KABANATA 1
(Ang pagtitipon)
Naghanda ng isang magarbong
salusalo si Don Santiago de los
Santos o mas kilala bilang
Kapitan Tiago. Dahil mabuting
tao at kilala sa buong Maynila,
agad na kumalat ang balita
tungkol sa pagtitipong gagawin
sa Kalye Anluwagi.
Nang gabi ng pagititipon,
dumagsa ang mga bisita na
iniistima naman ni Tiya Isabel,
pinsan ni Tiago. Kabilang sa mga
dumalo ay sina Padre Sibyla,
Tinyente Guevarra, mag-
asawang Dr. de Espadaña at
Donya Victorina, Padre Damaso,
at isang kararating lamang na
dayuhan sa Pilipinas.
Matanong ang dayuhan tungkol
sa mga Pilipino, kabilang ang
mga Indio. Nang mabanggit ang
monopolyo sa tabako, dito
nagsalita nang di maganda si
Padre Damaso tungkol sa mga
Indio. Hinamak niya ang mga ito
at iniba naman ni Padre Sabyla
ang usapan.
Napag-usapan ang pagkakaalis
ni Padre Damaso bilang kura-
paroko ng San Diego. Sabi ni
Damaso, hindi raw dapat
nangingialam ang hari ng
Espanya sa pagbibigay-parusa
sa mga erehe. Sinabi naman ni
Tinyente na nararapat lamang
ang parusa.
Inilahad ni Tinyente ang tunay na
dahilan na pagkakalipat niya sa
iba pang parokya. Ito raw ay
dahil ipinahukay niya ang
bangkay ng isang marangal na
lalaking napagbintangang isang
KABANATA 2
(Si Crisostomo Ibarra)
Sa pangalawang kabanata ng
Noli Me Tangere, naka-pokus
ang kwento sa pagpunta ni
Kapitan Tiyago at Ibarra sa isang
kasaluhan at kasiyahan sa
kanyang bayan.
Nakipagkamayan si Kapitan sa
lahat ng kanyang bisita at
panauhin, kasali si Padre
Damaso, na biglang namutla ng
makita si Ibarra.
Pinakilala ni Kapitan si Ibarra
bilang anak ng isang kakilala na
nag-aral sa Europa. Tinangkang
kamayan ni Ibarra si Padre
Damaso pero agad itong
tumalikod.
Si Padre Damaso ay matalik na
kaibigan ng ama ni Ibarra. Dahil
sa biglang pagtalikod ni Padre
Damaso ay nakaharap siya sa
tinyenteng kanina pa
namgmamasid sa kanila ni
Ibarra.
Nag-usap si Ibarra at si Tinyente
sinabing ikinagagalak nila na
makita siya sa kasiyahan na yun.
Halos mangiyak-iyak sa tuwa
ang Tinyente habang nag-uusap
kay Ibarra.
Ayon din sa kanya, kilala ang
ama ni Ibarra sa kanyang lubos
na kabaitan. Nang nalaman ito,
napawi ng binata ang masamang
hinala nito sa masamang hinala
ng pagkamatay ng kanyang
ama.Ng malapit ng maghapunan,
inimbita ni Kapitan Tinong si
Ibarra ng pananghalian
kinabukasan.
KABANATA 3
(Ang Hapunan)
Sa kabanata na ito tungkol sa
hapunan na dinayuhan ni Ibarra.
Sa pagsasalo na ito ay nakita
niya si Pari Sybyla at Padre
Damaso. Kitang-kita sa
pagmumukha ni Pari Sybyla ang
kasiyahan niya sa pagdalo,
samantala, so Padre Damaso
naman ay mukhang banas na
banas.
Ang lahat ay nagsisiyahan at
giliw na giliw sa pagsasalo.
Pinupuri ng mga bisita ni Kapitan
Tiyago ang mga masasarap na
pagkain na kanyang inihanda.
Dumalo rin ang Tinyente, na
kung saan kinainisan siya ni
Donya Victoria dahil sa
pagmamasid nito sa kanyang
buhok.
Umupo si Ibarra sa may
kabisera. Sa kabilang dulo
naman ng lamesa ay
nakikipagtalunan ang dalawang
pari kung sino ang tatabi
sakanya. Ng inihanda na ang
pagkain, nagsimula ng magsalo
ang mga panauhin. Nakipag
usap si Ibarra sa mga panauhin
at kinwento sakanila kung saan
ang kaniyang kinaroroonan.
Nalaman ng mga kausap ni
Ibarra ang kanyang mga
napuntahan sa mga nakaraang
taon ng kanyang
pakikipagsapalaran sa ibang
bansa. Sinabi niya rin ang
kanyang mga natututunan, bukod
sa wika, tulad ng iba’t ibang
kasaysayan ng bansa ng
kanyang pinuntahan.
erehe dahil ayaw lamang
mangumpisal
. Nagalit naman si Padre
Damaso dahil sa sinabi ng
Tinyente. Lumapit si Padre Sybila
upang pakalmahin ang kapuwa
prayle. Naaalala rin kasi ni
Damaso ang nawawalang
mahahalagang dokumento.
Kumalma ang magkabilang
panig at umalis na sa umpukan si
Tinyente. Nagpatuloy naman ang
talakayan at kuwentuhan ng mga
bisita noong gabi.
KABANATA 4
(Erehe at Pilibustero)
Nagpatuloy si Ibarra sa kanyang
paglalakbay. Isang araw, nabatid
niya na di niya na tiyak kung
saang destinasyon na siya
napadpad. Ito ay hanggang sa
nakaabot siya sa may Binundok
ng Liwasan. Nakita niya na wala
masyadong nagbago ang dating
kanyang kinalakihan ay
parehong-pareho pa rin sa dati.
Inilaan niya ang kanyang
atensyon sa paligid, nagmasid-
masid sa kanyang kapaligiran,
habang iniisip ang mga alaala
niya sa lugar na yun.
Naisalaysay ni Tinyente
Guevarra ang tungkol sa
kanyang ama at ang mapait na
sinapit nito. Isang taon bago
bumalik si Ibarra sa Pilipinas ay
nakatanggap siya ng sulat sa
kanyang ama. Binilin ng ama
KABANATA 5
(Pangarap Sa Gabing Madilim)
Bumaba sa kalesa si Ibarra at
nagtungo sa Fonda de Lala. Ito
ang tinutuluyan niya tuwing
pupunta ng Maynila. Balisang
dumiretso si Ibarra sa
nirentahang silid at inisip ang
kalunos-lunos na sinapit ng
kaniyang ama. Tumanaw ito sa
bintana at nakita ang isang
maliwanag na tahanan sa
kabilang bahagi ng ilog. Mula sa
kinaroroonan ay rinig niya ang
mga kubyertos at ang tugtugin ng
orkestra. Nagmasid-masid ang
binata at pinanood ang mga
nagtatanghal. Nakita niya ang
ilang binibini na may mamahaling
suot at mga diyamante at ginto.
May mga anghel na nag-aalay ng
bulaklak at mga pastol na
nakikiisa sa programa. Kita rin
niya sa umpukan ng mga tao ang
KABANATA 6
(Si Kapitan Tiago)
Ang sentro ng paksa sa
kabanatang ito ay umiikot sa
katauhan at pag-uugali ng
pangunahing karakter na si
Kapitan Tiyago. Si Kapitan Tiyago
ay nag-iisang anak ng isang
negosyante ng asukal sa bayan
ng Malabon. Nakapagtapos siya
ng pag-aaral sa lohika sa tulong
ng isang Dominikong kaibigan na
kanyang pinaglingkuran.Isang
tipikal na Pilipino kung ilalarawan
ang kaanyuan ni kapitan Tiyago.
Ang kanyang hugis ng katawan
at maging ang buong pisikal
nitong katangian ay hindi
maikakaila na siya nga ay isang
Indio.Isang dalaga mula Sta Cruz
ang napangasawa ni Kapitan
Tiyago, siya ay si Donya Pia.
Pareho silang masipag sa pag-
nenegosyo kaya sila ay
KABANATA 4 KABANATA 5 KABANATA 6

(Erehe at Pilibustero) (Pangarap Sa Gabing Madilim) (Si Kapitan Tiago)

niya na si Don Rafael sa kanya
ng isang sulat na nagsasabing di
siya dapat mag abala. Kinwento
ng tinyente kay Ibarra ang lahat
ng detalye sa buhay ng kanyang
ama. Kung bakit siya nakulong
at maraming galit sa kanya, ang
rason ng kanyang
pagkabilanggo, ang mga
pinaratang sakanya noong siya
ay nasa kulungan, hanggang sa
kanyang pagkalaya sakanyang
mga kaso. Sapagkat nung siya
ay dapat ng makalabas, siya ay
binawian ng buhay sa loob ng
kulungan.
mga Pilipino, Kastila, Intsik, at
mga prayle. Ngunit ang mas
pumukaw ng kaniyang atensiyon
ang binibining si Maria Clara.
Nabighani si Ibarra sa angking
ganda nito at hindi maiwaglit ang
tingin sa dalaga. Nang makita
naman ni Ibarra ang mga batang
Pransiskano na payat at putlain
ay nahabag naman ito. Abala
naman noon si Padre Sibyla na
makipag-usap sa mga dalaga
habang si Donya Victoria naman
ay abala sa pag-aayos ng buhok
ng napakarikit na si Maria Clara.
Dahil pagod sa maghapon,
madaling nakatulog si Ibarra at
nagising kinabukasan na habang
si Padre Salvi naman ay di
mawaglit si Maria sa kaniyang
isipan.
yumaman at naging kabilang sa
mga prominenteng pamilya sa
bayan. Mula noon ay nakagawian
na ni Kapitan Tiyago ang kumilos,
manamit at mamuhay na para na
ring isang Espanyol. Sagrado at
deboto siyang katoliko na
sumasamba sa lahat ng mga
santo. Naging sunod-sunuran din
siya sa mga gawain at
kagustuhan ng mga banyaga.
Ang pagsasama nila nga anim na
taon ni Donya Pia ay nabiyayaan
ng isang sanggol na babae,
pinangalanan itong si Maria
Clara. Nasawi ang kanyang
kabiyak mula sa panganganak
kaya si Tiya Isabel na kanyang
pinsan ang naging katuwang niya
sa pagpapalaki kay Maria Clara.

KABANATA 7 KABANATA 8 KABANATA 9

(Suyuan Sa Asotea) (Mga Alaala) (Mga Bagay-bagay Ukol sa

bayan)

Ang kabanata na ito ay tumalakay
sa pag-iibigan at pagharap sa isang
mahalagang responsibilidad sa
buhay. Si Tiya Isabel ay isang
deboto ng simbahang katoliko,
nakagawian na niya na magsimba
tuwing umaga kasama ang
pamangkin na si Maria Clara.
Pagkatapos ng misa ng araw na
iyon ay nagmamdali na umuwi si
Maria, bagay na ikinagalit ng
kanyang tiyahin. Mula sa balkonahe
Sa kabanata na ito, ipinakita ni
Rizal ang diskriminasyon sa
pagitan ng mga dayuhan at mga
Pilipino. Ipinahayag din niya
kung gaano kabilis ang pag-
asenso ng mga Espanyol ay siya
namang pagkalugmok sa
kahirapan ng Inang
Bayan.Habang lulan ng kanyang
karwahe ay binagtas ni Ibarra
ang Maynila. Nanlumo at
nalungkot siya dahil sa kanyang
Sa kabanata na ito lumabas
ang pagiging sunod-sunuran ni
Kapitan Tiyago sa kagustuhan
ni Padre Damaso, lalo na sa
mga usapin tungkol kay Maria
Clara.Nakagayak na ang
magtiyahin na Donya Isabel at
Maria Clara upang pumunta sa
Beaterio at kunin ang mga
naiwang gamit ng huli. Ilang
sandali bago sila umalis ay
siya namang pagdating ni
KABANATA 7
(Suyuan Sa Asotea)
ng kanilang bahay ay hindi
mapakali at aligaga ang dalaga.
Hinihintay niya ang pagdating ng
kanyang kasintahan na si Ibarra.
Halos pitong taon din ang lumipas
na hindi nagkita ang dalawang
magsing-irog. Dumating nga si
Ibarra at ginugol ng dalawa ang
kanilang oras sa pag-aalala sa
kanilang mga nakaraan mula noong
sila ay mga musmos pa lamang. Si
Maria ay nagbalik tanaw mula sa
kanyang buhay sa Beaterio habang
si Ibarra naman ay sa kanyang pag-
aaral at pakikipagsapalaran sa
Europa. Isinumbat ni Maria ang
paglayo ni Ibarra upang mag-aral,
ngunit dagli naman itong sinagot ng
binata. Lumayo daw siya para
gawin ang mga higit na
mahalagang bagay, ang pag-aaral
para sa kabutihan ng hinaharap ng
bayan. Naputol ang kanilang
usapan nang biglang maalala ng
binata ang kanyang mga yumaong
magulang. Dali-dali siyang
nagpaalam at umuwi para
makahabol sa nalalapit na undas.
KABANATA 8
(Mga Alaala)
mga nasilayan. Halos walang
pinagbago at lalo pang pumangit
ang Escolta pagkatapos ng
pitong taon na nilisan niya
ito.Ang tanawin at alaala ng
kanyang bayan na iniwan ay
tuluyan nang napabayaan.
Maging ang kalagayan ng mga
tao ay lalo pang lumala, mas
lalong dumami ang bilang ng
mga alipin.Kung gaano kagara at
kakintab ang mga karwahe ng
mga prayle ay siya namang
ingay at langitngit ng gulong ng
mga kariton na gamit ng mga
pobreng Pilipino. Ito ang mga
eksena na labis na nagpabigat
sa damdamin ni
Ibarra.Bahagyang naibsan ang
kanyang kalungkutan nang
madaanan niya ang
Bagumbayan. Dito ay sumagi sa
isip niya ang mga aral ng
kanyang dating guro na pari. Ang
mga aral na ito ang nagbigay sa
kanya ng inspirasyon upang
isapuso ang pag-aaral at
ipamahagi ito lalo na sa mga
kabataan na siyang pag-asa ng
bayan.
KABANATA 9
(Mga Bagay-bagay Ukol sa
bayan)
Padre Damaso.Magiliw niyang
tinanong ang dalaga kung saan
sila papunta at nang kanya
itong malaman aybiglang nag-
init ang kanyang ulo. Dahil dito
dali-dali niya hinanap si kapitan
Tiyago. Naging mainit ang
kanilang usapan hanggang sa
umabot na silang dalawa ay
nagkasigawan na naging
tampulan ng tsismis ng mga
pari.Sinabihan niya ang
gobernadorcillo na hindi siya
sang-ayon sa nakikita niyang
pakikipagmabutihan ni Maria
Clara kay Crisostomo Ibarra.
Hindi daw sila dapat na
magkatuluyan dahil si Ibarra ay
isang kaaway.Pinagsabihan din
niya si Tiyago na mayroon
siyang karapatan sa lahat ng
desisyon patungkol kay Maria
Clara dahil siya daw ang
kanyang tumatayong
pangalawang ama.Sa pag-alis
ni padre Damaso sa kanilang
tahanan ay napa-isip ang
matanda tungkol kay Ibarra.
Pagkatapos ay pinatay niya
ang mga nakasinding kandila
na inalay niya sa altar para sa
maayos at ligtas na
pagbibyahe ni Ibarra.
KABANATA 10 KABANATA 11
(Ang Bayan ng San Diego) (Ang Mga Makapangyarihan)
Sa ika-sampung kabanata ng Sa naunang kabanata ay
Noli Me Tangere, isinaad dito ang ipinakilala ang Bayan ng San
Bayan ng San Diego – na siya Diego pati na rin ang iilan sa
ring pamagat ng kabanata.Nag- pamilya ni Crisostomo Ibarra. Sa
umpisa ang kabanata sa kabanatang ito ay magsisimula
paglalarawan ni Rizal sa bayan. na ang pag-ikot ng istorya sa
Napapaligiran ng bukirin ang bayan.Pinamagatang “Ang Mga
bayan na siya ring malapit sa Makapangyarihan,” ang
lawa at ilog. Kaya naman kabanatang ito ay ukol sa mga
maraming mga tao ang taong tunay na nangingibabaw
manghang-mangha sa bayan na sa bayan ng San Diego. Mahigpit
ito dahil sa magagandang ang labanan sa kapangyarihan at
tanawin dito.Mayroon ring gubat lakas sa bayang ito. Ang tatay ni
na malapit sa bayan, kung saan Crisostomo na si Don Rafael ang
nagsimula ang kasaysayan. pinakamayaman sa bayan ngunit
Sinasabing noong unang hindi siya tinaguriang
panahon ay may isang makapangyarihan. Ang kapitan
matandang Kastila ang ng bayan naman at pati na rin si
nagkaroon ng interes sa isang Kapitan Tiyago, bagama’t sila ay
lupa malapit sa nasa posisyong namumuno, ay
kagubatan.Bagama’t walang hindi pa rin tinatawag na
tunay na nagmamay-ari sa lupa makapangyarihan.Sa kabila nang
ay nagbigay ang matanda nang kanilang mga salapi at awtoridad,
kakaunting salapi at mga kahit na may iilan pa ring
materyal na bagay tulad ng damit rumerespeto sa kanila, ay
at alahas sa mga taong masasabing mas marami pa rin
naninirahan malapit sa silang nakakalaban sa
lupain.Ilang araw lang ay taumbayan. Ang tunay na
natagpuang nagpatiwakal ang kinikilalang makapangyarihan ay
matanda sa gubat. Maraming ang bagong parokyano na
haka-haka ang umusbong kung pumalit kay Padre Damasao – si
bakit iyon nagawa ng matanda Padre Salvi at pati na rin ang
pero walang nakahanap ng tunay pinuno ng mga guwardiya sibil –
na rason.Makalipas ang ilang ang Alperes. Ang dalawang ito
buwan ay isang binata naman ang tinitingala nang lahat at ang
ang dumating sa bayan na tawag sa kanila ay “casique.”
nagpakilalang anak nang yumao. Lingid sa kaalaman ng lahat ay
Ang kanyang pangalan ay Don ang dalawang ito ay may
Saturnino. Nanirahan siya sa hidwaan ngunit hindi nila ito
Bayan ng San Diego kung saan ipinapakita lalo sa publiko na
siya na rin ay nagkaroon ng maaaring makasira sa imahe
pamilya. Ang kanyang anak na si nila.
KABANATA 12
(Araw Ng Mga Patay/Todos Los
Santos)
Sa ika-lanbindalawang kabanata
ng Noli Me Tangere, isinalaysay
rito ang dalawang sepultorero at
pinamagatan itong “Araw ng mga
Patay.” Ang dalawang sepulturero
ay nasa kalagitnaan ng kanilang
paghuhukay sa sementeryo ng
bayan. Inilarawan ang
sementeryo bilang napabayaan
na dahil walang taga-pangalaga.
Sinasabing may isang krus na
nakatirik sa isang bato sa gitna
ng libingan. Habang ang
dalawang tauhan ay abala sa
kanilang paghuhukay disoras ng
gabi ay naisipan nilang
kwentuhan ang isa’t-isa tungkol
sa kanilang mga naging
karanasan sa trabaho. Ang mas
bata at mas bagong sepulturero
ay kanyang sinambit na bagong
lipat lamang siya sa bayan dahil
hindi niya nakayanan ang mga
utos sa kanya sa dating libingan
kung saan siya nagtatrabaho,
lalong-lalo na ang paghukay ng
bago pa lamang kakalibing para
ilipat ito sa ibang lugar. Ang
sepultorerong may higit na
karanasan kaysa sa kanyang
kasama ay inilahad naman niya
na noon ay may isang bangkay
na dalawampung araw palang
naililibing na ipinahukay sa
kanya. Sariwa pa aniya ang
bangkay.Iniutos sa kanya na ilipat
ang bangkay sa libingan ng mga
Intsik ngunit hindi niya ito
nagampanan dahil sa bugso ng
ulan. Itinapon niya ang bangkay
sa lawa. Napag-alaman rin na
isang prayleng nag-ngangalang
KABANATA 10
(Ang Bayan ng San Diego)
Don Rafael ay siya namang ama
ni Crisostomo Ibarra.
KABANATA 13
(Mga Unang Banta ng Unos)
Nagtungo si Ibarra sa sinasabing
libingan ng amang si Don Rafael
kasama ang isang matandang
utusan. Sinabi ng matanda kay
Ibarra na nagpagawa ng nitso si
Kapitan Tyago para sa kanyang
ama. Dagdag pa ng matanda,
nagtanim daw siya ng bulaklak
ng adelpa at sampaga at
nilagyan ng krus. Nakita ni Ibarra
ang sepulturero at tinanong kung
nasaan ang puntod. Agad na
naalala ng sepulturero ang
tinutukoy nila Ibarra. Gayunman,
sinabi ng tagapaglibing sa
dalawa na sinunog niya ang krus
at itinapon naman ang mga labi
ni Don Rafael sa lawa alinsunod
sa utos ni Padre Garrote. Hindi
maipinta ang mukha ni Ibarra
dahil sa pagkabalisang
nadarama, habang naluha
naman ang matanda. Hindi niya
lubos maisip na mayroong hindi
nagbigay ng galang sa bangkay
ng ama. Umalis siya sa libingan
at nakasalubong si Padre Salvi,
tangan ang kaniyang baston.
Bagaman hindi niya pa nakilala
ang pari kailanman, kinompronta
niya ito at tinanong kung bakit
KABANATA 11
(Ang Mga Makapangyarihan)
KABANATA 14
(Si Pilosopo Tasyo)
Kasabay ng pagdalaw ni Ibarra
sa puntod ng ama, ay ang
pagdalaw din ni Pilosopo Tasyo
sa kaniyang namayapang asawa.
Pilosopo Tasyo ang tawag nila
kay Don Anastacio. Mayaman
ang pakalat-kalat na matanda sa
lansangan. Sadyang matalino ito
at mahusay magsalita. Pinahinto
ito ng kaniyang ina sa pag-aaral
sa dalubhasaan ng San Jose
dahil baka raw malimot na nito
ang Diyos sa sobrang talino.
Nais kasi ng ina niya na maging
pari ito.Sinuway ito ni Tasyo at
nag-asawa. Gayunman, isang
taon matapos ikasal ay
namayapa ang asawa niya.
Itinuon na lamang niya ang oras
sa pagbabasa at napabayaan
ang mga minana. Madilim ang
langit at maraming kidlat sa
langit. Ngunit sa halip na
matakot, masaya pa si Tasyo sa
lagay ng panahon. Hiling daw
kasi niya na magkadelubyo
upang malinis ang
sangkatauhan. Nagtungo si
Tasyo sa simbahan at nakita ang
magkapatid. Sinabihan niya ito
na umuwi na dahil may espesyal
KABANATA 12
(Araw Ng Mga Patay/Todos Los
Santos)
Pader Garrote and nag-utos.
KABANATA 15
(Mga Sakristan)
Ang kinausap na magkapatid ni
Tasyo ay sina Crispin at Basilio.
Kahit may banta ng bagyo,
pinatunog pa rin ng dalawa ang
kapmana sa kampanaryo ngunit
hindi nila ito napatunog nang
tama. Gusto nang makauwi ng
dalawa lalo’t sa ibinalita ni Tasyo
tungkol sa hapunang inihanda ng
inang si Sisa. Pero patuloy sila
sa trabaho sa simbahan.
Napagbintangang nagnakaw si
Crispin. Galit siya sa paratang at
ipinagdarasal na magkasakit ang
mga prayle. Halagang P32
(dalawang onsa) ang
pinababayaran sa magkapatid
gayong dalawang piso lang ang
sahod nila kada buwan. Hindi nila
mababayaran ang ibinibintang na
ninakaw nila. Nakapagbitiw si
Crispin ng mga salitang sana ay
tunay na nagnakaw na lamang
umano siya para makapagbayad
sa ibinibintang na halaga.
Habang nag-uusap ang dalawa,
dumating ang sakristan mayor at
sinita ang dalawa sa palyadong
pagpapatunog sa kampana.
Sinabihan din sila na hanggang
ikasampu pa sila ng gabi sa
KABANATA 13
(Mga Unang Banta ng Unos)
nilapastangan ang ama. Takot na
sumagot si Padre at sinabing
nagkakamali si Ibarra. Itinuro
niya ang kapuwa prayle na si
Padre Damaso. Natauhan si
Ibarra at agad na nilisan ang
kausap na pari kahit hindi pa ito
humihingi ng kapatawaran sa
napagbintangang si Padre Salvi.
KABANATA 16
(Si Sisa)
Si Sisa ang ina ng dalawang
tauhan sa simbahan na sina
Crispin at Basilio. Naninirahan
sila sa isang maliit na dampa sa
labas ng bayan. Mahirap ang
pamumuhay
nila.Nakapangasawa siya ng
isang tamad, sugarol, at hindi
responsableng lalaki. Maliban sa
wala itong pakinabang,
nakatatanggap pa si Sisa ng
pagmamalupit sa asawa. Martir
si Sisa. Hindi niya alintana ang
pananakit at patuloy na
sinasamba ang asawa.Isang gabi
ay naghanda si Sisa ng isang
espesyal na hapunan gaya ng
KABANATA 14
(Si Pilosopo Tasyo)
na hapunang inihanda ang ina
nila. Natuwa man ang
magkapatid ay nanatili sila sa
simbahan. Nagpatuloy sa
paglalakad ang matanda
hanggang narrating ang bahay
nina Don Filipo at Aling Doray.
Napag-usapan nila si Ibarra at
ang hinagpis na nararamdaman
nito dahil sa sinapit ng ama.
Nauwi sa usapang purgatory ang
talakayan. Hindi man daw
naniniwala ang Pilosopo rito ay
gabay naman daw ito upang
mabuhay nang malinis.Katulad
ng nakagawian, nagpaalam si
Tasyo at naglakad kahit madilim
ang langit at nagngingitngit ang
kilog at kidlat.
KABANATA 17
(Si Basilio)
Nakarating sa bahay nila si
Basilio na may sugat sa noo.
Mula iyon sa daplis ng bala mula
sa mga guwardiya sibil na
humahabol sa kaniya na nais
siyang ikulong sa kuwartel.
Ipinaliwanag niya sa ina ang
nangyari at sinabing nasa
kumbento si Crispin. Papayapa
na sana ang damdamin ni Sisa
nang ibunyag ni Basilio na
napagbintangang nagnakaw ng
dalawang onsa ang kapatid.
Nahabag si Sisa na nangyari sa
bunsong anak. Ipinangako
naman niya kay Basilio na
walang makaaalam ng tunay na
KABANATA 15
(Mga Sakristan)
simbahan, lagpas na sa ika-9 ng
gabing pahintulot upang
maglakad sa kalsadMakikiusap
sana si Basilio sa sakristan
mayor, ngunit hinila nito ang
umiiyak na si Crispin pababa sa
simbahan hanggang lamunin ng
dilim. Hindi makapaniwala si
Basilio sa sinasapit na kalupitan
ng kapatid. Gumawa ng paraan
si Basilio upang makababa sa
kampanaryo. Nang tumila ang
ulan, kumuha ng lubid at
nagpadausdos hanggang
makarating sa simbahan.
Nahanap niya ang silid na
pinagdalhan sa kapatid ngunit
sinarado ang pinto.
KABANATA 18
(Mga Kaluluwang Naghihirap)
Mababasa sa kabanatang ito
kung paano nabulag ang mga tao
sa mga maling paniniwala
tungkol sa kaligtasan ng mga
kaluluwa mula sa Purgatoryo.
Matamlay na tinapos ni Padre
Salvi ang tatlong misa na kayang
inalay. Dahil sa kanyang
karamdaman ay hindi niya
pinansin ang mga hermana at
hermano mayor na naghihintay
sa kanya upang siya ay
kausapin. Bagkus ay dali-dali
siyang nagtanggal ng kanyang
sutana at tumuloy sa kanyang
silid. Hindi na lang kumibo ang
mga debuto sa inasal ng pari.
KABANATA 16
(Si Sisa)
sinabi ni Tasyo. Bihira itong
mangyari dahil salat sila sa
buhay. Naghain siya ng tuyong
tawilis at kamatis na paborito ni
Crispin. Tapang baboy-ramo at
hita ng patong bundok para kay
Basilio. Gayunman, dahil naipit
sa isang pangyayari sa
simbahan, hindi makauuwi ang
magkapatid para saluhan ang
ina. Hindi rin matitikman ng
magkapatid ang espesyal na
hapunan dahil dumating ang
asawa ni Sisa. Inubos ng walang
pusong ama ang hapunan at
umalis pagkatapos mabusog
tangan ang panabok na manok.
Dahil sa ginawa ng asawa,
naiyak sa sama ng loob si Sisa.
Iniisip niya ang masasarap na
pagkaing para sa dalawang
anak. Masakit man sa
damdamin, nagluto ng kanin at
nag-ihaw ng tuyo si Sisa para sa
mga anak na inaasahang
darating. Ngunit lumipas ang
ilang oras at wala pa ring Crispin
at Basilio na dumarating. Inaaliw
niya ang sarili upang hindi
mainip. Maya-maya pa ay
dumating si Basilio at isinisigaw
ang pangalan ng ina.
KABANATA 19
(Karanasan Ng Isang Guro)
Sa kabanata na ito lantarang
ipinakita ni Rizal kung gaano
kalakas ang kapangyarihan ng
mga prayle para sirain ang
KABANATA 17
(Si Basilio)
dahilan ng sugat nito sa noo at
nakuha lang ito sa pagkakalaglag
sa puno. Nabatid rin ni Basilio na
dumating sa kanilang bahay ang
ama. Nawalan siya ng ganang
kumain dahil dito. Alam niya ang
pagmamalupit na ginagawa ng
ama sa kaniyang ina. Ipinabatid
ni Basilio na gusto na niyang
mawala na nang lubusan ang
kaniyang ama sa kanilang buhay
na ikinalungkot naman ni Sisa.
Nais pa rin kasi niyang mabuo
ang kanilang pamilya. Nakatulog
si Basilio dahil sa pagod.
Napanaginipan pa rin niya si
Crispin na inaalipusta pa rin ng
mga pari. Ginising siya ng ina at
sinabi rito na ayaw na niyang
bumalik sa simbahan.
Magpapastol na lamang daw siya
ng mga hayop sa bukid ni Ibarra.
Kapag nasa hustong gulang na
raw ay mag-aararo na lamang sa
bukid. Pag-aaralin na lamang
daw niya ang kapatid kay
Pilosopo Tasyo. Natigilan naman
si Sisa sa ginagawa at muling
nalungkot dahil hindi kasama ang
ama sa mga plano ni Basilio.
KABANATA 20
(Ang Pulong Sa Tribunal)
Sa kabanata na ito makikita ang
kasamaang dulot ng
pagkakaroon ng isang pinuno na
alipin ng mga dayuhan. Kumpleto
KABANATA 18
(Mga Kaluluwang Naghihirap)
Karamihan sa mga ito ay mga
matatanda na siyang naatasang
mangasiwa para sa nalalapit na
kapistahan. Sa gitna ng palitan
ng kanilang mga kuro-kuro ay
napag-usapan nila ang tungkol
sa usapin ng indulhensiya. Ayon
sa kanilang paniniwala, ang
taong maraming indulhensiya
ang siyang maliligtas ang
kaluluwa papunta sa Purgatoryo.
Nagmayabang ang bawat isa
tungkol sa dami ng kanilang mga
naipon para sa kaligtasan ng
kanilang mga kaluluwa. Sa gitna
ng kanilang pag-uusap ay
dumating si Sisa, ang ina ng
magkapatid na Crispin at Basilio.
Siya ay sumadya sa simbahan
upang tanungin si Padre Salvi
tunkol sa anak na si Crispin na
nagsisilbing sakristan ng pari.
KABANATA 21
(Kasaysayan Ng Isang Ina)
Si Sisa ay isang larawan ng ina
na sadyang mahina at marupok
kapag nasa kapahamakan ang
kanyang mga anak. Ipinakita ito
KABANATA 19
(Karanasan Ng Isang Guro)
kinabukasan ng mga kabataan.
Dalawang lalaki na kapwa
nakadamit pangluksa ang tahimik
na nagmumuni sa lawa. Ang mga
ito ay sina Ibarra at ang guro.
Ikinumpisal ng guro na kasama
niya ang sepulturero at si
Tenyente Guevarra sa pagtapon
ng bangkay ni Don Rafael sa
lawa. Mula sa kanyang narinig ay
hindi nagalit at tumangis si
Ibarra. Sa halip, mas lalo siyang
nagka-interes sa pagkatao ng
nasabing guro. Sinabi rin ng guro
kung gaano niya ninais na
baguhin ang lumang kairalan sa
pagtuturo ngunit siya ay bigo.
Habang tumatagal ay
nababawasan ang bilang ng mga
bata na nag-aaral. Ang silid
aralan na kanilang ginagamit ay
isang kwadra. Pinag-aaralan ng
mga bata ang mga litanya ng
dasal sa salitang Kastila. Pinakita
rin sa kabantang ito ang marahas
na kaparusahan na binibigay sa
bawat kamalian ng mga bata.
Ayaw ng guro ang ganitong
pamamaraan kaya pilit niya itong
binago ng patago. Ngunit siya ay
inalipusta at pinarusahan ni
Padre Damaso sa harapan ng
kanyang mga mag-aaral.
Nanlumo si Ibarra sa mga tinuran
ng guro, ngunit binigyan niya ito
ng pag-asa na balang araw
mababago rin ang lahat.
KABANATA 20
(Ang Pulong Sa Tribunal)
na ang mga kasapi na nasa
bulwagan para sa gaganaping
pulong ng tribunal. Nahati ang
mga ito sa dalawang grupo – ang
konsertabatibo ng mga
matatanda at ang liberal ng mga
nakababata. Ang bawat paksiyon
ay mayroong panukala para sa
nalalapit na kapistahan ng
bayan. Ang gusto ng mga
konserbatibo ay isang marangya
at magarbong kapistahan. Nais
nila na maging masaya ang mga
alkalde at prayle sa gaganaping
na selebrasyon. Gusto ng mga
konserbatibo na magdaos ng
dalawang araw na kapistahan at
bubuksan ang lahat ng bahay
pasugalan. Kasabay nito ay ang
pagtapon ng mga pagkain sa
lawa alinsunod na rin sa
tradisyon ni Sila (isang kilalang
diktador na Romano). Ang mga
mungkahing ito ay sinalungat
naman ng mga partido liberal.
Ang gusto nila ay isang
selebrasyon na ang taong bayan
ang mapapasaya at hindi ang
mga iilan lamang. Hangarin din
nila na ang matitipid na pondo ay
gagamitin na lang sa
pagpapatayo ng mga silid aralan.
Hindi ito sinang-ayunan ng mga
konserbatibo dahil malulungkot
at magagalit ang mga alkalde at
kura kung ganito lang ang
gagawin sa kapistahan.
KABANATA 21
(Kasaysayan Ng Isang Ina)
sa kabantang ito. Mula sa
kinatatayuan ay natanaw ni Sisa
ang dalawang sundalo na
palabas sa kanilang tahanan.
Hindi nila bitbit si Basilio, tanging
ang inahing manok lamang niya
ang kanilang nakuha. Tinanong si
Sisa kung nasaan ang kanyang
mga anak pati na ang pera na
ninakaw ng mga ito. Sinabi niya
na hindi pa niya nakikita ang
kanyang mga anak, kasabay ng
pagtatanggol na hindi sila mga
magnanakaw. Pinilit ng mga
sundalo na isama si Sisa sa
bayan upang humarap sa kura.
Dito, naranasan niya ang sobra-
sobrang panglalait at pang-
aalipusta mula sa
mapanghusgang mata ng mga
taong bayan. Pakiramdam niya
ay parang mamamatay na siya
sa kahihiyan. Nang makarating
siya sa kwartel ng mga sundalo,
siya ay paulit-ulit na tinanong.
Muli, pinasinungalingan niya
lahat ng mga paratang sa kanila.
Dahil dito, hindi naglaon ay
nagdesisyon ang kura na pauwiin
siya. Sa kanyang pag-uwi ay
nakakita siya ng maliit na pilas ng
damit ni Basilio na mayroong
bahid ng dugo. Siya ay labis na
nabahala dahil ang lugar na iyon
ay malapit sa bangin. Dahil sa
mga pangyayaring ito ay tuluyan
nang tinakasan ng bait si Sisa at
siya ay namuhay bilang isang
palaboy.
KABANATA 22
(Dilim At Liwanag)
Ang kabanatang ito ay tungkol sa
pag-uwi ni Maria at ng kanyang
Tiya Isabel sa tahanan ng San
Diego dahil sa pistang darating.
Ang pag-uwi ni Maria ay naging
salita ng tahanan sapagkat ilang
taon rin siyang di nakakapag-uwi
sa bayan niyang sinilangan. Si
Maria ay napamahal na sa mga
taong bayan dahil sa taglay
nitong bait at kagandahan.
Kaibigan at kilala niya halos lahat
ng kanyang mga kapitbahay at
kababayan. Lahat ng mga taga
San Diego ay nag-aabang sa
kanyang pag-uwi dahil labis
nilang kinagigiliwan ang
dalaga.Mas pinag-uusapan ang
dalaga dahil simula ng pagbalik
nito ay napapadalas ang
pagbisita at pagsama ni Ibarra sa
kanya. Sapgakat, niyaya ni Ibarra
si Maria sa isang piknik
kinabukasan. Natuwa naman si
Maria sa kanyang imbitasyon at
agad pumayag sa pamamasyal
na inalok ng binata. Ngunit sa
pagbabalik ng dalaga sa bayan,
di maiwasan ng mga tao sa San
Diego ang kakaibang kilos ni
Padre Salvi. Napansin din ng
dalaga ang pagbabago ng kilos
ni Padre Salvi at sinabi ito sa
kasinatahan at kababata niyang
si Ibarra. Sinabi niya kay Ibarra
ang kanyang napansin at
nakiusap na kung pwede sila
lamang dalawa ang sasama sa
piknik at di na papuntahin ang
mga kura. Subalit sa mga
nangyayari sa bayan ng San
Diego, pinaintindi ni Ibarra sa
dalaga na kailangan nila isama
ang kura sa kanilang mga
pasyang lakad, dahil din sa
KABANATA 23
(Ang Pangingisda)
Sa kabanata na ito pinapakita
ang isa sa mga araw ni Maria sa
pag-uwi niya sa bayan ng San
Diego. Kaagapay niya ang mga
matatalik niyang kaibigan na sina
Iday, Victoria, Sinang, at Neneng
sa may dalampasigan at
nagkukuwentuhan at
nagbibiruan.Yun ay madaling
araw at may mga ilang kabataan,
kadalagahan, at ilang
matatandang babae ang
naglalakad papunta sa mga
bangka na nakaparada sa
dalampasigan. Sila ay may dala-
dalang mga pagkain. Sumakay
sila sa bangka. Tig-iisang bangka
ang mga dalaga dahil lulubog
ang bangka kung sila lahat ang
sasakay. Bawat dalaga ay may
kasamang binata. Si Maria at
Ibarra ay magkasama, samantala
si Victoria naman at si Albino.
Sinagwan ang dalawang bangka
papunta sa dagat ng isang
lalakeng nagngangalang Elias.
Siya rin ang nagsilbing piloto ng
mga bangka.Sila ay masayang
nagmasid-masid sa lawa.
Nagpatugtog naman si Maria at
umawit ng Kundiman. Masaya
ang lahat sa piknik ng biglang
nakahagilap si Elias ng isang
buwaya. Pinagtulungan ni Elias,
Ibarra, at ng ibang binata ang
pagpatay sa buwaya.
Pinasalamatan naman ni Elias si
Ibarra sa pagsagip ng buhay
niya. Ng matiwasay na ang lahat,
nagpatuloy ang magkakaibigan
sa pangingisda at sa piknik.
KABANATA 24
(Sa Kagubatan
Sa kabanatang ito ay nasa
kalagitnaan pa rin ng piknik ang
magkakaibigan na sila Ibarra,
Maria, Victoria, Iday, Elias,
Sinang, at Albino. Sa parehong
araw rin na yun ay maaga
natapos ang misa ni Padre Salvi
at nakapag-almusal siya agad.
Habang nag-aalmusal, bigla
siyang nakatanggap ng liham at
biglang nawalan ng gana.
Tumungo siya sa gubat.Ng
makarating siya doon, pinauwi
niya na ang kanyang sinasakyan.
Naglakad siya sa gubat ng
nakarinig siya ng mga boses.
Dahan-dahan siyang lumapit sa
isang malaking puno.nNakita
niya sa may ilog ang tatlong
dalaga na sina Maria, Victoria, at
Silang na nagkukwentuhan at
nagtatampisaw sa tubig ilog.
Maiging nagtago si Padre Salvi
upang pagmasdan ang mga
dalaga. Ilang minuto ay
napagpasyahan niyang umalis na
at hinanap ang mga kalalakihan.
Pagdating ng tanghalian ay nag-
usap-usap ang mga nagpipiknik.
Binanggit ni Padre Salvi na
nagkasakit si Padre Damaso
kaya di ito nakapagsama. Maya-
maya ay dumating si Sisa at
napag-usapan ang mga
nawawala niyang anak. Sa
pagdidiskusyon nito, napunta sa
matinding pagtatalo si Don Felipo
at Padre Salvi. Iniwan ni Ibarra
ang dalawa na nagtatalo at
pumunta sa mga kaibigan niya
na naglalaro ng Gulong ng Palad.
Ng naituro ng Gulong si Ibarra,
tinanong sa kanya kung natupad
na ba ang binabalak nito. Agad
naman siyang sumang-ayon
KABANATA 22
(Dilim At Liwanag)
ikabubuti nila. Nahinto ang
kanilang kwentuhan ng bigla
namang nagpakita si Padre
Salvi. Humingi ng paumanhin si
Maria sa dalawa upang sila ay
maiwan at makapag-usap.
KABANATA 25
(Sa Bahay Ng Pilosopo)
Nagtungo si Ibarra sa tahanan ni
Pilosopo Tasyo. Nais niya kasing
isangguni ang binabalak niyang
pagtatayo ng paaralan sa
kanilang bayan. Nakita niyang
abala ang matanda sa sinusulat
nito. Gayunman, si Tasyo na
mismo ang huminto sa ginagawa
at sinabing ang susunod na
henerasyon pa naman daw ang
makauunawa at makikinabang sa
kanyang isinusulat. Binuksan ni
Ibarra ang kaniyang plano sa
Pilosopo. Sinabi ng matalinong
matanda na hindi dapat sa
kaniya isinasangguni ang mga
plano, bagkus sa mga
makakapangyarihang tao tulad
ng mga kaparian sa simbahan.
Sumagot si Ibarra na ayaw na
umano niyang mabahiran ng
kabuktutan ang maganda niyang
KABANATA 23
(Ang Pangingisda)
KABANATA 26
(Bisperas ng Pista
Abala ang buong San Diego
dahil sumapit na ang ika-sampu
ng Nobyembre. Hudyat na ng
bisperas ng kapistahan. Kaniya-
kaniyang gayak ang mga may-
kayang pamilya sa lugar katulad
ng pagdedekorasyon ng kanilang
mga tahanan at paglalagay ng
mga palamuti at mamahaling
mga kagamitan. Hindi mawawala
sa pista ang masasarap na
pagkain tulad ng mga kakanin,
minatamis, at mga mamahaling
alak mula Europa. Imbitado rin
ang mga mamamayan mula sa
kalapit na bayan upang
matunghayan ang mga
pagtatanghal. Panay naman ang
pagpapaputok, pag-iingay ng
batingaw, at pagtatanghal ng
mga musiko upang gawing mas
masaya ang pagdiriwang.
KABANATA 24
(Sa Kagubatan
dahil malapit na itatayo ang
bahay-paaralan na kanyang
pinaplano.Inilahad niya ang
kasulatan at binigay ito kay Maria
at Sinang. Ng makita ito ni Padre
Salvi, agad niya iyong kinuha at
pinunit dahil makasalanan ang
nasa loob ng kasulatan na yun.
Nagalit ang lahat at pinaalis ang
kura. Ilang sandali lg dumating
ang Gwardya Sibil at Sarhento at
dinakip si Ibarra at Elias sa
pananakit umano kay Padre
Damaso.
KABANATA 27
(Sa Pagtatakipsilim)
Si Kapitan Tiago ang isa sa mga
may malalaking handaan para sa
pista. Sinadya niyang magparami
ng handa dahil nagpapasikat ito
kay Ibarra na kaniyang
mamanugangin. Tanyag kasi si
Ibarra sa Maynila at nailalathala
pa sa mga pahayagan. Iba’t iba
ang mga handa at produktong
dumarating sa bahay ni Tiago
bago pa man ang bisperas ng
pista. At nang makarating sa
tahanan at makita ang anak,
binigyan ni Tiago si Maria Clara
ng isang agnos na mayroong
diyamante at Esmeralda bilang
pasalubong. Dumating na rin si
Ibarra para makita ang mag-ama.
Mayroong mga nag-aya kay
Maria na mamasyal na
pinahintulutan naman ni Tiago.
Inaya rin ni Kapitan si Ibarra na
KABANATA 25 KABANATA 26 KABANATA 27

(Sa Bahay Ng Pilosopo) (Bisperas ng Pista (Sa Pagtatakipsilim)

hangarin. Mauunawaan umano Siyempre, hindi mawawala ang sa kanila na maghapunan

siya ng pamahalaan at misa na pinangunahan ni Padre sapagkat darating si Padre
taumbayan dahil maganda ang Damaso. Ang mga magsasaka at Damaso ngunit tumanggi ito.
kaniyang hangarin. Sinalungat ibang manggagawa ay inialay na Sumama naman si Ibarra sa
naman siya ni Tasyo at sinabing ang kanilang katipang si Maria sa pamamasyal
mas makapangyarihan pa ang pinakamagagandang ani sa kasama ang mga kaibigan ng
simbahan kaysa pamahalaan. kanilang mga amo. Samantala, dalaga. Nang makarating sa
Kung nais dawn i Ibarra na habang abala ang lahat sa pista, plasa, nakita nina Maria ang
magtagumpay sa kaniyang mga abala rin si Ibarra sa isang lalaking ketongin na
plano, marapat daw na padaanin pagpapatayo ng kaniyang umaawit sa tugtog ng kaniyang
ito sa simbahan na siyang may paaralan. Hango ang disenyo gitara. Habang pinandidirihan ng
hawak sa lahat, kabilang ang nito sa mga paaralan sa Europa. lahat ang ketongin, naawa si
pamahalaan. Iba naman ang Hiwalay din ang lalaki sa babae. Maria dito at iniabot ang
pananaw ni Ibarra. Pagkat galing May malaking bodega at hardin pasalubong na mamahaling
sa Europa, naniniwala siya sa rin ito.Gastos ni Ibarra ang lahat agnos ng ama. Sa tuwa, lumuhod
kapangyarihan ng pagiging ng ginasta sa paaralan. sa pasasalamat ang
liberal. Muli naman siyang Tumanggi siya sa tulong na alok ketongin.Maya-maya pa ay
sinalungat ng matanda at ng mga mayayaman at mga pari dumating naman si Sisa. Itinuro
sinabing hindi angkop sa bansa sa pagpapatyo ng paaralan. nito ang kampanaryo at sinabing
ang kaisipang mula Europa. Marami ang humanga sa naroon ang anak na si Basilio.
Tulad ng isang halaman, ginawang ito ni Ibarra. Ngunit Itinuro din niya ang kumbento at
kailangan din daw yumuko ni lingid sa kaniyang kaalaman ay sinabing naroon ang anak na si
Ibarra sa hangin kapag hitik na marami din ang hindi natuwa at Crispin. Umalis din agad si Sisa,
ang bunga nito upang manatiling palihim na nagtanim ng sama ng gayundin ang matandang
nakatayo nang matatag. Payo pa loob sa kaniya. ketongin. Namulat sa
ng matanda, hindi karuwagan katotohanan si Sisa na
ang pagyuko sa kapangyarihan. napakarami palang mahihirap sa
Hindi man aminin, ngunit kanilang bayan.
napapaisip si Ibarra sa tinuran ng
matandang Pilosopo. Bago
umalis, nag-iwan pa si Tasyo ng
salita kay Ibarra na kung hindi
man siya magtagumpay sa plano
nito, ay may uusbong na
sinuman upang magpatuloy ng
kaniyang mga nasimulan.
KABANATA 28 KABANATA 29 KABANATA 30

(Mga Sulat) (Ang Umaga) (Sa Simbahan)

Katulad ng inaasahan, nailathala sa mga pahayagan sa Maynila ang magarbong pagdiriwang ng pista sa
San Diego. Napasama sa balita ang marangyang paghahanda sa pista, ang mga makakapangyarihang
tao, mga pagtatanghal, at ang pangangasiwa ng mga pareng Pransiskano sa pista.Nabalita ang
pagkaroon ng prusisyon ng mga santo at santa sa buong bayan. Nagkaroon din ng mga pagtatanghal
tulad ng komedya na labis na ikinaaliw ng mga pari dahil sa wikang Kastila ito ginawa. Mayroon din
namang pagtatanghal para sa mga Pilipino.Hindi rin nawala ang pagtatanghal ng mga musiko. Mayroong
dalawang bandang nagtanghal noong bisperas ng pista na simbolo ng karangyaan noon. May sayawan
din kung saan nakita ng marami ang pagsayaw ni Kapitan Tiago. Manghang-mangha naman ang
karamihan sa angking kagandahan ni Maria.Gayunman, nababalot ng lungkot si Maria dahil ilang araw na
niyang hindi nasisilayan si Ibarra. May sakit kasi ito. Kaya minarapat ng kasintahan niyang sulatan ang
binata.Ayon sa sulat ni Maria na inihatid ni Andeng sa kanilang bahay, patuloy daw ang pagdadasal ng
dalaga para sa katipan. Ipinagtirik pa ni Maria si Ibarra ng kandila sa simbahan para sa paggaling nito.
Ikinuwento rin ni Maria ang sapilitang pagtugtog at pagsayaw niya sa sayawan na siya namang
ikinayamot niya. Sinabi rin ni Maria na imbitahan siya ni Ibarra sa oras na bubuksan na ang kaniyang
ipinagawang paaralan.

Sa mismong araw ng kapistahan, Dahil araw ng pista, punong-

abala ang mga tao sa San Diego.
Nagising sila nang maaga dahil
sa tunog ng kapamana at mga
paputok. Naggayak ang mga
maykayang mamamayan ng
kanilang pinakamagagarang
damit at pinakamahal na mga
alahas at palamuti.Kapansin-
pansin naman na hindi nagpalit
ng kasuotan si Pilosopo Tasyo.
Binati siya ng tinyente ngunit
sinagot siya ni Tasyo. Sinabi nito
na paglulustay lamang ng pera at
oras ang kasiyahang katulad ng
pista.Isang uri lamang daw ito ng
pagpapakitang tao. Dagdag pa
niya, mas maraming dapat
pagtuunan ng pansin na mas
mahahalagang bagay kaysa sa
pista.Sumang-ayon naman si
Don Filipo sa sinabi ng matanda.
Gayunman, wala siyang lakas ng
loob na sumalungat sa mga
pari.May sakit naman si Padre
Damaso na dapat magmimisa sa
araw na iyon. Tumanggi na siya
sa pagbibigay ng sermon ngunit
pinilit siya ng ibang pari dahil siya
lamang umano ang
puno ng tao ang simbahan. Dahil
siksikan, nararamdaman ng lahat
ang init sa loob.Gayunman,
walang patid ang dagsa ng mga
tao na nagbabayad rin ng
halagang dalawang daan at
limampung piso. May paniniwala
kasi noon na marapat nang
magbayad ng malaking halaga
para sa misa kaysa sa mga
panooring komedya.Maaari ka
raw kasing dalhin sa langit ng
misa, di katulad ng mga
komedya na sa impyerno raw
ang tungo.Matagal bago
nakapagsimula ang misa. Wala
pa kasi ang alkalde na sinadyang
magpahuli upang mapansin ng
lahat. Ilang sandali pa ay
dumating na ito, suot ang limang
medalya na sumisimbolo sa
kaniyang posisyon.Ito na rin ang
naging hudyat para magmisa si
Padre Damaso kahit hindi
maganda ang pakiramdam.
Kasama niya sa harap ng altar
ang dalawang sakristan at iba
pang pari katulad ni Padre
Sabyla. Pagpanhik ni Padre
KABANATA 28
(Mga Sulat)
nakapagbibigay ng aral sa mga
taga-San Diego. Dahil doon,
agad na nagpapahid ng langis at
nagpahilot si Damaso upang
guminhawa ang
pakiramdam.Saktong alas-otso
ng umaga nang magsimula ang
prosisyon ng mga santo. Kahit sa
pagprusisyon, mababatid ang
pagkakaiba-iba ng antas ng mga
mamamayan. Sa suot na abito
ay malalaman agad kung sino
ang mararangya at hindi.Natapos
ang prusisyon sa tapat ng bahay
nina Kapitan Tiago. Naroon ang
alkalde, si Kapitan Tiago, si
Maria Clara, at si Ibarra.
KABANATA 31
(Ang Sermon)
Sa kabanatang ito inilarawan ni
Rizal ang mga taong
nagpapakabanal sa likod ng
kanilang mga masasamang
gawain sa loob mismo ng
simbahan.Isang malaking
kamalig ang inayusan upang
magsilbing simbahan para sa
misa ng kapistahan. Maagang
nagsidatingan ang mga panauhin
at opisyal ng bayan upang
masilayan ang buong misa at
makinig sa banal na
salita.Maging ang mga
ordinaryong tao ay hindi rin
nagpahuli upang makinig sa
sermon na ibibigay ng
predikador.Mayroong nakalaan
na lugar at upuan ang mga
KABANATA 29 KABANATA 30
(Ang Umaga) (Sa Simbahan)
Damaso sa pulpito, nag-umpisa
ang sermon niya.Gayunman,
tanging masasakit na salita at
panlalait ang sinabi ni Padre
Damaso sa kapuwa pari si Padre
Martin na siyang nagmisa sa
bisperas ng pista na si Padre
Manuel Martin. Aniya, higit na
mas mahusay naman siyang
magmisa kaysa kay Padre
Martin.Inutusan naman ni
Damaso ang kasamang prayle
na buksan ang kuwaderno upang
makakuha na ng tala at opisyal
na umpisahan ang misa para sa
kapistahan.
KABANATA 32 KABANATA 33
(Ang panghugos) (Malayang Kaisipan)
Sa kabanatang ito Sa kabanatang ito, unti-unting
matutunghayan kung paano tinatanggalan ng maskara ni
gamitin ni Padre Damaso ang Rizal ang mga taong mayroong
kanyang posisyon at at simbahan masamang hangarin kay Ibarra.
para takutin at alipustahin ang Pinapakita niya ang kanilang
mga Indio.Gamit ang wikang mga patago at masamang mga
Kastila, Latin at konting Tagalog, hangarin.Maagang inihanda ang
nagbigay ng sermon si Padre kabriya para sa espesyal na
Damaso. Itinuon ng pari ang seremonya na gaganapin sa
kanyang mensahe tungkol sa bayan. Kasabay dumating ng
mga kaluluwa sa bandang musiko ang alkalde,
Purgatoryo.Maging ang mga mga ibang pinuno ng bayan, at
makasalanang Indio, araw ng mga prayle maliban kay Padre
paghuhukom,at ang ang hindi Damaso.Sa okasyong ito
magandang asal ng mga taga pinasinayanan ang lugar kung
Maynila ay kanyang binigyang saan ipapatayo ang bagong
pansin at diin din.Dahil sa paaralan. Kasama si Ibarra sa
kanyang itinuro, tumayo ang mga panauhin dahil isa siya sa
isang batang Manilenyo at mga nagpadaulo ng nasabing
KABANATA 31
(Ang Sermon)
prominenteng tao habang
nakasalampak naman sa sahig
ang mga mahihirap. Buong
tiyaga na hinintay ng lahat ang
matagal na pagdating ng
panauhing pandangal ng misa.
Ito ay walang iba kundi si Padre
Damaso.Sa paglalakad ng pari
papunta sa altar ay isa-isa
niyang binati ang mga taong
malalapit sa kanya. Binati rin niya
si Ibarra, kinindatan niya ito at
sinabihan na hindi daw niya ito
nakakaligtaan sa lahat ng
kanyang panalangin.
KABANATA 34
(Ang Pananghalian)
Ipinakita sa kabanata na ito ang
buong kuwento sa likod ng
trahedyang nangyari sa
seremonyas ng panulukang-
bato.Katatapos gumayak ni
Senyor Crisostomo Ibarra nang
dumating ang hindi inaasahang
panauhin. Ito ay ang
misteryosong si Elias. Hindi pa
man nakapagsasalita ang huli ay
ipinaabot na kaagad ni Ibarra
ang kanyang
pasasalamat.“Kulang pa po iyon”
mapagkumbabang ganti naman
ni Elias. Sa hindi kalaunan ay
nag-umpisa na siyang
magkwento tungkol sa mga
nalalaman niya sa binata.
Pinaalalahanan niya si Ibarra na
mag-ingat sa mga kaaway na
nakapaligid lagi sa kanya.Sinabi
KABANATA 32
(Ang panghugos)
tuluyang lumabas ng simbahan.
Si Ibarra naman ay buong tapang
na nagtitimpi sa isang sulok dahil
alam niya na siya ang isa sa mga
pinatataman ng pari.Anumang
gawing sigaw at kumpas ni
Padre Damaso ay hindi pa rin
niya napigilan ang mga tao na
makatulog sa haba ng kanyang
litanya. Sadyang madami ang
nawalang ng interes na
makaintindi sa kanya. Marami sa
mga panauhin ang umuwing
nadismanya dahil sa hindi
naintindihang sermon ng pari.
KABANATA 35
(Ang Usap-usapan)
Sa ika-35 na kabanata ipinakita
ang labis na kasamaan sa puso
ni Padre Damaso. Ito ang naging
dahilan upang umabot sa
sukdulan ang galit ng binatang si
Ibarra.Napuno ng sigla at
kasiyahan ang idinaos na piging
sa bayan. At kagaya ng
karaniwang pangyayari ang mga
dumalo ay nahahati sa dalawang
grupo. Ang samahan ng mga
matatandang babae at lalaki at
ang grupo ng liberal.Napawi ang
masayang usapan nang biglang
dumating ang pamosong
Pransiskanong pari. Sa bungad
na salita pa lamang ng pari ay
hindi na kagandahan ang
lumabas sa bibig nito. Walang
habas niyang inalipusta ang
pagkatao ni Ibarra maging ang
KABANATA 33
(Malayang Kaisipan)
proyekto.Pagkatapos
mabasbasan at maihulog ang
panulukang bato ay isa-isang
naglagay ng kusarang halo ang
mga panauhin. Inumpisahan ito
ng alkalde hanggang makarating
ang turno ni Ibarra.Bago bumaba
sa hukay si Ibarra upang ilagay
ang bato ay biglang nakalas ang
mga kawayan ng kabriya at
dumagundong ang lupa sa
hukay. Nakaligtas sa tiyak na
kamatayan si Ibarra. Dito sumagi
sa isip ni Ibarra ang babala na
ibinigay ni Elias sa kanya.
KABANATA 36
(Ang Unang Suliranin)
Sa kabanatang ito ay ipinakita
ang tapang ni Ibarra na siyang
unti-unting gumising sa diwa ng
kanyang mga kasamahan sa
liberal.Mabilis na kumalat ang
nangyaring kaguluhan sa bayan.
Nahati ang saloobin at
paniniwala ng mga taong bayan.
Mula sa panig ng mga
nakababata ay labis ang
paghanga nila sa katapangan na
ginawa ni Ibarra. Masaya sila at
nakaganti na rin sila sa
pagsampal ng pari sa isang
binatang Manilenyo.Samantala,
ang mga nakatatandang babae
ay nagkaroon ng agam-agam at
takot. Baka daw magaya sa pag-
uugali ni Ibarra ang kanilang mga
anak kapag ipinadala rin nila ang
mga ito sa Europa. Ang mga iba
KABANATA 34
(Ang Pananghalian)
din niya na hindi aksidente ang
nangyaring pagkalas ng kabriya.
Sa halip, ito ay sadyang
nakalaan para sa kanyang tiyak
na kapahamakan. Tinutulungan
ni Elias si Ibarra bilang pagtanaw
sa lahat ng kabutihan ng
yumaong si Don Rafael.Dahil sa
mga ikinumpisal ni Elias ay
tinanong niya ito kung kailan sila
magkikita muli. Marahan naman
itong sinagot ni Elias na “andito
lang ako kapag kailangan mo ng
tulong ko”.
KABANATA 37
(Ang Kapitan-Heneral)
Nang dumating ang Kapitan
Heneral, hinanap niya agad si
Ibarra. Ngunit ang nakita niya
ang binatang taga-Maynila na
lumabas habang nagmimisa si
Padre Damaso na naging dahilan
para pagalitan siya nito.Kinausap
ni Kapitan ang binata na kanina
pa balisa. Nang matapos ang
kuwentuhan nila, nakangiti na
ang binata, senyales ng
kabutihan ng
Kapitan.Pagkatapos ay dumating
ang mga pari ngunit wala si
Padre Damaso. Nagbigay galang
sila sa Heneral. Naroon din sina
Maria at Tiago at napansin ng
Kapitan. Pinapurihan niya si
Maria dahil sa pamamagitang
ginawa nang makabangga sina
KABANATA 35
(Ang Usap-usapan)
alaala ng kanyang yumaong ama
na si Don Rafael.Dahil dito, ang
nanahimik at nagtitimping si
Ibarra ay tumayo at sinunggaban
si Padre Damaso. Dala ng
kanyang edad at mabigat na
pangangatawan hindi na
nakuhang lumaban ng pari. Kung
hindi inawat ni Maria Clara ang
kaguluhan, marahil ay tuluyan
nang napatay ni Ibarra si Padre
Damaso.
KABANATA 38
(Ang Prusisyon)
Ang mga paputok at batingaw
ang hudyat na nag-umpisa na
ang prusisyon. Nakasilip ang
marami na may hawak na parol.
Kasama sa paglalakad sina
Kapitan Heneral, Kapitan Tiago,
alkalde, alperes, at mga
kagawad.Nangunguna sa
prusisyon ang mga sakristan
kasunod ang mga guro, mag-
aaral, at mga agwasil na
nagpapanatili nang maayos na
pila. Ipinrusisyon ang santo nina
San Juan Bautista, San
Francisco, Santa Maria
Magdalema, San Diego de
Alcala, at poon ng Birheng
Maria.Nang marating ang kubol
na ipinagawa ng Kapitan Heneral
sa tapat ng kanilang bahay na
KABANATA 36
(Ang Unang Suliranin)
naman kagaya ni Kapitana Maria
ay buong tapang na
ipinagtatanggol si Ibarra.Ang
pangyayaring ito ang nagbigay
ng hudyat sa grupo ni Don Filipo
(samahan ng liberal) upang sila
ay magkaisa at manindigan.
Hinikayat niya ang kanyang mga
kasapi upang magkaisa kagaya
ng ginagawa ng mga saserdote.
KABANATA 39
(Si Donya Consolacion)
Kabiyak ng dating kawal at
ngayon ay isang alperes si
Donya Consolacion. Gusto
niyang magmukhang taga-
Europa kaya panay ang
paglalagay ng kolorete sa mukha
at pagsasalita ng wikang
Kastila.Sa kaniyang paningin, ay
siya ang pinakamagandang
babae sa San Diego at mas
maganda pa kay Maria Clara.
Dating labandera lamang ang
ginang at umangat sa buhay
dahil sa alperes. Gayunman,
mababakas pa rin sa kaniya ang
kawalan ng edukasyon.Noong
araw ng prusisyon, iniutos ng
Donya na isara ang kanilang
bahay dahil hindi ito pinayagang
magsimba ng asawa niya. Hindi
KABANATA 37
(Ang Kapitan-Heneral)
Ibarra at Damaso.Maya-maya
pa, dumating na si Ibarra.
Ipinaalala naman ni Padre Salvi
na exkomunikado na si Ibarra
ngunit di siya pinansin nito. Nag-
usap sina Ibarra at Kapitan at
pinuri siya nito sa ginawang
pagtatanggol sa alaala ng
ama.Nang matapos mag-usap,
binilinan ng Kapitan na
papuntahin ni Ibarra si Tiago
para kausapin din. Nag-usap ang
dalawa habang si Ibarra naman
ay nagtungo kay Maria.
Gayunman, hindi sila nakapag-
usap dahil papunta na sa dulaan
ang dalaga.
KABANATA 40
(Ang Karapatan At Lakas)
Nang sumapit ang ika-10 ng
gabi, nag-umpisa na ang
pagpapaputok ng kuwitis. Hudyat
din ito na umpisa na ang dula.
Naroon si Tinyente at Pilosopo
Tasyo na nag-uusap tungkol sa
pag-ayaw ni Don Felipo sa
kaniyang tungkulin.Dumating ang
mga tanyag na tao sa San Diego
at nag-umpisa na ang palabas sa
pangunguna nina Chananay at
Marianito ng “Crispino dela
Comare.”Lahat ay abalang
manood sa dula maliban kay
Padre Salvi na si Maria ang
pinanonood. Dumating naman si
KABANATA 38
(Ang Prusisyon)
pagdarausan ng tulang papuri o
loa sa pinatakasi ng bayan,
huminto ang karo. Isang batang
may pakpak ang lumabas at
sinimulan ang pagpupuri sa
wikang Latin, Espanyol, at
Tagalog.Sumunod naman ay
umawit si Maria Clara ng Ave
Maria. Nabighani ang lahat sa
tinig ng dalaga lalo na si Ibarra.
Napukaw lang ang atensiyon nito
nang kausapin siya ng Kapitan
Heneral tungkil sa pagkawala
nina Crispin at Basilio.
KABANATA 41
(Dalawang Panauhin)
Balisa at di makatulog si Ibarra
dahil sa nangyari sa dula.
Dumating si Elias upang ipabatid
na may sakit si Maria. Tinanong
nito ang binata kung may nais
sabihin sa dalaga bago dalhin sa
Batangas.Isinalaysay din ni Elias
kung paano huminto ang
kaguluhan. Kilala niya raw ang
dalawang nanggulo at napahinto
dahil na rin sa pakiusap
niya.Nagbihis si Ibarra at
pupunta sa bahay ni Kapitan
Tiago. Nakasalubong niya sa
daan ang kapatid ng lalaking
madilaw na yumao sa
KABANATA 39
(Si Donya Consolacion)
maganda ang trato sa kaniya ng
kabiyak na ikinahihiya siya at
lantarang minamaliit.Nainis siya
nang marinig ang pag-awit ni
Sisa na nakakulong sa kuwartel.
Inutusan niya sa wikang Kastila
si Sisa na umakyat ngunit di siya
sinunod nito. Nagalit ang Donya
at kinuha ang latigo ng asawa at
inihampas kay Sisa.Inutusan
itong kumanta at sumayaw, at
kapag hindi sumusunod ay latay
ang inaabot ni kay Consolacion.
Nahubaran pa si Sisa dahil sa
pagmamalupit ng Donya.Nakita
ito ng asawa at inutusan ang
mga kawal na bihisan at pakainin
si Sisa kasabay ng paggamot sa
mga sugat dahil ihaharap pa ito
kay Ibarra bukas.
KABANATA 42
(Mag-asawang De Espadaña)
Dumating sa bahay nina Kapitan
Tiago ang mag-asawang Don
Tiburcio at Donya Victorina De
Epsadaña kasama ang isang
lalaking nagngangalang
Linares.Isang nagpapanggap na
mediko si Don Tiburcio. Galing
siyang Espanya ngunit di na
nakabalik doon at dito na
nakapangasawa.Dating tagalinis
sa ospital si Tiburcio. Nang
manirahan sa Pilipinas, naghirap
ito. Nang mapangasawa si
Victorina, naisip niyang
magpanggap na doktor,
alinsunod na rin sa payo ng ilang
KABANATA 40 KABANATA 41
(Ang Karapatan At Lakas) (Dalawang Panauhin)
Ibarra na ikinagalit ng Padre. paghuhugos ng unang bato sa
Ipinag-utos nit okay Don Filipo na paaralan, si Lucas. Kinukulit nito
paalisin ang binata pero di niya si Ibarra sa perang makukuha sa
iyon magawa dahil ang-abuloy pagkamatay ng kapatid.Sinagot
nang malaki si Ibarra. Dahil sa siya ni Ibarra na sa susunod na
inis, ang pari na lang ang lamang sila mag-usap dahil
umalis.Nagsabi si Ibarra na aalis pupunta siya sa maysakit.
sandali. Maya-maya ay may Nangulit si Lucas ngunit
lumapit na guwardiya sibil kay tinalikuran lang siya ni
Don Filipo na ipinahihinto ang Ibarra.Sumama ang tingin ni
dula dahil di raw makatulog ang Lucas kay Ibarra. Napabulong ito
alperes at si Donya Consolacion. na apo raw talaga ng matandang
Di pumayag ang nagpahirap sa ama ni Lucas
Don.Pinagtangkaang pigilin ang itong si Ibarra. Pero
musiko ng dula at nag-umpisa magkakasundo pa rin daw sila
ang gulo dahil doon. Nakabalik basta magbayad si Ibarra.
na si Ibarra at hinagkan si Maria.
Naibalita naman agad kay Salvi
ang nangyari. Nagkapangitain si
Padre Salvi tungkol kay Maria na
nawalan ng malay at agad siyang
bumaba sa kumbento pero
walang tao. Kabang-kaba ang
pari.
KABANATA 43 KABANATA 44
(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi)
Sa kabanata na ito ipinakilala ang Ang tahimik at dating mapagmasid
tatlong katauhan nina Don Tiburcio, na si Padre Salvi ay mayroon
Donya Victorina at Linares. Sila ang palang itinatagong kasamaan sa
mga karakter na puno ng puso kagaya ng pransiskanong si
pagkukunwari at Damaso.Dumating si Padre
kasinungalingan.Ang dating Damaso sa bahay ni Papitan
tahanan ni Kapitan Tiyago na Tiyago. Dumiretso agad ito sa silid
masaya at maingay ay napalitan ng ni Maria na hindi man lang
lungkot at katahimikan. Ang mga pinansin ang mga tao na kanyang
bintana ay nakapinid upang dinaanan. Magkahalong lungkot at
harangan ang hangin na pangamba ang nadama ng pari sa
makapasok sa silid ng maysakit na kanyang nasilayan.Hinawakan niya
KABANATA 42
(Mag-asawang De Espadaña)
kaibigan.Nakabawi sa kabuhayan
ang mag-asawa dahil sa dami ng
nagpapagamot sa kaniya kahit
huwad naman itong
manggagamot.Agad na
pinuntahan ni Don Tiburcio ang
maysakit na si Maria. Pinulsuhan
ito at sinabing mapapagaling ang
dalaga. Niresetahan ito ng liquen
at gatas, Jarabe de altea, at
dalawang pildoras de Cinaglosa.
Ipinakilala naman ni Tiburcio kay
Linares na nagbighani na sa
dalaga.Maya-maya naman ay
dumating si Damaso na
kagagaling lang din sa
karamdaman.
KABANATA 45
(Ang Pinag-uusig)
Ang ika-limang kautusan sa
bibliya ang lubos na iniyakan
ng dalagang si Maria
Clara.Sa paglipas ng araw
ay unti-unti na ring humupa
ang lagnat ni Maria. Nagalak
ang lahat lalo na si Victorina.
Sinabi niya na kung hindi sa
kanyang asawa ay namatay
na si Maria. Agad naman
itong kinontra ni Padre Salvi,
para sa kanya ay Diyos ang
KABANATA 43 KABANATA 44 KABANATA 45

(Mga Balak O Panukala (Pagsusuri Sa Budhi) (Ang Pinag-uusig)

si Maria Clara.Tahimik na nag- ng mariin ang mga kamay ng nagpagaling sa

uusap tungkol sa mga santo at dalaga at sabay bulong ng “anak dalaga.Pinayuhan ni Padre
santa ang mag-pinsan na Tiago at ko huwag kang mamamatay”. Salvi si Kapitan Tiyago na
Isabel nang biglang dumating ang Pagkatapos ay pinahid niya ang ihanda si Maria na
mga hinihintay na panauhin. Sila mga luha na tumulo sa kanyang makapagkumpisal upang
ang mag -asawang Tiburcio at mga mata. Nagulat at namangha siya ay makapag-kumonyon.
Victorina, kasama ang binatang si ang lahat sa kanilang nakita – ang Ito raw ang kanyang
Linares.Si Don Victorino ay kilala mala-tigreng si Damaso ay kailangan upang tuluyang
bilang isang doktor na espesyalista mayroon din palang malambot na gumaling ang kanyang
sa lahat ng uri ng karamdaman. puso.Tahimik ang buong karamdaman. Agad naman
Ngunit ang katotohanan siya ay kabahayan nang biglang dumating na tumalima ang huli.Sa loob
isang huwad na manggagamot. Sa si Lucas, ang kapatid ng namatay ng silid ni Maria ay pabulong
katunayan ay minsan na siyang sa kapistahan. Humihingi ito ng niyang kinakausap ang
nakulong dahil sa kanyang limos para sa kapatid. Nabigla ang kaibigan na si Sinang.
kasinungalingan.Sa kabila nito ay lahat sa inasal ni Padre Salvi. Tinatanong niya ang
napakalaki pa rin ang tiwala ni Biglang uminit ang ulo ng prayle at kalagayan ng kasintahan na
Tiyago sa huwad na doktor dahil sa itinaboy palabas ang kawawang si si Ibarra. Pinagbilin niya dito
mga mapaglinlang na pananalita ng Lucas. ang mga mensaheng
asawa na si Donya Victorina. “sabihin mo sakanya na
huwag akong
alalahanin”.Naputol ang
kanilang bulungan nang
pumasok si Isabel upang
ihanda siya sa pagsuri ng
kanyang budhi.

KABANATA 46 KABANATA 47 KABANATA 48

(Ang Sabungan) (Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)

Dito lubos na makikilala ang
katauhan at katalinuhan ng pilotong
si Elias.Pagkalipas ng maraming
araw ng paghahanap ay natunton
din ni Elias ang pinagtataguan ni
Tandang Pablo. Siya ang
matandang mayaman sa bayan na
tumulong at nag-aruga sa pobreng
si Elias.Si Tandang Pablo ay
biktima ng karahasan ng mga
mapang-aping dayuhan. Naubos
Habang nasa sabungan si Dumalaw si Ibarra sa bahay
Kapitan Tiago, magkaakbay ni Kapitan Tiago upang
namang namamasyal sina Don dalawin si Maria. Ibinalita
Tiburcio at Donya Victorina. niya rin dito ang
Tinitingan nila ang bahay ng mga pagkakatanggal niya bilang
Indio.Nababalisa ang Donya kapag eksokuminikado. Gayunman,
nagbibigay-pugay sa kaniya ang napalitan ang saya ni Ibarra
mga Indio. Inutusan niya ang nang makita niya sina Maria
asawa na mamalo ng sombrero at Linares na masayang nag-
ngunit umayaw ito dahil sa aayos ng mga
kaniyang kapansanan.Nang bulaklak.Nagulat ang
KABANATA 46
(Ang Sabungan)
ang lahat ng kayang kabuhayan
dahil sa pananamantala ng mga
nasa poder. At ang
pinakamasaklap, ay pinatay ang
lahat ng miyembro ng kanyang
pamilya.Si Pablo lang ang tanging
nakaligtas, kaya siya nagtago dahil
ang akala sa bayan ay patay na rin
siya. Madiin at matapang ang
pasya ng matanda na isakatuparan
na ang plinaplanong rebolusyon,
subalit hindi ito sinang-ayunan ni
Elias.Buong pagpapakumbaba na
sinabi ni Elias na isantabi muna
ang rebolusyon. Sa halip ay daanin
muna ang lahat sa diplomasya
upang maiwasan ang pagdanak ng
dugo at ng mga magiging biktima
ng kaguluhan.
KABANATA 49
(Ang Ting Ng Mga Pinag-uusig)
Humingi ng paumanhin si Elias
kay Ibarra dahil batid nitong
nagambala niya ang binata. Hindi
na nag-aksaya pa ng panahon si
Elias at sinabi ang pakay niya.Si
Ibarra daw ang sugo ng mga
KABANATA 47 KABANATA 48
(Ang Dalawang Senyora) (Ang Talinghaga)
mapadaan ang dalawa sa bahay binatang si Linares habang
ng alperes, nagkatinginan sina namutla naman si Maria
Victorina at Consolacion. Inistima Clara. Nais sanang tumayo
nila ang isa’t isa at tinitigan mula ng dalaga para pumunta kay
ulo hanggang paa. Dumura pa sa Ibarra ngunit hindi pa siya
harap ng bahay ng alperes si lubusang magaling.
Victorina na lalong ikinaasar Nakipagkuwentuhan naman
nito.Sumugod si Consolacion at siya kay Maria ngunit umalis
nagsagutan ang dalawa. Nilait ni din agad.Magulo ang isip ni
Victorina ang alperes habang Ibarra dahil sa nakita.
minaliit naman ni Consolacion ang Napadaan siya sa
kapansanan ni Tiburcio. Pumasok ipinatatayong paaralan.
sa bahay at kumuha ng latigo si Nakita niya si Nol Juan at
Consolacion ngunit inawat na ang ibinalita rito na tanggap na
dalawa ng kanilang mga siyang muli ng
asawa.Narinig ng buong bayan simbahan.Nakita niya si Elias
ang away. Inutusan ni Consolacion na abala sa paghahakot ng
ang asawa na barilin ang Don bato at kariton. Ipinag-utos ni
habang si Victorina naman ay Ibarra kay Nol Juan na kunin
inutusan ang asawang barilin din ang mga talaan ng
ang alperes. Pero tumanggi ito at obrero.Inaya ni Elias si Ibarra
nahablot ang pustiso ng na mamangka upang doon
asawa.Bumalik na sa bahay ni pag-usapan ang isang
Tiago ang mag-asawa. mahalagang bagay. Pumayag
Nagdadadaldal ang Donya sa siya at naiabot naman ni Nol
nangyari. Nagpahatid naman si Juan ang talaan. Nakita
Maria Clara sa silid habang niyang wala roon si Elias.
inaabot ni Tiago ang bayad niya sa
mag-asawa at umalis na ang mga
ito.
KABANATA 50 KABANATA 51
(Ang Mga Kaanak Ni Elias) (Mga Pagbabago)
Nagpatuloy ang pag-uusap ng Balisa si Linares dahil sa
dalawa. Dito ibinunyag ni Elias na liham ng pinsang si Donya
ang pamilya niya ay mula rin sa Victorina. Nais nitong
mga sawimpalad.Ang nuno ni Elias hamunin ng binata ang
ay namasukan noon sa isang alperes. Alam niyang seryoso
bahay-kalakal sa Maynila na pag- ang Donya ngunit alanganin
KABANATA 49
(Ang Ting Ng Mga Pinag-uusig)
sawimpalad. Napagkasunduan
daw ng puno ng mga tulisan na
hilingin sa kaniya ang ilang bagay
tulad ng pagbabago sa
pamahalaan, pagbibigay ng
katarungan, pagbawas sa
kapangyarihan ng mga guwardiya
sibil, at pagkilala sa dignidad ng
mga tao.Sinabi ni Ibarra na maaari
niyang gamitin ang kaniyang
kayamanan at impluwensiya niya
mula sa mga kaibigan sa Madrid
ngunit batid nitong hindi ito
sasapat para sa pagbabagong
hinihingi.Sinabi rin niya na kung
minsan ay nakasasama ang
pagbawas sa kapangyarihan ng
tao. Dapat din daw ay ang gamutin
ang mismong sakit at hindi lamang
ang mga sintomas.Nagtalo ang
dalawa saglit. Gayunamn, hindi
nakumbinsi ni Elias si Ibarra at
sasabihin na lamang niya sa mga
sawimpalad na umasa na lang sa
Diyos.
KABANATA 50
(Ang Mga Kaanak Ni Elias)
aari ng isang Kastila. Nasunog ito
at napagbintangan ang lalaki
niyang nuno. Pinarusahan ito at
kinaladkad ng kabayo.Dahil sa
nangyari, namundok na lang ang
mag-asawa. Ngunit namatay ang
bata sa sinapupunan ng babae.
Nagpatiwakal naman ang lalaki
dahil sa kamalasang nangyari. Di
siya naipalibing ng babae dahil
walang pera. Nang mangamoy ang
bangkay, nalaman ng mga
awtoridad at nais maparusahan
ang babae. Pero nagdadalang-tao
pala ito kaya ipinagpaliban.Nang
makatakas sa mga awtoridad,
lumipat sa malayong lalawigan ang
babae. Sa paglaki ng panganay, ito
ay naging tulisan habang ang isa
pa nitong anak ay nanatiling
matino.Nagpatiwakal din ang anak
na panganay ng babae habang
nagpakalayo-layo naman ang
bunso.Napadpad siya sa Tayabas
at doon ay naging obrero.
Nakagiliwan siya ng lahat dahil sa
mabuting ugali at nakahanap ng
mapapangasawa. Mayaman at
babae at pinaghiwalay sila ng mga
magulang. Ngunit buntis na pala
ang babae at nagsilang ng kambal,
sina Elias at Concordia.Tulad ng
mga ninuno nila, nagpakamatay
din si Concordia dahil sa labis na
lungkot at natagpuan na lamang
ang nila ang bangkay nito sa
Calamba.
KABANATA 51
(Mga Pagbabago)
siya dahil wala naman siyang
padrino.Samantala, dumating
naman si Padre Salvi sa
bahay ni Kapitan Tiago.
Masaya nitong ibinalita ang
pasya ng arsobispo na
pinawawalang-bisa ang
pagka-eksokomunikado ni
Ibarra, sabay papuri dito na
kalugod-lugod naman ito
ngunit may kapusukang
taglay.Sinabi rin ni Salvi na
tanging si Damaso na lamang
ang sagabal sa
pagpapatawad kay Ibarra.
Ngunit kapag si Maria Clara
daw ang nakipag-usap kay
Damaso ay tiyak na
patatawarin ito.Maya-maya ay
dumating si Ibarra kasama si
Tiya Isabel. Kumamay naman
si Padre Salvi kay Ibarra at
sinabing kapupuri lamang
niya sa binata.Ilang saglit ay
lumapit si Ibarra kay Sinang
upang kausapin si Maria.
Gayunman, sabi ng dalaga ay
umalis na lamang ito at limutin
siya ngunit nais ni Ibarra na
makausap ang
kasintahan.Nagmatigas si
Maria at hindi hinarap si
Ibarra hanggang sa umalis ito.
KABANATA 52
(Baraha ng Patay At mga Anino)
Sa isang malamig na gabi, tatlong
anino ang nag-uusap sa ilalim ng
pinto ng libingan. Sabi ng isa, kung
nakausap na ba nito si
Elias.Sumagot naman ang isa pang
anino na hindi pa ngunit tiyak
siyang kasama ito dahil minsang
nailigtas ni Ibarra ang buhay
nito.Tumugon ang isa pang anino
na ito raw ay pumayag na sumama
sapagkat ipadadala ni Ibarra sa
Maynila ang kaniyang may
karamdamang asawa. Sasalakay
daw siya kumbento. Sabi naman
ng ikatlong anino sa kwartel sila
susugod para ipabatid sa mga
gwardiya sibil na may anak na
lalaki ang kanilang ama.May
dumating na isa pang anino at
sinabing sinusubaybayan siya kaya
naghiwa-hiwalay daw sila. Sinabi
din nito na kinabukasan ay
tatanggapin na nila ang kanilang
mga sandata, sabay sigaw ng
“Mabuhay Don
Crisostomo.”Naiwan ang dalawang
anino sa pinto. Naisipan nilang
magsugal. Ang sabi ng isa, kung
sino daw ang manalo ay maiiwan
upang makipagsugal naman sa
mga patay. Naibulgar ang pagkatao
ng dalawa dahil sa liwanag, sina
Elias at Lucas.
KABANATA 53
(Ang Mabuting Araw AyNakilala
sa Umaga)
Usap-usapan sa San Diego ang
nakitang mga liwanag sa
semeteryo. Kaniya-kaniyang
hinuha ang mga tao kung ano at
saan nanggaling ang liwanag.
Nariyan ang hinalang mila ito sa
mga demonyo o mga kaluluwang
di matahimik sa purgatoryo.May
iba namang usapan sina Don
Filipo at Pilosopo Tasyo. Ibinalita
na kasi ng Don na tinggap nan g
alkalde ang kaniyang pagbibitiw.
Tutol naman dito ang matandang
Pilosopo dahil sa panahon daw
ng digmaan ay dapat nananatili
sa kapangyarihan ang
mabubuti.Sinabi rin nito na ibang-
ibang na raw talaga ang Pilipinas
dalawampung taon ang
nakalilipas mula nang dumating
ang mga Europeo.Sa gitna ng
kanilang pag-uusap, sinabi ng
Don kay Tasyo kung nais raw ba
niya ng gamot dahil nanghihina
ito. Sabi niya na hindi niya
kailangan ng gamot dahil kapag
yumao siya, mas kailangan ng
mga maiiwan ang gamot.Nagbilin
din ang matanda kay Don Filipo
na dalhin sa kaniya si Ibarra dahil
malapit na raw siyang yumao.
KABANATA 54
(Ang Pagbubunyag)
Nagpunta ang kura sa bahay
ng alperes upang ibalita rito
ang pinaplanong pag-aaklas at
paglusob sa kuwartel.
Nalaman daw ito ng kura dahil
sa isang babaeng
nagkumpisal.Pinaghandaan ng
kura at ng alperes ang
sinasabing pag-aaklas.
Nagtalaga sila ng mga
guwardiya sibil sa kumbento
habang lihim na nakamasid
ang mga sibil sa kuwartel.Dali-
dali ring nagpunta sa bahay ni
Ibarra si Elias. Natagpuan niya
ito sa laboratoryo. Sinabi nito
ang planong pag-aaklas na
tiyak na si Ibarra ang ituturong
nagbayad sa kilusan ng
paglusob.Dahil dito, susunugin
nila ang mga aklat at kasulatan
ni Ibarra na maaaring magamit
na ebidensya laban sa
kaniya.Nakita ni Elias ang
isang kasulatan tungkol kay
Don Pedro Eibarramendia.
Itinanong ni Elias kung kaano-
ano ito ni Ibarra. Sumagot siya
na nuno raw niya ito.Nanginig
sag alit si Elias sapagkat ang
Don na iyon ang nagpahirap sa
kaniyang nuno. Nais na
sanang gamitin ni Elias ang
balaraw kay Ibarra. Ngunit
natauhan ito at umalis na
lamang.
KABANATA 55
(Ang Pagkakagulo)
Sa kabanata na ito, ipinakita ang
pagkakagulo ng mga tao sa bayan
ng San Diego. Oras ng hapunan na
ng hapunan pero walang gana si
Maria. Niyaya niya si Sinang upang
tumugtog ng piyano.Sa kabila
naman ay naglakad-lakad is Pari
Salvi sa loob ng bulwagan. Habang
hinihintay si Ibarra, di mapakali si
Maria at ang mga kaibigan nito.Ng
sumapit ang ikawalo ng gabi, nasa
may sulok ang pari, samantala ang
magkaibigan ay di alam kung ano
ang dapat nilang gawin. Ng
tumugtog ang kampana, biglang
dumating si Ibarra na mukhang
luksang-luksa sa suot.Sinubukan ni
Maria na lapitan ang kasintahan
ngunit may biglang pumutok na
baril sa labas. Natakot ang mga tao
at nagtago. May mga sumisigaw ng
“tulisan” sa loob ng bulwagan.Nang
matapos na ang gulo, tiniyak ng
Alperes na wala ng panganib sa
labas at siniguradong maayos ang
lahat.
KABANATA 56
(Ang mga Sabi At Kuro-kuro)
Pagkatapos ng kaguluhan,
kinabukasan ay takot na takot pa
rin ang mga tao ng bayan ng San
Diego. Ang mga tao ay nagtatago
lamang sa kani-kanilang mga
tahanan at ni wala kang makita na
tao sa mga daan.Ng may bata na
nagbukas ng bintana, sumunod rin
ang mga magkakapitbahay.
Napag-usapan nila ang pagsalakay
ni Kapitan Pablo. Nasa mga
kuwadrilyero rin ang pagdakip kay
Ibarra.May usap-usapan rin na
itinangka ni Ibarra na itanan ang
kasintahang si Maria upang di
matuloy ang pagpapakasal nito kay
Linares. Kaya pinatigil ni Kapitan
Tiyago ang pagtatanan ng
magkasintahan sa tulong ng
Sibil.Napatunayan rin na totoo ang
usap-usapan tungkol sa
magkasintahang Ibarra at Maria,
kaya sinunog ng mga sibil ang
bahay ng binata.
KABANATA 57
(Vae Victus)
Naging mahigpit ang mga
sibil sa pakikutungo nila sa
taong bayan ng San Diego.
Kahit mga bata ay di nila
pinalalampasan at
pinaghihigpitan. Sa
kabanatang ito ay nasa
kwartel sina Alperes,
Direktorsillo, Donya
Consolation, at ang Kapitan.
Sila ay may bahid ng
kalungkutan sa kanilang mga
mukha.Ng mga ikasiyam ay
dumating ang Kura at
itinanong sa Alperes and
tungkol kay Ibarra at Don
Filipo. May batang
nakasunod sa kanya na
umiiyak at duguan.Tuluyang
iginiit ng Kura si Ibarra sa
pagiging dahilan ng paglusob
at pagkagulo sa bayan.
Sapagkat ang di nila alam ay
nagawa lamang ni Ibarra
iyon dahil sa nais na
ipaghiganti ang kanyang
yumaong ama sa pinatay ng
mga Sibil.Ng walang makuha
ang Sibil na impormasyon
galing kay Tarsilo, itinimba
nila ito sa isang balon na na
nakabaliktad ang sikmura.
Ilang beses rin nilang paulit-
ulit na ginawa ito kay Tarsilo,
hanggang sa namatay
nalang ito.
KABANATA 58 KABANATA 59 KABANATA 60

(Ang Isinumpa) (Pag-ibig sa Bayan) (Ikakasal na si Maria Clara)

Ang mga pamilya ng mga
nabilanggo ay ilang araw ng tuliro
at pagod. Ilang araw na rin silang
umiiyak dahil sa sinapit ng
kanilang mahal sa buhay.
Nagkasakita ang Kura kaya kung
gayon ang Alperes ang
dumagdag bilang bantay.
Samantala ang Kapitan naman ay
nawawalan na ng silbi.Maging
ang mag-ina ni Don Filipo ay
walang tigil ang pag-iyak habang
naglalakad-lakad. Inuusal naman
ni Kapitana Tinay ang pangalan
ng kanyang anak na si Antonio.
Sinisilip naman ni Kapitana Maria
ang kanyang kambal na
anak.Isang araw ay napalabas
ang mga bilanggo, kasama si
Ibarra. Ngunit ang lahat ay galit
na galit sa kanya. Walang
sinuman ang tumawag sa
kanyang pangalan.Ng siya ay
lumabas ng walang gapos
kasama ang dalawang kawal,
umugong ang mga tao na kung
sino pa ang may sala siya pa ang
walang tali.
Naihayag sa mga diyaryo sa
Maynila ang nangyaring paglusob
ng mga inapi o sawimpalad. Iba-
ibang estilo at uri ng balita ang
nailathala. Maligalig ang mga tao sa
kumbento at kaniya-kaniyang bigay
ng kanilang pahayag.Usapan
naman sa ibang kumbento na ang
mga nag-aaral sa Ateneo ay mga
pilibustero. Di naman mapakali si
Kapitan Tinong mula sa Tondo na
minsang tumulong kay
Ibarra.Nagagalit kasi ang asawa
niyang si Tinchang dahil dapat daw
nasa Kapitan-Heneral ang kaniyang
paglilingkod at di sa mga
naghihimagsik.Dumating ang pinsan
ni Tinchang na si Don Primitivo.
Sinabihan nito si Tinong na gumawa
na ng huling habilin dahil sa
pakikipagkaibigan kay Ibarra.
Nahimatay ito dahil sa narinig. Nang
magising, pinayuhan siya ni
Primitivo na bigyan ng anumang
regalong mamahalin ang heneral at
sabihing pamasko ito. At sunugin
ang anumang kasulatang mayroon
si Tinong na mula kay Ibarra.Usap-
usapan naman sa may Intramuros
ang nangyaring pag-aaklas. Marami
ang nagsasabing taksil daw si
Ibarra dahil sa nangyari. Sinabi
pang ang paaralan ay para lamang
sa mga plano nito.Nag-imbita
naman ang pamahalaan ng ilang
mag-anak sa Tondo para sa
pagtulog sa Fuerza de Santiago,
kabilang si Kapitan Tinong.
Maligaya si Kapitan Tiago
dahil siya ay hindi man lang
nausig ng pamahalaan.
Kabaligtaran ni Tinong na
mula nang imbitahan ng
pamahalaan ay di na
nakausap nang maayos at di
na lumalabas.Dumating
naman ang mga De
Espadaña sa bahay ni Tiago
kasama si Linares. Sinabi ni
Donya Victorina, nararapat
lamang na maparusahan si
Ibarra sa ginawa. Hinarap ni
Maria Clara ang mga
bisita.Napag-usapan ang
kasal nina Maria at Linares.
Payag na si Tiago na ikasal si
Maria kay Linares dahil
tagapayo ito ng Kapitan
Heneral.Kinabukasan,
napuno ng bisita ang
bulwagan ni Kapitan Tiago.
Andun ang mga Instik, mga
paring sina Salvi at Sibyla.
Naging usap-usapan ang
pagpapakasal ni Maria kay
Linares. Sabi ng ilan ay
ginagawa lamang daw ito ni
Maria dahil papaslangin na si
Ibarra.Nagtungo si Maria sa
asotea. Nakita niya sa isang
lumang bangka sina Elias at
Ibarra na tatakas. Sandaling
nag-usap ang dalawa at
sinabi ni Maria na si Ibarra pa
rin ang mahal nito. Umalis na
rin ang dalawa pagkatapos
makipag-usap kay Maria.
KABANATA 61
(Ang Barilan sa Lawa)
Dadalhin ni Elias si Ibarra sa
Mandaluyong upang doon
pansamantalang magtago. Ibibigay
daw ni Elias ang pera na itinago
niya sa puno ng balete upang
magamit ni Ibarra paalis ng bansa.
Inaya ni Ibarra na sumama si Elias
dahil parehas naman sila ng
dinanas, ngunit tumanggi
ito.Pagdating sa tapat ng palasyo,
nakita nilang may naninita. Itinago
ni Elias si Ibarra sa ilalim ng mga
dahon. Sinabi nito sa mga bantay
na tutungo siya sa Maynila upang
magdala ng damo. Nakalusot sila
sa mga bantay.Nang makalagpas
naman sa bunganga ng Ilog Pasig,
isang palwa ng mga sibil ang
papalapit sa kanila. Ililiko sana ni
Elias ang bangka ngunit naisip
niyang wala silang laban dahil sa
armas ng mga ito.Sinabi nito kay
Ibarra na magkita na lamang sila
sa Noche Buena sa libingan ng
nuno ni Ibarra at tumalon palabas
ng bangka. Pinaulanan siya ng
bala ng mga sibil. Dahil malayo na
ang narating ni Elias, di na siya
sinundan. Umalis na rin ang mga
ito nang may nakitang dugo sa
tubig.
KABANATA 62
(Ang Pagtatapat ni Padre Damaso)
Nabalitaan na ni Maria Clara ang
nangyari kay Ibarra. Nakapako
lamang ang kaniyang mga mata sa
mga pahayagang nagsasabing
patay na si Ibarra. Di man niya ito
binabasa, batid niya ang
balita.Dumating si Padre Damaso
at nakita ang malungkot na anak.
Hiniling agad ni Maria na huwag
nang ituloy ang kasal kay Linares
dahil wala naman daw siyang
ibibiging iba ngayong wala na si
Ibarra. Dalawa na lang daw ang
mahalaga sa kaniya ngayon, ang
kamatayan o kumbento.Batid ni
Padre Damaso na gagawin ng
anak ang sinasabi kaya humingi ito
ng tawad kay Maria. Napaiyak pa
ang prayle at sinabing walang
kapantay ang pagmamahal sa
anak. Pumayag din itong huwag
nang ikasal at papasukin na lang
sa kumbento.Malungkot din si
Damaso sa dinaranas ng anak.
Napatingala siya sa langit at nasabi
niyang totoo ang Diyos at
nagpaparusa talaga ito sa mga
nagkakasala.
KABANATA 63
(Ang Noche Buena)
Sa isang kubo sa dampa na
nakatayo sa bundok ay doon
namalagi si Basilio na
natagpuan ng isang pamilya.
Nang magpaalam na umuwi,
pinayagan naman siya ng
mga ito.Samantala, Noche
Buena sa San Diego. Ngunit
kapansin-pansin na
malungkot ang lahat. Walang
palamuti o anumang
programa. Nakatanggap din
ng liham si Simang mula kay
Maria ngunit ayaw niya itong
basahin.Nakarating naman si
Basilio sa San Diego at
hinanap ang ina sa kanilang
tahanan ngunit wala ito roon.
Nakita niya sa bahay ng
alperes si Sisa at biglang
tumakbo. May bumato sa ulo
ni Basilio ngunit di niya ito
alintana.Nakarating sila sa
libingan. Hindi siya makilala
ng ina na nawalan ng malay.
Nawalan din ng malay si
Basilio dahil sa pagod at
sugat na tinamo. Nang
magising, nakita niya si Sisa
na wala na nang buhay.Hindi
alam ni Basilio ang gagawin
nang dumating ang
mahinang si Elias. Sinabi nito
na may malaking pera sa
ilalim ng balete at gamitin
dawn i Basilio ito sa kaniyang
pag-aaral.Humarap sa langit
si Elias at sinabing masaya
siyang mawalan ng buhay na
nasisilayan ang liwanag.
KABANATA 64 TANONG SAGOT

(Ang pagtatapos)

Simula nang pumasok si Maria

Clara sa kumbento, nagpakalayo-layo
na rin si Padre Damaso. Sa Maynila
siya naglagi hanggang inilipat ng
padre provincial sa isang malayong
lalawigan upang doon na magmisa.
Kinabukasan, natagpuang pantay si
Padre Damaso. Ayon sa pagsusuri ng
mediko, bangungot o sama ng loob
ang sanhi ng kaniyang
pagpanaw.Nanungkulan naman
pansamantala si Padre Salvi sa
kumbentong pinapasukan ni Maria.
Ilang araw pa ay naging Obispo na rin
ito at nagtungong Maynila.Bago
naman maging ganap na mongha si
Maria, kalunos-lunos naman ang
sinapit ng kaniyang ama-amahang si
Tiago. Nangayayat ito nang husto,
naging mapag-isip, at nawalan ng
tiwala sa mga tao sa kaniyang paligid.
Sinabihan naman ni Maria ang
kaniyang Tiya Isabel na umuwi na
lamang sa Malabon o San Diego
dahil nais na niyang mamuhay nang
mag-isa.Napabayaan na rin nito ang
mga santo at santang
pinananampalatayaan. Naging abala
ito sa paglalaro ng liyempo, sabong,
at paggamit ng marijuana.
Napabayaan niya ang kaniyang
kalusugan at kabuhayan. Ganap
nang nalimot ng mga tao na dati
siyang marangya at iginagalang na
tao sa kanilang bayan.Samantala, si
Donya Victorina ay patuloy sa
KABANATA 64 TANONG SAGOT

(Ang pagtatapos)

pagdagdag ng kulot sa kaniyang ulo

upang magbalatkayo na isang taga-
Andalucia. Pero nangungutsero na
lang siya ngayon. Hindi makakilos si
Don Tiburcio at hindi na rin
makapanggamot bilang isang doktor
at wala na ring mga ngipin.