine ve­
zin îcâbı olarak kelimenin — takdim ve te’-
h ir su retiy le— yerini yadırgam ak, lafzın
vezin ile i’tilâf edememesi demek olur. Zi­
ya Paşa’nın tercî.’-i B endindeki:
Y ârab nedir b u dehrde h er m erd-i zû-fünûn
Olmuş belâ-yl akl ile âdım dan mas&n
beytinde «masûn» kelimesinin vezin icabı ve
kafiye icbâriyle «m ahrum» mevkiinde kulla­
nılmadı; Râgıb Paşa’nın :
G örse cânâ seni ağyâr ile hem-bezm-i
şerâb
İ ’T İ L Â F
 şıkın bağrı kebaba teb-i gayretle döner
beytinde ise yine vezin zaruretiyle «ateş»
mevkiinde (teb) lafzının irâd ve «âşıkın bağ­
rı teb-i gayretle kebaba döner.» denilm ek
gelirken ibârenin za’f-i te’lîf ile berbâd edil­
mesi gibi.
Lafzın lafızla i’tilâfı, b ir ibârede m ânâca m ü­
nâsib kelim eler kullanılm ası, âdetâ «tenâ-
süb» san’ati yapılm asıdır. Bir resim altına
yazılan :
Bir gölge imiş bayât-i bîsûd
Bir gün silinir o zıll-i m em dûd
B ir gölgeyi gösteren şu zilden
Olm az m ı fenâ-yi öm r, meşlıûd
k ıt’asındaki «gölge, silinir, zıll-i mem dûd»
kelim elerinin m ânâca uygunluğu gibi. Şeyh
G âlib’in şu p arlak beyti de b ö y le d ir:
Y âkut gibi şarâb-i engûr
E lm as gibi piyâle-i n û r
N ef’î’n i n :
Çekdikcc silk-i nazm a dür-i medlıin asm an
M ihr, âne târ-ı şa’şaadan risuıân verir
beytinde ise «dür» ile «rîsm an» kelimeleri
arasında i’tilâfsızlık vardır. Ç ünki inci, ipli­
ğe dizilir, h alata dizilmez.
M ânânın vezinle i’tilâfı, m ânânın vezin icâbı
olarak karışm am asıdır. Tevfik F ikret’in :
Bir darbe, b ir dum an ve b ü tün b ir
gürûh-ı sû r
B ir m a’şer-i vazî’-i tem âşâ, başîn, a k u r
Tırnaklariyle b ir yed-i k ah rın didik didik
Yükseldi ka’r-i cevve bacak, kelle, kan,
kem ik
beyitlerinin birincisinde m ânâ vezinle i’tilâf
edememişdir. Ç ü n k i: «başîn» ve «akur»
kelim eleri tırnağın sıfatı olduğu halde m ısrâ
sonunda bulundukları için birdenbire «m a’­
şer-i vazî’-i tem âşâ»ya âid imiş gibi görün­
m ektedir. M e’hazlerim de gösterilm em ekle
berâber, m evzûa göre b ir vezin intihâbı da
m ânânın vezinle i'tilâfı cüm lesinden olsa ge-
rekdir.
M ânânın m ânâ ile İ’tilâfı, b ir husûsun en m ü­
nâsib b ir şeye m ukarin olm asıdır. M e s e lâ :
«Ben, ona hürm etlerim i takdim ederdim , o
d a bana teveccüh ve iltifât gösterirdi.» ibâ-
resinde küçük b ir adam ın hü rm et takdim i
ile büyük b ir zâtın teveccüh ve iltifât gös­
term esi husûslannın m ünâsiblerine iktiranı
gibi. B un lan n yerleri dçğişdirilse de «Ben,
o n a teveccüh ve iltifât gösterirdim , o d a b a­
İTNÂB 76 İYTÂ’
n a hürm etlerini takdim ederdi.» denilse i’ti- hoca, şunu taktî’ ediver d iy e :
lâfsızlık yapılm ış, çünki küçük büyütülm üş, lz â Iem-testati’ şey’en fe-da’hu
büyük de küçültülm üş olur. Ve câvizhu ilâ-m â testati’
«Tenâsüb» san’atine de «i’tilâf» denildiği yâni «Bir şeyi beceremezsen onu bırak da
vard ır. yapabileceğin b ir şeyle uğraş!» beytini oku­
muş ve herifi nâzikçe istiskal etmiş.
İT N Â B : ( ) Ç ok lafızla az m ânâ
ifâde etm ek, kısacası lakırdıyı uzatm ak de- ÎY H Â M : ( ) Lügatde şübheye düş­
m ekdir ki îcâzın zıddıdır. İcazda tekellüf m ek, düşürülm ek demekdir. Istılâhda müte-
olm akla beraber m akbuldür. Itnâb ise — tav- addid m ânâsı olan, yâni hakikî ve mecazî
zîh ve te’kîd misilli fâide tasavvuriyle bile — m uhtelif m ânâlara delâlet eden b ir kelime
m akbul değildir. ve terkîbin uzakça m ânâsını kasd etm ekdir
Itnab ı «mümil» ve «makbûl» diye ikiye ki buna «tevriye» de denilir. Cevdet Paşa
ayırm ışlardır. H iç b ir fâide gözetilm eyerek Belâgat-i Osmaniye isimli ese rin d e :
sözün uzatılm asına «itnâb-i müm il» yâni «Şeyh-ül-lslâm M ekkî zâde Âsim Efendi’-
usandıran itnâb; bir fâide düşünülerek tat- nin vefâtında V ak’a-nüvis Es’ad Efendi m e­
vîl-i m ekale de «itnâb-i m akbûl» demişler­ şihatı gözler ve ona hazırlanırken A rif H ik­
dir. m et Beyefendi Şeyh-ül-lslâm oldukda Es’ad
Haşv-i kabîhler ve tekrarlar, «itnâb-i mü- Efendi’nin söylemiş olduğu :
m il», haşv-i m elihlerle tekrirler «itnâb-i Bu beytim yâdigâr olsun cihâna
m akbûl» cüm lesinden sayılır. M eselâ Siin- T ehallüfle derûnum gam la doldu
bülzâde V ehbî'nin : B ana lâyık iken Câh-i M eşîhat
H arf-gîr olm a, zarafet satm a H udânın H ikm eti  rif Bey oldu
Sözüne kizb ü diirûğu katm a k ıt’asındaki hikm et dahi bu kabildendir.»
beytinde «yalan» dem ek olan «kizb» ve der.
«dürûğ»dan biri haşv-i kabîh olm akla b era­ Evet, «H udânın hikmeti» terkibinin yakin
b er onun îrâdı ile söz itnâb-i m üm il dere­ m ânâsı herkesin bildiğidir. F ak at Es’ad E fen­
kesine düşm üşdür. di, oradaki «hikmet»i zikr ile uzak bir m â­
Şeyh G alib’in : nâyı, yâni Şeyh-ül-lslâm  rif “H ikm et Mol-
Ey dil ey dil yine b u m ertebe pür-gam sin la ’yı kasd etmişdir.
sen Yeniçeriliğin ilgasında İzzet M olla’nın
G erçi vîrâne isen genc-i m utalsam sin sen nazm etmiş o’duğu m e ş h u r:
beytindeki «ey d ib in tekriri ifâdeyi itnâb-i
Tecem m u’ eyleyüb M cydân-i Lahm e
m akbûl derecesinde bırakm ışdır.
Tuz ekmek Iıâini b ir nicc bâgî
İ ’V1CÂC-1 T A B İA T : ( i- i- U r L j *I ) Ta- K oyub kaldırm adan ikide, birde
bîatin çarpıklığı m ânâsına b ir tâbirdir ki K azan devrildi, söndürdü ocağı
kendisinde «zevk-i edebî» olm ayanlar hak­ kıt’asm daki «kazan» ve «ocak» kelimelerinin
k ında kullanılır. «Filânın i’vacâc-i tabîati uzak m ânâsı olan «Yeniçeri kazanı» ve
vardır.» d e m e k : «O nda edebî kabiliyet «Yeniçeri ocağı» irâde edilmişdir.
yoktur.» m anasınadır. O gibiler, ne k adar fyhâm -i tenâsüb : bk. Tenâsüb.
uğraşsalar m evzûn bir söz söyleyemedikleri lyhâm -i te z â d : bk. Tezad.
gibi, söylenmiş olanları da m utlaka vezin­ 1 Y K A Î: ( I ) înşâ-yi gayr-i talebinin
siz okurlar, h a ttâ âdî b ir ibare ile vezinli
diğer b ir vasfıdır, (bk. İnşâ)
b ir sözü ayırd edem ezler. İnanılam ayacak
garibelerdendir ki bir edebiyat m uallim i : 1YTÂ’ : ( »Uaıl ) Bu da kafiye kusûrların-
«4 m efâîlün» veziyle yazılmış b ir kıt’ayı d andır ki kafiye sırasında ve cinâs olm ak­
«Vezni fâilâtün, fâilâtün, fâilün değil mi?» sızın b ir lafzın tekrarlanm asıdır. N âb î’n i n :
diye b an a sorm uşdu. Böyle i’vicâc-i tabîat Ccm’oldu bezm-i sohbete y aran b irer b irer
sahibi bir adam , arûzu tedvîn eden İm âm -i Câm aldı dest-i işrete rindân b irer birer
H alil’in dersine gelir, fak at h er süâl karşı­ m atlaındaki farsça cem’ edatı olan «ân»
sında kabiliyetsizliğini gösterirmiş. Bir gün ile biribirine benzetilmiş «yaran» ve «rin~
İZÂLE 77
dân»ın takfiyesi gibi. Bu m atlaı takibedcn
beyitlerin kafiyeleri hep böyledir. Âcizin;
Tâb-i meh ile M arm ara b ir havza-i sîm în
Sathında pcrî k ızlan h er mevce-i nerm în
İZ M Â R : (
beytindeki «sîm» ve «nerm » kelim eleri nis-
bet edâtı olan «în» ile yekdiğerine kafiye
olabilm işlerdir. Eskiler uzunca kasidelerde
ve aralarında en az yedişer beyitlik fâsıla
bulunm ak şartiyle böyle iki, nihayet üç k a­
fiyenin tekerrürüne cevaz gösterirlerdi. M a- İZ M Â R K A B L-EZ-ZİK R : ( X
am âfih kafiye tekrârm da yakınlık uzaklık
gösterm eyenler de vardır.
«îytâ»yı «celî» ve «hafî» yâni «belli» ve
«gizli» olm ak üzere ikiye ayırm ışlardır. Y u­
karıda getirilen m isallere «iytâ-i celî» deni­
lir. lytâ-i hafî is e : «hûnâb, sîrâb, gülâb, sî-
mâb» gibi «âb» kelimesiyle yapıldığı halde
herkesin birdenbire anlayam ayacağı kelim e­
lerle kafiye yapm akdır.
N eFî’nin s
H âk b ir m ertebe genn oldu İd devıân
edemez
N ice tufân ile b ir zerre g u b ân n sîrâb
Böyle germ âdaki deryaları huşk etdi havâ
K ûbdan zahir ü câri olanı sanm anız âb
beyitlerindeki «sîrâb» ile «âbsın takfiyesi
gibi.
İZ Â L E : ( ) A rûz ıstılahında «m efâî­
K
KABZ: ( J ) «M efâîlün» cüz’ünü «me­
fâilün» şekline sokm akdır. İkinci şekle
«makbûz» derler, (bk. Makbuz»
K A F İY E : ( ) Son h arf ve harekeleri
biribirine uygun olan ve m ısrâ yâhut beyt
R evî — R e d if : K afiyenin son harfine «revî»
sonunda bulunan kelim elerdir.
B ir tab u r zannetm eyin şehrâha olm uş
hatve-zen
Sîne-cûşan-i ham iyyet b ir y an ar dağdır
gelen
m ısrâlarının sonundaki «hatve-zen» ve «ge­
len» kelimeleriyle :
Ey altm ışına sâl-i bayatının eren âdem
A ltm ış senelik öm rün elinde nesi kaldı?
KAFİYE
lün» cüz’ünden «hetm» ve «harm » dolayı-
siyle kalan «fâ’» yerine «fa’l» cüzünü ge-
tirm ekdir. (bk. Zelel)
) A rû zcu lara göre «müte-
fâilün» cüz’ünün ikinci harekesini hazf et­
m ekle kalan «m ütfâilün» yerine « m ü stefi­
lün» getirm ekdir. ikinci şekle «muzmer»
denilir.
jW>') Bir
kelim enin zikrinden evvel ona âid zam ir
kullanm ak dem ekdir. N âcî’nin :
O d a olm uş vatan-cudâ, seyyâr
N e hazîn ağlıyor şu ebr-i hehâr
beytinde olduğu gibi ki «o» zam îri «ebr-i
behâr»a âid iken ondan evvel zikr olun-
m uşdur. A bd-i âcizin :
Sen de mi giryende-i firkatsin ey ebr-i
bclıâr
Y a nazîre-sâz-i eşk-i çeşm-i giryâm m
m ısın?
beytinde izm ar kabl-ez-zikr vard ır. M aksad:
«Ey ebr-i behâr, sen de mi giryende-i fir­
katsin?» dem ek olduğu halde vezin zaru re­
tiyle zam îr evvel irâd edilm işdir. İzm âr
kabl-el-zikirlerde az çok b ir vuzûhsuzluk ol­
duğundan yapılm am ası daha iyidir.
G aflet mi, tegafül m ü nedir? N eyse uyan
bak
Bi-hûde güzâr eylem esin m üddet azaldı
kıt’asım teşkil eden beyitlerin âhirindeki
«kaldı» ve «azaldı» lafızları gibi.
derler ki biribirine uygun olm ası lazım ge­
len bu h arfdir. Y ukarıdaki «hatve-zen» ve
«gelen» kafiyelerindeki «n»ler revîdir. Ç ün­
ki o kelim elerin tam sonunda bulunm uşlar­
dır. F a k a t:
G cçüb kem âl-i belâgnt kelâli kalnıışdır
M câl-i şi’r unutulm uş, m clâli kalm ışdır
beytinin revîleri ise «kelâl» ve «melâl» ke­
KAFİYE 78
lim elerinin sonunda bulunan «l»dir. A lt ta ­
rafı, yâni « ...i kalm ışdır» harfleri «redife­
dir. Z ira revîden sonra gelib tekerrür eden
harf, yâhut kelimeye «redîf» denir.
T am ve yarını k a fiy e : Rcvî harfleriyle onla­
rın harekeleri, yâni okunuşları biribiıinc uy­
gun kelim elerden yapılmış kafiyelere «tâm»
vasfı verilir. Bir de «yarım kafiye» vardır
ki F renklerin «assonant» dedikleri hafif ben-
zeyişdir. F âruk N âfiz Bey’in :
B irdenbire sıyrıldı gözüm den çözülen bağ
B ir hâtıranın dağdaki yadıydı bu m enba’
beytindeki «bağ» ve «m enba’» kelim elerin­
den kafiye yapılm ası gibi.
Eskiden yarım kafiyeler, m âni, koşm a ve
şâire gibi h alk m anzum elerinde bulunurdu.
A kşam oldu ikindi
M u m şam dana dikildi
H erkesin y ârı geldi
Benim boynum büküldü
tarzın da takfiyeler, divân şâirlerince ayıb
sayılırdı. Böyle «dikildi», «büküldü» gibi
harekesi farklı kafiyeler şöyle dursun,
m ahreci yakın harflerden kafiye yapm ak,
m e s e lâ :
Şâir lüsiin-i atikanin hep
M cnkulâtı o lu r m üretteb
beytinde olduğu veçhile (p) ile (b) nin tak-
fiyesi kusur addedilir ve yapm ak cür’etine
«ikfâ» denilirdi.
Z erre-i n ûrundan iken muktebes
M ih r ü m ehe etm ek işaret abes
beytinin ( ı_r ) ve ( ^ ) harfleriyle biten iki
kelim eden takfiye edilmiş olm asının cevâ-
zına Recâîzâde E krem B e y : «Kafiye göt
için değil, kulak içindir.» diye edebî bir
fetvâ verdi. O nun üzerine arûz yazanlar
da kafiye hududunu genişletdikce genişlet-
diler (bk. İkfâ ve Y arım kafiye)
K afiye harfleri : Eski kafiyecilere göre ve en
m eşhur itibâra nazaran kafiye harfleri «re-
vî», «te’sis», «dahîl», «ridf», «kayd», «vasi»,
«hurûc», «m erîd», «nâire» isim leriyle dokuz
harfdir.
R c v î: Y ukarıda kısaca bahs edildiği Üzere ka­
fiyenin son harfidir.
N âcî’nin :
«A llâh nedir?» diyince gafil
Allâlı! deyib lıamûş olur dil
beytindeki «gafil» ve «dil» kafiyelerinin son
KAFİYE
h arfi bulunan «l»ler gibi.
R e v îd e : «1— H arf-i aslî-i ahîr olm ak,
2— Tekellüfsüz o larak harf-i aslî-i ahîr
menzilesinde bulunm uş h a rf olm ak, 3— Te-
kcllüfle kelimenin ortasında harf-i aslî-i ah îr
menzilesinde bulundurulm uş h arf olm ak,
4— Tekellüfle kelimenin sonunda harf-i as­
lî-i ahîr menzilesinde bulundurulm uş h arf
olm ak» itibâriyle dört ihtim âl buluyorlar.
1— Birinci ihtim âle misâl olm ak üzere
N âcî’nin «Tevhîd»inden olan b ir beyt, yu­
karıda gösterildi.
2— İkinci ihtim âle, yâni revînin tekellüf­
süz olarak harf-i aslî-i ahîr menzilesinde bu­
lunm asına F ikret’i n :
Sokaklarda seylâbeler ağlaşır
U fuk yaklaşır yaklaşır yaklaşır
beytinin kafiyeleri m isâl olur. Ç ünki orada
m uzari’ alâm eti olan «laşır»lar hakîkatte
son h arf olm adıkları Jıalde o menzilede bu­
lunm uşlardır. Y oksa «ağlaşır»da son h arf
«ğ», «yaklaşır»da ise «k»dır.
3— Üçüncü ihtim âle, yâni revînin tekel­
lüfle kelim enin ortasında h arf-i aslî-i ahîr
menzilesinde bulunm asına misâl olm ak üze­
re N âcî m erhum :
D ediler : mevsim-i serm âda çıkar m ı evden
Hcvcs-i sayd ile İliç olm ayan âdem kevden
beytini irâd eyledikden s o n r a : «Bu beytin
birinci m ısrâında revî «ev»in harf-i aslî-i
ahîri olan «v»si itibâr olunduğu suretde
ikinci m ısrâında «bön» demek olan «kev-
den»in vavı harf-i aslî-i ah îr menzilesinde
bulundurulm uş olur.» diyor.
4— D ördüncü ihtim âle, yâni revînin te­
kellüfle kelime sonunda harf-i aslî-i ahîr
menzilesinde bulundurulm uş h arf olm asına
da:
İftih ar eyleriz bununla da biz
M üstefîz-i mcâsir-i arabiz
beytini misâl gösterdikden sonra : «Bu bey­
tin birinci m ısraında harf-i aslî-i ah îr «z»
olduğu halde ikinci m ısrâında «Arabiz» tâ­
birindeki (z) harf-i aslî-i ahîr menzilesinde
bulundurulm uşdur.» m ütâleasını yürütüyor.
N âcî’nin şu m ütâleası «Arabiz» kelimesi
«Arebiz» âhenginde okunacak olursa doğ­
rudur. F ak at iyi konuşan hiç b ir T ürk
«Arab» kelimesini «Areb» olarak söyleme­
yeceği gibi «Arabiz» denilmesi lâzım gelen
« j ^ » kelimesini de «Arabiz» diye te-
KAFİYE 79
laffuz etmez. Binâenaleyh m isâldeki «tekel-
lüf»ü asıl bu cihetden aram alıdır.
Revî kendisinden sonra gelen «vasl»a
m uttasıl olm az, yâni sâkin bulunursa «mu-
kayyed», m uttasıl ve m üteharrik olursa
«mutlak» vasfını alır.
T e 'sls: Revî ile aralarında m üteharrik b ir harf
olan elifdir. Y âni revîden evvel m üteharrik
bir harf, ondan evvel de b ir elif bulunursa
o elife «te’sis», öyle kafiyeye de «kafiye-i
müessese» derler.
Yc’s ile ol riitbe oldum ki m em âtın mâili
G örsem âguşa alırdım şevk ile Azrâili
Öyle bizâr-i hayâtım ben ki tercih eylerim
Böyle bir öm r-i tiivân-fersâya m erk-i hâili
H âtır-i pejm ürdem i ihya da etse istemem R id f : Revîden evvel bulunan « t î ‘ 3 ‘ ' * im ­
N eflıa-i îsâ ile feyz-i d cm-i Cebrâili
Âşık-ı âsûdcgî-i mevtim ey şûr-i hayât
O lm a A llâh aşkına dildânm ın sen hâili
Gayet-i hirm ânı gör kim ölm ek istersen
yine
E tm iyor dilhâhım ın baht-i siyahım nâili
Sûziş-i efgan-i T âh ir eyliyor işrâb-i lıâl
K i nasıl âlâm ile olm uş bu nazm ın kaili
gazelinin kafiyeleri gibi.
T e’sis ile revî arasındaki m üteharrik h ar­
fin aynı- olması, meselâ yukarıki gazelin
kafiyelerinde olduğu gibi hemze bulunm ası
şart değildir. Bir tahm îsin son parçasını
teşkil eden şu m ısrâların kafiyelerinde oldu­
ğu g ib i:
Şu nazm-ı pâki tahm ise heveslenmiş iken
hâtır
Reh-i nâ-reftesinde kaldı ey Tâlıir, kalem
kasır
H u lâ s a : H ak min-el-evvel ilel-âhir olan
hâzır
«H udâ zâlıir, H udâ bâtın, odur maıızur-u
Iıcr nâzır» K a y d : Revînin fasılasız o larak üst tarafın d a
«Dil-i VassâPa şevk-âver o gül-ruhsâr
mevcâ-mevc»
T e’sîsi hâvi b ir kelime te’sisi olm ayan bir
kelime ile takfiye edilebilir. M eselâ F uzûlî :
Beni zikr etmez il, efsâne-i M ecnuna
m aildir
N e benzer ol b an a derdi anın derm ânı
kabildir
m atla’lı gazelinde :
N e müşkil hâli olsa âşıkın m âşûk eder
çâre
KAFİYE
G er ol bî-derd bilmezse bu hâli hâl
m üşkildir
beytini bulundurm uşdur ki, onun kafiyesi
olan «müşkil» kelim esinde te’sîs yokdur.
M aam âfîh olsaydı daha ahenkli olurdu.
D a h il: T e’sîs ile revî arasındaki harfdir. Yu-
karıki m isâllerde olduğu gibi.
N âcî der k i :
«Bazılar, revîlerin m üteharrik olduğu va­
kit dahillerin ihtilâf-ı harekâtında beis yok­
dur derler. M eselâ «kâtibe» ile «m uâtebe»-
nin kafiye yapılm asını tecvîz ederlerse de
bu sûret, âhenge — velev küllî olm asın —
halel vereceğinden ade'm-i cevâzının tercihi
daha ziyâde m uvafık-i tab îat görünür.»
lâ harflerinden biridir. Bu da iki tü rlü o l u r :
1— Revî ile ridf arasındaki m üteharrik,
y âhut sâkin ayrıca b ir h arf bulunm az :
M ecm ûanı gözden geçirdim evlâd
G ördüm sözlerinde yüksek isli’dâd
Y aşanan yıllardan hisâb so ru lu r
Y aşanm am ış m üddet için ne olu r
B ir bezm-i sam îm i ki m eserret ile Icb-rîz
H er mevce-i eşvâkı olu r kahkaha-cngîz
beyitlerinin kafiyelerinde olduğu gibi.
2— Revî ile redif arasında sâkin bir h a rf
bulunur.
Ey fürûğ-ı rûy-i pür-tâbiyle kevn efrûhte
tncilâsından onun pehnâ-yi sinem sûhte
kafiyelerindeki sâkin «h» h arfi gibi. F ak at
dikkat edilecek olursa görülür ki, bu gibi
harfler «kayd»dan ve böyle kafiyeler «mu-
kayyed» kafiyeden ibâretdir. A rab la r «vav»
ve «ya» redifinin ihtilâfını câiz görürler.
M eselâ «makul» ile « ek a v îb i kafiye y ap ar­
lar. Acem ve T ü rk şâirleri bunu yapm am ış­
lar ve yapm adıklarına da iyi etm işlerdir.
bulunan h arfd ir ki kafiyelerde tek rarı lâ­
zım dır. ö y le kafiyelere de (m ukayyed) tâb ir
ederler.
A bdülhak H âm id Bey’in m e ş h u r:
K an akm ada râyet-i zaferden
M a’dûd oluyor bu, zîb-ü-ferden
Âzâde kalaydılar seferden
Bir ordu çıkardı b ir neferden
parçasındaki «zafer», «fer», «sefer», «ne­
fer» kafiyelerinde bulunan «f» harfleri gibi.
V a s i: Revîden sonra gelen harfdir.
KAFİYE 80
H u r û c : V asıldan sonra gelen harfdir.
M c z îd : H urûcdan sonra gelen harfdir.
N â ir e : M ezîdden sonra gelen h a rf yâhud
harflerdir.
O dil kİ şa’şaa-i vechine m ukabil olu r
Fürîığ-i lıiisniin ile iıışiâa kabil olu r
beytindeki kafiye olan «m ukabil» ve «ka­
bil» kelim elerindeki «l»ler revî, «elif»ler
vasi, «vav»lar hurûc», «l»ler mczîd, «vav»
ile «r»ler nâiredir.
N âcî der k i : «Zann-i âcizânemize göre
«revî»den sonra h e r n ı gelirse «redîf» ad­
dolunm ak evlâdır.»
«N âcî’nin gösterdiği bu evleviyyete biz de
iştirâk ederiz.
R e d if : E n doğrusu revîden sonra gelen ve
aynen tek errü r eden kelim edir.
B ir safâ bahş edelim gel şu dii-i nâşâd(a)
G idelim serv-i revanim yürü Sa’dabâd(a)
ve :
Safa-yi-aşkı kim an lar kim inle söyleşelim M e c râ : Revînin harekesidir ki üstün, esire,
. Vefâ-yi-aşkı kim an la r kim inle söyleşelim ■ ötürü olm akda ve ince, yâhut kalın okun-
beyitlerinde görüldüğü veçhile redîf, tek
harfden ibâret olduğu gibi bütün m ısrâı tu­
tacak derecede uzun d a olabilir. Redîfli
m anzum elere «m üreddef» derler. M üreddef
m anzum e A rabda yokdur. F arsça ve T ü rk ­
çe nazm a m ahsusdur.
K afiye h a re k e le ri: K afiye harekeleri, yâni re­
vî ile alt ve üst tarafındaki harflerin okun­
ması : Res, işbâ’, hazv, tevcîh, m ecrâ, ne-
fâz nâm iyle altıdır.
R e s : T e’sîsin üst tarafındaki hareke, yâni fet-
hadır.
M arifet iltifata tâbi’dir
M üştcrisiz m etâ’ zâyi’dir
beyt-i m eşhûrunun «t» ve «z» harflerinin
harekesi gibi.
İşbâ’ : V aslı, yâni revîden sonra tek errü r eden N c fâ z : K afiyede vaslın harekesidir. H urûc,
b ir harfi bulunan kafiyedeki dahîlin h are­
kesidir. Bu hareke, ya üstün, ya esire, ya
ötürü olur. İşbâ'ın ihtilâfı, meselâ «lâgari»
ile «şâiri» kelim elerinin takfiyesi, «uyûb-ı
kafiyemden (kafiye ayıblarından) sayılır.
H a z v : R edîf ile kaydın üst tarafındaki harfin
harekesidir.
K âinata hâne-bîrûn ol da et b ir iltifat
Şekl-i İnsanîye girmiş rû h görsün kâinat
beytindeki «iltifât» ve «kâinat» kafiyelerin­
de vâki «f» ve «n» harflerinin harekeleri
gibi.
KAFİYE
îşbâ’da olduğu gibi hazvin de tekerrürü
lâzım dır. İhtilâfı, hüsn-i tabîate uygun düş­
mez. M eselâ «seyr» ile «sîr» kelimelerinin
takfiyesi kulağa hoş gelmez.
T c v c îh : T e’sîs bulunm ayan kafiyede revînin
üst tarafındaki harfin harekesidir.
Sana düşmez bu i’tilâ ey gül
O radan düş ki reşke düşdü gönül
beytinin kafiyelerindeki eskiden « ^ » i l e
yazılan «n»lerin harekesi gibi.
M uallim N âcî m erhum der k i :
«Revî sâkin bulunduğu vakit tevcihin tek­
rarı tabiîdir. M eselâ «elken» ile «mümkin»
kafiye olam az. M üteharrik olduğu zam an
tevcihin ihtilâfını tecviz edenler vardır. M e­
selâ «müşteri» ile «sâmirî» ve «unsurî»yi
kafiye yaparlar.»
Biz de deriz k i : Böyle yapanlara uym a­
m ak evlâdır.
m akda biribirine uygun olm alıdır. Hazret-i
M evlânâ vasfında o la n :
A rz cdib de sadr-i pür-sûzunda dâğ-i lâle
ney
B ulm ak ister nefha-i ney-zende feyz-1 jâle
ney
m atla’lı kasîdenin kafiyeleri hep böyle mef-
tûh ve hafîf harekeli ik e n :
Sen o Rûh-ullâlı-i m ânâsın ki vermişsin
hayât
Benzemişken huşk ü pejm ürde kalan b ir
dâle ney
beytindeki kafiyede m ecrâ ihtilâfı yapılmış-
dır. Çünki T ürkçe «dâl» kelimesi harekele­
nince «dâle» değil, dala» denilmek lâzım
gelir.
mezîd, h attâ nâirenin harekelerine de bu
isim verilir. K afiyelerde «nefâz» da tek rar
olunm alıdır. O lunm ayacak olursa kulağa
hoş gelmez. K afiye harekeleriyle aldıkları
isim lere dâir N âcî m erhum Istılâhât-i Ede-
biye'siııde gösterdiği misallerle şöyle b ir hü­
lâsa yapıyor :
R es : Sanayi’ - menâfi’
işb â’ : A zerî - hâverî, nâilî - mâili, tegafülün -
tecâhülün
H a z v : K âr-bâr, tîr-m îr, nûr-m ûr, zeng-teng
Tevcîh : Ben-sen, m üştehir-m üftehir, gül-mül
KAFİYE
M ecrâ : Tcnc-zenc, zemânı-m ekânı
N e fâ z : Â nınızın-şâm nızın, pîşânînize-peşî-
mânînize.
T aktî’ itibariyle kafiye ııcvi’lc r i: Kafiyenin
h arf ve hareke itibariyle nevi’leri ve aldık­
ları isim ler yukarıda gösterildi. Bir de tak­
lî' itibariyle, yâni imlâ harfleri nazar-i iti­
bâra alınm ak şartiylc beş nev’e ayrılır ki
isim leri: «M üteradif, m ütevâtir, m ütedârik,
miiterâkib, m ütekâvis»dir.
M iitcrâdik kafiye : Sonunda yan yana iki sâkin
h arf bulunan kelimedir. «Uhııd», «şühûd»
kelimelerinin sonundaki «û» ve «d» harfleri
gibi.
M iitevâlir k ııfiyc: Sonunda bir sâkin, ondnn
evvel bir harekeli, daha evvel bir sâkin
harf bulunan kelimedir, «yârım», bârım»
kelimelerindeki sâkin «â» ve «m» harfle­
riyle harekeli «r» harfleri gibi.
M ütedârik kafiye : Sonunda bir sâkin, ondan
evvel iki harekeli, daha evvel bir sâkin harf
bulunan kelimedir. «G iryânım ı», «cânânı-
mı» kelimelerindeki sâkin» «â» ve «ı» h arf­
leriyle harekeli «n» vc «m* harfleri gibi.
M iiterâkib k u fiy e: Sonunda bir sâkin, ondan
evvel iiç harekeli, dalıa evvel b ir sâkin
h arf bulunan kelimedir. «Sclıbâ-yi adem»,
«mînâ-yi adem» terkîblerindeki sâkin «a»
ve «m» harfleriyle harekeli «yı = ıj
«a = » ve «d = J »harfleri gibi.
M iitekâvis k a fiy e : Sonunda bir sâkin, ondan
evvel dört harekeli, daha evvel b ir sâkin
harf bulunan kelimedir. M uallim N â c î:
«D ört harekenin teâkııbiyle sakil olacağı
derkâr bulunan bu nevi’ kafiye, evzânın
müsâadesizliğinden dolayı — bililtizâm ya­
pılm azsa— hemen hiç bulunm ayacak dere­
cede azdır. Meselâ «gelememiş» ile «çele-
memiş», vezne sokıılabilse kafiye-i müteka-
vise için bir misâl olur.» diyor.
Kafiyenin ınailekknb, yâni adı belli sıy ıb ları:
Takfiyc hususunda acemilik yapm ak, eski
şâirlercc ayıb sayılırdı. O ayıblardan bâzı-
larına isiııı bile veıilmişdi. Uüyle adı belli
olan kafiye kusurlarına «ııyûb-ı mülekkaba-i
kafiye» derlerdi. T opuna birden böyle bir
ünvân verilmesi : adı konulm am ış kafiye kıı-
suıir.rı da olabileceği ihtim âline m ebnî idi.
Kafiye ayıblarının adı sanı belli olanları:
«Senâd», «ikvâ», «ikfâ», «iytâ», dcnilcnlcri I
81 KAFİYE
idi. B unların dördü de «s» vc «i» harfinde,
îzâh edilmiş olm akla beraber burada kısaca
söyliyeceğim.
Senâd : K afiyelerde redifin, yâni revîden
evvelki harfin hareke ihtilâfıdır, «sâr», «sîr»,
«sûr» kelimeleri gibi.
lkvâ : Hazv ve tevcihin ihtilâfıdır. «Devr»,
«dûr»; «derd», «dürd»; «kel», «kül» kelim e­
leri gibi.
ik fâ : Revînin değişmesidir. Sabah *
ile intibah »L* I havâs u * 'y - ile h a­
vas kelim elerinin takfiyesi gibi.
iy tâ ’ : Celî ve hafi olm ak üzere ikiye ay­
rılır :
îytâ-yi c e l î : Bâzı edâtlar yardım ı ile ya­
pılan kafiyelerdir. N âb î’nin :
C em ’ oldu bczm-I sohbete y a rin b irer
birer
Câm aldı dest-i işrete rindân birer birer
m adam daki «yaran», «rindân» kelim elerinde
olduğu gibi. B unlardan cem ’ cdâtı olan
«ân» kaldırılacak olursa «yâr» vc «rind» ke­
limeleri kalır ki onların yekdiğerine kafiye
olam ayacağı «ân»ların ise ancak «redîf»
derecesinde kalacağı m alum dur.
îytâ-yi hafi ise : T ekerrürü «yarân» «rin­
dân» k adar belli olm ayan kelim elerdir.
»
Tûb-i ıııelı ile M arm ara b ir lıavzn-i s'ınîn
S athında perî k ızlan her nıevce-i ncrınîn
beytindeki «simîn» ve «nerm în» kafiyeleri
gibi. B unlar «sîm» ve «nerm* kelim elerinin
«în» edâtı ile ism-i mensııb yapılm ış olduk­
ları halde ilk bakışta farkına v arılam a­
yacağı için buradaki iytâ, h âfî sayılm ışdır.
lytâ-ı-celîyi hâvi olan ve alelekser ccın’,
yâhut sıfat-i m üşebbehe alâm eti olan «an»
ile yapılan kafiyelere «kafiye-i şâygân», tâ­
bir olunur.
Bir m anzum enin m atlaını teşkil eden mıs-
râlardan birini m akta’da aynen irâd etmek
de iytâ cüm lesinden sayılm ışdır. M ahallin­
de gösterildiği üzere şu harekete «redd-i
m atla’» denilir.
U yûb-ı gayr-i ıııülekkaba-i k a fiy e : K afi­
yenin isim verilm emiş kusurları da vardır.
M eselâ revî’nin bir m ısrâda harekeli, bir
m ısrâda sâkin olm ası. Enderıınlu V â sıfın :
G eldi lııırûş u cû 'u yine dilde âb-ı aşk
Etdi esâs-i sabr u şckîbi lıarâb-ı aşk
F: 6
KAFİYE 82
m ;ılluında «âb» ve «harâb» kelim eleri iza­
fetle m üteharrik iken :
Feyz-i miicssirat-i lıavâs âzıuûdedir
V âsıf ederse noln hem an şeybi şâb aşk
beytinin kafiyesi bulunan «şâb» kelimesi
m ünkatî’ ve sakindir.
Benim :
G alib gelüb aklı sürdü sevdâ
A sarını Iıep süpürdü sevdâ
Aldı dili destbiird-i sevdâ
Bir sûru yıkık Iıisâr idiııı ben
bendim de de «sürdü sevdâ» ile «destbürd-i
sevdâ» kafiyeleri bunu andırır.
F ikret’in :
B ulutlar karardıkça zerrâta bir
A ğır, ınıılıtazır dalgalanm ak gelir
beytindeki «bir» ve «gelir» kafiyeleri de b a­
na bozuk düzen geliyor. Ç ünki «bir» keli­
mesi «dalgalanm ak»ın sıfatı olduğu halde
m evsufundan epeyice ayrılm ışdır.
Zam m eyi andıran fethalı kelim e ile fet-
ha-i sarihalı kelimenin takfiyesi de kusurlu
sayılırdı. H albuki Iran edebiyatında «hoş»
ile «keş» in, «hod» ile «bed»in kafiye ya­
pıldığı pek çokdur. M eselâ F ird e v sî:
M cyâzâr nıûrî ki dâne-keşest
Ki cân dârcd ü cân-i şîrîn hoşest
«Tane çekendir diye bir karıncayı incit­
me. Ç ünki onun canı vardır. T atlı can da
hoştur.»
Sa’di de :
Y ekî ân ki der-nefs hod-bîn m ebaş
D iğer an ki der lıalk bed-bîn m ebaş
D ikkat edeceğin şeylerin biri odur ki ne­
fiste hod-bîn olma! Diğeri de odur ki halk
içinde bedbin (kötüm ser) olma! demişdir.
Eskiden V âsıFın :
Ey muğ-beçe m innet ile yanm aksa elinden
Erbâb-i lınrûbât yıkılsın tem elinden
beytinde olduğu gibi « ^ » ve « ü » h arf­
leriyle kafiye yapılm ası da kusurlu sayılır­
dı. F ak at şim dilerde bu k ad ar ince aranılıp
sık dokunulm uyor; bu gibi şeyler çekinil-
meksizin yapılıyor.
Kafiyeyi bir de «gayr-i mam ul» ve «m a’-
mûl» olarak taksim ederler.
G ayr-i m âm ul kafiye, tasa rru f ve tekel-
lüfsüz olarak kafiye olabilen kelim edir. M â­
m ul kafiye ise, terkîb ve teczie gibi bâzı
tasarru fat ile kafiye olabilen kelimedir. Ye­
nişehirli A vnî Bey, «Kubbe-i H ad ra ve Haz-
KAFİYE
rct-i M evlânâ» vasfındaki m eşhur kasidesi­
ne :
Bârgâlı-i âşinân m ı, Kubbc-i H adrâ mıdır?
Y a fezâ-yi lâ-m ekânda çetr-i «Ev-ednâ»
mıdır?
beytiyle başlamış ve kafiyeleri istifhâm î ola­
rak irâd eylemiş iken sonralarına doğru :
H âıııc kim fülk-i yenı-i vasfında olmuşdıır
reîs
Âşikanc b ir gazel tarlı eylese eyyam ıdır
beytinde kafiyeyi ihbarı, alt taraflarında ise
yine istifham ı olarak kullanm ışdır. Aşağıki
gazelin bâzı kafiyeleri de bu yolda mâm ul-
dur :
Cevr-i gerdûn yıkm ada zâten dil-i
efkendemi
 h ey hâtır-nüvâzım , şimdi artık sen de
mi?
G iryc-bâr oldukça senden tesliyet bekler
iken
Sen değil, h attâ hayâlin kaçm ada şîven
demi
G öz yaşı fâş eylediyse mâcerâ-yi aşkımı
G öz m ü m ücrim , yoksa insaf et kabahat
bende mi?
K alb-i bîm arım nasıl etmez enîn-i iztırâr
T îr-i gamzen rûlıu uıccrûlı ctdi, ancak
tende mi?
G özde eşk-i gam, lebimde hande-i ye’s-i
peşin
Giryc-i sevdam ı gör, seyr eyle zehr-i
handemi
Ben lıarîdârım m etâ’-i cân ile bildir bana
N i’met-i arâm -i kalb-i T âlıir ey meb,
sende mi?
K afiyenin teaddüd ettiği de olur. Bir
manzum enin kafiyesi iki tane olursa «Zül-
kafiyeteyn», ikiden ziyade bulunursa «zül-
kavâfî» nâm ını alır.
İki kafiyeliler ya «m ütekarrin», ya «mah-
cub» olurlar. M ütekarrin olanların kafiye­
leri yan yana bulunur. M uallim N âcî’nin :
H angi âkil der ki ancak «râlı»-i
«gülşcn»den geçin!
Bir de gafiller, şu «nâliş-gâh»-i «şîven»den
geçin!
beytinde olduğu gibi.
M ahcûb olanların kafiyeleri fasılalıdır.
N â b î’jjifı :
«Â lem » csîr-i dest-i meşiyyet» değil midir?
KALB
«Âdem» zebım-i pençe-i «kudret» değil
midir?
beytinde olduğu gibi.
Yenişehirli A vnî Bey’in :
«Erbâb»-i «kalcın» mârifet-âmıız-i
«iimemndir
«Âdâb»-i «iimcın» ırıâ-lıasal-i feyz-i
«kalem »dir
beyti dc «ziil-kavâfî»dir.
KALB: ( __-15 ) Bedî’ san’atlerindendir. Bir
kelimedeki harflerin yerlerini değindirmek,
fakat başka bir lıarf ilâve etm emek şartiyle
başka ve manâlı bir kelime çıkarm akdır.
Ç ıkarılan kelimeye «maklûb» denilir.
«Âteş», «şitâ»da sevgilidir lıalk-i âleme
ve :
«E m tl»-i «kâh»a düşenler «elcm»-i «hâk»a
düşer
m ısrâlarındaki eski harflerle «âteş» ve «şi­
tâ», «emel» ve «elem», «kâh» ve «hâk» ke­
limeleri gibi.
Eski bedi’ciler kalbi de cinâs kabilinden
sayarlardı.
H arflerin yerleri aşağıdan yukarıya doğru
ve bir intizam ile değişmek, daha doğrusu
kelime sonundan evveline doğru okunm ak
üzere başka ve m anâlı kelime çıkarsa o k al­
be «muntazam denilir; ve :
Âteş şitâda sevgilidir halk-ı âleme
m ısrâındaki «âteş» ve «şitâ» kelimeleri gibi
ki ikisi de sondan öne doğru okunacak olur­
sa yine «âteş» ve «şitâ» kelimeleri çıkar.
«Kalb-i m untazam »a cinâs-i m aklûb diyen­ K A L E N D E R İ: (
ler, cinâs-i m aklûbu da «mücennah» ve
«müstevî» diye ikiye taksim edenler de var­
dır.
M aklûb-i m ü c e n n a h : Bir kelimenin aslı
ile m aklûbunun bir fıkra, yâhut b ir m ısrâ
ve yâhut bir beytin evveliyle sonunda bu­
lunm asıdır. L âm iî’nin m eşhur kasidesindeki:
M ûr gibi em rine kılınış itâat halk-i R ûm
R âm olubdur nitekim M ûsâ’ya ey şeh
sihr-i m âr K A R İB : (
beytindeki «mûr» ile «rûm» ve «râm» ile
«mâr» kelimeleri birer m aklûb-i miicennah-
dır. Bunıı nüieemuılı denilmesi de; asıl ke­
lime ile m aklûbun iki tarafd a b irer kanad
gibi olm asındandır.
M aklûb-i m üstevî ise, alt üst edilişinden
yine aynı zuhûr eden kelimelerdir.
83 KARİB
T egayyür gelse dc kaini pederse dalıl ii
îr: ula
M nsârifdc tegayyiir gelmez aslâ k:ılb-i
dam ada
beytindeki «dâmâd» kelimesi gibi ki nc ta­
rafından okunsa aynı kelim e zulıûr eder.
Eskilerden işi gücü olm ayanlar, boş yere
kafa yorm akdan çekinm eyenler m aklûb-ı
müstevî olacak m ısralar ve beyitler tanzi­
miyle de uğraşm ışlardır. Bilmem hangi F ars
şâirinin :
Lr'ft* v* 'r'k ıM *s * j ~
mısıâı ile Ed i rn c IT N a z m î ' n i ı ı :
H oş kem âlin lıeme kelâm ın şuh
Âşinâ-yi Icâli-yi inşâ
beytinde olduğu gibi.
Bâzı harflerinin yerleri değişmesiyle baş­
ka m ânâ ifâde eden kelim elere «kalb-i
ba’z», yâhut «kalb-i m u’vec» derler. Yine
L âm iı’nin ;
D ahi eder huld-î berine kasrının lıcr
safhası
R aks ıırur havzun içinde m ilır U ıııch
sııblı u ıncsâ
beytindeki «dahi» ile «huld» ve «kası» ile
«raks» kelim elerinde olduğu gibi.
Cinâs bahsinde söylenildiği vechilc latin
harfleriyle yazılan yazıda bu gibi kelim e­
lerin cinâs veya m aklûb olabilm esi m üm ­
kün değildir veya pek güçtür; m eğer ki im ­
lâ harfleri bırakılıb okunan harflere ehem ­
miyet verile veya b ir tesadüf ola.
) H alk edebiyatı
tâbîrlerindendir. H alk şâirleri « m efû lü ,
m efâîlü, m efâîlü, fcûlün» vezninde tanzim
ettikleri gazele bu adı verirler. K ayserili
Pesendî’nın :
Ey bâd-i sabâ, y âr ile vııslnt ne zam andır?
B ir kerre siiâl eyle ki ruhsat nc zam andır?
D ağ olsa bile eyleyemez hecre tehammül;
T aş olsa erir âteş-i hasret nc zam andır?
beyitlerini hâvi m anzum e gibi.
) A rûza sonradan ilhak olu­
nan bahirlerdendir. T ürkçeye hiç yakışm a­
yan ve T ürkçede hiç kullanılm ayan vezin­
leri şu n la rd ır:
1— M efâîlün, m efâîlün, fâilâtün
2— M efâîlü, m efâîlü, fâilân
3— M efû lü , m efâîlü, fâilâtün
4— M efû lü , m efâîlü, fâilât
KASİDE 84
K A SİD E : ( »-*—»» ) M atlaı m u sarra’ ve ay­
nı kafiyede on beş beyitden fazla olm ak
üzere yazılan uzun m anzum e. K asidenin
asıl mevzuu nıedihdir. Eski şâirlerin bir kıs­
mı, ihsanını um dukları kimseleri göklere
çıkarırcasına medh ederler, m ukabilinde bol
bol caize alırlardı. Esasen âşikane sözlerden
ibâret olm ası lâzım gelen gazelin sonradan
her türlü fikre beyân vasıtası olduğu gibi
kasideler de sonradan her vadide yazılm a­
ya başlam ış, meselâ N âm ık K em al’in «H ür­
riyet Kasidesi» gibi vatan-perverâne duygu­
lara ifâde zemini olm ıışdur. T a b iî o yoldaki
m anzum eler bahs edeceğim medh kasidele­
rinden hâricdir.
Kasîdeye m usarra’ bir m atla’ ile başlanı­
lır. Başlangıcda ya doğrudan doğruya
m edh ü senaya girişilir, yâhut âfâk i-v e yâ­
hut âşikane bir m ukaddim e yapılır. M ukad­
dim e âfâki ise, yâni bahardan, hazandan ve
sâireden bahs ediyorsa «teşbîb», âşikane
d uygulan ihtiva ediyorsa «nesîb» nâm ını
alır.
Nâcî, M ecm ûa-i M uallim ’de :
N esîb, nisbetden m e’hûz o larak kasaid-
lerin başlarında îıâd olunan gazele ıtlak olu­
nur. G ûya ki şâir, bununla mahbubesine. in-
tisabeder.
Teşbîb — ki lügatde bir şeyin revnakını
a rtırm a k d ır— ıstılâhda nesîbden ibâretdir.
G ûyâ ki şâir, bununla kasidesini tezyin eder.
Ekser-i üdebâ nezdinde nesîb ile teşbîb,
m ustalâhat-i m üterâdifeden m âdûd ise de
bazıları neslbi şâirin kaside ibtidâsında
m ahbûbcsinc arz-i m uhabbeti m ııtazamm ın
söylediği gazele, teşbîbi dahi yine kaside ih­
tidasında — âşikane olsun o lm a sın — hasb-i-
hâl ve tavsîf-i asâr-i tabiat yollu îrâdo-
lunan sözlere tahsis ile beyinlerini tefrik
edcıicr. Bu itibâra göre meselâ Bâkî’nin Ali
Paşa vasfındaki kasidesine :
R ü lıb alış oldu M csî'ıâ-sıfat enfas-i balıâr
A çılılar (lülelerin lıâh-i adem den ezlıâr
gibi beytlerle «başlayışı teşbîb kabilinden
olıır.» der.
MuVaddimeden sonra bir münâsebet geti­
rilerek mcdhc girişilir. Bıı münasebeti hâvî
olan beyte «güriz» yâhut «gürîz-gâlı» deni­
lir. (bk. Gürîz-gfıh)
Şâirlerin mahlası bulunan beyte «tâc beyt»
tâbir edilir, (bk. Tâc beyt)
KASİDE
Ondan evvel, yâhut sonra da ihsanı um u­
lan zatın çok yaşam ası için tem eıjniyatda
bulunulur. Bâzı şâirler kasidelerinin ya ih­
tidasında, ya ortasında bir gazel yazarlar ki
buna «Icgazzül» adı verilir.
B âzılan da yalnız m em duhun değil, ken­
dilerinin de medhine kalkışırlar, yâni hem
överler, hem övünürler, «Fahriye» dedik­
leri bu övünm e ile «kibar dilenci» oldukla­
rını gösterirler.
Şu tâbirlerin nasıl tatbik edildiğini göster­
mek için en m eşhur kasidecim iz N e fî’nin bir
kasidesini alıyorum :
KASÎDE-1 F A H R İY E D ER-M EDH-1
SU LTA N OSM AN
Safder-i m âni, dil-i sâlıib-kırânım dır benim
T îgi, şem şîr-i cilıân-gîr-i zebânım dır benim
Sinesin çâk y le d iıu çarlıın, değildir
kehkeşân
Zahm -i şemşîr-i zebân-i kin-sitânım dır
benim
K ahram anım nıze vü şem şîre çekmem
ihtiyâç
H âınc-i cadû-zcbân tîg u sinânım dır benim
Hıısrev-i gencîne-perdâzıııı tükenm ez
gevherim
V âridât-ı gayb, genc-i şâygânım dır benim
T â ezelden feyz-i H ak m cvkufdur endîşeme
M iilk-i m a’nî vakf-i tab ’-i kûm -rûnınıdır
benim
Miilk-i R ıınıu ol kadar tııfdu sevâdı şi’rimin
Fcyzî’yim gûyâ ben, ol H indûsilâm m dır
benim
Şimdi sırr-ı feyz-i H allâk-i M eâııi bendedir
Scr-tc-ser âlem, sevâd-i Isfchânım dır benim
Enverî-i rüzgârım , nokta-i pergâr-i gayb
Kfıy-i hurşîcl-i zam îr-i niikte-dânınıdır
benim
L â-m ekân-seyr âftâbım , Iıâkc diişmez
pertevim
Arş-i istiğııâ-yi him m et âsitânınıdır benim
İlen, o Iııır.şîdim ki piuhâııım dcrfın-i
zerrede
H em cihan bir şıı’lc-i kevkeb-feşanım dır
beniın
Ui-vücûdııın ol k adar âyine-i idrâkde
K im gııbûr-i dil, cihân-i lâ-ıııekânım dır
beııiın
Ccvher-i ferdim heyûlâ-yi tasavvurdan
beri
KASİDE 85
Şeş cıhât-i m a’rifct K cvn ii m ckânım dır
benim
K oline. üs(ûd-ı mualliınlıânc-i endîşeyim
N âtıka, şâgird-i ders-i iıııtilıânım dır benim
Ol nedîm-i bczle-gûyıım bezm-i şâlı-i aşkda
Güft-ü-gû-yi can ü dil sclıv-i lisânınıdır
benim
 fitâb-i sublı-i nıa’nî bezm-i endîşemde
cânı
Bâdc feyz-i bâ-yezâl-i câvidanım dır benim
N âz-perver âşikım , ser-m est olursam gam
değil
G am ze-i hûn-rîz-i sâkî pâs-bânım dır benim
M ahrem -ı esrâr-ı aşkını b an a düşm ez '
söylemek
H ançer-i müjgân-i cânân tcrccm ânım dır
benim
Söylesem ol niiktc-pcrdâz-i m cânî-pcrverim
Akl-i kül dîvânc-i lıiisn-i bcyânım dır benim
M cst-i câm -ı aşkım , ilhâm olm ayınca
söylemeni
G erçi kim fevvâre-i m a’nî dehânım dır
benim.
B uraya kadar olan beyitler, hem b ir teş-
bîb, hem de bir fahriyedir. Bundan sonraki
beyit de «gürîzgâh» olub ondan sonra şâir
padişahın sitâyişine girm ektedir :
Şimdi anım a böyle deryalar gibi pür-cûş
eden
lltifât-l padişâh-i nüktc-dânım dır benim
Ol şehenşâh-i cihân-pervcr ki lâyıkdır dese
Kıble-i şâlıân-i âlem âsitâm m dır benim
Dâd-ger hâkan-i âlî-rütbe Osm an Iiâ n ki
çerh
Yüz sürüb pâyına d e r : şâh-i ciham m dır
benim
D evr-i adlinde m übâhât eylcyüb der,
rüzgâr
Kim bu günler îd-ü ncv-rilz zcm ânım dır
benim
Döyle şiılıensâlı-i âdil g elm em edir Aleme
Ciiıııle târîlı-i selef lıâtır-ııişâııııııdır benim
Benden a'lâ m ı bilür kadrin felek, yâ
rii7gltr I
K im Iıayâl-i medlıi lıer dem yûr-i eam m dır |
hcniiıı.
Falır ederse ger zemin bûs-i cenubiyle felek
Hâk-i pâyi rüzgâra arm aganım dır beııim.
Kîm yâ buldum -.ürünce lıâk-i payına yüzüm
Genc-i devlet nakd-i vakt-ı râyegânıındır
benim
KASİDE
O lalı vassâf-ı dest-i zer-feşânı âfitâb
Cild-i dîvân-i m uhayyel dâstânım dır benim
Feyz-i evsâfiylc bcıı gîiyâ cilıân-i m a'niyim
Kenc-i tab u çcşııı-i dil b ah r ü kâm ındır
benim
Mcşrcb-i pâkidir ol ser-çcşnı-i Âb-ı H ayât
Kim hayâl-i reşhasi rûh-i rcvânım dır benim
Meclis-i ikbâline geldim gülıcr-pâş olm ağa
C evheriyim , bıı gazel zîb-i dükânınıdır
benim
Şâir b u rad a tagazzül ediyor :
 şikım , şûrîdclik ârâm -i cânım dır benim
G am ze-i dilber, belâ-yi nâgehanım dır
benim
beytiyle b ir «teedîd-i m atla’» eder, yâni yeni
bir m atla’ yazar. G azel şöyle devam eder :
Gam zeden kim lıavfcdcr ziilfü havadar
olm asa
G am ze zîrâ hem-dem-i râz-i nilıânım dır
benim
Ben, girîbân-çâk mcst-i câm-i istiğnâ-yi aşk
F itne hidm et-kâr-i dâm cn-der-m iyânım dır
■ benim
Bülbül-i gülzâr-i aşkım sînc-i piir-dâğ ile
N ev-şügüfte gonca-i dil âşiyânım dır benim
. H ânm ân-sûz-i dilim, girdfıba düjınii? ateşim
H alka halka turre-i dilber duhânım dır
benim
Âteş-i aşkım ki deryalar söğündürm ez beni
N ukta-i dâğ-i süveydâ dûdm ânım dır benim
N ıılka gelsem N efi-i ını‘ıc:z-dem>m fsâ g:bi
Beyt-i m âm ûr-i m cânı hânm aııım dır benim
H em kâsîde, lıem gazel bir taze vâdîdir
bu kim
İh tirâ’-i hâm e-i mûciz-bı-yârfVtndır benim
beyitlerinde hem m ahlasını söyler, hem de
yeni bir vâdî ardığını anlatm akla yine övü­
nür. N ihayet :
Söz tam am oldu dııâ etsem nota şimrien
gerü
Kııdsiyân, nıiişlâk-i naznı-i dil-sllâııım dır
benim
H aşr olunca tâ ki şevk-engîz-l bezm-l
ehl-1 dil
Kcyf-i salıbâ-yi hayâl-i şâdm ânım d^r benim
Şâd-kânı olsıın serîr-i saltanatta rfız ıı şeb
Bu duâ şâm ü seher vird-i zcbâm m dır
benim .
beytleriyle duaya başlar ve kasideyi bitirir.
Bu gün, «terkedildi.» denilen kasîdecilik,
bize A cem ler vasıtasiyle A rab lard an gelmiş-
k a s Id e 86
dir. H icretden bir buçuk asır evveline kadar
A rab lar birkaç beyitlik m anzum eler söyle­
yebilmişler. İlk d e fa uzun m anzum e tanzim
eden «M ühclhil» adındaki şâir imiş. T o ru ­
nu « lm rü ’ül-Kays» ise kasîdeyi âşıkane hisler
ve şâirânc tasvirler ile süslemiş. Bunun bir
kasidesi; K â’be dıvarına asılan ve «Mualle-
kat-i Se'o’a» denilen yedi m anzum enin en
üstünde dururdu. K u r’ân’ın belâgatine karşı
İrtırü’iil-Kays'in hemşiresi tarafından indiril­
di. Hazret-i Peygam ber ve Hıılcfû-yi Râ-
şidîn devirlerinde kasîdeciliğe pek ehemm i­
yet verilm edi. Em evîler ile A bbâsîler, kendi­
lerini medh ettirm eye pek düşkündüler, ka­
sidecilere bol bol ihsanda bulunurlardı. H a ­
lîfelerin biı tem ayülü, devlet erkânına da
sirayet etdi. Sonra da «Tavâif-i M ülûk»e ya­
yıldı. Binâenaleyh A rab, Acem, T ü rk m em ­
leketlerindeki şâirler, nazm san’atını âdetâ
m enfaat vasıtası haline getirdiler.
Biı T ürk hakanı olan G azneli M ahm ud’un
sarayında aylıklı 400 şâir olduğu söylenir.
Bunlar, M ahm ud’un vasfında kaside yazar­
lar, «Sultan-uş-Şuarâ» ünvânını taşıyan re­
isleri U nsur! vasıtasiyle H ak an a takdim
ederlerm iş.
T ürkler m üslüm an olm adan evvel de ara­
larında bu âdet vardı. «Ozan» dedikleri şâ­
irler, hakanlar ile hatunların m edhine dâir
m anzum eler tertib ederler ve «Kopıız» de­
dikleri saz ile birlikde okurlardı. Bu m an­
zum elere — saz nağmesine koşulup beraber
okundukları için — «Koşuk» derlerdi ki
«mesnevi» şeklinde olurdu. Bizim koşm alar,
bu koşuk kelimesinin hem adı, hem şekli
değişmişidir.
Şâirler kasidelerine m ükâfat olarak câize»
nâm iyle ihsanlar alırlardı. Bu yüzden çok
zengin olm uşları vardı. Meselâ G azneli
M ahm ud’un Sultân-uş-Şııarâsı olan U nsıırî
bu sayede o kadar zenginleşmişdi ki — riva­
yete göre — tenceresini gümüşden, sofra ta ­
kım ını altından yapdırm ışdı.
Bir kasidesi üzerine kendisine b ir mem le­
ketin vergi geliri bağışlanm ış, yâhut uhde­
sine birkaç köy ve nahiye tem lik edilmiş
şâirler bulunduğunu tarih haber veriyor. Bi­
zim N ef’î’nin b ir kasidesine câize olmak
üzere vezir llyas Paşa b ir at, b ir köle, b ir­
çok kıym etli eşya ve bin altın vermişdi. Meş­
hur N edim kasidelerini okurken D am ad İb­
KASİDE
rahim Paşa neş’elenir ve şâirin ağzına m ü­
cevherler doldururm uş. G erm iyan Beyi,
kendini medh eden Şeyhî’nin ne dediğini
anlam adığı halde âdet diye dinler ve câize
verirmiş. Bir gün huzurunda saz çalan bir
halk ş â i r i:
Benim devletin sultanını akîbâtın hayır
olsun
Yidiğiin bal ile kaym ak, gezindiğün çâyır
olsun
beytini terennüm etmiş, bu sözü anlayan Bey
de pek hoşlanmış : «Söz dediğia böyle olur.
Şeyhî gelir, söylenir durur, medh mi eder,
zem mi eder anlam adığım halde dinlerim»
demiş.
Lâyık olm ayan kim seleri — sırf vere­
cekleri câize için — medh etmek, o gibileri
vehme düşürm ek ve istibdadî hareketlere
sevk eylem ekden başka bir şey değildir. Y a­
zık ki eski şâirlerim izin çoğu bu küçüklüğün
m ürtekibi ve padişahlarla devlet adam ları­
nın yapdıkları zulüm lerin en birinci müseb­
bibi olm uşlardır. İkinci Osm an gibi çok genç
bir hüküm dâr için N e f î’nin :
H er ne işlerse zam ane tâbi’-i endîşesi
H er ııc enir eylerse devrân bcndc-i
ferm ânberi
d e m e si:
Gelince aklına bir şey çekinme, cınr eyle
N e tü rlü olsa irâden hem en reva diyelim
D uyıır elest hitabın şimalin islersen
İtiiküb dc boynum uzu lıep «belâ, belâ!»
diyelim
dem ekden ve aklına ne gelirse onu yap teş­
vikinde bulunmamdan başka nedir? N e acı­
nacak haldir ki eski divânların ekser mün-
dericatı, lâyık olm ayanlar için yazılmış
övüntülerden ibâretdir.
19. asrın ortaların a doğrıı ilân edi­
len T anzîm âtdan sonraki yazılara «Tan­
zimat. Edebiyatı» diyorlar. O edebiyatın mii-
essisi diye tanınmış olan Şinasî Efendi ile
T anzim at edebiyatının değerli üstâdlarından
Ziya Paşa da kaside yazm akdan kalemlerini
kurtaram am ışlaıdır. Şinasî, Reşid Paşa’yı
medh ederken :
Eyâ clıâli-i fazlın Rcîs-i Cümlıuru
diye yeni yolda bir hitabda bulunuyor ve
T anzim at K anunu için :
Bir ıtıkııûm cdir inşâna senin kanûnun
Dildirir lınddini Sultâna senin kanûnun
KASR 87 KELÂM
diyebiliyordu. F akat Ziya Paşa, Sultan Ab- ûlün»; «m ütefâilün» ciiz’ünü «feilâtün» şek­
dülaziz'e takdim ctdiği kasidelerle onu beşe­ line sokm akdır. İkinci şekillere «maktu'»
riyetin de fevkine çıkarıyordu. A bdülham id denilir, (bk. M aktu)
devri, kasîdeciliğiıı cn coşkun bir zam anı idi.
K A T F : ( «—*!*» ) «M üfâaletün» cüz’ünii «fc-
Padişahın velâdet ve cülusuna tesâdiif eden
ûlün» şeklinde sokm akdır. İkinci şekle «mak-
günlerde gazete sahifeleri, m ânâlı mânâsız
tuf» denilir.
nıedbiyelcrle dolardı. M aam âfih onları ya­
zan hııluskârlara on para da verilmezdi. O K AY D : ( -4’ ) Revîden evvel gelen ve iki
vakitki medh ve senalar, m uayyen günlere kafiyede biribirinin aynı olan harf. N aci’nin :.
ve m anzum sözlere de m ünhasır değildi. Ben ne Mesîlıî, ne M esîlıâ-dem im
Gazetelerin her günkü nııshaları birer sita- Zevki lıakîkatdc arar âdem im
yişnâme idi. Çiinki her fıkra, belki her sa­ beytinin kafiyelerindeki «d» harfi gibi.
lınla Padişahın icıâalı alkışlanırdı. Kayıdlı k;ıfiyclcıc «ıınıkayycd kafiye-:)
K ASR: ( ) M câni tâbirlerindendir. Bir derler, (bk. Kafiye)
şeyin başka b ir şeye tahsîsi demek, yâni bir K E F : ( '- i * ' ) «Fâilâtün» cüz’Linün yedinci
şeyin başkalarında bulunm ayıp ancak bir
harf-i sâkinini hazf ile kalan «fâilât» yerine
şeyde bulunduğunu söylemektir. Bulunan şe­
«fâilân» cüzünü getirm ekdir. İkinci şekle
ye «maksur», kendinde bulunan şeye «mak-
mekfııf» derler.
surün-aleyh» denilir.
Acıyan yok bana kendi yüreğim den gayri K E L Â M : ( r'JĞ' ) M eânî tâbirlerindendir.
Ağlayan yok bana öz ıncrdüıncğiımlcn İşitene tam bir m ânâ ifâde eden sözdür.
gayri İfâdenin tâm olm ası, kelim eler arasındaki
beytinde olduğu gibi «acımak» ve «ağlamak» nisbetin tâm olm asından husule gelir.
başkalarından selb edilerek şâirin yüreğiyle K elim eler arasındaki nisbet ya «sübûtî»,
göz bebeğine tahsis cdilmişdir. B urada «acı- ya «selbî» olur. «H ava nçıkdır.» kelâm ın­
m ak»la «ağlamak» m aksur, «şâirin yüreği» daki nisbet sübutîdir. Y âni havâda açıklık
ile «göz bebeği» m aksıırün-aleyhdir. gösterir. «H ava açık değildir.» sözündeki
K asr m ânâsı, Türkçede «ancak, yalnız, nisbet, selbîdir. Yâni havâda açıklık olm a­
başka, özge, sâde, belki, meğer, değil» edât- dığını anlatır.
lariyle, yâhut nefy ve isbât tarikiyle ifâde K elim eler arasındaki nisbete «isnâd», nis­
edilir. Bâki'ııin : bet edilen kelimeye «müsned», kendisine
M âvcrâ-yi perrie-i esrara İmlimiz kimse râlı nisbet edilen keilmcye de «müsııedün-ilcylı»
H azret-i H akdır bilen ancak hakikat denir. Y ukartki m isallerdeki «açık» ve «açık
nolduğıın değil» kelimeleri miisned, lıava kelimesi de
D elinle nlıvsîl-i Iıalltı gösterir âyînc yok. miisnedün-ileyhdir.
Suret ü cndâm ı rii’yet etdirir -âyînc var K elim elerin selben, yâhut sübûten nisbeti,
beyitlerinden birincisi edât ile, İkincisi nefy mazi, hâl, istikbâl zam anlarından birine mıı-
ve isbat tarikiyle yapılan kasra misâldir. karin olu r ve harice teallıık ederse o ifâdeye
K asr hakkında Belagat kitabları fazla mâ- «cümle-i habcriyye» denilir. «Fskidcn okıı-
lûm at verirler. T afsilât alm ak için oralara muşdum.», «şimdi yazıyorum .» ve kitabım ı
m ürâceat edilmelidir. inşâallâh bitireceğim.» ibâreleri birer «cüm ­
KAT*: ( ) Bedî1 san’atlerindendir. Sözün le-i haberiyye»dir. Ç ünki hem zam ana delâ­
letleri, hem hârice teallukları vardır. F akat
te'siriııi artırm ak ve dinleyenin anlayışına
«D ikkat etsinler.», «Y anılm asınlar.», «G ü­
bırakm ak için lakırdı bitmeden kesivermek-
zünü aç!», «Alay etme!» ibarelerinde h âri­
dir. Y usuf Ziya O rtaç Bcy’in :
ce teallıık yokdur. O nlardaki nisbet gaib ve
«D erdim öyle biiyiik ki...
m uhatabın şahıslariyle kaim dir. Böyle ııis-
H ayat öyle b ir yiik ki...»
betlere de «İnşâ» denilir, (bk. lıışâ)
m ısrâlariyle «im tihan geliyor. Çalışın, yok­
K elâmın asıl rükünlerine, yâni müsnediin-
sa...» ibaresinde olduğu gibi.
ileyh ile miisnede «Umde», m âadasına, yâni
K A T’ : ( ) «M üstefilün» ciiz’iinü «m ef’- ciimlcnin m ütcm m im âtına «fazla» adı verilir.
KELÂM-ÜR-RÛH 88 KIYÂSA MUHALEFET
K EL Â M -Ü R -R Ü H , K E L Â M -Ü S -S Â M ÎT : telaffuz etm ekle berâber ezber ders dinle-
tiyorm uş gibi okum akdır. Böyle okuyuş,
( c— t ^ yJ ' ) Tekellüm -i ruh,
dinleyene bir şey anlatm az. O kuyanın oku­
tekcllüm -i sâm it denilen tarzda yazılan y a­ duğu şeyin mevzûunu iyi kavram am ış oldu­
zılardır. (bk. Tekellüm -i ruh, tekellüm -i sâ- ğunu anlatır. Bundan dolayı öyle kırâet, bir
mit) m akinenin duygusuz işlemesine benzetilir.
K E SF : (>—i—f ) «M efûlât» cüzHinün yedinci M antıkî k ır â e t: Acele etmiyerek, noktalam a
harfini hazf ile «mef’ûlâ» yapm ak, onun ye­ işaretlerinin hükm üne riâyet ederek, yâni
rine de «m efûlun » cüz’ünü koym akdır. virgüllerde biraz, noktalı virgüllerde biraz
İkinci şekle «meksuf» denilir. daha durm ak, tcaccüb ve istifham noktala­
rını anlatm ak, m uhaverelerde konuşanların
K ESRET-1-TEK RAR : ( Zj j S )
sözlerini ayırm ak suretiyle okum akdır.
Bir kelim e veya terkibin bir ibârede lüzum ­ Bedîî k ır â e t: M antıkî kırâet şartlarına riâ-
suz yere birkaç d e fa zikr olunm asıdır, (bk. yetden fazla o larak sesini rikkat mevkiinde
T ekrar, tekrir) indirm ek, şiddet m akam ında yükseltmek,
K İN Â Y E : ( k^ S " ) Lügatde tasrîhin zıddı- acem i aktör tavrı takınm aksızın mevzûu,
dır. Y âni bir fikri kapalı söylemekdir. llm-i savtî ve bedenî belâgatlc tecessüm ettirmek-
B eyânda is e : «Hem hakikat, hem mecaz dir. (bk. İnşâd)
m ânası anlaşılabilen lafız»dır. O lafza «mek- K IT ’A : ( <»1*3 ) En m âruf kullanışa göre
nî-bih, delâlet etdiği m ânâya «meknî-anh» aynı vezinde iki beyitden ibâret ve başlı ba­
derler. M eselâ biri için «açık göz» denilm e­ şına bir m ânâ ifâde eden nazım parçasıdır.
si kinayedir. Ç ünki bundan hakikat m ânâsı, Z âten kıt’a denilmesi de bu itibâr iledir.
yâni o adam ın gözünün açık olduğu anla­ K ıt’aların — yine en ç o k — 2 nci ve 4 üncü
şıldığı gibi, mecâz m ânâsı, yâni onun zeki m ısrâları kafiyeli olur. Şu parçada olduğu
olduğu da anlaşılır. Asıl maksûd olan mânâ g ib i:
d a budıır. İşte «açık göz» kinâyenin lafzı ol­ Zikr-i hayr ile anılm ak dem edir
duğu için «meknî-bih>, «zeki» de kinâyenin V ar ise feyz-i beka inşâna
m ânâsı olduğu için «m eknî-anh»dir. K inâ­ O nu tahsîle çalış öm ründe
yenin daha bir takım enva’ ve taksim atı «Âb-ı lıuyvâıı»! bırak lıayvaııa
varsa da pek de ehem m iyet verilecek şeyler K ıt’a la n n iki beyitden fazla olanları da
olm adığından onların nakline lüzum görm e­ vardır ki o nlara «kıt’a-i kebîre» denilir. Bi­
dim. Fazla m âlnm at alm ak isteyenler «Mu- rinci m ısraı kafiyeli olanlara ise «nazm» tâ­
tavvel Tercem esi» ile D iyaribekirli Saîd Pa- b ir edilir.
şa’nın «M izân-ül-Edeb»ine ve M anastırlı O lm uşun m ûni’i- rah at bana sen âh gönül
R ifa t Bey’in «llm -i B e y â n u n a m ü racaat et­ Sebebi çekdiğimin sensin a güm-râh gönül
sinler. .
G ayct-i rikkat ile oldıııı csîr-i sevdâ
K IR A E T : ( «ij'lyi ) Y azılm ış b ir yazının N e k adar hisli yaratm ış seni AUâh gönül
okunm asıdır. İnsan, bir yazıyı da kendi ken­ parçası gibi.
dine nıütalea eder, yâhut başkasına dinlet­ KIYÂSA M U H A L E F E T : ( <-L$ )
mek üzere okur. H ususî m ütalea, b ir takım G alât-i tehâkküm î de dedikleri kıyâsa m u­
kaideleri bulunm akla beraber, yine de nasıl halefet, üdebâ arasında cârî olan usûle uy-
olsa olabilir. F akat dinletm ekden m aksad m am akdır. Başlıca üç şeyden o l u r :
anlatm ak olduğu için o yolda okum anın dik­ 1— N azım da vezne uydurm ak için b ir ke­
kat edilecek bâzı n o k tala n vardır. limenin telaffuzunu değişdirmek, m e s e lâ :
O kunacak eser, m ensur ise onu okum aya harfini hazf etm ek, yâhut hecesini uzatm ak
«kırâet», m anzum ise «inşâd» denilir, (bk. ve kısaltm ak, yâhut müşedded bir heceyi mu-
înşâd) haffef, m ııhaffef bir heceyi müşedded oku­
G erek kırâeti, gerek inşadı «mihaniki», m ak.
«m antıkî», «bediî» diye üçe ayırıyorlar. 2— M üteaddid mânâsı olan b ir kelimeyi
M ihanikî k ır â e t: Kelim eleri, terkibleri doğru m eşhûr olm ayan m ânâda kullanm ak.
KIYÂSA MUHALEFET 89
3— S arf ve nahve âid kavâid hatası yap­ m ısrâındaki «âdâblar» ile Tasvir-i E fk âr ga­
mak.
Tevfîk F ikret’in «Bir sabah idi» başlıklı
m anzum esinin :
D uvaklı bir gelin süsü verirdi karşı sâlıile
G ubâr-i n ûra benzeyen Iıafîf ü sâf b ir nikab
beytindeki «karşı sahil» tâbiri kıyâsa m uha-
lifdir. Ç ünki o m akam da «karşıki sâhil» de­ K LA StZ M : Y unan ve R om a edebiyatının te­
nilir. N e f î’nin :
B âna ne ben rind-i cihân-dîdeyim
Etm ez eser bâna ganı-i rüzgâr
beytiyle N âbî’nin :
Zen merde, cüvân pire, kem an tîrine
m uhtâc
Ecza-yi cilıân ciiııılc biri bîrine nıuhtâc
beyitlerindeki «bana» ve «bir» kelim elerinin
heceleri uzatılm ıştır.
N âm ık K em alzâde Ali E krem Bey'in :
T ârîhdir âlem de nice ilm in esâsı
T ârîhdlr ilâ eden azmâyiş-i nâsı
beytinde de — tecribe m ânâsına olan —
«âzmâyiş» kelimesinin m eddi kasr olunmuş-
dur.
Z iya Paşa’nın :
H er şahsi harim -i H aka m ahrem jn i
sanırsın
H er tâc giyen çulsuzu Edhem m i sanırsın
beytindeki «Hakka» kelimesi şeddeli olm ak
lâzım gelirken şeddesiz,
K abiliyyet dâd-i H akd ır h er kese olm az
nasîb
Sadhezâr tcrbiyye etsen bî-edeb olm az edîb
beyt-i m eşhûrundaki «terbiye» lafzı da mu-
haffef olm ak îçâb ederkeri müşedded olarak
kullanılm ışdır. Bir vakitler çıkan İkdam ga­
zetesinin bir nüshasında m ünderic : «Beş se­
nelik b ir emekden sonra tram vaylarım ızı, o
da kısmen, «kehrübâ» ile işletebildik.
Tasvîr-i Efkâr» gazetesinde m u h a rre r:
«A vrupa efkâr-i-umum iyesi nazarın d a b u n ­
dan iki üç sene m ukaddem ine k adar Müs-
lüm anlar tedenni ve «vukuf-i sırf ile itti-
hâm olunm akda idi.» fıkralarındaki «keh­
rübâ» kelimesinin «elektrik», «vukuf» keli­
m esinin de «tevekkuf» m ânâlarına kullanıl­
m aları kıyâsa mııhâlifdir. Çünki o kelimeler,
bu m ânâları ifâde ederlerse de lisânımızda
K ehrüba (Kehribar) : m âruf m aden, «Vukuf»
da : - «haberdâr olmak» m eâlinde kullanılır.
Âmidli H âm i’nin :
«Giyib esvâb-i kemâli, takın âdâbların»
KOŞMA
zetesinin : «K öprüde âm ed-ü-şüddün intiza­
m ını te’m in için vakf-i m ü rû rîn a m âni ol­
m ak üzere Polis M üdiriyetince beş n okta
ikam e edilmişdir.» fıkrasındaki «vakf-i mii-
rûrîn» terkibi dil kaideleri nokta-i n azarın ­
dan yanlış, binâenaleyh kıyasa m uhalifdir.
sirleri ve onların taklidi ile m eydana gelmiş
edebî bir tarz. A rab ve A cem edebiyatının
tesir ve taklidi ile teessüs ettiği için bizim
D ivân E debiyatı’na da «Klasik Edebiyat»
diyorlar.
A rabi, A cem i tutub da örnek
T ürkccye verdiler bu yolda âlıcnk
D em ek ki beşinci asırda bizim
E debiyatım ızda b ir klasizm
M eydana çıkdı da geniş yol oldu
A vrupa o yolu sonradan buldu
T aklidin arası tabiî farklı
Birisi garblıdır, birisi şarklı.
K O M E D İ: O ynanm ak üzere yazılmış olan gü­
lünç piyes dem ekdir. D ram atik eserler, h a ­
yatı temsil için yazıldığı, h ay at ise başlıca
keder ve sürûrdan ibâret olduğu için tra ­
jedi nevi’leri kederi, kom edi nevi’Ieri de sü­
rü rü gösterm ek m aksadiyle kalem e alınır.
G erek trajedi, gerek kom edi, Y unanistan’da
Ş arab M âbûdu Baküs nâm ına yapılan âyin­
lerden sahneye çıkarılm ış, o rad an R om a’ya,
R om a’dan da A vrupa ve A m erika’ya geç-
mişdir.
Bizde ilk yazılan kom edi, Şinâsî’nin «Şâir
Evlenm esi» ismindeki eserdir.
KOŞM A : H alk edebiyatı nazım şekillerinden-
dir. On b ir heceli ve dörder m ısrâlı bend-
lerden teşekkül eder, hususî b ir âhenk ile
terennüm olunur.
M uharrir-i Acizin b ir k o şm a sı:
Seyrine daldığın şu coşkun d ere
G özüm den çağlayan h icran yaşıdır
D ikkat et basdığın, ezdiğin yere
Y üzüm den ibâret p ın ar başıdır.
Süzülüp geçerken o gam lı dere
S ıçrar da b ir dam la durduğun yere
G elirse o, şâyed sana b ir bere
A ğlayan ruhum un sitem taşıdır
Ç evrinle kanayan yüreğim dağlı
İrâdem zülfünün teline bağlı
G önlüm ü doğrayan, kılıcı zağlı
Sevdanın tükenm ez b ir savaşıdır
KOŞUK
Felek dc benim le olm uş kavgacı
Serpiyor iistümc belâdan saçı
Ölüm dedikleri olsa da acı
D uyduğum acının en yavaşıdır
A lnınım yazısı bezdirdi beni
K albinden yaralı gezdirdi beni
A yaklar altında ezdirdi beni
Belki toprağım ı bnşda taşıdır
K O Ş U K : Eski T ürk edebiyatında mesneviye
benzer, her beyti ayrıca kafiyeli, bir nazım
şekli, M anzum Bir M ırhtıra unvanlı eserim ­
de şöyle demişdim :
T ürklcrde çırpınan duygulu yürek
Şi'rinc nazın ile vennişdi âhenk
Y ck-âhenk nazm ının ölçüsü Iıecc
«A yak»Iar külfetsiz, m ânâsı yiicc
Şekline gelince pek fazla yokdu
B irisi: «D örtlem e», biri «Koşuk»du
D ö rtle m e : «M urabba’» şekli gibiydi
«Mesııevî» şekline T ü rk : «K oşuk» dedi
90 LEFF-Ü-NEŞR.
K oşuklar K opuzla ırlanırdı lıcp
K oşuk denilmeye bu idi sebep
Kopuzdu Tiirklcriıı pek eski sazı
O nunla inlerdi göniil avâzı
K Ü B İZM : A vrupa’da yeni ve edebî bir mes­
lek. Behçet Y azır'ın Genç Şâirlerim iz vc
Eserleri isimli kitabında kübizm e dâir şıı
.nalıım at veriliyor':
«Kübizm, esasen «Im prcssionisnıc»e k ar­
şı aks-ül-amel olarak resme m ahsus bir ye­
nilik iken daha sonraları edebiyat âlemine
dc intikal etmiş vc «Sim ultancisnıc»in (yâni
hcm-zemaniyctciliğin) ve ayrı ayrı yerlerde
geçen şeylerin birlikde ve aynı zam anda cc-
v reyânım n tasavvur ve tasviri sisteminin «Lc
goût dc pâle-mâle» ile, yâni karm a karışık-
dan hoşlanm a zevki ile birleşm esinden doğan
b ir san’at cereyanı hâlini alm ışdır. Kiibist-
lerin eserlerinde karm akarışık görünen im aj­
lara ve darm adağın kelimelere tesadüf edil­
mesi bundandır.»

L
LÂ Z IM -İ F Â tD E -l H A B E R : ( j« - ÎA.İİ r jV ) D okunm az leb lebe Rem zi okurken
Dclıân-i dilbere nüktc-niim âı ol
M eânî tâbîrlerindcndir. (bk. H aber)
Bu gazelin m aktam dan m âadâ beyitleri, du­
LEB D E Ğ M E Z : ( ) «H urûf-i şefe- daklar açık olduğu halde okıınabildiğindcn
viye» denilip sesli harflerden sonra okun­ «Leb değmez» nüm ûncsidirler. T.eb değmez
m aları ancak dudakların tem âsiyle kabil olan m anzum e söylemeğe asıl saz şâirleri arasın­
«b, p, f, m, v» harfleri bulunm ayan m an­ da ehefhm iyet verilir ve söyleyebilmek b ü ­
zume. Ü sküdar M evlevihanesinin sâbık şey­ yük m arifet sayılırdı.
hi ve Ü sküdar’daki Selim Ağa Kütübhanesi- L E F F -Ü -N E Ş R : ( ) >-1' ) Bedî’ san’atle­
nin M üdîri rahm etli A hm ed Remzi D ede­ rindendir. Lügat mânâsı diirüb bükmek vc
nin şu gazeli gibi : ' sonra dağıtnıakdır. Bedî'ciler, bııııu muhtelif
Tarik-i aşke gir, clıl-i lıüdâ ol ibarelerle târif ederler. M eselâ Telhis vc
G önül, gel lâyik-i her-i’tilâ ol M utavvel m ütercim i A bdünnâfi’ Efendi :
D ilersen delırde âzâdc-serlik «Leff-ü n e ş r : tafsil veyâhııt icmâl üzere
G ıırûr-i câlıı terk eyle, gedâ ol müteaddidi zikr edib bâdehıı bu m üteaddi­
Sakın izhârdan ağyara Iıâliıı din âhâdından h er birisiyçiin olan şeyi redd-i
Y ine sen derdine çârc-rcsâ ol sâm ia itim âda min-gayr-i tâyîn zikr elmek-
Cidâl-i kîl-ii-kalc yok nihayet dir, yâni m iiteaddid m ezkûrun her b ir âlıâ-
R icâlullâh ile hâl-âşinâ ol dı için olan şeyi mâ-hüve-lehlcrinin samiin
Çekil izzetle, uzlet kuşesinde reddedeceğine viisûk vc itim âda mcbııi min-
Azîz ol, derd-i şöhrctdcn cüdâ ol gayr-i tâyin zikr eylemekdir.» diyerek Leff-
LEFF-Ü-NEŞR 91
ü-Ncşrin «müretteb» ve «gayr-i müretteb»
olacağını söyledikden sonra m eşhur Zâl oğlu
Rüstem ’in çengini tasvir için Firdevsî’nin
Şeh-nâme’de yazdığı :
Bc-sûz-i neberd ân ycl-i ereniend
Bc şem şir ii hançer, bc-gürz ü kemend
Bcrîd ü derid ü şigest ü bi-best
Yclânrâ ser ii sine vii pâ vü dest
beyitlerini, A rabcadan « lbnii H ayûs»ıın :
F i’I iil-miidâmi ve levnülıâ vc mczâkulıiî
Fî-m ukletcyhi vc vccncleyhi vc rikılıî
Türkceden de :
Lebinden buse alm ak, malırcnı-i beznı-i
visâl olm ak
Nişîıncn-gâlı-i cennet’dc şerab-i Kevser
içmekdir,
beytini misâl olm ak getiriyor.
Cevdet Paşa Belâgat-i O smaniye’sinde :
«Leff-ü-Neşr san'ati — ki m üteaddid şey­
ler zikr olundııkdan sonra her birine âid
olan hüküm ler irâd olıınmakclır. — iki kı­
sım dır. Kısm-ı evvel m üretteb ve kısm-ı
sâni gayr-i m ürettebdir.
Leff-ü-Neşr-i m üretteb :
Sûz-i aşkın sînede, sevdâ-yi zülfün kalbde
N ârd ır küllıande gûyâ, m ârd ır gencîncdc.
beytinde olduğu gibi.
Leff-ü-Neşr-i gayr-ı m üretteb :
Fjkr-i zülfün dilde, tâb-ı-sı"ız-i aşkın sinede
N ârd ır külhanında gûyâ, m ârd ır gcncînede
beytinde olduğu gibi.» diyor.
M îzân-ül-Edeb müellifi D iyaribekirli Saîd
Paşa, A bdünnâfi’ E fendi'nin tcrcem e etdiği
arabca tarifi daha ziyade anlaşılır b ir ifâde
ile ve şu suretle nakl ediyor :
«M üteaddid şeyleri zikr etdikden sonra
hnnlflrrlnn V>nr Vuriçî*»' *An1 !ııt' V.:»- '•«vİ
sâmiin mâhüvc-lehine reddedeceğine itimâ-
den tâyîn etmeksizin zikr etm ekdir. Bu da
iki türlü olur. Birincisinde eşya-yi mütead-
didenin o suretle zikri tertib üzere cereyan
eder. N âbî’nin :
Bağa gel, kadd ü rulı u hâlin göriib olsun
lıncîl
Serv gülden, gül karanfüldcn, karnnfiil
lûlcdcıı
beytinde olduğu gibi. Buna «Leff-ü-Neşr-i
m üretteb» denilir. İkincisinde tertibe riâyet
olunm az. Fuzûli’nin :
Aksi rûyun suya salınış, sûyc zülfün
toprağa
LEFF-Ü-NEŞR
A nbcr etmiş toprağın ismin, suyun adın
gülâb
beytinde olduğu gibi. Buna da «Leff-ü-Neşr-i
gayr-i m üretteb» denilir.»
M ecâm i’-ül Edeb sâhiui M anastırlı R if'at
Bey llm -i Bedî’inde : «Leff-ü-Neşr» : Bir fık­
rada clfâz-i m üteaddide neşr etdikden sonra
tayin-i m erci’ etmeksizin karâin-i lafziyye ve
mâneviyye ile sâmiin intikaline delâlet ede­
cek sûretde elfâz-ı m ütekabile leff etm ekdir
ki M üretteb ve Müşevveş olm ak iizere iki
nevi’dir.» dedikden ve m isallerini getirdikten
sonra :
«Taksim ile Leff-ü-Ne*r birbirlerine ben­
zediklerinden hakikatlerinin tefriki lâzım dır.
Yâni taksim de tâyîn-i m erci’ etm ek şart ol­
duğunu vc Lerf-ii-Ncşir'de ise tâyîn-i m eıci’
câiz olm ayıb uygun lafızlar ve lüzum lu k a ri­
neler ile edâ vâcib idüğünü göz önüne alıp
ona göre beyinlerini tefrik icabcder.» tenbi-
hinde bulunuyor. Bu tenbihi D iyaribekirli
Said Paşa da ediyor. M uallim N âci Efen-
di’ye gelince Istılâhat-i Edebiye’sinde : «Leff-
ü-N eşr : ibarede evvel em irde iki, yâhut da­
ha ziyade şey zikr ederek bâdehû onlardan
her birine âid olan şeyleri irâd eylcm ekdir.»
tarifini yazıyor ve «Evvel em irde ve bâdehû
zikr olunan şeyler beyninde tertîb-i tekabü-
lîye riâyet olunm ak ve olunm am ak suretle­
rinden birisiyle vücûda geldiğinden iki kıs­
ma m ünkasim olur. Birincisine Leff-ii-Neşr-i
M üretteb, İkincisine «Leff-ü-Ncşr-i M üşev­
veş» tâb îr olunur. Leff-ü-Neşr-i M ürettcbe
m ukabil, Leff-ü-Neşr-i G ayr-i M üretteb» de­
mekle iktifa edenler de vardır.» diyor.
Şu tariflerden anlaşıldığına göre Leff-ü-
Neşirde evvelâ m üteaddid şey zikr edilecek,
sonra onlara âid olan şeyler getirilecek, yâ­
hut her birine âid hüküm ler verilecek. M e­
selâ «Fuzûlî ile N edim ’in âşikane vc şûhânc
yazıları heyecan ile okunur.» ibaresinde ev­
velâ Fuzûlî ile N edîm zikr ediliyor, sonra
Fuzûlî’ye âid olan âşikane ve N edîm ’e âid
olan şûhâne yazılar söylenilip bunların he­
yecan ile okunduğu hükm ü veriliyor.
Cevdet Paşa’ııın tarifine göre evvelce
zikr edilen şeylerin h er birine âid hüküm le­
rin îrâd olunm ası, m ânânın tam am lanm asına
ve ikinci kelim elerin m ânâca birincilere m ü­
tem m im olm asına m ütevakkıfdır.
A bdünnâfi’ E fendi’nin tarifindeki F arisî ve
LEFF-Ü-NEŞR 92
A rab î m isâlleri türkceye çevirccek olursak
b irin c isi: «O emsalsiz pehlivan m uharebe
gününde başını, göğsünü, ayağını, elini, k ı­
lın d a , hançerle, gürzle, kem endle kesdi, del­
di, kırdı, bağladı.» İkincisi de : «ŞeraJjın te’-
siri, rengi ve lezzeti, sevgilinin gözleriyle ya­
naklarında ve ağzı suyıındadır.» şekline gi­
rer. Birinci tercem eye dikkat edecek olursak
anlarız ki : kesdi, deldi, kırdı, bağladı keli­
m eleri, kılıçla baş, hançerle göğüs, gürz ile
ayak.kem cnd ile el kelim elerinin m ânâlarını
tam am lam akdadır. Keza ikinci tercemedeki
gözler şarab te’sirinin, y anaklar şarab rengi­
nin, ağız suyu da şarab lezzetinin m ânâlarını
ikm âl etm ekdedir.
Şu halde bizim anlayışım ıza göre Leff-ü-
N eşr’ln tarifi şöyle olm ak lâzım g e liy o r:
Lcff-ü-N eşr; Evvelce zikr edilen kelimele­
rin m ünâsib ve m ütem m im i olacak elfâzı
sonra îrâd eylem ekdir. Evvelki ve sonraki
kelim eler sırasiyle zikr ve îrâd edilmişse ona
«MLirettcb Lcff-ü-N eşr», tertibe riâyet olun­
m am ışsa «G ayr-i M üretteb Leff-ü N eşr» de­
nilir. A sâr-i âcizânem den bulunan şu kıt’a-
da olduğu g ib i:
Bir tabiî lavha-i g arrâda görm ek isteyen
Şâirâne hiisn ile aşkın niyaz ü nâzını
D ille dildârın tem aşa eylesin m ehtâbda
N azara-i âm âliııi, çcşnı-i tegafül-sâzm ı
Bu k ıt’anın birinci beytinde G ayr-i M ü­
retteb bir L eff-ü-N eşr vardır. Ç ünki evvelâ
«hüsn ve aşk» zikr edilmiş, sonra «niyâz ve
nâz» kelim eleri îrâd olunm uşdur. M aksad
ise «aşkın niyazı ve hüsnün nâzı»dır. E ğer :
Şâirâne aşk ile lıüsniin niyâz ü nâzını
denilmiş olsaydı M üretteb Leff-ü N eşr olu r­
du. İkinci beyitde ise M üretteb b ir Leff-ü-
N eşr vardır. Ç ünki evvelâ «dil ve dildâr»
zikr edilmiş, sonra «nazara-i âmâl» ve
«çeşm-i tegafül-sâz» terkîbleri îrâd olunm uş­
dur.
Yenişehirli A vnî Bey’in :
B aran değil, şafak değil, ebr-i seher değil •beyitlerinde evvel ve sonra zikr olunan ke­
G üz yaşıdır, ciğer, kanıdır, dûd-ı âlıdır
beyti de güzel ve m üretteb bir Leff-ü N eşri
ihtiva eder.
Lcff-ü-Ncşf, daha kısa ve daha kolay ol­
mak üzere şöyle de an latılabilir : LİR İK : Bir duyguyu kalbe doğduğu gibi an­
«M üsncdün-ileyh ve müsncdleri ayrı ayrı
irâd olunm uş terkîb-i isnadîler Leff-ü-N eşr
teşkil ederler.» Meselâ F ikret’i n :
LİRİK
E y darbe-i ınübccccle, ey dûd-i müııtakim
K im sin, nesin, bu savlete sâik sebcb ne,
kim?
beytini Leff-ü-N eşr yapmaksızın nesre çevir-
sek şöyle dememiz lâzım gelir :
«Ey m uhterem darbe, ey m üntakim du­
man! Sen kimsin ve nesin? Bu saldırışına
sebeb nedir, seni buna sevk eden kim dir?.
«Sebeb nedir?», «sevk eden kim dir?» cüm ­
lelerinin isnâdî birer terkîb olduğu «sebeb»
ve «sevkeden» kelimelerinin müsnedün-ileyh,
«ne», «kim» lafızlarının da m üsned bulun­
duğu m alum dur.
İsnâdî terkiblerde m üsnedün ileyh ile m üs­
ned b ir arada zikr olunur.
Kimsin, nesin? Bu savlete saik, sebeb ne,
kim?
m ısrâındaki isnadlarda ise ayrı ayrı zikr
edilmişlerdir. İşte bu müsnedün-ileyh ve
m üsned ayrılığı Leff-ü-N eşr husule getirmiş-
dir.
N âcî’nin m üretteb Leff-ü- N eşre misâl ge­
tirdiği
«K ara taş mı, giran-bahâ zer mi
H ind’in oğlu H üscyne benzer mi?»
beytinde kendisinin de söylediği g ib i: «Mak-
sud H indin oğluna kara taşa, Hüseyn'i zere
teşbîh etm ekdir.» Yâni : «H ind’in oğlu ile
Hüseyn, kara taşla giran-bahâ zer (bahası
ağır altın) gibidir.» demek istenilmişdir. F a ­
kat m ukayyed kafiye merakiyle yapılan istif­
ham dan ta ’kîd değilse bile bir za ’f-i le’lîf
husule gelmiş, sureta M üretteb olan Leff-ü-
N eşr, m ânen Müşevveş hâlini alm ışdır.
Bâzı kitablarda İzzet M olla’m n Leff-ü-
N eşr misâli olm ak üzere gösterilen :
«G crdûn sitem-i balıt-i siyâh etmeğe değmez
Billâh bu gam -hânc bir âh etmeğe değmez»
ve :
Ser-i M ecnûnda fikr-i kâkül-1 Leylâ karar
etmez
O vîrân âşiyâna miirg-i devlet i’tibâr etmez
lim eler, birbirinirt m ânâsını tam am lam adığı
gibi «bu» ve «o» zam irleriyle merci’ de gös­
terilmiş olduğundan ikisinde de Leff-ü-Neşr
değil, taksîm san’ati vardır, (bk. Taksim )
latan şiir m ânâsına kullanılan b ir tâbirdir.
Saz demek olan «Lyre» kelimesine nisbet
edilmişdir. Eski şâirlerin m anzûm elerini saz­
LÜGAZ
larla terennüm etmesi, lirik şiirlerin de kalb
duygusuna tercem ân olm ası dolayısiyle bu
vasfı almış olsa gerekdir. İlk lirik şâirler Y u­
nanistan’da yctişmişdir. B unlardan Örfe
(Orphc) mersiyeleriyle, Linüs dinî m anzu­
meleriyle, T irte (Tyrte) ile P indar vatanî
eserleriyle, Safo (Sapho) ve Alsc (Alcee) ise
garam î şiirleriyle iin alm ışlardır.
Bııgiin lirik kelimesinin ifâde etliği m ânâ­
lar evvelce hecrî, İlâhî, vatanî, garam î ve
saire gibi kelimelerle anlatılırdı.
Bizde Y unus Em re ile Fıızûlî halk ve di­
vân şâirleri içinde cn büyük lirik şâir olm ak
üzere gösterilir.
L Ü G A Z : ( J il ) M anzum bilmece dem ek­
dir. Eski divanların çoğunda bunlardan b ir­
kaç tane bulunduğu gibi halk lisanında he­
ce vezniyle tertib edilmiş olanları da v ar­
dır. «Limon» ve «çivi» demek olan :
«Bir küçücük fıçıcık
İçindedir turşucuk»
ve :
«Bir küçük A rabcık
B aşındadır tahtacık»
bilmeceleri gibi.
D ivân şâirleri, her şey hakkında lügaz
yaparlar, onu bir takım teşbihler, iyham lar,
hattâ harflerin Ebced hisabındaki kiymctle-
riylc anlatırlardı.
M eselâ F itnat H anım ’ın «Ccm reler»e dâir
bir liigazi :
Ol nedir kiın iiç birader lıcr zam an
Birbiri ardınca olınıışdur revân
Y ılda b ir kerre gelirler âlem e
M akdcm iylc kesb-i feyzeyler cilıân
K im seler görm üş değildir yüzlerin
İsmi vardır cismi am m a ki nilıân
Birisi oldu havaya miinkalib
Birisi âb içre tııtdu âşiyân
G ördü bulm uş Iıer birisi yerlerin
B iri dâhi eyledi hâki m ekân
Serleri üç, p â la n beş anların
Kıl tefekkür eyledim sana beyân
«Cemre» kelimesinin başı ( ^ ), ayağı
( * ) dir ki biri ebced hisabında 3, öbürü
5 dir.
Sünbtilzâdc V ehbî'nin «kılıc»a dâir bir Iü-
g a z i:
N edir ol kad-kamîcle pîr-i şirrîr
Cihanı eylemiş kalır ile dil-gîr
93 LÜZÜM-MÂ-LÂ-YELZEM
Gclıî bir şîr-i nıerdüm -hâra benzer
Gelıî bir dilber-i gaddara benzer
G ehî bel bekçisidir ol dil-âver
Gelıî k at’-i tarîk ehline yâver
K iinâm ında y atar mâncıuf-i ejder
E der gcncîııcsindc lııfz-i cevher
V elîkin teng ü tîrc Iıâb-gâhı
G irer bahse ki pek çokdur giiııâhı
Sitem dir çün ana âyîn ii âdet
A sarlar, etse de m erdâne hizm et
Bilinm ez kandedir aslâ nıekaıın
Y a H indidir, ya M ısrîdir, ya Şâıııî
K ızılbaş olduğu gayetde rûşen
Ilo râsâ n m ülkünü ctnıişdi m esken
Celâdet sâyesin her sem te salm ış
C ihanı kabza-i teshire alm ış
Eğcrçi şu’Iesi D ûzah-nişândır
V elîkin gölgesi zıl-li-cihaudır
Bunun b ir de «M uam m a» denilen kısmı
vardır ki, «insan isim lerine dâir bilmcce»-
dir. (bk. M uam m a)
L Ü Z Ü M -M Â -L Â -Y E L Z E M : ( f r J j )
Secî'i, yâhut kafiyeyi kayıdlı o larak irâd et­
m ektir. A bdiilhak H âm id Bey’in :
K an akınada râyet-i zaferden
M âdfıd oluyor bu, zîb ü ferden
 zâdc k alaydılar seferden
Bir ordu çıkardı b ir neferden
parçasının kafiyelerinde olduğu gibi. Şu ga­
zelin kafiyelerinde de lüzum ı-m â-lâ-yelzem
v ard ır :
Ç eşm ânı o mehveşin elâdır
Pek bakm a eki değil, belâdır.
G ö r silır-i beyânı gamzesinde
H ubânc lisan-i cs-sclâdır
Bak kâkülüne kalır mı aklın
Zincir-i ciinıın-i ibtilâdır
Seyr eyle o tengi-i dehânı
Mcdlı‘ıl-i celîl-i lafz-i «Iâ»dır
Ol kam eti eyle b ir tcınâşâ
F ikrini gibi nıâil-i ulâd ır
Bir hüsn-i m usavver ol perî-zâd
K albini de ıııiiccsscm-i velâdır
Sevdâ iken âzam -ül-beliyyât
G önlüm o belâya nıiibtclâdır
Ilû n -âb c içinde sahn-i sîneın
G ûyâ ki fezâ-yi K erhelâ'dır
V cchim deki isfirâr-ı firkat
Rulısâre-i ye’se b ir tılâdır
G am doldu o rü tb e kim derûna
D il, ciind-i lıiicûma bir luelâdır
MAHBÛL 94 MÂNİ
G irycın ediyor o Iıiisnii cfzûn Gûş ct ki figaıı-i kalb-i T âhir
Eşkini o na gazc-i ciladır Bir m uhtır-i âyet-i «V elâ»dır
Ey şııh, sakın ki âlı-i m azlum (bk. l ’nât)
Relı-yâb-i sipihr-i i’tilâdır

M
M AHBÜL: ( ) A ruzda «M ef’ûlât» M A H Z Û F : ( >_ij ) N oktasız harflerle ya­
cLiz'ünüıı «Feilât» şekline girmiş hâlidir, (bk. zılmış m anzum , m ensur yazı. Buna «müh­
I labl) m el» ve «miicerred» de derler, (bk. Mücer-
red, m ühm el, hazf)
M AHBÛN : ( ) A ruzda «müstef'ilün»
cüz’ünün «mefâilün» şekline girmiş halidir, M A H Z U F : ( ) A ruzda «Fâilâtün»
(bk. H abn) cüz’ünün «fâilün» şekline girmiş hâli. (bk.
Hazf)
M A HCÜ F: ( ) «Fâilâtün» cüz’ünün
«fa’» şekline girmiş hâlidir, (bk. Cahf) M AHZUV: ( ) A ruzda «mütefâilün»
cüz’ünün «fa’lün» şekline girmiş hâli. (bk.
M AHLAS: ( ) Bir şâirin as:l adından
Hazf)
başka edebiyâda kullandığı isim.
M eselâ F u zû lî’nin asıl adı M ehm ed’dir, M A K B Û Z : ( u" ) «M efâîlün» ve «Feû-
N ef’î'ninki Ö m er’dir, N âb î’ninki Y ûsuf’tur, lün» cüz’Ierinin «mefâîl» ve «feûl» şekilleri­
N edîm ’inki A hm ed’dir, Ziyâ Paşa’nınki Ab- ne girmiş hâlleri, .(bk. Kabz)
dülham îd’dir, N âm ık K em âl’inki M uham -
M A K L Ü B : ( ı-ı^A . ) (bk. Kalb)
m ed K em âl’dir, H âm id’inki A bdülhak’tır.
Fâtih Sultan M chm ed Avnî, İkinci Bâyezîd M A K SU R ( ) «Fâilâtün» cüz’ünün
Adııî, K anûnî Sultan Süleym ân M uhibbi, «Fâilât» şekline girmiş hâli. (bk. Kasr)
Birinci A hm ed Bahtî, İkinci Osm an Fâris,
M AKTA’ : ( ) : Bir m anzûm enin, alel-
Ü çüncü A hm ed N ecîb, İkinci M ahm ûd A d­
lî... m ahlaslarını alm ışlardır. hıısûs gazel ve kasidenin son beyti.
Şiirlerinde kendi adlarını m ahlas olarak M AKTÜ’ : ( ) «M üstefilün» cüz’ünün
k ullanan lar da v ardır : A hm ed Paşa, Taşlı-
«M ef’ulün», «M ütefâilün» cüz’ünün «Feilâ-
calı Y ahyâ, Şeyh-ül-lslâm Y ahya gibi.
tün» şekline girmiş halleri, (bk. K at’)
Asıl adı «M ehm ed Agâh» olan Y ahyâ Ke­
mâl m üsteâr adının K em âl’ini, gazellerinde M A KTÛ F: ( O jİJ * ) «M üfâaletün» cüz’ü­
m ahlas o larak kullanm ıştır, (bk. T âc beyt, nün «Fcûlün» şekline girmesi hâli. (bk. K atf)
T ehallüs)
M Â N Î: ( J !-• ) H alk edebiyatı nazım şekil­
M A H LA S B E Y T İ: ( Jy. ) G azellerde lerinden biridir ki terennüm olunm ak üzere
şâirin adı bulunan beyt. (bk. T âc beyt) tanzim edilir. M âni tâbiri A rabcanın «m â­
M A H L A S -N Â M E : ( <*L al£ ) Ü stâd bir nâ» kelimesinden bozm a olduğu zannedili­
yor. Ç ünki «m ânâ», «dâvâ» gibi Elif-i Mak-
şâir tarafın dan yetişm ekte olan b ir şâire
m ahlas verildiğine dâir o üstâd tarafından sûre (a gibi okunan ) ile yazılan A rab-
yazılan m anzıım e. Â lî’nin N e fî’, E şref Pa- ca kelim eler, Acemcede «I» sedasiyle «mâ­
şa’nın N âm ık K em âl için yazdıkları M ahlas- nı», «dâvî» diye okunur.
n âm eler beşhûrdur. (bk. Tehallüs) M âniler, 7 heceli ve 4 m ısralı, yâhut
MÂNİ 95
7 + 7 heccii ve 2 m ısralı olur. H usûsî bir
âhenk ile terennüm olunur. 1, 2 ve 4 ünc'ii
m ısraları kafiyeli, 3 üncü mısraı scrbcslclir.
U alıçdcrdc saz olur
G üt açılır yaz olur
Beıı yarim e gül dcıııcın
G üliin öm rü az olıır
K al’anın burcu muyinı
Dil bilm ez G ürcü müyiıtı
Beni gurbete yollar
Ben gılrbct harcı mıyım
A ltın tasd a yoğurdum
G am içine boğuldum
A na, belin bükülsün
D&rd için mi doğurdun
parçaları gibi. B unlardan ikisinde görüldüğü
üzere_ m ânilerde yarım kafiye kullanılabilir.
A sıl gözetilen m ânâ 3 iincü ve 4 üncü mıs-
râlardadır. Üst tarafları ayak uydurm ak
içindir. Zâten halk edebiyatı nazım şekille­
rinin hemen hepsi de böyledir. M âniler, es­
kiden ekseriya kadınlar tarafından tanzim
ve terennüm edilirdi. Husûsiyle H ıdırellez
(H ızır-llyas) sabahları kadınların bir araya
toplanm aları ve çömlckden niyet çekerken
mâni okum aları yakın vakitlere k ad ar âdet
hükm ünde idi. Bu toplantı şöyle o lu r d u :
Eski N isan’ın 23. (şimdi M ayıs’ın
6.) gecesi b ir evde hazırlanan b ir çöm ­
leğe m ahallenin kızları ve gene kadınları
yüzük, küpe, düğme gibi birer şey atarlar,
üstünü bir ayna ile kapatırlar, b ir gül fida­
nının dibine bırakırlardı. E rtesi H ıdırellez
günü güneş doğm adan evvel çömleğin b u ­
lunduğu bahçede toplanırlar, b ir kız çocu­
ğunun yüzünü örterler, eline çömleğin üs­
tündeki aynayı verdikden sonra sıra ile m â­
ni okurlardı. H er m âninin bitişinde çocuk
aynaya bakar ve elini çömleğe sokar, ne
rast gelirse çıkarırdı. Ç ıkan şey kim inse
okunm uş olan mâni de ona âid olurdu.
M âninin diğer nev’inde ayaklar, cinâslı
olur ve terennüm e «adam am an» m ukaddi­
mesiyle başlanılırdı. O kundukları yerler de
«Semâ'î kahveleri» idi. O ralara «K ülhanbe­
yi» denilen «ayak takım ı» toplanırdı. M â­
niler «mâni atmak» ve «semâ’î okum ak» da
m ehâreti olanlar tarafından terennüm olu­
nurdu. Z urna, darbuka, zilli m aşadan ibâret
MEÂNİ
bir saz takım ı bu terennüm e iştirak ederdi.
Ciııâslı m ânilerden birkaç lânc :
A dam anıan m âniler
N e yaraşm az güzele illâ al harm aniler
A dam aıııan m âniler
D ef elde yarim okur bcniın için m âniler
A dam am an çc m idir
N efesin giil kokuyor, içerin bahçe midir?
A dam am an çc m idir
Beni başdan çıkaran yârim in perçem idir
A dam am an bc şarab
Seni içen m est olur sende ııe vıır bc şarab
A danı am an bc şarab
A rabistan çölünde beni soydu beş A rab
Birinci .nevi’ m ânilerde m a k s a d : 3.
ve 4. m ısrâlarda ifâde edildiği, 1 ve 2. 1er
doldurm a olduğu gibi bu nevi’lerde de
ehem m iyet verilen şey «ayak»ların cinaslı
olm asıdır. M ısrâlar arasında uygunluk olub
olm am ası düşünülm ez. Y akın zam anlarda
gene şâirler de mâni şeklinde güzel güzel
m anzum eler yazdılar. O rhan Seyfî Bey’in :
cinâslı olm asıdır. M ısrâlar arasında uygunluk
olub olm am ası düşünülm ez. Y akın zam an ­
lard a gene şâirler de m âni şeklinde güzel
güzel m anzum eler â z d ıla r . O rhan Seyfî
Bey’in :
Sevdi, aldatdı beni,
G üldü, ağlatdı beni.
G itdim , kölesi oldum ,
G ötürdü, satdı beni.
N e H in d ’de, ne Ç in’deymiş
A cab ilerdeym iş, neymiş
A radığım meğerse
G önlüm ün içindeymiş,
şi’ri gibi.
M ANZUM ( fM* ) : ö lç ü lü ve âhenkli
sözdür ki en güzel olanlarına «m anzum şi­
ir» denilir.
M A ’S Ü B : ( ) A ruzda «M üfâaletün»
cüz’ünün «mefâîlün» şekline girmiş halidir,
(bk. Asb)
M A T LA ’ : ( ) K asidelerin ve gazelle­
rin veya alelıtlâk h er m anzûm enin birinci
beyti. M atla' beyitleri kafiyeli olur.
M EÂNÎ : ( ) Belâgatin m ünkasim ol­
duğu üç fenden biri, lafzın m uktezâ-yı hâle
m utabakatını bildiren ahvâlden bahs eden
ilim.
MECAZ
M eydanda «Bedî’» ile (M eânî)
Diz de okuduk biraz «Beyân»ı
N âm ık Kemal
(bk. Belâgat, bedî, beyân)
M ECÂZ: ( ) L ügatde «Geçilib gidilen
yer» dem ek olan m ecâz beyân tâbîrlerin-
• dendir. H akikat, M ecâz, K inaye diye üçe
ayrılan kelim e nevi’lerinin İkincisidir. K eli­
me, vaz’olunduğu m ân âd a kullanılırsa haki­
kat olur. Bir m ünâsebetle asıl m ânâsından
başka bir m ânâya nakl edilirse ve kendi m â­
nâsında kullanılm asına «karîne-i mânia» bu­
lunursa m ecaz olur. M eselâ tah ta kelimesi,
ağamdan satıh m ânâsına olduğu zam an, ha-
kîkatdir. F ak at yazı levhası m ânâsına kul­
lanılır, faraza b ir m uallim tarafın d an tale­
besine «T ahta başına geç!» denilirse mecaz­
dır. Ç ünki lavhnnın tahtadan yapılmış olm a­
sı m ünâsebetiyle, bir dc başına geçilccek
tahtanın ancak yazı tahtası olup döşem e vc
tavan tahtalarının başına geçilemeyeceği ka­
rinesiyle o kelime, hakîk at m ânâsından m e­
câz m ânâsına nakl olunm uş olur. N akildeki
m ünâsebete «alâka» denilir. A lâkası teşbîh
olan m ecaziar; İstiare, başka tü rlü alâkası
b ulunanlar da «Mecaz-i M ürsel»dir.
M ecaz, «aklî» vc «lügavî» olm ak üzere
iki kısım dır.
M ecaz-i a k l î : Bir fi’li, failinin gayriye is-
nâd etm ekdir. «Edebiyat m uallim i bu sene
iyi m uvaffak oldu.» cüm lesinde mecâz-i aklî
vardır. Ç ünki m uvaffak olan m uallim değil,
talebedir. F akat m uallim in okutm ası, tale­
benin öğrenm esine sebeb olduğu için, fi’li
sebebine isnâd kabilinden olarak m uvaffaki­
yet m uallim e isnâd edilmişdir.
Mecâz-i lügavî : Mccâz-i M ürsel demek-
dir ki alâkası teşbîhdcn başka tü rlü olur.
M ecâz-i M ürsel alâkaları pek çokdur. Cev­
det Paşa T ürkçe için M üşâbehetden başka
şunları zikr ediyor :
Âliyyet, m azhariyyet, hulul, sebebiyyet,
cii/.'iyyet, um ûm , ıtlâk, kevniyyet, evveliy-
yct.
Âliyyet; H akîkat m ânâsının mecâz m ânâ­
sına âlet olm asıdır. Kelim eleri söylemeğe
âlet olm ası dolayısiyle lügate «dil» denil­ M E C D Û ’ : ( £ _ ) A rûzda «m efûlât» cüz’­
mesi gibi.
M azhariyyet : H akikî m ânânın mccâzi
m ânâya m ahall-i zuhur olm asıdır. Kuvvet M EC R Â : ( <£j£-
ve kudret elden zııhıır etmesi dolayısiyle «El
9G MECRÂ
elden üstündür.» meselinde olduğu üzere
kudrete «el» denilmesi gibi.
H ulûl : H akikat ve mecâz m ânâlarından
birinin ötekine nırıhal olm asıdır. «Derse gi­
rildi.» denildiği vakit dersin söylenilib onun
m ahalli bulunan dershanenin kasd edilmesi,
«Y emekhaneye gidildi.» denilince de m ahal
bulunan yem ekhânenin zikr edilib yemeğin
m urâd edilmesi gibi.
S eb eb iy y et: H akikî ve mecâzî m ânâlardan
birinin diğerine sebeb olm asıdır. «Bir m u­
h a rrir kalem iyle geçinir.» cümlesinde sebeb
olan «kalem »in zikr edilib müsebbeb olan
yazı ücretinin kasd edilmesi, k ar yağdığı
vakit «Bereket yağıyor.» cümlesindc müseb­
beb olan «bereket»in zikr edilib sebeb olan
karın m urâd olunm ası gibi.
C üz’iy y e t: H akîkat ve mecaz m ânâların­
dan biri diğerinin cüz'ü olm asıdır. Fâzıl
A hm cd Bey’in :
« M arm ara’da her yelken u çar gibi ncş’eli»
beyt' ide yelken gibi ki, onun zikriyle küllü
bulunan kayık m urâd edilmişdir.
U m û m : H ak îk at ve mecaz m ânâlarından
biri diğerinden daha um um î olm akdır. U m û­
m a delâlet eden «hayvan» kelimesiyle hu­
susu gösteren meselâ «at» m urâd edilmesi
gibi.
Itlâk : H akîkat ve m ecaz m ânâlarından biri­
nin m utlak, öbürünün m ukayyed olm asıdır.
Z iya Paşa’n ı n :
İnsan ona derler ki ede kalb-i rakîkı
Âlânı-i benî nev’i ile -kesb-i nıelâlct
beytinde insan kelimesi m utlak zikr edil­
diği halde kâm il b ir insan demek olm ak
üzere m ukayyed b ir m ânâ kasd edilmişdir.
Kevniyyet : Bir şeye eski hâlinin ismini
verm ekdir. Bir validenin saçlı sakallı oğlu­
na «Bizim çocuk» demesi gibi.
E v v eliy y et: Bir şeyi sonra alacağı isimle
zikr elm ekdir. «K öm ürü yak!» yerinde
«Ateşi yak!» denilmesi gibi.
M ECBO B : ( ) A rûzda «mefâîlün»
cüz’ünün «fa’l» şekline girmiş halidir, (bk.
Ccb)
ünün «fâ’» şekline girmiş halidir, (bk. Ced*)
) Kafiyede revînin hare­
kesidir ki üstün, esire, ötürü olm akda ve
MEDHİYYE 97 MERSİYE
ince, yâhut kalın okunm akda biribirine uy­ gösterilebilmesi için yazanın candan, yürek-
gun olm akdır. (bk. Kafiye) den m üteessir olmuş bulunm ası lâzım dır,
ö y le olm azsa mersiye diye yazılan o nıısrâ-
M E D H İY Y E : ( V ’"'* ) Birini öğmek için
ların m ezâr taşlarını karalayan ısm arlam a
yazılan m anzûm e (bk. Kaside) târihlerden farkı olm az. «Nazm ve Eşkâl-i
M EFSÜ L: ( J ) M eânî tâbîrlerindendir. Nazm» ünvâniyle 1911 tarihinde tab’ ettir­
A tf ve rabıta edâtlariyle biribirine bağlanıl­ miş olduğum nâçiz b ir eserde bu bahse dâir
mamış cümlelerden müteşekikl söz. (bk. şu satırları yazmıştım :
Fasl) « ... Bâzı vefat tarihleriyle kabir kitabe­
leri v ardır ki b unlar m ezâr taşı ısm arlanır
M E K FO F : ( <_> ) «Fâilâtün» cüz’ünün
gibi bir şâire sipariş olunur. Bîçâre şâir, as­
«Fâilân» şekline girmiş hali. la tanım adığı m erhûm un meziyyât-i güzide­
M E K N I-A N H : ( ) Kinâyenin m ânâ­ sinden bahs eder ve rûh-ı m ağfurunu Cen-
sıdır. (bk. Kinâye) net’e sokacağım diye fî-sebîlillâh uğraşır, du­
rur. K abir ta şla n gibi soğuk birkaç beyt ya­
M EKNI B İH : ( \ ) Kinâyenin lafzıdır, zabilirse meyyitin velîsine tutuşdurub elin­
(bk. Kinâye) den yakasını kurtarır.»

M E K N İY Y E : ( ) Beyân tâbîrlerin- H em şirezâdem m erhum e F atm a Vcdiatul-

dendir. Müşebbehün-bihi m ahzûf olan istiâ- lâhın irtihâli dolayısiyle yazdığım tarihli bir
redir. Bu ıstılah kelimenin kökü olan kinaye m e rsiy e :
ve lisanımızda kullanılan gizli m ânâsına ge­
M akdem -i sa’d-i m escrrct-balışı
len «mekni»den alınarak yapılm ıştır.
Iıâhcr-zâdcm in
M E K S Û F : ( >_>.)— ) «M efûlât» cüz’ünün Şevk-i diğer verdi dc kalb-i sürûr-âbâdım a
«M efûlün» şekline girmiş hâlidir, (bk. Beş vakit âm in ile yâd eylerim târihini
Kesf) H ıfz-ı kuds-i K adire olsun V edia Fûtım a.
h. 1325
M EN H Ü L : ( ) İntihal edilmiş söz de- K ıt’asiyle doğduğun târihi yazmışdını senin
mekdir. (bk. İntihal) Şimdi zabt etm ek nc müşkil irtilıûl-i
ahzenin
M ENHÜR: ( ) A ruzda «M ef’ûlât»
Vâlid-i g u rbet-karânndan emânctdiıı bana
cüz’ünün «fa’» şekline girmiş hâlidir, (bk. Ben «Vedia» ismini vermişdim evlâdını,
N ahr) saııa
M ENKÛZ: ( ) A ruzda «Fâilâtün» Sen idin b ir serm edi feyz-i b a h â n
öm rüm ün
cüz’ünün «Fâilân» şekline girmiş hâlidir,
Çehre-i safındı dâim neşve-zârı öm rüm ün
(bk. N akz)
E y sam îm -i rûhunıu tcnşît eden dilber
M EN SÛR: ( ) T abiî konuşm a şeklin­ melek,
de olan, yâni manzum gibi ölçülü olm ayan G ıbta etdi m ânevi czvâkımn zâlim felek
söz. Bıınun m ânâca ve ifadcce en güzel Pençesi b ir derd-i bî-dcrmûııın oldu
olanlarına «mensur şiir» denilir. dil-lıirâş
K ıldı giilbün kanıct-i vâlânı meebftr-i firâş
M ERBÛ ’ : ( ) A rûzda «Fâilâtün» cüz’-
B ir devadan âfiyet kesbetm edi derd-i rien
ünün «Feil» şekline girmiş hâlidir. (bk. Olm adı b ir veçhile kabil Iıclâs ü tcbricn
Reb’) B ir hazânı reng çökmüşken rulı-i
M E R FÛ ’ : ( £ ) «M iistefilün» cüz’ünün giil-gûnuna
«Fâilün» şekline girmiş hâlidir, (bk. R e f) G üller açdı öksürük her dem Icb-i
piir-lıûnunn
M E R S İY E : ( v V ' ) Birinin ölüm ü üzerine Doğdu da A llahına kalbinde cşvûk-ı sııîid
dııyulan teessürü ifade etmek için yazılan M abz-i rûh oldun tam âm en, eyledin mahv-i
manzum edir. M ersiyelerde şart olan te’sîrin vücııd

F: 7
MERSİYE
VcrmcmişdİD bir zam an sen ruhsat-i gaflet
dile
A zuı-i vahdet eyledin ezkâr ile, tcvlıîü ile
Ey beııim çarlı-i feııâdan âfil olmuş
yıldızını,
H âline ârâın-i kalb ii rûh olan öksüz
kızım,
Rilıletı'ndcn anladım ki lıâtırın gafil değil
Cismin ûfil olsa da, rûlıun senin âfil değil
A dn’c uçdun sen de biz kaldık peyinde
kaygulu
Bistcr-i gufranda artık istirâhat et, uyu
D âğ-dâr-i hasret oldukça dayın didânna
H ak seni mcclâ-yi eltâf eylesin envârına
D üşdü bir târih, kayde mevt-i suziş-nâkini
Ceddcnin âguşıı yavrum sardı cism-i pik in i
h. 1347
(M erhum e, büyük annesinin kabrine gömül-
müşdü.)
Eski T ürkler, mersiye m akam ında sagu»
tâbirini kullanırlardı. «Sagu sağmak» m er­
siye söylemek demekdi. Şimdi de Konya ta­
raflarında mersiye için «Ağıt», söyleyene dc
«ağıtçı» diyorlar.
M ersiye denilince bir de Seyyid-üş-Şühedâ
H azret-i Hüscyn radıy-A llâhü anh’in fecîa-i
şehâdeti dolayısiyle yazılan teessür-nâmeler
hatıra gelir. Şu manzum e g ib i:
Şchîd-i K erbclâya
Ey scrîr-l ibtilâyy şâlı-i bî-efser Hiiseyn
Ser fedâyân-i tarîk-i kurbete server Hiiseyn
Böyle yâd eyler seni kalb-i clcnı-pcrver
Hiiseyn
Nocl-i Zelırâ, şibl-i H ayder, sıbt-i
Peygam ber Hüscyn
Cedd-i pâkin nâil olm uşdun rükûb-i duşuna
F er verirdin vâlid-i zî-şâııının âguşuııa
H azrct-i Falır-ül Bctûlün sîne-i pür-çûşuna
Cism-i pür-nûrunda clhak zînet ü zîver
Hüscyn
Âh o cismin rc's-i-ıııak(ûu olııp âvâresi
G crdcn-i m azlum un oldu hâke kan
fevvâresi
Hüıııınıın her katresi b ir sönm ez âteş
paresi
M 'ıferik hâlâ o âtcş-pârcden diller
H üscyn
ı 'it tâlıi olm adın, dünyâya oldun
lıak-niima MESH : ( )
1 r ı'lı.nı-i hırsa karşı durdun ey merd-i tindeki elfazı değişdirmek ve meâli ibka ey­
H udâ lemek suretiyle mânâyi kendine mal etm e­
98 MESH
H akkı i’lâ etm ek üzre kendini kıldın fedâ
Odu tavrun sâlikân-i bak için relı-bcr
H üscyn
lııdiras-i şer’-i garrânm koşup im dadına
Sîne gerdin ihtırâsın savlct-i bîdâdına
Bakm adın hattâ bu yolda sevgili evlâdına
Cân-sipar-i azmin oldu A sgar ü Ekber
H üscyn
L a’l-i pâkin bulm amışken hayli dem bir
katre su
tncilâ etmiş iken zâtında sırr-i valıdclıu
Etm edin A llâh için ehl-i şakaya serfürû
Oldu hâlinden nüm ûdc mâye-i H aydar
H üseyn
H er cerihandan tcmcvvüc etdi b ir deryâ-yi
nûr
Oldu her m ızrak, teninde pür-tecellî Nalıl-i
Tûr
Kesdi son serrişte-i hestîyi şemşîr-i şürûr
Böyle açdı rûh-i bî-kaydin senin şeh-per
H üseyn
Siillcm -i ıııi’râc olııb zalim i ten-i
nıccrûlıunuıı
Kcrbclâ bir «Kurb-i ev cdnâ»sı oldu
ruhunun
Cilvc-i âşık*nüvâzı eyledi Sübbûhunun
Z âtını bir lutf-i âl-ül-âl ile m azher
Hüscyn
Ccdd-i kudsî hilkatin Şâh-i Risâlct aşkına
M iirtezâ-yi kilıriyâ, Zclırâ-yi ismet aşkına
D âdcr-i ekreın, o scrıncst-i şclıâdct nşkına
Eyle T âlıir bendeni bâbında bir K anbcr
H üseyn
İran ’da mersiye tanzimiyle en ziyade şöh­
ret almış olan şâir; «Mulıtcşem-i Kâşânî»dir.
M uallim N âci onun hakkında :
Bir vclâ-pcrvcr-i iıısâf-şiâr olsa dahi
Nazın-i cş’ârda Iıem-kcvkcbe-i H âkanî
Yazdığı mersiyeyi neşr edemez şcrmindcu
V ar iken ıııcrsiyc-i Mulıteşcm-i Kâşânî
dcnıişdir. Madîknt-üs-Siinılâ’ sahibi Fıızıılî dc
dahil olduğu halde Türkçedc en çok m er­
siye yazan Kâzım Paşa’dır. Vak’a-i Kerbe-
lâyı tasvir eden bir mesnevisiyle müteaddid
mersiyesi «M ekalîd-i Aşk» Unvanlı bir ki-
tab olarak ııcşr cdilmişdir. Sakızlı N evrcs’in,
Tebrizli M uallim Fcyzî’nin de türkçe hazin
mersiyeleri vardır.
Bir şâirin, başkasının bir bey­
M E SN E V İ 90
sidir ki intihalin bir ncv’idir. (bk. llm am ve
intihal)
M E S N E V İ: ( t £ / - A ) H er beyti birbiriyle
kafiyeli olan m anzum edir. Y âni gazel gibi,
kaside gibi her beytin sonunda aynı revî ile
biten kafiye bulundurm ak mecburiyeti yok-
dur. Bunun için nazım şekillerinin en kolay
tanzim edilenidir. Bu kolaylık dolayısiyle de
her mevzua dâir ıızıınca m anzum eler, hattâ
manzum kitablar mesnevi şekliyle yazılagel-
mişdir.
M esnevi şekli A rablarda yokdıı. İran ’da
İslâmî edebiyatın zuhurundan sonra şüyu’
buldıı. Belki Acemlere de T ürklerden geç-
mişdi. Çünki eski Türklerin sazla okuduk­
ları ve «koşuk» dedikleri m anzu'm eler mes­
nevi şeklinde idi. «Dastan» ve «Hikâye»
mevzû’larına dâir mesnevi şeklinde kitablar
yazılması F ars edebiyatında başladı. Ondan
sonra T ürk edebiyatına intikal etdi. 10.
asırda B uhara’da yetişen Rûdegî nâm ında
bir şâirin Kelîle ve Dim ne ismindeki kitabı
aslı Hindce, tercemesi A rabca olan eserden
naklen Acemce olarak nazme çekdiği söy­
lenilir. 11. asırda H orasan’da vefat eden
Tuşlu Firdevsî’nin Şah-nâm e ünvaniy-
le 30 senede yazmış olduğu 60.000 beyitlik
İran dastanı, tasvir itibâriyle yüksek bir
eserdir. Y usuf H as H âcib nâm ında bir Türk
şâirinin T ürk dili ve arûz vezni ile tanzim
etdiği Kudatgu-bilig» adlı ahlâkiyat ve içti­
maiyata dâir eseri de yine o asrın edebî
mahsîıllerindendir. Bundan sonra Genceli
Şeyh N izam î «Penç Genç», yâni «Beş H a­
zîne» ismini verdiği m anzum beş kitab yaz­
dı ki hepsi de mesnevi şeklinde idi.
Şeyh N izam î’den sonra «Hamse-nüvîslik»,
yâni beş tane manzum kitap yazmak şâir­
ler arasında moda oldu. Acem ve T ürk şâ­
irlerinden bazıları bu m odaya uydular,he­
men hepsi de aynı mevzu’lara dâir mesne­
viler yazdılar. Husrev-i Dehlevî, M ollâ Câ-
mî, Ali-Şir Nevayî, Behiştî, T aşlıcah Yahya
Bey, N ev’îzâde A tâyî, Acem, Ç ağatay ve
T ürk hamsecilerinin en m eşhurlarındandır.
Yine mesnevi şeklinde kitab yazmış, fakat
yazdıklarını beşe çıkarm am ış şâirler vardır
ki bizde bilhassa şöhret almış olanları F u ­
zulî ile Şeyh G alib’dir. Birinin Leylâ ve
Mecnûn, öbürünün Hüsn-ü-Aşk iinvanlı
eserleri gayet kıymetlidir. N âbî’nin Hayriy-
M EZÎD
ye, Sünbülzâde V ehbî’nin Lutfiyye nâm ın­
daki manzum nasihatnam cleri, keza V ehbî’­
nin Tulıfe ve N uhbe isimli eserleri de bil'
vakit çok ehemm iyet kazanm ışlardı.
M esnevi bahsinde H azret-i M evlânâ’nın
M esnevî’sini de hatırlam ak lâzım dır ki altı
cildlik ve 26.000 beyitlik tasavvufî bir eser­
dir. Farisî olarak yazıldığı halde T ürk ede­
biyatı üzerinde çok te’siri olm uştur.
Âşık Paşa’nın T ürkçe, Şeyh G ülşenî’ııin
farsça olarak yazdıkları G arîb-nâm e ve M a­
nevî isimli kitablar mesneviye nazire olarak
yazılm ışlardır. Y unus Em re divanının baş
tarafında da uzun bir mesnevî vardır.
T anzim at edebiyatı üstadları da mesnevî
şeklini kullandılar. Şinasî’nin divânçesinde
bu şekilde m anzum eler olduğu gibi Ziya
Paşâ H arâb ât’ının m ukaddimesini, N âm ık
K em al’in de Tarib-i H arâbâl’ının bir kısm ı­
nı, hele H âm id Bey manzum piyeslerinin
hemen hepsini mesnevî olarak yazmışdı.
Servet-i-Fünûn Edcbiyatı’nın manzum kı­
sım ları ekseriyet itibâriyle mesnevî şeklinde
idi. Millî edebiyatçılar da bu şekli yadırga­
m adılar.
M EŞKÛL : ( J ) A rûzcıılara göre «fâi­
lâtün» cüz’ünün «feilât» şekline girmiş hâli­
dir.
M EŞTÛ R : ( * ) Y arıya indirilmiş m â­
nâsına bir kelime olııb arûzda meselâ 4 me­
fâîlün, 4 m üstefilün gibi vezinleri ikişer
ciiz’e indirm ek suretiyle yazılmış m anzum e
demekdir.
M EV K U F : ( < - J ) A rûzda «m efûlâtü»
cüz’ünün «m efûlât» şekline girmiş hâlidir,
(bk. Vakf)
M EV KU S: ( <j° />_>* ) A rûzda «miitefâilün»
cüz’üniin «mefâilün» şekline giınıiş hâlidir,
(bk. Vaks)
M EVSÛL : ( ) M eânî tâbîrlerinden-
dir. A tf ve rabıt cdatlariyle birleşdirilm iş
cümlelerden ibâret söz. (bk. Vasi)
M EZÎD : ( ) H urûcdan sonra gelen
kafiye harfi. N âcî’nin :
Zam anım ız sülıan-cfrûzııdıır /elıânııııızm
Zebanım ız hikem-ânnızııdıır zam anım ızın
beytinin kafiyelerinin en sonundaki «n» h arf­
leri gibi. (bk. Kafiye)
MISRÂ’ 100
M ISRÂ ’, M ISRA ’ : ( * ],-** ) T am b ir vezin
ölçüsüne göre tanzim edilmiş s ö z :
Eğer maksûd eserse mısra’-i berceste
kâfidir.
Râgıb Paşa
M U Â D : ( »t»* ) Y ukarıki beytinin son ke­
limesi, aşağıki beytinin ihtidasında zikr edi­
len m anzum e, (bk. lâde)
MUAKKAD: ( ) T a'kîdli söz demek-
dir. (bk. T a’kîd)
M UALLAK: ( ) H ecenin ayık olanı,
(bk. Hece)
MUAMMÂ : ( ) H allinden isim çıkan,
m anzûm , bazen de m ensûr olan, bilmecedir.
Bunun «lügazsden farkı, lügazin her şeye,
m uam m anın ancak insan ismine delâlet et­
mesidir. Eski şâirler, m uam m ayı tertib et­
meğe de, halleylemeğe de büyük ehemmiyet
verm işlerdi. M olla C âm î gibi bir âlim , ârif,
şâir ve fâzıl, m uam m âya dâir küçük, orta
ve büyük olm ak üzere üç risâle yazmışdır.
M ir H üseyn M uam m âyî denilen İran şâiri,
öm rü boyunca m uam m â ile meşgul olm cş-
dur. Dizde m uam m a ile en ziyâde uğraşan
Edirneli E m rî’dir ki Elif-bâ harfleri sırasiy-
le m uam m alar tertib etm işdir. Diğer şâirle­
rin divanlarında da «M uam m â be-nâm-i fii­
lin = F ulanın adına m uam m â» başlıklı b ir­
kaç m uam m a bulunur.
N âm ık Kemal b ile :
B!r katrc ınâ düşünce gülün kalb-i pâkinc
N âm ım yazıldı her verak-i tâb-nâkine
beytiyle «Kemal» nam ına bir m uam m â yap-
m akdan kendini alam am ışdır.
Fuzûlî’nin de biri T ürkçe, diğeri Farsça
olm ak üzere iki m uam m â risalesi vardır.
Sünbülzâde V ehbî’ oğlu için yazdığı Lût-
fiyye m anzum esinde :
Y okdur onun gibi bir fenn-i leziz
Zihnin ehl-i dilin eyler tcşhîz
M ülk-i İran ’da be-gayet m akbul
Bilmeyen şâir olu r pek m edhûl
Kunda nâdir bu lun u r erbabı
U:liriz adı çıkan ahbabı
I’cılerimlcn anı tahsil cılc-gör
Dil nıczâyâsını tekm il ede gör. -
beyitleriyle muam m ayı uçurdukça uçu ru r ve
Lutfııllah M olla’yı bunun tahsiline teşvik
MUAMMÂ
eder. Birkaç satır yukarıda adı geçen Nişa-
purlu M ir H üseyn M uam m âyî’nin «Esmâ-i
H üsnâ M uam m ası» olm ak üzere yazdığı yüz
beyitlik bir mesnevi, 16. asır fuzalâsından
Bursalı Lâm iî Çelebi’nin kalem iyle Türkçc-
ye çevrilmiş ve mütercem risaleye «M ir’ât-
ül-Esma yâhut Câm-ı Cihan-nüm â» adı ve-
rilmişdir. M ütercim Lâim î, orada m uam ­
mâya dâir birçok m alum at verir. Ezcümle
der k i :
«M uam m â, asılda ta ’miye’den m üştakdır.
Ism-i m efû ld ü r. T a ’miye lügatde gizlcmek-
dir. Pes m uam m â gizlenmiş demek olur.
A m m â ıstılâh-ı zurefâ ve i’tibâr-i urefâda
şol kelâm a derler ki bi-tarîk-ir-remzi vel-îma
anda istihrâc-i isme işâret buluna. Bir veç­
hile ki tab’-i selim ve zihn-i m üstakim anı
m üstahsen ve m akbul tu ta ...»
Şu tarifden sonra m uam m â nasıl yapılaca­
ğını ve nasıl hallolunacağını uzun boylu an­
latır. Binâenaleyh bu hususda fazla m alu­
m at alm ak isteyenler, o risâle ile m uam m a­
ya dâir yazılmış diğer kitablara m üracaat
buyursunlar. B urada b ir iki m uam m a m i­
sali irâd ile iktifa ed eceğim :
Bczııı-i gülşende lâlenin geldi
G özelerine şerâb-i gül-nâri
Şu kişi kim sım adı tevbesini
G örracm işdir o çeşm-i dildârı
E m ri’nin bu kıt’asından «Nûh» ismi çıkı­
yorm uş. Tevbesini sımayan, yâni kırm ayan
«Nasûh» imiş. D ild ân n çeşmi ile (sad) h ar­
fine işâret ediliyor ve o görülmeyince «N a­
sûh» kelimesi «Nuh» oluyormuş.
Ser-ı engüşt ile melıin basın
İki şak eylemiş H abîb-i H udâ
N azar et rûy-i Sfitâb-veşe
G ö r ki olmuş o mu’cizc peydâ
Yine E m rî’nin bu kıt’asından «Celâl» ve
«Sinan» isimleri çıkıyormuş. «M eh»den mu-
rad «Hilâl» olub, onun başı olan « * » Eb­
ced hisabında 5 adedini, «engüşt»ün «ser»i
olan ( I ) de yine Ebced hisabında bir ade­
dini gösterir ve ikisi 6 olurm uş. İki şak edi­
lince 6 adedi 3 kalır. 3 adedinin Ebced hi-
sabında muâdili ( £ ) olduğu için hilâlin
( * ) si ile ( ^ ) lebfıdül eder ve «Ce­
lâl» kelimesi m eydana çıkarmış. Kezâ «rûy-
yi âfitâb-veş» şemsin « ^ » i imiş. Bu,
M U A ŞŞE R
tashif ile t <_r » oluyorm uş. Sonra mehin
başı iki şak olması «kam ersin kafından elif
geçerek kafi iki -nun hâline getirmesi, yâni
«nân ü'u’ » şekline girmesi demek imiş.
Bunun baş tarafına « u" > getirilince
( » olurmuş. A llâh uğraşanlara tü ­
kenmez sabır ve oynam az akıl ihsan etsin!
M U A Ş ŞE R : ( ■ ) O nar m ısrâlık bend-
lerden müteşekkil bir nazm dır. Recâizâde
Ekrem Bey’in şu acıklı şi’rinde olduğu g ib i:
Bia havf-i can-birâş ile derm ânde b ir emel
U m kunda ruhum un m ütem âdi edüb cedel
T ahrik ederdi cismimi mâlûl ü pür-kesel
T ab’ım bulurdu âlemi tatsız, fakat güzel
R âzî idim sürünm eğe de sâkıt-ül-ame]
Birden sokunca kalbim e şemşirini ecel
H av f ü emel katîi olarak çekdi benden el
A m m â kİ derdim oldu beter, bulm adan
halel
K u rtar bo derdden beni ey Rabb-i
Lem-yazel
R ûhum N cjad, gel bana, b ir tesliyetle gelt
Tenhâ yatardı seng-1 m usallada n a’ş-i pak
Bahtın gülerdi cilvcsine bî-niyâz ü bâk
G ördüm ufukda b ir ufacık ebr-i gfrye-nâk
D urduk nam aza ecr ile pür-şevk u inhim âk
Fânilerin yanında m üheyyâ duran megak
T âbûtu yutdu, üstüne der-fin yıkıldı hâk
Bilmem nasıl bu hâli görüb olm adım helâk
Ç ıldırm adan mı ben oradan etdim infikâk
ö ld ü r ki ölmek isterim ey vâhib-ül-ecel
R ûhum N ejad, gel bana, b ir tesliyetle gel!
MLPCEM s ( ,.»>*• ) N oktalı harfleri hisâb edi­
lecek târih (bk. Ebced hisâbi ve târih)
M U GA LATA-l-M A ’N E V IY Y E : ( «UI&-*
) bk. Telvihât.
M U HA M M ES: ( ) N azım şekillerin-
dendir. Beşer m ısrâlık bendlerden teşekkül
eder. M ürabba’ gibi bu da «mütekerrir» ve
«müzdevic» olm ak üzere iki nevi’dir.
M Ü TEK ERR İR BİR M U H A M M ES
Bu gül-sitânda benim çün ne gül, ne
şeb-nem var
Bu (ârsûda ne dâd ü slted, ne dirhem var
N e kudret ü ne tasarruf, ne blş ü ne kem
var
101 M UHAM M ES
N e kuvvet ü ne teayyün, ne zahm ü
m erhem var
Bu kâr-hânede bilsem neyim, benim nem
ya*-?
Vücûd cûd-i İlâhî, hayât bahş-i K erîın
N efes atiyye-i rahm et, kelâm fazl-i kadin
Beden blnâ-yi H udâ, rûb nefha-i tekrim
K uva vedia-i kudret, havâs sun’-i hakim
Bu kârhânede bilsem neyini, benim ncııı
var?
N âb î
M Ü Z D E V İC BİR M U H A M M ES
Tîr-i gamzenle eğerçi sîne hûn-efşân henüz
D ilde bâkî ârzû-yi lıançcr-i m üjgân henüz
V erm e ey huni-nigâhım , lutfuna pâyân
henüz
Şevk-l tîğinle ceriham dan rcvândır kan
henüz
R eşba-i şemşirine dil-teşne lâkin cân henüz
B ir şehtd-i cân-be-leb, b ir bismil-l
bı-kudretim
K erbelâya benzem işdir meşhed-i ulvlyyetim
D uysa tekbir-i m elâik çok mu gûş-i
safvctim
ö y le gerden-dâde-i askım ki teslimiyetim
Rûh-1 Ismfill’i eyler bârekâllah-hân henüz
Feyz-1 şemşirin olunca zevk-bahşâ-yi derûn
Oldu rûhum kail-i « tnnâ ileyhi râciûn»
H ûn-ı T âhîr eyledi deşt-i garânıı lâle-gûn
E tdim ol rütbe siyaset-gâb-ı aşkı gark-ı
hûn
K im o güne olm am ışdır kanlı b ir tufan
henüz
Bâzı m uham m eslerde m ısra’ yerine beyt
tekerrür e d e r:
H evâ-yi sayd ile sa h râ lan etdikce ben
m esken
G örürdüm h er gün Istimdâd ederdi sîrler
benden
O lurken nâvekim h e r girdiği yerden
sadâ-efken
Şikâr-i tlr-i aşk oldum d h â n ı sayd ederken
ben
G el ey âhû bakışlım gel, benim sayyâdım
oldun sen
N asıl âteş-feşândır bakm adın tîğim deki
renge
M U H A R R E M İY Y E 102 M UKTEDAB

N igâh eldin de bir kirpik süzüşle başladın ederdi. Enderûnltı V âsıf’ın, bahara tesa­
cengc düf eyleyen 1217 senesi için yazdığı ve
N îcc Iıükm eyledin gönlüm gibi b ir şanlı Ü çüncü Selîm’e takdîm ettiği muharremiye-
evrenge den bir parçayı aşağıya nakl ediyorum :
Şikâr-i tîr-i aşk oldum cihanı sayd ederken Sâl ü balıâr tcv’cm olub pîş-gâlıına
ben Tebrike geldi ey şclı-i dânâ m übârekî
G el ey âhû bakışlım gel, benim sayyâdım Bu sâl-i nevde şâlıid-i bahtın bc-yümn-i
oldun sen. H ak
M ehm ed Celâl Bey Basdı zemîu-i meym enete pâ mübârekî
Bâzı m uham m esler de hem m ütekerrir, Etdi tulü’ cvc-i şerefden misâl-i mâb
lıcm müzdcvic olur. M uharrir-i ûcizin şu Tâbeııde nccm-i tâli’-i garrâ mübârekî
eserinde olduğu g ib i: Câm-i cilıân bu sene İcb-riz-i neşvedir
Sîııede lıubb-i valan ser-mâye-1 îm ânım ız Sayende delıre sevk u tescllâ m übârekî
Bir perestiş-kâr-i dîdar-ı vatandır canımız Ahdinde giydi bâğ, çcıneıı-zâr-i feyz olup
Âşık-i ıılviyyetiz çünki vatan cananımız C ennet yeşili câmc-i kcmlıâ m übârekî
Pâym âl olsun yolunda katrc katrc kanım ız G üller lisân-i lıâl ile der, lıcıııçü andelîb
Ey vatan, ey serm edi m a’şûka-i vicdanımız K ıldıkça kasr-i gülşeni m e’vâ m übârekî
Ben de bu iki m ısra’-ı târib-i tâm ile
O lm ayınca sinemiz (opdan, tüfekden D edim, nıisâl-i tûti-yi gûyâ m übârekî
çâk-çâk G ülzâr-ı mülk-i şevkde ey şâlı-i kevn-kâın
Senden alm ak düşm ene kabil değil bir (1217)
kabza luık Zîb-i tarabla sâl-ı ser-efzâ mübârekî (1217)
U ğraşırken hıfzına olsak da hep birden H icrî 61 yılı M uharrem in 10 uncu (10.10.
b ılâ k 680) günü K erbelâ'da şehîd edilen Hz. Hü-
Bir girilmez kal’adı’r serhaddine cbdânım ız seyn Efendim iz için yazılan ve «Maktel-i
Ey vatan, ey serm edi m a’şûka-i vicdanımız. Hüseyn» denilen mersiyelere de M uharre-
M ehm ed  k ifin şu şi’rinde olduğu gibi miyye adı verilir.
ayrı ayrı kafiyeli bendlerden müteşekkil m u­ M U H T E M tL-Ü Z -Z ID D E Y N : (
ham m esler de v a r d ır :
«Tevcîh» san’atinin diğer adıdır, (bk. Tel-
Bakına kabristanın ancak sâlıa-i vîhât)
mcdlıûşuna
D ıır da b ir m üddet kulak ver nâle-i M U K A B E L E : ( ^1* ) A ralarında tezad
Iıâmûşuna! ve tekabül bulunan şeyleri bir ibârede bıı-
K albi hiç benzer mi bak sîmâ-yi lu n d u rm ak d ır:
heybet-pûşuna? D ilde safâ-yi aşkın, dîde gnmnıla pür-nem
Kim kapılmışsa hayâtın scyl-i cûşa-cûşuna, Bir evde ayş-ü şâdi, bir evde yc’s ü ınâtem
C an atar bir gün gelir, yorgun düşüb beytinde olduğu gibi. (bk. Tıbâk, tezâd)
âguşuna!
M UKTEDAB: ( ) Lügatda kesilmiş
Ey m ezâristân, ne âlem sin, ne ulvî fitretin!
şey demekdir. A rûzda bir bahrin adıdır. Asıl
Sende pinlıân en güzîn evlâdı insaniyyetin,
eczası A rablara göre bir m ısrâ d a : «M ef’û-
Senden istimdâd eder feryâdı ye’sin,
lâtü, m üstef’ilün, m ülef’ilün», Acemlere gö­
haybetin
re : «M ef’ûirılü, m üstefilün, m ef'ûlâlü, müs-
Bir yığın göz nurusun, yâlıud m ulıam m er
tef’ilün» dür. Füruu altıdır. Vezinleri şun­
tıynetin
lardır :
Rûh-1 pâkinden coşan göz yaşlarından
1— Fâilâtü miifteilün ffıilâtü müfteilün
milletin.
müsemmen-i matvî
M U H A R R E M İY Y E : ( ) H icrî - 2— Fâilâlü m ef’ülün fâilâtü mefûHin
kam erî yıl başı olan M uharrem gelince eski müsemmen-i ınatvî-i m aktu’ (arîız ve darb)
şâirler tarafından yazılıp büyüklere verilen 3— Fâilâlü m üfteilün
m anzum eler idi ki ekseriya târihi de ihtiva m ıırabba’-i m atvî
M U K T E Z Â -Y İ H Â L Ü M A K A M
4— M efâîlü müfteilün
m urabba’-i mahbûn-i m atvî (arûz ve darb)
5— Fâilâtü m üstefilün
murabba’-i matvî-i sâlim (arûz ve darb)
6— Fâilâlü m ef'ûlün
m urabba’-i matvî-i m aktû’ (arûz ve darb)
M U K TEZÂ -Y t H ÂL Ü M A K A M : (
JL. Sözde lıâlin vc m akam ın îcâb
ettiği tarzdır ki ona riâyet etmek, yerinde
ve adam ına göre söylemek demekdir. N âcî
der k i :
«Hâl ile m akam beyninde fark var ise de
itibârîdir. Hal : Zamân-i vürûd-i kelâm, m a­
kam : Mekân-i vürûd-i kelâm olm ak üzere
tasavvur olunur. H er hâlin bir muktezâsı
yardır. Meselâ izhâr-i belâhet bir hâldir.
Onun muktezâsı tevbîh o labilir... Denilebi­
lir ki belâgat; sözü fasâhatle îcâbına göre
söyleyişdir. Hâfız-ı-Şirazî’nin :
Bâ harâbât-nişînân zi-kcrâıııât mc-lâf
H er sülıan eâyi vü her nükte m ekânî dâred
[M ân âsı: Meyhâne sakinlerine kerâm et-
lerden söz açma. H er sözün bir yeri, her
nüktenin bir mekânı v a rd ır]
beyt-i belîğı, bir muarrif-i belâgat olmak
üzere telakkî edilmeğe şâyandır.»
« jl> ıj^ k ll at-talâku m erretân»
âyetdir, amm â nikâh cem ’iyetinde okunmaz.»
sözü de muktezâ-yi hâl ü m akam a riâyetin
ne olduğunu veciz bir suretde anlatır.
Belâgat denilen ve fasîh bir söze ayrıca
ve m ânâ itibâriyle bir kıym et veren meziy-
yet, kelâmın muktezâ-yi hâle tevâfukiyle te-
hakkuk eder. Cenaze ve düğün evlerinde
başka başka konuşulacağını bilen ve bunu
yapabilen bir kimse muktezâ-yi hâl ü m a­
kam a riâyet eylediği için belîğ sayılır.
M URABBA’ : ( ) N azım şekillerinden
biridir. D örder m ısrâlık bendlerden teşekkül
eder. «M ütekerrir» ve «müzdevic» olmak
üzere iki ncvi’diı.
M ütekerrir m urabba’larda birinci bendin
dördüncü mısrâı diğer bendin üçüncü mıs-
râından sonra tekrarlanır.
Müzdevic m urabba’larda ise 2, 3 v.d. ...
bendlerin dördüncü m ısrâları birinci bend
ile kafiyeli bulunur.
103 M URABBA’
M Ü T EK E R R İR BİR M URABBA’
Y âreler aldı dil-i gam-fikenim
Nâvek-I aşke nişân oldu tenlin
Acubâ kal’a mi sandı bedenim
Bir yiğit gönlüm ü feth ctdi benim
Z ûr-i bâzûsıına, tedbîrine bak
Şölıret-i şiddet-i şem rfrine bak
Kuvvct-i pençe-i teslıîrinc bak
Bir yiğit gönlüm ü feth eldi benim
Söyleyin tîğini assın beline
Beni dünyâ gibi alsın eline
Z ülfünün cân vereyim bir teline
Bir yiğit gönlüm ü fetlı ctdi benim
M ehm ed Celâl Bey
M Ü Z D E V İC BİR M URABBA’
Pîş-i iclâlinde oldum lıâk-sâr öldür beni
Çiğncyib geçme âm ân ey şclı-suvâr öldür
beni
Zevk-i zalimin rûhum a etsin güzâr öldür
beni
Tîr-i m üjgânm la âb ey dil-şikâr öldür beni
Sanm a lıavfimden yüzüm oldiyse ey
gül-çihre zerd
Bîm-i istiğna vü nâzındnndır cy dild:‘ır-ı
ferd
 b-yâr-i hançerin açsın bütün cismimde
verd
Tende olsun sıbgatullâlı âşkâr öldür beni
H ûn-i cûşânım la bulsun dest-i nerm înin
hıdâb
Pcrde-i cshârı yırtdı zannedilsin âftâb
Cism-i T âhir etm eden z?r-i türaba iğtirâb
Eyleyüb atf-i nigâlı-i i’tibâr öldür beni
D ördüncü m ısrâı, üç m ısrâın kafiyesine
muhâlif, fakat aşağıki bendin son mısrâı ile
m ukaffâ m urabba’Iar da vardır. Süûd-ül-
M evlevî Bey’in şu eserinde olduğu g ib i:
Bir nûr-i bedî-i m ânevidir
G önlüm dc garik-i pertevidir
M azm ûn-ı kemâli m uhtevidir
H er nükte-i dil-pezîr-i hüsnün
A şkındır eğerçi bir esaret
A m m â ki Iıayâtdan ibaret
Sen pâdişah-i bahâsın elbet
Ben dc ebedî csîr-ı hüsnün
M URASSA’ 104 M U Z A R İ’

H er bendi ayrı kafiyeli m urabba’iardan T erk edersem aşkını ey m lhr-i tâbânım

m anzum eler de yazılm ışdır. M ehtned A k ifin benim
m usalla taşını tasvir eden aşağıki şi’ri g ib i: m anzum esinde olduğu gibi.
Scrîr-i vâpcstnindir şu bi-pervâ uzanmış
M U SA RRA H A : ( ) Beyân tâbîrlerin­
taş
dendir. M üşcbbchi m ahzûf olan istiâredir.
K i nernıîn hab-gâlundan çıkar b ir giin
(bk. Istiâre)
vurursun baş
Elinden yok halâs İmkânı m â-dâm-cl-hayât M usarraha-i m ücerrede : ( ) Beyân
uğraş tâbîrlerindendir. Y alnız m üsteârün lehin mü-
Senin b ir sedd-1 râhındır, aşılm az lâyimi bir şey zikr edilen istiâredir. (bk. İs­
m uktedirsen aş! tiare)
M usarrahn-i ıniireşşelıa : ( ^ i ı^> Beyân
M u s a lla : miincem id b ir m ev d d ir eşk-i
tâbîrlerindendir. Y alnız müsteâriln-minhin
yetîm ânın
mülayim i b ir şey zikr edilen istiâredir. (bk.
M u s a lla : âbıdır bcrceste m âteın-zâr-i
İstiare)
dünyânın
M u s a llâ : ıninbcr-1 tebliğidir İnşâna M usarraha-i m u tla k a : ( «İÜ*» ) Beyân
Y ezdan’ın tâbîrlerindendir. M üsteârün-mintı ile müste-
M u s a llâ : ders-i ibretdir d u ru r pişinde ârün-lehin mülâyim lerinden hiç biri zikr
— irfanın edilmeyen istiâredir (bk. lstiire )
M U T A B A K A T : ( c-*Uw) bk. T ıb ik .
Scrîr-i saltanatlar devrilir, alt üst olu r
M U T A R R A F : ( o J** ) Secî’ nevi’lerinden-
dünyâ
dir. (bk. Seci’)
M üşcyycd bürc U b âru lar düşer b ir bir,
bu taş hâlâ M U ’V E C : ( ^ ) bk. K alb.
Z cm ânun dcst-1 tahribiyle durm uş eyler
M U VA FAK A T: (
İstihza i* ) bk. l ’tilâf.
B ütün m cvcûda hâkim b ir adem tim sâlidir M U Z A R İ’ : ( £_ jl-â* ) Lügatde milşâbih de-
gûyâ. mekdir. A ruzda bir bahrin adıdır. Bunun
M U RASSA ’ : ( ) Seci’ nevi’Ierinden- esâs eczası A rablara göre b ir m ısrâın «Me­
dir. (bk. Seci’) fâîlün, fâilâtUn, mefâîlün», Acemlere göre
«M efâîlün, fâilâtUn, mefâîlün, fâilâtün»dür.
M U SA R R A ’ : ( ) İki m ısraı da kafi­ F ü rû u 12 dir. Vezinleri şu n la rd ır:
yeli olan beyitdir. Tek kafiyelisine «müf- 1— M efâîlü, fâilatü, mefâîlü, fûilât
red» denilir, (bk.* Beyt ve tasrî’) Mlisemmen-i mekfûf-i m aksûr (arûz ve darb)
H er niısrâı kafiyeli beyitlerden teşkil olu­ 2— M efâîlü, fâilün, m efâîlü, fâilün
nan . m anzum elere de «musa'rra’», yâhud Müsemmen-i mekfûf-i m ahzûf (arûz ve darb)
— m ısraları zincirleme gittiği için — « m i­ 3— M efû lü , fâilâtün, m efû lü , fâilâtün
selse!» diyorlar. Recâî-zâde’nin : Müsemmen-i ahreb-i sâlim (arûz ve darb)
H iç b ir dem sensiz olm ak istemez cânım 4— M efû lü , fâilâtUn, m efû lü , fâiliyyân
benim M üsemmen-i ahreb-i müsebbağ (arûz ve
O ldu gûyâ tâb-i hüsnün nûr-ı im ânım darb)
benim 5— M e fû lü , fâilâtü, mefâîlü, fâilât
Çevrin olm az kâsir-i şevk-i firavânım M üsemmen-i ahreb-i mekfûf-i m aksûr (arûz
benim ve darb)
M uttasıl âlem de etsin girye çeşm ânım 6— M efû lü , fâilâtü, m efâîlü, fâilün
benim Müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i m ahzûf
Râzıyim yansın m üebbed kalb-l sûzânım (arûz ve darb)
benim 7— M efû lü , fâilâtün, m efû lü , fâilün
M evt tutsun d&menim, hiisrân giribânım M üsemmen-i ahreb ve sâlim-i m ahzûf (arûz
benim vc darb)
M ÜBÂLEGA 105
8— M efû lü , fâilâtü, m efâîlü, fâilâtün
Müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i sâlim (arûz
ve darb)
9— M efâîlü, fâilâtü, mefâıl
Müseddes-i mekfûf-i m aksûr (arûz ve darb)
10— M efâîlü, fâilâtü, feûlün
MUseddes-i mekfûf-i m ahzûf (arûz ve darb)
11— M efû lü , fâilâtü, m efâîlün
Müseddes-i ahreb-i mekfûf-i sâlim (arûz ve
darb)
12— M efû lü , fâilâtü, feûlün
Müseddes-i ahreb-i mekfûf-i m ahzûf (arûz
ve darb)
Bu bahrin 3., 4., 5. ve 6. vezinleri Ede­
biyatım ızda da kullanılır.
M UZM ER: ( ) «M ütefâilün» cüz’ünün
«m üstefilün» şekline girmiş hâlidir, (bk. Iz-
mâr)
M Ü B Â L E G A : ( «1İL* ) Bir şeyi târîf ve
tasvîr ederken ya olduğundan fazla, yâhud
eksik göstermek, m eşhur tâbiriyle «habbeyi
kubbe, kubbeyi habbe yapm ak*dır. Bir bina
vasfında o la n :
İrtifâ’-i (âkının yanında Keyvân-i felek
Pes-terîn ol rütbe kim külısâra nisbet
k a’r-i çâh
beytinde olduğu gibi. Şâir, o binanın kem e­
rindeki yüksekliği anlatm ak için Zuhal sey-
yâresinin onun yanında dağa nisbetle «ku­
yu dibi» kalacağını söylüyor, K em erin yük­
sekliğini olduğundan çok, hem pek çok fazla
göstermek istiyor. Kezâ Şem’î’nin :
G örem ez girsem eğer m ûr-i zaîfin gözüne
Ey Süleymân-l zam ân, şöyle hayâl oldu
tenim
beytinde şâir, zayıflam ış cismini o kadar kü­
çültüyor ki gözüne girecek olsa bile bir k a­
rıncanın onu göremiyeceğini söylüyor.
M übâlegayi eskiden «teblîğ», «iğrâk»,
«gulüv» diye üçe ayırırlar, birincisini mak-
bûl, İkincisini m akbûlce, üçüncüsünU gayr-i
m akbul sayarlardı, (bk. Tebliğ, iğrâk, gulüv)
T eb'ıîğ: Y apılan m übâleganın âdeten ve
aklen m üm kin,
İğ r â k : Y apılan m übâleganın âdeten mu-
hâl, aklen mümkin,
G u lü v : Y apılan m übâleganın âdeten ve
aklen m uhâl olması.
N e f î’nin Birinci Sultan A hm ed hakkında-
ki b ir kasidesinden olan :
M ÜBÂLEGA
M em leket mcşşâtc-i adliyle zînet-yâb olur
Saltanat, pîrâye-i lıulkiyle lıiisn ü ân bulur.
beytinde teblîğ vardır. Ç ünki bir pâdişâhın
adâletiyle m em leketin, yine o pâdişâhın
hüsn-i ahlâkiyle saltanatının süslenmesi ve
yükselmesi aklen de m üm kindir, âdeten de.
F a k a t:
A dli b ir gayctdc kim devrinde kebk ü
şâhbâz
Birbirini âşyânm da gelir, m ihm ân bulur
beytinde iğrâk vardır. Ç ünki doğan kuşu
ile kekliğin tıinbirine m üsâfir olacak kadar
yekdiğeriyle alışmış olm aları m ûtâd değil­
dir. O lm am akla berâber alışd ın lırsa ve do­
ğanın karnı tok bulunursa m üm kin olabil­
mesini akıl kabûl etsin diyebiliriz.
H er ne em r etse K azâyi tâbi’-i fernıân
bulur
m ısrâında ise gulüv vardır. Ç ünki bunun
hiç b ir sûretle te’vîline im kân yokdur.
N âm ık K em âl bir m akalesinde m übâlega
nevi’lerini şöyle târîf etm işdir :
«M übâlega m akbuldür, eğer aklen ve
âdeten vukuu kabil ise. Buna teblîğ tesmiye
olunur. M âkuldür, eğer aklen m üm kin ve
âdeten bâtıl ise. B una iğrâk denilir. Med-
huldür, eğer b ir münâsib tevcîh ile iğrak
derecesine ircâı m üm kin olm am ak üzere akıl
ve im kândan âtıl ise. B una gulüv nâm ı ve­
rilir.»
Eskiler, m übâleganın tebliğini, h attâ bâ-
zan iğrâkını severler, yapabilm esini hüner
addederlerdi. Şeyh G alib H ayır-abâd’ını
tenkid eylediği N â b î’yi çok m übâlega yap­
m adığından d o la y ı:
H em b ir dahi var ki ol sühan-sâz
Iğrâkda roürg-i pest-pervâz
beytiyle tahtie etm işdir. N âm ık K em âl ise
teblîğ için «m akbûl», iğrâk için «m âkul»,
gulüv için «medhûl» diyor. A caba bu «med-
hûl» hükm ü tâm im edilebilir mi? Y âni ak­
len m üm kin olm ayan h er şeyin düşünülüb
söylenilmesi edebî kusur mu sayılm alıdır?
Böyle olacak olursa edebiyatın b ir rüknü
bulunan hayâlin yıkılıverm esi lâzım gelmez
mi? O halde tabîatin fart-i heyecânını gös­
teren gulüvler de güzel olm ak şartiyle mak-
bûl olabilir. M ehm ed  k ifin :
Ey bu to p raklar için .toprağa düşmüş asker
G ökden ecdâd inerek öpse o pâk alnı
değer
MÜBEYYİNE ıoc MÜMTÂZİYYET
Sana d ar gclmcyecck nıakberi kim ler Edebiyatım ızda bu bahsin 2., 3., 4. ve 5.
kazsın? fcri’leri ekseriyyetle, 11. ve 8. feri’leri dc
Göıııcliııı gel seni târihe desem nâdiren kullanılır.
sığmazsın!
M ÜEDDÂ : ( ) Edâ’nın mukabilidir
hitabındaki m übâlega gibi.
ki mânâ demekdir. (bk. Edâ)
Lâtife yolundaki iğrak vc gıılüvlcrin hoşa
gidcceği ise m alum dur. M Ü E SSESE : ( «— »J* ) Revîsindcn evvel m ü­
Zâlıid, bu bürûdctlc eğer D ûzclıa girsen teharrik bir harf, ondan evvel de b ir elif
Ilir lüle dıılıân yakm ağa âteş bulam azsın bulunan kafiye, (bk. Kafiye)
beyt-i m eşhurundaki mübâlega-i lâtîfc gibi.
M Ü FRED : ( J ) Kafiyesiz beyittir. Ka­
M Ü B E Y Y İN E : ( ) Tevriye nevi’lerin- fiyeli olana m usarra’ denilir, (bk. M usarra)
dendir. (bk. Telvîhât) M Ü F R E D A T : ( . j 'j y U ) Kafiyesi olm ayan
M ÜCENNAH: ( ^ ) bk. Kalb. ayrı ayrı beyitler.
M Ü C E R R E D : ( sj*; ) N oktasız harflerle M Ü H E Y Y İE : ( ) Tevriye nev’inden-
yazılan yazı. (bk. M ahzûf vc M ühmel) dir. (bk. Telvîhât)
M ÜCERREDE: ( ) Tevriye ncvi’le- M Ü H M E L : ( ) N oktasız harflerle ya­
ıindendir. (bk. Telvîhât) zılmış yazı ve noktasız harfleri hisâb edile­
cek târih, (bk. H azf, ebced hisâbı, târih)
M ÜCEVHER: { ^ A ) N oktalı harfleri
lıisab edilecek târih, (bk. Ebced hisâbı ve M Ü L Â Y İM : ( ) Istiâre-i mekniyyede
târih) m ahzûf bulunan mlişebbehün-bihin m ünâse­
M Ü CTES: ( ) Liigatda kökünden ko­ beti olan kelim edir ki âdetâ teşbihin «vech-i
şebeh»i mesâbesindedir. (bk. îstiâre)
parılm ış dem ekdir. A rûzda b ir bahrin adı­
dır. Bunun asıl eczası A rablara göre bir M Ü LEM M A ’ : ( £•!-• ) Çubuklu vc ala­
m ısrâda « M üstefilün, fâilâtün, m üstefilün, calı dokunmuş kumaş m ânâsınadır. Bir mıs-
râilâliiım lür. H irım dokuzdur. Vezinleri aşa­ râı, yıılıııt m ısrâının bir kısmı başka lisan­
ğıda g ö stcıilm işd ir: la yazılmış m anzûm cye denilir. İran şâir­
1— M efâiliin, feilâtün, m efâilün, feilâtün : leri, arabca m ısrâlarla karışık m anzum eleri­
M üscmmcıı-i m nhbûn ne «mülcmmcât» derler. Şeyh Sa’di’niıı mü-
2— M efâilün, feilâtün, m efâilün, feilân : lem m eâtı m eşhurdur. Bize A cemlerden inti­
M üscmmen-i mahbûn-i m aksûr (arûz vc darb) kal etmişdir. Hz. M evlânâ’ya izâfe edilen ve:
3— M efâilün, feilâtün, m efâilün, feilün : M âhest ne-ıııîdûııcm horşid rıılıat yânc
M üscmmcn-i m ahbûn-i m ahzûf (arûz ve Bu ayrılığ adına nice ciğerim yâne»
darb) m atla’ıyle başlayan gazeli Farsça-Tüıkçe
4— M efâilün, feilâtün, mefâilün, fa’lün : m ülem m a’ gazele misal olarak hatırlanabilir.
M üsem m en-i m ahbûn-i m aktû’ (arûz ve darb) Fuzûlî’nin de T ürkçe-A rabca m ülemm a’ ga­
5— M efâilün, feilâtün, m efâilün, fa ’lân : zelleri vardır, (bk. Telm î’)
M üsemmen-i m ahbûn-i m aktıı’-i müsebbağ
(aruz vc darb) M Ü M Â SELE : ( 4İ< Lc" ) Fâsılaların üst ta­
6— M efâilün, m e f ûliin, mefâilün, feilân : rafındaki kelimelerin de ekseriyet itibâriyle
M üscmmcn-i m ahbûn-i miişa’as-i m aksûr yekdiğerine veznen uygun olm asıdır.
(arûz vc darb) Miişîr-i saltanat, akl-i musavver
7— M efâiliin, m cf’ûlün, m efâilün, fa ’ : Pcnâlı-i ıııcınlckct, adl-i ınüccsscm
M üscmmen-i mahbûn-i m üşa’as-i m ahcûf beytinin m ısrâlarındaki dörder kelimenin bi-
(arıız vc darb) ribirinc vezin, yâni hece itibâriyle uygunlu­
8— M efâiliin, feilâtün : ğu gibi.
M ıırabba’-i m ahbûn (arûz ve darb) M Ü M T Â Z İY Y E T : ( ) İfâdenin baş­
9— M efâilün, f â ilâ t: ka sözlerden farklı ve güzel olması, (bk.
M ıırabba’-i m ahbûn-i m aksûr (arûz ve darb). Üslûb vc asâlet)
M ÜNÂCÂT 107 m ü n şi

M ÜNÂCÂT: ( ) L ügatda fısılda­ göre «m üstefilün, m efû lâtü , m üstefilün,

m cfû lâtü » d ü r. F ü rûu on birdir. Vezinleri
m ak, kulağa söylemek demekdir. K am us
şunlardır :
Tcrccnıcsi’ndc deniliyor k i :
1— M üfteilün, fâilân, m üfteilün, fâilân :
«Niyâz-i dergâh-i İlâhîye m ünâcât ıtlâkı
M üsemmen-i, matvî-i m evkuf (arûz ve darb)
ihfâ cihetiyle olduğuna mebnidir.»
2—- M üfteilün, fâilün, m üfteilün, fâilün :
Evet, bir kimsenin ellerini kaldırıb dileği­
Müsemmen-i matvî-i m ekşûf (arûz ve darb)
ni A llâh’dan gizlice istemesi m ünâcât ol­
3— M efâilün, fâilün, m efâilün, fâilün
m akla beraber Vehhâb-ı K erîm ’den bir şey
M üsemmen-i m ahbûn-i matvî-i mekşûf,
istemek için yazılan m anzum elere de m ünâ­
(arûz ve darb)
cât denilmişdir.
4— a) M üfteilün, fâilân, m üfteilün, fâilün :
Dilden bu günclı jengini dûr eyle İlâhî!
M üsemmen-i matvî-i ve mevkuf-i m aktu’
M ir’ât-i tcccllâ-yi G afu r eyle İlâhî!
b) M üfteilün, fâilün, mef'ûUin, fâilün :
M alıv etmek için jeng-i dili mevc-i
M üsemmen-i matvî-i m ekşûf (arûz ve darb)
slrişgim
5— M üfteilün, fâilân, m üfteilün, fâ ’ :
H er katresini liiccc-i nîir eyle İlâhî!
Müsemmen-i matvî-i m ecdû’ (arûz ve darb)
Benden alarak gaflet ii tcşvîşi-i sutûru
6— M üfteilün, fâilât, m üfteilün, fâ' :
Vâkıf-şiide-i ilm-i sudur eyle İlâhî!
Müsemmen-i matvî-i m enlıûr (arûz vc darb)
Ümmîd-i Cinân, lıavf-i Calıiın etmeye
7— a) M üfteilün, fâilâtün, m ef’ûlün, fa’ :
meşgul
b) M üfteilün, fâilâtün, m üfteilün, fa ’ :
Bizzât sana abd-i şekûr eyle İlâhî!
M üsemmen-i matvî-i m aktû’-i m enhur (arûz
H ccrin ile ıııâtem-kededir hânc-i kalbim
ve darb)
Vaslın ile bir dâr-i siirûr eyle ilâhı
8— M üfteilün, fâilâtü, m üfteilün :
ö ld ü r burada ölmeden evvel beni yâ Rab
Müseddes-i m atvî (arûz ve darb)
Âgâlı-i mcânî-i nüşûr eyle ilâhî!
9— M üfteilün, fâilâtü, m ef’ûlün
Mîkat>i tekarrübde edip rûlıu kelimin
Müseddes-i matvî-i m aktu’ (arûz ve darb)
Sînâ-yi dili n u r ile T û r eyle ilâlıî!
10— M üfteilün, fâilân :
Zâlıir olarak anda senâ-berk-i enallâh
M urabba’-i matvî-i m evkuf (arûz ve darb)
Rii’yetle beni clıl-i lıuzûr eyle İlâhî!
11— M üfteilün, feûlân :
M ahv eyleyerek lıcstî-i mevlıûmumıı bende
M urabba’-i matvî-i m ahbûn-i m evkuf (arûz
Zâtınla, sıfatınla zulıûr eyle İlâhî!
ve darb)
Benlik olarak senliğe m üstağrak u nâ-bûd
Edebiyatım ızda bu bahsin 1., 2., 4. (a) vc
Bir zerreyi miistclılek-i h ur eyle ilâhî!
10. feri’leri ekseriyyetle, 3. fer’i de nâdiren
Tâlıir kulunu kesret-i cürmıyle beraber
kullanılır.
M ir'ât-i tccellâ-yi G afu r eyle ilâhî!
niyazı gibi. M ÜNŞEA T: { Lii-* ) M ünşilerin yazdık­
ları tum turaklı nesir ve bunların topluca b u ­
M ÜNEKKAH: ( ) Haşivsiz söz. (bk.
lunduğu mecm ua veya kitab. M ünşeat ki-
Tenkîh) tabları eskiden yazı nüm unesi ittihaz edilir,
M Ü N E K K A H İY Y E T : ( ) İfâde tar­ hattâ bazıları ezberlenirmiş. Bunu Şeyh Ga-
lib’in :
zının «îcaz vc ıtııâb» diye ayrılan iki had-
dinin ortası. Elfazı m ânâsından çok olm a­ İndinde muazzanı-i matâlib
mak jizere söz söylemek. Buna «müsavat» Ezbcrlcnc M ünşeât-i Râgıb
adını da verirler, (bk. îcaz, ıtnâb, müsavat) demiş olm asından da anlıyoruz. T ârih i de­
ğeri itibariyle F crîdûn Bey’in M ünşeât-üs-
M Ü N E K K İD : ( ) Tenkidi meslek edi­
Salâtîn’i m cşhûrdıır. Bazı şâirlerin, ez-cümle
nen kimse, (bk. Tenkîd) N a b î’nin M ünşeât’ı vardır.
M Ü N SER İH : ( q ,—i-* ) Lügatde akıb giden M Ü N Ş Î: ( ) Eskiden gayet iyi nesir y a­
demekdir. Aruzda bir bahsin adıdır. Asıl zan m ânâsında kullanılır bir tâb îr idi. Kâ-
cüzü’leri A rablara göre bir m ısrâda «M üs­ tib, m uharrir, yazıcı kelimeleri, m ünşî laf­
tefilü n , m ef'ûlâlü, m üstefilün», Acemlere zındaki kudreti ifâde edemezdi. K âtib : D ev­
M Ü R Â Â T -İ N A Z İK 108
let dâirelerinde, m uharrir : G azetelerde, ya­ M Ü SECCA ’ : ( ^ —* ) F ıkraları seci’li olan
zıcı ise : E snâf dükkân ve loncalarında yazı
yazan m ânâsında kullanılırdı. Sonra m ünşî
m ânâsında «edib» kelimesi kullanılm aya M Ü S E D D E S : ( u " ) A ltışar m ısralı bend-
başlandı. Şimdi ise «Nâsir» deniliyor.
H er nâsir şâir değildir am m â, b ir kısım
şâirler, aynı zam anda naşirdir. (Yenilerden
Cenâb Şchabeddîn gibi).
M Ü R A Â T -t N A Z ÎR : ( j& i ) «Tenâ-
siib^ün diğer adı. (bk. Tenâsüb)
M U RED DEF: ( J j / ) Redîfli olan m an­
zum s ö z :
M ckal-i aşkı kim anlar kim inle söyleşelim
M eâl-i aşkı kim -anlar kim inle söyleşelim
beyt-i m eşhûru gibi. M üreddef manzum e
A rabcada yokdur. O nu A cem lerle biz yaz­
mışız. (bk. K afiye ve redîf)
M ÜREFFEL : ( ) «M üstefilün» cüz’-
ünün «m üstefilâtün» şekline girmiş hâlidir,
(bk. Terfii)
M Ü REŞŞEH A : ( ) Tevriye envâın-
daııdır. (bk. Telvîhât)
M Ü S A V A T : ( d j l —. ) «M ünakkahiyyet»in
öbü r adıdır, (bk. Icâz, ıtnâb, m ünakkahiy-
yet)
M ÜSEUIIA’ : ( * ) Y edişer m ısrâlık bend-
lerden müteşekkil bir nazım şeklidir. M uhar-
rir-i âcizin şu m anzum esi g ib i:
U yanıb da açalım perde-i ebsârınıızı
Alcıııc gösterelim dîde-i bîdârım ızı
Dir zaıııûn titretiyorduk dil-i ağyarım ızı
Yine yâd ctdirelinı nâra-i zafer-kârım ızı
K aradan seyr ederek cünd-i cilıân-dârım ızı
O rduya benzetelim satvet-i ebhârım ızı
V erelim haydi donanm aya bütiin varım ızı
Bağlanıışdı kolum uz hayli zam ân istibdâd
Fcyz-i lıürriyyet ile olduk o bağdan âzâd
A rtık iş görm eli ey kavın-i ekârinı-ecdâd
V atan, im dâd diler Iıcr birim izden, im dâd
Çekilen bunca cınek olm adan evvel berbâd
Edelim safha-i deryada şükûlıu m üzdâd
V erelim haydi donanm aya bütün yârım ızı.
M ÜSEBBAĞ : ( • ) «Fâilâtün» cüz’ünün
«fâiliyyân» şekline girmiş hâlidir, (bk. Tes-
bîg)
M ÜSEDDES
yazılar, (bk. Seci’)
lerden müteşekkil m anzûm edir. M urabba’
ve m uham m esler gibi müseddesler de m üte­
kerrir ye müzdevic olur.
M Ü T EK E R R İR BİR M ÜSEDDES
Etm ekdeyim nigâbına bak intizar, dur!
ö y le selâmsız edilir mi giizâr, dur!
Şemsiyyen ile etme âm ân istitâr, dur!
O lm az bu hâl rûyıınu setre m edâr, dur!
Lâyık m ıdır bana bu kadar iğbirâr, dur!
Bî-çâre b ir fütâdeyim ey şehsüvâr, dur!
Ben m untazır iken nice dem dir visaline
K anm ış iken bu yolda olan hasb-i-hâline
Bilmem bu gün ne oldu sebeb infialine
R ahm etmedin bu haste dil-i bî-mecâline
B ârî doyunca b ir bakayım gül cemâline
Bı-çâre bir fütâdeyim ey şehsüvâr, dur!
Süûd-ül-Mevlcvî
M Ü Z D E V İC BİR M ÜSEDDES
Ey mücessem şi’r-i Iâhûtî-edâ, sevdim seni
M a’ni-i sevdâna oldum âşinâ, sevdim seni
F ikrim etdl vehleten meyl-i alâ, sevdim
seni
N âgehânî b ir göründün bî-riyâ, sevdim
seni
İşte ik râr eylerim ey meh-lika, sevdim
seni
Y ok fakat hiç bir ümîdim m utlaka, sevdim
seni
Safvct-i sevdam a işhâd eylerim çeşmânını
Kuvvet-i dâvam a b ürhândır derim
peykânını
H ayret etmez mi gören dîdâr-i nûr-efşânını
H angi dil eyler teham m ül seyr edib
m üjgânını
Sevdiğim, m âzûr gör, dîdâr-i nûr-efşânını
Bir görüşde ihtiyar oldu hebâ, sevdim seni
Süûd-ül-Mevlevî
M ütekerrir ve müzdevic müseddeslerde
alelekser b ir m ısrâ’ yerine iki m ısrâ birden
tekerrür, yâhut tegayyür eder. H âm id ve
 kif Bey’lerin aşağıki şiirlerinde olduğu
g ib i:
D üşm ende garaz rabne-i mebnâ-yi vatandır
Evlâdının im dadı tçm ennâ-yi vatandır
MÜSEDDES
M eydân-i vega çünki şu pehnâ-yi vatandır
Teslim olacak Iıîın-i âdâ-yi vatandır
D üşm en geliyor m aksadı ifnâ-yi vatandır
K arşı duracak ılüşıııcnc cbnâ-yi vatandır
M âzî düşünülse ne küçük neş’etimiz var
H âle bakılınca ne büyük hey’etiıniz v ar
Bin k al’a-i düşmende bizim râyetim iz var
Sııllıü severiz, lıarb edecck cür’etimiz var
D üşm en geliyor maksadı ifnâ-yi vatandır
K arşı duracak düşm ana ebnâ-yi vatandır
A bdülhak H âm id Bey
Bakm ak da bu dâr-i ibtilâya
Rûhıın can atardı itilâya
E n sonra o nûr-ı Arş-ı pâye
Yükseldi civar-i Kibriyâya
Dem şimdi dcnı-i scâdclindir
Ervah, nedîm-i Iıazretindir
Ey yâr-ı azîz-i gam-güsârım
M ahv oldu, H üdâ bilir, karârım
Sarsıldı olanca ıstıbârım
Bîzâr peyinde rûh-i zarım
Gitdin beni kimsesiz bırakdın
Y akdın beni hasretinle yakdın
M ehm ed A kif Bey
H em m ütekerrir, hem müzdevic müsed­
desler de vardır. Şu parçalarda olduğu g ib i:
Kimi endişe-kâr-i lâ-halâdır
Kimi bürbân-şüm âr-i lâ-m elâdır
Cilıân derler ki dâr-i ibtilâdır
ö lü m derler, m edâr-i i’tilâdır
M ariza (ûl-i öm rü b ir belâdır
N için inşân hayâta m übtelâdır
Şu sâil pire b ak rencûr-i zillet
Helâhil-nûş dendân-i sefalet
O lur pîçiş-nümâ-yi derd-i illet
F ak at vicdanı dârfl-yâb-l gaflet
D erûnu mcs’adet-lıâh-i şifâdır
N için insan hayâta m iibtelâdır
İsmail Safâ Bey
Fuzûlî’nin m eşhur müseddesi de böyle m ü­
tekerrir ve m üzdevicdir:
D ün sâye saldı bâşım a b ir serv-i ser-bülcnd
Kim kaddi dil-rübâ idi, re ftâ n dil-pesend
G üftâra geldi nâgelı açub Ia’l-i nûş-lıand
B ir piste gördüm anda töker rize rize kand
Sordum : m eğer bu dürc-i dehendir? dedim,
d e d i:
Yoh, yoh, devâ-yi derd-i nibânındurur
senin.
109 MÜSEMMAT
Eğmiş lıilâli üstüne tarf-i külahını
Ç ok dil-şigestenin göğe yctürıuüş âlımı
Z ülfün dağıtdı, gizledi ebr içre mâlım ı
G ördiiııı yiiziindc hnlka-i ziilf-i siyâlııııı
Ol pîç ü tâbi çoh ne resendir? dedim,
d e d i:
D evr-i ruhum de rişte-i cânındurur senin.
M uharrir-i âcizin «Vakfa-i A refât» Un­
vanlı bir m anzum esinden alınan şu iki bend-
de görüldüğü üzre her bendi ayrıca kafiyeli
müseddesler de vardır :
Bak şu vâdî-i garâm ın sâha-i pür-cûşııııa
D ikkat et m anzûr olan cvzû’-ı
Iıaşyctpûşuna
Ncşve-bahş olmuş ki öyle vâkıf-i
ıııedlıûşııııa
Benzemez beznı-i şerâbın zevk-i
niışâ-nûşuna
H er biri asmış da ihrâm -ı tecerriid dûşuna
K endini atm ış rizâ-yi H alikın âgûşuna
K alb-i üm m ctden lıurûş etm ekde b ir bank-i
lıazîn
In ’ikâsı verm ede âfâka b ir ulvi tanin
İnleyen diller d iy o r: Lcbbeyk
llâlı-el-âlcm in
A ğlayan gözler edilmiş şerm ile atf-i zem in
T itreyen eller ise m a’tûf-i dergâh-i berin
Yakt-i tebşîr-i icâbct, durm a ey
Rûh-üI-Emin
M Ü S E L S E L : ( J - l —*) B ütün m ısraları kafi­
yeli m anzûm e. (bk. T asrî’ ve m usarra’)
M ÜSEM M A T: ( i — ) Lügatda «inci, bon­
cuk dizisi» dem ekdir. Bizim m urabba’ m u­
hamm es, müseddes v .d .... dediğimiz nazm
şekillerinin hepsine binlen A rab lar «Mii-
sem mat» adını verm işler, fakat A ccmlcrle
T iirkler bu tâbiri başka m ânâda kullanm ış­
lardır. Acem lerce ve bizce m ü se m m a t: 4
m efâîlün, yâhut 4 m üslefilün gibi cüz’Ieri
tekrarlanan vezinlerden tanzim edilir. D ö rt
cüz’e ayrılan her beytin son cüz’ü, gazelin
esas kafiyesini tâkib etm ekle beraber üç
cüz’ü de ayrıca kafiyeli olur, ö y le ki her
iki cüz’ü b irer m ısra’ şeklinde yazılsa b ir
beyt, dö rt m ısrâ’Iı b ir “bend teşkil eder.
Fuzûlî’nin şu gazeli gibi :
Beni candan usandırdı
C efâdan yâr usanm az mı?
MÜSEMMEN
Felekler yandı âlıınıdan
M uradım şcın’i yanm az ini?
Şcb-i firkat yakar camın
T ökcr yaş çeşnı-i giryâııım
U yârır halkı cfgaıııııı
Knrfı bahtını ııyanmaz mı?
Değildim ben sana nıâil
Sen ctdin aklım ı zail
Haııa la'ıı eyleyen câhil
Seni gör-geç utanm az ıııı?
G ül-i rıılısârına karşu
G özüm den kanlu akar su
H abîbinı, fasl-ı-güldür bu
A kar sular bulanm az mı?
Gamiııı jıiıılıûıı dutardım ben
D ediler yâra kıl rûşen
Disem o bî-vefâ bilmen
İnanır m u inanm az mı?
Fuzulî rind-i şeydâdır
Hcıııîşe halka riisvâdır
Sorıııı kim bu ııc sevdadır
l(u sevdadan usanm az mı?
Eski m üsem m at eserler arasında N e f’î’nin
m eşhur «Bühâriyye»si san’atkârânedir.
M Ü S E M M E N : ( &*** ) Sekizer m ısrâlık
bendlerdcn müteşekkil b ir nazım şeklidir.
Recûî-zâde E krem Bey’in şu hazîn şi’rinde
olduğu g ib i:
Elem le ağlaşa-gclmiş ıbâda ağlayayım
Sabâlı-i m evte kalan i’tim âda ağlayayım
llükfıya hande eden içtihada ağlayayım
Geçen zam anı alub şimdi yâda ağlayayım
V ücûda nûm-zcd olm uş rcınâda ağlayayım
B tlâ-yi firkat içinde, safâda ağlayayım
Dcm-i seherde, hususa m esâda ağlayayım
N cjâd’a ağlayayım ben, N cjâd’a ağlayayım
G arîb-i çilıre-i iimniyye-i fuâdım dı
Eııîs-i rıılı-ı ıııelûlünıdü, rfılı-zâdımdı
Sevimli lıüzn-i şcbinı, şevk-i bâıııdâdımdı
K üçük vücûdu büyük cây-i istiuûdımdı
D üşüncem i ona lıasr etm ek i’liyâdım dı
O kimsenin değil, ancak benim N cjâd’ımdı
Bu güıı sefil kalan i’tiyâda ağlayayım
Ncjsid’a ağlayayım beıı, N cjâd’a ağlayayım
110 MÜSTEZAD
M Ü SN ED : ( ) Hecenin kapalısıdır, (bk.
Hece)
M ÜSTEÂR : ( j L l —•) «Beyân» tâbîrlerinden­
dir. istiarede müşebbehün-bihin lafzı demek-
dir. (bk. İstiare vc leşbîh)
M üstcârün-Iclı: ( J j L l—» ) «Beyân» tâbîrle­
rindendir. İstiarede müşebbehin mânâsı dc-
m ekdir. (bk. lstiâre ve teşbîh)
M üstcârün-m inlı: ( * ) «Beyân» tâb îr­
lerindendir. İstiarede müşebbehün-bihin m â­
nâsı demekdir. (bk. lstiâre ve teşbîh)
M Ü S T E V Î: ( ) bk. Kalb.
M Ü STEZA D : ( J İ j w • ) Bâzı manzûmelerde,
alelhusus gazellerde m ısrâların sonuna kısa
ve m anzum bir parça ilâve edilir. O par­
çalara «ziyâde», ziyâdeli m anzum elere «müs-
tezâd» denilir. N edim ’in bir müstezadından
alınan şu parça g ib i:
Ey şıılı-i kerem-pîşe, dil-i zâr şenindir
Yok m innetin aslâ
Ey kân-i kerem , anda ne kim vâr şenindir
Pinlıân ü hüveydâ
Sen kim gelesin meclise bir yer mi
bulunm az
Baş üzre yerin var
G ül goncesisin, gûşe-i destâr şenindir
Gel ey gül-i ra ’nâ
M uallim N âci m erhum un Fransız şâiri
K orney (Corneillc)’den «Lâlenin Güneşe Arz
Ettiği Bir Niyâz» ünvâniyle terceme ettiği
şu m anzum e de müstczâddır.
Ey kevkeb-i ralışân ki benim clsm ü
cemâlim
Senden alıyor feyz
Olsun bana ârâyiş-i bâkî bu kemâlim
N âkıs kalıyor feyz
M cn’cylc âm ân etmeden evrakımı bî-reng
G addar zamanı
Olsun Jiili’nin cebhc-i pâki bana evreng
Sevsin beni cânı...
Eylerse o yüzden bcui rengin ü ziyâ-dâr
T âli’ olarak y ar
A rtık olurum ben şeref ii şâu ile her bâr
Şalıcnşch-i ezhâr.
H alk şâirleri ıstılahında m üstezâda «ye­
dekli» denilir. Eski şâirler, m üstezâdlarda
ziyâdelerin intizau.’na ihtim am gösteriyor­
lar, m ânâca liizıımu olsun olmasın her mis-
MÜSTEZAD
râın sonuna bir parça ilâve ediyorlar, bu­ M Ü Ş Â A R E : (
nunla da ahengin tc’mînine çalışıyorlardı.
Meselâ izzet M olla’nın :
Bülbül, yetişir bağrımı Iıun eldi figanın
Z abt eyle dehânın
H ançer gibi deldi ciğerim tîg-i zebanın
Te’sîr-i lisanın
müstezadındaki «te’sîr-i lisanın» ziyâdesi
hakîkaten ziyâdedir. Ç ünki bülbüle «Senin
kılıç gibi olan dilin yüreğimi hançer gibi
deldi» dedikden sonra «te’sîr-i lisânın» de­
menin lüzumu, hattâ mânâsı olm adığı mey­
dandadır.
Servet-i-Fünun edebiyatçıları da müste-
zâd manzum e yazdılar. F ak at ziyâdelerin
kullanılışında âhengin intizâm ından ziyâde,
m ânâca lüzum una ehemmiyet verdiler ve
Fikret’in :
Çekiç altında m uhakkar ezilir günlcrcc,
llir çelik parçası bir tîğ-i nıclıîb olm ak
için.
Soıırn yatm akla geçer öm rü niyâm ım la
bütün.
N e hazin işkence!
parçasında olduğu gibi bir «ziyâde»yi bir
m ısrâ yerinde kullandılar. K e z â :
Çocuk değil bu bir çiçek
Ya b ir melek
Sen ey şükûfe-i cilıân,
Nesin, safa-yi dil misin
Değil misin
Fcdâ şu anlaşılm ayan
Sürûduna
Benim bütün fesahatim,
Belâgatim,
Olanca şâiriydim ...
Fcdâ ıııalıâsin-i cilıân
Şu nâ-tüvân vücûduna
manzumesinde görüldüğü vcclıile ziyâdeleri
muayyen mevki’lerde değil, m ânânın icâb
ettiği yerlerde istimâl ettiler. Yeni miiste-
zâdlar eskilerden m anâlı oldu. F ak at ziyâ­
delerin aralarındaki ’mesâfelerin -bir olm a­
ması dolayısiyle nazm âhenginde bir aksak­
lık duyulm aya başladı. «Serbest nazım cı»lar
ise müstezâdı lüzum undan çok fazla kullan­
dılar ve bir satırlık bir m ısrâ’ denilebile­
cek bir sözle tek lıecedcn ibâret bir keli­
meyi alt alta yazıb gûyâ beyt hâline getir­
diler.
111 MÜŞÂKELE
) a) K arşılıklı şiir
söylemek ve okum ak.
b) D îvân şâirlerinden birinin bir m anzu­
mesine diğer bir şâir tarafından aynı vezin
vc kafiyede olm ak üzere «nazire» yazılm ak.
c) H alk şâirleri arasında yapılan şiir ya­
rışında da bîri tarafından okunan beyte
öbürleri tarafından vezin ve ayak uyduru­
larak cevab verilmesi, (bk. Ayak)
d) Bir de edebiyat m eraklıları taralından
m uayyen bir m evzua göre, meselâ dudak ve
yanak m azm unlarını hâvi olm ak üzere be­
yitler okunm ası, yâhut birinin okuduğu bey­
tin son kelimesiyle başlam ak üzere diğeri­
nin başka bir beyt okum ası. M eselâ b i r i :
H addeden geçmiş nezâket yâl-ii-bâl olmuş
sana
M ey süzülmüş şişeden rûlısar-i âl olmuş
saııa
beytini o k u y u n c a İkincinin :
Sana cy nûr-i mücessem nice tcşbîlı
edeyim,
Yoğ iken vcclı-i şebelı, tâze ııilıâl-i çemeni
beytini inşâd etmesi, üçünciinün de :
Çcmcn-i gülşeni ilıyâ kılır âb-ı b aran
Giryesi çarhın eder ruy-i zemini handan
beytini yetişdirmesi. Böyle m üşâarclerde sı­
rası gelince b ir beyt bulub okuyam ayan
m ağlûb olmuş sayılırdı.
M Ü ŞA ’AS : ( ) A ruzda «Fâilâtün» cüz’-
iinlin «m cfûlün» şekline girmiş hâlidir, (bk.
T eş’îs)
M Ü ŞÂ K ELE : ( Lî.* ) Bedî’ san’atlerinden-
dir. Bir m asdarın m ânâsının diğer b ir lafz
ile değişmesi ve m üştakkatının bir ibarede
m ükerrer olarak irâd edilmiş o lm a sıd ır:
Seni ol rütbe sever kıskanırını kiııı güzelim
Kimsenin yâdına gelmezdin elimden gelse
beytindeki «yâdına gelmezdin» ve «elimden
gelse» cüm lelerindeki gelmek m asdarı müş-
takkatının kullanılışı gibi. M alûm dur ki
yâda gelmek : H atırlam ak dem ekdir. Elden
gelmek i s e : M uktedir olm ak, yapabilm ek
m ânâsınadır. Bu m ânâların ikisi de gelmek
m asdariyle ifâde edilir. F ak at burada ev­
veline gelen «yâda» ve «elden» kelimele­
rinin yardım iyle asıl m ânâsı değişiyor, baş­
ka "bir şekil alıyor, binâenaleyh ikisinin bir-
likde zikrinden «müşâkele san’ati» husule
geliyor.
M Ü ŞA TTA R
Kcudi bâzaıı gelir am m â, sözü gelmez
kaleme
mısraı bunun m enfi m isâlidir. M üşâkeleyi
daha kısa o larak târif için şöyle de diyebi­
liriz : «Bir fi’lin başka kelim elerle m ürekkeb
ve m ükerrer olarak irâdı»dır.
M Ü ŞATTAR: ( ) T aştîr edilmiş, m ısra­
ları arasına ayrıca ilâveler yazılmış m an­
zum e dem ektir, (bk. Taştîr)
M Ü ŞEBBEH : ( ) bk. Teşbîh.
M iişebbehün-bih: ( * ) bk. Teşbîh.
M Ü T E D Â R İK : ( ) Esasen beher m ıs­
raı d ö rt «Fâilün»den ibâret b ir vezindir.
Bunu im âm H alîl değil, sonradan Ahfeş
bulm uşdur. O ndan dolayı «muhdes», «uıuh-
tera’» ve «garîb» denildiği gibi bahr-i mü-
tekarib ile âdetâ kardeş olduğundan «şakîk», M Ü T E K A R R 1N : (
koşan at ayağının sesine benzediği için
«rekd-ul-hayl», çan sesini andırm ası _dolayı-
siyle «savt-ün-nâkus», su dam lasına benze­
diğinden «m ütekatır» isim leri de verilmiş-
dir. M ütedârik bahrinin şöyle altı vezni var­
d ır ki bizde hem en hiç kullanılnıam ışdır.
1— F âilün, fâilün, fâilün, fâilün
Müsemmen-i sâlim
2— Feilün, feilün, feilün, feilün
M üsemmen- i m ahbûn
3— F a’lün, fa’lün, fa’lün, fa’lün
M üscm m cn-i m aktu’
4— Fâilün, feil, fâilün, feil
Müsemmcn- i m ahbûn-i m aktû’ (arûz ve darb)
5— Feilün, feilün, feilün
M üseddes-i m ahbûn
6— F a’lün, fa’lün, fa’lün
M üseddes-i m aktû’
M Ü T E D Â R İK E : ( ) Âhiri sâkin, on­ M Ü T E R Â D İF : ( J j U * ) Â hirinde fasılasız
dan evvel iki m üteharrik, daha evvel yine
sâkin h arf bulunan k a fiy e : G iryânım ı, câ- uhûd gibi. (bk. Kafiye)
nânım ı gibi. (bk. Kafiye)
M ÜTEKAR1B : ( y j l ü « ) Esasen b ir mısraı
dört «Feûlün»den ibâret b ir vezindir. Bu­
nun fürû’u ondur. V ezinlerini isimleriyle
aşağıya yazıyorum :
1— Feıılün, feûlün, feûlün, feûlün
M üsemmen-i sâlim
2— Feûlün, feûlün, feûlün, feûl
M iisem men-i m aksûr (arûz ve darb)
3— Feûlün, feûlün, feûlün, feil
112 M ÜTAYÂZt
M üsemmen-i eslem-i sâlim (arûz ve darb)
4— F a ’lün, feûlün, fa’lün, feûlün
M üsemmen-i eslem-i sâlim (arûz ve darb)
5— F a ’lü, feûlün, fa’lü, feûlün
M üscnımcn-i esıcnı-i m aksûr (arûz vc darb)
6— F a ’lü, feûlün, fa’lü, feûl
M üsemmen-i esrem-i sâlim-i m aksûr (arû%
ve darb)
7— Feûlü, fa’lün, feûlü, fa’lün
M üsemmen-i nıakbîız-i cslem (arûz vc darb)
8— Feûlün, feil, feûlün, feil
M üsemmen-i m ahzûf
9— Feûlün, feûlün, feûlün
Müseddes-i sâlim
10— Feûlün, feûlün, feil
M üseddes-i m ahzûf (arûz ve darb)
Bu bahrin 1. ve 2. vezinleri Edebiyatım ız­
da kullanılm ıştır.
) İki kafiyesi olan
ve bu kafiyeleri yan yana bulunan manzû-
me. N âcî’nin :
H angi âkil der ki ancak «râh»-i
«gülşen»den geçin?
B ir de gafiller, şu «nâlişgâh»-ı «şiven»den
geçin!
beytinde olduğu gibi. (bk. Kafiye)
M Ü T EK Â V 1SE : ( ) A hiri sâkin olan,
ondan evvel dört m üteharrik, daha evvel bir
sâkin h arf bulunan k a fiy e : Edememiş, gide­
memiş gibi. (bk. Kafiye)
M Ü T E K E R R 1R : ( j ) M urabba’larda
birinci bendin son m ısraı, muham mes ve
müseddeslerde kezâ birinci bendin sondan
iki m ısrâı, her bendin sonunda tekrar edi­
len nazım şekli, (bk. M urabba’, m uham mes,
müseddes)
iki sâkin h arf bulunan k a fiy e : Meşhûd,
M Ü T E R Â K 1B E : ( ) Sonu sâkin olan,
ondan evvel üç m üteharrik, daha evvel bir
sâkin h arf bulunan kafiye. Sahbâ-yi adem,
m înâ-yi adem gibi. (bk. Kafiye)
M Ü T EV Â T İR : ( j Ijr* ) Â hirinde sâkin, on­
dan evvel m üteharrik, ondan evvel yine sa­
kin b ir h arf bulunan kafiye. Y ârı, reftârı
gibi. (bk. Kafiye)
M Ü T E V Â Z l: ( <_Sj'/ - • ) Vezn ve kafiye iti-
M ÜVÂZENE N A ’T

bâriyle biribirine uygun «seci’»ler.' '(bk. M Ü V Â Z t: ( ) Seci’ nevi’lerindendir.

Seci’) (bk. Seci’)

M Ü VÂZEN E: ( ) Fasılaların, yâni M Ü V Â Z tN : ( j j l j * ) Seci’ nevi’lerindendir.

nesirde fıkraların, nazım da m ısrâiarın son (bk. Seci’)
kelimelerinin vezn itibâriyle müsâvi olm a­ M Ü Z Â L : ( ) A rûzda «M ütefâilün» cüz’-
sıdır.
ünün «mütefâilân» şekline girişi, (bk. İzâle)
Âleme câm-i safa sunduğu dem bâna felek M Ü Z D E V IC : ( •>✓'*) M urabba’larda, mu­
Bir kadeh sunm adı kim vermeye bin
ham m eslerde, müseddeslerde h er bendin so­
tiirlü kesel
nuncu m ısrâı, birinci bend ile kafiyedâr olan
beytindeki «Felek» ve «Kesel» kelimelerinin nazım şeklidir, (bk. M urab b a’, muham m es,
vezn, yâni hece itibâriyle uygunluğu gibi. müseddes)

N
N Â İR E : ( »j\t ) Kafiyede «mezîd»den son­
ra gelen h arf veya harfler. N âcî’n i n :
Şaşmada hûş-yârlnr mestinize
Kendiniz düşmensiniz hestînize
beytinin kafiyelerindeki «e» harfleri gibi,
(bk. Kafiye)
NAHR: ( ) A rûzda «m efûlât» cüz’ünü
<fa’» şekline sokm akdır. (bk. M enhûr)
NAKD: ( ) N azm ın kusurlarını bildiren
ilmin adıdır; Ulûm-i edebiyyeden biridir.
Nakd; lügatde paranın sağlamı ile kalpını
ayırd etme demekdir. Sözün kusurlusu ile ku­
sursuzunun bu ilim ile ayırd edilmesi bu adı
alm asına sebeb olm uşdur. Şimdi, doğrusu
«intikad» olduğu halde, «tenkîd» dediğimiz
de aşağı-yukarı « nakdidir. Bizde tenkîd, da­
ha çok, «kusur bulm a» gayretine inhisar et­
mekte, meziyyetler gösterilmem ektedir.
N AKL: ( J i ) Uyûb-i şiir (şiir ayıpları)
cümlesindendir. (bk. llm âm )
N ÂSİR : ( ,/!>" ) N esr yazan. Cenab Şehâbed-
din ile Süleym an N azif cn değerli naşirle­
rimizden idiler, (bk. Münşî)
NAT: ( ) Lügatde «vasf» demekdir.
D îvân edebiyatında bilhassa H azret-i Pey­
gamber ve Ç âr Y âr H azarâtı ile Cenâb-i
A lî vasfında yazılan m anzum elerdir. «N a’t-i
ş e r if» : H azret-i Peygam ber’e, «N a’t-i Ç âr
Y â r » : H ulâfâ-yi R âşidîn’e, «N a’t-i Alî» :
C enâb-i M urteza’ya âid medhiye demek
olur. Osm anlı Şâirlerinin hem en hepsi n a’t
yazdıkları hâlde içlerinde en ziyâde bu vâ-
dîde kalem oynatan Istanbul’lu N azîm ile
N eccâr-zâde Şeyh R izâ’dır. F u zû lî’nin, Nâ-
bî’nin n a’t-i şerifleri de m eşhûrdur. Bir
N a’t-i Ş e rif:
M est etdi beni nûr-i tecellâ-yi M uham m ed
O ldum ezelî âşık-l şeydâ-yi M uham m ed
Çeşm ânım a etdirm ede taktîr-i leâlî
Şevk-i ezel-i Iü’lü’-i lâlâ-yi- M uham m ed
Y akdı dili âteşlere de kalm adı sabrım
Envâr-i rııh-i câzibe-efzâ-yi M uham m ed
E tdi beni ham-geşte-i Iıicrân-i lıırâmı
Fikr-i reviş-i kamet-i Tûbâ-yi M uham m ed
K aldım şeb-i târîk-i firakında nıeded-!:âh
Ey hâdi-i râh-i şeb-i ycldû-yi M uham m ed
Siz söyleyin ey şeb-rev-i sevdası olanlar
Âyâ nerede cây-i m uallâ-yi M ulıam nıcd
M eş’al-keş-i rahim olun A llâh için olsun
Ey râhile-i bâdiyc-peymâ-yi M uham m ed
Ey nûr-i sevad, ey şeb-i târ, olm ada rengin
Y âd-âver-i giysû-yi m utarrâ-yi M uham m ed
Ey ebr-i şefak, lem ’a-fürûz ol ki olursun
Âyîne-i dîdâr-i m usaffâ-yi M uham m ed
E y bâd-i seher-hîz-i harem, esmeye başla

F: 8
N A ’T
Dclıri bürüsün buy-i dil-ârâ-yi M ulıanınıed
Uy kalb-i elcıu-pcrvcr ü lıasretzede inle
Bir neflıa verir ravza-i ulyâ-yi M uham m ed
Bir lcms-i niivâziş ile eyle beni T âhir
E y ınevce-i deryâ-yi atâyâ-yi M ulıam mcd
Bir na’t-i Ç âr-yâr :
Buna M âbûd-i ferd Allâlıü ckber
Tevccciih-gâh-i rûhum dur Peyc-nıbcr
Lisân-i hâlisim lıcr lahza sö y le r:
Ki dîne çâr crkâıı-i m ukarrer
Ebûbekr ü Ö m er, O sman ü H ayder
Vücûdu bu zevât-i bihterînin
M cdâr-i fahridir clıl-i yakîuin
G ören gözler bilir, m ihrabı dînin
Bu dört şcın’ayle olıııuşdur m ünevver
E bûbekr ü Ömer, O smân ü H ayder
Sahabe cncüm-î çarlı-i hüdâdır
Şcb-i zulm etde ycnbû’-ı ziyadır
Velî fark-i tenevvür rû-nüm âdır
Seıııâ-yi i’tilâya şems-i enver
E bûbekr ü Ömer, Osm ân ü H ayder
Bu dört kandil-i nû ru n inşiâı
N ebi ıııişkâlıııııı aks-i ş 11fil
O m cnba’dcıı bulııb da iltimâı
Sabâlı-iil-hayr-i isti’dâda bâver
E bûbekr ü Ömer, O sm ân ü H ayder
Bu dört zâtın m akam ı pek büyükdür
Bunu derk etm iyen gayet küçiikdür
Sözü erbâb-i tuğyanın çürükdür
N igâh-i Elıl-i H akda kadri berter
E bûbekr ü Öıner, O smân ü H ayder
Bi-haıııdillâlı ki T âb ir M evlevîyim
E bûbekr oğlunun b ir peyrevîyim
Füyûz-i M esneviyi m uhteviyim
Bcuiın fikrim ce fikre hayret-ûver
E bûbekr ü Ömer, O smân ü H ayder
Bir na’t-i A l i :
D cınbcdcm malım ûr-i şevk eyler dil-i
gaın-pcrveri
Câııı-i zchr-cfşân-i debrin bâde-i renc-âveri
Ben o scrıııest-i lıclâhil-nûş-i âlâm ım ki âh
H ûn-i dildendir bana bezm-i hayâtın sâgari
Y andı sabrını gayri ey sâkî-i sehbâ-yi tahûr
V er delıâıı-i cânıına câııı-i şerâb-i Kcvseri
Tcşııe-i ıııâ-iil-lıayâl-i iltifatım yâ Alî
Ncşve-yâb eyle bi-câh-i Ilazret-i
Peygam beri
Pençe-i ÂI-i A bâ lıakkiyçün cy şîr-i H udâ
Kıl ııüvâziş dest-i eltâfın ile bu çâkeri
Rû-siyâlıım gerçi istîd’â-yi afvc yok yüzüm
Şâfiinı olsun velî nûr-i sevâd-i K anberî
114 N A Z ÎR E
Bcndc-i hünkâr-i Sıddîkî-ncsebdir kalb-i
zûr
Cân-i Tâjıir abd-i mahz-i hânedân-i
H ayderî
N A Z ÎR E : ( ) Bir şâirin manzûm bir
eserine (alelekser gazeline) diğer bir şâir ta­
rafından aynı vezn ve kafiyede olm ak üzre
yazılan benzer şiirdir. Bunıı yapm aya «tan­
zîr» denilir, (bk. T anzîr) İran şâirleri nazi­
reye «cevâb» da derler.
Benim bir gazelim :
D oğar da nıihr-i cem âlin senin hayâlimde
Fezada n û r aram anı ben bülün lcyâliınde
M ükcvvcnât uyurken, tehayyiilünle senin
Sabâlıı karşılarım tatlı hasb-l-hâlimde
A bî-vefâ, ne k adar da vefâlı yâdın var
B ırakm ıyor beni tenhâ şeb-i melalimde
Odur enîs-i revanim , odur nedim-i dilim
O nunla derdlcşirim ân-ı ibtihâlim de
Sen cy vefâdan olan bî-nasib, hilkatde
Z afer mi hissediyorsun acıklı hâlimde
Ccrîh-i firkat ikcıı dil, silıânı-i lıccrc yine
N işane bulm a dilersin şigeste hâlimde
Vefâlı yâdına cândan Iıczâr şükran ki
B ırakm ıyor beni tenhâ şeb-i melâlimde
Eski talebem den ödem işli M uam m er Lut-
fi Bey m erhum un bu gazele n a z ire si:
Em ellerim soluyor gülşen-i hayâlimde
Açıldı goncc-i lıicrân sirişg-i âlimde
Elem li öm rüm ü tâkîb edib emellerle
İniltiler yaratan hesti-i melâlimde
Scrâb-i neşveni buldum zam an zam an cy
aşk
Ü nıîd içindeki âlânı-i bî-zcvâliındc
Güzelliğinle teselli bulan zavallı gönül
Ziyâ-yi vuslat arar ufk-ı piir-zılâliuıde
Senin safâ-yi visâlin gelir de yâdım a âh
E rîkclcr kurarını bûscdcn hayâlimde
Senıâ-yi neşvede perrân birer şihâb-i hazin
D oğan Iıer âlı-i tclıassür benim şu hâlimde
Bu gün balıâr-i şebâbım lıazan-i lıüzn oldu
Açıldı goncc-i hicrân sirişg-i âlimde
Eğirdirü Hacı K em âl’in yegâne nüshası
İngiltere'nin Bıilislı Mıızcum Kiilübhııncsin-
dc bulunan M ccnui’at-iin-Nczâir’i (Nazire­
ler M ecm u’ası), eski şâirlerim izin biribirle-
rine olan nazirelerini ihtiva etmektedir.
Bir de tehzil yoliyle yazılmış n a zîre k r
vardır ki son zam anlardaki üstâdları «Deh-
rî» mahlasiyle yazdığı nazîreler Dîvânçe-i
N Â ZIM 115
D ehrî’de toplanan rahm clli Hüseyn Kâmî
Bey (ki şâir Kcmaleddin K âm î’nin babası­
dır.) vc nazirelerini Dîvânçc-i Fâzıl Der-
medh-i Efâzıl’dc toplayan Fâzıl Ahmed Ay-
kaç Bey'le H alîl N ihad Boztepe Bey’dir.
N Â Z IM : ( ) Vezinli söz söyliyebilen.
Şâir ile arasında fark vardır. H er şâir, na­
zımdır; fakat her nâzım , şâir değildir, (bk.
Nazm)
N A Z M : ( ^Jiı" ) Lügatde dizmek mânâsı-
nadır. Şu hâlde n â z ım : «dizen», manzum
d a : «dizilen» demek olur. Edebiyatda sözü
ölçülü ve âhenkli söylemek m ânâsınadır.
M cf'ûl m ânâsında m asdar olarak ölçülü ve
âhenkli söz meâlini de ifâde eder. M ısrâla-
rın dizi hâlinde olması, ölçülü sözlere m an­
zum denilmesine sebeb olm uşdur. H er ve­
zinli söz nazım dır, fakat m ânâca güzel ola­
bileni şiirdir. Yâni her mevzun söz şiir sa­
yılamaz. Binâenaleyh her mevzûn söz söy­
liyebilen de ııâzımdır, fakat şâir olm ayabi­
lir. Şâir olm ak , için pek güzel söz söyliye-
bilmek şartdır.
N azm şek illeri: M ısrâların sayısına ve kafi­
yelerin tertibine göre bir manzum enin hey’e-
tine «şekil», şekillerin hepsine birden «Eş-
kâl-i nazm» denilir.
N azm şek illeri: H alk ve dîvân edebiya­
tına mahsus olm ak üzre iki kısım dır. Birin­
cilerin en m eşhur şek illeri: M âni, koşma,
varsağı, ağıt, destan, semâî, dîvân, kalen­
deri, yedekli;
İkincilerin de : M ısra’, beyt, kıt’a, nazm,
rübâî, tuyuğ, m urabba’, muhammes, müsed­
des, şarkı, gazel, miisemmat, nazîre, kasî-
de, mesnevî, terci’-i-bend, terkîb-i-bend, müs-
tezâd’dır. (Bu kelimelere bakınız.)
N EFÂ Z: ( 31» ) Kafiyede «v asb ın hare­
kesi. (bk. Kafiye)
NEFES: ( ) Bektaşî tekyelerinde oku­
nan manzum söz. Nefesler esâsen hece vez­
niyle tertîb olunur ve «Ayn-i cem’» daha
doğrusu «Âyin-i Cem» esnâsında saz ile
okunurdu.
Bektaşî Nefesleri hakkında fazla bilgi al­
m ak için Ahmed RiFat Efendi’nin M ir’at-ül-
M akasid fî-D ef-il-M efâsid’e ve Sa’deddîn
N üzhet Ergun’un Bektaşî Nefesleri adlı ese­
rine bakılabilir.
NEFES
S onraları arûz ile de nefesler yazıldı.
Hece vezniyle bir nefesden :
 dem i balçıkdaıı yıığıırdıın, yapılın
Y apıb da neylersin, bundan sana nc
H alk etdin cilıânı, inşânı saldın
Salıb da neylersin, bundan sana nc
liakkal mısın, terâzûyı neylersin
İşin gücün yokdıır gönül eğlersin
K ulun günâhını tartıb neylersin
G eçiver suçundan, bundan sana ııc
Biri Sâmih R if’at'in, öbürü Yafıyû Ke­
m âl’in arûz ile yazılmış birer nefesi :
H czârân per açıb reng ü ziyadan
Üffıl etmiş güneş sahn-i sem âdan
Şebistân-i elem Iıâlî sadâdan
G önül pür-girye hâl-i inzivadan
Bu dem dir tab’ım ın devr-i melali
Sever zulmetle gönlüm lıasb-i hâli
Şadalar duym am ın var ihtimâli
K aranlıklarda a ’mâk-i lıafâdan.
îlâhî-m eşrebim vnlıdct-perestim
Şcrâb-i cilvc-i hayretle mestim
O sagardir ki zînct-sâz-i destim
D olar lıum-hânc-i Âl-i A badan.
U zakdan yalvarıb ebr-i bahûra
D erim : gel şöyle meylet bir kenara
H üseyn'indcn Iıaber ver kalb-i zâra
E ğer gcçdinsc deşt-i K crbclâdan
N e beklersin kılıp, ey bâd-i şcb-ııîz,
D cm âdcm turra-i czlıârı telızîz
G etir, lutfeyle b ir bûy-i dil-âvîz
M eşâm-i câna kalb-i M urtazâdan.
N e müm kin sevmemek Şâmili Hüseyni
K abûl eyler m i insan öyle şeyni
Resûl-i K ibriya’nın nûr-i ayni
M uazzezdir beninıçiin enbiyâdan.
Sâmih R if’at
F e r almışken tu lû ’-i K ibriyâdan
Bu gün bî-vâye kalm ış Iıer ziyadan
Bu m ülkün farkı yok b tr teng-nâdan
N için nû r inm iyor sahn-i sem adan
Bu şek bağrım da lıer gün gâh ü bî-g3Iı
D olaşdım «Hû!» deyiib der-gâlı der-gâh
Üınîd eldim ki bir pîr-i dil-âgâlı
D esin «Destur!» m ihrâb-i lıafâdan
A bâ var, post var, m eydânda er yok
H orâsân illerinden b ir Iıaber yok
U zun yollarda durdum b ir eser yok
Diyâr-i R ûm a gelmiş evliyadan
NEKARÂT
O yerler İşte Bağdâd, işte Âmıd
Bu gün her şu’Ieden m ahrûm , câmfd
O yerlerden gelen son yolcu : H ânıid
H aber-dâr olm az olm uş m â-verâdan
Tecellî-gâh iken binlerce rinde
M clâm ct söndü Şark’ın h er yerinde
Un devrin gerçi son suhbetlcrinde
N efesler dinledik sâz-i R izâ’dan.
Bıı m anzum enle ey Ü stâd-i hoş-kâm
A lî’den doldurub iksîr-i ilbâm
Leb-i u?şâka sundun öyle b ir câm
Ki yuğrulnıu; türâb-i K erbclâ’dan
Y ahyâ Kemâl
Y ahyâ Kemâl Bey’i n :
«N efesler dinledik sâz-1 R lza’dau»
m ısraında îm â ettiği filozof Rizâ Tevfîk Bey
de nefesler yazm ışdır ki, onlardan birini şu­
raya nakl e ttim :
G el zâhid, K ur’ân’ı çıkar koynundan
H idâyet verm emiş o kitab sana
Sem’inı hatın etmiş ulu Y aradan
G elmem iş içinden b ir hitab sana
M azhar oldu insan sırr-1 miibhem e .
C ân verdi zuhûru cism-i âlem e
Secde eylemedi İblîs  dem’e
Bu kıssadan biraz hisse kapsan a
 dem suretinde R ahm an göründü
Cem âlinde sırr-i K u r’ân göründü
K udreti nutkunda iyân göründü
T apacaksan bâri H akk’a tapsan a
AHâh, eve girmez, sırr-i m utlakdır
D ö rt duvara secde kılan ahm akdır
H ac etm eden m aksa d, gönül yapm akdır
Sen de behey nâdân, gönül yapsan a
H ey R :zâ, yorulm a gurbet ellerde
G ayret-i cehl ile kalm a yollarda
Bîhûde dolamdın kum lu çöllerde
G önül sem tine de biraz sapsan a
NEKARÂT: ( ) Şarkılarda tekrarla­
nan m ısrâ’. Aşağıdaki şarkının bend son­
larını teşkîl eden m ısrâ’ g ib i:
N e zam an bilm iyorum müddet-1 hlcrân
bitecek
Gözdeki fâsılasız grrye-i cûşân bitecek
Bitmeden ayrılığın, ömr-ı perîşân bitecek
Yetiş ey rûh-i revân, ten bitecek, cân N E V R Û Z İY Y E : ( * j j j / ) N evrûz «G üne­
bitecek
116 NEVRÛZİYYE
R ü ’yctinmiş dile mânâ-yi muammâ-yi
hayât
Yoksa sensiz yaşam akm ış bana ayniyle
m em ât
Oldu eyyâm-i firakında dilimde nekarât
Yetiş ey rûh-i-revân, ten bitecek, cân
bitecek.
N ekarat mısrâı tek rar edildiği için dâima
tekrarlanan ve âdetâ «dilde persenk» olan
sözlere de «nekarât» denilir.
N E S İB : ( - - t - i ) K âsîdenin m ukaddimesi de­
m ektir. (bk. Kasîde)
N E S İR : ( £ ) Liigatde «saçmak ve dağıt­
mak» demekdir. Bu m ünâsebetle manzûm
olm aksızın derli toplu söz söylemeğe ve ta­
bî! konuşm a tarzındaki söze nesir denilir.
Nesr-1 m iirsel ve N esr-i müsecca’ : (
£ * —' ) F ıkraların ın sonu seci’li olan
nesr. Bizde Sinan Paşa’nın «T azarru’-nâmesi»
ile başlamış, sonraları pek ziyâde ifrâta var-
mışdır.
Cevdet Paşa m erhum der k i :
«Kelâm-i m ensûr, miirsel ve müsecca’ kı­
sım larına taksim olunub h er birinin mev-
ki’-i istimâli başkadır. Eslâf-i Udebâ, mün-
şeât-i resmiyyede «tersîl»i iltizâm ederler ve
m ürâselât-i husûsiyede tarîk-i tesci’a gider­
lerdi. Sonraları ketebe-i aklâm (kalem kâ-
tibleri) beyninde tescî’ yolu iltizâm ve sa-
nâyi’-i bedî’iyye ile ziyâde tevaggul olun­
m akla kelâm ın hüsn-i zâtîsi menzilesinde
olan fesahat ve belâgat arada kayboldu.
M uahharen A kif Paşa usûl-i sebk ve ifâ­
deyi b ir m ertebe ıslâh etti. Bâdehû Reşîd
Paşa tarîk-i tersîlde sâde, güzel b ir çığır aç-
dı. M uharrerat-i resmiyyeyi hep bu yola
koydu. Bu cihetle aklâm ın kitabeti bütün
değişdi. Âli ve F uâd P aşalar bu yolda te-
kaddüm edib mürsel olm ak üzre belîgane
lâyihalar ve takrirler yazarlardı. M ısırlı (as­
len Arabgirli) K âm il Paşa tarik-i tescî’de
devam edib bu yolda güzel yazardı. Lâkin
b ir m ufassal lâyiha, yâhud m azbata kale­
me alam azdı. Â li Paşa dahi tescîa heves
ederdi. Lâkin tescî'i, tersîli kadar güzel de­
ğ ildir...» (Târih-i-Osmanî Encümeni mecmu­
ası. N o. 46)
şin H am el burcuna girmesi ile ilk baharın
N E V R U Z İY Y E 117
başlaması» demekdir. Bu sebeble, ilk b ahar
dolayısiyle tebriki hâvi olarak yazılan ka­
sideler Nevrûziyye adını alm ıştır.
M alûm dur ki jıevrûz, Irânîlerin millî bay­
ram larıdır. Biirhân-i kati’ Tercem esi’nde ona
dâir şu m âlûm at verilm işd ir:
«Nevrûz, yâni yeni gün, yevm-i cedid m a­
nasınadır, senede iki güne itlâk olunur. Bi­
rine «Nevrûz-i Âmme» ve birine «Nevrûz-i
Hâssa» derler.
Nevrûz-i  m m e : Ferverdînm âhın evvel
günüdür (20 M art) ki neyyir-i âzam in (gü­
neşin) nokta-i H am el’e tahvîl eylediği gün­
dür. Vech-i tesmiyesi böyle m ervîdir k i :
Cenâb-i Hâlik-i bî-çûn celle şânuhû ve del-
le bürhânuhû âlem i ve  dem ’i ol günde halk
eyledi ve m ecm û’ kevâkib evelerinde ve eve­
ler dahi ol gün bi-esrihâ nokta-i H am el’de
bulundu ve kevâkib ol günde deverana me'-
m ûr oldu ve bâzıları dediler k i : Cemşîd
şâh ki A rablar «Metûşelah» derler, selâtîn-i
Pîşdâdiyândan bir pâdişâh-ı m eşhurdur,
nâm-ı-aslîsı «Cem»dir. A ktâr-ı arzı geşt
eyleyerek A zerbaycan vilâyetine gelip ol
mevzii istihsân etmekle em r eyledi. Bir
m ürtefi’ m ahalde meşrik cânibine doğru m u­
rassa’ bir taht-i âlî kurdular. Kendisi da­
hi elbise-i şâhâne giyib ve başında mücev­
her ve müşa’şa’ tâc, ol tah t üzre m ülûkâne
geçib k arar eyledi. V aktâ ki güneş tulü’
edib şa’şaasi ol tâc ve tah ta dokundukda
bütün ol hâvâliyi garka-i n ûr ü ziyâ etmekle
herkes bu keyfiyyeti teyem m ün ve istis’âd
edib ziyâdesiyle ferah-nâk oldular ve bu gün
b ir yevm-i m üm tâzdır deyu ol güne N evrûz
ile tesmiye eylediler. Vc Pehlevî lisânında
şua’ ve perteve «şîd» itlâk olunm ağla «Cem»
lâfzına izafe ile ol pâdişâha «Cemşid» dedi­
ler ve ol gün ceşn-ı azîm edib andan son­
ra beher sene resm-i m erkum u icra eyledi­
ler...»
N evrûz kelimesi A rablara «Neyrûz» şek­
linde girmişdir. K amus Tercem esi’n d e :
«E n-neyrûz: nûnun fethiyle nevrûz-i F a­
risî m uarrebidir ki yeni gün demekdir. Se­
nenin, yâni sene-i şemsiyenin ibtidâ günü­
ne denir. M iirad : ferverdînm âhın evvel gü­
nüdür ki neyyir-i âzam in nokta-i evvel-i
H am ele tahvîl eylediği gündür. îm âm -i A lî
radiyallâhü anh H azretlerine yevm-i mez-
bûrda halviyyâta dâir nesne takdîm olun­
N E V R Û Z İY Y E
m ağla sebebinden süâl ettiklerinde neyrûz
resmi olduğu ifâde eylemeLeriyle «Neyrûzü-
nâ külle yevmin» (Bizim N evrûzum uz her
gün) dediler, cem’i em r bünyesiyle. Kezâlik
«Rûz-i m ihricân» da (8 Teşrîn-i Evvel’de)
yine resm-i m ezbûr icrâ olundukda «Mehri-
cûnâ külle yevmin (M ihricânım ız her gün)
dediler. Y â n i: «Sizler bize h er gün nevrûz
ve m ihri cân kaidesini icrâ eyleyesiz.» Ve
M ihricân : sâbi’ şühûr-i şem siyyedir ki şem­
sin m îzâna tahvili hengâm ıdır. Fiirs-i kadîm ­
de iki îyd-i azîm var idi. Biri N evrûz ve
biri M ihricân günü idi. Zâhiren tm âm -i A lî
lrâk taraflarında oldukları eyyâm da vâki ol-
m uşdur...» deniliyor.
Şemseddin Sârni m erhum K amus-ül-
A ’lâm ’ında Cemşîd hakkındaki m asalı, Cem-
şîd’in bazılarınca Süleym an Peygam ber’in ay­
nı olduğunu ve şarâbın mûcidi olm ak ha­
sebiyle kadehine şâirlerce «Câm-i Cem»
denildiğini yazdıjcdan sonra diyor k i :
«Ahîren keşf olunan H ind Brehmenîleri
esatirine bakılınca bu hikâyenin esâtîr-i Hin-
diyyeden me’bûz olduğu zahir olur.. H akî-
katan «Zerdüşt» Bfehmenîlerin dîninden ay-
rılıb yeni b ir mezheb îcâd etm ekle vata­
nından tard ve ihrâc olunarak Irân ’a dühul
etmiş ve binâenaleyh Iranîlere eski Hind
esâtîrini öğretm işdir. Irân-i kadîm in târihi
Zerdüştün kitabı olan «Zend A vesta»dan
m e’hûzdur. im di H ind’in esâtîr-i kadîm esin-
de «Cem Şid yâhut C am a $ida» ismiyle
Şemsden kinaye b ir m âbûd olduğu ve bu
ismi terkîb eden kelimenin birincisi «hü­
küm dar» ve İkincisi «güneş» m ânâsı ifâde
etm ekle bu ism-i m ürekkebin «güneş-padi-
şah» demek olduğu görülüyor. Şurası da
esâtîr-i hindiyye kitablarında m astûrdır ki
«Cem Şid» dünyâyı halk ve îm âr etdikden
sonra «Azi D ahaka» isminde cesim bir yı­
lan veya ejderha zuhûr edib m âm ûreleri
tahrîb ve insânları itlâf eylediğinden Cem
Şid «Seridûn» isminde b ir melek gönderib
bu melek Azi D ahaka’yı itlâf ve halk-ı âle­
mi bunun m azarratından tahlis etmiş-
Bu masal, Cemşîd ve D ahhâk ve Feridûn
hikâyesiyle bir olııb ancak m âbûd ve melek
ve ejderhanın Zerdüşt tarafından hüküm ­
darlara kalb edilmiş olduğu anlaşılıyor. Azi
D ahaka ismi tah rif ve takdîm ve «D ahhâk
Tâzî»ye kalb edildiği gibi Fârisîde « *
NEVRUZİYYE 118 NUTUK
harfi bulunm adığından «Seridûn» ismi dahi G iyüb kabâ-yi reb îlsin i giil-i şâdî
«Feridun» yazılmışdır. N işîn-i gül-bün olub oldu hem-dem-i
G arâibden olarak İbn-i H aldun ve sair - N evruz
bâzı nıüverrihîn-i A rab âsân n d a dahi Dalı- Taravetiyle yüzü güldü gonce-i bâğio
hâk’in ism-i sahihi «Azi D ahaka» olduğu O lunca ınazlıcr-i feyz ü ıııükcrrem-i
m astûrdur. Azi D ahaka, kendisi yılan ol­ N evruz
duğu için bunu insana tahvîl etm ek iste­ H arîm -i bâğ o kadar cilve-rîz-i şevk olm ak
yenler dahi yılanla olan münâsebetini kayb K i görse Bâğ-i Bchişt ola mahrem -i
etm eyib om uzlarında iki yılan olduğunu id­ N evruz
dia etm işlerdir. Tazi, yâni A rab farz olun­
ması bahsine gelince : Bu kelimenin «azi»- N İD Â : ( !->•’ ) Lügatde «seslenmek» demek-
dcn galat olacağı anlaşıl iyorsa da eski za­ dir. Edebiyatda İnşâ ıstılâhlarm dandır. (bk.
m anlarda Yem en miilûkünden birinin İran ’­ İnşâ) N idâ : İnşâ-yi talebî’nin Temenni, Is-
da fütuhat ve mezâlim icrâ eylemiş olm a­ tifhâm , Em ir, N ehiy ile beraber 5 nev’in-
sından eben-an-ceddin bir takım nakliyyât den biridir.
tevarüs ederek o şahs-i mechûlün adı dahi M îzân-ül-Edeb’de bildirdiğine göre : «Ken­
Azi D ahaka ile birleşdirilm iş ve h attâ ismi­ disine hitâb edilen kimsenin, yânt «Münâ-
nin dahi «D ahhâk» gibi bir kelime-i arabiy- dâ»nın dönüp bakmasını taleb etmekdir. Şu
yeye tahvil edilmesine sebebiyet vermişdir.» taleb için kullanılan edatların her biri «seni
İlk ve son baharların tes'idi demek olan çağırıyorum» demek mânâsındadır.
«Nevruz» ve «M ihrgân» İrânîlerin millî D ilimizde söz başlarına getirilmek şartıy-
bayram ları olduğu halde nasılsa A rablara ve le nidâ e d a tla rı: Ey, yâ, eyâ, â, be, hey,
T ürklere de geçmiş, bilhassa bizde N evruzun behey... dir. Bir de m ünâdâya (çağırılana),
mebdei ve Güneşin H am el burcuna intikali delâlet eden lafzın sonuna getirilen nidâ
saat ve dakikasında m acun, şeker gibi tatlı «â»sı vardır. «H udacendâ, K erîm â, Nâbi-
b ir şey yemek, yakın zam anlara kadar âdet yâ!.. gibi.»
hükm üne girmişdi. «Nevrûziyye» denilen bu Bazen nidâ edatının hazfedildiği de o lu r :
tatlılar ekseriya eczâhânelerde tü rlü bahârât «İlâhî!» hitabında v e :
ile yapılır ve m üşterilerine gönderilirdi. «D ostlar, ben şaşmışım bâl-i dil-i
Bunun gibi bâzı şâirler de bayram tebri­ dîvâneden»
kini hâvi kasideler yazarlar, o nlara da m ısraında olduğu gibi.
N evrûziyye derlerdi. Şâir M erâm î’nin oğlu
A rabca’da «Ey Allâh!» m ânâsında «Al-
olan Sadr-ı Â zam şâir Ram i Paşa’ıun mah-
lâhüm me» denilmesi gibi nidâ şekli de var­
dûm u Re’fet Bey’in D âm âd İbrahim Paşa
dır.
için yazdığı bir nevrûziyyenin bâzı beyitle­
rini aşağıya nakl ediyorum : N İS B E T : ( ) M eânî tâbîrlerindendir. İki,
H ayât-ı tâzc vcrib dehrc makdem -i N evruz yâhut daha çok şey arasındaki münâsebet-
H oşâ, erişdi mcşânı-i deme dem-i N evruz dir ki o münâsebeti bildirmeğe «isnâd» de­
D ağıtdı leşker-i serm âyı sahn-i gülşcnden nilir. (bk. İsnâd, kelâm, haber)
K urunca bâr-gelıin şâh-ı ekrem-i N evruz
Nizâm-i tâzc bulub mülket-i çemen şimdi N U T U K : ( ) a) Bir kalabalığa karşı
Yetişdi vakt-i ferah-zâ-yi hurrem -i N evruz söylenilen tesirli sözler.
Bisât-i işretini bast-i bezm-i şevk etmiş b) İrfân sahasında ulu bilinen zatların
Serîr-i hıtta-i bağa yine Ccm-i N evruz m anzum sözleri.
O Z A N : Eski Türklerin hakîm ş â i r i:
Şâir dolu, ozan yok
A ltın destan yazan yok.
O zanlar, hece vezni ile tertîb ettikleri m an­
zum eleri «Kopuz» denilen sazla terennüm
ederlerdi. Edebiyat târihimizin birinci dev­
resinde Türkün edebî zevki, bunların oku­
dukları nazım larla tatm în olunurdu. İkinci
devrede ise okumuş, yazmış T ürk şâirleri
yetişdi. Yüksek tabaka, şâirlerin yazılarını
okum aya başladı. H alk ise eskisi gibi ozan­
ların kopuz nağmelerine karışan sözlerini
dinledi ve onlardan zevk aldı. N ihayet ozan­
lar unutulJu, onların yerini halk arasında
yetişen ve «âşık» nâmı verilen «saz şâirleri»
tutdu.
Ozan vasfının 14. asrın sonuna kadar
kullandığı, o asırda gelmiş «Ozan» adlı bir
halk şâ irin in :
G erçek âşık olanların
Yüreciği y anar olur
H er cânibden şûriş ile
Şevki odu yanar olur
diye başlayan bir m anzûm esinden anlaşılı­
yor. Ben M anzûm Bir M uhtıra’da «Ozan»ı
şöyle anlatm ışdım :
Türkçede şâire «Ozan» denirdi
Bu m ânâda «Baksı», «O yunnda birdi.
PA RM AK H tS A B I: Hece vezni. «Taktî1» es- P A R N A S İY E N : bk. Realizm.
nâsında hecelerin parm ak ucu ile sayılm a­ P A S T O R A L : Ç obanlara dâir m eâlini ifâde
sı, bu nâm ı alm asına sebebdir. Yine bundan
dolâyı «Vezn-i benânî» denildiği de vardır.
F a ’lün feil olm adan nüınâyan *
Parm ak ile idi bizde evzân
Ziya Paşa
(bk. H ece, vezni, vezn)
o Ozan k elim esi: bilgiç dem ekdi
O zanı olm ayan boy, hiç demekdi.
D oktordu, kâhindi, sâiıirdi ozan
Çalgıcı, oyuncu, şâirdi ozan.
O zanda her tiirlü m arifet vardı
H er şeyi bilirdi, her şey yapardı.
D üğünde, ölüm de, orduda, cenkde
D uyulurdu sesi başka âlıcnkde
G üldürür, ağlatır, coşdururdu hep
Yiğidi savaşa koşdururdu hep
Neş’eye, m atem e, döğüşe, aşka
Saziyle, sözüyle hizm etden başka.
«Sığır»da «şölen»de, «yuğ» esnasında
H akan otağında, T ürk obasında
Söylerdi şi’rini, çalardı kopuz
H ürm etle dinlerdi onu her oğuz.
Ozan kelimesinin telaffuzu hakkında h a­
tırım a gelen b ir ihtim âli şuraya kayd edi­
yorum :
Dilimizdeki «us» lâ f z ı: «şuur» m ânâsı-
nadır. N itekim , «Uslu otur!» denilir ve
«Şuûrsuzca hareket etme!» demek istenilir.
N asıl ki T aram a Dergisi de bunun «akıl,
akıllı, edeb, fetânet, fikir, hıış, idrâk, riya­
set, rüşd, zekâ» demek olduğunu yazıyor.
A caba «Ozan» dediğimiz de şu sayılan şey­
lerin sâhibi, yâni «şâir» m ânâsına olm ak
üzre «Uzan» mı olm ak lâzım gelecek?
H er halde m ütehassislarca dikkat edilme­
ğe lâyık b ir mes’ele.
P
eder bir tâbirdir ki k ır hayatına, köy âle­
mine dâir yazılan m anzûm elere derler. Bu
tarzdaki şiirler eski Y unanistan’da başlam ış,
«İdil» (Idylle) ve «Eglog» (Eglogue) diye
ik iy e a y rılm ıç « lı.
İdiller yalnız sahra tasvirlerinden ibâret-
KAKTA’ 120
di. Egloglar ise kır hayatına dâir bir piyes
demekdi. Y unan şâirlerinden T eokrit, Rom a
şâirlerinden «Virjil» pastoral şiirleriyle te-
m eyyüz etmişlerdi. Bizde ilk defa pastoral
şiir Hâm id Bey’in Sahrâ ismindeki manzûm
eseriyle göründü. M ehmed  k ifin Safahât’m
6 ncı kitabını teşkîl eden  sim Unvanlı ese­
rinde K artal köyünü tasvir eden parça, biz-
dcki pastoral şiirlerin en nefisidir. Eski di­
vânlarım ızda kır, çöl, dağ, tepe, çayır, çe­
m en ve bahar, yâhut kış tasvirleri varsa da
onlar pek hayalî yazılardır. Binâenaleyh
pastoral sayılam azlar. V aktiyle Y akacık kö­
yünde yazdığım şu manzûm eye pastoral bir
eser d e n e b ilir:
Pcnccre öniindc oturaıakdayım
Bir dağ başındaki köy odasında
E trafa hayretle bakınm akdayım
M ehtablı gecede, yaz havasında
D enize uzanm ış dağın eteği
O vayı kaplam ış b ah ar çiçeği
Saçm akda nurunu ateş böceği
K uytuda parlayan donanm asında
U zakdan gelm ede denizin sesi
D uyulur rüzgârın hafif nefesi
R
R A K TÂ ’ : ( .I k î j ) Lügatde «benekli, ala­ R EB’ : (
calı» dem ekdir. Bedî’cilere göre bir harfi
noktalı, bir harfi noktasız kelim elerle yazı
yazmak san’atidir. M uallim N âcî bu san’ate
misâl olm ak üzere farisîden :
Ç ün m en ez-hecr-i peri-ruh, sanem-1
tevbe-şiken
Besi âşûb küned bülbül-i hoş-tab’-i çemen
[M â n â sı: Çim enin hoş yaratılıştı bülbülü,
tevbesini bozan peri yanaklı güzelin ayrılığı
yüzünden benim gibi çok huzursuzluk gös­
terir.]
beytini nakl ettikden sonra : «Türkçe misâl
bulam adık, bulm ayı arzu da etmiyoruz.» di­
y o r. DuBÜnkr h a rf oiatcnıiuıizdc b u n a z aten
im kân yoktur.
RECEZ
Ç am ların arası bülbül kafesi
H epsi de eşine yalvarm asında
Açmış kollarını yükselen çam lar
H er dalın ucundan ay nûru dam lar
Benekli ışıklar altında dam lar
Sanırsın nakıştır baş yazmasında
Burası sevdanın en hoş b ir yeri
Köşesi, bucağı sevgi mahşeri
Bir gönül olam az o hisden beri
Gençliğinde, h attâ kocamasında
D erler ki «kocamaz gönül» meseldir
K albim de aşkına dâim m ahaldir
Aksi gül çehrenin hâlâ güzeldir
G önlüm aynasının inçe pasında
Benim göğsümde de vardır b ir gönül
O gülşende sensln taravetli gül
Ölüm gözlerime çekmedikçe tül
H ayâlın başım ın d u ru r tasında
Bu güzel m anzara, bu parlak gece
Seyrini doğrusu saym adım hiçe
A vutdum kendimi yoksa gizlice
Zihnim de yüzünün parlam asında.
) A rûzcıılara göre «Fâilâtün»
cüz’ünü b ir takım illet dolayısıyle- «Feil»
şekline koymakdır. İkinci şekle «merbıı'»
denilir.
RECEZ: ( ) Lügatde titremek mânâsına
gelen bu kelime, arûz tâbirlerindendir ve bir
bahrin adıdır. Bahr-i Recez esasen : «Müs­
tefilü n , m üstefilün, m üstefilün, m ü stefi­
lün» cüzü’Ierinden ibâret olub, 15 kadar fü­
rûu vardır. Bu fer’ler ile isimlerini aşağıya
yazıyorum . Bizde kullanılmış olanları da
gö steriy o ru m :
1— M üstefilün, m üstefilün, m üstefilün,
m ü stefilün :
M üsemmen-i matvî
R E D D -Ü L -A C Ü Z 121
2— M üfteilün, m üfteilün, m üfteilün,
m üfteilün :
M üsemmen-i matvî-i m ahbûn (arûz ve darb)
3— M efâilün, m üfteilün, mefâilün,
m üfteilün :
M üsemmen-i m ahbûn-i m atvî (arûz ve darb)
4— M üfteilün, m üfteilün, mefâilün,
m ü fteilü n :
Müsemmen, cüz’-i ahîr haşv-i m ahbûn,
geri kalanı matvî
5— M üfteilün, mefâilün, müfteilün,
m efûlü n :
Müsemmen-i matvî-i m ahbûn (arûz ve darb)
6— M efâilün, m üfteilün, müfteilün,
müfteilün
7— M efâilün, m üfteilün, mefâilün,
m üfteilün
M üsemmen-i mahbûn-i m atvî olub fakat
yedinci cüz'ü m üfteilün gelecek "iken
m efâilün gelmiş
8— M üstefilün, m üstefilün
M urabba'-i sâlim
9— M üfteilün, m üfteilün, fâilün
M urabba’-i m eştûr
10— M üstefilün, m üstefilün, m üstefilün
Müseddes-i meczû
11— M üstefilün, m üstefilün, m efû lü n
Müseddes-i m aktû’ (arûz ve darb)
12— M üfteilün, m üfteilün, müfteilün
Müseddes-i matvî
13— M üfteilün, m üfteilün, m efû lü n
Müseddes-i matvî-i m aktû’ (arûz ve darb)
14— M efâilün, m efâilün, m efâilün
M üseddes-i m ahbûn
15— M üfteilün, m efâilün, mefâilün
Müseddes-i matvî-i mahbûn.
Bu bahrin 1., 2., 8., 9. vezinleri, Edebiya­
tım ızda kullanılır.
RED D -Ü L-A CÜ Z ALES-SADR : (
J ) Dedi’ siin'ullcrindcndir. Dilmünû-
sebe söylenildiği ve söylenileceği veçhile
acüz, nesirde fıkranın, nazım da mısrâın
sonu, sadr ise, nesirde fıkranın, nazım da
mısrâın evvelidir. Binâenaleyh redd-ül-acüz
ales-sadr, sözün evvelindeki lâfzı âhirinde
- de zikr etm ekdir. Bedî’ciler bunu altı nev’e
ayırmışlar.
1— Aynı m ânâda olan bir kelimenin sadr
ve acüzde bulunm asıdır. Râgıb Paşa’nm :
R E D D -Ü L - A C Ü Z
«Dâg»-i-nevdir, kurs-i mâlı üzre kelef
zann eyleme
Eyledi hüsnün sipihri dâğ-ber-bâlâ-yi
«dağ»
beytinde olduğu gibi.
2— Cinaslı iki lâfzın sadr ve acüzde b u ­
lunm asıdır. Sâbit’in :
Saatin geldi dem ekdir âşik-i dil-hnstcye
Sinesin açıb nezâketle o sâat gösteriş
beytinde olduğu gibi.
3— Aynı m ânâda olan b ir kelimenin
«haşv»de, yâni birinci m ısrâın ortasiyle
acüzde bulunm asıdır. F u zû lî’nin :
G erçi canandan dil-i-şeydâ için kâm
isterim
Sorsa c&nan bilm ezenı kâm-i dil-i şeydâ
nedir
beytinde «şeydâ»Iar gibi.
4— Cinaslı iki lâfzın haşv ile acüzde b u ­
lunm asıdır.
G ayriye yüz gösterir benden eder setr-i lika
L ûtfunun m ikdârını ağyara hep yüz gösterir
beytindeki «yüz»ler gibi.
5— İştikak san’atini hâvi olan iki lâfzın
sadr ve acüzde bulunm asıdır. Belîğ’in :
Çekerek halvet-i tevhide perî-rııları şeyh
 kibet öyle zaîf oldu ki b ir hû çekemez
beytindeki «çekerek» ve «çekemez» kelim e­
leri gibi.
6— Şibh-i iştikak san’atini hâvi olan iki
lâfzın sadr ve acüzde, yâhut haşv ve acüzde
bulunm asıdır.
N âle kılm akdan tenim oldu karîu-i inlıilâl
ö y le za’fa uğradım herkes beni zannetdi
nâl
beytindeki «nâle» ve «nâl» kelim eleri gibi.
G azel m atlaının birinci, yâhut ikinci m ısra­
ını m aktam sonunda aynen irâd etm eyi de
redd-ül-acüz ales-sadr san’ati envaından sa­
y arlar. Âcizin :
H urûş cdincc yanık sine-i-Iınr;'ıbmıd:m
Bulut teşekkül eder âlı-i ıztırâbım dan
m atla’lı gazelimin birinci m ıs râ ı:
Sürûd-i İffet’e oldu nazire ey T âhir,
H urûş edince y anık sîne-i harabım dan
Keza :
Yine pür-cûş-i garnnı oldu dcrûııııııı bu
gece
D öndü b ir fırtınaya sabr ü sükûnum bu
gece
m atla’lı gazelimin ikinci mısrâı :
REDD İ M ATLA’
Sarsılıb sarsar-i hicran ile fikrim T âhir,
D öndü bir fırtınay a sabr ü sükûnum bu
gece
o larak m atla’da îrâd edilmişdir. Böyle yap­
maya «redd-i m atla’» demek daha münâsib
olacak sanıyorum .
REDD-1 M A T LA ’ : ( ) Rcdd-ül-acüz
bahsinde söylenildiği veçhile gazel matlaının
birinci, yâhııt ikinci m ısraını, m aktaın son
m ısrâı olarak îrâd etm ekdir. Şu gazelimde
olduğu g ib i:
Elli üçü buldu sâl-i öm rüm
R ü ’yâ m ı imiş misâl-i öm rüm
Bilmem ki nasıl gelib de geçdl
M eçhul bana meâl-i öm rüm
M âm ûre iken harâb c oldu
K âşâne-i pür-bayâl-ı öm rüm
G ündüzlerim oldu leyl-i yeldâ
Subh olm uş iken leyâl-i öm rüm
Eyyâm -i seâdeti hayâtın
Olmuş gibi pây-mâl-i öm rüm
Çöllerdeki iz gibi silinmiş
Y âdım daki kîl-ü-kal-i öm rüm
K alm ış geride menâzil-i-şevk
G itm iş ileri rihâl-i öm rüm
Bir bâdiyedir hayât şimdi
Pür-havf ü h atar mceâl-i öm rüm
Âvâre-i deşt-i zindeganî
K ılnıakda beni dalâl-i öm rüm
Bilgiyle, buluşla kurtuluş yok
B unlardır olan vebâl-i öm rüm
N oksanım ı anladım , bu oldu
Elli senelik kemâl-i öm rüm
B ir m sf asr İçinde heyhat
H iç m i oluyor m enâl-i öm rüm
H îçîye tekayyüdüm nc gaflet
O ndan ötürü m elâl-i öm rüm
D cryâ-yi m elale guta-hârını
Çcşmimden akar Ieâl-i öm rüm
Bir göz yaşı, b ir gönüldür ancak
G ûş-âvcr-i hasb-i-lıâl-i öm rüm
G aybûbetin ey lika-yi m ânâ
A rtırm ada infiâl-i öm rüm
D o ğ sinem e ey senâ-yi vahdet
K alksın aradan zılâl-i öm rüm
Y â R ab ne zam an o ân-i mes’ûd
E lli üçü buldu sâl-i öm rüm
R ED D İ-M ISR Â ’ : ( £_ ./'*■* J j ) Bir m anzûm enin
m atlaındakilerden başka b ir m ısrâı m akta’-
da irâd etm ekdir. Şu gazelimde olduğu g ib i:
122 REKÂKET
D oğar da mihr-i cemâlin senin hayâlimde
Fezada n ûr aram am ben bütün leyâlimde
M ükevvenât uyuyorken tehayyülünle senin
Sabâbı karşılarım tatlı hasb-i-lıâlimdc
A bî-vefâ, nc kadar da vcfâlı yâdın var
B ırakm ıyor beni tenhâ şeb-i melalimde
O dur enis-i m elalim, odur ncdînı-i dilim
O nunla dcrdlcşirinı ân-i ibtihâlim de
Seıı ey vefadan olan bî-mısîb Iıilkntde
Z afer mi hissediyorsun acıklı hâlimde
Ccrîlı-i firkat iken dil, siltâm-ı lıccrc yine
N işâne bulm a dilersin şigeste bâlimde
V efâlı yâdına cândan lıezâr şükran ki
B ırakm ıyor beni tenhâ şeb-i melâlimde
D ikkat olunm uşdur ki bu gazelin altıncı mıs­
raı, m akta’ın ikinci m ısrâı olarak tekrarlan­
m a d ır. Eski divânlarda pek görülmeyen,
fakat yeni şâirler tarafından yapılan şu ha­
rekete «Redd-i m ısrâ’» Unvanını muvafık
bulduğum için o ünvân ile târife çalışdım.
Redd-i m atla’, yâhut redd-i m ısrâ’da tekrar­
lanan m ısrâın ehemmiyeti ve m aktaa m ünâ­
sebeti bulunm ak şartdır. Aksi takdirde nâ­
zım ın kafiye kıtlığına uğram ış olduğu anla­
şılır.
Yeni şâirlerden bazıları, birkaç kıt’adan
ibâret bulunan manzum elerinde o kıt’aların
birkaçını tekrarlıyorlar; bunu niçin yapdık-
larını vc yapılan harekete nc isim verilmesi
lâzım geldiğini tâyîn edemiyorum.
R E D İF : ( j j ) Kafiyeden sonra tekrarla­
nan kelimeler, (bk. Kafiye)
REF’ : ( ) A rûzculara göre «m üstefilün»
cüz’ünü bir takım illet dolayısiyle «fâilUn»
şekline koym akdır. İkinci şekle m erfû’ der­
ler.
R E K Â K E T : ( c .î* V j ) Lügatde zaiflik demek­
dir. Belâgatcilere göre ifâdenin zaif, naz­
m ın âhenksiz .olması m ânâsınadır. Selâsetin
zıddıdır. ö y le sözlere de «rekîk» tâbir olu­
nur.
E lfâzı rekîk ü pür-tenâfür
H er tab’-i selim eder teneffür
Ziya Paşa
Refi’-i K âlâyî’nin ram azana dâir bir ka­
sidesinden alınan şu beyitler g ib i:
N ola ayılsa görünce o, «İm ambayıldı»
N akd-i aklini «T atar böreği» etmiş garet
«Paça»ya tırnak ilişdirse elinden aslâ
A lam az yaka-paça olsa da chl-i hidmet
REMEL 123
«Enginar»a diyerek yer o «Cehennem
topuzu»
Bulsa «Cennet sıvası» kimseye vermez
nevbet
Şöyle «Bunbar» ile parm ağım ı fark
eylemeyiib
K apdı, alınca elinden kati çekdim zahmet.
Destini keş deme «Kcşkckndcn anasın
yanıl ıb
Sonra «Keşmiş» diyerek hiç sana vermez
fursat.
R E M E L : ( J-*J ) Lügatde «koşmak ve h a­
R E M E Z Â N 1Y V E : (
sır örmek» m anasınadır. A rûz ıstılahında
bir bahrin adıdır. Bahr-i Remel esasen :
Beher mısraı 4 «fâilâtün»den ibaret olub
uğradığı illetler dolayısiyle on tane de zi­
hafı vardır. B unlarla isimlerini ve bizde han­
gilerinin kullanıldığını aşağıda gösterdim :
1— Fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün :
M üsemmen-i sâlim
2— Fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün, fâilân :
Müsemmen-i m aksûr (arûz ve darb)
3— Fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün, fâilün :
M üsemmen-i m ahzûf (arûz ve darb)
4— Fâilâtün,. feilâtün, feilâtün, feilâtün :
Müsemmen-i mahbûn-i sâlim (ibtidâ)
5— Feilâtün, feilâtün, feilâtün, feilâtün :
M üsemmen-i mahbûn-i sâlim (ibtidâ)
6— Fâilâtün, feilâtün, feilâtün, fa’lân :
M üsemmen-i m ahbûn sâlim sadr,
m aksûr, arûz ve darb
7— Feilâtün, feilâtün, feilâtün, fa’lân :
M üsemmen-i m ahbûn sâlim sadr,
m aksûr, arûz ve darb
8— Fâilâtün, feilâtün, feilâtün, fa’lün :
M üsemmen-i mahbûn-i sâlim sadr ve
ibtidâ, mahzûf, arûz, m aktû’, darb
9— Feilâtün, feilâtün, feilâtün, fa’lün :
M üsemmen-i mahbûn-i sâlim sadr ve
ibtidâ, m ahzûf, arûz m aktû’ darb
10— Feilâtün, fâilâtün, feilâtün, fâilâtün :
M üsemmen-i meşkûl-i sâlim (arûz ve darb)
11— Fâilâtün, fâilâtün :
M urabba’-i sâlim
12— Feilâtün, feilâtün :
M urubba'-i m ahbûn
13— Fâilâtün, fâilâtün, fâilâtün :
Müseddes-i sâlim
14— Fâilâtün, fâilâtün, fâilân :
Müseddes m aksûr (arfız ve darb)
REMAZÂNİYYE
15— Fâilâtün, fâilâtün, fâilün :
Müseddes-i m ahzûf (arûz ve darb)
16— Fâilâtün, feilâtün, fa’lân :
Müseddes-i sâlim sadr ve ib tid â : m ahbûn.
Haşvler, m aksûr, arûz ve darb
17— Fâilâtün, feilâtün, fa ’lün :
Müseddes-i sâlim sadr ve ibtidâ, m ahbûn.
H aşvler ve mahbûn-i m ahzûf, arûz ve darb.
Edebiyatım ızda bu bahrin ekseriyete 2.,
3., 6., 7., 8., 9., 14., 15., 16. vc 17. vezin­
leri, nadiren de, 1., 4., 5., 11. ve 12. vezin­
leri kullanılır.
) «Teşbîb»i Re-
mezân m evzûuna hasredilen kasideye deni­
lir. Eski şâirlerin, b ir kısmı câize alabile­
ceklerini ümid ettikleri adam ları, bir kısmı
da saygı duydukları kimseleri m ünâsebet
düşdükce yazdıkları kasideler ile öğerlerdi.
Bahar, yaz, kış gibi mevsim ler, ram azan­
lar, bayram lar kasîde tanzim ve takdim inin
en m ünâsib demleri sayılırdı. D ivânların
birçoğunda «Bahariyye, Sayfiyye, Şitâiyye,
Remezâniyye, lydiyye der-şitâyiş-i fülân»
serlavhalı kasideler görülür.
Enderûnlu V â sıfın tehzîle kaçan b ir Re-
mezâniyyesini — o vakitki cem ’iyyct ahva­
lini anlattığı için — nüm unc olarak nakle­
diyorum :
Sad şükr gelen mâlı-i şerîf-i R em ezâııdır
H akk’ın niam ü rahm eti mebzûl-i cihandır
M ebzul olursa n ’ola in’âm-i İlâhî
M ecm û’-i cihân ni’met-i H akk’a nigerândır
In ’âm-i H udâ olduğu bu mâh-i siyam ın
D ikkatle nigâh edene giin gibi iyândır
Rûzıı, rulı-i dilber gibi rıışcn-tcr ii şeffaf
Şâmı, çü ham-i zülf-i siyeh m üşg-feşândır
Bir ni’met-i H ak’d ır ki vürûd-i meh-i rûzc
T ahtinde hezârân kerem ü lu tf nihândır
Sanm a meh-i nev doğdu, pül-i n û rdu r
andan
Cünd-ı şeh-i gufrân-i İlâh î güzcrândır
M iftâh-i der-ı kenz-i atasıdır İlâhın
Zannetm e hilâl-i meh-i rûze lem eândır
A çıldı yine m ısra’-i dervâze-i gufran
H ak ’dan taleb-i m ağfirete vakt ii znm ândır
Bil kadrini zîrâ ki bu şehrin Şeb-i K adr’i
Bî-şek sebeb-i m ağfiret-i âlcm iyândır
Bârân-ı sinşg ile dökülse n ’ola isyan
Bcrg-i giinclı ü m a’sıyetc vakt-i hazandır
H e r câm i’-i zîbende b irer kasr-i ferah-bahş
REMZ 124 ROMANTİZM
Fevvâre-m isâl ayn-i cihan, havz-i cinândır Selâseti dolayısiyle su gibi akıb giden sözlere
Fevkinde niicûnı-i felek âvîbte kandîl denilir. N aci’nin :
G ûyâ ki hilâli dökülen âb-i revândır T a’dîl-i elem etm edin ey şi’r-i revânım
C âm i’de değil şu’le-i la’lîn-1 kanâdîl Sen dur, yürüsün eşk-i demâdem-cereyâmm
Dâğ-i dil ii hûn girye-i m estân-i zam andır beytinde olduğu gibi. «Revân b ir şi’r» de­
Pây-i hum -i seng-i A yasofiyye’de şim di nildiği gibi «revân bir ifâde» tâbiri de kul­
M ey-hâre, (ii tâk-i rez-i ter girye-kiinândır lanılır.
Sanm a yed-i zâhidde görüb siibha-i m ercan
R E V Î : ( <£)j ) Kafiyenin son harfi. «Mü-
H ep dîde-i rindândan akan katre-i kandır
£1 yum ak içün nûş-ı mey-i rûh-fezâdan reddef» m anzûm elerdeki redifler revlden
R indân-i zam an râh-rev-i şâd-revândır sonra başlar, (bk. Kafiye)
K alb edeli şiirb-i m eyi berşe gece m estân R 1 D F : ( J j j ) Revlden evvel bulunan, mâ-
T iryâkî-i m enhus gibi m cnkabe-hândır kabli m eftûh elif, m akabli meksûr yâ, mâ-
E trafın a keyf clıli n’ola göz-kulak olsa kabli m azm ûm vav harfleridir. Mûlâd
G ûş ii nigehi vakf-i m enârât-i ezandır
N ccm-i f el eki görse sanub habb-i , âbâd Jİj ' kelimelerindeki elif­
miizebheb ler, lâtif , zarîf kelimelerin­
Neşveyle hem ân nağme-serâ-yi hezeyandır
deki yeler, mem nun j y ? , m ahzûn j j J ^
Y aklaşdı yine rûze deyu der-seher-i îd
Keyf elıli laıııaııı b ir seııe vakf-ı lıalccâm lır kelimelerindeki vavlar gibi. (bk. Kafiye)
Tiryakiye nâgeh R cm ezân geldi denilse R İK K A T : ( ) İncelik demekdir. T elaf­
«Lâ havle...»-künân d er elem inden ne fuzu kulağa hafif gelen kelimelerin söyleniş
zam andır?
keyfiyetidir. Böyle kelimelere «kelimat-i ra-
Tedkîk-i nazar eyle şu takvîm e b irader kîka» denilir. R ikkatin mukabili «Cezâlet»-
Ü flâdc-i lıavfetm e bizi belki yalandır dir. (bk. Cezâlet)
A nım â yürüm üş bu sene sür’atle m übarek R O M A N E S K : İnsanların hayatını ve ihtiras­
Y â s â l, y a sâ’î-i gurûb-i R em ezândır larını tasvir eden yazı nev'i. B unlar bakikî
İşlerse ciger-gâhına gam la n ’ola b u dâğ oldukları gibi hayâli de olabilirler. Y âni
İşler, yine im sâk-i duhân ile dum andır m uharrir isterse tarihî ve içtimâi b ir hâdi­
A fyon-hâr ağırlanm ak ah afd ir k i gıdâsı seyi mevzu’ ittihâz eder, dilerse kendi b ir
B ir fincan ağır kahve vü b ir lüle duhândır vak’a tasavvur ve tasvîr eyler. Elverir ki
G österm e sakın sofrada y er sûfîye, yoksa yazdığı hakikat gibi görünsün. Bu yazıların
D il-sîr olam az tâbe pilav yahni kapandır uzunlarına «Roman», kısalarına nouvelle
Bulsa yemeğe niyyeti v a r Iafz-i taâm ı denilir. Birinci lisanımıza aynen girmiş,
Ehl-i şikem ol rütbe geda-çeşm-i b aran d ır İkincisi «küçük hikâye» diye terceme edil­
H ayrine çıkar sanm a m enâr üzre müezzin mişdir.
A kşam a k ad ar dûd-i taam a nigçrândır B ir de «efsâne» vardır ki «masal»ın mu­
G ördükçe lıilâl-i felcki gürsine-çeşmân kabilidir. Olmamış ve olm ayacak şeylerin
Ser-sufra-i çerh üzre sanır pâre-ı nândır nakli demekdir. H ayvanlar lisanından yazıl­
Kıırs-i nıchc bu diş bileyiş v ar iken anda mış sözlere de «efsâne» diyorlar. Eskiden
M chdir o, değil ııân deyu gel, ersen beri bizde biiyük ve küçük hikâyeler olm ak­
inandır
la beraber rom anesk tarzında yazılar Tanzi-
Z annetm e ıuclı-i nev gece ol zıvcr-i sad.'inm at’dan sonra tercem c ve taklid suretiyle
Şebdîz-i şcrcf-güsterine sîm palandır başlam ışdır.
Pâşâ-yi Ziyû-nâm ki tâb-i rıılı-i re’yi R O M A N TİZM — R EA L İZ M : Realizm, his
E nvar-i milıir gibi ziyâ-pâş-i cihandır ve hayâle kapılarak değil, müşâhede ve ha­
kikate istinâd ederek yazı yazm a tarzı ki o
REM Z: ( ) bk. Telvîhat.
yolda yazılara «realist» (realiste) denilir.
RES: ( ) bk. Kafiye. Realizm 19 uncu asrın yarısından sonra
m eydana çıkdı. O ndan evvel de müteaddid
REV Â N : ( j l j j ) Lügalde «akan» demekdir. yazı mesleki vardı. O mesleklere dâir kısaca
ROMANTİZM 125
ve topluca m alûm at alm ak için garb edebi­
yatına kuş bakışı bir göz gezdirmek lâzım ­
dır.
Eski Y unanlıların esatîrî ve muhteşem
b ir edebiyatı vardı. Bu edebiyat, L atin ede­
biyatını zuhura getirdi. Bir m üddet sonra
garblılar H ıristiyan oldular, yakalarını pa-
pasların pençesine kapdırdılar ve koyu bir
cehalet karanlığında kaldılar. Fikir, kilise­
nin düşündüğü, ilim; kilisenin öğrettiği idi.
Kiliseye m uhalif düşünm ek ve yazm ak, ade­
tâ m ürted olm akdı. Binâenaleyh M ilâdın
13. asrına kadar yazabilenler, kilisenin
rızâsına muvafık dinî m evzûları, din lisanı
sayılan, latince ile yazmışlardı.
4ŞansQH v (Chanson) denilen ve «Truver»
(T ro u v e o i^ y â h u t «Trubadur» (Troubadour)
tâbir edilen halk şâirlerinin okudukları
«Epik» (Epique), yâni kahram anca m anzu­
m eler bile dinî bir nıaksadla yazılıyordu.
13. asırda F loransa’da yetişen D ante,
«Divine Komedya» ismindeki eseri­
ni biraz da Ebu-’l-Alâ’nın Risâlet-ül-Guf-
rân'm dan ve Şeyh-i E kber'in F ü tû h ât’ından
ilham alarak ilk defa olm ak üzre İtalyanca
yazdı.
14. asırda yine İtalya’da zuhûr eden
Petrark latince eserleri okuyor, onlardan fi­
kir ve örnek alıyordu. O nlardan aldığı feyz
ile İtalyanca olarak m anzum , m ensûr birçok
kitab yazdı; birçok da mukallidi yetişdi. Aç­
mış olduğu çığıra «Petrarkism » denildi.
15. asırda «Ümanizm» (Humanisrne)
denilen yazı tarzı ortaya çıktı. Bunun esa­
sı, Y unan ve Latin eserlerinden fikir ve
örnek alm ak, b ir de beşerî, yâni gayr-i millî
b ir düşünce ile yazmakdı.
16. asırda T ransa’da «Pleyad» (Pleiade)
şâirleri yetişdi. Bıınlar R onsar (Ronsard)
riyasetinde toplandılar. Köylü lehçesinden
ve başka dillerden kelime alm ak s u re tiy le
Fransızcayı genişlettiler. Biraz sonra gelen
M alerb (M alherbe) ise fazla kelim eleri at­
mak, bayağı şiveleri kaldırm ak, nazım şekil­
lerini m untazam kaidelere bağlam ak suretiy­
le Fransız edebiyatını ıslâh etti.
17. asırda «klasisizm» (classicisme) de­
nilen yazı tarzı göründü. Y unan ve latin
eserlerini taklid etmek, hisden ziyâde fikre
ehem m iyet verm ek, süslü ve yüksek b ir üs-
lûb ile yazmak, bir de millî değil, İnsanî
ROMANTİZM
b ir düşünce ile kalem oynatm ak tarzın a kla­
sisizm, o yolda yazanlar ile yazdıklarına;
«Klasik» (Classique) denildi.
18. asırda F ran sa'd a yıkıcı bir edebi­
yat zuhûra geldi. O asrın edibleri yazılariyle
saraya ve kiliseye hücum ediyorlar, bu is-
tibdad m erkezlerini yıkm ak, halkı hürriyete
kavuşdurm ak istiyorlardı.
19. asırda «rom antizm » (rom antism e)
göründü. R om antizm , klasisizmin zıddı de­
nilecek m âhiyetde idi. Klasisizm, Y unan ve
L atin edebiyatının m ukallidi, onlardaki sa­
bit kaidelerin tâbii idi. R om antizm o kai­
delere uym uyor mevzuûnu Y unan ve Latin
târihinden değil, h er yerden ve her şeyden
alıyordu. Klasisizmde tasvîr yokdıı. hisse
o kadar ehem m iyet verilm iyordu. R om an­
tizm eşhası da, eşyayı da tasvîr ediyor ve
fikir derecesinde hisse de ehem m iyet veri­
yordu. Klasisizm «ümen» (hum ain), yâni İn­
sanî idi. R om antizm ise m illî duyguları ih­
tiva ediyordu.
19. asırda fen ileriledi. M etafizik ma-
lûm atdan bazıları fen erbabınca ilim dâire­
sinden çıkarıldı. Edebiyatın da hakikate is-
tinâd etmesi, yâni his ve hayâlden ziyâde,
tedkik ve müşahede mahsûlü olm ası bazıla­
rınca ileri sürüldü. N eticede «realizm» (rea-
lisme) denilen edebî meslek ortaya çıkdı.
Bundan sonra «Parnasiyen» (Parnassien)-
ler m eydanı aldılar. «Parııas» (Parnasse) ke­
limesi, eski yunancada ilim, m aârif ve sa­
nayi' mâbudesine mensûb b ir dağın adı imiş.
Mecâzen şiir ve şiirler m ânâsına da gelir­
miş.
19. asrın sonlarına yakın «M uâsır
Parnas» ünvanlı b ir şiir m ecm uası neşr
edilmişdi ki âdetâ bir m ünlehabatnâm e (an­
toloji) idi. G enç Fransız şâirlerinin eserleri­
ni ihtiva ediyordu. P arnas m ecm uasında
eseri bulu n an lara «Parnasiyen». vasfı veril­
di. Bunların üslûbu parlakdı, ifâdeleri ka­
palı ve ibham lı idi. E serlerinde his hâkim ­
di. Tasvire çok ehem m iyet veriyorlardı.
D aha sonra «Scnbolizm» (Symbolisme) de­
nilen rem zî meslek çıkdı. Bunun silikleri,
m aksadlarını vüzûh ile değil, senbol, yâni
rem z ile anlatm ak, daha doğrusu an latm a­
m ak, âdeta «yazının m ânâsını sen bul!» di­
ye okuyucuya bırakm ak istiyorlardır. O nla­
rın iddiasına göre şiir, gönüldeki heyecan­
RÜBÂÎ 126 RÜBÂÎ
dan ibârctdi. T ârif ve tasvir edilemez, an­ yana «Ahrem», «M efûlü» ile başlayana
cak telkin olunabilirdi. O hâlde okuyucuya «Ahreb» demişler.
fikir vcrm ekden ziyâde, onun müfekkiresini A hrem ve ahreb rübâîler on ikişer nevi’
hcyccana getirm ek lâzımdı. Bunu yapabil­ olduğundan rübâî şekli 24 nevi’ itibâr edi­
m ek de senbolizm oluyordu. M usikinin na­ lir. Bunların cüz’leriylc isim len aşağıda gös­
sıl terennüm lerinden zevk alınıyorsa senbo- terildi :
lik şi’rin kelimelerini de öyle duym ak, o n ­
ların m ânâsından ziyâde âhenginden m ü­ A hrem kısmı
tehassis olm ak icab ediyordu. (Bu hussûta
A hm ed H âşim ’in «Piyâle» adlı şiir kitabın­ 1— A hrem A hrem A hreb Eh tem
daki m ukaddim eye göz gezdirilebilir.) M ef’ûlün M ef’ûlün M efû lü Feul
2— Ahrem A hreb M ekfûf Ehtem
R Ü B Â Î : ( t / b j ) N azm şckillerindendir. D ört
M efûlün M efû lü M efâîlü Feûl
m ısralı vc 1, 2, 4 üncü m ısraları kafiyeli
3— Alırem A hrem A hreb Mahbû
olur. D ört mısraı kafiyeli riibâiler de v ar­
M efû lü n M efû lü n M efû lü Feil
dır. O nlara «Rlibfıi-i m usarra’» derler. F ır
4— A hrem Eştcr M ekfûf Ehtem
zıılî’nin şu rübâisi g ib i:
M efû lü n Fâilün M efâîlü Feûl
L utf ile şcb-i ünıîdiuıi rûz eyle
5— A hrem A hrem A hrem Ezel
İkbâlim i tcvfık ile fîrûz eyle
M efûlün M efû lü n M ef’ûlün F â’
Leylâ gibi lafzım ı dil-efrûz eyle
6— A hrem A hreb Sâlim Ezel
M ccnûn gibi uuzınınıı cigcr-sûz eyle
M efû lü n M efû lü M efâîlün F â’
R übâinin «kıt’a, nazm» gibi dörder mıs­
7— A hrem A hreb M ekfûf Mecbûl
ralı nazm şekillerinden ayrılm ası vezin do-
M efû lü n M efûlü Mefâîlü Feil
layısiyledir. Y âni sayılan şekiller, her ve­
8— A hrem Eştcr Sâlim Ezel
zinden yanılabildiği hâlde rübâi, kendine
M efû lü n Fâilün M efâîlün Fâ’
m ahsus vezn ile tanzim edilir.
9— Ahrem A hrem Ahrem Ebler
R übâî şeklini İran şâirleri bulmuş, onlar­
M efû lü n M efû lü n M efûlün Fâ’
dan A rablara ve T ü ık lere geçmişdir. Bu­
10— A hrem A hreb Sâlim Ebter
lunm asına sebeb olarak şöyle bir hikâye
M efû lü n M efûlü M efâîlün F a’
nak) e d ilir : Saffâriyc hüküm darlarından
11— A hrem Eşter M ekfûf Mecbût
Y a’kub ibn Leys’in çocuğu, arkadaşlariyle
M efû lü n Fâilün M efâîlü Feil
«çukura ceviz atm a» oyunu oynuyorlarm ış.
12— A hrem Eşler Sâlim F.bter
Em îr-zâdenin attığı cevizlerden biri yııvar-
M ef’ûlün Fâilün M efâîlün F a’
lana yuvarlana çukura giderken çocuk se­
vinmiş ve : «G altân galtân hemî-reved tâ A hreb kısmı
leb-i kûr, yâni : Y uvarlana yuvarlana çuku­
run kenarına kadar gidiyor.» demiş. Sonra 1— A hreb Sâlim A hrem Ezel
bu söz, rübâi veznine esas ittihaz edilmiş. M efû lü M efâîlün M ef’ûlün F â’
Bunıı an ıza tatbik ile Hezec bahrinden çı­ 2— A hreb M akbûz Sâlim Ezel
karanın R ûdegî olduğu rivayet edilir. M efû lü M efâîlün Mefâîlün F â’
Teshîl-ül A rûz vcl-Kavâfî vel-bedî’ isimli 3— A hreb Sâlim Ahreb Ehtem
kitabda şöyle bir m ütâlea da v a r d ır : M efû lü M efâîlün M efû lü n Feûl
«A nlaşılan bu veznin nnibdiinin tûlii mî- 4— A hreb M ckfııf Sâlim Ezel
zan olm akla ZLİhre ve U târid vasat-i sem â­ M cf’ûlü M efâîlü M efâîlün F â’
da ve Şems ve M üşterî, ittisâl-i teslis ile 5— A hreb Sâlim Ahrem Ebter
yekdigere m uttasıl ve Zühâl ve M irrîh, na- M efû lü M efâîlün M ef’ûlün F â’
zar-i tcsdîs ile biribirine nâzır imiş ki hâs 6— A hreb M akbûz Sâlim E bler
vc âm bu vezne m eftun olm uşlar, eshâb-i M efû lü M efâîlün M efâîlün F â’
sınâût bu vezn üzre güzel elhanat yapm ış­ 7— A hreb M akbûz M ekfûf Ehtem
la r...» M efû lü M efâîlün M efâîlü Feûl
R übâiyi, birinci mısraın ilk cüz'ü itibâ- 8— A hreb M ekfûf Sâlim Ebter
riyle ikiye ayırm ışlar, «M efûlün» ile başla­ M efû lü M efâîlü M efâîlün F â’
RÜBÂÎ 127 RÜCÛ
9— A hreb Sâlim A hreb M ecbûb verm edikleri için şâir nazm şekilleri gibi o
M efû lü M efâîlün M efû lü Feil da unutulub gitmekdedir.
10— Ahreb Makbıız M ekfûf Mecbûb R übâî vezniyle yazılan m anzum eler dört
M efû lü M efâîlün M efâîlü Feil m ısrâ’dan fazla olm azken 17. asırdaki di­
11— A hreb M ekfûf M ekfûf Mecbûb vân şâirlerim izden Şeylı-ül-tslûm Y ahya
M efûlü M efâîlü M efâîlü Feııl Efendi, rübâî vezniyle bir gazel yazmış vc
12— A hreb M ekfûf M ekfûf M ecbûb bir yenilik göstermişdi. O gazel şudur :
M ef’ûlii M efâîlü M efâîlü Feil
Bir dilde ki aşkın odu ola peydâ
H âşâ ki sivâ yanm aya Iıâşâk-âsâ
Şu iki kısım vezinlerden ahreb nev’ine H er katresi gûyâ ki bir âteş-pârc
dâhil olanlar, yâni «M ef’ûlü» cüz’ü ile baş­ A şk âteşini göz edemez lıîç itfâ
layanlar, ahrem vezinlerinden ahenkli sa­ D ilde ola nıı tâb-i celâle tâkat
yılmış, T ürk şâirlerince ahrem vezinlerinin Envâr-i cemâle doyanıazkcn cânâ
de hepsi değil, en ahenklileri kullanılm ışdır. O lm asa eğer mâye-i aşkın Iııımde
Eserlerimden birkaç rübâi : D ünyâya salar mıydı bıı suru salıbâ
Bir câın araya, dem gele şâyed sâkî
Râh-ı talebi kat’a naşirim sen ol D ök hûn-i dili şişeyi pâk et Yalıyâ
R ü’yetde benim çeşm-i haşirim sen ol
RÜCÛ’ : Bedî’ san’atlarındandır. Bir
Kıl rûhu yine vâsıl-i kurbiin yâ Rab
Ey ıııcbdc'-i crvâlı, musirim sen ol fikri daha kuvvetli anlatm ak için söylenilen
sözden caymış gibi davranm akdır. N aci’nin:
D erler k i : visalinde lıalâvet senden E rbâb-i teşâur çoğalıb şâir azaldı
H em , Iıâl-i firakında m erâret senden Y ok öyle değil, şâirin ancak adı kaldı
H cerin ne için böyle gelir bigâne beytinde olduğu gibi.
M aılâın ki lıcp vııslât ii firkat senden
D ikkat edilmişdir ya! N âcî şâir taslakla­
C ildin gideli şevk-i siiııûlııını yokdıı rının çoğaldığını vc hakikî şâirlerin azaklı-
Malııııûri-i hicrana sabûlıum yokdu dığı söylüyor. Sonra «Yok öyle değil!» di­
Sanma beni ey rûlı-i revanini, sağdım yerek sözünden caymış gibi davranıyor, da­
Eyyâm-i firakında ki rûlıuın yokdu ha sonra «Şâirin ancak adı kaldı.» ifâde­
siyle evvelki sözünü kuvvetlendiriyor. Şinâ-
H icranın ile fikren öliib bittim di sî’nin m eşhur «M ünâcât»ında :
Âyîncdcki aksime derdim kimdi?
tdrâk-i hayât etdi seninle avdet E der isyanım a gönlüm de nedam et galebe
G eldin bana bir rûlı getirdin şimdi Ncyleycyinı yüz bulam anı ye’s ile afvinı
talebe
H icranın ile sînc, elem perverdi dedikden sonra :
D il, mulıtczir-i ım ıztaribe benzerdi N e dedim? T övbeler olsun, bu da fi’I-i
Ey rûlı-i revân, avdetin etdi ilıyâ şerdir
Hoş âmedi vü lıayât-i nev âverdi Benim özrüm günelıimden iki kat
Rübâi, Acemler larafından îcâd edilmiş bed-terdir
olduğu için en iyi rübâiler Acem şâirleri N ûr-i rahm et niye güldürm eye rûy-i
lisanından sâdır olm uşdur. O nlar içinde de siyelıim
rübâi yazmakla şöhret alan H ayyâm ’dır. T an rı’nın m ağfiretinden de biiyük mü
A rablarda en ziyâde âşikane ve ârifâne rü­ günelıim?
bâî yazan şeyh Ömer ibn-ül-Fârid’dir. Bi­ beyitlerini irâd etmesi, riicfııın en güzel nıi-
zim divân şâirleri arasında ise H aleli, rübâî sallcrindcndir. Hâıııid Bey'iıı :
tanzimi ile iştihâr eylemiş, h attâ Nedim «M akber, m akber değil bir türbe, türbe
onun için : değil bir m âbed, m âbed değil bir küre, küre
H âielî, cvc-i riibâîde ııçar A nka gibi değil bir fezâ-yi bî-intihâ olm alıydı. H albu­
demiş. ki bir m akber bile değil.» fıkrasında rücû--
Y eni şâirler rübâî nazm ına ehemmiyet lar, tekerrür etmişdir.
 s
S Â D E L İK : Fikrin ve ifâdenin herkesçe ve
kolayca anlaşılacak derecede açık olm ası­
dır. N aci’nin :
ö lm e k için eyledim tevellüd
m ısraında olduğa gibi. Bir de «Sâdedilâne-
likî> v ardır ki sureta safderunluk şevkiyle
söylenilmiş gibi görünen, fakat hakikatde
epeyice b ir ta’rizi ihtiva eden sözün keyfi­
yetidir. Bu yolda söyleyiş yüksek bir zekâ
eseridir. Cenâb Şchabeddin’in — ekseri ya­
zıları gibi — şu tasvirinde olduğu g ib i:
«G azelserâ-yi bi hem tâ H aşan Vâcid Bey’i
takdim ederim . Kendisini tanıyanlar Acâib-i
Seb’a-i  lem in sekizincisi derler. Kâğıd
siklcli dâhil-i vezin olm adığı hâlde yirmi
okka kadar gazel yazmışdır. Senevi sarf et­
tiği m ürekkeb, Terkos şirketinin su sarfi­
yatı k ad ar b ir şey tahm in olunuyor. Âsâr-i
kudem â ile kesret-i ülfetden Üstüne başına
eski divân râyihası sinmişdir. Y anınıza yak-
laşdığı zam an Lâleli kütübhânesine giriyo­
rum sanırsınız. Âsâr-i gazelserâ, zaman-i
hâzırın dö rt asır gerisinde topallayan bir
divân efendisinin nükte ve kinâye ile şa­
kalaşm asıdır...»
Şu beyitlerde de sâdedilânelik v a r d ır :
Eylerim yc’s ile her yana nazar
G ö rü n ü r fezâ b ir karanlık m ezar
Şu hicran gecesi uzar mı uzar
K ıyam et günü m ü gündüzüm benim
SA DR: ( ) A rûzculara göre bir beytde-
ki birinci m ısrâın ilk cüz’ü. Son cüz'üne
«Arûz», ortadakilere de «Haşv» denir, (bk.
A rûz, Haşv)
SÂK1-NÂM E : ( j l —) Sâkîfıin ve şarabın
medhiyle sâkîden şarab talebine dâir divân
şâirlerinin yazmış oldukları m anzum elerdir.
Sakinâm eler, ya m anzûm hikâyelerde ve
söz arasında irâd edilerek ilham yolu açıl­
m ak için sâkîden şarab istenilir. Bu, âdetâ :
«Bir kahve pişirin de biraz kafam dinlen­
sin.» kabilinden b ir şeydir. İşte F uzûlî’nin
«Leylâ ve Mecnûn» da böyle bir ta le b i:
Saki tu t elim ki haste-hâlem
G am reh-güzerinde pây-m âlem
Şensin men-i m übtelâya gam -hâr
Senden özge dahi kim im var
M üşkil işe diişmüşem meded kıl
Mey lıirzi ile belâm ı red kıl
Şu da Nevres-i Cedîd’in nâtam am bir
mesnevisinde böyle bir s ü â li:
Sâkî kani kana benzeyen mey
K andır beni bâde sun pey-fi-pey
Âyînc-i cânıı meyle kıl sâf
Seyr eyle cilıânı K af-tû-K af
Meze ile m izaca âşinâ ol
İskender ü H ızr’a reh-nüm â ol
Sâki bize ateş-i revân ver
Ser-çeşme-i H ızr’dan nişân ver
Sâkî ver o nıâ-bih-il-hayâtı
A ttâşa sebîl kıl F ürâtı
A ndan bana sun b ir iki kâse
T a kalm aya yaslı dilde tâse (tasa)
Ol meyle m eşâm ım eyle tatyîb
Tâ, şâlıid-i kıssaya verem zîb
M ey sun ki olam fesâne-perdâz
M cstâne kıtam beyâna âğaz
T â dem çeke nây-i neyle hâm em
G ül-gûn ola reng-i meyle nâm em
Belki ola bu kitâb tekm îl
Bu ukdem ede şarab tahlil
U zunca ve manzûm hikâyelerde sâkî ile
bu yolda m uhâtabe ve ondan zihin açıklığı
için şarab m ütâlebe etmek âdetdir. Sâkî de,
şarab da burada birer sem boldür.
Bir de ayrıca yazılmış sâkî-nâm eler var­
dır ki onlar başlı başına b ir eser halinde­
dir. Fuzûlî’nin Farsça, A ynî’nin tasavvufî bir
eser olan T ürkçe mesnevileri ayrıca birer
SÂKİ-NÂME 129
risale olduğu gibi N e fî ile Şeyh G alib'in
T ürkçe sakinâm eleri terkîb-i bend şeklinde­
dir. N âm ık K em âl’in de gayet p arlak bir
sâkî-nâmesi vardır ki kasîde şeklinde yazıl-
mışdır. O nu şuraya nakl ed iy o ru m :
Bezm-i safâda seyr et ol câm-i gül-nlsân
Bir lâle hey’etinde gör feyz-i ncv-bahârı
Açmış neşâtı-gûyâ her dilde b ir gülistan
Etm iş safâsı peyda her gözde âb-i câri
T âb’-i hazîni kılmış pür-neşve-i taravet
Koymuş aceb aceb kim gül şekline hezârı
Pırâm eninde kalm ış aks-i dehân-i hûbân
Ol fassa benzemiş kim yakut ola kenarı
Pehlû-yi şevka düşmüş bak şâhid-i şerâba
Sarmış miyân-i nâzın gör câm-i şu’Ie-dân
G ûyâ edib tabîat tertîb-i bezm-i eflâk
Âguş-1 M âha vermiş Nâlıîd-i işve-kân
Y â eyleyib nıeşiyyet te’lîf-l tab ’i- âfâk
Etmiş şefakla mem lû b ir alıter-i nehârı
Y â eyleyib tenıâşâ bczın-i safâda gûyâ
Hoy-riz-1 tâb-i lıaclet verd-i cemâl-i yârı
Donmuş tehayyüründen mevc-i safâ-yi
şeb-nem
H ayretle sû kesilmiş reng-i gül-i balıârî
Y â eyleyib teccssüm silır ile hande-i yâr
Âyîneden görünm üş cism-i lâtîf-vârî
Y â eyleyip tehaccür kalb-i rakîk-i Cemşîd
H ûn-i ciğerle eyler âlem de dem-güzârî
Pür-hûn ise aceb rai hâlâ dcrûn-i Cemşîd
Almış ecel elinden câm-i safâ-m edân
B ir neş’e v ar ki meyde m ahrûm unun
sezâdır
 h etse tâ-kıyâm et her sebze-i mezârı
Ol mey ki eyleyince tertîb-i bezm-i fıtret
Hum-hâne-i ademde sâkî-i Feyz-i B ârî
Peym ânc şeklin almış rindân içün neşâtı
Taca temessül etmiş şâhân İçün Iıum ân
R ûh ile ittihadı b ir rütbedir ki bilmez
M e’lûf-i cân-pczîri, mecbûr-i cân-nisârı
D ilden m i sâil olmuş, engûrdan mı peydâ
Gözden mi sâil olmuş, peym âneden mi
cârî
Elınâs içinde yakut, envûr içinde günce
Cevherde âb-i cârî, m înâda rûh-i sâri
G ûyâ kİ hûşe-i rez pistân-i M eryem olmuş
Kini rfılıdıır serâser flb-l safâ-nıerlârı
Etm iş accb accb kim nev’-i nebâtı zî-rıılı
Bilmezdi böyle hakka dil, tab’-l rüzgârı
R e’yin tutaydı rindân ehl-i tenasühün ger
D erdim ki rûh-i Cem’dir olmuş nebâta
sâri
SÂKİ-NÂME
A yb etme rûlı dersem, gör feyz-i iııbisâfıu
llıyâ eden odur hep, rindân-i dil-figârı
C ân derse hûna çok m u gördükçe clıl-i
hikm et
Bu reng içinde zâlıir ol feyz-i G ird-kârı
Rengin perdelerde tutsa n ’ola m akam ın
Kim ser-be-ser tarebdir cism-i safâ-m edân
Sâkîsi H ızr-i irfân, bcznıi Behişt-i M a’nâ
M înâsı cevher-i cân, nıecrâsı feyz-i Bârî
Dîvân-1 Cem’den eyler tarh-i nişane hâlâ
M ey-hânenin izam ı, peym ânenin vekarı
Bâğ-ı İrem ’den eyler arz-i nüm ûne gııyâ
Sahbâ-yi lâle-rengi, nıînâ-yi jâlc-dârı
M ey-hânc gül-sitândır, peymânc
gül-feşândır
Sâkî nihâl-i şûhu, mııtrib hezâr-i zârı
Bir gül-sitân ki etmiş feyz-i nesîm-i kudret
Hcm-nüzhet-1 zim istân, hem-devlıa-i balıârî
M utrib kıyâfetinde olm uş o bâğa bülbül
Uçmuş giil-i Bclıişt’in reng-i lıicâb ü â n
Sâkî letâfetindc olm uş o hâke b ir şâh
Fevvâre-i hayâlin âb-i safâ-nisârı
Sâkî m ürüvvet eyle, yok mu şerâb-i nâbın
Olmaz mı d e fa fıırsat endııh-i rüzgârı
Ben telh-kânı-i aşkım, mest-i ıııüdânı-i
aşkım
M ahm ûr-i câm-i aşkım, malırûm -i lıûş-yârî
G önlüm dür ehl-i aşkın merd-f vefû-nihâdı
T ab ’ım dır ehl-i derdin şâh-i safi-şiârı
T e’sîr-i bahtim etdi devrân-i çerlıi vârfın
K ıldım iâde ahd-i Cemşîd-i kâm -kân
Yek-neş’e-i safâyını ol rütbe kim görülm ez
Bezm-i m ahabbetim de âsâr-1 bî-karârî
A rzın havaya çıksa erkân-i bî-sçbâtı
Ç erh’m zemine inse bünyân-i iistüvân
H er kntre lıun-i çcşnılm b ir ınevc-i bûdc-i
aşk
H er zerre dâğ-1 sînem b ir câm-i feyz-i
Bârî
Ol rütbe gark-i m eydir kim mû-bc-mtıy
cismim
Olmuş neşât elimden kilk-i b ey in e sârî
H er satr-i nazm ım olm uş b ir ınevc-i
bâdc-nıâncnd
Kim n uktalarla bulm uş zînet Iıabib-vârî
Verdim nıidâd-i m eyle b ir dil-riihâya suret
H ep şevk tı neş’e cismi, lıep reııg ü fer
izârı
E tdim bu nazm-i terde rûh-i neşâtı tasvir
M est eylesin safâsı Behzâd-i büt-nigârı
Sâf u Iâtîf U nâzük clfâzı câm -m âncnd
F: 9
SALİM 130
Uikr ü ferah u rengin m ânâsı bâdc-vârı
D önsün misâl-i sâgar bezmindc chl-i ta b ’ın
İrfanım ın cihânda kalsın bu yâd-gârı
Salıbâyn fûik oldu bu yâd-gâr-i rengin
1'ür-ncş’c-i safadır am m â ki yok hıınıârı
Bu nazın-i terle ctdiın bî-câın dehri
ser-mest
M ûdûın olursa lâyık Ccınşîd’iıı iştiharı
N âm ık yeler kelâm ın olsa ııe riilbe mu’ciz
llzâııı miim kin olm az hussâd-i nâ-bckârı
H iç eline fevt-i fursat, nûş-i şerâb-i ııâb et
Âlem bahar-i fâni, öm r ise cûy-i câri.
SÂ LİM : ( |IL. ) Arûzctılaı'a göre eczasından
hiç biri zihâfa uğram ayan vezn. Meselâ :
4 m efâîlün ahenginin adı Bahr-i hezec mü-
semmen-i sâlim ’dir. Ç ünki Bahr-i hezec’in
asıl vezni olan «M efâîlün» cüz’ü hiç bir
tegayyüre uğram aksızın beytin iki m ısraında
dörder dörderden sekiz defa tekerrür etnıek-
dedir. İki m üstefilün ahenginin adı da
«Bahr-i reccz m urabba’-i sâlim»dir. Zirâ
«m üstefilün» kelimesi değişmeden — beytin
iki m ısraında — dört defa tekrarlanm akda-
dır.
SÂ LİYY E : ( « J L ) H icrî yeni yılın tebrîk
ve tevrîhini hâvi olm ak üzre yazılan m an­
zume. Enderûnlu V â s ıf:
G ül gibi açılmış endamın bu rengîn şâl ile
Başka suret bağlam ış lıUsniin bu şâl-i âl ile
beytiyle başlayan ve :
Böyle târih arz edib her yıl desinler şâirân
Sa’d ola M alım ûd H ân ’a sâl bu ikbâl ile
târihini ihtiva eden medhiyyesinin bâlâsına
«Kasîde-i sâliyye der-sitâyiş-i Sultân Mah-
mud ibnü A bdülham îd» ibaresini yazmışdır.
S A L M : ( p i— ) Lügatde kesmek demekdir.
A rûzculara göre «M cf’ûlût» cüz’ıınün «lât»-
nı hazf ile kalan «m cfûl» yerine «F a’lün»
cüz'üııü getirm ekdir. İkinci surete «Aslem»
derler, (bk. Aslem)
SA N ’A T : ( ) Bir şeyi ustaca yapabil­
mek melekesidir. Bu meleke fıtrî olsa bile
çalışm ak ve uğraşm akla ilerletilir. K undura S A T İR : Frenklerin hicv (doğrusu hecv)e ve
boyacılığından ressamlığa varıncaya kadar
mclekeli ve ustaca yapılan her iş bir san’at-
dir. Bunlardan ressamlık, m im arlık, hey-
kcltraşlık, bestekâılık gibi hünerli idlere
F renkler «Beaux arls» demişler. Bu terkib
eskiden «Sanayi’-i Nefîse» diye dilimize ter­
SATİR
cüme edilmişdi. Şimdi o m akam da «Yüksek
san’atler» deniliyor. Edebiyat da yüksek
san'atler arasına katılm ışdır. Çünki; yük­
sek san’atlerden maksad, insandaki bediî
duyguyu hcyccûna getirm ekdir. Edebiyatın
maksadı da rûha bedii heyecan verecek söz­
ler ve yazılar ibdâ’ eylemekdir. San’at bahsi
«Hikmet-i Bedâyi’», yâni «Estetik»e âid ol­
duğu için sözii uzatmayı münfısib görm ü­
yorum. Yalnız, san’atden gaye ne olm alı­
dır suâli karşısında iki muhtelif mesleğin
düsturlarını yazm akla iktifa edeceğim.
Bu mesleklerden b i r i : «San’at fayda sağ­
layıcı olm alıdır.» Öbürü : «San’at, san’at
içindir.» fikrini iltizâm eder. Birincilcr, her
san’atin beşeriyete bir fâidesi olması, İkin­
ciler ise san’atın ancak san’at göstermek dü­
şüncesiyle yapılması fikrindedir. Bunlar,
«San’atden fâide beklemek, san’ati kayd al­
tına almak demekdir.» derler. M erhum Sü­
leyman Fehmi Bey’in Edebiyat k ita b ın d a :
«Ccm’iyet-i beşeriyye san'atden vaz geçe­
bilir, fakat ahlâkdan aslâ. Müfsid-i ahlâk fi­
kirleri, hisleri tebliğ edenler bihakkin birer
mücıim-i edeb gibi telâkkî olunur. Fenalık­
ları kisve-i dil-firîb-i şi’re sokarak sevimli
göstermek bir kabahat, hem dc pek büyük
bir kabahatdir. M ukaddes olan şi'ri, fena­
lıkları, ahlâksızlıkları tervîc yolunda istimal
etmek afvedilir bir kusûr mudur?» der.
SA NA Yİ’ : ( ) Bedî’ tâbirlerindendir. Es­
ki edebiyâtcılar, sözün mânâsını cisim, elfâ-
zını kisve, cdâda yapılacak hünerleri de
«Bcdîa» yâhut «San’at» nâmiylc süs sayar­
lardı. Binâenaleyh ifâdenin o san’atlerle tez­
yini söz güzelinin siislcndirilmcsi addolunur­
du. Bu san’atlerin bâzılan kelimeler dolayı-
siyle olduğu için onlara «Sanayi’-i Lafziy-
ye» denilirdi. Cinas, tenâsüb, tezad ve şâire
gibi. Bâzıları da mânâ delâletiyle olurdu ki
onlara da «Sanâyi'-i Mâneviyye» tâbir edi­
lirdi. Hüsn-i ta’lîl, Tecâhül-i ârif ve şâire
gibi.
hczle verdikleri isimdir. O nlar, bu gibi ya­
zıları da didaktik, yani talîm i, daha doğrusu
hikemî neviden sayıyorlar. Satirde söğüp
sayma yoktur, ince bir istihza vardır. Bizde
bunun en güzel misali Ziya Paşa’nın «Zafer-
nâmc»sidir. (bk. Hicviyyc)
SAZ ŞÂİRLERİ
SAZ Ş Â İR L E R İ: Manzumelerini sazın âhen-
giyle terennüm eden halk şâiri ki bunlara
«âşık» da denilir, (bk. Âşık)
A Z E C : ( ç ö L . ) Fârisînin « S â d e m i—» ke­
limesinden aynı m ânâya olarak arabcalaş-
tırılm ış bir kelimedir.
 hırında «hâ-yi resmiye» bulunan keli­
melerdeki «hâ * »yi cime, dalı zâl ( i 1
kalb ederek nakl eylemek, A rablarca kaide
addolunm uştur. Bu kaideye göre «Nümûde
» kelimesi «Enmûzec
«sâde» kelimesi de «sâzec » olarak
A rabcaya mal edilmiş, şckl-i m uarrebi
Acemler ve T ürkler tarafından da kullanıl­
m adır. Ü sküdarlı Hakkı Bey’in divânına
Yenişehirli Avni Bey’in yazdığı m eşhûr tak­ SEC’ (S E C f): (
rizin :
Söz bir nefes-i sâzcc-1 bî-renkdir am m a
Berhem-zcn-i suretkede-i kevn ü mekândır
beytinde olduğu gibi.
Sâzec kelimesinden bir de «Sezâcet
» kelimesi uydurularak bâzı eserler­
de sadelik mânâsında istimal olunm uşdur.
Lügat-i N âci’de «sedâcet» kelimesinin sade­
lik demek olduğu yazıldıkdan sonra «sâde»-
den m uarreb olan «sâzec»den alındığı ve
kesret-i istimal ile zâlin noktasının düşdü-
ğü ihtâr ediliyor.
SEBK : ( ) Lügatde «Bir mâdeni eritip
bir kalıba dökmek» demekdir. Belâgatcilere
göre : «İfâdenin tarz-ı tertibindir. «Mevsûl»
ve «Mefsûl» olm ak üzere iki türlü sebk
vardır.
Cümlelerin alf süreliyle birlcşdirilmesinc seriyâ bir lâfza bağlanm ış olan cümle vc
«vasi», ayrı ayrı ve kesik kesik olarak îrâıl fıkraların sonlarındaki kelimelerin harf son­
edilmesine «fasl» denildiği için vasıllı vc
müsclsel ibâreler yazmak tarzına «Sebk-i dan ibâretdir.
Mevsûl», fasıllı tahrir usulüne dc «Sebk-i
Mefsûl» adı verilmişdir.
Sebk-i Mevsûl; eski münşilerce marifet
sayılırdı. Çok şükür bu münasebetsiz usûl
bırakıldı da yazmak mümkin olduğu kadar
söylemeye benzedi. N azım da Sebk-i Mevsûl
denilmesi lâzım gelen bir tarz daha vardı
ki Tevfik Fikret tarafından meydâna çıka­
rılmış, gûyâ nazmı tabiilendirmek vc nesre
benzetmek hevesiyle yapıltnışdı. İşte birkaç
m ısra’ :
131 SEC’
Sen tren, ben vapurda pür-tcnıkîn
A tılırken sen İskoç illerinin
Sisli, yağm urlu, karlı, buzlu, fakat
Ccdd ii lıiııımct, vekar ü lıürriyyct
D olu peygule-i tem ekkününe
Bense nâzende Bosfor’ıın koline
K öhne, âvâre, bî-haber, bîzâr
Belki Cennet kadar tarâvet-dâr
F akat âlûdc-i kelâl ü kesel
Bir kenarında nıünharif, nıuğfcl
Bir hayâtın firâş-i uzletine
N e düşündüm bilir misin?...»
»,
Fikret Bey’in nazm e tatbik etmeğe kal-
kışdığı şu tarz, eskilerce âdet değildi. O nlar
bir fikri bir beyt, nihayet bir kıt’ada biti­
rirlerdi. M ısraları Fikret Bey’in ynpdığı gi­
bi ulam a hâline getirmezlerdi.
) Lügatde güvercin ve
kum ru gibi kuşların nağm elerini tekrarlam ak
suretiyle ötm elerine denir. M uallim N aci’­
nin «Kebûter» manzum esindeki :
«Hû! hû!»Iarı âh pek derûnî
Âşık beğenir bu crganutıi
beytinde olduğu gibi.
Bedi'cilcre göre — kısacası — nesrin ka­
fiyesidir. Nitekim Cevdet Paşa da :
«Seci’ : F asılaların bir harf üzerine mu-
vâfık olm alarıdır. Nesirde scci’, nazım da
kafiye gibidir.» eliyor.
Efradını cûmi’, ağyârını mâni olm ak üze­
re Recâizâde Ekrem Bey scci’i şöyle târif
e d iy o r:
«Seci’ itlâk olunan şey, nesre mahsus ola­
rak terkîb ve ibârelerde veya kelâmın fâsı-
lalarında, yalıud biribirine atfedilmiş ve ek-
ları vc harekât vc sekenatea bir bıılunmak-
Evvelki sııretdc olan csc’a
«sec’-i mutlak», İkincisine «scc’-i mukayyed»
ve yâhut «sec’-i-rabtî» deriz. Dcvr-i İstilâ
risâlesinden :
«F akat hasmiyle çarpışm aya başlar başla­
maz sevk-i rüzgâr, eczâ-yi vücûdunu târ-m âr
ettiğinden o âteşpâre-i celâdet yok yere
mahv oldu gitdi.» fıkrasındaki «rûzgâr-tar
mâr» sec’i, m erbut ve mııkayycd olm adığın­
dan, yâni «târ-m âm lan sonra gelen «etti­
ğinden» kelimesini «rüzgâr» lâfzına ilsak ve
ilhak edemeyeceğimizden bu seci’ «sec’-i
SEC’ 132
m utlak» envâından dem ek olur. H âlbuki
yine «Devr-i Is tilâ 'd a n :
«H alefi Sultan O rh an 'İse evvel ham lesin­
de Bursa'nın bünyân-i mukavem etini zîr ü
■Zcbcr vc o zam ana kadar rahş-ı gaza üze­
rinde bî-karar olan serir-i hüküm etine bu
'şehri garrâyı m akar etmişdir.» fıkrasında
.«zîr-ü-zeber-makar»- sec’i «etmişdir» lâfziyle
biribirine rabt ve bend olduğundan bu da
,«sec’-i mukayyed» ve nâm -i diğerle «sec’i
Tabtî» kabilinden olm uş olur.»
E krem Bey'in bu târif ile anlatm ak iste­
diği şudur k i :
«Seci’Ier, ya cüm lelerin sonunda, yâhut
arasında bulunur. Sondaki seci'ler, b ir ke­
lime vâsıiasiylc biribirine bağlanır vc o nla­
ra «sec’-i-mukayyed» denilir. E krem Bey’in
ikinci misâlinde olduğu gibi.
A radaki seci’ler, b ir kelime ile yekdiğe­
rine m erbut olm adığı için «sec'-i mutlak»-
dır. Yine Ekrem Bey’in birinci m isâlinde ol­
duğu gibi.
B ir de sec’-i m efrûk» vardır ki âdetâ re-
dîfli kafiye dem ekdir. Sinan Paşa T azarru ’-
nâm e'sinde alınan şu fıkralarda olduğu gibi:
«H angi Yusuf-i devrândır ki Züleyhâ-yi
zam ane dâm enini çâk etmemiş ola ve hangi
Süleyman-i zam andır ki dîv-i cihân anı tu-
tub helâk etmemiş ola? H angi C em ’dir ki
encâm-i câmı ser-nigun ve kime devlet eriş-
di ki âkibeti dlger-gûn olm adı? Hangi lâle-i
çemen-i m elâhatdir ki akıbet zübûl bulm adı
ve hangi âfitâb-i felek-i sabâhatdir ki nihâ-
yet üfûl bulm adı? H angi şehriyâr-i nîk-baht-
dır ki dünyâ hevesinin hevâsında yelerken
bî-raht U baht kalm adı ve hangi tâc-dâr-i
sâhib-tahtdır ki cihân sarayının şeririne al­
danıp yaslanmış iken bî-tâc ü tah t kalm a­
d ı?...»
Vezâretinden ziyâde N âm ık Kemâl'in
m eshûr bir m ektubu ile ün alm ış olan i r ­
fan Paşa’nın :
«Bu vâkıa-i m eserret-efzâdan um ûm -i
bendegân, vâye-dâr-i jbtihâc ii m esâr ve bit-
tahsis adem-i liyâkat cihetiyle m e’yûs ve ta-
blat-i beşeriye iktizâsından olan tûl-i emel
hükm ünce fart-ı ârzû ve iştiyak ile m e’nûs
iken mahz-i-ni’met-i gayr-i m üterakkabe ol­
m ak üzere maiyyet-i aliyye-i £safâneleriyle
kâm-yâb olan bu abd-i zerrt-iılikdâr hârici
ezhlta-i tâb ir ü iş’âr m esrûr ü m innetdârl
SEC’
o larak ...» fıkra-i acibesinde görüldüğü üze­
re iç içe bulunan seci’lere «seci ender-seci'»
adı verilmişdir. Bu fıkrada asıl sdei' «vâ-
yedâr-i ibtihâc ü mesâr» ile «m esrûr ü min-
nctdâr» kelimeleri olııb «olarak» lâfziyle
bağlanm ışlardır. A radaki «me’nûs», «me’­
yûs», «zerre-mikdâr», «tâbir ü iş’âr» kelime­
leri ise ayrıca birer seci’ teşkil etmişlerdir.
Seci’de esas, fâsılalarm , yâni fıkra ve
m ısrâ sonlarındaki kelimelerin son harfleri
biribirinin aynı olm asıdır. D aha açıkçası
«Revî» uygunluğudur. Seci'lerin veznen de
tam , yâhut yarı uygun olm ası vardır ki
tam uygun olanlara «sec’-i mütevâzî», ya­
rım uygun olanlara «sec’-i m utarraf», ter-
si'i hâvi olanlara da «sec'-i murassa'» deni­
lir.
M ektubunuz vâsıl, m eâlinden m eserret hâ­
sıl oldu» ibaresindeki «vâsıl» ile «hâsıl»
hem vezn, hem revî itibâriyle biribirine uy­
gun oldukları için «sec’-i mütevâzî»dirlcr.
«Sec’-i m u tarraflar revî itibâriyle bir,
vezn itibâriyle mugayirdir.» ibâresindeki
«bir» ile «mugayir» kelimeleri veznen uy­
gun değillerdir. Y alnız revî itibâriyle müsâ-
vtdirler. Böyle bir tarafdan uygun oldukları
için «sec'-i-m utarraf»dırlar.
«Sözlerim evsâfınıza m ünhasır, gözlerim
eltafınıza m untazırdır.» ibaresinin iki cüm­
lesini teşkil eden altı kelimeden ikişer tâ-
nesinin biribiriyle veznen ve kafiyeten uy­
gun olduğundan husule gelen seci' de mu-
sarra' olm uşdur.
T ü rk nesri, eski zam anlarda — seci’ gibi
külfetlere düşülmeksizin tabiî ve sâde yazı­
lırm ış. Bu, O rhon âbidelerindeki yazılardan
anlaşıldığı gibi 14. asra kadar yazılan men-
sûr kitabların satırlarında da görülüyor. 15.
asırda yetişen Sinan Paşa, Acem nesrini
takliden kalem e aldığı T azarru’nâoıe'sinin
her fıkrasını müsecca’ olarak yazmış, ondan
sonra eli kalem tutabilenleri, m utlaka seci’li
yazm ak m erakı sarmışdır.
T anzim ât'dan sonra yetişen erbâb-ı ka­
lem, müm kin olduğu kadar seci’siz yazm a­
yı iltizâm eylediği gibi Akif, Reşid, R ifa t,
Âli ve Füâd P aşalar da bu husûsda ten-
bihatda bıılunm akdan geri durm am ışlardı.
Recâizâde Ekrem Bey’in T a’lîm-i Edebiyat'a
hâşiye olarak yazdığı şu fıkralar, eski Pa­
SEHL-İ-MÜMTENİ’
şaların külfetsiz yazı yazdırm ak için ne ka­
dar gayret ettiklerini .a n la tır :
>
Pederim Rcctıi Efendi m erhum un kale­
m e aldığı bir müsvejide-i resmiyyenin kena­
rına Reşid Paşa- sürh (kırmızı mürekkeb) ile SEKT-İ M E L ÎH : ( £_;1‘ c £ - ) A rûz âhengi-
şu ibâreyj y azm ışd ı: « ... Tasvib ve tesrîb
seci’lerini birleşdirmek için m aslahat, ifâde-i nin bir nevi’ duraklam asıdır ki bazıları, o
sahîha ve selîSe. yolundan çıkarılm akdan ve
ibareler ta’kîd olunm akdan ise sâdece ta’-
bîrât ve hüsn-i ifâdât tarîki iltizâm buyu-
rulsa daha münâsib o lacağ ı...»
«Bir de alelum ûm m uharrerât-i resmiy­
yenin m ünakkah ve sâde ibârât ile muvaz­
zafı sûrctdc yazılması vc hususiyle bunlar­
da kat’â seci’ iltizâm olunm am ası 1262
(m. 1846) târihinde Meclis-i V âlâca taht-i
karâra alınm ışdır ki bu kararı hâvi m azbata
sûreti, m uharriri olan R ifa t Paşa merhûm un
m atbû’ mecmûa-i âsârında m ündericdir.»
SEH L-İ-M Ü M TEN İ’ : (ç~ S J< ~ ) «H em ko­
lay, hem güç» m ânâsına bir tâbîrdir ki ga­
yet kolay göründüğü halde taklidine kalkı­
şılınca güçlüğü anlaşılan eserlere vasf olu­
nur. Misâl olm ak üzere en evvel hatıra ge­
len Süleyman Çelebi’nin Mevlid manzûme-
sidir. Ziya Paşa o m übarek m anzûm e il'-
İlâhî nâzım ı h ak k ın d a :
Y ok R ûm ’da M esnevi demiş çok
İran ’a kıyâs olunsa hiç yok
Bû yolda İm âm -i ehl-i irfân
M evlid eserin yazan Süleymân
O ldur şuarn-yi R ûm ’a üstâd
O ldur eden ehl-i nazmı irşâd
M anzum o menâkıb-ı mukaddes
Isbât-i kem al içün anâ bes
Bilmem ne sühandir ol sühanler
A şüfte olur hep işidenler
Y â R ab, o ne sûzlş, ol ne sözdür
Sûretde eğerçi sâde, düzdür
Aşk ü sülıan anda m üctem l’dir
Başdan başa sehl-i m üm tenl’dlr
D ö rt yüz seneden beri efâzıl
B ir söz demedi ana müm asil
Tnnzîrinc çok çalışdı yaran
Kaldı yine bikr, misl-i K u r’ân
der ve hakka ki doğru söyler. Çünki, hem
şayân-i hayret b ir sâdelik iltizâm eylemek,
hem d e :
Âmine H âtûn M uham m cd ânesı
Ol sadefden doğdu ol d ü r dânesi
133 SEKT-İ MELÎH
beyti gibi cem’iyetli sözler söylemek, her söz
söyleyenin yapacağı bir iş değildir. Yeni
eserlerden sehl-i m üm tenia misâl aranırsa
Mehmed A kif’in yazıları gösterilebilir.
duraklam ada kendilerince bir güzellik bul­
dukları için «sekt» kelimesine bir de «me­
lih» vasfı eklem işlerdir.
Sekt, aruzun « M efûlü , m efâilün, feûlün»
veznine m ahsusdur ve onu « M efûlün, fâi­
lün, feûlün» şekline koyup bir hecesini
azaltm ak ve dolayısiyle ahengi duraklatm ak-
dır. Divân şâirlerinden o vezinde mesnevi
yazanlar, bâzan sekt yapm ışlardı. Fuzûlî’-
nin Leylâ ve M ecnûn’undan olan :
«G önlüne kati gelib bu bîdâd
Yum şak yum şak dedi k i : sayyâd»
ve:
«Sayyâd sakın, cefâ yam andır
Bilmezsin mi ki kane kandır»
beyitlerinin ikinci m ısrâlarında olduğu gibi.
Bu m ısrâlar şöyle taktî’ e d ilir:
Y um şak yum şak dedi ki sayyâd
M efû lü n fâilün feûlün
Bilmezsin mi ki ka ne kandır
T anzim at üstad lan n d an Ziya Paşa ile H â-
mid Bey’in m anzûm elerinde «sekt»e çok te­
sadüf edilir. H ele H âm id Bey bililtizam her
m ısraı sektli bir m anzûm e yazmışdır. N â­
mık K em âl sektden hoşlanm ıyor, hattâ ona
«münâsebetsizlik» diyor. Ziya Paşa’nın H a-
râbât’ını tenkîd için yazdığı Tahrib-i H arâ-
b ât’da Paşa’ya şu sözleri sö y lü y o r:
N e f î’nin :
Zihî semend-i m ülayim ki hüsn-i reftârı
U nutdurur dil-i uşşâka şîve-1 y â n
m atlam da olan ve Şeyh G alib’ı’n :
Evsâf-i Burak-ı F ahr-i Âlem
Rahşiyye-1 N e f î andan akdem
medîhesine iktisâb-i m azhariyet eden kaside­
sini bırakıb d a :
Bârekâllâh zihî rahş-i-hüm âyun-sîm â
Ki komuş nâm ını Sultân-ı Cilıân Bâd-1
sabâ
m atlaı ile ibtidâ eden ve Efendim izin :
A ncak görünür ki külfet etmiş
G ûyâ cebr-i tabiat etmiş
beytinin sekt-i melîh münâsebetsizliğinden
kurtarılm ası iç in :
SE L Â M E T 134
Tanzim ine külfet eylemişdir
İcbür-i tabini cylcınişdir
suretine konulsa, mutâbık-ı tâm ı olm ak lâ­
zım gelen kasidesini intihâb etmek câiz o la­
bileceğini tasdik edecek bir fikr-i selim bulu­
nabilir mi?»
Şeyh G alib de galiba sekt’den hoşlanm ı­
yor. H üsn ü Aşk’ında b ir kış tasvir eder­
ken :
«M eylıârclik oldu zülıdc hem-ser
Âb-i lııışk oldu âteş-i ter»
beytinin ikinci m ısraını sektli yazmış, alt
tarafında ise :
«Agreb bu ki dondu râlı-ı efkar
Sekteyle gelirdi tab’a cş’âr»
yâni «fikir yolu donduğu için şi’r tabiate
sekteli geliyor.» diyerek adetâ kendini mâ- SEM Â C E T -Ü T-TA H A L LÜ S: ( u ^ ' l
zûr göstermek istiyor.
S E L Â M E T : ( .i.*M— ) D oğruluk, sağlamlık
m ânâsını ifâde eder bir tâbirdir. Fikir, his,
zevk gibi kelimelere nıuzâf olarak onların
yanlışlıkdan sâlim bulunduğunu anlatır.
S E L Â S E T : ( «i—ÎL» ) İbarenin âhenkli olması
dem ekdir. Sclâseti olan sözlere «selis» deni­
lir. (bk. Ahenk)
SELH : ( ) Başkasının bir beytindeki ke­
lim eleri değişdirmek, fakat m ânâyi ibka et­
mek suretiyle benim sem ekdir. İntihalin bir
nev’i olan bu hareket deri yüzmeğe teşbih
edilerek adına «selh» denilmişdir.
Bir şâirin : «Ey, hidâyet yolu kendisinden
tebeyyün eden ve ey kendisinden cömerdlik
gökü süslenen zât!» m ealin d ek i:
Ey nıübcyyen zi-tü sebîl-i hüdâ
V’cy müzeyyen zi-tü semâ-yi sehâ
beytini diğer bir şâir, kelimelerin mürâdif-
İcrini getirm ek suretiyle :
«Ey kurtuluş yolu kendisinden tavazzuh
eden ve ey Iutuf ve ihsan gökü kendisiyle
süslenen kişi!» mealinde olm ak ü z e re :
Ey m uvazzah zi-tü tarîk-i nccât
V ’cy m uhallâ bc-tü sipihr-i ncvâl
şekline koymuş ve «selh» amcliyesiyle ikin­
ci beyte sâhib çıkm ışdır.
İstanbul’da Millet Küıübhânesi'ni te’sis et­
miş olan Diyâribekirli E m irî Efendi m er­
hum un yazmış olduğu bir «N a’t»in şu p ar­
çası g ib i:
«K ûsun döğülur dâire-i mülk-i semâda
H ükm ün sürülür mahkem c-i adi U atâda
SENÂJD
İsmin anılır m a’rckc-i her dü-serâda
Vâsıl ola âvâre gönül kâm ü m urada.»
Bu parça Şeyh G alib’in meşhur «N a’t-i
Şerif» in d e k i:
«H utben okunur minber-i iklinı-1 bekada
H ükm ün tutulur mulıkcme-i Rûz-i cczâda
G ülbank-i kudümün çekilir Arş-I H udâda
Esmâ-yi şeriften anılır arz u semâda»
bendinden «selh»a düşülmüşçesine mülhem
olduğu pek bellidir.
S E L M : ( (tl* ) A rûz tâbirlerindendir. «Fe­
ûlün» cüz'ünün « fo s in i hazf ile kalan
«ûlün» yerine «fa’lün» cüz’ünü kullanm ak-
dır. İkinci şekle «cslem» denilir, (bk. Eş­
lem)
)
Kaside başlangıcı demek olan «nesîb», yâ­
hut «teşbîb» ile «gürîz-gâh»ın çirkin olm ası
demekdir. Irân şâirleri bu husûsda pek ile­
ri gitmişler, edebe yakışmayacak hareketle­
ri dolayısiyle Şeyh Galib m e rh û m a:
«Ol tarz-ı Acemdir olm az i’câb
Ridân-1 Acem gözetmez âdâb»
dedirtm işlerdir. Bizim Nedim ’i n :
Sepidcm ki olub dîde hâbdan bîdâr
H urûşa başladı nâgâlı serde derd-i hum ar
m atla’lı ve «Hammamiye» ünvanlı kasidesi­
nin mukaddimesi de b ö y le d ir:
«Sabahleyin ham am da mahzûn gördüğü
bir güzelin N edim ’e nezr ettiği buseyi kabul
edecek mi, etmiyecek mi diye düşündüğünü,
bu nezrin de D âm âd İbrahim Paşa vasfın­
da söylediği birkaç beytin mükâfatı oldu­
ğunu ballandıra ballandıra anlatm ası her
hâlde hafif meşreblikdir.
Bir de «Semâcet-ül-ibtidâ» vardır ki söze
münâsebetsiz bir şeyle başlam ak mânâsına-
dır. Memduh Faik Paşa’n ı n :
T itretir oldu bürudetli hevâ pîreheni
Bâri âhım la ısıtsaydım o nûzük bedeni
m atlaı gibi. «Semâcet-ül-intihâ» ise sözü
münâsebetsiz bir şeyle bitirmek demekdir.
S E M Â İ: ( t/ lc - ) H alk Edebiyatı nevi’lerin-
den olub arûzun 4, yâhud 2 «mefâîlün» vez­
niyle ve yâhud «4+4» heceleriyle yazılan
m anzûm elerdir ki vaktiyle hususî bir beste
ile okunurdu.
S E N Â D : ( jl-— ) Kafiye kusurlarındandır.
K afiyelerde «redîf»de, yâni revî’nin evve-
SENBOLİZM
ündeki harfin harekesinde ihtilâf bulunm ak-
dır. «Dâr, dîr ve dur» kelimelerinin takfi­
yesi gibi. tb k . Kafiye)
S E N B O LİZM : (bk. Realizm)
SERBEST N A ZIM : Düzensiz nazım dır. İlm î
bir hey’et tarafından yazılmış ve «Cours
abrege de litterature» nâmiyle 1911 de ba­
sılmış olan m uhtasar bir k ita b d a :
«Beyitlerin tertibi ya muntazam , ya gayr-i
m untazam olur. M untazam tertibdeki beyit­
ler, m ütenazır bir şekilde sıralanır, gayr-i
m untazam tertibdeki beyitler muhtelif ölçü­
dedir, kafiye ile de mukayyed değildir. Böy­
le yapılırsa «serbest nazım» yazılmış olur.
Rasin (Racine), «Ester» ile «Atali» piyes­
lerini, Lafonten (La Fontaine) de m asalla­
rının çoğunu serbest nazım la yazmışdır.»
deniliyor.
Serbest nazmın Türkçede meydana çıkm a­
sı daha yenidir. Bunu yapanlar alafranga S IH H A T : ( c J f
bir şey yapmış olm ak hevesinden ziyâde
vezn ve kafiye kaydından kurtulm ak için
yapıyorlar sanırım . Çünki arûzu her neden­
se kullanm ak istemiyenler hece veznine baş
vurm uşlardı. Onda da zorluk çekenler bir
yeni çığır açmak için serbest nazm a bağlan­
dılar.
Cenâb Şelıabeddin m erhum «Fikir +
ahenk = nazım» diye edebî bir düstûr ter­
tib etmişdi. N azım demek, ahenk demek
olduğuna göre serbest nazım diye yazılmış
uzunlu kısalı yazılara manzûm denmemek
lâzım geliyor. Çünki h er kulak onlardan
ahenk duyam ıyor. Onun için yazanlar, ade­
tâ terennüm suretiyle inşâd ederek onlara
ahenk vermeye çalışıyorlar. N azım da inti­
zam aranır, o ise tekayyüd ile husule gelir.
O hâlde serbest kelimesiyle — mukayyed
olması lâzım gelen — nazm lâfzının bir
araya gelmesi bence iki zıddın birleşmesi
kadar garîb olsa gerekdir...
SERİ’ : ( r'.r- ) Ahengi sur'atlice olan bir
bahrin adıdır. Bunun e s â s ı: «M üstefilün,
m üstefilün, m efûlât» olub bütün vezinleri
altı nevi’dir. O nların şekilleriyle isimlerini
yazdım ve bizde kullanılmış olanlarını işâ­
ret e ttim :
1— M üstefilün, m üstefilün, m e f û lâ t:
Müseddes-i matvî-i m evkuf (arûz ve darb)
2— M üfteilün, m üfteilün, f â ilâ t:
Müseddes-i matvî-i mekşûf (arûz ve darb)
135 SİHR-İ HELÂL
3— M üfteilün, m üfteilün, fâilün :
Müseddes-i nıatvî-i m aktu’ (arûz ve darb)
4— M üfteilün, m üfteilün, fâilân :
Müseddes-i matvî-i aslem (arûz ve darb)
5— M efâilün, mefâilün, fâilün :
Müseddes-i m ahbun ve m atvî mekşûf (arûz
vc darb)
6— M üstefilün, m ü stefilü n , fe ilü n :
Müseddes-i m ahbûn vc matvî-i mekşûf (arûz
ve darb)
B unlardan bizim divân edebiyatında kul­
lanılm ış olanlar 2., 3. ve 4. vezinde yazı­
lanlardır.
S E R M : ( ıv* ) A rûz tâbirlerindendir. «Fe-
ûlün» cüz’ünün «fe»sini ve «n» sini hazf
edip kalan «ûl» yerine «fa’l» cüz’ünü kul-
lanm akdır. İkinci şekle «esrem» denilir, (bk.
Esrem)
) Sağlamlık dem ekdir ki
«yanlış ve eksik olm ayan bir sözün keyfi­
yeti» m ânâsında kullanılır. «Bu sözde sih-
hat var, bu ifâdenin sihhati yok.» denilir.
Sihhat-i ifâde sözün sağlamlığı demek­
dir ki b ir ibârede za’f-i te’lîf, ta’kîd, gara­
bet, tetâbu’-i izâfât, tekrar, tenâfür, şivesiz­
lik ve şâire gibi kusûrlar bulunm am akla ta ­
hakkuk eder. (O kelimelere de bakınız!)
SİH R-Î H EL Â L : ( ) Bedî’ san’atle-
rindendir. «Hem, kelimât-i sâbıkanın tetim-
mesi, hem de kelimât-i lâhikanın m ukaddi­
mesi addolunabilecek sûretde bir lâfz veya
terkib irâd etmekdir.» diye tarif ediliyor!
Bunun daha açığı «Hem üst tarafına, hcnı
alt tarafın a rabt edilebilecek bir söz söy-
lenilmesidir.» cümlesidir. Şu parçayı oku­
yalım :
Dünyâ ona etmiş olsa tariz
E yler bana iftiharı tcfvîz
Zeylinde d u rur iken o takriz
M eydan okurum sühan-verâna
Bu parçanın ikinci ve üçüncü m ısraların­
da «sihr-i helâl» san’ati vardır. Çünki ikisi
de hem üst, hem alt taraflarına m ânâca rabt
edilebilirler ve şöyle m ânâlar ifâde e d e rle r:
«D ünya ona târîz etmiş olsa bana iftihar
duygusu verir.» «Altında o takriz dururken
b ana iftihâr duygusu verir.» «A ltında o tak ­
riz dururken şâirlere meydan okurum .»
Sihr-i helâl terkibi güzel söz m akam ın­
da da kullanılır.
SİTÂYİŞ-NÂME 136
H azân harabesi olmuş riyâz-i irfanım
Elim de nânıiyesiz bir nilıâli kalmışdır.
O nalıl-i berk-cüdânın cihâna ey T âhir
Nesîs-i öm rü, şu sihr-i helâli kalm ışdır
- bcyillcrinde olduğu gibi ki, buradaki sihr-i
helâl ile m aktam ı teşkil ettiği gazel m urâd
edilmişdir.
S İT Â Y İŞ -N Â M E : ( ) Birinin med-
hinc dâir yazılan m anzum edir. Bunun ka­
side ile farkı vardır. H er kasîde, b ir sitâ-
yiş-nâmedir, bir medhiyedir. F ak at h er si-
tâyiş-nâm e, kasîde şeklinde olm ayabilir, yâ­
ni nazım şekillerinin kasîseden başka biriyle
yazılmış olur. K ıt’a ve mesnevi olarak ya­
zılmış birçok sitâyiş-nâme vardır, (bk. K a­
sîde)
S İL E : ( ) Eskiden m edh mukabilinde
şâirlere verilen câize. (bk. Câize)
SO NE : Frenklerde bir nazım şeklidir ki, «Ser-
vet-i Fünun»cular tarafından Edebiyatım ıza
sokulm uştur. Sonelerin birinci ve ikinci
kıt'aları dörder, Uçiincü ve dördüncü kıt’a-
lan üçer m ısralı olur. Tevfik F ikret’in şu
manzum esi g ib i:
Yeşil Y urd
B uhara benzetilir b ir yeşil seâdetdir
G ülüm seyen ovanın vcch-i pür-gubânnda.
K öyün, uyur gibi m üstağrak-i sükûnetdir;
B ütün hayâtı ufak b ir çayın kenarında.
U zak, yakın bütün âfâka neşr eder safvct
T abîatin o sam im î tevekkül-i sâfı.
Şu yanda b ir meşe — dalgın, vekur,
piir-şefkat —
K ucaklıyor gibidir kollariyle etrafı.
Bu köyde her gccc birkaç dakika meks
ederim
Olub hayâlim e peyrev siyâhat eylerken
D ühûr-i m uzlinıenin sîne-1 m elalinde;
Vc bir dakikacık olsun sükût edib kederim
\ avaş yavaş duyarım b ir inilti hâlinde
K aval sadâları târ-i alîl-i şi’rimden
SÜ R-N Â M E yâhud S Û R İY Y E : (
) D üğün, ziyafet, şenlik gibi şey­
leri tasvîr için yazılan m anzûm ve m ensur
yazılardır. Ü çüncü Sultan A hm ed zam anın­
daki «Sur-i hüm âyun»a dâir o asır şâirle­
SÛR-NÂME
rinden Seyyid Vehbî’nin «Sıır-nâmc» unvanlı
bir eseri vardır. Üçüncü M urâd’ın oğlu için
yapdığı sünnet düğünü m ünâsebetiyle' şâir
N ev’î de «Sûriyye» serlavhalı bir kasîde yaz-
mışdı. O ndan birkaç beyt nak led iy o ru m :
Bir subh-dem ki sûr-i güle ebr-i nev-bahâr
Gönderdi jaleden saçılık dürr-i bî-şüm âr
R eftâra geldi serv eline şem’-l sebz ahb
Ezlıârı sû-bc-su okudu gülşene lıczâr
D em lendi bâd-l subh ile eşcâr-i erğavân
U ydu usûl-i devr-1 güle savt-1 C üybâr
Yazıldı sun’ ile yeniden nusha-i çemen
Şeb-nem düşüb zem ine bozuldu Iıat-1 gubâr
Erbâb-i ayşe yâni tarab hâsıl etmeğe
Bir tâze nakş bağladı üstâd-1 sâz-kâr
H ep m utribin terâne vü âgazı Siinbüle
H ep çalınan kıılâğıııa udun Bcncfşc-zâr
C âm ın şarâb-i jâle p ür etmişdi lâlenin
Bezm içre kâse-lîs idi Hurşîd-1 tâb-dâr
K aldırm adı sim âtın o gün âftâb-l çarh
Akşam olunca câm ını döndürdü lâlc-vâr
 h ır hicâb-1 şâm a girib Iu’betân-i Rûm.
T utdu cihanı m a’rcke-i cünd-i zengibâr
Ol gice mülıre-bâz-i Felek kıldı nâgehân
Bir peyker-1 garîb ile bin beyza âşikâr
Encüm değildi zâhir olan gökde ol gice
Y akdı sürûr-i sûr ile gerdûn dokuz hlsâr
Evrakını dokuz feleğin kat kat eyleyib
 fâka âteş işleri gösterdi rüzgâr
Mcclisde Zühre-i feleğe yer bulunm adı
Bâm-i sipilıre çıksa tem aşaya vcchi vâr
Etfâl-i encüm, encümen*! çarha sığmayıb
Yıldızlar atdılar yere ol gîce bî-şüm âr
H ep gökde istediklerini yerde buldu halk
H îç etmez oldular reviş-i çarha i’tibâr
Ol giiıı ki sûr-i siinnet-i sulatan için seher
Gül-gûn-i çarha lııısrev-i hurşîd olııb süvâr
G ün gibi altın üsküf ile şehriyârlar
Saf bağlam ışdı Âsaf-i sultâna sad-Iıezftr
Ol rûz-i haşri seyr eden ölmez clhânda
kim
D îd âr gördü her kişi bî-tâb-l intizâr
Zeyn oldu nalıl-i şem ’ ile meydân-1 kasr-1
şâh
Y apıldı sanki câmi’-i çarha nice m enâr
G ûyâ içinde H azrct-i şeh-zâde b u n lan n
Bir nahl idi ki yapmış anı sun’-i G lrd-kâr
Ol esb-i bâd-pây ile ol kadd-i ser-firâz
B ir cûybâr idi kim ede servi der-kenâr
Sûr-i azîm-i sünnetine lıidmet etmeğe
Cem’ oldu serverân-i selâtîn-i h er diyar
SÜRREALİZM
H âkan-i T ürk ü H an-i H utcn, Hâkim -i
Y emen
Râyân-i H ind ü D âver-i K eşm ir U
K andehâr
Dilmez diiğüıı evin ki gele kâselîs ola
Fağfûr-ı mülk-i Ç in ile Kisrâ-yl tâe-dâr
Bir kalrc gelmeye kef-i kadrine fil-ıııcsel
Sûru gününde saçılık olsa idi bilıâr
Sîr oldu a ; olan iyi yufka gülâçdan
G eldi mizaca kclle-i şekkerden inkisar
T utdu cilıânı gün gibi kurs-i ziyafeti
Olsam aceb m i ben dahi bir zerre
behre-dar...
S Ü R R E A L İZ M : A vrupa’da yayılan yeni bir
edebî meslek. Behçet Y azar’ın «Genç Şâir­
ler ve Eserleri» isimli kitabında :
«Dadaizm in m üfrit b ir cereyanı olduğu
tahm in edilen «surrealisme* de san’atkârın
irâdesini şiirden nez’ ederek kendisini tesa­
düfün ccrcyanına sevk eden b ir yoldur.
Kendimizi sevk-i tabiîm ize bırakm ak sure­
137 ŞARKI
tiyle «inconscient» âlem le tem asım ızı m u­
h afaza edebileceğimize kani’ olan bu cere­
yanın da diğerleri gibi A vrupa edebiyatın­
da m üteaddit yolcuları vardır. Surrealisme
cercyanını 1868 dc yarı deli bir hâlde bu­
lunan L autream ont adlı bir gcncc mal eder­
ler...»
Ercüm end Behzad’ın şu parçası bunun
modeli im iş :
Ressam , m arangoz
İşçi, elektrik, toz
D um an:
H arm an...
Sök ve tak, atla, koş!
E m ir alan, em ir veren...
Ç akan, kuran, deviren
D u r yakm a... Yak! pat!
B ir tabanca mı? H ay ır b ir vatlık iri
A m pullerden biri
Y erde tuz
Buz!..

§
ŞÂ H -E S E R : ( J \ 0l i ) Fransızca «Chef- ziyâde ün alm ış olan E nderûnlu V âsıfd an
iki şarkı n ü m û n esi:
d ’oeuvre (Şedövre)», terkibinin mukabili ol­
mak üzere kulanılm aya başlanılan bir tâbir. N eler çekdi dil-i nâ-şâd elinden
Bir şâirin, yâhut bir m uharririn en güzel Senin ey şûh m ufrib dâd elinden
eseri. H üsn ü Aşk, Şeyh G alib’in bir şah­ Kim etmez ney gibi fcryfıd elinden
eseridir. Senin cy şuh m utrib dâd elinden
Bir N a’timdc Resûlullûh (S.S.) Efendimize
Ç ü tan b û r inletib sûz-i nağanıle
şöyle hitâb etm işd im : Telim e değme ey m utrib sitem le
Ey şâh-eser-l m u’tcberi san’at-i H akk’ın D ef asâ sine germ ctdin elem le
Enmûzcc-i bî-şâibesi kudret-i H akk’ın Senin ey şûh m utrib dâd elinden
F ran sızcası: «Vaktiyle san’atkârların us­
ta ünvanını alm ak için im tihan m akam ında Sakın ey şûlı m eh-pâre
yapdıkları itinalı iş.» m anasınadır. (Ş. Sami, G ülüb yüz verm e ağyare
Kamus-ı Fransevî). A çılm a her dil-âzûrc
G iyib gül gibi al hâre
Ş A R K I: ( ) Alelekser m urabba’ şek­
Salın sahn-i çemen-zâre
linde yazılıb bestelenen m anzum elerdir. M u­
rabba’ şeklinde yazılması ve ikinci nusrâınm Sana cy goncc-i zîbâ
dördüncü olarak tekrarlanm ası ve diğer N e giysen yaraşır âlâ
bcndlerin sonunda da tekrar olunm ası usul­ Çiçekli hoş beli am ınâ
dendir. F akat bu usule riâyet edilmemiş şar­ Giyib gül gibi al lıûre
kılar da vardır. Z am anında şarkılariyle pek Salın sahn-i çemen-zâre
ŞATR
M uharrir-i âcizin iki ş a r k ıs ı:
Sensiz ey neşvc-i rûb ağlıyorum
A yrılık coşkunuyum , çağlıyorum
N c riikûdet, ne sükûn bağlıyorum
A yrılık coşkunuyum , çağlıyorum .
Nigclı-i-şcvk ile ufka bakarım
Çckdiğim âh ile kalbi yakarım
Scyl-vcş balır-i fenaya akarım
A yrılık coşkunuyum , ağlıyorum ...
H icran gecesi yâdın ile çok oyalandım
D ald ım da hayâlât ile maziye dayandım
B irdenbire envâr-i hurûşâna boyandım
A ymış, o bana lem ’a veren gördüm ,
inandım
Bakdım ona, lâkin seni sandım , seni
andım
B îdâr idi çeşmim ki cihan n û ra büründü
G ök kubbenin avizeleri titredi, söndü
 lem açılıb sâlıa-i üm m îdim e döndü
T üller arasından güneşin vcclıi göründü
Bakdım ona, lâkin seni sandım , seni
andım .
Şarkı, Edebiyatım ızda hemen hemen 18.
asırdan itibaren yazılm ağa başlam ıştır. O n­
dan evvel yoktur.
ŞA TR : ( ) Bir m ısraın yarısını hazf et­
m ek diye tarif ediliyor. Bıınun açıkçası m e­
selâ 4 «mefâîlün» veznini 2 «mefâîlün» şek­
line koym ak dem ekdir. İkinci şekle «meş-
tûr» d e n ilir:
Ç ocuklar, sa’y edin b er dem
M csâî-hânedir âlem
Rcfâlıı, izzi, ikbâli
G ö rü r sa’yi k a d ar âdem
nazmı Bahr-i Hezec’den m urabba’-i sâlim
ve m eştûr b ir parçadır.
Ş A Y G A N : ( ö ISj T-—- ) Cem i’ edatı ve sıfat-ı
m üşebbehe alâm eti olan «ân» ile yapılmış
kafiyelere denilir. «Itâ’-i celî»yi hâvi bulu­
nan kafiyeler dc şâygûn nev’indendir.
Bürhân-i kati’ Tercem esi’nde  sim E fen­
di «şâygân»m bol m ânâsına geldiğini ve pa­
dişaha lâyık demek olduğunu yazdıkdan
sonra :
«Fcnn-i kafiyede b ir m a’yûb kafiye ismi­ Ş E K L : (
dir. Hâl-i selâtîn olan tahakküm ü mütezam-
nıın olm akla kafiye-i şâygân dediler.» der.
(bk. Kafiye)
138 ŞEKL
ŞEH-BEYT veya ŞAH B E Y T : ( ı
»i* e l i ) Bir manzum enin en güzel
beyti. Tek fakat güzel bir beyt de şeh-beyt
olabilir. Nfmıık Kemâl'in :
N e efsûn-kâr imişsin âb ey dîdâr-i
lıürriyyet
Esîr-i aşkın olduk, gerçi kurtulduk
csâretdcn
bedîası, hürriyet kasidesinin şeh-beyt’idir.
Yenişehirli Avni Bey m erhum un :
G el ser-i kabrim de d ur bir lâbza ey
sîmîn-beden
N ûrdan bir serv dikmişler kıyâs etsin
gören
müfredi de ayrıca bir şeh-beyt’dir.
ŞEH K Â R: ( ) bk. Şâh-eser.
Ş E H N A M E C İ: ( ) Osmanlı târihi­
ne âid m uharebelerin nazmen yazılmasına
m em ur edilen şâir. O mem uriyete de «Şeh-
nâmecilik» denilirdi ki «Vak’a-nüvîslik»den
eskidir. G erm iyanlı Ahmedî, lskender-nâm e
Tercem esi’ne zeyl olarak Süleyman Çelebi
zam anına k adar Osmanlı vakayiini nazm
elmişdi. F akat kendisinde resmî bir sıfat
yokdu. Onun için Fâtih’in emriyle şehnâme
tanzimine başlayan, fakat başladığı eseri bi­
tirem eyen Şehdî, ilk şehnâmeci sayılmışdır.
O ndan sonra K anunî devrinde A rifî Fethul-
Iah Çelebi, sonra Şirvanlı E flâtun, sonra Ür-
miyeli Seyyid Lokm an şehnâmeci tâyin edil­
miş, Seyyid Lokm an 1005 de (1596 da) azl
olunarak yerinde T a ’lîkî-zâde, ondan sonra
da H ükm î Efendi şeh-nâmcci olmuş. H ükm î
ölünce yerine kimse geçirilmemiş, İkinci Os­
m an devrinde K adıasker Gani-zâde N adirî
Efendi, dördüncü M urad zam anında Erzu­
rum lu M ülhem î Efendi de zam anlarına âid
bâzı parçalar nazm etm işlerdir. Bunlardan
bazı örnekleri, H arâb ât’ın I. bezminde bul­
m ak müm kindir.
ŞEKL: ( ) Lügatde sûret vc hcy’ct de­
m ekdir. Edebiyatda bir manzûm enin mısrâ-
larının adedi ve kafiyelerinin vaz’iyeti dola-
yısiyle aldığı hey’etdir. (bk. Nazm )
) A ruzculara göre «fâilâtün»
cüz’ünün «habn» ve «kef» illetleriyle «feilât»
şekline girmesidir. İkinci şekle «meşkûl»
derler.
ŞETER 139
ŞETER: ( ) A rûzda «mefâîlün» cüz’ü-
nü «me» ve «î»sini hazf ile «fâilün» şekli­
ne sokm akdır. O şekle «Eşter» denilir.
ŞİBH-İ H ÜSN-İ T Â L ÎL : ( J J - î ) Bir
hâdisenin vukuuna şâirâne olm akla beraber
kat'î olmayan bir sebeb göstermekdir. Muh-
yiddin Râif Bey’i n :
Niçin hamidesin cy çarh, söyle, boynunda
Birikmiş ahların m ı vebali kalmışıdır? ■
beytinde olduğu gibi. Feleğin iğrilmesine in­
sanların çekdiği ahların birikib ağır basdığı
sebeb gösterilmek isteniliyor. Fakat bu hü­
küm , kat’î olarak verilm iyor da : « öyle mi
oldu?» diye soruluyor. İşte şu hareket, be-
dî’de «şibh-i hüsn-i tâlîl» denilen san’atdir.
(bk. Hüsn-i tâlîl)
ŞİBH-İ İŞ T İK A K : ( O . ) Bedî’ tâ-
birlerindendir. Bir maddeden müştak ?ibi
görünen, fakat hakîkatde öyle olm ayan ke­
limelerin bir arada bulunm asıdır. Bâkî’nin :
Elemin Kayşa kıyâs etme dil-i m ahzunun
Y ok idi aklı, ne derdi var idi M ecnûnun
beytindeki «Kays» ile «kıyâs»ın içtim âi gibi,
(bk. İştikak)
Şİ’R : ( ) Lügatde, bilmek, tanım ak, kav­
ram ak m ânâlarınadır. Kam ûs Tercem esi’nde:
«Bir nesneyi hoşça fehm edib zekâ, zihin
ve fetânetle mezayâ-yi dakikasına varıb iyi­
ce idrâk etmek.» diye tarif edilir.
Edebiyatdaki m ânâsına gelince, eskilere
g ö re :
M evzûn, m ukaffa ve m uhayye söz demek­
dir.
H albuki sonrakiler, bu telakkiyi doğru
bulm uyorlar ve «Bir sözün şi’r olabilmesi
için manzûm değil, güzel olm ası lâzımdır.»
diyorlar. Bu itibâra göre mensûr, fakat gü­
zel b ir söz de şi’r sayılabilecek, demekdir.
N âcî der k i : «Şi’r, edebiyatın en güzel
parçalarıdır. Bu halde şi’r, edebiyatdan bir
kısm-i hâs olmuş olur.» Şi’r denilecek sözün
m utlaka manzûm olm ası lâzım gelmez. M e­
selâ Fuzûlî’nin zam anı hükkâm ından şikâ­
yet yollıı söylemiş olduğu : «Selâm verdim,
rüşvet değildir deyu alm adılar.» sözü beliğ­
dir, binâenaleyh edebiyatdan m âduddur. Fa-
. kat Sâbit’i n :
Çerb ü şîrîni yiyip asık eder ham d ü sena
Hisse yok m u o söğüşden bize b ir pâre
m eded
ŞİVESİZLİK
beyti bin parça olsa şi’r nâm ını alam az.
Edebiyat, beliğ sözler ise, şi’r, en beliğ söz­
lerdir. Şi’r, hem nazm , hem nesir kisvesin­
de tecelli edebilir. Bir söze m anzûm olduğu
için «şi’r»dir demlemeyeceği gibi m ensûr ol­
duğu için de «şi’r» değildir denilemez. Şu
kadar var ki ekseriyet üzere, tabiat, m an­
zûm olan şi’re nıcıısûr olan şiirden ziyâde
me.yl eder. M eselâ la tif bir fikir nesr ile
şi’r denilecek suretde ifâde olunsa, yine o
fikir nazm ile kezâlik şi’r denilecek sûretde
beyân edilse tabiat, nazm a nesirden ziyâde
müncezib olur. Bu da nazım daki o tabîat-
nüvâz âheng-i m ahsûsdan ileri gelir...» Şu
hâlde şi’r i : «şi’r-i manzûm » ve «şi’r-i men­
sûr» diye ikiye ayırm ak lâzım dır.
ŞİTÂ İY E : ( lü ) Kış münâsebetiyle şitâ
(kış) tasvir edilerek yazılan kasideye denilir.
N edim ’in Üçüncü Sultân A hm ed vasfındaki
kasidesinin teşbihinden birkaç b e y t:
O rütbe etti bu keskin soğuk zemine eser
M iyân-i cûyda göuı-gök kesildi N ilüfer
Başında K ar saçağı sarık, arkada Sâde
Nice gezer bu soğuklarda bilm czcın a r’ar
Şitânın etdiği bîdâdı miilk-i giilşcndc
Efendi, binde birin söylesem d o lar defter
Ayağı donm adı m ı lıavzın evvelâ başdan
Y a düşmedi mi çinârın eli çemende m eğer
K ani çemendeki germiyyet-i (arab şimdi
Aceb ne hâlde bülbül dedikleri kaşm er
K oınaz getirmeğe bûy-i b a h â n bâd-i sabâ
K enâr-i bâm da yahler durub yalın hançer
Bürûdet öyle ki buzlanm asın deyu layık
K onulsa penbeye yâkut-pârc vcş ahker
Kılıç gibi esiyor sarsar-i zim istanî
N ihal giyse n’ola yahden âlıenîn m iğfer
D üşüb bu gece tevârîhe fıkr-i gülle hezâr
Ayâz kıssasın etdi sabaha dek ezber
Şigesle-beste hele ben de b ir gazel yapdım
D üşüb hayâlim e ol şûh ile geçen dem ler
Şu sırm a saçlara birden sarıldı sevdâler
Emîn-i sîm-kcşân’a b u yıl göründü zarer
Fesend Muhtesib-i asre, Şeyhi ctdi bugün
Usûl ile fıçının tâ dibinde der-çenber
Efendim , âh lıevâlar bııgiin soğuk diyerek
Sokıılılıı koynuııa ol ınâh-pâreniıı ıııicıner
Dcbriivânı ki seyr cyleyiib gelir yâda
M iyân-i Pâdişeh-i dîne bend olan hançer
ŞİVESİZLİK : Fasâhati bozan şeylerden biri­
dir ki sözü, lisanın şî.vesine uygun söylem e­
mek, gerek kelimede, gerek kelâm da yanlış-
TABİİYET 140
lık yapm ak dem ekdir. Lisanım ızdaki şivesiz­
liğin başlıca sebebi, R um eli ve A nadolu m a­
hallî lehçeleriyle konuşanların, yâhut yarım
yam alak öğrendikleri diklen anlam aksızın
tcrcem e yapanların söyleyişleriyle yazışları­
T
T A B İİY E T : ( ; ..X, ) Bir yazının edasının
da, m üeddâsının d a tabiate aykırı düşm e­
yecek derecede olm asıdır. Fikirde tabiîlik,
düşüncenin hakikate, hisde tabiîlik duygunun
sam im iyete, hayâlde tabiîlik, kuruntunun ol­
dukça tabîate, edada tabiîlik ise üslûbun
ifâde tarzına uygun olm asıdır.
T Â C -B E Y T : ( ^ ) Bir kasidenin sonla­
rına doğru gelen ve nazım ının m ahlasını
ihtivâ eden beyt. N ef’î’nin H azret-i Mevlâ-
na vasfında yazdığı :
M crlıabâ ey H azret-i salıib-kırân-i mânevî
N âzım -i ıııanzûm e-i silk-i leâl-i M esnevi
m atla’lı kasidenin :
N e fl-i uıu’ciz-bcyâuıın, bendc-i M ol!â-yi
R ûm
N c H akînı-i Gaznevîyinı, ne Emir-i
Dclılcvî
beyti gibi.
TA Ğ LİB : ( -—liı ) M eâni tâbirlerindendir.
«Bir şeyi başkalarına galib addederek onu
cemi’ sîgasiyle îrâd ve diğerlerini de irâde
eylem ek»dir.
Ziyâ Paşa’nın H arâb ât M ukaddim esi’nde
ve İran ’da yetişen âlim leri saydığı sırada :
Bcyzâvîler, Zenıalışcrîlcr
Şîrûzîlcrle Cevherîler
demesi gibi. Beyzâvî, Zem ahşerî, Şîrâzî,
C evheri birer kişi olduğu hâlde zam anların­
daki iilema vc hiikemâya galib (üstün) ad­
dolunarak cemi’ sîgasiyle îrâd edilmiş ve
B eyzâvî... ile m uasırları demek istenilmiş-
dir.
«G elirken A hm edlere uğradım.» ibâresin-
de tağlîb vardır. Çünki Ahm ed, âilesi efrâ-
dına galib addedilerek A hm ed ve âilesi de­
TAĞLİB
dır. G azeteler ve m ecm ualar bunların her
türlüsünü ihtiva etmekdedir. N üm ûne gör­
mek isteyenler onları miitalea buyursunlar.
Şivesizliğe «şîveye mugayeret» de derler.
mek olm ak üzere «Ahmedler» denilmişdir.
A rabca’da tağlîb m akam ında tesniye sîga-
sı kullanılır ve bu istimâle «mütenâsibeyn-
den birinin tağlîbi» denilir. Bu yoldaki tağ-
lîblerden bazıları Türkçeye de geçmiş ve
eski eserlerde kullanılm ışdır.
H arem eyn : M ekke ve M edîne, öm ereyn :
ö m er-ül-F ârûk ve A m r ibnü H işâm , Hase-
n e y n : H aşan ve H üseyin, Ebeveyn, Vâli-
deyn : A na ile baba, K am ereyn : Ay ve G ü­
neş gibi.
N âcî Istılâhât-i Edebiye’sin d e :
«Tağlîb, m ütekellim ile m uhâtab ve ga-
ibden ibâret olan eşhâs-i selâse beyninde da­
hi cereyân eder. M ütekellim , m uhâtable ga-
ibden daha kuvvetli olduğundan ikisine tağ­
lîb olunduğu hâlde m uhatab, yalnız gaibe
nisbetle daha kuvvetli bulunduğundan an­
cak ona tağlîb olunur. G aib, m uhataba,
gaib ve m uhâtab, mütekellim e tağlîb oluna­
maz.
M ütekellim in m uhataba tağlîbine m is â l:
Ben ve sen — sen ve ben — ben ve siz
— siz ve ben — biz ve sen — sen ve biz —
biz ve siz — siz ve biz — yazıyoruz.
M ütekellim in gaibine tağlîbine m is â l:
Ben ve o — o ve ben — ben ve onlar
— o n lar ve ben — biz ve o — biz vc on­
l a r — onlar ve biz yazıyoruz.
M uhâtabın gaibe tağlîbine m isâ l: Sen ve
o — o ve sen — sen ve onlar — on lar ve
s e n — siz ve o — o ve siz — siz ve onlar
— onlar ve ş iz — yazıyorsunuz.
Eşhas arasında câri olan bu tağlîb kai­
desine nazaran Kemâl Bey’in b ir m ektubun­
da olan şu ibârede «cehli» m akam ında «ceh­
limiz» denilmek lâzım g e lird i:
«Lakırdıyı yalnız kendi üzerine alıb da
TAHLÎ’ 141
münâsebetsiz söz söyleme, M âhiyyât-i ulûm
yazm akda yalnız senin değil, hepimizin, to ­
pum uzun cehli mânidir.» diyor.
1 A H L Î’ : ( ) Lügatde b ir şeyi b ir şey­
den çıkarm ak demekdir. A rûz ıstılahında
«m üstefilün» cüz’ünde «habn» ve «kat’»m
içtimâiyle «m ütefil» yerine «feûlün» cüz’ü-
nün getirilmesidir. O şekle «m uhalla’» de­
nilir. (bk. M uhalla’)
TA H M İS s ( ) Bir gazelin, her beyti­
ne üçer m ısrâ’ ilâve ederek onu m uham ­
mes (beşleme) hâline getirm ekdir. İlâve su­
retiyle vücûda gelen m üşterek m anzum ele­
rin en çoğunu tahm isler teşkil eder. H attâ
kasidelerin tahm is edildiği divânlarda görül-
mekdedir.
İstanbul R üsûm at (G üm rükler) Baş Mii-
dürlüğü’nden m ütekaiden vefât eden H acı
Hüseyin V assâf Bey m erhûm un mütesavvi-
fâne bir gazeliyle tarafım dan yapılan tahm i­
si aşağıya nakl o lu n m u şd u r:
Ben didlşmekden usandım savlet-1 ağyar ile
Cây edindim külbe-i ahzânı kalb-i zâr ile
D em -güzânm şimdi nây-i sîne-i bîm âr ile
«İnzivâda zevk-i halvet buldu dil, dil-dâr
İle»
«Kevser-i vuslatdeyim ben H ayder-i K errâr
ile»
Nükte-1 «firrû ilâllâh»ı duyub aldım sebak
Y e’se diişdüm halkdan, oldum dahil-l
bâb-i H ak
Parladı rûhum da aşk-ı A hm edî misl-1 felak
«Sîne-1 Sînâya döndü kalb-i âteş-nâke bak»
« tn ’ikâs-i nûr-i pâk-i scyyid-iil-cbrâr ile.»
O lduğundan fi’I-i H ak, birdir bana i’zâz ü
zül
M cşrcbimce ayni zevki verm ede zehr-âb u
m ül
Biil-aceb b ir bülbülüm yeksân benim çin
h âr ü gül
«Ol k adar müstağrak-1 ezvâk-ı vahdetdir
gönül»
«V asfına tâkat yetişmez nîru-yl g üftâr ile»
B ir hazân üftâdcsi yaprak gibi
solm akdayım
Pûy-m âl olm akda zevk-i m ânevi
bulm akdayım
B in boşaldıkça onunla dâim â
dolm akdayım
TAHMÎS
«M üdrik-i tevhîd-i ef’âl ü sıfât
olm akduyını»
«Cüm le zerrât oldu m eclâ aks-i vech-i yâr
ile»
ö y le b ir tad var ki vuslatdc, o bczuı-i
n urda
D îde, sîr-i zevk olm az neşve-i m anzûrda
Hâhiş-i «zidnî» d u rur h er nazra-i
m ahm urda
«N âr-i lıicrân izdiyâd eyler dil-i ıııalırûrda»
«Ceşm-i bîniş fer bulunca lem ’a-i dîdâr ile»
Aşk, ey A rş’in de, F erş’in de m edâr-i
hilkati
Sende fânî o lm adır öm rün yegâne lezzeti
K alb-i T âhir zevk edinm işdir o
m es’ûdiyyeti
«Aşkn istiğrak ile V assâf, buldum snfvcli»
V aridât-i aşka erdim v ân m ı, îsâr ile.»
H er beyte ilâve edilen 3 er m ısrâ, yuka­
rıdaki gibi esâs beytin üstüne değil de, b i­
rinci ve ikinci m ısralar arasına yerleştiril­
m ek sûretiyle yapılan tahm islere «Tahmîs-i
m utarraf» denir. Y ahya K em âl’in, Bâkî’nin
b ir gazeline olan tahm isi bunun en güzel
m isallerinden b ir id ir:
«Fcrm ân-i aşka cân iledir inkıyâdım ız»
P ü rd ü r hayâl-i y âr ile h er lâhza yâdım ız
M cvkufdur o m âlıa sam im î fuâdım ız
 hir varınca haddine hestî-i şadım ız
- «H ükm -i K azaya zerre k ad ar yok inâdım ız»
«Baş eğmeziz cdâniyc dünyâ-yi dûn içün»
E tdik fedâ zavâhiri şevk-i derûn içün
Satdık m etâ’-i öm rü mey-i lâ’I-gûn içün
Nevbef çalınca rihlct-i miilk-i sükûn içün
«A llâh’ad ır tevekkülüm üz i’tim âdım ız»
«Biz m üttekâ-yi zer-keş-i câha dayanm azız»
Bâlîn-i bahti cây-i m übâlıât sanm azız
Pervâne-vâr şem’-i m ükâfata yanm azız
İkbâl içün m cvâ’id-i İblîs’c kanm azız
« H akk’ın kenıâl-1 lûtfu n ad ır istinadım ız»
«Zülıd U salâha eylemeziz ilticâ hele»
 sâr-i ittikaya bedel câm alub ele
D ünyâda varım ız yoğum uz vermişiz yele
Çekmckdcyiz kavâfil-i uşşâka m eş’ale
«Tutdu egerçi âlcm -i kevni fesadımız»
«M eyden safâ-yi bâtın-i h um dür garaz
hem ân»
D eğmezdi yoksa sekrine peymânc-1 m ugan
TAKFİYE 142
ile r d in i içinde seyr cdilür başka b ir cihan
Şürb-i m üdâm içün niye kıldık fedâ-yi can
«E rbâb-i zâlıir anlam az aslâ muradım ız»
«M innet H uda’ya devlct-i dünyâ fenâ bulur»
E l-hak gazelde neşve-i B âki beka bulur
A hlâf o nazm e gû$ (utarken safâ bulur
Tcştîrim iz bu sayede az çok bahâ bulur
«Itâkî kalu r salıîfe-i âlem de âdım ız»
Yahyâ Kemâl, bu «nnıtarraf» tahm isine
«Teştîr» demekde ise de keyfiyet bir zühûl
eseri olsa gerektir, (bk. Teştîr)
N edîm de, «Hcm-m ahlasım» dediği Ne-
dîm-i K adîm ’in b ir gazelini m u tarra f olarak
tahm îs etmiştir.
H angi şekliyle olursa olsun tahm îsde baş­
lıca şart, ilâve edilen m ısrâlarla esâs şi’rin
bir m ânâ bütünlüğü göstermesidir. Bu, bir
nevi' edebiyat kuyum culuğudur ki herkesin
kârı değildir. Ü stâdânc olm ayan tahm isler­
de esâs ve ilâve m ısralar biribirine ney-zen
bakışıyle bakarlar.
Y ahyâ K em âl’in, Ç anakkale zaferi m ünâ- .
sebetiyle Sultan Reşâd tarafından makam -i
şükrânda yazılan v e :
«Savlet etmişdi Ç anakkale’ye balır ii berden
E hl-i tslâının iki hasm -i kavisi birden»
m atlaiyle başlıyan, «Gazel-i H üm âyûn» diye
neşr edilen ve Kâzım Bey tarafından da bes­
telenen gazele olan tahm isi de m uvaffakiyet­
lidir. Aynı gazeli Fâzıl Ahmed, tehzil yo-
liyle, fakat başarı ile tahm îs etm iştir’
T A K FİY E : ( ) Kafiyelemek demekdir.
(bk. Kafiye)
TA ’K Î D : ( o-Aü ) Lügatde «düğümlemek»
demekdir. M eâni ilmine göre ise bir sözde
ne demek istenildiği kolayca anlaşılam am ak-
dır. ifâdenin adetâ kör-düğüm edilmiş ve
m ânânın sökiilcmcz bir hâle getirilmiş ol­
ması, bu ismi alm asına sebeb olm uşdur.
T a’kid ya lâfzî, ya mânevî olur.
T a’kîd-i lâ f z î: ( ) Z a’f-i te’lîf gibi,
g arabet gibi, şivesizlik gibi lâfza âid kusur­
lardan olur. M eselâ Süleyman Fehm i’nin
Edebiyat kitabında şöyle bir ibâre v a rd ır:
« ... Bazıları o bulutları ince, zarif birer
tüle benzeterek semâyı b ir yüzü örtülü m a’-
şûka gibi severler.» İşte bu ibarede «bir»
adedi, m âdûdu olan «m a’şûka»dan uzak düş-
düğü, «yüzü örtülü» sıfatı ikisinin arasına
girdiği için hem za’f-i te’lîf, hem de şîve-
TA’KÎD
sizlik yapılmış, ondan dolayı da ta'kîd hu­
sule gelmişdir. Çünki; m a'şûkanm bir yüzü,
yâni yüzünün bir tarafı örtülü de öbür ta­
rafı açık mı, yoksa peçe örtünm üş bir gü­
zel mi demek istenildiği birdenbire kesdiri-
lemeyecek sûretde m ânâ karışdm lm ışdır.
Eğer «Yüzü örtülü bir m a'şuka» denilmiş
olsaydı o karışıklık yapılmam ış olurdu.
1926-1929 y ıllan arasında intişar eden
«Hayât» mecm uasının 41 inci nüshasında
m ündcric bir m ektub tercemesi şöyle başlı­
yor :
«Aziz zevcem ve şimdi A llah evinde hem ­
şirem Em m a’ya...»
B uradaki «Allah evi» m anastır mânâsında
kullanılm ışdır. Lâkin o terkib, dilimizde o
m ânâyı ifâde etmediği için garib olan o
tâbirin kullanılm ası ibâreyi m uakkad bir h â­
le getirmişdir.
Lâfzî ta'kide bir iki misâl daha verelim :
«Beşinci H icret asrında zannediyorum ki
T ürk Edebiyatı ikiye ayrılm ışdı...» Bu ibâ­
re, «Zannediyorum ki Hicretin beşinci asrın­
d a ...» diye başlam alı idi. Çünki «zannet­
me» işi Hicret'in beşinci asrında vâki olma-
mışdı. Sonra, «beşinci» sıfatı H icret'e değil,
asra âiddir. Hicret, beş defa değil, bilindiği
gibi bir defa vâki olmuşdu.
«Mevlevî-hâne kapısında sâkin Seyr-i Se-
fâin İdâresinin M oda vapurunda tayfa A h­
med oğlu M ustafa...» (İkdam gazetesi) Bu
da şöyle olm alı i d i :
«Mevlevihane kapısında sâkin olub Sey-
risefâin...» Çünki Seyr-i Sefâin İdaresi Mev­
levî-hâne kapısında değildi.
«Evvelki gün Bakırköy’ünde inşâ edilmek-
de olan köprünün resm-i küşâdı icra edil-
m işdir...» (Son Saat gazetesi) Bu da şöyle
olmalı idi :
«Bakırköy'ünde inşâ edilmekde olan köp­
rünün evvelki gün...» Çünki köprü, evvelki
gün inşâ edilmemişdi. «Evvelki gün» olan
şey, resm-i küşaddır.
L âfzî ta'kîdlerin bu gibileri, anlam ayan­
ları şaşırtır, anlayanları da güldürür, yâhut
kızdırır. (Râşid) tarih in d ek i:
«1200 senesi Cümadclnhircsinin 25 inci
gününde K ahire vâlisi olan K edhüda Ahmed
Paşa’nın âzim-i dâr-i beka olduğu haberi
vücud etm ekle...» fıkrası gibileri ise anla­
m ayanı da, anlayanı da birdenbire tereddü­
TA’KÎD 143
de uğratır. O târihdc Alımcı! Paşa M ısır va­ T A K R İZ : (
lisi mı olmuş, aynı târihdc irtihal m i etmiş,
yoksa vefalı haberi o gün mü gelmiş; kes-
dirilcmez.
Takıd-i m a n e v î: ( t f >;--• a-i-ı ) Sözün sebk-ü-
rabtında kusûr olm am akla beraber m ânâsın­
da vuzuh bulunm am akdır. Sami’nin :
H âzır ol bezm-i m ükâfata eyâ mest-i
gurur rîz» olur.
Ralıne-i seng-i siyah penbe-i m înâdandır
beyt-i meşhuru gibi. Lâfzî bir kusuru olma-
. dığı hâlde açık bir m ânâsı da bulunm ayan
bu beyt, bazılarına göre, «K arlar, nasıl ka­
ra taşı rahnedâr ederse, ey kendini beğenme
sarhoşu olan, sen de m azlum ların göz ya-
şıyle bir gün belânı bulursun.» demek imiş!
Ahmed Hâşim’in :
D alların zirvcsiııdcyiz ancak
Y arı yoldan ziyâde yerden uzak
Yarı yoldan ziyade ınûha yakın
mısraları da hemen hemen böyledir. (*)
(*) Bu şi’rin şöyle bir hikâyesi v a r d ır ;
D aha sonra, Ahmed Emin Y alm an’ın re­
fikası olan Rezân  rif H anım , H indistân
orm anlarındaki hayvanların hayâtını tasvir
eden bir İngiliz edibinin Jongl adlı kitabını
İngilizce’den T ürkçe’ye çevirmeyi, Ahmed
Hâşim de metindeki şiirleri nazmen terceme
etmeyi kabullenm işlerdir. Ahmed Hâşim, bu
şi’ri, İngilizce metindeki «M aym unların Şar­
k ıs ın d a n , Rezân H anım ’ın neşren terceme-
sine dayanarak nazmen ifade etm iştir. H ır­
çınlığı m âlûm olan şâirle H anım ’ın eserin
intişârından önce araları açılınca manzum
tercemeden vaz geçilmiş, Ahmed Hâşim dc
bu şi’ri — terceme olduğunu açıklam adan —
ayrıca neşr etmiştir. Zâten birinci beyt, bu
îzâhât zaviyesinden bakılınca, aydınlanır. sâniyle tab' ve tebvîb kılın d ı...»
«D alların zirvesindeyiz ancak» mısrâı, insan­
lardan ziyâde m aym unlara yakışır, işte bu
husûsun bilinmemesi, manevî ta’kîd töhm e­
tine yol açmıştır.
«Yarı yoldan ziyâde yerden ıızak
Yarı yoldan ziyâde mâlıa yakın»
beytinin de, Ahmed H âşim ’e asla intihal ve
sclh suçu yüklemeden, F erdî T ârîhi’ndcki
«Zemine ırak, âsmâna yakın» m ısraını — tc-
vârüd ve tasâdüf kabilinden — okşadığını
burada kayd etmeyi lüzfımlu gördük.
Kemâl Edib K ürkçüoğlu
TAKRÎZ
) M anzum , m ensur bir
eseri nazm en, yâhut neşren m edh e tm e k :
Etdi takrizine sarf-i nıüknct
Kcçeci-zâdc M ıılıam mcd İzzet
Takrizin bu m ânâya olan A rabca ccm'i
«T akrizâtsdır.
T a k riz : M edhi hâvi olan yazı m ânâsına
da gelir. Bu m ânâda A rabca cem ’i «Teka-
N âcî diyor k i : «Ekser takrîzât, kitab gö-
riilmeksizin yazılır.»
Nevres-i Cedîd’in dîvânını Y usuf Kâmil
Paşa basdırdığı vakit, Ziya Paşa nesr-i m u­
rassa’» tarzında b ir takrîz yazmışdı. Nevres
dîvânında m ünderic bulunan o takrizden
birkaç f ı k r a ;
«H er güher-i m untazam ki zînet-i kadr ü
i’tibâr olm az, mâdûn-i hazef ve bir eser-i
m uhterem ki kıym ct-i neşr ü iştihar bulm az,
m akrûn-i telefdir. Cihan, bir gerdûne-i acîb-
dir ki seyerâniyle her mevcudu nâ-m evcud
ve zam ân, bir tâbune-i acîbdir ki deverâniy-
le her m âdûdu nâ-m âdûd kılar. Âkil odur
ki him metini ikame-i âsâr-i m arifete kasr ve
kâmil odur ki kudretini idâme-i ezkâr-i men-
kabete hasr eder. Fuzalû-yi cihanın ser-
bülcııdi vc şüarâ-yi zam anın ercüm endi Saâ-
dctlu Osman Nevres Efendi ki üç lisânda
tanzîm-i eş'âr ve güç zebanda tahkîm -i âsâr
etmeğe kadir bir şâir-i m âhirdir, âsâr-i ber-
güzîdesinin misâl-i hâtır-i efles târ-tâ r ve
eş’âr-i pesendîdesinin çü hâl-i şâir-i Nevres
târ-m âr kalm asına nakkad-i kâm il, vakkad-i
fâzıl, fahr-i efâzıl, mihr-i fevâzıl, yâni Re-
is-i Şûrâ-yi D evlet U bbchetlû, devletlû Y u­
suf Kâmil Paşa H azretleri râzi ve kail ol­
m am akla ol m ecm a’-i kem alâtın ferm âniyle
cem ’ ü tertib ve ol m enba’-i inâyâtın ih-
Yine o dîvân için Tebrizli M uallim Feyzi
Efendi’nin yazdığı m anzum takrîz ve ta­
rih :
Zihî eblak-süvâr-i arsa-i nazm-ii siilıcndânî
Ki koydu pâ-piyâde Icy-süvârân-i
scbak-lıânı
Diyâr-i R ûm ’un ol nnzın-âznıûdc
kahram anı kim
M iisalıhar eyledi seyf-i siilıaıılc nıiilk-i
İran ’ı
Nükuş-i lıâmc-i mıı’eiz-tırûzı nakşa-i
Bclızâd
TAKSİM
N igâr-i kilk-i sibr-engizi sûret-nânıc-i mûnî
N c hâcet ben sitayiş ey leyim ol
nükte-pîrâya
K i şâlüddir kenıâl-i zâtına divan-i zi-şânı
M cânîsi serâpâ vâridat-i âlem -i gaybl
M cbânîsi serâser m a’ni-i âyât-i K ur’ânî
K eşide kanıct-i lıûbân gibi m ısrâları
mevzûn
D cnıîdc lıatt-i nınlıbûbân gibi cbyatı
rûlıânî
Sezadır ger kelâm -i pâk ii nazm -i
tâb-nâkiyçün
D iyâr-i K uds’de tahsînler etse rûlı-i H âkanî
H cnien-lek eyâ ser-mest-i câm-i bâde-i
valıdet
Ki lcb-rîz-i safâ kıldı kelâm ın bezm-i
rindânı
Kem âl-i acz ile târîh-i tab ’ın arzeder Feyzi
Basıldı Ncvrcs-i âlî-C cnâbın şi’r dîvânı
h. 1290 (M. 1783)
T A K S İM : ( ) Bedî1 tâbirlerindendir.
M üteaddid şeyi zikr ve her birine olan sı­
fatı tâyîn ve tahsis suretiyle nisbetdir. (bk.
C em ’)
T A K T İ’ : ( ) A rûz tâbirlerindendir.
«Mevzûn bir sözü veznin eczâsına göre ayır­
mak» dem ekdir. G erek arûzda, gerek p ar­
mak bisabında her veznin durulacak yerleri
vardır. B unlara arûzda «eczâ», hecede «du­
rak» denilir.
Veznin eczası, yâhut durağı kaçar heceli
TALEBİ yahud TA LEBİ YY A T : (
ise m evzûn sözün o n lara göre ayrılacak p a r­
çaları da o kadar heceli olm ak lâzım dır.
A rûz vezninde cüz’lerin heceleriyle beraber
açık ve kapalı uygunluğu da bulunm ak ica-
beder. Meselâ :
K âinatın hâli dâim bî-karâr m ısraı :
Fâilâtün fâilâtün fâilât
veznindedir. Veznin de mevzûnun da hece­
leri açık ve kapalı itibâriyle ayrılırsa şöyle T A ’M İ Y E : (
o lu r:
«İlm in hepsini dc b ir T ü rk bilmeli»
m ısrâı hece vezninin altılı + beşli ölçüsüne
göre yazılm ışdır. Bunu tak ti’ edecek, yâni
duraklara ayıracak olursak :
«İlm in hepsini de + b ir T iirk bilmeli»
olur ve hecelerin sayısı duraklara uygun b u ­ T A M S : ( (_r*k ) «Fâilâtün» cüz’ünü «tün»
lunur.
Hece vezninde kelim elerin duraklara tak­
144 TAMS
sim edilmiş olm ası şartdır. Y âni kelimenin
yan sı bir durakda, yarısı öbür durakda ol­
m am alıdır. Y ukarıki m ısrâda bu taksim ya-
pılm ışdır. F a k a t:
G afil yolcu gafil yolcu
Ozan yok «kı rık» yay ucu
beytinin ikinci m ısrâında taksim e dikkat
edilmemiş, m tsrâdaki kırık kelimesi âdeta
o rta yerinden kırılm ış, b ir hecesi birinci du­
rakda kalmış, öbür hecesi ikinci durağa geç-
mişdir. K elim elerin duraklara taksim edil­
meyişi hece vezninin âhengini bozar.
A rûzda ise bu şart yokdur. Y âni keli­
m enin b ir kısmı bir cüz’de kalır, b ir kısmı
öbür cüz’e geçer. O rada dikkat edilecek
şey, hecelerin sayısı ile açık vc kapalılık uy­
gunluğudur. Meselâ :
M efâîlün m efâîlün m efâîlün m efâîlün
dörder heceli dört cüz’den müteşekkil bir ve­
zindir. Bunun açık ve kapalı hecelerini şöy­
le göstereb iliriz:
Buna göre tanzim edilmiş o la n :
N e efsunkâr imişsin âh ey dîdâr-1 hürriyyet
mısrâını şöyle takti’ e d e riz :
N c efsunkâr imişsin â hi ey didâ -ri hürriyyet
İnşâd esnasında uzunca okunan imâleli
heceler tak tî’de iki hece sayılır. Y ukarıki
m ısrâda «âh» kelimesinin iki hece itibâr
edilmesi gibi. (bk. H ece, imâle)
CjLJİ» ) M eâni tâbirlerindendir. M uhâtab-
da bulunduğu tasavvur edilen hulüvv-i zi­
hin, tereddüd, inkâr hallerinden İkincisine
göre söylenilmesi lâzım gelen sözler ki, o
tereddüdü izâle edecek suretde te’kidli o l­
ması lâzım dır, (bk. İbtidâ, inkâr, hulüvv-i
zihin, tereddüd).
) M uam m â yapm ak, bil­
mece söylemek meâlindedir. Ebced Hisabı
ile yazılan târîh tâbirlerindendir. Fazla, yâ­
h u t eksik olan târîh m ısrâından veya cüm­
lesinden çıkarılacak, yâhut ilâve edilecek
adedin kapalıca işâret edilmesinden ibâret-
dir. (bk. Ebced hisâbı, târîh)
hâline getirm ek ve yerine «fa’» şeklini koy-
makdır. Bu harekete asıl «cahf» ve «fa’»
TANZÎR 145
şekline «mechûf» derler, (bk. H acf ve mah-
cûf)
T A N Z İR : ( jd * - ) Bir şâirin m anzum bir
eserine — alelekser gazeline — diğer bir şâ­
ir tarafından aynı vezin ve kafiyede nazîre
yazılm asıdır, (bk. N azîre) N azîre yazanlar,
yazılarının sonunda asıl eser sahibine karşı
hürm etkâr bir lisân kullanırlar. Bunu yap­
m ayanlar, h attâ eserinin nazîre olduğunu
söylemeyenler de vardır.
Iran şâirleri, nazîreye «cevâb», tanzire de
«cevâb güften» (cevâb söylemek) derler. N â­
m ık K em âl'in bir gazeli ve Ziya Paşa’nın
onu ta n z îri:
Sana senden gelir bir Işde ancak dâd
lâzımsa
Ü m îdin kes zaferden gayrden im dâd
lâzımsa
H ayâtından neden hiç iştlbâh etmezsin ey
gafil
Acâyib gördüğün her lıâli istib’âd lâzımsa
Ç ocuklardan niçin dûr eylemiş inşânı
isti’dâd
Eğer her m atlabin tahsiline feryâd lâzımsa
Tefcvvıık-yâb-i irfâıı eylemek ahfadı
elzemdir
H am iyyct meslekinde gayret-i ccdâd
lâzımsa
U m ûm u m üstefîd etmez husûsun hakkını
ibtâl
Sakın b ir ferdi ezme gayret-i efrâd lâzımsa
Senin İblîs’dcn farkın nedir indimde ey
gaddâr
H uda’nın ni’m etinden herkesi ib’âd lâzımsa
N e cür’clle edersin haksız işde H ak’dan
istimdâd
Ycd-i kudret mi olsun âleme ccllâd
lâzımsa
Benî-ncv’in helâs et âteşîn kayd-i esâretden T A R A F E Y N : ( ü û j »
C ihanda bir de Firdevs eylemek îcâd
lâzımsa
Tevazu’ ayn-i rifa t, lıidmet-i millet
siyâdetdir
Olunsun hulk-i Peygam berle istişlıâd
lâzımsa
Salâh üm m îdine düşme nıevâîd-i
ekâbirden
Zevfil-I cehle bak m aksûduna mıâd lâzımsa
Zekâ bir şu’ledir kint şânı âlîdir
tenezzülden
TARDİYE
Bulursun clıl-i istiğnada isti’dâd lâzımsa
K apılm a delirin iğfâlâtına ahlâk bahsinde
Sana ol fende vicdâm n yeter üstâd lâzımsa
D enir tab ’-i beşerde ictim â’-i acz ii
nalıvctdir
Cihânın tavrını b ir hikm ete ısnâd lâzımsa
E m în ol Iıaşrc sürm ez hasret-i erbâb-i
ısti’dâd
Biraz sabr eyle dehr-i dûndan alm ak dâd
lâzımsa
N e rü tb e bezi edersen a rta r ol nisbctdc
m ahsûlü
M aârifdir cihanda bî-nefâd îrâd lâzımsa
Bcniın sabrım la seyr ct ızlırâb-i elıl-i ikbâli
Sana ger hüsn ü kubhu keşf için im dâd
lâzım sa
Bize vâcib K em âl cfyâziş-i sabr ü
m etâııetdir
Felek de her cefâsın eylesin m üzdâd
lâzımsa
Kıyam-1 m ülk üm îdin eyeme bîdâd
lâzımsa
M uhakkakdır zevâl-i devlet istibdâd
lâzımsa
V ücûd-i m ülke efrâd-i raiyyet cüz’-i
lâzım dır
N asıl ccm ’-i ülûfe nusret-i âhâd lâzımsa
B ıraksın zikr-i Iıayr âsâr ü cFâliylo âlem de
E ğer bir âdem e lıayr-ül-lıalcf evlâd lâzımsa
M enâfi’ m uhtelifdir iktizâ-yi rüzgâr üzre
Değil uryâna lâzım nâhudâya bâd lâzımsa
Sakın ikbâl için eşhâsa olm a âlct-ı ağrâz
Sana vâcib mi olm ak âlem e cellâd lâzımsa
U m ur-i beyti hep v ar mı tasnrruf etmeğe
lıakkı
E ğer dıılıtcr için nâ-çâr b ir daıııâd lâzımsa
Ziyâ-âsâ Kemâl-i kâmile peyrevlik etsinler
H üncr-m cndân için taklide bir iistâd
lâzımsa.
) Beyân tâbirlerin­
dendir. İki tara f demek olub teşbîhdcki nıü-
şebbeh ve müşebbehiin-bihe işfıretdir. Bun­
lardan birinin kakhrılm asiylc istiâre yapılır,
(bk. istiâre)
TA R D Ü AKS : (_r-£* i J Bedî’ san’atlerin-
dendir. En ziyâde «aks san’ali» diye söyle­
nilir. (bk. Aks)
T A R D İY E yâhut T A R D -İ REKB : (
J° ) Beşinci m ısraı, bilinci bendi­
nin dört m ısrâiyle m ukaffa olm ayan nıuham -
F: 10
TÂRÎH
mes. Şeyh G alib’in H üsn ü Aşk’ında müte-
addid tardiye vardır ki onlardan biri şudur:
Bir şahın csîri oldu kiın dil
J I ct gamzesi k:ılırâııı:ııı-i kııalil
G am zeyle şilem de la’li yek-dil
Uîgânc nigâlu kanc mail
T îr-i gamı câna âşinâdır
Dîvân-i kazası zulm -bünyâd
Lcrzcndc-i bîıni cân-i ccllâd
H er kuşede bank-i dâd bîdâd
G avga-yi kıyânıet âlı ü >cryâd
M ahşer mi, yalıud bu K crbelâdır?
L a’l-i lebi unır-i Nûlı-i m ânâ
Çeşitlinde ııülıiiflc rûlı-i m ânâ
H ep dökdiiğü kan sabûb-i m ânâ
Feyz-i sühani fütûlı-i m ânâ
H er nutku hâyatdır, bakadır
Z üifiin dağıdıp ederse tâlân
K üfre sıkınır sipâlı-i îm ân
Bu lıavf ile kâkülü perişan
D âvâsına tîğ-i katli burlıân
Veli bu nc acîb m üddcâdır
Itî-çârc göniil gamiyle yansın
Tek ol büt-i âteşîn inansın
Hûıı-âbe-i lıccrc cân boyansın
M alım ûr gözü şarâba kansın
Bir kahrına bin kerem fcdâdır
G alib gibi sad lıczâr m eftun
Sahra-yi-ınalıabbctindc ınccnun
Oiıııaz yine kimse zâr-ü dillıun
H er cevriııc ciıl-i-derd mem nun
A m m a ki ne çâre bivcfâdır
T Â R ÎI I: ( ) H arfleri ebccd hisâbınca
bir hâdisenin vuku bulduğu seneyi gösterir
bir cüm le, yâhut bir m ısrâ’ veyahut bir bej t
tertîb etm ekdir. Bu da bedî’ san’atlerinden
sayılır.
F.bccd lıisâbının orla asırlarda kullandığı
mâlıım ise de edebiyatda nc vakit istimale
başlanılm ış olduğu kat’î değildir. Cevdet P a­
şa :
«Evâilde bu san'at yok idi. Sonraları bir T ârihlerin nevi’le r i: Târihlerin m üteaddid ne-
vak’aya târih olm ak üzere bir kelime, yâhut
bir ibâre bulunm ak beyn-el-üdebâ de’b ve
âdet olm uşdur. Şöyle ki 791 sene-i hieriyye-
sinde vefat eden Hâfız-i Şirâzî’nin vefatına
146 TÂRİH
târih olm ak üzere «Hâk-i musalla Jli.
» terkibi bulunm uşdur ki ebced hisâ-
biyle harflerinin adedî kıymeti, m ezbûr se­
neye nıııvâfıkılır.» diyerek «Hâk-i musalla»
terkibinin ilk bulunm uş târih olduğuna imâ
eder gibi oluyorsa da H icretin 691 yılında
vefât eden Şeyh Sa’dî için söylenilm iş:
-i-i I
m ısraı vardır ki «hâs > kelimesi
«691» adedini gösterir. Kezâ Abdülkadir-i
G eylânî için tanzim edilmiş :
JLJl jUıL< jl
J \X " J jj. J -J ' J »U
beyti h atıra gelir ki H azret-i A bdülkadir’in
«Aşk ıj-* 11 » yâni 470 de doğduğunu ve
«Kemâl J V » yâni 91 yaşında ve 561
yılında vefât ettiğini anlatm akdadır. Eğer
bunlar sonradan bulunm uş değilseler, Cevdet
Paşa’nın sözü biraz şüpheli görünür. Şunlar
da epiyce eski târihlerdir :
803 : Sivas'ın T im urlenk tarafından tahribi:
l_)ljİ-
856 : İstanbul’da Rumeli hisarının b in a s ı:
857 : İstanbul’un f e th i: i-d;
878 : F âtih’in Uzun H asan’a g aleb esi:
Ijt^ \j~ai <bl
989 : M olla C âm i'nin v e fâ tı:
ü»l j l T *l»o O"*-*
922 : Yavuz’un G uri’ye g aleb esi:
923 : M ısır’ın fe th i: lifllc* £1*
H er ne ise bizde manzum târihler 15.
asrın sonlarında başlamış ve 19. asrın ib-
tidâlarında yaşayan A danalı Sürûrî ile ke­
mal mertebesini bulm uşdıır. D ivânlarını b ir­
çok târih ile dolduran şâirlerden hiç biri, bu
hususda onun derecesine yaklaşamaz.
vi’leri vardır. Bir târihdeki harflerin hepsi
hisâba dâhil edilmişse o târihe «tam» der­
ler. N oktalı harfleri hisâb olunm uşsa «men-
kut », «mu’cem », «cevher
TÂRÎH 147 TÂRÎH

», «mücevher », «gevher Bâzen b ir beytin iki m ısraı ayrı ayrı tâ­

rih olur. S ürûrî’nin :
», «güher ı ^ j f " », noktasız harfleri
K ırkları her hâlde M evlâ nıuîııi eyleye
sayılmışsa «mühmel» ve «sâde» tâbir eder­
Sinni kırk oldu Cenâb-ı Şelı Selimin
ler.
bu sene
Senin sinnin Siirûrî geldi kırka
^ d j* iS j* J
<S) } _r“ till —t
1205
beyti gibi ki her m ısraı 1215 yılını göster-
C ihandan göçdü Bülbül lıâce kondu Adn-i mekdedir.
âlâya Bâzen bir m ısrâdan iki târih çıkar. Yâni
4ı 1 -it (_£ (_£ y) -k*l^ matlûb olan senenin iki katı olur. Buna kat­
merli demek olm ak üzere : «târih-i diit-â
1227
s tâbir edilir. S ürûrî’n in :
m ısraları tam bir târihdir.
Kir cııın’ıı giin şevket ile
Aldı ol huzreti H ak cellc cclâl
i j
J>U- j» - J jl (j-Jl
1168
1326
Sultân Osnıân oldu şâlı
Âlem-i câvîde gitdi rîilı-ı şeyh-i Mcvlcvî
al— jlk i—
t ? C J J ı c-A—5~ a-v#
1168
1353
m ısraında olduğu gibi.
m ısraları «mücevher», Sürûrî’nin : «D ütâ»nın dütâsı olm ak üzere yazılmış
Bekir A ğa kunıb sûr-i tezcvvüc ber-m urad târihler de vardır. N eşâtî’nin H âfız Alımed
oldu Paşa’nın sadareti için yazdığı şu m ısıâ’ gibi:
ıS -Jjl ç _ ) 'j J > - y j j j » lc' J*-, jl* ,_J». ^Ü»!» e -u t
1192 1041 1041 1041 1041
ve : N eşâtî’nin mısrâı gibi olan târihlere «tevâ-
F er verir m ühr ile Galib gibi Paşa sadre
rîh-i m usannaa» derler. Bunun da envâı
h l J f r lle «M j i * j )J t vardır. Hem lâfzen, hem m a’nen târih olur.
1239 Sürûrî’nin :
Biıı iki yüz on altıda alıb M ısrı benûm
m ısraları mühm el birer târihdir. Y âni ilk iki olduk
m ısrâda noktalı, diğerlerinde noktasız h arf­
ler hisâb edilmişdir.
jS j ^ * >->yi « j J 1 jjl '■'V.
Bazen iki m ısraın mecmûu bir târih olur. 1216
Süûd-ül-Mevlevî Bey’in pederi Riza Safvc*
m ısraı gibi ki hem 1216 senesini zikr etmek-
Bey m erhum un vefatı için yazdığım târihin
de, hem de harflerinin kıymet-i adediyye-
şu parçasında olduğu g ib i:
siyle o yılı göstermekdedir.
Yâd-i ân-i vefatı olm ak için «Tevârih-i m usannaanın biri de budur ki
Beyt-i âti çekildi im lâ y a : bir beytin iki m ısraı birer târih olduğu hâl­
Rfılı-I-Sııfvet edib de azm-i tılâ de her mısrûının âlıful (birler) vc aşerat (on­
Oldu vâsıl Rızâ-yi R ahm ana lar) ve miâtı (yüzleri) yekdiğere müsavi ol-
dukda nakl-i yekdiğer usuliyle altı târih da­
ha peydâ olur. N itekim 1216 senesinde M ı­
V la-j t f l i j J - .I , sır’ın I. N apolyon’ıın istilâsından istihlâsına
1329 târih olm ak üzere S ürûrî’nin söy led iğ i:
TÂRÎH 148
Rezmile Islâm lyân bozdu France çeyşlnl
Eyleyüb ciim hûru nâbûd aldı M ısn Şeh
Selim
I^JL« O t5 j^a.* J • <£}y4K
beytinden minvâl-i m eşrûh üzere sekiz veç­
hile târih çıkar. «Ahmed C evdet Paşa.»
Bâzen bulunan bir m ısrâ', m atlûb olan
senenin adedinden ya az, yâhud fazla olur.
Azı doldurm ak, fazlayı çıkarm ak için mü-
râceat edilen usule «ta’miye > der­
ler. M eselâ valdem in vefâtı için bulduğum :
Ellisinden sonra öksüz koydun anne oğlunu
m ısrâının noktalı harfleri 1337 ye bâlig olur.
H albuki m erhûm e 1346 da vefât etti.. Epeyi-
ce hissi olduğu için m ısrâı feda edemedim.
Eksiği bulunan 9 adedini «N uh felek =
dokuz felek l i ü *> » ta ’miyesiyle doldur­
dum . Binâenaleyh târih kıt’ası şöyle o ld u :
T erk edib gitdin nihâyet kimsesiz evlâdını
A yrılıkm ış m lhr-i bî-pâyânının âh ır sonu
N üh felekden gûşum a lârlb-l m enkutun
gelir
Ellisinden sonra öksüz koydun anne oğlunu
1346
Kendini nıâdûın atdın ralım ct-i-sübbûhuna
N âzil olsun hıtf-i-ralıınânî demâdem
rûhnna
İşte buradaki «nüh felek» ve «gelir» keli­
m elerinin delâletiyle târih m ısrâına 9 zam
edileceği anlaşılır.
Sanayi-i-nefise m ektebi m e’zunlarından ve
m ülga H ariciyc N ezâreti kâtiblerinden Mid-
h at Rcbiî m erhum un vefâtı için bulduğum :
H azân içinde Rcbiî yazık sönüb gitdi
m ısrâının mücevher harfleri 1341 adedini
buluyordu. F akat R cbiî 1337 de ölmüşdü.
Binâenaleyh :
Çıkıb dc çâr cihctden bu nâle aks etdi
m ısrâın d ak i,« çâr = dört» ta’miyesiyle dört
fazla çıkarılm ış ve târih tam am lanm ış oldu.
Bu m ısrâ’da da «çâr» ve «çıkıb» kelimele­
rinin işaretiyle târih m ısrâından 4 tenzil edi­
leceği anlaşılır.
Bu zam ve tenzil usulünün daha kapalı
olanları vardır. Meselâ Revan zaferi için
Seyyid V ehbi’nin y a z d ığ ı:
t A r îh
Şeh-i âlem alınca Behmenln tâcın dedim
târih
A cem den geldi m iftâh-ı R evân Bâb-I
hümâyuna
4f*»J i |l!o o
Vjılı* t_>1» QİIi»
1137
târihi iki fazla olduğu için şâir «Behmen»in
tacını, yâni o kelimenin başında bulunan
* V » harfini aldırm ak ve onun delâlet et­
tiği 2 rakam ını kaldırm ak suretiyle b ir ta’­
miye yapmışdır. M aden Em ini Y usuf Paşa
1213 târihinde Sadr-ı Â zam olunca S ü rû rî:
A ldı m ührü, kerem in mâdeni Y usuf Paşa
Lil j di* j f tS-Jl
m ısraını söylemiş, fakat «1» fazla olduğu
için :
Dil-1 kân reşk ile kopdukda dedim târihin
jl o-Ü -V»^3 4^11 Jj
m ısrâiyle b ir ta'm iye yapm ışdır. « » ke­
limesinin « J j »i, yâni ortası «elif» olub,
onu koparm akla elifi ve onun medlûlü bu­
lunan 1 rakam ını çıkarm akla- târih tam am ­
lanm ış olur.
Kezâ 1204 senesinde K aptan Paşa’nın bir
deniz zaferini tevrih için bulduğu :
SürdU yelken kürek âdâyı K apudan Paşa
W j.u » ' jO>.
m ısrâındaki 5 n o k sa n ı;
Şekl-i glrdâb gelir fikre yazarken târîh
mısrâiyle ve girdâb şeklinin eski S rakam ına
benzemesi dolayısiyle doldurm uşdur. Abdiil-
mecid'in cülûs senesi olan 1255 i g ö ste re n :
Bir, iki, iki delik
Abdülm ccîd oldu melik
ve 1055 târihinde ölen bir adam ın m ezşr
taşı için yazılan :
Şerha çekdim, dâğ yakdım , göz göz ettim
sinemi
D âğım ı seyr eyleyen görsün benim
târihim i
gibi târihler de vardır ve âdetâ m uam m â
kabîlindendir. Burada «şerha»den m aksad
elif, dağdan m aksûd nokta, göz gözden
m u r â d : iki 5 olub hepsi 1055 etdiği gibi
TA’RİZ 149 TAVSÎF

«dağımı » kelimesi de ayrıca o ra­ 16. asır üdebâsından L âm iî Çelebi’nin

«M îr H üseyn-i M uam m ayî»’den terceme
kam ı gösterir.
Yine böyle karışık târihlerden «idhâl ve etdiği m uam m â risâlesinde bu beyt şu veç­
ihrâc usulil» ile yapılmış o lanlar vardır k i : hile h alled ilm işd ir: «zıdd-ı şarkî» «garb>-

J î «I—o t jl o ^ -îl dir. «G arb »;V* » tashif ile «A rab >

mısrâı onlardandır. 1142 senesinde Efganlı olur. A rabm , F arisî m ürâdifi «tâzî lSjl" »
Eşref H an O sm anlIlarla harb etmiş ve b o dir. «Tâzî ıS jlT » tashif ile «bâzî lî jI j J>
zulub kaçmışdı. Bu hâdiseyi tevrih için M üş­
olur. «Bâzfonin A rabca m ürâdifi «Iu’b
tak; yukanki m ısrâı hâvi b ir târih yazdı.
«Eşref, padişahın kılıcından kaçdı.» demek »dir. «Lu’b t*-) » kalb ile «ba’l
t
J* * olur. Ba’l tashîf ile «beğal Ji* »
olan bu m ısrâdaki «Eşref o > * l > kelimesi,
yâni onun delâlet etdiği 581 rakam ı, olur. Begalin farisî m ürâdifi «Ester > —I »

* » L ijl £-~" »dan, yâni 1723 den kaçınca dir. E ster tashif ile «Ü ştür > olur.
1142 senesi kalır. Ü ştürün A rabca m ürâdifi «Cemel J-*- »
1144 senesindeki bir m üsâleha için de şu dir. Cem el tashif ile «H am el J*" » olur.
m ısra y azılm ışd ır:
H am elin F ârisî m ürâdifi «Bere °j »dir.
* Bere tashif ile «tere “J * olur. T erenin
«Şehriyârlar arasından mücâdele gitdi, yeri­
ne ittihad geldi» demek olan bu m ısrâdaki A rabca m ürâdifi Bakle kalb-i
«şehriyârân * kelimesinden «ce- b^’z ile «kuble «Uî » olur. K ublenin
del » çıkarılacak, yerine «ittihâd m ürâdifi «bûse»dir.

» konacak yâni şöyle b ir tarh ve TASR1’ : ( j*ai ) Beytin iki m ısrâını da

cem ’ y a p ıla c a k ; kafiyeli yapm akdır ki öyle beyte «m usarra’»

767 tâbir olunur. Bütün m ısrâları kafiyeli m an-
I 37 zûm e yazm aya d a «tasrî’» deniliyor, (bk.
730 M u sarra’, müselsel)
+ 414 T A S V İR : ( j y ^ T) bk. Tavsîf.
1144
TA V SÎF yâhud T A S V İR : ( j my * î
A rab edebiyatında T ârîh yoktur. Fars
edebiyatında da pek azdır. M uallim N âcî m erhûm Istılâhât-ı Edebiyye’-
sinde ta v s ifi: «Bir şeyi göz önüne getirerek
TATÜZ: ( ) Bedr tâbirlerindendir. teccssüm ettirecek sûretde o şeyin hâline
(bk. Telvîhât) münâsib bir takım tâb îrât ile tâ rîf etmek-
T A S H ÎF : ( ) Bir kelimenin şeklini, dir.» ibâresiyle anlatm ak istiyor, ö y le zan­
nediyorum ki bu ibâre, tavsifin değil, târî-
noktalarını değişdirmek, meselâ «sûr j ^ - » u ,
fin tarifi olur. Tavsîf, yâhud ta s v îr : «bir
«şûr j>î> », «göz ) /' «kör » şeyin sâde olduğu gibi değil, biraz da şâirce
şeklinde yazmak. Ekseriya m uam m alarda görüldüğü ve duyulduğu gibi anlatılm ası­
kullanılır bir tâbirdir, (bk. M uam m a) Acem- dır.» diyenlerin târîfi daha doğru olsa ge-
cede şöyle bir beyt v a r d ır : rekdir.. Ç ünki his ve hayâl karışm adan ya­
pılan tasvirler, âdetâ fennî b ir ıa p o r olabi­
jj— J* '3 lir.
Meselâ N âcî’nin tavsîf nüm ûnesi olm ak
Bunun meâli ş u d u r : Y ârin dudağından şar­ üzere Evrak-i Perîşân’dan nakl ettiği şu sa­
kînin zıddı olarak A rabca, Acemce kalb ve tırları o k u y a lım :
tashif edilerek bir şey isterim. «Sultan Selim, boyu uzunca, kemikleri
TAVSİF
kalın, om uzlarının arası gayet geniş, vücû-
dünün yarı belden yukarısı yarı belden aşa­
ğısından kısa, başı büyük, kaşları çatık, yü­
zü yuvarlak ve kırm ızı, bıyıkları çehresine
garib bir heybet verir hâlde büyük, arslan
gibi ağzı iri, çene kemiği geniş ve kavî deh­
şetli bir kahram an idi.» İşte buraya kadar
mükem mel bir târîfdir. N âm ık K emâl, bu
târîfi ile Yavuz’u göz önünde tecessüm etti­
riyor. F akat tavsif ve tasvire dâir bir şey
yapm ıyor. Bir de alt tarafını gözden geçi­
relim :
«Hele alnının intizam ve nûraniyetiyle
gözlerinin gâh hakim ane bir fikir gibi gör­
düğü kimsenin gönlünde olan en gizli köşe­
lere dülıûl eder yolda ve gâh konuşur bir
dil gibi nazarlara merâm ını ortaya döker
sûretdc bakışları isti’dâdının fevkalâdeliğine
b iıcr vâzih bürhân idi. Sîretde ise kudretin
nadiren tezyinine bezl-i kemâl etdiği havâ-
rik-i âdâtdan sayılmış bir zat olarak ulüvv-i
him m et...»
İşte bu satırlar ve daha aşağıları da birer
tasvirdir. Ç ü n k i: N âm ık Kemâl onları yaz­
mak için his ve hayâlin ilham larına da mü-
raceat etmişdir.
N aci’nin tavsife dâir yazdığı sözlerden bâ-
zılarını mühim oldukları için aynen nakl
ediyorum :
«Tavsiflerde lüzum una göre tum turaklı,
parlak lafızlar ve ibâreler kullanm ak beğe­
nilmekle berâber, trân k âri iğrâkları tanzir
edercesine keyfiyeti tabiîliğinden çıkarm ak
hoşa gitmez. H üner, tavsife tabiîlik içinde
bir şa’şaa verm ekdir. Bir pencere camını
G üncşden daha ziyadar göstermeğe kalkış­
mak ayıbdır. N âbî’nin :
Aynsofya Iıod o u’cûbc-i delir
Kubbesi sânıin-i ccrâm-i sipilır
beytindeki kubbe ile N e f î’nin :
N edir o kasr-i m uallâ kenâr-i deryada
Ki :ıks-i kubbesi olııııış nazîre-i jjcrdûn
beytindeki kubbe aksine bakacak olsak ne le­
tafet görebiliriz?
Eski edebî eserlerimiz içinde fena tavsîf
için misâl ne kadar çok ise iyi tavsîf için
misâl o derece azdır. Bunun sebebi eski
edîblerimizin işi tabiîlikten çıkarm ayı
bir büyük m arifet addetmiş olm alarıd ır...
T avsîfâtda zâid tafsilâtdan sakınm akla bera­
ber lüzûm u kadar îzâhât vermeğe itinâ edil­
150 TAZMİN
melidir. Tavsîf bir sûretde olm alı ki muk-
tezâ-yi hâle nazaran anda ne ziyâde, ne de
noksân görülmeli. Bir takım - zevâidi müş-
tcnıil tavsîfât, fena yazılmış rom anlarda pek
çok bulunur. Buvalo (Boileau)’ııun dediği
gibi bir kâşane tavsifinde kırk sahife yazı
okunm az...»
Evet, tavsîf ve tasvirde his ve hayâlin
yardım ından istifâde etmek lâzım olm akla
berâber tehassüs ve lehayyülde tabiîlikden
büsbütün ayrılm am ak da elzemdir.
Bizim eski edibler, mübâlcgayı esâs itibâr
ederek' eski zam anlardan beri tavsîf yapar­
lardı. Fransızların 17. asırdaki Klâsik
şâir ve m uharrirleri ise tasvîre ehemmiyyet
vermemişlerdi. G arb edebiyatında tasvirin
ehemmiyyet alması R om antiklerle başlar. Bi­
zim Kemâl, Ekrem, Hâmid Beyler gibi T an­
zim at üstâdlarının eserlerinde «Çamlıca, Ge­
libolu, Midilli» tasvirleri gibi parlak tavsîfât
bulunm ası, Romantizm in te’sîridir.
T A Z M ÎN : ( ) Başka bir şâirin bir mıs­
raını, yâhut bir beytini söz arasında îrâd et­
mekdir. Meselâ Muhyiddin R âif Bey’in bir
gazeline yazdığım nazirede o gazelin bir mıs-
râını şöyle tazm in etm işd im :
En benim genc-i hüsn olan şûhum
Sana bî-kayd-i ihtiyar iıııişim
Ö m rüm ü çiğnemişken, ezmişken
Yiııe râlıında hâk-sâr iuıişiın
H âk-sâr etdiğin bu sine d iy o r:
«Basmayın lıâk-i pây-i y âr i inişim.»
Şu gazelde dc Adliye m em urlarından N i’-
m et Bey’in bir mısraı ile Fuzûlî’nin bir mıs-
râı tazmin cdilıııişdir :
N isyâna ııtııb içdiği ândı yine kalbim
Uiluıez gibi aşkı ona kandı yine kalbim
«Aşk âfet-i cân olduğu m âlûm »u iken âh
Bilmem nc üıııîd ctdi, ne sandı yine
kalbim
Kâhfısa tutuldu sanırım lâli’-l nâim
Sevda lıclccâniylc usandı yine kalbim
Bir zülfe dil-âşüfte olub oldu perişan
Ccm’iyyct-i hatırdan usandı yine kalbim
Esm er güzeli bir meleğe ctdi perestiş
Feyzân-i nıahabbctlc bulandı yine kalbim
Aşkın hedef-i tîri olub saflıa-i sinem
Bir zalım-i dcm-âlûd ile yandı yine kalbim
Tâlıir, olayını nâle-i N i’nıet ile dem-sâz
«Bir âteş-i dilsûz ile yandı yine kalbim»
TEACCÜB 151
Beyt tazm inine gelince : Zam anı şâirlerin­
den ancak Sabrî’nin bir m ısraını beğenmiş ve
onu:
Z am anında Bi-lıamdillalı be-kavl-i Sabri-i
şâkir
«Giribân-i felek mcbcûr-i dest-i âh-ı
şekvadır»
suretinde tazm in eylemiş olan N e fî bâzı
m azm unlarından bile istifâde etdiği Bâkî'nin
bir beytine de şu - suretle t-azmînde bulun-
m u şd ıır:
Bu m ahalde aceb evsâfına çcsbân görünür
N ’ola bu beytini Bâkî’nin edersem tazm in
«D ef’-i Yc’cûc-i gam a eşiğidir sedd-i sedid»
«M en’-i ceyş-i eleme dergehidir hasn-i
İmsin.»
N edim de b ir kasidesinde Râsih’in bir
b e y tin i:
R âsih’in bu beytini tazm in edib kilk-i
N edîm
N ukl sundu içdiğinı sclıbâ-yi irfan üstüne
«Süzme (eşm in gelmesin m üjgân müjgân
üstiine»
«V urm a zahm-i sinem e peykân peykân
üstiine.»
şeklinde tazm în etmişdir. M isâllerden de an­
laşılm adır ki tazm in edilen m ısra’, yâhut
beytin kailine işaret edilmek şartdır.
TEA CCÜ B : ( ) M eânî tâbirlerindendir.
(bk. inşâ)
T E B E İY Y E : ( ) Beyân tâbirlerinden
ve istiâre nevi’lerindendir. Fi’I, fer’-i fi’l ve
harf ile yapılan istiarelere verilir bir sıfat-
dır. (bk. İstiâre)
TEBLİĞ.: ( ^ r ’" ) M übalâğanın m akbûl olan
birinci derecesidir, (bk. Mübalâğa)
TECÂHÜL-1 A R İF : ( J*L«£ ) Bilen
bir kimsenin bilmez gibi davranm ası demek­
dir. Bedî’ san’atlerindendir. Bir nükte göze­
tilerek bilmiyormuş vc anlam am ış gibi söz
söylemeğe derler. Buna yalnız «tecâhül»,
«tecâhül-i ârifâne» ve «m âlûmun li-nükte-
tin gayr-i mâl Cim mesâkm a sevkı* ismini de
verirler. Fakat en meşhuru «Tecâhül-i arife­
dir. Şeyh G a lib :
Gel ârif ol ki m arifet olsun tccâlıülün
mısrâiylc tecâhül-i ârif san’atini ârifânc bir
şekilde târîf etmişdir.
TECÂHÜL-İ ÂRİF
Tecâhül-i ârifde bir nükte kasd edilmiş ol­
ması şartdır. Bu nükteyi «tenşît», «tcvbîh»,
«tehayyür», «tedellüh» diye dörde taksim
ederler.
T e n ş ît: N eş’elendirm ck dem ekdir. N âcî
der k i :
«Abbasî H alîfelerinden M ansûr, vefât
eden amcası kızının defn olunm ası için hazır­
lanan kabrin kenarına gelerek cenazenin vü-
rûduna inlizâren kemal-i lıüzıı ile oluıduğu
esnâda A rabların meşhûr zariflerinden şâir
E bû-D elâm e huzurunda bulunuyordu. Aldı­
ğı emir üzerine o da bir tarafa oturdu. H a­
lîfe kabri göstererek dedi ki : — Y â Ebû-
D elâm e, burası için ne hazırladın?.. Şâir
şu cevâbı v e rd i: — H alîfenin am cası kızı­
nı!
Bu cevap, M ansûr'u gülmeğe m ecbur et­
mişdir. F ıkranın gelişinden anlaşıldığı veç­
hile H alîfenin «Burası için ne hazırladın?»
demekden maksadı «Akıbet terk-i hayât ile
kabre girdiğin zam an işine yarayacak sâlih
am ellerin var mı?» demek olduğu şâirce mâ-
lûm bulunduğu hâlde m üşârünaleyh tenşît
kasdiyle tecâhül ederek yukarıki cevâbı ver-
mişdir.
Tevbîh : T ekdir m anasınadır. Dersini bil­
meyen talebeye muallimin :
— Yine mi çalışm adın, demesi gibi.
U debâdan Rûşen Eşref Bey, erbâb-i ka­
lemden bazılarına edebî bâzı sualler îrâd
ettiği («D iyorlar ki» adlı eserindeki röpor­
tajları topladığı) sırada Süleym an N azif m er­
hum a da :
— Şinâsî mektebi hakkındaki fikriniz ne­
dir? diye sormuş. Süleym an N a z if:
— M ektebi mi? Ben böyle bir şey bilm i­
yorum azizim. Benim içildiğime göre onun
Bâb-i-Alî karşısında güzel bir m atbaası var­
mış. Çıkardığı bâzı kitablaıı da gördüm.
Ezcümle sâhibinin dîvânçesi. Şiııâsî'nin ve­
fatından sonra bu m atbaayı M ısırlı M ustafa
Fâzıl Paşa satın alarak Ebıızziyâ m erhum a
hediye etmiş. Şimdiki Sabah m atbaasının
bunun enkazından vücûda geldiğini söyli-
yorlar. Şinâsî’nin m atbaasından başka m ek­
tebi olub olm adığını bilm iyorum . Hangi
sem tdedir?» diye bir tecâhül yapmış.
Süleym an N azif iyi fransızca bildiği için
soranın «mekteb» demekden m aksadının
F renklerin «Ecolc litterairc» yâni «edebî
TECÂHÜL-İÂRİF
meslek» dem ek olduğunu anlam ışdı. F akat
o frenkçe tâbiri «mekteb» diye tercem e et­
mek doğru olam ayacağı için tevbih (azarla­
m a) nüktesiyle «öyle bir şey bilmiyorum»
demişdi.
Benim b ir gazelim deki:
Ccvr-i gerdûn yıkm ada zâten dil-i
efkendemi
 h ey bâtır-nevâzııq, şimdi artık sen de mi?
G öz yaşı fâş eylediyse mâcerâ-yi aşkımı
G öz mii m ücrim , yoksa insâf et kabahat
bende mİ?
beyitlerinde de böyle b ir tevbîh nüktesi var­
dır.
T e h a y y ü r: Şaşm ak dem ekdir. Bir şey hak­
kında fevkalâde hayret m aksadiyle de o şey
için bilmiyorm uş gibi davranılır. Şu gazelde
olduğu g ib i:
Âteş içinde cevr ile göster de sinemi
Scyr et nasıl köpürm ede aşkın cehennemi
H em -râh olub enînlme eyler fezada seyr
Söndürm eden o nârı, gözün gam lı şebnemi
Bilmem onun savurduğu dftd-1 siyeh m idir
A fakim i ilıûta eden Icyl-i m âtemî?
Kasvet verir karanlığı rûiı-i tehassüse
Y ok m u bu leyl-i m uzlim in cncâm-i
hurrem i
Ey çihresl clhân-i dilin m lhr-i enverl
T âli’ olub da nû ra büründür bu filemi
A rtık yetişdi Ieyle-i yeldâ-yi firkatin
G öster, doğub da Tfihir’e subh-i mücessemi
Tedellüh : A şkın şiddetinden şaşkın olm ak
dem ekdir. Leylâ’nın gelib M ecnûn’a nevâziş-
de bulunduğunu, M ecnûn’un ise sevdâ şaş­
kını olm asından onu tanım adığım , ' h attâ
«Leylâ benim» ta’rîfine m ukabil «Leylâ sen
isen ben kimim?» Demiş olduğunu hikâye
için Fuzûlî’nin yazdığı :
G er ben, ben iseuı ııesin sen cy yâr
V’cr sen, sen isen neyim men-i zâr
beytinde olduğu gibi.
M edh ve zemde m iib âleg a: Bu iki m evki’-
de de medh veya zemm edilenin hakikati bi­
lindiği hâlde bilinm iyorm uş gibi davranıl-
m asıdır. Yenişehirli A vni Bey’in Kubbe-i
Hadrft, yâni Türbc-i M evlânâ vasfındaki
garrâ kasidesinin :
B ârgâh-ı âsınan mı, Kubbe-i H ad râ m ıdır
Y â fezâ-yi lâ-m ekânda çetr-1 «ev ednâ»
m ıdır
152 TECRİD
Şeş d h etd en rû z ü şeb K errûbiyân eyler
tavâf
Mcscid-i A ksâ m ıdır, yâ K a’be-1 Ülyâ
m ıdır
Sahasında rûşenâ kandiller mİ berk uran
Y â nücûm-i asm ân-i âlem-i m ânâ m ıdır
Başka b ir âlem m i îcâd eylemiş sun’-i ezel
Y â m uallâ hâbgâh-i H azret-i M ollâ m ıdır.»
bey itleriy le:
Eskiden tahrir edermiş millete ehl-1 kalem
Şânını milliyyctin ilâ için şalı-nam eler
Şimdi de ehl-1 kalem den addedenler
kendini
M em leket evlâdına yazm akdadır
bnh-nâm eler
İtilâ m ı eyledik, düşdük mü? F ark ı anlayın
A nlayın d a hâl-i izmihlale artık ağlayın
kıt’asında olduğu gibi.
T E C D İD -İ M A T LA ’ : ( ^ ) Kasi­
denin beytleri arasında iki mısr&ı da kafi­
yeli b ir beyt bulundurm ak, âdetâ yeni bir
m atla’ yazm ak dem ekdir. (bk. Kasîde)
T E C R İD : ) Bedî’ tâbirlerindendir.
Bir şâirin kendini m üccrred bir şahıs farz
ederek ona hitâb etmesidir. Bunu evvelâ
«hitâbî» ve «gayr-i hitâbî» nâmiyle ikiye
ayırırlar. Tecrîd-i hitâbî de «malız» ve
«gayr-i mahz» olm ak üzere iki kısımdır.
Tecrîd-i hitâbî-i m a h z : Başka b ir şahs
veya şeye hitâb edib kendini kasd etmek-
d ir:
Ey altm ışına sâl-i hayâtın eren âdem
A ltm ış senelik öm rün elinde nesi kaldı
G aflet mi, tcgafül mü nedir? Neyse uyan
bak
Bîhûdc güzâr eylemesin m üddet azaldı
kıt'asındaki hitabım gibi.
Tecrîd-i hitâbl-i gayr-i m a h z : Bir şâirin
ismiyle, yâhut «gönül», «ey dil» gibi bir ke­
lime ile kendine hitâb e tm esid ir:
Belki de kıymet-şinâs ahlâfdan tekrîm ler
K abrim in üstünde ey T âhir, açıb da per,
u çar
ve:
G önül, günâha nedam et zam anı gelmedi
mi?
N cdem le H akka infibet zam anı gelmedi
mi?
beytleriyle H oca N eş’et’i n :
Hâk-1 pâyine revân ol, yürü hâlim arz et
TECNÎS 153
Ey dil-i zâr, edeyim eşk ile Iıcm-râh seni
beytinde olduğu gibi.
Tecrîd-i gayr-i h ıtâ b î: Şâirin kendini mü-
cerred bir şahs farz etmesi, lâkin ona hiıâb
etm em esid ir:
G ünâlıı çoksa da T îlıir, dalıîl-i afvindir
İlâhî, m erham et et llıtlyâr hâlinde
beytinde oldıığıı gibi.
T E C N ÎS : ( ) Cinâs yapm ak demekdir.
(bk. Cinâs)
T E C R ID : ( ) N oktasız harflerden te-
rekküb eden kelimelerle yazı yazm ak san’a-
tidir. Buna «hazf» de derler, (bk. Hazf)
T E D B tC : ( g*-C ) bk. Tıbâk.
TED ELLÜ H : ( ) bk. Tecâhül-i ârif.
T E D R İÇ : ( ) Bedî’ tâbîrlerindendir.
«Tensik» san’atinin diğer adıdır. Recâîzâde,
bu san’ati T a’lim-i Edcbiyat’ında şöyle târif
e d e r:
«Bu, bir nevi’ m ecazdır ki anınla m üel­
lif hayâlden hayâle, fikirden fikire derece
derece çıkarak veya inerek istediği noktaya
vâsıl olur. Tedrîcde — gerek çıkm ak ve ge­
rek inm ek suretiyle olsun — kelimelerin m a’-
nen hükm vc kuvvetler sırasiylc yekdiğerin- T E F R İK : ( İp .J 0 ) İki şey arasındaki farkı
den zâid veya nâkıs olm ası lâzımdır.
Tedrîc-i sâid’in m isâ li:
T ârik ibnü Ziyâd nefer değil, serdâr de­
ğil, bir ordu idi, bir kal’a id i... T ârik ibnü
Ziyâd, ordu da değil, k al’a da değil, bir ik­
lim idi. — A bdülhak H âm id -— T ârik.
Tedrîc-i hâbit’in misâli ise (Cezmî) den
aldığım ız şu fıkradır :
« ... Tarafeynden top ve tüfek sadâsı ke­
sildi. İki asker m ızrak m ızrağa, kılıç kılı­
ca, hançer hançere, boğaz boğaza uğraşm a­
ğa başladı.. — Kemâl.»
Recâîzâde’nin «Tedrîc-i hâbit» tâbirine
— âhengsizliği dolayısiyle— itiraz edilmiş-
dir. V âkıa «tensîk-i inhitatı» yâhut «tedrîc-i
inhitâtî» kulağa daha ahenkli gelir.
Bir de Ekrem Bey’in «tedrîc-i hâbit» mi­
sâli olm ak üzere C ezınî'den aldığı fıkra, ta ­ beytinde olduğu gibi. N âb î diyor k i : Al-
rifine muvâfık değildir. T a ’lîm-i Edebiyat
müellifi, iki asker arasındaki mesâfenin git-
dikcc azaldığına bakarak «tedrîc-i hâbit» ol­
duğuna hükm etmiş. F ak at dikkat edilirse
görülür ki, meaâfenin azalm ası, çarpılm anın
TEFRİK
çoğaldığını ve m uhârebenin şiddet bulduğunu
gösterm ekdedir. Bu itibâr ile ibarede pek
parlak bir «tensik-i irtikaî» vardır, (bk. T en ­
sik)
T E D V İR : ( ) Akis nevi’lerindendir. Bir
m ısrâdaki kelim elerin yerini değişdirmekle
veznin ve m ânânın bozulm am asıdır. Meş-
h ûr :
«Semen geldi R ecâyî’yc bu tnahbesde
oturm akdan»
m ısraında olduğu gibi. (bk. Akis)
T E F E N N Ü N F1L-1BÂRE : ( a j ^ J ' j ) Bir
d e fa söylenilmiş olan b ir sözü, ikinci d e fa
söylemek lâzım gelince «tek rarsa düşm emek
için başka tü rlü ifâde etmek dem ekdir. M e­
selâ M uallim N âcî m erhum «Ninni» serlev-
hasiyle yazdığı b ir m anzûm ede b ir hemşire
lisânından küçük kız kardeşine :
H âhcr, uyu artık, eyle ârânı
El işleri çokçadır bu akşam
diye hitâb eder. İkinci hitabında ise yine
«hâher» diye b ir tek râr yapm am ak için :
Ben olm asam ey nihâl-i gül-bîz
G ehvâreni kim ederdi tehzîz
der. İşte bu, bir «tefennün fil-ibâre»dir.
gösterm ektir ki bundan m aksad birinin te­
fevvukunu anlatm aktır.
R uhunla m ihr-i âlem -tâba kim dir söyleyen,
b irdir
O ecsam a, senin ru h satın ervâlıa
m üessirdir.
beytinde sevgilinin yanağı ile Giincş arasın­
daki fark gösterilmiş ve G üneş yalnız cisim­
lere te’sir ederken yarin yanağının ru h lara
m üessir olduğu söylenilerek onun tefevvuku
anlatılm ıştır.
C em ’m a’-at-tefrîk ise iki şey’i bir hüküm
altına aldıktan sonra tefrik etm ektir. N âb î’-
nin :
Binâ-yi Intizâm-ı din U dünyâya cdib âlet
Zebana n u tk vermiş, gûşa vermiş kuvvet-i
ıssa
lâh, din ve dünyanın intizâm ına dil ile k u ­
lağı âlet kılm ış; dile söylemek, kulağa da
dinlem ek hassasını verm iştir. İşte burada dil
ile kulağın din ve dünya intizâm ına âlet o l­
m aları cem’dir. F ak at birinin söylemek, di-
TEFRİT
gerinin dinlemek hassasiyle ayrılm aları tef­
riktir. İkisinin birleşmesi ise cem ’m a’-at-tef-
rîk san’atidir.
T E F R İT : ( -Wj " ) İfratın zıddıdır ki bir
şeyin hakkını verm em ek dem ekdir. SUnbül-
zâde’nin m eşhur :
İtib âr eyleme pek H endeseye
Dii^mc ol dâire-i vesveseye
beytindeki tavsiyesi gibi.
T E G A Z Z Ü L : ( J J*>* ) Gazel yazm ak de­
m ekdir ki ya ayrıca, yâhut kaside içinde
olur. (bk. Kaside)
TEH A LLÜ S: ( ) M ahlâs alm ak, adın­
dan başka bir isim kullanm ak dem ekdir. O
isme (M ahlas) denilir. Eskiden üstadlar ta ­
rafından verilirdi. N itekim H oca N eş’et’in
asıl adı «Süleyman» idi. M uallim i bulunan
D âyczâdc Hoca C ûdî E fe n d i:
Ç ünki ilnı ü hünere ctdin edcblc rağbet
D aim â sâlıib-i irfân ile eyle sohbet
G ayret-i tıyneti sarf ct eser-i eslâfa
M alılas-i m arifetin ola ciiıânda «N eş’et»
kıt’asiylc ona «Neş’et» m ahlasını vermişdi.
H oca N eş’et de talebesi için böyle mahlas- T E H Z İL : ( J» J r"
nâm eler yazmış, ez cümle Şeyh G alib’e :
Malılâs-i m arifetin ola ciiıânda E s’ad
demişdir. Şeyh G alib, E s’ad m ahlasını bir
m üddet kullanm ış ise de m uasırı bulunan
E s’ad’lerden tem âyüz için sonraları bırak-
mışdı. N âm ık Kemâl Bey’e «Nâmık» m ah­
lasını M üşir Bıırsalı Eşref Paşa vermiş, bir
de m ahlâsnâm e yazmışdı k i :
H afîd-i ekrem i A bdüllâtif Pâşâ’nın
K em âl bey ki m üccssem kem âldir tahkik
K abul kıldı tcvâzu’la nutk-i nâçizim
Edince zâtına «N âm ık» telıallüsün teşvik
beyitleri ondandır. Asıl ismi «Ömer» olan
M uallim Nâci Efendi, m ahlasını «M uhayye-
lât-i Aziz Efendi» ismindeki eserin N âcî bil-
lâh ve Şâhidııhu» iinvanlı b ir m asalından al-
mışdı. Kendi der k i :
« ... Şu hikâyeyi okuduğum vakit mevhû-
nıâtdun olduğu için o k adar takdîr etmemiş
olduğum hâlde «Nâcî» nâm ını pek beğene­
rek bunu o saat kendim e m ahlas edinmiş
idim. Şâyân-i dikkat değil m idir ki m ahla­
sım dahi bende bir üstâd-i sühanin yâdigûn
olm ak üzere bulunm uyor, kendi yâdigâr-i
şebâbım , eser-i makbûl-i intihabım olarak
154 TEHZİL
duruyor. O sırada inşâd eylediğim bir gaze­
lin nihâyetinde bu hakikati şu suretle gös­
termiş id im :
G erçi N âcî b ir sühan-pîrâya şâgird olmadı
Lik naznı-i dil-keşi hakka ki üstâdânedir.»
Bir de «Hüsn-i tehallüs» vardır ki şâir,
m ahlâsının lâfzından ziyâde m ânâsını kasd
ederek eserinde îrâd etmesidir. Bir n a’timin
m aktaı olan :
K alb-i Tâbirden demâdem yükselen bânk-i
salât
Vârid olsun Ravza-i Arş-âsilânın üstüne
beytindeki «kalb-i tâhir» gibi ki «Tâhirin
kalbi» m ânâsından ziyâde «tâhir bir kalb»
meâli kasd edilmişdir.
Tehallüs, yâhut hüsn-i tehallüs, mukaddi­
meden bir münâsebetle m aksada geçmek m â­
nâsını da ifâde eder. Eskilerin yapdığı gibi
doğrudan doğruya m aksada girmeğe «ikıi-
dâb» denilir.
TEH A YY ÜR: ( ) bk. Tecâhül-i arif.
T E H E K K Ü M : ( r Ç ' ) T a ’rizin ağır ve acı
olan kısmıdır, (bk. Telvîhât)
) Bedî’ tâbirlerindendir.
C iddî bir esere lâtîfe tarzında nazîre yaz-
m akdır. İran şâirlerinden bu vâdide en zi­
yâde şöhret alan Büshâk-i Şirâzî'dir. H em ­
şehrileri «Sa’dî» ile «Hâfız»ın eserlerini ye­
mek medhine dâir yazılarla tehzil ederdi.
H âfız, onu Şeyh N i’m etullâh’a şikâyet etmiş,
Şeyhin süâline karşı Büshak da : «H âfız vc
emsâl'ı şâirler güzelleri medh ediyorlar, m uh­
lisiniz de ni’metullâhı.» cevabiyle zarâfet
göstermişdi.
H ezl m addesinde de görüldüğü veçhile
bizim eski şâirlerden M ürekkebci Havâyî ile
m üverrih Sürûrî tehzil ile nâm almışlardı.
M uallim N âci der k i :
«Tehzil, dâire-i edebden çıkılm amak şar-
tiyle letâif-i edebiyeden nıâdud olur. Bu
yolda eslâf içinde en ziyâde meşhflr olan­
lardan biri M ürekkebci H avayî’dir ki, bâzı
tehzilâtı asıllanyle birlikde bcr-vech-i âtî
îrâd o lu n u r:
Derd-i serden nice âzâd olur ol tâifc kim
Bâdc nîiş eylcyecek yerde hofâb isterler
Sen hcmcıı dildeki nakş-i hevesi mahv eyle
Senden ey Iıâce ııc defter, ne kitab isterler
N âbî
T E H Z İL
Sancıdan kışda nicc kurtulur ol tâife kim
Ç orba nûş cylcyccck yerde hoşaf isterler
Sen hemen kışda çarıksız kom a şâgirdlcri
Senden ey usla ne kalçın ne çorâb isterler
H avâyî
D ağıldın hâb-i nâz-ı yâri ey feryâd,
neylersin?
TEK A BÜ L yâhut M U K A B EL E : (
Edib scyrân-gchim yekser harnb-âbâd,
neylersin?
Şeyh-ül-Islâm Bahâyî
D ağıtdın arpa vü buğdayım ı cy bâd,
neylersin?
Edib hırmcn-gelıim yekser lıârâb-âbâd,
neylersin?
H avâyî
Yine eskilerden E nderûnlu V âsıfın da bu
yolda sözleri vardır. Meselâ; N edim ’i n :
H addeden geçmiş nezâket yâl ü bâl olmuş
sana
Mey süzülmüş şişeden rulısâr-i âl olmuş TEK
sana R Ü H : (
gazelini M usâhib H atif Hfendi’yi m uhâtab
addederek bu bayağı tehzili yapmışdı :
Kırm ızı aşı boyası rûy-i âl olmuş sana
Ekşiyib bakkalda pekmez sonra bâl olmuş
sana
Ağarıb kabı, dökülm üş zağra sanm a
H âtifâ
Sen b ir uncu beygiri, kürkün çuval olmuş
sara...
Asâr-i âcizânemden olan aşağıki m anzu­
me de N edim ’in :
Bak Sitanbııl’un şu Sa’-dâhâd-i
ncv-biinyânına
Âdemin canlar k atar âb ü havası cânına
m atla’lı kasidesinin te h zilid ir:
Bak Sitanbul’un şu yolsuz köhne A t
m eydânına
G irdibâdı âdem in kum doldurur çeşm ânına
Su değil, hattâ tehassürle seraba can verir
Vâdi-i hevlindc inşân gelse rihlet ânına
DeF-i hâcct belki m üm kindir atşdan,
Z âbıta
T ahta perde çekmese A lm anya şadırvâm na
K um boşaltan, taş döken m erkeb katarı
arz eder
Bir şebâhct deşt-i A zerbaycan kervanına
A ltı ayda arpa m ikdarı yapıldı kaldırım
Âferin âzâ-yi şehrin himmet-i üm ranına
Bak o him m et sâyesinde beldem iz gayet
temiz
155 TEKELLÜM-İ SÂMİT
Sûk u bâzârı müşabih b ir bekâr yorganına
İm renib yangın dahi tatlıîr ü fa ’âliyycte
Ciimlctcn m ikrobların âteş bırakdı cânına
H astalık gelsin dc yer bulsun, otursun
bâdem â
Sağlık olm uşken yabancı arsa-i sûzâm na...
J .li
J ; ^•* ) Bedî’ san’atlerindendir. Biıibi-
rine ya tenâsüb, yâhut tezâd dolayısiyle mü-
tevâfık m ânâların zikrinden sonra sırasiylc
o m ânâların m ukabillerini irâd etm ekdir.
Dilde safâ-yi aşkın, dîde gam ınla piir-ııeııı
Bir evde ayş ü şâdî, b ir evde ye’s ü m âtem
beytindeki «dilde safâ-yi aşkınsa mukabil
«bir evde ayş ü şâdî», «dîde gam ınla pür-
nem »e m ukabil de «bir evde ye’s ü mâtem»
cüm lelerinin getirilmesi gibi.
E LL Ü M -İ SÂ M İT, yâhud T EK E L L Ü M -t
r-_ j j r &J ) Şâi­
rin kendini ölmüş fark ederek söylemesidir.
O tarzdaki yazılara da «Kclâm-i sâmit» ve
«Kelâm-i rûh» derler. F uzûlî’nin :
Ben hod öldüm , cy tü râbım dan olan sağar,
m üdâm
R indlcr bezinin gezib b ir b ir yetür benden
niyâz
N aci’nin :
Bir şclıîd-i dcm -hurûşânım ki gûş-i canım a
R ûh-i Y ahya’dan gelir âvâz-ı istilısan
henüz
Abd-i âcizin :
Bâri gel kabrim i seyr et ki perîşân lıâki
Seni dâim sevecek b ir yüreğin toprağıdır
beyitlerinde olduğu gibi.
Birinin m ezar taşına kitâbe olm ak, yâhud
başkasının kabirtaşm a hakk edilmek üzere
onun lisânından b ir şâirin yazdığı m anzu­
m eler de «Tekellüm-i rûh» kabîlindendir.
M uharrir-i hakirin :
E li boş gidilmez gidilen yere
R abbiın, boş gelmedim ben, suç getirdim
D ağlar çekemezken o ağır yükü
İki k at sırtım la pek güç getirdim
kıt’asiyle N âcî’nin «Levh-i m ezâr-i şâir» ün-
v â n lı:
O ldu can hem-bezm-i cânân, dinlem em
sussun cilıân
TE’KÎD-ÜL-MEDH 156
G ûş-i canım dinlesin, ârâm -i cânım
söylesin
B ir zam an ben söyledim , kim bildi?
Bundan böyle dc
G ön lüm ün hâlin yıkılm ış hanüm ânım
söylesin
M eşhedim m ahşer kesilmiş, bende yok
sözden eser
K ıssa-i rcngînim l hûn-i revanim söylesin
Ben n ih ân oldum sa âsâ n m n ihân olm az,
d urur
Şanım ı ah lâfa sîyt-1 câvidânım söylesin
B ir zam ân olsun b a n a levh-i m ezarım
tercem ân
Ben yoruldum söylem ekden tcrcem ânım
söylesin
m anzûm esinde olduğu gibi.
T E ’K ID -Ü L -M E D H Bt-M Â -Y Ü ŞBİH -Ü Z-ZEM
( pili <-îj Lî j-jII jŞ ' İT ) Birini T E L F 1 K : (
zem ediyormuş gibi görünerek medb et­
mekdir. T E ’L Î F : (
T E ’K ÎD -Ü Z-Z EM B t-M Â -Y Ü ŞB tH -Ü L-M ED H
( ^aJıl Ç j le J.JI j Ş " IT ) Birini m edh edi­
yorm uş gibi görünerek zem etm ekdir. İkisi
de «istidrâk» envâındandır. (bk. Istidrâk)
B unlardan birincisi zem m e benzer medh,
İkincisi medhe benzer zem dem ekdir. Ç a­
lışkan b ir çocuk için : «D urub dinlendiği
yok. G ece, gündüz kitabdan başını kaldır­
m ıyor.» denilmesi birincisine, haylaz b ir ço­
cuk için de «O k ad ar intizam a m eraklı ki
say falan dağılm asın diye k itab lan n ın k enar­
larını kesm iyor.» denilmesi İkincisine misâl
olabilir. R us-Japon m uharebesinde M oskof
donanm asının m ağlûb olm ası dolâyısiyle
y a z d ığ ım :
Sanm ayın kİ iktisâb-i galibiyyetle T ogo
R us donanm asın serâpâ gark u tenkil
eyledi
O lm ayınca n e f i fevk-al-bahrc, kesb-i şân
içün
Şark filosun R usya talıt-cl-balırc tebdîl
eyledi
kıt’ası Japo nlar için zemme benzer medhi,
R uslar için de m edhe benzer zemm i hâvidir.
TEKRAR: ( ) Bir sözün b ir ibarede
liizûmu olm adığı hâlde te k ra r edilmesidir.
N&bi’n i n :
TE’LÎF
H üsn-i tâb ir verir m âniya hüsn-i dîger
Şevket-i hüsne çok im dadı olur üslubun
beytindeki «hüsn» kelimesinin te k r a r ı' gibi.
Bıı tâbir eskiden «kesret-i tekrar» şeklin­
de kullanılırdı. F ak at «tekrâr»da zâten
kesret m ânâsı olduğu için ben, «kesret-i
tekrâr» demeyi haşivli ve lüzum suz buluyo­
rum . Bir de «Tekrir» vardır ki, sözü kuv­
vetlendirm ek, ifâdeye şiddet verm ek için
yapılan tekrardır. Ali Cânib Bey’in :
H e r zulm ü, kahrı boğm ağa b ir parça kan
yeter
E y Şark uyan yeter, ey Şark uyan yeter
beytinin ikinci m ısrâında yapılan tekrarlam a
gibi.
T ek rar, sözün fasâhatini bozduğu hâlde
tek rir, bilâkis m ânâya kuvvet ve söze kıy­
m et verir.
) «Tenâsüb»ün diğer adı.
(bk. Tenâsüb)
cj J V ) Lügatde «alışdırm ak, im ­
tizaç ettirm ek», «bir şeyin sayısını bine çı­
karm ak» demekdir. Bu itibârla kitab yaz­
m ak, eser kalem e alm ak m ânâsında kulla­
n ılır. «Ta’lîm-i Edebiyat’ı Recâizâde te’lif
etmişdir.» ibâresinde olduğu gibi. M üelli­
fin, bahisleri biribirine ısındırm ak suretiy­
le kitabına dere etmesi ve; eserinde birçok
m alûm at verm esi, kitab yazm aya «te’lif»
denilmesine sebeb olsa gerekdir.
T e’l i f : b ir de ibârenin tertibi m ânâsına
gelir ki, sözün bozukluğuna «za’f-ı te’lif»,
y âhut «fesâd-i te’lîf» derler.
N âcî, M ecm ûa-i M uallim ’de :
«Te’lîf denilen şeyde «kuvvet», «za'f» ve
«fesâd»dan ibaret olm ak üzere üç keyfiyet
tasavvur olunur. F asîh kelimelerden m ürek­
keb olan kelâm da fasâhat, ancak «kuvvet-i
te’lîf» ile kaim olur. Bu kuvvet ise «Tenâ­
für-i kelim ât», «tetâbu’-ı izâfât», «kesret-i
tekrâr», «za’f-i te’lîf», «ta’kîd» ârızalarının
yok edilmesiyle husule gelir. Fesâd-i te’lîf
— ki râbıtsızlık diye târif o lu n a b ilir— ha»
kîkatde za’f-i te’lîfden başka en âdî b ir fe-
nalıkdır. Â sâr-ı eslâfda buna da çokça to-
sâdüf olunur. Meselâ M ütercim A sım ’ın :
«C ühâ dedi ki anın vech-i esheli vardır. Bu
şahsı deryaya ilka edelim. Eğer dibine çö-
küb gider ise «Benû-Râsib»dendir ve eğer
yüzüne çıkarsa «Benû-Tafâve»dendir deyu
TE’LÎF 157
ta’lîm-i tarîk eylediği bâis-i hande-i cem âat
olm uşdur...» fıkrasında za’f-i te’lif buluruz.
Y ine m üşarünileyhin: « ... D erhâl Fusîısu
ve şürûhunu ihzâr ve m ü racaat ve vâkıf-i
keyfiyyet olduklarında sükût ile gûya ki şâ-
bâş-i m ahm idet o ld u lar...» ibaresinde ise
fesâd-i te’lîf görürüz.
Fesâd-i te’lîfi müştemil sözler za’f-i te’lif
m isâllerinden addolunm am ak iktiza ederse de
— teksîr-i akşam dan ihtirâz ile berâber be­
yinlerindeki m ünâsebete m ebnî bu iki hâlin
bir nâm ile yâd olunm ası tecvîz edilmişdir.
M aam âfîh fesâd-i te’lîfe «za’f-i te’lîf» denil­
m ekle za’f-i te’lîfe de «fesâd-i te’lîf» denil­
m ek lâzım gelmez.» der.
N âcî’nin şu tarifine göre sözün te’lîfinde
«kuvvetli», «zaîf» ve «bozuk» olm ak üzere
üç keyfiyyet bulunuyor. Sonra nevı’lerin ço­
ğalm am ası için fesâd-i te’lîfe de za’f-i te’lîf
denilmiş ve pek iyi edilmiştir.
Z a’f-i te’l î f : Başlıca şu dö rt sebebden
olur : Zikr, hazf, takdîm , te’hîr.
Z i k r : Söylenilmeyecek sözün söyle­
nilmesi demekdir. N âcî’nin M ütercim  sım ’-
dan nakl ettiği ibaredeki «dedi k i...» keli­
mesinin îrâdı gibi. O kelime getirilmeyib de
«C ühâ... deyu ta’lîm-i tarîk eyledi...» ta r­
zında söylenilmiş olsaydı za’f-ı te’lif yapıl­
mam ış olurdu.
H a z f : Söylenilecek sözün söylenil-
memesidir. Yine N âcî’nin  sım ’dan aldığı
ikinci ibarede lüzûm u olan bâzı kelimelerin
zikr edilmeyişi sözde za’f husule getirmişdir.
O ibârenin m e se lâ : «D erhâl Fusûs ve şü­
rûhunu ihzar ve m üracaat ile vâkıf-i keyfiy­
yet olduklarında sükût ile gûyâ ki kail-i şâ-
bâş ü m ahm idet old u lar...» şeklinde olm ası
îcâb ederdi.
T a k d i m ve t e ’ h î r : Evvel
söylenilecek söziin geri bırakılm ası, sonra
söylenilecek olanın evvelâ söylenilmesidir.
«Ahmed cn çalışkanıdır sınıfın.» ibaresin­
de olduğu gibi ki «sınıf» te’hîr, «en çalış­
kanıdır» takdîm edilmişdir. Bunun doğru­
su : «Ahmed, sınıfın en çalışkanıdır.» şek­
linde olacağını türkçe söyleyen çocuklar bi­
lebilir (*).
(*) B urada bir noktaya dokunm ak iste­
rim :
TE’LİF
Olgun ve kâm il Ü stâd T â lı i r -ül-
M e v 1 e v î Bey m erhûm , «Ahmed en
çalışkanıdır sınıfın.» cümle-i mâyûbesinde,
elbette isâbetli bir görüşle «Fesâd-i te'lîf»
kusûru bulup ortaya koym uştur. însân, şu­
n a nasıl üzülm esin ki R ahm etlinin T ürkçe’­
ye olan ilm î vukuf ve hâkim iyyeti, fıtrî ma-
habbet ve hürm eti, tabiî sahâbet ve riâyeti
sebebiyle dün kusûr saydığı hususu bugün,
dilimizi çığırından çıkaran, âdeta tahrîb eden
b ir züm re, devrik cüm le, daha doğrusu çar­
pık cümle sar’asiyle, hem de ısrarla, inâdla,
kim bilir, hangi m aksadla, b ir hünerm iş gibi
yayıp durm akta, gazeteler, dergiler, rad y o ­
lar ve televizyonda spikerler, konuşm acı­
lar, h attâ bâzı resm î ağızlar ve k alem ler...
buna destek olm aktadır. C âm i’lerim izde bir
kısım genç ve yaşlı H atîb ve V aizlerim iz de
bu yarışa katılm ayı, yaran m a değilse bile,
hoş görünm e hevesiyle gerekli sanm akta­
dırlar.
D ilim izin cüm le kuruluşu ve ifâde yapısı,
hiç bir dille m ukayese edileıniyecck kadar
sağlam ken, düzenli ve tertîbli iken, bu sağ­
lam lık, bu düzen ve tertîb, Batılı Dil  lim ­
lerini im rendirirken, hayretdc bırakırken
şimdi, karm a-karışık ve cidden acınacak hâ­
le sokulm uş, netîcede b ir ifâde vc üslııb k ar­
gaşalığı hâsıl olm uştur.
D ünyâda hiç bir millet, kendi diline, böy-
lesine el uzatılm asına, m oloz k arıştırılm a­
sına kayıdsız kalm am ıştır. M eselâ : A rabca-
da başka m ânâsı olan ve bize tapulanm ış
bulunan «M ekteb» atılm ış, F ransızcanın
«ecole»üne benzesin diye «Okul» alınm ıştır.
(T ürk D il K urum u’nda b ir aralık uzm an ola­
rak çalışırken bu işin fişini bulm uş, fişte
Suûd K em âl Y etkin’in babası Şeyh Safvet
E fendi’den naklen U rfa’da «M ekteb» yerine
«Okula» dendiği kaydını görünce o zam ân
henüz sağ olan ve vaktiyle kulağım a czân
okuyup adım ı koyan ve babam la berâber
İstanbul M eclisinde yıllarca M cb’ûslıık eden
o zâta gitmiş, keyfiyyeti hikâye etmişdim.
M erhûm Safvet Efendi, «Ben, böyle b ir şey
söylemiş değilim. H em nasıl söyliyebilirim?»
demişti. Bunun üzerine, fişte imzası bulunan
Besim A talay’dan işin aslını sorm uş, «Bunu
ben, günün îcâblarına uyarak uydurm uş-
dum.» cevâbiyle hayretlere boğulm uştum .)
E vet, şiirler dışında, bâzı m ânâ incelik­
TELMÎ’
leri, cüm le kuruluşunda ve ifâde yapısında
bâzen böyle takdim ve te’hîrleri gerekli kı­
labilir. A m m â bu, bütün cüm lelerin öyle ol­
ması dem ek değildir. T ürkçe’de de «Devrik
Cümle» vardır. V ardır am m â, Türkçe, dev­
rik cüm le esâsına dayanan bir dil değildir.
Z âten iş, bundan da öteye geçmiş, «Çarpık
Cüm le» kılığına girmiştir.
R ahm etli Ü stâd, sağ olsaydı, dilimizin bu
tezcbzübüne acebâ ne derdi vc şu m uhalled
eserine «kusûr» diye, kim bilir, neleri alırdı.
K enıâl Edib Kürkçüoğlu
T E L M I’ : ( ) Bir m anzum enin m ısrala­
rını, yâhud m ısrâların bir kısmını m uhtelif
lisanlardan tertîb etm ekdir. M eselâ İbn-i
K em âl’in :
B ir köhne köprüdür bu cihân kim gelen
geçer
B-il-cnıni vc’s-sclâm cti ic’al ubûrena,
«Yâ Rabbî, dünya köprüsünden geçimişizi
güvençli ve selâm etli kıl!» m eâlindeki bey­
tinin ikinci m ısrâı arabîdir. T âhir H üsam
Ç elebi’nin :
Kıssa-i lıicrân ile, şekvâ-yi cevr-ı y â r ile
tn verak ber-hasb-i hâl-i derd-m endân
defterest
Bu kâğıd parçası derdlilerin derdleşmele-
rini gösteren defterdir.» beytinin ikinci mıs-
râı ile benim :
H icranın ile sîne, elem perverdi
D il, mulıtazir-i m uztaribe benzerdi
Ey rûh-i revân, avdetin ctdi ihyâ
H oş âm edî vü hâyât-i nev âverdi
rüb âî’sinin dördüncü m ısraı farisîdir. Bunlar
tam b irer telm i’dir. Reis-ül-K üttâb A rifin :
Fidâke rûlıa cbî cy dii âlem in cânı
E yâ serîr-i kem âlin şclı-1 cilıanbânı
ve N edim ’in :
K ücâst kûy-i N edîm â? teranesiyle bu dem
G elir cihâna gül-efşan olub o ' taze nihâi
beyitlerinde ise m ısrâların b ir kısmı Arab-
ca ve F arsça olarak yazılm ışdır. T elm î’i
Irân şâirleri m eydana çıkarm ışlar, b ir mıs-
râı A rabca, b ir m ısrâı F arsça olarak yaz­
dıkları m anzûm elere «m ülem m a’» demişler­
dir. G ülistan sâhibi Şeyh Sa’dî’nin «mü-
lem m eât»ı m eşhûrdur. T elm î’ îran lılard an
T ürklere geçmiş ve yalnız A rabca değil,
F arsça ile de telm î' yapılm ışdır. Hazret-i
M evlânâ’nın Ç ağatayca ve F arsça bâzı mü-
lem m eâtı v ardır ki şu beyitler onlardandır :
158 TELMÎ’
«D ânî ki men zi-âlem» yalguz seni
severmin
«G er der berem nc-yâyî ender-gamet»
ölermın
«Rûzî nişcste-hâlıem» yalguz senin katında
«M en hem» tiyiş bilirinin, «men hem»
çakır içermin
(Bilirsin ki ben, âlemde yalınız seni seve­
rim . Eğer, kucağım a gelmezsen senin tasa­
na boğulup ölürüm . Bir gün, nasıl olsa, se­
nin huzurunda oturacağım . Ben, hem deyiş
bilirim; ben hem de şarâb içerim.)
R ecâîzâde’nin şu beytinde olduğu gibi
fransızca ile m ülem m a’ m anzum eler de ya-
z ılm ışd ı:
Lücce-i nâz ü işveden iki ond (onde)
Bî-bcdcl, bî-balıâ brün(brune) e (ct) blond
(blonde).
B urdur meb’usu ve 24 saat kadar Maliye
V ekili’nin vekili olan m erhum Ferîd Recâyî
Bey de ermcnice ile karışık şöyle bir m ü­
lem m a’ yazmışdı :
Beni sermest-i huzuz eyledi bir H ay (1)
güzeli
Lutf-i mek (2) ile câvîd parutyun (3) verdi
Çcşın-i fettanı gibi şûlı u füsûn-kâr-i
gurâııı
Nice hosdom (4)Ia cihâna bânakarutyun (r>)
verdi
Şol kadar da sironik (°)dir ki izâr-i âli
H ıp deyib verd-i bahara garam arutyun (7)
verdi
A rdasuk (8) riz ederek gözlerimi hecr ile
âh
Meclis-i şevk-i rakibe talarutyun (°) verdi
Bir tarafdan bana bin neşve-i ümmîd verib
M idk (iO)-i sevda-verime gerçi zorutyun(u ) .
verdi
Öteden bir takım ağyâr ile hem-bezm
olarak
B ütün asabım a am m a dıgarutyun (12) verdi
(1) Erm eni, (2) Bir, (3) Lutf, (4) V a’d,
(5) Şûriş, (6) Sevimli, (7) Kırm ızılık,
(8) G öz yaşı, (9) T arâvet, (10) Fikir,
(11) Kuvvet, (12) Z a’f.
(M ülem m a’ gazel yazmak, her şâirin kârı
değildir. Şâirinin anadilinden olm ıyan mıs-
râlarm veya cümle ve kelimelerin, o dilin
selikasına uyması şarttır. Kelimeleri yan ya­
na getirip vezne sokm akla iş bitmez. Aynı
TELMİH 159 TELVÎHÂT
zam anda o m ısrâların, cümle ve kelimelerin giderken arabaya binecekleri sırada velileri
şâirin anadiliyle yazdığı kısım lara aykırı tarafından bellerine şal kuşatılm ak âdetine
düşmemesi de lâzımdır. işâret olunm uşdur. T clm îh cdilccek şey h er­
Şi’r (i gtiyed ber-i men (â ki zcııcnı lâf ez-û kesçe değilse bile, erbabınca m âlûm olm a­
Hest m erâ fenn-i diger gayr-i fünûn-i şuarû lıdır. ö y le olm azsa edebî san’at yapılmış de­
«Şi’r bana ne söyler ki ondan söz açm a­ ğil, m uakkad söz, yâhud bir bilmece söyle­
ya lüzûm göreyim. Bizim, şâirlerin fenninin nilmiş olur. A rpa Em inizâde Sami’nin :
dışında başka türlü fennimiz vardır» diyen H âzır ol bezm-i ıııiikâfât:ı eyâ ıııest-i gıırûr
ve şi’ri gaye değil de vâsıta ittihâz eden R ahnc-i seng-i siyeli penbe-i ınînâdandır
Hazret-i M evlâna’yı, şairlik çerçivesi içinde beytinde olduğu gibi.
m ütalâa etmek, onun velilik sıfatına karşı
bir saygısızlık olacağından bu bahsin üstün­ T E L V ÎH Â T : ( o U ) tşâret vc tegayyür
de tutm ak îcâbeder. m ânâsına gelen «telvîh»in cem ’idir. M aksa­
Bu hususu böylccc işaret eldikden sonra dı, işâret yoliyle ve parlak bir surctdc gös­
diyebiliriz ki şairlerim iz arasında, gerek term eğe yarayan san’atlere «Telvîhât» der­
A rabca, gerek Farsça ile m ülem m a’ şiir söy- ler. Bunu «m ugaleta-i m a’neviyye», «tevri­
Iemekde en ziyâde başarı gösteren Fuzûlî’- ye», «istihdâm», «tevcîh», «ta’rîz», «telvîh»,
dir. Hele b ir N a’t-i Ş erifin d ek i: ve «remz» olm ak üzere birkaç nev’e ay ırır­
lar.
«Şeref-i silsile-i Âdem ii H avvâ sensin
1— Mııgaleta-i m a’neviyyc : M ânâ delâ­
Cenin’ Allâlııı fidiicn leke iiııımî vc cbî»
letiyle yapılan b ir nevi’ yanıltm acadır. M a­
beyti bir dîvân değerinde sayılsa yeridir.
nastırlı R if’at Bey, llm -i Bedî’inde bunu :
Beyti açıklıyıyım : «Başka şeyde misli veya nakîzi (muhalifi)
«Ey A llah’ın sevgili Resulü, Âdem ve bulunan bir m ânânın zikriyle m ânânın bir
Havvâ silsilesinin şerefi sensin. A llâh, ana­ mislinden diğer misline veya nnkizine intikal
mı da, babam ı da (Havvâ anam la Âdem ba­ etm ekdir k i :
bamı) sana fedâ etsin!» Delıânın ııağnıc-pcrdâz cylcdikdc dilin i
K em al Edib Kürkçüoğlu istifsar
Sorarsan bu m akam ı bûselikdir dedi ol
T E L M İH : ( ) Bedî’ tâbirlerindendir. dil-dâr
Söz arasında tneşhûr bir vak’a, yâhud m â­ beytine «m akam » ve «buselik» tâbirlerinin
ru f bir fıkraya ve yâhud m ûtâd bir usûle iradiyle m ânânın misline intikal olunm uş ve
işâret etm ekdir. Ziya Paşa’nın : şu «fülân zâbit b ir takım galebelerin vuku­
Bir abd-i H abeş dclıre olur baht ile sultân unu nakl eder, adem-i sıhhati ise ordu ri­
D alıhâk’in eder miilkiiııii bir GTıve pcrîşân calinin cerhi ile sâbitdir.» ibaresindeki
Tczkir olunur la’n ile H accâc ile Cengîz «cerh» lâfzının işrâb ettiği m ânâ gibi ki
Tebcil edilir N ûşircvân ile Süleym an bundan hem rivayetin sakimi iği, hem de ri­
beyitlerinde târihî vak’alara, K ırım lı Rah- calin mecrîıhiyyeti (yaralanm ası) anlaşılıb
m î’nin : her iki hâlde de nakîzini im â etmiş olur.»
Âbistcn-i sefâ vii kederdir leyâl hep diye tarif ediyor.
G ün doğm adan nıcşîmc-i şebden neler 2— T e v riy e : H akikat, yâhut mecâz
doğar olm ak üzere iki mânâsı olan bir lâfzın ıızak
beytinde el-leyletü hublâ, yâni «Geceler ge­ m ânâsını kasd etm ekdir. Bir kelimenin her-
bedir.» meseline, kcscc en evvel h atıra gelen m e a li: «mânâ-yi
karîb» (yakın mânâ), erbâbınca anlaşılan
Haclc-i nâsûta girmezden m ukaddem
m efhûm u d a : «mânâ-yi baîd» (uzak m ânâ)
Âliycm
olur.
Eyledin rihlet dirîga lıalvet-i lâhûluna
Bekllyorkcn ben sana şal bağlam ak H er yâna bû-yi kâkülünü târ-nıâr eder
hengâmını K alm az sabâya ctdiği bu rüzgârdır
Bağladım am m â zavallı kardeşim, tâbutuna beytindeki «rüzgâr» kelimesinde «tevriye»
kıt’asında ise eskiden gelinlerin koca evine vardır. Ç ünki «rüzgâr» lâfzının yakın m â­
TELVÎHÂT 160
nâsı olan «yel» değil, uzak m ânâsı bulunan
«zaman» kasd edilmişdir.
Tevriyeyi «M ücerredc», «m üreşşaha»,
«mübeyyene» ve «müheyyie» isimleriyle dör­
de ayırırlar.
Tevriye-i m ücerrede I K elim enin uzak ve
yakın m ânâları levazım ından hiç biri zikr
edilmeyen te v riy e d ir:
Sordum nigârı dediler ahbâb
Semt-i V cfâda, D oğru yoldadır
beytindeki «Vefâ» ve «Doğru yol» tevriye­
leri gibi ki bunların m ânâsı İstanbul'daki
«Vefâ» sem ti ve «D oğru yol» caddesi, uzak
m ânâsı da sevgilinin vefâ ve iffet sahibi ol­
m asıdır. Oyle olduğu hâlde o m ânâların iki­
sine de delâlet edecek b ir şey zikr olunm a-
m ışdır.
Tevriye-i m ü re şşa h a : Kelimedeki «yakın»
m ânânın levazım ından bir şeyin zikr edil­
miş o lm a sıd ır:
K alm az sabâya etdiği bu rüzgârdır
m ısrâındaki «rüzgâr» kelimesinin yakın m â­
nâsı olan «yel» m efhûm una münûsib olarak
sabâ lâfzının zikr edilmiş olm ası gibi.
Tevriye-i mübeyyene : Kelim edeki «uzak»
m ânânın levazım ından bir şeyin zikr edilmiş
o lm a sıd ır:
Kfıyunda nâle kim dil-i m üştâkdan kopar
Bir nağm edir hicazda uşşâkdan kopar
beytindeki «Hicâz» vc «Uşşak» kelimeleri­
nin uzak m ânâları mûsikîde birer m akam
demek olduğu için o m ânâlara münâsib ola­
rak «nağme» lâfzının zikr edilmiş olması
gibi.
Tevriye-i m ü h ey y ie: Bir kelimenin uzak
m ânâsı kasd edilmiş olduğunun anlaşılm a­
sını diğer bir kelim enin delâletiyle tehiyye
(ihzâr) etm ekdir. İzzet M olla’nın m e ş h û r:
Tcccm m ü’ eyleyib M cydân-i Lalıme
T uz, ekm ek hâini bir nlçe bâğî
K oyub kaldırm adan ikide, birde
K azan devrildi, söndürdü ocağı
kıt'asındaki sönen ocağın «uzak» m ânâsı
bulunan «Yeniçeri Ocağı» olduğunu «kazan
devrildi» cümlesinin anlatm ası gibi. Bunu
daha kısa anlatm ak iç in : «Bir tevriye ile
diğer b ir tevriye ynpm akdır.» diye tâ rîf et­
melidir. Ç ünki kıt’adaki «kazan» kelimesi
de «Yeniçeri kazanı» demek olub uzak m â­
nâsı kasd edildiğinden o da b ir tevriyedir.
3 — lslih d â m : M üteaddit! m ân â sı olan
TELVÎHÂT
bir lâfzın h er m ânâsına m ünâsib kelim e
ırâdıdır. M uallim N âcî’nin :
B ahâr erdi açıldı sevdiğim, hem fasl-i dey,
hem gül
Biri salııı-i gülistandan, biri sahn-1
gülistanda
beytinde olduğu gibi. «Uzaklaşdı» ve «gön­
ce hâlinden çiçek hâline girdi» m ânâlarını
ifâde eden «açıldı» fi’li zikr edilmiş, sonra
birinci m ânâsına münâsebeti olan «fasl-i
dey» (kış mevsimi) ile «sahn-i gülistândan»
terkîbleri, ikinci m ânâsına m ünâsebeti olan
«gül» kelimesiyle «sahn-i gülistânda» terki­
bi îrâd olunm uş, «bahar geldi, kış mevsimi
gül bahçesinden uzaklaşdı. G ül de bahçede
açıldı.» demek istenilmişdir.
C anavar vurduğunu saçm a ile söylerdi
Sözü de atdığı da avcım ızın saçm a idi
beytinde «saçm a»nın her iki m ânâsına m ü­
nâsebeti olan «söz» ve «attığı» kelimeleri
îrâd edilerek istihdam san’ati yapılmışdır.
istihdam ın b ir de zam îr yardım iyle yapı­
lan nev’i vardır. N â c î:
«Edebiyat-i A rabiyye kitablarında târîf
olunduğu üzere iki m ânâsı olan b ir lâfz ile
evvel em irde m ânâlarının birini m urâd edib
ba’dehû o lâfza râci’ olan zam îr ile diğer
mânâsını kasd etmek veya o lâfza râci’ olan
iki zam irden biriyle b ir mânâsını, diğeriyle
de diğer m ânâsını irâde cylemekden ibâret
bulunan istihdâm ın edebiyyât-ı türkiyyede
icrası dil şîvesi ayrılığının tabiî îcâbınca he­
men hiç yakışık alm am akda olduğu gibi sû-
ret-i icrasındaki tekellüfe nazaran anlam ayı
güçleştireceği dahi âşikâr bulunduğundan bu
târîfe m utabık olan istihdâm ın edebiyyat-i
türkiyyeye müteallik m uhassenatdan addo­
lunm am ası lâzım gelir.» der.
M anastırlı R if at Bey d e :
«İstihdam , m a’niyeyni (iki mânâsı) olan
b ir lâfzın bir m ânâsını kendiyle ve diğer
m ânâsını ona âid zam îr ile edâ etmekdir.
H a y â irn in :
A yağa diiş, dilersen başa çıkm ak
A nınla başa çıkdı câm-i sahbâ
beytinde «ayağa» lâfzının birinci m ısrâda
«ayak» m ânâsı ve ikinci m ısrâdaki «anınla»
ile de «eyağ-i mey» olan «kadeh» kasd
olunm uşdur.» beyânında bulunur.
A yrıca b ir san’at olan «müşâkele» istih­
damı andını-. Fakat aralarında fark vardır.
TELVİHÂT 161 TELVÎHÂT
M ü şâkele: «hatıra gelmek, elden gelmek», sında vesâit-i intikaliyyenin m üteaddid oldu­
«koyun sürmek, safâ sürmek» gibi mürek- ğu n ü k te le rd ir:
keb m asdarların müştekkatiyle, istihdam A nların her biri Bcy’den sayılırsa da lîk
işe mütcnddid m ânâsı olan m üfredât ile Birinin hanesi nıeftûlı, birinin eeybi delik
yag]^-. (bk. Müşâkele) beyti iki beyin zikr olunduğu sırada îrâd
4— Tevcîh : Bir sözün iki taraflı, yâni olunsa «birinin hanesi m eftuh»dan ziyaret­
hem mcdhe, hem zemme şüm ullü olabile­ çilerin çokluğuna ve ondan yedirip içirme­
cek tarzda söylenilm esidir: nin çokluğuna ve ondan o Bey’in ikrâm cı
«Âb-i hayvandır efendim, artığın» olm asına ve ceybi delikden o Bey’in cebinde
mısrâı gibi ki buradaki «âb-i hayvan» : hem b ir şey duram adığına, ondan da parasızlı­
«Âb-i Hayât» m ânâsına gelir, hem de «hay­ ğına, ondan da cimriliğine intikal olunduğu
van suyu» mealini ifâde eder. Şu hâlde mıs- gibi.»
râın m â n â s ı: «Efendim, senin artığın Âb-i 7— R e n iz : U zak ve yakın m ânâlar ara­
H ayâtdır.», yâhud : «Efendim , senin artığın sındaki m ünâsebetin gizli olm asıdır.
hayvan suyudur.», yâni «Sen hayvansın, Bir kısa, b ir uzun âdem le tnrîk-dâş oldum
senden artan su da hayvanın içdiği bir su­ Â rif an lar ki bu yolda nelere dûş oldum
dur.» demek olur. Tevcihe «muhtemil-üz- beytinde olduğu gibi ki kısadan fitnekâr,
zıddeyn» adını da verirler. uzundan ahm ak dem ek istenildiği rem z ta­
5— T a’r î z : «K apalıca itiraz etmek» de­ rikiyle anlaşılır.
mektir. Bunu, «bir tarafı gösterib diğer ta­ M anastırlı R ifa t Bey m erhum llm -i Be-
rafı kasd etmek» diye târif ederler. «Kita­ d î’inde ve Telvîhât bahsinin sonunda bir ten-
bınızı o kadar m uhâfazaya çalışıyorsunuz ki bîh yapıyor ki, ehem m iyeti dolayısiyle ay­
sahifeleri dağılmasın diye kenarlarını kes­ nen nakl e td im :
miyorsunuz.» ibâresi bir ta ’rîzdir. Bundan «Bu fasılda yazılan şeylerin yekdiğerine
m aksud olan «Derse çalışm adığınız kitabla- m ünâsebet ve kurbiyetleri olduğundan be­
rınızm kenarlarını kesmeyişinizden belli.» yinlerini güzelce tefrik lâzım olm akla aşa­
ifâdesidir. O ise b ir itirazdır. Birinci fıkra­ ğıdaki fıkraların güzelce m ütalâa edilmesi
da bir taraf, yâni kitâbların kesilmediği lâzım dır. Şöyle k i :
gösterilmiş, fakat onunla diğer ta ra f yâni E v v e lâ : M ugaleta-i mâneviyyc ile cina­
çalışılmadığı anlatılm ak istenilmişdir. sın farkıdır ki cinâs, lâfz-ı vâhidin iki ker-
T a’rîzde nezâket ve nczâhet bulunacağı re zikr olunm ası ve sûretde uygun, m ânâda
için itirazdan iyi te’sîr icrâ eder. Bir m ual­ aykırı bulunm asiyle olub m ugaletada ise
limin talebesine : «Çalışm ayacak olursak sı- lâfzın yalnız bir kerre zikr olunm ası büyük
nıfda kalacağımıza şübhe etmemeliyiz.» de­ farkdır.
mesi «Çalışmazsanız sınıfda kalacağınıza Sâniyen : M ugaletanın kinâye ile farkıdır
şübheniz olm asın.» demesinden fazla hüsn-i ki kinâye hem hakîkat, hem mecâz cihetle­
te’sîr yapar. Bu yoldaki söyleyişlere «Üs- rine delâlet eden lâfızda olub her ikisine
lûb-i hakîm âne» derler. ham li câiz olursa da m ugaleta, lâfzın işti-
T a’rîzin dokunaklı olanlarına «îstihzâ», râk vasfı hasebiyle iki m ânâya delâletini
acı ve ağır istihzayı hâvi olanlarına da «Te- veya lâfzın zikr edilmesi sebebiyle mânâ ile
hekküm» tâbîr ederler. (Bk. istihza) nakîzini tazam m üne delâletden ibâret ol­
Edebiyatı tutub boğdu gûrûh-1 kudemâ m akla bunda da böyle büyük b ir fark v ar­
Okuyun siz dc onun canına ey genç üdebâ dır.
beyti istihzaya, E ş r e f in : Sâlisen : M ugaletanın ta’rîz ile farkıdır ki
Eski eş’ârda dürbin ile m ânâ görülür ta’rîz, lâfzın arzından ve gelişinden anlaşılıb
Yeııi eş’ârda m ânâ gibi külfet yokdıır. hakîkat vc mccfız cihetleriyle delâleti yok-
beyti tehekküm e misâl olabilir. dur. F ak at m ugaleta, mislini veya zıddını
6— Telvîh : U zak ve yakın m ânâlar ara­ iş’â r etdiğinden ona benzemez.
sındaki levâzım, yâni m ünâsebetin mütead- R â b ia n : M ugaleta ile tevriyenin farkıdır
did olm asıdır. M anastırlı R ifa t B e y : ki tevriye dâim â uzak m ânâya bitişik oldu­
«Telvîh, m aksûd ile gayr-i raaksûd ara­ ğundan bellidir.

F: 11
TEMENNİ 162
H am isen : Tevriye ile tevcihin farkıdır ki
tcvıiyc, m üşterek lafızlara mahsus ve tek
lâfzla uzak m ânâ kasdine m ünhasır olub,
tevcih ise bunun tam am en aksi okluğundan
beyinlerinde külli fark vardır.»
T E M E N N İ: ( J c ) M eânî tâbîrlerinden­
dir. (bk. in şâ)'
TEM M U Z1Y E : ( \ ) Y azdan ve sıcak- T E M S İL İY E : (
dan bahs edilerek ve bunlardan «teşbîb» ya­
pılarak büyüklerin medhine dâir yazılan ka­
side. N cf’î’nin, N asûh Paşa vasfında yazdı­
ğı bir Tcm nuıziyc’nin baş taraflarını mimli­
ne olm ak üzere nakl ediyorum :
Yiııc irişdi Tcıııûz, oldu cihân pür-tef-ü-tâb
G irdi b ir hilkate hep âteş ü bâd, âb ü türâb
Erdi bir gayete te’sîr-i lıavâ kim bir m ûr
Bir deın-i gernı ile eyler yedi deryayı serâb
llâ k bir m ertebe germ oldu ki devrân
edemez T E N Â F Ü R : (
Nice T ûfân ile bir zerre gııbârın sîr-âb
D ökülen hâke bu fasl içre değildir bârân
H oy-fcşân olm adadır tâb-i Tcm ûz ile sclıâb
Böyle gcrınâdn ki deryaları huşg eldi lıavâ
K ûlıdan zâlıir ii carî olanı sanm anız âb
Tâb-i uıilır oldu giizârende-i tîğ-i kiihsâr
Cfıy-veş akm adadır her yana pûlâd-i nıüzâb
Böyle kalırsa gedâ zindegi-i m ihr eyler
M a’din-i sim olan yerleri bahr-i sîm-âb
N azm içün vasfını bu fasl-i cahîın cfrûzun
Etse bir şâir eğer tab ’ına tevcilı-i lıitâb
D üşm eden dâm-i hayâle dahi b ir demde
eder
Tâb-i endîşesi m urgan-i m aânîyi kebâb
TENÂSÜB : (
Isınırdı yerine ka’r-i çeh-i DUzelı’de
Etse F ir’avn'i felek böyle havada gark-âb
D öndii lıâküstcr-i pür-alıkerc rik-i uınm ân
Alıkeri gevher ii tennûru p ü râ te ş gird-âb
Aks-i lıâl-i ruh-i hûbâna döner âyinede
Düşse deryada eğer m lhre mukabil
dür-i nâb
O ldu pûrlâb o kadar şiddet-i gcrınâdaıı
kim
A n dırır lıâlct-i ser-germi-i usşâk-ı habâb
E rdi ol dem ki sepend-i ser-i âteş gibi lıep
Sâbitât-i feleği ede yerinde piir-tâb
Bir ola sâbit ii seyyare, m üneccim ler ele
H ükm içün dâhi ne takvîııı ala, nc usturlâb
N cm -çckân oldu felek kubbe-i germâbc
gibi Nfıbî’nin :
TENÂSÜB
Z anneder nâzil olan katreyi kim görse
şihâb
N e durur zer-ger-i delir, âna ta’acciib
ederim
Bu kadar olııııış iken pûle-i gerdûu
pür-tâb
Eridib kurs-i zer-i mihri de mclı gibi ıı’içuff'
Etm ez ol râyiz-i tünd eblak-i devrâna rikâb
) Beyân tâbirlerin­
den ve istiare nevi’lerindendir. «Bir hey’etin
bir hey’ete teşbihi» diye târif edilir. Ende-
rıınlu V â sıf ın :
N afile bal çalıb ağzıma yalandırdı beni
m ısraında olduğu gibi ki buradaki «ağzına
bal çalm ak ... birine iyi bir vaidde bulun­
maya teşbîh edilerek kullanılm ışdır. Müte-
addid şeylerin biribirine benzetilmesi olan
«istiâre-i temsiliyye»lere «mürekkebe» vasfı
da verilir.
) Lügatde ürkm ek de­
mekdir. Fasâhatcilere göre bâzı harflerin,
yâhut kelimelerin yan yana gelmesinden,
yâhud biribirine yakın bulunm asından telâf­
fuzun güçleşmesi demekdir. Birincisine «Te-
nâfür-i hurûf», İkincisine «tenâfür-i kelimât»
derler. N âbî’nin :
L etafet kat kat olm uş ârızm da
nesterenlenmlş
m ısrâındaki «nesterenlenmiş» kelimesinde
«tenâfür-i hurûf» ve Âmidli H âm i’nin :
Ey andelîb, o gül uyumuşmuş s es islemez
m ısrâında ise «tenâfür-i kelimât» vardır.
) Bedî’ tâbirlerindendir.
M ânâca biribirine münâsib kelimeleri bir
arada zikr etm ekdir. M uhyiddin R âif Bey’in:
O âşikane teranen ki bin bahara değer
Gıdâ-yi rûlıu m udur gülsitânın ey bülbül
beytindeki «terane», «gıda-yi rûh» ve «bül­
bül» kelimeleriyle «bahâr» ve «gülsitân» lâ­
fızlarının ccm’i gibi.
«M ürâât-i nazlı», «tclfîk» vc «tevfik» gi­
bi isimler de verilen tenâsüb, erbâb-i kale­
min en ziyâde kullandığı bir san’atdir. Bıınun
bir de «iyhâm»ı vardır «lyhâm-i tenâsüb»
denilen o san’at de m üleaddid mânâsı olan
bir lâfzın bir mânâsiyle diğer b ir kelimenin
mânâsı arasında münâsebet bulunm akdır.
TENKİD
Pek uçurm a bildiğim kuşdıır benim cy
bûğbâıı
Bülbülün fiiilzâr-i ûienıde hezârın
görmüşüz
beytindeki «uçurma» ile «kuş» ve «bülbül»
ile «hezâr» kelimelerinin bir arada bulundu­
rulması gibi. Mâlûııı olduğu üzere «uçur­
ma» : «pervâz ettirme» demek olduğuna gü­
re onunla kuş ve bülbül arasında bir m ünâ­
sebet vardır. F akat burada «uçurma» :
«medhde miibalega» etme» demek olduğun­
dan ve aralarında ancak uçurm anın b ir m â­
nâsı dolâyısiylc m ünâsebet olduğundan ya­
pılan san'at, tenâsüb değil, iylıâm-i tcnâsüb-
dür. Kezâ «hezâr» : «biilbiil» m ânâsına ol­
duğu için biilbiil ile m ânâca münâsebeti var­
dır. Lâkin buradaki mânâsı «bin» adedi ol­
duğu için ikisinin bir arada zikrinden iyhâm-ı
tenâsüb husule gelmişdir.
T E N K İD : ( J - i - ) Fransızca «Critiquc»
karşılığı olm ak üzere kullanılan bir kelime­
dir ki, bir eserin iyi ve fena olduğuna, onun
hakîkaten güzel sayılıp sayılam ayacağına
dâir hüküm vermek m ânâsında istimal cdil-
mekdedir. «Tenkîd» kelimesi A rabcada yok-
dur, «Nakd, tinkad, intikad, tcnekkııd» ke­
limeleri vardır. Hepsi dc sağ mı, çiiriik mü
olduğunu anlam ak için parayı gözden ge­
çirmek ve seçmek demekdir.
Dununla berâber N â c î:
«Tenkîd lâfzının A rabîde müstam el olm a­ T E N K ÎH : ( £-;*■*' ) Bir şeyin fazlasını çıkar­
ması, bizim istimalimize mâni olam az. H at­
tâ «tenkîd»! «intikad»a tercîhan istimâl ede­
riz. Cem’i : tenkidât.» der.
Ali Cânib Bey, Edebiyat unvanlı kitabın­
da :
«Eski Y unanlardan tâ 17. vc 18. asırla­
ra kadar terikîd, daha ziyâde edebî eserle­
rin şekil kısmiyle meşgul olurdu. O devir­
lerde tenkîd, «belâgat»in b ir şubesi- idi. 19. m ütalâasında bulunur.
asırdan beri tenkîdin hududu gitdikee ge­
nişledi. Şekil nıcs’elcsi ikinci derecede kal­ TEN SİK : ( ji-* * ) Sıı ayıı getirm ek, nizâma
dı. Bugün eıı ziyâde bir edebî eserin rûh
vc hayâliyle uğraşılıyor. Bir eseri lekvîıı ibûrcdc zikr edilecek birkaç şeyi sinisiyle
eden siyasî, içtimâi, dînî sebebler gözden
kaçırılııııyor.» diyor.
H ü lâ s a : Bugünkü tenkîdin mevkii gayet
mühim: Bir eserin hayât ve mem âtı, m ü­
nekkidin vereceği ilmî ve tarafsız hükme
bağlı. Böyle hüküm verebilecek adam lar m a­
alesef bizde henüz zuhûr edemedi. T anzim at
163 TENSİK
Edebiyatı üstâdlarının hiç biri, ortaya esaslı
ve değerli bir tenkîd nüm ûncsi koyamadı.
Edebî tenkîd nâm ına yazılmış yazıların ba­
zılarından vukufsuzluk, bazılarından da hak­
sızlık sırıtır... V ukufsuzluk «ilmîlik», hak­
sızlıksa «tarafsızlık» şartına uym a/. Bizde
vukufsuz vc haksız teııkîd'in misalleri sayı-
lam ıyacak k adar çoktur. G arb'ın anladığı
m ânâda tenkîdin ilk örneğini vermiş olan
N âm ık K em âl’in T ahrîb-i H arabatı, Tâkîbi,
irfan Paşa M ektubu vukufsuzluktan uzaksa
da, yer yer haksızlıklarla doludur.
Eskiden tenkîde «llm-i Nakd» denilir vc
«Ulıım-i Edcbiyye» cümlesinden sayılırdı.
M uallim N â c î:
«Bu ilme nakd denilmesi şu cihetdcndir
ki, sâhibi tab’-i vekkad ile nekkad (sarrâf
pek parlak tab ’iylc), hâlis akçeyi mağşuş ak­
çe arasından nasıl ayırırsa şi’r-i bî-aybi şi’r-i
m a’yûb m iyânından öyle tefrik eder, «cl-
cşyâ’ü tenkeşifü bi-azdâdihâ = Eşyâ, zıdla-
riyle belirgin hale gelir», hükm ünce şi’rin
ayıblarını bilmeyen ayıbsız şi’ri tanıyam az.»
der.
İran'ın Sünnî âlim ve ariflerinden meşhur
Hüscyn-i Vâiz'ın bu ilme dâir Bedâi’-ül-
E fkâr fî-Sanâi’-il-Eş’âr isimli bir kitabı v ar­
dır. Nâc", m erhum, onu tcrcemcyc vc Mcc-
mûa-i M ııallim’e dere etmeye başlam ıştı. Ne
yazık ki, tam âm lıyam adı.
m ak m ânâsında b ir kelime olub edebiyatda
haşivsiz söz söylemek nıeâlinde kullanılır.
Eskilerden şâir N âilî m ünakkah yazılarıyle
m eşhurdur. Ziya Paşa onun hakkında :
Elfâzı selîs ii ıııiintclıabdır
M n/m ııııları hâis-i (arabdır
Tcukîlı ile tlcr sözü o dânâ
Bcrcostcdir undu lâfz u nıâııa
koym ak m ânâsınadır. Bcdî’cilere göre : «Bir
irâd cylem ek»dir. Sıra tertibi, aşağıdan yu­
karıya doğru olursa «tcıısîk-i iılikaî» yuka­
rıdan aşağıya doğru olursa «tensîk-i inhitatı»
denilir.
Sıhhatim , öınrüın, Iıayât-ı câvidâııımsın
benim
m ısrâm da tensîk-i irtikaî vardır. Ç ünki ora-
 TENSÎK-İ SIFÂT
da sevgili evvelâ sağlığa, sonra yaşayışa.l
daha sonra ebedî hayâta benzetilmişdir.
B unlar sırasiyle biribirinden kuvvetli olduk­
ları için o suretle dizilm elerinden tensîk-i
irtikaî husule gclm işdir. Bu m ısrâtn dizisi
değişdirilse de tn e â li:
E y benim ebedî hayatım , öm rüm
Seni ben görünce sıhhati gördüm
şeklinde ifâde edilse sözün kuvveti düşürül­
müş vc inhitatî bir tensîk yapılm ış olur. İz­
zet M olla’nın :
Ecelle m eğer pençeleşmek imiş
D e m ir. pehlivanla güleşmek imiş
beytinde de «tensık-i inhitâtî» vardır. Çünki
şâir, şikâyet etdiği kötü sesli bekçiyi dinle­
mek hususunu evvelâ «cccilc pençeleşmeğe»,
sonra da «dem ir pehlivanla güleşmeğe» teş-
bîh etmiş ve sözün kuvvetini düşürm üşdür.
D em ir pehlivan ne kadar zorlu olursa olsun
ecelin pençesi onun da sırtını yere getirir.
Bu b e y t:
D em ir pehlivanla güleşmek İmiş
Ecelle m eğer pençeleşmek imiş
şekline konulursa makbul bir irtikaî tensîk
m eydana gelir. T ensîka b âzılan «tedrîc»
derler, (bk. Tedrîc)
T EN SIK -İ S IF Â T : ( J i-iT ) Bir
şahısı, yâhud b ir şeyi m üteaddid sıfatla zikr
etm ekdir. Sevgiliye :
Sıhhatim , öm rüm , hayat-l câvidânım sın
benim
mısrâiyle hitâb eyleyerek onu sıhhate, ömre,
ebedî hayâta benzer olm akla tavsif etmek
gibi.
T E N Ş IT : ( ) bk. Tecâhül-i ârif.
TERANE: ( ) R libâî’nin diğer bir adı­
dır. Rübâîlcrin İran 'd a ekseriya terennüm
edilmesi, onun bu nâm ı alm asına sebeb ol-
m uşdur. T erane, terennüm m ânâsm adır.
(bk. Rübâî)
T E R U t’ : ( ) Bir gazelin h er beytine
aynı vezinde, üstüne geldiği m ısrâyla aynı
kafiyede ikişer m ısrâ ilâve etm ek, âdetâ onu
m urabba’ şekline getirm ekdir. T erb î’ edile­ TER C E M E -t-H Â L : ( Jl*-
cek gazel, başkasının olduğu gibi terbî’ ede-
cck şâirin kendi gazeli de olabilir. Nitekim
M uallim N âcî m e rh u m :
V erdim âteş dillere sûz-I dil-i âvâreden T E R C I’-1-BEND : ( £ - * > - j ) Gazel şeklinde
Eyledim îcâd b ir yangın b ir âteş-pâreden I ve ayn-i vezinde yazılmış m üteaddid manzû-
164 TERCÎ’-İ-BEND
m atla’lı gazeline sonradan ikişer m ısrâ’ ilâ­
ve etmiş v e :
A ldım âteş bir zam an b ir âteşin ruhsâreden
F ark olunm am şimdi b ir âteş-feşân
seyyareden
şekline giren m atlaının üstüne «terbî’-i ga-
zel-i hış» yâni «kendi gazelimin terbîi» ter­
kibini yazmışdı. Abd-i âciz dc bir gazelimi
terbî’ ederek şu hâle getirmişdim :
Yâd eyledikçe vasimi canını garibsedim
H ecrin ile tükendi tüvânıın garibsedim
«Gcçdikcc âh ayrı zam anım garibsedim»
«Sıkdı beni mulıît ü m ekânını garibsedim»
V aslın imiş meğerse beni öm re aldatan
IIoş gösteren cihanı, dile neşveler katan
«Şimdi d u rur yabancı bana sevdiğim
vatan»
«Sensiz vatanda rûh-i revânım
garibsedim»
Doğm uş iken vücûdum onun sadr-i pûkinc
G urbet gibi esefle bakar dîde, hâkine
«K arşım daki minârcciğin kalb-i çâkinc»
«Aks ctdi dc acıklı figanım garibsedim»
Olmuş gözümde lâne-i nıâtcnı bütün büyüt
Bâb-i tarabde perde olan ııcsc-i ankebût
«G ûş ctdiğim o zcmzcmelcr nerde? Hep
sükût»
«Sarm ış cllıânı lıüzn-i nilıânun garibsedim»
G urbet ilinde şâııı-i gariban hazin olur
Lâkin vatanda olm ası hnyret-karîn olur
«Y urdum baııa firakın ile âteşin olur»
«Y anm akdadır o nâra cenânım garibsedim»
B ir sakf-i gaııı görünm ededir ftsnıân bana
Bcyt-iiMıazen meâli dem ekdir cilıân bana
«G önlüm gibi fezâda iyan im tihan bana»
«A rtık yetiş ki ncşvc-resânıııı, garibsedim.»
Ersin hitâm a gayri şu leyl-i mükeddcrlın
D oğsun benim dc ufkum a milır-i
münevverim
«T âhir, rebî’-i ınakdenı-i dil-dârı beklerim»
«Bitsin yeter şu ân-ı hazâm ın garibsedim.»
) Bir kimsenin
hayatından bahs eden eser. Frenklcrin Bi­
yografi dedikleri şahsi târih.
TERCÎ’-İ-BEND
menin m ütekerrir bir beyt ile biribirine bağ­
lanm ış şeklidir. «Vâsıta» denilen o beyt te­
beddül edecek olursa «terkîb-i bend», teker­
rü r ederse «tercî’-i bend» olur. O parçalar­
dan her birine «tercr-hâne», terkîb-i bend
ise, «terkîbhâne» denilir, (bk. Terkîb-i bend)
Ziya Paşa’nın m cşhûr «tercî»inden iki
bend:
Bu kâr-gâh-ı sun’ aceb dcrs-hâncdlr
H er nakş, bir kitâb-i-lcdündcn nişanedir
G crdûn, bir âsyâb-i fclâkct-m cdârdır
Gûyâ içinde âdem-i avare dânedir
M ânend-i dîv beççclerin iltikam eder
Koline rıbât-i dehr, aceb âşlyânedir
Tahlûk olunsa nakş-i (emâsîl-i kâinat
Y a Iıâb ü ya hayâl ve yâhud fesânedir
M üncer olur üınfır-i cihân b ir nihâyete
Sayfin şifâya meyli, baharın hazânedir
Kesb-i yakîne âdem içiin yokdur ihtimâl
H er i’tikad akla göre gaibânedir
Yû R ab nedir bu keşmekeş-i derd-i ihtiyâç
İnşânın ihtiyâcı bir lokm a nanedir
Y okdur siper bu kubbe-i fîrûze-fâm da
Z errât, cümle tîr-1 kazâya nişanedir
Asl-ı m urâd, Iıükm-i ezel bulm adı vücûd
Zâhirdekl savâb ü hatâ hep bahanedir
Bir failin m eâsiridir cümle hâdisât
N e iktizâ-yi çarlı u ne hükm-i zem inedir
Sübhâne men tehayyere fî-sun’ih-il-ukul
Subhâne men bi-kudretihi yu’cizül-fülıûl
(Sun’unda akılları hayrette bırakan zâtı
(Allah’ı) takdîs ve eksikliklerden tenzîh ede­
rim . K udretiyle erkişileri, koç yiğitleri âciz
bırakan zâtı (Allah’ı), tekrîm ve tenzih ede­
rim.)
Ecrâm-i-bî-nihâye ile pürdür âşinân
N isbet olunsa zerre değildir bu hâk-dân
Bin şems-i tâb-dâr ü hezârân meh-i m ünîr
Y üz bin sevâbit U niçe seyyâre-i iyân
H er şems eder tevâbl-i-mahsusasiyle seyr
H er tâbia tevâbi-i-uhrâ eder kıran
H er şems eder lcvâhikına neşr-i feyz-i hâs
H er lâlıikın tabîatı emsâline nihân
H er cüııılc merkezinde eder seyr bî-vukuf
H er kıt’a mihverinde bıılur feyz-j .câvidan
H er cümle-i vesîade mebsût bin vücûd
H er kıt’a-i fcsîhade meşhûd bin cihân
H er b ir vücûd m asdar olur bin vücûd içün
H er bir cihân Iıczâr cihandan verir nişan
H er zerrede tarîka-ı m ahsûsa üzre feyz
H er cismde tabîat-i mahsûsc üzre cân
165 TERKÎB-İ BEND
H er âlem in sinîn ü tevârîhi m uhtelif
H er b ir zeminde başka hisâb üzre zam ân
PeyveStedir sevâhili gir-dâb-i hayrete
Bir bahrdlr ki bu bahr-i bî-kerfin
Sübhâne m en tehayyere fî-sun’lh-ll-ıiVul
Sübbâne m en bl-kudretihi yu’ciz-ül-fühûl
T E R C rH A N E : ( £ - » / ) T ercî’-i bendi
teşkil eden bendlerden her biri. (bk. T ercî’-i
bend)
T E R D ID : ( A o ] ) Bedî’ tâbirlerindendir.
Bir sözü m uhâtabm beklemediği bir sûretde
bitirm ekdir. M e se lâ :
E rbâb-I teşâür çoğahb şâir azaldı
m ısraını işiden m uhâtab, daha birkaç şâir
varm ış zannına düşdüğü hâlde :
Y ok, öyle değil, şâirin ancak adı kaldı
m ısraını duyunca beklem ediği bir netîccyi
almış olur.
TEREDDÜD: ( j j / ) M eânî tâbîrlerindcn-
dir. M uhatabın işitdiği bir habere karşı mü-
tereddid bulunm ası hâlidir. Bu hâle karşı
söylenilecek söze «inkârî» vasfı verilir, (bk.
inkârî)
T E R E C C Î : ( , _ £ ■ / ) M eânî tâbirlerindendir.
(bk. İnşâ)
TER F1L: ( J j J ) L ügatde etek uzatm ak
dem ekdir. A rûzculara göre «M üstefilün»
cüz’üne b ir «sebeb-i hafîf» ilâve etm ek ve
«müstefilüntUn» yerine «m üstef’ilâtün» vez­
nini kullanm akdır. ö y le yapılmış olan cüz’e
«müreffel» derler.
T E R K lB -t B EN D : ( -c, ) Gazel şeklin­
de ve ayni vezinde yazılmış m üteaddid m an­
zumenin birer beyt ile biribirine bağlanm ış
şeklidir. O beytlere «vâsıta», vâsıtaların
yekdiğerine bağladıklar: m anzûm elere de
«Bend» yâhud «terkîb-hâne» derler.
Terkîb-i bendlerde «vâsıta»lar teaddüd
eder, yâni her bendin altında ayni vezinde
ve m urassa’ şeklinde b ir beyt bulunur. T er-
cî’lerde ise vâsıta beyti tekrarlanır. T ercî’-i
bend ve terkîb-i bend, h er m evzûda yazılır,
daha doğrusu her mevzû bu n larla nazm edi­
lebilir. Y âni — esâs itib â riy le — kasîdenin
m edhe, gazelin sevgiye m uhassas olm ası ka­
bilinden değildir. Meselâ Bağdâdh diye anı­
lan R ûhî ile Ziya Paşa’nın terkîbleri ictim âî
ve intikadî, A rp a Em inizâde Sâm î’nin ter-
TERKÎB-İ BEND 1G6
kîbi tasavvuf! mâhiyetde olduğu gibi Bâkî’-
nin, T aslıcalr Y ahyâ’nın, E nderûnlu Vâ-
sıf’ın, N cvrcs’in terkîblcri biıer mersiyedir.
Y ahya K em âl’in Ç aldıran-nâm csi ham asîdir.
Tcrkîb-i bend denilince — şöhreti dolayı-
siyle — on evvel h atıra R ûhî'nin eseri gel­
diği için nüm ûne olarak ondan iki bend
nakl ediyorum :
Sunman bizi kiııı şire-i cngîir ile mestiz
Biz clıl-i harâbâtdam z, ıııest-i «clestniz
Tcr-dâıııen olanlar bizi âlûde sanır, lîk
Biz mâil-i bûs-i Icb-i câm U kef-i destiz
Bu âlenı-i fânide nc nıîr ü ne gedâyız
 lâlara alalanırız, pest ile pestiz
S adıin güzedüb n’eyleyelim bcznı-i cihanın
I’ây-i lıııııı-i ıııcydir yerimiz, bâde-perestiz
E ıbâh-i garaz lıizden ırağ oldııüıı yeğdir
Z irû yere diişıııez okııımız, sâlıib-i şestiz
Mâil değiliz kimsenin âzârına amıııâ
H âtır-şikeıı-i zâhid-i peymâne-şikestiz
Hcııı-kâsc-i erbâh-i diliz, arbedem iz yok
M eyhanedeyiz gerçi, velî aşk ile mestiz
Biz mest-i-ıııcy-i-mey-kcdc-i âlcm -i canız
Ser-Iı:ılka-i ceın’iyyet-i pcymâne-keşânız
G ür zâlıidi kiııı sâlıib-i irşâd olayım der
Diin m ektebe vardı, bıı gün iistâd olayım
der
M ey-lıânede isler yıkılııb olm aya viran
llî-çfıre lıarûb olm adan âba d olayın der
Elden kom asın cSnı-i meyi giil gibi b ir dem
il e r kim ki bıı gnm-hâııcdc dilşâd olayın
der
liir scrv-kudiıı bcndc-i efgendcsi olsun
Âlemde o kim gııssadnn âzâd olayın der
TER K İB -IİÂ N E : (<<li. ■— j ) Tcrkîb-i bendi
Ümriiıı geçiriib kııh-i belâda dil-i şeydâ
Berlıem-zeıı-i lıengâme-i Ferhâd olayın der
Ya.sl istenıeyiib lıccr ile lıoş geçdiği hu
kiın T ER Sİ’ : (
Mi.skîıı, gaııı-i câııâııcye ıııûtâd olayın der
Gezdi, yiiriidii, bulm adı bir cğlcnccck yer
M in-ba’d yine âzim-i Bağdâd olayın der
Bağdâd, sadefdir, giiheri dürr-i N eccfdir
Y ânında ânııı diirr ii güller scııg-i lıazefdir.
Y ukarıda da söylenildiği üzere gerek ter-
kîb'in, gerek tcrcî’in bendleri gazel şeklinde
olur. Yâni m atla’dan sonraki beyitlerin birin­
ci mısraı serbest, İkincisi m alla’la kafiyeli
bulunur. Divân şâirlerim izin İran edebiya­
tından alıb tatbik etdikleri ıısûl bııdur. ö yle
ikcıı bâzılan nın, ezcümle Ziya Paşa’nııı baş­
ka bir manzum esinde her bendin sonunda :
TERSİ'
İstikam et nıahz-i cinnetdir bu milk ü
millete
D erde uğrar kim sadâkat etse elbet
Devlete
beytini tekrarladığı manzumeye «Icreî’-i
bend» demesi doğru değildir. Çünki on dört
bendden müteşekkil olan o neşîdenin her
bendi onar mısralı ve her mısraı kafiyeli­
dir. H er bendi kafiyeli on m ısrâdan teşekkül
etmiş ve birinci bendin 9 ııncu vc 10 uncu
m ısraları diğer bendlerin sonunda tekrarlan­
mış olduğu için buna «munşşcr-i ım itckcrıir»
dem ek daha doğrudur. Paşa’mn Fuzûlî’ye
nazîre olm ak üzere yazdığı vc üzerine «Tcr­
kîb-i bend» başlığını Eef>rdiği :
Azın eyleyende bâğa dün ol nalıl-i
piir-gıırîır
Ezhâr-i giilsitânc verib lâzc bir sürür
Etdi kenâr-i lıavzı niyiıııcn-gelı-i hıızûr
Su içre aksini göricek lıenıçii serv-i nur
Bu kad mi, yohsa serv-i çemendir? dediın,
dedi
Taze ııihâl-i gülşen-i cânındiırur senin
G ördüm giderdi nâz atm a binmiş ol ciivân
Ziilfü nikabın açdı görünce beni lıenıân
Bir od bıralıdı, bağrım evin yalıdı nâgehân
Sordum tııtub inanını ey bi-emâıı emân
Bu hiisn, ya ki ıııihr-i cihandır? dedim,
dedi
Sûz-cfgen-i ocâğ-i revanın durur senin
manzumesi «tcrkîb-i bend» değil, «nıiizdc-
vic» bir müseddesden ibâretdir. (bk. Müz-
dcvic müseddesi
teşkil eden bcndlcrdcn her biıi. (bk. Ter-
kîb-i bend)
) Bir beyit teşkil eden mıs­
ralar ile bir fıkrayı tcşkîl eden cümleler­
deki lâfızları vezn vc kafiye itibâriyle biri-
birinc uygun yapm akdır. Tersi’, lügatde
«Altın, yâhud gümüş bir zemîn üzerine mü­
cevher oturtm ak» demekdir. T crsî’li yazı
yazm ak d a m urassa’ bir eser yapmak gibi
zîncıli vc kıymetli sayıldığı için o san’ate
bu nâm verilm edir. Şinâsi’nin :
Akl ü lıisâb mâil-i tedbîr eder bizi
N akl ü kitâb kail-i takdir eder bizi
vc :
M iinkuzî cevr-i eilıâıı ile lıayât-i âdeııı
TERTÎB
Mııkfnzî dcvr-i zam an ile mem ât-i alcın
ve :
Fiirûğ-ı dcvlet-i diinyâ tcccllâ-yi kibâr
olmuş T ESC Î’ : ( > ) : Seci’ yapm ak, yâni nesir­
Düriiğ-ı hâlcl-i rü ’yâ (cscllâ-yi sigar olmuş
N âm ık Kem al’in :
Eczâ-yi beşer câlib-i ta’cil-i fenadır
lbka-yi eser nıûcib-i (alısîl-i bekadır
beyitleriyle;
Recâizâde’nin :
Aslini pençe-i lııırşiddir anlarım ın
Hcm-nişîni goncc-i nâlıîddir dcslârım ın
İstesem âsâr-i şark u garba tûfân-lıiz olur
En kemini liiccc-i (enkiddir güftârınıın
N âm ık K em al’in ; «Basît-i âlemde medâ-
yin-i azîme inşâsıyle revâbit-i içtim âi teşyid
ediyor. M uhît-i âzam da sefâyin-i cesîme
peydâsıyle vasâit-i intifâı tezyîd ediyor.»
A bdülhak Hâm id’in :
«En gayretli bildiğimiz mııîn-i millet, re­
vâbit-i hayâtın inkıtâiyle m üftehir. Cerîha-i
silâh indinde bir nişandır. H isâbında bedîa
gibi rağbeti mûcib olur. En himmetli gör­
düğümüz emîn-i devlet, vesâit-i mem âtın ih-
tirâiyle m üştehir. M edîha-i salâh nezdinde
hezeyândır. K itabında sanîa gibi nefreti câ-
lib olur.» ve : «H akkaniyyet nâm-i celîline
m üsteid olan savlet ve ric’atinde tevfîk-i
rabbânî m uînin, nefsâniyyet kâm-i rezîline
müstenid olan hiffet ve şiddetinde kahr-ı âs-
mânî karinin olur.» fıkralarında olduğu gibi.
Tersî’in .sözde ne kadar külfetli ve o yol­
daki sözlerin ne kadar gayr-i tabiî olduğu
m isâllerden anlaşılmışdır.
TERTÎB : ( j ) Fikrin ve ifâdenin sıra­
lanm ası, hâdiselerin vukû’ buluşlarına göre
anlatılm ası. «Ahmed geldi, M chm ed gitdi.»
yerine «M ehmcd gildi, Ahmed geldi.» dc-
nilmemcsi gibi. Çünki birinci sözde Ah-
m ed’in gelmesi evvel, M ehm ed'in gitmesi
sonradır. İkincisinde ise aksinedir. Yâni,
Ahmed, Mchmed gitdikden sonra gelmişdir.
M ehm ed’in gidişi A hm ed'in gelişini miiteâ-
kib olduğu için birinci söz tertîblidir, İkin­
cisi değildir.
T E S B ÎĞ : ( ) Lügatde genişletmek ve
tam am lam ak mânâsı nadir. A ıûzcıılara göre:
«fâilâtün» cüz’ünün «sebeb-i hafif» olan
«tün» hecesine sâkin bir elif ilâvesiyle luı-
167 TESDÎS
sûle gelen «fâilâtûn»ı «fâiliyyân» şekline
tebdil cylemekdir. Fâiliyyân şekline «müseb-
bağ» derler (bk. Miisebbağ)
de kafiyeli söz söylemek demekdir. (bk. Se­
ci’)
TESDÎS : ( 1 ) Bir m anzum enin her bey­
tine dört m ısra’ ilâvesiyle onu «müseddes»
bir bend hâline getirm ekdir. T erb i’ ve tah-
mîsde olduğu gibi tesdisin de şartı, yapıla­
cak ilâvelerin tesdîs edilecek beyi ile m ukaf­
fa olm asıdır. Meselâ Ziya Paşa, MahmCıd
N edim Paşa’nın bir m atlaım şöyle tesdis et­
m iştir :
Uşşak o şâlı-i kişver-i hüsnün sipahidir
Devlet, fütâdegânına yârın nigâlııdır
Rindin kabâ-yi atlası delk-ı siyahıdır
Şeyhin şeriri mescid ü tâcı külahıdır
«E fkârı m ülki, şehr-i dili taht-gâludır
«H er kimse kendi âlem inin pâdişâhıdır.»
M ahm ûd Nedim Paşâ'nın beyti bir m atla’
olduğuna ve b ir gazelin başında bulundu­
ğuna göre tesdisin ikinci bendi o gazelin
ikinci beytindeki birinci mısrâın kafiyesine
göre takfiye edilmek lâzımdı. F ak at Ziya
Paşa, bu lüzum a ehemm iyyet vermemiş,
ikinci b e n d in i:
Dir şelırdir ki şehr-i k anâat lıisâr-i nâz
M ihm ân-serâyına konam az ıııcvkib-i ııiyâz
K ulluk, efendilik bulam az anda im tiyaz
Şclılik, gcdâlık olm az o âlcnıde kâr-sâz
«Efkârı mülki, şehr-i dili talıt-gâludır
«H er kimse kendi âlem inin pâdişâhıdır.»
suretinde nazm ederek âdeta müseddes bir
tazm in yapmış, fakat bu tazm inin baş tara­
fına «Tesdîs-i m atla’-i M ahm ûd N edim Pa­
şa Vekil-i N âzır-i Umûr-i Hâriciyye» ibâre-
sini yazmışdır. Yine onun :
Tefekkür etmeli ılc bil cilıâıın bir gelişi
G iderm eli kederi, bakm alı safâyıı kişi
m atlaım Ziya Paşa :
G önül gönül, nc bu lıüzn ü elem, bu gani
tâ-key
H arâbc-zâr-i cilıâuda bulur fenâ her şey
Ne oldıı dcvlet-i Ceınşid ii kandc Ilıısrcv ii
Key
K açırm a fıırsatı, kıl iltizûııı-i sâkî vü mey
«Tefekkür çimeli de bıı cihâna b ir gelişi
«G iderm eli kederi, bakm alı safâya kişi.»
şeklinde tazm in ederek iistünc yine «Tcsdîs-i
TESDÎS
m atla'-i M alım ûd Dey M üsteşâr-ı Hâriciyye»
ibaresini kondurm uşdur. Paşa'nın dîvânında
böyle zühûller dem iydim , kayıdsızlıldar gö-
rülm ekdedir. M e se lâ :
A zm eyleyende bâğa diin ol nahl-i
pür-gurûr
m ısrâiyle başlayan ve «müzdevic b ir müsed­
des» olan manzûm esinin k e z a :
Âlem lıayâl-lıûne-i hikm et-nişânedir
m ısrâiyle ibtidâ eden ve «m ütekerrir bir m ü­
seddes» olan manzûm esinin başlarına yanlış T E S M ÎT : ( la.»—11 ) Gazel, yâhud kasideyi
olarak «terkîb-i bend» ve «tercî’-i bend»
terkîblerini yazıvermişdir. (O kelimelere de
bakınız!)
Ali E krem Bey’in b ir gazeline Hüseyin
Sîret Bey’in yapdığı şu tesdîs tam im iyle
usûlüne m u v â fık d ır:
G ün görm ek istesen günün akşâm olu r sana
H er şeb düm u’-l m ihnetin ecr&m olu r sana
A lâm -i öm r, sübha-1 eyyâra olu r sana
Aııka-yi bnlıt, şeb-pcrc-l bâuı o lu r saııa
«Sen zanneder misin ki felek rfinı olu r
sana
«Ü m m îd, dâim a emel-i hâm olu r sana.*
Kılsan ne rütb e hâlini tanzim e İhtimam
E l değmeden dağılm ada gül-deste-1 merâm
G ül mevsim inden etdi mi bülbüller Iğtlnâm
H er gün zalâm -i m ağribi İçmek nasîb-i
şâm
«Âb-i H ayât sanm a, bu mey-Iıânede
m üdâm
H er katrc-i elem dolu b ir câm olur sana»
Bir zelır-hand hârikadır hande-1 d h â n
H er gonce>l emel açıyor kanlı b ir delıân
Gül-gûnc-i baharı siler girye-l hazân
Benzer seraba bâde-i ikbâl-i bı-i’m ân
«Zcvk-i cihânı nûşcdemezsin zam an zam ân
H ûn-i siyâh, bâdc-1 gül-fâm olu r sana»
M ahbûb-i H ak k’ı sev ki habîbin bu d u r
senin
N cfs-i habisi ez ki rakibin b u d u r senin
U kbâda denmesin ki karibin bu d u r senin
Y az b ir gazel ki âh-ı garibin budur senin
«Şi’rinle inle İnle nasibin b u d u r senin
Şcvdâ vü ibtilâ reviş-i tâm o lu r sana»
Vahdet-güzîne sâye-i devlet girân gelir
A h râra kendi gölgesi serv-i revân gelir
Seng-i m ezara tâliim iz sâye-bân gelir
168 TEŞBÎH
H ükın-i zenıâııe Sırct’c pek bi-cmâıı gelir
«Tccilc yok Iüzûm ki Ekrem, zam ân gelir
«K a’r-i m ezar, sîne-i ârâm olur sana.»
T E S H İM : ( ) Bedî’ tâbirlerin d en d ir.
Seci’, yâhud kafiye delâletiyle sözün saca-
n u n ne olacağını evvelden okuyucuya, din­
leyiciye a n latab ilecek b ir söz îrâd etmekdiT.
(bk. İrsâ d )
T E ’S IS : ( y - i - t ) bk. Kafiye.
«müsemmat» denilen tarzda tanzîm etmek­
tir. (bk. M üsemmat)
TESV İY E : ( * ı ) Beyân tâbirlerindendir.
M üşebbehi müteaddid, müşebbehün-bihi bir
olan teşbîhe denilir, (bk. Teşbîh)
TEŞÂ B Ü H : ( * li» ) Beyân tâbirlerindendir.
Ayn-i cinsden olan şeylerin biribirine tercîh
edilmeksizin yekdiğerine benzetilmesidir.
«Şu çocuklar nc kadar biribirine benziyor.»
teşbihinde olduğu gibi. Diyâribckirli Lc-
bîb’i n :
Y anaşsa gabgab-i bûrî-i C ennet gabgab-i
yâra
Sanırsın sun’-i M evlâ ortadan bölmüş bir
elmayı
beytinde böyle b ir teşâbüh vardır. Demek is­
teniliyor ki; C ennet hûrisinin çene altı ile
sevgilinin çene altı yan yana gelse bir el­
m anın b ir yarısı o, bir yarısı öbürü olur;
yâni ikisi de biribirine benzer.
TEŞÂ B Ü H -1-ETR Â F: ( o ' v L i T ) İki ta ­
rafın biribirine benzemesi m eâlini ifâde eder
bir tâbirdir ki beytin sonu, evveline münâ-
sib b ir kelime olm asıdır.
H alk eder dâd ü sited biz pür-telâş ü
bî-nâsîb
Çârsû-yl filemin b ir unm adık dellâliyiz
beytinin ihtidalarında «dâd ü sitedse, yânî
alış verişe mukabil ve münâsib olarak so­
nunda «dellâl» kelimesinin getirilmesi gibi.
Bu san’at «m ürâat-i nazîr»e m ülhak sayılır.
T E Ş B ÎB : ( •— ) K asîde mukaddimesi de­
m ekdir. (bk. Kasîde)
T E Ş B İH : ( ) Beyân tâbirlerindendir.
A ralarında ya hakîkaten, yâhud mecâzen
m ünâsebet bulunan şeyleri biribirine benzet-
TEŞBİH 169
mekdir. Bu itibâr ile teşbihler hakikî ve m e­
cazî olur.
H akikî teşbîhler : Cisim, cevher ve araz
dolayısiyle yapılır. Meselâ :
«Akik, yâkut gibi kırm ızıdır.», «K araku­
lak suyu Alem-dağı suyu kadar hafîfdir.»,
«Sevgilinin yüzü gül rengi misâli lâtîfdir.»
cümleleri hakikî birer teşbîhdir. Çünki ci­
sim, cevher ve araz dolayısiyle yapılm ışlar­
dır.
M ecazî teşbihler ise : M uhtelif şeyleri bir
m ânâda birleşdirm ek, yâni onları biribirine
benzetmekdir : «Fülânın ilmi deniz kadar
genişdir.», «Türk askeji dem ir gibi sağlam,
dağ gibi sâbit, arslan gibi cesurdur.» cüm ­
lelerinde olduğu gibi. Bu cümlelerdeki ilim
ve T ürk askeri ile deniz, demir, dağ ve ars­
lan kelimeleri m ânâca ayrı ayrı şeylerdir.
F ak at ilim ile deniz arasında genişlik, Türk
askeri ile demir, dağ ve arslan arasındaki
sağlamlık, sabitlik ve ccsıırkık dolayısiyle
bunlar biribirine benzetilmişdir.
Erkân-i teşb ih : Teşbihin dört rüknü, yâni te­
meli vardır.
1) Miişebbeh : benzeyen
2) M üşebbehün-bih : kendisine benzetilen
3) Vech-i şe b e h : miişebbeh ile müşeb­
behün-bih arasındaki münâsebet.
4) Vâsıta-i te ş b îh : benzetiliş hükm ünü
ifâde eden kelime.
«Türk askeri arslan gibi cesaretlidir.»
cümlesinde «Türk askeri» benzediği için
«müşebbeh», «arslan» kendisine benzetildiği
için «müşebbehün-bih», «cesaretli» ikisi ara­
sındaki münâsebeti anlatdığı için «vech-i şe­
beh», «gibi» benzetiliş hükm ünü ifâde etdiği
için «vâsıta-i teşbîh»dir.
Benim «vâsıta-i teşbih» dediğime «edât-i
teşbîh» diyorlar. F a k a t:
«O ay gibi güzelin kırmızı dudağı güle
benzer» m ealind ek i:
«Lcb-i la’ll güle benzer o melıin»
m ısraında olduğu gibi, edât olm ayan kelime­
ler ile de teşbîh yapılır. O nun için ben «vâ-
sıta-i teşbîh» tâbirini «edât-i teşbîh»den da­
hî. doğru buluyorum .
Miîfesssf; m ücm el, m üekkcd teşbîlılcr: Bir
teş'bihde erkânın dördü de zikr edilmişse ona
«taşbîh-i mufassal» denilir. Bâki’nin :
D erûnun pür-m aârif, lıcm-nişînin nıenl-i
ârif kıl
TEŞBÎH
A çılm a ey yüzü gül, şahs-i n âdâna kitâb
âsâ
beyti gibi ki b urada «gül yüzlü» : m üşeb­
beh, «kitâb» : m üşebbehün-bih, «açılmak» :
vech-i şebeh, «âsâ» da : vâsıla-i teşbîhdir.
Teşbîhde vech-i şebeh zikr edilmezse o
teşbihe «mücmel», vâsıta-i teşbîh de hazf
edilmiş bulunursa «mückked» denilir. B un­
la r m üfassal teşbihlerden daha belîğ sayılır.
Çünki teşbihin rükünleri azaldıkça m ânâsı
kuvvetlenir.
T ü rk askeri cesâretde arslan gibidir.
T ü rk askeri arslan gibidir.
T ü rk askeri arslandır.
Cüm lelerinden evvelkiler : «T ürk askeri ars-
lana benzer.» demek olduğu hâlde sonraki­
si «Türk askeri arslanın ta kendisidir.» m e­
alini ifâde eder.
Teşbihlerde aranılan şeylerden biri de
m ııbalaga, yâni kuvvetdir. Teşbihlerin nere­
de m ufassal, nerede m ücm el, nerede rnüek-
ked yapılm ası lâzım-geldiği edebiyat kitab-
larında uzun uzadıya yazılm ışdır. Fazla m a­
lûm at alm ak isteyenler, D iyaribekirli Saîd
Paşa’nın M îzân-ül-Edeb’i ile M anastırlı R if’at
Bey’in M ecâm i’-ül-Edeb’ine baksınlar. Bcıı,
şu k adar söyleyeceğim ki m üşebbeh ile nıü-
şebbehün-bih arasındaki m ünâsebet kolayca
anlaşılam ayacak derecede ise teşbihin m u­
fassal olm ası gerekdir. Y oksa söz, ta ’kîdli
olu r ve bilmece hâlini alır. M eselâ Fâzıl
A hm ed Bey, eski şâirlerin üslûbunu anlat­
m ak için : «Eskiler m uâyedeye gider gibi
yazarlardı. Ü slûblarının kılığı kıyafeti rnus-
talah cüm lelerden k aftan larla bezenirdi.»
diyor. «Eski adam lar, bayram laşm aya gider­
ken nasıl bol cübbe ve ağır kavuk giyer­
lerse eski şâirlerin üslûbu da öyle hantal
vc sakîl idi.» demek istiyor. B urada veclı-i
şebeh olan ikinci fıkrayı yazm asaydı d a :
«Eskiler m uâyedeye gider gibi yazarlardı.»
diye m ücm el b ir teşbîh yapm akla kalsaydı
yazı yazm akla bayram laşm aya gilmek a ra ­
sında m ünâsebet bulunam ayacağı için ne de­
mek istediği anlaşılam azdı.
M üşcbbelı vc müşcbbchiiıı-bilıin ıııiifred
vc nıürckkcb o lm a s ı:
Bâzen m üşebbeh bir, m üşebbehün-bih zi­
yâde, bâzen m üşebbehün-bih bir, müşebbeh
fazla, bâzen ikisi de m üteaddid olur. Bun-
TEŞBÎH
km lan birincisine «teşbîh-i cem ’» derler.
N edim 'in :
Söyle ey kilk-i sıılıaıı-vcr biilbül-i gfıya gibi
K öyle lıânıûş o lm a nakş-i goııcc-i zîbû gibi
O ldu iiki y o k sa u ıcğ cr lau b fır-v tş (â n u
şikest
L iikııctin m i v a r z eb â u ın d a yalıııd bebga
gibi
beyitlerinde olduğu gibi şâir, kalem ini bül­
büle, gönce resmine, tanbûra ve papağana
benzetiyor. M üşebbeh olan kalem bir olduğu
hâkle m üşcbbehün-bihleri ziyâde oluyor. İs­
tanbul köprüsünün başındaki Y eni C am i’i
tasvir eden :
Ö yle (aV.îl)-i ııigâlı eylem e bed-bîn o lara k
B ırak e lrâ fı d a k a rşın d a d u ra n n ıa ’bcdc
bak
B aşka b ir sûlıilc gclıvârc-i c ınvâcından
Böyle şclı-dâııc ç ık a rm ış ıııı y a k ın la rd a
z am an
N c selıer-pâre-i saıı'at ki ezelden m ah m u r
L cb-i d e ry a d a n u ç an b ir ebedî lıaıule-i n û r
Saııki ıım ıııâıı-ı b a k an ın ezelî b ir nıcvci
Y ükselirken gö£c d o n m u ş d a kesilm iş inci
beyitleriyle MchmcU Âkif de o muhteşem
m a’bcdi inciye, seher parçasına, denizin du­
dağındaki nûrâııî bir gülüşe ve şâire benze­
terek bir «teşbih-i cem’» yapıyor.
lkincisinc «tesviye» tâb ir ederler. Re’-
fct'iıı :
R clıâ b u lm a k n c n ıiim kin sûziş-i m ilınetden
uşşâka
V isal âteş, firâ k âteş, belâ-yi in tiz â r âteş
beytinde olduğu gibi ki «visâl», «firâk» ve
«belâ-yi intizâr» hâlleri ateşe benzetilmiş,
müşebbehün-bih bir tâne olduğu halde m ü­
şebbeh fazla bulunm uşdur.
Üçünciısü, yâni miişebbehin dc, müşebbe-
hün bihin de teaddüdii iki türlüdür. B iri:
«teşbîh-i m elfûf»dur ki evvelâ miişebbehle-
rin, sonra müşebbehün-bihlerin sııa ile ge­
tirilm esidir. İkincisi : «teşbîh-i m cfrûksdur
ki evvelâ bir müşebbeh vc nıüşcbbchün-
bilıiıı, sonra diğer miişebbch vc nıiişcbbchün-
bihin îıâd edilmesidir. Sâınî’nin :
G e rd eıı-i billûrtııı üzre gûyiyâ b ir şîşede
Siiııbiil ii şeb-bû, te rd ir o ztilf ii
b âl ii ru h
beyti birincisine, N âm ık K em âl’in :
M c.v-hâiıc giilşitândır, peym ânc
g ül-fcşândır
170 TEŞBÎH
Sâkî nilıâl-i şûlıu, m utrib lıczâr-i zârı
beyti İkincisine misâldir.
M üşebbeh vc müşcbbclnin-bihin tcaddııdü
gibi bâzen vcch-i şebeh dc m üteaddid bulu­
nur. «Sevgilinin zülfii ile araın ı/d a kıl ııcıı
kadar fark yokdur. İkimiz dc bahtı kara vc
perişanız, evi omzunda, yâni yersiz yurd-
sıız bir hâldeyiz.» demek olan :
Scr-i mıı fark yokdur beynimizde zülf-i
dilberle
Siyeli baldız, pcrîşaıı-rûzgnrız,
lıânc-bcr-dûşuz
beytinde olduğu gibi. B urada müşebbeh şâi­
rin hâli, müşebbehün-bih de sevgilinin zül­
füdür. Zülfün siyah, dağınık ve om uzlar üs­
tüne yaslanmış olması, şâirin dc kara tâli’li,
perîşân-hâlli ve hâne-ber-dûş, yâni âvâre bu­
lunm ası aradaki müşabeheti göstermekdedir.
Binâenaleyh bu hâller, ayrt ayrı birer vcch-i
şebehdir.
Fezâd münâsebetiyle teşb ih : Bazen müşebbeh
ile müşebbehün-bih arasındaki tezad, yâni
aykırılık da vech-i şebeh teşkil eder. K or­
kak bir adam a «arslan gibi», kısa boylu bi­
rine «servi gibi» denilmesi bu kabildendir.
Tcşbîlı iz a fe ti: Bâzen müşebbeh ile müşebbe-
hün-bih m uzâf ve muzâfün-ileyh (tamlıyan
vc tam lanan) hâlinde ve izâfî b ir terkib
hey’etinde bulunur.
A rtıyor iyimde aşkın ateşi
O luyor bir sitem yangını eşi
Ö mrüm baharının batm ış güneşi
K urum uş hayâtım kış lıavasiyle
koşm asında olduğu gibi.
Teşbîhde m übalağa maksûd olduğundan
müşebbehün-bihin müşebbehden kuvvetli ol­
ması lâzımdır. Geçen misâllerde olduğu gibi.
Bâzen dc müşebbehün-bih olarak bilinen
şeyler müşebbeh hâlinde kullanılır. Bu kul­
lanılışa «teşbîh-i maklûb» derler. F itnat’ın :
Reng ii bfıda zülf-i canana müşabih olmasa
Kim b ak ar gülzîir-i dehriıı sünbiil ii
şeb-bûsuna
beytinde oldıığıı gibi. Sevgilinin zülfünü siin-
biilc vc şeb-bûya benzetmek şâirlcrcc mûtâd
bir usûl olduğu hâlde Fim at, onları zülf-i
canâna teşbîh etmek suretiyle aksine bir ha-
rcketde bulunm uş ve bu aksi, lâkin zaıîf
benzetişiyle m aklûb bir teşbîh yapmışdır.
Müşebbchiin-bihin müşebbehden kuvvetli
ve her hâlde hoşa gidecek bir şey olması
TEŞDÎD
şart-ı âzam dır. Yoksa, meselâ bir fikrin
doğruluğunu direğe, bir hissin inceliğini ke­
çili m akara tiresine, bir hayâlin parlaklığını
boyanmış potine benzetmeK, beğenilecek bir
hareket vc edebî bir san’at sayılamaz. Ziya
Paşa «Fuzıılî’nin divânı yanık şiirleri hâvi­
dir.» elemek için :
Y ânıkdır o âşıkın kitubı
Nazmım la kokar ciğcr kebabı
beytini yazmış, Fıızûlî divânının snhîfclcri- TEŞ’İS : (
ni âdclâ ciğercilerin önlüğüne benzetmişdir.
Kezâ Veysî, «Hâb-nâme»sindc : «Hûn-i mâ-
sûman ve m azlûmân ile şekl-i müdevver-i
zemin beyza-i lıam râya döndü!;tlc mi âlem
m âm ur vc âbûdaıı idi?..» fıkrasında kürc-i
arzı mazlum kanına bulandığı için kırmızı T EŞTÎR : (
yum urtaya, Şeyh Galib ise :
Sidreydi nilıâl o bâğa yekser
Dir ham erik aııda çarlı-i alıdcr
beytinde gök kubbeyi ham eriğe benzet­
mek gaıabelini göstermişdir.
T EŞD tD : ( -W ii' ) Mukayyed kafiye iltizâm
etmek ve şu hareketle kafiyeyi şiddetlendir-
mekdir. Buna «i’nât» vc «lüzumu rnâ-lâ-
yelzem» derler.
TEŞH İS : ( t/»;»*—1 ) Eşyaya şahsiyyet verm ek­
tir. Hilâb edib onları adam yerine koym ak­
tır :
Ey nâlc, yeter çırpınışın tâk-i sipilırc
İten öyle sağır mâkes-1 şivenden usandım
Ey âlı-i telıassiir, feleğe saçına şerare
T abınla olaıı Icylc-i rûşendcn usandım.
Ey tîr-i kaz.îdaıı açılan şerha-i sine
Dil-Iıânedeki perdeli revzenden lisandım.
Ey nıev’id-i dîdâr, benim olıııa serabını
D oydum yalana, va’de-i pürfcndeıı
usandım.
beyitlerinde nâleye, âh-i tehassüre, şerha-i
sîneye ve mev’id-i dîdâra hilâb edilmesi gi­
bi. Aşağıki gazelimin her beytinde aşka hi-
tâb edilmek suretiyle tcşlıîs y ap ılm ışd ır:
Ey sublı-i ezel meşrikı iistiindc çakan aşk
Ekvâna ebed-nâire meş’al bırakan aşk
Ey nıeş'alc-i dîde-fürîiziyle dcmâdcın
Alıkcr diişiiriib hâtıra, dil-luiııe yakan a-k
Ey tîr-i nıesâib uçurııb kavs-i kazadan
Hep hisli yiirek kat’ederek rûha takan aşk
Ey cûş ederek sîııc-i biirkân-i iıafâdan
Bir âteş-i seyyâl gibi kalbe akan aşk
E y yakdığı ınâm ûrclerin külleri iizre
171 TEŞTÎR
Neşvcyle dıırub handc-i savletle bnkaıı aşk
Bak yandı gönül, gel dc oıııııı Iıâkiııi p arlat
Ey sııblı-i ezel meşrikı üstünde çakan aşk
Teşhîs, bir nevi1 istiâre-i mekniyyedir.
Meselâ şu gazelde : «Ey inşân gibi lâkırdı
anlayan aşk!» takdirindedir. Teşhisin bazen
bir arkadaşı buhınıır ki ona «intak» derler.
İntak : Söylemeğe kabiliyeti olm ayan şeyler
lisânından söylemekdir. (bk. întâk)
) Lügatdc misvak tepesini
ezmek vc kullanılacak hâle getirmek dem ek­
dir. A rûzcıılnra göre : «fâilâtün» cüz'üıüi
«m cfîılün» şekline sokm akdır. O şekle
«miişa’as» derler.
) İkiye ayırm ak demekdir.
Bir gazeli teşkil eden beyitlerin lıcr mısrâı
arasında ikişer m ısrâ' ilâve eylemekdir. Teş-
tîr de bir nevi’ «terbî’»dir. (bk. T erbî') F a­
kat terbî'de başkalarının bir gazelindeki be­
yitlerin üst tarafın a ikişer m ısrâ’ ilfıve edi­
lir ve gazel bir m ürabba’ hâline getirilir,
(bk. M ürabba’) Tcştîrde ise ilâveler beytin
iki m ısrâı arasına yapıldığı için asıl gazelin
bir m ısrâı bir beyt olur. Asıl m ısralar ile
yapılan ilâveler fark edilm ek için nıasâri-i
asliyye (asıl m ısralar) m u’tariza içine alınır.
Hüseyin Sîret Bcy’in bir gazeline benim
yapdığım şu tcştîrde olduğu gibi :
«Ehvâl-i akıbetle pcrâkcndc-fikrctiz»
M üstakbeli görenlere b ir levh-i ibretiz
Âsâyiş-i cilıânı ınckahirdc seyr edib
«Âsı'ıdcgân-i âlcnıc bakdıkca râlıatız»
«G ördük zam anenin reviş-i Icng-cdâsııu»
H asrct-kcş-i küşâdc-rclı-i istikametiz
Scyr-i sakim i ııcbc-niim âdır fikirlerin
«Biz karşısında sarat ile divâr-i hayretiz»
«Sinmiş cidâr u sakfinc bin tiiriii fâciât»
Beyt-ül-Hazcn, nişîmen-i gaııı, dâr-i
kürheliz
Âlı-ı derûnla dalf^ılanaıı bahr-i m âtem iz
«G ayz u zalânı-I şeb dolu zindân-i
mihnetiz»
«Bir gird-bâd-i fikre sarılm ış bütün gece»
Eıııvâe-i Icyl içinde garîk-i felâketiz
G ird-âb-i pür-lıurûş-i fenû cczb eder dc biz
«Âlıcng-i kalb-i zâr ile raksân-i nekbetiz»
«Hep âb ii dâuem iz kuru b ir ganıle
gözyaşı»
Hâıı-i rizâda sîr ohııı clıl-i kanâatiz
TETÂBÜ’-İ İZÂFÂT
D evrin m üessir olsa d a atvâr-i bâridi
«Enfâs-i âh ile ısınır raerd-i uzletiz»
«H erkes bürûc-i aliye fevkinde sâye-sâz»
Diz diişjnüşüz zem îne zılâl-i musibetiz
L âkin bakın su k u tu m u za : i’tilâ-niimâ
T ET M İM • (
«Biz K crbclâ-yi m ihnete al kanlı râyetiz»
«A ldatm asın siikût-i hayâlât-bestem iz»
Şimdi riikûd içindeki deryâ-yi şiddetiz
Em vâcım ız olursa eğer âsm ân-resâ
«Eerâını gölgemizde sürükler şchâınctiz»
D üşsek dc arza b ir düşeriz yıldırım gibi» T E V Â R Ü D : ( j ' j / ) Lügatde gelmek de­
T arrâkaıııizle nıûhi-i âsâr-i gafletiz
Etdiksc de tevazuu m ûtâd dâinıâ
«Z annetm e hevl-i cân ile pâm âl-i zilletiz»
«Z ahirde hâliuıiz görünür m cskcnct-mcâb»
Lâkin gelince mevkii sâiıib-lıamâsetiz
Hiç dalkavukluk eylem edik m enfeat için
«Ahıliillıaıııîd’c, T a l'a t’e git sor, nc âfetiz» dâr olm aksızın :
«Sürdük safâ-yi nıalıhcsi, ezvak-i gurbeti»
l-Iâlâ vatanda zâik-i lezzât-i gurbetiz
H âlin görüb de cilve-i hayret-fezâsını
«M aziyle şim di baş başa ehrâm -i zulm etiz»
«A srıu dülıât-i fikri devâbîye benziyor»
O nlarla biz diriğ! giriftâr-i nakıuetiz
Y okdur şükür bu yolda dehâdan nasibim iz
«Sad lıam d Lû-Yezâle ki mahz-i cehaletiz»
«l'ür-iştiyâk kollarım ız intizârda»
M evkuf-i incilâ-yi cemâl-i icabetiz
M ecnûn misâli çırpınırız sevk-i tâm ile
«Leylâ-yi sermediyyete âguş-i hasretiz»
«M âlı-i M uharrem oldu sinîn-i hayâtım ız»
T âhir, hilâl-i îdine ınüştâk-i rü ’yetiz
Çeşın-i üm îd görmeyecekse o lem ’ayi
«Sîrct, zâlânı içinde müheyyâ-yi rihletiz»
T ET Â B Ü ’-l İZ Â F Â T : (ö liU .1 ) Birçok
kelimenin biribirine m üzâf ve müzâfün-ileyh
olm ası, halLâ araların a A rabca ve F arsça sı­
fatlar girmesidir.
M ctâf-i ziimre-i erbâb-i aşk etmiş bu
gül-zârı
Fiiyûzât-i vücûd-i H azret-i Sultan-i D îvânî
M cdâr-i iftihâr-i dûdınân-i Âl-i M evlânâ
Ycgâııe vâris-i sâlıib-kemâl-i Şîr-i Yczdânî
beyitlerinde görüldüğü gibi.
Eskiden T ürkçe kaidesiyle yapılan izafet­
lerde iki, Farsça izafetlerde ise üç dereceye
kadar câiz, bunlardan ziyâdesi fazla görü­
172 TEVÂKÜD
lürdü. Şimdi A rabca ve F arsça terkîb ya­
pılm adığı, T ürkçe izâfetlerde ise birden zi­
yâdesi fazla olacağı için bu babisde lakırdı­
yı uzatm aya lüzum görm üyorum .
) K asd edilen m ânâyi te’-
' ı -
kîd için b ir kayd ilâvesi demekdir.
K endi elimle yâre kesib verdiğim kalem
Fetvâ-yı Iıûn-i nâ-hakım ı yazdı ibtidâ
bey t-i m eşhûrundaki «kendi» kelimesinin ge­
tirilm esi gibi.
m ekdir. E d c b iy a td a : İki şâirin biribirinden
haberi olm aksızın aynı m ısrâı, yâhud beyti
tesadüfen söylemesidir ki, ekseriya târîh mıs­
ralarında olur. H icrî 1030 târihindeki şid­
detli soğuktan denizin donması üzerine İs­
tanbul’da birkaç şâir yekdiğerinden haber­
«Yol oldu Ü sküdar’a bin otuzda Akdeniz
dondu»
m ısraını söylemişlerdi ki Ebced hisâbiyle
«1030»u gösterir. Şu hâlin vukuu bilindiği
için bâzıları, görüb beğendikleri b ir sözü
benim ser ve itiraz vukuunda tevâıüd vâki
olm uş (!) diye geçişdirmek isterler. Sünbül-
zâde V ehbî m eşhur «Sühân» kasidesinde bu
g ib ile ri:
K ııdcnıânııı bulub âsârını gcncîne-misâl
E tdiler cümle lıaram î gibi yağmâ-yi sühan
Selh ü ilm âm ü tevâriid diye sonra çalışır
A ybini setre nîce düzd-i tüvânâ-yi sühan
beyitleriyle tarif eder. Recâîzâde Ekrem Bey
T a ’linı-i Edebiyât’ın d a :
«T ehattur suretiyle idrâk gözümüzün önü­
ne gelen şeyler sahîh, sadık ve mükem mel
olarak gelir. T evârüd süreliyle gelen şeyler­
de ise daim a bir karışıklık, bir mübhenjlik,
bir eksiklik görünm ek m ukarrerdir. M e’haz
vc menşeini, târihini bilmek istesek kabil ol­
m az. T ehattur, irâdeye, teem m üle tâbi'dir.
T evârüd ise gayr-i ihtiyârî bir keyfiyyet-
dir. Y âni unutulm uş bir şeyin kendi kendi­
ne ve bilâ-terâkub tevârüd edivermesidir.
Meselâ tehattur, b ir şâirin bâzı eş’ârm ı bize
rivayet etdirir. T evârüd ise yazdığımız veya
söylediğimiz şeylerde başkalarının efkâr ve
ibârâtını kendimizin dahi haberim iz olm ak­
sızın bize istimâl etd irir... Bu hâl, pek bü­
yük üdebâda bile vâki olur. Şu k adar ki vu­
TEVBÎH 173
kuu pek nâdir olduğu için m âzûr addolu­
nur. Yoksa zam anım ızda bâzen görüldüğü
gibi kesret-i vukuu hâlinde o, âdctâ bilerek
irtikâb olunm uş demek olacağından tevârüd
değil, sirkat yahut intihal demek iktiza
eder.»
T E V B ÎH : ( j ) bk. Tecâhül-i ârif.
T E V C İH : ( ) Bedî’ tâbîrlerindendir. T EV ŞÎH : (
(bk. Telvîhât)
T E V C İH : ( ) bk. Kafiye.
T E V H ID ; ( J - » - / ) Lügatde «Birlemek» de­
mekdir. Eski şâirler A llah’ın varlığına ve
birliğine dâir yazdıkları manzum elere bu n â ­
mı vermişler, divânlarının baş tarafına Tev­
hide vc M ünâcâta dâir bir iki m anzum e ge­
çirmeyi şairlik şanından saym ışlardır. N âbî
divânının ibtidâsında Tevhidi hâvi doksan
bu kadar beyitlik bir kasîde vardır. Şâir,
o beyitleri Silâlıdar lbrâhîm Paşa’nın iste­
ğiyle yazmış olduğunu :
Ccnâb-i  saf İbrâlıîm Pâşâ-yi bülend-ikbâl
Vüeûdiyle şeref-yâb olduğunda lııttn-i
Şehbâ
Teveccüh ctdi dîvân-i hakiri etmeğe tertıb
Külıcn müsveddelerden bir yere cem’ ctdi
ser-tâ-pâ
Dedi dîbâccsinde olsa bir scrnânıc-i tcvhîd
O lurdu naksden â n mükem m el mısha-i
garrâ
Olunca ol nefesden balır-1 tab ’ım
mcvc-Iıiz-i şevk T EZ Â D : ( jLjti ) Bedî’ tâbîrlerindendir. M â­
K alem Tcvhîd-i B ârî Iücccsinde oldu
reh-peymâ
beyitleriyle söylemişdir. Ziya Paşâ'nın H a­
rabat M ukaddim csi’nc yazdığı b ir Tevhîd,
hem arifane, hem şâirâne bir eserdir. Bir­
kaç beytini nakl e ttim :
Ey varlığı, vârı, v âr eden vâr
Y ok yok, sana yok dem ek nc düşvâr
D er her şey’in lisânı her gâh
Allâlı A llah Allâlı Allâh
Bû kubbede gerçi çok sadâ var
Yok dârdn scndeıı özge deyyâr
Ey kevni binâ eden ıııülıcndis
Şensin bu m anâzıra müessis
ö z hüsnünü kılm ağa teınaşâ
Bir âyine düzdün is m i: eşyâ
Encüm ile âleıııi donatdın
il e r ııecmde hir cilıân yaratdın
TEZÂD
Saçdın b ir avuç güher sem âya
Oldu bu kürât-ı bî-nilıâyc
A şkınla o, rem yeden beridir
H er b ir küre zâr ü serseridir
N ûrtın ile iltim â’ ederler
D e n işle rin sem â’ ederler
T E V R İY E : ( * j / ) bk. Telvîhât.
) L ügatde «birine m ücevher
gerdanlık takm ak» demekdir. M üellifler ıs­
tılahında b ir eseri, büyük bir adam ın adiyle
tezyin eylem ek m anasınadır. «İthaf» kelim e­
sinin izâhında da söylenildiği üzere, eski
ilim adam ları, bâzı kim selerin nâm ına kitab
yazarlar, kitabın baş tarafın d a oıılaıın adını
zikr ederler, bunu yapm akla da escıi süsle­
miş olurlardı. M eselâ K am ûs M ütercim i
 sim Efendi, «Râgıb Paşa Hocası lbrâhîm -
ü l-Ilalcbî»nin siyere dâir 63 beyitlik bir
m anzum esini tcrccm e ve şerh ederek «Tcr-
ccme-i Siyer-i H alcbî» adını vermişdi. Son­
ra bu tcrccm cyi Üçüncü Sclîm’c ilhâf eyle­
di ve baş tarafın a : «Cânib-i celiy-iil-menâ-
kıb-i H iisrevîlerine m ahzâ ıııeclebc-i dııâ vü
sena olm ak azm-i sâdıkına m ebnî ııâm-i nâ-
m î ve ism-i sâm îleri iklîl-i yâfûlı-ı eser ve
kım me-i tercemeye medâç-i zib ü fer kılın-
m ışdır.» ibaresini yazdı. Âsim Efendi, bu
fıkranın son parçasiyle : «Ü çüncü Selîm’in
adı kitabım ın başına taç ve ziynet ittihaz
edildi.» dem ek ister.
nâca biribirinc zıd olan kelim eleri bir arada
kııllanm akdır :
«A ğlarım yâdım a geldikçe gülüşdiiklerinıiz»
m ısrâındaki «ağlarım » ve «giilüşdüklerimiz»
kelim elerinin b ir araya getirilmesi gibi. Bu
san’ate «tıbâk» ve «m ulâbekat» adını da ve­
rirler.
T ezadın b ir de îyhâm lı olanı vardır,
lyhâm -ı tezâd : Bir m ânâsı diğer bir ke­
limenin m ânâsiyle zıd b ir lâfzın o kelime
ile birlikde zikridir :
Eline geçeni biraz da sakla
A k akçe k ara güu içindir derler
beytindeki «ak» ve «kara» kelim elerinin bir­
likde irâdı gibi. V âkiâ «ak» ile «kara» a ra ­
sında zıddiyet vardır. Lâkin «kara gün» fe­
lâket günü dem ek olduğuna ve k aranın b ir
m ânâsı da felâket bulunduğuna göre beyit-
TEZKİRET-ÜŞ-ŞÜARÂ 174
tleki ak vc kam kelimeleri arasında iyhâm-i
tezâd vardır.
TEZK İR ET-Ü Ş-ŞÜ A R Â : ( l j * X ' ) Es­
kiden edebiyat târihi, m akam ında yazılan
kitablar ki bir devir şâirlerinin kısaca ter-
ceme-i-hâlleriylc bâzı şiirlerini ihtiva ederdi
vc «şâirleri hatırlatan eser» m ânâsını ifâde
eylerdi.
İlk Tezikret-iiş-Şiiarâ, Ç ağatay şâirlerinin
en büyüyü olan Alî-Şîr Ncvâyi tarafından
«M ecâlis-ün-Ncfâis» nâm iyle ve 15. asır­
da yazılm adı. Bu kitab yazıldığı zam a­
na kadar yetişmiş olan Ç ağatay şâirlerinden
bahs ediyordu. Bizde de yine o asır içinde
Edirneli Schî Bey dc «Heşt Bchişt» nâm ını
verdiği ilk şüarâ tezkiresini yazdı ve zam a­
nına kadar gelmiş olan R um eli ve Anadolu
şâirlerine d âir kısaca m alûm at verdi.» On­
dan sonra her asırda böyle bir tezkire yaz­
m ak ve o asırda şöhret alan şâirlerin terce-
nıe-i hâllerini zabt etm ek âdet hükm üne
girdi.
F atîn Tezkiresi’ne zcyl olm ak üzere,
«Son asır T ü rk şâirleri» ünvaniyle m ükem ­
mel bir eser yazan lbn-ül-E m în M ahmııd
K em al İnal Bey, kendinden evvel tezkiret-
üş-şüarû yazmış olanlara dâir kitabının m u­
kaddim esinde m ufassal m alûm at vermişdir.
Den o m âlûnıatı hlilâsatan nakl ediyorum :
Edirneli Sehî, h. 945 (m. 1538) de Heşt
Bchişt’i yazmış, lıicrî 8., 9 ve 10. (milâdî
14., 15 ve 16.) asırlar şâirlerine dâir m uh­
tasar m alûm at verm işdir. Bu kitab 1325
(1907) de basıldı.
K astam onulu L â tîf î: 953 de (1546 da)
yazdığı tezkiresinde, İkinci M ıırad devrin­
den te’lîfi târihine kadar gelen şâirler hak­
kında bilgi vermiştir. K itab 1314 de (1896
da) basılınışdır.
Bağdadlı A h d î: 971 (1063) de «Gülşen-i
Şüarâ»sım yazmış, 960 dan (1553 ten) 971
(1564) târihine kadaıki şâirlere dâir mâlû-
mal verm işdir.
Aşık Ç e le b i: 974 de (1566 da) «Meşâir-
iiş-Şüurâssını yazmış, 8. ve 9. (14. ve 15.)
asır şâirleriyle m uasırlarını kayd etmişdir.
K ınalızâde H aşan Çelebi : 994 de (1586
da) eski tezkireleri hülâsa ve zam ânı şâirle­
rine dâir m alûm at verm ek üzere tezkiresini
yazmışdır.
TEZKİRET-ÜŞ-ŞÜARÂ
Rııscııklu M ustafa B cy ân î: Kınalızâde’nin
tezkiresini telhis etmişdir.
Mehmed R iy â z î: 1018 de (1609 da) (Ri-
yâz-üş-Şüara»sını yazmış, 9., 10 ve 11. (15.,
16 vc 17.) asırlar şâirlerinden bahs etmişdir.
Kafzâde Abdiilfcyyâz F â iz î: «Ziibdct-iil-
cş'fır»ını 1030 da (1620 dc) yazmışdır. 9.,
10 ve 11. asır şâirlerinden bâzılarının vefat­
ları târihleriyle şiirlerinden niimûnelcri hâ­
vidir. Tcrceme-i-hâl yokdur.
Zehr-i M ârzâde Seyyid R iz a : 1000 den
1050 (1591rl640) târihine kadar gelen şâir­
lere dâir m alûm at verm işdir. Bu eser de
1316 da (1898 de) basılmışdı.
Y ü m n î: Fâizî tezkiresi tarzında m uhtasar
olm ak üzere 1030 dan (1620 den) itibaren
29 şâir kayd ctmi$ ise de 1073 (1662) de
vefat ettiğinden tezkire öylece kalnıışüır.
A s ı m : Fâizî'nin «Zübde»sine zeyl ol­
mak üzere 1030 dan 1086 (1620-1676) se­
nesine kadar gelen şâirlerin m üntahab eser­
lerini cam i’ bir kitab yazmışdır.
Edirneli G ü f tî: «Teşrîfât-üş-şüarâ»sını
m anzûm yazmış, ölmüş olan veya hayatda
bulunan bâzı şâirlere dâir mizahî mütâlca-
lar yürütm üşdür.
M ustafa S a fâ y î: 1050 (1641) den itibaren
80 sene içinde geleıı şâirlere dâir «Nuhbct-
ül-âsâr min-fevâid-il-Eş’âr» isimli tezkireyi
1132 (1720) de yazmışdır.
M irza zâde Mehmed Em in Salim : 1099
dan (1687 den) 1132 (1719) senesine kadar
gelen şâirlere dâir b ir tezkire yazm ışdır ki
1315 (1897) de basılmışdı.
Bıırsalı İsmail Beliğ : 1030 dan (1620 den)
1139 (1726) senesine kadaıki şâirlere dâir
m uhtasar m âlûm âtı hâvi olm ak üzere «Nuh-
bet-ül-Âsâr li-Zeyli Zübdcl-il-Eş’â m n ı yaz-
ınışdır.
Kemiksiz zâde M ustafâ S a fv e t: Safâyî
Tezkiresinden hülâsa ve bâzı ilâve ile «Nuh-
bet-iil-Âsâr fî-Fevâid-il-Eş’ar»ını 1197 (1782)
dc yazmışdır.
Hüseyin R â m iz : Salim Tezkiresine zeyl
yazmış ise de ikmâl edememişdir.
Silâhdârzâde M ehmed Emin Bey : Bu da
müsvedde hâlinde kalm ışdır.
Koca Bekir Paşa ahfâdından Enderûnlu
 kif Bey : 1211 de (1796 da) «M ir’ât-i Şi’r»
TEZKİRET-ÜŞ-ŞÜARÂ
isimli tezkiresini yazmış, Enderûnlıı 23 şâ­
irden bahs etmişdir.
M ehm ed E srar D ed e : 12İ1 (1796) sene­
sine kadar gelen Mevlcvî şâirlerine dâir m a­
lum at vermişdir.
Ali Enver E fe n d i: «Semâ’-hâne-i Edeb»
ııâmiyle E srâr Dede Tezkiresini hülâsa etmiş
ve 1309 da (1891 de) basdırmışdır.
Bağdâdlı Ş efk at: 1143 den 1229 (1730-
1814) senesine kadar gelen şâirlere dâir
m uhtasar terceme-i-lıâli hâvi bir tezkire yaz-
mışdır.
V ak’a-nüvîs M ehm ed Es'ad E fe n d i: Sa­
lim Tezkiresine zeyl olm ak ve 1251 (1835)
yılına kadar almıık iizerc «Bâğçc-i Safâ-
endfız» nâmiyle bir tezkire yazmışsa da m ü­
svedde hâlinde kalm ışdır.
Şeyh-ül-islâm  rif H ikm et Bey de eksik T IB  K : ( JL1»
vc m uhtasar bir tezkire yazmışdır.
Dâvûd Fatîn Efendi de Safâyî Tezkire­
sine zeyl olarak 1269 (1852) senesine kadar
gelen şâirlere dâir «Hâtim et-ül-Eş’ar» nâ-
miylc bir tezkire yazmış ve 1271 (1854) de
basdırm ışdır.
«Çaylak» lakabiyle anılan Tevfik Efendi
de «Kafilc-i Şüarâ» ünvâniyle bir kitab ter-
tib ederek 208 sayfalık bir kısmını 1290
da (1873 te) basdırmış, fakat alt tarafını
belki yazmamış, yazmışsa bile basdırm am ış-
dır.
Taşköprülüzâde’nin Şakayık-un-N u’mâniy-
ye’sinde, bunun terceme ve zeyillerinde,
K ünh-ül-A hbâr sahibi  lî’nin bu eserinin
muayyen fasıllarında, Uıırsalı T âhir Bey’in
Osmanlı M üellifleri’nin «Şuarâ = Şâirler»
kısmında, adları m uhtelif Tezkirelerde geçen,
bâzen de geçmiyen şâirlerin biyografilerine
dair m alûm at verilmiştir.
Y ukarıda, basılmış, bastırılm ış oldukları
bildirilen Tezkireler, yazm a nüshalarına
nazaran hem eksikdir, lıeın de hatalıdır.
Esrâr Dede Tezkiıesi'nin, müellif halliyle
olan yegâne nüshası Viyana Devlet Kiitüb-
hânesindedir.
Ham m er’in de Osmanlı Şairlerine dair A l­
manca bir eseri vardır. G ibb’in İngilizce Os- T ra je d i: İnsanların hayatını sahnede göstermek
manlı Edebiyatı T arihi bu arada h atırlan a­ T R A JE D İ: İnsanların hayatını sahnede göster­
bilir. H âlide Edîb A dıvar tarafından T ürk-
çeye çevirilmiş olan bu eserin ancak b ir fa-
sikülü intişar etmiştir.
Bunlardan başka ufak tefek ve b ir vilâ­
175 TRAJEDİ
yet, yâhııd meslekde yetişmiş şâirlere m ah­
sûs olm ak üzere kitablar vardır. F ak at lb n -
ııl-Emîn M ahm ûd Kem âl İnal Bey tarafın ­
dan yazılan, M aârif Vckâlelince bastırılan
Son A sır T ü rk Şâirleri, Fatin tezkiresine
girmeyen şâirlerden zam anım ızda yaşayan­
ların b ir kısm ına k adar m ufassal m âlıım âtı
lıâvî mükem mel bir eserdir. Sa'deddîn Nii:c-
het Ergun Bey de T ürk Şâirleri ünvâniyle
bir kitab neşrine başlam ışdı; fakat tam am -
lıyam adı.
T E Z Y ÎL : ( J - ■*<' ) Bir cümleyi te’kîd için
onun m ânâsını ifâde eden diğer b ir cüm le­
nin îrâdıdır. «H erif cürm üııün cezasını gör­
dü; insan ctdiğini bulur.» ibaresinde zeylen
getirilen ikinci cüm lenin îrâdı gibi.
) A raların d a gerek tezâd,
gerek diğer sûretle tekabül bulunan şeyleri
bir ibarede bulundıım ıakdır. Cevdet Paşa’-
nın :
E den vuslat dem inde fikr-i lıicrân ağlasın
gülsün
D ökenler eşk-i şâdî böyle lıer ân ağlasın
gülsün
Lebi, can tazeler, b îın âr çcşnıi can alır
Cevdet
O şûlıa dil veren dil-Iıastc her an ağlasın
gülsün
b ey itlerin d e: «vuslat-hicran», «ağlasın-
giilsün», «can tâzeler-can alır», tezâdlarının,
D ilde safâ-yi aşkın, dîde gam ınla piir-ncın
B ir evde ay.ş ii şâdî, bir evde ye's ii matçın
beytinde mukabelesinin bulunm asiyle «tıbâk»
san’ali husule gelmişdir. T ıbâkın birinci
nev’ine «tezâd», İkincisine «m ukabele» de­
nildiği vardır. T ıbâk san’atine «m utabakat»
tâb ir edildiği gibi.
T İR Z IK : ( ^ j ı j / ) Çalıb alm a ve saçnıa sa­
pan söylemek. Böyle yapana «tirzîk-gûy»
denilir. N cf’î’niıı :
H asın ittihaz edinmem o tirzîk-gfiyıı l>eıı
Nâımıs-i şâiriyycfirr.e kesr-i şân olıır
beytinde olduğu gibi.
mek üzere yazılan yazılara F renklcr d ram a­
tik derler, dram atik eserleri de «trajedi» ve
«komedi» olm ak üzerC başlıca ikiye ayırır­
lar. Biri kederi, diğeri ricş’eyi tasvîr eden bıı
TRAJEDİ
nevi’lcrden ikisi de eski Y unanistan’da zuhûr
etmiş ve şarab m a’budu Bakiis nâm ına ya­
pılan âyinlerden alınm ışdır.
M itolojiye göre Bakiis, yâhut yunanca
D iyoniyos, Baş-nıa’bud Jüpiter’in oğlu imiş.
D ağ ve k ır perileri tarafından terbiye edil­ T Ü R K Ü : ( j f j / ) Çoğu 11 hece ile nazm
diği için gayet vahşî ve haşarı yetişmiş. A s­
m a dikib üzüm yetişdirm ekden hoşlanırnıış.
Bu san’ati ve üzümden şarab yapm ayı Y u­
nan krallarından İkariyüs’e öğretmiş. İka-
riyüs’ün bağına bir keçi girmiş, üzümlerini
yemiş. O da keçiyi tııtmıış, Bakiis m abedin­
de kurban etmiş. O ndan sonra h er yıl Ba-
kiis için bir keçi kesm ek âdet plmuş.
Y ıınuııcada keçiye «Tragos» denildiğinden
onıın kesildiği sırada edilen terennüm lere
«Trngodya» denilmiş. Böyle aciklı sahnele­
ri ihtiva eden oyunlara da «Trajedi» adı ve­
rilmiş.
T rajedinin zuhuru m îlâddan altı, yedi asır
önceye kadar çıkarılıyor. Keçi kurbanı es­
nasında «Kör» denilen bir m ugannî, Baküs
nâm ına terennüm ler icra edermiş. M îlâddan
evvel altıncı asrın o rtalarında «Tespis»
isimli bir şâir (K öı)’ün karşısına «Aktör»
denilen birini çıkarm ış. Bu adam ın vazifesi
K ö r’ün hitablarına cevab verm ek imiş. Bu
karşılıklı ve hitâblı = cevâblı terennüm ler,
trajedi ve kom edideki «Diyalog», yâni mü-
kâleınenin tem elini teşkil etmiş. Eski Y una­
nistan’da en büyük trajedi şâiri olm ak üzere
Eşil (Eschyle - Eshilüsse : m.ö. 525-456), So-
fokl (Sophoclc - Sofoclissc : m .ö. 495-405)
ve ö rip id (Euripide - E u ripid esse: m.ö.
4807-407?) nâm ında iiç kişi vardır.
Eşil, trajedilerini dinî b ir fikirle yazar,
sahnede m a’bûdları ve onlar tarafından in­
sanların cezaya çarpdırıldığını gösterirmiş.
Sofokl, insanları olm aları lâzım geldiği
gibi, ö rip id ise yine insanları oldukları gi­
bi tasvir edermiş.
176 TÜRKÜ
F ransız şâirlerinden K orney Sofokl’j, Ra-
sin de ö rip id ’i nüm ûne ittihâz etmiş.
Bizde H âm id’in Eşber’i gibi bâzı eserler,
trajedi nüm ûnesi sayılabilir.
edilmiş ve um um iyetle A nadolu’da bestele-
nib söylenilmeğe başlanmış olan millî nağ­
m eli şarkılardır. A rûz vezniyle tanzîm edilib
Iran musikisi usûlüne göre bestelenen söz­
lere şarkı derler. Şu halde türkü ile şarkı
arasındaki fark, vezn ile beste usûlüdür.
M eşhur bir türküden bir parça :
Sahalı oldu tnn yerleri atıyor
Cümle kuşlar destur almış ötüyor
Ayşeciğim odasında yatıyor
Şakı bülbül, v ar uyandır yârim i
Ben kıyanıam sen uyandır yârimi
T ürkü bestelemeğe «türkü yakmak» tâbir
edilir.
K onya Vilâyeti H alkıyyât ve H arsiyyâtı’n-
dan naklen H alk Şâirleri’nde T ürkü şöyle
târif ed iliyor:
«Kendilerine m ahsûs beste ile okunan
halk şarkılarına «türkü» derler. Bunların
V arsağı», «K aya başı», «Çukur ova», «Boz­
lak», «Kerem», «Kesik Kerem», «Karaca
oğlan»... gibi nevi’leri vardır. A ralarındaki
fark, güftede değil, doğrudan doğruya ez­
gidedir. H alk edebiyatı nevi’leri içinde en
ziyâde yaygın olan türkülerdir. T ürlü türlü
m evzularda yazılan türkülerin muayyen bir
kaidesi yokdıır. H erhangi bir şekilde türkü
yapm ak kabildir. T ürküler ekseriya dörder
m ısralı bendlerden teşekkül eder. Bazıları
ayniyle koşm a şeklindedir. B âzılarında her
bendin nihâyetinde aynı m ısra veya beyt
tekrar edilir. O zam an «Dörtleme» veya
«Beşleme» Unvanını alır.»
 u
ve «lek bir şehir» kelimeleri «umde», üst
UM DE : ( ) M eânî tâbirlerindendir. Ke­
tarafı «fazla»dır.
lâmın «müsnediin-ileyh» ve «miisned» deni­
len rükünleridir. Sözde bunlardan m aadası­ UYÛB-t K A F İY E : ( ) Kafiye
na «fazla» denilir. yanlışlıklarına verilen Unvandır. «M ülak-
«Güzelliği dolayısiyle İstanbul, dünyâda kaba» ve «Gayr-i m ülakkaba» diye ikiye
tek bir şehirdir.» cümlesindeki «İstanbul». ayrılm ışdır. (bk. Kafiye)

u
• •

Ü M A N İZ M : Millî değil, İnsanî bir düşünce demişlerdir.

ile yazı yazmak mesleği, (bk. Realizm)
Ü SLÜ B: ( I ) Tarz-ı beyân demekdir.
Düşüncesini, duygiAsıınu, kuruntusunu yâni
tefekkürünü, tahassüsünü, tahayyülünü an­
latm ak için herkesin şahsî bir ifâde tarzı
vardır, işte o tarza «Üslûb» denilir. Buna
«Edâ» lâbîr olunduğu da vardır.
G erek sözde, gerek yazıda üslûbun çok
ehemmiyeti vardır. Bir mes’ele hakkında
düşüncesi bir olanlardan hangisi daha iyi
söyler ve yazarsa onun ifâdesi başkalarının
Üslûbun e n v â ı: H er şahsın zam anı, mevkii,
beyânlarından daha tatlı dinlenir vç oku­
nur. Onun için N âbî ile onun muakkibi
olan Râgıb Paşa :
Hüsn-i (âbîr verir manîye hüsn-i dîger
Şevket-i hiisne çok imdadı olu r üslubun
ve :
H üsnü bâlâ-ter eder câıııc düşünce çcsbân
Ncv arûs-i sühane revnakı tâbîr verir
N âm ık K em âl d e :
«Eğerçi sîret zarîf olunca sûret lâtîf ol­
masa da nakaisden m âdûd olm am ak Iâzını
gelir. F akat âsâr-i edebiyyeyi belâyat-i mii-
eddâ, fasâhat-i edâ ihtiyacından vâreste ede­
mez. Z îrâ bir te’lîf ki hüsn-i ifâdeden mah-
rûm olur, hâvî olduğu hakayik, çîre-idestî-i
inlihâl ile mehâret-i kalemiyye eshâbının
mülk-i yemîni sırasına pek kolay intikal ede­
bileceği için m ahfazasız cevher hükm ünde­
dir.» der.
idrâki, m âlûm âtı, hülâsa hüviyyet ve meziy-
yeti itibariyle düşünüşü ve düşündüğünü an­
latışı kendisine m ahsûsdur. Yâni kimsenin
ifâdesi, başkasının beyânâtına benzemez.
B üfon’nun dediği g ib i: «Üslûb-i beyân ay­
nıyle insândır.» insanların yüzleri gibi söz­
leri de başka başkadır. Buna binâen dünyâ­
da ne kadar insan varsa o kadar da iis-

F: 12
VAHDET 178 VASF-İ TAHSÎNÎ
lûb-i beyân vardır. Üslûbun tahdidine imkân tulam am akla berâber bazıları, kendine m ah­
olm adığı hâlde, eskiden yazıların cdâ ve mü- sus bir beyân tarzı bıılıır ve o beyân taı-
eddâsı nazar-i dikkale alınarak onların ya­ zıyle, yazıları hususileşir. İşte bu husûsiyyet
zılış (arzııın bâzı vasıflar verilir. Meselâ sfı- vc miimtâziyct «üslııbda şahsıyyet» denilen
dc kelimeleri lıâvi olanlara «iislûb-i sâde», nıc/.iyetdir. llıı gibilerin im zalan yazılarının
süslü tâbirleri ihtiva edenlere «üslûb-i m ü­ altında değil, satırlarının arasında bulunur.
zeyyen» denilirdi. Yâni, yazdıklarına imza koym asalar da ya­
«Yağan yağm urun tesiriyle yerler yeşer­ zışlarından hüviyyetleri anlaşılır.
di.» ibaresinin üslûbu sâde, «Bârân-i rahm et- Eski ve yenilerden Fuzûlî, Bâkî, N cf’î,
nişânın feyz-i ihyâsiyle rûy-i zemin handan N âbî, N edîm , Koca Râgıb, Şeyh Galib,
vc sâha-i gabrâ-yi cihân, nümûne-nümâ-yi Avnî, Kemal, H âmid, Âkif gibi şâirlerimiz
gülistân-i cinân oldıı.» fıkrasının üslûbu da vc Evliya Çelebi, N aim â, Kânî, Veysî, Ner-
müzeyyen sayılırdı. gisî, Âkif Paşa, Cevdet Paşa, Ccnâb, Sü­
Ü slûbda şalısıyy ct: Yazı yazmak, m utlaka ya­ leym an N azif gibi nâsirlerim iz şahsî üslûb
zılmış' yazıları taklîd etm ekle başlar. Bu, ta­ sâhibi olan üdebâdandır.
biî bir hâldir. Ç ocuklar da başkalarını tak­ ÜSLÛB-1 H A K İM A N E : T a’rîz
lîd ile söze başlam azlar mı? İnsan görüş-
nevi’lerindendir. Birini tekdîr m akam ında :
düklerinin az çok te’sîri altında kalır. O n­
«Niçin böyle yapıyorsun?» diyecek yerde :
ların sözlerini ve hâllerini taklîde kalkışır.
«Niçin böyle yapıyoruz? Y apmasak daha
M üsâhabe böyle olduğu gibi m ütalâa da
iyi olm az mı?» tarzında vc nefsini teşrik
böyledir. M üblcdî’ bir okuyucu, okuduğu
ederek söylemekdir. (bk. T a ’rîz)
yazıların te’sîrinden kurtulam az. Devam et-
dikçe Ic’sîr altında kalışı artar ve kendinde Ü S T Û R E : ( ) Efsâne demek olan
evvelâ onların üslûbunun te’sîrini hisseder, «Esâtîr»in müfredidir.
yâni o yolda yazm aya heveslenir. Meselâ H üsnün idi d îd ân n a her vech ile üstün
Ü sküdarlı Hakkı Bey, N e f î’nin kasidelerini Ü stûrc-i Y ûnan’daki mâbûdc-i Iıüsnün
taklîde uğraşırdı. Y ahya K em âl Bey, N e­ beytinde görüldüğü gibi esâtîr kelimesi ye­
dim ’in gazellerini tanzîr ile başlamışdı. Mu- rinde kullanıldığı olnıuşdur. «Efsânevî» m a­
kallidlerden bazıları, benzetmecilikden kur- kam ında «üstûrevî» denildiği de vardır.

V
V A H D E T : ( <!>•*>■j ) İfâdenin mevzû’ h âri­ lâfzına zînet vermek için kullanılan sıfatlar­
dır. Şeyh G alib’in :
cine çıkm am ası, yâni m aksad ne ise ondan
bahs edilib sözün dallandırılıb budaklandı- Bu şi’r-i (eri o lu rk en ol ıııâlı
rılm am asıdır. Bir savt-i garîb işitdi nâ-gâh
V A K F : ( >— ) A ruzda «mef’ûlâtü» cüz’ü- beytindeki «ter» ve «garîb» vasıfları gibi.
nii «m ef’ûlât» şekline sokm aktır.
Vasf-i tahsinîler, âdeta «haşv-i melîh»
V ASF-t T A H S ÎN Î : ( j i - 4 *-«-> j ) Bir şeyin cümlesindendir. M ânâca fazladır, lafızlar iti­
m âhiyyetini beyân etm ekden ziyâde onun bariyle güzelliği mııcibdir.
VÂSITA
VÂSITA : ( Ij ) T ercî’ ve terkib-i bend-
İcri teşkil eden her bendi yekdiğerine bağ­
layan aynı vezinde beyt ki tcrcî’lcrde tek­
rarlanır, terkiblerde başka, başka olur.
V ASL: ( ) Sözü teşkil eden cümlelerin
.a tf ve rabl suretiyle yekdiğerine bağlı olarak
îrâd olunm asıdır. Yazının bu türlü yazılışı­
na «sebk-i mevsîil», cümlcIcrin kesik, kesik
vc ayrı ayrı yazılışına da «sebk-i mefsûl»
denilir. N ef’î’nin, Hnzret-i M evlâna vasfın­
daki kasidesinden olan :
Feyz-i isti’dâd-i zâtın gör ki etıniş tâ-czcl
Cezbesi lıurşîd ü mâlı ii asm anı Mevlevi
m ısrâındaki «hurşid, m âh, âsmân» kelime­
leri vâv-i âtıfa ile vasi edilmiş ve sebk-i
mevsûl olmıışdıır. M ısrâı :
Cezbesi lıurşîdi, mâlıı, ûsmânı Mevlevi
şeklinde yazacak olursak sebk-i mefsûl olur,
belki de daha fazla hoşa gider.
A tıfla yapılacak vasıllarda m âtûf ve mâ-
tûfün-alcyh olacak cümlelerin ihbârî ve in- V Â Z IH : (
şâi olmakdn bir olması ve sıfatla fâil ara­
sında iştirak vc cihct-i câmia bulunm ası şart-
dır. «Ziya Paşa hem nazm, hem nesr yaz­
mış ise de nazmı nesrine nisbetle daha gü­
zel olduğu için kendisine nâsir demekden
nâzım demek elverişlidir.» fıkrasında oldu­
ğu gibi.
V A SL : ( ) Revîden sonra gelen harf, V E C İZ E : ( o
yâni redifin ilk haıfi.
Kııdcnıa zevkine biz ııâil-i istilılâfız
Zübdc-i feyz-i iivel, hntimc-i cslâfız
beytinin kafiyelerindeki «z» harfleri gibi,
(bk. Kafiye)
V A SL : ( J-x»j ) Lügatde erişdirmc, ıılaş-
dırm a nıânâlarınadır. Edebiyatda : Bir keli­ V E Z N : ( d j )
m enin son harfini, sonraki lâfzın sesli h arf­
lerle başlayan ilk hecesine vurm ak, yâni li-
yezon yapm akdır. Ziya Paşa’nın :
M ilyonla çalan ıııcsncd-i izzctde scr-cfrâz
Birkaç kuruşu nıürlekibiıı cûyı kiirekdir
beytindeki «ser» kelimesinin «r»si «efrâz»ın
«c»sine vurııhıb «se-refrâz» okunuşu gibi.
Hski şâirler (a. e, i, o. ü) ile başlayan keli-! âzâdc İHilunnıasıylc tahakkuk eder, ö y le ifa­
melerde vaslı câi/. görürler, fakat «ayın» ve
179 VUZÜH
«h» harflerine yapılan vaslı kıısur sayar­
lardı. M eselâ Y ahyâ Kemâl Bcy’in :
M clıtâb idi güller vc senin cn gi'ızcl aşkın
Velhasıl o rii’yâ duruyor yerli yerinde
beytindeki «en güzel aşkın» terkibi vezin
icâbı «en güze-Iaşkın» gibi okunm ak lâzım
geldiğinden böyle bir vaslı eskiler hoş gör­
mezlerdi.
Pek sam im îdir, yolunda olm asın bu aşk
heder
m ısrâındaki «îişk»ın «hedcr»e vasi cdilib
«aşkeder» okunm ası da böyle sayılırdı. Bun­
ların birincisine «vâsl-i hemze», İkincisine
«Vasl-i ayn», üçünciisünc «vasl-i hû» deni­
lirdi. Şimdiki yazım ızda « £_ » olm adığı
için vasl-i ayın da olm am ak lâzım gelir.
F akat « * » vaslı yapm am aya dikkat edil­
melidir.
) Bir ûkuntışda mânâsı an­
laşılacak ifâde, (bk. Vuzııh)
V EC H -l ŞEBEH : ( ) Beyân t a b i i ­
lerindendir. M üşebbeh ile nuişcbbehün-bih
arasındaki m ünâsebetdir. Yâni bir şeyin baş­
ka bir şeye nc cihetden benzediğini anlatan
sözdür, (bk. Teşbih)
) lcâz tarîkiyle söylenil­
miş söz; elfâzı az,-m ânâsı çok kclânı. «Va­
kit nakiddir.» cümlesi gibi., M ccelle’nin M u­
kaddim e kısmını teşkil eden 1. — 100. mâd-
delcrin 'birçoğu, kütiib-i fıkhiyycdcn tcrcc-
me edilmiş olm akla beraber, ifâde bakım ın­
dan «Vecizcedir.
) Lügatde «tartı» demekdir.
A rûza göre âheıık ölçüsüdür. Bizde iki nevi'
âhenk ölçüsü vardır, birine «hece», diğe­
rine «arûz» vezni denilir, (bk. A rûz, Hece)
VUZÛH: ( ) İfâdenin derhâl anlaşıla­
cak derccede açık olm asıdır ki sözün «za’f-i
te’lif» ve «ta’kîd» ile beraber ibhanıdan da
delere de «vfı/.ılı» vasfı verilir.
 Y
Y E D E K L İ: H alk şâirlerince «müstezâd» m an­
zum elere verilen isim. (bk. M ustezâd)
Y E K -Â H E N G : ( ) Beyitleri ara­
sında m ânâca m ünâsebet bulunan m anzu­
meler, husûsiyle gazellerdir. N â c î:
«Bir gazel, bütüniyle m akbûl olm ak için
yck-âheng olm alı, yâhud beytlerinin m uh­
tevi okluğu fikirler, biribirinc yck-âheng de­
nilecek derecede m ütekarib bulunm alıdır.
Meselâ N edim ’in :
N âz olur dem-beste çcşın-i nîm -lıâbından
senin
Şerın etler reng-i tebessüm la’l-i nâbından
senin
gibi nâzik bir m atla’ ile müveşşah olan ga­
zelinde hitabı zahide çevirerek :
Zâlıidû m a’zû r tut cildinde siklet v ar biraz
G ılzatin fclıııı olunur hacnı-i kitabından
senin
diyeceği kimin hatırına gelir... Gazelin her
bir beytinde başka b ir şeyden dem vurm ak
bize Iran şâirlerinden intikal etmişdir. A rab
şâirleri gazeli yek-âheng dediğimiz yolda
söylerler. O nların izinden gitmeli idik.» der.
N azm ve Eşkâl-i N azm ünvanlı eser-i
ûcizânemde bu bahse dâir şu satırları yaz-
mışdım : «Gazel tanzim inde lâzım olan şey­
lerden biri vc belki birincisi : beytlerin mâ­
nevi irtibatına dikkatdir. H er beytinde baş­
ka b ir şeyden dem vuran gazeller attâr dük­
kânına, biııbir çeşid mağazasına benzerler.
1er. Meselâ (Vâsıf-i Enderunî)nin :
Senin hâl-i izâm ulan nişân aııbcrdc
kalm ışdır
Itcııiııı siiz-i dcrûııunıdan eser ıııicmcrdc
kalm ışdır
Dcııilcr bozdular bikr-l nizâm-i âlemi şimdi
. N izâm ancak, efendi, sûret-i defterde
kalm ışdır
Mülıeyyâ bezm-i işret bir kadehle al elim
sâkî,
Benimle yâr beyninde hemen b ir pcTde
kalm ışdır
N ’ola hayran olursa rûz u şeb âyîne-veş
Vâsıf
H ayâl ü akl ü fikrim sûret-i dilberde
kalm ışdır
gazeli gibi ebyâtı muhtclif-ül-meâl m anzu­
meler, her teli ayrı bir ses çıkaran düzeni
bozuk sazlan andırdıkları için «Yek-âheng»
vasfını ihraz eyleyemezler vc cdebiyyât mii-
nckkidlcrinin kulaklarında takdir aksi uyan-
d ıram azlar...»
ö y le sanıyorum ki böyle meâli muhtelif
beyitlerden gazeller tertîb etm ek, evvelâ ka­
fiyeleri bulub sonra onlara göre söz uydur-
m akdan ileri gclmişdir ki, bazılarınca şu ha­
rekete «kafiyeden ilhâm almak» tâbir edil-
mişdir. Aceze-i şüaranın böyle yapm aları,
acizlerine bağışlansa bile m uktedir şâirlerin
de aynı ahenksizliği göstermelerine ne de­
melidir? Ziya Paşa’nın N âm ık K em âl’e na­
zire olarak yazdığı hakim ane bir gazele ka­
fiye hatırı için «bâd»li, «dâmâd»h beyitler
sıkışdırması ve gazelin yek-âhengliğini, yâ­
hud tâbir-i diğerle vahdetini bozması nc ile
te’vîl olunabilir? İşte o gazel :
Kıyâııı-i nıiilk ümidin eyleme bıdâd
lâzımsa
M ıılıakkakılır zevâl-i devlet istihdâd
lâzımsa
Viicııd-i mülke cfrâd-ı raiyyet cüz’-i
lâzım dır
N asıl ccnı'-i ülûfa nusrel-i âlıâd lâzımsa
Bıraksın zikr-i lıayr âsâr Ü oPaliyle âlemde
Eğer bir âdeme lıayr-ül-halcf evlâd lâzımsa
M enâfi’ m ulıtelifdir iktizâ-yi rüzgâr üzre
Değil üryâna lâzım nâlıudâya bâd lâzımsa
ZA’F-İ TE LİF 181
Sakın ikbâl içiin eşhasa olm a âlct-i ağrâz
Sana lâzım mı olm ak âleme cellâd lâzımsa
TJmûr-1 beyti hep var m ı tasarru f etmeğe
hakkı
Eğer duhter içiin nâçâr b ir dânıâd lâzımsa
Ziyâ-âsâ Kemâl-i kâmile peyrevlik etsinler
H üncr-m endân içiin taklide b ir üstâd
lâzımsa
Yek-âheng gazel için bir nüm ûne lâzımsa
Y EK ÂV ÂZ: ( j 'j l ^
sırf çiçekden bahs eden şu eser-i âcizânem
bir fikir verebilir :
K oklat bana kâkülleri süııbiil scniıı olsun
G öster rulı-i zıbâyi karanfiil senin olsun
Gül-gonce-i Ia’lin yetişir hâtır-i zâra
Ey nahl-i letafet, gülüver, gül senin olsun
Baygın bakışın eyledi dil-hânemi medhûş
Al nergisi ey mest-i tegafiil, senin olsun
Zanbak çiçeği bir yana dursun, bana sen
bak
z
ZA ’F-İ T E ’L İ F : (<—i ) İbare tertibi­
nin sağlam olm am asıdır ki, kalem ve üslûb
sâhibi edîbler arasında cârî olan usûle riâ­ ZEM Bİ-MA-YÜŞEBBIH-ÜL-MEDII: (ir . r j
yet edilmemekden ileri gelir. Başlıca sebeb-
l e r i : Evvel söylenilecek kelimelerin sonra­
ya bırakılm ası, sonra söylenileceklerin evvel
söylenilmesi, hazfi lâzım gelenlerin zikri,
zikri îcâbedenlerin hazfidir.
- Z a’f-i te’lîfin, ibarenin m ânâsını bozacak
dereceye çıkm asına «Fesâd-i te’lîf» denilir,
(bk. Fesâd-i te’lîf)
Z Â T-Ü L-M A TÂ Lİ’ : ( o l j ) ilk beyit-
deri başka m üteaddid m atlaı bulunan kasîde
demekdir. Uöylelcrine nazın vc şi’r itibâriyle
ve müzekker sigasiyle «Zül-ınatâli’» de tâbîr
olunur, (bk. Kasîde)
Z E L E L : ( JO . ) Lügaldc eksiklik demekdir.
A rûzculara göre «mefâîlün» cüz’ünü «feil»
ZEVK
Sen gül bana, gülşcn biitün ey gül senin
olsun
Sen gülbünüsün, bülbülüyim bense bu
bâğın
D üşsün bana gül, sevgili, bülbül senin
olsun
Bir deste çiçek oldu bu nev-güfte-i T âhir
T ak zülfüne ey berzede-kâkül, senin olsun!
) Başından sonuna
k adar aynı kııvvetde güzel bulunan m anzu­
melere verilir bir sıfatdır. Ziya P aşa’nın
N e fî hakkında :
Etdikce kasideye ser-âğaz
T â âhire dek olur yek-âvâz
demesine göre eserlerinde başdan sonuna
k adar aynı güzelliği m uhafaza edebilen şâ­
irlere de mecâz-i mürsel alâkasıyla sıfat, ola­
bilecek.
şekline sokm ak m anasınadır. O şekle «Ezel»
tâb îr ederler.
^ ail ) B edî’ san’atlerindcndir. Bi­
rini medh ediyormuş gibi zemm etm ekdir.
M eselâ : «O kadar hak-şinâs bir adam dır ki
şükrünü ifâ edemem diye üzerinde hoca
hakkı b u lundurm am adır.» ibaresinde bu
san’at vardır. Ç ünki herifin hak-şinâs oldu­
ğunu söyleyerek m edh ederken câhil bulun­
duğunu anlatm ak süreliyle zem m etm ekdedir.
ZEV K : ( ) L ügatde «tadm ak, bir şeyin
lezzetini duymak» demekdir. Mccâzcn bir
şeyin mâhiyyetini iyice anlam ak, değerini
hakkıyle takdîr etm ek m ânâsında kullanılır.
Bunun edebiyata m üteallik olanına «Zevk-i
edebî» denilir.
Bir eserin edebiyatdan sayılıb sayılam aya­
ZİHÂF 182 ZİHÂF
cağı ancak zevk-i edebî ile tâyîn olunur. hal’, re f, şekl, ced’, nahr, selm, naks, vaks,
Zevkin derecesi olduğu gibi zevk-i edebînin akl, cüz’.
de dcrcccsi vardır. H asta bir adam , yiyip Efâîl ve tefâîlden en ziyâde zilıâfa uğra­
ildiği şeylerin lezzetini tam ânıiyle duyamaz. yan : M efâîlün, fâilâtün, nnistcfiliin, nıefû-
Kdcbiyatda sağlam anlayışı olm ayan da ede­ lâtii, fcıılün cüz’leridir.
bî bir eserin m âhiyyelini lâyıkiyle takdîr
M efâîlün cüz’ünün zihafları
edemez. M addî şeyleri anlayabilm ek için
«selâmet-i his = duygu sâlimliği» lâzım ol­ K abz : «mefâîlün» cliz’ünü «mefâilün» şek­
duğu gibi edebî eserleri tanıyabilm ek için line sokm akdır.
de «Selâmet-i zevk = zevk sâlimliği» icab K e f : «mefâîlün» cüz’ünü «mcfâîlü» şekline
eder. Binâenaleyh o hassaya «Zevk-i selîm» sokm akdır.
tâbir olun ur ki, edebî sözlerin asıl m üm ey­ H arm : «mefâîlün» cüz’ünü «fâîlün»den be­
yizi olacak odur. N itekim F ransa’nın 17. del «mef’ûlün» şekline sokm akdır.
asırdaki Klâsik edebiyatının esasını «La H arb : «mefâîlün» cüz’ünü «fâîlü»den «m ef-
raison» ve «Le bon sens», yâni «H akîkat» ûlü» şekline sokm akdır.
ile «Zevk-i selîm» teşkîl ediyordu. Ş e te r: «mefâîlün» cüz’ünü «fâilün» şekline
sokm akdır.
Z tH Â F : ( «_iUj ) Liigatdc zahm etle ve sü­
H a z f : «mefâîlün» cüz’ünü «mefâî»den bedel
rünerek yürüm ek demekdir. A rûzculara gö­ «feûlün» şekline sokm akdır.
re uzunca okunm ası lâzım gelen bir hece­ K a s r : «mefâîlün» cüz’ünü «mefâil» şekline
nin vezn icâbı kısa okunm asıdır. sokm akdır.
İlen neler çeknıckricyiın bilsen elinden ah H etm : «mefâîlün» cüz’ünü «mefâ’»dan be­
senin del «feııl» şekline sokmakdır.
nıısrâııulaki «âh»ın çekilemeyişi gibi. Zihafın Ccb : «mefâîlün» cüz’ünü «mefâ»dan bedel
zıddı «im âlc»dir. (bk. İmâle) «feil» şekline sokm akdır.
Y erinde bir imâle her vakit kulağa hoş Zelel : «mefâîlün» cüz’ünü «fâ’»dan bedel
gelir. T-akal bir zihaf tabîalc İliç b ir vakit «fa’l» şekline sokm akdır.
ııygıın gelmez. Bundan dolayı Sâbit’in bâzı B e te r: «mefâîlün» cüz’ünü «fâ»dan bedel
rekîk m anzum eleri için Ziya P a ş a : «fa’» şekline sokm akdır.
Lâkin anı kayd-i darb-i enısâl Bu zihaflar neticesinde teşekkül eden ke­
V âdî-i zilıâfa eyler irsal limelerden bir takım fer’î vezinler hâsıl olur.
demişdir. O vezinlere asıl veznin fürîııı derler. F er’î
Z tH Â F : ( v j L j ) A ruzun «Efâîl» ve «tefâîl» vezinlerin birer adı vardır. Meselâ «mefâî­
lün» esas bir vezindir ki fürııu şu n la rd ır:
denilen asıl cüz’lerine ziyâdelik, yâhud nok­
sanlık dolayısiyle o cüz’Icrin değişmesine M efâilün : M akbuz Fcul : Ehtem
denir vc «ezâhif» diye cem i’lendirilir. M efâîlü : M ekfûf Feil : Mccbûb
Z ihâf m akam ında kullanılan bir de «illet» M efû lü n : A hrem F â’ : Ezel
tâbiri vardır. F a k a t arûzculardan bazıları, M e fû lü : A hreb F a’ : Ebter
bu iki kelimenin m ânâsını ayırm ışlar, «es- Fâilün : Eştcr
bab»da olan tegayyüre zihâf, «cvtâd» ve Feûlün : M ahzûf
«fevâsıtada olan değişikliğe «ilel» adını ver­ M efâîl : M aksûr
mişler, bâzıları «arûz» ile «darb»de olan te­
Fâilâiiiıı ciiz’iiniin zihafları
gayyüre «ilel», «haşiv»deki değişikliğe «zi­
hâf» demişler, pek ince cleyib sık dokuma- H abn : «Fâilâtün» cüz’ünü «fcilâtün» şekline
yaıılar ise her türlü tegayyürâta ilel deyip sokm akdır.
geçmişlerdir. K e f : «Fâilâtün» cüz'ünLi «fâilâtü» şekline
E fâîl vc tcrâılc ârız olaıı z ih a fla r: sokm akdır.
H abn, izm âr, tay, habl, kabz, asb, kasr, Şekl : «Fâilâtün» eiiz’ünü «fâiliin» şekline
kat', kef, kesf, vakf, kalf, haz, salın, teş’îs, sokm akdır.
lırızf. beter, tcıfil, izfılet, isbâğ, harm , harb, K a s r : «Fâilâtün» cüz’ünü «fâilân» şekline
lıetm, ccb, zeicl, şeter, hacf, ıcb ’, scllı, tams, sokm akdır.
ZİHÂF 183 ZİHÂF
K al’ : «Fâilâtün» cüz’ünü «fa’lün» şekline M ü stefilü n cüz’ünün fe r’Icri
sokm akdır.
M efâilün : M ahbûn
Tcş’îs : «Fâilâlün» cüz’ünü «m efûlün» şek­ M üfteilün : M atvî
line sokm akdır. M efû lü n : M aktû’
H a c f : «Fâilâtün» cüz’ünü «fa’» şekline sok- F eûlün M ııhalla’
makdır. F a ’lün Elıaz
Tesbiğ : «Fâilâtün». cliz’ünü «fâiliyyân» şek­ Fâilün : M crfû’
line sokm akdır. F i’letün M akbûl
M iifâilân : M ahbûn-i m üzâl
Reb’ : «Fâilâtün» cüz’ünü «fa’l» şekline sok-
m akdır. M üftcilâıı : Malvî-i m üzâl
M üstefilân : Müzâl
Fâilâtün cüz’ünün fc r'Ic ri: F a’letân : M ahbûn-i müzâl
M üfâalctün M ahbûn-i miireffel
Feilâtün : M ahbûn
M üfteilâtün : Matvî-i m ürcffel
Fâilâtü : M ekfûf M üstefilâtün : M üreffel
Fcilûlü : Meşkûl
Fâilün : Mahzûf M e fû lât ciiz'iiııüıı z ih a fla rı:
Feilân : Mahbûn-;i maksûr
H abn : «M ef’ûlât» cüz’ünü «Mefâîl» şekline
Fâilün : M aksûr
sokm akdır.
Feilün : Mahbûn- i mahzûf
T ay : «M cfûlât» cüz’ünü «Fâilât» şekline
sokm akdır.
F a’lün : M aktû’
H a b l: « M efûlât» cüz’ünü «Fcilât» şekline
M efûlün : M üşa’as
: M aktû’-i müsebbağ sokm akdır.
F a’lân
F a’l : MerbıY V a k f : «M ef’ûlât» cüz’ünü «M ef’ûlân» şekli­
ne sokm akdır.
Fâiliyyân : Müsebbağ
K c s f: «M cfûlât» cüz’ünü «M efûlün» şek­
F a’liyyân : M ahbûn-i müsebbağ
line sokm akdır.
Fâ’ : Mahcûf-i müsebbağ
R e f : «M ef’îılât» cüz’ünü «M efûlü» şekline
F a’ : Malıcûf
sokm akdır.
Salm : «M efûlât» cüz’ünü «F a’lün» şekline
M üstefilün cüz’iiniiıı zihafları
sokm akdır.
H a b n : «M üstefilün» cüz’ünü «mefâilün» C ed’ : «M efûlât» cüz’ünü «Fâ’» şekline sok-
şekline sokm akdır. m akdır.
Tay : «M üstefilün» cüz’ünü «M üfteilün» N a h r : «M efû lât» cüz’ünü « F a’» şekline
sokm akdır.
şekline sokm akdır.
Kal’ : «M üstefilün» cüz’ünü «M efûlün» M ePıılât cüz’ünün fe r’l e r i:
şekline sokm akdır. M efâîl : M ahbûn
T ahlî’ : «M üstefilün» cüz’ünü «Feûlün» şek­ F âilât : M atvî
line sokm akdır. Feilât : M ahbûl
Haz : «M üstefilün» cüz’ünü «Fa’lün» şekli­ M e f ûlân : M evkuf
ne sokm akdır. M efû lü n : M cksûf
R e f : «M üstefilün» cüz’ünü «Fâilün» şekli­ Feûlün : M ahbûn -i nıeksuf
Fcûlân : M ahbûn m evkuf
ne sokm akdır.
F a ’lün : Aslcm
Habl : «M üstefilün» ciiz’ünü «Fi’letün» şek­
Fâilân : Malvî-i m evkuf
line sokm akdır. : Matvî-i m eksûf
Fâilün
lz â le t: «M üstefilün» cife’ünü «M üstef’ilân» Feilün : M ahbûn -i matvî-i mekşûf
şekline sokmakdır. M efû lü : M crfû’
Terfii : «M üstefilün» cüz’ünü «M iistcf’ilâ- F â’ : M ecdû’
lün» şekline sokmakdır. F a’ : M cnlıûr
ZİKR 184 ZÛL-METÂLİ’
m â l d e tâb îr olunan zikr ve hazfin mevki’-
Feûlün ciiz’iinün z ih a fla rı:
lerini tâyîn edecek olan : «zevk-i selîm»dir.
K a b z : «Feûlün» cüz’ünii «Feûlü» şekline (bk. H azf, îrâd ve ihmâl)
sokm akdır.
K a s r : «Feûlün» cüz’ünü «Feûl» şekline Z İY Â D E : ( ) M üstezâd şekÜTîds
sokm akdır. râların sonuna ilâve edilen mevzûn ve kısa
■Hazf : «Feûlün» cüz’ünü «Feil» şekline sok- parça, (bk. Müstezâd)
m akdır.
Z Ü -K A FIY E T E Y N : ( j j ) A slî plan­
Selm : «Feûlün» cüz’ünü «F a’lün» şekline
sokm akdır. dan b ir fazla kafiyesi olan nazım dır.
Sernı : «Feûlün» cüz’ünü «F a’l» şekline sok- Çeşmindc olan «şerâb»-i «neşve»
nıakdır. Etdi dilimi «harâb»-i «işve»
Beter : «Feûlün» cüz’ünü «F a’» şekline sok- beytinde olduğu gibi. (bk. Kafiye)
m akdır. Z C L K A V Â F İ: ( ) Aslî olandan
Feûlün cüz’ünün fer’l e r i : m âadâ ikiden fazla kafiyesi bulunan nazım ­
dır. Yenişehirli Avni Bey’in :
Feûlü : M akbûz F a’lün : Eşlem
Feûl : M aksûr F a ’l : Esrem «Erbâb»-i «kalem» mârifet-âmûz-I
Feil : M ahzûf F a’ : E bter «üm em adir
«Âdâb»-i «ümetn» ınâlıasal-i feyz-i
Z İK R : ( J > " i ) M eânî tâbîrlerindendir. Söy­ «kalem »dir
lenilmesi lâzım gelen sözün ibârede bulun­ beytinde olduğu gibi. (bk. Kafiye)
durulm asıdır. Bulunm ası îcâb eden sözün
Z Ü L-M ETÂ Lİ’ : ( ) bk. Kaside,
terkine «hazf» derler. Z ikr ve hazf «meâ-
nî»ııin m ühim bahislerindendir. «îrâd ve ih­ Zâtül m atâli’.