Kabanata 1

Ang Pagtitipon
Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni Don
Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing handaan ay
upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa Europa, na hindi
iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na kaibigan. Ang pagsalubong
ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng mga panauhin ang
tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon, isang malaking karangalan ang
maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya bilang taong nabibilang sa mataas na lipunan
at matulungin sa mga mahihirap. Si Tiya Isabel na pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng
mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga lalake.
Nagpakahuling dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na sina Dr. de Espadaña
at ang kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa lahat ng mga panauhin ng Kapitan, hindi
nagpapahuli ang kinatawan ng simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang kura
paroko ng Binundok; Si Padre Damaso na sadyang magaslaw kumilos at magsalita;
dalawang paisano; at si Tenyente Guevarra, ang tenyente ng guardia civil. Bawat grupo
ng mga panauhin ay may kani-kaniyang paksa, isang pagkakataon upang
ipagparangalan ang kani-kanilang saloobin, humanap ng papuri, at makipag-tagisan ng
kuro-kuro. Napag-usapan sa gabing iyon ang tungkol sa mga Indio na walang iba kundi
ang mga Pilipino; ang tungkol sa pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San
Diego sa kabila ng paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at
armas, monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare Damaso ang
pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga Indio, na ayon sa
kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng paraan si
Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa pagkakatanggal ni Padre
Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay Pare Damaso, hindi dapat
nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat ito ang
nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at inilahad na ang nangyaring parusa ay
marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral. Ipinaliwanag din nito na ang dahilan
ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang marangal
na lalaki, na pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal. Ang bagay
na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito ang mga nawaglit na
mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari Sybila upang pakalmahin ang
mahahayap na pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang talakayan.
 Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa ayon sa
kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng kaugalian, humalik
siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay nabigla, lalo na si Padre Damaso
ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang kagalang galang na
binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si Don Rafael Ibarra. Kadarating
lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito sa Europa. Kusang nagpakilala si
Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay nito,
isang kaugaliang natutunan niya sa bansang Alemanya. Tumanggi naman na makipag-
kamay si Padre Damaso at bagkus ay tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente
kay Ibarra at nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan
ng kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng binata. Palihim naman ang
pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang tapusin
ng Tinyente ang pakikipag-usap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang hapunan,
inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan
Tinong ay malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din ng kanyang ama.
Magalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa San Diego sa araw na
iyon.
 Kabanata 3: Ang Hapunan
Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos at nararamdaman
ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa isang komedya. Si Padre
Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre Damaso. Ito ay walang pakundangang
nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete. Hindi naman ito pinansin ng Tinyente,
bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy
nito namalayan na natapakan na niya ang kola ng saya nito, bagay na nakapag-painis sa
Donya. Ang ibang bisita naman ay kanya- kanya ng usapan at papuri sa masarap na handa
ng Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay pagsalubong sa pagdating ni Ibarra, karapat-
dapat na siya ay maupo sa kabisera. Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang
dapat maupo sa kabilang dulo ng kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang
dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni Padre Sybila
at kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tyago.
Sa kalaunan, inialok ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na tinanggihan naman ng huli.
Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit magalang itong tumanggi bilang
nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi sinasadyang napunta kay Padre Damaso
ang hindi masasarap na bahagi ng manok; bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng
kanyang tinola. Lalo itong nag-alburuto sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang
espesyal na tinola ay para lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang mahabang usapan.
Nagbahagi ang binata ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa Europa ng pitong taon, ang
pagpunta sa iba't ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-unlad ng mga bansang
ito, ang pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan sa kabila ng
kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi pagkaka-alam sa tunay na dahilan
sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay na ito naman ang nagkumpirma sa hinala ng
Tinyente na wala ngang alam ang binata. Binanggit ni Ibarra na sa kanyang mga bansang
napuntahan, iisang antas lamang ang kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga
ito sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang kalayaan at kakayanang pamahalaan ang
kanilang sariling bansa. Binatikos naman ito ni Padre Damaso at ininsulto ang binata na
kahit paslit ay kaya itong matutunan; at ang kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na
pag-aksaya ng salapi. Magalang naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng pari at
binanggit na lamang ang mga ala-ala niya na si Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo
sa kanilang hapag-kainan at malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman nakakibo
ang pari dahil sa mga naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra. Maagang
nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang dalagang
anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si Padre Damaso sa binata.
Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios Coloniales ang kanyang mga
obserbasyon sa gabing iyon.
 Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero
Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa kabila ng
matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang kanyang
bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang natunghayan sa
kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang pinag-unlad ang bayang iyon.
Habang naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa sinapit ng ama. Sinundan siya ni
Tinyente upang kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa
pinaka-mayaman sa bayan ng San Diego, matulungin at maraming nagmamahal. Sa
kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang na ang mga pari sa
simbahan- sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa ganitong sitwasyon, minabuti ng
Don na hindi mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga pari. May isang Kastila
doon na walang kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng
Don bilang kulektor. Isang araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa mga batang
nagtatawa sa kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng takbo
ang mga bata at ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa.
Tumumba ang bata at walang awang pinagsisipa ito ng artilyero. Nakita ito ni Don
Rafael at inawat niya ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni Don Rafael ang
Kastila hanggang sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni
Don Rafael ang bata, ang Kastila naman ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay.
Nagkaroon ng imbestigasyon ang mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito na
naglabasan ang mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya ang
pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang ilegal na paraan sa
pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba pang ipinagbabawal
na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan mula sa isang binitay na pari,
pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng Barong Tagalog. Ang
dating mga kaibigan ng Don ay nangawala at tumalikod sa kanya. Tanging si Tinyente
Guevarra lamang ang naging kakampi ni Don Rafael, sa kabila ng paniniwala ng taong
bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng bait. Si Tinyente rin ang humanap sa Kastilang
abugado ayon na rin sa pakiusap ni Don Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit
nagsulputan sa kung saan saan ang kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay
tumagal at naging masalimuot. At ang masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis,
siya ay nakakulong na at nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga
pangyayaring ito, kasabay ng hirap na nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don
kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na itong namatay sa loob ng bilangguan at ni
wala man lang nakiramay na kapamilya o kaibigan.
 Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing Madilim
Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa
kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan ay
napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya
ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang kasayahan
sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog ng mga
orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli ang isang
kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si Maria Clara, kung kaya't
sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga Kastila at paring malalapit sa
ama, mga Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin sa kagandahan
ni Maria Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at napapalamutian ng
alahas na diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay matiyagang inaayos ang
buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga magagandang dilag ay masayang
masaya at kadaupang palad niya ang mga dalaga roon. Lihim din ang kanyang
paghanga sa kagandahan ni Maria Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng gabing iyon,
kabaligtaran naman ni Padre Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa
kanyang isipan si Maria Clara.
 Kabanata 6- Si Kapitan Tyago
Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-iisang anak ng
isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral ng kanyang ama
bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring dominiko. Itinuloy niya
ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala si Pial Alba mula sa bayan ng
Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad ng negosyo kaya't sila ay
natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan.
Si Kapitan Tyago ay mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong
pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira ng
pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan siya bilang gobernadorcillo, at kasama sa
kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa
ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at ang mga Pilipino
ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila ay mararangal at karapat-dapat pag-
ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may
kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang kanyang
pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan at mga
santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang
katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De Padua, San Francisco De
Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo at ang larawan ng Banal na
Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng
maraming ari-arian, kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging
daan upang makilala nila ang kura doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa
bayang iyon na si Don Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng
mag-asawa, sa loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang
humpay nilang pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa
Obando at magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta. Clara sa
Nuestra Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si Pia
Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso bagamat ang katotohanang ito ay nailantad
sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito
ay manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din
siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking magkababata sina Ibarra
at Maria Clara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa
udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging katorse
anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa upang mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan
Tyago at Don Rafael ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay
na indi naman tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.
 Kabanata 7- Suyuan sa Asotea
Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.
Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain. Si Tiya
Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng nakaraang gabi.
Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria
Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat
ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay hindi mapakali sa pananabik
na masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San
Diego sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra at
hindi maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman
siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa
bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa
kanilang mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang makapag-sarili at makaiwas na rin
sa alikabok na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang nag-usap ang dalawa
tungkol sa kanilang nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isa't-isa, sa
kanilang kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa
itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isa't-isa: ang dahon ng
sambong na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at
ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria
Clara sa katipan. Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si Ibarra sa
malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan.
Handa rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa
bayan ang kanyang hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay
undas at marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni
Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon
doon. Hindi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa pangungulila kay Ibarra,
kaya't sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at
ialay sa santo ng manlalakbay.”
 Kabanata 8:

Mga Alaala

Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang pook

sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang
kahapisang nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa
kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.

Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong
may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga
babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalaking hubad na nagpapasan, mga
ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw. Pati
ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay
kanyang naalala.

Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na walang ipinagbago ang

punong Talisay sa San Gabriel. Ang Escolta naman sa tingin din niya ay lalong
pumangit. Nakita din niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga
kawaning inaantok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga
Tsino at paring walang kibo. Sa mga paring nakasakay sa mga karwahe, namataan
niya si Pari Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong nuon na kasama ang asawa
at dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.

Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging kinalalagyan ng

pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang
amoy ng tabako.

Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang mga
magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay
nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang
tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at
nilumot na mga pader.

Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayan ay nagpabangon sa bilin ng kanyang naging

gurong pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng Pari ay (1) Ang karunungan
ay para sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2)
Kailangang pagyamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na salin-
lahi at (3) Ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto. Kung
kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang kunin naman ni
Ibarra ang ginto nila (mga dayuhan).
 Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng araw na
iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan na silang
makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng huli ang kanilang
pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na umakyat
papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito ang kamay
upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi kaagad nito na ang
pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi niya na hindi dapat
maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan sapagkat siya ang pangalawang
ama ni Maria Clara. Dapat na ring itigil ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang
si Ibarra. Sinabihan din nito na and Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng
kabutihan para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng pari ang kapitan kaya't pagka-
alis ng nito, pinatay ng Kapitan ang mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa
paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo
naman si Padre Sybila sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya
ang matandang pari na may matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga nakaraang
kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni Kapitan
Tyago. at ang pagpanig ng Tinyente diumano sa kapitan-heneral at pakikipag-alyansa
kay Padre Damaso. Nakipagpalitan din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay
sinabi niya na ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga
kayamanan. Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-arian.
 Kabanata 10- Ang San Diego
Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa baybayin ng
lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay
pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo,
nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang buong bayan mula
sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng
kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas, pinamumunuan ito ng simbahan at
sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito. Si Padre Damaso ang kura paroko sa
simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael
Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon, ang mga
Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat, may isang matandang Kastila
ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas magtagalog at malalalim ang mga mata.
Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad
ng damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa
puno ng isang balete. Ang pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao
doon kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang
mga alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang
Saturnino. Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-
asawa ng isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at nagkaroon ng
isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don Rafael ay
kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San Diego ay
naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don Rafael
ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.
 Kabanata 11- Ang mga Makapangyarihan
Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan
ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan
sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang
namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan,
ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang
nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-
arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko,
at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o
kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde
mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura
paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura
paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre
Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay
lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-
asawa ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil
sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim
na hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang
kanilang pakunwaring pagkakasunduan.
 Kabanata 12- Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at
nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may malaking krus
na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa sementeryo, maputik kapag
tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang napakalakas na ulan ang bumuhos
ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng
sementeryo. Ang isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi
mapakali sa kanilang ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang
pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang
sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang
paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na
kanilang hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng
mamatay. Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si
Padre Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay sa libingan
ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan,
minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na
kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma
at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan.
Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at
pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa
bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na
antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap
na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon
naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa
halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang
makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at
ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre
Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay
Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron
mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa
asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng Pilipina, si Donya
Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito sa
kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang
pakunwaring pagkakasunduan.
 Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo
Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama ang
kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng ama na si Don
Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak ng
adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at tinanong nila ito ang
libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero na itinapon ang bangkay sa
lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan ng mga Intsik, ang bagay
na pinag-utos ng kura paroko. Higit na ikinasindak ito ni Ibarra at ang matandang
katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang
kausap at ng makasalubong niya si Pari Salvi ay hindi nito napigilang daluhungin ang
pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung bakit nagawa nitong lapastanganin
ang bangkay ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng huli na ang may kagagawan niyon
ay si Padre Damaso.
 Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo
Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang hanapin ang
puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na Pilosopo Tasyo,
kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong personalidad. Lagi itong laman ng
lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing pananaw tungkol sa pulitika at
lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag nila itong baliw.
Matalino ang matanda at matalinghaga kung manalita. Galing siya sa isang mayamang
pamilya at nag-aral ito sa unibersidad ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa
pag-aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang magiging dahilan upang
makalimutan ang Diyos. Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari na lamang ang
binata, bagay ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang.
Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na mag-asawang muli
ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan na nito
ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin pansin ang kakaibang
kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating na unos at pagguhit ng
matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga taong
nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang lilipol sa mga tao at hangad
niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa sanlibutan. Suhestyon din niya sa
kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na mga paputok at kwitis. Hindi rin nito
sinang-ayunan ang pagpapatugtog ng mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag
kumukulog. Pinagtawanan naman siya ng bawat makarinig. Tumuloy naman ang
Pilosopo sa simbahan at doon ay naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya
ito na kung maari ay umuwi sila sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang
espesyal na hapunan. Bagay na bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga
ito dahil na rin sa tungkulin sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang
sa makarating sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan nila ang pagdating
ni Ibarra sa bayan at nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang paghihinagpis ni
Ibarra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi rin nito na isa siya sa anim na
taong nakipaglibing sa ama nito. Napadako ang kanilang usapan patungkol sa
purgatoryo, isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman
ng marami. Hindi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng
relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay
nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng
matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog.
 Kabanata 15- Ang Mga Sakristan
Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at siyang kausap ni
Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang hapunan ng kanilang ina.
May matinding suliraning hinaharap ang dalawang musmos at ito ay lubos na nagdudulot
ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay Crispin, ang nakababata sa dalawa.
Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng dalawang onsa o halagang P32.00. Ang
sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan, kung kayat hindi niya mababayaran
ang nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng tatlong beses. Hiniling nito sa kanyang
kuya na tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa kanya ng pari, bagay naman na
tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay sa kanilang ina upang may
makain. Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti pang lahat sila ay magkasakit. Nangulila din ang
bata sa kanyang ina, na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa
kalupitan ng mga pari. Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang
nawawalang pera at ng sa gayon ay maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa palo ay
may maiiwan naman siya sa kanyang ina at kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa galit ng
ina kapag nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid. Buo
naman ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa niya iyon, dahil
ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang katawan dahil sa palo ng kura, pati ang
bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya na ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na
aginaldo sa kanya noong nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na
prayle. Bukod sa mga palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na rin siya sapagkat
hindi na siya pinapakain mula ng siya ay pagbintangan. Patuloy na nag-uusap ang
magkapatid tungkol sa kanilang kalagayan at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng
sakristan mayor. Narinig nito ang kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit.
Pinagmulta niya si Basilio dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana.
Sinabi naman nito kay Crispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang
ninakaw na salapi. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa
kanya sapagkat hindi siya papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon ng
sakristan ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na ipinapatupad ng
guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-siyam ng gabi.
Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si Crispin at hindi na magawang makiusap ni
Basilio sa pangamba at awa sa kapatid. Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at daing ng
kapatid dahil sa sakit na nararamdaman. Wala siyang magawa kundi ang matulala at
balutin ng matinding paghihinagpis, awa, at kawalang pag-asa na may magawa siya para
tulungan at baguhin ang kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay
tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa bukid upang maka-alis sa kalupitan ng
simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni Basilio mula sa bintana ng
kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
 Kabanata 16- Si Sisa
Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang butihing ina
nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at ang likas na
ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapag-asawa siya ng isang
lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong nagsusugal,
iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong pakialam sa
buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin kapag ito ay
umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng kanyang asawa at
patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos. Naghanda ng masarap na
hapunan si Sisa para sa kanyang mga anak. Bagay na hindi nila madalas matikman sa
kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng mga bata: tuyong tawilis at sariwang
kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok naman
para kay Basilio, mula sa kagandahang loob ni Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad,
ang naunang dumating ay ang kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang
inihain niya para sa kanyang mga anak. Hindi man lang nito itinanong ang kalagayan
nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng
dalawang bata. Walang nagawa ang martir na si Sisa kundi maghinagpis sa pag-ala-ala
na wala na ang masarap na hapunan na inihanda niya para sa kanyang mga anghel.
Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito
mula sa simbahan. Makalipas ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay ay
nakarinig siya ng malalakas na tawag mula kay Basilio.
 Kabanata 17- Si Basilio
Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa Ina na siya
ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito nagawang
huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel. Sinabi rin nito sa
ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat ang tunay na
nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na nagnakaw ng
dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa sa kanyang anak. Lingid sa
kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni Crispin sa kamay ng Sakristan.
Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at bagkus ay nag-alala ng todo sa
kanyang ina ng malaman nito na dumating ang kanyang ama. Alam kasi nito ang
pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay
naisambulat nito na mabuti pang mawala na ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo
na lamang. Sa ganitong kalagayan ay mabubuhay pa sila ng maayos, na siya namang
pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay
mamarapatin pa rin niyang magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio ang
kanyang mga alalahanin at pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat
nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay
Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo hanggang ito ay duguang humandusay
sa lapag. Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya
ang pangarap niya para sa kanyang ina at kapatid. Nais niyang huminto na sa
pagsasakristan kasama ni Crispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni
Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling
ng kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa
umunlad ang kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang
kanyang ina ay hihinto na sa pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang
ina, lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa
mga plano nito.
 Kabanata 18- Mga Kaluluwang Naghihirap
Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang mga
matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay na
makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si Padre
Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napag-usapan ng mga matatanda
ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na
patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia ay katumbas ng mahigit
isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo. Sa kanilang
pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni Sisa. May dalang
handog si Sisa para sa mga prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay mula sa
kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa kusina ng
kumbento upang iayos ang kanyang mga dala. Hindi man lamang siya pinansin ng mga
sakristan at mga tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa ang tagapagluto.
Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito makakausap. Nagimbal din
siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas kasama ng kanyang isa pang anak
pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na ito ng mga gwardiya sibil at
kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang hulihin ang kanyang mga anak.
Tinuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit
sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang kwentang asawa.
 Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang Guro
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung saan
naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa iilang
nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael sa
ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don Rafael kasi
ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay
nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng San
Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng panggastos para sa mga
kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapag-aral ng
walang balakid ang mga bata, ang kakaibang pananaw ng mga pari sa paraan ng
pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga
aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong
may katungkulan. Ang mga libro ay nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng guro
na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong
pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas din itong mamalo at pagmumurahin ang
mga bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-aaral
ang mga bata dahil nga sa walang silid-aralan. Ang mga magulang naman ay
pinapanigan ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng
pagdedesiplina at pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid sa
pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay bumalik upang
magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral. Laking
pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego, kayat minabuti
niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral.
Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang kanyang mga aralin, higit pa
ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit
na ito ng guro, nangako naman si Ibarra na gagawin ang kanyang makakaya upang
matulungan ang guro at maiangat ang kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong
babanggitin sa araw ng pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.
 Kabanata 20 – Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at pag-
uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan. Panauhin noong araw na
iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa pulong sa dalawang kinatawan o
lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng mga matatanda na pinamumunuan ng
Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa pamumuno ni Don Filipo.
Ang mga paksa ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labing-
isang araw mula sa araw na iyon, mga programa at aktibidad na gagawin para sa pista,
at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan. Sinamantala ng mga mayayaman sa
bayan ang pulong na iyon upang makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang
ibang mga pinagsasabi. Katulad na lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don
Rafael. Sinalungat naman ito ni Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat
may talaan ng mga gastos. Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa
plasa at magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo.
Binanggit din ni Don Filipo ang pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong
kasiya siya ang pista. Hindi naman lahat ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi.
Nagbigay naman ng panukala ang Kabesa na nagsabing marapat na tipirin ang
pagdiriwang, dapay ay wala na ring paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat
mga taal na taga San Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling
ugaling Pilipino. Walang bisa ang mga panukalang inihandog ng magkabilang pangkat
sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay anim na
prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang komedya.
 Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni Sisa
Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang bahay.
Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga gwardiya
sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng dalawang
bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay, bagay na
nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga anak. Nang
magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na ilabas ang
dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil sa
kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng mga ito
papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa
harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at
ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa
nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi panghinaan ng
loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga ito at nagsumiksik na
lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang pakiusap at pagmamakaawa.
Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang bahay at muling
hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa
bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang punit na damit ni Basilio
na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap ang nasilayan at nilamon ng pighati ang
kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang
pangalan ng kanyang mga anak.
 Kabanata 22 – Liwanag at Dilim
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating
sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na
pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni Maria
Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan.
Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil
sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si
Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni
Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng
ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang
isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.
 Kabanata 23 – Ang Piknik
Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan at
kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang naglalakad ang mga
kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na iyon ang mga kawaksi at
matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka habang mangingisda sa ilog.
Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria Clara, Iday, Victorina,
Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang kanilang mga tawanan at
kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel upang sila ay sawayin. Makalipas
ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan
kung kaya't sila ay napalipat sa bangka ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng
katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman
ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang hindi mainip at maaliw ang lahat,
umawit si Maria ng Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan sa awitin. Malapit ng
maluto ang agahan, kung kaya't gumayak na ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa
kasamaang palad, ni isang isda ay wala silang nahuli sapagkat may buwayang
naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag
ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang buwaya. Kagyat
namang lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si Elias. Napatigagal naman si
Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at tila ba tumigil na rin ang kanyang paghinga. Natalo
naman ng dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay
makahuli ng sariwang isda. Masayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa
ilalim ng mga puno malapit sa batisan.
 Kabanata 24 – Sa Kagubatan
Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na nito
tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe. Malayo pa
ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang makapanood ng lihim
sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais na mangyari, nakita nga niya
ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito
habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na sundan pa ang
mga ito kung kaya't hinanap na lamang niya ang mga kalalakihan. Pagkapananghalian
ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan
kay Padre Damaso kaya't nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni
Ibarra na siya ay pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong
papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan
nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na
higit pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata.
Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa.
Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng
Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga katuparan ang kanyang
binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang. Hindi ito sinang-
ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan at pahintulot sa pagpapatayo
ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at ibinigay kay Maria Clara at Sinang.
Dumating naman si Padre Salvi at walang hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya,
malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at
isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng
iba. Lumayas naman kaagad ang kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas
ang ilang sandali ay dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap
nila si Elias kay Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din
nila si Ibarra sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing
walang karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais
niyang imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan
ngunit ala silang nakitang Elias.
 Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo
Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo tungkol sa
paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalang-abala sa pagsusulat ng
hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng matanda at siya ay inanyayahan
nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay walang makakaunawa sa ngayon
sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang tanging makauunawa ng kanyang saloobin.
Ayon sa kanya, ang mga susunod na salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa
nangyayari sa lipunan. Nabanggit ni Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam
niya na palagay ng mga tao na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan niya ang payo
ng matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at
iminungkahi na dapat niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang tao sa
lipunan, katulad ng Kura. Magbigay man ng masasamang payo ang mga makapangyarihan sa
bayan, maipapakita naman ni Ibarra na ang kanyang mga binabalak at ginagawa ay ayon sa
pinagkasunduan ng mga makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na lamang
siyang sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman ito lubos na sinang-
ayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay hindi na kailangang
balutan ng baluktot na gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na sasang-ayunan siya ng
pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais ay ang kapakanan ng
nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na ang kapangyarihan ng simbahan ay
higit pa sa kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang pagsasabi niya dito na kung nais niyang
matupad ang kanyang mga balakin ay marapat na yumuko muna siya sa mga may
kapangyarihan kung ayaw niyang walang mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi matanggap
ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay
ideolohiyang liberal, na kanyang nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga ganitong
prinsipyo ay hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari ng lahat, pati
ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni Pilosopo Tasyo ang
kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa
mga bulaklak at kung hindi ito ay mababali lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa
niyang tukuran upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito gagawin ay
ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang punong
itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan niya ng
makakapitan at masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa kapangyarihan, ang
pagyuko at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon kaysa salubungin ang mga
bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon. Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung hindi
lubos ang pagtulong ng simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay
kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang legacy sa kanyang
mga binabalak para sa bayan. Binigyan naman siya ng inspirasyon ni Pilosopo Tasyo sa
pagsasabi nito na hindi man siya magtagumpay ay may uusbong na pananim na siyang
magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na si Ibarra pagkapahayag nito kay
Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kura.
 Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista
Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa lamang
ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang mga
pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati na mga minana at
antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno ng
mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat,
kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng
bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat.
Maya't maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga
banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng
tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng
komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga
mayayaman sa Sa Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si
Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang
mga magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na ani
upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang
bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa
pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na
tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan na
kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa
lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon ding
silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga sa kanyang ginawa
ngunit marami din naman ang palihim niyang naging kaaway.
 Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat
ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring
pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan.
Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita
sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si Maria na
mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga ito si Ibarra,
na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na
maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang namang tinanggihan ni
Ibarra. Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa
kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang
marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan
ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa
kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang katinuan na
si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang
kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na rin ang
ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni Maria na marami pala
ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman.
 Kabanata 28 – Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong

kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa Maynila
ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at
mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang
naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at
mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat
ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay
nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na
iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon
din ng misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na
pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni
Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na
siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng
binata ng bahay-paaralan.
 Kabanata 29 – Ang Kapistahan

Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at
salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at
pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at nagsigayak na para makiisa.
Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas.
Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao
upang tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa
kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na
ito. Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing
ng bayan na hindi natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong pananaw ngunit
ala siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay naghihintay na ang
mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre Damaso naman ay itinaon ang sarili
na magkasakit upang higit na makakuha ng importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya
ng taga-pangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang
prusisyon ng iba't-ibang santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon ay
ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga
nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan
Tyago, na inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga Kastila.
 Kabanata 30 – Sa Simbahan

Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na

ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa relihiyon,
hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga prayle.
Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong nakagisnan,
kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng lahat ang
simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at iyakan ng mga bata.
Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang P250. Ang
paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya
sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno
naman sa komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang
alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na mapansin ng
lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang siya
ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa pagmimisa ni Padre Damaso.
Sinamantala naman ng Padre ang walang pakundangang paglibak sa pari na nagmisa
kahapon, si Padre Manuel Martin. Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit
siyang magaling magmisa kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon
hanggat hindi ito tapos makapag-mayabang.
 Kabanata 31 – Ang Sermon

Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre Damaso ay
pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring
David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na mananampalataya;
at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila kung
kayat walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga sinasabi.
Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya
ang mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan ng mga tao doon ay walang
naiintindihan sa pinagsasasabi ng Padre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab,
lalo na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra naman ay palihim na nagsusulyapan at
nangungusap ang kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni Padre Damaso
ang misa sa wikang Tagalog. Dito ay walang pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra,
bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay mahahalata naman ng
lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si Ibarra lamang.
Hindi naman na natuwa si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't nagpakuliling na ito
upang maging hudyat kay Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang sermon.
Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa
walang kwentang sermon at pag-alipusta kay Ibarra. Samantala, palihim naman na
nakalapit si Elias kay Ibarra habang tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na mag-
ingat at huwag lalapit sa bato na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong
ikamatay. Wala namang nakapansin sa pagdating at pag-alis ni Elias.
 Kabanata 32 – Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit ng
panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang istrukturang ito ay may
walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat na
haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng
pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa niya
sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at
ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na
haligi. Hinangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid. Dumating
ang araw ng pagpapasinaya ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon,
naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga panauhin.
Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi ang pagbabasbas sa
bahay-paaralan. Inilulan ang mga mahahalagang kasulatan at relikya at iba pang
mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari
sa tingga. Ang lubid ang nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan
ilalagay ang tingga. Hawak naman ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang
seremonya at nagsibabaan ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias
sa mga taong naroroon upang sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa
taong dilaw. Hustong pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos
ang lubid mula sa kalo at kasaba'y nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang
lumipas at nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at
ng malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng
alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.
 Kabanata 33 – Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay Ibarra.
Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang katalinuhan
ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim na dumating si Elias
sa tahanan ni Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni Ibarra. Pinayuhan ni
Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na ang hangad niya ay
kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng taong dilaw na patayin si
Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang salita
ng taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad
ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at napag-alaman
nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang sahod kapalit ng kanyang
mga kaalaman. Nanghinayang naman si Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw sapagkat
marami pa siyang matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang. Bagay na sinalungat
naman ito ni Elias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman ang taong dilaw
dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan. Nagkaroon naman ng interes si Ibarra sa
pagkato ni Elias sapagkat marami itong nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay
kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako ang kanilang usapan tungkol sa
paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias na siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan
ay nagpaalam na rin si Elias at nangako ng katapatan kay Ibarra.
 Kabanata 34 – Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.
Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang
dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan
at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba pang
mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga
kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa
dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa
hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre Damaso, ang kamang-
mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang ipakuha
sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa. Pamaya-maya ay dumating na si Padre
Damaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa
at sinimulan na rin ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit
naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng
pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya
si Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi
mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin.
Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at
umalis na lamang ito.
 Kabanata 35- Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong

bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon sa
kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin
lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman ang
hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga matatandang
babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay
mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang
pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga magsasaka naman ay nawawalan ng
pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng
kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na
tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito.
Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang mga
prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng
taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang usap-
usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si Ibarra, hindi naman ito madalumat
ng mga mahihirap.
 Kabanata 36-Ang Unang Suliranin
Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na
paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang binata.
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-
istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay
sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis
dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito
ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at Andeng sa
dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty magbigay
ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay
nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si
Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni
Padre Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay Ibarra. Si
Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang
binata, at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o
ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng
ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre Damaso- na
isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa Europa. Lalong nasindak
ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi
parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na
sulatan ng Kapitan ang Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang
hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang
usapan at hinarap ang paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na
nga ang Kapitan-Heneral at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga
panauhin. Si Maria naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng
pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral
sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman ang dalaga.
 Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral

Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng Kapitan

Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi naghahari-hariang
katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay na katarungan para sa
lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang nakagalitan ni Padre
Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng binata na siya ay
sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral ay nakangiti itong
lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa bayang iyon: sina Pari
Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita naman ng buong
paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila ang pagkakasakit ni
Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon. Sumunod namang humarap sa Heneral
sina Kapitan Tyago at Maria Clara. Pinuri ng Heneral ang katapangan nito sa paggitna sa
away ni Ibarra at Damaso, at ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya.
Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng
dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng Heneral. Ipinaalala
naman ni Padre Salvi na ang binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa
halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga pari na
hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa
ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na
kakausapin niya ang Arsobispo tungkol sa pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng
Heneral na medyo nabalisa si Maria, kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago
umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa
paglilibot. Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan Heneral na kilala ng binata pati
ang pamilya ng Kapitan Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa
katalinuhan ni Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya
manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang
bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa
sariling bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at
inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si Ibarra upang
puntahan ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor na
protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata. Tumango
naman ang Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa
pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na maging
ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria ngunit sinabi sa
kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon
ay gumagayak sila papunta sa dulaan.
 Kabanata 38 – Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang

gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-sunod na
pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa ay
may dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong
sina San Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala
at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na
Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan Heneral, mga kagawad,
Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay napilitang sumama dahil na rin sa
pag-imbita ng Heneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na
pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan.
Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng
mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil
at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o
humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga
karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may pakpak, nakabotang
pangabayo, nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa
wikang Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay
nabighani sa ganda ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating
nararamdaman ng kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng
ito ay kausapin ng Heneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan
ang pagkawala ng dalawang sakristan na sina Crispin at Basilio.
 Kabanata 39 – Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya

Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga Pilipinong
walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga sarili
ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng alperes at nagpipilit
maging mukhang taga-Europa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at
pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang
higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan, si
Donya Consolacion ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging
alperes ngayon. Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng
araw na iyon, iniutos ni Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na
alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit
sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang
kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta
at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa
wikang Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito
sumunod. Nagalit ang Donya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa
asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang
baliw. Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng
donya. Walang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito,
na sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang
damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na
ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis
niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay
hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at
nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay
nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na
bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito. Ang pag-aalaga
ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.
 Kabanata 40- Ang Karapatan at Lakas

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng

pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na
iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang
kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't
nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng ‘Crispino
dela Comare’. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay
lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng
dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don
Filipo na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang
abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa
utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay
nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara upang
paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago matapos ang dula.
Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at
iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion at
alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang
pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang
dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon
at hinanap kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig
ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan
doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni
Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa
bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi at
ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan ng malay tao si
Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong
baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang makasiguro na hindi
totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang
anino nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito
ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.