3/14/2020

OSNOVNI PRINCIPI STANIČNOG

SIGNALIZIRANJA

SVEUČILIŠTE U RIJECI / MEDICINSKI FAKULTET

ZAVOD ZA MEDICINSKU
BIOLOGIJU I GENETIKU

Medicinska biologija 2020.

STANIČNO SIGNALIZIRANJE Stanično signaliziranje u

Molekularni mehanizam međustanične komunikacije višestaničnih eukariota
pomoću različitih signala
• sve stanice primaju i odgovaraju na signale iz svoje okoline • najviša razina sofisticiranosti
• integracija i koordinacija
pojedinačnih stanica

Primjer:
najjednostavnije bakterije
plivaju prema visokim
koncentracijama hranidbenih
tvari (kemotaksija; autonomne)

Uloga signalnih puteva u višestaničnih organizama

preživljavanje

SIGNALNE MOLEKULE I NJIHOVI

rast i dioba

poremećaj prijenosa,
odgovora ili odašiljanja
signala uzrok raznih RECEPTORI
bolesti
diferencijacija

stanična smrt

1
 3/14/2020

IZRAVNO SIGNALIZIRANJE DVIJU STANICA

OBLICI SIGNALIZIRANJA IZMEĐU STANICA

ioni i male
molekule

Izravno signaliziranje dviju stanica

Signaliziranje izlučenim molekulama
stanica 1 stanica
stanica22
konekson

Primjer:
tijesni spojevi - koneksoni omogućuju izravan
prijenos molekula između stanica

IZRAVNO SIGNALIZIRANJE DVIJU STANICA

SIGNALIZIRANJE IZLUČENIM MOLEKULAMA
Signalne molekule (ligandi; prvi glasnici)

vežu se na ciljne molekule na ciljnoj stanici

zdrava stanica
NK stanica
Vrste signalizacije:
Primjer: • endokrino
prirođene stanice ubojice (engl. natural killer cells - NK) • parakrino
izravno se vežu za receptore na površini inficiranih • autokrino
stanica i signaliziraju njihovo uništenje

Endokrino signaliziranje
Parakrino signaliziranje
krvna žila

otpuštanje signalne molekule

(hormon)
ciljna stanica
otpuštanje signalne molekule ciljna stanica

• specijalizirane stanice otpuštaju hormone

• prijenos putem cirkulacije • molekula koju otpušta jedna stanica djeluje na susjednu stanicu
• djelovanje na ciljne stanice na udaljenim • otpuštena molekula se najčešće odmah razgrađuje
mjestima • stanični odgovor brz, učinak kratkotrajan
• stanični odgovor spor, učinak dugotrajan

2
 3/14/2020

autokrino vs. parakrino vs. endokrino signaliziranje

Autokrino signaliziranje

otpuštanje signalne molekule

• stanica odgovara na signalne molekule koje sama stvara

(npr. T-limfociti odgovaraju na poticaj antigenima tako da otpuštaju
čimbenike rasta koji ujedno potiču njihovu proliferaciju)

Mogući oblici staničnog signaliziranja izlučenim Mogući oblici staničnog signaliziranja izlučenim
molekulama molekulama

difuzija kroz st. difuzija kroz st. difuzija kroz st. vezanje za vezanje za
membranu i vezanje membranu i vezanje membranu i vezanje površinski receptor površinski receptor –
za unutarstaničnu za superporodicu za superporodicu – citoplazmatski jezgrin odgovor
ciljnu molekulu receptora u jezgri receptora u jezgri odgovor
(citoplazma) (jezgra)

Signalizacija steroidnim hormonima

Vrste signalnih molekula • muški i ženski spolni hormoni, kortizol, aldosteron...
• steroidni hormoni • sinteza iz kolesterola

• dušikov oksid
• neurotransmitori Princip:
• djeluju endokrino
• peptidni hormoni i faktori rasta • prolaze staničnu membranu difuzijom
• vežu se za superporodicu receptora u jezgri
• eikosanoidi
• sličan princip: vitamin D, retinoična kiselina,
tireoidni hormon...

3
 3/14/2020

Superporodica receptora u jezgri Unutarstanični receptori se ponašaju kao

transkripcijski čimbenici
• smješteni u citoplazmi ili jezgri
• transkripcijski čimbenici koji izravno reguliraju
ekspresiju specifičnih gena 1. difuzija steroidnog hormona kroz
membranu i vezanje za unutarstanični
receptor

2. ulazak kompleksa receptora i

hormona u jezgru

3. vezanje kompleksa za DNA

4. aktivacija transkripcije ciljnih gena

• mehanizam djelovanja
steroidnih hormona
5. sinteza ciljnih proteina

• uključeni su u nadzor embrionalnog razvoja i brojnih fizioloških procesa

Signalizacija dušikovim monoksidom (NO)

relaksacija mišićnih stanica
Signalizacija dušikovim monoksidom (NO) 1) otpuštanje acetilkolina iz
završetaka živčanih stanica
• glavna parakrina signalna molekula u živčanom,
imunološkom i cirkulacijskom sustavu
2) vezanje acetilkolina za receptore
• važna uloga u kontroli vazodilatacije na endotelnim stanicama – sinteza NO

• nestabilan glatka mišićna stanica u

stijenci krvnih žila

Princip: 4) difuzija NO u glatke

mišićne stanice
• djeluje parakrino
• difuzijom prolazi u stanicu
3) aktivacija NO sintaze
• mijenja aktivnost unutarstaničnog 5) aktivacija gvanil-ciklaze

ciljnog enzima – gvanil-ciklaza • difuzijom prolazi u stanicu

• mijenja aktivnost gvanil-ciklaze
• nastajanje cikličkog GMP-a
• relaksacija mišićnih stanica, širenje krvnih žila

Signalizacija neurotransmitorima
Angina pectoris i nitroglicerin • signaliziranje između neurona ili neurona i neke druge
ciljne stanice
Princip:
• djeluju parakrino
• vežu se za površinske receptore

4
 3/14/2020

Signalizacija peptidnim hormonima i faktorima rasta

Signalizacija eikosanoidima
• derivati arahidonske kiseline (stanična membrana!)
• nadziru brojne funkcije stanice (rast, razvoj, diferencijacija) • potiču agregaciju trombocita, kontrakciju glatkih
• peptidni hormoni: inzulin, hormoni hipofize, glukagon...
mišića i upalni odgovor u brojnim stanicama
• faktori rasta: faktor rasta neurona, citokini (npr. IL-2)...
Princip:
Princip: • djeluju parakrino i/ili autokrino (ovisi o molekuli)
• djeluju endokrino, parakrino i autokrino (ovisi o molekuli) • vežu se za površinske receptore
• vežu se za površinske receptore • brza razgradnja

Nastanak eikosanoida - signalni put fosfolipaze A2

Nesteroidni protuupalni lijekovi smanjuju
membranski fosfolipidi
sintezu prostaglandina

arahidonska kiselina Derivat Primjer

fosfolipaza A2 (PLA2)
Propionska kiselina Ketoprofen veća
Acetatna kiselina Ketorolac selektivnost
za COX-1
Salicilat Aspirin
otpuštanje arahidonske kiseline (AA) COX-1 COX-2 podjednaka
Indol Indometacin selektivnost
ciklooksigenazni put za COX-1 i -2
lipooksigenazni put Propionska kiselina Ibuprofen

Enolna kiselina Meloxicam veća

selektivnost
Homeostatske funkcije Upala Acetatna kiselina Diclofenac za COX-2

gastrointestinalni trakt Koksibi Celecoxib

bubrezi
prostaglandini leukotrieni
funkcija trombocita
prostaciklini funkcija makrofaga
tromboksani

VRSTE STANIČNIH RECEPTORA

DJELOVANJE STANIČNIH POVRŠINSKIH

RECEPTORA Unutarstanični receptori

Stanični površinski receptori

5
 3/14/2020

KOMPONENTNE SIGNALNOG PUTA

Stanični površinski receptori su
ligand (prvi glasnik)
receptorski protein
transmembranski (integralni) proteini
stanična membrana ciljane stanice • odgovaraju na male
Ligand
citosol hidrofilne molekule
Stanična
(npr. neurotransmitori) Receptorsko membrana
mjesto
unutarstanične signalne
molekule (drugi glasnici)

Vrste: Stanični površinski

receptor
ciljni proteini • ionski kanali
enzimi transkripcijski proteini
elementi citoskeleta
• receptori povezani s G-proteinima
• receptorske i nereceptorske protein-tirozin-kinaze
promjena
metabolizma
promjena
genske
promjena oblika
ili pokretanja
• receptori povezani s drugim enzimskim aktivnostima
ekspresije stanice

Primjer: nikotinski receptor za acetilkolin

na membrani mišićne stanice – prototip RECEPTORI POVEZANI S G-PROTEINIMA
IONSKOG KANALA RECEPTORA
• najveća obitelj površinskih receptora
nikotinski
receptor
acetilkolin (ligand)
postsinaptička
• receptori za vid, miris i okus, eikosanoide, mnoge
membrana neurotransmitore i peptidne hormone

Struktura: receptor povezan

s G-proteinom
• sedam transmembranskih sedam α-
izvan
domena uzvojnica
stanice

• unutarstanična domena
veže protein koji veže
zatvoren otvoren gvanin-nukleotid
citoplazma (G-protein)
unutar
stanice
• vezanje acetilkolina za receptor uzrokuje otvaranje Na+
kanala i nastanak akcijskog potencijala
• posljedica: otpuštanje Ca2+ iz gER-a
• kontrakcija mišića

Struktura i regulacija aktivnosti G-proteina RECEPTORSKE PROTEIN-TIROZIN-KINAZE

• tri podjedinice (α, β i γ) - heterotrimerni G-proteini
• izravno povezani s unutarstaničnim enzimima
• fosforiliraju ciljne proteine na tirozinu
• receptori za peptidne hormone i čimbenike rasta
• regulacija rasta i diferencijacije stanica

Struktura:
• izvanstanična domena
(ligand)
• jedna α uzvojnica
• citosolna domena (PTK)

6
 3/14/2020

Mehanizam djelovanja

• monomeri (dimerizacija) ili dimeri

• vezanje liganda potiče dimerizaciju i aktivaciju PTK
(fosforilacija receptora i ciljnih enzima) • vezanje s nizvodnim signalnim molekulama i njihovo
privlačenje na membranu

RECEPTORI ZA CITOKINE I NERECEPTORSKE RECEPTORI ZA CITOKINE I NERECEPTORSKE

PROTEIN-TIROZIN KINAZE PROTEIN-TIROZIN KINAZE
• superporodica receptora za citokine Struktura:
• nemaju vlastitu enzimsku aktivnost • izvanstanična domena
• receptori za citokine (npr. interleukin-2 i eritropoetin) • jedna α-uzvojnica
i hormon rasta • citosolna domena – pridružene unutarstanične PTK

• vezanje liganda dovodi do aktivacije PTK uslijed uzajamne fosforilacije

RECEPTORI POVEZANI S DRUGIM RECEPTORI POVEZANI S DRUGIM

ENZIMSKIM AKTIVNOSTIMA
Protein-tirozin-fosfataze
• receptor CD45 na površini limfocita T i B
• uklanjaju fosfatnu skupinu s fosfotirozinskih ostataka
• održavaju ravnotežu učinku protein-tirozin-kinaza
ENZIMSKIM AKTIVNOSTIMA
Protein-serin/treonin-kinaze
• receptori za transformirajući čimbenik rasta β (TGF-β)
• protein kinaze koje fosforiliraju serin i treonin

7
 3/14/2020

RECEPTORI POVEZANI S DRUGIM

ENZIMSKIM AKTIVNOSTIMA
Receptorske gvanil-ciklaze PUTEVI UNUTARSTANIČNOG
• vezanje liganda uzrokuje stvaranje cikličkog PRIJENOSA SIGNALA
gvanozin monofosfata (cGMP)

KOMPONENTNE SIGNALNOG PUTA

ligand (prvi glasnik) UNUTARSTANIČNI PRIJENOS SIGNALA
receptorski protein
Unutarstanični enzimi
stanična membrana ciljane stanice
citosol • služe kao nizvodni signalni elementi – drugi
glasnici
• pojačavaju signal započet vezanjem liganda
unutarstanične signalne
molekule (drugi glasnici)

ciljni proteini
enzimi transkripcijski proteini
elementi citoskeleta

promjena promjena promjena oblika

metabolizma genske ili pokretanja
ekspresije stanice

SIGNALNI PUT cAMP-a I RAZGRADNJA SIGNALNI PUT cAMP-a I RAZGRADNJA

GLIKOGENA GLIKOGENA
1) aktivacija adenil-ciklaze adrenalinom 2) aktivacija protein-kinaze A cAMP-om

inaktivna
protein-kinaza A

regularne inaktivne
katalitičke katalitičke aktivne
podjedinice podjedinice katalitičke
podjedinice

• prvi glasnik: adrenalin; drugi glasnik: cAMP (ciklički adenozin monofosfat)

• vezanje cAMP-a za regulacijske podjedinice protein-kinaze A potiče njezinu
• vezanje adrenalina potiče međudjelovanje receptora i G-proteina
konformacijsku promjenu - odvajanje i aktivacija katalitičkih podjedinica
• aktivirana α-podjedinica se odvaja i stimulira adenil-ciklazu (katalizira
• protein-kinaza A fosforilira serinske ostatke na ciljnim proteinima
pretvorbu ATP-a u cAMP)

8
 3/14/2020

SIGNALNI PUT cAMP-a I RAZGRADNJA

GLIKOGENA SIGNALNI PUT cGMP-a U FOTORECEPCIJI
3) regulacija metabolizma glikogena pomoću protein-kinaze A

• prvi glasnik: svjetlo; drugi glasnik: cGMP (ciklički gvanozin monofosfat)

• pad razine cGMP-a prevodi u živčani impuls djelovanjem cGMP-a na
ionske kanale

SIGNALNI PUT MEMBRANSKIH FOSFOLIPIDA SIGNALNI PUT MEMBRANSKIH FOSFOLIPIDA

• potječe od fosfatidil-inozitol-4,5-bifosfata (PIP2) 2) hidroliza fosfatidil-inozitol-4,5-bifosfata (PIP2)
1) receptorska aktivacija fosfolipaze C (PLC) pomoću PLC

• nastaju drugi glasnici diacil-glicerol (DAG) i inozitol-trifosfat (IP3)

• DAG aktivira protein-kinazu C - važna uloga u regulaciji staničnog
• PLC-γ se veže za aktiviranu receptorsku protein-tirozin-kinazu
rasta i diferencijacije
• fosforilacija tirozina povećava aktivnost PLC-γ • IP3 potiče otpuštanje Ca2+ iz ER-a

Regulacija unutarstaničnog Ca2+ u električki

podražljivim stanicama (živčanim i mišićnim stanicama)
3) signalne kaskade DAG-a i IP3

Dvije vrste Ca2+-kanala:

• naponski kanali na staničnoj
membrani
• rajanodinski receptori (membrana
ER-a, kanal receptor)
• kanal receptor
• mišićna kontrakcija, neurotransmisija

9
 3/14/2020

Učinci Ca2+ su često

posredovani kalmodulinom
• kalmodulin ima vezna mjesta za Ca2+
• aktivni kompleks Ca2+/kamodulin se
veže za ciljne proteine
PRIRUČNIK
- Problemski zadaci
(npr. aktivacija protein kinaze koja
fosforilira jedan od lakih lanaca miozina –
kontrakcija)

Nesteroidni protuupalni lijekovi smanjuju

sintezu prostaglandina
a)
arahidonska kiselina Derivat Primjer

Propionska kiselina Ketoprofen veća

Acetatna kiselina Ketorolac selektivnost
za COX-1 b)
Salicilat Aspirin
COX-1 COX-2 podjednaka
Indol Indometacin selektivnost
za COX-1 i -2
Propionska kiselina Ibuprofen

Enolna kiselina Meloxicam veća

selektivnost
Homeostatske funkcije Upala Acetatna kiselina Diclofenac za COX-2

gastrointestinalni trakt Koksibi Celecoxib c)

bubrezi
funkcija trombocita
funkcija makrofaga

Izvan
stanice Rodopsin

Fosfo-
diesteraza

Retinal

cGMP aktivacija

Citoplazma Transducin

10
 3/14/2020

Adrenalin

SVEUČILIŠTE U RIJECI / MEDICINSKI FAKULTET

Receptor
Adenil ciklaza
ZAVOD ZA MEDICINSKU
BIOLOGIJU I GENETIKU
α α
γβ GTP GTP → GDP γβ GDP ATP
cAMP

11