KABANATA 1-WPS Office

KABANATA 1 KABANATA 2 KABANATA 3
(Ang pagtitipon) (Si Crisostomo Ibarra) (Ang Hapunan)
Naghanda ng isang magarbong Sa pangalawang kabanata ng Sa kabanata na ito tungkol sa

salusalo si Don Santiago de los Noli Me Tangere, naka-pokus ang hapunan na dinayuhan ni Ibarra.
Santos o mas kilala bilang kwento sa pagpunta ni Kapitan Sa pagsasalo na ito ay nakita niya
Kapitan Tiago. Dahil mabuting Tiyago at Ibarra sa isang si Pari Sybyla at Padre Damaso.
tao at kilala sa buong Maynila, kasaluhan at kasiyahan sa Kitang-kita sa pagmumukha ni
agad na kumalat ang balita kanyang bayan. Pari Sybyla ang kasiyahan niya sa
tungkol sa pagtitipong gagawin pagdalo, samantala, so Padre
Nakipagkamayan si Kapitan sa
sa Kalye Anluwagi. Damaso naman ay mukhang
lahat ng kanyang bisita at banas na banas.
Nang gabi ng pagititipon, panauhin, kasali si Padre
dumagsa ang mga bisita na Damaso, na biglang namutla ng Ang lahat ay nagsisiyahan at giliw
iniistima naman ni Tiya Isabel, makita si Ibarra. na giliw sa pagsasalo. Pinupuri ng
pinsan ni Tiago. Kabilang sa mga mga bisita ni Kapitan Tiyago ang
dumalo ay sina Padre Sibyla, Pinakilala ni Kapitan si Ibarra mga masasarap na pagkain na
bilang anak ng isang kakilala na
Tinyente Guevarra, mag-asawang kanyang inihanda. Dumalo rin
Dr. de Espadaña at Donya nag-aral sa Europa. Tinangkang ang Tinyente, na kung saan
kamayan ni Ibarra si Padre
Victorina, Padre Damaso, at kinainisan siya ni Donya Victoria
isang kararating lamang na Damaso pero agad itong dahil sa pagmamasid nito sa
tumalikod.
dayuhan sa Pilipinas. kanyang buhok.
Matanong ang dayuhan tungkol Si Padre Damaso ay matalik na Umupo si Ibarra sa may kabisera.
kaibigan ng ama ni Ibarra. Dahil
sa mga Pilipino, kabilang ang Sa kabilang dulo naman ng
mga Indio. Nang mabanggit ang sa biglang pagtalikod ni Padre lamesa ay nakikipagtalunan ang
Damaso ay nakaharap siya sa
monopolyo sa tabako, dito dalawang pari kung sino ang
nagsalita nang di maganda si tinyenteng kanina pa tatabi sakanya. Ng inihanda na
namgmamasid sa kanila ni
Padre Damaso tungkol sa mga ang pagkain, nagsimula ng
Indio. Hinamak niya ang mga ito Ibarra. magsalo ang mga panauhin.
at iniba naman ni Padre Sabyla Nag-usap si Ibarra at si Tinyente Nakipag usap si Ibarra sa mga
ang usapan. sinabing ikinagagalak nila na panauhin at kinwento sakanila
makita siya sa kasiyahan na yun. kung saan ang kaniyang
Napag-usapan ang pagkakaalis ni kinaroroonan.
Padre Damaso bilang kura- Halos mangiyak-iyak sa tuwa ang
Tinyente habang nag-uusap kay
paroko ng San Diego. Sabi ni Nalaman ng mga kausap ni Ibarra
Damaso, hindi raw dapat Ibarra. ang kanyang mga napuntahan sa
nangingialam ang hari ng Ayon din sa kanya, kilala ang ama mga nakaraang taon ng kanyang
Espanya sa pagbibigay-parusa sa ni Ibarra sa kanyang lubos na pakikipagsapalaran sa ibang
mga erehe. Sinabi naman ni kabaitan. Nang nalaman ito, bansa. Sinabi niya rin ang
Tinyente na nararapat lamang napawi ng binata ang masamang kanyang mga natututunan,
ang parusa. hinala nito sa masamang hinala bukod sa wika, tulad ng iba’t
Inilahad ni Tinyente ang tunay na ng pagkamatay ng kanyang ibang kasaysayan ng bansa ng
dahilan na pagkakalipat niya sa ama.Ng malapit ng maghapunan, kanyang pinuntahan.
iba pang parokya. Ito raw ay inimbita ni Kapitan Tinong si
dahil ipinahukay niya ang Ibarra ng pananghalian
bangkay ng isang marangal na kinabukasan.
lalaking napagbintangang isang
erehe dahil ayaw lamang
mangumpisal
. Nagalit naman si Padre Damaso

dahil sa sinabi ng Tinyente.
Lumapit si Padre Sybila upang
pakalmahin ang kapuwa prayle.
Naaalala rin kasi ni Damaso ang
nawawalang mahahalagang
dokumento.
Kumalma ang magkabilang

panig at umalis na sa umpukan si
Tinyente. Nagpatuloy naman ang
talakayan at kuwentuhan ng mga
bisita noong gabi.
(Erehe at Pilibustero) (Pangarap Sa Gabing Madilim) (Si Kapitan Tiago)
Nagpatuloy si Ibarra sa kanyang Bumaba sa kalesa si Ibarra at Ang sentro ng paksa sa

paglalakbay. Isang araw, nabatid nagtungo sa Fonda de Lala. Ito kabanatang ito ay umiikot sa
niya na di niya na tiyak kung ang tinutuluyan niya tuwing katauhan at pag-uugali ng
saang destinasyon na siya pupunta ng Maynila. Balisang pangunahing karakter na si
napadpad. Ito ay hanggang sa dumiretso si Ibarra sa Kapitan Tiyago. Si Kapitan Tiyago
nakaabot siya sa may Binundok nirentahang silid at inisip ang ay nag-iisang anak ng isang
ng Liwasan. Nakita niya na wala kalunos-lunos na sinapit ng negosyante ng asukal sa bayan ng
masyadong nagbago ang dating kaniyang ama. Tumanaw ito sa Malabon. Nakapagtapos siya ng
kanyang kinalakihan ay bintana at nakita ang isang pag-aaral sa lohika sa tulong ng
parehong-pareho pa rin sa dati. maliwanag na tahanan sa isang Dominikong kaibigan na
(Erehe at Pilibustero) (Pangarap Sa Gabing Madilim) (Si Kapitan Tiago)
Inilaan niya ang kanyang kabilang bahagi ng ilog. Mula sa kanyang pinaglingkuran.Isang
atensyon sa paligid, nagmasid- kinaroroonan ay rinig niya ang tipikal na Pilipino kung ilalarawan
masid sa kanyang kapaligiran, mga kubyertos at ang tugtugin ng ang kaanyuan ni kapitan Tiyago.
habang iniisip ang mga alaala orkestra. Nagmasid-masid ang Ang kanyang hugis ng katawan at
niya sa lugar na yun. Naisalaysay binata at pinanood ang mga maging ang buong pisikal nitong
ni Tinyente Guevarra ang nagtatanghal. Nakita niya ang katangian ay hindi maikakaila na
tungkol sa kanyang ama at ang ilang binibini na may mamahaling siya nga ay isang Indio.Isang
mapait na sinapit nito. Isang suot at mga diyamante at ginto. dalaga mula Sta Cruz ang
taon bago bumalik si Ibarra sa May mga anghel na nag-aalay ng napangasawa ni Kapitan Tiyago,
Pilipinas ay nakatanggap siya ng bulaklak at mga pastol na siya ay si Donya Pia. Pareho silang
sulat sa kanyang ama. Binilin ng nakikiisa sa programa. Kita rin masipag sa pag-nenegosyo kaya
ama niya na si Don Rafael sa niya sa umpukan ng mga tao ang sila ay yumaman at naging
kanya ng isang sulat na mga Pilipino, Kastila, Intsik, at kabilang sa mga prominenteng
nagsasabing di siya dapat mag mga prayle. Ngunit ang mas pamilya sa bayan. Mula noon ay
abala. Kinwento ng tinyente kay pumukaw ng kaniyang atensiyon nakagawian na ni Kapitan Tiyago
Ibarra ang lahat ng detalye sa ang binibining si Maria Clara. ang kumilos, manamit at
buhay ng kanyang ama. Kung Nabighani si Ibarra sa angking mamuhay na para na ring isang
bakit siya nakulong at maraming ganda nito at hindi maiwaglit ang Espanyol. Sagrado at deboto
galit sa kanya, ang rason ng tingin sa dalaga. Nang makita siyang katoliko na sumasamba sa
kanyang pagkabilanggo, ang naman ni Ibarra ang mga batang lahat ng mga santo. Naging
mga pinaratang sakanya noong Pransiskano na payat at putlain sunod-sunuran din siya sa mga
siya ay nasa kulungan, hanggang ay nahabag naman ito. Abala gawain at kagustuhan ng mga
sa kanyang pagkalaya sakanyang naman noon si Padre Sibyla na banyaga. Ang pagsasama nila nga
mga kaso. Sapagkat nung siya ay makipag-usap sa mga dalaga anim na taon ni Donya Pia ay
dapat ng makalabas, siya ay habang si Donya Victoria naman nabiyayaan ng isang sanggol na
binawian ng buhay sa loob ng ay abala sa pag-aayos ng buhok babae, pinangalanan itong si
kulungan. ng napakarikit na si Maria Clara. Maria Clara. Nasawi ang kanyang
Dahil pagod sa maghapon, kabiyak mula sa panganganak
madaling nakatulog si Ibarra at kaya si Tiya Isabel na kanyang
nagising kinabukasan na habang pinsan ang naging katuwang niya
si Padre Salvi naman ay di sa pagpapalaki kay Maria Clara.
mawaglit si Maria sa kaniyang
isipan.
(Suyuan Sa Asotea) (Mga Alaala) (Mga Bagay-bagay Ukol sa

bayan)
Ang kabanata na ito ay tumalakay Sa kabanata na ito, ipinakita ni Sa kabanata na ito lumabas
sa pag-iibigan at pagharap sa isang Rizal ang diskriminasyon sa ang pagiging sunod-sunuran ni
mahalagang responsibilidad sa pagitan ng mga dayuhan at mga Kapitan Tiyago sa kagustuhan
buhay. Si Tiya Isabel ay isang Pilipino. Ipinahayag din niya ni Padre Damaso, lalo na sa
deboto ng simbahang katoliko, kung gaano kabilis ang pag- mga usapin tungkol kay Maria
nakagawian na niya na magsimba asenso ng mga Espanyol ay siya Clara.Nakagayak na ang
tuwing umaga kasama ang namang pagkalugmok sa magtiyahin na Donya Isabel at
pamangkin na si Maria Clara. kahirapan ng Inang Maria Clara upang pumunta sa
Pagkatapos ng misa ng araw na Bayan.Habang lulan ng kanyang Beaterio at kunin ang mga
iyon ay nagmamdali na umuwi si karwahe ay binagtas ni Ibarra naiwang gamit ng huli. Ilang
Maria, bagay na ikinagalit ng ang Maynila. Nanlumo at sandali bago sila umalis ay siya
kanyang tiyahin. Mula sa balkonahe nalungkot siya dahil sa kanyang namang pagdating ni Padre
ng kanilang bahay ay hindi mga nasilayan. Halos walang Damaso.Magiliw niyang
mapakali at aligaga ang dalaga. pinagbago at lalo pang pumangit tinanong ang dalaga kung saan
Hinihintay niya ang pagdating ng ang Escolta pagkatapos ng sila papunta at nang kanya
kanyang kasintahan na si Ibarra. pitong taon na nilisan niya itong malaman aybiglang nag-
Halos pitong taon din ang lumipas ito.Ang tanawin at alaala ng init ang kanyang ulo. Dahil dito
na hindi nagkita ang dalawang kanyang bayan na iniwan ay dali-dali niya hinanap si kapitan
magsing-irog. Dumating nga si tuluyan nang napabayaan. Tiyago. Naging mainit ang
Ibarra at ginugol ng dalawa ang Maging ang kalagayan ng mga kanilang usapan hanggang sa
kanilang oras sa pag-aalala sa tao ay lalo pang lumala, mas umabot na silang dalawa ay
kanilang mga nakaraan mula noong lalong dumami ang bilang ng nagkasigawan na naging
sila ay mga musmos pa lamang. Si mga alipin.Kung gaano kagara at tampulan ng tsismis ng mga
Maria ay nagbalik tanaw mula sa kakintab ang mga karwahe ng pari.Sinabihan niya ang
kanyang buhay sa Beaterio habang mga prayle ay siya namang ingay gobernadorcillo na hindi siya
si Ibarra naman ay sa kanyang pag- at langitngit ng gulong ng mga sang-ayon sa nakikita niyang
aaral at pakikipagsapalaran sa kariton na gamit ng mga pakikipagmabutihan ni Maria
Europa. Isinumbat ni Maria ang pobreng Pilipino. Ito ang mga Clara kay Crisostomo Ibarra.
paglayo ni Ibarra upang mag-aral, eksena na labis na nagpabigat sa Hindi daw sila dapat na
ngunit dagli naman itong sinagot damdamin ni Ibarra.Bahagyang magkatuluyan dahil si Ibarra ay
ng binata. Lumayo daw siya para naibsan ang kanyang isang kaaway.Pinagsabihan din
gawin ang mga higit na mahalagang kalungkutan nang madaanan niya si Tiyago na mayroon
bagay, ang pag-aaral para sa niya ang Bagumbayan. Dito ay siyang karapatan sa lahat ng
kabutihan ng hinaharap ng bayan. sumagi sa isip niya ang mga aral desisyon patungkol kay Maria
Naputol ang kanilang usapan nang ng kanyang dating guro na pari. Clara dahil siya daw ang
biglang maalala ng binata ang Ang mga aral na ito ang nagbigay kanyang tumatayong
(Suyuan Sa Asotea) (Mga Alaala) (Mga Bagay-bagay Ukol sa

bayan)
kanyang mga yumaong magulang. sa kanya ng inspirasyon upang pangalawang ama.Sa pag-alis
Dali-dali siyang nagpaalam at isapuso ang pag-aaral at ni padre Damaso sa kanilang
umuwi para makahabol sa nalalapit ipamahagi ito lalo na sa mga tahanan ay napa-isip ang
na undas. kabataan na siyang pag-asa ng matanda tungkol kay Ibarra.
bayan. Pagkatapos ay pinatay niya ang
mga nakasinding kandila na
inalay niya sa altar para sa
maayos at ligtas na pagbibyahe
ni Ibarra.
(Ang Bayan ng San Diego) (Ang Mga Makapangyarihan) (Araw Ng Mga Patay/Todos Los
Santos)
Sa ika-sampung kabanata ng Noli Sa naunang kabanata ay Sa ika-lanbindalawang kabanata

Me Tangere, isinaad dito ang ipinakilala ang Bayan ng San ng Noli Me Tangere, isinalaysay
Bayan ng San Diego – na siya ring Diego pati na rin ang iilan sa rito ang dalawang sepultorero at
pamagat ng kabanata.Nag- pamilya ni Crisostomo Ibarra. Sa pinamagatan itong “Araw ng mga
umpisa ang kabanata sa kabanatang ito ay magsisimula Patay.” Ang dalawang
paglalarawan ni Rizal sa bayan. na ang pag-ikot ng istorya sa sepulturero ay nasa kalagitnaan
Napapaligiran ng bukirin ang bayan.Pinamagatang “Ang Mga ng kanilang paghuhukay sa
bayan na siya ring malapit sa Makapangyarihan,” ang sementeryo ng bayan. Inilarawan
lawa at ilog. Kaya naman kabanatang ito ay ukol sa mga ang sementeryo bilang
maraming mga tao ang taong tunay na nangingibabaw napabayaan na dahil walang
manghang-mangha sa bayan na sa bayan ng San Diego. Mahigpit taga-pangalaga. Sinasabing may
ito dahil sa magagandang ang labanan sa kapangyarihan at isang krus na nakatirik sa isang
(Ang Bayan ng San Diego) (Ang Mga Makapangyarihan) (Araw Ng Mga Patay/Todos Los
Santos)
tanawin dito.Mayroon ring gubat lakas sa bayang ito. Ang tatay ni bato sa gitna ng libingan. Habang
na malapit sa bayan, kung saan Crisostomo na si Don Rafael ang ang dalawang tauhan ay abala sa
nagsimula ang kasaysayan. pinakamayaman sa bayan ngunit kanilang paghuhukay disoras ng
Sinasabing noong unang hindi siya tinaguriang gabi ay naisipan nilang
panahon ay may isang makapangyarihan. Ang kapitan kwentuhan ang isa’t-isa tungkol
matandang Kastila ang ng bayan naman at pati na rin si sa kanilang mga naging
nagkaroon ng interes sa isang Kapitan Tiyago, bagama’t sila ay karanasan sa trabaho. Ang mas
lupa malapit sa nasa posisyong namumuno, ay bata at mas bagong sepulturero
kagubatan.Bagama’t walang hindi pa rin tinatawag na ay kanyang sinambit na bagong
tunay na nagmamay-ari sa lupa makapangyarihan.Sa kabila nang lipat lamang siya sa bayan dahil
ay nagbigay ang matanda nang kanilang mga salapi at hindi niya nakayanan ang mga
kakaunting salapi at mga awtoridad, kahit na may iilan pa utos sa kanya sa dating libingan
materyal na bagay tulad ng ring rumerespeto sa kanila, ay kung saan siya nagtatrabaho,
damit at alahas sa mga taong masasabing mas marami pa rin lalong-lalo na ang paghukay ng
naninirahan malapit sa silang nakakalaban sa bago pa lamang kakalibing para
lupain.Ilang araw lang ay taumbayan. Ang tunay na ilipat ito sa ibang lugar. Ang
natagpuang nagpatiwakal ang kinikilalang makapangyarihan ay sepultorerong may higit na
matanda sa gubat. Maraming ang bagong parokyano na karanasan kaysa sa kanyang
haka-haka ang umusbong kung pumalit kay Padre Damasao – si kasama ay inilahad naman niya
bakit iyon nagawa ng matanda Padre Salvi at pati na rin ang na noon ay may isang bangkay na
pero walang nakahanap ng tunay pinuno ng mga guwardiya sibil – dalawampung araw palang
na rason.Makalipas ang ilang ang Alperes. Ang dalawang ito naililibing na ipinahukay sa
buwan ay isang binata naman ang tinitingala nang lahat at ang kanya. Sariwa pa aniya ang
ang dumating sa bayan na tawag sa kanila ay “casique.” bangkay.Iniutos sa kanya na ilipat
nagpakilalang anak nang yumao. Lingid sa kaalaman ng lahat ay ang bangkay sa libingan ng mga
Ang kanyang pangalan ay Don ang dalawang ito ay may Intsik ngunit hindi niya ito
Saturnino. Nanirahan siya sa hidwaan ngunit hindi nila ito nagampanan dahil sa bugso ng
Bayan ng San Diego kung saan ipinapakita lalo sa publiko na ulan. Itinapon niya ang bangkay
siya na rin ay nagkaroon ng maaaring makasira sa imahe nila. sa lawa. Napag-alaman rin na
pamilya. Ang kanyang anak na si isang prayleng nag-ngangalang
Don Rafael ay siya namang ama Pader Garrote and nag-utos.
ni Crisostomo Ibarra.
(Mga Unang Banta ng Unos) (Si Pilosopo Tasyo) (Mga Sakristan)
Nagtungo si Ibarra sa sinasabing Kasabay ng pagdalaw ni Ibarra sa Ang kinausap na magkapatid ni

libingan ng amang si Don Rafael puntod ng ama, ay ang pagdalaw Tasyo ay sina Crispin at Basilio.
kasama ang isang matandang din ni Pilosopo Tasyo sa kaniyang Kahit may banta ng bagyo,
utusan. Sinabi ng matanda kay namayapang asawa. Pilosopo pinatunog pa rin ng dalawa ang
Ibarra na nagpagawa ng nitso si Tasyo ang tawag nila kay Don kapmana sa kampanaryo ngunit
Kapitan Tyago para sa kanyang Anastacio. Mayaman ang hindi nila ito napatunog nang
ama. Dagdag pa ng matanda, pakalat-kalat na matanda sa tama. Gusto nang makauwi ng
nagtanim daw siya ng bulaklak lansangan. Sadyang matalino ito dalawa lalo’t sa ibinalita ni Tasyo
ng adelpa at sampaga at nilagyan at mahusay magsalita. Pinahinto tungkol sa hapunang inihanda ng
ng krus. Nakita ni Ibarra ang ito ng kaniyang ina sa pag-aaral inang si Sisa. Pero patuloy sila sa
sepulturero at tinanong kung sa dalubhasaan ng San Jose dahil trabaho sa simbahan.
nasaan ang puntod. Agad na baka raw malimot na nito ang Napagbintangang nagnakaw si
naalala ng sepulturero ang Diyos sa sobrang talino. Nais kasi Crispin. Galit siya sa paratang at
tinutukoy nila Ibarra. Gayunman, ng ina niya na maging pari ipinagdarasal na magkasakit ang
sinabi ng tagapaglibing sa dalawa ito.Sinuway ito ni Tasyo at nag- mga prayle. Halagang P32
na sinunog niya ang krus at asawa. Gayunman, isang taon (dalawang onsa) ang
itinapon naman ang mga labi ni matapos ikasal ay namayapa ang pinababayaran sa magkapatid
Don Rafael sa lawa alinsunod sa asawa niya. Itinuon na lamang gayong dalawang piso lang ang
utos ni Padre Garrote. Hindi niya ang oras sa pagbabasa at sahod nila kada buwan. Hindi nila
maipinta ang mukha ni Ibarra napabayaan ang mga minana. mababayaran ang ibinibintang na
dahil sa pagkabalisang Madilim ang langit at maraming ninakaw nila. Nakapagbitiw si
nadarama, habang naluha kidlat sa langit. Ngunit sa halip Crispin ng mga salitang sana ay
naman ang matanda. Hindi niya na matakot, masaya pa si Tasyo tunay na nagnakaw na lamang
lubos maisip na mayroong hindi sa lagay ng panahon. Hiling daw umano siya para makapagbayad
nagbigay ng galang sa bangkay kasi niya na magkadelubyo sa ibinibintang na halaga.
ng ama. Umalis siya sa libingan upang malinis ang sangkatauhan. Habang nag-uusap ang dalawa,
at nakasalubong si Padre Salvi, Nagtungo si Tasyo sa simbahan dumating ang sakristan mayor at
tangan ang kaniyang baston. at nakita ang magkapatid. sinita ang dalawa sa palyadong
Bagaman hindi niya pa nakilala Sinabihan niya ito na umuwi na pagpapatunog sa kampana.
ang pari kailanman, kinompronta dahil may espesyal na hapunang Sinabihan din sila na hanggang
niya ito at tinanong kung bakit inihanda ang ina nila. Natuwa ikasampu pa sila ng gabi sa
nilapastangan ang ama. Takot na man ang magkapatid ay nanatili simbahan, lagpas na sa ika-9 ng
sumagot si Padre at sinabing sila sa simbahan. Nagpatuloy sa gabing pahintulot upang
nagkakamali si Ibarra. Itinuro paglalakad ang matanda maglakad sa kalsadMakikiusap
niya ang kapuwa prayle na si hanggang narrating ang bahay sana si Basilio sa sakristan mayor,
Padre Damaso. Natauhan si nina Don Filipo at Aling Doray. ngunit hinila nito ang umiiyak na
Ibarra at agad na nilisan ang Napag-usapan nila si Ibarra at si Crispin pababa sa simbahan
(Mga Unang Banta ng Unos) (Si Pilosopo Tasyo) (Mga Sakristan)
kausap na pari kahit hindi pa ito ang hinagpis na nararamdaman hanggang lamunin ng dilim. Hindi
humihingi ng kapatawaran sa nito dahil sa sinapit ng ama. makapaniwala si Basilio sa
napagbintangang si Padre Salvi. Nauwi sa usapang purgatory ang sinasapit na kalupitan ng kapatid.
talakayan. Hindi man daw Gumawa ng paraan si Basilio
naniniwala ang Pilosopo rito ay upang makababa sa kampanaryo.
gabay naman daw ito upang Nang tumila ang ulan, kumuha
mabuhay nang malinis.Katulad ng lubid at nagpadausdos
ng nakagawian, nagpaalam si hanggang makarating sa
Tasyo at naglakad kahit madilim simbahan. Nahanap niya ang silid
ang langit at nagngingitngit ang na pinagdalhan sa kapatid ngunit
kilog at kidlat. sinarado ang pinto.
(Si Sisa) (Si Basilio) (Mga Kaluluwang Naghihirap)
Si Sisa ang ina ng dalawang Nakarating sa bahay nila si Mababasa sa kabanatang ito
tauhan sa simbahan na sina Basilio na may sugat sa noo. kung paano nabulag ang mga tao
Crispin at Basilio. Naninirahan Mula iyon sa daplis ng bala mula sa mga maling paniniwala
sila sa isang maliit na dampa sa sa mga guwardiya sibil na tungkol sa kaligtasan ng mga
labas ng bayan. Mahirap ang humahabol sa kaniya na nais kaluluwa mula sa Purgatoryo.
pamumuhay siyang ikulong sa kuwartel. Matamlay na tinapos ni Padre
nila.Nakapangasawa siya ng Ipinaliwanag niya sa ina ang Salvi ang tatlong misa na kayang
isang tamad, sugarol, at hindi nangyari at sinabing nasa inalay. Dahil sa kanyang
responsableng lalaki. Maliban sa kumbento si Crispin. Papayapa karamdaman ay hindi niya
wala itong pakinabang, na sana ang damdamin ni Sisa pinansin ang mga hermana at
nakatatanggap pa si Sisa ng nang ibunyag ni Basilio na hermano mayor na naghihintay
pagmamalupit sa asawa. Martir napagbintangang nagnakaw ng sa kanya upang siya ay kausapin.
si Sisa. Hindi niya alintana ang dalawang onsa ang kapatid. Bagkus ay dali-dali siyang
pananakit at patuloy na Nahabag si Sisa na nangyari sa nagtanggal ng kanyang sutana at
sinasamba ang asawa.Isang gabi bunsong anak. Ipinangako tumuloy sa kanyang silid. Hindi
ay naghanda si Sisa ng isang naman niya kay Basilio na walang na lang kumibo ang mga debuto
espesyal na hapunan gaya ng makaaalam ng tunay na dahilan sa inasal ng pari. Karamihan sa
sinabi ni Tasyo. Bihira itong ng sugat nito sa noo at nakuha mga ito ay mga matatanda na
mangyari dahil salat sila sa lang ito sa pagkakalaglag sa siyang naatasang mangasiwa
(Si Sisa) (Si Basilio) (Mga Kaluluwang Naghihirap)
buhay. Naghain siya ng tuyong puno. Nabatid rin ni Basilio na para sa nalalapit na kapistahan.
tawilis at kamatis na paborito ni dumating sa kanilang bahay ang Sa gitna ng palitan ng kanilang
Crispin. Tapang baboy-ramo at ama. Nawalan siya ng ganang mga kuro-kuro ay napag-usapan
hita ng patong bundok para kay kumain dahil dito. Alam niya ang nila ang tungkol sa usapin ng
Basilio. Gayunman, dahil naipit pagmamalupit na ginagawa ng indulhensiya. Ayon sa kanilang
sa isang pangyayari sa simbahan, ama sa kaniyang ina. Ipinabatid paniniwala, ang taong maraming
hindi makauuwi ang magkapatid ni Basilio na gusto na niyang indulhensiya ang siyang
para saluhan ang ina. Hindi rin mawala na nang lubusan ang maliligtas ang kaluluwa papunta
matitikman ng magkapatid ang kaniyang ama sa kanilang buhay sa Purgatoryo. Nagmayabang ang
espesyal na hapunan dahil na ikinalungkot naman ni Sisa. bawat isa tungkol sa dami ng
dumating ang asawa ni Sisa. Nais pa rin kasi niyang mabuo kanilang mga naipon para sa
Inubos ng walang pusong ama ang kanilang pamilya. Nakatulog kaligtasan ng kanilang mga
ang hapunan at umalis si Basilio dahil sa pagod. kaluluwa. Sa gitna ng kanilang
pagkatapos mabusog tangan ang Napanaginipan pa rin niya si pag-uusap ay dumating si Sisa,
panabok na manok. Dahil sa Crispin na inaalipusta pa rin ng ang ina ng magkapatid na Crispin
ginawa ng asawa, naiyak sa sama mga pari. Ginising siya ng ina at at Basilio. Siya ay sumadya sa
ng loob si Sisa. Iniisip niya ang sinabi rito na ayaw na niyang simbahan upang tanungin si
masasarap na pagkaing para sa bumalik sa simbahan. Padre Salvi tunkol sa anak na si
dalawang anak. Masakit man sa Magpapastol na lamang daw siya Crispin na nagsisilbing sakristan
damdamin, nagluto ng kanin at ng mga hayop sa bukid ni Ibarra. ng pari.
nag-ihaw ng tuyo si Sisa para sa Kapag nasa hustong gulang na
mga anak na inaasahang raw ay mag-aararo na lamang sa
darating. Ngunit lumipas ang bukid. Pag-aaralin na lamang
ilang oras at wala pa ring Crispin daw niya ang kapatid kay
at Basilio na dumarating. Inaaliw Pilosopo Tasyo. Natigilan naman
niya ang sarili upang hindi si Sisa sa ginagawa at muling
mainip. Maya-maya pa ay nalungkot dahil hindi kasama ang
dumating si Basilio at isinisigaw ama sa mga plano ni Basilio.
ang pangalan ng ina.
(Karanasan Ng Isang Guro) (Ang Pulong Sa Tribunal) (Kasaysayan Ng Isang Ina)
Sa kabanata na ito lantarang Sa kabanata na ito makikita ang Si Sisa ay isang larawan ng ina na
ipinakita ni Rizal kung gaano kasamaang dulot ng sadyang mahina at marupok

kalakas ang kapangyarihan ng pagkakaroon ng isang pinuno na kapag nasa kapahamakan ang
mga prayle para sirain ang alipin ng mga dayuhan. Kumpleto kanyang mga anak. Ipinakita ito
kinabukasan ng mga kabataan. na ang mga kasapi na nasa sa kabantang ito. Mula sa
Dalawang lalaki na kapwa bulwagan para sa gaganaping kinatatayuan ay natanaw ni Sisa
nakadamit pangluksa ang pulong ng tribunal. Nahati ang ang dalawang sundalo na
tahimik na nagmumuni sa lawa. mga ito sa dalawang grupo – ang palabas sa kanilang tahanan.
Ang mga ito ay sina Ibarra at ang konsertabatibo ng mga Hindi nila bitbit si Basilio, tanging
guro. Ikinumpisal ng guro na matatanda at ang liberal ng mga ang inahing manok lamang niya
kasama niya ang sepulturero at si nakababata. Ang bawat paksiyon ang kanilang nakuha. Tinanong si
Tenyente Guevarra sa pagtapon ay mayroong panukala para sa Sisa kung nasaan ang kanyang
ng bangkay ni Don Rafael sa nalalapit na kapistahan ng bayan. mga anak pati na ang pera na
lawa. Mula sa kanyang narinig ay Ang gusto ng mga konserbatibo ninakaw ng mga ito. Sinabi niya
hindi nagalit at tumangis si ay isang marangya at magarbong na hindi pa niya nakikita ang
Ibarra. Sa halip, mas lalo siyang kapistahan. Nais nila na maging kanyang mga anak, kasabay ng
nagka-interes sa pagkatao ng masaya ang mga alkalde at pagtatanggol na hindi sila mga
nasabing guro. Sinabi rin ng guro prayle sa gaganaping na magnanakaw. Pinilit ng mga
kung gaano niya ninais na selebrasyon. Gusto ng mga sundalo na isama si Sisa sa bayan
baguhin ang lumang kairalan sa konserbatibo na magdaos ng upang humarap sa kura. Dito,
pagtuturo ngunit siya ay bigo. dalawang araw na kapistahan at naranasan niya ang sobra-
Habang tumatagal ay bubuksan ang lahat ng bahay sobrang panglalait at pang-
nababawasan ang bilang ng mga pasugalan. Kasabay nito ay ang aalipusta mula sa
bata na nag-aaral. Ang silid pagtapon ng mga pagkain sa mapanghusgang mata ng mga
aralan na kanilang ginagamit ay lawa alinsunod na rin sa taong bayan. Pakiramdam niya ay
isang kwadra. Pinag-aaralan ng tradisyon ni Sila (isang kilalang parang mamamatay na siya sa
mga bata ang mga litanya ng diktador na Romano). Ang mga kahihiyan. Nang makarating siya
dasal sa salitang Kastila. Pinakita mungkahing ito ay sinalungat sa kwartel ng mga sundalo, siya
rin sa kabantang ito ang marahas naman ng mga partido liberal. ay paulit-ulit na tinanong. Muli,
na kaparusahan na binibigay sa Ang gusto nila ay isang pinasinungalingan niya lahat ng
bawat kamalian ng mga bata. selebrasyon na ang taong bayan mga paratang sa kanila. Dahil
Ayaw ng guro ang ganitong ang mapapasaya at hindi ang dito, hindi naglaon ay
pamamaraan kaya pilit niya itong mga iilan lamang. Hangarin din nagdesisyon ang kura na pauwiin
binago ng patago. Ngunit siya ay nila na ang matitipid na pondo ay siya. Sa kanyang pag-uwi ay
inalipusta at pinarusahan ni gagamitin na lang sa nakakita siya ng maliit na pilas ng
Padre Damaso sa harapan ng pagpapatayo ng mga silid aralan. damit ni Basilio na mayroong
kanyang mga mag-aaral. Hindi ito sinang-ayunan ng mga bahid ng dugo. Siya ay labis na
Nanlumo si Ibarra sa mga tinuran konserbatibo dahil malulungkot nabahala dahil ang lugar na iyon
ng guro, ngunit binigyan niya ito at magagalit ang mga alkalde at ay malapit sa bangin. Dahil sa
ng pag-asa na balang araw kura kung ganito lang ang mga pangyayaring ito ay tuluyan
mababago rin ang lahat. gagawin sa kapistahan. nang tinakasan ng bait si Sisa at
siya ay namuhay bilang isang
palaboy.
(Dilim At Liwanag) (Ang Pangingisda) (Sa Kagubatan
Ang kabanatang ito ay tungkol sa Sa kabanata na ito pinapakita Sa kabanatang ito ay nasa
pag-uwi ni Maria at ng kanyang ang isa sa mga araw ni Maria sa kalagitnaan pa rin ng piknik ang
Tiya Isabel sa tahanan ng San pag-uwi niya sa bayan ng San magkakaibigan na sila Ibarra,
Diego dahil sa pistang darating. Diego. Kaagapay niya ang mga Maria, Victoria, Iday, Elias,
Ang pag-uwi ni Maria ay naging matatalik niyang kaibigan na sina Sinang, at Albino. Sa parehong
salita ng tahanan sapagkat ilang Iday, Victoria, Sinang, at Neneng araw rin na yun ay maaga
taon rin siyang di nakakapag-uwi sa may dalampasigan at natapos ang misa ni Padre Salvi
sa bayan niyang sinilangan. Si nagkukuwentuhan at at nakapag-almusal siya agad.
Maria ay napamahal na sa mga nagbibiruan.Yun ay madaling Habang nag-aalmusal, bigla
taong bayan dahil sa taglay araw at may mga ilang kabataan, siyang nakatanggap ng liham at
nitong bait at kagandahan. kadalagahan, at ilang biglang nawalan ng gana.
Kaibigan at kilala niya halos lahat matatandang babae ang Tumungo siya sa gubat.Ng
ng kanyang mga kapitbahay at naglalakad papunta sa mga makarating siya doon, pinauwi
kababayan. Lahat ng mga taga bangka na nakaparada sa niya na ang kanyang sinasakyan.
San Diego ay nag-aabang sa dalampasigan. Sila ay may dala- Naglakad siya sa gubat ng
kanyang pag-uwi dahil labis dalang mga pagkain. Sumakay nakarinig siya ng mga boses.
nilang kinagigiliwan ang sila sa bangka. Tig-iisang bangka Dahan-dahan siyang lumapit sa
dalaga.Mas pinag-uusapan ang ang mga dalaga dahil lulubog ang isang malaking puno.nNakita
dalaga dahil simula ng pagbalik bangka kung sila lahat ang niya sa may ilog ang tatlong
nito ay napapadalas ang sasakay. Bawat dalaga ay may dalaga na sina Maria, Victoria, at
pagbisita at pagsama ni Ibarra sa kasamang binata. Si Maria at Silang na nagkukwentuhan at
kanya. Sapgakat, niyaya ni Ibarra Ibarra ay magkasama, samantala nagtatampisaw sa tubig ilog.
si Maria sa isang piknik si Victoria naman at si Albino. Maiging nagtago si Padre Salvi
kinabukasan. Natuwa naman si Sinagwan ang dalawang bangka upang pagmasdan ang mga
Maria sa kanyang imbitasyon at papunta sa dagat ng isang dalaga. Ilang minuto ay
agad pumayag sa pamamasyal na lalakeng nagngangalang Elias. napagpasyahan niyang umalis na
(Dilim At Liwanag) (Ang Pangingisda) (Sa Kagubatan
inalok ng binata. Ngunit sa Siya rin ang nagsilbing piloto ng at hinanap ang mga kalalakihan.
pagbabalik ng dalaga sa bayan, di mga bangka.Sila ay masayang Pagdating ng tanghalian ay nag-
maiwasan ng mga tao sa San nagmasid-masid sa lawa. usap-usap ang mga nagpipiknik.
Diego ang kakaibang kilos ni Nagpatugtog naman si Maria at Binanggit ni Padre Salvi na
Padre Salvi. Napansin din ng umawit ng Kundiman. Masaya nagkasakit si Padre Damaso kaya
dalaga ang pagbabago ng kilos ni ang lahat sa piknik ng biglang di ito nakapagsama. Maya-maya
Padre Salvi at sinabi ito sa nakahagilap si Elias ng isang ay dumating si Sisa at napag-
kasinatahan at kababata niyang buwaya. Pinagtulungan ni Elias, usapan ang mga nawawala
si Ibarra. Sinabi niya kay Ibarra Ibarra, at ng ibang binata ang niyang anak. Sa pagdidiskusyon
ang kanyang napansin at pagpatay sa buwaya. nito, napunta sa matinding
nakiusap na kung pwede sila Pinasalamatan naman ni Elias si pagtatalo si Don Felipo at Padre
lamang dalawa ang sasama sa Ibarra sa pagsagip ng buhay niya. Salvi. Iniwan ni Ibarra ang dalawa
piknik at di na papuntahin ang Ng matiwasay na ang lahat, na nagtatalo at pumunta sa mga
mga kura. Subalit sa mga nagpatuloy ang magkakaibigan kaibigan niya na naglalaro ng
nangyayari sa bayan ng San sa pangingisda at sa piknik. Gulong ng Palad. Ng naituro ng
Diego, pinaintindi ni Ibarra sa Gulong si Ibarra, tinanong sa
dalaga na kailangan nila isama kanya kung natupad na ba ang
ang kura sa kanilang mga binabalak nito. Agad naman
pasyang lakad, dahil din sa siyang sumang-ayon dahil
ikabubuti nila. Nahinto ang malapit na itatayo ang bahay-
kanilang kwentuhan ng bigla paaralan na kanyang
namang nagpakita si Padre Salvi. pinaplano.Inilahad niya ang
Humingi ng paumanhin si Maria kasulatan at binigay ito kay Maria
sa dalawa upang sila ay maiwan at Sinang. Ng makita ito ni Padre
at makapag-usap. Salvi, agad niya iyong kinuha at
pinunit dahil makasalanan ang
nasa loob ng kasulatan na yun.
Nagalit ang lahat at pinaalis ang
kura. Ilang sandali lg dumating
ang Gwardya Sibil at Sarhento at
dinakip si Ibarra at Elias sa
pananakit umano kay Padre
Damaso.
(Sa Bahay Ng Pilosopo) (Bisperas ng Pista (Sa Pagtatakipsilim)
Nagtungo si Ibarra sa tahanan ni Abala ang buong San Diego dahil Si Kapitan Tiago ang isa sa mga
Pilosopo Tasyo. Nais niya kasing sumapit na ang ika-sampu ng may malalaking handaan para sa
isangguni ang binabalak niyang Nobyembre. Hudyat na ng pista. Sinadya niyang magparami
pagtatayo ng paaralan sa bisperas ng kapistahan. Kaniya- ng handa dahil nagpapasikat ito
kanilang bayan. Nakita niyang kaniyang gayak ang mga may- kay Ibarra na kaniyang
abala ang matanda sa sinusulat kayang pamilya sa lugar katulad mamanugangin. Tanyag kasi si
nito. Gayunman, si Tasyo na ng pagdedekorasyon ng kanilang Ibarra sa Maynila at nailalathala
mismo ang huminto sa ginagawa mga tahanan at paglalagay ng pa sa mga pahayagan. Iba’t iba
at sinabing ang susunod na mga palamuti at mamahaling ang mga handa at produktong
henerasyon pa naman daw ang mga kagamitan. Hindi mawawala dumarating sa bahay ni Tiago
makauunawa at makikinabang sa sa pista ang masasarap na bago pa man ang bisperas ng
kanyang isinusulat. Binuksan ni pagkain tulad ng mga kakanin, pista. At nang makarating sa
Ibarra ang kaniyang plano sa minatamis, at mga mamahaling tahanan at makita ang anak,
Pilosopo. Sinabi ng matalinong alak mula Europa. Imbitado rin binigyan ni Tiago si Maria Clara
matanda na hindi dapat sa ang mga mamamayan mula sa ng isang agnos na mayroong
kaniya isinasangguni ang mga kalapit na bayan upang diyamante at Esmeralda bilang
plano, bagkus sa mga matunghayan ang mga pasalubong. Dumating na rin si
makakapangyarihang tao tulad pagtatanghal. Panay naman ang Ibarra para makita ang mag-ama.
ng mga kaparian sa simbahan. pagpapaputok, pag-iingay ng Mayroong mga nag-aya kay
Sumagot si Ibarra na ayaw na batingaw, at pagtatanghal ng Maria na mamasyal na
umano niyang mabahiran ng mga musiko upang gawing mas pinahintulutan naman ni Tiago.
kabuktutan ang maganda niyang masaya ang pagdiriwang. Inaya rin ni Kapitan si Ibarra na sa
hangarin. Mauunawaan umano Siyempre, hindi mawawala ang kanila na maghapunan sapagkat
siya ng pamahalaan at misa na pinangunahan ni Padre darating si Padre Damaso ngunit
taumbayan dahil maganda ang Damaso. Ang mga magsasaka at tumanggi ito. Sumama naman si
kaniyang hangarin. Sinalungat ibang manggagawa ay inialay na Ibarra sa katipang si Maria sa
naman siya ni Tasyo at sinabing ang kanilang pamamasyal kasama ang mga
mas makapangyarihan pa ang pinakamagagandang ani sa kaibigan ng dalaga. Nang
simbahan kaysa pamahalaan. kanilang mga amo. Samantala, makarating sa plasa, nakita nina
Kung nais dawn i Ibarra na habang abala ang lahat sa pista, Maria ang isang lalaking ketongin
magtagumpay sa kaniyang mga abala rin si Ibarra sa na umaawit sa tugtog ng
plano, marapat daw na padaanin pagpapatayo ng kaniyang kaniyang gitara. Habang
ito sa simbahan na siyang may paaralan. Hango ang disenyo nito pinandidirihan ng lahat ang
hawak sa lahat, kabilang ang sa mga paaralan sa Europa. ketongin, naawa si Maria dito at
pamahalaan. Iba naman ang Hiwalay din ang lalaki sa babae. iniabot ang pasalubong na
pananaw ni Ibarra. Pagkat galing May malaking bodega at hardin mamahaling agnos ng ama. Sa
sa Europa, naniniwala siya sa rin ito.Gastos ni Ibarra ang lahat tuwa, lumuhod sa pasasalamat
kapangyarihan ng pagiging ng ginasta sa paaralan. Tumanggi ang ketongin.Maya-maya pa ay
(Sa Bahay Ng Pilosopo) (Bisperas ng Pista (Sa Pagtatakipsilim)
liberal. Muli naman siyang siya sa tulong na alok ng mga dumating naman si Sisa. Itinuro
sinalungat ng matanda at mayayaman at mga pari sa nito ang kampanaryo at sinabing
sinabing hindi angkop sa bansa pagpapatyo ng paaralan. Marami naroon ang anak na si Basilio.
ang kaisipang mula Europa. Tulad ang humanga sa ginawang ito ni Itinuro din niya ang kumbento at
ng isang halaman, kailangan din Ibarra. Ngunit lingid sa kaniyang sinabing naroon ang anak na si
daw yumuko ni Ibarra sa hangin kaalaman ay marami din ang Crispin. Umalis din agad si Sisa,
kapag hitik na ang bunga nito hindi natuwa at palihim na gayundin ang matandang
upang manatiling nakatayo nang nagtanim ng sama ng loob sa ketongin. Namulat sa
matatag. Payo pa ng matanda, kaniya. katotohanan si Sisa na
hindi karuwagan ang pagyuko sa napakarami palang mahihirap sa
kapangyarihan. Hindi man kanilang bayan.
aminin, ngunit napapaisip si
Ibarra sa tinuran ng matandang
Pilosopo. Bago umalis, nag-iwan
pa si Tasyo ng salita kay Ibarra na
kung hindi man siya
magtagumpay sa plano nito, ay
may uusbong na sinuman upang
magpatuloy ng kaniyang mga
nasimulan.
(Mga Sulat) (Ang Umaga) (Sa Simbahan)
Katulad ng inaasahan, nailathala sa mga pahayagan sa Maynila ang magarbong pagdiriwang ng pista sa
San Diego. Napasama sa balita ang marangyang paghahanda sa pista, ang mga makakapangyarihang tao,
mga pagtatanghal, at ang pangangasiwa ng mga pareng Pransiskano sa pista.Nabalita ang pagkaroon ng
prusisyon ng mga santo at santa sa buong bayan. Nagkaroon din ng mga pagtatanghal tulad ng komedya
na labis na ikinaaliw ng mga pari dahil sa wikang Kastila ito ginawa. Mayroon din namang pagtatanghal
para sa mga Pilipino.Hindi rin nawala ang pagtatanghal ng mga musiko. Mayroong dalawang bandang
nagtanghal noong bisperas ng pista na simbolo ng karangyaan noon. May sayawan din kung saan nakita
ng marami ang pagsayaw ni Kapitan Tiago. Manghang-mangha naman ang karamihan sa angking
kagandahan ni Maria.Gayunman, nababalot ng lungkot si Maria dahil ilang araw na niyang hindi
nasisilayan si Ibarra. May sakit kasi ito. Kaya minarapat ng kasintahan niyang sulatan ang binata.Ayon sa
sulat ni Maria na inihatid ni Andeng sa kanilang bahay, patuloy daw ang pagdadasal ng dalaga para sa
katipan. Ipinagtirik pa ni Maria si Ibarra ng kandila sa simbahan para sa paggaling nito. Ikinuwento rin ni
Maria ang sapilitang pagtugtog at pagsayaw niya sa sayawan na siya namang ikinayamot niya. Sinabi rin
ni Maria na imbitahan siya ni Ibarra sa oras na bubuksan na ang kaniyang ipinagawang paaralan.
Sa mismong araw ng kapistahan, Dahil araw ng pista, punong-

abala ang mga tao sa San Diego. puno ng tao ang simbahan. Dahil
Nagising sila nang maaga dahil sa siksikan, nararamdaman ng lahat
tunog ng kapamana at mga ang init sa loob.Gayunman,
paputok. Naggayak ang mga walang patid ang dagsa ng mga
maykayang mamamayan ng tao na nagbabayad rin ng
kanilang pinakamagagarang halagang dalawang daan at
damit at pinakamahal na mga limampung piso. May paniniwala
alahas at palamuti.Kapansin- kasi noon na marapat nang
pansin naman na hindi nagpalit magbayad ng malaking halaga
ng kasuotan si Pilosopo Tasyo. para sa misa kaysa sa mga
Binati siya ng tinyente ngunit panooring komedya.Maaari ka
sinagot siya ni Tasyo. Sinabi nito raw kasing dalhin sa langit ng
na paglulustay lamang ng pera at misa, di katulad ng mga komedya
oras ang kasiyahang katulad ng na sa impyerno raw ang
pista.Isang uri lamang daw ito ng tungo.Matagal bago
pagpapakitang tao. Dagdag pa nakapagsimula ang misa. Wala
niya, mas maraming dapat pa kasi ang alkalde na sinadyang
pagtuunan ng pansin na mas magpahuli upang mapansin ng
mahahalagang bagay kaysa sa lahat. Ilang sandali pa ay
pista.Sumang-ayon naman si Don dumating na ito, suot ang limang
Filipo sa sinabi ng matanda. medalya na sumisimbolo sa
Gayunman, wala siyang lakas ng kaniyang posisyon.Ito na rin ang
loob na sumalungat sa mga naging hudyat para magmisa si
pari.May sakit naman si Padre Padre Damaso kahit hindi
Damaso na dapat magmimisa sa maganda ang pakiramdam.
araw na iyon. Tumanggi na siya Kasama niya sa harap ng altar
sa pagbibigay ng sermon ngunit ang dalawang sakristan at iba
pinilit siya ng ibang pari dahil pang pari katulad ni Padre
siya lamang umano ang Sabyla. Pagpanhik ni Padre
nakapagbibigay ng aral sa mga Damaso sa pulpito, nag-umpisa
taga-San Diego. Dahil doon, agad ang sermon niya.Gayunman,
na nagpapahid ng langis at tanging masasakit na salita at
nagpahilot si Damaso upang panlalait ang sinabi ni Padre
guminhawa ang Damaso sa kapuwa pari si Padre

pakiramdam.Saktong alas-otso Martin na siyang nagmisa sa
ng umaga nang magsimula ang bisperas ng pista na si Padre
prosisyon ng mga santo. Kahit sa Manuel Martin. Aniya, higit na
pagprusisyon, mababatid ang mas mahusay naman siyang
pagkakaiba-iba ng antas ng mga magmisa kaysa kay Padre
mamamayan. Sa suot na abito ay Martin.Inutusan naman ni
malalaman agad kung sino ang Damaso ang kasamang prayle na
mararangya at hindi.Natapos ang buksan ang kuwaderno upang
prusisyon sa tapat ng bahay nina makakuha na ng tala at opisyal
Kapitan Tiago. Naroon ang na umpisahan ang misa para sa
alkalde, si Kapitan Tiago, si Maria kapistahan.
Clara, at si Ibarra.
(Ang Sermon) (Ang panghugos) (Malayang Kaisipan)
Sa kabanatang ito inilarawan ni Sa kabanatang ito Sa kabanatang ito, unti-unting

Rizal ang mga taong matutunghayan kung paano tinatanggalan ng maskara ni Rizal
nagpapakabanal sa likod ng gamitin ni Padre Damaso ang ang mga taong mayroong
kanilang mga masasamang kanyang posisyon at at simbahan masamang hangarin kay Ibarra.
gawain sa loob mismo ng para takutin at alipustahin ang Pinapakita niya ang kanilang mga
simbahan.Isang malaking mga Indio.Gamit ang wikang patago at masamang mga
kamalig ang inayusan upang Kastila, Latin at konting Tagalog, hangarin.Maagang inihanda ang
magsilbing simbahan para sa nagbigay ng sermon si Padre kabriya para sa espesyal na
misa ng kapistahan. Maagang Damaso. Itinuon ng pari ang seremonya na gaganapin sa
nagsidatingan ang mga panauhin kanyang mensahe tungkol sa bayan. Kasabay dumating ng
at opisyal ng bayan upang mga kaluluwa sa bandang musiko ang alkalde,
masilayan ang buong misa at Purgatoryo.Maging ang mga mga ibang pinuno ng bayan, at
makinig sa banal na makasalanang Indio, araw ng mga prayle maliban kay Padre
salita.Maging ang mga paghuhukom,at ang ang hindi Damaso.Sa okasyong ito
ordinaryong tao ay hindi rin magandang asal ng mga taga pinasinayanan ang lugar kung
nagpahuli upang makinig sa Maynila ay kanyang binigyang saan ipapatayo ang bagong
sermon na ibibigay ng pansin at diin din.Dahil sa paaralan. Kasama si Ibarra sa
(Ang Sermon) (Ang panghugos) (Malayang Kaisipan)
predikador.Mayroong nakalaan kanyang itinuro, tumayo ang mga panauhin dahil isa siya sa
na lugar at upuan ang mga isang batang Manilenyo at mga nagpadaulo ng nasabing
prominenteng tao habang tuluyang lumabas ng simbahan. proyekto.Pagkatapos
nakasalampak naman sa sahig Si Ibarra naman ay buong tapang mabasbasan at maihulog ang
ang mga mahihirap. Buong tiyaga na nagtitimpi sa isang sulok dahil panulukang bato ay isa-isang
na hinintay ng lahat ang matagal alam niya na siya ang isa sa mga naglagay ng kusarang halo ang
na pagdating ng panauhing pinatataman ng pari.Anumang mga panauhin. Inumpisahan ito
pandangal ng misa. Ito ay walang gawing sigaw at kumpas ni Padre ng alkalde hanggang makarating
iba kundi si Padre Damaso.Sa Damaso ay hindi pa rin niya ang turno ni Ibarra.Bago bumaba
paglalakad ng pari papunta sa napigilan ang mga tao na sa hukay si Ibarra upang ilagay
altar ay isa-isa niyang binati ang makatulog sa haba ng kanyang ang bato ay biglang nakalas ang
mga taong malalapit sa kanya. litanya. Sadyang madami ang mga kawayan ng kabriya at
Binati rin niya si Ibarra, nawalang ng interes na dumagundong ang lupa sa hukay.
kinindatan niya ito at sinabihan makaintindi sa kanya. Marami sa Nakaligtas sa tiyak na kamatayan
na hindi daw niya ito mga panauhin ang umuwing si Ibarra. Dito sumagi sa isip ni
nakakaligtaan sa lahat ng nadismanya dahil sa hindi Ibarra ang babala na ibinigay ni
kanyang panalangin. naintindihang sermon ng pari. Elias sa kanya.
(Ang Pananghalian) (Ang Usap-usapan) (Ang Unang Suliranin)
Ipinakita sa kabanata na ito ang Sa ika-35 na kabanata ipinakita Sa kabanatang ito ay ipinakita
buong kuwento sa likod ng ang labis na kasamaan sa puso ni ang tapang ni Ibarra na siyang
trahedyang nangyari sa Padre Damaso. Ito ang naging unti-unting gumising sa diwa ng
seremonyas ng panulukang- dahilan upang umabot sa kanyang mga kasamahan sa
bato.Katatapos gumayak ni sukdulan ang galit ng binatang si liberal.Mabilis na kumalat ang
Senyor Crisostomo Ibarra nang Ibarra.Napuno ng sigla at nangyaring kaguluhan sa bayan.
dumating ang hindi inaasahang kasiyahan ang idinaos na piging Nahati ang saloobin at
panauhin. Ito ay ang sa bayan. At kagaya ng paniniwala ng mga taong bayan.
misteryosong si Elias. Hindi pa karaniwang pangyayari ang mga Mula sa panig ng mga
man nakapagsasalita ang huli ay dumalo ay nahahati sa dalawang nakababata ay labis ang
ipinaabot na kaagad ni Ibarra ang grupo. Ang samahan ng mga paghanga nila sa katapangan na
kanyang pasasalamat.“Kulang pa matatandang babae at lalaki at ginawa ni Ibarra. Masaya sila at
po iyon” mapagkumbabang ganti ang grupo ng liberal.Napawi ang nakaganti na rin sila sa
(Ang Pananghalian) (Ang Usap-usapan) (Ang Unang Suliranin)
naman ni Elias. Sa hindi kalaunan masayang usapan nang biglang pagsampal ng pari sa isang
ay nag-umpisa na siyang dumating ang pamosong binatang Manilenyo.Samantala,
magkwento tungkol sa mga Pransiskanong pari. Sa bungad ang mga nakatatandang babae ay
nalalaman niya sa binata. na salita pa lamang ng pari ay nagkaroon ng agam-agam at
Pinaalalahanan niya si Ibarra na hindi na kagandahan ang takot. Baka daw magaya sa pag-
mag-ingat sa mga kaaway na lumabas sa bibig nito. Walang uugali ni Ibarra ang kanilang mga
nakapaligid lagi sa kanya.Sinabi habas niyang inalipusta ang anak kapag ipinadala rin nila ang
din niya na hindi aksidente ang pagkatao ni Ibarra maging ang mga ito sa Europa. Ang mga iba
nangyaring pagkalas ng kabriya. alaala ng kanyang yumaong ama naman kagaya ni Kapitana Maria
Sa halip, ito ay sadyang nakalaan na si Don Rafael.Dahil dito, ang ay buong tapang na
para sa kanyang tiyak na nanahimik at nagtitimping si ipinagtatanggol si Ibarra.Ang
kapahamakan. Tinutulungan ni Ibarra ay tumayo at sinunggaban pangyayaring ito ang nagbigay ng
Elias si Ibarra bilang pagtanaw sa si Padre Damaso. Dala ng hudyat sa grupo ni Don Filipo
lahat ng kabutihan ng yumaong kanyang edad at mabigat na (samahan ng liberal) upang sila
si Don Rafael.Dahil sa mga pangangatawan hindi na ay magkaisa at manindigan.
ikinumpisal ni Elias ay tinanong nakuhang lumaban ng pari. Kung Hinikayat niya ang kanyang mga
niya ito kung kailan sila magkikita hindi inawat ni Maria Clara ang kasapi upang magkaisa kagaya ng
muli. Marahan naman itong kaguluhan, marahil ay tuluyan ginagawa ng mga saserdote.
sinagot ni Elias na “andito lang nang napatay ni Ibarra si Padre
ako kapag kailangan mo ng Damaso.
tulong ko”.
(Ang Kapitan-Heneral) (Ang Prusisyon) (Si Donya Consolacion)
Nang dumating ang Kapitan Ang mga paputok at batingaw Kabiyak ng dating kawal at
Heneral, hinanap niya agad si ang hudyat na nag-umpisa na ngayon ay isang alperes si Donya
Ibarra. Ngunit ang nakita niya ang prusisyon. Nakasilip ang Consolacion. Gusto niyang
ang binatang taga-Maynila na marami na may hawak na parol. magmukhang taga-Europa kaya
lumabas habang nagmimisa si Kasama sa paglalakad sina panay ang paglalagay ng kolorete
Padre Damaso na naging dahilan Kapitan Heneral, Kapitan Tiago, sa mukha at pagsasalita ng
para pagalitan siya nito.Kinausap alkalde, alperes, at mga wikang Kastila.Sa kaniyang
(Ang Kapitan-Heneral) (Ang Prusisyon) (Si Donya Consolacion)
ni Kapitan ang binata na kanina kagawad.Nangunguna sa paningin, ay siya ang

pa balisa. Nang matapos ang prusisyon ang mga sakristan pinakamagandang babae sa San
kuwentuhan nila, nakangiti na kasunod ang mga guro, mag- Diego at mas maganda pa kay
ang binata, senyales ng aaral, at mga agwasil na Maria Clara. Dating labandera
kabutihan ng Kapitan.Pagkatapos nagpapanatili nang maayos na lamang ang ginang at umangat sa
ay dumating ang mga pari ngunit pila. Ipinrusisyon ang santo nina buhay dahil sa alperes.
wala si Padre Damaso. Nagbigay San Juan Bautista, San Francisco, Gayunman, mababakas pa rin sa
galang sila sa Heneral. Naroon Santa Maria Magdalema, San kaniya ang kawalan ng
din sina Maria at Tiago at Diego de Alcala, at poon ng edukasyon.Noong araw ng
napansin ng Kapitan. Birheng Maria.Nang marating prusisyon, iniutos ng Donya na
Pinapurihan niya si Maria dahil ang kubol na ipinagawa ng isara ang kanilang bahay dahil
sa pamamagitang ginawa nang Kapitan Heneral sa tapat ng hindi ito pinayagang magsimba
makabangga sina Ibarra at kanilang bahay na pagdarausan ng asawa niya. Hindi maganda
Damaso.Maya-maya pa, ng tulang papuri o loa sa ang trato sa kaniya ng kabiyak na
dumating na si Ibarra. Ipinaalala pinatakasi ng bayan, huminto ikinahihiya siya at lantarang
naman ni Padre Salvi na ang karo. Isang batang may minamaliit.Nainis siya nang
exkomunikado na si Ibarra ngunit pakpak ang lumabas at sinimulan marinig ang pag-awit ni Sisa na
di siya pinansin nito. Nag-usap ang pagpupuri sa wikang Latin, nakakulong sa kuwartel. Inutusan
sina Ibarra at Kapitan at pinuri Espanyol, at Tagalog.Sumunod niya sa wikang Kastila si Sisa na
siya nito sa ginawang naman ay umawit si Maria Clara umakyat ngunit di siya sinunod
pagtatanggol sa alaala ng ng Ave Maria. Nabighani ang nito. Nagalit ang Donya at kinuha
ama.Nang matapos mag-usap, lahat sa tinig ng dalaga lalo na si ang latigo ng asawa at inihampas
binilinan ng Kapitan na Ibarra. Napukaw lang ang kay Sisa.Inutusan itong kumanta
papuntahin ni Ibarra si Tiago atensiyon nito nang kausapin at sumayaw, at kapag hindi
para kausapin din. Nag-usap ang siya ng Kapitan Heneral tungkil sumusunod ay latay ang inaabot
dalawa habang si Ibarra naman sa pagkawala nina Crispin at ni kay Consolacion. Nahubaran
ay nagtungo kay Maria. Basilio. pa si Sisa dahil sa pagmamalupit
Gayunman, hindi sila nakapag- ng Donya.Nakita ito ng asawa at
usap dahil papunta na sa dulaan inutusan ang mga kawal na
ang dalaga. bihisan at pakainin si Sisa
kasabay ng paggamot sa mga
sugat dahil ihaharap pa ito kay
Ibarra bukas.
(Ang Karapatan At Lakas) (Dalawang Panauhin) (Mag-asawang De Espadaña)
Nang sumapit ang ika-10 ng gabi, Balisa at di makatulog si Ibarra Dumating sa bahay nina Kapitan
nag-umpisa na ang dahil sa nangyari sa dula. Tiago ang mag-asawang Don
pagpapaputok ng kuwitis. Dumating si Elias upang ipabatid Tiburcio at Donya Victorina De
Hudyat din ito na umpisa na ang na may sakit si Maria. Tinanong Epsadaña kasama ang isang
dula. Naroon si Tinyente at nito ang binata kung may nais lalaking nagngangalang
Pilosopo Tasyo na nag-uusap sabihin sa dalaga bago dalhin sa Linares.Isang nagpapanggap na
tungkol sa pag-ayaw ni Don Batangas.Isinalaysay din ni Elias mediko si Don Tiburcio. Galing
Felipo sa kaniyang kung paano huminto ang siyang Espanya ngunit di na
tungkulin.Dumating ang mga kaguluhan. Kilala niya raw ang nakabalik doon at dito na
tanyag na tao sa San Diego at dalawang nanggulo at napahinto nakapangasawa.Dating tagalinis
nag-umpisa na ang palabas sa dahil na rin sa pakiusap sa ospital si Tiburcio. Nang
pangunguna nina Chananay at niya.Nagbihis si Ibarra at manirahan sa Pilipinas, naghirap
Marianito ng “Crispino dela pupunta sa bahay ni Kapitan ito. Nang mapangasawa si
Comare.”Lahat ay abalang Tiago. Nakasalubong niya sa Victorina, naisip niyang
manood sa dula maliban kay daan ang kapatid ng lalaking magpanggap na doktor,
Padre Salvi na si Maria ang madilaw na yumao sa alinsunod na rin sa payo ng ilang
pinanonood. Dumating naman si paghuhugos ng unang bato sa kaibigan.Nakabawi sa kabuhayan
Ibarra na ikinagalit ng Padre. paaralan, si Lucas. Kinukulit nito ang mag-asawa dahil sa dami ng
Ipinag-utos nit okay Don Filipo si Ibarra sa perang makukuha sa nagpapagamot sa kaniya kahit
na paalisin ang binata pero di pagkamatay ng kapatid.Sinagot huwad naman itong
niya iyon magawa dahil ang- siya ni Ibarra na sa susunod na manggagamot.Agad na
abuloy nang malaki si Ibarra. lamang sila mag-usap dahil pinuntahan ni Don Tiburcio ang
Dahil sa inis, ang pari na lang ang pupunta siya sa maysakit. maysakit na si Maria. Pinulsuhan
umalis.Nagsabi si Ibarra na aalis Nangulit si Lucas ngunit ito at sinabing mapapagaling ang
sandali. Maya-maya ay may tinalikuran lang siya ni dalaga. Niresetahan ito ng liquen
lumapit na guwardiya sibil kay Ibarra.Sumama ang tingin ni at gatas, Jarabe de altea, at
Don Filipo na ipinahihinto ang Lucas kay Ibarra. Napabulong ito dalawang pildoras de Cinaglosa.
dula dahil di raw makatulog ang na apo raw talaga ng matandang Ipinakilala naman ni Tiburcio kay
alperes at si Donya Consolacion. nagpahirap sa ama ni Lucas itong Linares na nagbighani na sa
Di pumayag ang si Ibarra. Pero magkakasundo pa dalaga.Maya-maya naman ay
Don.Pinagtangkaang pigilin ang rin daw sila basta magbayad si dumating si Damaso na
musiko ng dula at nag-umpisa Ibarra. kagagaling lang din sa
ang gulo dahil doon. Nakabalik karamdaman.
na si Ibarra at hinagkan si Maria.
Naibalita naman agad kay Salvi
ang nangyari. Nagkapangitain si
Padre Salvi tungkol kay Maria na
nawalan ng malay at agad siyang
(Ang Karapatan At Lakas) (Dalawang Panauhin) (Mag-asawang De Espadaña)
bumaba sa kumbento pero

walang tao. Kabang-kaba ang
pari.
(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi) (Ang Pinag-uusig)
Sa kabanata na ito ipinakilala ang Ang tahimik at dating mapagmasid Ang ika-limang kautusan sa
tatlong katauhan nina Don Tiburcio, na si Padre Salvi ay mayroon bibliya ang lubos na iniyakan
Donya Victorina at Linares. Sila ang palang itinatagong kasamaan sa ng dalagang si Maria Clara.Sa
mga karakter na puno ng puso kagaya ng pransiskanong si paglipas ng araw ay unti-unti
pagkukunwari at Damaso.Dumating si Padre na ring humupa ang lagnat ni
kasinungalingan.Ang dating Damaso sa bahay ni Papitan Maria. Nagalak ang lahat lalo
tahanan ni Kapitan Tiyago na Tiyago. Dumiretso agad ito sa silid na si Victorina. Sinabi niya na
masaya at maingay ay napalitan ng ni Maria na hindi man lang kung hindi sa kanyang asawa
lungkot at katahimikan. Ang mga pinansin ang mga tao na kanyang ay namatay na si Maria. Agad
bintana ay nakapinid upang dinaanan. Magkahalong lungkot at naman itong kinontra ni
harangan ang hangin na pangamba ang nadama ng pari sa Padre Salvi, para sa kanya ay
makapasok sa silid ng maysakit na kanyang nasilayan.Hinawakan niya Diyos ang nagpagaling sa
si Maria Clara.Tahimik na nag- ng mariin ang mga kamay ng dalaga.Pinayuhan ni Padre
uusap tungkol sa mga santo at dalaga at sabay bulong ng “anak ko Salvi si Kapitan Tiyago na
santa ang mag-pinsan na Tiago at huwag kang mamamatay”. ihanda si Maria na
Isabel nang biglang dumating ang Pagkatapos ay pinahid niya ang makapagkumpisal upang siya
mga hinihintay na panauhin. Sila mga luha na tumulo sa kanyang ay makapag-kumonyon. Ito
ang mag -asawang Tiburcio at mga mata. Nagulat at namangha raw ang kanyang kailangan
Victorina, kasama ang binatang si ang lahat sa kanilang nakita – ang upang tuluyang gumaling
Linares.Si Don Victorino ay kilala mala-tigreng si Damaso ay ang kanyang karamdaman.
bilang isang doktor na espesyalista mayroon din palang malambot na Agad naman na tumalima
sa lahat ng uri ng karamdaman. puso.Tahimik ang buong ang huli.Sa loob ng silid ni
Ngunit ang katotohanan siya ay kabahayan nang biglang dumating Maria ay pabulong niyang
isang huwad na manggagamot. Sa si Lucas, ang kapatid ng namatay kinakausap ang kaibigan na si
katunayan ay minsan na siyang sa kapistahan. Humihingi ito ng Sinang. Tinatanong niya ang
nakulong dahil sa kanyang limos para sa kapatid. Nabigla ang kalagayan ng kasintahan na si
kasinungalingan.Sa kabila nito ay lahat sa inasal ni Padre Salvi. Ibarra. Pinagbilin niya dito
(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi) (Ang Pinag-uusig)
napakalaki pa rin ang tiwala ni Biglang uminit ang ulo ng prayle at ang mga mensaheng “sabihin
Tiyago sa huwad na doktor dahil sa itinaboy palabas ang kawawang si mo sakanya na huwag akong
mga mapaglinlang na pananalita ng Lucas. alalahanin”.Naputol ang
asawa na si Donya Victorina. kanilang bulungan nang
pumasok si Isabel upang
ihanda siya sa pagsuri ng
kanyang budhi.
(Ang Sabungan) (Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)
Dito lubos na makikilala ang Habang nasa sabungan si Kapitan Dumalaw si Ibarra sa bahay
katauhan at katalinuhan ng Tiago, magkaakbay namang ni Kapitan Tiago upang
pilotong si Elias.Pagkalipas ng namamasyal sina Don Tiburcio at dalawin si Maria. Ibinalita
maraming araw ng paghahanap ay Donya Victorina. Tinitingan nila niya rin dito ang
natunton din ni Elias ang ang bahay ng mga pagkakatanggal niya bilang
pinagtataguan ni Tandang Pablo. Indio.Nababalisa ang Donya kapag eksokuminikado. Gayunman,
Siya ang matandang mayaman sa nagbibigay-pugay sa kaniya ang napalitan ang saya ni Ibarra
bayan na tumulong at nag-aruga sa mga Indio. Inutusan niya ang nang makita niya sina Maria
pobreng si Elias.Si Tandang Pablo asawa na mamalo ng sombrero at Linares na masayang nag-
ay biktima ng karahasan ng mga ngunit umayaw ito dahil sa aayos ng mga
mapang-aping dayuhan. Naubos kaniyang kapansanan.Nang bulaklak.Nagulat ang
ang lahat ng kayang kabuhayan mapadaan ang dalawa sa bahay binatang si Linares habang
dahil sa pananamantala ng mga ng alperes, nagkatinginan sina namutla naman si Maria
nasa poder. At ang Victorina at Consolacion. Inistima Clara. Nais sanang tumayo ng
pinakamasaklap, ay pinatay ang nila ang isa’t isa at tinitigan mula dalaga para pumunta kay
lahat ng miyembro ng kanyang ulo hanggang paa. Dumura pa sa Ibarra ngunit hindi pa siya
pamilya.Si Pablo lang ang tanging harap ng bahay ng alperes si lubusang magaling.
nakaligtas, kaya siya nagtago dahil Victorina na lalong ikinaasar Nakipagkuwentuhan naman
ang akala sa bayan ay patay na rin nito.Sumugod si Consolacion at siya kay Maria ngunit umalis
siya. Madiin at matapang ang nagsagutan ang dalawa. Nilait ni din agad.Magulo ang isip ni
pasya ng matanda na isakatuparan Victorina ang alperes habang Ibarra dahil sa nakita.
na ang plinaplanong rebolusyon, minaliit naman ni Consolacion ang Napadaan siya sa
subalit hindi ito sinang-ayunan ni kapansanan ni Tiburcio. Pumasok ipinatatayong paaralan.
(Ang Sabungan) (Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)
Elias.Buong pagpapakumbaba na sa bahay at kumuha ng latigo si Nakita niya si Nol Juan at

sinabi ni Elias na isantabi muna ang Consolacion ngunit inawat na ang ibinalita rito na tanggap na
rebolusyon. Sa halip ay daanin dalawa ng kanilang mga siyang muli ng
muna ang lahat sa diplomasya asawa.Narinig ng buong bayan simbahan.Nakita niya si Elias
upang maiwasan ang pagdanak ng ang away. Inutusan ni Consolacion na abala sa paghahakot ng
dugo at ng mga magiging biktima ang asawa na barilin ang Don bato at kariton. Ipinag-utos ni
ng kaguluhan. habang si Victorina naman ay Ibarra kay Nol Juan na kunin
inutusan ang asawang barilin din ang mga talaan ng
ang alperes. Pero tumanggi ito at obrero.Inaya ni Elias si Ibarra
nahablot ang pustiso ng na mamangka upang doon
asawa.Bumalik na sa bahay ni pag-usapan ang isang
Tiago ang mag-asawa. mahalagang bagay. Pumayag
Nagdadadaldal ang Donya sa siya at naiabot naman ni Nol
nangyari. Nagpahatid naman si Juan ang talaan. Nakita
Maria Clara sa silid habang niyang wala roon si Elias.
inaabot ni Tiago ang bayad niya sa
mag-asawa at umalis na ang mga
ito.
(Ang Ting Ng Mga Pinag-uusig) (Ang Mga Kaanak Ni Elias) (Mga Pagbabago)
Humingi ng paumanhin si Elias Nagpatuloy ang pag-uusap ng Balisa si Linares dahil sa

kay Ibarra dahil batid nitong dalawa. Dito ibinunyag ni Elias na liham ng pinsang si Donya
nagambala niya ang binata. Hindi ang pamilya niya ay mula rin sa Victorina. Nais nitong
na nag-aksaya pa ng panahon si mga sawimpalad.Ang nuno ni Elias hamunin ng binata ang
Elias at sinabi ang pakay niya.Si ay namasukan noon sa isang alperes. Alam niyang seryoso
Ibarra daw ang sugo ng mga bahay-kalakal sa Maynila na pag- ang Donya ngunit alanganin
sawimpalad. Napagkasunduan aari ng isang Kastila. Nasunog ito siya dahil wala naman siyang
daw ng puno ng mga tulisan na at napagbintangan ang lalaki padrino.Samantala, dumating
hilingin sa kaniya ang ilang bagay niyang nuno. Pinarusahan ito at naman si Padre Salvi sa bahay
tulad ng pagbabago sa kinaladkad ng kabayo.Dahil sa ni Kapitan Tiago. Masaya
pamahalaan, pagbibigay ng nangyari, namundok na lang ang nitong ibinalita ang pasya ng
katarungan, pagbawas sa mag-asawa. Ngunit namatay ang arsobispo na pinawawalang-
(Ang Ting Ng Mga Pinag-uusig) (Ang Mga Kaanak Ni Elias) (Mga Pagbabago)
kapangyarihan ng mga guwardiya bata sa sinapupunan ng babae. bisa ang pagka-

sibil, at pagkilala sa dignidad ng Nagpatiwakal naman ang lalaki eksokomunikado ni Ibarra,
mga tao.Sinabi ni Ibarra na maaari dahil sa kamalasang nangyari. Di sabay papuri dito na kalugod-
niyang gamitin ang kaniyang siya naipalibing ng babae dahil lugod naman ito ngunit may
kayamanan at impluwensiya niya walang pera. Nang mangamoy ang kapusukang taglay.Sinabi rin ni
mula sa mga kaibigan sa Madrid bangkay, nalaman ng mga Salvi na tanging si Damaso na
ngunit batid nitong hindi ito awtoridad at nais maparusahan lamang ang sagabal sa
sasapat para sa pagbabagong ang babae. Pero nagdadalang-tao pagpapatawad kay Ibarra.
hinihingi.Sinabi rin niya na kung pala ito kaya ipinagpaliban.Nang Ngunit kapag si Maria Clara
minsan ay nakasasama ang makatakas sa mga awtoridad, daw ang nakipag-usap kay
pagbawas sa kapangyarihan ng lumipat sa malayong lalawigan ang Damaso ay tiyak na
tao. Dapat din daw ay ang babae. Sa paglaki ng panganay, ito patatawarin ito.Maya-maya ay
gamutin ang mismong sakit at ay naging tulisan habang ang isa dumating si Ibarra kasama si
hindi lamang ang mga pa nitong anak ay nanatiling Tiya Isabel. Kumamay naman
sintomas.Nagtalo ang dalawa matino.Nagpatiwakal din ang anak si Padre Salvi kay Ibarra at
saglit. Gayunamn, hindi na panganay ng babae habang sinabing kapupuri lamang niya
nakumbinsi ni Elias si Ibarra at nagpakalayo-layo naman ang sa binata.Ilang saglit ay
sasabihin na lamang niya sa mga bunso.Napadpad siya sa Tayabas lumapit si Ibarra kay Sinang
sawimpalad na umasa na lang sa at doon ay naging obrero. upang kausapin si Maria.
Diyos. Nakagiliwan siya ng lahat dahil sa Gayunman, sabi ng dalaga ay
mabuting ugali at nakahanap ng umalis na lamang ito at
mapapangasawa. Mayaman at limutin siya ngunit nais ni
babae at pinaghiwalay sila ng mga Ibarra na makausap ang
magulang. Ngunit buntis na pala kasintahan.Nagmatigas si
ang babae at nagsilang ng kambal, Maria at hindi hinarap si
sina Elias at Concordia.Tulad ng Ibarra hanggang sa umalis ito.
mga ninuno nila, nagpakamatay
din si Concordia dahil sa labis na
lungkot at natagpuan na lamang
ang nila ang bangkay nito sa
Calamba.
(Baraha ng Patay At mga Anino) (Ang Mabuting Araw AyNakilala (Ang Pagbubunyag)
sa Umaga)
Sa isang malamig na gabi, tatlong Usap-usapan sa San Diego ang Nagpunta ang kura sa bahay ng
anino ang nag-uusap sa ilalim ng nakitang mga liwanag sa alperes upang ibalita rito ang
pinto ng libingan. Sabi ng isa, kung semeteryo. Kaniya-kaniyang pinaplanong pag-aaklas at
nakausap na ba nito si hinuha ang mga tao kung ano at paglusob sa kuwartel. Nalaman
Elias.Sumagot naman ang isa pang saan nanggaling ang liwanag. daw ito ng kura dahil sa isang
anino na hindi pa ngunit tiyak Nariyan ang hinalang mila ito sa babaeng
siyang kasama ito dahil minsang mga demonyo o mga kaluluwang nagkumpisal.Pinaghandaan ng
nailigtas ni Ibarra ang buhay di matahimik sa purgatoryo.May kura at ng alperes ang
nito.Tumugon ang isa pang anino iba namang usapan sina Don sinasabing pag-aaklas.
na ito raw ay pumayag na sumama Filipo at Pilosopo Tasyo. Ibinalita Nagtalaga sila ng mga
sapagkat ipadadala ni Ibarra sa na kasi ng Don na tinggap nan g guwardiya sibil sa kumbento
Maynila ang kaniyang may alkalde ang kaniyang pagbibitiw. habang lihim na nakamasid ang
karamdamang asawa. Sasalakay Tutol naman dito ang matandang mga sibil sa kuwartel.Dali-dali
daw siya kumbento. Sabi naman Pilosopo dahil sa panahon daw ring nagpunta sa bahay ni
ng ikatlong anino sa kwartel sila ng digmaan ay dapat nananatili Ibarra si Elias. Natagpuan niya
susugod para ipabatid sa mga sa kapangyarihan ang ito sa laboratoryo. Sinabi nito
gwardiya sibil na may anak na mabubuti.Sinabi rin nito na ang planong pag-aaklas na
lalaki ang kanilang ama.May ibang-ibang na raw talaga ang tiyak na si Ibarra ang ituturong
dumating na isa pang anino at Pilipinas dalawampung taon ang nagbayad sa kilusan ng
sinabing sinusubaybayan siya kaya nakalilipas mula nang dumating paglusob.Dahil dito, susunugin
naghiwa-hiwalay daw sila. Sinabi ang mga Europeo.Sa gitna ng nila ang mga aklat at kasulatan
din nito na kinabukasan ay kanilang pag-uusap, sinabi ng ni Ibarra na maaaring magamit
tatanggapin na nila ang kanilang Don kay Tasyo kung nais raw ba na ebidensya laban sa
mga sandata, sabay sigaw ng niya ng gamot dahil nanghihina kaniya.Nakita ni Elias ang isang
“Mabuhay Don ito. Sabi niya na hindi niya kasulatan tungkol kay Don
Crisostomo.”Naiwan ang dalawang kailangan ng gamot dahil kapag Pedro Eibarramendia. Itinanong
anino sa pinto. Naisipan nilang yumao siya, mas kailangan ng ni Elias kung kaano-ano ito ni
magsugal. Ang sabi ng isa, kung mga maiiwan ang Ibarra. Sumagot siya na nuno
sino daw ang manalo ay maiiwan gamot.Nagbilin din ang matanda raw niya ito.Nanginig sag alit si
upang makipagsugal naman sa kay Don Filipo na dalhin sa Elias sapagkat ang Don na iyon
mga patay. Naibulgar ang pagkatao kaniya si Ibarra dahil malapit na ang nagpahirap sa kaniyang
ng dalawa dahil sa liwanag, sina raw siyang yumao. nuno. Nais na sanang gamitin
Elias at Lucas. ni Elias ang balaraw kay Ibarra.
Ngunit natauhan ito at umalis
na lamang.
(Ang Pagkakagulo) (Ang mga Sabi At Kuro-kuro) (Vae Victus)
Sa kabanata na ito, ipinakita ang Pagkatapos ng kaguluhan, Naging mahigpit ang mga
pagkakagulo ng mga tao sa bayan kinabukasan ay takot na takot pa sibil sa pakikutungo nila sa
ng San Diego. Oras ng hapunan na rin ang mga tao ng bayan ng San taong bayan ng San Diego.
ng hapunan pero walang gana si Diego. Ang mga tao ay nagtatago Kahit mga bata ay di nila
Maria. Niyaya niya si Sinang upang lamang sa kani-kanilang mga pinalalampasan at
tumugtog ng piyano.Sa kabila tahanan at ni wala kang makita na pinaghihigpitan. Sa
naman ay naglakad-lakad is Pari tao sa mga daan.Ng may bata na kabanatang ito ay nasa
Salvi sa loob ng bulwagan. Habang nagbukas ng bintana, sumunod rin kwartel sina Alperes,
hinihintay si Ibarra, di mapakali si ang mga magkakapitbahay. Napag- Direktorsillo, Donya
Maria at ang mga kaibigan nito.Ng usapan nila ang pagsalakay ni Consolation, at ang Kapitan.
sumapit ang ikawalo ng gabi, nasa Kapitan Pablo. Nasa mga Sila ay may bahid ng
may sulok ang pari, samantala ang kuwadrilyero rin ang pagdakip kay kalungkutan sa kanilang mga
magkaibigan ay di alam kung ano Ibarra.May usap-usapan rin na mukha.Ng mga ikasiyam ay
ang dapat nilang gawin. Ng itinangka ni Ibarra na itanan ang dumating ang Kura at
tumugtog ang kampana, biglang kasintahang si Maria upang di itinanong sa Alperes and
dumating si Ibarra na mukhang matuloy ang pagpapakasal nito kay tungkol kay Ibarra at Don
luksang-luksa sa suot.Sinubukan ni Linares. Kaya pinatigil ni Kapitan Filipo. May batang
Maria na lapitan ang kasintahan Tiyago ang pagtatanan ng nakasunod sa kanya na
ngunit may biglang pumutok na magkasintahan sa tulong ng umiiyak at duguan.Tuluyang
baril sa labas. Natakot ang mga tao Sibil.Napatunayan rin na totoo ang iginiit ng Kura si Ibarra sa
at nagtago. May mga sumisigaw ng usap-usapan tungkol sa pagiging dahilan ng paglusob
“tulisan” sa loob ng magkasintahang Ibarra at Maria, at pagkagulo sa bayan.
bulwagan.Nang matapos na ang kaya sinunog ng mga sibil ang Sapagkat ang di nila alam ay
gulo, tiniyak ng Alperes na wala ng bahay ng binata. nagawa lamang ni Ibarra iyon
panganib sa labas at siniguradong dahil sa nais na ipaghiganti
maayos ang lahat. ang kanyang yumaong ama
sa pinatay ng mga Sibil.Ng
walang makuha ang Sibil na
impormasyon galing kay
Tarsilo, itinimba nila ito sa
isang balon na na
nakabaliktad ang sikmura.
Ilang beses rin nilang paulit-
(Ang Pagkakagulo) (Ang mga Sabi At Kuro-kuro) (Vae Victus)
ulit na ginawa ito kay Tarsilo,

hanggang sa namatay nalang
ito.
(Ang Isinumpa) (Pag-ibig sa Bayan) (Ikakasal na si Maria Clara)
Ang mga pamilya ng mga Naihayag sa mga diyaryo sa Maligaya si Kapitan Tiago
nabilanggo ay ilang araw ng Maynila ang nangyaring paglusob ng dahil siya ay hindi man lang
tuliro at pagod. Ilang araw na rin mga inapi o sawimpalad. Iba-ibang nausig ng pamahalaan.
silang umiiyak dahil sa sinapit ng estilo at uri ng balita ang nailathala. Kabaligtaran ni Tinong na
kanilang mahal sa buhay. Maligalig ang mga tao sa kumbento mula nang imbitahan ng
Nagkasakita ang Kura kaya kung at kaniya-kaniyang bigay ng kanilang pamahalaan ay di na
gayon ang Alperes ang dumagdag pahayag.Usapan naman sa ibang nakausap nang maayos at di
bilang bantay. Samantala ang kumbento na ang mga nag-aaral sa na lumalabas.Dumating
Kapitan naman ay nawawalan na Ateneo ay mga pilibustero. Di naman ang mga De Espadaña
ng silbi.Maging ang mag-ina ni naman mapakali si Kapitan Tinong sa bahay ni Tiago kasama si
Don Filipo ay walang tigil ang mula sa Tondo na minsang Linares. Sinabi ni Donya
pag-iyak habang naglalakad- tumulong kay Ibarra.Nagagalit kasi Victorina, nararapat lamang
lakad. Inuusal naman ni Kapitana ang asawa niyang si Tinchang dahil na maparusahan si Ibarra sa
Tinay ang pangalan ng kanyang dapat daw nasa Kapitan-Heneral ginawa. Hinarap ni Maria
anak na si Antonio. Sinisilip ang kaniyang paglilingkod at di sa Clara ang mga bisita.Napag-
naman ni Kapitana Maria ang mga naghihimagsik.Dumating ang usapan ang kasal nina Maria
kanyang kambal na anak.Isang pinsan ni Tinchang na si Don at Linares. Payag na si Tiago
araw ay napalabas ang mga Primitivo. Sinabihan nito si Tinong na ikasal si Maria kay Linares
bilanggo, kasama si Ibarra. na gumawa na ng huling habilin dahil tagapayo ito ng Kapitan
Ngunit ang lahat ay galit na galit dahil sa pakikipagkaibigan kay Heneral.Kinabukasan, napuno
sa kanya. Walang sinuman ang Ibarra. Nahimatay ito dahil sa ng bisita ang bulwagan ni
tumawag sa kanyang narinig. Nang magising, pinayuhan Kapitan Tiago. Andun ang
pangalan.Ng siya ay lumabas ng siya ni Primitivo na bigyan ng mga Instik, mga paring sina
walang gapos kasama ang anumang regalong mamahalin ang Salvi at Sibyla. Naging usap-
dalawang kawal, umugong ang heneral at sabihing pamasko ito. At usapan ang pagpapakasal ni
mga tao na kung sino pa ang may sunugin ang anumang kasulatang Maria kay Linares. Sabi ng ilan
sala siya pa ang walang tali. mayroon si Tinong na mula kay ay ginagawa lamang daw ito
(Ang Isinumpa) (Pag-ibig sa Bayan) (Ikakasal na si Maria Clara)
Ibarra.Usap-usapan naman sa may ni Maria dahil papaslangin na

Intramuros ang nangyaring pag- si Ibarra.Nagtungo si Maria sa
aaklas. Marami ang nagsasabing asotea. Nakita niya sa isang
taksil daw si Ibarra dahil sa lumang bangka sina Elias at
nangyari. Sinabi pang ang paaralan Ibarra na tatakas. Sandaling
ay para lamang sa mga plano nag-usap ang dalawa at sinabi
nito.Nag-imbita naman ang ni Maria na si Ibarra pa rin
pamahalaan ng ilang mag-anak sa ang mahal nito. Umalis na rin
Tondo para sa pagtulog sa Fuerza de ang dalawa pagkatapos
Santiago, kabilang si Kapitan Tinong. makipag-usap kay Maria.
(Ang Barilan sa Lawa) (Ang Pagtatapat ni Padre Damaso) (Ang Noche Buena)
Dadalhin ni Elias si Ibarra sa Nabalitaan na ni Maria Clara ang Sa isang kubo sa dampa na
Mandaluyong upang doon nangyari kay Ibarra. Nakapako nakatayo sa bundok ay doon
pansamantalang magtago. Ibibigay lamang ang kaniyang mga mata sa namalagi si Basilio na
daw ni Elias ang pera na itinago mga pahayagang nagsasabing natagpuan ng isang pamilya.
niya sa puno ng balete upang patay na si Ibarra. Di man niya ito Nang magpaalam na umuwi,
magamit ni Ibarra paalis ng bansa. binabasa, batid niya ang pinayagan naman siya ng
Inaya ni Ibarra na sumama si Elias balita.Dumating si Padre Damaso at mga ito.Samantala, Noche
dahil parehas naman sila ng nakita ang malungkot na anak. Buena sa San Diego. Ngunit
dinanas, ngunit tumanggi Hiniling agad ni Maria na huwag kapansin-pansin na
ito.Pagdating sa tapat ng palasyo, nang ituloy ang kasal kay Linares malungkot ang lahat. Walang
nakita nilang may naninita. Itinago dahil wala naman daw siyang palamuti o anumang
ni Elias si Ibarra sa ilalim ng mga ibibiging iba ngayong wala na si programa. Nakatanggap din
dahon. Sinabi nito sa mga bantay Ibarra. Dalawa na lang daw ang ng liham si Simang mula kay
na tutungo siya sa Maynila upang mahalaga sa kaniya ngayon, ang Maria ngunit ayaw niya itong
magdala ng damo. Nakalusot sila kamatayan o kumbento.Batid ni basahin.Nakarating naman si
sa mga bantay.Nang makalagpas Padre Damaso na gagawin ng anak Basilio sa San Diego at
naman sa bunganga ng Ilog Pasig, ang sinasabi kaya humingi ito ng hinanap ang ina sa kanilang
isang palwa ng mga sibil ang tawad kay Maria. Napaiyak pa ang tahanan ngunit wala ito roon.
papalapit sa kanila. Ililiko sana ni prayle at sinabing walang kapantay Nakita niya sa bahay ng
Elias ang bangka ngunit naisip ang pagmamahal sa anak. Pumayag alperes si Sisa at biglang
(Ang Barilan sa Lawa) (Ang Pagtatapat ni Padre Damaso) (Ang Noche Buena)
niyang wala silang laban dahil sa din itong huwag nang ikasal at tumakbo. May bumato sa ulo
armas ng mga ito.Sinabi nito kay papasukin na lang sa ni Basilio ngunit di niya ito
Ibarra na magkita na lamang sila kumbento.Malungkot din si alintana.Nakarating sila sa
sa Noche Buena sa libingan ng Damaso sa dinaranas ng anak. libingan. Hindi siya makilala
nuno ni Ibarra at tumalon palabas Napatingala siya sa langit at nasabi ng ina na nawalan ng malay.
ng bangka. Pinaulanan siya ng bala niyang totoo ang Diyos at Nawalan din ng malay si
ng mga sibil. Dahil malayo na ang nagpaparusa talaga ito sa mga Basilio dahil sa pagod at
narating ni Elias, di na siya nagkakasala. sugat na tinamo. Nang
sinundan. Umalis na rin ang mga magising, nakita niya si Sisa
ito nang may nakitang dugo sa na wala na nang buhay.Hindi
tubig. alam ni Basilio ang gagawin
nang dumating ang
mahinang si Elias. Sinabi nito
na may malaking pera sa
ilalim ng balete at gamitin
dawn i Basilio ito sa kaniyang
pag-aaral.Humarap sa langit
si Elias at sinabing masaya
siyang mawalan ng buhay na
nasisilayan ang liwanag.
KABANATA 64 TANONG SAGOT
(Ang pagtatapos)
Simula nang pumasok si Maria Clara

(Ang pagtatapos)
sa kumbento, nagpakalayo-layo na rin

si Padre Damaso. Sa Maynila siya
naglagi hanggang inilipat ng padre
provincial sa isang malayong
lalawigan upang doon na magmisa.
Kinabukasan, natagpuang pantay si
Padre Damaso. Ayon sa pagsusuri ng
mediko, bangungot o sama ng loob
ang sanhi ng kaniyang
pagpanaw.Nanungkulan naman
pansamantala si Padre Salvi sa
kumbentong pinapasukan ni Maria.
Ilang araw pa ay naging Obispo na rin
ito at nagtungong Maynila.Bago
naman maging ganap na mongha si
Maria, kalunos-lunos naman ang
sinapit ng kaniyang ama-amahang si
Tiago. Nangayayat ito nang husto,
naging mapag-isip, at nawalan ng
tiwala sa mga tao sa kaniyang paligid.
Sinabihan naman ni Maria ang
kaniyang Tiya Isabel na umuwi na
lamang sa Malabon o San Diego dahil
nais na niyang mamuhay nang mag-
isa.Napabayaan na rin nito ang mga
santo at santang
pinananampalatayaan. Naging abala
ito sa paglalaro ng liyempo, sabong,
at paggamit ng marijuana.
Napabayaan niya ang kaniyang
kalusugan at kabuhayan. Ganap nang
nalimot ng mga tao na dati siyang
marangya at iginagalang na tao sa
kanilang bayan.Samantala, si Donya
Victorina ay patuloy sa pagdagdag ng
kulot sa kaniyang ulo upang
magbalatkayo na isang taga-
Andalucia. Pero nangungutsero na
(Ang pagtatapos)
lang siya ngayon. Hindi makakilos si

Don Tiburcio at hindi na rin
makapanggamot bilang isang doktor
at wala na ring mga ngipin.

KABANATA 1-WPS Office

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KABANATA 1-WPS Office

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KABANATA 1 KABANATA 2 KABANATA 3

(Ang pagtitipon) (Si Crisostomo Ibarra) (Ang Hapunan)

Naghanda ng isang magarbong Sa pangalawang kabanata ng Sa kabanata na ito tungkol sa

. Nagalit naman si Padre Damaso

Kumalma ang magkabilang

KABANATA 4 KABANATA 5 KABANATA 6

(Erehe at Pilibustero) (Pangarap Sa Gabing Madilim) (Si Kapitan Tiago)

Nagpatuloy si Ibarra sa kanyang Bumaba sa kalesa si Ibarra at Ang sentro ng paksa sa

(Erehe at Pilibustero) (Pangarap Sa Gabing Madilim) (Si Kapitan Tiago)

(Suyuan Sa Asotea) (Mga Alaala) (Mga Bagay-bagay Ukol sa

(Suyuan Sa Asotea) (Mga Alaala) (Mga Bagay-bagay Ukol sa

KABANATA 10 KABANATA 11 KABANATA 12

Sa ika-sampung kabanata ng Noli Sa naunang kabanata ay Sa ika-lanbindalawang kabanata

(Mga Unang Banta ng Unos) (Si Pilosopo Tasyo) (Mga Sakristan)

Nagtungo si Ibarra sa sinasabing Kasabay ng pagdalaw ni Ibarra sa Ang kinausap na magkapatid ni

(Mga Unang Banta ng Unos) (Si Pilosopo Tasyo) (Mga Sakristan)

KABANATA 16 KABANATA 17 KABANATA 18

(Si Sisa) (Si Basilio) (Mga Kaluluwang Naghihirap)

(Si Sisa) (Si Basilio) (Mga Kaluluwang Naghihirap)

KABANATA 19 KABANATA 20 KABANATA 21

(Karanasan Ng Isang Guro) (Ang Pulong Sa Tribunal) (Kasaysayan Ng Isang Ina)

(Karanasan Ng Isang Guro) (Ang Pulong Sa Tribunal) (Kasaysayan Ng Isang Ina)

ipinakita ni Rizal kung gaano kasamaang dulot ng sadyang mahina at marupok

(Karanasan Ng Isang Guro) (Ang Pulong Sa Tribunal) (Kasaysayan Ng Isang Ina)

KABANATA 22 KABANATA 23 KABANATA 24

(Dilim At Liwanag) (Ang Pangingisda) (Sa Kagubatan

(Dilim At Liwanag) (Ang Pangingisda) (Sa Kagubatan

(Sa Bahay Ng Pilosopo) (Bisperas ng Pista (Sa Pagtatakipsilim)

(Sa Bahay Ng Pilosopo) (Bisperas ng Pista (Sa Pagtatakipsilim)

KABANATA 28 KABANATA 29 KABANATA 30

(Mga Sulat) (Ang Umaga) (Sa Simbahan)

(Mga Sulat) (Ang Umaga) (Sa Simbahan)

Sa mismong araw ng kapistahan, Dahil araw ng pista, punong-

(Mga Sulat) (Ang Umaga) (Sa Simbahan)

guminhawa ang Damaso sa kapuwa pari si Padre

KABANATA 31 KABANATA 32 KABANATA 33

(Ang Sermon) (Ang panghugos) (Malayang Kaisipan)

Sa kabanatang ito inilarawan ni Sa kabanatang ito Sa kabanatang ito, unti-unting

(Ang Sermon) (Ang panghugos) (Malayang Kaisipan)

KABANATA 34 KABANATA 35 KABANATA 36

(Ang Pananghalian) (Ang Usap-usapan) (Ang Unang Suliranin)

(Ang Pananghalian) (Ang Usap-usapan) (Ang Unang Suliranin)

KABANATA 37 KABANATA 38 KABANATA 39

(Ang Kapitan-Heneral) (Ang Prusisyon) (Si Donya Consolacion)

(Ang Kapitan-Heneral) (Ang Prusisyon) (Si Donya Consolacion)

ni Kapitan ang binata na kanina kagawad.Nangunguna sa paningin, ay siya ang

(Ang Karapatan At Lakas) (Dalawang Panauhin) (Mag-asawang De Espadaña)

(Ang Karapatan At Lakas) (Dalawang Panauhin) (Mag-asawang De Espadaña)

bumaba sa kumbento pero

KABANATA 43 KABANATA 44 KABANATA 45

(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi) (Ang Pinag-uusig)

(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi) (Ang Pinag-uusig)

KABANATA 46 KABANATA 47 KABANATA 48

(Ang Sabungan) (Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)

(Ang Sabungan) (Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)

Elias.Buong pagpapakumbaba na sa bahay at kumuha ng latigo si Nakita niya si Nol Juan at

KABANATA 49 KABANATA 50 KABANATA 51

Humingi ng paumanhin si Elias Nagpatuloy ang pag-uusap ng Balisa si Linares dahil sa

kapangyarihan ng mga guwardiya bata sa sinapupunan ng babae. bisa ang pagka-

(Ang Pagkakagulo) (Ang mga Sabi At Kuro-kuro) (Vae Victus)

(Ang Pagkakagulo) (Ang mga Sabi At Kuro-kuro) (Vae Victus)

ulit na ginawa ito kay Tarsilo,

KABANATA 58 KABANATA 59 KABANATA 60

(Ang Isinumpa) (Pag-ibig sa Bayan) (Ikakasal na si Maria Clara)