1

Занимљивости

 Темишвар је био први град у Европи који је, 1884. године, добио уличну
електричну расвету. Темишвар је био други град у Европи и први у Румунији са
уведеним трамвајем на колску вучу. Постоје тврње да је Гистав Ајфел, творац
Ајфеловог торња у Паризу, изградио један од пешачких мостова у Темишвару
преко реке Бегеј.
TRG POBEDE, TEMIŠVAR

Trg Pobede ili, rumunski, Pijaca Viktorijej je nastao kao rezultat defortifikacije, to jest nakon
rušenja zidina Temišvarske tvrđave.
Baš se ispred Pozorišta nalazi Petrovaradinska Kapija, jedna od tri gradske kapije. Po pitanju
korišćenja ovog prostora nakon defortifikacije bilo je više varijanti, 1895. je prihvaćen plan
arhitekte Ludviga van Jibla – a njegova se varijanta sprovela u delo.
Prvo ovlašćenje za gradnju na trgu se dobija 1910. godine i to za dvor Lojd. U brzom je ritmu
usledilo podizanje ostalih Secesion zgrada, koje su danas lokalni ponos. Sve su bile
završene pre izbijanja rata 1914. sem Privredne i Građevinsko-industrijske Komore,
sagrađene 1925.
Južnu stranu je zauzela Rumunska Pravoslavna Katedrala, građena u periodu 1936 – 1946.
Trg je skroz zatvoren tek 1963 kada je podignuta i stambena zgrada na levoj ili istočnoj
strani. Obe duge ivice trga su imale nazive: Korzo (desno, zapadna strana) i Surogat (ovo
ovde). Nazivi naravno nisu bili zvanični, ali su ih građani u glas prihvatili.
Poseban izlged danas trgu daje dihotomija između njegovih dugih ivica – na kojima su
zgrade u stilu 1900-tih, nadahnuća arhitekture iz Beča i Budimpešte, i između kratkih ivica –
dve monumentalne zgrade sa neorumunskim obeležjima.
Trg Pobede, ili, rumunski, Pijaca Viktorijej je mesto na kojem je 20. decembra 1989.
Temišvar proglašen za prvi slobodni grad u Rumuniji i koji je prvi kročio pobedničkom stazom
protiv komunističke diktature. Od tog se trenutka trg zove „Trg Pobede“.

Trg Pobede (Piaţa Victoriei) je najmlađi od tri glavna trga u Temišvaru i izgrađen je nakon
rušenja zidina tvrđave u XIX veku. Trg Pobede se često naziva i Trg Opere, zbog jedne od
najpoznatijih zgrada na njemu – Palate kulture.

U PALATI KULTURE se održavaju predstave Nacionalnog pozorišta, Mađarskog

nacionalnog pozorišta i Nemačkog nacionalnog pozorišta, a takođe, ovde je i sedište Opere,
pa se često ova građevina naziva Operom Temišvara.
Pozorište je sagrađeno između 1872 – 1875. po planovima bečkih arhitekata Helnera i
Felnera, koji su u njihovo vreme bili najčuveniji projektanti pozorišta na čitavom kontinentu,
po Evropi si izgradili čak 48 pozorišta. Usled požara iz 1880. je usledela obnova
 2

najverovatnije po istim, prvobitnim planovima. 1920. zgrada je ponovo žrtva požara, no

ovoga je puta obnovljena po nacrtima arhitekte Duiljua Markua, koji je zgradi ustisnuo
rumunska obeležja, posebno na novou enetriejra, između 1923 – 1928.
No, fasada je ostala previše niska u odnosu na ostale zgrade sa trga, te je stoga pretrpela
radikalne promene, takođe po planu Duiljua Markua, 1934 – 1936. Danas se izdaleka jasno
vidi ogromna Trijumfalna Kapija, naslonjena na tri neovizantijske arkade.
Trijumfalna Kapija je decembra 1989. poslužila zaista trijumfalnom cilju: nakon što je
vojska odbila naređenje da i dalje puca u civile, demonstranti su sa ovog balkona mobilisali
narod na nastavak otpora protiv Čaušeskuovog komunističkog režima.
Temišvar ima zapravo tri državna pozorišta: narodno Pozorište „Mihaj Eminesku“,
Mađarsko Državno Pozorište „Čiki Gergej“ i Nemačko Državno Pozorište. Ova je činjenica
jedinstvena u Evropi i samo potvrđuje temišvarsku multikulturalnost. Sve tri institucije
funkciobišu i istoj zgradi. Takođe u ovoj zgradi ima svoje sedište i Rumunska Temišvarska
Opera, što je doprinelo da se zdanje nazove „Palata Kulture“ i postane najvažnije kulturno
svratište.

MUZEJ BANATA, DVORAC HUNJADI castelul Na rastojanju od nekoliko koraka od bivše

Škole Notrdamskih Sestara je dvorac Hunjadi.
To je „najstarije temišvarsko zdanje“. U unutrašnjem dvorištu su se putem iskopina otkrili
zidine koje su bile kamen temeljac prvobitne gradnje tvrđave odmah posle 1307.
Dvorac je sagradio između 1307 – 1315 car Mađarske Karlo Robert Anžujski da mu bude
carska rezidencija. Kasnije služi kao rezidencija administrativne vođe iz Temišvara, među
kojima napominjemo Pipoa Spanoa de Ozora (ili Filipo Skolari) i Janka Sibinjanina ili
Hunjadija. Zatim je služio kao sedište i temišvarskom paši i temišvarskog pašaluka.
Dvorac je raznim nadogradnjama pretrpeo dosta izmena, i bio je meta svih velikih
osvajačkih udara na Temišvar. Poslednja rekosntrukcija se dešava 1856. kada dobija
današnji izgled: romantičarski stil neogotskog karaktera sa nekim neorimskim elementima.
Od 1848. dvorac je sedište Muzeja Banata, sa sekcijama Arheologije, Istorije i Prirodnih
Nauka. Ovde su izloženi zanimljivi eksponati poput
neolitske grobnice iz Parca. Eksponati iz kolekcije
moderne i savremene istorije dokumentuju razvijanje
Banata nakon 1716, a u odseku Prirodnih nauka se čuva
najveća kolekcija leptirova u državi – kolekcija Dr Kenjig,
kao i najveća kolekcija slamom punjenih ptica – kolekcija
Lincija.
DVOR DAUREBAH je zgrada mnogo većih dimenzija
od pređašnjih, te sam zauzima čitav kvadrat. Sagrađen je
1911-1913. shodno Sekejovim planovima u stilu 1900-tih, talas Secesio. Ističe se masivnim i
krivudavim linijama krovova. Bio je nazvan i jednostavno „Palas“ po bivšem i sadašnjem
restoranu sa prizemlja, vrlo popularno
 3

LEFREROV DVOR Nalazi se blizu

palate Kulture, na levoj strani, to jest prema
Surogatu. Jedini je dvor na Surogatu
završen pre 1914. Sagrađen je 1912-1913
po uputima arhitekte Leopolda Lefrera.
Njegova je prodica bila trgovačka i bavila
se trgovinom pšenice, a bili su i vlasnici
ovog istaknutog dvora u stilu 1900-tih, u
talasu Secesio. Na fasadi prema Pozorištu,
na trouglastoj zabati vide se tragovi metaka ispaljenih u danima Revolucije 1989.

DVOR LOJD - Prva zgrada

podignuta na trgu između 1910. i 1912.,
nakon odstranjivanja zidina je bila dvor
Lojd. Arhitekta joj beše Leopolod
Baumhorn, ,a graditelj Arnold Merbl.
Pripada stilu 1900-tih, talasu Secesion.

Najpre su na prvom spratu

funkcinisali Poljoprivredna Berza i Klub
Lojd, a u prizemlju jedan bistro i
trgovački prostori.

Nakon nacionalizacije 1948. postaje

Dvor Politehnike, a tu je sedište
Rektorata.

Današnji ulaz u Rektorat je veoma uspešno restauriran, sa holom tipičnim za prve godine
dvadesetog veka.

Jozef Geml, gradonačelnik Temišvara između 1914. i 1918. je 1927. rekao da je ovo
„najlepša kuća u Temišvaru“.
Dvor Lojd i još nekoliko manjih dvorova, galerija, restorana, kafe-barova i prodavnica.
Većina građevina je sagrađena u stilu secesije. Ispred Pozorišta se nalazi i jedna od tri
gradske kapije – Petrovaradinska Kapija. Sve građevine osim Katedrale su izgrađene do
1925. godine.
 4

SPOMENIK-KIP KAPITOLSKE VUČICE: -Ako ste se pitali šta kapitolska vučica radi u
Rumuniji, reći ću vam da je svojevremeno italijanski diktator Musolini svojim simpatizerima
darovao ovakve kipove. Iako je prvu bronzanu kopiju kipa vučice Rim poklonio Bukureštu još
1906. godine, nova tri kipa su stigla u Rumuniju tokom fašističkog režima 1920-ih: u
Temišvar, Kluž Napoku i Targu Mureš. Kip vučice u Temišvaru je skinut 1948., a Čaušesku
ga je vratio na staro mjesto 20 godina kasnije, namjeravajući da ga iskoristi kao vizuelni pijun
u obnovi odnosa sa Zapadom.

RUMUNSKA MITROPOLITSKA PRAVOSLAVNA KATEDRALA predstavlja jednu od

najpoznatijih znamenitosti Temišvara. Gotovo da nema promotivnih fotografija grada
Temišvara koje ne obuhvataju ovu građevinu.
Rumunska Mitropolitska Pravoslavna Katedrala je najveća crkva na banatskom
području. Imajući u vidu temišvarsko meko tle, temelj građevine je po meri: 1186 stupaca od
betona zakopanih na 20 metara dubine drže Katedralu, stubovi preko se kojih nalila takođe
masivna betonska ploča.
Potreba podizanja Katedrale dolazi iz demografske evolucije rumunskog stanovništva u
Temišvaru. Posle 1919. kada Banat postaje deo Rumunije, Temišvar nastanjuju ljudi iz svih
krajeva države. Tada počinju i procedure oko osnivanja jedne rumunske pravoslavne
episkopije u Temišvaru – što će se i dogoditi 1939; Banatska Mitropolija će se osnovati tek
1947. Za izradu planova katedrale arhitekta je bio odabran putem konkursa, i beše to
profesor Jon Trajanesku.
Izgradnja počinje 1936. i nadužuje se sve do 1946. kada je svečano završena u prisustvu
kralja Mihaja. Spoljašnji izgled je sličan crkvama u Moldaviji, lako uočljiva stvar i u slučaju
oblika tornjeva i detalja kao što su prozori.
Građevina ima 9 tornjeva, najviši je na visini od 83.7 metara, širina zgrade je 32 metra,
a dužina 63. Ovaj odnos dimenzija daje temišvarskoj Katedrali zaista izuzetan izgled i snažan
personalitet.
Zvona su sedam na broju i ukupno teže 8000 kg, izrađena su od metalne legure donete
sa ostrva Sumatra i Borneo. Unutrašnje slikarstvo je freska, u temperi i ulju Atanasije Demjan,
i pkriva 6300 kvadratnih metara.
Ikonostas ima površinu od 135 kvadratnih metara i pozlaćen je davdesetdvojnim
karatnim zlatom.
Za vreme rata, oktobra 1944. katedralu je okrznulo 6 bombi nemačke avijacije. Samo
jedna je eksplodirala – a događaj je bio smatran „nebeskim čudom“.
Oko ove građevine su se odvijali neki od najžešćih sukoba demonstranata i vojske, 17. i
18. decembra 1989. godine, a bilo je i žrtava na samom stepeništu Katedrale. Sa tri strane
Katedrale se nalazi mali park, koji predstavlja odlično mesto za kratak odmor tokom obilaska
Temišvara.
Trg ima dve duge pešačke zone (šetališta) na obodima, koje se među stanovnicima
Temišvara nazivaju Korzo i Surogat (istočna strana). Levo i desno šetalište su odvojeni jako
 5

lepom zelenom površinom, ukusno uređenom cvećem i niskim ukrasnim biljem. Na ovoj
površini se nalazi i spomenik Vučice koja doji Romula i Rema, poklon grada Rima iz 1926.
godine Temišvaru.

TRG SLOBODE - piata libertatiil

Trg Slobode je centralna tačka moderne tvrđave, koju je u XVIII veku podigla habsburška
administracija. Nakon što su Austrijanci osvojili Temišvar 1716. godine, nova administracija
odlučuje da sruši staru tursku tvrđavu i da podigne novu. Trg Slobode, bio je središte ove
„moderne“ Temišvarske tvrđave. Na Trgu Slobode su se presecale najduže ulice, sa glavnih
smerova sever-jug i istok-zapad.

No, trg je mnogo stariji. I danas se može uočiti da je nivo tla na trgu za nijansu viši od onog
na ulici Alba Julija. Današnja se ulica Alba Julija zapravo nalazi na nekadašnjem močvarnom
terenu, dok je Trg Slobode na čvrstom, suvom tlu. Izgleda na ovom je području bila civilna
sredina, bez zidina i takođe je ovde u Srednjem Veku bio i vašar, praktično gradska pijaca.

U XVIII i XIX veku na ovom su se trgu nalazile vojne institucije Temišvara i čitavog Banata,
kao i gradska opština. Zbog svih tih vojničkih stvari, prvobitno ime trga je beše „Paradeplatz”
(Trg Parade), a kasnije i „Trg Evgenija Savojskog“.

Po kako proizilazi iz vojnih planova tvrđave, trg je projektovan krajem 1720-tih godina. Istina,
glavnina zabati na trgu bile su sagrađene u XVIII veku, ali se tek 1859. završava gradnja
zgrade sa desne strane – Komande garnizona (reč je o zgradi sa prozorima koji se
završavaju u luku – ona druga polovina je „vojni kazino“ čija gradnja beše završena već u
XVIII veku). Dakle tek se 1859. Trg Slobode zatvara sa svih strana.

Naziv Trg Slobode dolazi iz vremena Revolucije 1848 – 1849. Na dan 18. 03. 1848. na Trgu
Evgenija Savosjkog se održao narodni skup, koji je odgovoran za promenu naziva;
temišvarski živalj je dobrim delom bio prožet duhom Revolucije. Jedan od lidera ovog
temišvarskog trenda je bio i gradonačelnik Prajer lično, što je dovelo do neizbežnih tenzija
između garnizona tvrđave i civilnog društva koje je gajilo “tajne pro-revolucionarne simpatije

Trg je nekoliko puta menjao ime. Najstariji poznat naziv ovog trga je Trg Parade
(Paradeplatz), a ime je dobio zbog brojnih vojnih građevina koje su se nalazile na ovom trgu.
Kasnije je promenio ime u Trg Evgenija Savojskog, da bi nakon revolucije 1848. i 1849.
godine dobio današnji naziv – Trg Slobode. I u savremenoj istoriji, ovaj trg je ostavio svoj
trag. Naime, 1989. godine, Trg Slobode je bio jedno od glavnih mesta okupljanja građana
Rumunije koji su oborili režim Nikolae Čaučeskua.

SPOMENIK DEVICA MARIJA-JOVAN NEPOMUČKI (Sf. Maria şi a Sf. Nepomuk).

Vajarsko delo, iz 1756 godine, neprocenjive lepote, baroknom umetničkom delu,
prikazuje Devicu Mariju sa krunom od zvezda i ljiljanom u ruci i scene iz života Jovana
Nepomučkog, zaštitnika banatskih katolika.
Oko ovog spomenika je manji park, u kome turisti uglavnom naprave kraći odmor na
 6

jednoj od klupa i uživaju u mirnoj atmosferi ovog trga.

Delo predstavlja Djevu Mariju sa ljiljanom u ruci. Na donjem delu spomenika je Sveti
Jovan Nepomučki, smatran za zaštitnika banatskih katolika. Na postolju slede sveci
Sebastijan, Karlo Boromeu i Rohus. Na trouglastom postolju su prikazane scene iz
legende Svetog Nepomučkog. Na glavnoj fasadi je utisnuta sveta pogibija: Nepomučki je
bačen u Vltavu sa Karlovog mosta u Pragu.

Pretpostavlja se da je prvobitna narudžbina za rad bila data čuvenom bečkom vajaru

Gjorgu Rafaelu Doneru. Pošto je on preminuo 1742. spomenik su uradili Vaserburger i
Blim (najverovatnije po Donerovim planovima).
Istorija spomenika je duža: ovde je prvenstveno stojala statua Svetog Jovana
Nepomučkog (1722., danas se ona nalazi pored katoličke crkve u kvartu Jozefin).
Današnji spomenik je 1852. bio po naredbi premešten odavde da bi napravio mesta
jednom drugom spomeniku, kao sećanje na pobedničku odbranu Temišvara od strane
habsburške vojske pred najezdom mađarskih revolucionara 1849. Tek 1970. statua
Marija-Nepomučki biva ponovo postavljena na Trg Slobode.

Na kraju, još jedna je revolucija oštetila spomenik: nakon metaka ispaljenih 17. decembra
1989. spomeniku je bila potrebna pažljiva restauracija.

Trg Slobode ima još dve značajne građevine – Stara

gradska opština iz 1750. godine i Komandantov dom ili
Vojni kazino. Prva građevina je prepoznatljiva po crvenoj
fasadi, a nakon dekada u kojima je bila sedište gradske
administracije (nemačke, srpske i rumunske), danas je
sedište Muzičkog fakulteta u Temišvaru i nekoliko drugih
manjih institucija.

KOMANDANTOV DOM ILI VOJNI KAZINO je impozantna građevina kasnog baroka sa

izraženim rokoko stilom. Nalazi se na uglu Trga Slobode sa ulicom Bredičjanu.
Vojni Kazino pleni svojim oblicima kasnog baroka, sa rokoko obeležjima. Najzanimljiviji
elementi arhitekture su korintski pilastri sa dvostrukim ivicama da bi kompoziciji dali vibraciju,
tipičnu umetničkom jeziku baroka, kao i zaobljeni ugao zgrade, na strani od Stare Opštine
ovamo. Neki od okvira prozora takođe odgovaraju kasnom baroknom stilu.
Zgrada zauzima mesto nekadašnje velike džamije: Džamija Silhadara. Novo zdanje je bilo
započeto 1744. i pojavljuje se na planovima tvrđave 1788.

STARA OPŠTINA - prim veche.

Na severnoj strani trga se uzdiže Stara Opština. Lako je prepoznatljiva po dominantnoj

crvenoj boji, kao i po prikazu sa zabati: zid od palisade na koji se otvara kapija, oivičena sa
dva tornja. Legenda kaže da je to prikazan zid turske tvrđave sa čuvenom kapijom princa
Evgenija. U stvari, kapija je imala jedan jedini toranj.
Kamen temeljac je bio udaren još 1731. Fasada je zatim bila izmenjena, u zavisnosti od
 7

trendova arhitekture. Današnja fasada je rezultat promena iz 1853. – pošto je zgrada bila
oštećena za vreme opsade mađarske revolucionarne vojske 1849. Današnji izgled je dakle
eklektičan.

Na desnoj strani ulaza se nalazi jedna od poslednjih relikvi, koja nas podseća da su 164
godine Temišvarom vladali Turci: jedan natpis na starom turskom jeziku, arapskom
azbukom. Ploča potiče od jedne turske građevine (ali ne obavezno iz turskog kupatila, kako
vele lokalne legende).

U ovoj je zgradi bila „nemačka opština“ – sve do 1781. gradska uprava je bila podeljena
između ove i „rascijanske opštine“ (to jest pravoslavne – za Rumune i Srbe). Polovinom XVIII
veka zgrada je igrala i društvenu ulogu: baš u prostoriji za sastanke su se održavale čuvene
igranke. Mala buržoazija je bila u porastu, a grad je bio načičkan trećerazrednim krčmama,
posebno vojničkim. Ova sala za igranku bila je dakle jedna od najboljih u gradu.

Danas ovde svoja sedišta imaju Muzički Fakultet i nekoliko manjih institucija.

Sa desne strane opštine je ulica Ungurjanu na kojoj se nalazi Secesion kuća sa zanimljivim
bareljefom. Tada je na njenom mestu bila crkva viših franjevaca (Bosanaca), a sledeća
zgrada na istoj ulici je bila bivše manastirsko dvorište. Crkva je srušena, ali se za nju vezuje
zanimljiva istorijska epizoda: ovde je 1809. u velikoj tajnosti bila doneta iz Beča kruna Svetog
Rimsko-nemačkog Carstva, zbog bojazni od Napoleona (u tom trenutku je postojala
opasnost da Bonaparta osvoji Beč). Narodno predanje kaže da je dragoceni predmet bio
čuvan u crkvenom podrumu

TRG UJEDINJENJA - Piaţa Unirii

Počevši od 1733. godine, sastavljeno je više projekata da se na ovom mestu sagradi trg.
Sve do posle 1786. godine, na kvadratu južno od Katoličkog Doma, koji je bio južna strana
istočnog kraja trga, nije bilo ništa izgrađeno. Tek je kasnije ovaj kraj trga bio sagrađen pa je
Trg Ujedinjenja postao zatvoren gradski prostor.
Najzad, stvoren je trg velikih dimenzija (150 h 110 m) u odnosu na fortifikovanu varoš toga
doba.
Tri veka zaredom, trg je bio mesto religijskih manifestacija, vojnih parada i drugih političkih i
kulturnih zbivanja. Krajeve trga su zauzele jedne od najznačajnijih gradskih institucija.
Stilovi zgrada sa trga su barok, klasicistički i stil 1900-tih, u talasima secesio, eklektičnom i
istorijskom. Danas ovaj trg predstavlja najzančajniju rezervaciju barokne arhitekture u gradu.
Najbitnije zgrade su dve katedrale, rimokatolička i pravoslavna, danas srpska, kao i Barokni
Dvor i Spomenik Svete Trojice, sve u baroknom stilu – izuzev nekih elemenata pravoslavne
crkve, koje pripadaju klasicističkom stilu. Kasnije su se pojavile i zgrade u drugim stilovima.

SRPSKA PRAVOSLAVNA SABORNA CRKVA VAZNESENJA GOSPODNJEG predstavlja

jednu od većih svetinja srpskog pravoslavlja i jednu od najlepše uređenih. Ovo je bilo mesto
okupljanja Srba, koji su svojevremeno po svom broju bili najbrojnija zajednica u Temišvaru.
 8

U Temišvaru je od davnina postojala pravoslavna crkva hrama Svetoga velikomučenika

Georgija, prikazana na starim vedutama Grada, takođe i na grbu Temišvarske eparhije.
Pošto su se za turskoga zemana hrišćanske crkve retko i teško gradile, veoma je verovatno
da je ona postojala još pre pada Temišvara pod Turke 1552. godine. Ta svetinja je istrajala
pod Turcima, ali je razvaljena od hrišćana Austrijanaca, i to požarom podmetnutim, kako je
tadašnji vladika Nikolaj (Dimitrijević) u predstavkama caru dokazivao, na prevaru, za vreme
spaljivanja temišvarskog Grada radi suzbijanja kuge, a možda i radi drugih skrivenih pobuda,
1737. godine.
Do sada nije do kraja rasvetljeno gde se ta crkva tačno nalazila, ali je činjenica da je Sveti
velikomučenik Georgije zaštitnik temišvarskog Grada, da se predstava Svetoga Georgija
nalazila na pečatu Ilirskoga magistrata iz XVIII veka, i da su u to vreme Magistrat, Crkva i
Dvor pravoslavnoga episkopa bili ne samo na istoj parceli, nego i pod istim katastarskim
brojem. Može se stoga s razlogom uzeti da je sadašnja Saborna crkva sledbenica ili jedna
od sledbenica stare temišvarske pravoslavne crkve Svetoga Georgija.
Sadašnja Saborna crkva hrama Vaznesenja Gospodnjeg podignuta je desetak godina
nakon spaljivanja pređašnje, jedna je od najstarijih građevina u Gradu i reprezentativni je
spomenik novoga arhitektonskoga pravca u temišvarskom građevinarstvu. U prvoj fazi
izgradnja je okončana 1748. godine, kao zdanje monumentalnog i skladnog prostora. Temelji
i zgrada do krova izvedeni su od samog početka u današnjem obliku, a "podizanje i
ukrašavanje" zvonika usledilo je 1791, jer ranije verovatno nije bilo moguće zbog vojnih
strateških razloga: da tornjevi ne bi ometali osmatranje iz tvrđave. O prvobitnom autentičnom
izgledu Saborne crkve, koji je zadržala do danas, svedoči njen prikaz na portretu episkopa
Georgija (Popovića), sačuvanom u Vladičanskom dvoru.
DOM SRPSKE PRAVOSLAVNE ZAJEDNICE u Temišvaru, druge strane srpske crkve je
Dom Srpske Zajednice.

Sagrađen je posle 1812. i pre 1828., moguće 1821. današnja zgrada je od početka
pripadala Pravoslavnoj Zajednici. U njoj je 1823. radila pravoslavna škola.

Zgrada je rađena u klasicističkom stilu, tipičnom za početak XIX veka, sa nekim baroknim
uticajima, kao što su dvostruki dorski polustubovi na ulaznoj kapiji. Jasno se vide lukovi u
sredini, tipični klasiističkom stilu, koji pokrivaju otvore u prizemlju, tri sa leve i tri sa desne
strane zgrade.

RIMOKATOLIČKA KATEDRALA – KATOLIČKA EPISKOPIJA ILI KATOLIČKI DOM,

kako se još naziva, predstavlja jednu od najvažnijih građevina koja je promenila etnički
sastav Temišvara. Naime, nakon njene izgradnje ovde se doselio ogroman broj katolika,
čime je promenjena struktura stanovništva i smanjen udeo Srba.
Podignuta je između 1736. i 1744. i carsko je nasledtstvo Habsburške Imperije. Gradnju je
započeo Karlo VI a završena je tek u poslednjim godinama vladavine njegove ćerke, Marije
Terezije.
 9

Stil je austrijski barok, veoma uravnotežen. Još uvek nije jasno ko je napravio plan izgradnje,
a u obzir su uzeti Jozef Emanuel Fišer fon Erlah Beču, čuveni barokni arhitekta – i kapetan
inženjer Kašpar Dizel ili bečki arhitekta Johan Jakob Šiblauer.
Glavna fasada je sačinjena od pilastra, jonski oni niži, i korintski oni viši. Trostruke ivice
pilastra daju potrebnu vibraciju i karakterističan ritam baroknih zdanja. Konkavna krivina
centralnog tela fasade, kriva njegove zabati, krivudavi krov tornjeva su elementi arhitekture
tipične baroknim tvorevinama.
Unutrašnjost nije prenakrcata, po kako je to bivao običaj baroknih katedrala. Glavni oltar
prikazuje Svetog Đorđa kako ubija aždaju, a oslikao ga je 1754. Mišel Anđelo Unterberger,
direktor Likovne akademije iz Beča. Ostatak od osam bočnih oltara u baroknom stilu sa
elementima rokokoa završeni su otprilike 1772. kičicom Johana Nepomučkog i drugih
umetnika. Orgulje su delo temišvarskog zanatlijskog majstora Leopolda Vegenstejna,
najpoznatijeg izrađivača orgulji na današnjoj teritoriji Rumunije. Časovnike iz tornja je izradio
temišvarski majstor Kidl.
Katolički Dom je najznačajniji barokni spomenik u Banatu i ujedno i najbitniji veroispovedni
spomenik banatskih rimokatolika. U kripti je sahranjeno više episkopa katoličke dijeceze iz
Čanada, kao i neki od guvernera Banata, vojnih komandanata i visokih oficira.
Za vreme opsade iz 1849. u ratu između mlade Mađarske Republike i Austrijske Monarhije,
jedno je đule udarilo krov Doma i probilo ga. Iako je crkva bila prepuna izbeglica civila, nije
bilo žrtava, što se tada smatralo pravim nebeskim čudom. Prva se služba u Domu održala
1754. iako zdanje nije bilo ni blizu završeno.
Finansiranje koje je podržalo završavanje izgradnje Katoličkog Doma, zabeleženo posle
1754. uslovilo je veliki talas nemačke kolonizacije, takozvanu terezijsku kolonizaciju, koja je
praktično udvostručila broj katoličkih vernika u Banatu.
SPOMENIK SVETE TROJICE i fontana predstavljaju kugu, rat i glad kroz koje je Temišvar
prolazio u vremenu koje je prethodilo izgradnji trga.
Spomenik se nalazi nasred Trga Ujedinjenja; smatran je najuspešnijim spomenikom barokne
umetnosti u Temišvaru. Pretpostavka zasnovana na sličnosti sa drugim radovima stavlja na
znanje da je eč o delu bečkog vajara Gjorga Rafaela Donera. Naručilac je bio savetnik Anton
Deshan fon Hansen.
Spomenik je u Temišvar bio prenet iz Beča 1740. Motivacija spomenika je bila sećanje na
fundamentalne teškoće koje su zadesile Temišvar za vreme rata sa Turcima 1737 – 1739.

Osnovu spomenika sačinjava postolje sa tri krila; svako krilo predstavlja figurativne reljefe
oslikavajući u baroku epidemiju kuge, glad i rat. Na ćoškovima postolja – tačnije na
stubovima, stoje biste svetaca, Rohusa, Sebastijana (onaj sa strelom) i Karla Boromeusa.

Sledi stub; u njegovoj osnovi je Sveti Jovan Nepomučki, ispod njega je Sveta Rozalija. Na
istoj visini sa Nepomučkim, ali na drugim stranama stuba su car David i Sveta Barbara.

Stub se završava jonskim kapitelom, na kojem caruju Sveta Trojica.

 10

Ni ovaj spomenik nije ovde bio od samog početka; zapravo to ne bi ni bilo moguće, pošto je
1740. Trg Ujedinjenja još uvek bio u izgradnji, daleko od toga da bude završen.

Naručilac Deshan fon Hansen je 1740. naredio da spomenik bude postavljen u neposrednoj
blizini njegove kuće.. No, ubrzo je trebalo da bude premešten, jer je 1752. dotičan plac
iznajmila baronica Rozina fon Mecrad; ona je ovde nameravala da sagradi kuću, te je
spomenik trebalo premestiti. U tom trenutku izgradnja Trga Ujedinjenja je bila u punom jeku.

U ovim je okolnistima bio sklopljen sporazum između gradske uprave i baronice fon Mecrad:
spomenik je trebalo, na komade, smestiti u Katolički Dom (takođe još uvek nezavršen), a
zatim bi se, u datom trenutku, o baronesinom trošku, spomenik sastavio i postavio na mesto
na koje Uprava odredi. Kad je nazjad „Glavni Trg“ (Trg Ujedinjenja) bio završen i trebalo je
na njemu postaviti lepi spomenik, baronica nije ispoštovala dogovor; čini se da je gradska
uprava bila previše slaba u ovoj borbi. Stoga je bilo potrebno da se carica Marija Tereza lično
pismenim putem 1755. obrati administraciji Banata, sa naznakom „najozbiljnije ćete
obavezati...gore spomenutu baronicu fon Mecrad da spomenik ustoliči na mesto na koje Vi
odredite... i raportiraćete mi uspeh akcije“. A za uspeh akcije danas svedoči spomenik
nasred trga, u stilskom saglasnošću sa okolnim zgradama.

Iako je turisti ređe zapažaju, FONTANA SA TRGA UJEDINJENJA (između spomenika

Svete Trojice i Katoličkog Doma) je neposredno vezana za kugu i bolesti u temišvarskoj
močvarnoj oblasti.

Iako su mere za presušavanje močvara bile preduzete još u prvoj polovini XVIII veka (za
vreme Turaka je Temišvarsku tvrđavu putnik Evlija Ćelebi uporedio sa „kornjačom u vodi“)
ipak je postojao još jedan prbolem sa vodom: Temišvar je bio okružen vodom, ali ova nije
bila pijaća. Postojao je genijalni sistem pumpanja vode u tvrđavu – bila je preuzeta iz Begeja
u kvartu Fabrik, filtrirana kroz filtar sa iverjem i kroz vodovode poslata u tvrđavu. Ali za vreme
opsade 1849. dokazalo se koliko je rizično bilo da izvori vode budu neprijatelju pri ruci. Bilo je
potrebno dakle da se izvori pijaće vode nalaze baš u tvrđavi.

Polovinom XIX veka samo su 18 od 130 bunara iz tvrđave davali vodu dobrog ukusa.

Nakon što je 1832. prvi pokušaj iskopavanja jednog dubljeg bunara omanuo (već na 55
metara dubine cevi su se iskrivile), 1894. se pokušaj ponovio.

Sišlo se na dubinu od 406 metara, a to je bilo pravo dostignuće u onom vremenu. Voda je u
snažnom mlazu šiknula, na metar visine, ali je imala veliki procenat magnezijuma, kalcijuma i
temperaturu od 24,5 stepeni, te je brzo bila svrstana kao nepijaća. Ipak, bunar je ubrzo
postao veoma popularan; čitave generacije Temišvaraca su ovde dolazile dan za danom, sa
bocama u rukama, da ih napune onim što su oni nazivali „najboljom vodom na svetu“. Mnogo
kasnije posle iskopavanja bunara, pored vode je na površinu izbijao metan gas, koji su deca
palila izazivajući male eksplozije, na očevidni strah bakica koje su dolazile po vodu.

Počevši sa sredinom 2000-tih godina, voda na ovoj fontani dolazi iz drugog podzemnog
izvora i nije više snažno mineralizovana poput one pređašnje.
 11

BAROKNI DVORAC je jedinstveno zdanje koje je kroz istoriju menjalo svoju funkciju, ali je
uvek predstavljalo jednu od najlepših građevina Temišvara i u skladu sa tim u njemu su bile
najvažnije gradske službe. Poznat je i pod nazivom „Predsednički Dvor“ (ili državne
administracije).

Kasnije zgrada je imala razne administrativne funkcije (Okružna Dom, Prefektura, itd.) a
danas je to Muzej Umetnosti u Temišvaru. Sagrađena je između 1746. i 1779. ali je
kriloprema ulici Merci postojalo već 1734. Stil je austrijski barok sa nekim rokoko detaljima.
Prizemlje pridržava prvi i drugi sprat. Spratovi nam se prikazuju u vidu ritmične fasade sa
pilastrima na dva nivoa sa korintskim kapitelima, što je tipičan sastav za arhitekturu bečkih
baroknih dvoraca iz XVIII veka. Dugo vremena je to bila najelegantnija zgrada u Banatu,
korišćena za susrete na najvećem novou. Ovde su obično noćili i bečki carevi prilikom svojih
poseta u Banatu.

U velikoj dvorani na spratu su se upriličavale carske i kraljevske posete, kao i dočekivanja

velikih kulturnih ličnosti poput muzičra Franca Lista, Johanesa Bramsa, Pabla Sarasate,
Đorđa Eneskua.

Unutrašnje prostorije su veoma otmene i dobro restaurirane – posebno stepenice. Možete ih

videti dok posećujete muzej. Podrum je takođe obnovljen, a ovde je sačuvana i unutrašnja
fontana iz XVIII veka.

Danas je ovde smešten Muzej Umetnosti.

U neposrednoj blizini Baroknog Dvorca je BRUKOV DOM;

glavna fasada je uska, okrenuta ka trgu. Sagrađena je 1911. po
planovima temišvarskog arhitekte Lasla Sekeja, a vlasnik je bio
Salomon Bruk. Na prvom spratu su balkoni, zatvoreni uljem
crtanim oknima, tipičnim talasu Art Nuov. Sve to zajedno sa
krivudavim oblicima krova odaje talas „Secesio“, mađarsku
varijantu „arhitekture 1900-tih“. U ukrašavanju spoljašnosti su
korišćene keramičke pločice. U prizemlju zdanja radi stara
apoteka, dobar deo inventara je onaj originalan. Ako se dovoljno
približimo izlozima, primećujemo da je gornji deo sačinjen od
bojenog okna na kojem piše „apoteka“ na rumunskom,
nemačkom i mađarskom jeziku.

Brukov Dom spada među najnovijim zgradama na trgu: mlađa je otprilike 150 godina od
svojih baroknih suseda. Ističe se svojim elegenatnim secesion oblicima, zajedno sa već
spomenutim Domom Maksa Štajnera.
U nastavku, napuštamo trg u pravcu bastiona – to jest uglom na kojem se sreću ulice Paha i
Palanka. Nastavljamo ulicom Palanka. Na raskrsnici Palanke sa ulicom Pavle Kinezu,
 12

uočavamo na zgradi na levo, na fasadi od ulice Pavla Kinezua, topovsko đule ugrađeno u
zid, iznad poslednjeg prozorskog okvira u prizemlju. Đule potiče iz stosedmodnevne opsade
Temišvarske tvrđave od strane mađarske revolucionarne vojske 1849.
U središtu trga je popločana površina sa puno kafića i bašta koje predstavljaju omiljeno mesto
za odmor i opuštanje u Temišvaru. Na obodima trga su danas sedišta važnih gradskih,
regionalnih i državnih institucija grada. Danas se sva gradska dešavanja odvijaju na ovom
trgu – koncerti, parade, skupovi i sl. Predstavljao je srce grada gotovo od same izgradnje i
do danas je to i ostao.

SKONTNA BANKA - Dom Štajner Mikša

Na raskrsnici ulica George Lazar sa Vasile Aleksandri je

bivša Skontna Banka, poznata i po imenu vlasnika. „dom
Štajner Mikša“ (ili Maks Štajner).

Sagrađena je 1908 – 1909 u stilu Secesion. Arhitekti su

bili Marsel Komor i Deso Jakab, i radili su u maniru
čuvenog maestra iz Budimpešte, Odona Lehnera. U
zgradi su bili Skontna Banka i stanovi za iznajmljivanje.
U Temišvaru je bilo mnogo zgrada koje su imale jednog jedinog vlasnika, ali koji nije živeo u
njima, već ih je samo iznajmljivao.

Ističe se slikovitost fasade, sa talasastim oblicima, što odgovara poslednjoj, najnaprednijoj

fazi Secesionističkog stila. Umetnički jezik je apstraktan, ekspresionistički. Nisu korišćeni
elementi klasičnog stila.
Vrlo izražajni su keramički ukrasi koje je obojio Zolnaj (na polukružnoj zabati i sa brojnim
manjim radovima u obliku cveća i srca), ukrasi koji podsećaju na katalonski stil arhitekte
Antonija Gaudija, iako su gore navedeni arhitekti podvukli da im je nadahnuće bio „mađarski
folklor“.
Motiv pčelinjaka (tipičan za banke u periodu Secesion) jasno je uočljiv na emajliranoj
keramičkoj zabati, čak je i ugrađen u portal zgrade, iznad glavnog ulaza sa ulice Vasile
Aleksandri.
Umetnički izraz zgrade je štampa onoga doba često hvalila, na primer ovako: „najelegantnija
zgrada u Temišvaru“, „bižuterija Temišvarske otmenosti“, itd.