Tauhan

Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa. Nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang
matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan
at mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo. Ama-amahan ni Maria Clara.
Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod
ng matagal na panahon sa San Diego.
Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay
Maria Clara.
Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo. Mutya ng San Diego na inihimatong anak
ng kanyang ina na si Dona Pia Alba kay Padre Damaso.
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San
Diego.
Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkaroroon ng
asawang pabaya at malupit
Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa. Sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan
ng San Diego.
Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego.
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang
kolorete sa mukha at maling pangangastila.
Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes. Dating labandera na may malswang bibig at paguugali.
Don Tiburcio de Espadana
Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng
magandang kapalaran. Napangasawa ni Donya Victorina.
Linares
Malayong pamgankin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso
na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin. Ama ni Sinang.
Senor Nol Juan
Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan .

Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay
Ibarra.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y
maisilang.
Iday, Sinang, Victoria at Andeng
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego.
Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas. Lumakad na maalisan ng pagkaekskomunyon si Ibarra.
Don Rafael Ibarra
Ama ni Crisostomo. Nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa
yaman kung kaya nataguriang erehe.
Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo. Naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Mang Pablo
Pinuno ng tulisan na ibig tulungan ni Elias.
Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin.
Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra
ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.
Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala
ng ama.
Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
Albino
Dating semenarista na nakasama sa piknik sa lawa.

Kabanata 1- "Ang Pagtitipon"

Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni

Don Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing
handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang
sa Europa, na hindi iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na
kaibigan. Ang pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng
Anluwage. Napuno ng mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat
sa lugar na iyon, isang malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan.
Kilala siya bilang taong nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga
mahihirap. Si Tiya Isabel na pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng mga bisita, at
sadyang magkakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga lalake.
Nagpakahuling dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na sina Dr. de
Espadaa at ang kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa lahat ng mga panauhin
ng Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng simbahan sa pangunguna nina
Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok; Si Padre Damaso na sadyang
magaslaw kumilos at magsalita; dalawang paisano; at si Tenyente Guevarra, ang
tenyente ng guardia civil. Bawat grupo ng mga panauhin ay may kani-kaniyang
paksa, isang pagkakataon upang ipagparangalan ang kani-kanilang saloobin,
humanap ng papuri, at makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-usapan sa gabing
iyon ang tungkol sa mga Indio na walang iba kundi ang mga Pilipino; ang tungkol
sa pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San Diego sa kabila ng
paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at armas,
monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare Damaso ang
pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga Indio, na ayon
sa kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng
paraan si Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa
pagkakatanggal ni Padre Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon
kay Pare Damaso, hindi dapat nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa
sa mga erehe sapagkat ito ang nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at
inilahad na ang nangyaring parusa ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan
Heneral. Ipinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang pagkakalipat ay
sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang marangal na lalaki, na
pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal. Ang bagay na ito
ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito ang mga nawaglit na
mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari Sybila upang pakalmahin ang
mahahayap na pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang
talakayan.
Kabanata 2-"Si Crisostomo Ibarra"
Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa
ayon sa kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng
kaugalian, humalik siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay nabigla,
lalo na si Padre Damaso ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan
Tiyago ang kagalang galang na binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan
na si Don Rafael Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong taon na pag-

aaral nito sa Europa. Kusang nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra
y Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay nito, isang kaugaliang natutunan niya
sa bansang Alemanya. Tumanggi naman na makipag-kamay si Padre Damaso at
bagkus ay tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente kay Ibarra at
nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan ng
kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng binata. Palihim naman ang
pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na tila ba nagbabanta. Dahilan upang
tapusin ng Tinyente ang pakikipag-usap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang
hapunan, inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si
Ibarra. Si Kapitan Tinong ay malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din
ng kanyang ama. Magalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa
San Diego sa araw na iyon.
Kabanata 3-"Ang Hapunan"
Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos at
nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa
isang komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre
Damaso. Ito ay walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang
isang kadete. Hindi naman ito pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing
pinagmamasdan ang kulot na buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito
namalayan na natapakan na niya ang kola ng saya nito, bagay na nakapagpainis sa Donya. Ang ibang bisita naman ay kanya- kanya ng usapan at papuri
sa masarap na handa ng Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay pagsalubong
sa pagdating ni Ibarra, karapat-dapat na siya ay maupo sa kabisera.
Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat maupo sa kabilang
dulo ng kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang dapat maupo
sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni Padre Sybila at
kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan
Tyago. Sa kalaunan, inialok ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na
tinanggihan naman ng huli. Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit
magalang itong tumanggi bilang nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi
sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang hindi masasarap na bahagi ng
manok; bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola. Lalo itong
nag-alburuto sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na
tinola ay para lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang mahabang usapan.
Nagbahagi ang binata ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa Europa ng pitong
taon, ang pagpunta sa iba't ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pagunlad ng mga bansang ito, ang pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa
kanyang bayan sa kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang
hindi pagkaka-alam sa tunay na dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay
na ito naman ang nagkumpirma sa hinala ng Tinyente na wala ngang alam ang
binata. Binanggit ni Ibarra na sa kanyang mga bansang napuntahan, iisang antas
lamang ang kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa ng mga ito sapagkat
pinahihintulutan ito ng sarili nilang kalayaan at kakayanang pamahalaan ang
kanilang sariling bansa. Binatikos naman ito ni Padre Damaso at ininsulto ang

binata na kahit paslit ay kaya itong matutunan; at ang kanyang pagpunta sa

Europa ay maliwanag na pag-aksaya ng salapi. Magalang naman na tinanggap
ni Ibarra ang salita ng pari at binanggit na lamang ang mga ala-ala niya na si
Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo sa kanilang hapag-kainan at malapit
na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman nakakibo ang pari dahil sa mga
naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra. Maagang nagpaalam si
Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang dalagang anak
ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si Padre Damaso sa
binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios Coloniales ang
kanyang mga obserbasyon sa gabing iyon.
Kabanata 4-"Erehe at Pilibustero"
Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa
kabila ng matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang
pinagbago ang kanyang bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang
kanyang natunghayan sa kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang
pinag-unlad ang bayang iyon. Habang naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa
sinapit ng ama. Sinundan siya ni Tinyente upang kwentuhan ng tungkol sa
kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa pinaka-mayaman sa bayan ng San Diego,
matulungin at maraming nagmamahal. Sa kabila ng kanyang kabaitan ay marami
ring naiinggit dito, kabilang na ang mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni
Padre Damaso. Dahil sa ganitong sitwasyon, minabuti ng Don na hindi
mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga pari. May isang Kastila doon na
walang kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng Don
bilang kulektor. Isang araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa mga batang
nagtatawa sa kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga bata. Kumaripas ng
takbo ang mga bata at ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng baton at
tinamaan ang isa. Tumumba ang bata at walang awang pinagsisipa ito ng
artilyero. Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya ang artilyero. Ayon sa mga sabisabi, sinaktan ni Don Rafael ang Kastila hanggang sa kakapalag nito ay tumama
ang ulo sa malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael ang bata, ang Kastila naman
ay sumuka ng dugo at natuluyang mamatay. Nagkaroon ng imbestigasyon ang
mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito na naglabasan ang mga lihim
niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya ang pagiging erehe at
pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang ilegal na paraan sa
pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de Ultramar at iba pang
ipinagbabawal na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan mula sa isang
binitay na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng
Barong Tagalog. Ang dating mga kaibigan ng Don ay nangawala at tumalikod sa
kanya. Tanging si Tinyente Guevarra lamang ang naging kakampi ni Don Rafael,
sa kabila ng paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng bait. Si
Tinyente rin ang humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa pakiusap ni Don
Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung saan saan ang
kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at naging masalimuot. At
ang masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at

nagdadanas ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga pangyayaring ito, kasabay ng

hirap na nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don kung kayat ito ay
nagkasakit. Tuluyan na itong namatay sa loob ng bilangguan at ni wala man lang
nakiramay na kapamilya o kaibigan.
Kabanata 5-"Isang Tala sa Gabing Madilim"
Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala. Sa
kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan
ay napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na
tanaw niya ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa
niya ang kasayahan sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at
kubyertos at tugtog ng mga orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago
ay nagaganap uli ang isang kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si
Maria Clara, kung kaya't sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata,
mga Kastila at paring malalapit sa ama, mga Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat
ay nakatuon ang paningin sa kagandahan ni Maria Clara, na nakasuot ng isang
marangyang kasuotan at napapalamutian ng alahas na diyamante at ginto. Si
Donya Victorina naman ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalaga. Si Padre
Salvi na mahilig sa mga magagandang dilag ay masayang masaya at kadaupang
palad niya ang mga dalaga roon. Lihim din ang kanyang paghanga sa
kagandahan ni Maria Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng gabing iyon,
kabaligtaran naman ni Padre Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi
mawala sa kanyang isipan si Maria Clara.
Kabanata 6-"Si Kapitan Tyago"
Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-iisang
anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-aral
ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang
paring dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama,
nakilala si Pial Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa
mahusay magpalakad ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang
pinakamayaman kayat sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si
Kapitan Tyago ay mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong
pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira
ng pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan siya bilang gobernadorcillo, at
kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang mga Pilipino at hayaan
ang mga Kastila sa ganitong gawain. Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa
nang Kastila, at ang mga Pilipino ay Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga
Kastila ay mararangal at karapat-dapat pag-ukulan ng paggalang at
pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may kapangyarihan, lalong lalo
na ang mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang kanyang pangalan sa misa at
padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan at mga santo na
kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang
katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De Padua, San

Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo at
ang larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa pagnenegosyo
ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming ari-arian, kabilang na dito ang
pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging daan upang makilala nila ang kura
doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si Don
Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa
loob ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay
nilang pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa
Obando at magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta.
Clara sa Nuestra Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay
nagdalantao nga si Pia Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso bagamat
ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging
masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang
Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya Isabel. Binusog din siya ng
pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking magkababata sina
Ibarra at Maria Clara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang
ama mula sa udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng
ito ay maging katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa upang magaral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at Don Rafael ay nagkasundong
ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman tinutulan ng
dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.
Kabanata 7-"Suyuan sa Asotea"
Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya
Isabel. Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng
gawain. Si Tiya Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng
hapunan ng nakaraang gabi. Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa
kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria Clara ay nanahi habang kausap din ang
ama upang malibang ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng kanilang pagkikita
ni Ibarra, at siya ay hindi mapakali sa pananabik na masilayan ang kanyang
sinisinta. Napagpasyahan na siya ay magbakasyon sa San Diego sapagkat
nalalapit na ang pista doon. Pamaya-maya ay dumating na si Ibarra at hindi
maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman
siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa
bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng kaligayahan
sa kanilang mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang makapag-sarili at
makaiwas na rin sa alikabok na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel. Masinsinang
nag-usap ang dalawa tungkol sa kanilang nararamdaman, sa kanilang mga
sinumpaan sa isa't-isa, sa kanilang kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan
at mabilis na pagbabati. Kapwa itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na
ibinigay nila sa isa't-isa: ang dahon ng sambong na inilagay ni Maria Clara sa
sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni Ibarra kay Maria bago
ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria Clara sa katipan. Kabilang sa
sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si Ibarra sa malayong lugar upang
makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan. Handa rin itong

magtiis na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa bayan

ang kanyang hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay
undas at marami siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at
pinagbilinan ni Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay
magbabakasyon doon. Hindi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa
pangungulila kay Ibarra, kaya't sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si
Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng manlalakbay.
Kabanata 9-"Mga Suliranin Tungkol sa Bayan"
Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng
araw na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan
na silang makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng
huli ang kanilang pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong
bulong ito na umakyat papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan
at inabot nito ang kamay upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus
ay sinabi kaagad nito na ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan.
Dito ay sinabi niya na hindi dapat maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si
Kapitan sapagkat siya ang pangalawang ama ni Maria Clara. Dapat na ring itigil
ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si Ibarra. Sinabihan din nito na
and Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng kabutihan para sa kanyang mga
kaaway. Nakumbinsi ng pari ang kapitan kaya't pagka-alis ng nito, pinatay ng
Kapitan ang mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni Ibarra
pauwi sa bayan ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo naman si Padre
Sybila sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya ang
matandang pari na may matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga nakaraang
kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni
Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng Tinyente diumano sa kapitan-heneral at
pakikipag-alyansa kay Padre Damaso. Nakipagpalitan din ng saloobin ang
matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na ang pagtaas ng buwis ang dahilan
ng pagkaubos nang kanilang mga kayamanan. Natututo na rin aniya ang mga
Pilipino sa paghawak ng ari-arian.
Kabanata 10-"Ang San Diego"
Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa
baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao
sa bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman
sa pagnenegosyo, nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung
pagmamasdan ang buong bayan mula sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin
dito ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan
sa Pilipinas, pinamumunuan ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang
pamahalaan dito. Si Padre Damaso ang kura paroko sa simbahan na iyon bago
ito mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael Ibarra. Iilan
lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon, ang mga
Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat, may isang matandang

Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas magtagalog at malalalim

ang mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at pinambayad ang
kanyang mga ari-arian tulad ng damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ay
natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng isang balete. Ang pangyayaring
ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kaya't sinunog ng ilan ang
mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog.
Kalaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang Saturnino.
Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapagasawa ng isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at nagkaroon
ng isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don Rafael ay
kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San Diego ay
naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don
Rafael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.
Kabanata 11-"Ang mga Makapangyarihan"
Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa
bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael,
Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang
pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng
marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon.
Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng
lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na
pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon
naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili
sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga
ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa
simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko
na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre
Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay
lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan.
Nakapag-asawa ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa
mukha. Dahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural
lamang na may palihim na hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay
ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring pagkakasunduan.
Kabanata 12-"Araw ng mga Patay"
Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at
nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may
malaking krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa
sementeryo, maputik kapag tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang
napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing iyon, at dalawang tao ang
abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng sementeryo. Ang isa ay

batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay bago at hindi mapakali sa

kanilang ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at kinakalaban ang
pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang
sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang
paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na
kanilang hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing
mula ng mamatay. Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang
iba kundi si Padre Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang
bangkay sa libingan ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa
malakas na buhos ng ulan, minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa.
Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa
bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael,
Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang
pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng
marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon.
Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng
lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na
pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon
naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili
sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga
ang makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa
simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko
na si Padre Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at
siyang pumalit kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre
Damaso, kung meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay
lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan.
Nakapag-asawa ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa
mukha. Dahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural
lamang na may palihim na hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay
ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring pagkakasunduan.
Kabanata 13-"Mga Babala ng Bagyo"
Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama
ang kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng ama na si
Don Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga
bulaklak ng adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at
tinanong nila ito ang libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero
na itinapon ang bangkay sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa
libingan ng mga Intsik, ang bagay na pinag-utos ng kura paroko. Higit na
ikinasindak ito ni Ibarra at ang matandang katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa
matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang kausap at ng makasalubong niya
si Pari Salvi ay hindi nito napigilang daluhungin ang pari. Humingi ng paliwanag
si Ibarra sa pari kung bakit nagawa nitong lapastanganin ang bangkay ng
kanyang ama. Ipinaalam naman ng huli na ang may kagagawan niyon ay si

Padre Damaso.
Kabanata 14-"Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo"
Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang hanapin
ang puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na
Pilosopo Tasyo, kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong
personalidad. Lagi itong laman ng lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong
sinasabing pananaw tungkol sa pulitika at lipunan, bagay na hindi nauunawaan
ng karamihan kayat tinawag nila itong baliw. Matalino ang matanda at
matalinghaga kung manalita. Galing siya sa isang mayamang pamilya at nagaral ito sa unibersidad ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa pag-aaral sa
paniniwalang ang katalinuhan nito ang magiging dahilan upang makalimutan ang
Diyos. Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari na lamang ang binata, bagay
ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang. Pagkalipas
ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na mag-asawang muli ay
inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan na nito
ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin pansin ang kakaibang
kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating na unos at
pagguhit ng matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga rin ang kanyang
sagot sa mga taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang
lilipol sa mga tao at hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa
sanlibutan. Suhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes
na mga paputok at kwitis. Hindi rin nito sinang-ayunan ang pagpapatugtog ng
mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag kumukulog. Pinagtawanan
naman siya ng bawat makarinig. Tumuloy naman ang Pilosopo sa simbahan at
doon ay naabutan niya ang dalawang bata at sinabihan niya ito na kung maari ay
umuwi sila sa kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang espesyal na
hapunan. Bagay na bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito
dahil na rin sa tungkulin sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo
hanggang sa makarating sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan
nila ang pagdating ni Ibarra sa bayan at nabanggit ng Pilosopo na naramdaman
niya ang paghihinagpis ni Ibarra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama.
Sinabi rin nito na isa siya sa anim na taong nakipaglibing sa ama nito. Napadako
ang kanilang usapan patungkol sa purgatoryo, isang bagay na hindi
pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng marami. Hindi man siya
naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng relihiyon na ito ay
gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay nagpaalam na ang
matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng matatalim na kidlat
at dumadagundong na kulog.
Kabanata 15-"Ang mga Sakristan"
Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at siyang
kausap ni Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang
hapunan ng kanilang ina. May matinding suliraning hinaharap ang dalawang

musmos at ito ay lubos na nagdudulot ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo

na kay Crispin, ang nakababata sa dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na
nagnakaw ng dalawang onsa o halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay
dalawang piso sa isang buwan, kung kayat hindi niya mababayaran ang
nawawalang salapi, at ang pataw na multa ng tatlong beses. Hiniling nito sa
kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa kanya ng pari,
bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay sa
kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti pang lahat
sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang ina, na kung ito ay
kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng mga pari. Naisip
rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang nawawalang pera at ng
sa gayon ay maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa palo ay may
maiiwan naman siya sa kanyang ina at kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa
galit ng ina kapag nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang
kapatid. Buo naman ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina
na ginawa niya iyon, dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang
katawan dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya na
ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya noong
nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na prayle. Bukod sa
mga palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na
siya pinapakain mula ng siya ay pagbintangan. Patuloy na nag-uusap ang
magkapatid tungkol sa kanilang kalagayan at hindi nila namalayan ang
pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig nito ang kanilang pag-uusap at
nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta niya si Basilio dahil daw sa salang maling
pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi naman nito kay Crispin na hindi siya
makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw na salapi. Tinangkang
mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa kanya sapagkat hindi
siya papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon ng sakristan ay
lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na ipinapatupad ng
guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-siyam
ng gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng sakristan si Crispin at hindi na
magawang makiusap ni Basilio sa pangamba at awa sa kapatid. Dinig na dinig
nito ang pagpapalahaw at daing ng kapatid dahil sa sakit na nararamdaman.
Wala siyang magawa kundi ang matulala at balutin ng matinding paghihinagpis,
awa, at kawalang pag-asa na may magawa siya para tulungan at baguhin ang
kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay tumindi ang
pagnanais na makapag-araro sa bukid upang maka-alis sa kalupitan ng
simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni Basilio mula sa
bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
Kabanata 16-"Si Sisa"
Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang
butihing ina nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan,
at ang likas na ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapagasawa siya ng isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi

itong nagsusugal, iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan.

Wala itong pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya
nitong bugbugin kapag ito ay umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na
lamang ang ugali ng kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong minamahal na
animoy ay diyos. Naghanda ng masarap na hapunan si Sisa para sa kanyang
mga anak. Bagay na hindi nila madalas matikman sa kanilang buhay. Inihain niya
ang paborito ng mga bata: tuyong tawilis at sariwang kamatis para kay Crispin; at
tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok naman para kay Basilio,
mula sa kagandahang loob ni Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad, ang
naunang dumating ay ang kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang
inihain niya para sa kanyang mga anak. Hindi man lang nito itinanong ang
kalagayan nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta
mula sa kita ng dalawang bata. Walang nagawa ang martir na si Sisa kundi
maghinagpis sa pag-ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na inihanda
niya para sa kanyang mga anghel. Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay
may makain ang mga bata pagdating nito mula sa simbahan. Makalipas ang
matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay ay nakarinig siya ng malalakas
na tawag mula kay Basilio.
Kabanata 17-"Si Basilio"
Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa Ina
na siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito
nagawang huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel.
Sinabi rin nito sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa
ipagtapat ang tunay na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan
si Crispin na nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil
sa awa sa kanyang anak. Lingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang
tinatamasa ni Crispin sa kamay ng Sakristan. Nawalan naman ng gana si Basilio
na kumain at bagkus ay nag-alala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na
dumating ang kanyang ama. Alam kasi nito ang pambubugbog na ginagawa ng
ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit ni Basilio ay naisambulat nito na mabuti
pang mawala na ang kanyang ama at mabuhay silang tatlo na lamang. Sa
ganitong kalagayan ay mabubuhay pa sila ng maayos, na siya namang
pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya, sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay
mamarapatin pa rin niyang magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio
ang kanyang mga alalahanin at pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog
sapagkat nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog ng kura at
sakristan mayor kay Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo hanggang ito
ay duguang humandusay sa lapag. Nagising si Basilio sa yugyog ng kanyang
ina, at pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya para sa kanyang ina at
kapatid. Nais niyang huminto na sa pagsasakristan kasama ni Crispin,
magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni Ibarra, at pagsapit niya ng
edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling ng kapirasong lupa
para sakahin. Pauunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa umunlad ang
kanilang buhay. Pag-aaralin din niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang

kanyang ina ay hihinto na sa pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang

kanyang ina, lihim naman itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang
kanyang ama sa mga plano nito.
Kabanata 18-"Mga Kaluluwang Naghihirap"
Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang
mga matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay
na makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung
si Padre Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napag-usapan ng
mga matatanda ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga
namatay na kaanak na patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang
indulgencia ay katumbas ng mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa
pagdurusa sa purgatoryo. Sa kanilang pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila
namalayan ang pagdating ni Sisa. May dalang handog si Sisa para sa mga
prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay mula sa kanyang mga tanim at pako
na paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa kusina ng kumbento upang iayos ang
kanyang mga dala. Hindi man lamang siya pinansin ng mga sakristan at mga
tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa ang tagapagluto. Napagalaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito makakausap. Nagimbal din
siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas kasama ng kanyang isa pang anak
pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na ito ng mga gwardiya
sibil at kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang hulihin ang kanyang
mga anak. Tinuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang
magkapatid at higit sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang
kwentang asawa.
Kabanata 19-"Mga Suliranin ng Isang Guro"
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung
saan naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa
iilang nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don
Rafael sa ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si
Don Rafael kasi ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo
nuong siya ay nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning
kinakaharap ng San Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng
panggastos para sa mga kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na
akma upang makapag-aral ng walang balakid ang mga bata, ang kakaibang
pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan
tungkol sa nilalaman ng kanyang mga aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng
mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong may katungkulan. Ang mga libro
ay nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng guro na iaral sa kanyang mga
estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong pinanghihimasukan ni Padre
Damaso. Madalas din itong mamalo at pagmumurahin ang mga bata kapag

nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-aaral ang mga
bata dahil nga sa walang silid-aralan. Ang mga magulang naman ay pinapanigan
ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng pagdedesiplina at
pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid sa pagtuturo
ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay bumalik upang
magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral.
Laking pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego,
kayat minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng
kanyang mga mag-aaral. Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop
ang kanyang mga aralin, higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo
tungkol sa relihiyon. Sa mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si Ibarra
na gagawin ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat
ang kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng
pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.
Kabanata 20 -"Ang Pulong sa Tribunal"
Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong at
pag-uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan. Panauhin noong
araw na iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa pulong sa
dalawang kinatawan o lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng mga
matatanda na pinamumunuan ng Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng
mga kabataan sa pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa ng pagpupulong na
iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labing-isang araw mula sa araw na
iyon, mga programa at aktibidad na gagawin para sa pista, at ang pagtatayo ng
paaralan para sa bayan. Sinamantala ng mga mayayaman sa bayan ang pulong
na iyon upang makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang ibang mga
pinagsasabi. Katulad na lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael.
Sinalungat naman ito ni Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat
may talaan ng mga gastos. Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan
sa plasa at magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang
linggo. Binanggit din ni Don Filipo ang pagkakaroon din ng paputok upang
maging lalong kasiya siya ang pista. Hindi naman lahat ay sumang-ayon sa
kanyang mungkahi. Nagbigay naman ng panukala ang Kabesa na nagsabing
marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay wala na ring paputok at ang mga
gaganap sa programa ay dapat mga taal na taga San Diego. Ang sentro din ng
pagtatanghal ay dapat mga sariling ugaling Pilipino. Walang bisa ang mga
panukalang inihandog ng magkabilang pangkat sapagkat nakapagdesisyon na
ang kura tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay anim na prusisyon, tatlong
sermon, tatlong misa mayor at isang komedya.
Kabanata 21 -"Mga Pagdurusa ni Sisa"
Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang

bahay. Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng

mga gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng
salapi ng dalawang bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa
kanilang bahay, bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito
kasama ang kanyang mga anak. Nang magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa
daan, pilit siyang pinaamin na ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang
mga anak. Bingi ang mga gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at
pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel.
Hiyang- hiya si Sisa habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng
taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang
mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa
nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi
panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga
ito at nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang
pakiusap at pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi
si Sisa sa kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala
ni anino o tinig ng mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at
namataan niya ang punit na damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hindi niya
matanggap ang nasilayan at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan.
Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan habang sinasambit ang pangalan ng
kanyang mga anak.
Kabanata 22 -"Liwanag at Dilim"
Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang
pagdating sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang
madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi.
Napapansin naman ni Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito
tuwing siya ay kaharap. Plano ng magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog
kasama ang kanilang mga kaibigan. Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng
isama si Padre Salvi sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya.
Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan.
Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung kaya't
nagpaalam na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa
piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura. Pagkalipas ng ilang oras
ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay nakasalubong niya ang
isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.
Kabanata 23 -"Ang Piknik"
Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan at
kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang naglalakad ang

mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na iyon ang mga
kawaksi at matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka habang
mangingisda sa ilog. Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria
Clara, Iday, Victorina, Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang
kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel
upang sila ay sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang
bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan kung kaya't sila ay napalipat sa
bangka ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng katahimikan sa panig ng mga
dalaga sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman ay patuloy lamang sa
pagsagwan sa bangka. Upang hindi mainip at maaliw ang lahat, umawit si Maria
ng Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan sa awitin. Malapit ng maluto ang
agahan, kung kaya't gumayak na ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa
kasamaang palad, ni isang isda ay wala silang nahuli sapagkat may buwayang
naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng
nilundag ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang
buwaya. Kagyat namang lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si Elias.
Napatigagal naman si Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at tila ba tumigil na rin
ang kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang buwaya at nagpatuloy sila
sa pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda. Masayang nagpananghalian ang mga magkakaibigan sa ilalim ng mga puno malapit sa batisan.
Kabanata 24 -"Sa Kagubatan"
Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi na
nito tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe.
Malayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang
makapanood ng lihim sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais
na mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang
mga binti at sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng
pari ang kanyang sarili na sundan pa ang mga ito kung kaya't hinanap na lamang
niya ang mga kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga
nagpiknik. Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay Padre Damaso
kaya't nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni Ibarra na siya ay
pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong papalayo
sa pangkat. Nabanggit din ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan
nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng
una na higit pang pinahalagahan ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng
mga bata. Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan
ang dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro
ng Gulong ng Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga katuparan
ang kanyang binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang.

Hindi ito sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan at

pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang kasulatan at
ibinigay kay Maria Clara at Sinang. Dumating naman si Padre Salvi at walang
hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya, malaking kasalanan ang maniwala sa
nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at isinagot sa kura na mas malaking
kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng iba. Lumayas naman kaagad
ang kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas ang ilang sandali ay
dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap nila si Elias kay
Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din nila si
Ibarra sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing
walang karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang
nais niyang imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang
kagubatan ngunit ala silang nakitang Elias.
Kabanata 25 -"Sa Tahanan ng Pilosopo"
Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng payo
tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalang-abala
sa pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng
matanda at siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga
sinusulat ay walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na
henerasyon ang tanging makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang
mga susunod na salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari
sa lipunan. Nabanggit ni Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki,
ramdam niya na palagay ng mga tao na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't
kailangan niya ang payo ng matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng mga tao.
Sumalungat naman si Pilosopo at iminungkahi na dapat niyang isangguni ang
kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng Kura.
Magbigay man ng masasamang payo ang mga makapangyarihan sa bayan,
maipapakita naman ni Ibarra na ang kanyang mga binabalak at ginagawa ay
ayon sa pinagkasunduan ng mga makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa
na pakunwari na lamang siyang sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang
mga iyon. Hindi naman ito lubos na sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala
siyang ang matuwid na layunin ay hindi na kailangang balutan ng baluktot na
gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na sasang-ayunan siya ng pamahalaan at
ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais ay ang kapakanan ng
nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na ang kapangyarihan ng
simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang pagsasabi niya
dito na kung nais niyang matupad ang kanyang mga balakin ay marapat na
yumuko muna siya sa mga may kapangyarihan kung ayaw niyang walang
mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa
kanya ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay ideolohiyang

liberal, na kanyang nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga ganitong

prinsipyo ay hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari
ng lahat, pati ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni
Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas na yumuyuko
rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at kung hindi ito ay mababali
lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa niyang tukuran upang kumapit
ang mga ugat nito sa lupa dahil kung hindi niya ito gagawin ay ibubuwal lamang
ito ng hangin. Ganito rin si Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang punong
itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan niya
ng makakapitan at masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa
kapangyarihan, ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam
iyon kaysa salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon.
Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung hindi lubos ang pagtulong ng
simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay kaagaw ng
simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang legacy sa kanyang
mga binabalak para sa bayan. Binigyan naman siya ng inspirasyon ni Pilosopo
Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man siya magtagumpay ay may uusbong na
pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na si
Ibarra pagkapahayag nito kay Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kura.
Kabanata 26 -"Ang Bisperas ng Pista"
Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa
lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng
kanilang mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati
na mga minana at antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga
mayayaman ay punong-puno ng mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin,
panghimagas at mga inangkat at mamahaling mga alak mula pa sa Europa.
Inilalaan ang mga pagkaing ito para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan upang
maging masaya ang kapistahan. Ang bawat sulok ng bahay ay malinis at
makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat. Maya't maya
rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga
banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na
nilagyan ng tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan para sa
pagtatanghal ng komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa
kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan
Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso naman ang
nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga magsasaka at mahihirap ay iginayak
ang kanilang mga pinaka-mainam na ani upang ihandog sa mga may-ari ng
kanilang bukirin. Kasalukuyan namang tinatapos ang bahay-paaralan na
pinapagawa ni Ibarra malapit sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol
Juan. Sagot niyang lahat ang gastos dito, at magalang na tinanggihan ang alok
na tulong ng mga mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan na kanilang
itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa

lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon
ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga sa
kanyang ginawa ngunit marami din naman ang palihim niyang naging kaaway.
Kabanata 27 -"Sa Pagtatakipsilim"
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat
ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't
saring pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang
tahanan. Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling
bato. Nagkita sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam
naman si Maria na mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at
kinumbida ng mga ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni
Kapitan si Ibarra na duon na maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso,
na magalang namang tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang magkatipan
kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si
Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang marating nila ang
liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na pinandidirihan ng lahat.
Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng kanyang ama sa
kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang walang
katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at
sinabing anduon ang kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng
pakanta-kanta. Lumisan na rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria.
Napag-isip isip ni Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad at
iyon ay naging lingid sa kanyang kaalaman
Kabanata 28 -"Sulatan"
Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong
kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa
Maynila ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang
kapistahan at mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at
mga palatuntunang naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang
komedyang naganap at mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila
lamang ang nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang
Kastila. Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi
naman dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng
prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni
Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan
Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra
sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay
dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng
binata ng bahay-paaralan.

Kabanata 29 -"Ang Kapistahan"

Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay
saya at salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at
mga siklab at pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at
nagsigayak na para makiisa. Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang
pinakamainan na kasuotan at mga alahas. Naghanda rin ng masasarap na
pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao upang tikman ang mga ito.
Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa kaniya, paglulustay
lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na ito. Marami
ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing ng
bayan na hindi natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong pananaw
ngunit ala siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay
naghihintay na ang mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre Damaso
naman ay itinaon ang sarili na magkasakit upang higit na makakuha ng
importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya ng taga-pangasiwa ng simbahan
habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang prusisyon ng iba't-ibang
santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa prusisyon ay ipinapakita ang
pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa lipunan kahit na ang mga
nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon sa tapat ng bahay ni
Kapitan Tyago, na inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga
Kastila.
Kabanata 30 -"Sa Simbahan"
Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap
na ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa
relihiyon, hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga
prayle. Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa
relihiyong nakagisnan, kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan.
Buod: Dinumog ng lahat ang simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa
kabila ng init at iyakan ng mga bata. Bayad din ang misang iyon para sa
kabanalan ng lahat sa halagang P250. Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng
magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya sapagkat ang misa ay
makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno naman sa
komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang
alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na
mapansin ng lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang
tungkulin. Nang siya ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa
pagmimisa ni Padre Damaso. Sinamantala naman ng Padre ang walang
pakundangang paglibak sa pari na nagmisa kahapon, si Padre Manuel Martin.

Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit siyang magaling magmisa

kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon hanggat hindi ito
tapos makapag-mayabang.
Kabanata 31 -"Ang Sermon"
Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre
Damaso ay pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na
sina Haring David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na
mananampalataya; at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na
binibigkas sa wikang Kastila kung kayat walang kamalay-malay ang nakararami
sa kahulugan ng kanyang mga sinasabi. Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat
ng tao na kanyang hindi gusto upang ipahiya ang mga ito sa karamihan.
Sapagkat karamihan ng mga tao doon ay walang naiintindihan sa pinagsasasabi
ng Padre, hindi nila napigilang antukin at mapahikab, lalo na si Kapitan Tyago. Si
Maria at Ibarra naman ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap ang
kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni Padre Damaso ang misa sa
wikang Tagalog. Dito ay walang pakundangan na tinuligsa niya si Ibarra,
bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay mahahalata naman
ng lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga salita kundi si Ibarra
lamang. Hindi naman na natuwa si Padre Salvi sa nagaganap kung kaya't
nagpakuliling na ito upang maging hudyat kay Padre Damaso na tapusin na nito
ang kanyang sermon. Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na pari at
nagpatuloy pa ng kalahating oras sa walang kwentang sermon at pag-alipusta
kay Ibarra. Samantala, palihim naman na nakalapit si Elias kay Ibarra habang
tuloy ang misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na mag-ingat at huwag lalapit sa bato
na ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong ikamatay. Wala namang
nakapansin sa pagdating at pag-alis ni Elias.
Kabanata 32 -"Ang Panghugos"
Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa
paggamit ng panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang
istrukturang ito ay may walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon
sa ilalim ng lupa. Ang apat na haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid
na sa tingin ay napakatibay ng pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang
ganitong paraan ay natutuhan pa niya sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino.
Ipinakita ng taong dilaw kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki na
siyang ibabaon sa hukay na napapagitnaan ng apat na haligi. Hinangaan naman
ito ni Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid. Dumating ang araw ng
pagpapasinaya ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon,

naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga
panauhin. Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi ang
pagbabasbas sa bahay-paaralan. Inilulan ang mga mahahalagang kasulatan at
relikya at iba pang mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na ipinasok
naman sa bumbong na yari sa tingga. Ang lubid ang nagko-kontrol sa bato, na
may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang tingga. Hawak naman ng taong dilaw
ang lubid. Sinimulan ng Pari ang seremonya at nagsibabaan ang lahat ng
importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias sa mga taong naroroon upang
sumaksi sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa taong dilaw. Hustong
pagbaba ni Ibarra upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula sa
kalo at kasaba'y nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang lumipas at
nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at ng
malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng
alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa
lahat.
Kabanata 33 -"Malayang Kaisipan"
Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay
Ibarra. Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang
katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim
na dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga
kaaway ni Ibarra. Pinayuhan ni Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga
kaaway kahit na ang hangad niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas
niya sa balak ng taong dilaw na patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa
paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang salita ng taong dilaw sa taong
kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama".
Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at napag-alaman nito na
prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang sahod kapalit ng kanyang
mga kaalaman. Nanghinayang naman si Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw
sapagkat marami pa siyang matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang. Bagay
na sinalungat naman ito ni Elias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman
ang taong dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan. Nagkaroon naman ng
interes si Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat marami itong nalalaman at ang
kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako ang
kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias na siya
ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan ay nagpaalam na rin si Elias at nangako ng
katapatan kay Ibarra.
Kabanata 34 -"Ang Pananghalian"
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.

Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa

magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si
Maria sa gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa
hapag sina Kapitan Tyago, iba pang mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga
prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga kaibigan nina Maria at Ibarra.
Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa dumarating si Padre Damaso.
Habang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag. Napadako ang
usapan sa hindi pagdating ni Padre Damaso, ang kamang-mangan ng mga
magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong nais nilang ipakuha sa kanilang
mga anak, at kung ano-ano pa. Pamaya-maya ay dumating na si Padre Damaso
at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at
sinimulan na rin ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang
sumingit naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas
ang dila ng pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit
talagang nananadya si Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa kanyang
ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang pari
at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya't
bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na lamang ito.

Kabanata 35 -"Mga Usap-usapan"

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa
buong bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso
sapagkat ayon sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si
Ibarra. Si Kapitan Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata,
sapagkat walang sinuman ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang
lalalapastanganin. Ang mga matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na
hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay mapunta sa impyerno. Tanging si
Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang
ama. Ang mga magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy
ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng kanilang mga anak.
Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang
na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman,
ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang mga prayle. Isa
pa, ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng
taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang
usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si Ibarra, hindi naman
ito madalumat ng mga mahihirap.

Kabanata 36 -"Ang Unang Suliranin"

Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na
paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang
binata. Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan
Kapitan Tiyago kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay
ang nararapat na pag-istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang
makapag-gayak at ito ay sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria
Clara ay patuloy ang pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita
kay Ibarra hanggat hindi ito ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo
ni Tiya Isabel at Andeng sa dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari
silang sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa
ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay nagprisintang makagagawa ng paraan
upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si Kapitan Tyago mula sa kumbento
at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni Padre Damaso na sirain ang
nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos
naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang binata, at ang utang
ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o ang kapalit
nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman ito
ng ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre
Damaso- na isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa
Europa. Lalong nasindak ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at
pinagsabihan ito na hindi parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan.
Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang Arsobispo ngunit sinalungat
naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon
lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang paghahanda sa
bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang Kapitan-Heneral at
napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman ay
pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel.
Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan Heneral sapagkat ipinapatawag
ito. Sumunod naman ang dalaga.
Kabanata 37 -"Ang Kapitan Heneral"
Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng
Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi
naghahari-hariang katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng
pantay na katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan
Heneral ang binatang nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay lumabas sa
kalagitnaan ng sermon. Inakala ng binata na siya ay sasamain ngunit
pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral ay nakangiti itong lumabas

ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa bayang iyon: sina Pari
Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita naman ng
buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila
ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon. Sumunod
namang humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara. Pinuri ng
Heneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at Damaso, at ang
pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat
siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga.
Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng Heneral. Ipinaalala
naman ni Padre Salvi na ang binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng
pari at sa halip ay ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos ay
umalis ang mga pari na hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na
binati ng Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng
kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo tungkol
sa pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si
Maria, kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago umaalis patungong
Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan Heneral na kilala ng binata pati
ang pamilya ng Kapitan Heneral sa Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang
paghanga sa katalinuhan ni Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas
makabubuting sa Europa siya manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay
nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa. Magalang namang tumanggi si
Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan. Ilang sandali
pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at inihabilin na
papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si Ibarra upang puntahan
ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor na
protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata.
Tumango naman ang Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan
Tyago at pinuri ito sa pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin.
Nagprisinta rin ang Heneral na maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra
naman ay nagpunta sa silid ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat
na lamang nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay gumagayak
sila papunta sa dulaan.
Kabanata 38 -"Ang Prusisyon"
Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang
gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-sunod na
pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng
nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol
sa mga santong sina San Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena,

San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San
Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang
Kapitan Heneral, mga kagawad, Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang
huli ay napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng Heneral. Sa harap ng
bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng
tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Pinangungunahan ng tatlong sakristan
ang pila ng prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga
batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay
may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa
hanay. Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang
mga karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may pakpak,
nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang lumabas upang simulan
ang pagpupuri sa wikang Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod naman ay ang pagawit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang tinig. Ramdam naman
ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa boses nito.
Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin ng Heneral tungkol sa
hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala ng dalawang
sakristan na sina Crispin at Basilio.

Kabanata 39 -"Si Donya Consolacion"

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya
Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga
Pilipinong walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang
kanilang mga sarili ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa
ng alperes at nagpipilit maging mukhang taga-Europa sa pamamagitan ng
paglalagay ng kolorete sa mukha at pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din
ang pagtingin nito sa sarili at naniniwalang higit ang kanyang kagandahan
kaninuman, kahit pa kay Maria Clara. Sa katunayan, si Donya Consolacion ay
dating labandera na nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon.
Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng araw na
iyon, iniutos ni Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na
alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit dahil sa
galit sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay magsimba. Hindi lingid
sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang asawa, bukod pa ang
lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili ang Donya ng
marinig nito ang pag-awit ni Sisa mula sa kulungan, na dalawang araw ng
nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa wikang Kastila, bagay na hindi
naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang Donya at

dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si Sisa.

Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw man sa
sakit ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya. Walang
nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito, na sinunod
naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang damdamin
ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na ikinagulat
naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis niya
ito. Hinarap naman niya si Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay
hinampas niya ito muli ng latigo at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa
at nahubaran ito ng damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito
ay nadatnan ng alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang
kawal na bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat nito.
Ang pag-aalaga ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid si Sisa kay
Ibarra kinabukasan.
Kabanata 40 - "Ang Karapatan at Lakas"
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng
pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga
oras na iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pagayaw ng Don sa kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi
tinanggap ng Kapitan ang kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga
malalaking tao sa bayan kung kaya't nagsimula na ang palabas na
pinangunahan nina Chananay at Marianito ng Crispino dela Comare. Lahat ay
nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay lantaran ang
pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng dula nang
dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don Filipo
na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang
abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral
kaysa sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang
saglit pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria
Clara upang paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago
matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang gwardya
sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog
sina Donya Consolacion at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung
kaya't nagkaroon ng gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli
ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na
nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si Maria.
Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si
Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan doon ay
pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni

Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don

Filipo sa bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni
Padre Salvi at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay
nawalan ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong
pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan
Tyago upang makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang
siya ng maluwag nang makita niya ang anino nina Maria Clara at Tiya Isabel
mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama
ng dalaga si Ibarra.
Kabanata 41 -"Dalawang Panauhin"
Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang
naganap kung kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo.
Ilang sandali ay dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na
ipagbigay-alam kay Ibarra na may sakit si Maria Clara, at kung may ipagbibilin
ang binata bago siya pumunta sa Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra
kung paano niya nasugpo ang kaguluhan ng nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala
niya ang magkapatid at napakiusapan niya na itigil ang kaguluhan. Napahinuhod
naman ang magkapatid na gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob kay
Elias. Umalis na rin si Elias makalipas ang ilang sandali. Nagmamadali naman
na gumayak si Ibarra upang tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago. Sa daan ay
nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si Ibarra
tungkol sa salapi na makukuha ng kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Sinagot ito ng maayos ni Ibarra na magbalik na lamang sa
isang araw sapagkat siya ay patungo sa maysakit. Ngunit sadyang mapilit si
Lucas at kinukulit si Ibarra. Bago pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay
tumalikod na lamang ito. Naiwan si Lucas na nagpupuyos ang kalooban, at sa
kanyang isipan ay iisa ang dugong nananalaytay sa ugat ni Ibarra at ang lolo nito
na nagparusa sa kanilang ama. Maari lamang silang maging magkaibigan kung
magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni Ibarra.
Kabanata 42 -"Ang Mag-asawang De Espadana"
Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.
Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang
pinagpipilian nila ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na
himalang lumaki, o sa Krus na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay
napagpasyahan ng dalawa na parehong lumisan ang mga ito upang gumaling
kaagad si Maria Clara. Dumating na ang doktor na si Tiburcio de Espadana at
ang kanyang maybahay na si Victorina. Nagmiryenda muna ang mag-asawa
bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni Maria. Kasama rin nila ang kamag-

anak na si Linares na dumating pa mula sa Espanya. Kasunod nilang dumating

si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa si Linares, nag-aaral ng pagkamanananggol sa Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio. (Dumating ito sa
Pilipinas sa gastos na rin ni Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na
nanghinayang ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa
nagkasakit si Maria Clara disin sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral.
Hinanap naman ni Linares si Padre Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang
hatid niyang sulat mula sa Espanya. Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay
pinuntahan nila si Maria na binabantayan ng mga kaibigan nito. Sinimulang
eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit nga ito. Inirekomendang
igamot kay Maria ang liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de
Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at nabighani ng husto kay Maria, na
ipinakilala naman ni Victorina sa dalaga. Tila nagising pa si Linares sa
pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang
Pari ay hindi pa lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay
Maria Clara. Ating ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang isang
Orofea at may gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay
sinasabing siya ay 32 taong gulang lamang. Noong kabataan ng Donya ay
masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang makapangasawa
ng isang mayamang dayuhan. Sa pamamagitan nito, siya ay mapapabilang sa
alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa kasamaang palad,
napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na Kastila, si Tiburcio. Sa edad
nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito ay
isang maralita at mal-edukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang mga
kababayan sa Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa
Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe,
labis siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng
paa. Ika-15 araw na niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay natanggap sa
trabaho dahil na rin sa mga kapwa Kastilang kanyang nakapalagayang-loob.
Pinayuhan din siya ng mga ito na magpanggap na lamang na mediko sa mga
nayon na ang tanging puhuhan ay ang kanyang pagiging Kastila. Dahil sa ala
naman siyang alam sa anumang propesyon, at hindi naman din siya nakapagaral, lakas loob na lamang siya na nagpanggap na doktor sa nayon. Ang totoo,
dati lang siyang tagalinis at tagapagpa-baga ng mga painitan sa pagamutan ng
San Carlos sa Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging ganap siyang
isang doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula sa
mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at naging kakompetensya
pa niya ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at isinumbong sa
Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at nawalan na

rin siya ng pasyente. Ngunit nakilala naman niya si Donya Victorina at sila ay
nagpakasal. Pagkatapos ng kasal, lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos
ang kanilang pulu't-gata, at upang duon na rin manirahan. Si Donya Victorina rin
ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga
karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina delos Reyes de
Espanada. Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang tagaEuropa. Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang
ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya manganak upang
hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang
panganganak na nangyari sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis.
Lumapit na rin siya sa mga hilot at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung
kaya't walang nangyari sa ambisyon na makapunta sa Espanya ang ginang
bagkus ay manatili sa tinubuang lupa, na kung tawagin niya ay "lupain ng mga
salbahe". Wala rin siyang tiwala sa mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa
siya ng Kastilang taga-pangasiwa ng kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng
kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng ginang ang kanyang asawa, na
pumapayag naman maging andres de saya at taga-salo ng alburuto ng asawa.
Mas mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang mamalimos sa kalye.
Inuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na sinasaktan niya ito ng
pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso ng ginang na
magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR DE
ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang
nagawa ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya
nga ay isang manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.
Kabanata 43 -"Mga Balak o Panukala"
Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloytuloy itong pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa
anak na hindi ito mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso,
hindi nila akalain na sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala
itong umiyak at malambot ang kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal
talaga ng pari si Maria. Pamaya-maya ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa
silong ng balag upang managhoy. Nang naibsan ang damdamin ni Padre
Damaso ay sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi ng
huli na inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni Linares ang
sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng mapapangasawa at trabaho.
Madali lamang na matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat ito
ay naging abogado sa Universidad Central. At sa mapapangasawa ay
iminungkahing kakausapin niya si Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot
ni Padre Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang

marapat na katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte itong kaawa-awa at

pilit na pinapatulo ang luha upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na
binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng kanyang
kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni Lucas kung kaya't
pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang oportunistang si Lucas kung hindi
bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari

Kabanata 44 -"Pagsusuri ng Budhi"

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo
ay walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman
siyang inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tyago
naman ay walang tigil na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang
pagbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw,
kasabay ng pag-inom ng gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang
mataas na lagnat ni Maria. Ikinatuwa naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung
kaya't hindi muna pinagdiskitahan ni Donya Victorina ang kanyang asawa.
Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan Tyago at mag-asawang Espadana at
napag-usapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si Padre Damaso. Ayon kay
Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni Maria Clara sapagkat para na rin niyang ama
ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga kaguluhan na
nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng kura na mainam nga na hindi
nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan itong gumaling. Sinalungat
naman ito ni Donya Victorina at sinabing ang nakapagpagaling kay Maria ay ang
panggagamot ni Don Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang pari at
sinabing higit na nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga
gamot. Napikon ang Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang
kumpisal ang nakakabanas na si Donya Consolacion. Wala namang naisago ang
Pari kung kaya't tinagubilinan na lamang niya si Kapitan Tyago na ihanda na si
Maria para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin niya ang beatico upang lubusan
itong gumaling. Oras na para uminom ng gamot si Maria Clara at ininom nga nito
ang pildoras na mula sa bumbong ng kristal. Ititigil lamang niya ang pag-inom
nito kapag siya ay nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria kay Sinang
na abala si Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado nito kung
kaya't hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya Isabel upang
ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito tungkol sa
paglimot kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa
obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi
ni Maria Clara bagkus ay matiim itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang
nasa isip ng dalaga. Matapos ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na

nakapangunot noo, namumutla, pawisan at kagat-labi.

Kabanata 45 -"Ang mga Pinag-uusig"
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan
pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin
ang nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob
niya sa matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa
buhay. Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga
lupain ng katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng
mapayapa ang matanda at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya.
Tinanggihan naman ito ng matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti
ang masaklap na nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan.
Hindi siya matatahimik hanggat hindi nagkakaroon ng katarungan ang kaawaawang sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang babae
at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan ang
kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay nag-imbestiga sa
nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon naman diumano
ng nakawan sa kumbento kung kaya't pinagbintangan ang kanyang anak na
lalaki. Hindi man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at ibinitin
at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni
Kapitan Pablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay
mas nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang
kura naman ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng
panibagong lugar. Ang isa naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang
maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang pagkakataon na hindi nito nadala
ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil. Pinahirapan din ito at ng
hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay. Kung kaya para kay
Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit
ng kanyang mga anak. Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba
pang mga kapus-palad na pinag-uusig ng pamahalaan. Lubos naman itong
nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda. Minsan na ring
hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa
sa kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito. Ayon kay Kapitan
Pablo, madali itong gawin para kay Elias sapagkat magkaiba naman sila ng
sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay na mga anak. Pinangakuan
naman niya si Elias na walang madadamay na inosente sa gagawin nilang
paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay Kapitan Pablo ang naging pagkikita at
pagkakaibigan nila ni Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni Ibarra at
ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari. Sinabi nito kay
Kapitan Pablo na makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa

mga hinaing ng bayan. Sumang-ayon naman ang matanda at malalaman niya

ang resulta ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito pagkatapos ng
apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias upang
maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni Ibarra. Kapag sumang-ayon si
Ibarra, magkakaroon ng katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi
naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang layunin.
Kabanata 46 -"Ang Sabungan"
Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga
Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan sa
ibang mga bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na pintuan kung
saan nakatao ang taga-singil sa bawat isang pumapasok sa sabungan. Ang
ulutan na siyang ikalawang bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao at dito
rin nakahanay ang mga nagtitinda ng samu't-saring paninda. Kalapit ito ng isa
pang lugar para sa mga tahur, magtatari at mga karaniwang parokyano ng
sabungan. Dito nagaganap ang pustahan, tayaan at bayaran ng mga tao bago
magsimula at pagkatapos ng bawat sabong na magaganap. Ang ikatlong bahagi
ay ang ruweda, na pinagdarausan ng mga sultada. Ito ang pwesto ng mga may
matataas na katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon, ilan
lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at Lucas.
Dala ng tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at puting lasak na manok,
samantalang kay Kapitan Basilio ay isang bulik na manok. Bago magsimula ang
sabong at pustahan ay nagkumustahan muna ang magkaibigan. Pagkatapos ay
nagkasundo sa pustahan sa halagang P3000.00. Naging matunog ang ginawang
pustahan kayat nakipag-pustahan na rin ang iba pang mga sabungerong
naroroon. Lumilitaw naman sa sabong na llamado ang puti at dehado ang pula.
Naiinggit naman ang magkapatid na Tarsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi
upang makipusta. Lumapit sila kay Lucas upang manghiram ng salaping
maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng kundisyon. Ang kundisyon
ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay makapag-aakay pa
ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang makukuha. Ayon din kay
Lucas, hindi niya magagalaw ang perang inilaan para doon ni Ibarra kung kaya't
ipauuutang lamang iyon kung sila ay papayag sa kasunduan. Noong una ay hindi
pumayag ang magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra at kadikit nito ang Kapitan
Heneral. Ngunit pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si Pedro na
binibigyan ni Lucas ng salapi kung kayat higit silang nanghinayang. Bandang huli
ay hindi na rin nakatiis ang magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo na at umiinit na
ang labanan ng mga oras na iyon: ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni
Kapitan Tiyago. Lumapit sila kay Lucas at inihyag ang kanilang pagsang-ayon sa
kondisyon. Tinagubilinan sila ng huli na ang mga sandata ay paparating din

kinabukasan, ang utos ay kanilang matatanggap sa ikawalo ng gabi nang

ikalawang araw. Pagkatapos ng pakikipagkasundo ay naging abala na ang lahat
sa labanan.
Kabanata 47 -"Ang Dalawang Senyora"
Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang Donya Victorina at
Don Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pag-alipusta sa
maralitang tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar ang Donya sa hindi
pagbibigay galang sa kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang magasawa sa tapat ng bahay ng alperes, na nagkataon naman na naroroon si Donya
Consolacion. Ng magtama ang kanilang paningin, sumibangot at dumura ang
maybahay nang alperes na malaking ikinayamot ni Donya Victorina. Sinugod nito
si Donya Consolacion at nagkaroon ng balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang
alperes habang ang huli naman ay tinungayaw ang kapansanan at
pagpapanggap nang asawa nang Donya. Hindi na rin pinaligstas ni Donya
Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng asawa at sinugod si
Donya Victorina. Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang Donya
sapagkat namagitan ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan
sapagkat ang kanilang away ay sadyang nakakabulahaw. Dumating din ang kura
at inawat ang dalawa. Sinagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong
mapagbanal-banalang Carliston. Si Victorina naman ay inutusan ang kanyang
asawa na hamunin ang alperes ng barilan, na tinanggi naman ng huli. Anupa't
dahil dito ay nahablot na naman ang kanyang pustiso. Pamaya-maya ay
nakarating sa bahay ni Kapitan Tyago ang mag-asawa. Nadatnan naman nila si
Linares na kausap si Maria Clara at mga kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya
ang binatang si Linares, at inutusan ito na hamunin ang alperes at kung hindi ay
sasabihin nito sa lahat ang tunay niyang pagkatao. Hindi naman malaman ni
Linares ang kanyang gagawin. Habang humihingi ng paumanhin ang binata sa
Donya ay siya namang dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng Donya
at nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit din nito si Linares sa Kapitan, at
sinabing kung hindi ito gagawin ng binata ay marapat lamang na walang
kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si Maria Clara sa isang duwag.
Nagpahatid naman sa silid si Maria Clara dahil sa narinig mula sa Donya.
Madilim na ng umalis ang mag-asawang Tiburcio at Donya Victorina, dala ang
ilang libong piso na salaping bayad ni Kapitan Tyago sa panggagamot ni Tiburcio
kay Maria Clara. Si Linares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong sitwasyon
Kabanata 48 -"Ang Talinghaga"
Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara at
Kapitan Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging

excomulgado, at ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang
tiyahin sapagkat magiliw siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata ng siya ay
mapunta sa balkon. Nandoon si Maria Clara at si Linares naman sa gawing
paanan nito na nag-aayos ng mga bulaklak. Nagulat si Linares at si Maria Clara
naman ay namutla, at sinikap mang tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na
magaling. Ipinaalam ni Ibarra ang dahilang ng kanyang pagdalaw. Banaag
naman sa mukha ni Maria Clara ang pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam
kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na dadalaw itong muli kinabukasan. Umalis si
Ibarra na may kaguluhan ang isip at damdamin. Sa kanyang paglalakad ay
napadaan siya sa ipinapagawang paaralan. Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay
Nol Juan na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggap na muli ng
simbahan. Sinagot naman siya ni Nol Juan na ang pagiging excomulgado ay
hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay mga excomulgado rin.
Namataan ni Ibarra si Elias na nagkakarga ng bato sa kariton at nabasa nito sa
mukha ng huli na may nais siyang ipaalam sa binata. Inutusan ni Ibarra si Nol
Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga obrero. Iminungkahi ni Elias na sila
ay mamangka sa lawa upang mapag-usapan ang isang napakahalagang bagay,
na sinang-ayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at ibinigay ang
listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.
Kabanata 49 -"Ang Tinig ng mga Pinag-uusig"
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata.
Sinabi ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli
na magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang
siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat
biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria. Hindi na nagaksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng
mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago
sa mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa
iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa
pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging punot dulo ng
paglapastangan sa karapatang pantao. Tumugon si Ibarra na anumang
pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong
maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan

ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit

lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang korporasyon,
ay matatawag naman nilang masasamang kailangan. Nagtaka si Ibarra, hindi
niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag na
masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang gumawa
muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang
sakit ng bayan ay malubha kayat kailangan ang kaparaanang marahas kung ito
ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na
sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na
masugpo ang kasamaan, itoy iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at
walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay
malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw
magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay
patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao
kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag
kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga
kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol. Napag-usapan pa nila
na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil sa matinding
pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi
ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na
loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig
at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang
bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya
sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa
kapwa tao na di magtatamong-pala.
Kabanata 50 -"Ang mga Kaanak ni Elias"
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na
siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang
kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng
kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa
Maynila.Isang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya.
Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay maralita at

walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa

lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan.
Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na
sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang
sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak
ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno
ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito
naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy
at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman,
pagkasilang niya, ginawa ang hatol. Nagawang tumakas ng babae mula sa
malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng
anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at
pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa
tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala
naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa
mabait at tinawag na lamang anak ng ina. Isang umaga, nakagisnan na lamang
ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang
isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang kanyang
katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman
ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil
sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng
kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang angkan.
Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang
ugali. Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang
kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan
na kanyang inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding
pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang
pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri at
desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng
babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na
makasal siya sa babae. Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang
pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay
nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa
sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala naman sila
sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang magkaroon ng
sapat na isip, palibhasay may kaya ang nuno si Elias ay nag-aral sa mga
Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia. Nagmamahalan
silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila namamalayan.
Namatay ang kanilang nuno kayat umuwi silang magkapatid upang asikasuhin

ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang

kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya,
ngunit ang kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang
nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang
matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na naghihinagpis
ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian
nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang
kahapon ng magkakapatid. Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid
ni Elias nang mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang
araw nawala na lamang itot sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na
lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan sa
baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid. Dahil
dito siya ay nagpagala-gala sa ibat-ibang lalawigan bunga ng ibat-ibang
pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito natapos ang
salaysay ni Elias. Nagpalitan pa ng ibat-ibang pananaw ang dalawa hanggang
sa sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya
(Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala
siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot
ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong
kasalanan din. Nang makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at
sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang
siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa
kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako
na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras ng
pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata 51 -"Mga Pagbabago"
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng
liham mula kay Donya Victorina. Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang papayag na
maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang
kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya. Dumating
si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang tungkol
sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra
kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si
Pari Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap
sapagkat inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa

silid kasama si Victoria. Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago

pumasok si Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at
yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay
Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung lumapit
kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria
ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang
makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
Kabanata 52 -"Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino"
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong
tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na
paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung
nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito
sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa
Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento
upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino na
kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang
ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay
magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang
mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating
na anino na sinusubaybayan siya kayat naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan
ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata
kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala
sa likod ng pader. Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kayat nagkita sila ng unang
sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay
maiiwan upang makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at
sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa
dalawa ay si Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang
magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay.
Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.
Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang
makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si
Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang
magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias.

Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya
sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may
pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay
patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata 53 -"Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga"
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa
libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni
San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at
pahikbi naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay
sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang
tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo. Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas
na paningin nina Don Filipo at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt
naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa
tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang
pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng digmaan, anya,
ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong Tasyo.
Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20 na taon na
ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag naging
bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga
kabataan sa Europa ay nadadma na rin. Ang mga kabataang nakapag aral sa
Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa kaysayan,
Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na enerhiya
noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na
kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang
mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok.
Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong
kabihasnan. Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan,
sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng
mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang
Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong
hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay
ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang
mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay Ibarra na
makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao.
Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang
kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.
Kabanata 54 -"Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng
Parusa"

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na
pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang
alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang
kura, inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa
kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat.
Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing
iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal
sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil
dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing
paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana
ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga
kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at
bituin sapagkat ganap silang nakahanda. Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang
mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat
ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad naman itinuro
na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad
ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang
kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra
ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,
nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay
Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao
ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing
lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw
si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang
pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak
na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog
ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang
papeles at dokumento.
Kabanata 55 -"Ang Pagkakagulo"
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa
habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si
Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan

kumakain noon ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang

"multong" si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ikawalo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana,
silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit
biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si
Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang
mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na tulisantulisanSi Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa
kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng
mga pintuan at bintana ng biglaan. Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng
alperes ang kura. Inakala ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari
Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa
pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni
Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta
nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa hanay
ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang
tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas
ang mga nahuling lumusob. Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni
Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga
kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang
rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa
pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang
kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit
siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama. Sa kabilang dako, gulong
gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot
sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang
nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay
tinatawag siyang duwag isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid
lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga
kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman
ay isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga

sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon
siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang
katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok.
Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang
matanda at mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at
ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na
pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal
kasama ang mga katulong ni Ibarra.

Kabanata 56 -"Ang mga Sabi at Kuro-kuro"

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San
Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik
na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na
magbukas ng bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata,
nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay
ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong
mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw
ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya
dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may
tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra na itanan
ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-isang dibdib niya
kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa
tulong ng mga sibil. Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking
kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan
nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw
ni Ibarra, pati simbahay nais niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa
bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay
ng binata. May isang utusang babae naman ang nagpahayag na nakita niyang
nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.
Kabanata 57 -"Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig"
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga
batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip.
Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na
halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na
naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang
parag batang umiiyak at duguan ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang

tanging buhay na nabihag ng mga sibil. Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan
ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob.
Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa
ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil
dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling.
Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na
asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy
itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos
sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo
ang buong katawan nito. Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa
bulwagan. Nadatnan niya ang isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at
tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang
nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot
ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya
lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang
parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at
nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno
at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang
alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang
binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay
itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung
ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan.
Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang
bilanggo. Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya
napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng
biyenan nito. Inaantok ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos
itong ipasok na muli sa karsel.
Kabanata 58 -"Ang Sinumpa"
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa
kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa
kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan
na makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit
ang kura at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap
kahit kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin
ang mga babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong
nawalan ng silbi. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw
umalis. Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni
Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria

naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang
biyenan ni Andong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya
raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang
babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may
pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng
mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang
wala ng kaligtasan si Ibarra. Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang
kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na
sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila
ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad
ng kanilang ka-anak ng bilanggo. Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at
pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni
Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray
ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang makita
naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot na
hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng
kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria, and
seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang huling lumabas ay si
Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang
namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at
naghahanap ng isang mukhang kaibigan. Pagkakita kay Ibarra ng mga tao,
biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong
walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng
abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod
sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng
sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa kanya. Sa
kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa
kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang
duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao
hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay
pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng
nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng
piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain. Waring walang ibig
dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio.
Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya.
Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan. Mula sa isang mataas na lugar, maamang
nagmamasid si Pilosopong Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng
makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan ng
bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng

isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.

Kabanata 59 -"Pag-ibig sa Bayan"
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at
napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa
kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa
mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga
tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na
nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang
ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang
nasa panganib. Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o
generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay karapat-dapat na
bigyan ng isang mitra. Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan.
Ang mga nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong
dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay
ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang
anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na
kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya sa KapitanHeneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa mga
manghihimagsik. Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa
nang dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may
edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang
hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa
ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong
si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng
Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan. Sinabi ni Don
Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti raw
ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kayat walang ibang nalalabing
paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di
oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo
ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit
anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang
pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga kasulatan. Boto silang lahat sa payo. Sa
kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga dalaga,
mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang
tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na
galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata.

Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo
kayat di dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong
paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay
gawin lamang itong kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is
Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa heneral.
Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang
pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng
mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon
ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de
Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata 60 -"Ikakasal na si Maria Clara"
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man
lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya
ay nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen
del Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang paglalakbay sa ibatibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil
nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang
ganitong sinapit ni Tinong. Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang magasawang de Espadaa na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon
ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagamat namumutla at
mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan
tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na
magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano ang nasa
loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari,
desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siyay
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares.
Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kayat inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao. Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga
bisitang kastila at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang
pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng
komandante, ang mag-asawang de Espadaa, si Linares na nagpatihuli ng
dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil. Mangyari pa, ang paksa ng mga
babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga

bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito raw ay
tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong
daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan
ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban.
Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap. Sa pulutong ng mga lalaking naguusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak
ng alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi
mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito
ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at
pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente. Nagtungo sa asotea si Maria.
Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng bahay ni kapitan
Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki.
Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa
tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at
tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad ni
Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano itong talikuran
ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at sa
dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si
Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nagalis ng sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa
lumuluhang si Maria.
Kabanata 61 -"Ang Barilan sa Lawa"
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may
magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang
buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang
sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias. Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo,
napansin nilang nagkakagulo ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si
Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang mapadaan sila sa tapat na
polvorista, silay pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito nanggaling.
Ipinaliwanag ni Elias na siyay galing ng Maynila at rarasyunan niya ng damo ang
hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy
niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka
sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni Elias,

siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy

ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si
Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni
Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peafrancia. Itinapon ni Elias ang mga
damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang bayong at
sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na
sila sa ilog-Pasig at nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng
bahay-bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni
Elias ang masasayang araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at
maganddang kinabukasan. Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit
sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na wala siyang
kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias. Umaga na ang sapitin nila ang lawa.
Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit
sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata ni
Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa may
Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni
Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na
napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa
mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na
magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si
Elias at tumalon sabay sikad sa bangka. Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at
nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar
na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50
dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol
sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang mga sibil
sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
Kabanata 62 -"Ang Pagtatapat ni Padre Damaso"
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng
hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang
Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria
na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang
kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang
sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.Napagmuni ni Pari
Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng
tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya
ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi
pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan.
Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong

na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na

siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na
nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang
kasiphayuang dinaranas ni Maria.

Noli
me
Tangere

Buod Kabanata 1-64

Maria Kei C. Shinmura
9-Archimedes

Teacher Michael