Kabanata 28 : Ilang Sulat

I. TAUHAN – Crisostomo Ibarra, Padre Damasa, Padre Sibyla, Luis Chiquito, Kapitan Tiyago,
Kapitan Juaqin, Kabesang Manuel, Andeng, Pari Martin, Kapitan Aristorenas
II. BUOD- Gaya ng inaasahan, nalathala sa mga pahayagan ang napakagandang pagdiriwang ng
pista sa San Diego. Kasama rin sa balita ang paghahanda sa pista, mga makakapangyarihang
tao, mga pagtatanghal, at ang pangangasiwa ng mga pareng Pransiskano sa pista. Nabalitaan
din ang mga santo ng bayan at mga prusisyon ng mga santo, at may palabas, tulad ng
komedya, na patok na patok sa mga pari dahil sa wikang Kastila ito ginawa. Mayroon ding
pagatanghal para sa mga Pilipino. Ang talumpati ay minarkahan din ng isang musikal na
pagtatanghal. Sa bisperas ng pagdiriwang, dalawang banda ang naroroon noong panahong
iyon bilang simbolo ng karangyaan. Nagkaroon din ng sayaw kung saan nakita ng mga
manonood na sumasayaw si Kapitan Tiago. Namangha rin sila sa kagandahan ni Maria.
Ngunit labis na nalungkot ang dalaga dahil kailangang sumulat ng kanyang nobyo sa binata
dahil ilang araw na itong hindi nakakakita si Ibarra dahil sa sakit nito. Ayon sa kanyang liham,
ipinagpatuloy niya ang pagdarasal para sa kanyang minamahal. Magsindi ng kandila para kay
Ibarra sa simbahan para sa kanyang paggaling. Ikinuwento ng dalaga ang kanyang paglalaro
at pagsasayaw sa sayaw na ikinagalit naman niya. Sinabi rin ni Maria na iimbitahan siya ni
Ibarra kapag nagbukas na ang paaralang itinayo niya.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Masama talaga ang pagsusugal, wala ka talagang pera sa
unang tingin, kaya dahan-dahan at isipin mo mahirap kumita ng pera, wag kang magsugal,
dahil hindi ka siguradong mananalo, wag mong tularan si kapitan Juauin na naubusan ng
taya. sa kabanatang ito. Sa pagdiriwang ng isang pagdiriwang, tandaan na ang tunay na diwa
nito ay magpasalamat sa Patron sa lahat ng mga biyayang natatanggap natin, gaano man
tayo kabongga at karangyaan.

Kabanata 29 : Ang Umaga

I. TAUHAN – Pilosopo Tasyo, Tinyente Mayor, Don Filipo, Pari Salvi, Kapitan Tiyago, Tinyente
Mayor, Padre Damaso, Pari Sibyla, Alkalde, Maria Clara, Crisostomo Ibarra
II. BUOD- Ang mga taga-San Diego ay abala sa mismong araw ng pagdiriwang. Maaga silang
nagising sa ingay ng kanilang mga kamag-anak at paputok. Ang mga mayayamang tao ay
nagsusuot ng magarbong damit at ang pinakamahal na alahas at palamuti.Kapansin-pansin
na hindi nagpalit ng damit si Tasyo. Binati siya ng tinyente, ngunit sinagot siya ni Tasyo.
Sinasabi nito na ang mala-festival na saya ay tungkol lang sa paggastos ng pera. Ito raw ay
isang anyo ng pagpapakita ng tao, at mas mahalagang bigyang pansin kaysa doon.Sumang-
ayon si Don Filipino sa sinabi ng matanda. Ngunit wala siyang lakas ng loob na kalabanin ang
mga pari.Si Padre Damaso ay may sakit at kinailangang magmisa noong araw na iyon. Noong
 una ay tumanggi siyang mangaral, ngunit siya lamang ang nakapagtuturo sa bayan, kaya
napipilitan siya ng iba. Kaya naman agad na naglangis at minasahe si Damaso para maibsan
ang kanyang nararamdaman. Nagsimula ang prusisyon ng mga santo alas-8 ng umaga. Muli,
makikilala natin ang pagkakaiba-iba ng antas ng mga mamamayan. Sa suot na abito ay
malalaman agad kung sino ang mararangya at hindi.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Ang isyung panlipunan sa kabanatang ito ay ang luho ng mga
tao sa mga pagdiriwang at pagdiriwang. Sa Kabanata 29, mababasa natin ang tungkol sa
magagandang dekorasyon ng mga tao, tulad ng pagpapalit ng magagandang damit at
pagsusuot ng alahas. Sinabi rin ni Pilosopo Tasyo na ang kasiyahan sa pista ay pag-aaksaya
ng pera at oras.Kahit ngayon, bahagi pa rin ng tradisyon ng mga Pilipino ang paggastos ng
malaking halaga sa mga pagdiriwang, kaarawan, Pasko, Bagong Taon at iba pang
pagdiriwang. Ang masama ay minsan nasasayang ang pera dahil lahat ay ibinubuhos sa
pagdiriwang o hiniram lang para ipagyabang sa iba. Ayon sa Pilosopo Tasyo, ito ay
pagpapakitang tao. Matatandaan din natin ang kasabihang "Labis na matikas, idilat mo ang
iyong mga mata.

Kabanata 30 : Sa Simbahan

I. TAUHAN – Padre Damaso, Carlos III, Alealde, Pari Martin, Pari Sibyla
II. BUOD- Piyesta noon, kaya puno ng tao ang simbahan. Masikip dito kaya ramdam na
ramdam ng lahat ang init sa loob.Gayunpaman, patuloy ang pagbuhos ng mga taong
nagbayad ng dalawang daan at limampung piso na halaga. Ang akala nila noon ay mas dapat
silang magbayad para sa masa kaysa sa mga panooring komedya.Hindi tulad ng mga
komedya na mapupunta daw sa impyerno, ang misa daw ay kaya kang dalhin sa langit.
Matagal bago nagsimula ang misa. Hindi pa nagdesisyon ang alkalde na isuko ang kamalayan
ng lahat. Maya-maya, dumating siya na may suot na limang medalya na sumisimbolo sa
kanyang posisyon.Hudyat din ito para magmisa, kahit may sakit si Padre Damaso. Kasama
niya sa harap ng altar ang dalawang sacristy clerk at iba pang pari tulad ni Padre Sabyla.
Pagpanhik ni Padre Damaso sa pulpito, nag-umpisa ang sermon niya. Gayunpaman, ang
sinabi ni Padre Damaso sa kapwa pari, si Padre Martin, ay nakakainsulto at nakakasakit
lamang. Si Padre Martin ang nagmisa sa bisperas ng pista na si Padre Manuel Martin. Aniya,
higit na mas mahusay naman siyang magmisa kaysa kay Padre Martin.Inutusan ni Damaso
ang kasamang prayle na buksan ang kuwaderno upang makakuha ng tala at opisyal na
simulan ang kapistahan.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Ang kabanatang ito ay nagpapakita ng ganitong pag-uugali
sa katauhan ng alkalde, na sadyang naantala ang kanyang pagdating upang mapansin siya ng
mga tao, at nakasuot ng uniporme at armband. Sinisimbolo ng alkalde ang pagmamayabang
ng mga Kastila sa mga Pilipino, na kanyang ipinamalas. kahalagahan nito sa sadyang huli.

Kabanata 31 : Ang Sermon

I. TAUHAN – Padre Damaso, Padre Martin, Alperes, Elias, Crisostomo Ibarra, Padre Sibyla,
Alkalde, Kapitan Tiyago, Maria Clara
II. BUOD- Isang malaking kamalig ang inayos bilang kapilya para sa misa. Maagang dumating
ang mga bisita at opisyal ng bayan upang manood ng misa at makinig sa Banal na Salita. Ang
mga ordinaryong tao ay hindi tumigil upang makinig sa sermon ng mangangaral.Ang mga
kilalang tao ay nagreserba ng mga lugar habang ang mga mahihirap ay nakasalampak sa
sahig. Matiyaga nilang hinintay ang pagdating ni Padre Damaso, isang panauhing pandangal
ng masa.Habang naglalakad papunta sa altar, isa-isang binati ang mga kalapit. Binati rin niya
si Ibarra at kumindat, sinabing hindi niya pinalampas ang lahat ng panalangin.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Sa kabanatang ito, makikita mo ang pagkukunwari sa
simbahan at ang paghamak sa simbahan at sa mga tao, dahil ginamit lamang ni padre
damaso upang paringgan o alipustahin si Ibarra ngpagpaparinig at pagpaparama sa kanya ng
kanyang mga sermon.

Kabanata 32 : Ang Panghugos

I. TAUHAN – Taong Madilaw, Don saturnino, Crisostomo Ibarra, Elias, Nor Juan, Don
Crisostomo, Pari Salvi, Alkalde, Kapitan Tiyago, Maria Clara, Pilosopo Tasyo
II. BUOD- Si Padre Damaso ay nangaral sa Espanyol, Latin at kaunting Tagalog. Itinuon niya ang
kanyang mensahe sa mga kaluluwa sa purgatoryo. Binigyan din niya ng pansin at diin ang
mga Indio, ang Araw ng Paghuhukom at ang masamang ugali ng mga taga-Maynila. Dahil
dito, isang batang Manilenyo ang tumayo at tuluyang lumabas ng simbahan. Samantala,
buong tapang na humawak sa sulok si Ibarra dahil alam niyang isa siya sa mga pinupuntirya
ng pari. Kahit anong kilos ang isigaw ni Padre Damaso, hindi niya mapigilan ang mga tao na
makatulog sa kanyang tirada. Kaya lang maraming tao ang nawalan ng interes na makilala
siya. Marami ang umuwing bigo dahil mali ang pagkakaintindi ng mga sermon ng pari.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
magagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.Ito ay mayroong walong metro
ang taas , nakabaon sa lupa ang apat na haligi.Napakatibay ng istraktura at mukhang
napakalaki habang may nakasabit na malaking lubid sa haligi. May ibang kulay na bandila sa
itaas. Pinagmasdan ni Nor Juan kung paano itataas at ibaba ang malaking bato na ilalagay
niya sa ibaba sa pamamagitan ng paghawak ng kahit isang tao. Maging si Juan ay
nagustuhan ang taong dilaw. Ang mga tao sa kanilang paligid ay umaawit ng papuri.

Kabanata 33 : Malayang Isipan

I. TAUHAN – Crisostomo Ibarra, Nol Juan, Elias, Taong madilaw

II. BUOD- Maagang inihanda ang kubriya para sa isang espesyal na ritwal sa bayan. Maliban
kay Padre Damaso, dumating na ang alkalde, iba pang pinuno ng bayan, banda, prayle at
mga ibang pinuno ng bayan. Dito pinasinayan ang lugar na kung saan ipatatayo ang bagong
paaralan. Kasama rin dito si Ibarra sa mga panauhin dahil isa siya sa mga nagpadaulo ng
nasabing proyekto.Pagkatapos mabasbasan at maihulog ang panulukang bato, isa-isang
naglagay ang mga panauhin ng kusarang halo.Nagsimula ang alkalde hanggang sa turno na
ni Ibarra. Bago pa makababa si Ibarra sa hukay para ilagay ang bato, biglang naputol ang
mga sanga ng kawayan ng kabriya at dumagundong ang lupa sa hukay. Nakaligtas si Ibarra
sa tiyak na kamatayan. Dito naisip ni Ibarra ang babalang ibinigay sa kanya ni Elias.
III. PROBLEMANG PANLIPUNAN – Kung maaalala sa kabanatang ito, tinalakay ang pagpunta ni
Elias kay Ibarra upang balaan ang huli ukol sa kaaway niya. Kanyang binalaan si Ibarra
sapagkat tumatanaw siya rito ng utang na loob. Ngunit hindi naniwala si Ibarra sapagkat
para sa kanya, wala siyang kaaway. Na sinagot naman siya ni Elias na ang lahat ng tao ay
may kaaway. Sa katunayan, namatay na ang taong may plano sanang patayin si Ibarra sa
araw kung kailan pasisinayaan ang paaralan. Kung matatandaan natin sa kabanatang ito,
tinatalakay natin si Elias na pumunta kay Ibarra upang bigyan ng babala ang huli sa kanyang
kaaway. Babala ni Ibarra habang nakatingin sa kanya ng may pasasalamat. Ngunit hindi
naniwala si Ibarra dahil wala siyang kaaway para sa kanya. Sumagot si Elias na lahat ng tao
ay may mga kaaway. Sa katunayan, namatay ang taong nagbabalak pumatay kay Ibarra
noong araw na magbukas ang paaralan. Kahit na sa ating panahon, naririnig natin ang
tungkol sa mga patayan na humahantong sa karahasan dahil sa mga pakikibaka sa
ideolohiya, pakikibaka sa pulitika, labanan sa pananampalataya, at pakikibaka sa
kapangyarihan.