Kabanata I

Isang Handaan/Pagtitipon
Buod
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los Santos na higit na popular sa taguring kapitan
Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang bahay na nasa daang Anluwage na karating ng Ilog-Binundok.
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo sapagkat ang mayamang
Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao, mapagbigay at laging bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito,
ang iba ay nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.
ang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. !uno ang bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita
ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na pinsan ng may-bahay. Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia "i#il,
!ari Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si pari Damaso na madaldal at mahahayap ang mga salita at dalawang paisano.
Ang isa ay kararating lamang sa !ilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong !ilipino. Ipinaliwanag niya na ang
pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran
tungkol sa lupain ng mga Indiyo.
agkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa monopolyo ng tabako. ailabas ni !ari
Damaso ang kanyang mapanlait na ugali. ilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababa.
$umitaw din sa usapan ang panlalait ng mga %spanyol tungkol sa mga !ilipino noong mga nakalipas na araw. Mapanlibak si
!ari Damaso. Kung kaya&t iniba ni !ari Sibyla ang usapan.
apadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni !adre Damaso pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng '(
taon bilang kura paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na ang hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng
simbahan sa mga erehe.
!ero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng )uardia *i#il sa pagsasabing may karapatan ang Kapitan +eneral sapagkat ito ang
kinatawan ng hari ng bansa.
Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni !ari Damaso. Ito, umano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang
bangkay ng isang marangal na lalaki na napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal.
Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan +eneral. Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang parokya
ang paring !ransiskano bilang parusa. agpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap ni !ari Sibyla na pakalmahin ang
loob ni !ari Damaso. $umawig muli ang talayan. Dumating ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang
mag-asawang sina Dr. de %spada,a at Donya -i"torina.
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Buod
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating lahat ni kapitan ang mga panauhin at
humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si !ari Damaso ay namutla ng
makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya
buhat sa pitong taong pag-aaral sa %uropa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha
mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang
pagiging dugong %spanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si !ari Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama.
gunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. !ero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
apahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang pari at napaharap sa tinyenteng kanina pa
namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra. agpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang
binata ng walang anumang masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit
na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri ay
pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.
Ang pasulyap ni !adre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata. aiwang mag-isa si Ibarra sa
bulwagan ng walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang pag-aaral sa %uropa, ipinakilala niya ang kanyang
sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang
ang nagpapakilala rin sa kanya. akilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa
isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa
araw na naturan.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
Buod
Ang katangian ni kapitan tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Siaya
ay tinatayang nasa pagitan ng ./ taong gulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga,
maituturing na sya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa
pampanga at laguna bilang asendero, hindi kataka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman .
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa gobeyerno at halos
kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang
diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kanyang
sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat
ng mga santo at santong sinasmba katulad nina sta.lu"ia, san pas"ual bailon, san antonio de padua, san 0ran"is"o de asis,
san antonio abad, san mi1uel, sto. Domingo, hesukristo at ang banal na mag-anak.
!ar kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang
pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod bilang gobernado"illo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong nasa
poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.
Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya
ay hindi pinag aral. aging katulong at tinuruan sya ng isang paring dominiko. ang mamatay ang pari at ama nito, siya&y
mag isang nangalakal. akilala nya si pia alba na isang magandang dalagang taga sata "ru2. atulong sila sa pag
hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.
Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan upang maging kaututang dila roon ang kura na si padre damaso.
aging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa boung san diego- si don ra0ael ibarra, ang ama ni "risostomo ibarra . dahil
sa anim na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila pumunta kina san pas"al baylon at sta "lara at sa nuestra sr de
salambaw.
!arang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si pia, nang siya ay magdalangtao. !ag
kapanganak nya sya ay namatay. Si padre damaso ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria
"lara bilang pag bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni kapitan tiyago, ang
natokang mag-aruga kay maria. $umaki sya sa pag mamahal na inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng sta "atalina. $uhaan sya nag paalam kay pari damaso at sa
kanyang kaibigan at kababatang si "risostomo ibarra, pag kapsok ni maria sa umbento, si ibarra naman ay nag punta na
ng europa upang mag aral.
)ayunman, nagkasundo sina don ra0ael at kapitan tiyago na maski nagkalayo ang kanilang mga anak. !ag dating ng
tamang panahon silang dalawa 3maria at "risostomo4 ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa
ay tunay na nag-iibigan.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Buod
!arang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na sina *rispin at Basilio. Sila ang
kausap kanina ni !ilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang
pangkura. Sa anyo ng hitsura ng magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni *rispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana, siya ay hindi mapagbibintangang isang magnanakaw.
At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha
ni *rispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa
isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses. !ero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang
ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay !.'.((. lubhang mabigat ito para kay Basilio.
Ipinakiusap ni *rispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya. !ero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio
kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni *rispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At
kung papatayin man siya sa palo ng kura at siya&y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid
na si Basilio. asindak ang huili sa binanggit ng kapatid.
ag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw si *rispin, tiyak na magagalit ito.
!ero, sinabi ni *rispin na hindi maniniwala ang kanilang ina sapagkat ipikikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo
ng kura at ang bulsa niyang butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha
pa sa kanya ng hidhid na kura.
)ulo ang isip ni *rispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid. )usto niyang makauwi silang magkapatid
upang makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain
hangga&t hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni *rispin na kaya siya napagbintangang
magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.
+abang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila.
Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng
kampana. Kapagdaka, si *rispin naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi niya inilalabas ang
dalawang onsa na binibintang sa kanya. Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan mayor sa
pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-5( ng gabi. )imbal si Basilio
sapagkat ika-6 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio,
pero biglang sinambilat ng sakristan mayor si *rispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay
lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. !ero, wala siyang magawa, naiwan itong parang tulala.
Ang bawat pagsampal ng sakristan kay *rispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. anlaki ang mata at nakuyom ni
Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. !umasok sa isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang
naririning niya ang paghingi ng saklolo ni *rispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis
na kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana ng kampanaryo. uon ang
langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.
Kabanata XVII
Si Basilio
Buod
apatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio
ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. !ero siya ay
kumaripas ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil
sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento
si *rispin. akahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sas ina, na huwag sabihin kanino man ang dahilan ng
kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si *rispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si
*rispin. +indi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan mayor. apaluha si Sisa dahil sa awa
sa anak. Sinabing ang ma dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay. +indi nakatikim ng
pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang pagdumarating ang
ama tumitiking ng bugbog ang ina. ito. abanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang kalagayan, kung
silang tatlo na lamang. +itsa puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang kapatid na si *rispin ay pinalo ng yantok ng
kura at sakristan ma7or hangang sa ito ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginising
ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano ang napanaginipan nito. +indi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa halip , kanyang sinabi
kung ano ang balak nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay 354 ihihinto na silang magkakapatid sa
pagsasakristan at ipapakaon niya si *rispin kinabukasan din, 3'4 hihilingin niya kay Ibarra na kunin siyang pastol ng
kanyang baka at kalabaw at 3.4 kung malaki-laki na siya, hihilingin niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na
masasaka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa pagpapayaman at paglilinang sa
bukid na kanyang sasakahin kung saka-sakali.
Si *rispin ay mag-aaral kay !ilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng
sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. gunit lihim na napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga
balak ang kanilang ama.