Noli Me Tangere

3/29/2016 Mr.
Homework: Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 162
Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 162
Kabanata 1
Ang Pagtitipon
Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan
ni Don Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing
handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa
Europa, na hindi iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na
kaibigan. Ang pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage.
Napuno ng mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na
iyon, isang malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya
bilang taong nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga mahihirap. Si
Tiya Isabel na pinsan ng Kapitan ang tagaistima ng mga bisita, at sadyang
magkakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga lalake. Nagpakahuling
dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na sina Dr. de Espadaña at ang
kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa lahat ng mga panauhin ng Kapitan, hindi
nagpapahuli ang kinatawan ng simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang
kura paroko ng Binundok; Si Padre Damaso na sadyang magaslaw kumilos at
magsalita; dalawang paisano; at si Tenyente Guevarra, ang tenyente ng guardia
civil. Bawat grupo ng mga panauhin ay may kanikaniyang paksa, isang
pagkakataon upang ipagparangalan ang kanikanilang saloobin, humanap ng
papuri, at makipagtagisan ng kurokuro. Napagusapan sa gabing iyon ang
tungkol sa mga Indio na walang iba kundi ang mga Pilipino; ang tungkol sa
pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San Diego sa kabila ng
paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at armas,
monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare Damaso ang
pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga Indio, na ayon
sa kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng
paraan si Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa pagkakatanggal
ni Padre Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay Pare Damaso,
hindi dapat nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe
sapagkat ito ang nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at inilahad na ang
nangyaring parusa ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral.
Ipinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat
pinahukay nito ang bangkay ng isang marangal na lalaki, na pinagbintangang
erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal. Ang bagay na ito ay nakapagpagalit
ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito ang mga nawaglit na mahahalagang
kasulatan. Namagitan uli si Pari Sybila upang pakalmahin ang mahahayap na
pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang talakayan.
http://misterhomework.blogspot.com/2013/07/nolimetangerebuodngbawatkabanata.html 1/46
3/29/2016 Mr. Homework: Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 162
Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang
nagluluksa ayon sa kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at
tulad ng kaugalian, humalik siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay
nabigla, lalo na si Padre Damaso ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni
Kapitan Tiyago ang kagalang galang na binata bilang anak ng kanyang nasirang
kaibigan na si Don Rafael Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong taon
na pagaaral nito sa Europa. Kusang nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo
Ibarra y Magsalin kasabay ng pakikipagkamay nito, isang kaugaliang natutunan
niya sa bansang Alemanya. Tumanggi naman na makipagkamay si Padre
Damaso at bagkus ay tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente kay Ibarra
at nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan ng
kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng binata. Palihim naman ang
pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang
tapusin ng Tinyente ang pakikipagusap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang
hapunan, inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si Ibarra.
Si Kapitan Tinong ay malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din ng
kanyang ama. Magalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa San
Diego sa araw na iyon.
Kabanata 3: Ang Hapunan
Nagtungo na ang mga panauhin sa hapagkainan. Kanyakanyang kilos at
nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa
isang komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre
Damaso. Ito ay walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang
kadete. Hindi naman ito pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing
pinagmamasdan ang kulot na buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito
namalayan na natapakan na niya ang kola ng saya nito, bagay na nakapagpainis
sa Donya. Ang ibang bisita naman ay kanya kanya ng usapan at papuri sa
masarap na handa ng Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay pagsalubong sa
pagdating ni Ibarra, karapatdapat na siya ay maupo sa kabisera. Pinagtalunan
naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat maupo sa kabilang dulo ng kabisera.
Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang dapat maupo sapagkat siya ang kura
sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni Padre Sybila at kinatwiran nito na si
Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tyago. Sa kalaunan,
inialok ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na tinanggihan naman ng huli.
Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit magalang itong tumanggi
bilang nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi sinasadyang napunta kay
Padre Damaso ang hindi masasarap na bahagi ng manok; bagkus ay mga leeg at
pakpak ang laman ng kanyang tinola. Lalo itong nagalburuto sa mga pangyayari.
Lingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na tinola ay para lamang kay Ibarra.
Kasabay ng kainan ang mahabang usapan. Nagbahagi ang binata ng kanyang
buhay, tulad ng pagaaral sa Europa ng pitong taon, ang pagpunta sa iba't ibang
bansa at pagaaral ng kasaysayan at pagunlad ng mga bansang ito, ang
pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan sa kabila ng
kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi pagkakaalam sa tunay na
dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay na ito naman ang nagkumpirma
sa hinala ng Tinyente na wala ngang alam ang binata. Binanggit ni Ibarra na sa
kanyang mga bansang napuntahan, iisang antas lamang ang kabuhayan, pulitika
at relihiyong tinatamasa ng mga ito sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang
kalayaan at kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa. Binatikos
naman ito ni Padre Damaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya itong
matutunan; at ang kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na pagaksaya ng
salapi. Magalang naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng pari at binanggit na
lamang ang mga alaala niya na si Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo sa
kanilang hapagkainan at malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman
nakakibo ang pari dahil sa mga naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni
Ibarra. Maagang nagpaalam si Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni
Maria Clara, ang dalagang anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag
alipusta si Padre Damaso sa binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng
Estudios Coloniales ang kanyang mga obserbasyon sa gabing iyon.
Kabanata 4 Erehe at Pilibustero
Nagpalakadlakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa kabila
ng matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang kanyang
bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang natunghayan sa
kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang pinagunlad ang bayang iyon. Habang
naglalakad ay nagiisip din si Ibarra sa sinapit ng ama. Sinundan siya ni Tinyente upang
kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa pinakamayaman sa
bayan ng San Diego, matulungin at maraming nagmamahal. Sa kabila ng kanyang
kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang na ang mga pari sa simbahan sa
pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa ganitong sitwasyon, minabuti ng Don na hindi
mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga pari. May isang Kastila doon na
walang kaalamalam, palaboy, at pinagkakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng Don bilang
kulektor. Isang araw, hindi nakapagpigil ang kolektor sa mga batang nagtatawa sa
kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng takbo ang mga bata at
ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa. Tumumba ang bata
at walang awang pinagsisipa ito ng artilyero. Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya ang
artilyero. Ayon sa mga sabisabi, sinaktan ni Don Rafael ang Kastila hanggang sa
kakapalag nito ay tumama ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael ang bata,
ang Kastila naman ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay. Nagkaroon ng
imbestigasyon ang mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito na naglabasan ang
mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya ang pagiging erehe at
pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang ilegal na paraan sa pagpapayaman, ang
pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba pang ipinagbabawal na babasahin, pagtatago
ng mga sulat at larawan mula sa isang binitay na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop
sa mga tulisan at pagsusuot ng Barong Tagalog. Ang dating mga kaibigan ng Don ay
nangawala at tumalikod sa kanya. Tanging si Tinyente Guevarra lamang ang naging
kakampi ni Don Rafael, sa kabila ng paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente ay
nasisiraan ng bait. Si Tinyente rin ang humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa
pakiusap ni Don Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung saan
saan ang kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at naging masalimuot. At
ang masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at nagdadanas
ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap na nararanasan
ay labis na nakaapekto sa Don kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na itong namatay
sa loob ng bilangguan at ni wala man lang nakiramay na kapamilya o kaibigan.
Kabanata 5 Isang Tala sa Gabing Madilim
Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa
kanyang silid ay nagmunimuni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan ay
napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya
ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang kasayahan
sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog ng mga
orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli ang isang
kasiyahan. Dumating ang nagiisang anak nito na si Maria Clara, kung kaya't sinalubong
siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga Kastila at paring malalapit sa ama, mga
Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin sa kagandahan ni Maria
Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at napapalamutian ng alahas na
diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay matiyagang inaayos ang buhok ng
dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga magagandang dilag ay masayang masaya at
kadaupang palad niya ang mga dalaga roon. Lihim din ang kanyang paghanga sa
kagandahan ni Maria Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng gabing iyon, kabaligtaran
naman ni Padre Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa kanyang
isipan si Maria Clara.
Kabanata 6 Si Kapitan Tyago
Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag
iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinagaral
ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang paring
dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala si
Pial Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay
magpalakad ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay
nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay mailalarawan bilang
isang magandang lalaki, may morenong pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha.
Ang kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pagnganga nito. Naninilibihan siya
bilang gobernadorcillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga
Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na
siya ay isa nang Kastila, at ang mga Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang
mga Kastila ay mararangal at karapatdapat pagukulan ng paggalang at pagpapahalaga.
Kaibigan siya ng lahat ng mga may kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung
kaya't hindi mawawala ang kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit.
Nabibili niya ang kabanalan at mga santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay
punongpuno ng mga dinadasalang katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San
Antonio De Padua, San Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto.
Domingo, Hesukristo at ang larawan ng Banal na Maganak (Hesus, Maria at Hosep). Sa
pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming ariarian, kabilang na dito
ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging daan upang makilala nila ang kura
doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si Don Rafael
Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng magasawa, sa loob ng anim na
taon ay hindi pa sila nagkakaanak sa kabila ng walang humpay nilang pamamanata.
Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa Obando at magsayaw si Pia Alba
sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta. Clara sa Nuestra Senora De Salambao.
Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si Pia Alba, (sa panghahalay na rin
ni Padre Damaso bagamat ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang
babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay manganak.
Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din siya ng
pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking magkababata sina Ibarra at
Maria Clara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa
udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging katorse
anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa upang magaral ng pagkamedisina. Si
Kapitan Tyago at Don Rafael ay nagkasundong ipakasal ang dalawa sa takdang panahon,
bagay na indi naman tinutulan ng dalawa sapagkat sila ay nagiibigan.
Kabanata 7 Suyuan sa Asotea
Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya Isabel.
Pagkatapos magalmusal ang maganak ay nagkanyakanya na siya ng gawain. Si Tiya
Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng nakaraang gabi.
Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria
Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat ngayon
ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay hindi mapakali sa pananabik na
masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San Diego
sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamayamaya ay dumating na si Ibarra at hindi
maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman siya ni
Tiya Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa bulwagan.
Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan sa kanilang mga
mata. Nagtungo sila sa Asotea upang makapagsarili at makaiwas na rin sa alikabok na
likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang nagusap ang dalawa tungkol sa
kanilang nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isa'tisa, sa kanilang
kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa itinago ng
dalawa ang mga alaala at bagay na ibinigay nila sa isa'tisa: ang dahon ng sambong na
inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni
Ibarra kay Maria bago ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria Clara sa
katipan. Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael na pagaralin si Ibarra sa malayong
lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan. Handa rin
itong magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa bayan ang
kanyang hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay undas at
marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni Kapitan
Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon doon. Hindi
naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa pangungulila kay Ibarra, kaya't sinabihan
siya ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng
manlalakbay.”
Kabanata 9Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng
araw na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan na
silang makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng huli ang
kanilang pakay sa pagalis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na
umakyat papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito ang
kamay upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi kaagad nito na
ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi niya na hindi dapat
maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan sapagkat siya ang pangalawang ama
ni Maria Clara. Dapat na ring itigil ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si
Ibarra. Sinabihan din nito na and Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng kabutihan
para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng pari ang kapitan kaya't pagkaalis ng nito,
pinatay ng Kapitan ang mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni
Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo naman si Padre Sybila
sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya ang matandang pari na
may matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga nakaraang kaganapan, katulad ng pang
aaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng
Tinyente diumano sa kapitanheneral at pakikipagalyansa kay Padre Damaso.
Nakipagpalitan din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na ang
pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga kayamanan. Natututo na
rin aniya ang mga Pilipino sa paghawak ng ariarian.
Kabanata 10 Ang San Diego
Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa
baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao sa
bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa
pagnenegosyo, nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang
buong bayan mula sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa
kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas, pinamumunuan ito ng
simbahan at sunudsunuran lamang ang pamahalaan dito. Si Padre Damaso ang kura
paroko sa simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay
Don Rafael Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang
iyon, ang mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat, may isang
matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas magtagalog at
malalalim ang mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang
kanyang mga ariarian tulad ng damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ay natagpuan ang
matanda na nakabitin sa puno ng isang balete. Ang pangyayaring ito ay naging sanhi ng
pagkatakot ng mga tao doon kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at
itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang anak ng
matanda na nagngangalang Saturnino. Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang
ariarian ng ama at nakapagasawa ng isang tagaMaynila. Dito rin sila nanirahan sa San
Diego at nagkaroon ng isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si
Don Rafael ay kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San
Diego ay naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don
Rafael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.
Kabanata 11 Ang mga Makapangyarihan
Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa
bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan
Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman
sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang
nagmamayari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari
arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at
pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan. Ang posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o
kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde
mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura
paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura
paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre
Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapagasawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito
sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang
pakunwaring pagkakasunduan.
Buod ng
Kabanata 12 Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na
palayan at nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at
may malaking krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa
sementeryo, maputik kapag tagulan at maalikabok naman kung tagaraw. Isang
napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang
abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo. Ang isa ay batikang
sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi mapakali sa kanilang
ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang pagbaliktad ng
sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang sepulturero ang
kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang
sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na kanilang hinuhukay,
sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng mamatay.
Sinusunod nila ang pinagutos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si Padre
Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay sa libingan ng
mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan,
minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao
na kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng
Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan.
Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa
pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang
iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang
nagmamayari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga
ariarian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng
musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay walang posisyon sa lipon
ng mga makapangyarihan. Ang posisyon naman sa pamahalaan tulad ng
gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa
na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego?
Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng
mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang batang
pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit
na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron mang naging
kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero, mapambugbog sa asawa at
malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapagasawa ito ng Pilipina, si Donya
Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang ito sa
kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang
pakunwaring pagkakasunduan.
Kabanata 13 Mga Babala ng Bagyo
Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo
kasama ang kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng
ama na si Don Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya
ng mga bulaklak ng adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at
tinanong nila ito ang libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero
na itinapon ang bangkay sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa
libingan ng mga Intsik, ang bagay na pinagutos ng kura paroko. Higit na
ikinasindak ito ni Ibarra at ang matandang katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa
matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang kausap at ng makasalubong niya si
Pari Salvi ay hindi nito napigilang daluhungin ang pari. Humingi ng paliwanag si
Ibarra sa pari kung bakit nagawa nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang
ama. Ipinaalam naman ng huli na ang may kagagawan niyon ay si Padre Damaso.
Kabanata 14 Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo
Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang
hanapin ang puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na
Pilosopo Tasyo, kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong personalidad.
Lagi itong laman ng lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing
pananaw tungkol sa pulitika at lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan
kayat tinawag nila itong baliw. Matalino ang matanda at matalinghaga kung
manalita. Galing siya sa isang mayamang pamilya at nagaral ito sa unibersidad
ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa pagaaral sa paniniwalang ang
katalinuhan nito ang magiging dahilan upang makalimutan ang Diyos. Minarapat
din ng kanyang ina na magpari na lamang ang binata, bagay ni sinuway naman
ng Pilosopo at bagkus ay nagasawa na lamang. Pagkalipas ng isang taon ay
nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na magasawang muli ay inilaan na lamang sa
pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan na nito ang minanang
kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin pansin ang kakaibang kasiyahan sa
mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating na unos at pagguhit ng
matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga
taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang lilipol sa mga tao at
hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa sanlibutan.
Suhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na mga
paputok at kwitis. Hindi rin nito sinangayunan ang pagpapatugtog ng mga
batingaw sapagkat mapanganib ito kapag kumukulog. Pinagtawanan naman siya
ng bawat makarinig. Tumuloy naman ang Pilosopo sa simbahan at doon ay
naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi
sila sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang espesyal na hapunan.
Bagay na bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito dahil na rin sa
tungkulin sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang sa
makarating sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napagusapan nila ang
pagdating ni Ibarra sa bayan at nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang
paghihinagpis ni Ibarra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi rin nito
na isa siya sa anim na taong nakipaglibing sa ama nito. Napadako ang kanilang
usapan patungkol sa purgatoryo, isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo
at pinaniniwalaan naman ng marami. Hindi man siya naniniwala dito ay
nirerespeto naman niya ang pananaw ng relihiyon na ito ay gabay upang ang tao
ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay nagpaalam na ang matanda at masiglang
masiglang lumakad palayo sa gitna ng matatalim na kidlat at dumadagundong na
kulog.
Kabanata 15 Ang Mga Sakristan
Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at
siyang kausap ni Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang
hapunan ng kanilang ina. May matinding suliraning hinaharap ang dalawang
musmos at ito ay lubos na nagdudulot ng kawalang pagasa sa magkapatid, lalo na
kay Crispin, ang nakababata sa dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na
nagnakaw ng dalawang onsa o halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay
dalawang piso sa isang buwan, kung kayat hindi niya mababayaran ang
nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng tatlong beses. Hiniling nito sa
kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa kanya ng pari,
bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay sa
kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti pang lahat
sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang ina, na kung ito ay kapiling
nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng mga pari. Naisip rin niya
na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang nawawalang pera at ng sa gayon ay
maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa palo ay may maiiwan naman siya
sa kanyang ina at kapatid. Nagaalala naman si Basilio sa galit ng ina kapag
nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid. Buo naman
ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa niya iyon,
dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang katawan dahil sa palo ng
kura, pati ang bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya na ang tangi niyang pera ay
isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya noong nakaraang pasko, at pati ito ay
pinaginteresan ng ganid na prayle. Bukod sa mga palong tinatamo ni Crispin,
gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na siya pinapakain mula ng siya ay
pagbintangan. Patuloy na naguusap ang magkapatid tungkol sa kanilang
kalagayan at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig
nito ang kanilang paguusap at nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta niya si Basilio
dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi naman nito
kay Crispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw
na salapi. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa
kanya sapagkat hindi siya papauwiin hangang hindi ikasampu ng gabi. Ang
desisyon ng sakristan ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit
na ipinapatupad ng guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago
sumapit ang ikasiyam ng gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si
Crispin at hindi na magawang makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa
kapatid. Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at daing ng kapatid dahil sa sakit
na nararamdaman. Wala siyang magawa kundi ang matulala at balutin ng
matinding paghihinagpis, awa, at kawalang pagasa na may magawa siya para
tulungan at baguhin ang kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng
kaisipan ay tumindi ang pagnanais na makapagararo sa bukid upang makaalis
sa kalupitan ng simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni
Basilio mula sa bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
Kabanata 16 Si Sisa
Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang
butihing ina nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at
ang likas na ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapagasawa
siya ng isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong
nagsusugal, iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong
pakialam sa buhay nilang magiina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin
kapag ito ay umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng
kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos.
Naghanda ng masarap na hapunan si Sisa para sa kanyang mga anak. Bagay na
hindi nila madalas matikman sa kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng
mga bata: tuyong tawilis at sariwang kamatis para kay Crispin; at tapang baboy
damo at isang hita ng patong bundok naman para kay Basilio, mula sa
kagandahang loob ni Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad, ang naunang dumating
ay ang kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang inihain niya para sa
kanyang mga anak. Hindi man lang nito itinanong ang kalagayan nilang magiina
at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng dalawang bata.
Walang nagawa ang martir na si Sisa kundi maghinagpis sa pagalaala na wala na
ang masarap na hapunan na inihanda niya para sa kanyang mga anghel. Nagluto
siyang muli upang kahit papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito
mula sa simbahan. Makalipas ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay
ay nakarinig siya ng malalakas na tawag mula kay Basilio.
Kabanata 17 Si Basilio
Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito
sa Ina na siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo.
Hindi nito nagawang huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa
kuwartel. Sinabi rin nito sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa
ipagtapat ang tunay na nangyari. Napagalaman din ni Sisa na napagbintangan si
Crispin na nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa
sa kanyang anak. Lingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni
Crispin sa kamay ng Sakristan. Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at
bagkus ay nagalala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na dumating ang
kanyang ama. Alam kasi nito ang pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang
ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay naisambulat nito na mabuti pang mawala na
ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo na lamang. Sa ganitong kalagayan ay
mabubuhay pa sila ng maayos, na siya namang pinagdamdam ni Sisa. Para sa
kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay mamarapatin pa rin niyang
magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio ang kanyang mga alalahanin at
pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat nakita niya sa kanyang
panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan mayor kay Crispin. Pinalo nila
ng yantok si Crispin sa ulo hanggang ito ay duguang humandusay sa lapag.
Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya ang
pangarap niya para sa kanyang ina at kapatid. Nais niyang huminto na sa
pagsasakristan kasama ni Crispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag
aari ni Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na niyang magararo sa bukid,
siya ay hihiling ng kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang sakang iyon
hanggang sa umunlad ang kanilang buhay. Pagaaralin din niya si Crispin kay
Pilosopo Tasyo at ang kanyang ina ay hihinto na sa pananahi. Bagamat nagpakita
ng pagkatuwa ang kanyang ina, lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na
sinama ni Basilio ang kanyang ama sa mga plano nito.
Kabanata 18 Mga Kaluluwang Naghihirap
Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang
mga matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay
na makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si
Padre Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napagusapan ng mga
matatanda ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga
namatay na kaanak na patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia
ay katumbas ng mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa
purgatoryo. Sa kanilang pagpapalitan ng kurokuro ay hindi nila namalayan ang
pagdating ni Sisa. May dalang handog si Sisa para sa mga prayle. Nagani siya ng
mga sariwang gulay mula sa kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura.
Tumuloy na si Sisa sa kusina ng kumbento upang iayos ang kanyang mga dala.
Hindi man lamang siya pinansin ng mga sakristan at mga tauhan sa kumbento. Sa
huli ay nakausap ni Sisa ang tagapagluto. Napagalaman niya na maysakit ang
pari at hindi niya ito makakausap. Nagimbal din siya sa nalaman na si Crispin ay
tumakas kasama ng kanyang isa pang anak pagkatapos nitong magnakaw ng
dalawang onsa. Alam na ito ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong papunta sa
kanilang bahay upang hulihin ang kanyang mga anak. Tinuya rin siya nito na
hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit sa lahat ay
nagmana ang mga ito sa kanyang walang kwentang asawa.
Kabanata 19Mga Suliranin ng Isang Guro
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli
kung saan naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa
iilang nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don
Rafael sa ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don
Rafael kasi ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong
siya ay nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning
kinakaharap ng San Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng
panggastos para sa mga kagamitan sa pagaaral, ang kawalan ng silid aralan na
akma upang makapagaral ng walang balakid ang mga bata, ang kakaibang
pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan
tungkol sa nilalaman ng kanyang mga aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng
mga magulang ng magaaral at ng mga taong may katungkulan. Ang mga libro ay
nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng guro na iaral sa kanyang mga
estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong pinanghihimasukan ni Padre
Damaso. Madalas din itong mamalo at pagmumurahin ang mga bata kapag
nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nagaaral ang mga bata
dahil nga sa walang silidaralan. Ang mga magulang naman ay pinapanigan ang
mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng pagdedesiplina at
pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid sa pagtuturo ang
naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay bumalik upang
magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga magaaral.
Laking pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego,
kayat minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng
kanyang mga magaaral. Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang
kanyang mga aralin, higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo
tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si Ibarra na
gagawin ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat ang
kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng pulong sa
paanyaya ni Tinyente Mayor.
Kabanata 20 – Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa
pagpupulong at paguusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan.
Panauhin noong araw na iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa
pulong sa dalawang kinatawan o lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng
mga matatanda na pinamumunuan ng Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng
mga kabataan sa pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa ng pagpupulong na
iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labingisang araw mula sa araw na iyon,
mga programa at aktibidad na gagawin para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan
para sa bayan. Sinamantala ng mga mayayaman sa bayan ang pulong na iyon
upang makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang ibang mga pinagsasabi.
Katulad na lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael. Sinalungat
naman ito ni Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may talaan ng
mga gastos. Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa plasa at
magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo. Binanggit
din ni Don Filipo ang pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong kasiya
siya ang pista. Hindi naman lahat ay sumangayon sa kanyang mungkahi.
Nagbigay naman ng panukala ang Kabesa na nagsabing marapat na tipirin ang
pagdiriwang, dapay ay wala na ring paputok at ang mga gaganap sa programa ay
dapat mga taal na taga San Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga
sariling ugaling Pilipino. Walang bisa ang mga panukalang inihandog ng
magkabilang pangkat sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista. Ang
mga gagawin ay anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at isang
komedya.
Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni Sisa
Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa
kanilang bahay. Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na
dadamputin ng mga gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na
pagnanakaw ng salapi ng dalawang bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na
papalayo sa kanilang bahay, bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi
nito kasama ang kanyang mga anak. Nang magpangabot sila ng gwadiya sibil sa
daan, pilit siyang pinaamin na ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang
mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at
pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel.
Hiyang hiya si Sisa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng
taongbayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang
mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa
nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi panghinaan ng
loob at magiiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga ito at nagsumiksik
na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang pakiusap at
pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa
kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o
tinig ng mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan
niya ang punit na damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap
ang nasilayan at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan. Nagpalaboylaboy siya
sa lansangan habang sinasambit ang pangalan ng kanyang mga anak.
Kabanata 22 – Liwanag at Dilim
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego
upang mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang
pagdating sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang
madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi.
Napapansin naman ni Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing
siya ay kaharap. Plano ng magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang
kanilang mga kaibigan. Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre
Salvi sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito
napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan. Habang naguusap
ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria
upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman
itong sinangayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra.
Sa kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng
tulong. Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.
Kabanata 23 – Ang Piknik
Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga
kababaihan at kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang
naglalakad ang mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na
iyon ang mga kawaksi at matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka
habang mangingisda sa ilog. Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina
Maria Clara, Iday, Victorina, Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan
ang kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na naguudyok kay Tiya Isabel
upang sila ay sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang
bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan kung kaya't sila ay napalipat sa bangka
ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng katahimikan sa panig ng mga dalaga
sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman ay patuloy lamang sa pagsagwan
sa bangka. Upang hindi mainip at maaliw ang lahat, umawit si Maria ng
Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan sa awitin. Malapit ng maluto ang
agahan, kung kaya't gumayak na ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa
kasamaang palad, ni isang isda ay wala silang nahuli sapagkat may buwayang
naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng
nilundag ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang
buwaya. Kagyat namang lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si Elias.
Napatigagal naman si Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at tila ba tumigil na rin
ang kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila sa
pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda. Masayang nag
pananghalian ang mga magkakaibigan sa ilalim ng mga puno malapit sa batisan.
Kabanata 24 – Sa Kagubatan
Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nagalmusal, ngunit
hindi na nito tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng
karwahe. Malayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay
malayang makapanood ng lihim sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa
ninais na mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at masayang
pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan.
Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na sundan pa ang mga ito kung kaya't
hinanap na lamang niya ang mga kalalakihan. Pagkapananghalian ay nagusap
usap ang mga nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay
Padre Damaso kaya't nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni
Ibarra na siya ay pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis
itong papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa,
kung saan nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi.
Ikinatwiran ng una na higit pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa
pagkawala ng mga bata. Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot
sa sakitan ang dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga binata at dalagang
naglalaro ng Gulong ng Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga
katuparan ang kanyang binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap
lamang. Hindi ito sinangayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan
at pahintulot sa pagpapatayo ng bahaypaaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at
ibinigay kay Maria Clara at Sinang. Dumating naman si Padre Salvi at walang
hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya, malaking kasalanan ang maniwala sa
nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at isinagot sa kura na mas malaking
kasalanan ang kanyang pakikialam sa pagaari ng iba. Lumayas naman kaagad
ang kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas ang ilang sandali ay
dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap nila si Elias kay
Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din nila si Ibarra
sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing walang
karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais niyang
imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan ngunit
ala silang nakitang Elias.
Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo
Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo
tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalangabala sa
pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng matanda at
siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay
walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang tanging
makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang mga susunod na salinlahi ay mga
walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa lipunan. Nabanggit ni Ibarra na kahit
siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya na palagay ng mga tao na siya ay
dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan niya ang payo ng matanda sapagkat ito ay higit
na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at iminungkahi na dapat niyang
isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng
Kura. Magbigay man ng masasamang payo ang mga makapangyarihan sa bayan,
maipapakita naman ni Ibarra na ang kanyang mga binabalak at ginagawa ay ayon sa
pinagkasunduan ng mga makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na
lamang siyang sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman ito
lubos na sinangayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay
hindi na kailangang balutan ng baluktot na gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na
sasangayunan siya ng pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang
ninanais ay ang kapakanan ng nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na
ang kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang
pagsasabi niya dito na kung nais niyang matupad ang kanyang mga balakin ay marapat
na yumuko muna siya sa mga may kapangyarihan kung ayaw niyang walang mangyari
sa kanyang mga balakin. Hindi matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya ni Pilosopo
Tasyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang
nakamulatan sa pagaaral sa Europa. Ang mga ganitong prinsipyo ay hindi pa
katanggaptanggap sa simbahan na siyang nagmamayari ng lahat, pati ang buhay ng
mga tao sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni
Ibarra sa mga halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga
bulaklak at kung hindi ito ay mababali lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa
niyang tukuran upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito
gagawin ay ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa
siyang punong itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa
kailangan niya ng makakapitan at masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko
sa kapangyarihan, ang pagyuko at pagiwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon
kaysa salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon. Naglaro sa
isipan ni Ibarra na paano kung hindi lubos ang pagtulong ng simbahan sa kanyang mga
balakin dahil na rin sa ang karunungan ay kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at
kung may maiiwan ba siyang legacy sa kanyang mga binabalak para sa bayan. Binigyan
naman siya ng inspirasyon ni Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man siya
magtagumpay ay may uusbong na pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang mga
nasimulan. Nagpaalam na si Ibarra pagkapahayag nito kay Pilosopo Tasyo sa kanyang
pakay sa kura.
Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista
Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa
lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng kanilang
mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba'tibang dekorasyon at pati na mga minana at
antigong kagamitan. Ang hapagkainan naman ng mga mayayaman ay punongpuno ng
mga iba'tibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat,
kahit na tagaibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng
bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat.
Maya't maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga
banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na nilagyan ng
tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa pagtatanghal ng
komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa kasayahan ang mga
mayayaman sa Sa Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si
Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga
magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinakamainam na ani upang
ihandog sa mga mayari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang bahay
paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol
Juan. Sagot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na tinanggihan ang alok na tulong
ng mga mayayaman at ng pari. Ang bahaypaaralan na kanilang itinatayo ay katumbas
ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa lalaki, may lugar para sa
pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon ding silid pangdisiplina sa mga
batang magaaral. Marami ang humanga sa kanyang ginawa ngunit marami din naman
ang palihim niyang naging kaaway.
Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat
ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa ganitong
pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring pagkain at
inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan. Pinasalubungan
din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita sina Ibarra at
Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpaalam naman si Maria na mamasyal kasama
ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga ito si Ibarra, na pinaunlakan
naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na maghapunan sapagkat
darating si Padre Damaso, na magalang namang tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang
magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si
Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang marating nila ang liwasang
bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si
Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng
kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang katinuan na si Sisa at kinausap ang
ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang kanyang mga anak, at
pagkasabi nito ay umalis ng pakantakanta. Lumisan na rin ang ketong na dala ang bigay
sa kanya ni Maria. Napagisip isip ni Maria na marami pala ang mga mahihirap at
kapuspalad at iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman
Kabanata 28 – Sulatan
Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong
kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa Maynila
ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at
mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang
naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at mga
mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang nasiyahan sapagkat ang
komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila. Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa
komedyang Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon.
Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng
misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na
pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni
Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na
siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng
binata ng bahaypaaralan.
Kabanata 29 – Ang Kapistahan
Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at
salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at
pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at nagsigayak na para makiisa. Ang
taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas.
Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao
upang tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa
kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na ito.
Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing ng
bayan na hindi natutugunan. Sangayon si Don Filipo sa ganitong pananaw ngunit ala
siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay naghihintay na ang mga
tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre Damaso naman ay itinaon ang sarili na
magkasakit upang higit na makakuha ng importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya ng
tagapangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang
prusisyon ng iba'tibang santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon ay
ipinapakita ang pagkakaiba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga
nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan
Tyago, na inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga Kastila.
Kabanata 30 – Sa Simbahan
Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na
ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa relihiyon,
hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng paguugali ng mga prayle.
Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong nakagisnan,
kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng lahat ang
simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at iyakan ng mga bata.
Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang P250. Ang
paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya
sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno
naman sa komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang
alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na mapansin ng
lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang siya ay
dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa pagmimisa ni Padre Damaso.
Sinamantala naman ng Padre ang walang pakundangang paglibak sa pari na nagmisa
kahapon, si Padre Manuel Martin. Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit
siyang magaling magmisa kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang magsermon
hanggat hindi ito tapos makapagmayabang.
Kabanata 31 – Ang Sermon
Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre Damaso ay
pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring David,
ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na mananampalataya; at higit sa
lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila kung kayat
walang kamalaymalay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga sinasabi.
Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya ang
mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan ng mga tao doon ay walang naiintindihan sa
pinagsasasabi ng Padre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab, lalo na si Kapitan
Tyago. Si Maria at Ibarra naman ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap ang
kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni Padre Damaso ang misa sa wikang
Tagalog. Dito ay walang pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra, bagamat hindi niya
pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay mahahalata naman ng lahat na walang ibang
pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si Ibarra lamang. Hindi naman na natuwa
si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't nagpakuliling na ito upang maging hudyat kay
Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang sermon. Ngunit nanatiling bingi ang
mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating oras sa walang kwentang sermon at
pagalipusta kay Ibarra. Samantala, palihim naman na nakalapit si Elias kay Ibarra
habang tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na magingat at huwag lalapit sa bato
na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong ikamatay. Wala namang nakapansin sa
pagdating at pagalis ni Elias.
Kabanata 32 – Ang Panghugos
Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit ng
panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang istrukturang ito ay may
walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat na
haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng
pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa niya
sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at
ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na
haligi. Hinangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid.
Dumating ang araw ng pagpapasinaya ng bahaypaaralan. Pinaghandaan niya ang araw
na iyon, naghanda din ang mga guro at magaaral ng mga pagkain para sa mga
panauhin. Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi ang
pagbabasbas sa bahaypaaralan. Inilulan ang mga mahahalagang kasulatan at relikya at
iba pang mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok naman sa bumbong na
yari sa tingga. Ang lubid ang nagkokontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan
ilalagay ang tingga. Hawak naman ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang
seremonya at nagsibabaan ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias sa
mga taong naroroon upang sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa taong
dilaw. Hustong pagbaba ni Ibarra upang makiisa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid
mula sa kalo at kasaba'y nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang lumipas at
nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at ng malaking
bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng alkalde na ipahuli
si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.
Kabanata 33 – Malayang Kaisipan
Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay
Ibarra. Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang
katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim na
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra at sila ay nagusap tungkol sa mga kaaway ni
Ibarra. Pinayuhan ni Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na ang
hangad niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng taong dilaw
na patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat mahiwatig ang
binitiwang salita ng taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang isang
ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at
napagalaman nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang sahod
kapalit ng kanyang mga kaalaman. Nanghinayang naman si Ibarra sa pagkawala ng
taong dilaw sapagkat marami pa siyang matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang.
Bagay na sinalungat naman ito ni Elias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman
ang taong dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan. Nagkaroon naman ng interes si
Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat marami itong nalalaman at ang kanyang mga
kaisipan ay kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako ang kanilang usapan tungkol
sa paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias na siya ay nawalan na ng tiwala.
Kalaunan ay nagpaalam na rin si Elias at nangako ng katapatan kay Ibarra.
Kabanata 34 – Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.
Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang
dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan
at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba pang
mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga
kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa
dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay naguusapusap ang mga nasa
hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre Damaso, ang kamangmangan
ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang ipakuha sa kanilang
mga anak, at kung anoano pa. Pamayamaya ay dumating na si Padre Damaso at lahat
ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na
rin ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde
upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila ng pari. Hindi naman
kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre Damaso
kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra
kung kaya't dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria
ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na lamang ito.
Kabanata 35 Mga Usapusapan
Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa
buong bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon
sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan
Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman
ang hindi makakapagpigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga matatandang
babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay
mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol
ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga magsasaka naman ay nawawalan ng pagasa na
hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng kanilang mga
anak. Inihayag ni Don Filipo sa pagaakalang hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang na
loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman, ala pa ring
katwiran si Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga
mayayaman at prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na watakwatak
kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang usapusapan na tinawag nang
Pilibustero ng mga prayle si Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.
Kabanata 36Ang Unang Suliranin
Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na
paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang maexkomunikado ang binata.
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pagistima
sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapaggayak at ito ay sinamantala ng
lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis dahil sa
pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito ekskomunikado.
Naging walang silbi ang pangaalo ni Tiya Isabel at Andeng sa dalumhati ng dalaga.
Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking limos
upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay nagprisintang
makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si Kapitan Tyago
mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni Padre Damaso na
sirain ang nakatakdang pakikipagisang dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag
utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang binata, at ang utang ng
kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o ang kapalit nito ay
kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi makayanang
marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito ng ama at sinabing
may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre Damaso na isang binatang
kamaganak nito at manggagaling pa mula sa Europa. Lalong nasindak ang dalaga at
pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit na
isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang
Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan
kundi ang desisyon lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang
paghahanda sa bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang KapitanHeneral
at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman ay
pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel.
Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral sapagkat ipinapatawag ito.
Sumunod naman ang dalaga.
Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral
Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng
Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi
naghaharihariang katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay na
katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang
nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng
binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral ay
nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa
bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita
naman ng buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila
ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon. Sumunod namang
humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara. Pinuri ng Heneral ang
katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at Damaso, at ang pagbabalik ng hinahon
ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang
ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang
makausap ng Heneral. Ipinaalala naman ni Padre Salvi na ang binata ay excomulgado
ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso.
Pagkatapos ay umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod
na binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa alaala ng
kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo tungkol sa
pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria,
kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi
naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa paguusap ng
binata at Kapitan Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan Heneral sa
Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra bagamat
iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya manirahan sapagkat ang
kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa. Magalang namang
tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan. Ilang
sandali pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at inihabilin na
papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si Ibarra upang puntahan ang
katipan. Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor na protektahan si
Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata. Tumango naman ang
Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa
pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na
maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa silid ni Maria ngunit
sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga
oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan.
Kabanata 38 – Ang Prusisyon
Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang gawain
ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunodsunod na pagtunog ng
mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa ay may dala
dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong sina San
Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang
pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na
Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan Heneral, mga kagawad,
Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay napilitang sumama dahil na rin sa
pagimbita ng Heneral. Sa harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na
pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan.
Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng
mga guro, magaaral at mga batang may daladalang parol na papel. Ang mga agwasil at
tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o
humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pangilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga
karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo,
nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang Latin,
Kastila at Tagalog. Sumunod naman ay ang pagawit ni maria at lahat ay nabighani sa
ganda ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng
kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin ng
Heneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang pagusapan ang pagkawala ng
dalawang sakristan na sina Crispin at Basilio.
Kabanata 39 – Si Donya Consolacion
Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya
Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga Pilipinong
walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga sarili
ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng alperes at nagpipilit
maging mukhang tagaEuropa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at
pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang
higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan, si
Donya Consolacion ay dating labandera na nakapagasawa ng isang kawal na naging
alperes ngayon. Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang paguugali. Ng
araw na iyon, iniutos ni Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na
alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa galit sa
kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang
kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pagalipusta at
pagmura nito sa kanya. Nagdidilidili ang Donya ng marinig nito ang pagawit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa
wikang Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito
sumunod. Nagalit ang Donya at dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa
sa kawawang si Sisa. Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw.
Napasigaw man sa sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya.
Walang nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito, na
sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang damdamin
ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na ikinagulat naman
ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis niya ito. Hinarap
naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli ng
latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at nahubaran ito ng damit
kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay nadatnan ng alperes at nagalit
ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na bihisan at pakainin si Sisa, alagaan,
at gamutin din ang mga sugat nito. Ang pagaalaga ng alperes ay dahil na rin sa
nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.
Kabanata 40 Ang Karapatan at Lakas
Bandang ikasampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng
pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na
iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pagayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang
kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't
nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng ‘Crispino
dela Comare’. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay
lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng dula
nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don Filipo na
paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang abuloy ni
Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa utos nila.
Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na
rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara upang paroonann ang
nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng
dula ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang
dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion at alperes. Hindi ito
mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang pagtangkaang
patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang
gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap
kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra
habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan doon ay
pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni Elias, na
inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa bagay na
iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi at ibinalita
rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan ng malay tao si Maria at si
Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong baliw at
nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang makasiguro na hindi totoo ang
kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang anino nina
Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng
masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.
Kabanata 41 Dalawang Panauhin
Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang naganap kung
kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo. Ilang sandali ay dumating
si Elias sa tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigayalam kay Ibarra na may sakit
si Maria Clara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta sa Batangas.
Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra kung paano niya nasugpo ang kaguluhan ng
nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang magkapatid at napakiusapan niya na itigil
ang kaguluhan. Napahinuhod naman ang magkapatid na gwardya sibil dahil sa kanilang
utang na loob kay Elias. Umalis na rin si Elias makalipas ang ilang sandali.
Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra upang tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago.
Sa daan ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si
Ibarra tungkol sa salapi na makukuha ng kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Sinagot ito ng maayos ni Ibarra na magbalik na lamang sa isang araw
sapagkat siya ay patungo sa maysakit. Ngunit sadyang mapilit si Lucas at kinukulit si
Ibarra. Bago pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay tumalikod na lamang ito. Naiwan
si Lucas na nagpupuyos ang kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong
nananalaytay sa ugat ni Ibarra at ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama. Maari
lamang silang maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni
Ibarra.
Kabanata 42 Ang Magasawang De Espadana
Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.
Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian nila
ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang lumaki, o sa Krus
na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na parehong
lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si Maria Clara. Dumating na ang doktor na
si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay na si Victorina. Nagmiryenda muna
ang magasawa bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni Maria. Kasama rin nila ang
kamaganak na si Linares na dumating pa mula sa Espanya. Kasunod nilang dumating si
Padre Salvi at ipinakilala ng magasawa si Linares, nagaaral ng pagkamanananggol sa
Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio. (Dumating ito sa Pilipinas sa gastos na rin ni
Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na kadadalaw lamang ng Kapitan
Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na nanghinayang ang ambisyosang ginang at
nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si Maria Clara disin sana ay nakadaupang palad
nila ang Heneral. Hinanap naman ni Linares si Padre Damaso kay Padre Salvi, upang
ibigay ang hatid niyang sulat mula sa Espanya. Pagkatapos ng kanilang paguusap ay
pinuntahan nila si Maria na binabantayan ng mga kaibigan nito. Sinimulang eksaminin
ng doktor si Maria at sinabing maysakit nga ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang
liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay
natulala at nabighani ng husto kay Maria, na ipinakilala naman ni Victorina sa dalaga.
Tila nagising pa si Linares sa pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na dumating na si
Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang
pagdalaw kay Maria Clara. Ating ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang
isang Orofea at may gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay
sinasabing siya ay 32 taong gulang lamang. Noong kabataan ng Donya ay masasabi rin
na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang makapangasawa ng isang mayamang
dayuhan. Sa pamamagitan nito, siya ay mapapabilang sa altasosyedad at titingalain din
ng karamihan. Sa kasamaang palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na
Kastila, si Tiburcio. Sa edad nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay
Donya Victorina. Ito ay isang maralita at maledukadong tagaEspanya na itinaboy ng
kanyang mga kababayan sa Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa
Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe, labis
siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika15 araw
na niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay natanggap sa trabaho dahil na rin sa
mga kapwa Kastilang kanyang nakapalagayangloob. Pinayuhan din siya ng mga ito na
magpanggap na lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan ay ang
kanyang pagiging Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa anumang propesyon, at
hindi naman din siya nakapagaral, lakas loob na lamang siya na nagpanggap na doktor
sa nayon. Ang totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpabaga ng mga painitan sa
pagamutan ng San Carlos sa Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging ganap
siyang isang doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula sa
mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at naging kakompetensya pa niya
ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at isinumbong sa Protomediko de Manila.
Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente. Ngunit
nakilala naman niya si Donya Victorina at sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal,
lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos ang kanilang pulu'tgata, at upang duon na
rin manirahan. Si Donya Victorina rin ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay,
binihisan at ibinili pa ng mga karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina
delos Reyes de Espanada. Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang
tagaEuropa. Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang ilang
buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya manganak upang hindi
matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang panganganak na
nangyari sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis. Lumapit na rin siya sa mga
hilot at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang nangyari sa
ambisyon na makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa tinubuang lupa,
na kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang tiwala sa mga kapwa
Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang tagapangasiwa ng kanyang mga ari
arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng ginang ang kanyang
asawa, na pumapayag naman maging andres de saya at tagasalo ng alburuto ng asawa.
Mas mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang mamalimos sa kalye. Inuutus
utusan din niya ito at may mga pagkakataon na sinasaktan niya ito ng pisikal, na
tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso ng ginang na magpagawa ng
karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA
EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang nagawa ang lalaki kahit labag sa
kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya nga ay isang manggagamot, sapagkat siya
nga ay nagpapanggap lamang.
Kabanata 43 Mga Balak o Panukala
Halatang halata ang lubos na pagaalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloytuloy itong
pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na hindi ito
mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na sa
kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at malambot ang
kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria. Pamayamaya ay
tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy. Nang naibsan ang
damdamin ni Padre Damaso ay sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si
Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni
Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng mapapangasawa at
trabaho. Madali lamang na matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat ito
ay naging abogado sa Universidad Central. At sa mapapangasawa ay iminungkahing
kakausapin niya si Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni Padre Salvi. Sinadya
naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang marapat na katarungan para sa
kanyang kapatid. Umarte itong kaawaawa at pilit na pinapatulo ang luha upang
mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra
kapalit ang buhay ng kanyang kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni
Lucas kung kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang oportunistang si Lucas
kung hindi bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari
Kabanata 44Pagsusuri ng Budhi
Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo ay
walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman siyang
inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay walang
tigil na nagpapamisa at nagaabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng tungkod na
ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng paginom ng gamot
na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni Maria. Ikinatuwa naman
ito ng magasawang Tiburcio, kung kaya't hindi muna pinagdiskitahan ni Donya
Victorina ang kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan Tyago at mag
asawang Espadana at napagusapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si Padre
Damaso. Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni Maria Clara sapagkat para na rin
niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga kaguluhan na
nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi
nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan itong gumaling. Sinalungat naman ito
ni Donya Victorina at sinabing ang nakapagpagaling kay Maria ay ang panggagamot ni
Don Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na
nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga gamot. Napikon ang
Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang kumpisal ang nakakabanas na si
Donya Consolacion. Wala namang naisago ang Pari kung kaya't tinagubilinan na lamang
niya si Kapitan Tyago na ihanda na si Maria para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin
niya ang beatico upang lubusan itong gumaling. Oras na para uminom ng gamot si
Maria Clara at ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal. Ititigil
lamang niya ang paginom nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman
ni Maria kay Sinang na abala si Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado
nito kung kaya't hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya Isabel upang
ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito tungkol sa paglimot
kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa obserbasyon ni Tiya
Isabel, Si Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni Maria Clara bagkus ay
matiim itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip ng dalaga. Matapos
ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot noo, namumutla, pawisan at
kagatlabi.
Kabanata 45 Ang mga Pinaguusig
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan
pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin ang
nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob niya sa
matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nagiisa na sa buhay.
Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng
katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang matanda
at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng matanda at
matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na nangyari sa kanyang mga anak
sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi nagkakaroon ng
katarungan ang kaawaawang sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang anak ni Kapitan
Pablo, isang babae at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan
ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay nagimbestiga sa nangyari
kung kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon naman diumano ng nakawan sa
kumbento kung kaya't pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi man
napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at ibinitin at nakatikim ng
pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan Pablo ang mga
sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas nanaig ang kanyang
kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang kura naman ay hindi man lamang
naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong lugar. Ang isa naman niyang anak na
lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang pagkakataon na
hindi nito nadala ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil. Pinahirapan din
ito at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay. Kung kaya para kay
Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng
kanyang mga anak. Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang mga
kapuspalad na pinaguusig ng pamahalaan. Lubos naman itong nauunawaan ni Elias,
kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda. Minsan na ring hinangad ni Elias ang
paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa kanyang paghihiganti,
kinalimutan na lamang niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo, madali itong gawin para kay
Elias sapagkat magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay na
mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na walang madadamay na inosente sa
gagawin nilang paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay Kapitan Pablo ang naging
pagkikita at pagkakaibigan nila ni Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni
Ibarra at ang pangaaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari. Sinabi nito kay
Kapitan Pablo na makakatulong si Ibarra sa pagpapaabot sa Heneral tungkol sa mga
hinaing ng bayan. Sumangayon naman ang matanda at malalaman niya ang resulta ng
pakikipagusap ni Elias kay Ibarra tungkol dito pagkatapos ng apat araw. Ang mga
tauhan ng Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias upang maipagbigay alam sa matanda
ang sagot ni Ibarra. Kapag sumangayon si Ibarra, magkakaroon ng katarungan ang
kanilang mga hinaing at kung hindi naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang
layunin.
Kabanata 46 Ang Sabungan
Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga
Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan sa ibang mga
bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na pintuan kung saan nakatao ang
tagasingil sa bawat isang pumapasok sa sabungan. Ang ulutan na siyang ikalawang
bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao at dito rin nakahanay ang mga nagtitinda
ng samu'tsaring paninda. Kalapit ito ng isa pang lugar para sa mga tahur, magtatari at
mga karaniwang parokyano ng sabungan. Dito nagaganap ang pustahan, tayaan at
bayaran ng mga tao bago magsimula at pagkatapos ng bawat sabong na magaganap. Ang
ikatlong bahagi ay ang ruweda, na pinagdarausan ng mga sultada. Ito ang pwesto ng
mga may matataas na katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon,
ilan lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at Lucas. Dala
ng tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at puting lasak na manok, samantalang kay
Kapitan Basilio ay isang bulik na manok. Bago magsimula ang sabong at pustahan ay
nagkumustahan muna ang magkaibigan. Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan sa
halagang P3000.00. Naging matunog ang ginawang pustahan kayat nakipagpustahan na
rin ang iba pang mga sabungerong naroroon. Lumilitaw naman sa sabong na llamado
ang puti at dehado ang pula. Naiinggit naman ang magkapatid na Tarsilo at Bruno
sapagkat wala silang salapi upang makipusta. Lumapit sila kay Lucas upang manghiram
ng salaping maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng kundisyon. Ang
kundisyon ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay makapagaakay
pa ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang makukuha. Ayon din kay Lucas,
hindi niya magagalaw ang perang inilaan para doon ni Ibarra kung kaya't ipauuutang
lamang iyon kung sila ay papayag sa kasunduan. Noong una ay hindi pumayag ang
magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra at kadikit nito ang Kapitan Heneral. Ngunit
pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si Pedro na binibigyan ni Lucas ng salapi
kung kayat higit silang nanghinayang. Bandang huli ay hindi na rin nakatiis ang
magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo na at umiinit na ang labanan ng mga oras na iyon:
ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Lumapit sila kay Lucas at
inihyag ang kanilang pagsangayon sa kondisyon. Tinagubilinan sila ng huli na ang mga
sandata ay paparating din kinabukasan, ang utos ay kanilang matatanggap sa ikawalo ng
gabi nang ikalawang araw. Pagkatapos ng pakikipagkasundo ay naging abala na ang
lahat sa labanan.
Kabanata 47 Ang Dalawang Senyora
Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang magasawang Donya Victorina at
Don Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pagalipusta sa maralitang
tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar ang Donya sa hindi pagbibigay galang sa
kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang magasawa sa tapat ng bahay ng alperes,
na nagkataon naman na naroroon si Donya Consolacion. Ng magtama ang kanilang
paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes na malaking ikinayamot ni
Donya Victorina. Sinugod nito si Donya Consolacion at nagkaroon ng balitaktakan.
Inalipusta ng Donya ang alperes habang ang huli naman ay tinungayaw ang kapansanan
at pagpapanggap nang asawa nang Donya. Hindi na rin pinaligstas ni Donya
Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng asawa at sinugod si Donya
Victorina. Ngunit hindi naman nagpangabot ang dalawang Donya sapagkat namagitan
ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng taongbayan sapagkat ang kanilang away ay
sadyang nakakabulahaw. Dumating din ang kura at inawat ang dalawa. Sinagot naman
ng alperes ang kura at tinawag itong ‘mapagbanalbanalang Carliston’. Si Victorina
naman ay inutusan ang kanyang asawa na hamunin ang alperes ng barilan, na tinanggi
naman ng huli. Anupa't dahil dito ay nahablot na naman ang kanyang pustiso. Pamaya
maya ay nakarating sa bahay ni Kapitan Tyago ang magasawa. Nadatnan naman nila si
Linares na kausap si Maria Clara at mga kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya ang
binatang si Linares, at inutusan ito na hamunin ang alperes at kung hindi ay sasabihin
nito sa lahat ang tunay niyang pagkatao. Hindi naman malaman ni Linares ang kanyang
gagawin. Habang humihingi ng paumanhin ang binata sa Donya ay siya namang
dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng Donya at nagdadaldal tungkol sa
nangyari. Inipit din nito si Linares sa Kapitan, at sinabing kung hindi ito gagawin ng
binata ay marapat lamang na walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si Maria
Clara sa isang duwag. Nagpahatid naman sa silid si Maria Clara dahil sa narinig mula sa
Donya. Madilim na ng umalis ang magasawang Tiburcio at Donya Victorina, dala ang
ilang libong piso na salaping bayad ni Kapitan Tyago sa panggagamot ni Tiburcio kay
Maria Clara. Si Linares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong sitwasyon
Kabanata 48 Ang Talinghaga
Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara at Kapitan
Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging excomulgado, at
ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat magiliw
siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata ng siya ay mapunta sa balkon. Nandoon si
Maria Clara at si Linares naman sa gawing paanan nito na nagaayos ng mga bulaklak.
Nagulat si Linares at si Maria Clara naman ay namutla, at sinikap mang tumayo ngunit
ito ay hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam ni Ibarra ang dahilang ng kanyang
pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara ang pagkalungkot at dahil dito, ay
nagpaalam kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na dadalaw itong muli kinabukasan.
Umalis si Ibarra na may kaguluhan ang isip at damdamin. Sa kanyang paglalakad ay
napadaan siya sa ipinapagawang paaralan. Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol Juan
na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggap na muli ng simbahan. Sinagot
naman siya ni Nol Juan na ang pagiging excomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila,
sapagkat lahat sila ay mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias na nagkakarga
ng bato sa kariton at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang ipaalam sa binata.
Inutusan ni Ibarra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga obrero. Iminungkahi
ni Elias na sila ay mamangka sa lawa upang mapagusapan ang isang napakahalagang
bagay, na sinangayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at ibinigay ang
listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.
Kabanata 49 Ang Tinig ng mga Pinaguusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni
Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap.
Dahil nagaalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang
naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng alperes. Saglit na
napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang
pangako kay Maria.
Hindi na nagaksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya
ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pagaalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga
tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga
sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo
pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa
Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang KapitanHeneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng
anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay
naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na
kailangang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya
na kapag ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang
sakit ng bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay
makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng
sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng
lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis
sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag
pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng
bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga
tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na
marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis
ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawaawang mamamayan na
walang lakas na tumutol.
Napagusapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao
dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad
na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na
dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik
noon laban sa mga pandarahas ng mga maykapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kurokuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang
bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga
ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamongpala.
Kabanata 50 Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na
siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang
nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang
asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang
tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay
ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan.
Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa
masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang maganak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit
hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapinsaping
pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay ng
asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa
kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay
nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa
mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay
nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na
nakasabit sa puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay
ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan
sa nakakabata dahil sa kalunoslunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang angkan.
Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang
kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang tagabayan na kanyang inibig
ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang
babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa.
Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot
ng pagibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at
isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang
kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang
kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias
ay nagaral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pagigkas ng panahon ay hindi nila
namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang
asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang
ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak
sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapagmataas, isang
malayong kamaganak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na
naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pagaakalang siya ang naging dahilan ng
kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang
kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan
niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang
kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagalagala sa iba’tibang lalawigan bunga ng
iba’tibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito natapos
ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’tibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra
kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay tauspusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay dinagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito,
sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa
baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag
babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni
Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa
kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang
oras ng pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata 51 Mga Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pagigmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng
liham mula kay Donya Victorina.
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang
alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya
ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari
Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama
niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na
kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari
Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang
niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong
kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni
Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang
makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
Kabanata 52 Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong
tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas
na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong
anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang
ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na
katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may
dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating
na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwahiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong.
Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may
pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang
ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo.
Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.
Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay
hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung
saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat
ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid.
Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata 53 Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa
libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman
ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at
Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap
ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa
panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni
Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20
na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga
kabataan sa Europa ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na
kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na
itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig
na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin
kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon,
sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa
Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinanghina na sya. Pero
tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng
gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don
na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat malapit na
siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang
kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak
parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.
Kabanata 54 Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit
ng Parusa
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloytuloy na pumanhik
ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang
asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari
na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag
aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang
babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at
kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing
paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang
itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang
mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang
sinumang mahuhuling buhay. Ikawalo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya
nakinikinita ng alperes at kura ang pagulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang
nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo
nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra
ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay
Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,
nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung
ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin
ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa
kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay
Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan.
Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka
mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga
mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata 55 Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ikawalo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo
sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin.
Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang
pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang
kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi.
Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at
panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang
magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy
ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib
kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok
naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta
nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga
sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes
sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling
lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong
na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang
maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya
ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng
malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya
ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan ang
pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni
Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang
lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang
mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang malaman niya ang
nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa
bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at
baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at inihulog sa
bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at
isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga
mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang
katulong ng walang pahintolot sa mayari, kaya hindi maaari silang pumasok. Naalaska
ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis
silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na
sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na
umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.
Kabanata 56 Ang mga Sabi at Kurokuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego.
Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamayamaya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana
at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas
ng bintana. Ang mga magkakapitbahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagimlagim daw
ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang paguusap, lumilitaw
na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang mga
kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel
at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra na itanan
ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipagisang dibdib niya kay
Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng
mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa
tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa
magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi.
Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman
ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.
Kabanata 57 Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga
batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon
ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot.
Bago magikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina
Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang
salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay
sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng
saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil
sa patuloy itong walang immik kahit sa sunodsunod ang pagtatanong sa kanya.
Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa
magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay
Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang
pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang
gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang
dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at
nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at
Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes.
Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero, hiningi
na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang makuhang anumang
impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong
nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok ang katawan
ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng
hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan
naman ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong lukoluko at kaya
napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito.
Inaantok ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa
karsel.
Kabanata 58 Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalikbalik sa
kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa
kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan
na makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang
kura at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipagusap kahit
kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga
babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.
Palakadlakad umiiyak ang magina ni Don Filipo. Inusalusal naman ni Kapitana
Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay
pasilipsilip sa rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni
Andong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si
Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang
halos mangiyakngiyak na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng
lahat. Ang suro ng paaralan ay kasamasama rin ng mga tao. Samantalang si Nol
Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Magiikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang
baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga
hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at
sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang kaanak
ng bilanggo.
Pamayamaya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang
sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang
batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero
hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si
Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak
din ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng
kambal na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na
mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng
dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga
maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung
sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra
na gapusin siya ng mga kawal ng abotsiko. Kahit na walang utos ang kanilang
mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay
lumabas na nakakabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng
kawal na umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang
tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag
na siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga
tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay
pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng
nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng
piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan
umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata.
Walang naawa sa kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan,
pagibig, tahanan kaibigan at magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo
na pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a
ng papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na
niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may
ointuan ng kanyang bahay.
Kabanata 59 Pagibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at
napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa
kumbento. Iabiba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pangunawa sa
mga ito ay batay sa talas ng isip, kurokuro, damdamin at paniniwala. Ang mga
tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na
nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan
naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa
panganib. Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o generalillo daw
MAGAGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon. Samantala,
ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay karapatdapat na bigyan ng
isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinaguusapan. Ang mga nagaaral
daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang
bahay naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay
nagpakita ito ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng
asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang
tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki
lamang, disin sana ay haharap siya sa KapitanHeneral at ihahandog nito ang
kanyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang
dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at
mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng
payo sapagkat marunong itong mangatwiran. Kaagad na nagumpisa ng
pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si
Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng
Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat
ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang
ibang nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan
ng malay ng di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat,
dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa
heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat
ng mga kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng
ginawang pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga
dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang paguusap ay ang
tungkol din sa naganap na pagaalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit
daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di
dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang
itong kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad
naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng
isang singsing na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at
tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang maganak sa Tundo ay tumanggap
ng mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon
ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago
na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata 60 Ikakasal na si Maria Clara
Tuwangtuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man
lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya
ay nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat
ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil
nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang
ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang magasawang de Espadaña
na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina
ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya
ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap
ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at
Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya
Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag
isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini
kinita niyang siya’y maglalabasmasok sa palasyo sa sandaling maging manugang
niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni
Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at
intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at
dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang
magasawang de Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente
Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya
ay magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga
raw si Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares.
Sinabi rin na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil
bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at
naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga babaing naguusap.
Sa pulutong ng mga lalaking naguusap naman, lumitaw na ang kura ay
lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino.
Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga
nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din
niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay
nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may
sadsaran ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may
lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si
Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang
ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa
kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito.
Napilitan umano itong talikuran ang kanilang pagiibigan alangalang sa kanyang
inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging
pagibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni
Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa
bangka. Nagalis ng sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang
papalayo sa lumuluhang si Maria.
Kabanata 61 Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago
siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago
niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang
may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw
ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil
ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na
lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang
mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo.
Nang mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si
Elias kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila
at rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na
huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo.
Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng
bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila.
Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may
ilogBeatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay tagaPeñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang
kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias
at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilogPasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay
bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang
masasayang araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang
kinabukasan. Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na
bato at nang makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi,
pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa dikalayuan nabanaagan nila
ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at
tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin.
Kaya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng
direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng
IlogPasig. Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalabanlaban. Isa
pa wala silang dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias.
Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng
nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay
Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw
si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may
pampang, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang
tatlong oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng
dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
Kabanata 62 Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas
ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang
Diyaryo. Pamayamaya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria
na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang
kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang
sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas
habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala
siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin
nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito
sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling
niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na
nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang
kasiphayuang dinaranas ni Maria.

Noli Me Tangere

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Noli Me Tangere

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3/29/2016 Mr.

You might also like