. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
1930
Αρχιτεκτονική κληρονομιά
του Mοντέρνου
Kινήματος
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ
της δεκαετίας
του 1930
στον Δήμο Αθηναίων
. . . . . . . . . . . . d

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Επιμέλεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ειρήνη Γρατσία-Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Οργάνωση
Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Αρχιτεκτονική κληρονομιά
του μοντέρνου κινήματος
της δεκαετίας του 1930
στο Δήμο Αθηναίων:
Προστασία και ανάδειξη
Πρακτικά Ημερίδας

Επ ι μέ λ ε ι α
Ειρήνη Γρατσία-Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου

Οργ άν ω σ η
Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού

Υπουργείο Απασχόλησης & Κοινωνικής Προστασίας στο πλαίσιο του έργου:

«Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέργων με την ενεργό συμμετοχή των Μ.Κ.Ο.».
© ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, Αθήνα 2009

Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε στις 27 Νοεμβρίου 2008 στο κτήριο της

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος με τίτλο
«Προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της δεκαετίας
του 1930 (μοντέρνου κινήματος) του Δήμου Αθηναίων». Το πρόγραμμα
χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Απασχόλησης & Κοινωνικής Προστα-
σίας στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέρ-
γων με την ενεργό συμμετοχή των Μ.Κ.Ο.».

Παράλληλα με την ημερίδα, παρουσιάστηκε φωτογραφική έκθεση για την

αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος με αντιπροσωπευτικά δείγματα
της έρευνας (19-27 Νοεμβρίου 2008, κτήριο της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Περιβάλλοντος και Πολιτισμού).
 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 4

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

5 Γιάννης Μιχαήλ
Πολεοδόμος, πρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

7 Κώστας Καρράς
Ιστορικός, πρόεδρος Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

10 Ειρήνη Γρατσία
Αρχαιολόγος, υπεύθυνη Προγραμμάτων Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

ΟΜΙΛΙΕΣ

11 Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Αρχιτέκτονας μηχανικός, υπ. διδ. Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Αρχιτεκτονική κληρονομιά του μοντέρνου κινήματος
της δεκαετίας του 1930 στο Δήμο Αθηναίων –
Προστασία και ανάδειξη
15 Δημήτρης Φιλιππίδης
Αρχιτέκτονας μηχανικός, ομ. καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Π.Μ.
Tο μοντέρνο κίνημα στην Αθήνα
20 Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Αρχιτέκτονας μηχανικός, αναπλ. καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.
Η προστασία του μοντέρνου: αγωνίες και προτάγματα
για τη σύγχρονη Αθήνα
28 Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ
Δρ. αρχιτέκτονας μηχανικός, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών
Το διατηρητέο έργο των αρχιτεκτόνων
της μεσοπολεμικής Αθήνας
34 Ελένη Αμερικάνου, Πάνος Εξαρχόπουλος
Αρχιτέκτονες μηχανικοί, επικ. καθηγητές Δ.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Κατεδαφισμένα και αλλοιωμένα κτήρια της μοντέρνας
αρχιτεκτονικής στην Αθήνα του Μεσοπολέμου

51 ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

53 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

71 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 5

Γιάννης Μιχαήλ
Πολεοδόμος, πρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

υρίες και κύριοι,αγαπητοί φίλοι και συνάδελφοι, η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙ-

Κ ΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού χαίρεται για την παρουσία σας.

Προσδοκά απόψε τις συμπληρώσεις και βελτιώσεις του έργου που
έχει αναλάβει για την αποτύπωση ενός σημαντικού κομματιού του ελλη-
νικού και ιδιαίτερα του μεγάλου αθηναϊκού κτηριακού πλούτου.
Τώρα πρέπει να προχωρήσουμε, πρέπει να κοιτάξουμε πως αυτά τα
οποία αποτυπώθηκαν στις περιοχές της Αθήνας, στο ήμισυ περίπου του
Δήμου Αθηναίων, μπορούν να προστατευθούν και να αναδειχθούν. Αν
και στην πράξη συμβαίνει το αντίθετο. Πρώτη επιχειρείται η ανάδειξη για
να ακολουθήσει η προστασία.
Διακρίνουμε δύο γενικούς άξονες της συνέχειας του έργου. Ο πρώτος
άξονας είναι ο καθορισμός των σπιτιών αυτών, και ειδικότερα ο αξιολο-
γητικός καθορισμός. Σήμερα, η αντιμετώπιση αυτή είναι ακραία. Στο ένα
άκρο βρίσκεται η κατεδάφιση, στο άλλο άκρο βρίσκεται η εντός εισαγω-
γικών ‘δαμόκλειος σπάθη’ της κήρυξης ως διατηρητέο.
Με αυτή την ευκαιρία, ας θυμηθούμε την τραγελαφική κατάσταση που
ισχύει σήμερα. Όταν ένα σπίτι πρόκειται να κατεδαφιστεί, ζητά κανείς
άδεια από την Πολεοδομία και η Πολεοδομία με το ισχύον νομικό καθεστώς
κρίνει αν αυτό το κτήριο είναι σημαντικό. Αυτό σημαίνει ότι η κρίση αυτή
είναι πολύ υποκειμενική, δηλαδή «θου, Κύριε, φυλακή τω στόματί μου».
Εάν βέβαια κρίνει ότι το κτήριο είναι σημαντικό, τότε το διαβιβάζει στην
ΕΠΑΕ, στην Επιτροπή Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου, η οποία
μπορεί να το παραπέμψει για κήρυξη στο ΥΠΕΧΩΔΕ, εφόσον, και εδώ
είναι το πονηρό, υπάρξει ομοφωνία. Άρα στην θλιβερή πράξη θα δουλεύει
η μπουλντόζα.
Ο δεύτερος άξονας είναι η στήριξη από το Δημόσιο, με κίνητρα, με κάποιο
αντίδωρο για το επαχθές μέτρο της διατήρησης ή κάποιας δέσμευσης.
Ύστερα από το πλέγμα των νομοθετημάτων που θεσπίστηκε μετά τη με-
ταπολίτευση και περιείχε πολλά υποστηρικτικά στοιχεία για τα διατηρητέα
και τον παραδοσιακό πλούτο, σήμερα έχουμε απομείνει με έναν από
τους δέκα συντελεστές του αντικειμενικού συστήματος υπολογισμού
αξίας ακινήτων, ο οποίος ευνοεί τα διατηρητέα.
Περιμένουμε ασφαλώς να μας πει το Υπουργείο Οικονομικών: «σήμερα
στην περίοδο της οικονομικής κρίσης ζητάτε λεφτά για να ενισχύσετε τα
διατηρητέα;» Ευελπιστούμε ότι αυτή η χρηματοοικονομικοπιστωτική κρίση
θα περάσει σε δυο-τρία χρόνια. Πάντως, αν σε αυτά τα δυο-τρία χρόνια,
αν δε δοθεί προσοχή σε αυτά τα κτήρια του μεσοπολέμου τότε θα θρη-
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 6

νήσουμε πλείστα όσα κτήρια σαν εκείνα τα οποία σωζόντουσαν παλαιότερα

από το 19ο αιώνα.
Με αυτή την ευκαιρία μια σύντομη παρατήρηση. Το Σαββατοκύριακο πή-
γαμε στη νήσο Αμοργό. Εκεί παρουσιάστηκε μια παράλληλη εργασία,
όπως εδώ. Μια συνάδελφος, και αυτή Κατερίνα, περιηγήθηκε με τα πόδια
όλο το νησί της Αμοργού, βρήκε 2400 κατασκευαστικά ίχνη στο γεωργικό
χώρο, πατηρήτια, λιοτρίβια, στάνες κτλ. Με το δορυφόρο τα τοποθέτησε
επακριβώς πάνω στους χάρτες. Παράλληλα τώρα πρέπει να προχωρήσει
και η προστασία και η ανάδειξή τους.
Για να αρχίσουμε, το λόγο έχει ο μέντωρ του σημερινού έργου, Κώστας
Καρράς, πρόεδρος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και του
Προγράμματος Αιγαίου, ιδρυτής από το 1972 της Ελληνικής Εταιρείας
και επί σειρά ετών πρόεδρός της.
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 7

Κώστας Καρράς
Iστορικός, πρόεδρος Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς

ική μου δουλειά δεν είναι να μιλήσω για την αρχιτεκτονική του μον-

Δ τέρνου κινήματος. Aυτό θα το κάνουν οι σημερινοί ομιλητές. Θα

πρέπει όμως να σας περιγράψω τη δουλειά που κάνει το Συμβού-
λιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Διότι η εργασία για την οποία θα ακού-
σετε εδώ και οι φωτογραφίες τις οποίες θα δείτε στην έκθεση, είναι
αποτέλεσματα της εργασίας αυτού του Ειδικού Συμβουλίου.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ιδρύθηκε το 1972. Ιδρύθηκε από την αρχή με ένα
ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων και είναι έκτοτε η μόνη περιβαλλοντική ορ-
γάνωση στην Ελλάδα που ενδιαφέρεται εξίσου για το φυσικό και το δομη-
μένο περιβάλλον. Ήταν έτσι εξ’αρχής, παραμένει έτσι και σήμερα. Δεν
υπάρχει άλλη οργάνωση που να είναι εξίσου ευαίσθητη και στα δύο είδη
κληρονομιάς. Από την αρχή, από τον πρώτο χρόνο ύπαρξής της, η ΕΛΛΗ-
ΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ έδειξε ενδιαφέρον για το νησί της Ύδρας. Και τούτο,
διότι η αρχιτεκτονική της Ύδρας είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα
του ελληνικού Γένους στη νεότερη περίοδο, μόλις πριν από την ανεξαρ-
τησία. Είναι απόλυτα συνδεδεμένη αυτή η αρχιτεκτονική με την απελευ-
θέρωση της χώρας. Και όμως, ήδη το 1973, κινδύνευε η Ύδρα από την
πρόταση δημιουργίας ενός τεράστιου λιμενοβραχίωνα για πολύ μεγάλα
κρουαζιερόπλοια. Καταφέραμε τότε με τη βοήθεια της Europa Nostra και
με τη βοήθεια επίσης του ΕΟΤ να αποτρέψουμε αυτό το μεγάλο κίνδυνο.
Όμως, σήμερα η Ύδρα και πάλι κινδυνεύει. Θα βρείτε στο τραπέζι έξω
μία έκκληση, την οποία όσοι πιστεύετε ότι η Ύδρα πρέπει να μείνει αναλ-
λοίωτη, ως σύμβολο της ανεξαρτησίας του Γένους και της εξαίρετης αρ-
χιτεκτονικής της εποχής εκείνης, παρακαλώ να υπογράψετε, ώστε να
αλληλοβοηθηθούμε σ’ αυτό τον κοινό αγώνα, που η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
δίνει και στο Συμβούλιο της Επικρατείας, αλλά σημαντικότερα στις καρδιές
όλων μας.
Επίσης από τα πρώτα της χρόνια η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ έδειξε ενδιαφέρον
για την αναβάθμιση της Πλάκας. Και πάλι, υπάρχει στο τραπέζι έξω μια
έκκληση για τη σωτηρία της Πλάκας, διότι κινδύνευσε φέτος το καλοκαίρι
από μία πρόταση αλλαγής των χρήσεων γης, που έφθασε από το ΥΠΕΧΩΔΕ
στο Συμβούλιο της Επικρατείας για γνωμοδότηση στους θερινούς μήνες,
όταν προφανώς κάποιοι πίστευσαν ότι θα είμαστε διακοπές. Ευτυχώς η
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ είναι αρκετά οργανωμένη, ώστε να μπορέσουμε να
αντιδράσουμε άμεσα και αποτελεσματικά σε όλα τα μέσα επικοινωνίας.
Έγινε τόσος θόρυβος, ώστε ο αρμόδιος Υπουργός να δηλώσει ότι θα το
επανεξετάσει το θέμα ο ίδιος. Αναμένομε τα αποτελέσματα αυτής της
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 8

επανεξέτασης. Δεν αναμένουμε όμως την απόφαση της επανεξέτασης

με σταυρωμένα τα χέρια. Ετοιμαζόμαστε, αν χρειαστεί, για περαιτέρω
αγώνες και γι’ αυτό σας καλώ να υπογράψετε και αυτή την έκκληση.
Το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς ιδρύθηκε το 1995 από έναν
από τους σημαντικότερους νεότερους έλληνες αρχιτέκτονες και πολεο-
δόμους, τον Ανδρέα Συμεών. Δημιουργήθηκε με στόχο να δίνεται πιο
αποτελεσματικά ο πολυμέτωπος αγώνας που έδινε η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
από την ίδρυσή της. Ένα μέτωπο είναι στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμ-
βούλιο και το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, άλλο μέτωπο
στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, μάχη δηλαδή για την ενημέρωση όλων
μας όσον αφορά τη διαχρονική σημασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της χώρας σε όλες της τις εκφάνσεις, αρχίζοντας από την προϊστορική
εποχή και φθάνοντας μέχρι σήμερα. Είναι ένας αγώνας τόσο σκληρός,
που κάποια στιτγμή ένα στέλεχος της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ είπε στον
Ανδρέα Συμεών και σε μένα: «Φίλοι μου, γιατί αυτομαστιγώνεστε;» Με
άλλα λόγια, δηλαδή, πρόκειται για μια χαμένη υπόθεση και εσείς απλώς
συνεδριάζετε και βγάζετε κανένα ψήφισμα ή κάνετε κάποια παράσταση
στα Συμβούλια του ΥΠΠΟ ή διαμορφώνετε κάποιο γράμμα διαμαρτυρίας
και νομίζετε πώς με αυτό τον τρόπο θα αλλάξει τίποτα;
Η παρουσία όλων σας εδώ σήμερα, αποτελεί μια απάντηση σε παρόμοια
έλλειψη αυτοπεποίθησης, διότι ως πολίτες μπορούμε να επιτύχουμε κάτι.
Όπως μπορέσαμε με την Ύδρα και μπορέσαμε με την Πλάκα, έτσι, αν
προσπαθήσουμε, θα μπορέσουμε και με τα σημαντικά κτήρια του μον-
τέρνου κινήματος, για το οποίο θα γίνει λόγος σήμερα.
Από την έρευνα της Κατερίνας Χατζηκωνσταντίνου και την έρευνα στην
Αμοργό της Κατερίνας Κανακάρη, στην οποία αναφέρθηκε ο Γιάννης Μι-
χαήλ, βρέθηκαν στοιχεία που ήταν μέχρι τώρα άγνωστα. Στη μια περί-
πτωση, έγινε γνωστή μια πλουσιότατη αγροτική κληρονομιά σε ένα ελλη-
νικό νησί, στην άλλη περίπτωση ολόκληροι δρόμοι της Αθήνας σχεδόν
ανέπαφοι, δρόμοι που μπορούν να προστατευθούν ως σύνολα.
Η έμπνευση της Ελληνικής Εταιρείας, που οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό
στην Ειρήνη Γρατσία, την υπεύθυνη προγραμμάτων του ΣΑΚ, συνίστατο
στην ελπίδα πως με ένα πρόγραμμα που προήλθε από το Υπουργείο
Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας για νέους επιστήμονες, θα
ανιχνεύαμε όσα περισσότερα σημαντικά κτήρια του μοντέρνου κινήματος
μπορούσαμε στο χώρο του Δήμου Αθηναίων. Είμαστε εδώ σήμερα το
βράδυ για να ακούσουμε τα αποτελέσματα της έμπνευσης αυτής και του
προγράμματος αυτού. Είμαστε επίσης εδώ σήμερα να δώσουμε λόγο ο
ένας στον άλλον και όλοι μαζί, ότι θα αγωνισθούμε να διατηρήσουμε την
αρχιτεκτονική μας κληρονομιά, ότι τα κτήρια του μεσοπολέμου ασφαλώς
αποτελούν πολύτιμο τμήμα της αρχιτεκτονικής αυτής κληρονομιάς, και
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 9

ότι θα αγωνιστούμε να την διατηρήσουμε με τον ίδιο ζήλο, όπως επιδει-

κνύουμε για όλες τις άλλες εκφάνσεις αυτής της πολυδιάστατης δημι-
ουργίας του ελληνικού γένους η οποία έχει αξία αυτή καθ’ εαυτή, αλλά
και πλέον μέσα από την ύπαρξή της προσθέτει καθημερινά ποιότητα στη
ζωή μας.

Εικ. 1
Σόλωνας Κυδωνιάτης, δημοτική αγορά Χαλκίδας,
1931 [κατασκευή μπροστινής πλευράς
στο υπάρχον κτίσμα του 1885].
Eικ. 2
Κατοικία στην γωνία Μουστοξύδη 11
και Λομβάρδου 9, Γκύζη.
Εικ. 3
Αδριανός Λαζαρίμος, πολυκατοικία στην οδό
Ζαλοκώστα 7, Κολωνάκι, 1938.
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 10
Ειρήνη Γρατσία
Αρχαιολόγος, υπεύθυνη Προγραμμάτων Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
ο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς περιέλαβε εδώ και αρ-
Τ κετά χρόνια στη δράση του την καταγραφή και την προστασία των
κτηρίων του μοντέρνου κινήματος της δεκαετίας του 1930. Οι κα-
ταγραφές γίνονταν αρχικά με εθελοντές, φοιτητές κυρίως, και είχαν ως
στόχο τη φωτογραφική τεκμηρίωση των κτηρίων της Αθήνας. Το 2008
δόθηκε η ευκαιρία η καταγραφή αυτή να γίνει συστηματικά και τεκμηριω-
μένα μέσω της χρηματοδότησης που ήρθε από το Υπουργείο Απασχό-
λησης και Κοινωνικής Προστασίας. Μέσα σε ένα χρόνο λοιπόν η
αρχιτέκτονας Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου κατέγραψε κτήρια με ιδιωτική
χρήση σε τρία διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων. Η καταγραφή αυτή
έχει ως απώτερο στόχο την προστασία των κτηρίων αλλά και την ενημέ-
ρωση και την ευαισθητοποίηση των αρμόδιων αρχών και των πολιτών.
Είναι γνωστό ότι η αρχιτεκτονική αυτή δεν έχει γίνει ακόμη συνείδηση
ότι αξίζει να προστατευτεί.
Όσον αφορά τη γενικότερη δράση για την προστασία των κτηρίων του
μοντέρνου κινήματος το Συμβούλιο έχει υποβάλει αιτήσεις χαρακτηρι-
σμού στους αρμόδιους φορείς και έχει κάνει παρεμβάσεις για τη σωτη-
ρία τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι ολοένα και αυξάνονται οι εκκλήσεις
πολιτών για παρεμβάσεις μας για τη σωτηρία κτηρίων αυτής της επο-
χής. Με τη συμβολή του ΣΑΚ κηρύχθηκαν διατηρητέα μνημεία η δημοτική
αγορά Χαλκίδας (εικ. 1), κατοικίες στου Γκύζη (εικ. 2) και η πολυκατοικία
στην οδό Ζαλοκώστα, στο Κολωνάκι (εικ. 3). Αυτή την ώρα εξετάζεται
στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων ο χαρακτηρισμός η μη των
προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας τον οποίο υπο-
στήριξε και η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. Ας ελπίσουμε ότι το αποτέλεσμα θα
είναι υπέρ των κτηρίων.
Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές Παναγιώτη
Τουρνικιώτη και Δημήτρη Φιλιππίδη γαι την όλη τους συνεργασία στο πρό-
γραμμα καταγραφής, όλους τους ομιλητές για τη συμμετοχή τους στην
ημερίδα και βέβαια την Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου που με τη συστημα-
τική της εργασία έκανε πραγματικότητα τους στόχους του Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.

Εικ. 1
Χάρτης των 7 διαμερισμάτων του Δήμου Αθηναίων
με σημειωμένες τις περιοχές εστίασης στο 1ο,
2ο και 6ο διαμέρισμα πάνω στο «Χάρτης της
πόλεως των Αθηνών του 1930 με τας έως τότε
επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου», Μπίρης,
Κ., Αι Αθήναι, από τον 19 εις τον 20ό αιώνα,
Αθήνα: Μέλισσα, 319.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 11
Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Αρχιτέκτονας μηχανικός, υπ. διδ. Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Προστασία και ανάδειξη
της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της δεκαετίας του 1930 (Μοντέρνου Κινήματος)
του Δήμου Αθηναίων
ο κύριο ερώτημα που θέτει κανείς βλέποντας τον τίτλο της σημε-
Τ ρινής ημερίδας, που θα συζητηθεί εκτενέστερα από τους σημερι-
νούς ομιλητές, είναι: «γιατί να γίνει μια τέτοια καταγραφή;»
Δηλαδή, ποια είναι η αξία των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος και η
σημασία τους στο αστικό τοπίο της Αθήνας;
Τα κτήρια του μοντέρνου κινήματος αποτελούν ένα σημαντικό σύνολο αρ-
χιτεκτονικής κληρονομιάς της Αθήνας με πολύ ιδιαίτερα και πρωτοπόρα
για την εποχή χαρακτηριστικά μορφολογίας, εσωτερικής δομής και οργά-
νωσης, κατασκευής και τεχνολογικού εξοπλισμού. Χαρακτηριστικά, τα
οποία πέρα από τον εκσυγχρονισμό στο σχεδιασμό και την εφαρμογή είχαν
ένα καθαρά ιδεολογικό υπόβαθρο. Η διορατικότητα που διακρίνει αυτά τα
κτήρια, τόσο μορφολογικά όσο και λειτουργικά, εμπίπτει στο κοινωνικό
όραμα της εποχής για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας. Έχει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο έγινε η εισαγωγή της συγκεκριμένης
αρχιτεκτονικής έκφρασης από το εξωτερικό και οι διαφορετικές εκδοχές
με τις οποίες εφαρμόστηκε στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα, και
το μικρό χρονικό διάστημα στο οποίο εκδηλώθηκε, εξαπλώθηκε και απα-
ξιώθηκε. Το διάστημα αυτό, που διαρκεί σχεδόν μια μόνο δεκαετία κατά
την περίοδο του μεσοπολέμου, ειδικά σε σχέση με το συγκριτικά μεγάλο
αριθμό κατασκευής κτηρίων σε όλη την Ελλάδα, προσδίδει ακόμα μεγαλύ-
τερη αξία στην αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος. Τα μοντέρνα κτή-
ρια, όχι μόνο έχουν αξία ως μεμονωμένα παραδείγματα αρχιτεκτονικής
τυπολογίας, αλλά και συνολικά ως πολεοδομικό στοιχείο ανάπτυξης της
πόλης, μια κοινωνική συμβολή στον ιστό της Αθήνας.
Στόχος της προκειμένης έρευνας είναι η ανάδειξη και η προστασία των
κτηρίων αυτών. Η παρούσα καταγραφή δεν είναι κάτι καινούργιο, έχουν
ξεκινήσει και στο παρελθόν παρόμοιες έρευνες, και από μεμονωμένους
ερευνητές αλλά και από φορείς. Σκοπός της είναι η συστηματικοποίηση
αυτής της προσπάθειας, η επιστροφή της στην επικαιρότητα και η δημο-
σιοποίησή της, ώστε να επιτευχθεί: α) η θεσμοθετημένη προστασία τους,
μέσα από μια διαδικασία αξιολόγησης της ποσοτικής και ποιοτικής κατά-

Εικ. 2
Καταγραφή 896 κτηρίων σε τρία από τα επτά
διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων, το 1ο,
το 2ο και το 6ο.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 12
στασης των κτηρίων, σύνταξης προτάσεων και κατάθεσης του υλικού σε
αρμόδιους φορείς, οι οποίοι δεν έχουν την αναγκαία συνολική εικόνα, πο-
σοτική και ποιοτική, των κτηρίων αυτών στο Δήμο Αθηναίων και β) η ευαι-
σθητοποίηση των πολιτών και ιδιοκτητών, ενδεχομένως μέσα από μια
σύσταση σειράς κινήτρων, ώστε να μειωθεί, ή ακόμα και να αποφευχθεί,
η αλλοίωση και η κατεδάφιση αυτών των κτηρίων. Η επαφή με τους κα-
τοίκους και ιδιοκτήτες μοντέρνων κτηρίων αποκαλύπτει πολύτιμες ιστο-
ρίες πίσω από την κατασκευή ή τη χρήση των κτηρίων. Πιο συχνά, όμως,
προδίδει άγνοια για την αξία των κτισμάτων και αδιαφορία για την προ-
στασία τους ή για τον τρόπο κήρυξής τους ως διατηρητέων. Αυτή η άγνοια
και η αδιαφορία συμβάλει καταλυτικά στη μη αναστρέψιμη καταστροφή του
αρχιτεκτονικού πλούτου της πόλης. Τα αποτελέσματα της παρούσας
έρευνας και της συνέχισής της θα αποτελέσουν χρήσιμα εργαλεία προ-
στασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος.
Αναφορικά με τη μέθοδο της έρευνας, οι περιοχές εστίασης επιλέχθηκαν
με βάση το πολεοδομικό σχέδιο της πόλης το 1930, ώστε να καλύψουν
όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκταση του αστικού ιστού της εποχής (εικ.1).
Δυστυχώς, δεν υπήρχε πρόσβαση στα αρχεία της πολεοδομίας -τα οποία
ούτως ή άλλως δεν έχουν πλήρως διασωθεί- ώστε να είναι δυνατή μια
στοχευμένη έρευνα, σύμφωνα με ένα κατάλογο κτηρίων. Κάτι τέτοιο θα
μας επέτρεπε να αξιολογήσουμε και τον αριθμό των κτηρίων του μοντέρ-
νου που έχουν κατεδαφιστεί. Ήταν, λοιπόν, αναγκαίο να περπατήσω
δρόμο-δρόμο ψάχνοντας το μοντέρνο.
Στο διάστημα έξι μηνών έγινε η καταγραφή σε τρία από τα επτά διαμερί-
σματα του Δήμου Αθηναίων, το 1ο, το 2ο και το 6ο (εικ.2). Συνολικά κα-
ταγράφηκαν 896 κτήρια ιδιωτικής χρήσης όπως κατοικίες, διπλοκατοικίες,
πολυκατοικίες, καταστήματα και ξενοδοχεία, σχεδιασμένα τόσο από γνω-
στούς αρχιτέκτονες και μηχανικούς, όσο και από ανώνυμους εμπειρικούς
κατασκευαστές της εποχής, Ο αριθμός των κτηρίων που καταγράφηκαν
είναι πολύ μεγαλύτερος, γιατί πρώτον, ορισμένα μορφολογικά χαρακτη-
ριστικά του μοντέρνου κινήματος τα συναντάμε και μεταπολεμικά και δεύ-
τερον, γιατί τα στυλιστικά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντα καθαρά ώστε
να συνιστούν ένα αμιγές μοντέρνο λεξιλόγιο, καθώς σε μερικές περιπτώ-
σεις εμπλέκουν στοιχεία κλασικισμού και Art Deco. Συνεπώς, με τη λήξη
της καταγραφής, έγινε προσεκτική επιλογή με βάση βιβλιογραφικές πηγές
και την καθοδήγηση των παρόντων καθηγητών, με κριτήριο το σύνολο των
χαρακτηριστικών που το συνδέουν σε μια καθαρή μορφή του μοντέρνου.
Στη διάρκεια της έρευνας συστάθηκε και ένας κατάλογος με τις πληρο-
φορίες π.χ. αναφορικά με την ημερομηνία ανέγερσης, τον αρχιτέκτονα
και σε μερικές περιπτώσεις το όνομα του κτηρίου, οι οποίες συλλέχθηκαν
είτε από προσωπική συζήτηση με τους ιδιοκτήτες/ενοίκους, είτε από τη

Εικ. 3α
Πέντε από τα 529 κτήρια που καταγράφηκαν
συνολικά στο 1ο διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων.
α. Αναγνωστοπούλου 40 & Δημοκρίτου 26
β. Φωκυλίδου 2 & Πλ. Δεξαμενής
γ. Αθηνάς 9 & Αγ. Ειρήνης 43
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 13
βιβλιογραφία. Κρίθηκε σκόπιμο η καταγραφή των κτηρίων να γίνεται ανά
διαμέρισμα, ώστε η καταγραφή να έχει συστηματοποιημένη διοικητική
πληρότητα, και συνεπώς να μπορέσει να αποτελέσει μια ξεκάθαρη βάση
για τη συνέχιση της έρευνας σε δεύτερο στάδιο.
Η μεγαλύτερη συγκέντρωση κτηρίων εντοπίζεται στο 1ο διαμέρισμα με
529 κτήρια. Το διαμέρισμα περιλαμβάνει περιοχές με μεγάλη διαφορο-
ποίηση μεταξύ τους τόσο ως προς τον αριθμό όσο και ως προς την ποι-
ότητα της κατασκευής. Επώνυμοι αρχιτέκτονες, όπως ο Κ. Παναγιωτάκος,
ο Εμμ. Λαζαρίδης, ο Θ. Βαλεντής και Π. Μιχαηλίδης, ο Κυπρ. Μπίρης κ.ά.
χτίζουν μεγάλο αριθμό πολυκατοικιών στο Κολωνάκι και στα Εξάρχεια με
μεγάλη έμφαση στα ακριβά υλικά και την προσεγμένη λεπτομέρεια, ενώ
στο εμπορικό τρίγωνο παρατηρούνται πιο πολλά διώροφα χαμηλότερης
κατασκευαστικής ποιότητας. Η Πλάκα και το Κουκάκι έχουν ανάμεικτες
τυπολογίες, αλλά παρουσιάζουν και μεγαλύτερη αλλοίωση, με κάποιες
αξιόλογες εξαιρέσεις συντηρημένων κτηρίων στην Πλάκα και στην πε-
ριοχή Μακρυγιάννη (εικ. 3α, 3β).
Στο 2ο διαμέρισμα, όπου καταγράφηκαν μόνο 98 κτήρια, παρατηρείται,
σε σύγκριση με προηγούμενες έρευνες, μεγάλος αριθμός κατεδαφισμέ-
νων κτηρίων, ειδικά στην περιοχή του Ν. Κόσμου, στο Δουργούτι και τη
Γούβα, όπου στη θέση τους βρίσκονται πλέον πολυτελείς πολυκατοικίες.
Στην ευρύτερη περιοχή του Μετς και, σε συγκεκριμένα σημεία, στα Ιλίσια
συγκεντρώνονται τα περισσότερα κτήρια, κυρίως χαμηλής δόμησης. Όσο
πλησιάζει κανείς προς το κέντρο της Αθήνας, μεγαλώνει η δόμηση, καθώς
και η κατασκευαστική ποιότητα.
Το 6ο διαμέρισμα με 279 κτήρια, περιλαμβάνει τις περιοχές Πλατεία Αμε-
ρικής, Κυψέλη, Άνω και Κάτω Κυψέλη, Πλατεία Αττικής. Σε αυτό το δια-
μέρισμα παρατηρούνται ανάμεσα σε πολλά εκλεκτικιστικά κτήρια σύνολα
κτηρίων του μοντέρνου κινήματος, με εξαιρετικό παράδειγμα το δρόμο
της Παμισού, στο οποίο υπάρχει συνέχεια μοντέρνων κτηρίων, και στα
δύο μέτωπα, σε όλη την έκταση του δρόμου (εικ. 4). Στην ευρύτερη πε-
ριοχή της Πλατείας Αμερικής υπάρχει ένας αξιόλογος αριθμός πολυκα-
τοικιών διαφορετικών τυπολογιών, αλλά και πολυκατοικιών επώνυμων
μηχανικών όπως είναι ο Νικολαΐδης, ο Δούρας και ο Σιμόπουλος.
Το είδος της δόμησης, αλλά και η πυκνότητά της, η ποιότητα παραγωγής
της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής δραστηριότητας, όπως η προσοχή
στη λεπτομέρεια και η επιμελής σύνθεση, καθώς και η γεωγραφική κα-
τανομή των κτηρίων και ο εντοπισμός δειγμάτων επώνυμης αρχιτεκτονι-
κής αντικατοπτρίζουν τον αστικό χώρο της εποχής, αρχιτεκτονικά, και κατ’
επέκταση κοινωνικά και οικονομικά, ανά περιοχή και συνολικά. Σημειώνε-
ται σημαντική αλλοίωση σε μεγάλο αριθμό των κτηρίων, ανεξαρτήτου πε-
ριοχής, είτε με προσθήκες και επεμβάσεις είτε εξαιτίας παραμέλησης -
 Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 14

πολλά έχουν κατεδαφιστεί ή απειλούνται με κατεδάφιση, όπως φαίνεται

στα παραδείγματα. Θεωρώ, όμως, πως σε αυτό το στάδιο της έρευνας,
είναι ακόμα δύσκολο να γίνει μια πλήρης αξιολόγηση για την ποσότητα
και την ποιότητα της αλλοίωσης των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος
ανά περιοχή.
Η προσπάθεια καταγραφής των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος στο
Δήμο Αθηναίων από το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της ΕΛ-
ΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού αποτελεί μόνο την
αρχή μιας ενδελεχούς έρευνας, που είναι αναγκαίο να ολοκληρωθεί
άμεσα, εν όψει της συνεχώς αυξανόμενης αλλοίωσης και της καταστρο-
φής των εν λόγω κτισμάτων. Υπολείπονται άλλα τέσσερα διαμερίσματα,
ώστε να είναι εφικτή μια ολική αξιολόγηση, ποσοτική και ποιοτική, της αρ-
χιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος στο σύνολο του
Δήμου Αθηναίων. Μόνο χρησιμοποιώντας ως εργαλεία ένα χάρτη του
Δήμου, όπου τοποθετούνται τα συγκεκριμένα κτήρια, και μια βάση δεδο-
μένων με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και το βαθμό αλλοίωσής τους, έχει
κανείς τη δυνατότητα να συνθέσει τεκμηριωμένες προτάσεις και να προ-
βεί σε περαιτέρω ενέργειες.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και
Πολιτισμού, που μου έδωσε τη δυνατότητα συνεργασίας σε ένα τόσο εν-
διαφέρον πρόγραμμα, και ιδιαίτερα τον κ. Κώστα Καρρά, πρόεδρο του
Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Κυρίως όμως, θα ήθελα να ευ-
Εικ. 3β χαριστήσω την Ειρήνη Γρατσία, πρωτοβουλία της οποίας ήταν αυτή η
δ. Θεμιστοκλέους 80 & Αραχώβης 61 έρευνα, για την άψογη συνεργασία της και τη στήριξή της σε όλη τη διάρ-
ε. Πινδάρου 4
κεια του προγράμματος. Τις ευχαριστίες μου στην Αναστασία Αριτζή υπεύ-
θυνη του Συμβουλίου Επικοινωνίας της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ για την
προβολή της έρευνας στον Τύπο, και στο Στέλιο Λεκάκη για τη σημαντική
βοήθειά του στο στήσιμο της έκθεσης φωτογραφίας αντιπροσωπευτικών
δειγμάτων της έρευνας, η οποία φιλοξενείται στο χώρο της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ. Οι καθηγητές Π. Τουρνικιώτης, Δ. Φιλιππίδης, Ε. Αμερικάνου
και Π. Εξαρχόπουλος προσέφεραν τη βοήθειά τους με μεγάλη προθυμία
Εικ. 4 κατά τη διάρκεια της έρευνας και τους είμαι ευγνώμων, καθώς και στον
Συστοιχία κτηρίων στην οδό Παμισού. αρχιτέκτονα Ι. Ευφραιμίδη.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 15

Δημήτρης Φιλιππίδης
Aρχιτέκτονας μηχανικός, Ε.Μ.Π.,
ομότιμος καθηγητής Ε.Π.Μ., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Μοντέρνο Κίνημα στην Αθήνα

ταν γύρω στα τέλη του ’20 άρχισαν να χτίζονται μοντέρνα κτίρια

Ό στην Αθήνα του μεσοπολέμου, είχαν ήδη συντελεστεί βαθιές αλ-

λαγές στη δομή και στο περιεχόμενο της πόλης. Η εγκατάσταση
των προσφύγων του ’22 άλλαξε αποφασιστικά τη γραφική, μετρημένη και
σε μεγάλο βαθμό ονειροπαρμένη πόλη του νεοκλασικισμού, μετατρέπον-
τάς την σταδιακά σε σύγχρονη μεγαλούπολη. Στο μετασχηματισμό αυτό
συνέβαλε, σε βαθμό που ίσως δεν έχει ακόμα εκτιμηθεί όσο πρέπει, ο
μοντερνισμός της αστικού τρόπου διαβίωσης. Μέρος της νέας νοοτρο-
πίας ήταν η υιοθέτηση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής που συζητάμε σή-
μερα. Οι νέες ανάγκες οδήγησαν έτσι σε δομικές αλλαγές, όπως στον
πολλαπλασιασμό των πολυκατοικιών στο κέντρο της πόλης και στη δημι-
ουργία προαστίων, ακολουθώντας μια νέα μόδα που εισέβαλε αποφασι-
στικά από την Ευρώπη: το κωδικό της όνομα ήταν Μοντέρνο Κίνημα.
Με αυτή την απόλυτα σύγχρονη, ριζοσπαστική και τελικά οικονομικά συμ-
φέρουσα μορφολογία, θα ξαναχτιστεί μια νέα πόλη πάνω ακριβώς και στις
παρυφές της παλιότερης, της νεοκλασικής πόλης. Οι δύο αυτές πόλεις,
για μια περίοδο τουλάχιστον μέχρι τον πόλεμο, θα συνυπάρχουν πλάι-
πλάι, όπως πιστοποιούν οι φωτογραφίες της εποχής. Σήμερα, αυτή η αί-
σθηση έχει βέβαια χαθεί, γιατί στο μεταξύ τα νεοκλασικά πρώτα
εξοντώθηκαν συστηματικά και κατόπιν θεοποιήθηκαν ως διατηρητέα μνη-
μεία. Έτσι αλλοιώθηκε η μεταξύ τους σχέση ανεπανάληπτα.
Σε αυτή λοιπόν την παράδοξα σύντομης διάρκειας περίοδο, που δεν υπερ-
βαίνει τη δεκαετία, η Αθήνα ξαναχτίζεται με νέες προδιαγραφές. Συστα-
τικό της ήταν η νέα δόμηση ακολουθώντας μοντέρνες τυπολογίες και
μοντέρνο ύφος. Αρχικά, τα δείγματα αρχιτεκτονικής του Μοντέρνου Κι-
νήματος ήταν λιγοστά. Αυτό εικάζεται ως ένα σημείο από τον έλεγχο των
τότε οικοδομικών αδειών, αλλά επίσης από το γεγονός ότι το 1933, όταν
οργανώθηκε το 4ο Διεθνές Συνέδριο του Μοντέρνου Κινήματος στην
Αθήνα, οι σύνεδροι μπόρεσαν να δουν χτισμένο έναν αριθμό πραγματικά
αξιόλογων σχολικών κτιρίων αλλά λιγοστά ιδιωτικά κτίρια. Η εξάπλωση
του μοντερνισμού πήρε διαστάσεις χιονοστιβάδας λίγο αργότερα και
έφτασε σε έξαρση ακριβώς τη στιγμή που ξέσπαγε ο Παγκόσμιος Πόλε-
μος, και μάλιστα με αμείωτη ένταση παρ’ όλη τη δυσφορία του μεταξικού
καθεστώτος που μάλλον άλλα γύρευε τότε.

Εικ. 1
Π. Μιχαηλίδης και Θ. Βαλεντής, Πολυκατοικία
Μιχαηλίδη, Στουρνάρη και Ζαΐμη, 1933-1934.
Εικ. 2
Κ. Παναγιωτάκος, «Μπλε» Πολυκατοικία
Αντωνόπουλου, Αραχώβης 61 & Θεμιστοκλέους
80, 1932-1933.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 16
Έτσι εμφανίστηκε, διαδόθηκε και επικράτησε ένας νεωτερισμός στην
αρχιτεκτονική της Αθήνας, που γνώρισε ενθουσιώδη υποδοχή από όλα
ανεξαιρέτως τα κοινωνικά στρώματα. Αν σήμερα, και για διάφορους λό-
γους, προβάλλουμε μόνο τα πιο εντυπωσιακά επώνυμα κτίρια που μας
άφησε εκείνη η ανεπανάληπτη εποχή, για παράδειγμα, μια σειρά από μο-
ναδικές πολυκατοικίες όπως των Βαλεντή και Μιχαηλίδη (εικ.1), ή του
Παναγιωτάκου (εικ. 2), ή πάλι, τα τόσο τολμηρά σχολεία, για παράδειγμα,
του Μητσάκη και του Καραντινού, ή τα νοσοκομειακά κτίρια των Δεσπο-
τόπουλου και Γεωργακόπουλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πλάι σε
αυτά τα τόσο εκλεκτά, διεθνούς επιπέδου, κτίρια χτίζονταν αναρίθμητα
άλλα –αναφερόμαστε εδώ αποκλειστικά σε κατοικίες– σε απίστευτες
ποσότητες, σε περιοχές που τότε ήταν περιφερειακές και στέγαζαν μι-
κροαστικά στρώματα, όπως Γκύζη, Κυψέλη, ή Κάτω Πατήσια (εικ. 3). Στην
τελευταία αυτή περίπτωση, βέβαια, τα κτίρια ήταν μικρότερου μεγέθους
και μειωμένων αισθητικών απαιτήσεων, χωρίς όμως ποτέ να στερούνται
μιας κάποιας χάρης κι αναπάντεχης ευγένειας –που δεν ήταν διόλου μα-
κριά από εκείνη η οποία άλλοτε διέκρινε τα «λαϊκά» νεοκλασικά κτίσματα
μισό αιώνα πριν. Με άλλα λόγια, η ελίτ και επώνυμη αρχιτεκτονική που
συνήθως στολίζει όλα τα βιβλία για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική
είναι μόνο μια πλευρά του αθηναϊκού μοντερνισμού. Όχι όμως απαραί-
τητα η πιο σημαντική.
Εκείνο που σήμερα πάντως μας εντυπωσιάζει, πέρα από αυτή τη φαι-
νομενική διάδοση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην αθηναϊκή κοινω-
νία, είναι η ποικιλία της. Αν πάλι προσφύγουμε στα νεοκλασικά, αυτά
είχαν έναν ολόκληρο αιώνα για να εξελιχθούν, να δεχτούν νέες επιρ-
ροές και προσμίξεις. Όταν στην περίπτωση του μοντερνισμού διαθέ-
τουμε μόλις μια δεκαετία, είναι δύσκολο να πιστέψουμε για πότε
πρόλαβαν να γίνουν τόσα πολλά και από τόσους λίγους. Πράγματι, οι
τότε διπλωματούχοι αρχιτέκτονες ήταν μια φούχτα, κι αν σ’ αυτούς προ-
σθέσουμε τους μηχανικούς και τους εργολάβους-κατασκευαστές που
δραστηριοποιούνταν στην οικοδομή, πάλι συγκεντρώνεται ένας εξαιρε-
τικά περιορισμένος αριθμός από άτομα που ασχολούνταν με τον σχετικό
τομέα. Από καθαρά στατιστική πλευρά, λοιπόν, είναι εντυπωσιακή αυτή
η έντονη δραστηριότητα και μάλιστα σε μια εποχή όχι ιδιαίτερα ανθηρή
οικονομικά ούτε σταθερή πολιτικά.
Πέρα πάντως από το ποσοτικό φαινόμενο, υπάρχει και το ποιοτικό. Το τι
χτίστηκε το ’30 στην Αθήνα χρησιμοποιώντας το μοντέρνο λεξιλόγιο και
συντακτικό, όπως λέμε μεταφορικά εμείς οι αρχιτέκτονες, είναι εξίσου
άξιο θαυμασμού. Καθώς μάλιστα ο ένας από τους δύο στόχους της ημε-
ρίδας είναι η «ανάδειξη» αυτής της αρχιτεκτονικής, οφείλουμε να πούμε
γιατί αξίζει τον κόπο να ασχολείται κανείς με τα μοντέρνα κτίρια του ’30.

Εικ. 3
Αγνώστων στοιχείων, Αριστοτέλους 136.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 17
Έχουμε λοιπόν κατά νου έναν τέτοιο πρακτικό σκοπό αλλά έχουμε κι
έναν άλλο, που καταρρίπτει τις τόσο καλά εδραιωμένες αντιλήψεις για
την ελληνική μοντέρνα αρχιτεκτονική. Νομίζω πως αυτό είναι και το πιο
σημαντικό.
Με τι έχουμε λοιπόν να κάνουμε; Πάγια τακτική της ελληνικής αρχιτεκτο-
νικής, ως απόηχος βέβαια των γενικότερων επιταγών της νεοελληνικής
κουλτούρας, ήταν η πολιτισμική συνέχεια με το ιστορικό παρελθόν του
τόπου. Η είσοδος στη σκηνή του Μοντέρνου Κινήματος υποτίθεται ξεμ-
πέρδευε με αυτή την τροχοπέδη που συντηρούσε τις τάσεις οπισθοδρο-
μικότητας στην ελληνική κοινωνία. Όσο σκοταδιστικός ήταν ο μεταξικός
φασισμός, που προσπαθούσε να αναστήσει τα φαντάσματα του παρελ-
θόντος με την πομπώδη προπαγάνδα του, άλλο τόσο αρνητικός ήταν ο
ξεπεσμένος κλασικισμός του 1920. Είχε, όπως λένε, πια μετρήσει τις
μέρες του. Είχε ξοφλήσει.
Αυτά τουλάχιστον έλεγαν οι φλογεροί υποστηρικτές του μοντερνισμού το
’30. Πόσο αλήθεια ήταν αυτό όμως; Για ν’ απαντήσουμε, πρέπει να δούμε
πρώτα τι χτιζόταν ως μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Αθήνα το ’30. Αν δεν
αναγνωρίσουμε, χωρίς υπεκφυγές και ωραιοποιήσεις, τι χτιζόταν, τότε
δύσκολα θα ξεφύγουμε από προβλήματα στην «αξιολόγηση» αυτής της
αρχιτεκτονικής, άρα και στην προστασία και ανάδειξή της.
Τώρα θα πρέπει να επιστρέψουμε σ’ εκείνο απ’ όπου ξεκινήσαμε, δηλαδή
στην εικόνα που έχουν, ακόμα κι εκείνοι όπως σήμερα λέγεται, οι «ψαγ-
μένοι», για εκείνη την αρχιτεκτονική. Αναγκαστικά θα ξεχωρίζαμε την κα-
θαρόαιμη μοντέρνα αρχιτεκτονική, στην πιο αναγνωρίσιμη διεθνή της
εκδοχή, έτσι όπως σχεδιαζόταν και χτιζόταν στο εξωτερικό ήδη από το
’20, από μια σειρά διάσημους πρωτεργάτες όπως τον Κορμπυζιέ, τον
Γκρόπιους, τον Μις βαν ντερ Ρόε. Μερικά από τα τόσο όμορφα νοσοκο-
μειακά κτίρια στη «Σωτηρία» και η πλειοψηφία των σχολικών κτιρίων ανή-
κει σ’ αυτή την κατηγορία. Πρόκειται για κτίρια που θα μπορούσαν να
χτιστούν οπουδήποτε κι αυτό ήταν το μεγάλο τους, τολμηρό για τα ελλη-
νικά δεδομένα, εγχείρημα. Εκεί ανήκουν άλλωστε οι δύο λαμπερές πο-
λυκατοικίες στα Εξάρχεια, εκείνη του Παναγιωτάκου κι εκείνη των
Βαλεντή και Μιχαηλίδη, που είπαμε αρχικά. Ας προσθέσουμε εδώ μια
ακόμα πολυκατοικία στην οδό Λαζαίων του Βαλεντή και ελάχιστες βίλες
στην περιφέρεια της πόλης, όπως του Παπαδάκη στη Γλυφάδα. Αυτά όλα
είναι εκλεκτά κτίσματα, δείγματα εξαιρετικά προωθημένης σχεδιαστικής
ποιότητας, άρα αυτοδίκαια ανήκουν στον ιδανικό κατάλογο των μνημείων
του ελληνικού μοντερνισμού. Πόσα θα ήταν όλα αυτά; Με πρώτη εκτίμηση,
θα ήταν καμιά τριανταριά κτίρια, τα οποία, παρ’ όλες τις αναπόδραστες
μετατροπές κι αλλοιώσεις που έχουν στο μεταξύ υποστεί, έχουν επιβιώ-
σει με σχετική αξιοπρέπεια έως σήμερα.
 Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 18

Τι ακολούθησε τα δείγματα αυτού του αυστηρού μοντερνισμού; Εδώ αρ-

χίζει μια μεγάλη περιπέτεια, γιατί διαπιστώνουμε εύκολα πως υπάρχουν
πολλές παράλληλες τάσεις ενός –ας τον βαφτίσουμε– εμπλουτισμένου
μοντερνισμού. Αν ο ιδανικός μας κατάλογος –λες κι ήταν μια Κιβωτός του
Νώε– έπρεπε να περιλάβει δείγματα από όλες τις διαφορετικές εκδοχές
του μοντέρνου στην Αθήνα, τότε οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τις κυριό-
τερες τουλάχιστον από αυτές, καθώς όλες τους έχουν ιστορική αξία.
Το πρόβλημα, πάντως, δεν είναι πώς θα κατατάξουμε τα δείγματα αλλά
Εικ. 4 πώς θα τα ξεχωρίσουμε μεταξύ τους, όταν βλέπουμε πόσο ανάμικτα και
Κων. Κυριακίδης, Πολυκατοικία Ηρ. Κυριακόπουλου, μπερδεμένα ήταν στην πραγματικότητα τα πράγματα, ακόμα και τότε. Κι
Ασκληπιού 19, 1934.
αυτό, σπεύδουμε να συμπληρώσουμε, οφειλόταν στο ότι μέσα στη γενικό-
τερη μόδα του αρχιτεκτονικού νεωτερισμού υπήρχαν επιμέρους κατευθύν-
σεις, που είτε μετέφεραν αυτούσιες «εμπλουτισμένες», όπως τις είπαμε,
μορφές από την Ευρώπη είτε δοκίμαζαν να τις παντρέψουν με κάποια ντό-
πια χαρακτηριστικά. Με απομιμήσεις ξένων δημοφιλών υποδειγμάτων και
με επινοήσεις ελληνικών υποκατάστατων, αυτούσιων ή «πειραγμένων»,
είχε λοιπόν δημιουργηθεί τότε μια «τράπεζα δεδομένων», ένα στοκ αρχι-
τεκτονικής, με το οποίο επικοινωνούσαν οι δημιουργοί. Έτσι παραγόταν η
αρχιτεκτονική.
Μια ομάδα πολύ σημαντική ήταν εκείνη που έξυπνα εκμεταλλευόταν το
νεοκλασικό προηγούμενο στην Ελλάδα, θεωρώντας το, πολύ σωστά, ως
αιώνια αξία που δεν θα έχανε ποτέ τη δημοτικότητά της. Πριν λοιπόν συ-
νεχίσουμε, βλέπετε πως είμαστε αναγκασμένοι, σε αυτή τουλάχιστον
την περίπτωση, να αναθεωρήσουμε το τόσο διαδεδομένο σύνθημα πως
η μοντέρνα αρχιτεκτονική ήταν η ταφόπλακα της νεοκλασικής. Δεν ήταν
πάντοτε έτσι ούτε ήταν αναγκαστικά έτσι. Φυσικά εννοούμε έναν αφαι-
ρετικό, δηλαδή κάπως σχηματικό, κλασικισμό –κι αυτό όχι πάντα– που
εύκολα μπορούσε να συνδυαστεί με μοντέρνα μοτίβα (εικ. 4). Άλλο με-
γάλο ζήτημα: πώς δικαιούμαστε να μιλάμε για «μοτίβα», εννοώντας δια-
κόσμηση, όταν ξέρουμε καλά πως το Μοντέρνο Κίνημα απέρριπτε μετά
βδελυγμίας κάθε ίχνος διακόσμησης; Φαίνεται πως μπορεί, γιατί αυτό
συνέβαινε το ’30 είτε το θέλουμε είτε όχι. Δεν θα δεχτούμε άραγε αυτή
την αρχιτεκτονική επειδή είναι κάπως «μπασταρδεμένη» άρα ύποπτη;
Δεν το νομίζω.
Άλλωστε, γιατί να μην δούμε τα πράγματα διαφορετικά, ότι δηλαδή η «δια-
κόσμηση» πάντα υπάρχει αλλά δικαιούται να πάρει διαφορετικές μορφές.
Μπορώ να σχεδιάσω κλασικιστική αρχιτεκτονική χωρίς να χρησιμοποιήσω
υποχρεωτικά κολόνες κι αετώματα. Πολλά μοντέρνα κτίρια του ’30 διαθέ-
τουν έντονη συμμετρία στη διάταξή τους και αρκετή δόση μνημειακότητας
ώστε να θυμίζουν έντονα αντίστοιχα κτίρια του νεοκλασικισμού, για να μην
πω του φασιστικού κλασικισμού, μόνο που τώρα θα ήταν πιο λιτά και γεω-

Εικ. 5
Κ. Λάσκαρης και Δ. Κυριακός,
Προσφυγικές πολυκατοικίες
στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, 1933-1935.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 19
μετρικά. Για να φέρω ένα απλό παράδειγμα: πόσο μοντέρνα είναι τα προ-
πύλαια του Α’ Νεκροταφείου που σχεδίασε ο Ανδρέας Πλουμιστός το 1939;
Δεν προτίθεμαι να συνεχίσω αυτή τη μορφολογική ανάλυση, που δεν
εξαντλείται σε μια διάλεξη του τετάρτου της ώρας. Ούτε είμαι αρμόδιος
να πω πόσα από αυτά τα τελευταία δείγματα θα δεχόμουν να μπουν στο
χρυσό κατάλογο των αξιόλογων κτιρίων του αθηναϊκού Μοντέρνου Κινή-
ματος. Απλά ήθελα να γίνει κατανοητό πως μια τέτοια αξιολόγηση έχει
αρκετά αγκάθια, ότι είναι εξαιρετικά φορτισμένη ιδεολογικά και ότι δεν
θα είναι εύκολο να πείσει από μόνη της το ευρύ κοινό. Χρειαζόμαστε κι
άλλα κριτήρια, για να μην πω πόσο αισθητή είναι η έλλειψη γενικότερης
παιδείας.
Επιτέλους, το Μοντέρνο Κίνημα δεν ήταν άλλο ένα «στιλ», άσχετα αν κα-
τάντησε κάτι τέτοιο με τον καιρό. Το αυθεντικά Μοντέρνο Κίνημα της αρ-
χιτεκτονικής ευαγγελιζόταν ένα νέο κόσμο, δηλαδή το νέο τρόπο
διαβίωσης μιας κοινωνίας που ανήκε στον 20ό αιώνα. Εμείς εκ των υστέ-
ρων μπορούμε να αξιολογήσουμε, με τα δικά μας πια κριτήρια, τι πέτυχε
και πού το πέτυχε ώστε μετά να φροντίσουμε αυτό να διαφυλαχτεί. Άρα
ψάχνουμε για κάτι που ξεπερνά τις αποκλειστικά σχεδιαστικές αρετές
της αρχιτεκτονικής και μπλέκουμε στους λαβυρίνθους της ιστορίας και
της πόλης – κάτι που υπαινίχτηκα ξεκινώντας. Ας θυμίσω κλείνοντας τη
χρονίζουσα υπόθεση των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου
Αλεξάνδρας (εικ. 5) – νομίζω αρκεί για να καταλάβετε τι εννοώ.

Εικ. 1
Johannes Brinkman & L.C. Van der Vlugt,
Εργοστάσιο καπνού, καφέ και τσαγιού
Van Nelle στο Ρόττερνταμ, 1925-1931.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 20
Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Aρχιτέκτονας μηχανικός, αναπληρωτής καθηγητής Ε.Π.Μ.,
Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Η προστασία του μοντέρνου:
αγωνίες και προτάγματα για τη σύγχρονη Αθήνα
τίτλος μου, η προστασία του μοντέρνου, έχει τον υπότιτλο μιας αγω-
Ο νίας και μερικά προτάγματα για τη σύγχρονη Αθήνα. Έχει και ένα
μικρό λογότυπο του Docomomo, του διεθνούς οργανισμού για την
προστασία και την τεκμηρίωση του μοντέρνου κινήματος, που δουλεύει εδώ
και είκοσι χρόνια με σκοπό, ειδικά στην Ελλάδα, την κινητοποίηση του συλ-
λογικού ενδιαφέροντος για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική –και μπορώ σήμερα
να πω δημόσια ότι έχουμε κάνει σημαντικά βήματα σε αυτή την κατεύθυνση.
Θα μιλήσω αναφερόμενος σε παραδείγματα και θα καταλήξω σε συγκε-
κριμένες προτάσεις. Στην αρχή θα ανοίξω μια παρένθεση για να θυμίσω
πως το μοντέρνο κίνημα μπήκε στη ζωή μας στην αρχή του εικοστού αιώνα
διεκδικώντας μια αρχιτεκτονική για τον άνθρωπο, δηλαδή μια αρχιτεκτονική
που να είναι πιο λειτουργική, πιο πραγματιστική και ενδεχομένως πιο οι-
κονομική, να είναι περισσότερο κοινωνική και αισθητικά μοντέρνα με τον
τρόπο που μπορούσε να αντιληφθεί το απλό και το όμορφο η εποχή εκείνη.
Η αρχιτεκτονική που πρότειναν οι μοντέρνοι αρχιτέκτονες κυριάρχησε
μέσα σε ελάχιστα χρόνια στην παγκόσμια σκηνή. Πέρασαν όμως τα χρόνια
εκείνα, και άλλα τόσα, και η μοντέρνα αρχιτεκτονική κρίθηκε, αμφισβητή-
θηκε, απαξιώθηκε, συχνά κακόπαθε, και σε μια δεύτερη εποχή, όπως συμ-
βαίνει όταν περνάνε δύο γενιές, βρίσκεται πάλι στο προσκήνιο του
ενδιαφέροντός μας. Στην κορυφή αυτής της δεύτερης εποχής βρέθηκε
εφέτος το εργοστάσιο καφέ, καπνού και τσαγιού Van Nelle στο Rotterdam
(εικ.1). Όταν κατασκευάστηκε, το 1925-31, ήταν ένα σπουδαίο κτήριο μόνο
στα μάτια των μοντέρνων αρχιτεκτόνων, των ιστορικών και κάποιων ειδι-
κών, και για όλους τους υπόλοιπους ήταν ένα καλό, απλό και λειτουργικό
εργοστάσιο, αλλά το 2008 το εργοστάσιο Van Nelle έγινε το πρώτο μον-
τέρνο κτήριο που πήρε το βραβείο της Εuropa Nostra για την καλύτερη
προστασία και την αποκατάσταση κτηρίου, μαζί με ένα προϊστορικό οικισμό
στην Ελλάδα και ένα μεσαιωνικό πύργο στην Πράγα. Με έναν τρόπο εξαι-
ρετικά συμβολικό, η Europa Nostra και η γενικότερη αντίληψη της προστα-
σίας του παρελθόντος έρχεται να συναντήσει την πρωτοποριακή παράδοση
του μοντέρνου κινήματος. Αυτό το κτήριο λοιπόν, που τοποθετείται πλέον
μαζί με τα άλλα μεγάλα κτήρια της ιστορίας, σηματοδοτεί μια στροφή που
μας ενώνει εδώ, σε αυτή την αίθουσα, όταν συζητάμε το μοντέρνο.

Εικ. 2
Κ. Λάσκαρης και Δ. Κυριακός,
Προσφυγικές πολυκατοικίες
στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, 1933-1935.
Εικ. 3
Στάμος Παπαδάκης,
Κατοικία στη Γλυφάδα, 1932-1933.
Εικ. 4
Πολυκατοικία στη γωνία των οδών
Πατριάρχου Ιωακείμ και Πλουτάρχου, Κολωνάκι.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 21
Σήμερα συζητιέται στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων η κήρυξη
ή μη των 8 προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας (εικ.2).
Πρόκειται για μεγάλη υπόθεση, αφού όπως ξέρετε μισοκηρύχθηκαν, απο-
κηρύχθηκαν, ξανακηρύθηκαν –πραγματική μυθιστορία. Θα μιλήσω και εγώ
για τις πολυκατοικίες αυτές –δεν θα μπορούσα να κάνω διαφορετικά έτσι
που ήρθαν τα πράγματα– αλλά έχω και ένα πρόσθετο λόγο. Το συναί-
σθημα της αγωνίας στο οποίο αναφέρομαι σήμερα έχει να κάνει με το γε-
γονός ότι ένα μέρος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
αμφισβητείται πολλαπλά στον τόπο μας και όχι μόνο από τις δυνάμεις της
αγοράς. Πολλές φορές αμφισβητείται και από τις δυνάμεις της Πολιτείας
ή από τις δυνάμεις του επίσημου πολιτισμού. Αντιλαμβάνομαι ότι οι προ-
σφυγικές πολυκατοικίες είναι φορείς πολλών ιδεολογικών φορτίων αλλά
είναι ταυτόχρονα φορείς ενός κοινωνικού, αρχιτεκτονικού και πολεοδο-
μικού οράματος που χαρακτήρισε το ηρωικό μοντέρνο. Θέλω να πω ότι οι
πολυκατοικίες καθαυτές αδικούνται με την κήρυξή τους ως μνημείων της
νεότερης αρχιτεκτονικής γιατί δεν είναι τα ίδια τα κτήρια που θα έπρεπε
να κηρυχθούν αλλά το σύνολο, μαζί με την πολεοδομική πρόταση την
οποία εμπεριέχουν, με τη σύζευξη του πράσινου περιβάλλοντος και του
κτισμένου σε άλλη κλίμακα χώρου, με άλλη σχέση του δημόσιου και του
ιδιωτικού από εκείνη που έχουμε συνηθίσει εκ των υστέρων να κατοι-
κούμε στη σύγχρονη Αθήνα. Αν αυτή η μικρή γειτονιά μπορούσε να λει-
τουργήσει στο πλαίσιο της μοντέρνας σχέσης που ήρθε να προτείνει, με
την εναλλαγή του πάρκου και του κτισμένου σε διαρκή συστοιχία σαν σύ-
νολο, θα ήταν μια πραγματική όαση μέσα στην «κόλαση» της ευρύτερης
γειτονιάς της.
Ωστόσο, το πρόβλημα της υποβάθμισης της μοντέρνας αρχιτεκτονικής,
που αντιμετωπίζουμε σήμερα, είναι και αυτό ένα ζήτημα συλλογικής συ-
νείδησης. Φεύγω λοιπόν από την κοινωνική μοντέρνα αρχιτεκτονική της
δεκαετίας του ’30, που συμβάδισε με τους εφιάλτες μας, με την προ-
σφυγική έλευση και την αισιόδοξη προσπάθεια για να ανατραπεί η συν-
θήκη της, και περνάω στα «καλά» παραδείγματα, για να μη γκρινιάζουμε
συνέχεια. Την τελευταία δεκαετία γνωρίσαμε προσπάθειες για να συν-
τηρηθεί και αποκατασταθεί η μοντέρνα αρχιτεκτονική, τις πιο πολλές
φορές με ιδιωτική πρωτοβουλία, όπως συνέβη στην κατοικία που σχε-
δίασε ο Στάμος Παπαδάκης στη Γλυφάδα –μια μικρή κατοικία που έπαιξε
τεράστιο συμβολικό ρόλο για την ελληνική αρχιτεκτονική στη διεθνή
σκηνή και ζει τα τελευταία χρόνια μια δεύτερη νιότη (εικ.3). Το επόμενο
παράδειγμα είναι μια από τις γνωστές πολυκατοικίες, στη γωνία Πα-
τριάρχου Ιωακείμ και Πλουτάρχου, στο Κολωνάκι, που έχει συντηρηθεί
πρόσφατα με επιχρωματισμό των όψεων στο πλαίσιο του εξωραϊστικού
προγράμματος του Δήμου Αθηναίων (εικ.4). Μπορούμε να ασκήσουμε

Εικ. 5
Πολυκατοικία στην οδό Σόλωνος 74.
Εικ. 6
Πόρτα πολυκατοικίας στη γωνία των οδών
Καρπάθου και Σταυροπούλου.
Εικ. 7
Κατοικία στη λεωφόρο Συγγρού 304
(η εταιρεία Babis Vovos έχει ανακοινώσει
την «ανάπτυξή» του ακινήτου).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 22
αυστηρή κριτική στην παρέμβαση αυτή, και κυρίως στον επιχρωματισμό
του αρτιφισιέλ, αλλά το τελικό αποτέλεσμα αναβαθμίζει έστω και πρό-
σκαιρα τη γενικότερη εικόνα της μοντέρνας πολυκατοικίας στη σύγχρονη
Αθήνα. Μέσα από αυτή τη λάμψη της επιφάνειας αρχίζει να γίνεται αντι-
ληπτή στο ευρύτερο κοινό η αξία μιας αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζει
εξίσου τις πολυκατοικίες που δεν έχουν συντηρηθεί ακόμα. Ας δούμε
ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μοντέρνας πολυκατοικίας του μεσοπο-
λέμου στο οποίο αναδεικνύεται η δύναμη του κτηρίου χωρίς καμία συν-
τήρηση (εικ.5). Το κτήριο είναι όπως ήταν όταν κτίστηκε στη δεκαετία
του ’30, που σημαίνει ότι είναι προχωρημένης ηλικίας, δηλαδή έχει πε-
ράσει τα 70 χρόνια, και το αρτιφισιέλ του, αυτή η τεχνητή πέτρα, δεν
χρειάζεται ακόμα και σήμερα σχεδόν καμία συντήρηση. Θέλει απλώς να
πλυθεί όπως πλένει κανείς τα χέρια του. Πόσες μέρες μπορείτε να αν-
τέξετε εσείς χωρίς να πλυθείτε; Μετά από λίγα άπλυτα χρόνια στη
φυσική ατμόσφαιρα της πόλης δεν θα «βλέπεται» κανένα σώμα από τη
βρώμα. Ένα κτήριο που δεν πλύθηκε ποτέ για 70 χρόνια στέκεται άψογο
μέσα στην πόλη και είναι αδικία για κτήρια σαν και αυτό, που έχουν την
ευγένεια του υλικού, την τεχνητή πέτρα του αρτιφισιέλ, να βάφονται με
μια βούρτσα στο όνομα του εξωραϊσμού τους. Το ίδιο συμβαίνει στα πε-
ρισσότερα από τα μοντέρνα κτήρια της Αθήνας, των οποίων ο σχεδια-
σμός, τα υλικά και οι λεπτομέρειες είναι υψηλού επιπέδου και ανταπο-
κρίνονται στις ικανότητες των τεχνικών μιας εποχής που ήξερε να
δουλεύει με το χέρι, που αγαπούσε τα υλικά, είχε το μεράκι –για να
ανοίξεις μια πόρτα πρέπει να ακουμπήσεις σε ένα κόσμημα (εικ.6). Οι
πόρτες αυτές υπάρχουν σε όλη την Αθήνα του μεσοπολέμου και όχι
μόνο σε 30 αριστουργήματα. Αναδεικνύουν μια κοινή κατασκευαστική
πρακτική από τα Πατήσια ως την Κυψέλη, από το Παγκράτι ως τα Πετρά-
λωνα, είναι άλλες καλύτερες και άλλες χειρότερες, με εξαιρετικά εν-
διαφέρουσες λεπτομέρειες.
Και όμως, σε αυτή την πόλη, που από μια μεριά άφησα να φαίνονται τα αι-
σιόδοξα χαρακτηριστικά της, συναντάμε εξαιρετικά αλλά εγκαταλειμμένα
κτήρια, μικρά κοσμήματα του αστικού χώρου, τα οποία με το πέρασμα του
χρόνου έχουν χάσει τη μαγεία τους. Μια μικρή μονοκατοικία στη λεωφόρο
Συγγρού πλάι σε τρία σκυλάδικα και οχτώ κτήρια γραφείων παύει να έχει
νόημα (εικ.7). Την ίδια στιγμή είναι ένα μοντέρνο κτήριο το οποίο θα κα-
ταγράφαμε εύκολα στη λίστα των καλών κτηρίων και θα προσπαθούσαμε
να διατηρηθεί. Οι αντιφάσεις είναι πραγματικές. Μπορώ να δείξω ειλικρινή
κατανόηση στον ιδιώτη που υποφέρει μέσα από αυτή την αντίφαση και την
ίδια ώρα φοβάμαι τον επιχειρηματία κερδοσκόπο που παραμονεύει. Το
πρόβλημα μιας αρχιτεκτονικής που εμείς αγαπάμε συγκρούεται με το πρό-
βλημα της σημερινής θέσης της αρχιτεκτονικής αυτής, που μπορεί να είναι

Εικ. 8
Θουκυδίδης Βαλεντής, Σχολείο στην οδό
Αριστοφάνους στο Χαλάνδρι, 1930-1932.
Φωτογραφία στη διάρκεια των έργων
της μετατροπής του σε «νεοκλασικό».
Εικ. 9
Περικλής Γεωργακόπουλος,
κεντρικό κτίριο μαγειρείων και πλυντηρίων
του σανατορίου «Σωτηρία», 1937.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 23
αβίωτη και οικονομικά αδύνατη, ένα φυσικό αδιέξοδο. Δεν μπορώ όμως να
δικαιολογήσω τους δημόσιους ή κοινωφελείς φορείς οι οποίοι συμπεριφέ-
ρονται στην ίδια πόλη με τον πιο αδιάφορο τρόπο, και ακόμα χειρότερα,
με τρόπους που είναι αχαρακτήριστοι.
Θα δείξω δύο ακραία παραδείγματα, που ελάχιστα γνωρίζουν οι περισσό-
τεροι. Το πρώτο είναι ένα σχολείο του Βαλεντή. Ο Θουκυδίδης Βαλεντής
είναι στην επικαιρότητα χάρη στη μεγάλη έκθεση του έργου του που ξε-
κίνησε το 2008 από τη Θεσσαλονίκη, ήρθε στην Αθήνα και ύστερα πάει
στα Χανιά. Ο Βαλεντής έκανε εξαιρετική δουλειά σαν αρχιτέκτονας και
σαν δάσκαλος, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Στη δεκαετία του ’30 σχεδίασε
μερικά από τα πιο σημαντικά σχολεία του μεγάλου εκπαιδευτικού προ-
γράμματος για το οποίο είμαστε σήμερα υπερήφανοι. Ένα από αυτά τα
σχολεία χτίστηκε στην οδό Αριστοφάνους στο Χαλάνδρι. Πριν από λίγα
χρόνια οι αρμόδιοι φορείς της Πολιτείας συμφώνησαν ότι είναι καλό να
το γδάρουν(εικ.8), γιατί δε τους άρεσε η μοντέρνα μορφολογία του και
στη συνέχεια να το σοβατίσουν ως νεοκλασικό και να το στολίσουν με νε-
οκλασικές σιδεριές γιατί αυτό άρεσε σε εκείνους που αποφάσιζαν. Αυτού
του είδους η βαρβαρότητα εκφράζει μια πρακτική που πρέπει και μπο-
ρούμε να καταδικάσουμε με τον πιο έντονο τρόπο, γιατί είναι πολύ χει-
ρότερες από το αδιέξοδο του ιδιοκτήτη ενός μικρού σπιτιού στη λεωφόρο
Συγγρού.
Αντίστοιχο είναι το πρόβλημα των σημαντικών κτηρίων της Σωτηρίας, με
πρώτο εκείνο του Περικλή Γεωργακόπουλου, που βρίσκεται στο αδιέξοδο
της απόλυτης αδιαφορίας των σχετικών φορέων. Αναφέρομαι στο κεν-
τρικό κτήριο πλυντηρίων και μαγειρείων του σανατορίου Σωτηρία. (εικ.9)
Τα σανατόρια δεν τα χρειαζόμαστε πια, ευτυχώς. Τα μαγειρεία και τα
πλυντήρια ρούχων των σανατορίων αυτών επίσης. Μικρά οχήματα, που
μετέφεραν τροφές και ρούχα, έμπαιναν και έβγαιναν στο κτήριο αυτό
από καμπύλες ράμπες, σε μια τρισδιάστατη υλοποίηση της πιο μοντέρνας
εκδοχής του μεσοπολεμικού εκσυγχρονισμού. Το κτήριο, που είναι σχε-
διασμένο για να ακολουθεί μια λειτουργία που δεν υπάρχει πια, μοιάζει
να είναι και αυτό ένα μικρό αδιέξοδο. Άρα τίθεται ένα τεράστιο ζήτημα:
το εγκαταλείπει κανείς στη μοίρα του ή επιστρέφει σε αυτό με ένα άλλο
τρόπο για να το επανεντάξει; Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό έχει ένα κόστος
και ότι η Σωτηρία, που σήμερα ασχολείται με νοσήματα θώρακος, δεν
μπορεί να έχει ως προτεραιότητα «άχρηστα» κτήρια και πολιτιστικά προ-
βλήματα αρχιτεκτόνων. Ωστόσο, δεν παύει να είναι ένα από τα πέντε-
δέκα σημαντικότερα κτήρια που έχτισε η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην
Ελλάδα στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Εκεί εντοπίζεται το ενδιαφέρον
που θα έπρεπε να δείξουμε όλοι μαζί, και ο καθένας χωριστά, με τις δυ-
νάμεις δηλαδή που μπορούμε να συμπαρατάξουμε για να συμπεριλη-

Εικ. 10
Το διατηρητέο βιομηχανικό συγκρότημα
της «ΕΛΒΥΝ» στην οδο Πειραιώς, 1941.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 24
φθούν κάποια ιδιαίτερα σημαντικά κτήρια σε προγράμματα αποκατάστα-
σης και να βρουν καινούργιες χρήσεις –γιατί δεν έχει μεγάλο νόημα βέ-
βαια να κάνουμε αποκατάσταση χωρίς να έχουμε βρει την καινούργια
χρήση. Εάν περπατήσετε κοντά σε αυτό το εξαίρετο κτήριο και βγάλετε
σήμερα φωτογραφίες θα έρθει γρήγορα ένα αυτοκίνητο της εσωτερικής
ασφάλειας και θα σας πουν ότι «απαγορεύεται» επειδή το κτήριο είναι
σε κακή κατάσταση και δεν πρέπει να «δημοσιοποιείται» η κατάστασή
του! Και άλλα κτήρια στην Αθήνα πάσχουν από ανάλογα προβλήματα.
Στην οδό Πειραιώς υπάρχουν πολλά μοντέρνα βιομηχανικά κτήρια που
είναι κηρυγμένα αλλά δεν έχουν χρήση και άρα καταρρέουν (εικ.10). Δεν
αρκεί να κηρύξεις τα μισά κτήρια της οδού Πειραιώς διατηρητέα, πρέπει
να γίνει και κάτι ακόμα.
Το πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της δεκαετίας του ’30 που ανέλαβε η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος
και της Πολιτισμού είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον επειδή στηρίζεται σε κάτι
που φαίνεται απλό αλλά χρειάζεται δουλειά και οργάνωση για να γίνει -
την εκτενέστερη δυνατή καταγραφή κτηρίων, δρόμο το δρόμο, ξεκινώντας
από τα διαμερίσματα της Αθήνας, γιατί αν δεν ξέρουμε για τι ακριβώς μι-
λάμε δεν μπορούμε τελικά να μιλήσουμε για αυτό. Πρόκειται για έναν κα-
τάλογο που δεν έχει αισθητικά ή αξιολογικά κριτήρια, αλλά καταγράφει
τα κτήρια για τα οποία θα μπορέσει να γίνει μια εκτενέστερη συζήτηση
αργότερα. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν γνωρίζουμε
καλά τη μοντέρνα ελληνική αρχιτεκτονική. Έχουμε μικρή αντίληψη του συ-
νόλου της δραστηριότητας των Ελλήνων αρχιτεκτόνων του 20ού αιώνα.
Υποψιαζόμαστε πολλά, χωρίς να τα τεκμηριώνουμε, επειδή μας λείπει η
ερευνητική δουλειά. Χρειαζόμαστε περισσότερη έρευνα, καταγραφή, τεκ-
μηρίωση, ερμηνεία, για να μπορούμε να ξέρουμε τι έκανε ο Βαλεντής
στην Αθήνα. Και αν ξέρουμε πολλά για τον Βαλεντή, που ήταν καθηγητής
και μας άφησε ένα αρχείο, δεν γνωρίζουμε πολλά για τον Γεωργακό-
πουλο. Πλάι στους γνωστούς υπάρχουν πολλοί περισσότεροι που έχουν
κάνει σημαντικά έργα αλλά δεν έχουμε τεκμήρια, δεν ξέρουμε καλά καλά
τι έχουν κάνει, και τα βρίσκουμε ένα ένα και σιγά σιγά με κόπο. Για αυτό
λοιπόν προσπάθειες σαν και αυτή είναι εξαιρετικά σημαντικές και δεν θα
έπρεπε να γίνονται μόνο στο κέντρο αλλά σε ολόκληρη την Αθήνα και
πέρα από αυτήν.
Το μόνο για το οποίο δε θα έπρεπε να γκρινιάζουμε, αντίθετα, είναι για
την έλλειψη του θεσμικού πλασίου. Η θέσπιση όρων για την προστασία
των αρχαιοτήτων, δηλαδή ακόμα και των κτηρίων που προηγήθηκαν της
Ανεξαρτησίας, ήταν ένα από τα πρώτα μελήματα του νεοελληνικού κρά-
τους και εκφράστηκε σε νόμους που ήταν από τους πρώτους διεθνώς σε
αυτό το θέμα. Αυτό συνέβη βέβαια επειδή όλες οι δυτικές δυνάμεις που
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 25

ήθελαν την Ελλάδα ανεξάρτητη, την ήθελαν ανεξάρτητη με τα μνημεία

διατηρημένα. Πολλά χρόνια αργότερα, ο νόμος του 2002 συστηματοποί-
ησε όλους τους προηγούμενους χωρίς να καταργεί κανένα, έχει σαφέ-
στερες προδιαγραφές για το χαρακτηρισμό κτηρίων αλλά εισήγαγε και
ένα χρονικό όριο 100 χρόνων για να δέχεται ένα χαρακτηρισμό. Ο χαρα-
κτηρισμός όλων των νεώτερων κτηρίων ως διατηρητέων μνημείων προ-
ϋποθέτει συνεπώς ειδική τεκμηρίωση. Αυτή ακριβώς η τεκμηρίωση
συζητείται σήμερα για τις προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλε-
ξάνδρας, στις οποίες μεγάλο ρόλο παίζει, πέραν από την αρχιτεκτονική,
και η παράμετρος της ιστορικής μνήμης.
Αυτός ο νόμος είναι όμως μονοδιάστατος επειδή επιτρέπει να κηρυχθεί
ένα κτήριο διατηρητέο στο σύνολό του ή σε κάποια από τα στοιχεία του,
αλλά από εκείνη τη στιγμή και μετά το κτήριο ακινητοποιείται, βαλσαμώ-
νεται, και δεν μπορεί κανείς να το ακουμπήσει, ενώ εναλλακτικά θα σου
επιτρέπονταν να το γκρεμίσεις. Νομίζω πως εδώ βρίσκεται ένα από τα
μεγαλύτερα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουμε σε σχέση με την προ-
στασία του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος των τελευταίων εκατό χρόνων
και ειδικότερα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής: η ακαμψία του νόμου. Κα-
ταλαβαίνω βέβαια ότι αυτός ο τόπος δεν έχει μόνο μοντέρνα κτήρια, ή
μόνο κτήρια του 19ου και 20ού αιώνα, αλλά είναι γεμάτος με κτήρια πολ-
λών και ιδιαίτερα σημαντικών εποχών για την Ελλάδα και τον κόσμο ολό-
κληρο. Άρα εδώ η πρωτοκαθεδρία είναι δηλωμένη: προϊστορικά, κλασικά,
ρωμαϊκά, βυζαντινά, υστεροβυζαντινά, οθωμανικά. Όλα αυτά αποτελούν
μια εξαιρετικά μεγάλη κληρονομιά, προς την οποία γέρνει η πλάστιγγα.
Ωστόσο εδώ ανοίγει ένα θέμα συζήτησης που αφορά στην προληπτική ή
δυνάμει προστασία όλων των νεώτερων κτηρίων που θεωρούνται αξιό-
λογα, μετά από μια αναγκαία θεσμική μεταρρύθμιση.
Θα φέρω για παράδειγμα τον νόμο περί προστασίας κτηρίων που ισχύει
στη Γαλλία, επειδή τον γνωρίζω και επιπλέον προτείνει λύσεις σε προ-
βλήματα που έχουμε και εμείς. Δεν είναι όμως πολύ διαφορετικοί οι
νόμοι που ισχύουν στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το ενδιαφέρον στη
γαλλική νομοθεσία είναι ότι προβλέπει δύο κατηγορίες προστασίας.
Η πρώτη αφορά στην κήρυξη των κτηρίων ως διατηρητέων και βρίσκεται
κοντά σε εκείνο που ισχύει πρακτικά και σε μας, δηλαδή το κτήριο
γίνεται «ιστορικό μνημείο» και ονομάζεται «monument historique».
Η δεύτερη είναι η καταγραφή στη συμπληρωματική λίστα, η οποία περι-
λαμβάνει μεγάλο αριθμό κτηρίων που έχουν αξιόλογα στοιχεία και μπο-
ρούν δυνάμει να κηρυχθούν διατηρητέα, αν χρειαστεί. Τα κτήρια αυτά
προστατεύονται από κάθε μεταβολή ή δραστική επισκευή, μετατροπή
χρήσης ή προσθήκη, και από κατεδάφιση βέβαια. Σε όλες τις περιπτώσεις
μεταβολής πρέπει να υποβληθεί αίτημα στη σχετική υπηρεσία του Υπουρ-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 26

γείου πολιτισμού πριν από τέσσερις τουλάχιστον μήνες. Η υπηρεσία

μπορεί να το εγκρίνει, να ορίσει προδιαγραφές ή να κρίνει το κτήριο
διατηρητέο. Το μέτρο αποσκοπεί κυρίως στον έλεγχο όλων των έργων
που αφορούν σε αξιόλογα νεώτερα κτήρια και έχει προληπτικό χαρα-
κτήρα. Με μια αντίστοιχη αντιμετώπιση θα μπορούσαν να υπαχθούν σε
μια συμπληρωματική λίστα τα 1000 κτήρια τα οποία καταγράφηκαν στα
δημοτικά διαμερίσματα της Αθήνας με αυτό το πρόγραμμα και άλλα 2000
ή 5000 κτήρια τα οποία θα μπορούσαν να καταγραφούν σε όλη την πόλη,
είτε είναι είτε δεν είναι μοντέρνα. Αυτό θα ήταν ένα κατάστιχο δυνάμει
προστασίας, που θα απέτρεπε την «καλόπιστη» έκδοση άδειας κατεδά-
φισης από κάθε πολεοδομικό γραφείο και την αυθαίρετη μετατροπή ή
τον «εξωραϊσμό» κτηρίων με την εξ ίσου «καλόπιστη» προτροπή του
ιδιωτικού συμφέροντος και των αρμόδιων φορέων.
Το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα που έχουμε, πέρα από την ευκολία ή τη
δυσκολία να κηρυχθεί ένα κτήριο διατηρητέο, είναι το πρόβλημα της συν-
τήρησής του. Τα κτήρια στην Αθήνα πάσχουν από ελάχιστη συντήρηση.
Μερικά από αυτά, όπως οι πολυκατοικίες με το αρτιφισιέλ, αντέχουν καλά
στο χρόνο. Όμως τα περισσότερα απλά κτήρια του μοντέρνου, που είναι
από σκέτο σοβά, καταρρέουν κάτω από το βάρος τους όταν η κατασκευή
του οπλισμένου σκυροδέματος δεν είναι καλή –γιατί ένα καλά κατασκευα-
σμένο και συντηρημένο μπετόν δεν παθαίνει τίποτα.
Στην Ελλάδα, δεν υπάρχει κανένα θεσμικό πλαίσιο υποχρεωτικής συν-
τήρησης κτηρίων. Το λέω για να φέρω ως παράδειγμα τον αντίστοιχο
γαλλικό νόμο, με βάση τον οποίο όλα ανεξαιρέτως τα κτήρια του Παρι-
σιού, στις κύριες και στις δευτερεύουσες όψεις τους, υποχρεούνται σε
συντήρηση το αργότερο κάθε μία δεκαετία. Οι αρμόδιες υπηρεσίες του
Δήμου επιθεωρούν συστηματικά την πόλη και κατατάσσουν τα κτήρια σε
τέσσερις κατηγορίες για να γνωρίζεις πόσο καθαρή και συντηρημένη
είναι η όψη και να τη φροντίσεις έγκαιρα πριν να σε αναγκάσουν. Με
αυτή την υποχρεωτική συντήρηση έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό η γοη-
τεία που μας ασκούν πολλές πόλεις της Ευρώπης όταν πηγαίνουμε και
εμείς για τουρισμό. Τόσοι και τόσοι, που πάνε στο Παρίσι, έρχονται και
λένε τι ωραίο που είναι, και πόσο άσχημη είναι η Αθήνα. Εκεί όμως υπάρ-
χουν οι δυνάμεις της Πολιτείας που ασχολούνται συνεχώς με το δημόσιο,
το κοινό συμφέρον. Το κόστος της συντήρησης είναι βέβαια ένα μεγάλο
ζήτημα αλλά δεν πιστεύω ότι αυτό είναι το σημαντικότερο όταν οι περισ-
σότεροι έχουν «κούκλα» το σπίτι από μέσα και εγκαταλειμμένο απ’ έξω.
Το πρόβλημα αφορά στο δημόσιο αίσθημα στη γενικότερη κλίμακά του.
Το πιο σημαντικό ζήτημα είναι λοιπόν ότι τα κτήρια πρέπει να συντηρούν-
ται, το οποίο σημαίνει ότι δεν πρέπει να συντηρούνται μόνο τα διατηρη-
τέα κτήρια, αλλά όλα τα κτήρια. Η κατεύθυνση την οποία προτείνω είναι
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 27

να δεχτούμε ότι δεν ενδιαφέρει μόνο ένας τρόπος για να συντηρηθούν

τα κτήρια τα οποία κηρύσσονται διατηρητέα. Μας ενδιαφέρει ένα θεσμικό
πλαίσιο για να συντηρούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα όλα τα κτήρια
της πόλης.
Η προσπάθεια καταγραφής των σημαντικών κτηρίων της μοντέρνας αρχι-
τεκτονικής στην Αθήνα ήταν λοιπόν σημαντική και πρέπει να συνεχιστεί.
Πρέπει όμως να συνδυαστεί με τη διεκδίκηση μιας ενδιάμεσης θεσμικής
προστασίας, μιας δυνάμει προστασίας των σημαντικών κτηρίων, σε ένα
πλαίσο που δεν θα είναι απαγορευτικό αλλά προτρεπτικό, για να συμβάλ-
λει εποικοδομητικά στην ποιότητα του περιβάλλοντος στην πόλη μας.

Η φωτογραφία της εικόνας 3 είναι του Πάνου Εξαρχόπουλου.

Οι υπόλοιπες φωτογραφίες είναι του Παναγιώτη Τουρνικιώτη.

Εικ. 1
Κουρεμένος Βασ., Πολυκατοικία Μ. & Α. Κουρεμένου,
Διον. Αρεοπαγίτου 17, 1933-1935.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 28
Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ
Δρ. αρχιτέκτονας μηχανικός Ε.Μ.Π.,
καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών/ Τμήμα Θεατρικών Σπουδών
Το διατηρητέο έργο των αρχιτεκτόνων
της μεσοπολεμικής Αθήνας
αφανισμός της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Μεσοπολέμου, ο
Ο οποίος συμβαδίζει με την αισθητική υποβάθμιση πολλών καταλοίπων
της, αποτελούν μια διόλου κολακευτική ιδιαιτερότητα της σημερινής
Αθήνας. Γιατί αυτό συμβαίνει σε μια εποχή που τον αντιμοντερνισμό των
δεκαετιών του 1970, ’80 και ’90 έχει διαδεχτεί ένας έμπρακτος σεβασμός
για τη θετική όψη του 20ού αιώνα· ενός αιώνα ουσιαστικά «μοντέρνου», ο
οποίος έφερε αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές αλλαγές ανάλογης κλίμα-
κας με εκείνες της Αναγέννησης πέντε αιώνες νωρίτερα.
Αντίθετα, η «προστασία» της λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, αλλά
και η ανάπλαση ιστορικών κτιρίων και συνόλων, πραγματοποιημένων πριν
από την επικράτηση του Μοντερνισμού, ανήκουν στις κυρίαρχες τάσεις
της ελληvικής αρχιτεκτovικής και πολεοδομίας. Προδρομικό εδώ υπήρξε
το έργο των επεμβάσεων για την προστασία της Πλάκας του καθηγητή
Διονύση Ζήβα και των συνεργατών του, στους οποίους περιλαμβάνεται ο
πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Γιάννης Μιχαήλ.
Στην αναγνώριση της αξίας των ιστορικών κτιρίων της ελληνικής πρω-
τεύουσας συνέβαλαν καθοριστικά ο αθηναιολόγος αρχιτέκτων Κώστας
Μπίρης και ο ανηψιός του Μάνος Μπίρης, καθηγητής της Σχολής Αρχι-
τεκτόνων του Ε.Μ.Π.
Η προστασία ιστορικών κτιρίων και συνόλων είναι μία διεθvής τάση πoυ
έχει ως επίσημη αφετηρία της τo έτoς 1975 (έτoς ευρωπαϊκής αρχιτε-
κτovικής κληρovoμιάς) και έφτασε στηv Ελλάδα κάπως αργά. Όταv δηλαδή
η αλόγιστη αvoικoδόμηση της περιόδoυ 1950-1980 και o καθ' ημάς εκ-
συγχρονισμός είχαv εξαφαvίσει ή αλλoιώσει σε μεγάλo βαθμό ό,τι πραγ-
ματικά άξιζε vα διατηρηθεί.
Αυτό πoυ απέμειvε από τo vεότερo και vεότατo αρχιτεκτovικό μας πα-
ρελθόv ήταv ίσως φυσικό vα εξιδαvικευτεί υπέρμετρα και vα «πρoστα-
τεύεται», αvεξάρτητα από τηv καλλιτεχvική, πoλιτισμική ή ιστoρική τoυ
αξία. Υπάρχει μάλιστα η τάση κάθε κτίριo ή σύvoλo κάπoιας ηλικίας, με
την εξαίρεση των μοντέρνων, να μπαινοβγαίνει στο ίδιο καλάθι, πoυ λέ-
γεται διατηρητέα αρχιτεκτovική κληρovoμιά, άλλoτε τυχαία και άλλoτε για
λόγoυς ξέvoυς πρoς τηv τέχvη. Και τέτoιoι λόγoι είvαι λ.χ. τα oικovoμικά
συμφέρovτα, oι πoλιτικές πιέσεις και η απειρία τωv άμεσα εvδιαφερoμέ-

Εικ. 2
Αξιόλογα δείγματα της σχολικής αρχιτεκτονικής
του ’30: τα δημοτικά σχολεία της οδού Καλησπέρη
(έργο του Π. Καραντινού), των Αμπελοκήπων
(έργο του Α. Σιάγα) και της Γούβας
(έργο του Κ. Παναγιωτάκου).
Εικ. 3
Κοντολέων Γ., Σχολή Ορχηστικής Τέχνης Κούλας
Πράτσικα, σήμερα ΚΣΟΤ, Ομήρου 53, 1932-1934.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 29
vωv ατόμωv ή φoρέωv. Γι' αυτό και τα κτίρια ή σύνολα που διατηρούνται
δεν έχουν πάvτα σχέση με τηv αυθεvτική παράδoση τoυ τόπoυ, εvώ η εξι-
δαvίκευσή τoυς συχvά αvτιστρατεύεται τηv αρχιτεκτovική δημιoυργία,
επηρεάζovτας αρvητικά τηv παραγωγή vέωv αξιόλoγωv κτιρίωv, ή υπo-
βαθμίζovτας τηv αξία αυτώv τωv τελευταίωv.
'Ετσι, παρόλo πoυ από τo 1975 η πρoστασία της αρχιτεκτovικής κληρo-
voμιάς παίζει oλoέvα και σημαvτικότερo ρόλo στις ελληvικές συζητήσεις
και διαμάχες, δεv ασχoληθήκαμε πoτέ σoβαρά με τη φιλoσoφία και τηv
πολιτική της πρoστασίας. 'Οσo για τo πρόβλημα τωv σχέσεωv πoυ η αρ-
χιτεκτovική συvτήρηση/ανάπλαση έχει, ή θα έπρεπε vα έχει, με τηv αρχι-
τεκτovική παράδoση και τηv αρχιτεκτovική δημιoυργία, αυτό συζητήθηκε
ακόμη λιγότερο. Ας έρθουμε τώρα στο θέμα μας.
Τα κτιριακά κατάλoιπα και πολεοδομικά σύνολα του Μεσοπολέμου απo-
τελoύv βέβαια εvθυμήματα τoυ πρόσφατου παρελθόvτoς. 'Ομως, άλλo
πράγμα η ρoμαvτική εvθύμηση και άλλo η δημιoυργική μvήμη. 'Εvα τυχαίo,
άτεχvo, εκτός τόπoυ και κλίμακας ή κακοποιημένο κτίριo αυτής της πε-
ριόδου δεv συμβάλλει στηv αισθητική αγωγή τωv πoλιτώv και στηv πoλι-
τισμική τoυς αυτoγvωσία. Και η πρoστασία τoυ δημιoυργεί έvα κακό
προηγούμενο ή υπόδειγμα πρoς μίμηση πoυ ζημιώvει, πιστεύω, τηv αρχι-
τεκτovική παράδoση τoυ τόπoυ. Παράλληλα, καλλιεργεί τη vooτρoπία τoυ
κληρovόμoυ, η oπoία έχει βλάψει και στo παρελθόv τη ζωvταvή αρχιτε-
κτovική τόσο εδώ, όσο και σε άλλα μέρη. Γιατί ο άμετρος σεβασμός προς
τα κληρονομημένα αρχιτεκτονήματα συμβαδίζει συνήθως με μια δυσπιστία
προς την ικανότητα των σύγχρονων αρχιτεκτόνων να δημιουργήσουν μια
επιτυχή διαδοχή. Πρόκειται για μια δυσπιστία που ευδοκιμεί δυστυχώς ή
ευτυχώς σε μεταβατικές περιόδους ή εποχές κρίσης σαν τη δική μας.
Τo ζήτημα τωv σχέσεωv της αρχιτεκτovικής κληρovoμιάς με τηv αυθεvτική
παράδoση και τηv αρχιτεκτovική δημιoυργία έχει, επoμέvως, ιδιαίτερη βα-
ρύτητα για τη φιλoσoφία και τηv πρακτική της πρoστασίας αξιόλογων κτι-
ρίων και συvόλωv του παρελθόντος, ένα σημαντικό μέρος των οποίων είναι
και το κτιριακό απόθεμα του Μεσοπολέμου. Πρόκειται για μια πολυφωνική
κληρονομιά η οποία εκπροσωπεί όλες σχεδόν τις τάσεις της εποχής της
από την μετριοπαθή νεωτερικότητα του art deco μέχρι τον ριζοσπαστισμό
του Μοντέρνου Κινήματος (εικ. 1, εικ. 2, εικ. 3, εικ. 4, εικ. 5).
Η υπεύθυvη αvτιμετώπιση του ζητήματος τωv σχέσεωv της αρχιτεκτονικής
κληρovoμιάς του Μεσοπολέμου με τηv αρχιτεκτovική δημιoυργία πρo-
ϋπoθέτει, έvαv ευρύτατo διάλoγo με ουσιαστική και ισότιμη εκπρoσώπηση
τωv αρχιτεκτόvωv-συvτηρητώv, τωv ιστoρικώv και θεωρητικών της αρχι-
τεκτovικής και τωv αρχιτεκτόvωv της πράξης. Τα ερωτήματα πoυ ακoλoυ-
θoύv, διατυπώvovται με τηv ελπίδα ότι θα χρησιμεύσoυv σ' αυτόv τo
διάλoγo. Μερικά είvαι, τα ακόλoυθα:

Εικ. 4
Κοντολέων Γ., Πολυκατοικία Βασ. Σοφίας 86,
1932-34.
Εικ. 5
Πολυκατοικία Μ. Νομικού, σήμερα ιδιοκτησίας ΝΑΤ,
Μελέτη 1930, Κατασκευή 1930-34, Αρχιτέκτονες
Ρ.Κουτσούρης -Μ. Βουρέκας. Η εισήγηση της 1ης
Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ.
για κήρυξή της δεν έγινε δεκτή.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 30
• Γιατί συvτηρoύμε τα μεσοπολεμικά κτίρια και σύvoλα;
• για vα μας θυμίζoυv απλώς τo παρελθόv;
• για vα δημιoυργήσoυμε σημεία αvαφoράς στov πολεοδομικό ιστό ή
πρότυπα πρoς μίμηση;
• για να καλλιεργήσουμε αισθητικά το κοινό ή για να μεταβάλουμε τις
καταναλωτικές του προτιμήσεις;
• για vα διατηρήσoυμε τα ίχvη της αρχιτεκτovικής, κoιvωvικής και
oικovoμικής εξέλιξης ή για v' απoφύγoυμε τηv περιπέτεια της αvτικα-
τάστασης τωv κληρονομημένων κτιρίωv με vέα;
• για vα επιβεβαιώσoυμε τηv ύπαρξη αξιόλογων παραδόσεων ή για vα
εvθαρρύvoυμε τη δημιoυργία τους;
• για vα τιμήσoυμε τoυς αρχιτέκτovες και μάστορες τωv διατηρητέων
κτιρίων, όπως το κάνουν άλλες χώρες που έχουν σε υπόληψη την αρ-
χιτεκτονική δημιουργία και τη μαστοριά;
• ή για vα πρoβάλoυμε τoυς κτήτορες, τους ιδιoκτήτες, τους ενοίκους
και τους αναστηλωτές τους, όπως γίνεται στην Ελλάδα από την εποχή
της Τουρκοκρατίας τουλάχιστον ώς τις μέρες μας;
• Τι αξίζει vα κρατήσoυμε από τηv αστική αρχιτεκτovική κληρovoμιά της
μεσοπολεμικής Αθήνας και τι πρέπει vα παραχωρήσει τη θέση τoυ σε
vέες oικoδoμές ή διαμoρφώσεις;
• πώς θα συvτηρηθoύv τα αστικά κτίρια τoυ Μεσοπολέμου και τι χρήσεις
θα τoυς δώσoυμε;
Ο κατάλoγoς τωv ερωτημάτωv πoυ αφoρoύv στηv πρoστασία κληρονομη-
μένων κτιρίων και συvόλωv θα μπoρoύσε βέβαια vα συvεχιστεί για πoλύ
ακόμη. Όμως, αυτό θα ήταv τo θέμα μιας άλλης εισήγησης.
Και δυο λόγια για τον εκσυγχρονισμό των διατηρητέων κτιρίων και συ-
νόλων του Μεσοπολέμου. Έχω την αίσθηση ότι ο λειτουργικός και αι-
σθητικός εκσυγχρονισμός της αξιόλογης κληρονομιάς των δεκαετιών
του ’20 και του ‘30 δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με ενιαίο τρόπο. Τόσο
η μεγάλη ελευθερία που επικρατεί σήμερα, όσο και μια ενδεχόμενη
προστασία τους με τη λογική των «διατηρητέων μνημείων» ή συνόλων
απεργάζονται εξίσου τον αφανισμό ή την υποβάθμιση της αρχιτεκτονικής
τους αξίας.
Από την υπάρχουσα βιβλιογραφία μπορεί να συγκροτηθεί μια λίστα των
διατηρητέων κτιρίων αυτής της εποχής και, στη συνέχεια, να εμπλουτι-
στεί. Η προστασία, όμως, θα πρέπει να είναι ανάλογη προς την αξία –
ιστορική, συμβολική, αισθητική– των μεσοπολεμικών κτιρίων και συνόλων
που πρέπει να προστατευθούν. Και αυτό φυσικά προϋποθέτει την αξιο-
λόγησή τους, κάτι που και δύσκολο είναι, επειδή απαιτεί γνώση και τόλμη,
αλλά και έξω από το βιαστικό-ισοπεδωτικό πνεύμα των καιρών.

Εικ. 6
Ιδιότροπες και αδόκιμες ανακαινίσεις μεσοπολεμικών
αρχιτεκτονημάτων, οι οποίες δεν παραποιούν μόνο
το ύφος και το ήθος τους. Ασκούν, δυστυχώς,
επίδραση στο καταναλωτικό κοινό και στους
επιχειρηματίες, δημιουργώντας έτσι μόδα.
Χαρακτηριστικές περιπτώσεις της τάσης για
αυθαίρετη διχρωμία ή πολυχρωμία στην εξωτερική
ανακαίνιση μεσοπολεμικών κτιρίων.
Αριστερά: επώνυμη πολυκατοικία της δεκαετίας
του ’20 στη Βασ. Σοφίας 55 (έργο του πολ.
μηχανικού Φρ. Πρεζάνη).
Μέση: Χαρακτηριστικό δείγμα μεταπρατικής
(εργολαβικής) ανακαίνισης πολυκατοικίας του ’30
στην οδό Πατησίων 54, η οποία «εκσυγχρονίζει»
μεν λειτουργικά το αστικό κτίριο αλλά το υποβαθμίζει
αισθητικά με αδόκιμες μορφολογικές παρεμβάσεις,
όπως είναι ο ατυχής χρωματισμός, η επίστεψή του
με ρουστίκ ξύλινα δοκαράκια και η αποξήλωση του
διατηρητέου διακόσμου της εξώθυράς του από
μορφοσίδηρο (Φωτ. Ε. Φ.-Ε., 27.9.1998).
Δεξιά: μία μέτρια πολυκατοικία του ’30 στη γωνία
Κυδαθηναίων 8 & Κόδρου.
Εικ. 7
Η οικία Δ. Καλβοκορέση στην οδό Ηροδότου 2,
ένα από τα σπάνια δείγματα αρχιτεκτονικής art déco
της Αθήνας (αριστερά). Σχεδιάστηκε το 1925
από τον αρχιτέκτονα Δημήτριο Φωτιάδη και είχε
την ατυχία τα φανταχτερά από παράρτημα
αμερικανικού ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου (δεξιά).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 31
Από τα διατηρητέα κτίρια και σύνολα του Μεσοπολέμου, μόνο ορισμένα
αποτελούν τοπόσημα με ιστορική ή συμβολική σημασία και λίγα είναι τα
αρχιτεκτονικά έργα διαχρονικής ή υπερτοπικής αξίας· έργα δηλαδή που
τεκμηριώνουν την ύπαρξη σημαντικών αρχιτεκτόνων στην Ελλάδα, που
μπορούν να συμβάλλουν στην αισθητική καλλιέργεια και αυτοπεποίθηση
των νεότερων γενιών και που έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν ως
μέτρα σύγκρισης για τα κτίρια του παρόντος (εικ. 6, εικ. 7).
Το πρόβλημα επομένως είναι το πως θα μπορέσουν να εκσυγχρονιστούν
λειτουργικά και τεχνολογικά τα σπουδαία κτίρια και σύνολα του Μεσοπο-
λέμου χωρίς να χάσουν την αρχιτεκτονική τους αξία –συμβολική και αι-
σθητική. Γιατί αν αυτή η αξία χαθεί, τότε ποιος ο λόγος να κρατήσουμε
ένα καλό κτίριο του παρελθόντος αντί να το αντικαταστήσουμε με ένα
νέο, το οποίο και την εποχή του εκφράζει καλύτερα και λιγότερο κοστίζει
(εικ. 8, εικ. 9, εικ. 10);
Μολονότι τόνοι μελάνης χύθηκαν και χύνονται υπέρ των αξιόλογων κτι-
ρίων του Μεσοπολέμου, η προστασία τους δεν φαίνεται να έχει ακόμη
κοινωνική αποδοχή. Πιστεύω ότι βασική προϋπόθεση για την αποδοχή
αυτή είναι η αναγνώριση της αξίας των αρχιτεκτόνων στους οποίους οφεί-
λουμε αυτά τα επιτεύγματα.
Δεν πάει πολύς καιρός που ο Bασίλης Bασιλικός με έφερε σε δύσκολη
θέση όταν με ρώτησε: «Aλήθεια, έχουμε καλούς αρχιτέκτονες, όπως
έχουμε καλούς γιατρούς ή καλούς αθλητές;». Όταν του απάντησα με
θέρμη καταφατικά και άρχισα να αναφέρω ονόματα, κατάλαβα πως τα πε-
ρισσότερα δεν τα είχε ξανακούσει, γι αυτό και με το δίκιο του απόρησε:
«Έχουμε λοιπόν καλούς αρχιτέκτονες, αλλά δεν τους ξέρουμε». Αφού
λοιπόν ένας λογοτέχνης και πνευματικός άνθρωπος σαν τον Bασιλικό δεν
έχει ακούσει να γίνεται λόγος για σημαντικούς αρχιτέκτονες στη σημερινή
Eλλάδα, είναι προφανές τι συμβαίνει σε επίπεδο κοινής γνώμης. Πως αλή-
θεια περιμένουμε να πειστούν οι ιδιοκτήτες διατηρητέων κτιρίων από
τους ειδικούς ότι κατέχουν πολιτισμικά αγαθά που οφείλουν να σεβαστούν
ή που τους συμφέρει να διατηρήσουν, όταν δεν έχουν ποτέ ακούσει να
γίνεται λόγος για τους δημιουργούς τους.
Η αισθητική υποβάθμιση αξιόλογων κτιρίων του Μεσοπολέμου δημιουργεί
την εύλογη υπόνοια ότι ο εκσυγχρονισμός τους έχει γίνει σήμερα της
μόδας όχι λόγω αναγνώρισης της αρχιτεκτονικής αξίας αυτών των κτιρίων
αλλά επειδή αποφέρει πολύ περισσότερα κέρδη στον επιχειρηματία-επεν-
δυτή από ό,τι η ανέγερση ενός νέου κτιρίου. Σε αυτή ακριβώς την πτυχή
του θέματος οφείλονται τα πάθη εμβληματικών κτιρίων των δεκαετιών του
’20 και του ’30, τα οποία αποτελούν καρπό του άρρητου δόγματος “Form
follows finance” («Η μορφή ακολουθεί τη χρηματοδότηση»). Ο σχολιασμός
όμως αυτών των παθών θα απαιτούσε μια άλλη ημερίδα (εικ. 10).

Εικ. 8
Η μεσοπολεμική Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως
στη συμβολή των οδών Σταδίου και Πεσμαζόγλου,
έργο του Νικόλαου Νικολαΐδη (1931) και η Τράπεζα
Πίστεως (σήμερα Alpha Bank) που την αντικατέστησε
το 1978-1990, έργο του Νίκου Βαλσαμάκη.
Πρόκειται για αντικατάσταση ενός μέτριου
μεσοπολεμικού αρχιτεκτονήματος από κάτι που
θα ήταν σημαντικό μεταμοντέρνο αρχιτεκτόνημα,
κάτι που θα ήταν δύσκολο να γίνει στο σημερινό
κλίμα της εξιδανίκευσης του κτιριακού αποθέματος
του Μεσοπολέμου.
Εικ. 9
Κοντολέων Γεώργιος. Το κατεδαφισμένο κτίριο
εκθέσεων και σταθμού αυτοκινήτων της Ford
στη λεωφόρο Συγγρού, 1934-1935.
Μία από τις αξιολογότερες εκφράσεις
του μεσοπολεμικού μοντερνισμού στην Αθήνα.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 32
Κλείνω με λίγες εικόνες από τον προδρομικό αγώνα των συναδέλφων
μου που δεν είναι σήμερα εδώ και των φορέων με τους οποίους συνερ-
γάστηκα σε δύσκολους καιρούς για την καταγραφή των κτιρίων και την
αναγνώριση της αξίας των αρχιτεκτόνων της μεσοπολεμικής Αθήνας. Πε-
ριορίζομαι σε ό,τι γνωρίζω από πρώτο χέρι, το οποίο φυσικά αποτελεί
μέρος μόνο της πολυετούς προσπάθειας όλων εκείνων που άνοιξαν τον
δρόμο από το 1980 για να μπορούμε σήμερα να φέρουμε στο προσκήνιο
αυτό το θέμα.
Η δεκαετία του 1980.
Πρώτες συστηματικές έρευνες, μονογραφίες, εκθέσεις
και κηρύξεις διατηρητέων κτιρίων του Μεσοπολέμου.
Η πρώτη ώθηση της έρευνας προς το έργο των Ελλήνων αρχιτεκτόνων
του μοντέρνου κινήματος, οφείλεται στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον του ακα-
δημαϊκού Γεωργίου Π. Λάββα (1935-2006), λόγω της εργασίας του στο
Πολυτεχνείο της Ζυρίχης κοντά στον Siegfried Giedion –πρώτο γενικό
γραμματέα των Διεθνών Συνεδρίων της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής. Ως
καθηγητής της ιστορίας της αρχιτεκτονικής στην Πολυτεχνική Σχολή του
Α.Π.Θ., ο Γ.Π. Λάββας ήταν ο επιβλέπων καθηγητής της πρώτης διδακτο-
ρικής διατριβής για έλληνα αρχιτέκτονα του Μεσοπολέμου –του Π. Ν. Τζε-
λέπη–, η οποία εκπονήθηκε από τον Ν.Θ. Χολέβα (1983), αλλά και της
διδακτορικής διατριβής του Α. Γιακουμακάτου για τον Πέτροκλο Καραν-
τινό, έναν από τους πρωτεργάτες του ελληνικού μοντερνισμού (1997).
Η πρώτη συστηματική θεώρηση της αστικής πολυκατοικίας στη μεσοπο-
λεμική Αθήνα ήταν η διδακτορική διατριβή του Μανώλη Β. Μαρμαρά στην
Αρχιτεκτονική Σχολή του Ε.Μ.Π. (1986, επιβλέπων καθηγητής Γ. Σαρη-
γιάννης), η οποία εκδόθηκε από το 1991 από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό
Ίδρυμα της ΕΤΒΑ. Στο ίδιο εκπαιδευτικό ίδρυμα έγινε η αρχειακή έρευνα
και διάλεξη του τότε σπουδαστή Χρήστου Παπουτσάκη με θέμα άλλον
έναν πρωτεργάτη του ελληνικού μοντερνισμού, τον αρχιτέκτονα Νίκο Μη-
τσάκη (1986, επιβλέπων καθηγητής Δ. Φιλιππίδης).
Για την προστασία όμως της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου, καθορι-
στικής σημασίας υπήρξε η έκθεση που διοργανώθηκε από την 1η Εφορεία
Νεωτέρων Μνημείων με τίτλο «Η Αθήνα στον 20ό αιώνα. 1900-1940:
Αθήνα ελληνική πρωτεύουσα» (23.12.-20.2.1985). Η έκθεση η οποία
πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του εορτασμού της Αθήνας ως πολιτιστικής
πρωτεύουσας της Ευρώπης, αλλά και ο κατάλογός της, υπήρξαν η πρώτη
επίσημη παρουσίαση χαρακτηριστικών έργων από όλους τους κτιριακούς
τύπους του Μεσοπολέμου: δημόσια κτίρια, σχολικά κτίρια, αστικές πολυ-
κατοικίες, προσφυγικές κατοικίες, οργανωμένη δόμηση, μονοκατοικίες,
αυθαίρετη δόμηση.

Εικ. 10
Αριστερά: Ο κινηματογράφος Pathé Marignan
του Παρισιού (1932), έργο του αρχιτέκτονα
E. Bruyneel, ο οποίος είχε χτυπητές ομοιότητες
με την αίθουσα του αθηναϊκού κινηματοθεάτρου
Παλλάς της οδού Βουκουρεστίου (1932), έργο των
αρχιτεκτόνων Λ. Μπόνη και Β. Κασσάνδρα.
Δεξιά: Η αίθουσα του «Παλλάς» σε φωτογραφία
του 1967 (επάνω) και σε δημοσίευση
στην Καθημερινή (9.2.2006, κάτω).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 33
Μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, η 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων θα
κάνει τεκμηριωμένες εισηγήσεις για τις κηρύξεις ως διατηρητέων των
πρώτων πολυκατοικιών, τραπεζών, προσφυγικών και μονοκατοικιών. Το
υλικό και ο κατάλογος της έκθεσης αυτής θα αξιοποιηθούν σε μεταγενέ-
στερες δημοσιεύσεις, όπως ήταν το αφιέρωμα της επιθεώρησης θέματα
χώρου + τεχνών (18/1987) με τίτλο «Από την ιστορία της νεοελληνικής
αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, 1900-1940», το οποίο επιμελήθηκε η
ομιλούσα.
Η δεκαετία του 1990
Κατα τη δεκαετία του 1990 θα πυκνώσουν οι έρευνες και δημοσιεύσεις
για την αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος στην Αθήνα και θα πολ-
λαπλασιάσουν οι κηρύξεις μεσοπολεμικών κτιρίων και συνόλων ως δια-
τηρητέων από το ΥΠ.ΠΟ. και το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Ιδιαίτερη βαρύτητα και
απήχηση είχε η διοργάνωση ημερίδας από την 1η Εφορεία Νεωτέρων
Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ. με θέμα «Η προστασία των κτηρίων του προπολε-
μικού μοντερνισμού στην Αθήνα» (16.10.1998). Οι αξιόλογες εισηγήσεις
της ημερίδας δημοσιεύτηκαν με επιμέλεια της Βάσως Ρούσση το 2000.
Θα κλείσω αναφέροντας το τρίγλωσσο CD-ROM με τίτλο «Découverte de
l’architecture contemporaine de Paris et la Région Ile-de-France, Londres
et Athènes au travers d’itinéraires virtuels et reels. Discovering Contempo-
rary Architecture in Paris and the Ile-de-France, London and Athens through
virtual and real itineraries. Η ανακάλυψη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής
στο Παρίσι, το Λονδίνο και την Αθήνα. Εικονικές και πραγματικές διαδρο-
μές», το οποίο πραγματοποιήθηκε το 2002 στο πλαίσιο του προγράμματος
της Ευρωπαϊκής Ένωσης “Culture 2000” από τρεις ομάδες: την γαλλική
ARHVA, την αγγλική ATAP και την ελληνική «Ομάδα 80» - Σωτήρης Πα-
παδόπουλος, υπό την αιγίδα του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων ΔΑΣ-ΠΕΑ. Αυτό
το CD-ROM, στο οποίο περιλαμβάνονται πολλά αξιόλογα κτίρια της με-
σοπολεμικής Αθήνας, παρουσιάστηκε δημοσίως στις τρεις πόλεις και
ανέβηκε στο διαδίκτυο (βλ. www.culture2000.tee.gr).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 34

Ελένη Αμερικάνου
Δρ. αρχιτέκτων μηχανικός Ε.Μ.Π., επίκουρος καθηγήτρια Δ.Π.Θ.,
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Πάνος Εξαρχόπουλος
Aρχιτέκτων μηχανικός Ε.Μ.Π., επίκουρος καθηγητής Δ.Π.Θ.,
Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Κατεδαφισμένα και αλλοιωμένα κτήρια

μοντέρνας αρχιτεκτονικής
στην Αθήνα του Μεσοπολέμου
Εισαγωγή
α τελευταία χρόνια, διαρκώς πληθαίνουν οι περιπτώσεις καταστρο-

Τ φής –κατεδαφίσεις ή μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις– κτηρίων του

ελληνικού μοντερνισμού της δεκαετίας του ’30. Μιας εξαιρετικά
γόνιμης –αλλά δυστυχώς βραχύβιας– περιόδου της νεοελληνικής αρχιτε-
κτονικής, που απέδωσε πολυάριθμα και αξιόλογα δείγματα γραφής σε όλο
το φάσμα των κτηριολογικών κατηγοριών, αποτελώντας την ελληνική εκδοχή
του διεθνούς Μοντέρνου Κινήματος του Μεσοπολέμου. Η «νέα αρχιτεκτο-
νική» επιχείρησε να παραλάβει και να εκφράσει το αίτημα για ένα νέο,
σύγχρονο τρόπο ζωής, εξασφαλίζοντας όρους οικονομικής και ορθολογικής
κατασκευής, καλής λειτουργίας, υγιεινής, ηλιασμού, επαφής με τη φύση
κ.λπ., αξιοποιώντας παράλληλα τις τεχνικές δυνατότητες που προσέφερε
το οπλισμένο σκυρόδεμα. Αποστασιοποιημένη από τον ιστορισμό-ακαδη-
μαϊσμό που κυριαρχούσε μέχρι τότε και απαλλαγμένη από κάθε τι περιττό
ή διακοσμητικό, η εξωτερική έκφραση των μοντέρνων κτηρίων χαρακτηρί-
στηκε από λιτότητα, καθαρότητα, γεωμετρική σαφήνεια. Ειδικότερα, οι πρι-
σματικοί γεωμετρικοί όγκοι με το λευκό ή το αρτιφισιέλ-πελεκημένο επί-
χρισμα, οι κλειστές προεξοχές (έρκερ) των όψεων, τα επιμήκη ή γωνιακά
παράθυρα, οι οριζόντιοι ή κυκλικοί φεγγίτες, οι πέργκολες της στέψης του
δώματος καθώς και τα απλοποιημένα γεωμετρικά μοτίβα των κιγκλιδωμάτων
(κουφωμάτων, εξωστών, περιφραγμάτων κ.λπ.) συγκαταλέγονται ανάμεσα
στα πλέον αναγνωρίσιμα μορφολογικά στοιχεία.
Κτήρια ενός αρχιτεκτονικού ύφους και ήθους που δεν έχει τύχει προσοχής
και αναγνώρισης ούτε από το ευρύτερο κοινό, ούτε από τους αρμόδιους
φορείς. Πεδίο άγνωστο ακόμα και ανάμεσα στα μέλη της αρχιτεκτονικής
κοινότητας –και κυρίως στις νεότερες γενιές φοιτητών, καθώς ο πολιορ-
κητικός κλοιός των αποϊδεολογικοποιημένων μορφολογικών ακροβατισμών
και της εικονολατρείας των καιρών μας είναι πιο ισχυρός παρά ποτέ.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 35

Είναι, πράγματι, θλιβερό το κλίμα της διάχυτης απαξίας στην ελληνική κοι-
νωνία για την καλή αρχιτεκτονική, γενικότερα. Η παντελής άγνοια για τα
ζητήματα της αρχιτεκτονικής, η έλλειψη παιδείας και ενημέρωσης, η ανυ-
παρξία αισθητικών κριτηρίων σε συνδυασμό με τη «βίαιη» κυριαρχία ενός
ετερόκλητου και πληθωριστικού περιβάλλοντος προβαλλόμενων προτύπων
είναι μερικές από τις αιτίες που τροφοδοτούν και παγιώνουν το κλίμα αυτό.
Ειδικότερα, όσον αφορά στη μοντέρνα αρχιτεκτονική του ’30, τα διόλου
«δημοφιλή» σήμερα προαναφερθέντα λιτά χαρακτηριστικά της συντελούν
στη σταδιακή απαξίωσή της. Έτσι, πολλά κτήρια της περιόδου στερούνται
ακόμα και στοιχειώδους συντήρησης ή έχουν εγκαταλειφθεί. Σε συνάρ-
τηση, μάλιστα, με το κυρίαρχο καθεστώς και τους πιεστικούς όρους της
άκρατης εμπορευματοποίησης και ενός διαστρεβλωμένου εκσυγχρονι-
σμού, αρκετά από αυτά οδηγούνται είτε στην ολοκληρωτική καταστροφή
(κατεδάφιση), είτε στην πλήρη –και συχνότατα μη αναστρέψιμη– αλλοίωση
του αρχικού τους χαρακτήρα από μεταγενέστερες επεμβάσεις ή προ-
σθήκες. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως στην Αθήνα και τα
μεγάλα αστικά κέντρα, όπου πραγματοποιήθηκαν και τα περισσότερα
έργα της περιόδου. Έργα αντιμέτωπα με τις παραπάνω συνθήκες αλλά
και με το ανεπαρκές θεσμικό πλαίσιο προστασίας τους.
Στο περιορισμένο πλαίσιο αυτής της εργασίας, θα αναφερθούμε σε ορι-
σμένες περιπτώσεις μοντέρνων κτηρίων της δεκαετίας του ’30 στην
Αθήνα και τα προάστιά της, που υπέστησαν τις παραπάνω συνέπειες.
Πρόθεσή μας είναι να ανακαλέσουμε στην επιφάνεια έργα «επώνυμα»
αλλά και κάποια άλλα λιγότερο γνωστά, που όλα τα συνδέει η εξαιρετική
αρχιτεκτονική τους αλλά και η κοινή τους μοίρα να χαθούν, συνήθως
βίαια και άκριτα, χωρίς ενδοιασμούς, με συνοπτικές διαδικασίες. Σκοπός
μας δεν είναι τόσο η εξαντλητική διερεύνηση των συνθηκών που οδήγησαν
στην εξαφάνιση ή στη μη αναστρέψιμη μετάλλαξη της αρχικής φυσιογνω-
μίας τους, όσο η αναφορά μας σε αυτά καθεαυτά τα έργα: στην ανάδειξη
της πρωτοτυπίας τους και των ποιοτικών χαρακτηριστικών τους, στις
αξίες που ενσωμάτωναν και εξέφραζαν, στον εξισορροπητικό ρόλο που
θα έπαιζαν μέσα στον ετερόκλητο και ασφυκτικό πλέον περίγυρο. Αποδί-
δοντας, κατά κάποιο τρόπο, τιμή στους επώνυμους ή ανώνυμους δημι-
ουργούς τους και ελπίζοντας ότι τα εναπομείναντα –ευτυχώς ακόμη όχι
λίγα– δεν θα έχουν την ίδια μοίρα στα «αδηφάγα» χρόνια που έρχονται.
Στην παρούσα εργασία επιδιώξαμε να συμπεριλάβουμε χαρακτηριστικά
παραδείγματα τόσο κατεδαφισμένων όσο και αλλοιωμένων κτηρίων, και
μάλιστα αντιπροσωπευτικά διαφόρων χρήσεων, καθώς η αρχιτεκτονική
παραγωγή της περιόδου κάλυψε σχεδόν όλο το φάσμα των κτηριολογικών
κατηγοριών – με κυρίαρχο πάντως ποσοστό τα κτήρια κατοικίας και εκ-
παίδευσης. Από μια ευρύτερη έρευνα διαπιστώσαμε γενικά ότι:
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 36

Οι μονοκατοικίες έχουν κατεδαφιστεί σε μεγάλο ποσοστό, καθώς δεν

μπόρεσαν να αντέξουν στις πιέσεις της εμπορευματοποίησης και αντι-
καταστάθηκαν από μεγαλύτερα κτήρια, κυρίως μέσω της αντιπαροχής.
Στο κέντρο της Αθήνας αρκετές μοντέρνες κατοικίες ή διπλοκατοικίες
έχουν εγκαταλειφθεί και ρημάζουν ή είναι παρελθόν. Πολλές επαύλεις
των προαστίων, έργα γνωστών Ελλήνων αρχιτεκτόνων του μεσοπολέμου,
έχουν οριστικά χαθεί (π.χ. η κατοικία Ιωάννας Λοβέρδου στο Ψυχικό,
έργο του αρχιτέκτονα Γεωργίου Κοντολέοντος, 1936-37), αλλά ευτυχώς
υπάρχουν και αρκετές εξαιρέσεις (π.χ. η πρόσφατα ανακαινισμένη πα-
ραλιακή κατοικία Κ. Φακίδη στη Γλυφάδα, έργο του αρχιτέκτονα Στάμου
Παπαδάκη, 1932-33).
Αντίθετα, οι πολυώροφες πολυκατοικίες του μεσοπολέμου δεν κατεδα-
φίζονται, χάρη και στην πολύ καλή κατασκευή τους. Τα τελευταία χρόνια,
μάλιστα, έχουν συντηρηθεί αρκετές (π.χ. η εξαώροφη πολυκατοικία Π.
Σαββίδη στην Πλατεία Αιγύπτου 1, έργο του αρχιτέκτονα Νικόλαου Νικο-
λαΐδη, μέσα δεκαετίας ’30). Ωστόσο, πολυκατοικίες του κέντρου της
πόλης συχνά υπόκεινται σε μεγάλες τροποποιήσεις για να παραλάβουν
εμπορικές ή άλλες λειτουργίες. Το φαινόμενο αφορά ιδιαίτερα αλλαγές
στην ισόγεια ζώνη των κτηρίων (π.χ. η πολυκατοικία Ε. Τσάλλη στην οδό
Σκουφά 21, έργο των αρχιτεκτόνων Θουκυδίδη Βαλεντή και Πολύβιου Μι-
χαηλίδη, 1935). Επίσης, δεν λείπουν και περιπτώσεις πολυκατοικιών που
υφίστανται μεν αλλά σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης λόγω της φθο-
ράς του χρόνου και της απουσίας συντήρησης (π.χ. η πολυκατοικία στην
οδό Βερανζέρου 47, έργο του αρχιτέκτονα Ρέννου Κουτσούρη).
Τα δημόσια κτήρια υποφέρουν από την ελλειπή ή ανύπαρκτη συντήρηση,
ή την εντατική τους χρήση (π.χ. το κεντρικό κτήριο μαγειρείων και πλυν-
τηρίων του Θεραπευτηρίου «Σωτηρία», ένα υποδειγματικό και μέχρι τώρα
αγνοημένο έργο του αρχιτέκτονα Περικλή Γεωργακόπουλου, 1937-40).
Συχνά αλλοιώνονται μέσω προσθηκών και μεταρρυθμίσεων κάτω από τις
τρέχουσες πιεστικές ανάγκες για επιπλέον χώρο. Χαρακτηριστικό παρά-
δειγμα αποτελούν πολλά από τα εξαιρετικά σχολεία του ’30, καθώς έχουν
δεχθεί κάθε είδους επεμβάσεις στο κέλυφός τους.
Τέλος, εργοστασιακοί χώροι του μεσοπολέμου, ενταγμένοι πλέον σε πυ-
κνοδομημένες αστικές περιοχές, έχουν εγκαταλειφθεί ή κατεδαφιστεί.
Ωστόσο, κάποιοι έχουν διατηρήσει την αρχική τους χρήση μέχρι σήμερα
(π.χ. το εργοστάσιο φαρμακευτικών και χημικών προϊόντων Α. Κ. Δαμβέργη
στη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως, έργο του πολιτικού μηχανικού Περικλή
Παρασκευόπουλου, 1932). Επιπλέον, αξίζει να επισημάνουμε ότι αρκετοί
εργοστασιακοί χώροι που σταμάτησαν να λειτουργούν, αξιοποιήθηκαν τα
τελευταία χρόνια, παραλαμβάνοντας νέες χρήσεις και αναβαθμίζοντας
τον περίγυρό τους (π.χ. οι κτηριακές εγκαταστάσεις της Ανωτάτης Σχολής
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 37

Καλών Τεχνών –πρώην εριουργία «Σικιαρίδη» στην οδό Πειραιώς–, το

κτήριο γραφείων της Cosmote στην οδό Αχαρνών 434 κ.ά.).
Στη συνέχεια ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση επιλεγμένων παραδειγ-
μάτων από τις δύο βασικές ενότητες μοντέρνων κτηρίων της μεσοπολε-
μικής Αθήνας και των προαστίων της που απασχολούν την εργασία αυτή:
των κατεδαφισμένων και των αλλοιωμένων. Και στις δύο ενότητες προ-
ηγούνται τα κτήρια δημόσιας χρήσης –με την ευρεία έννοια του όρου–
και ακολουθούν τα κτήρια κατοικίας.

Κατεδαφισμένα κτήρια
• Το Κτήριο εκθέσεων και σταθμός αυτοκινήτων της Ford στη λεωφόρο
Συγγρού (1934-35) είναι έργο του αρχιτέκτονα Γεωργίου Κοντολέοντος
(1896-1952). Κατεδαφίστηκε το Μάρτιο του 1997.
Ήταν, ίσως, από τα πλέον εμβληματικά κτήρια του μεσοπολεμικού μον-
τερνισμού της ελληνικής πρωτεύουσας. Θεωρείται υποδειγματικό έργο
με ιδιαίτερη αισθητική και συμβολική αξία.1 Αποτελούσε κτήριο «γοήτρου»
μιας ξένης βιομηχανίας αυτοκινήτων (αγγλική θυγατρική της Ford), με
προορισμό τη διαφήμιση και την πώληση των προϊόντων της στη νέα ανα-
πτυσσόμενη αγορά της Αθήνας.2 Το οικόπεδο, ένα επίμηκες ορθογώνιο
οικοδομικό τετράγωνο, στην είσοδο-έξοδο της πόλης προς τη θάλασσα
και το λιμάνι του Πειραιά, έχει τη μια στενή πλευρά του παράλληλη με τη
λεωφόρο Συγγρού. Το κτήριο είχε συνολικό εμβαδόν 2.126 μ2.
Η πρόταση του Κοντολέοντος εξέφραζε το διττό χαρακτήρα των ζητού-
μενων λειτουργιών και έτσι το κτήριο αποτελείτο από δύο διακριτούς εν
επαφή όγκους: ο πρώτος, προς τη λεωφόρο, ένα μνημειακό συμμετρικό
διώροφο παραλληλεπίπεδο, ως ένα είδος «πύλης-γέφυρας»3 στέγαζε
στο ισόγειο το χώρο έκθεσης-πωλητήριο και στον όροφο τα γραφεία. Ο
δεύτερος, ένα μεγάλο ισόγειο επίμηκες παραλληλεπίπεδο, με ελεύθερα
υποστυλώματα στο εσωτερικό του και οριζόντια υαλοστάσια μεταξύ των
υποστυλωμάτων των όψεων, περιλάμβανε το χώρο στάθμευσης, το συ-
νεργείο αυτοκινήτων και την αποθήκευση ανταλλακτικών. Τα δύο τμήματα
συνδέονταν εσωτερικά με ράμπα για τα αυτοκίνητα και κεντρική μικρή
σκάλα. Ο πρώτος όγκος ήταν επενδεδυμένος με γκρι μάρμαρο Κοκκιναρά
ενώ ο δεύτερος σοβατισμένος. Ο χειρισμός των όψεων εξέφραζε τις
διάφορες λειτουργίες και απαντούσε στο αίτημα για συμβολική έκφραση.
Το κτήριο θεωρήθηκε ότι επέλυσε αριστοτεχνικά το πρόβλημα της δια-
φορετικότητας των λειτουργιών και έδωσε ήπια, λιτή και ταυτόχρονα μνη-
μειακή απάντηση στο ζήτημα της προβολής και του συμβολισμού, ιδιαίτερα
με το συνδυασμό μοντέρνας γλώσσας και κλασικού χαρακτήρα στην κύρια
όψη του εκθετηρίου.4 Ωστόσο, ο απλός ελληνότροπος, με κλασικά και
ίσως Αrt-Déco στοιχεία, μοντερνισμός της πρότασης5 απείχε από τις
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 38

προθέσεις των εργοδοτών για μορφές εμπνευσμένες από την αγγλική

μεσαιωνική παράδοση. Ο Κοντολέων αγωνίστηκε να πείσει ότι η αγγλική
γραφικότητα δεν ταίριαζε με τον τόπο και το θέμα και κατόρθωσε να επι-
βάλει την πρότασή του και να υλοποιήσει το έργο.6 Όμως, ενώ μια ξένη
εταιρεία το άφησε να πραγματοποιηθεί, το Ελληνικό Κοινωφελές Ίδρυμα
Αλέξανδρος Ωνάσης το κατεδάφισε για να χτισθεί στη θέση του η Στέγη
Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος, σε σχέδια Γάλλων αρχιτεκτόνων...

• Οι Καπναποθήκες Commercial ή Σαπόρτα στη Νίκαια (1933-34) είναι

ένα από τα πρώτα έργα του αρχιτέκτονα Ισαάκ Σαπόρτα (1910-1998).
Του ανατέθηκε από την εταιρεία του αδελφού του. Κατεδαφίστηκε το
2004. Ο νεαρός Σαπόρτα ζήτησε χρόνο για τη μελέτη, εργάστηκε σε όλα
τα τμήματα της βιομηχανίας που επρόκειτο να σχεδιάσει και μίλησε με
καπνέμπορους.7
Πρόκειται για τυπικό βιομηχανικό κτήριο του Μοντέρνου Κινήματος. Είχε
εμβαδόν 30.000 τ.μ. και 4 ορόφους. Ο τελευταίος όροφος ήταν καλυμμέ-
νος με κελυφωτή κατασκευή οπλισμένου σκυροδέματος, μοναδική στην
Ελλάδα. Περιλάμβανε τη μεγαλύτερη αίθουσα χωρίς υποστυλώματα του
Πειραιά, χωρητικότητας 6.000 ατόμων.8 Την περίοδο 1938-40 επισκέ-
φτηκαν και εκθείασαν το κτήριο οι αρχιτέκτονες Martin Wagner και Erich
Mendelsohn, ενώ είχε δημοσιευθεί και στο διεθνή αρχιτεκτονικό τύπο
της εποχής.9
Κατά τη διάρκεια της κατοχής και μέχρι το 1952, στα υπόγειά του στεγά-
στηκε το νοσοκομείο Πειραιά, γι’ αυτό και το κτήριο ήταν γνωστό και ως
«Νοσοκομείο Σαπόρτα». Αργότερα, λειτούργησε ως κατάστημα παιχνιδιών
και τελικά στις 24.4.2004 άρχισε η κατεδάφισή του,10 καθώς δηλώθηκε
ψευδώς ότι επρόκειτο για κτήριο του 1945. Παρά τις προσπάθειες του
καθηγητή Ε.Μ.Π. Γ. Σαρηγιάννη, τη διακοπή της κατεδάφισης και την πα-
ραπομπή του θέματος στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων,11
το κτήριο τελικά κατεδαφίστηκε ολοσχερώς και στη θέση του κατασκευά-
ζεται σήμερα συγκρότημα εννέα εννεαώροφων πολυκατοικιών από κατα-
σκευαστική εταιρεία.
• Η παραθαλάσσια Παιδούπολη Βούλας (1936-39) είναι έργο του αρχι-
τέκτονα Πάνου Νικολή Τζελέπη (1894-1976). Ο σχεδιασμός ανατέθηκε
στον Τζελέπη από το ΠΙΚΠΑ, το οποίο υλοποίησε το πρόγραμμα των παι-
δουπόλεων στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του κοινωνικού προβλήματος
της προστασίας του παιδιού και της ανάπτυξής του σε ελεγχόμενο και
υγιεινό περιβάλλον.12 Το συγκρότημα καταστράφηκε από βομβαρδισμούς
κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο.
Οι εγκαταστάσεις της Παιδούπολης αναπτύσσονταν σε μεγάλη παραθα-
λάσσια έκταση και μπορούσαν να φιλοξενούν 1.400-1.600 παιδιά και συ-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 39

νολικά με το προσωπικό 1.650-1.890 άτομα. Περιλάμβανε πλήθος κτηρίων

και υποδομών, σε ελεύθερη διάταξη σύμφωνα με το φυσικό ανάγλυφο:
κεντρικό κτήριο με κατοικίες προσωπικού και γραφεία, κτήρια κοιτώνων
παιδιών, χώρους συναθροίσεων και φαγητού, νοσοκομείο, αθλητικές εγ-
καταστάσεις, υπαίθριο θέατρο, κήπους-περιβόλια, μαρίνα κ.λπ.
Όλα τα κτήρια είχαν φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα, υα-
λοστάσια με μεταλλικό σκελετό και όλες οι επιφάνειές τους έφεραν επί-
χρισμα. Ο αρχιτέκτονας μελέτησε και σχεδίασε με κάθε λεπτομέρεια το
σύνολο του έργου, ακόμα και τον κινητό εξοπλισμό, σεβόμενος απόλυτα
την ανθρωπομετρική κλίμακα του παιδιού.13
Ως το σημαντικότερο κτήριο του συγκροτήματος θεωρείται ο χώρος συ-
ναθροίσεων και φαγητού.14 Ένα «κτήριο-στέγαστρο», καθώς χάρη στο
πρωτοποριακό σύστημα των περιμετρικών συρόμενων υαλοστασίων που
«μάζευαν» στις γωνίες του, μετατρεπόταν από κλειστό χώρο σε ημιυπαί-
θριο. Βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος, όπως η διαφάνεια, η ευε-
λιξία, η έκφραση του δομικού συστήματος, η ιδέα της «ελεύθερης» δια-
βίωσης των παιδιών στο δομημένο και το φυσικό περιβάλλον, υλοποιήθηκαν
παραδειγματικά σε αυτό το κτήριο, αλλά και σε άλλα κτήρια του συγκρο-
τήματος.
Η Παιδούπολη της Βούλας ήταν ένα έργο υψηλής αρχιτεκτονικής ποιότη-
τας και συνιστά πρωτότυπη λύση για το συγκεκριμένο και ιδιαίτερο αρχι-
τεκτονικό θέμα, όχι μόνο για τη χώρα μας αλλά και διεθνώς. Ευτυχώς, το
έργο είναι αναλυτικά δημοσιευμένο σε βιβλίο του αρχιτέκτονα σε παλιά
γαλλική έκδοση.15
• Το Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων (1928) είναι έργο του αρχιτέκτονα
Νικόλαου Μητσάκη (1899-1941). Κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας
του ’70 και στη θέση του υπάρχει σήμερα Ενιαίο Πολυκλαδικό Λύκειο. Το
έργο εντάσσεται στο εκτεταμένο και καρποφόρο κρατικό πρόγραμμα ανέ-
γερσης σχολικών κτηρίων κατά την περίοδο 1928-1937, με στόχο την
κάλυψη επιτακτικών αναγκών.16
Το Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων ήταν ένα από τα πρώτα έργα του προ-
γράμματος. Καταλάμβανε ένα σχεδόν τετράγωνο, τρισγωνιαίο οικόπεδο
με κλίση και περιλάμβανε 8 αίθουσες διδασκαλίας, αμφιθέατρο φυσικής
και εργαστήρια, σε δύο ανεξάρτητες παράλληλες πτέρυγες, με το γυ-
μναστήριο ως συνδετικό στοιχείο.17
Θεωρείται ότι «εγκαινιάζει την καθαρή πρώιμη μοντέρνα περίοδο του
αρχιτέκτονα».18 Αν και η όλη διάταξη παρουσιάζει καταρχήν συμμετρία
ως προς άξονα, οι δύο πτέρυγες διαφοροποιούνται ως προς το μέγεθος,
και τα τρία μέρη της σύνθεσης διαφέρουν μορφολογικά μεταξύ τους: ο
όγκος της μικρής πτέρυγας του αμφιθεάτρου είναι περισσότερο συμπα-
γής με λίγα ανοίγματα, ο συνδετικός «λαιμός» του γυμναστηρίου είναι

Εικ. 1
Θερινό θέατρο Μαρίκας Κοτοπούλη στην Αθήνα
(1932-33), αρχ. Δ. Πικιώνης. Κατεδαφισμένο.
Εικ. 2
Κτήριο ελέγχου εισόδου λιμένος Πειραιά (1931),
αρχ. Ε. Βουρέκας. Κατεδαφισμένο.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 40
διάτρητος (με αποκάλυψη του φέροντα οργανισμού και την ελεύθερη
επί κυκλικών υποστυλωμάτων πλάκα του υπόστεγου), ενώ ο όγκος των
αιθουσών αποτελεί μια ενδιάμεση περίπτωση, καθώς οι όψεις του είναι
επιμερισμένες με σειρές ανοιγμάτων. Η χρήση χρώματος τόνιζε στοιχεία
του φέροντα οργανισμού, ενοποιούσε σειρά παραθύρων σε ένα συνεχές
οριζόντιο άνοιγμα και συντελούσε στην επεξεργασία της διώροφης στε-
νής όψης, η οποία είχε αναφορές σε σχηματοποιημένο αρχαιοελληνικό
πρόπυλο.19
• Το Θερινό Θέατρο Μαρίκας Κοτοπούλη (εικ. 1) στην οδό Μαυρομμα-
ταίων (1932-33) είναι έργο του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη (1887-
1968). Το θέατρο κατεδαφίστηκε εδώ και δεκαετίες για να χτιστεί στη
θέση του πολυκατοικία.
Ο σχεδιασμός ενός μοντέρνου υπαίθριου θεάτρου, βασισμένου στις νεό-
τερες μάλιστα περί θεάτρου αντιλήψεις, ανετέθη στον Πικιώνη από τη
Μαρίκα Κοτοπούλη και το σύζυγό της θεατρικό επιχειρηματία Γ. Χέλμη.
Το θέατρο είχε χωρητικότητα 1350 θεατών και λίγα οικοδομημένα μέρη
(εκτός από τον περίβολο): ένα κουβούκλιο πλάι στην είσοδο που στέγαζε
το ταμείο, ένα μικρό οίκημα απέναντι από την είσοδο που περιλάμβανε
το μπαρ και το κυριότερο κτίσμα, δηλαδή τη σκηνή.20
Η σκηνή, διαστάσεων 6 μ. ύψος και 9,5 μ. βάθος, ήταν ιδιότυπη για την
εποχή της, καθώς διέφερε από τις συνήθεις αθηναϊκές σκηνές Ιταλικού
τύπου.21 Ήταν τριμερής: το κεντρικό της μέρος, σε μορφή δωματίου,
μπορούσε να ενοποιείται με δύο παράπλευρες μικρότερες σκηνές, χάρη
σε δύο ζεύγη περιστρεφόμενων τοίχων, ενώ αυτές ανοίγονταν ή κλεί-
νονταν προς το κοινό με πτυσσόμενες πόρτες ιαπωνικής επιρροής.22 Ο
Πικιώνης επεδίωξε με την αρχιτεκτονική διαμόρφωση της σκηνής και την
αφαιρετική αισθητική του χώρου να συμβάλλει στην ατμόσφαιρα των
έργων, χωρίς ζωγραφιστά σκηνικά. Η σκηνή ήταν χαρακτηριστική για τη
μοντερνιστική της γεωμετρική αυστηρότητα.
• Το Περίπτερο-Αναψυκτήριο «Πεύκα» στην Αίγλη του Ζαππείου (1ο
μισό δεκαετίας ’30) είναι έργο των αρχιτεκτόνων Βασιλείου Κασσάνδρα
(1904-1973) και Λεωνίδα Μπόνη (1896-1963).
Συνδυαζόταν με το ομώνυμο Θέατρο Ποικιλιών, του οποίου φαίνονται τα
τραπεζοκαθίσματα της πλατείας στη μοναδική φωτογραφία του κτηρίου
που διαθέτουμε.23 Χαρακτηριζόταν από το λιτό πρισματικό του όγκο, τη
διαφάνεια της κύριας όψης –χάρη στα τρία μεγάλα υαλοστάσια που ενο-
ποιούσαν εσωτερικό και εξωτερικό χώρο– και το φαρδύ γωνιακό πρόβολο
που στέγαζε την αντίστοιχη υπερυψωμένη ζώνη.
• Το Κτήριο ελέγχου εισόδου λιμένος Πειραιά (εικ. 2) στο Χατζηκυριάκειο
(1931) μελετήθηκε από τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Βουρέκα (1905-
1992) την περίοδο που εργαζόταν στην Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου

Εικ. 3
Έπαυλη Κουμάνταρου στην Κηφισιά (1928),
αρχ. Ρέννος Κουτσούρης. Κατεδαφισμένο (1997).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 41
Ναυτικών (1930-31). Δυστυχώς, υπάρχει μόνο μια δημοσιευμένη φωτο-
γραφία της αρχικής εικόνας του κτηρίου.24
Είναι προφανής η πρωτοτυπία και η ποιότητα του πρώιμου αυτού έργου.
Χρησιμοποιώντας με ευρηματικότητα και ελευθερία πολλά μορφολογικά
στοιχεία του μοντερνιστικού λεξιλογίου, επιτυγχάνει την αναφορά στη
θάλασσα και τα πλοία με έναν αριστοτεχνικό τρόπο και μια χαρακτηριστικά
εξπρεσσιονιστική γραφή, θυμίζοντας της ίδιας εποχής κτήρια του Hans
Scharoun.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 το κτήριο υπέστη προσθήκη ορόφου και
αλλοιώσεις, κατά τη νέα του χρήση ως Ναυτική Διοίκηση Αιγαίου. Στη
συνέχεια, κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε με ένα νέο κτήριο, ενώ το
διπλανό κτήριο –πιθανότατα του ίδιου αρχιτέκτονα– «ακρωτηριάστηκε»
και μετασκευάστηκε ολοσχερώς.
• Το Κτήριο καταστημάτων και διαμερισμάτων «Στοά Καραντινού» στην
Καλλιθέα (1926-33) είναι το πρώτο έργο που πραγματοποίησε ο αρχιτέ-
κτονας Πάτροκλος Καραντινός (1903-1976) και του ανατέθηκε από τους
αδελφούς του. Κατεδαφίστηκε το 1979.
Το οικόπεδο είναι επίμηκες, μεσαίο και διαμπερές. Στο ισόγειο αναπτυσ-
σόταν κεντρική διαμπερής στοά, που ένωνε τους δύο παράλληλους δρό-
μους και περιλάμβανε εκατέρωθεν 25 μικρά καταστήματα. Το τριώροφο
τμήμα του κτηρίου ήταν μόνο προς τον κύριο δρόμο. Στον πρώτο όροφο
υπήρχαν τέσσερα διαμερίσματα (δύο με όψη προς τη λεωφόρο και δύο
εσωτερικά) και στο δεύτερο δύο (με όψη προς τη λεωφόρο). Η άνοδος
προς τα διαμερίσματα γινόταν με σκάλα σχήματος «Π» στη νοτιοδυτική
πλευρά του κτηρίου μεταξύ του διαμερίσματος της όψης και του εσωτε-
ρικού.25 Χαρακτηριστικά του κτηρίου, όπως η αξονική συμμετρία, η ακραία
αφαίρεση και η απόλυτη λιτότητα της αρχιτεκτονικής γραφής το συσχετί-
ζουν με έργα των Auguste Perret και Adolf Loos.26
Τη θέση του αρχικού κτηρίου κατέλαβε πολυώροφο κτήριο καταστημάτων
και γραφείων –έργο του αρχιτέκτονα Ιωάννη Βικέλα– το οποίο, επίσης,
έχει διαμπερή στοά στο ισόγειο και διατηρεί την ίδια ονομασία.
• Η Έπαυλη Κουμάνταρου (εικ. 3) στην Κηφισιά (1928), έργο του αρχι-
τέκτονα Ρέννου Κουτσούρη (1901-1997), αποτελεί μια από τις πρώτες
αξιόλογες εφαρμογές της μοντέρνας γλώσσας στην Ελλάδα και χαρα-
κτηριστική εκδοχή της μοντέρνας βίλας. Κατεδαφίστηκε το 1997.27
Η μεγάλη αυτή προαστιακή μονοκατοικία είχε τη μορφή τετραώροφου κυ-
βιστικού κτίσματος με pilotis. Ενσωμάτωνε πολλά από τα ιδιαίτερα στοιχεία
της «λευκής» περιόδου του μοντερνισμού (παραπέμποντας άμεσα στον
Le Corbusier), όπως οι ελεύθερες δοκοί του δώματος με τα κυκλικά με-
ταλλικά υποστυλώματα, τα πλήρη ή τα οριζόντια σωληνωτά στηθαία των
εξωστών, η υπαίθρια ελεύθερη σκάλα, τα στρογγυλά υποστυλώματα της

Εικ. 4
Έπαυλη Ευθ. Κυριακόπουλου στη Νέα Σμύρνη
(1932-34), αρχ. Θ. Βαλεντής και Π. Μιχαηλίδης.
Κατεδαφισμένο (2002).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 42
pilotis, η ορθολογική και ασύμμετρη διασπορά των ανοιγμάτων στις όψεις,
η παντελής έλλειψη διακόσμησης κ.ά.
• Η Κατοικία και εργαστήριο του γλύπτη Αντώνιου Σώχου στο Ψυχικό
(1930) ήταν το πρώτο χτισμένο έργο του αρχιτέκτονα Άγγελου Σιάγα
(1899-1987) μετά την αποφοίτησή του από το Ε.Μ.Π. Θεωρείται κορυφαίο
έργο του για τη δεκαετία του ’30.28
Το κτήριο ήταν χτισμένο στο μέσον ενός στενόμακρου οικοπέδου και
επιμεριζόταν σε δύο διακριτούς ανισομεγέθεις πρισματικούς όγκους
που αλληλοεπικαλύπτονταν κατά μικρό τμήμα. Ο μεγαλύτερος στέγαζε
την κατοικία που ήταν διώροφη και ο μικρότερος το εργαστήριο που
ήταν ισόγειο με μεγάλο ύψος. Κατοικία και εργαστήριο επικοινωνούσαν
εσωτερικά. Η κατοικία περιλάμβανε διπλού ύψους καθιστικό με πατάρι,
όπου επίσης υπήρχε διαχωρισμός σε δύο επίπεδα. Διαφόρων μεγεθών
ανοίγματα στις όψεις υποδήλωναν τις διαφορετικές λειτουργίες. Τα
δώματα ήταν βατά, συνδεόμενα με σκάλες και μπορούσαν να χρησιμο-
ποιηθούν.29
Το δημοσιευμένο και στο εξωτερικό αυτό έργο30 χαρακτηρίζεται από την
ορθολογική διάκριση των λειτουργιών, τη λιτότητα και αυστηρότητα των
όψεων αλλά και τις επιρροές από την ελληνική λαϊκή αρχιτεκτονική.
• Η Έπαυλη Ευθύμιου Κυριακόπουλου (εικ. 4) στη Νέα Σμύρνη (1932-
34) είναι έργο των αρχιτεκτόνων Θουκυδίδη Βαλεντή (1908-1982) και
Πολύβιου Μιχαηλίδη (1907-1960).
Η ογκοπλαστική διάρθρωση του μικρού αυτού κτηρίου είναι ιδιαίτερα εν-
διαφέρουσα, κυρίως λόγω των ελεύθερων δοκών πάνω σε μεταλλικά
υποστυλώματα –που ολοκληρώνουν το βασικό πρίσμα– και του ημικυλιν-
δρικού όγκου του καθιστικού του ισογείου. Στο ισόγειο υπήρχε στεγα-
σμένος χώρος εισόδου, ορισμένος από το ελεύθερο στρογγυλό υποστύ-
λωμα και τον καμπύλο όγκο του καθιστικού, το οποίο ήταν ανοιχτό προς
το νότο με συνεχές τεταρτοκυκλικής κάτοψης παράθυρο. Εξάλλου, οι
νότιες και ανατολικές όψεις του κτηρίου παρελάμβαναν το «σκάψιμο»
του όγκου με εσοχές και ύπαιθρα, ενώ η βόρεια όψη, περισσότερο συμ-
παγής, χαρακτηριζόταν από τα κατακόρυφα κλιμακωτά ανοίγματα που αν-
τιστοιχούσαν στην εσωτερική σκάλα. Στο μεγάλο ύπαιθρο του ορόφου
(ανάλογο του solarium του Le Corbusier) κατέληγε ο διάδρομος των υπνο-
δωματίων και μέσω ενός πλευρικού εξώστη το ένα υπνοδωμάτιο.
Το έργο θυμίζει τις τυπολογικές διατάξεις του Le Corbusier για τα σπίτια
Citrohan, με την κατά μήκος διάταξη των εσωτερικών χώρων: τους κύριους
χώρους μπροστά, τους δευτερεύοντες πίσω, την κατακόρυφη επικοινωνία
στο πλάι και την απελευθέρωση του ορόφου (που περιλαμβάνει μόνο
υπνοδωμάτια και λουτρό) από δομημένο όγκο, με την ταυτόχρονη χρήση
του ως υπαίθριου χώρου.31
 Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 43

Η έπαυλη Κυριακόπουλου θεωρείται αντιπροσωπευτικό πουριστικό παρά-

δειγμα στον τόπο μας και έτυχε πολυάριθμων δημοσιεύσεων σε εκδόσεις
του εξωτερικού.32 Παρά την προσθήκη δύο δωματίων στον όροφο δεν είχε
χάσει τον αρχικό της χαρακτήρα. Μετά τη δεκαετία του ’50 στέγαζε παιδι-
κούς σταθμούς, αλλά το 2002 κατεδαφίστηκε με συνοπτικές διαδικασίες.33
• Η Κατοικία Φαίδωνος Πετυχάκη στο Ψυχικό (1934) ήταν ένα από τα
τελευταία έργα του αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου (1872-1939). Είναι
δύσκολο να τοποθετηθεί στο συνολικό του έργο, αλλά φαίνεται με αυτό
Εικ. 5 να προσχωρεί στο κίνημα της «νέας» αρχιτεκτονικής.34
Κατοικία Ρόζας Ιμβριώτη στο Ελληνικό (1933-37), Πρόκειται για μια ιδιαίτερη εκδοχή της μοντέρνας βίλας, ένα πανταχόθεν
αρχ. Πάνος Νικολή Τζελέπης.
Κατεδαφισμένο (1968).
ελεύθερο κτήριο με ισόγειες προεκτάσεις του κυρίως διώροφου όγκου.
Οι λευκές επιφάνειες, η διαπλοκή των καθαρών πρισματικών όγκων, το
εκτεταμένο μεταλλικό υαλοστάσιο με την ημικυλινδρική απόληξη του θερ-
μοκηπίου, τα δώματα και τα αρμονικά τοποθετημένα ανοίγματα –σε συν-
δυασμό με την κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα– αποτελούσαν έν-
τεχνη εφαρμογή του μοντέρνου λεξιλογίου. Το έργο ήταν εμπνευσμένο
τόσο από το μοντέρνο κίνημα, όσο και από την απλότητα της αρχιτεκτο-
νικής των ελληνικών νησιών.35
• Η Κατοικία Ρόζας Ιμβριώτη (εικ. 5) στο Ελληνικό (1933-37) είναι ένα
από τα πολλά έργα του αρχιτέκτονα Πάνου Νικολή Τζελέπη που έχουν
οριστικά χαθεί. Κατεδαφίστηκε από τους ιδιοκτήτες του το 1968 –μετά
το θάνατο της Ρόζας Ιμβριώτη– για να αξιοποιηθεί το οικόπεδο μέσω αν-
τιπαροχής.36
Αποτελεί, ίσως, το καλύτερο σπίτι που σχεδίασε ο Τζελέπης37 και πάντως
ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής του.38 Ενσω-
ματώνει με πληθωρικότητα και τόλμη το μοντερνιστικό λεξιλόγιο, όπου
διακρίνονται στοιχεία του De Stijl και πουριστικό ύφος: λευκή γεωμετρι-
κότητα, αρμονικές αναλογίες πλήρων και κενών, γωνιακά ανοίγματα, ορι-
ζόντιοι φεγγίτες, ελεύθερα υποστυλώματα, πρόβολοι και γείσα, επεξερ-
γασμένος εσωτερικός χώρος.
• Ως τελευταίο έργο στην ενότητα των κατεδαφισμένων κτηρίων, επιλέ-
ξαμε μια άγνωστης πατρότητας Μονοκατοικία (εικ. 6) επί της λεωφόρου
Βουλιαγμένης στη Γλυφάδα (1936).
Τα μοντερνιστικά στοιχεία στο μικρό αυτό κτίσμα είναι πάρα πολλά: ευ-
διάκριτη στερεομετρική συγκρότηση, ημικυλινδρικός όγκος κλιμακοστασίου
με κατακόρυφο άνοιγμα, αφαίρεση μάζας από το βασικό κύβο για τη δημι-
ουργία ημιυπαίθριου χώρου, ενιαία υαλοστάσια ορόφου, υπερυψωμένη
καμπυλόμορφη βάση κ.ά.39 Χαρακτηριστική είναι και η συνύπαρξη του
μοντέρνου λεξιλογίου με στοιχεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής παρά-
Εικ. 6 δοσης, όπως η κυβιστική ογκοπλαστική διάρθρωση, η υπόμνηση του λια-
Μονοκατοικία στη Γλυφάδα (1936). Κατεδαφισμένο. κωτού και το χρώμα της ώχρας.

Εικ. 7
Σταθμός αυτοκινήτων Αφών Απέργη στην οδό
Κανάρη 3 (1936-38), αρχ. Ρέννος Κουτσούρης.
Άποψη της αρχικής κατάστασης (φωτ. 1995)
και μετά τις ριζικές αλλοιώσεις (φωτ. 1998).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 44
Επρόκειτο για ένα εξαιρετικό δείγμα καθαρού μοντερνισμού, καθώς συ-
νόψιζε σε ένα μικρό κτηριακό μέγεθος το ύφος και το ήθος μιας αρχιτε-
κτονικής που, κατά τη γνώμη μας, παραμένει σύγχρονη και διδακτική.
Αλλοιωμένα κτήρια
• Ο Σταθμός Αυτοκινήτων Αφών Απέργη (εικ. 7) στην οδό Κανάρη 3
(1936-38) είναι έργο του αρχιτέκτονα Ρέννου Κουτσούρη.
Το κτήριο καταλαμβάνει μεσαίο οικόπεδο με στενή πρόσοψη και μεγάλο
βάθος και αποτελείται από ισόγειο και 7 ορόφους. Είχε χωρητικότητα
100 αυτοκινήτων και ήταν εξοπλισμένο με ιδιότυπο μηχανικό σύστημα
μετακίνησής τους στους ορόφους μέσω δύο ανελκυστήρων και πλατφόρ-
μας σε ράγες.40 Η οργάνωση της πρόσοψης σε βάση-κορμό-στέψη, η δια-
μόρφωσή της σε ζώνες υαλοστασίων και πλήρες κατακόρυφο τμήμα με
κυκλικούς φεγγίτες, σε συνδυασμό με το εντυπωσιακό στοιχείο σήμανσης,
παραπέμπει σε κτήρια του De Stijl και του Κονστρουκτιβισμού. Το τελευ-
ταίο, ως συνεχής (οριζοντίως και κατακορύφως) αρχιτεκτονική προεξοχή,
ενσωμάτωνε ένα φωτεινό αρμό (σωλήνας νέον) και παραλάμβανε φωτεινές
επιγραφές της ταυτότητας του κτηρίου, στο ισόγειο πάνω από την είσοδο
και στην ελεύθερη προς τα άνω απόληξή του.
Το χαρακτηριστικά μοντέρνο αυτό κτήριο λειτούργησε για ένα διάστημα
στεγάζοντας κατάστημα στο ισόγειο και γραφεία στους ορόφους, με εμ-
φανείς επεμβάσεις μόνο στην ισόγεια ζώνη του. Στα τέλη του 1997, η
πρόσοψή του μεταλλάχθηκε πλήρως41 και το κτήριο μετατράπηκε σε πο-
λυώροφο κατάστημα.
• Το Δημοτικό Σχολείο Αμπελοκήπων επί των οδών Αχαΐας-Αφαίας
(1931) είναι έργο του αρχιτέκτονα Άγγελου Σιάγα. Έχει υποστεί σημαν-
τικές αλλοιώσεις και προσθήκες και σήμερα στεγάζει το ΙΘ Σχολικό Συγ-
κρότημα Αθηνών.
Ενταγμένο στο πλαίσιο του εκτεταμένου προγράμματος ανέγερσης σχο-
λικών κτηρίων της δεκαετίας του ’30, περιλάμβανε 6 αίθουσες διδασκα-
λίας σε δύο ορόφους, χώρο εισόδου, γραφεία, αίθουσα συγκεντρώσεων
και χαρακτηριστικό κλιμακοστάσιο που συνέδεε ισόγειο και όροφο αλλά
και τα δώματα.42
Σήμερα, από το αρχικό κτήριο διατηρούνται μόνο η διώροφη πτέρυγα
των αιθουσών και το κλιμακοστάσιο, καθώς έχουν κατεδαφιστεί οι ισόγειοι
όγκοι. Στη θέση τους έχει ανεγερθεί τριώροφη πτέρυγα πολύ μεγαλύ-
τερης κάλυψης ενώ στο οικόπεδο έχουν χτιστεί και ισόγεια προσκτίσματα.
Ό,τι έχει απομείνει από το αρχικό σχολείο είναι κυριολεκτικά πνιγμένο
στις μεταγενέστερες προσθήκες, αλλά ακόμα και έτσι η γεωμετρική
του απλότητα λειτουργεί ανακουφιστικά στο υπερδομημένο, σήμερα
πλέον, περιβάλλον.

Εικ. 8
Κατάστημα «Αλεξανδράκης» στην οδό Ερμού 27
(1933), αρχ. Στάμος Παπαδάκης.
Άποψη της αρχικής κατάστασης (φωτ. εποχής)
και της σημερινής κατάστασης (φωτ. 2007).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 45
• Το Εστιατόριο «Edem» στη λεωφόρο Ποσειδώνος 74 στο Παλαιό
Φάληρο (1932-33), έργο του αρχιτέκτονα Στάμου Παπαδάκη (1906-1992),
κατόρθωνε στο μικρό του μέγεθος να ενσωματώσει πλήθος αρετές: έκ-
φραση σε κάτοψη και όγκο των δύο βασικών λειτουργικών ενοτήτων (χώ-
ρος εστίασης και βοηθητικοί χώροι), αξιοποίηση της θέας, ενοποίηση με
το ύπαιθρο, χρήση των δωμάτων κ.λπ. Ως μια μοντέρνα, σχεδόν γλυπτική,
σύνθεση, χρησιμοποιούσε συνειρμούς που σχετίζονται με την παραθα-
λάσσια θέση του (κυκλικοί φεγγίτες, ημικυκλικές απολήξεις επιφανειών
και όγκων).
Το «Εdem» λειτουργεί μέχρι και σήμερα, αλλά έχει αλλοιωθεί σημαντικά
από επεμβάσεις στις όψεις του, ενώ περιζώνεται από ένα πλήθος ετε-
ρόκλητων ελαφριών κατασκευών.
• Το Κατάστημα «Αλεξανδράκης» (εικ. 8) στην οδό Ερμού 27 (1933),
έργο επίσης του αρχιτέκτονα Στάμου Παπαδάκη, περιλάμβανε το γνωστό
κατάστημα μάλλινων ειδών στο ισόγειο και στους ορόφους κατοικία.
Έχασε ολοκληρωτικά τον αρχικό χαρακτήρα της πρόσοψής του43 με την
προσθήκη ορόφου, την αλλοίωση των αναλογιών των ανοιγμάτων και κυ-
ρίως την απώλεια της ιδιόμορφης αρχιτεκτονικής προεξοχής. Η τελευταία
(ένα πρώιμο folding...) λειτουργούσε ως στοιχείο σήμανσης του κτηρίου
το βράδυ, αφού ενσωμάτωνε σε όλη την έκτασή της φωτιστικό σωλήνα
νέον, ενώ προς τα άνω κατέληγε σε οριζόντια ελεύθερη πλάκα όπου
εδραζόταν ο αριθμός της οδού («27»), επίσης φωτεινός.
• Το συγκρότημα των Προσφυγικών Πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλε-
ξάνδρας (1933-35) είναι έργο του πολιτικού μηχανικού Δημητρίου Κυριακού
(1881-1971) και του αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη (1905-1978). Επιλέξαμε
να αναφερθούμε στο έργο αυτό ως παράδειγμα αλλοίωσης από το χρόνο,
τη χρήση και την παντελή απουσία συντήρησης. Το συγκρότημα είναι και
σήμερα στην επικαιρότητα, καθώς επανειλλημμένα απειλείται με μερική ή
ολική κατεδάφιση και το ζήτημα της διατήρησής του παραμένει σε εκκρε-
μότητα. Ήταν μέρος του προγράμματος στέγασης του Υπουργείου Προ-
νοίας για τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας44 και από τις πρώτες προ-
σπάθειες οργανωμένης δόμησης. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα
κοινωνικής κατοικίας και σχετίζεται με την ιστορική μνήμη.
Πρόκειται για 8 τριώροφες πολυκατοικίες σε επάλληλη διάταξη, με 228
διαμερίσματα και 12.000 μ2 δομημένου χώρου. Απέχουν ικανές αποστάσεις
μεταξύ τους αφήνοντας εκτεταμένο κοινόχρηστο υπαίθριο χώρο που δεν
είχε προβλεφθεί η διαμόρφωσή του. Οι 4 πρώτες προς τη λεωφόρο Αλε-
ξάνδρας είχαν σχεδιαστεί από τον Δ. Κυριακό με διαμερίσματα δύο δω-
ματίων. Οι 4 στο βάθος είχαν σχεδιαστεί από τον Κ. Λάσκαρη με διαμερί-
σματα ενός δωματίου. Κάθε κτήριο διαιρείται σε 4-5 ενότητες με αυτόνομο
κλιμακοστάσιο στο κέντρο τους που οδηγεί σε 3 ζεύγη διαμερισμάτων.

Εικ. 9
Πολυκατοικία στην οδό Βασ. Γεωργίου Β 18
και Πτολεμαίων. Άποψη της αρχικής κατάστασης
(φωτ. 1996) και μετά τις ριζικές αλλοιώσεις
(φωτ. 2007).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 46
Η κατασκευή συνίσταται σε φέρουσες επιχρισμένες λιθοδομές και πλάκες
από οπλισμένο σκυρόδεμα.45
Οι απλές πρισματικές πτέρυγες, οι χαρακτηριστικοί μικροί εξώστες με
τα πλήρη στηθαία, τα κατακόρυφα ανοίγματα των κλιμακοστασίων, η ευ-
νοϊκή πυκνότητα της κατοίκησης, τα μικρά εμβαδά κ.λπ. παραπέμπουν σε
αρχές και επιδιώξεις του μοντέρνου κινήματος, σε στυλιστικές επιλογές
του Bauhaus, ενώ θυμίζουν παραδείγματα λαϊκής κατοικίας στην Κεντρική
Ευρώπη.
Η γενικότερη κατάσταση του συγκροτήματος –παρά τις μεγάλες φθο-
ρές– επιτρέπει τη συνολική του αποκατάσταση, ενώ τα ιδιαίτερα χαρα-
κτηριστικά του (θέση, διάταξη, σχέση δομημένου-υπαίθριου χώρου κ.λπ.)
ευνοούν τη διατήρηση και την πολύπλευρη αξιοποίησή του.46
• Η Διπλοκατοικία Ελένης Φραντζή στην οδό Κ. Παλαμά 14 στο Ψυχικό
(1932) είναι έργο του αρχιτέκτονα Πάνου Νικολή Τζελέπη.
Η κυβιστική ογκοπλαστική διάρθρωση, ο καταμερισμός των ανοιγμάτων
και οι χαρακτηριστικοί πρόβολοι-γείσα της μεγάλης αυτής προαστιακής
έπαυλης, εγγράφουν το έργο σχεδόν άμεσα στο De Stijl. Επιπλέον, αξίζει
να σημειωθεί ο επιμερισμός του εσωτερικού χώρου σε επίπεδα με μικρές
υψομετρικές διαφορές μεταξύ τους, παραπέμποντας σε αντίστοιχους
χειρισμούς του Adolf Loos.
Δυστυχώς, το τολμηρό αυτό έργο –αν και συνεχίζει να κατοικείται ως δι-
πλοκατοικία– έχει γίνει κυριολεκτικά αγνώριστο47 από εκτεταμένες πα-
ρεμβάσεις και προσθήκες (1994) στο αρχικό κέλυφος οι οποίες του
έχουν προσδώσει ένα «νέο-παραδοσιακό» χαρακτήρα.
• Ολοκληρώνουμε την παρουσίαση των αλλοιωμένων μεσοπολεμικών
κτηρίων με τέσσερα πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα πλήρους και μη
αναστρέψιμης «μετάλλαξης».
Αφενός μεν πρόκειται για δύο πολυώροφες Πολυκατοικίες στην Αθήνα: η
πρώτη στην οδό Στουρνάρη 24 και Μπουμπουλίνας και η δεύτερη (εικ. 9)
στην οδό Βασ. Γεωργίου Β 18 και Πτολεμαίων. Και στις δύο περιπτώσεις
η αλλαγή χρήσης σε κατάστημα και γραφεία αντίστοιχα συνοδεύτηκε από
τόσο βίαιες επεμβάσεις και στο αρχικό κέλυφος, ώστε το τελικό αποτέ-
λεσμα να μπορεί να αποδοθεί σε μια εξ ολοκλήρου νέα κατασκευή!
Αφετέρου δε πρόκειται για δύο μικρές μοντέρνες κατοικίες: τη Διπλοκα-
τοικία Αντώνη Σαρηγιάννη στην οδό Άλσους 4 στην Εκάλη (1928-35)48
και τη Διπλοκατοικία (εικ. 10) στην οδό Τιμάρχου 3 στο Παγκράτι. Οι με-
ταγενέστερες επεμβάσεις (1992-93 για την πρώτη και 1996-98 για τη
δεύτερη) φανερώνουν την ακατανίκητη επιθυμία των ιδιοκτητών τους να
μετατρέψουν το μοντέρνο αφαιρετικό ύφος σε «νεοκλασικό»!

Εικ. 10
Διπλοκατοικία στην οδό Τιμάρχου 3.
Άποψη της αρχικής κατάστασης (φωτ. 1996)
και μετά τις αλλοιώσεις (φωτ. 1998).
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 47
Συμπερασματικά
Από τα όσα προηγήθηκαν προκύπτει το κρίσιμο και πάντα «ανοιχτό»
ζήτημα της διατήρησης και προστασίας της αρχιτεκτονικής (κριτήρια αξιο-
λόγησης, χρήση, εμπορική αξία κ.λπ.) -της αρχιτεκτονικής, ως δημιουρ-
γικής υλοποίησης ιδεών στο χώρο και το χρόνο, καθώς ενσωματώνει
πολλές παράλληλες συνιστώσες (κοινωνικές, ιστορικές, αισθητικές, τε-
χνικές, διδακτικές κ.λπ.). Το αρχιτεκτονικό έργο –ανεξάρτητα από την
περίοδο που αυτό γεννήθηκε– βρίσκεται πολύ συχνά αντιμέτωπο με κάθε
λογής εκ των υστέρων επεμβάσεις, χωρίς όπως είναι φυσικό να μπορεί
από μόνο του ν’ αντισταθεί. Η αντιμετώπιση της φυσικής γήρανσης ή η
αναγκαιότητα για αλλαγή χρήσης ενός κτηρίου δεν οδηγεί μονοσήμαντα
στην κατεδάφισή του ή στη ριζική αλλοίωση του αρχικού του χαρακτήρα.
Ειδικότερα, τα μοντέρνα κτήρια της δεκαετίας του ’30 που μας απασχο-
λούν στην παρούσα εργασία, πέρα από την αισθητική, κοινωνική και ιστο-
ρική τους αξία ως αναπόσπαστα μέλη της εικόνας και της εξέλιξης της
πόλης, έχουν καλή λειτουργική οργάνωση, δυνατότητα ευελιξίας στην εκ
νέου διαρρύθμιση του εσωτερικού τους χώρου, ενώ οι τεχνικές δυνατό-
τητες που σήμερα διαθέτουμε είναι ικανές να διασφαλίσουν τη συντήρηση,
την ενίσχυση και εν τέλει τη διατήρησή τους.
Ίσως θα έπρεπε, λοιπόν, κυρίως όσοι θεσμικά εμπλέκονται με γνωμα-
τεύσεις και αποφάσεις για την τύχη της καλής αρχιτεκτονικής (δηλαδή οι
αρμόδιοι φορείς ή και οι ίδιοι οι μελετητές πολλές φορές), να είναι πε-
ρισσότερο ευαισθητοποιημένοι αλλά και αποφασιστικοί, ώστε να τη βοη-
θήσουν να επιζήσει –τουλάχιστον αξιοπρεπώς– στο φυσικό της χώρο,
και όχι μόνο μέσα από τις δημοσιεύσεις και τα αρχεία – πολύτιμα και
αναγκαία σε κάθε περίπτωση.
Σημειώσεις
1
Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, «Η διατήρηση και η μόδα της κακοποίησης των μοντέρνων
κτηρίων», στο: Βάσω Ρούσση (επιμ.), Η προστασία των κτηρίων του προπολεμικού μον-
τερνισμού στην Αθήνα (Πρακτικά Ημερίδας), ΥΠ.ΠΟ./1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων,
Αθήνα 2000, σ. 78.
2
«Το κτήριο εκθέσεων και σταθμού αυτοκινήτων της Ford (1934-35): ένα χαμένο υπό-
δειγμα αρχιτεκτονικού ύφους και ήθους», στο: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Δοκίμια για τη
νέα ελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα 2001, σ. 337.
3
Η εικόνα «πύλης» της πρόσοψης παραπέμπει στην είσοδο του κοινού, ενώ της «γέφυρας»
στο πέρασμα του αυτοκινήτου από την εταιρεία προς το χρήστη του και το δρόμο. Στο
ίδιο, σ. 339.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 48

4
«Ο ουσιαστικά μοντέρνος χαρακτήρας του έργου (αρμονικό και αντισυμμετρικό ανάπτυγμα
πλήρων και κενών καθ’ ύψος, μεγάλη υαλόφρακτη επιφάνεια, επιμήκης λωρίδα παραθύ-
ρων) εμπλουτίζεται με την κλασικιστική αξονική διάταξη της όψης, την έμφαση σε μια
τριμερή διάταξη πλευρικών στύλων και δοκού, καθώς και με τις ‘οπτικές διορθώσεις’
της τριπλής βαθμιδωτής απότμησης τόσο των εξωτερικών γωνιών της όψης όσο και του
πλαισίου των ανοιγμάτων που εγγράφονται σε μια εσωτερική μορφική ενότητα». Αντρέας
Γιακουμακάτος, «Κτήριο εκθέσεων και σταθμός αυτοκινήτων Φορντ», στο: Σάββας Κον-
ταράτος, Wilfried Wang (επιμ.), Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα. Ελλάδα, Prestel, Μό-
ναχο-Λονδίνο-Νέα Υόρκη 2000, σ. 154.
5
Ως κλασικής ή Art Déco προέλευσης στοιχεία εκλέπτυνσης της μορφής, θεωρούνται
από την Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ η τριπλή βαθμιδωτή διακοσμητική ταινία της όψης και οι
αποτμήσεις των γωνιών (καθώς παραπέμπουν στα βαθμιδωτά φατνώματα και θυρώματα
της κλασικής αρχαιότητας αλλά και στις διακοσμητικές αποτμήσεις της Art Déco), σε
αντίθεση με τους συσχετισμούς της ταινίας με το αρχαίο επιστύλιο από τον François
Loyer, ο οποίος και την χαρακτήρισε «ως ελαφρά μουσολινική». Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ,
ό.π., σ. 341.
6
Στο ίδιο, σσ. 337, 339.
7
«...Για να μάθω πως λειτουργεί όλο το συγκρότημα, πήγα και δούλεψα στους εργάτες,
σ’ όλα τα τμήματα... Μετά πήγα στη Σμύρνη να μιλήσω στον Herman Spierer, ο οποίος
ήταν μεγάλος καπνέμπορος... Πήγα και στον Παπαστράτο...». Βλ. Ισαάκ Σαπόρτα, Επάγ-
γελμα αρχιτέκτων. Μια αφήγηση ζωής, Untimely Books, Αθήνα 1996, σ. 30.
8
Στο ίδιο.
9
Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννης, «Δεν θα μείνει τίποτα όρθιο σ’ αυτό τον τόπο;», Αρχιτέκτονες,
τ. 46, 2004, σ. 71.
10
Στο ίδιο.
11
Όπως σημειωνόταν στο «επείγον SOS» δελτίο της Ελληνικής Εταιρείας για την προ-
στασία του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς: «η μερική κατεδάφιση
του εργοστασίου [...] καταδεικνύει ότι η δυνατότητα για μια ‘δυναμική προστασία’ και
αποδοτική επανένταξη στη σύγχρονη ζωή αυτού του είδους των κτηρίων, εξακολουθεί
να παραμένει δυστυχώς στη χώρα μας προβληματική [...] πλήθος μνημείων τόσο της
βιομηχανικής μας κληρονομιάς όσον και εκείνων που μαρτυρούν με τον αρτιότερο
τρόπο την εδραίωση του Μοντέρνου κινήματος στον τόπο μας, κινδυνεύουν να χαθούν
ή να παραμορφωθούν μέσα από ανεπάρκειες και αντιφατικότητες των φορέων διάσωσης,
επίσης και ηθελημένες ή όχι διαστρεβλώσεις των τρεχουσών νομοτεχνικών τακτικών».
Βλ.http://www.ellinikietairia.gr/articles.php?action=read&id=191&Presstype=25.
12
Νίκος Θ. Χολέβας, «Το έργο του Πάνου Νικολή Τζελέπη», Άνθρωπος+Χώρος, τ. 1, Ια-
νουάριος-Φεβρουάριος 1977, σσ. 13, 15.
13
Στο ίδιο.
14
Νίκος Χολέβας, «Κτήριο εστιατορίου σε Παιδικές Κατασκηνώσεις», στο: Σάββας Κον-
ταράτος, Wilfried Wang (επιμ.), ό.π., σ. 158.
15
Dzélépy P. N., Villages d’enfants, Éditions Albert Morancé, Paris, χ.χ. [1947].
16
Το πρόγραμμα οργανώθηκε και υλοποιήθηκε από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου
Παιδείας και χτίστηκαν 4.000 σχολικά συγκροτήματα σε όλη την Ελλάδα. Ο Ν. Μητσάκης,
ως προϊστάμενος του «Γραφείου Μελετών» της Τεχνικής Υπηρεσίας, ενθαρρύνει πολ-
λούς νέους αρχιτέκτονες που συμμετέχουν στην εκπόνηση των μελετών των νέων
σχολικών κτηρίων και υπέγραψε και ο ίδιος αρκετές μελέτες.
17
Χρήστος Πανουσάκης, Νικόλαος Μητσάκης 1899-1941, Κέντρο Τεκμηρίωσης Νεοελ-
ληνικής Αρχιτεκτονικής/Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1999, σ. 26.
18
Στο ίδιο.
19
Στο ίδιο, σ. 27.
20
Αγνή Πικιώνη (επιμ.), Δημήτρης Πικιώνης. Αρχιτεκτονικό Έργο 1912-1934. Τεύχος ΙΙ,
Μπάστας-Πλέσσας, Αθήνα 1994, σσ. 58-61.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 49

21
Στο ίδιο, σ. 59. Όμως, κατά την Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, η λειτουργική καινοτομία της
σκηνής ήταν ο τριμερής σκηνικός χώρος και το αβαθές προσκήνιο, ενώ δεν επρόκειτο
για ρήξη με την ιταλική παράδοση, όπως υπονοεί ο ίδιος ο Πικιώνης υποστηρίζοντας
ότι ακολούθησε αρχές του αρχαίου ελληνικού ή του γιαπωνέζικου θεάτρου. Μάλλον πι-
θανότερο πρότυπο ήταν η τριπλή σκηνή που επινόησε ο Henry van de Velde (1914) και
τελειοποίησαν οι A. & G. Perret (1925). Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Η Αρχιτεκτονική του
Νεοελληνικού Θεάτρου 1720-1940, τόμ. Β, Αθήνα 1994, σ. 62.
22
Σε αεροφωτογραφία του 1940 (εικ. 10) φαίνεται ότι καταργήθηκαν οι δύο πλευρικές
σκηνές και ίσως μετατράπηκαν σε βοηθητικούς χώρους, επιβεβαιώνοντας ότι η τριπλή
σκηνή είχε περισσότερα μειονεκτήματα παρά πλεονεκτήματα. Στο ίδιο.
23
Στο ίδιο, σσ. 66-67 και Β. Κασσάνδρας, «Σκέψεις επί των συγχρόνων αρχιτεκτονικών
τάσεων», Τεχνικά Χρονικά, τ. 70-71, 15.11-1.12.1934, σ. 1027.
24
J. Lyghizos, «Le mouvement architectural en Grèce», L’Architecture d’Aujourd’Hui, τ.
10, 1938, σ. Χ-65.
25
Αντρέας Γιακουμακάτος, Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική. Πάτροκλος
Καραντινός, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003, σ. 51.
26
Κατά τον Α. Γιακουμακάτο στην τελική μελέτη του κτηρίου το 1931 είναι αισθητή η
επιρροή της αρχιτεκτονικής του Περρέ στη λιτή χωρίς διακόσμηση, συμμετρική ως
προς τον άξονα της στοάς όψη, στη δηλωμένη φέρουσα κατασκευή και στο κλιμακοστάσιο
το οποίο μοιάζει με εκείνο, ενός έργου του Περρέ (οικία Μπρακ, 1927). Ακόμη παραλ-
ληλίζει το κτήριο του Καραντινού με έργο του Λόος (οικία Μόλλερ, Βιέννη, 1927-1928),
όπου «διακρίνεται η «ίδια ‘άρνηση’, η ίδια μηδενική γραφή, η ίδια ταυτολογική αφαίρεση,
η ίδια μορφολογική απογύμνωση...» και στα δύο έργα. Στο ίδιο, σσ. 51, 53.
27
Κατεδαφίστηκε ώστε να μεγαλώσει η επιφάνεια του γκαζόν στο μεγάλο οικόπεδό της.
Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Η αρχιτεκτονική της σύγχρονης εποχής, Futura, Αθήνα
2006, σ. 69.
28
Ο Ν. Χολέβας θεωρεί ότι το κτήριο αυτό «αποτελεί την ‘απάντηση’ του Σιάγα στις κα-
ταβολές του αλλά και στα ‘πιστεύω’ που διαμόρφωσε, δουλεύοντας κοντά στον Αρ.
Ζάχο», αλλά και ότι ο Σιάγας «με τη σύνθεση αυτή, δίνει δείγμα γραφής ορθολογικής
λιτότητας, που μορφολογικά φθάνει στα όρια της ‘στεγνότητας’, μιας αισθητικής παρα-
δοχής που χαρακτηρίζει και όλα τα υπόλοιπα έργα του κατά τη δεκαετία του 1930».
Νικ. Θ. Χολέβας, Ο αρχιτέκτων Άγγελος Ι. Σιάγας (1899-1987), Παπασωτηρίου, Αθήνα
1992, σ. 33.
29
Γιώργος Μπαντίδος, Μονοκατοικίες του μεσοπολέμου, Φοιτητική Διάλεξη στο Τμήμα
Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π., Αθήνα, Ιούνιος 1984, σσ. 35-36.
30
Raymond McGrath, 20th Century Houses, Faber & Faber, London 1934, σ. 184, Der Ba-
umeister, τ. 2, Φεβρουάριος 1936, σ. 62.
31
Γιώργος Μπαντίδος, ό.π., σσ. 38-39.
32
Μεταξύ άλλων στα: The Architectural Review, Μάρτιος 1935, σ. 112, J. Lyghizos, «Le
mouvement architectural en Grèce», L’Architecture d’Aujourd’Hui, τ. 10, 1938, σ. Χ-61,
Agnoldomenico Pica, Nuova Architettura nel Mondo, Ulrico Hoepli, Milano 1938, σσ.
160, 383.
33
Δημήτρης Ρηγόπουλος, «Μοντέρνα κτήρια, η ώρα της κατεδάφισης. Το ανεπαρκές νο-
μοθετικό πλαίσιο και οι αποσπασματικές κηρύξεις διατηρητέων αφήνουν έκθετες τις
μετά το 1905 κατασκευές», Η Καθημερινή, 15.5.2005.
34
Νικ. Θ. Χολέβας, «Αριστοτέλης Ζάχος, αφορμή από μια συζήτηση με τον αρχιτέκτονα
Άγγελο Σιάγα», Ζυγός, τ. 25, Μάρτιος-Απρίλιος 1977, σ. 58.
35
Χριστίνα Α. Παπαδημητρίου-Ζιρώ, Ο αρχιτέκτων Αριστοτέλης Ζάχος (1872-1939),
Ε.Μ.Π./Τμήμα Αρχιτεκτόνων/Τομέας Ι Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού/Αρχιτεκτονική Μορ-
φολογία και Ρυθμολογία 2, Αθήνα 1988, σσ. 96-97.
36
Νίκος Θ. Χολέβας, «Τρείς αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου», στο: Βάσω Ρούσση (επιμ.),
ό.π., σ. 65.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 50

37
Γιώργος Μπαντίδος, ό.π., σ. 15.
38
Νικ. Θ. Χολέβας, Η αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, Φιλιππότης, Αθήνα
1994, σ. 193.
39
Γιώργος Μπαντίδος, ό.π., σ. 53.
40
Αντρέας Γιακουμακάτος, «Πολυώροφος σταθμός αυτοκινήτων», στο: Σάββας Κονταρά-
τος, Wilfried Wang (επιμ.), ό.π., σ. 157.
41
Δεν διατηρήθηκε –όπως ίσως θα ανέμενε κανείς– ούτε το ιδιαίτερα πρωτότυπο στοιχείο
σήμανσης του κτηρίου.
42
Πάτροκλος Καραντινός (επιμ.), Τα νέα σχολικά κτήρια, Τ.Ε.Ε., Αθήνα 1938, σσ. 75-77 και
«Bauten von architekt Angelo Siagas-Athen» περιοδ. Der Baumeister, τ. 2, 1936, σ. 65.
43
Πρωτοδημοσιευμένο στο περιοδικό 20ème Siècle/20ος Αιώνας, τ. 1, 1933.
44
Αρχικά σχεδιάζονταν προσφυγικοί συνοικισμοί από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προ-
σφύγων, αλλά μετά το 1930 ανέλαβε τις κατασκευές η Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου
Κοινωνικής Προνοίας. Γιάννα Κουβελιώτου, Μαίρη Παπαθεοδώρου, «Σημεία μοντερνι-
σμού στην οργανωμένη δόμηση», στο: Bάσω Ρούσση (επιμ.), ό.π., σσ. 47-48.
45
Στο ίδιο, σ. 49 και Αντρέας Γιακουμακάτος, «Προσφυγικές πολυκατοικίες», στο: Σάββας
Κονταράτος, Wilfried Wang (επιμ.), ό.π., σ. 149.
46
Χάρη στην αντίσταση των κατοίκων, που υποστηρίχθηκαν από τον Σ.Α.Δ.Α.Σ., τη Σχολή
Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. αλλά και το Ελληνικό Docomomo, το Συμβούλιο της Επικρατείας
έκρινε το 2005 τα κτήρια διατηρητέα. Τάσης Παπαϊωάννου, «Η ‘Σωτηρία’ των μεσοπο-
λεμικών κτηρίων», Ελευθεροτυπία, 17.2.2005. Για τη σημερινή κατάσταση Βλ. Elisabeth
K rolyi, «Refurbishment or Demolition? The fate of a 1930s housing complex in Athens
remains pending», Docomomo Journal, τ. 37, Σεπτέμβριος 2007, σσ. 65, 67.
47
Νίκος Θ. Χολέβας, «Τρείς αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου», στο Βάσω Ρούσση (επιμ.),
ό.π., σ. 67.
48
Ιωαν. Ν. Κουμανούδης, Η Εκάλη που έφυγε 1920-41, Τ.Ε.Ε., Αθήνα 2001, σσ. 151, 279.
Π Α Ρ Ε Μ Β Α Σ Ε Ι Σ 51

Παρεμβάσεις

Γιάννης Μιχαήλ, πολεοδόμος, πρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Πολλοί, αν όχι οι περισσότεροι αρχιτέκτονες έργα των οποίων είδαμε,
ήταν σε πλήρη δράση και μετά τον πόλεμο, το 1950 και το 1960. Έχουμε
ένα προβληματισμό για το πώς θα συνεχίσουμε, πώς θα διασφαλίσουμε
τη συνέχεια. Μεσοπόλεμος ήταν η εποχή που η Ευρώπη συγκλονιζόταν
από μεγάλα κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα, τα οποία είχαν
διακόψει τη σχιζοφρένεια εκείνου του γνωστού παλαιοαυστριακού δεκα-
νέα, ο οποίος κατάφερε να τορπιλίσει την Ευρώπη και να αφανίσει ιδιαί-
τερα τον κτηριακό της πλούτο και ιδιαίτερα δε τον παραδοσιακό πλούτο
της πατρίδας του. Θα πρέπει να σκεφτούμε προσεχώς ίσως μια άλλη
σειρά διαλέξεων, πώς συνεχίστηκε αυτός ο νέος κόσμος, όπως είπε και
ο καθηγητής κ. Δ. Φιλιππίδης, μετά τον πόλεμο.
Πριν ανοίξουμε τη συζήτηση να ρωτήσουμε αν υπάρχει κανείς εκπρόσω-
πος φορέα που θέλει να λάβει το λόγο.

Εξηντάρης Αλέξανδρος, αρχιτέκτονας

Εργάζομαι 28 χρόνια στην αντίστοιχη Υπηρεσία που ασχολείται με την
προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Μια μικρή
παρέμβαση θα ήθελα να κάνω, αν θέλετε για να συμπληρώσω κάποια
πράγματα που δεν ακούστηκαν. Στον αντίποδα του νόμου του ΥΠ.ΠΟ., του
αρχαιολογικού νόμου για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ο
ΓΟΚ, όπου προπομπός του ήταν το άρθρο 79 του ΓΟΚ του 1973, σύμφωνα
με το οποίο γίνονταν όλοι οι χαρακτηρισμοί για την προστασία και οι ειδικοί
όροι δόμησης των διατηρητέων κτηρίων που ακόμα δεν υπήρχαν στην
ορολογία του Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., δεν υπήρχε τότε Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., της Γενικής
Γραμματείας Δημοσίων Έργων, ο όρος του διατηρητέου. Και ερχόμαστε
στο 1985 όπου θεσμοθετείται το άρθρο 3, που είναι και το κύριο εργαλείο
προστασίας του Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., με το οποίο ασκείται η προστασία της πο-
λιτιστικής κληρονομιάς. Εκεί γίνεται μια εκτενής, αν θέλετε, θεσμοθέτηση
των λόγων, και της διαδικασίας, για τους οποίους μπορούν να χαρακτη-
ρίζονται τα κτήρια ως διατηρητέα.
Τροποποίηση του νόμου αυτού ήταν το τελευταίο άρθρο 3, το οποίο αν-
τικατέστησε και συμπλήρωσε τον τελευταίο νόμο του 1985, το 140, 2830
Του 2000 ο νόμος, και θα συμφωνήσω αν θέλετε σε ό,τι αφορά την προ-
στασία και στο πόσο αρκεί, αν θέλετε η θεσμοθέτηση των κτηρίων δεν
είναι η πανάκεια, μη ξεχνάμε όμως ότι είναι η δέσμευση και δίνεται ο χρό-
νος αυτά τα κτήρια να κατασκευαστούν, διότι διαφορετικά κατεδαφίζονται.
Θα ήθελα επίσης να αναφέρω πως το ενδιαφέρον του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., και
Π Α Ρ Ε Μ Β Α Σ Ε Ι Σ 52

ιδιαίτερα για τα συγκεκριμένα κτήρια του μεσοπολέμου, έχει εκδηλωθεί

με συγκεκριμένο τρόπο. Πέρα από τους χαρακτηρισμούς που έχουν γίνει
σε διάφορες περιοχές της Αθήνας, όπως τη Νεάπολη και άλλες περιοχές,
τελευταία κάποιοι κάτοικοι της Καισαριανής χαρακτήρισαν κάποια κτήρια
πολυκατοικιών που είχαν τον αντίστοιχο ρόλο να στεγάζουν μικρασιάτες
πρόσφυγες.
Εκδηλώθηκε με δυο δουλειές στις οποίες μας βοήθησε ο καθηγητής ο
Μάνος Μπίρης. Βγήκε ένας μπούσουλας, τα κριτήρια σύμφωνα με τα
οποία μπορούν να γίνονται οι χαρακτηρισμοί και να αξιολογούνται αυτά
τα κτήρια του μεσοπολέμου. Θεωρώ ότι είναι μια ουσιαστική δουλειά, η
οποία βοήθησε την Υπηρεσία μας και μεταγενέστερα συμπληρώθηκε και
με άλλα νομοθετήματα.
Δεν έχω κάτι άλλο να πω πέρα από το γεγονός, ότι σίγουρα χρειάζεται δου-
λειά, σίγουρα αυτά τα κτήρια χρειάζεται να πάρουν τη θέση τους στην ελ-
ληνική αρχιτεκτονική ιστορία, και ότι η προσπάθειά μας, τουλάχιστον στα
πλαίσια ως Υπηρεσία όπως είμαστε αυτή τη στιγμή, και θα έλεγα ότι πρέπει
να είμαστε πολύ περισσότερο ισχυροποιημένοι, είναι ένα άλλο θέμα αυτό,
πως, στα πλαίσια των δυνατοτήτων που έχουμε, προσπαθούμε να κρατή-
σουμε αυτά τα κτήρια και να τους δώσουμε τη θέση που τους ανήκει.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 53

Συζήτηση
Πρόεδρος: Γιάννης Μιχαήλ

Στέλλα Χαραμή, δημοσιογράφος από τον Ελεύθερο Τύπο

Με αφορμή τη συζήτηση σήμερα στο ΚΣΜΝ για τον χαρακτηρισμό ως δια-
τηρητέων μνημείων των πολυκατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας, θα
ήθελα να ρωτήσω τους καθηγητές/ομιλητές, στην περίπτωση κήρυξης
των πολυκατοικιών, ποιες είναι οι λύσεις που βλέπουν γι’ αυτές τις πο-
λυκατοικίες, και σε περίπτωση μη κήρυξης, τι προβλέπετε πως θα χάσει
η πόλη κατεδαφίζοντάς τες.

Πρόεδρος
Ευχαριστούμε πολύ την εκπρόσωπο του Τύπου, δεν είναι φορέας, αλλά
δεν πειράζει, είμαστε πολύ υπόχρεοι στον Τύπο, διότι την προηγούμενη
εβδομάδα είχαμε μια συνέντευξη τύπου και ο Αθηναϊκός και όχι μόνο
Τύπος, καθώς και όλα τα μέσα μαζικής επικοινωνίας έδωσαν ευρύτατη
δημοσιότητα στο σημερινό θέμα.
Παρακαλώ, ποιος θέλει να ρωτήσει οτιδήποτε ή να τοποθετηθεί, ώστε
μετά να δευτερολογήσουν οι καθηγητές;

Βασίλης Δωροβίνης, νομικός, πολιτικός επιστήμονας,

αντιπρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Οι εισηγήσεις ήταν σημαντικές. Θα θίξω από την πλευρά μου το θεσμικό
και πολιτικό θέμα. Πολιτικό υπό την ευρεία έννοια, όχι κομματικό. Καταρ-
χήν να αναγνωρίσουμε μια πραγματικότητα, ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει
σύστημα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Υπάρχει μια σύγχυση
αρμοδιοτήτων, αλλά όχι σύστημα. Μέσα σε ένα σύστημα θα έπρεπε να
υπάρχει οργανωμένη η οικονομική παράμετρος.
Θέτω ένα παράδειγμα για να καταλάβετε τι λέω οργανωμένη οικονομική
παράμετρος. Όταν το 1985, δύο μήνες λίγο πριν γίνει η Αθήνα πολιτιστική
πρωτεύουσα της Ευρώπης, υπογράφηκε η σύμβαση της Γρανάδας για την
Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, υπήρξαν κράτη τα οποία προσή-
γαγαν μνημόνια για την οικονομική διάσταση και την αξία της προστασίας
-όχι φυσικά η Ελλάδα. Έχω υπ’όψιν μου ένα πολύ καλό μνημόνιο του Βελ-
γίου και του Λουξεμβούργου (το οποίο πιθανόν σήμερα θα έπρεπε να το
μεταφράσουμε και να το κυκλοφορήσουμε) που αποδείκνυε με πολύ συγ-
κεκριμένο τρόπο «Γιατί η διατήρηση;». Σε μας, η Σύμβαση αυτή είναι γνω-
στό, όπως άλλωστε όλες οι διεθνείς συμβάσεις που παρουσιάζουν
ενδιαφέρον, έγινε νόμος του κράτους εφτά χρόνια μετά. Έχω υπολογίσει
ότι χρειάζεται περίπου μια πενταετία με δεκαετία για να κυρώνουμε συμ-
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 54

βάσεις που έχουμε ήδη υπογράψει. Για παράδειγμα τόσο η σύμβαση της
Γρανάδας όσο και η σύμβαση του Άαρχους χρειάστηκαν 7 χρόνια για να
κυρωθούν. Τώρα, προωθείται από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και το Υπουργείο Εξω-
τερικών η Σύμβαση της Φλωρεντίας για την προστασία του τοπίου (2000).
Σημειωτέον, ότι είχαμε πρωτοπορήσει με πολύ λιτό τρόπο στην προστασία
του τοπίου με το νόμο 1469 του 1950, τότε του Υπουργείου Παιδείας,
οποίος ήταν εργαλείο προστασίας της νεότερης πολιτιστικής κληρονο-
μιάς. Σε αυτόν υπήρχαν διατάξεις για την προστασία του τοπίου. Ήμασταν
πρωτοπόροι, αλλά δεν τις εφαρμόσαμε.
Ως προς ορισμένα θέματα τα οποία εθίγησαν: οι Ε.Π.Α.Ε., οι Επιτροπές
Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου. Ο Τρίτσης, πάντα αισιόδοξος
τότε (τον έζησα όταν ήμουν νομικός σύμβουλος παραδοσιακών οικισμών
στο ΥΧΟΠ), νόμιζε πως αν εισαγάγει το λεγόμενο λαϊκό στοιχείο, δηλαδή
ελεύθερους επαγγελματίες αρχιτέκτονες, στις επιτροπές αυτές θα προ-
στατευόταν καλύτερα η πολιτιστική μας κληρονομιά. Έκανε μεγάλο λάθος,
διότι αυτές οι επιτροπές συχνά έχουν καταλήξει επιτροπές τράμπας με-
ταξύ ιδιωτικών συμφερόντων και κάποιων μειοψηφούντων κρατικών υπαλ-
λήλων. Οι Ε.Π.Α.Ε. νομίζω πως πρέπει ριζικά να αναμορφωθούν (άκουσα
ένα «ε» πίσω, δεν πειράζει, τα έχουμε ακούσει πολλές φορές αυτά τα
«ε»). Έτσι δρουν οι Ε.Π.Α.Ε. δεν καταγράφουν, δεν προτείνουν για κή-
ρυξη. Υπάρχουν ολόκληρες παραδοσιακές πόλεις όπου δεν έγινε ποτέ
ούτε μία κήρυξη από Ε.Π.Α.Ε. για τη διατήρηση οποιουδήποτε κτηρίου,
όχι μόνο του μοντέρνου κινήματος αλλά ούτε του 19ου αιώνα.
Ένα άλλο σημείο. Νομίζω πως ήρθε η ώρα πια, να απαιτήσουμε, όπως το
έχει απαιτήσει η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ τα τελευταία δυο χρόνια, και πολλοί
άλλοι πια, την ίδρυση Υπουργείου Περιβάλλοντος, με αναπτυγμένες αλλά
και αποκεντρωμένες υπηρεσίες και ενοποιημένη νομοθεσία, ώστε να
φύγει και η πρόθεση πλέον από κάποιους πολιτικούς αδιαφορίας για την
αρχιτεκτονική κληρονομιά. Ένα τέτοιο Υπουργείο, όπως έχουμε προτείνει,
θα πρέπει να συμπεριλάβει το φυσικό περιβάλλον, την αρχιτεκτονική κλη-
ρονομιά και την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το Υπουργείο Πολιτισμού μπορεί
να συνεχίσει με το ποδόσφαιρο, το ΠΡΟΠΟ, το θέατρο, τον κινηματογράφο
και όλα τα άλλα με τα οποία ασχολείται σήμερα. Νομίζω είναι καιρός η
Αρχαιολογία να μάθει να συνεργάζεται οργανικά και με την αρχιτεκτονική,
σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, όπως το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. κάνει τόσα χρόνια, για
να μπορέσει πλέον να σταματήσει η εκμετάλλευση της αντιφατικότητας
των νομοθεσιών.
Τέλος, πολύ καλά έκανε ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης και ανέφερε τη γαλ-
λική νομοθεσία. Ήδη από τον νόμο 1337/1983 του Τρίτση, υπάρχει διά-
ταξη με την οποία επιτρέπεται στο κράτος, στους Ο.Τ.Α. και στη
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση να παρεμβαίνουν, να συντηρούν, και να επι-
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 55

σκευάζουν κτήρια διατηρητέα. Ήρθε και ένα πολύ καλό διάταγμα εφαρ-
μογής αυτού του νόμου, από τα καλά νομοθετήματα που έχει κάνει το ελ-
ληνικό κράτος, του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., το 1988. Σας πληροφορώ ότι μέχρι
σήμερα δεν έχει εφαρμοστεί ούτε ο νόμος ούτε το εκτελεστικό του διά-
ταγμα. Αυτό κάτι λέει. Και λέει ότι δεν υπάρχει διάθεση, μέσα σε ένα πε-
λατειακό σύστημα το οποίο μαστίζει τη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, για
να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, από κανένα Υπουργείο και κανένα
Υπουργό να υπάρξει σύστημα προστασίας και να συστηματοποιηθεί η
εφαρμογή τουλάχιστον των διατάξεων που έχουν περάσει στα ΦΕΚ.

Αργύρης Δημητριάδης, αρχιτέκτονας

Ήμουν χρόνια στο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων στο Διοικητικό Συμβούλιο, και
τα τέσσερα τελευταία χρόνια στην Αθήνα που περιλαμβάνει το Δήμο Αθη-
ναίων. Θέλω να απαντήσω σε κάποιες ανακρίβειες που ειπώθηκαν. Στην
Ε.Π.Α.Ε. στην Αθήνα είναι τέσσερα τα μέλη, είναι δύο ελεύθεροι επαγ-
γελματίες, ένας εκπρόσωπος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων που είμαι εγώ,
ένας εκπρόσωπος του Τ.Ε.Ε. και δύο εκπρόσωποι από την Πολεοδομία.
Λοιπόν, τη χρονιά περίπου μάς στέλνουν 500 θέματα για κατεδάφιση. Από
αυτά, περίπου τα 100 τα στέλνουμε στο Υπουργείο για χαρακτηρισμό, δη-
λαδή από τα 500 τα 100 δεν τα εγκρίνουμε για κατεδάφιση. Ξέρετε πόσα
από αυτά το Υπουργείο τα κρίνει διατηρητέα; Μόνο τα 10, δηλαδή 10%.
Εγώ πιστεύω πως δεν υπάρχει ευαισθησία στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Πιστεύω πως
θα έπρεπε το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. να βγάλει μηχανικούς έξω, όπως έγινε στη
συγκεκριμένη έρευνα, να αποτυπώσουν τα κτήρια, να τα δούνε και να τα
καταγράψουνε και να διατηρήσουνε αυτά που πρέπει να διατηρηθούν και
όχι να περιμένουν αν κάποιος ζητήσει μια κατεδάφιση στη συνέχεια να
κριθούν διατηρητέα ή όχι. Βέβαια, εξαρτάται και τι θέλουμε να διατηρή-
σουμε. Δηλαδή το να κρατάμε το 60% της πρόσοψης, τι λέει; Δηλαδή το
παράδειγμα του μεγάρου «Πάλλη» στην Πλατεία Συντάγματος, το βρίσκω
θλιβερό παράδειγμα.
Επίσης, προχτές έμαθα, που ήμουν στην Ε.Π.Α.Ε., ότι εγκρίθηκε για κα-
τεδάφιση από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. το κτήριο που είναι ακριβώς κάτω από το
Αιγινίτειο, ένα μπορντό κτήριο, ενώ δεν εγκρίθηκε από την Ε.Π.Α.Ε. Προ-
χτές ήρθε η απάντηση από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. ότι εγκρίνεται η κατεδάφισή
του. Και μάλιστα η πρόεδρος της Επιτροπής, επειδή μας τα ξαναστέλνουν
πάλι πίσω και εμείς τα στέλνουμε στο Δήμο Αθηναίων, έγραψε ότι εγκρί-
νεται η κατεδάφιση από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. γιατί εμείς το είχαμε απορρίψει.

Κωνσταντίνος Κατερινόπουλος, δικηγόρος

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ακριβώς το θέμα που έθεσε ο κ. Β. Δωροβίνης,
δηλαδή η σύγχυση των νομοθεσιών. Με αφορμή τα ζητήματα αυτά ακρι-
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 56

βώς, θέλω να θέσω το θέμα του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Κατ’ αρχήν, το σχετικό

άρθρο του Γ.Ο.Κ. που προστατεύει την πολιτιστική κληρονομιά είναι το
άρθρο 4, έχει σημασία γιατί είναι και από την αρμόδια Υπηρεσία του ΥΠΕ-
ΧΩΔΕ ο κύριος, και είχα την πρόσφατη ευκαιρία ως δικηγόρος να ασχο-
ληθώ με αυτό το ζήτημα. Αυτά που αναφέρθηκαν από τον κ. Α. Δημητριάδη
από την Ε.Π.Α.Ε. αφορούν μόνο την Αθήνα. Γιατί το λέω αυτό; Διότι το
συγκεκριμένο άρθρο του Γ.Ο.Κ. λέει ότι είναι στην ευχέρεια του διευθυντή
της πολεοδομικής υπηρεσίας να στείλει ή να μη στείλει το φάκελο της
άδειας κατεδάφισης στην Ε.Π.Α.Ε. Εάν υπάρχει υπουργική απόφαση που
υποχρεώνει για μια ορισμένη περιοχή να αποστέλλεται ο φάκελος κατε-
δάφισης στην ΕΠΑΕ τότε το στέλνουν υποχρεωτικά. Συγκεκριμένα στο
Δήμο Αθηναίων υπάρχουν αποφάσεις του Υπουργού Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. που
ορίζουν ότι σε ένα μεγάλο τμήμα της εκτάσεως του Δήμου Αθηναίων οι
αιτήσεις κατεδάφισης αποστέλλονται υποχρεωτικά από την Πολεοδομία
στην Ε.Π.Α.Ε., γι’ αυτό και εμφανίζονται 500 κτήρια. Πουθενά αλλού στην
υπόλοιπη Ελλάδα δεν υπάρχει υποχρεωτική παραπομπή εκτός από τους
παραδοσιακούς οικισμούς. Και όλες οι πολεοδομίες χορηγούν τις άδειες
κατεδάφισης χωρίς έγκριση της Ε.Π.Α.Ε. Η στατιστική περίπτωση που
ακούστηκε ήταν η βέλτιστη. Στην Καλαμαριά στη Θεσσαλονίκη, σε μια συγ-
κεκριμένη περίπτωση αίτησης για κατεδάφιση προσφυγικού (από τα τε-
λευταία που έμειναν) αρνήθηκε ο διευθυντής της Πολεοδομίας κατόπιν
αιτήσεως πολιτών να στείλει το θέμα στην Ε.Π.Α.Ε. και ενέκρινε την κα-
τεδάφιση ο ίδιος. Εδώ στον Δήμο Αθηναίων απλώς υπάρχει υπουργική
απόφαση που τους υποχρεώνει να αποστέλλουν το φάκελο. Παρόλα αυτά
ακούσαμε ότι από τα 500 που αιτήθηκαν κατεδάφισης πρώτα, τα 100 πρό-
τεινε η Ε.Π.Α.Ε. για διατήρηση και από αυτά τα 10 κήρυξε διατηρητέα το
Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., όμως τα 10 στα 500 είναι στατιστικά ασήμαντο για το Δήμο
της Αθήνας, για περιοχές που ήδη ο Υπουργός έχει αποφασίσει να στέλ-
νονται όλες οι αιτήσεις για κατεδάφιση στην Ε.Π.Α.Ε.
Από την άλλη μεριά το ΥΠ.ΠΟ. είναι αδύνατον να κινητοποιήσει μηχανι-
σμούς για χαρακτηρισμούς, ο μόνος τρόπος, είναι να μπλοκάρονται οι
κατεδαφίσεις (ήταν σωστός ο νόμος του Τρίτση ο 1577/1985 άρθρο 4)
αλλά δυστυχώς και σαν νόμος είναι ανεπαρκής. Δεν έχει καμιά ασφαλι-
στική δικλίδα και είναι χαρακτηριστικό ότι άπαξ και εγκριθεί η κατεδάφιση
υλοποιείται αμέσως, συνήθως την ίδια ή τις επόμενες μέρες. Δεν έχεις
καν το χρονικό περιθώριο να προσφύγεις διακστικά. Και ίσως και εδώ
πέρα να μπορεί να γίνει κάποια προσπάθεια, ώστε τυχόν αιτήσεις για
άδειες κατεδαφίσεων κ.τ.λ. να τοιχοκολλούνται κάπου σε κάποιο δημοτικό
κατάστημα και γενικά να γνωστοποιούνται και να παρέχεται έτσι στους
πολίτες το δικαίωμα να κάνουν δικαστική προσφυγή. Διότι αυτός που αι-
τείται την άδεια την παίρνει, το κατεδαφίζει αμέσως και τότε είναι άνευ
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 57

αντικειμένου το όλο ζήτημα. Και βέβαια το αστείο είναι ότι υπάρχουν απο-
φάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας που ακυρώνουν άδειες κατεδα-
φίσεως γιατί οι έννομες συνέπειες εξακολουθούν και μετά, ενώ ήδη
υπάρχουν οκταώροφες πολυκατοικίες στη θέση τους. Και τι γίνεται μετά;
Η οκταώροφη πολυκατοικία ενώ είναι αυθαίρετη παίρνει μετά άδεια εξαί-
ρεσης από την κατεδάφιση.
Είναι μια επισήμανση για όλο το θεσμικό πλαίσιο του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και θα
πρέπει δοθεί βαρύτητα σε αυτό. Από τη μεριά του ΥΠ.ΠΟ. πέρα από αν-
τικειμενικές αδυναμίες, εγώ πιστεύω πως υπάρχει για το ζήτημα που συ-
ζητάμε, για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, ένα θέμα και από υποκειμενικής
πλευράς. Το ΥΠ.ΠΟ. είναι προσανατολισμένο και το δείχνει η νομοθεσία,
που προβλέπει προστασία για τα κτίρια που χτίστηκαν πριν τα εκάστοτε
100 χρόνια. Είναι η όλη φιλοσοφία του Υπουργείου. Το ΥΠ.ΠΟ. δεν έχει
δώσει τόση βαρύτητα στη μοντέρνα και σύγχρονη αρχιτεκτονική. Είναι
αλήθεια, αν πάρεις ας πούμε, γιατί το έχω κάνει, την περιοχή του Κολω-
νακίου και δεις ότι το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. έχει χαρακτηρίσει 25 μοντέρνες πο-
λυκατοικίες το ΥΠ.ΠΟ. δύο. Για το θέμα που συζητάμε πάντοτε μιλάμε,
δεν λέω το πόσα κτήρια διατηρητέα έχει κρίνει το ΥΠ.ΠΟ. συνολικά στον
Δήμο της Αθήνας Αθήνα και πόσα το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Προφανώς το ΥΠ.ΠΟ.
έχει κρίνει διατηρητέα περισσότερα από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. αλλά του
Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. είναι μοντέρνα αρχιτεκτονική, ενώ του ΥΠΠΟ από τα νεο-
κλασικά και πιο πίσω και μερικά των αρχών του 20ού αιώνα. Από τη σκοπιά
της μοντέρνας αρχιτεκτονικής το ΥΠ.ΠΟ. είναι σαφές ότι πάσχει, κυρίως
ιδεολογικά. Έχουμε κάνει αίτηση για μια πολυκατοικία στη Σκουφά και επί
έξι χρόνια η αίτηση έχει μείνει στο στάδιο αίτησης για χαρακτηρισμό και
τώρα πλέον υποβάλουμε την ίδια αίτηση στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. για να κηρυχ-
θεί. Διότι το ΥΠ.ΠΟ. δεν έδειξε κανένα περαιτέρω ενδιαφέρον, διότι απαι-
τεί οι ιδιοκτήτες να φροντίσουν να προσκομίσουν τα σχετικά στοιχεία και
δεν κινεί το ίδιο τις διαδικασίες, σε αντίθεση με τα Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. που αν
επιληφθεί (όπως μετά από παραπομπή από την Ε.Π.Α.Ε.) κινείται αυτε-
πάγγελτα και δεν περιμένει τους ιδιοκτήτες.
Υπάρχει ένα πρόβλημα με τη διπλή αρμοδιότητα και θα χρειάζονταν μια
ενοποιημένη νομοθεσία, αλλά πολλά μπορούν να γίνουν και με το υπάρχον
σύστημα, όπως η υποχρεωτική υποβολή πλήρους τεχνικής έκθεσης από
τον αιτούντα μια κατεδάφιση, ως προς το κτήριο του οποίου ζητείται η κα-
τεδάφιση και στη συνέχεια υποχρεωτική αυτοψία και σύνταξη σχετικής
έκθεσης αυτοψίας από την Πολεοδομία ή την Ε.Π.Α.Ε. ανάλογα με την πε-
ρίπτωση. Επίσης ανάρτηση των αιτήσεων για άδειες κατεδάφισης στο οι-
κείο δημοτικό κατάστημα για ένα διάστημα 30 ημερών ώστε να παρέχεται
ο αναγκαίος χρόνος ενημέρωσης των πολιτών καθώς και ανάρτηση σχε-
τικής πινακίδας με τον αριθμό πρωτοκόλλου της αίτησης στην είσοδο του
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 58

κτηρίου σε εμφανές σημείο ή και άλλα όπως ανάρτηση των διευθύνσεων

στην ιστοσελίδα της Πολεοδομίας ή αποστολή στο οικείο Τεχνικό Επιμε-
λητήριο και άλλες όπως η υποχρέωση να υπάρχει έγκριση από την Εφο-
ρεία Νεωτέρων Μνημείων για όσα κτίρια είναι μεταξύ των εκάστοτε
τελευταίων 50 και 100 χρόνων.

Πρόεδρος
Να σας πληροφορήσω για το εξής. Με αφορμή την κατεδάφιση ή τη μη
κατεδάφιση ή τη μερική κατεδάφιση του στούντιο δισκογραφίας της Co-
lumbia, η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ έγραψε στο Τεχνικό Επιμελητήριο της
Ελλάδος και τους πρότεινε να προτείνουν αυτοί στο ΥΠ.ΠΟ. να δημοσι-
εύονται οι αποφάσεις του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων
και γενικώς ότι έχει σχέση με κατεδαφίσεις στο Ενημερωτικό Δελτίο
του ΤΕΕ, το οποίο κυκλοφορεί σε περίπου 20.000 αντίτυπα. Το Τ.Ε.Ε.
αποδέχτηκε την πρόταση και η Τεχνική Υπηρεσία έστειλε στο ΥΠ.ΠΟ.
μια πολυσέλιδη, πολύ ευαισθητοποιημένη πρόταση. Τότε δε, αν θυμό-
σαστε, είχε πάρει κάποιος άδεια κατεδάφισης των κτηρίων της Colum-
bia, πήγαν οι μπουλντόζες, πέσανε παιδιά εκεί, γυναικόπαιδα μπροστά
στις μπουλντόζες και αυτοστιγμεί αναιρέθηκε η άδεια κατεδαφίσεως
και προχωρήσανε κατά το ήμισυ κτλ. Εκτός της ουσίας, υπάρχει και το
ρεζιλίκι ενός κράτους, το οποίο η ύπαρξή του σήμερα μιλάει για άλλα
πράγματα και αύριο για άλλα πράγματα. Και περιμένουμε τώρα πότε το
ΥΠ.ΠΟ. θα απαντήσει σε αυτή την πρότασή μας.

Ακροάτρια, αρχιτέκτονας
Προέκυψε ένα θέμα ότι θα ήταν καλό να γίνουν ομαδικές κηρύξεις και
γενικά σχολίασε και την πολιτική που ασκεί το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. για στο επί-
πεδο αυτό κτλ κτλ. Συμφωνώ απόλυτα μαζί του ότι το να βρούμε πότε θα
εγκριθεί η κατεδάφιση ενός κτηρίου και αν το παραπέμψει η επιτροπή να
εξεταστεί αν μπορεί διατηρητέο ή όχι, δεν είναι λύση και δεν είναι καν
πολιτική. Θα πρέπει οι κηρύξεις από την υπηρεσία να εξετάζονται ομα-
δικά. Αυτό δε σημαίνει ότι κάτι τέτοιο δε γίνεται. Έχουν γίνει σημαντικές
προσπάθειες μέχρι τώρα για ομαδική καταγραφή, στα πλαίσια που η υπη-
ρεσία μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτό το πράγμα. Δε θέλω όμως να λήξω
τη συζήτηση εδώ γιατί ανοίγεται ένα πολύ μεγάλο θέμα για το πόσοι άν-
θρωποι δουλεύουν γι’ αυτό το συγκεκριμένο αντικείμενο για όλη την Ελ-
λάδα και για, εν πάση περιπτώσει, το τι μπορούν να κάνουν μέσα στο
ανθρωπίνως εφικτό. Το άλλο θέμα που παρακαλώ τις συναδέλφισσες,
τους συναδέλφους επαγγελματίες να μη το ξεχνούν είναι ότι η υπηρεσία,
αυτοί που εργάζονται στην υπηρεσία για αυτά τα πράγματα, δεν είναι αυτοί
οι οποίοι αποφασίζουν γενικά. Υπάρχει μια πολιτική ηγεσία πάνω τους, η
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 59

οποία τελικά έχει την ευθύνη το αν θα εγκρίνει μια πρόταση ή θα κρίνει

ένα κτήριο διατηρητέο ή κάποια σύνολα διατηρητέα ή όχι.
Θα φύγω τώρα από αυτό το θέμα, γιατί ζήτησα το λόγο για κάτι άλλο. Κάτι
είπαν συνάδελφοι από το Υπουργείο με τους οποίους είχα συνεργαστεί
παλιότερα. Ειπώθηκαν πολλά και από τις εισηγήσεις που ακούστηκαν για
το θέμα της, εν πάση περιπτώσει οικονομικής επιβάρυνσης που απαιτεί
η συντήρηση ενός διατηρητέου κτηρίου, που πραγματικά είναι ένα πρό-
βλημα. Για έναν ιδιοκτήτη δηλαδή που έχει ένα κτήριο που πνίγεται σή-
μερα μέσα στις πολυκατοικίες και έχει ένα κτήριο είτε του μεσοπολέμου
είτε παλιότερο, ήταν ένα τεράστιο θέμα πως να το συντηρήσει και τι να
το κάνει. Κατά καιρούς η Πολιτεία έχει δώσει κίνητρα για το θέμα αυτό,
τα οποία τα έχουν τώρα, έχουν περιέλθει μαζί με τους … την κυρίαρχη
οικοδομική του τώρα και είναι πια τελείως απαξιωμένα. Το πρόβλημα είναι
ότι και σε κάποιες εποχές που ίσχυαν κάποια τέτοια κίνητρα που θα μπο-
ρούσαν να αξιοποιηθούν, με τη λογική που βαρύνει γενικότερα την ελλη-
νική κοινωνία φαίνεται και με το πως ο καθένας δέχεται, μάλλον
αντιλαμβάνεται την εφαρμογή των νόμων, στην πράξη δεν εφαρμόστηκαν.
Είχε για μεγάλο διάστημα ισχύσει η μεταφορά συντελεστή δόμησης κατά
το νόμο 780 του 1979. Ο νόμος στη συνέχεια κρίθηκε αντισυνταγματικός
και, σωστά κατά τη γνώμη μου, και μέχρι ακόμα δεν έχει επαναλειτουρ-
γήσει γιατί έχει βγει καινούργιος νόμος, αλλά δεν έχουν ενεργοποιηθεί
γιατί δεν έχουν βγει τα εκτελεστικά διατάγματα. Εν πάση περιπτώσει,
βάση του 780 του 1979, είχαν τότε δοθεί μεταφορές συντελεστών δόμη-
σης από διατηρητέα κτήρια σε πάρα πολύ μεγάλη έκταση. Όσο ήμουν στο
Υπουργείο είχα επανειλημμένως ζητήσει να κάνει μια προσπάθεια η Πο-
λιτεία να δει αυτοί όλοι οι οποίοι τελικά πήραν αυτή τη μεταφορά του συν-
τελεστή δόμησης και την αξιοποίησαν, την πούλησαν δηλαδή γενικά, τι
την έκαναν. Φοβάμαι πως τίποτα. Από μια έτσι πολύ προσωπική αντίληψη
των πραγμάτων, πήραν τη μεταφορά, την πούλησαν, πολλές φορές αντι-
παροχή της πώλησης πήραν διαμερίσματα σε οικοδομές καινούριες οι
οποίες γινόντουσαν και οι οποίες εκμεταλλευόντουσαν τον επιπλέον συν-
τελεστή που υποτίθεται είχαν αγοράσει για τη μεταφορά και τα κτήρια
εξακολουθούν να καταρρέουν.
Υπάρχει δηλαδή ένα τεράστιο θέμα, και αυτό θέμα νομοθετικό, το πώς
εφαρμόζονται κάποια πράγματα σε αυτή τη χώρα και το ποιος επιβλέπει
την εφαρμογή. Διότι πιστεύω πραγματικά, και, έτσι, το υποβάλλω και σαν
παράκληση αυτή τη στιγμή στους συναδέλφους που είναι εδώ στην Υπη-
ρεσία και μ’ακούνε, ας προσπαθήσουν να δούνε τι έχει γίνει με όλους
αυτούς οι οποίοι έχουν πάρει μεταφορά συντελεστή δόμησης. Κατά πόσο
δηλαδή βολεύτηκαν αγοράζοντας ένα καινούριο διαμέρισμα ή ένα καινού-
ριο σπίτι κάπου ή τελικά φρόντισαν να διατηρήσουν αυτό το παλιό κτήριο,
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 60

και δεν ξέρω αν κάποια στιγμή ασχοληθούμε γενικότερα με το θέμα της

βελτίωσης της νομοθεσίας στον τομέα αυτό, είναι ένα θέμα που πρέπει
να το δούμε, τα κίνητρα όταν δίνονται και με τι τρόπο εφαρμόζονται.

Μιχάλης Πρώιος, αρχιτέκτονας

Νομίζω σε όλη αυτή τη συζήτηση παραλείψαμε τον παράγοντα της Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και ιδιαίτερα σήμερα μια και μιλάμε για το Δήμο της Αθή-
νας. Νομίζω πως πρέπει να έχει κάποια αυξημένη ευαισθησία και να βάλει
κάποιες ιδιαίτερες προτεραιότητες ως προς το σχεδιασμό του σε σχέση
με τα κτήρια αυτά και το πλούσιο πραγματικά υλικό το οποίο διαθέτει στην
περιοχή. Θέλω να αναφέρω ενδεικτικά τη δεκαετία του 1990, όπου με
πρωτοβουλία της Επιτροπής Σχεδίου Πόλεως ξεκινήσανε κάποιες μελέ-
τες πολεοδομικού χαρακτήρα που μέσα στις προτάσεις που περιείχαν
υπήρχαν και προτάσεις που αναφέρονταν σε συγκεκριμένα κτήρια ή σε
συστοιχίες κτηρίων που θα μπορέσουν ωραιότατα να τις εκμεταλλευτεί
το Υπουργείο στο οποίο εστάλησαν για θεσμοθέτηση και ουδέποτε προ-
χώρησαν οι διαδικασίες. Υπάρχουν στο Υπουργείο αυτοί οι κατάλογοι και
αυτές οι προτάσεις. Κατά περίπου το 90% του Δήμου Αθηναίων καλύπτε-
ται από αυτές τις μελέτες και θα ήταν χρήσιμο κάποιος να ανατρέξει στα
αρχεία του Υπουργείου.
Ένα δεύτερο θέμα που θέλω να πω είναι το πρόγραμμα για τις όψεις που
χρηματοδοτεί ο Δήμος. Προσωπική μου άποψη είναι, ότι οι προθέσεις
ήταν πολύ καλές, αν και η χρηματική ενίσχυση ήταν πολύ λίγη, ελάχιστη
μπροστά στο κόστος που χρειάζεται μια τέτοια εργασία. Πιστεύω όμως
ότι οι επιλογές, γενικά και ο τρόπος και οι επιλογές δεν είναι ότι το κα-
λύτερο όσον αφορά τα κτήρια κυρίως του μεσοπολέμου. Επίσης ήθελα να
αναφερθώ ότι στο Δήμο υπάρχει και μία επιτροπή σχεδίου πόλεως, η
οποία αποφασίζει για κατεδαφίσεις κτηρίων, συνόλων κ.τ.λ. Σε μία από
αυτές τις περιπτώσεις είχε έρθει και το κτήριο της Columbia που ανέφερε
ο κ. Γ. Μιχαήλ και δυστυχώς η πρόταση του Δήμου ήταν να κατεδαφιστεί.
Σε αυτή την επιτροπή ήταν διακομματικοί, δηλαδή ήταν δημοτικοί σύμβου-
λοι ή εκπρόσωποι από όλες τις παρατάξεις και αυτό είναι ένα σημείο το
οποίο θα πρέπει να προσεχθεί.

Παναγιώτης Τουρνικιώτης, αναπλ. καθηγητής Ε.Μ.Π.

Μήπως έχετε υπ’όψιν σας σε τι αριθμό έφτασε η ενίσχυση στο Δήμο Αθη-
ναίων της επισκευής όψεων στην Αθήνα;

Μιχάλης Πρώιος
Πρέπει να είναι γύρω στα 5.000 κτήρια.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 61

Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Αυτό σημαίνει κάτι εξαιρετικά απλό. Το λέω, επειδή κρίνοντας από το τι
έχω καταλάβει μέσα στην πόλη, υπάρχει ένα πολύ μεγάλο ενδιαφέρον των
πολιτών που, όπως είπατε, είναι πάρα πολύ μικρή η θεσμική βοήθεια. Με
ελάχιστα δηλαδή μέσα, μπορεί να πετύχει κανείς παρά πολλά πράγματα,
εάν τα εφαρμόσει καλά, που σημαίνει ότι θα μπορούσαν να είχαν γίνει θαύ-
ματα για τη συντήρηση και την προστασία, πλην όμως δεν έγιναν.

Μιχάλης Πρώιος
Γιατί δεν υπήρχε η κατάλληλη τεχνική καθοδήγηση.

Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Ακριβώς.

Βάντα Αλεκτορίδου, αρχιτέκτονας

Εργάζομαι χρόνια στο Υπουργείο Πολιτισμού. Έχω σπουδάσει στη Σουη-
δία, μια χώρα που έχει μια ενδιαφέρουσα εποχή αρχιτεκτονικά, ... μια ευ-
ρύτερη πολιτική πίσω από όλη αυτή τη μετάλλαξη που έγινε στην
αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου. Ήταν το functionalismus, ήταν το Ba-
uhaus, πραγματικά δηλαδή πίστεψαν σε αυτή την αλλαγή της κοινωνίας
για κοινωνικά προγράμματα, για τις οικογένειες, για φθηνότερες κατοι-
κίες, για να μένουν άνθρωποι που μπορούσαν να δουλέψουν κοντά στην
κατοικία και υπάρχουν φοβερά, πολύ ωραία δείγματα αυτής της εποχής
και τα προβάλλουν πολύ καλά και δεν τα γκρεμίζουν.
Είμαι στα νεότερα μνημεία όλα τα χρόνια στο Υπουργείο, το θέμα αυτό,
τον τελευταίο νόμο που έκανε ο κ. Ε. Βενιζέλος εμπεριέχει κάποιες αμ-
φιβολίες, κάποιους μικρούς φόβους, τα πριν των εκατό ετών, τα μετά και
πρέπει να έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Σε μας που κάνουμε τις εισηγήσεις υπάρχει μια μικρή αγωνία πως θα το
εκφράζουμε, παίζουμε με τις λέξεις, θα πάμε στον τμηματάρχη, ο τμημα-
τάρχης το τρώει, το μασάει, μετά το διορθώνει, μετά πάμε στο διευθυντή,
ο διευθυντής λέει ναι μεν αλλά, ειδικά όταν πρόκειται για πολυκατοικίες.
Εκεί φοβόμαστε, γιατί είναι πάρα πολύ μεγάλα συμφέροντα, γιατί η πολυ-
κατοικία τι περιέχει, περιέχει ιδιόκτητα διαμερίσματα.
Η ιδιοκτησία στην Ελλάδα ήταν πάντοτε και θα είναι πιστεύω μια ιερή αγε-
λάδα. Λοιπόν, δε θέλουν, δε θέλουν καθόλου πιστεύω, από οποιαδήποτε
πολιτική αρχή, είτε με ροζ, είτε με μωβ, είτε με γαλάζιο, είτε με πράσινο,
δε θέλουν να ενοχλήσουν τόσους πολλούς ιδιοκτήτες. Στο μεσοπόλεμο
που έχουμε μέχρι το πολύ δύο ορόφους, που αν είναι δύο οι ιδιοκτήτες
είναι ή οικογένεια ή ο μπαμπάς και τα παιδιά, κουτσά στραβά κάτι γίνεται.
Όταν όμως πάμε στο άλλο, εκεί έχουμε τεράστιο πρόβλημα.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 62

Εγώ αγωνίστηκα προσωπικά για μια πολυκατοικία, για ένα θέμα στην πε-
ριοχή της πλατείας Βικτωρίας, που είχε την εποχή τη δική μου ωραιότατα
κτήρια και νεοκλασικά και του μεσοπολέμου, πολύ ενδιαφέροντα. Έπαιζα,
θυμάμαι, μικρή στην πλατεία Αιγύπτου μπροστά σε αυτή την υπέροχη πο-
λυκατοικία με το ρολόι. Είχα πάντα στη μνήμη μου σαν κοριτσάκι, σαν παιδί,
εκείνο το πράγμα που φώτιζε με τους δείκτες, λοιπόν, την πολυκατοικία
Κότσικα και Πατησίων. Όταν είδα την ταμπέλα που έλεγε «πωλείται», λέω
δεν είναι δυνατόν, δεν πωλείται, γκρεμίζεται, κάτι γίνεται. Οπότε φωτο-
γράφησα, μπήκα μέσα, ανέβηκα στους πάνω ορόφους, ήταν μέσα οι ιδιο-
κτήτες, ήταν Εμμανουήλ Λαζαρίδης παρακαλώ. Και μάλιστα, αριστερά όπως
μπαίνεις ήταν εγχάρακτο στο αρτιφισιέλ το όνομα «Εμμανουήλ Λαζαρίδης,
1930». Φωτογράφησα, μέσα ήταν όλα μαύρα, πραγματικά πολύ ωραία, ο
δε κοινόχρηστος χώρος ήταν με πλεκτό όπως είδαμε σε φωτογραφία και
σε μια άλλη είσοδο, πλεκτό μάρμαρο, όταν λέω πλεκτό εννοώ σε εισαγω-
γικά, ήταν με τετραγωνάκια σαν πλεκτό, ροζ με άσπρο, και η πόρτα ήταν
πραγματικά πολύ ωραία, φινιστρίνια κ.τ.λ. Ήταν σε πολύ καλή κατάσταση,
δεν είχε πάθει τίποτα από τους σεισμούς. Αποτέλεσμα πήγε μία φορά στο
Συμβούλιο, δύο φορές στο Συμβούλιο, τρεις φορές στο Συμβούλιο, ξανα-
γύρισε πίσω, τέλος πάντων πέρασε, αλλά όχι ολόκληρο, η φάτσα και η
σκάλα, το πολύ πολύ η πόρτα. Περνάει λίγος καιρός, κηρύχθηκε, όπως κη-
ρύχθηκε, με αυτούς τους όρους μέσα και βλέπουμε ότι το παίρνει το δη-
μόσιο και έγινε ο Οργανισμός Ανταγωνισμού. Το ισόγειο μετά έγινε
Τράπεζα Πειραιώς, το μόνο που έχει απομείνει, γιατί δεν υπάρχει τίποτα
από τους κοινόχρηστους χώρους, δεν υπάρχουν γύψινα τίποτα, οι πόρτες
τίποτα, έγιναν αλουμίνια για τα μοντέρνα γραφεία και το κάτω είναι η Τρά-
πεζα Πειραιώς. Το μόνο που έχει απομείνει είναι αυτή η πόρτα ας πούμε,
το τζάμι, ο όγκος του κτηρίου και το πασάλειμμα φυσικά του αρτιφισιέλ που
το έχουν βάψει και του έδωσαν και το όνομα του Λαζαρίδη. Βοήθειά μας.

Πρόεδρος
Μιλάμε για το μεσοπόλεμο, η Ελβετία και η Σουηδία δεν ενεπλάκησαν στη
δίνη του πολέμου με τα γνωστά αποτελέσματα.

Γιώργος Τριανταφύλλου, αρχιτέκτονας

Kάνω ελεύθερο επάγγελμα. Πήγα στο Βαρβάκειο και ήμουν έξι ολόκληρα
χρόνια στο σχολείο στην οδό Κωλέττη του μεσοπολέμου και το πρώτο
μου γραφείο ήταν στην οδό Αλεξάνδρας 8, σε μια πολυκατοικία του με-
σοπολέμου. Όταν ξεκίνησα της πρώτες μου δουλειές ήμουν πάρα πολύ
επηρεασμένος από την αρχιτεκτονική αυτή και αποφάσισα να χρησιμο-
ποιήσω τους τρόπους κατασκευής και θεωρώ ότι ακόμα είναι ότι καλύτερο
υπάρχει στην Ελλάδα από πλευράς οικοδομικής.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 63

Θεωρώ ότι τα κτήρια του μεσοπολέμου συμπυκνώνουν ένα επίπεδο κα-

τασκευής πάρα πολύ υψηλό, το οποίο αμφιβάλλω αν ξαναεμφανίζεται στην
Ελλάδα. Το πρόβλημα, λοιπόν, που θα ήθελα να θέσω απόψε είναι το ότι
με πάρα πολύ μεγάλη δυσκολία βρήκα τους τεχνίτες για να κάνουν το αρ-
τιφισιέλ και τους ανθρώπους για να φτιάξουν ρολά, τους ανθρώπους για
να κάνουν τις μεταλλικές κατασκευές, τους μαρμαράδες για να χειριστούν
τα μάρμαρα με εκείνο τον τρόπο που τα χειριζόντουσαν την εποχή εκείνη,
τους ξυλουργούς να κατασκευάσουν τα κουφώματα με τα δρύινα ... και
μία σειρά από πολύ υψηλού επιπέδου κατασκευές με πάρα πολύ όμως
υψηλό κόστος. Δεν ξέρω λοιπόν πόσο εύκολο είναι τώρα όλες αυτές οι
πολυκατοικίες, οι οποίες από συνιδιοκτήτες που δε λειτουργούν μεταξύ
τους, κατά πόσο μπορούν να πληρώσουν αυτό το κόστος μιας τέτοιας
αποκατάστασης και ταυτόχρονα χωρίς να υπάρχει η σχετική και ανάλογη
οικονομική ενίσχυση. Νομίζω πως το πρόγραμμα αυτό του Δήμου με πολύ
μικρή οικονομική ενίσχυση οδήγησε σε ένα μακιγιάρισμα των κτηρίων,
μάλλον αρνητικό θα έλεγα, γιατί όπως ξέρετε το αρτιφισιέλ δε βάφεται,
πλένεται, χωρίς όμως να λυθούν προβλήματα ρηγματώσεων, που σημαίνει
υγρασίας στο αρτιφισιέλ, ή άλλων κατεστραμμένων ειδικών κατασκευών,
τα οποία ουδέποτε αποκαταστάθηκαν.

Ιωάννα Σωτηρίου-Δωροβίνη, αρχιτέκτονας

Εργάζομαι στο ΥΠΕΧΩΔΕ και συμμετέχω στο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής
Κληρονομιάς της Αρχιτεκτονικής Εταιρείας.
Ήθελα να απευθύνω μια ερώτηση στους τρεις καθηγητές, βασικά στον
κ. Τουρνικιώτη που έδειξε περισσότερο για τα προσφυγικά, αυτό το πο-
λυσυζητημένο θέμα, εάν προσέφερε μια άλλη διάσταση, την οποία δεν
είχα τόσο σκεφτεί, αυτή του ενδιάμεσου χώρου ανάμεσα στα συγκροτή-
ματα, γιατί όπως πολύ σωστά είπε, η αρχιτεκτονική τους υπόσταση δεν
είναι τέτοια που να επισύρει το χαρακτηρισμό τους ως μνημείου, ως δια-
τηρητέου. Επειδή είμαι από αυτούς που δεν έχουν πειστεί αν θα έπρεπε
να διατηρηθεί όλη αυτή η συστοιχία των οχτώ κτηρίων και όχι τα δύο τα
οποία είχαν αρχικά προταθεί για διατήρηση, και επειδή έχω υπ’όψιν μου
και μια μελέτη του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. που είχε προχωρήσει με διατήρηση των
δύο πρώτων κτηρίων και το υπόλοιπο ανάπλαση σε κοινόχρηστο χώρο,
σε πράσινο δηλαδή, εάν το αρχικό project ήταν παραδείγματος χάριν για
σαράντα τέτοιες συστοιχίες κτηρίων, τι θα διατηρούσαμε; Δηλαδή υπάρχει
τέλος και υπάρχει αρχή, αν θέλετε, όριο γύρω γύρω, γιατί τα σύνολα που
συνήθως χαρακτηρίζονται σαν σύνολα, και θα είναι η πρώτη φορά στον
ελλαδικό χώρο που χαρακτηρίζονται πανομοιότυπα κτήρια το ένα μετά το
άλλο ως διατηρητέα. Στην νεοκλασική αρχιτεκτονική χρησιμοποιείται η
ίδια γλώσσα, αλλά κανένα κτήριο δεν είναι όμοιο με τα άλλα, από τα χι-
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 64

λιάδες που έχουν διατηρηθεί στον ελλαδικό χώρο, είτε στις νησιωτικές
πόλεις είτε στην ίδια την Αθήνα, σπανίως θα βρεις ένα κτήριο να είναι
όμοιο με το άλλο. Θα κερδίσει η πόλη με το να χαρακτηριστεί όλη αυτή η
συστοιχία ως διατηρητέο και μάλιστα χωρίς αν θέλετε, δεν ξέρω πόσο
εύκολο είναι από εκεί και πέρα, να γίνει μια δημιουργική ανάπλαση αυτών
των κτηρίων για να μη μείνουνε έτσι όπως είναι αυτή τη στιγμή είτε θα
κέρδιζε περισσότερο αν είχαν χαρακτηριστεί τα δύο, τα δύο πρώτα δη-
λαδή και τα υπόλοιπο είχε μείνει ένα ελεύθερος χώρος. Είναι μεγάλο το
θέμα αυτό, έχει ήδη γίνει πολλή συζήτηση, αλλά εν πάση περιπτώσει γιατί
το έθιξε σαν μια πρόταση για να χαρακτηριστούν όλα, θα ήθελα να μας
πείτε.

Βασίλης Δωροβίνης
Δύο επισημάνσεις για ό,τι θίξανε οι προηγούμενοι ομιλητές. Είναι χαρα-
κτηριστικό αυτής της έλλειψης συστήματος, ότι είτε το κράτος είτε το
Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. είτε το ΥΠ.ΠΟ. κηρύξει ένα κτήριο διατηρητέο, δεν ενημε-
ρώνει τον ιδιοκτήτη περί των προνομίων τα οποίa έχει. Τίποτα, στο κη-
ρύσσουμε, έχεις τόση προθεσμία να κάνεις ένσταση, τίποτα. Δεύτερον,
το ΥΠ.ΠΟ., γιατί πολλά ειπώθηκαν και λίγο αντιφατικά. Ξέρουμε ότι στην
Πελοπόννησο δεν υπάρχει παρά μία Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων και
εδρεύει στην Πάτρα, για να ελέγξει όλη την Πελοπόννησο. Και το τελευ-
ταίο, αν πραγματικά υπήρχε σύστημα, όλη αυτή η άγνοια των ιδιοκτητών,
που καλώς ειπώθηκε από τον κ. Τριανταφύλλου και άλλους, θα είχε κλεί-
σει με μια ενεργητική ενημέρωση του κεντρικού Υπουργείου, που σημαίνει
ενδιαφέρομαι να διατηρήσω και θέλω να πείσω γιατί διατηρώ. Δεν κάνει
κανένα υπουργείο.

Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος

Σχετικά με τις προσφυγικές πολυκατοικίες αρχικά είχε ειπωθεί ότι θα γί-
νουν χώρος πρασίνου, στη συνέχεια ο χώρος πρασίνου έγινε παιδική
χαρά και στο τέλος χώρος για προγράμματα. Αυτό δείχνει τι θα γινόταν
εκεί πέρα. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας αυτή την παράμετρο.

Aκροάτρια
Και οι χώροι πρασίνου στην Ελλάδα είναι ένα ταμπού, ότι λέμε πράσινο
μετά γίνεται ελαιώνας και μετά καταλάβατε…

Ελένη Φεσσά, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών

Τώρα, εγώ εκείνο που έχω να σας πω, ότι είναι πολύ δύσκολη η ερώτηση
που μας βάλατε, τι χρήση θα δώσουμε.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 65

Στέλλα Χαραμή
Κυρία Φεσσά πριν απαντήσετε, επειδή μιλάω με ένα συνάδελφο από το
Συμβούλιο, μάλλον κηρύσσονται ομόφωνα, τώρα.

Βασίλης Δωροβίνης
Έπεσε γραμμή από πάνω και ομόφωνα πάλι.

Ελένη Φεσσά
Αυτή τη στιγμή για την χρήση που θα μπορούσε να δοθεί σε αυτές τις πο-
λυκατοικίες, εγώ νομίζω κάποια πολιτιστική χρήση ή κάποια δημόσια
χρήση.

Ακροατής
Επέκταση του νοσοκομείου του Αγίου Σάββα.

Ιλεάνα Σιώρη, αρχαιολόγος

Είχε προσφερθεί ο Εφραίμογλου να κάνει το ένα ξενώνα για τους γονείς
των παιδιών με καρκίνο που είναι στον Άγιο Σάββα, που κοιμούνται χάμω.
Κάτι τέτοιο.

Ελένη Φεσσά
Πρέπει κάποιος να αποφασίσει τι χρήση θα κάνει. Επίσης ο συνάδελφος
από την πράξη μάς είπε κάτι πολύ σημαντικό. Ότι η ποιοτική σωτηρία της
κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος δυστυχώς απαιτεί γνώση, πολλή
και χρήμα και κόπο.

Γιώργος Τριανταφυλλίδης
Και ειδικευμένους.

Ελένη Φεσσά
Με συγχωρείτε. Θα έβαζα τα εξής, πρώτα γνώση, μετά χρόνο και μετά
χρήμα. Διότι με τα ίδια χρήματα μπορείς να το καταστρέψεις να το κάνεις
αγνώριστο. Δηλαδή εγώ πιστεύω ότι θα πρέπει να έρχεται τρίτο από
άποψη σημασίας. Και το λέω αυτό γιατί προσφάτως έχουμε συντηρήσει
με το γιο μου ένα διαμέρισμα του μοντέρνου κινήματος στην πλατεία Αι-
γύπτου κοντά, με υπογραφή το βρήκαμε, είναι του Τάκη του Μάρθα, με
κάποια κριτήρια για να αποφύγω όλα αυτά που λέτε … έβαλα κάποια κρι-
τήρια. Πρώτον: οροφοδιαμέρισμα, δεύτερον: μικρή συνιδιοκτησία, τρίτον:
να δω πως είναι οι κοινόχρηστοι χώροι, διότι εντάξει το φτιάχνεις το δια-
μέρισμα, αλλά δεν μπορείς να μπεις και σε ένα ερείπιο, σε ένα κτήριο
που καταρρέει με φοβερά προβλήματα συνιδιοκτησίας. Εκεί πια κάναμε
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 66

μια ωραία δουλειά, τη χαρήκαμε, αλλά διαθέσαμε πάρα πολύ χρόνο, και
πάρα πολύ ψάξιμο και βέβαια κρατήσαμε κάποια πράγματα, αποφασίσαμε
ποια είναι τα διατηρητέα και ποια πρέπει να εκσυγχρονιστούν. Και βάσει
αυτού του σκεπτικού διατηρήσαμε φερειπείν τα μωσαϊκά, διατηρήσαμε τα
ξύλινα, τα κουφώματα τα δρύινα, τα πατώματα και προφανώς αλλάξαμε
όλα τα άλλα, αλλά μέσα σε ένα πνεύμα –και τα λουτρά τα κρατήσαμε-
μέσα σε ένα πνεύμα ανθρώπου που γνωρίζει ποιο ήταν το μοντέρνο κί-
νημα και που κατά κάποιο τρόπο οι επιλογές που κάνει δεν είναι ασύμβα-
τες με το υπόλοιπο κτήριο.

Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Θα κάνω τις παρατηρήσεις μου με τρόπο ο οποίος να στηρίζεται στις
ερωτήσεις. Εγώ νομίζω πως οι ερωτήσεις πάντα επιδέχονται απαντήσεις,
τουλάχιστον από τη στιγμή που αυτό αφορά σε μια πολιτική της πολιτείας,
μερικές φορές ακόμα και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Το θέμα που έθιξε
ο κ. Τριανταφύλλου είναι πολύ σημαντικό. Δεν το έχει αντιμετωπίσει μόνο
ο κ. Τριανταφύλλου, το έχουν αντιμετωπίσει πολλοί. Δεν έχεις πια μα-
στόρους να κάνουν τη σιδεριά που θέλεις. Και όχι απλά μόνο να την επι-
σκευάσουν. Σήμερα, αν θέλεις να κάνεις μια καλή σιδεριά είναι όλο και
πιο δύσκολο. Όμως, θυμάμαι καλά ότι στη Βενετία υπήρχε μια σχολή, νο-
μίζω ανωτέρα σχολή εξαρτημένη από το Πανεπιστήμιο της Βενετίας, στην
οποία εκπαιδεύονταν μάστορες της οικοδομής, με στόχο να μην χαθούν
τα παραδοσιακά επαγγέλματα, οι τέχνες, και να μπορούν να συντηρούνται
καλά τα παλαιότερα κτήρια σε ολόκληρη την Ιταλία. Μπορείς να γίνει
μαρμαράς, αλλά ένας μαρμαράς που θα ειδικεύεται σε κτήρια ιδιαίτερης
αξίας. Μια κρατική σχολή, δεν θα είναι κάτι φοβερό. Ένα Τ.Ε.Ι., ένα
τεχνικό λύκειο, που αντί να είναι χαμένο κάπου στην Ελλάδα και να ψάχνει
σπουδαστές για να ενισχύσει την τοπική κοινωνία, θα είναι στη διπλανή
πόρτα και θα εκπαιδεύει σε επιλεγμένες και αναγκαίες τέχνες του οικο-
δομείν.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μπορούμε να βρούμε χρήσεις για τις προ-
σφυγικές πολυκατοικίες, μπορούμε να βρούμε ιδέες. Η πρόταση που
έγινε προηγουμένως, να στεγάσουν εκείνους που έχουν πρόβλημα υγείας
και εξαρτώνται από γειτονικό νοσοκομείο, κινείται στην ίδια κατεύθυνση
με άλλες πιθανές προτάσεις: μπορούν να γίνουν φοιτητικές εστίες, ένα
μέρος τους μπορεί να γίνει κατοικίες, τα μικρά διαμερίσματα μπορούν να
ενοποιηθούν χωρίς να προβλήματα για το σύνολο. Δηλαδή μπορείς να τα
ενοποιήσεις όπως είναι, ανά δύο στον όροφο, μαζί με τη σκάλα, και να
γίνουν τα δύο δυάρια ένα τεσσάρι. Υπάρχουν εξαιρετικές ευελιξίες. Το
θέμα είναι να αναζητήσεις προτάσεις για να δώσεις λύσεις σε συγκεκρι-
μένα προβλήματα. Αν δεν τις αναζητήσεις δεν πρόκειται ποτέ να τις
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 67

βρεις. Εκεί είναι η ανάγκη μιας πολιτικής, η οποία θα ελέγχεται και με

άλλους τρόπους.
Το θεσμικό πλαίσιο έχει επίσης να κάνει με το τι ακριβώς ζητάμε. Αυτό
υπαινίχτηκα ως πρόταση, επαναλαμβάνοντας το γαλλικό νόμο - ότι μας
είναι εύκολο να δώσουμε ένα χαρακτηρισμό προ-προστασίας σε 5.000
κτήρια του κέντρου της Αθήνας και να μην περιμένουμε να πάει η αίτηση
κατεδάφισης στην αρμόδια υπηρεσία για να δούμε αν θα προλάβουμε να
συζητήσουμε κάτι για αυτά. Η πρόταση αυτή δεν σημαίνει ότι χαρακτηρί-
ζουμε αύριο και τα 5.000 κτήρια μαζικά, αλλά για 5.000 κτήρια γίνεται
σχετικά εύκολα η αρχική καταγραφή, ακόμα και από το Υπουργείο, και
στη συνέχεια θα συζητηθούν σοβαρά κατά περίπτωση όλα τα προβλήματα
όταν χρειαστεί, εάν κάποιος θελήσει ακόμα και να τα βάψει. Η συζήτηση
για τη συντήρηση των όψεων είναι πάρα πολύ σημαντική, ασχέτως αν
έγινε καλά ή κακά από το Δήμο. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι οι ιδιώτες,
ακόμα και οι 20 ιδιώτες μιας πολυκατοικίας που δε μιλιούνται μεταξύ
τους, εάν αισθανθούν ότι τους δίνεται μια μικρή ευκαιρία να πάρουν
1.000 ευρώ βοήθεια και να μην τρέχουν στην Πολεοδομία 10 φορές,
αλλά μία, θα πάρουν την ευκαιρία - και την πήρανε. Εάν είχαν πάρει και
μία καθοδήγηση, δηλαδή αν υπήρχε ένας στόχος, πέραν του εξωραϊσμού
για το 2004, θα ήταν πολύ καλύτερα. Αλλά τότε κρεμάσανε κουρτίνες
μπροστά από τα κτήρια - στις προσφυγικές πολυκατοικίες κρέμασαν τον
Παρθενώνα, φαντάζομαι θα το θυμάστε. Και στις πολυκατοικίες τους δώ-
σανε ντενεκέδες με πλαστικό χρώμα για να βάψουν. Αυτό δεν αποτελεί
πολιτιστική πολιτική, δεν μπορεί να είναι η πολιτική της Πολιτείας. Θα
μπορούσε όμως ο Δήμος Αθηναίων να έχει μια πολιτική, τα λεφτά τα
οποία θα ξοδέψει σε μία πενταετία για να συντηρήσουν τις όψεις να τα
δώσει μαζί με κάποιες προδιαγραφές, και με βάση ένα σύστημα κριτηρίων.
Δεν νομίζω πως είναι και τόσο πολλά τα χρήματα αυτά, όπως φάνηκε
από τον κύκλο εργασιών των 5.000 κτηρίων που συντηρήθηκαν. Μπορεί
να τα δώσει ο Δήμος και μπορεί να δώσει ακόμα περισσότερα.
Σε σχέση με το ζήτημα των προσφυγικών πολυκατοικιών που είναι οχτώ,
έργο δύο αρχιτεκτόνων, τέσσερις και τέσσερις, εκεί δε θα μπορούσα να
μιλήσω για ένα κτήριο το οποίο επαναλαμβάνεται επί οχτώ. Ισχυρίζομαι
ότι πρόκειται για ένα σύνολο, για μία ενότητα, της οποίας η κοινωνική
πρόταση στην πόλη είναι πολύ ισχυρότερη από ότι είναι το κάθε κτήριο
από μόνο του. Μπορεί να θέλαμε να κηρύξουμε και μία μόνο αν είχαμε
την ιδιοτροπία σαν αρχιτέκτονες να πιστεύουμε ότι αξίζει πολλά μια προ-
σφυγική πολυκατοικία του Κίμωνα Λάσκαρη. Όμως το ζήτημα αφορά στο
ενιαίο σχήμα, χαμηλού οριζόντιου κτηρίου, χαμηλής κλίμακας, χωρίς ασαν-
σέρ - δύο όροφοι δεν είναι τίποτα να τους ανέβει κανείς - το οποίο δια-
μεσολαβείται από ένα συνεχόμενο πάρκο και όπου πλέον η έννοια «βγαίνω
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 68

να παίξω» είναι εξαιρετικά αντίθετη με το «παρκάρω το αυτοκίνητο έξω

από την πόρτα μου». Αυτό σημαίνει άλλους όρους ζωής, που αν τους θέ-
λουμε, είναι στο χέρι μας να τους έχουμε. Αν πλησιάσατε τα προηγούμενα
χρόνια στα προσφυγικά, πέρα από την κακή συντήρηση των κτηρίων -
γιατί μόνο οι σοβάδες καταρρέουν και τα κουφώματα, τα κτήρια δεν πά-
σχουν στατικά - υπάρχουν εκατοντάδες αυτοκίνητα παρκαρισμένα καθη-
μερινά από όλους τους περίοικους και ελάχιστα είναι των κατοίκων, δη-
λαδή πρόκειται για ένα τεράστιο υπαίθριο πάρκινγκ, το οποίο
φιλοδοξούσαν κάποιοι να το κάνουν και υπόγειο.
Νομίζω ότι εκεί έγκειται το πρόβλημα, είναι ένα καθαρά δικό μας κοινωνικό
και πολιτικό πρόβλημα. Το δικό μας το έχω τονίσει με έμφαση, γιατί η τε-
λευταία φράση που θέλω να πω κλείνοντας είναι πως αν κάτι πρέπει να
κερδίσουμε τόσα χρόνια που ασχολούμαστε με την υπόθεση της πόλης
και με το μοντέρνο στην πόλη αυτό είναι η σταδιακή στροφή του ενδιαφέ-
ροντος των πολιτών απέναντι στο δικό τους κτισμένο περιβάλλον, και ει-
δικότερα, επειδή μιλάμε σήμερα για το μοντέρνο, η στροφή της συλλογικής
συνείδησης υπέρ της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Αυτό δεν ήταν κτήμα
πριν δέκα χρόνια. Εάν σήμερα, με όλα όσα έχουν συζητηθεί τον τελευταίο
καιρό για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική και τις προσφυγικές πολυκατοικίες
γενικότερα, αλλά και στον Τύπο - και χαίρομαι ιδιαίτερα που ο Τύπος μάς
στηρίζει σε αυτή την κατεύθυνση - αν δε είχαν συμβεί όλα αυτά, αν δεν
συνέβαινε δηλαδή η σταδιακή στροφή που γίνεται αργά αργά, βήμα βήμα,
δε θα είχαμε τη σχεδόν ομόφωνη κήρυξη των πολυκατοικιών της λεωφό-
ρου Αλεξάνδρας, δε θα είχαμε πιθανότατα ούτε κήρυξη. Όλα γίνονται
μέσα στο κεφάλι του καθενός και όλων μαζί. Εάν σιγά σιγά γίνει συνείδηση,
με τη δουλειά που γίνεται και σήμερα εδώ, ότι υπάρχουν σοβαρότεροι
λόγοι από το κέρδος και μόνο, ή τη θέληση του καθενός ατομικά, νομίζω
ότι όλο και περισσότερο τα πράγματα θα πηγαίνουν προς την καλή κα-
τεύθυνση. Δεν είναι εύκολο.

Δημήτρης Φιλιππίδης, ομ. καθηγητής Ε.Μ.Π.

Δεν ξέρω αν μου άφησες και τίποτα να πω, αλλά επειδή συμφωνώ σε όλα
αυτά που είπε ο συνάδελφος Παναγιώτης Τουρνικιώτης, δυο-τρεις λε-
πτομέρειες μόνο. Να ευχαριστήσω τον κ. Τριανταφύλλου που μας θύμισε
μια διάσταση, που μπορεί να την ξέρουμε όπως είπε ο Παναγιώτης, αλλά
είναι πάρα πολύ ουσιαστική. Θυμηθείτε απλά ότι αυτοί οι τεχνίτες δε χά-
θηκαν πρόσφατα, χάθηκαν μετά τον πόλεμο, δηλαδή μετά τον πόλεμο δεν
υπήρξαν άλλες αντίστοιχες κατασκευές. Ούτε οι σιδεριές, ούτε οι είσο-
δοι, ούτε οι ορθομαρμαρώσεις, τίποτα από αυτά που γίνονταν μετά από
τον πόλεμο δε συγκρίνονται με το ύψος το τεχνικό της δουλειάς που γί-
νονταν το 1930. Αυτό ακόμα ούτε έχει μελετηθεί, ούτε έχει εξηγηθεί.
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 69

Λοιπόν, πολύ ωραία αυτά για τη σχολή της Βενετίας, αλλά, ακόμα αγνο-
ούμε και ορισμένα πολύ βασικά πράγματα. Δηλαδή δεν είναι το ίδιο σαν
τους μαρμαράδες που τους εκπαίδευσαν από το μηδέν για να κάνουν τις
αναστηλώσεις πάνω στην Ακρόπολη, δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα.
Πάντως, ωραία είναι να λέγονται αυτά τα πράγματα και γι’ αυτό ευχαριστώ
τον Γιώργο Τριανταφύλλου. Πάντα πρέπει να βλέπουμε και μια τέτοια διά-
σταση, δηλαδή να μην κολλάμε στα νομικά.
Το άλλο που ήθελα να πω, να θυμίσω μόνο, είναι ότι επειδή ειπώθηκε
πολύ σωστά για τους ενδιάμεσους χώρους ανάμεσα στα κτήρια του συγ-
κροτήματος αυτού στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, να θυμίσω ότι είχε εκπο-
νήσει μια μελέτη, μια από τις τόσες που γίνονται και μπαίνουν στο ράφι
το γραφείο «Αντώνης Λουκάκης και Μπούκη Μπαμπάλου». Αυτό το γρα-
φείο είχε κάνει μια μελέτη για όλους τους ελεύθερους χώρους της λεω-
φόρου Αλεξάνδρας με αποδέκτη το Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., πρέπει να είναι αρκετά
χρόνια τώρα. Δεν ξέρω την τύχη των υπολοίπων μερών, γιατί όπως κατα-
λαβαίνετε ήταν μια αποσπασματική μελέτη που μελετούσε οπουδήποτε
υπήρχε κενό τι θα γίνει με αυτό που ήταν πριν πάρκο, που που που. Μέσα
σε αυτά ήταν και αυτοί οι συγκεκριμένοι χώροι. Και θυμάμαι πολύ καλά,
γιατί σε μια δημοσίευση για δημόσιους χώρους που είχα κάνει είχα απευ-
θυνθεί και μου είχαν δώσει τη μελέτη τους αλλιώς δε θα ήξερα, αγνοούσα
τελείως ότι είχε γίνει, όπως φαντάζομαι και όλοι εδώ μέσα. Λοιπόν, υπάρ-
χουν τέτοια πράγματα και θα μπορούσαν να εφαρμοστούν αύριο το πρωί,
συμπληρώνοντας δηλαδή το θέμα για το τι κάνουμε άραγε τα κτήρια, όλα
αυτά που είπε ο Παναγιώτης ήταν πάρα πολύ σωστά.
Ένα άλλο ωραίο πραγματάκι, το οποίο κανένας δεν έθιξε σήμερα, είναι
τι γίνεται με το ιδιοκτησιακό. Το ξεχωρίζω μόνο γι’ αυτό το συγκρότημα
των εργατικών πολυκατοικιών στην Αλεξάνδρας. Μιας και είπαμε τόσα
πρέπει να το πούμε και αυτό. Ότι ένα μεγάλο μέρος από αυτά είχε αγο-
ραστεί από το δημόσιο και έχουν φύγει οι ένοικοι, γιατί οι ιδιοκτήτες είναι
μια άλλη ιστορία, πόσοι από τους αρχικούς ιδιοκτήτες είχαν απομείνει,
αλλά η ΚΕΔ έχει αγοράσει μέρος τους και αυτά που είχαν μείνει και ήταν
ιδιοκτησίες ακόμα και κατοικούνταν με τον α’ η β’ τρόπο, ήταν μια μικρή
ομάδα. Αυτή η διαδικασία συνολικής εξαγοράς όλων των ιδιοκτησιών ήταν
ο πρόλογος για να γίνει η κατεδάφισή τους, ήταν δηλαδή αυτό που θα
ακολουθούσε μετά και εκεί μπλοκάρισαν τα πράγματα, μπουρδουκλώθη-
καν και είναι όλα αυτά τα χρόνια που γίνεται αυτή η ιστορία.
Πολύ συζητάμε σήμερα για την ιερή μνήμη, βλέποντας αυτές τις φάτσες
θα μπορούσαμε να θυμίσουμε επίσης ότι έχει τρύπες από τα Δεκεμβριανά
επάνω, μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις κτηρίων τέτοιων που έχουν
μείνει μέσα στην πόλη. Και αυτό είναι ιστορικό ντοκουμέντο, άρα πολύ
σωστά ειπώθηκε σήμερα και τονίστηκε από αρκετούς, ότι αυτά τα πράγ-
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η 70

ματα είναι αρκετά σύνθετα, μπαίνουνε και τα ιστορικά και τα νομικά και
τα ιδιοκτησιακά και τα πολεοδομικά και τα μορφολογικά, όλα μέσα, αυτό
είναι αλήθεια. Μου αρέσει που ακούω ότι ορισμένοι γενναίοι συνάδελφοι
έχουν ήδη καταστρώσει καταλόγους με κριτήρια για τέτοιες περιπτώσεις,
μπράβο τους, ίσως αυτά θα μπορούσανε να προσαρμοστούν ή να ενταχ-
θούν σε αυτή την πρόταση που κάνει τώρα η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ και να
πάνε πακέτο στους οποιουσδήποτε ενδιαφερόμενους φορείς.

Πρόεδρος
Νομίζω πως φτάσαμε στο τέλος της αρχής μιας μεγάλης προσπάθειας
που θα συνεχίσει η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. Θα συνεχίσει με πολλές ελπί-
δες, αλλά θα ήθελα να κλείσω με έναν εξορκισμό.
Μιλάμε για σχέδια στην Αθήνα. Το 1920 ο δημοτικός σύμβουλος Τσαγ-
κρής, βλέποντας αυτά τα σχέδια και τις προτάσεις έγγραφε, ότι τα σχέδια
μοιάζουν με διάττοντες αστέρες. Ισχύει καταρχάς μια λάμψη, κατόπιν μια
τροχιά και στο τέλος η αιωνία γαλήνη του αττικού ουρανού και η αιωνιο-
τέρα των κρατικών αρχείων μας.

Τρία από τα 98 κτήρια που καταγράφηκαν συνολικά
στο 2ο διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων.
α. Βασ. Σοφίας 12
β. Σορβόλου 17 & Μηνιάτη 1
γ. Αρύββου 6 & Ανακρέοντος
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α 71
Ειρήνη Γρατσία
Αρχαιολόγος, υπεύθυνη Προγραμμάτων Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Αρχιτέκτονας μηχανικός, υπ. διδ. Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος
της δεκαετίας του 1930 στην Αθήνα
Τα κτήρια του ’30
Η Αθήνα έχει ένα από τα σπουδαιότερα σύνολα αρχιτεκτονικής του μον-
τέρνου κινήματος, της δεκαετίας του 1930. Πρόκειται για κατοικίες, πο-
λυκατοικίες και δημόσια κτήρια από οπλισμένο σκυρόδεμα που κτίστηκαν
μέσα σε μια δεκαετία και διακρίνονται για τους απλούς γεωμετρικούς όγ-
κους, τις επίπεδες στέγες, τις πέργκολες στα δώματα, τους κυκλικούς
φεγγίτες, τα έρκερ (ορθογώνιες ή ημιεξαγωνικές προεξοχές από το επί-
πεδο της όψης), το αρτιφισιέλ (επίχρισμα για τις εξωτερικές επιφάνειες),
τα περίτεχνα κιγκλιδώματα, τις κουπαστές κ.ά.
Ο νεωτερισμός των κτηρίων δεν περιορίζεται στην εξωτερική του εμφά-
νιση, αλλά αφορά και την εσωτερική αλλαγή και τη λειτουργικότητα στη
δομή του χώρου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εισαγωγή της δημό-
σιας, κοινόχρηστης εισόδου στο κτήριο, με ιδιαίτερη φροντίδα στον προ-
θάλαμο και το κλιμακοστάσιο, την κεντρική θέρμανση και τους ανελκυ-
στήρες. Ωστόσο, το μορφολογικό περίβλημα παραμένει η κατεξοχήν
έκφραση του συνολικού εκσυγχρονισμού που εκπροσωπεί το μοντέρνο
κίνημα, ο οποίος αφορά τόσο στις κατασκευαστικές δυνατότητες, τα
υλικά, τον εξοπλισμό της κατοικίας, αλλά και στο κοινωνικό όραμα για
τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας του 1930.
Μεγάλος αριθμός κτηρίων κτίστηκαν στα επτά διαμερίσματα του Δήμου
Αθηναίων, με μεγαλύτερη πυκνότητα στις περιοχές Κολωνάκι, Νεάπολη,
Εξάρχεια, Κυψέλη, Πετράλωνα, στους κεντρικούς άξονες, της Πατησίων,
της Ακαδημίας και της Βασ. Σοφίας. Σημαντικοί αρχιτέκτονες έκτισαν σύμ-
φωνα με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος και έδωσαν στην πόλη εξαι-
ρετικά δείγματα κτηρίων, όπως είναι ο Θ. Βαλεντής, Εμμ. Βουρέκας, Β.
Δούρας, Δ.-Φ. Ζούκης, Κ. Ιμβράκης, Π. Καραντινός, Β. Κασσάνδρας, Κ.
Κιτσίκης, Γ. Κοντολέων, Ρ. Κουτσούρης, Εμμ. Λαζαρίδης, Κ. Λάσκαρης,
Τ. Μάρθας, Ν. Μητσάκης, Π. Μιχαηλίδης, Κυπρ. Μπίρης, Λ. Μπόνης, Ν.
Νικολαϊδης, Κ. Παναγιωτάκος, Σ. Παπαδάκης, Δ. Πικιώνης, Κ. Σγούτας,
Π. Ν. Τζελέπης, κ.ά.

Τρία από τα 279 κτήρια που καταγράφηκαν συνολικά
στο 6ο διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων.
α. Ιεροσολύμων 12 & Αγαθουπόλεως
β. Φωκίωνος Νέγρη 9
γ. Άνδρου 4 & Κω
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α 72
Προβλήματα κτηρίων
Ο αρχιτεκτονικός πλούτος του μοντέρνου κινήματος αποτελεί ένα αξιό-
λογο αρχιτεκτονικό σύνολο και ως τέτοιο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί.
Χρειάζεται να προστατευθεί από τις αλλοιώσεις και τις κατεδαφίσεις που
τα τελευταία χρόνια ολοένα και αυξάνονται. Τα κτήρια αυτής της περιόδου
δεν προστατεύονται από τον νόμο για την προστασία των αρχαιοτήτων
και της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς, γιατί αποτελούν δημιούργημα
των τελευταίων 100 χρόνων. Αυτό όμως που είναι ακόμα πιο επικίνδυνο
είναι ότι το ευρύ κοινό αγνοώντας τη σπουδαιότητά τους προχωρά σε
ανακαινίσεις που αλλοιώνουν τη μορφή τους και στην κατεδάφισή τους.
Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει η συστηματική καταγραφή των κτηρίων στον
δήμο της Αθήνας και η συστηματική έρευνα των αρχείων της Πολεοδο-
μίας, ώστε να διαπιστωθεί ο αριθμός, η ποιότητα, η κατάσταση διατήρη-
σης αυτών που σώζονται αλλά και ο αριθμός αυτών που χάθηκαν.
Δράσεις προστασίας
Η προστασία των κτηρίων του ’30 είναι επείγουσα για τη διατήρησή τους,
την ιστορία της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας αλλά και για την ανα-
βάθμιση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων της πόλης. Τον τελευταίο
καιρό Πολιτεία και Φορείς έχουν αρχίσει να μεριμνούν για την προστασία
των κτηρίων αυτών. Οι κηρύξεις τους ως διατηρητέων μνημείων συνεχώς
αυξάνονται. Ωστόσο απομένουν πολλά να γίνουν. Η πλήρης καταγραφή, η
αξιολόγηση, η κήρυξη ως διατηρητέων μεμονωμένων κτηρίων και συνόλων,
η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κοινού, η ανάδειξή τους είναι οι
κυριότερες ενέργειες που θα πρέπει να πραγματοποιηθούν. Το παρόν φυλ-
λάδιο αποσκοπεί να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει πολίτες και φορείς
προτού να επαναληφθεί και γι’ αυτά τα κτήρια η μη αναστρέψιμη καταστροφή
της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής της Αθήνας και άλλων πόλεων.
Το ερευνητικό πρόγραμμα της Ελληνικής Εταιρείας
Η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και συγκεκριμένα το ει-
δικό Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς έχει εντάξει στη δράση του τη
διάσωση της αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του 1930 του μοντέρνου κινή-
ματος στην Αθήνα. Τρεις είναι οι κύριοι στόχοι από το 2001, η εκπόνηση
ενός προγράμματος καταγραφής, η θεσμική προστασία και ο χαρακτηρισμός
κτηρίων. Με το σκεπτικό αυτό πραγματοποίησε το 2008 ερευνητικό πρό-
γραμμα με τίτλο «Προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της δεκαετίας του 1930 (μοντέρνου κινήματος) του Δήμου Αθηναίων» που
χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστα-
σίας στο πλαίσιο του έργου «Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης με την
ενεργό συμμετοχή των μη κυβερνητικών οργανώσεων».

Λεπτομέρειες κλιμακοστασίων
από μοντέρνα κτήρια
της δεκαετίας του 1930.
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α 73
Μέσω του προγράμματος πραγματοποιήθηκε από αρχιτέκτονα καταγραφή
896 κτηρίων σε τρία από τα επτά διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων με
σκοπό να επιτευχθεί α) η αξιολόγηση της αριθμητικής και της ποιοτικής
κατάστασης των κτηρίων για τη σύνταξη προτάσεων με σκοπό τη θεσμική
προστασία και την ανάδειξή τους και β) η ευαισθητοποίηση αρμοδίων φο-
ρέων και κοινού για θέματα προστασίας και ανάδειξής τους.
Η έρευνα περιέλαβε κτίρια με ιδιωτική χρήση ανωνύμων εμπειρικών κα-
τασκευαστών και γνωστών αρχιτεκτόνων και μηχανικών της εποχής, όπως
κατοικίες, διπλοκατοικίες, πολυκατοικίες, καταστήματα και ξενοδοχεία.
Το είδος της δόμησης, αλλά και η πυκνότητά της, η ποιότητα παραγωγής
της αρχιτεκτονικής / της οικοδομικής δραστηριότητας, καθώς και η γεω-
γραφική κατανομή των κτηρίων αντικατοπτρίζουν τον αστικό χώρο της
εποχής, αρχιτεκτονικά, και κατ’ επέκταση κοινωνικά και οικονομικά, ανά
περιοχή και συνολικά.
Τα στυλιστικά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντα καθαρά ώστε να συνιστούν
ένα αμιγές μοντέρνο λεξιλόγιο, καθώς σε μερικές περιπτώσεις εμπλέκουν
στοιχεία κλασικισμού και Art Deco. Η επιλογή των κτηρίων που δεν διασταυ-
ρώθηκαν με βιβλιογραφικές πηγές έγινε με κριτήριο το σύνολο των χαρα-
κτηριστικών που το συνδέουν σε μια καθαρή μορφή του μοντέρνου.
Ο μεγάλος αριθμός και η ποιότητα της αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου
αλλά και η συνεχώς αυξανόμενη αλλοίωση και καταστροφή καθιστούν,
όπως προαναφέρθηκε, αναγκαία τη συνέχιση της έρευνας προκειμένου
να ολοκληρωθεί η καταγραφή των κτιρίων και στα επτά διαμερίσματα του
Δήμου Αθηναίων και συνεπώς να δημιουργηθεί μια συνολική εικόνα της
αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος στην Αθήνα.
Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους: Δ. Φιλιππίδη, ομ. καθηγητή του Ε.Μ.Π., Π. Τουρ-
νικιώτη, καθηγητή E.M.Π., Π. Εξαρχόπουλο, επ. καθηγητή Δ.Π.Θ. και Ε. Αμερικάνου, επ.
καθηγήτρια Δ.Π.Θ. για την πολύτιμη συνεργασία τους στο πρόγραμμα.
Σχεδιασμός - Συντονισμός προγράμματος: Ειρήνη Γρατσία, αρχαιολόγος, υπεύθυνη
Προγραμμάτων Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς / Έρευνα-Καταγραφή: Κατερίνα
Χατζηκωνσταντίνου, αρχιτέκτονας.
 Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α 74

Αρχιτεκτονική μοντέρνου κινήματος

Δράση και προτάσεις Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Δράση
Το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (ΣΑΚ) της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙ-
ΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού έχει εντάξει στη δράση του από το
2001 την προστασία της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος, της
δεκαετίας του 1930. Η δράση αυτή αφορά:
την κήρυξη κτηρίων ως διατηρητέων μνημείων (πολυκατοικία οδού Ζαλο-
κώστα 7 στο Κολωνάκι, δημοτική αγορά Χαλκίδας, κτήρια περιοχής Γκύζη,
προσφυγικές πολυκατοικίες λεωφ. Αλεξάνδρας, 1ο Γυμνάσιο Μεσολογ-
γίου), παρεμβάσεις για τη μη κατεδάφιση κτηρίων (εργοστάσιο Σαπόρτα)
και καταγραφή των κτηρίων του δήμου Αθηναίων ενημέρωση και ευαι-
σθητοποίηση του κοινού και των αρμοδίων φορέων
Ο αρχιτεκτονικός πλούτος του μοντέρνου κινήματος αποτελεί ένα αξιόλογο
αρχιτεκτονικό σύνολο και οφείλουμε να το προστατεύσουμε, όπως προ-
στατεύονται αυτά προηγούμενων περιόδων. Τα τελευταία χρόνια έχει
διαπιστωθεί αύξηση των αλλοιώσεων και των κατεδαφίσεων. Τα κτήρια
αυτής της περιόδου δεν προστατεύονται από τον νόμο για την προστασία
των αρχαιοτήτων και της εν γένει πολιτιστικής κληρονομιάς, γιατί αποτε-
λούν δημιούργημα των τελευταίων 100 χρόνων. Αυτό όμως που είναι
ακόμα πιο επικίνδυνο είναι ότι το ευρύ κοινό αγνοώντας τη σπουδαιότητά
τους προχωρά σε ανακαινίσεις που αλλοιώνουν τη μορφή τους και στην
κατεδάφισή τους.
Το ΣΑΚ διαπιστώνοντας την κατάσταση και ανησυχώντας μην επαναληφθεί
και γι’ αυτά τα κτήρια η μη αναστρέψιμη καταστροφή της νεοκλασικής
αρχιτεκτονικής της Αθήνας και άλλων πόλεων, προχώρησε στη συστη-
ματική καταγραφή των κτηρίων του δήμου Αθηναίων. Με χρηματοδότηση
Είσοδοι μοντέρνων κτηρίων του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής προστασίας στο πλαίσιο
της δεκαετίας του 1930. του έργου «Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης με την ενεργό συμμε-
 Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α 75

τοχή των μη κυβερνητικών οργανώσεων» κατεγράφησαν από αρχιτέκτονα

πάνω 896 κτήρια τριών διαμερισμάτων του Δήμου (1ου, 2ου και 6ου).
Η καταγραφή-έρευνα που πραγματοποιήθηκε αποσκοπεί: α) στην αξιο-
λόγηση της αριθμητικής και της ποιοτικής κατάστασης των κτηρίων για
τη σύνταξη προτάσεων με σκοπό τη θεσμική προστασία και την ανάδειξή
τους και β) την ευαισθητοποίηση αρμοδίων φορέων και κοινού για θέματα
προστασίας και ανάδειξής τους.

Προτάσεις
• Ολοκλήρωση καταγραφής και τεκμηρίωσης κτηρίων
• Αξιολόγηση της ποιότητας, της κατάστασης διατήρησης
• Σύνταξη θεσμικού πλαισίου προστασίας: επέκταση ορίων προστασίας
αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έως και τη δεκαετία 1960.
• Σύνταξη πλαισίου προστασίας, ορισμού βαθμού προστασίας
• Σύνταξη προτάσεων κήρυξης ως διατηρητέων μεμονωμένων κτηρίων
και συνόλων
• Θέσπιση κινήτρων προστασίας για τους ιδιοκτήτες (φορολογικές απαλ-
λαγές, επιδοτήσεις, χρηματοδοτήσεις, ειδικές ρυθμίσεις κ.ά.)
• Το ΣΑΚ θα καταθέσει τον κατάλογο καταγραφής σε όλους τους αρμό-
διους φορείς (ΥΠΠΟ, ΥΠΕΧΩΔΕ, Δήμο Αθηναίων) καθώς επίσης και
των προτάσεων του προκειμένου να βοηθηθούν στο έργο τους αλλά
και για να δρομολογηθεί η διαδικασία συστηματικής προστασίας της
αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος της δεκαετίας του 1930.

Περισσότερες πληροφορίες:
Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς τηλ. 210 3225245, εσ. 3.
Λεπτομέρειες από μοντέρνα κτήρια. sak@ellinikietairia.gr
 © 2009, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού

Ευρωπαϊκή Ένωση – Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο

Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας
«Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέργων
με την ενεργό συμμετοχή των μη κυβερνητικών οργανώσεων»
Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης 2000-2006

Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού

Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
Τριπόδων 28, 10558 Αθήνα
210 3225245, elet@ellinikietairia.gr, www.ellet.gr

Η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού ιδρύθηκε το 1972 και από τότε
αγωνίζεται για την προστασία και την ανάδειξη του φυσικού και του μνημειακού πλούτου
του ελληνικού χώρου, όπου εντάσσεται και η προστασία και η ανάδειξη του δομημένου
περιβάλλοντος και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των πόλεων, αποσκοπώντας στην
ενημέρωση και στην ευαισθητοποίηση των κατοίκων αλλά και των αρμοδίων φορέων.