REGULACIJA STANIČNOG CIKLUSA REGULACIJA STANIČNOG CIKLUSA

 fundamentalni mehanizam kojim se

Prof. dr. sc. Alena Buretić-Tomljanović
održavaju živi organizmi
 proteini uključeni u regulaciju st.
ciklusa su evolucijski tako dobro
sačuvani da oni iz ljudske stanice dobro
funkcioniraju i u kvascu

dioba rast

pupanje
G1

 S. pombe - haploidna i diploidna faza životnog ciklusa (istraživanje učinaka pojedinih

mutacija na proces diobe)
KARIOKINEZA
 temeljni stanični procesi poput regulacije st. ciklusa, genske ekspresije, RNA prekrajanja i
DNA popravka slični su onima u stanicama sisavaca
 pogodni za istraživanje utjecaja okolišnih čimbenika i međustaničnih interakcija na diobu

kidajući kvasac pupajući kvasac S.cerevisiae

S.pombe

INTERFAZA CITOKINEZA

KONTROLNE TOČKE STANIČNOG CIKLUSA KVASCA

DNA replikacija
KONTROLNE TOČKE STANIČNOG
okolina uvjeti u okolini povoljni
mitoza CIKLUSA VIŠIH EUKARIOTA
Da li je DNA replic. ili oštećena Da li su svi kromosomi
raspoređeni
Da li je st. dovoljno narasla
na vretenu, orijentacija vretena
st. rast Kontrolna točka G2 Metafazna kontrolna točka
ENTER M! EXIT FROM M! INTERFAZA + MITOZA
mitoza
G1, S, G2, M, G0

kontrola
G0
stanica kontinuirano

rast
raste
replikacija DNA
stanica se dijeli
START!
Kontrolna točka G1 st. rast
Da li je st. dovoljno narasla specijalizirano
Jesu li uvjeti u okolini povoljni G0 stanje
okolina mirovanja

1
 višestanični organizmi Standardni st. ciklus
REGULACIJA STANIČNOG
Trajanje pojedinih faza u tipičnoj ljudskoj stanici
CIKLUSA ANIMALNIH STANICA sa ciklusom od 24 sata :
G1 – 11 sati
S – 8 sati USPOREDBA STANDARDNOG
G2 – 4 sata I RANOG EMBRIONALNOG
M – 1 sat STANIČNOG CIKLUSA

• tijekom ranog embrionalnog razvitka stanična

kontrola još ne postoji (omjer količine DNA i
citoplazme je takav da kontrolni sustav ne
može “očitati” signale; tek kada se omjer DNA
Restrikcijska točka Kontrolna točka G1 i citoplazme poveća barem 4000x
mehanizmom povratne sprege počne djelovati
stanični kontrolni sustav)
Stanični ciklus embrionalne stanice – nema staničnog rasta,
Faktori rasta izmjenjuju se kratke S i M faze

PRIJE restrikcijske točke napredak

stanice kroz G1 ovisi o vanjskim
podražajima (faktorima rasta)

POSLIJE restrikcijske točke stanica

postaje neovisna o vanjskim
podražajima i može autonomno
dovršiti diobu

KONTROLNI SUSTAV STANIČNOG CIKLUSA čini Cyclin/Cdk2 kompleks –aktivira se fosforilacijom

nekoliko obitelji proteina pomoću CAK (Cdk Activating Kinase)
1) PROTEINSKE KINAZE OVISNE 2) CIKLINI- vežu se za Cdk
O CIKLINIMA (Cdk molekule) - molekule i kontroliraju njihovu
fosforiliraju ciljne proteine na serinu sposobnost da fosforiliraju ciljne
i treoninu (Ser & Thr) proteine
• ime su dobili po tome što se
tijekom st.ciklusa ciklički
sintetiziraju i degradiraju
ATP
• postoje G1 ciklini i mitotički
ciklini

ciklin
3) REGULATORI CIKLIN/CDK
KOMPLEKSA :
• inhibicijske kinaze Cdk – IZVRŠNA PODJEDINICA
kinaza ovisna • aktivacijske kinaze (Cyclin Activated (KATALITIČKA)
o ciklinu (Cdk) Kinase-CAK)
kompleks ciklina i molekule Cdk • fosfataze Ciklin – REGULACIJSKA PODJEDINICA
• inhibitori kinaza (Cdk-inhibitori) (određuje CILJNE PROTEINE za fosforilaciju)

SRŽ STANIČNOG
Pokretanje mitoze
STANIČNI
KONTROLNOG Čimbenik poticanja mitoze KONTROLNI SUSTAV
SUSTAVA KVASCA VIŠIH EUKARIOTA
cdc13 cdc13
(više različitih ciklina i Cdk
• Cdk molekula se molekula)
udružuje s različitim Mitotički ciklin

ciklinima kako bi
potaknula
Cdk
napredovanje st.
ciklusa cdc2 cdc 2
• aktivnost Cdk
molekula prestaje DIO MOLEKULE CIKLINI
degradacijom ciklina ST.CIKLUSA CDK
 ista Cdk molekula
sudjeluje u obje G1 S Cdk2 Ciklini D (D1,
cdc 2
kontrolne točke u Cdk4 D2, D3)
kvascu (Cdk2) Cdk6 Ciklini E
G1 ciklin
 cdc – (engl.cell Kasna G1 Cdk2 Ciklin E
Startna kinaza
division cycle)
S faza Cdk2 Ciklin A
Pokretanje DNA replikacije
G2 M Cdk1 Ciklin B

2
 STANIČNI
KONTROLNI SUSTAV KLJUČNI PROCESI KOJI POTIČU
VIŠIH EUKARIOTA NAPREDOVANJE STANIČNOG CIKLUSA:

Cdk inhibitori 1.CIKLIČKO

Ink4, Cip/Kip NASTAJANJE,
AKTIVACIJA,
Cdk inhibitori:
RAZGRADNJA
Ink4 (rana G1) KOMPLEKSA CIKLINA I Cdk MOLEKULA
Cip/Kip (kasna G1)
(kontrola aktivnosti
ciklin/Cdk kompleksa) 2. FOSFORILACIJA CILJNIH PROTEINA

Maturation promoting factor (MPF) - faktor Kako je otkriven MPF?

poticanja sazrijevanja
G2
(Yoshio Masui i Clement
Markert, te Dennis Smith i
KONTROLNA TOČKA G2
Robert Ecker 1971.) progesteron

NAJBOLJE PROUČEN
KONTROLNI SUSTAV ST. u žabljim oocitama zaustavljenim
M

CIKLUSA u G2 fazi potiče ulaz u mejozu,

regulacijska
mikroinjekcija
podjedinica
KOMPLEKS MITOTIČKOG u somatskim stanicama prijelaz citoplazme
citoplazmatski
katalitička G2 mitoza
CIKLINA I podjedinica
čimbenik

ODGOVARAJUĆE CDK G2
MOLEKULE mitotički
ciklin

DJELUJE U G2 FAZI I Kinaza ovisna

o ciklinu (Cdc2)
REGULIRA ULAZAK M
STANICE U MITOZU
MPF
oocita vodozemca

The Nobel Prize in

Physiology or Leland Hartwell, Paul Nurse – rane 1970-te godine
CDC28- (S. cerevisiae) i CDC2–(S. pombe) mutante
Medicine 2001
Leland Hartwell, Paul
Nurse i Tim Hunt za
otkriće ključnih regulatora
staničog ciklusa eukariota.

Cdk1 u čovjeka (G2)

Dr. Leland Hartwell
Cdc28 i cdc2 - funkcionalno homologni geni

Cdc28 mutacija – zaustavlja st. ciklus u točki START

(S.cerevisiae)
Cdc2 mutacija – zaustavlja prijelaz iz G1 u S i iz G2 u M
Dr. Paul Nurse
(S.pombe)

3
 Tim Hunt – 1983. U embrijima morskog ježinca 1988. James Maller – otkriće MPF-a u oocitama
identificirao dva proteina koje se ponašaju žabe (Cdk i ciklini se povezuju u kompleks)
regulator staničnog ciklusa sastoji se
po principu periodičke akumulacije i degradacije, od dviju podjedinica: Cdc2 i ciklina B
nazvao ih CIKLINIMA
Cdk mitotički ciklin

MOLEKULARNA GENETIKA KONTROLE STANIČNOG CIKLUSA (na primjeru kvasca)

inaktivan Inhibicijska fosforilacija

cdc2 cdc13 MPF
inakt.MPF Aktivan MPF
aktivacijska kinaza fosfataza
MO15 cdc25 cdc13
cdc13 cdc13
ciklin
cdc2 cdc2 cdc2 cdc2

aktivacijska
Wee 1 fosforilacija

inhibicijska kinaza
Prof.Tim Hunt
•cdc2 gen (u kvasca) - cdk, kodira kinazni dio MPF-a, njegovu funkciju kontroliraju
tri druga gena: wee1, cdc25 i cdc13
- pretpostavio ulogu ciklina u indukciji mitoze •MO15 – kodira aktivacijsku kinazu
gdje svojom akumulacijom i degradacijom •wee1 - kodira inhibicijsku kinazu
kontroliraju ulazak i izlazak iz M-faze •cdc25 – kodira fosfatazu
•cdc13 – mitotički ciklin - homologan mitotičkom ciklinu kralješnjaka

REGULACIJA MPF-a U KRALJEŽNJAKA

Koje događaje pokrene STARTNA KINAZA u kvascu?

• REPLIKACIJU DNA
FOSFORILACIJA
FOSFORILACIJA
DEFOSFORILACIJA (transkripciju gena za DNA
DEFOSFORILACIJA
polimerazu, ligazu i topoizomerazu,
inhibicijska enzima za sintezu nukleotida,
sintezu histona i inicijacijskih
čimbenka neophodnih prilikom
aktivacijska
replikacije
MITOZA
• DUPLIKACIJU CENTROSOMA (G1/S
– G2/M)
SINTEZA
CIKLINA B Na koji način startna kinaza
DEGRADACIJA
CIKLINA B inducira navedena zbivanja?
RAZGRADNJA • Fosforilacijom ciljnih proteina
DEFOSFORILACIJA CIKLINA
 za proteolizu je neophodan signalni slijed u polipeptidnom lancu ciklina

KOJE DOGAĐAJE POKRENE AKTIVIRANI MPF? ŠTO PRIKAZUJE SLIKA ?

• KONDENZACIJU KROMATINA (fosforilacijom
histona H1 i H3, te proteina kondenzina )

• RASPAD JEZGRINE LAMINE I JEZGRINE

OVOJNICE (fosforilacijom proteina lamina na
serinu)

• FRAGMENTACIJU GOLGIJEVA APARATA I ER-a

(fosforilacijom proteina GM130 Golgijeva
matriksa)

• REORGANIZACIJU MIKROTUBULA U DIOBENO

VRETENO (depolimerizacijom interfaznih
mikrotubula, fosforilacijom MAP proteina)

POČETAK MITOZE I NAPREDOVANJE DO METAFAZE

4
 FRAGMENTACIJA GOLGIJEVA APARATA OSIGURAVA SIGNAL ZA
POČETAK MITOZE – kontrolna točka G2/M
NA KOJI NAČIN MPF INDUCIRA NAVEDENA ZBIVANJA?

• DIREKTNOM ILI INDIREKTNOM (aktivira druge kinaze)

FOSFORILACIJOM

• fragmentacija • da bi se dovršila mitotička dioba potrebno je SVE

Golgijeva aparata FOSFORILACIJE UKLONITI - to čini FOSFATAZA I
započne u fazi G2
(DEFOSFORILACIJA)
• uloga centrosoma u
organizaciji
citoplazme i diobi
organela
• ukoliko izostane
taj signal
kontrolna točka
G2/M je blokirana,
a stanični ciklus
zaustavljen

CENTROSOM JE KRITIČAN ORGANEL KONTROLNE TOČKE G2/M

(DUPLIKACIJA CENTROSOMA, ULOGA) NAPREDOVANJE KROZ M-FAZU

profaza

• DUPLIKACIJA centrosoma počinje u fazi G1, a SEPARACIJA u Cdc2/ciklinB

fazi G2 da bi se dovršila u M fazi KONDENZACIJA KROMATINA
• u centrosomu se nalaze ključni proteini koji sudjeluju u (strukturna reorganizacija)
staničnoj kontroli i popravku DNA (ciklin B, Cdk, APC/C, cdc20, FRAGMENTIRANJE JEZGRINE OVOJNICE
Plks, p53, Rb, BRCA ½, ATM, ATR, Ras, Her2/Neu, p21, …)

M - KONTROLNA TOČKA
MITOZA - profaza
prometafaza metafaza anafaza STANIČNOG CIKLUSA
(kontrola diobenog vretena)

Cdc2/ciklinB
FORMIRANJE DIOBENOG VRETENA Cdc2 (Cdk1)/ciklinB
VEZANJE KROMOSOMA ZA MIKROTUBULE ZAVRŠENA SEPARACIJA CENTROSOMA
(uloga kinetohora) U PODRUČJU KINETOHORA DETEKCIJA TENZIJA S OBJE STRANE VRETENA

5
 M - KONTROLNA TOČKA APC/Ccdc20
metafaza anafaza
STANIČNOG CIKLUSA
potakne razgradnju SEKURINA –
regulacijske podjedinice
SEPARAZE

aktivirana SEPARAZA
razgrađuje kompleks
KOHEZINA koji povezuje
sestrinske kromatide

Kontrolna točka zaustavlja

razdvajanje sestrinskih
kromatida ukoliko kinetohore
nisu pravilno vezane s diobenim
KOMPLEKS RAZGRADNJA CIKLINA B vretenom ili …

KOJI POTIČE ANAFAZU – APC/C (inaktivacija MPF-a) M -KONTROLNA TOČKA

(anaphase-promoting complex / cyclosome) KARIOKINEZA STANIČNOG CIKLUSA
Nature Reviews Molecular Cell Biology 5, 983-997 (2004)

telofaza
ODGOVORITE NA PITANJE

1. Može li se podijeliti stanica u kojoj smo

eksperimentalno inhibirali sintezu proteina?
Zašto?
kontraktilni
prsten

CITOKINEZA

ODGOVORITE NA PITANJE

2. Što će se dogoditi sa jezgrom žabljeg spermija koju 3. Hoće li rezultat eksperimenta biti drugačiji
dodamo citoplazmatskom ekstraktu jajne stanice? ukoliko razorimo sve mRNA molekule u ekstraktu
citoplazme jajne stanice?

6
 http://www.cellsalive.com/cell_cycle.htm:
Koje događaje pokrene aktivirani MPF? An Interactive Animation

http://nobelprize.org/educational_games/m
edicine/2001/index.html