Professional Documents
Culture Documents
ंईंईपई मई
भारि्निक वोंााचो्आयगी्
इलेक्टर् ॉनिक वोट्
ंग मशी्
(ईो्एमंई ्
पर्
निक वथिनिक वि्पत्र
भारि्निक वोंााचो्आयगी
निक वोंााचो्सदो, अ(गट्रगड, ोम्ददल््लई्–्110्001्
निक वंषय-सूचई्िानिक वलटा
्पररचय्
भारि् ें्इलेक्टर
् ॉनिक वोट्ंग मशी् (ईो ्एमंई ्टी्यात्रा
्इलेक्टर
् ॉनिक वोट्ंग मशी् (ईो ्एमंई ् ें्प्रौद्यगनिक वीटी्टा्क्रनिक व ट्निक वंटास् ंश्सशथ्िापो
अशिरााष्ट्रईय्िुलोा्
ंईंईपई मई्
टु छ् ुद्दे्और्निक वंंाद्
संा्रािोईनिक विट्दलईय्बैठट्
मंई ्चुोौिई्
निक वोष्टषा््
्अोुबशि्
सशनिक वक्षनिक वियाश् ंश्पररं ी्(ब््द
बईयू िपत्र्इटाम
चसई उच्च्न्यायालय
पररचय:
भारि् लीभी् 850् निक व निक वलयो् पशिईटृ ि् िदािाओं् ंाला् दुनिक वोया् टा् सबसे् बडा् सहभाीई् लगटिशत्र् है।् सशसद् और् राज्य्
निक वंिाो्सभाओं्टे ्निक वोंााचो ्टे ्अिईक्ष , निक वोदे(ो्और्निक वोयशत्र ्टा्सशंैिानिक वोट्अनिक विदे(्भारि्निक वोंााचो्आयगी्टग्सौंपा्
ीया्है।
भारि्निक वोंााचो्आयगी् ट्थंिशत्र्सशंैिानिक वोट्इटाम्है, निक विसोे्निक वपछले्66्ंषों्से्सशसद्और्निक वंनिक वभन्न्राज्य्निक वंिाो्सभाओं्
टे ् निक वल ् थंिशत्र, निक वोष्पक्ष, सहभाीई, िाीरूट् और् निक वंश्वसोईय् िरईटे ् से् निक वोंााचो ् टा् निक वोयनिक व ि् रूप् से् सफलिापूंाट्
सशचालो्दटया्है।्आयगी्टग्दुनिक वोया्भर् ्ें निक वोंााचो्प्रबशिो् ें् "ंैनिक वश्वट्थ्ं ा् ाोट"्टे ्रूप् ें् व्यापट्रूप्से् ान््यिा-
प्राप््ि्है्निक विसोे्निक वोंााचो ्टे ्टु (ल्और्व््यांसानिक वयट्सशचालो् ें्निक वोरश िर्उच््चिर् ाोट्थिानिक वपि्दट ्हैं।
आयगी्निक वोंााचो्प्रदक्रयाओं्और्प्र ानिक वलय ् ें् सुिार्लाोे् और्इन््ह्ें चुथ्ि-दुरुथ्ि्टरोे् ें् ोंईोि ्प्रौद्यगनिक वीटीय्प्रीनिक विय ्
टग्अपोाोे, अशीईटृ ि्टरोे्और्टायाानिक वन्ंि्टरोे् ें्अग्र ई्रहा्है।्
आयगी्ोे्स ुनिक वचि्निक वंनिक विट्अंलशब्द्वारा्अोुस र्िाि, पारद(ी, निक वंश्वसोईय्और्सुरनिक वक्षि्िरईटे ्से्दे(्टे ्टगोे-टगोे् ्ें ि ्
टग्दिा्टरोे, उोटा्भशडार ् ंश्ी ोा्टरोे्टे ्निक वल ्इलेक्टरॉनिक वोट्ंग मशी् (ईो्एमंई ्टा्चलो्(ुरू्टरोे्टी्अग्र ई्
पहल्टी्है।्मंई ्टा्उपयगी्दे(् ्ें निक वोंााचटीय्प्रदक्रया् ें् निक वोरश िर्सुिार्टरोे, इसे् थ्िरगन््ोि्और्स(क्ट्ि्टरोे् टे ्
आयगी्टे ्अदम््य्सशटल््प्टग्प्रदर्(ाि्टरिा्है।्
आयगी्ोे् निक वपछले् 23्ंषों् ें् राज्य्निक वंिाो्सभाओं्टे ्113्सािार ्निक वोंााचो ्और्3्लगटसभा्निक वोंााचो ्टा्सशचालो्
टरोे् ें् इलेक्टर
् ॉनिक वोट् ंग मशी् (ईो ् टा् सफलिापूंाट् उपयगी् दटया् है।् राज्य ् टी् सूचई, उो् ंषों् टे ् साि् निक विो ें्
निक वंिाोसभा्निक वोंााचो ् ें्100%्मंई ्टा्इथिे ाल्दटया्ीया, अोुबि
श -1्पर्रखई्ीम्है।
ंषा् 2014् टे ् लगटसभा् निक वोंााचो ् ें् 55.41् टरगड् ए554् निक व निक वलयो ् िदािाओं् ोे् मंई ् टा् प्रयगी् टरिे् हु ् अपोे्
िानिक विटार्टा्प्रयगी्दटया।
यह् थ्पष््म् टरोा् भई् हत्ंपू ्ा है् दट् आयगी् सशसद् और् राज्य् निक वंिाोसभा् टे ् सभई् भांई् निक वोंााचो ् ें् ंईंईपई मई् टा्
100%्टंरे ि्टरोे्टे ्निक वल ्प्रनिक विबद्ध्है।्सरटार्द्वारा्पयााि्सशख्या् ्ें ंईंईपई मई्और्ोंईोि ्पईढ़ई्ए 3) टी मंई ्
टी् खरईद् टे ् निक वल ्आंश्यट् निक वोनिक वियाश् सशथंईटृ ि् टी् ीम् हैं् और् िैसादट् निक वंनिक वो ाािाओं् द्वारा् प्रनिक विबद्धिा् व््यक्ट्ि् टी् ीम् है,
बईम ल् और् भारि् निक वोंााचो् आयगी ल् द्वारा् (ईोें् भारि् निक वोंााचो् आयगी् टग् निक वसिशबर् 2018् िट् निक वंनिक वोर् ाि् टरटे ्
निक वडलईंर्दट ्िाोे्टी्उम्् ईद्है।्
मंई ् टा् चलो् (ुरू् दट ्िाोे् से् पहले, भारिईय् निक वोंााचो ् ्ें ि् डालोे् टे ् निक वल ् संाव्यापई् िपत्र ् टा् इथिे ाल्
टाफी्सफलिापूंाट्दटया्िािा्िा।् िपत्र ्टे ्उपयगी् ें्टाफी्स य्लीिा्िा, इस ें् बूि-टै प्च रश ी्और् िपत्र-बक्टसे्
टग् ठूश सोे िैसई् टु प्रिाओं, ीलि/त्रुरमपू ा् रूप् से् निक वचनिक वह्ोि् दट ् िाोे् टी् ंिह् से् अ ान््य् ि ् टी् बडई् सशख््या् हगोे,
िी ोा्प्रदक्रया्टे ्लम््बे् स य्िट्चलोे, अनिक विट्सशख््या् ें् निक वंंाद्हगोे् और्परर ा ्टी्निक वंलशब्से् घगष ा्दट ्िाोे्
टी्सशभांोा्बोई्रहिई्िई।्इो्सबटे ्अलांा, यह्पाररनिक वथिनिक विट्रूप्से् निक वंटृ िटारई्और्पयाांर ्टे ्अोोुटूल्पद्धनिक वि्
िई।्
ंषा्1977् ें भारि्निक वोंााचो्आयगी्टे ्ित्टालईो् ुख्य्निक वोंााचो्आयुक्त, श्रई् स. ल.्(टिर्ोे्हैदराबाद् ्ें ट्दौरे ्टे ्
दौराो् इलेक्टरॉनिक वोक्टस् टारपगरे (ो् ऑफ् इश निक वडया् निक वलनिक व मेड् एमसईआम ल ् से् निक वोंााचो ् टग् सशचानिक वलि् टरोे् टे ् निक वल ् ट्
इलेक्टरॉनिक वोट्उपटर ्टा्उपयगी्टरोे् टी्सशभांोा्टा्अध्ययो्टरोे् टा्अोुरगि्दटया।्इलेक्टरॉनिक वोक्ट्स्टॉरपगरे (ो्ऑफ्
इश निक वडया्निक वलनिक व मेड्एमसईआम ल , हैदराबाद, िग्आनिक वण्ंट्ऊिाा् त्र
श ालय्टा् ट्लगट्उपक्र ्है, टग्निक वोंााचो्सशचानिक वलि्टरोे्
टे ्निक वल ् ट्इलेक्टरॉनिक वोट्उपटर ्टग्अनिक वभटनिक वल्पि्और्निक वंटनिक वसि्टरोे् टा्टाया् सौंपा्ीया्ंषा् 1979् ,ें ट्प्रगमग-माइप्
निक वंटनिक वसि्दटया्ीया््और्6्अीथि, 1980्टग्रािोईनिक विट्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टे ्स क्ष, भारि्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्
इसटे ्प्रचालो्टा्प्रद(ाो्दटया्ीया।
19् म, 1982्टग, भारि्निक वोंााचो्आयगी्ोे् मंई ्टे ्उपयगी्टे ्निक वल ्भारि्टे ्सशनिक वंिाो्टे ्अोुच्छेद्324्टे ्िहि्
निक वोदे(्िारई्दट ्और्टे रल्टे ्70-परूर्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो-क्षेत्र्ए सई ् ें् ट्निक वोंााचो् ें् (ईो ्टा्उपयगी्टरिे्
हु ्पचास् िदाो्टें ि ्पर्प्रायगनिक वीट्आिार्पर्निक वोंााचो्सशचानिक वलि्दट ।्इो्मंई ्टा्आीे् 1982-83् ें् दे(भर्टे ्
10्उप-निक वोंााचो ् ें्इथिे ाल्दटया्ीया्हालाशदट, मंई ्टे ्उपयगी्टग्निक वंनिक वहि्टरोे्ंाले्दटसई्भई्निक वंनिक व(ष्ट्टाोूो्टे ्ो्
हगोे् टे ्टार निक वोंााचो्टग् ट्यानिक वचटा्ए सई्िगस्द्वारा्दायर्ंषा् 1982्टी्निक वोंााचो्यानिक वचटा्01 ् ें् चुोौिई्दई्ीम्
और् 5् ाचा, 1984 टग् ाोोईय् उच््चि ् न््यायालय् ोे् अनिक वभनिक वोिााररि् दटया् दट् निक वोंााचो् ें् मंई ् टा् िब् िट्
इथ्िे ाल्ोहीं् दटया् िा् सटिा् िब् िट्दट् उसटे ् उपयगी् टे ् निक वल ्निक वंनिक वि् ें् टगम् निक वंनिक वोर्दाष्म् ् उपबशि् ो् टर् ददया् िा ।्
परर ा ि:, सशसद्द्वारा्ददसशबर्1988् ्ें निक वंनिक वि् ें् स(गिो्दटया्ीया्और्लगट्प्रनिक विनिक वोनिक वित््ं्अनिक विनिक वोय , 1951 ें्
ट् ोम् िारा् 61ट् अशि:थ्िानिक वपि् टी् ीम।् यह् सश(गिो् 5् ाचा, 1989 टग् प्रंृत््ि् हुआ।् उच््चि ् न््यायालय् ोे्
अन््ोाि ुट्बोा ् ुख्य
् ्निक वोंााचो्आयुक्ट्ि् ंश् अन््य् {(2002 यू.िे.ए1 387} टे ् ा ले ्ें अपोे् निक वो ाय् ्ें िारा्61ट्
टी्सशंैिानिक वोट्निक वंनिक वि ान््यिा्अनिक वभनिक वोिााररि्टी।्
हालाशदट, दे(्टे ्रािोईनिक विट्पररंे(् ्ें भारि्टी् िदाो्प्र ालई् ें् इस्ो ्प्रंे(ट्टे ्सशबशि् ें् सशदेह्और्अमटलें् बोई्
रहीं।्लगी ्टा्भरगसा्हानिक वसल्टरोे्और्ोम्इलेक्टरॉनिक वोट् िदाो्प्र ालई्टी्प्रा ानिक व टिा्टी्सशपुनिक वष्ट्टरोे्टे ्निक वल , भारि्
सरटार् ोे् िोंरई् 1990् ें् ट् निक वोंााचटीय् सुिार् सनिक व निक वि् एमआरसई ् थ्िानिक वपि् टी, निक विस ें् श्रई् ददोे(् ीगथंा ई् टी्
अध्यक्षिा् ें्टम्राष्ट्रईय्और्राज्यथिरईय्रािोईनिक विट्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक वि्(ानिक व ल्िे।्मआरसई्ोे्निक वसफारर(्टी्दट्िटोईटी्
निक वं(ेषज्ञ ् टी् ट् मई ् द्वारा् मंई ् टी् िाशच् टी् िा ।् परर ा ि:, श्रई् स् सम्पि, अध्यक्ष, आर सई, डईआरडईओ् टी्
अध्यक्षिा् ्ें ट्िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्टा्ीठो्दटया्ीया्िा्निक विसटी्सूचई् ें् अन््य्लगी ्टे ्साि-साि्डॉ.्पई.ंई.्
इश ददरे सो् एआमआममई, ददल्लई , डॉ् रां् सई.् टासारबाडा् एमआर् और् डईसई, निक वत्रंेंि ् िैसे् प्रनिक वसद्ध् ंैज्ञानिक वोट् (ानिक व ल् िे।्
मईमसई्टे ्सदथय्सदैं्िटोईटी्उत्टृ ष्टिा्रखोे् ंाले् और्प्रनिक विनिक वष्ठि्अटादनिक व ट/(गि्ररटॉडािारई््प्रनिक वसद्ध्पे(ेंर्रहे् हैं।्
अप्रैल्1990् ,ें निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्ोे,्इसे् िटोईटी्रूप्से् स(क्ट्ि, सुरनिक वक्षि् ंश् पारद(ी्बिािे् हु , संासम् निक वि्से् निक वबोा्
और्टगम्स य्ीशंा ्मंई ्टे ्उपयगी्टी्अोु(शसा्टी।्24् ाचा, 1992्टग सरटार्द्वारा्मंई ्टे ्उपयगी्टे ्सशबशि्
ें्निक वोंााचो्सशचालो्निक वोय , 1961् ्ें आंश््यट्सश(गिो्अनिक विसूनिक वचि्दट ्ी ।
ंषा् 1998् ,ें भारिईय् निक वोंााचो ्टग् सशचानिक वलि् टरोे् टे ् निक वल ् मंई ् टे ् उपयगी् पर् ट्आ ्सह निक वि् बोई।् 1998् ,ें
ध्यप्रदे(, रािथिाो्और्ददल्लई्टे ्िईो्राज्य ् ्ें 16्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो-क््गत्र ् ें्मंई ्टा्इथिे ाल्दटया्ीया्ंषा्
1999् ्ें मंई ्टा्उपयगी्और्आीे् बढ़ाटर्46्सशसदईय्निक वोंााचो्क्षेत्र ् ें् दटया्ीया, और्बाद् ें फरंरई्2000् ें
हररया ा्राज्य् निक वंिाोसभा् िदाो ् ्ें 45् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो-क्षेत्र ् ें् मंई ् टा् इथिे ाल् दटया्ीया।् 2001् ,ें
िनिक व लोाडु , टे रल, पुडुचरे ई्और्पनिक वि ्बशीाल् ्ें राज्य्निक वंिाोसभाओं्टे ्निक वोंााचो्पूरई्िरह्से् मंई ्टा्उपयगी्टरटे ्
सशचानिक वलि्दट ्ी ्िे।्िदुपराशि, सभई्राज्य्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो ् ें्इस् (ईो्टा्इथ्िे ाल्देखा्ीया।
2004् ,ें लगटसभा् टे ् निक वोंााचो ् ्ें सभई् 543् सशसदईय् निक वोंााचो-क्षेत्र ् ें् मंई ् टा् इथिे ाल् दटया् ीया।् ट् ोम्
प्रौद्यगनिक वीटीय् रूप् से् स ुन्ो
् ि् िदाो् प्र ालई् ोे् िपत्र ् टा् उपयगी् टरोे् टी् पूंांिी् िदाो् पद्धनिक वि् टग् पूरई् िरह् से्
प्रनिक विथ्िानिक वपि्टर्ददया।्ंषा् 2000्से, भारि् ्ें 107्राज्य्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो्और््लगटसभा्टे ्3्सािार ्निक वोंााचो्
ए2004, 2009्और्2014) आयगनिक विि्दट ्ी ्हैं् निक विो ें् मंई ्टा्उपयगी्टरिे् हु ् ि्डाले् और्ररटॉडा् दट ्ी ्हैं्
एअोुबशि्1)।्
ंषा्2001् ें्मंई ् ें्टम्प्रटार्टे ्प्रौद्यगनिक वीटीय्पररंिाो्दट ्ी ्और्2006् ें् (ईो ्टग्आीे्और्अनिक विट्थ्िरगन््ोि्
दटया् ीया।् ंषा् 2006् से् पहले् टे ्मंई ् टग्' 1् मंई ' टे ्रूप् ्ें िाोा्िािा् है, िबदट् 2006् से् 2010् टे ् बईच्
निक वंनिक वोर् ाि्मंई ्टग्' 2्मंई ' टहा्िािा्है।्ंषा् 2013्से् उत्पाददि्मंई ्टग्अीलई्पईढ़ई्' ्3्मंई ' टे ्
रूप् ्ें िाोा्िािा्है।्
भारिईय् मंई ् ्ें ोंईोि ्पररंिाो् िदािा् सत््यापोईय् पेपर् ऑनिक वडम् रेल्एंईंईपई मई ् है, निक विसटा् चलो 2013् ्ें
मंई ्आिाररि् िदाो्प्र ालई् ्ें पारदर्(ािा्लाोे् टे ् ट्अनिक विररक्त्उपाय्टे ्रूप् ्ें (ुरू्दटया्ीया्िा।्आयगी्द्वारा्
ंईंईपई मई् ॉडल्टग्निक वंटनिक वसि्टरोे् टा्टाया् िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्एमईमसई ्टे ् ाीाद(ाो् ्ें मंई ्निक वंनिक वो ाािाओं्
टग्सौंपा्ीया्िा।
ट्प्रगमगमाइप्टा्निक वो ाा ्दटया्ीया्और्िुलाम्2011् ें् निक विरुंोशिपुर ्एटे रल , ददल्लई, चेरापूशिई्ए ेघालय , िैसल ेर्
एरािथिाो ् और् लेह् एिम् ू-टश् ईर ् ें् फील्ड् परईक्ष ् आयगनिक विि् दट ् ी ।् पहले् फील्ड् परईक्ष ् टे ् बाद् आयगी् ोे्
निक वंनिक वो ाािाओं्टग्निक वोदे(्ददया्दट्ंे्ंईंईपई मई्टग्दफर्से्निक वडिाइो्टरें ।
ो ् ॉडल्टे ्निक वंनिक वो ाा ्टे ्बाद्िुलाम-अीथि्2012् ्ें दूसरा्फील्ड्परईक्ष ्आयगनिक विि्दटया्ीया।्19्फरंरई, 2013्
टग, मईमसई्द्वारा्अशनिक वि ् ॉडल्अोु गददि्दटया्ीया।्यह् ॉडल्10् म, 2013्टग्आयगनिक विि्हुम्बैठट् ें् रािोईनिक विट्
दल ्टग्ददखाया्ीया्िा।्निक वोंााचो्सशचालो्निक वोय , 1961 ें् सश(गिो्दटया्ीया्और्14्अीथि, 2013्टग्अनिक विसूनिक वचि्
दटया्ीया, निक विससे्भारि्निक वोंााचो्आयगी्मंई ्टे ्साि्ंईंईपई मई्टा्उपयगी्टरोे् ें्सक्ष ्हुआ।्4्निक वसिशबर, 2013्
टग, ंईंईपई मई् टा् पहलई्बार् ोाीालैंड् ें् 51-ोगटसेो् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो-क्षेत्र् टे ् उप-निक वोंााचो् ें् इथिे ाल् दटया्
ीया।
इस्बईच्8 अक्टमू बर, 2013 टग, ट्िोनिक वहि्यानिक वचटा्टे ् ा ले् ,ें ाोोईय्उच््चि ्न्यायालय्ोे् भारि्निक वोंााचो्आयगी्
टग्ंईंईपई मई्प्र ालई्टा्चर बद्ध्िरईटे ्से् चलो्(ुरू्टरोे् टा्निक वोदे(्ददया।्ंषा् 2013 ,ें भारि्निक वोंााचो्आयगी्ोे्
20,000 ंईंईपई मई्टा्प्राप ्दटया्निक विोटा्निक वंनिक वभन्न्निक वोंााचो ् ें् इथिे ाल्दटया्ीया।्ंषा् 2017 ें् हाल्हई् ें् सशपन्न्
राज््य्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो ्टे ्दौराो्पशिाब् ्ें 33 निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो-क्षेत्र , निक व पुर् ्ें 6 निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो-क्षेत्र ,
उत्तराखशड् ें् 3 निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो-क्षेत्र , उत्तर्प्रदे(् ें् 30 निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो-क्षेत्र ्और्ीगंा् ें् 40 निक वंिाो्सभा्
निक वोंााचो-क्षेत्र ् ें्53,500 ंईंईपई मई्टा्इथिे ाल्दटया्ीया।
ददोाशट घमोाओं्टा्टालक्र ्
1977 भारि्निक वोंााचो्आयगी्ोे्मंई ्टा्निक वंचार्प्रथ्िुि्दटया
1979 ट्प्रगमग-माइप्निक वंटनिक वसि्दटया्ीया
6 अीथ्ि, 1980 रािोईनिक विट्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टे ्स क्ष्भारि्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्प्रद(ाो
िोंरई 1981 बईम ल्ोे्मंई ्टे ्निक वंनिक वो ाा ्टे ्निक वल ्भारि्निक वोंााचो्आयगी्से्सशपटा ्दटया
29 िुलाम, 1981 भारि् निक वोंााचो् आयगी् ोे् बईम ल, मसईआम ल, निक वंनिक वि् शत्रालय् टे ् प्रनिक विनिक वोनिक विय ् और् टु छ्
राज््य ्टे ् ुख्य
् ्निक वोंााचो्अनिक विटाररय ्टे ्साि्बैठट्टी्
19 म, 1982 मंई ्टा्पहलई्बार्टे रल् ्ें 70-परूर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो-क्षेत्र् ें्इथिे ाल्दटया्ीया
1982-83 मंई ्टा्दे(्टे ्निक वंनिक वभन्न्निक वहथस ् ें्10्उप-निक वोंााचो ् ें्उपयगी्दटया्ीया
5 ाचा, 1984 भारि् टे ् उच््चि ्न््यायालय्ोे् अनिक वभनिक वोिााररि् दटया् दट् निक वोंााचो ् ें् मंई ् टा् इथिे ाल्
ोहीं्दटया्िा्सटिा
ददसशबर 1988 लगट् प्रनिक विनिक वोनिक वित््ं्अनिक विनिक वोय , 1951् ें् ट् ोम् िारा् 61ट्अशि:थ्िानिक वपि् टी्ीम् एउच््चि ्
न््यायालय्ोे्2001् ्ें िारा्61ट्टी्निक वंनिक वि ान््यिा्टग्बरटरार्रखा
15 ाचा, 1989 सश(गिो्प्रंृत््ि्हुआ
िोंरई 1990 भारि्सरटार्द्वारा्निक वोंााचटीय्सुिार्सनिक व निक वि्एमआरसई ्टा्ीठो्दटया्ीया
अप्रैल,1990 िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्ोे्मंई ्टे ्उपयगी्टी्निक वसफारर(्टी
24 ाचा, 1992 सरटार्द्वारा्निक वोंााचो्सशचालो्निक वोय , 1961 ें्आंश््यटिा्सश(गिो्अनिक विसूनिक वचि्दट ्ी
1998 भारिईय्निक वोंााचो ्टा्सशचालो्टरोे्टे ्निक वल ्मंई ्टे ्उपयगी्पर् ट्आ ्सह निक वि्बोई
1999-2004 निक वंनिक वभन्न्राज्य्निक वंिाोसभा्निक वोंााचो ् ें्मंई ्टा्इथिे ाल्दटया्ीया
2004 - 2014 लगटसभा् ें्लीािार्िईो्निक वोंााचो ् ें्मंई ्टा्उपयगी्दटया्ीया्
14 अीथ्ि, 2013 ंईंईपई मई्टा्उपबशि्टरोे् टे ्निक वल ्निक वोंााचो्सशचालो्निक वोय , 1961 ें् आीे् और्सश(गिो्
दट ्ी ्और्अनिक विसूनिक वचि्दट ्ी
4 निक वसिशबर, ंईंईपई मई् टा् पहलई् बार् ोाीालैंड् ्ें 51-ोगटसेो् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो-क्षेत्र् टे ् उप-
2013, निक वोंााचो् ें्उपयगी्दटया्ीया
8 अक्ट्िूबर, 2013 ाोोईय्संोच्च्न्यायालय्ोे्भारि्निक वोंााचो्आयगी्टग्निक वोदे(्ददया्दट्ंईंईपई मई्प्र ालई्
टा्चर बद्ध्िरईटे ्से्चलो्(ुरू्दटया्िा
2013 – अब्िट् भारि् निक वोंााचो् आयगी् द्वारा् ंईंईपई मई् टा् चर ् ें् सईनिक व ि् सशख्या् ्ें चलो् (ुरू् दटया्
ीया
अप्रैल्2017 2017-18् और् 2018-19् टे ् दौराो् 3173.47** टरगड् रुपये् टी् लाीि् से् 16,15,000्
ंईंईपई मई् टी् खरईद् टरोे् टे ् निक वल ् अोु गदो् प्राप््ि् हुआ।् आयगी् द्वारा् निक वंनिक वो ाा ्
अत्यांश्यटिाओं्टी्(िा् टे ्अिईो्सभई्अपेनिक वक्षि्ंईंईपई मई्टा्निक वसिशबर, 2018 िट्प्राप ्
टर्निक वलया्िा ीा।्
**् ूल््य् गलभां्सनिक व निक वि्द्वारा्टी ि्टा्निक वोिाार ्टरोे् टे ्बाद।्16,15,000्ंईंईपई मई्
टी्लाीि्घमटर्रु.्2616.30्टरगड्हग्ीम।्
सा ानिक विट-रािोैनिक विट्फीडबैट
इलेक्टर
् ॉनिक वोट् ंग मशी् (ईो ् एमंई ् टे ् उपयगी् टा् अिा् है् प्रौद्यगनिक वीटी् और् भरगसे, परम्परा् और् आिुनिक वोटिा् टा्
सनिक वम् श्र , िैसे्दट्घगडे्द्वारा्चानिक वलि्ीाडई्से्आीे्बढ़टर् गमर्ंाहो ्टा्इथ्िे ाल्टरोा।
1982् ,ें िब्मंई ्टा्पहलई्बार्टे रल् ्ें इथिे ाल्दटया्ीया्िा, िग् ट्अभ््यिी्निक वसंाो्निक वपल्लम्ोे् निक वोंााचो्से्
पहले् हई् इसटे ् इथिे ाल् टग् चुोौिई् दई् िई।् लेदटो, टे रल् उच्च् न्यायालय् ोे् उसटी् चुोौिई् थ्ंईटार् ोहीं् टी् और् ट्
पायलम् पररयगिोा् टे ् रूप् ्ें मंई ् टा् चलो् (ुरू् दटया् ीया।् ददलचथप् बाि् यह् है् दट चुोौिईटिाा् श्रई् निक वपल्लम् ोे्
परर ा ्घगनिक वषि्हगोे्पर्निक वोंााचो्िईि्निक वलया।्हालाशदट, उसटे ्बाद्श्रई्निक वपल्लम्टे ्प्रनिक विद्वशद्वई्ोे्मंई ्टा्चलो्(ुरू्टरोे्
टग् चुोौिई् दई।् उक्ट्ि् निक वोंााचो् 1984् ्ें उच््चि ् न््यायालय् टा् निक वंनिक वो ाय् आोे् टे ् बाद् पेपर् िपत्र ् टे ् साि् दफर् से्
सशचानिक वलि्दटया्ीया।्
हालाशदट, मंई ् टे ् निक वंरुद्ध् उच््चि ् न््यायालय् टा् 1984् टा् निक वंनिक वो ाय् निक वंनिक विट् िटोईटी् आिार् पर् िा् ो् दट् उोटी्
ौनिक वलट्उपयुक्तिा्पर, और्यह्निक वंनिक विट्ठहरां्ंषा्1988् ें्लगट्प्रनिक विनिक वोनिक वित्ं्अनिक विनिक वोय , 1951् ें्दट ्ी ्सश(गिो्टे ्
ाध्य ्से्ठईट्टर्ददया्ीया।
दे(्टे ्बडे् निक वहथस ् ें् बडे् पै ाोे् पर्फै लई्निक वोरक्षरिा्और्सा ानिक विट-आर्िाट्निक वपछडेपो्टग्देखिे् हु ्भारि् ें् िदाो्टे ्
निक वल ्मंई ्टे ्प्रचलो्टे ्प्रनिक वि्टु छ्सशदेह्व््यक्ट्ि्दटया्ीया।्‘ोा’्टहोे् ंाले् व््यनिक वक्तय ्द्वारा्अक्टसर्यह्दलईल्दई्िािई्
िई्दट्निक वोिाो, निक वोरक्षर, ंशनिक वचि्लगी ्टा्निक वं(ाल्िोस ूह, निक वं(ेष्रूप्से् ग्रा ई ्इलाट ् ,ें मंई ्टे ्प्रनिक वि्सुी िा् ्ें
टरठोामय ् ंश्परे (ानिक वोय ्टा्सा ोा्टरें ी्े और्अज्ञाोिा, िदाो-दक्रया्टे ्बारे ् ्ें िाोटारई्या्िाीरूटिा्टे ्अभां् ्े
ि्देो्े टे ्अनिक विटार्से् ंशनिक वचि्हग्सटिे् हैं।्हालाशदट,्आयगी्द्वारा्(ुरू्दट ्ी ् स ेदटि् ंश् सशटेंदिि्सूचोा, निक व(क्षा्और्
सशचार् टायाक्र , (निक वं(ेष् रूप् से् मंई ् टे ् प्रनिक वि् िाीरूटिा् और् िाोटारई् फै लाोे् टे ् निक वल ् और् आनिक वखरई् निक वोंााचट् िट्
पहुशचोे् टी्इसटी्प्रनिक विबद्धिा्ोे् सभई्रुटांम ्और्आ(शटाओं्टग्टारीर्रूप्से् प्रभांहईो्टर्ददया्है।्भारिईय्स ाि्
टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विट्स ूह ्टग्उत््सट
ु िापूंाट् ंश् सटारात्् ट्रूप्से् इलेक्टर
् ॉनिक वोट्ंग मशी् (ईो्एमंई ्अपोाटर्अपोे् ि्
मंई ्पर्डालिे्हु ्निक वोंााचटीय्प्रदक्रया् ें्सदक्रयिापूंाट् ंश्उत््साहपूंाट्भाी्लेिे्हु ्देखटर्टाफी्सशिगष् ंश्खु(ई्
हगिई्है।्
निक वोंााचटीय्पररदृश्य्पर्मंई ्टे ्आी ो्टे ्बाद्से् इसटे ्उपयगी्पर्रािोईनिक विट्दल ्और्व््यनिक वक्तय ्सनिक वहि्निक वंनिक वभन्न्
पक्ष ्द्वारा्आक्षेप्व््यक्ट्ि्दट ्िािे्रहे्हैं।्मंई ्टे ्प्रनिक वि्व््यक्ट्ि्टी्ीम्चुोौिई्टा्सा ोा्टरोे्टे ्निक वल ्भारि्निक वोंााचो्
आयगी्ोे् ट्असािार ्उपाय्टे ्रूप् ें् सभई्निक वहििारट ्टग्3्से् 7्अीथ्ि, 2009 टे ्बईच् ट्खुलई्चुोौिई्दई्दट्ंे्
सा ोे् आ श् और्यह्निक वसद्ध्टरटे ्ददखा श् दट्क्ट्या्मसईआम-मंई ् ें् छे ड-छाड्टी्िा्सटिई्है।्उो े् से् टगम्भई्यह्
निक वसद्ध्ोहीं्टर्पाया्दट्मंई ्से्छेडछाड्टी्िा्सटिई्है।
ंषा् 2017् ,
ें पाशच् राज््य् निक वंिाो् सभाओं् टे ् निक वोंााचो ् टे ् परर ा ् टी् घगष ा् हगोे् टे ् उपरान््ि, टु छ्
रािनिक वोनिक विट्दल ्ोे्मंई ्टी्निक वंश््ंसोईयिा्पर्पुो:्आ(शटा श्व््यक्ट्ि्टी।
12् ाचा, 2017 टग्सशनिक वंिाो्क्ट्लब, ोम्ददल््लई् ें् सभई् ान््यिा्प्राप््ि्राष््रईय्और्राज््िईय्रािोईनिक विट्
दल ्टी् ट्बैठट्आयगनिक विि्टी्ीम।्बैठट्टे ्दौराो्निक वंचार्निक वं (ा्टे ्अिईो् ट्बडा् द्द
ु ा्निक वोंााचो ् ें्मंई ्टे ्साि्
ंगमर्ंेररफायबल्पेपर्ऑनिक वडम्रेल्(ंईंईपई मई ्टे ्प्रयगी्टा्िा।् ाोोईय् ख्
ु ्य्निक वोंााचो्आयुक्ट्ि् हगदय्ोे्सशसद्और्
राज््य् निक वंिाो् सभाओं् टे ् सभई् आीा ई् निक वोंााचो ् ्ें ंईंईपई मई् टा् 100%् टंरे ि् टा् आश््ंासो् ददया।् उन््ह ोे्
रािोईनिक विट् दल ् टे ् प्रनिक विनिक वोनिक विय ् टग् सूनिक वचि् दटया् दट् आयगी् ट् चुोौिई् रखेीा् और् सभई् रािोईनिक विट् दल ् टग् यह्
प्रदर्(ाि् टरोे् टे ् निक वल ् ट् अंसर् प्रदाो् दटया् िा ीा् दट् ंषा् 2017् टे ् (ुरू् ्ें हाल् हई् ें् सम््पन््ो् हु ् निक वंिाो् सभा्
निक वोंााचो ्एउत्तर्प्रदे(, उत्तराखण््ड, ीगंा, निक व पुर्और्पशिाब ् ें् प्रयुक्ट्ि्टी्ीम्मंई ् ें् ीडबडई्टी्ीम्िई्या्
ंिा ाो् ें्निक वोिााररि्िटोईटी् ंश्प्र(ासनिक वोट्सुरक्षा्उपाय ्टे ्अन््िीाि्भई्ीडबडई्टी्िा्सटिई्है।्
आयगी् ोे् मंई ् चुोौिई् घगनिक वषि् टरोे् टे ् निक वल ् 20् म, 2017 टग् ट् प्रेस् टाशफ्रेंस् आयगनिक विि् टी् और् 3्
िूो, 2017 से् लेटर् आीे् िट् चलोे् ंालई् मंई ् चुोौिई् ्ें भाी् लेो्े टे ् निक वल ् ान््यिा् प्राप््ि् ् सभई् राष््रईय् ंश्
राज््िईय्रािोईनिक विट्दल ्टग्निक वो न््त्र ्भेिे।्
टे ंल् दग् रािोईनिक विट् दल , ोा ि:् ोे(ोनिक वलथ्म् टाशग्रेस् पामी् ए ोसईपई ् और् टम््युनिक वोथ्म् पामी् आफ् इश निक वडया्
ए ार्क्टसाथ्म ्ोे्मंई ्चुोौिई् ें्भाी्लेो्े टे ्निक वल ्अपोई्अनिक वभरूनिक वच्प्रथ्िुि्टी्और्3्िूो, 2017 टग्चुोौिई्थ्िल्पर्
ररपगमा् दटया।्यद्यनिक वप, उन््ह ोे् चुोौिई् ें् भाी्ोहीं्लेोा्चाहा्दटन््िु् उन््ह ोे् मंई ्प्रदक्रया्टग्स झोे् ें् अपोई्रूनिक वच्
व््यक्ट्ि् टी।् अपोे् सशदेह ् टग् निक व माोे् टे ् निक वल ् उन््ह ोे् व््यापट् रूप् से् िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ:् सनिक व निक वि् टे ् सदथ्य ् से् बाि् टी।्
मंई ्चुोौिई्3्िूो, 2017 टग्हई्सम््पन््ो्हग्ीम।्
: निक वल्लनिक वखि
सम््बनिक वन्िि
, यह ,
:
2004 श्रई्
उठाया
च््च
निक व लई
‘’:सशदेह्
है यह् ट
टा् निक वंषय ‘’
, 1999 दलईल
से् पूछिाछ
यह हैं उोसे्छेडछाड टा्टगम
बच है
, दगो यह
/
रमप््प ई्
पर्टृ पया ददया :
“ हगोे
क्ट्य दट टी्
, ,
सई ा श्हगिई्हैं् ्उोटे ्निक वडिाइो्टे ्टार ्उो ्ें प्रगग्रा ् ्ें पररंिाो्दटया्िा्सटिा्है्िबदट
”
बॉम््ब्े उच््च्न््यायालय:्आदे(्ददोाशट्23.02.2018्
भण््डार ् ंश्पारंहो्प्रगमगटॉल:
भारि् निक वोंााचो् आयगी् निक वोम््ोनिक वलनिक वखि् प्रदक्रयाओं् ंश् अोुदे( ् टा् पालो् टरटे ् यह् सुनिक वोनिक विि् टरिा् है् दट्
मंई /ंईंईपई मई्टा्भण््डार ् ंश्पारंहो्हर्स य्मसईआम्टे ्सख््ि्निक वोयशत्र ्टे ्अिईो्हगिा्है।
अ. ीैर-निक वोंााचो्अंनिक वि्टे ्दौराो: ्
ीैर-निक वोंााचो् अंनिक वि् टा् अिा् है् ंह् निक वोंााचो् यानिक वचटा् एमपई ् अंनिक वि् एयाोई् निक वपछले् निक वोंााचो् टे ् परर ा ् टी्
घगष ा्टी्िारईख्से्45्ददो ्टे ्बईिोे्टे ्बाद्और्निक वोंााचो-क्षेत्र् ें्अीले्निक वोंााचो्टी्घगष ा्िट।
क) ु य
ख् ् ् निक वोंााचो् अनिक विटारई/निक विला् निक वोंााचो् अनिक विटारई् सुनिक वोनिक विि् टरें ीे् दट् म् ंई् -भशडारीार ,् निक विो ्ें दटसई्
निक वोंााचो्यानिक वचटा्या्न््यायालय् ा ल ्से्सशबशनिक विि्म्ंई् ्रखे्ी ्हैं,्टग्म्ंई् ्टे ्ंाथ्ि निक वंट्सत््यापो्टे ्
प्रयगिोािा्ोहीं्खगला्िा ीा।्
ख) निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्म्ंई् -भशडारीार्एउपयुाक्टि ् ्एट ् ्ें उनिक वल्लनिक वखि्म्ंई् -भशडारीार्टे ्निक वसंाय ्टग्
खगलोे् टे ्प्रयगिोािा् ंश् म्ंई् ्टा्ंाथ्िनिक वंट्सत््यापो्सशचानिक वलि्टरोे् टे ्निक वल ् ट्निक वोंााचो्प्रानिक विटारई्टग्
ोानिक व ि्टरें ीे।्
ग) राष््रईय् ंश् राज््यईय् ान््यिाप्राप््ि्रािोैनिक विट्दल ्टग्म्ंई् ्भशडारीार्खगलोे् ंश् बशद्टरोे् टी्िारईख् ंश्
स य् टे ् बारे ् ें् ट ् से् ट ् 24् घशमे् पहले् निक वलनिक वखि् ्ें सूनिक वचि् दटया् िा ीा।् उोटे ् प्रानिक विटृ ि् प्रनिक विनिक वोनिक विय ् टग्
भशडारीार्टग्खगलोे् ंश्बशद्हगोे्टे ्स य्उपनिक वथिि्रहोे्टी्अोु निक वि्दई्िा ीई।्इस्सशबशि् ें् ट्ररपगमा्िैयार्
टी्िा ीई्और्ररपगमा्पर्रािोैनिक विट्दल ्टे ्प्रानिक विटृ ि्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टे ्हथ्िाक्षर्भई्निक वल ्िा शीे।्
्म्ंई् ्टा्भशडार ्
म्ंई् ्टा्सशचलो्
ीैर-निक वोंााचो्अंनिक वि्टे ्दौराो,्म्ंई् ्टग्आयगी्टे ्निक वंनिक व(ष््म्अोु गदो्टे ्निक वबोा्म्ंई् ्भशडारीार्टे ्अशदर्या्
बाहर्ोहीं्ले् िाया्िा ीा।्आयगी्टे ्निक वोदे(्पर्म्ंई् ्टे ्अशिरा्राज््य् ंश् अशिर-राज््य्थ्िाोाशिर ्टी्द(ा् ें,्
निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्टा्सख््िई्से्पालो्दटया्िा ीा:-्
i. ुख्य् ् निक वोंााचो् अनिक विटारई् म् ंई् ् टे ् थ्िाोाशिर ् टे ् बारे ् ें् आयगी् टे ् निक वोदे(् टी् सूचोा् सशबशनिक विि् निक विला्
निक वोंााचो्अनिक विटारई्टग्देीा।्
ii. निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्अपेनिक वक्षि्सशख््या् ें् म्ंई् ्टग्थ्िाोाशिररि्टरोे् टे ्निक वल ्म्ंई् -भशडारीार्
टग्खगलोे्टे ्निक वल ्प्रभारई्अनिक विटारई्टग्निक वलनिक वखि्आदे(्िारई्टरे ीा्एटरें ीे ।्
iii. निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टा्निक वलनिक वखि्आदे(्प्राप््ि्हगोे्पर्ोानिक व ि्अनिक विटारई्बाहर्ले्िाम्िाोे्ंाले्म्ंई्
्टग्निक वचनिक वह्ोि्टरे ीा्ििा्ऐसे् म्ंई् ्टे ्ब््यगरे ् टी्प्रनिक वंनिक वष्ट् ाथ्मर्थ्मॉट्रनिक विथ्मर/सशचलो्रनिक विथ्मर् ्ें
टरे ीा् ििा् म् ंई् ् टग् प्राप््ि् टरोे् टे ् प्र ा थ्ंरूप,् म् ंई् ् प्राप््ि् टरोे् ंाले् अनिक विटारई् से् निक वलनिक वखि्
पांिई्लेीा।
iv. टन््मेोर्युक्ट्ि्रट्ििा्सईल्बन््द्रट, निक विो्पर्उपयुक्ट्ि्िालाब्न््द्व््यंथ्िा श्टी्िा्सटें , हई्मंई ्ििा्
ंईंईपई मई्टग्लाोे्ले् िाोे्टे ्निक वल ्इथ्िे ाल्दट ्िािे् हैं्िादट्इन््ह्ें िालाबन््द्दटया्िा्सटे ्और्टाीि्
टी्सईल ्से्सईल्बन््द्दटया्िा्सटे ।्
v. मंई /ंईंईपई मई्टग्लाोे्ले्िाोे्टे ्निक वल ्टे ंल्िईपई स्रैंदटी्ंाले्ंाहो्हई्प्रयगी् ्ें ला ्िािे्हैं।््
vi. मंई /ंईंईपई मई्टग्थ्िाोान््िररि्टरिे्स य्ीगदा ्टग्खगलोे, भण््डार ्टरोे्और्सईल्टरोे्टे ्बारे ्
ें्रािोैनिक विट्दल ्टग्अनिक वग्र ्रूप् ें्सूनिक वचि्टर्ददया्िािा्है।्
यदद्ंषा्टे ्दौराो्सािार ्निक वोंााचो्है्िग्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्म्ंई् ्टी्प्रि ्थ्िरईय्िाशच्टे ्दौराो्म्ंई् ्
टा्(ि-प्रनिक वि(ि्ंाथ्िनिक वंट्सत््यापो्टरे ीा्और् ख्
ु ्य्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टे ् ाध््य ्से्निक वंनिक वहि्फा ोम् ्ें आयगी्टग्ररपगमा्
भेिेीा।्
्म्ंई् ्टा्भशडार ्
िदाो्पूं-ा भशडार ्:्म्ंई् ््टी्प्रि ्थ्िरईय्िाशच्ििा्प्रि ्यादृनिक वच्छटीटर ्टे ्बाद्म्ंई् ्सशबशनिक विि्ररमर्ोिंी्
आदफसर/सहायट्ररमर्ोिंी्आदफसर्टग्सौंप्ददया्िा ीा।्ररमर्ोिंी्आदफसर्निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्दद(ानिक वोदो( ्टा्पालो्टरें ी:े -्
i) ररमर्ोिंी् आदफसर/सहायट् ररमर्ोिंी् आदफसर् अपोे् निक वोंााचो-क्षेत्र् टे ् निक वल ् आबशरमि् म् ंई् ् टा् भशडार ्
ंईनिक वडयगग्राफी्टे ्अिईो,्राष््रईय/राज््य्थ्िरईय्रािोैनिक विट्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें थ्राशी्रू ् ्ें
टरे ीा।् िदािाओं्टे ्प्रनिक व(क्ष ् ंश् िाीरूटिा्टे ्निक वोनिक व त््ि्म्ंई् ्टग्पृिट्थ्राशी्रू ्् ें् रखा्िा ीा्
िादट् िदाो्टे ्निक वोनिक व त््ि्म्ंई् ्एररिंा्म्ंई् ्सनिक वहि ्टग्म्ंई् ्टी्िैयारई्से्पहले्खगले्िाोे्टी्
िरूरि्ो्हग।्ररिंा्मंई ्ंे्मंई ्हगिे्हैं्निक विन््ह्ें िदाो्टे ्ददो्खराब/त्रुरमपू ्ा मंई ्टग्बदलोे्हेि्ु
उपयगी् ें् लाया् िािा् है।् ररिंा् इलेक्टर ् ॉनिक वोट् ंग मशी् (ईोेंएमंई ् िदाो ् टे ् निक वल ् ोा गदद्दष््म् अन््य्
मंई ्टी्िरह्अभ््यिी्से मशी्और् िपत्र्निक वोयिो्टे ्साि्निक वंनिक विंि्रूप्से् िैयार्टी्िािई्हैं् और्उन््ह्ें
सुरक्षा् ंश्भशडार ्प्रगमगटॉल ्टे ्उन््हीं् ाोट ्से्ीुिारा्िािा्है।्
ii) इसटे ्पश््चाि््ररमर्ोिंी्आदफसर्म्ंई् ्एअभ््यिी्से मशी ्टी्िैयारई्टे ्स य् िदाो्टे ्निक वोनिक व त््ि्म्ंई् ्
एररिंा् म् ंई् ् सनिक वहि ् ंाले् थ्राशी् रू ् टग् ंईनिक वडयगग्राफी् टे ् अिईो,् अभ््यर्िाय /उोटे ् प्रनिक विनिक वोनिक विय ् टी्
उपनिक वथिनिक वि् ्ें खगलेीा।्
iii) ररमर्ोिंी् आदफसर् थ्िर् पर् म् ंई् ् टी् िैयारई् टे ् बाद,् ररिंा् म् ंई् ् सनिक वहि् म् ंई् ् टग् पुो:्
ंईनिक वडयगग्राफी्टे ्अिईो,्अभ््यर्िाय /उोटे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें थ्राशी्रू ् ें्रखा्िा ीा।्
iv) उसटे ्बाद्ररमर्ोिंी्आदफसर् िदाो्दल ्टे ्प्रथ्िाो्टे ्ददंस्टग्म्ंई् ्एररिंा् म्ंई् ्सनिक वहि ्ंाले्
थ्राशी्रू ्टग्ंईनिक वडयगग्राफी्टे ्अिईो,्अभ््यर्िाय /उोटे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें खगलेीा।्
v) ् िदाो् टे ् ददो् िदाो् पूरा् हगोे् टे ् बाद,् िदाो् ्ें प्रयुक्ट्ि् म् ंई् ् टग् ंईनिक वडयगग्राफी् टे ् अिईो,्
अभ््यर्िाय /उोटे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें डबल्लॉट्प्र ालई् ्ें भशडार ्हेिु् थ्राशी्रू ् ्ें निक वहफािि्से्
ंापस्रखा्िा ीा।
(i) सभई्पईठासईो्अनिक विटाररय ्या्सशग्रह ्दल ्टग्ंग मशी् (ईो ् ंश्निक वोंााचो्टाीि्पत्र ् ंश्सा ग्रई्टग्निक वबोा्
दटसई्पररहाया्देरई्टे ्भशडार ्टे न््ि ् ्ें ि ा्टर्देोा्चानिक वह ।्इस्सशबशि् ्ें चूट्टरोे्ंाला्टगम्भई्अनिक विटारई्
थ्ंयश्टग्अोु(ासनिक वोट्टारा ंाम्टे ्निक वल ्उत््िरदायई्बोा ीा।्
(ii) ररमर्ोिंी्आदफसर्दटसई्निक वं(ेष् िदािा्टे न््ि्से्प्राप््ि्ंग मशी् (ईो ्टग्ढेर्बोाटर्रखोे्टे ्निक वल ्ंीों्टे ्रूप्
ें् ्लगर्थ्पेस्टे ्निक वंनिक वोर्दाष्म् ्भाी्टग्भशडार ्टक्ष्या्भंो,्ोा गदद्दष््म्टर्सटिा्है।्इसटे ्निक वल ्व््यंथ्िा् ्ें
िदाो्टे न््ि ्टी्क्र ्सशख्य ् ा्टा्पालो्दटया्िाोा्चानिक वह ।्
(iii) ट् िदाो्टे न््ि्से् प्राप््ि्सभई्बैलम्यूनिक वोम्एम ्ििा्टश रगल्यूनिक वोम्टग्निक वोरपंाद्रूप््से् ट्हई्ंीााटार्घेरे्
ें् ट्थ्िाो्पर् ट्साि्रखा्िाोा्चानिक वह ।्टश रगल्यूनिक वोम्टग्बैलम्यूनिक वोम्एम ्टे ्ऊपर्रखा्िाोा्चानिक वह ।्
प्रत््यट े ् िदाो्टे न््ि्टे ्सशबशनिक विि्पईठासईो्अनिक विटारई्द्वारा्भरे ् ी ्प्ररूप्17-ी्टे ्भाी-।्टी् ट्प्रनिक वि् िदाो्
टे न््ि् से् सशबशनिक विि् टश रगल् यूनिक वोम् टे ् ऊपर् रखई् िाोई् चानिक वह ।् िदाो् प्रारश भ् हगोे् और् िदाो् टी् स ानिक वि् पर्
पईठासईो्अनिक विटाररय ्द्वारा्टी्ीम्घगष ाओं्ंाले् सईलबशद्निक वलफाफे ्टग्भई् िदाो् ें् प्रयुट््ि्म्ंई् ्टे ्
साि्थ्राशी्रू ् ें् रखा्िाोा्चानिक वह ।्दिा् ि ्टे ्लेखे् टी्डु प््लईटे म्प्रनिक वि्और्पेपर्सईल्लेखा्टी्डु प्ल ् ईटे म्
प्रनिक वि्पईठासईो्अनिक विटारई्टी्डायरई्ििा्दूसरे ्ररटॉडों्ििा् िदािा्रनिक विथ्मर्ए17ट ,्सेक्टम ् र/िगोल् निक विथ्रेम ्
टी्ररपगमों,्पईठासईो्अनिक विटारई्द्वारा्प्रदाो्दट ्ी ्अनिक विररक्ट्ि्इोपुम्एइस्सशबशि् ें् भारि्निक वोंााचो्आयगी्
टे ् अोुदे(् टग् देखें ् आदद् टे ् साि् ररमर्ोिंी् आदफसर् टी् सुरनिक वक्षि् अनिक वभरक्षा् ्ें रखा् िाोा् चानिक वह ।् दटन््हीं् भई्
पररनिक वथिनिक विय ् ें,् इो् टाीि-पत्र /ररटॉडों् टग् थ्राशी् रू ,् िहाश् म् ंई् ् रखे् िािे् हैं,् ्ें ोहीं् रखा् िाोा्
चानिक वह ।्
(iv) ंग मशी् (ईो ्टग्रखिे्स य्इोटी्टिार ्टे ्बईच्पयााप्ि ् ्थ्िाो्छगडा्िाोा्चानिक वह ्िादट्बाद् ें्निक वबोा्क्र ्
ए िदाो्टे न््ि ्टी्क्र ्सश.्टी्दृनिक वष्ट्से ्टे ्प्राप््ि्अन््य् (ईो ्टग्पहले्प्राि् ंश्रखई्ीम्दटन््हीं्ंग मशी् (ईो ्
टग्अन््यत्र्ले्िाोे्टी्आंश््यटिा्टे ्निक वबोा्उोटे ्उपयुक्ट्ि्आबशरमि्थ्िाो्पर्रखा्िा्सटे ।्
(v) यदद् दटसई् अभ््यिी् टी् ऐसई् इच््छा् हग् िग् उन्हें् उस् थ्िाो,् िहाश् ंग मशी् (ईो ् टग् िी ोा् हगोे् िट् रखा्
िािा्है,्पर्निक वोीराोई्रखोे् टे ्निक वल ्अपोे् अनिक वभटिाा् टग्िैोाि्टरोे् टी्अोु निक वि्दई्िा्सटे ीई्और्उन््हें् ऐसे्
भंो,्निक विस ें् (ईो ्टग्रखा्ीया्है,्टे ्दरंाि ् ंश्निक वखडदटय ्पर्ररमर्ोिंी्आदफसर्द्वारा्लीाम्ीम्सईल्टे ्
अनिक विररक्ट्ि् अपोई् थ्ंयश् टी् सईल् लीाोे् टी् अोु निक वि् दई् िा्सटे ीई।् यह् भई् सुनिक वोनिक विि् दटया् िाोा्चानिक वह ् दट्
सभई्ंग मशी् (ईोें् प्राप््ि्हगोे् ंश् उन््ह्ें रखे् िाोे् टे ्िुरशि्बाद, ्रू ्टग्लॉट्टर्ददया्िाोा्चानिक वह ।्उसटे ्
बाद् िी ोा् टे ् निक वल ् निक वोयि् ददंस् टी् सुबह् िट् दटसई् टग् अशदर् आोे् टी् अोु निक वि् ोहीं् हगीई।् यदद् इस्
अशिराल्टे ्दौराो,्दटसई्अपररहाया् टार ्से,्टक्ष्टग्खगला्िाोा्हग्िग्ररमर्ोिंी्आदफसर्द्वारा्अभ््यर्िाय ्
या्उोटे ्प्रानिक विटृ ि्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टग्निक वलनिक वखि् ्ें सूचोा्देटर्बुलाया्िाोा्चानिक वह ्और्उोटी्उपनिक वथिनिक वि् ें् टक्ष्
टग् खगला् िाोा् चानिक वह ् और् उस् प्रयगिो,् निक विसटे ् निक वल ् रू ् टग् खगला् िािा् है,् टे ् पू रा् हगोे् टे ् (ईघ्र् बाद,्
अभ््यर्िाय ्या्उोटे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टग्पुो:्दरंािे्टे ्िाले् ंश्निक वखडदटय ्पर्अपोई्सईल्लीाोे्टी्अोु निक वि्दई्
िाोई्चानिक वह ।्
(vi) िब्टभई्उस्रू ,्निक विस ें् ंग मशी् (ईोें् रखई्ीम्हैं,्टग्खगलोा्आंश््यट्हग्िग्लॉी्बुट् ्ें स ुनिक वचि्प्रनिक वंनिक वष्टयाश्
दिा् टी्िाोई्चानिक वह ्निक विस ें् टक्ष् ें् प्रंे(्टरोे् ंाले् व््यनिक वक्तय ,्ऐसे् प्रंे(्टरोे् टे ्प्रयगिो,्प्रंे(्टे ्स य,्बाहर्
निक वोटलोे्टे ्स य,्ीाडों्टे ्हथ्िाक्षर्आदद्टा्ब््यगरा्हगोा्चानिक वह ।्ये्आदे(् ूल् िी ोा्और्पुोीा ोा,्यदद्टगम्
है,्टे ्बईच्अशिराल्टे ्दौराो्ंग मशी् (ईो ्टे ्भशडार ्पर्थ्ंाभानिक वंट्रूप््से्लाीू्ह ीे।्
िदाो्उपराशि्भशडार :्थ्राशी्रू ,्िहाश् िदाो् ्ें प्रयुक्ट्ि्म्ंई् ्टग् िी ोा्टे ्निक वल ्रखा्िािा्है,्टी्सुरक्षा् ंश्
सशरक्षा्टे ्निक वल ्निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्आदे( ्टा्सख््िई्से्अोुपालो्दटया्िा ीा-्
i. थ्राशी्रू ् ्ें डबल्लॉट्निक वसथ्म ्हगोा्चानिक वह ।् ट्चाबई्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टे ्पास्ििा्दूसरई्चाबई्
सशबशनिक विि्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र्टे ्ररमर्ोिंी्आदफसर्टे ्पास्हगोई्चानिक वह ।्
ii. िी ोा् टे ् निक वल ् िदाो् ्ें प्रयुक्ट्ि् म् ंई् ् ंाले् थ्राशी् रू ् टे ् निक वल ् िईो् घेराबशदई् ंाले् सुरक्षा् इश ििा ्
चौबईस ्घशम्दट ्िाोे् चानिक वह ।्टे न््िईय्पुनिक वलस्बल्टग्थ्राशी्रू ्टे ्ठईट्बाहर्सबसे् भईिरई्परईिईय्सुरक्षा्
व््यंथ्िा् ें्िैोाि्हगोा्चानिक वह ्ििा्राज््य्स(थ्त्र्पुनिक वलस्टग्सबसे्बाहरई्परईिईय्सुरक्षा्टे ्निक वल ्िैोाि्रहोा्
चानिक वह ।्
iii. निक वोंााचो् लड् रहे् सभई् अभ््यर्िाय ् टग् थ्राशी् रू ् टे ् सुरक्षा् इश ििा ् पर् ीहो् ोिर् रखोे् टे ् निक वल ् अपोे्
प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टग्िैोाि्टरोे्हेिु्निक वलनिक वखि् ें्सूनिक वचि्दटया्िाोा्चानिक वह ।्उन््हें्ऐसे्अंथ्िाो्टी्आशिररट्पररनिक वि्
टे ् बाहर् खडा् हगोे् टी्अोु निक वि् दई् िाोई् चानिक वह ,् िहाश् से् ंे् थ्राशी् रू ् टे ् प्रंे(् द्वार् टग्देख् सटें ।् िहाश् िट्
सशभं्हग,्स ुनिक वचि्(ेड,्पेय्िल्आदद्िैसई्सुनिक वंिा श् उन््हें् प्रदाो्टी्िा शीई।्यदद्थ्राशी्रू ्टे ्प्रंे(्द्वार्टग्
सईिे्ोहीं्देखा्िा्सटिा्है्िग्ऐसे्अंथ्िाो्पर्सई्सई्मई्ंई्टा्इश ििा ्दटया्िाोा्चानिक वह ्िादट्ंे्सई्सई्
मई्ंई्पर्थ्राशी्रू ्टे ्दरंािे्टग्देख्सटें ।्ऐसई्द(ा् ें,्उन््ह्ें थ्राशी्रू ्टी्सुरक्षा्टग्देखोे, ्सत््यानिक वपि्टरोे्
और् सशिुष्म ् ् हगोे् टे ् निक वल ् बैच ् ें् आशिररट् पररनिक वि् ें् आंनिक विट् रूप् से् ले् िाया् िा ीा।् रािोैनिक विट् दल ् टे ्
प्रनिक विनिक वोनिक विय ्और्उोटे ्अनिक वभटिााओं्टे ्निक वल ्निक वचनिक वह्ोि्थ्िाो्पर् ट्बडे्मई्ंई्थ्क्रीो्पर्थ्राशी्रू ्टग्प्रदर्(ाि्
टरिे्हु ्सईसईमईंई्टी्व््यंथ्िा्टी्िा ीई्िादट्ंे्थ्राशी्रू ्टी्अोंरि्निक वोीराोई्टर्सटे ।
iv. थ्राशी्रू ्टे ्निक वोटम्निक वोयशत्र ्टक्ष्टग्चौबईस ्घशमे्टाया(ईल्हगोा्चानिक वह ।्
v. ंररष््ठ्पुनिक वलस्अनिक विटारई्टे ्साि् ट्रािपनिक वत्रि्अनिक विटारई्टग्थ्राशी्रू ्टे ्सुरक्षा्इश ििा ्टे ्अोुंईक्ष ्टे ्निक वल ्
चौबईस ्घशमे्डयूमई्पर्रखा्िाोा्चानिक वह ।्
vi. थ्राशी्रू ्टे ्पास् ंश्भईिर्अनिक वनिर(ा ट ्टा्पयााप््ि्इश ििा ्हगोा्चानिक वह ।्
vii. अप्रयुक्टि ् ्म्ंई् ्टी्सुरक्षा्टे ्निक वल ्भई्चौबईस ्घशमे्इश ििा ्हगोे्चानिक वह ।्
viii. निक वोम््ोनिक वलनिक वखि् प्रगमगटॉल ् टा् अोुपालो् दट ् निक वबोा् दटसई् व््यनिक वक्त् टग् आशिररट् पररनिक वि् ्ें आोे् टी् अोु निक वि् ोहीं्
हगोई्चानिक वह :-्
क) टे न््िईय्पुनिक वलस्बल्द्वारा्लॉी्बुट्रखा्िा ीा्निक विस ें्निक वद्विईय्सुरक्षा्घेरा्अिााि्् ध््य ्पररनिक वि्टग्पार्टरोे्ंाले्
व््यनिक वक्त्एय ्टे ्ोा ्ए ,्उसटे ्एउोटे ्पार्टरोे्टी्िारईख,्स य,्अंनिक वि्टे ्बारे ् ्ें प्रनिक वंनिक वष्ट्टी्िाोई्चानिक वह ।्
इस ें् प्रेक्षट ,्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटाररय ्या्पुनिक वलस्अिईक्षट ,्या्अभ््यर्िाय ्या्उोटे ्अनिक वभटिााओं्या्दटसई्
अन््य्व््यनिक वक्त्टे ्दौरे ्(ानिक व ल्हैं।्
ख) ऐसे् आीशिुट ् द्वारा् दट ् ी ् सभई् दौर ् टा् ररटॉडा् रखोे् टे ् निक वल ् टे न््िईय् पुनिक वलस् बल्
मु टडई्टग्ंईनिक वडयग्टै रे ्दद ्िाोे्चानिक वह ।
एix ्यह्सुनिक वोनिक विि्दटया्िाोा्चानिक वह ्दट्म्ंई् ्रखे् िाोे् टी्सशपू ्ा अंनिक वि्टे ्दौराो्थ्राश ी्रू ्अंथ्िाो ् ्ें निक वोबााि्
निक वंद्युि्आपूर्िा् हग।् ुख्य ् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टग्इस्बारे ् ें्सशबशनिक विि्निक वंद्युि्बगडा् टे ्अध््यक्ष्टग्पृिट्रूप््से् निक वलखा्िाोा्
चानिक वह ।् थ्िाोईय् निक वंद्युि् बगडा् अनिक विटाररय ् टग् यह् सुनिक वोनिक विि् टरोे् टे ् निक वल ् टहा् िाोा् चानिक वह ।् निक वोबााि् निक वंद्युि् आपूर्िा्
सुनिक वोनिक विि्टरोे्टे ्निक वल ्थ्िाोापन््ो्िेोरे मसा्टा्अनिक वोंाया्इश ििा ्दटया्िाोा्चानिक वह ।्
एxii ्ररमर्ोिंी्आदफसर्टग्भशडार ्पररसर्टा्एटे ंल्आशिररट्पररनिक वि्िट ्प्रत््ये ट्ददो्सुबह् ंश् (ा ् ें् दौरा्टरोा्
चानिक वह ् और् लॉी् बुट् ंश् ंईनिक वडयगग्राफी् टी् िाशच् टरोई् चानिक वह ् ििा् प्रत््येट् ददो् निक वथिनिक वि् टे ् बारे ् ्ें निक विला् निक वोंााचो्
अनिक विटारई् टग् ररपगमा् भेिोई् चानिक वह ।् निक विला् ुख्य
् ालय् ्ें थ्राशी् रू ् टे ् अंनिक वथिि् हगोे् टी् द(ा् ,ें ् निक विला् निक वोंााचो्
अनिक विटारई्टग्यह्टाया् टरोा्चानिक वह ।्िहाश् थ्राशी्रू ्निक विला् ुख्य ् ालय्से् बाहर्निक वथिि्हैं,्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टग्
यिा्सशभं्बार-बार्और्ट ्से्ट ्3्या्4्ददंस ् ें् ट्बार्उसटा्दौरा्टरोा्चानिक वह ।्
एxv ् ि ्टी्ी ोा्टे ्ददो्थ्राशी्रू ्टग्अभ््यर्िाय /उोटे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ,्ररमर्ोिंी्आदफसर् ंश् प्रेक्षट्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें
निक वंनिक वडयगग्राफी्टे ्अिईो्खगला्िाोा्चानिक वह ।्
एxvi ् िी ोा्पूरई्हगोे् टे ्बाद,्टश रगल्यूनिक वोम ्टग्आयगी्टे ्निक वंद्य ाो्अोुदे(्टे ्अोुसार्सईलबशद्टर्ददया्िा ीा।्
उसटे ्बाद्म्ंई् ्एबैलम्यूनिक वोम् ंश् टश रगल्यूनिक वोम ्टग्सुरनिक वक्षि्भशडार ्टे ्निक वल ्ंापस्थ्राशी्रू ् ें् भेि्ददया्िाोा्
चानिक वह ।्
निक वोंााचो ्टा्सशचालो्निक वोय , 1961्टे ्निक वोय ्94ए ्टे ्िहि्निक वोंााचो् ्ें उपयगी्दट ्िाोे् टे ्पिाि्और्
अोुंिी्निक वोंााचो ् ्ें उसटा्इथिे ाल्टरोे् हेि्ु प्रत््यट े ्मंई ्टी्प्रनिक वििार ्अंनिक वि्पर्आयगी्टे ्दद(ानिक वोदो(्
निक वोम्नाोुसार्हैं:
एट ् प्रत््यट े ् िदाो् (ईो् एमंई ् निक विसटा् इथिे ाल् निक वोंााचो् ्ें दटया् ीया् हग् और् निक विसे् निक विला् निक वोंााचो्
अनिक विटारई्टी्अनिक वभरक्षा् ें्रखा्ीया्हग, सुरक्षा्टे ् ाोट्प्रगमगटॉल्टे ्िहि, निक वोंााचो्यानिक वचटा्दानिक वखल्टरोे्टी्
अंनिक वि्पूरई्हगोे् पर्एयाोई्परर ा ्घगनिक वषि्हगोे् टी्िारईख्से् 45्ददो ्सशबशनिक विि्उच्च्न्यायालय्से् निक वोंााचो्
यानिक वचटा्टी्निक वथिनिक वि्टी्पुनिक वष्ट्दट ्िाोे्िट्यह्अछू िई्रखई्िा ।्
एख ् निक वोंााचो ् टे ् ऐसे् ा ल ् ें, िहाश् टगम् निक वोंााचो् यानिक वचटा् दायर् ोहीं् टी् ीम् है् या् टगम् अन्य् अदालिई्
ा ले् लशनिक वबि्ोहीं्हैं,्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा् मंई ्टग्दटसई्भई्भांई््निक वोंााचो्या्दटसई्अन्य्उद्देश्य्िैस्े
सशचलो, मंई ्टे ्भौनिक विट्सत्यापो्इत्यादद्टे ्निक वल ्इथिे ाल्टरोे्टी्इिािि्दई्िा्सटिई्है।
एी ्ऐसे्निक वोंााचो्टे ् ा ले् ें्िहाश्निक वोंााचो्यानिक वचटा्दायर्टी्ीम्हग, निक वोम्ननिक वलनिक वखि्टारा ंाम्टी्िा ीई:्-
(i) यदद मंई ् निक वोंााचो् यानिक वचटा् टी् निक वंषय-ंथ्िु् है् िग् सशबशनिक विि् निक वोंााचो् क्षेत्र् टे ् िदाो् टें ि् ें् प्रयुक्ट्ि्
मंई ्टग्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टी्सुरनिक वक्षि्अनिक वभरक्षा् ें् िब्िट्रखा्िा ीा् िब्िट्दट्न्यायालय ्
द्वारा्निक वोंााचो्यानिक वचटा्टा्निक वोपमाो्ोहीं्टर्ददया्िािा।
(ii) यदद् निक वोंााचो् यानिक वचटा् टा् निक वंषय् मंई ् ोहीं् है, िग् दटसई् भई् भांई् चुोां् या् दटसई् अन्य् उद्देश्य् िैस्े
सशचलो, मंई ्टे ्प्रत््यक्ष्सत्यापो्आदद्टे ्निक वल ्सशबशनिक विि्मंई ्टग्थ्राशी्रू ्से् बाहर्ले् िाोे् टी्अोु निक वि्
प्रदाो्टरोे्हेिु्सशबशनिक विि्न्यायालय् ें्आंेदो्दटया्िा्सटिा्है।
(iii) यदद्निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल्ो्हगोे् ंालई्मंई ,्निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल्
मंई ् टे ् साि् ि ा् हग् िािई् हैं, िग् ऐसई् मंई ् िग् निक वोंााचो् यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल् ोहीं् है, टग्
निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल्मंई ्से् अली्टरोे् टे ्निक वल ्निक वोम्ननिक वलनिक वखि्प्रदक्रया्टा्अोुपालो्दटया्
िा ीा:्-
(क) निक वोंााचो् यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल् मंई ् ंाले् थ्राशी् रू ् टग् खगलोे् टी् सूचोा् निक वोंााचो्
यानिक वचटा/टगमा् टे स् दायर् टरोे् ंाले् यानिक वचटाटिाा/प्रनिक विंादई् और् सभई् रािोईनिक विट् दल ् टे ्
प्रनिक विनिक वोनिक विय ् टग् ट ् से् ट ् 72्घशमे् पहले् निक वलनिक वखि् रूप् ें् दई्िा ीई् और् थ्राशी् रू ् खगलोे् टे ्
दौराो्उोसे्उपनिक वथिि्रहोे्टा्अोुरगि्दटया्िा ीा।्
(ख) निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई, ्निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स्दायर्टरोे् ंाले् यानिक वचटाटिाा/प्रनिक विंादई्
और्रािोईनिक विट्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ें्थ्राशी्रू ्खगला्िा ीा।्
(ग) थ्राशी्रू ्से् बाहर्लाोे् टे ्निक वल ्दटसई्भई्निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल्ो्हगोे् ंालई्
मंई ्टग्निक वोंााचो्यानिक वचटा/टगमा् टे स् ें् (ानिक व ल्मंई ्से् पृिट्टरोा्हगीा।्थ्राशी्रू ्से्
इस्प्रटार्बाहर्लाम्ीम्मंई ्टी् ट्सूचई्िैयार्टी्िा ीई।्
एड. ्निक वोंााचो्यानिक वचटा्या्टगमा् टे स्टे ्अशनिक वि ्निक वोपमाो्टे ्बाद, िैसा्भई् ा ला्हग, ऊपर्उनिक वल्लनिक वखि, मंई ्
टा्उपयगी्आीा ई्निक वोंााचो ्टे ्निक वल ्दटया्िा्सटिा्है।्इस्प्रटार, ्भारि्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्पररभानिक वषि्
सुरक्षा् उपाय ् टे ् साि् िटोईटी् सुरक्षा् लक्ष ् ट् साि् निक व लटर् मंई ् टग् ऐसा् बोािे् हैं् दट् निक वंनिक वो ाा ,
भण््डार , पररंहो्या्निक वोंााचो ्टे ्दौराो्उपयगी् ्ें मंई ्टे ्साि्दटसई्भई्प्रटार्टी्टगम्छेडछाड्ोहीं्
टी्िा्सटिई्है।्िबदट्ओमईपई्निक वचप्टा्उपयगी्टरोे्िैसई्निक वडिाइो्सुनिक वंिा श, टम््प्य ् ूमर, इशमरोेम, दटसई्
अन््य्अोचाहे् सशचार्टे ्निक वल ्ंायरलेस्या्ंायर्टे ्साि्मंई ्टी्ीैर-टोेनिक वक्टमनिक वंमई्िैसई्िटोईटी्सुरक्षा,
ििा्डामा्अखण््डिा्टी्रक्षा्टे ्निक वल ् ोटगडडशी्िैसई्अोेट्आशिररट्सांिानिक वोयाश् पामी्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्द्वारा्
24X7् सशंईक्षा् ििा् निक वोंााचो ् टे ् दौराो् हत््ंपू ा् थ्िाो ् पर् सईल् टरोे् ििा् हथ्िाक्षर् टरोे् ें् उोटी्
भाीईदारई्टे ्प्रथ्िां्देटर्प्र(ासनिक वोट्सुरक्षा्उपाय ्टे ्द्वारा्छेडछाड्टी्दटसई्भई्सशभांोा्स ाप््ि्हग्िािई्
है।
इस्प्रटार्मसईआम्द्वारा्उपयगी्टी्िाोे्ंालई्भारिईय्मंई ्निक वंश््ं् ें्अनिक वद्विईय्हैं्ििा्मसईआम्टे ्
निक वोयशत्र ्ििा्सशरक्ष ् ें्छेडछाड्रनिक वहि्हैं।
िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्एमईमसई
टे न््िईय् सरटार् ोे् िोंरई् 1990् ें् निक वोंााचो् सुिार् सनिक व निक वि् एीगथ्ंा ई् सनिक व निक वि ् निक वोयुक्टि ् ् टी् निक विस ें् टम्
ान््यिाप्राप््ि्राष््रईय् ंश्राज््यईय्दल ्टे ्प्रनिक विनिक वोनिक वि्(ानिक व ल्िे।्
निक वोंााचो्सुिार्सनिक व निक वि्ोे् हसूस्दटया्दट् (ईो ्टे ्टायाटर ्टी्निक वंश््ंसोईयिा्टे ्सशबि श ् ्ें िोिा्टे ् ो् ्ें
दटन्हीं् सशदेह ् या् ीलिफहनिक व य ् टग् दूर् टरोे् टी् दृनिक वष्ट् से् (ईो ् टी् िाशच् िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ ् द्वारा् टी् िाोई्
चानिक वह ्और्यह्इच््छा्व््यक्ट्ि्टी्दट् (ईो ्टी्निक वंश््ंसोईयिा्टे ्बारे ् ्ें निक वंचार्दट ्ी ्सशदेह् ंश्ीलिफह ई्
टा्टगम्आिार्ोहीं्है,्िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ ्से् ट्अोापनिक वत्त्प्राप््ि्टी्िाोई्चानिक वह ।्
म् ंई् ् टे ् ूल््याशटो् टे ् निक वल ् प्रगफे सर् स् सम््पत््ि,् अध््यक्ष्िटोईटी् सलाहटार् सनिक व निक वि,् रक्षा् अोुसशिाो् ंश्
निक वंटास् सशीठो,् रक्षा् शत्रालय,् प्रगफे सर् पई् ंई् इश ददरे सो,् आम् आम् मई् ददल््लई् और् डा.् रां् सई.् टसारबाडा,्
निक वोदे(ट,् इलेक्टर ् ॉनिक वोट् ररसचा् शड् डेंलप ेंम् सेंमर् मआरडईसई,् निक वत्रंेंि ् टी् अध््यक्षिा् ्ें ट् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि्
ीरठि्टी्ीम।्
सनिक व निक वि,् अपोे् स क्ष् प्रथ्िुि् सा ग्रई् टी् स ईक्षा,् निक वंनिक वो ाािाओं् द्वारा् िटोईटी् प्रथ्िुनिक वि,् निक वोंााचो् प्र(ासट ,्
िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ ्टे ्साि्बैठट्और्निक वंथ्िृि्प्रयगी(ाला्िाशच्टे ्बाद,्इस्निक वोष््टषा्पर्पहुशचई्दट्म्ंई् ् ट्
सुरनिक वक्षि्प्र ालई्है।्इसनिक वल ,्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्ोे् अप्रैल्1990् ें् आीे् और्निक वंलशब्दट ्निक वबोा्म्ंई् ्टे ्प्रयगी्
टी् ट ि्से्निक वसफारर(्टी।्
मंई ् इलेक्टर ् ॉनिक वोट् (ईोे् हैं् िग् सॉ्मंेयर् और् हाडांेयर, दगो , िेिई् से् निक वंटनिक वसि् हगिई् िटोईट् पर्
आिाररि्हैं।् िदाो् ें् मंई ्टे ्उपयगी्टे ्साि्सांािनिक वोट्ििा्रािोैनिक विट्दल ्से् टम्उपयगीई्सुझां्आ ्हैं् ििा्
भारि्निक वोंााचो्आयगी्ोे् मंई ्टे ्प्रत््येट्सशथ्टर ्टे ्साि्ोम्सुनिक वंिाओं्टग्(ानिक व ल्दटया्है।्इसटे ्साि्हई, स य-
स य्पर्स टानिक वलट्सॉ्मंेयर्टायाप्र ालई् ें्स य्अोुसार्सुिार्हुआ्है, स टानिक वलट्घमट ् ्ें स य्अोुसार्सुिार्
हुआ् है् ििा् स टालईट् सुरक्षा् प्र ालई् टग् यह् सुनिक वोनिक विि् टरोे् टे ् निक वल ् ध््याो् ें् रखा् ीया् िा् दट् प्रत््येट् सशथ्टर ् टे ्
मंई ् ्ें सबसे् अच््छई् प्र ालई् उपयगी् टी् िा् रहई् है।् इसटे ् बांिूद् भई् मंई ् टी् छे डछाड-रनिक वहि् प्रटृ निक वि् टा् सभई्
सशथ्टर ् ्ें संाानिक विट् हत््ं्रहा्है।्उस्सई ा्िट्सुरक्षा्सुनिक वंिाओं्टा्उपयगी्उस्स य्उपलब््ि्िटोईट्टे ्आिार्पर्
दटया् ीया् िा् ििा् मंई ् टी् आंश््यटिाओं् टे ् अोुसार् अोुटूनिक वलि् दटया् ीया् िा।् मंई ् टे ् उपयगी् पर् भारि्
निक वोंााचो्आयगी्टी्सख््ि्प्र(ासनिक वोट्पद्धनिक विय ्ोे्हई्ंषों्िट्मंई ्टे ्निक वंश््ंसोईय्अोुपालो्टग्सुनिक वोनिक विि्दटया्है।
िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्एमईमसई ्टी्सलाह्पर्मंई ् ें, स य-स य्पर, हाडांेयर्ििा्सॉ्मंेयर्टे ्
निक वल ् उपलब््ि् िटोईट् ििा् अत््यािुनिक वोट् िटोईट् पर् आिाररि् टु छ् लक्ष ् िगडे् ी ् िे।् इलेक्टर ् ॉनिक वोटी् ्ें अत््यािुनिक वोट्
िटोईट्टी्उपलब््ििा्टे ्टार ्मंई ्टे ्निक वडिाइो् ्ें सुिार्दट ्ी ्हैं, पूंा् सशथ्टर ्टे ्मंई ् ्ें भई्ऐसे् ुख्य ््
लक्ष ् उपलब््ि् िे।् इो् सभई् टे ् बांिूद, मंई ् टी् छेडछाड-रनिक वहि् प्रटृ निक वि् टा् मंई ् टे ् सभई् सशथ्टर ् ्ें संोच््च्
हत््ं्रहा्है।्इसटे ्साि-साि्मंई ्टे ्उपयगी्पर्भारि्निक वोंााचो्टी्सख््ि्प्र(ासनिक वोट्पद्धनिक विय ्ोे् ंषों्िट्मंई ्
टा्निक वंश््ंसोईय्प्रचालो्सुनिक वोनिक विि्दटया्है।
िटोईटी् प्रीनिक वि् टे ् टार ् 2ए2006टे ् बाद् ंालई ् मंई ् ें् िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि् द्वारा् टु छ्
निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्ो ्लक्ष ्िगडे्ी :-
(i) बैलेम्यूनिक वोम्ििा्टश रगल्यूनिक वोम्टे ्बईच्सदक्रय्टगडडशी।
(ii) रईयल्माइ ्क्ट्लॉट
(iii)टुश िई्दबा ्िाोे्टा्स य-अशटो
िटोईट् ें् ोंईोि ् निक वंटास् टे ् टार ् 3ए2013् टे ् बाद् ंालई ् मंई ् ्ें िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि् द्वारा् टु छ्
निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्ो ्लक्ष ्िगडे्ी :-
(i) मंई ्टे ्सभई्सशघमट्िैसे्बईयू, सईयू् ं्ंईंईपई मई्टे ्बईच्पारथ्पररट्अनिक वभप्र ा ो
(ii) थ्ंचानिक वलि्थ्ं–निक वोदाो
(iii) बैमरई्लाइफ्भनिक वंष््यंा ई
(iv) टंर्खगलोे्पर्निक वोनिक वष्क्रय
(v) ंाथ्िनिक वंट्इटाइय ्टी्पहचाो्टे ्निक वल ्निक वडनिक विमल्प्र ा ईटर
निक वपछले् टु छ् ंषो् ्ें प्रौद्यगनिक वीटी् ें् िेिई् से् प्रीनिक वि् हगोे् से् निक वोंााचो् प्रबशिो् निक वोटाय , पे(ेंर , निक वं(ेषज्ञ ् ििा्
टायाटिाओं्एनिक वं(ेषटर्ग्रईो् निक वक्टमनिक वंथ्म ्ोे् िपत्र्टग्हाि्से् निक वचनिक वह्ोि्टरोे् टे ्ोुटसाो्से् बचाोे् टे ्निक वल ्निक वंश््ं्टे ्
निक वंनिक वभन््ो्भाी ् ें्टाीि्रनिक वहि्इलेक्टर
् ॉनिक वोट्ंग मशी्प्रदक्रयाय ्पर्निक वंचार्दटया।्प्रौद्यगनिक वीटी्ििा्निक वोंााचो्प्रबशिो्टा्
निक व लो्अरसे्पहले् 1892् ्ें हुआ्िा, िब्टाीिई् िपत्र्टा्लम््ब्े ्स य्िट्प्रयगी्दट ्िाोे् टे ्पश््चाि्् न््यय ू ाटा ्
ें्पहलई्‘लईंर्ंग मशी् (ईो ’्टा्प्रयगी्दटया्ीया्िा।्1960् , ें यू स ् ्ें पशच्टाडा् (ईो ्टग्(ुरू्दटया्
ीया्ििा्ंहाश्1975् ें्पहला्मंई ्(ुरू्दटया्ीया।्िब्से्इलेक्टर ् ानिक वोट्ंग मशी् (ईो् ें्टाफी्उन््ोनिक वि्हुम्है।
रर गम्ऑोलाइो्ंग मशी्
निक वोर्दाष्म् ् िदाो्टे न््ि ्पर्
थ्मैण््ड्अलगो्एअपोे्दटथ् ्टी्अोूठई ्
परर ा ्टे ्टे न््िईयटृ ि्ी ोा्टे ्निक वल ्ोेमंटा ्टी्ीम्
दगो ् आयगी ् टी् रमप््पनिक व य ् टे ् अोुसर ् , ें ोमडई पई् (ईो ् ििा् इलेक्टर ् ानिक वोट् सुरनिक वक्षि् ंग मशी् टग्
निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्टार ्से्2007् ें्बशद्टर्ददया्ीया:-्
ोईदरलैण्ड ् ्टे ्इश मईररयर्और्कटश ीड ्ररले(ो् शत्रालय्ए सओआमटे आर ्टग् ोमडई पई्टे ्बारे ् ्ें ज्ञाो्
टा्अभां्िा्् निक विसटी्ंिह्से् निक वोंााचो ्टे ्सशचालो्टे ्निक वल ्अनिक विटाररय ्टग्बाहरई्टायाटत््िााओं्पर्
निक वोभार्रहोा्पडिा्िा।
प्रौद्यगनिक वीटी्ंेंडर्निक वो ाय्प्रदक्रया्टे ्भाी्बो्ी ्और् शत्रालय्प्रभांटारई्पयंोक्ष ्टरोे् टी्निक वथिनिक वि् ्ें
ोहीं्िा।्
प््लाइड्साइनिक वन्मदफट्ररसचा्टे ्निक वल ्डच्सशीठो्(Togpast Natuur Wetenschappelijk
Onderzoek, TNO) ोे् इो् (ईो ् टग् प्र ानिक व ि् दटया् और् इोटी् िाशच् टी् ििा् इन््ह्ें
‘’आउमडेरमड् थ्मैन्ड ् डा’’ ंाला् टहा् िग् आिुनिक वोट् प्रौद्यगनिक वीटी् और् सुरक्षा् सशबशिई् खिर ् से् सुरनिक वक्षि्
ोहीं्िई। ्
इसटे ् अनिक विररक्ट्ि, प्र ा ईटर ् और् िाशच् ररपगमो् टग् सांिानिक वोट् ोहीं् दटया् ीया् निक विससे् थ्ंिशत्र्
निक वं(ेषज्ञ ्टग्निक वंश््लेष ्टा्सत््यापो्टरोे्से्ंशनिक वचि्रखा्ीया।
निक वंनिक विट्ढाशचा, निक वं(ेषिौर्से् आंश््यट्सुरक्षा्अपेक्षा , श इलैक्टर ् ानिक वोट् िदाो्प्रदक्रया्टी्निक वं(ेषिाओं्
से्निक वोपमोे्टे ्निक वल ्अपयााप््ि्िा।्
ि ो
ा ई:्
-
2005-2009
2009
ोमडई पई् इलैक्टर ् ानिक वोट् (ईो ् टे ् प्रयगी् ोे् निक वोंााचो ् टी् सांािनिक वोट् प्रटृ निक वि, ( ूल् ् ् निक वंनिक वि् टे ्
अोुच्छ ् े द्20.1 और्20.2 टे ्सशयगिो् ें् अोुच्छ ् े द्38 ्टे ्उस्निक वसद्धाशि्टा्उल््लशघो्दटया्निक विसटी्यह्
अपेक्षा् है् दट् िब् िट्अन््य् सशंैिानिक वोट्निक वहि् दटसई्अपंाद्टग् न््यायगनिक वचि् ो् ठहरायें, निक वोंााचो ् ें् सभई्
आंश््यट्चर ्सांािनिक वोट्परईक्ष ्टे ्अिईो्हैं।्
इसोे्यह्भई्पाया्दट्‘’ोाीररट ्टे ्निक वल ्निक वोंााचो्प्रदक्रया् ें्आंश््यट्सगपाो ्टी्िाशच्टरोा्और्
निक वबोा्दटसई्निक वंनिक व(ष््म्निक वं(ेषज्ञ्टी्िाोटारई्से्परर ा ्टी्निक वंश््ंसोईयिा्टग्सुनिक वोनिक विि्टरोा्सशभं्हगोा्
चानिक वह ’’
सशयक्ट
ु ि ् ्राज््य्अ रे रटा्
अन््य्दे(्
भारि:्
ददोाशट् 4् अक्ट्िूबर, 2010 टग् आयगनिक विि् सभई् रािोैनिक विट् दल ् टी् बैठट् ें् दल ् ोे् मंई ् टे ् प्रनिक वि् सशिगष्
प्रटम् दटया् कटश िु् टु छ् दल ् ोे् आयगी् से् अोुरगि् दटया् दट् िदाो् प्रदक्रया् ें् आीे् और् पारदर्(ा िा् ंश्
सत््यापोईयिा् एंेररफायनिक वबनिक वलमई ् टे ् निक वल ् ंगमर् ंेररफायबल् पेपर् ऑनिक वडम् रेल् टा् प्रयगी् (ुरू् दटया् िा ।्
ंईंईपई मई् िैसे् उपटर ् टग् न््यूयाटा ् (हर् ्ें पहलई् बार् ाचा् 2001् ्ें प्रदर्(ाि् दट ् िाोे् और् 2002् ्ें
सेक्रा ेंमग, टै निक वलफगर्ोाया् ें् प्रि ्बार्प्रयगी्टरोे् टे ्बाद, भारि् ें् पारदर्(ािा्बढ़ाोे् टे ्निक वल ्टु छ्स य्िट्
ंईंईपई मई्टी् ाशी्आिई्रहई।्भारि्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्यह् ाशी्िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्टे ्पास्भेि्दई्
ीम।
ंईंईपई मई्टा्प्रयगी्(ुरु्टरोे् ्ें यह्अन््िर्ोानिक वहि्है् दट् ट्पेपर्पची्िैोरे म्टी्िािई्है्निक विस ें् टश रगल्यूनिक वोम्
ें्ंगम्टी्ररटार्डिंी्टे ्साि्अभ््यिी्टा्ोा ् ंश्प्रिईट्निक वंद्य ाो्रहिा्है िादट्दटसई्भई्निक वंंाद्टी्निक वथिनिक वि् ें्
मंई ् पर् प्रदर्(ाि् दट ् िा् रहे् परर ा ् टग् सत््यानिक वपि् टरोे् टे ् निक वल ् पेपर् पची् टी् ी ोा् टी् िा् सटे ।्
ंईंईपई मई्टे ्अिईो्बैल मशी्यूनिक वोम्टे ्साि् ट्डप्रशमर्सशलग््ो्दटया्िािा्है्और्इसे् िदाो्टम््पामा ेंम् ्ें रखा्
िािा्है।् ट्पारद(ी्निक वखडटी्टे ्िरर ्ंईंईपई मई्पर्पेपर्पची्07्सेटशड्टे ्निक वल ्ददखाम्देिई्है।्इस्बारे ् ्ें
िाशच् टरोे् और् इस् पर् निक वसफारर(् टरोे् टे ् निक वल ् आयगी् ोे् इस् ा ले् टग् मंई ् सशबशिई् िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ्
सनिक व निक वि् एमईमसई ् टग् भेिा।् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि् ोे् मंई ् निक वो ाािाओं, ोा ि:् बईम ल् ंश् मसईआम ल् टे ् साि्
इस् ुद्दे्पर्अोेट्बैठटें ्टी्और्उसटे ्बाद्मंई ्टे ्साि्ंईपईपई मई्प्र ालई्टे ्निक वडिाइो्टी्आंश््य टिा्टा्
पिा्लीाोे्टे ्निक वल ्उन््ह ोे्रािोईनिक विट्दल ्और्अन््य्निक वसनिक वंल्सगसाइमई्सदथ्य ्से् ल ु ाटाि्टी।्
निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्टे ्निक वोदे(्पर, बईम ल् ंश् मसईआम ल्ोे् इसटी् ट्प्रनिक विटृ निक वि्बोाम्और्इसे् ंषा् 2011् ्ें
सनिक व निक वि् ंश् आयगी् टे ् स क्ष् प्रदर्(ाि् दटया।् मंई ् ंश् ंईंईपई मई् प्र ालई् सशबशिई् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि् टी्
निक वसफारर(् पर, आयगी् ोे् िुलाम् 2011् ें् लद्दाख् एिम्् ू् ंश् टश्् ईर , निक विरूंोशिपुर ् एटे रल , चेरापूशिई्
ए ेघालय , पूंी् ददल््लई् निक विला् एराष््रईय् राििाोई् क्षेत्र् ददल््लई ् ििा् िैसल ेर् एरािथ्िाो ् ें् ंईंईपई मई् टे ्
क्षेत्र् परईक्ष ् हेि्ु छ्म ् निक वोंााचो् सशचानिक वलि् दटया।् रािोैनिक विट् दल ् टे ् ंररष््ठ् ोेिाओं् ंश् निक वसनिक वंल् सगसायमई् टे ्
सदथ्य ्सनिक वहि्सभई्निक वहििाररय ्ोे् क्षेत्र्परईक्ष ् ें् भाी्निक वलया्ििा्इसे् उत््साहपूंाट्देखा।्ंईंईपई मई्प्र ालई्
टे ्प्रि ्क्षेत्र्परईक्ष ्टे ्बाद, आयगी्ोे्ंईंईपई मई्टग्और्अनिक विट्सुचारू्बोाोे्टे ्निक वल ्ंईंईपई मई्प्र ालई्
टा् निक वंथ्िृि् पुोआाटलो् दटया।् िद्ोुसार, निक वंनिक वो् ाािाओं् ोे् ंईंईपई मई् प्रनिक विटृ निक वि् टा् दूसरा् सशथ्टर ् एंिाो ्
निक वंटनिक वसि्दटया।्
िटोईटी् निक वं(ेषज्ञ् सनिक व निक वि् टी् 19.02.2013् टग् आयगनिक विि् बैठट् ें, सनिक व निक वि् ोे् ंईंईपई मई् टा् निक वडिाइो्
अोु गददि्दटया्और्आयगी्से् निक वसफारर(्भई्टी्दट्ंईंईपई मई्टग्प्रयगी्टरोे् टे ्निक वल ्निक वोय ्टे ्सश(गिो्टे ्
बारे ् ें् टारा ंाम्टी्िा ।्10् म, 2013 टग्संादलईय्बैठट् ें् सभई्रािोैनिक विट्दल ्टे ्सा ोे् इस् ॉडल्
टा्प्रद(ाो्दटया्ीया।्भारि्सरटार्ोे् सश(गनिक विि्निक वोंााचो्सशचालो्निक वोय , 1961 टग्14्अीथ्ि, 2013
टग्अनिक विसूनिक वचि्दटया्निक विससे् आयगी्मंई ्टे ्साि्ंईंईपई मई्टा्प्रयगी्टरोे् ्ें स िा् हग्ीया।्आयगी्ोे्
मंई ्टे ्साि्ंईंईपई मई्टा्पहलई्बार्प्रयगी्ोाीालैण्ड ् ्टे ्51-ोगटसेो्एअोुसूनिक वचि्िोिानिक वि ्निक वंिाो्सभा्
निक वोंााचो्क्षेत्र्टे ्उप-निक वोंााचो् ें्4्निक वसिशबर्2013्टग्दटया।्
8् अक्ट्िूबर, 2013 टग् ाोोईय् उच््चि ् न््यायालय् ोे् ट् िोनिक वहि् यानिक वचटा् पर् अपोे् न््यायनिक वो ाय् ्ें
ंईंईपई मई्टग्चर ् ें् (ुरु्टरोे् टा्आदे(्ददया्और्सरटार्से् इसटे ्प्राप ्टे ्निक वल ्निक वोनिक वियाश् शिूर्टरोे् टे ्
निक वल ् टहा।् भारि् टे ् ाोोईय् उच््चि ् न््यायालय् टे ् आदे(ाोुसार, भारि् निक वोंााचो् आयगी् ोे् ंईंईपई मई्
प्र ालई्चर बद्ध्िरईटे ्से् (ुरु्टी्िादट्ंषा् 2019्िट्इसे् पूरई्िरह्से् दक्रयानिक वन्ंि्दटया्िा्सटे ।्ंषा् 2013्
ें् भारि् निक वोंााचो् आयगी् ोे् 20,000् ंईंईपई मई् प्राप््ि् दट ।् 25् ोंशबर, 2013 टग् निक व िगर ् टी् 10्
निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र ् ,ें ्4्ददसशबर, 2013 टग्ददल््लई् ें् ट्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र् ्ें और्उसटे ्
बाद्अोुंिी्निक वोंााचो ् ्ें ंईंईपई मई्टा्प्रयगी्आरश भ्दटया्ीया।्
निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्िानिक वलटा्ह ें् ट्झलट् ें्भारि् ्ें ंईंईपई मई्टे ्सफर्टे ्बारे ् ें्बिािई्है।्
ददोाशट् टालक्र ्टे ्अोुसार्घमोा श
4्अक्ट्िूबर्2010 ट् संादलईय्बैठट्आयगनिक विि् टी्ीम।्मंई ् टे ् साि् ंईंईपई मई् (ुरु् टरोे् पर् सह निक वि्
बोई।्
िुलाम्2011 प्रगमगमाइप्निक वोर् ाि्हगोे् टे ्पश््चाि, निक विरुंोशिपुर ्एटे रल , ददल््लई, चेरापूशिई्ए ेघालय ्
िैसल ेर्एरािथ्िाो ्और्लेह्एिम्् ू-टश्् ईर ् ्ें फील््ड्परईक्ष ्आयगनिक विि्दटया्ीया।्
4्निक वसिशबर्2013 भारि् निक वोंााचो् आयगी् ोे् ोाीालैण््ड् ्ें 51् ोगटसेो् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो् क्षेत्र् ्ें उप-
निक वोंााचो ् ें्मंई ्टे ्साि्ंईंईपई मई्टा्प्रयगी्दटया।्
8्अक्ट्िूबर्2013 ाोोईय् उच््चि ् न््यायालय् ोे् भारि् निक वोंााचो् आयगी् टग् चर बद्ध् िरईटे ् से् ंईंईपई मई्
प्र ालई्(ुरु्टरोे्टा्आदे(्ददया।्इसे्पूरई्िरह्से्2019्िट्दक्रयानिक वन्ंि्दटया्िाोा्हगीा।्
25्ोंम््बर्2013 निक व िगर ्टे ्10्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र ् ें्ंईंईपई मई्प्रयगी्दट ्ीया।्
4्ददसशबर्2013 ददल््लई्टे ् ट्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र् ें्और्उसटे ्बाद्अोुंिी्निक वोंााचो ् ें्ंईंईपई मई्
टा्प्रयगी्दटया्ीया।
फरंरई- ाचा्2017् पशिाब् ें् 33् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो् क्षेत्र , निक व पुर् ें् 6् निक वंिाो् सभा् निक वोंााचो् क्षेत्र ,
उत्तराखशड् ें् 3्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र , उत्तर्प्रदे(् ्ें 30्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र ्
और्ीगंा् ्ें 40्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र ् ें्52,000्ंईंईपई मई्प्रयगी्दट ्ी ।्
ाचा् 2017् ें्राज््य्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो ्टे ्परर ा ्टी्घगष ा्टे ्बाद, टु छ्रािोईनिक विट्दल ्ोे् मंई ्
टग्छे डछाड्दट ्िाोे् यगग््य्बिािे् हु , इसटे ्िरर ्निक वोंााचो्प्रदक्रया्टी्निक वोष््पक्षिा्टे ्बारे ् ें् सशदेह्व््यक्ट
्ि ््
दटया्है्और्इसईनिक वल ्इसे् ट्अनिक वंश््ंोईय् िदाो्उपटर ्टहा्है।्
10.4.2017् टग् िेरह् ए13 ् रािोईनिक विट् दल ् टे ् प्रनिक विनिक वोनिक वि् आयगी् से् निक व ले् और् मंई ् टे ् प्रयगी् से् टी् िाोे्
ंालई् िदाो्प्र ालई्टी्पारदर्(ािा्टे ्बारे ् ्ें सरगटार्ििािे् हु ्उन््ह ोे् ट्सशयुक्ट्ि्प्रनिक विंेदो्प्रथ्िि
ु ्दटया।्
इो् दल ् टे ् टु छ् ोेिा् लगटनिक वप्रय् ि ् टे ् डाले् िाोे् और् उोटे ् ररटाडा् दट ् िाोे् टे ् निक वल ् मंई ् टे ् प्रयगी् टे ्
निक वखलाफ्अपोई्आ(शटा्ििािे् हु ्और्अपोे् िटा ्प्रथ्िुि्टरिे् हु ्या्िग्भारि्निक वोंााचो्आयगी्एमसईआम ्से्
निक व ले् या्उन््ह्ें पत्र्निक वलखे।्उोटे ्द्वारा्आयगी्टग्दई्ीम्यानिक वचटाओं्और्प्रनिक विंेदो ्टे ्टु छ्उद्धर ्दफर्से् ोईचे्
प्रथ्िुि्हैं:
“ उपयुाक्ट्ि्टे ्आलगट् ,
ें आग्रहपूंाट्अोुरगि्है्दट्एट ्ंिा ाो्राज््य् ुख्य
् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई्और्
टलेक्टम
् र/डईआरओ,् डभशड, टग् बदलोे/प्रनिक विथ्िानिक वपि् टरोे् पर् निक वंचार् टरें ।् भारिईय् लगटिाशनिक वत्रट्
व््यंथ्िा् ्ें निक वंश््ंास्बोा ्रखोे् टे ्निक वल ्यह् ट्न््यूोि ्अपेक्षा्है।्एख ्भारि्निक वोंााचो्आयगी् ध््य्
प्रदे(् टे ् दग् उप-निक वोंााचो ् ें् िैोाि् टी् ीम् सभई् िदाो् (ईो ् टी् प्रा ानिक व टिा् टा् पुोरईक्ष ् ंश्
पुो:् सत््यापो् टरोे् हेि्ु निक वोष््पक्ष् ंश् आरगप-रनिक वहि् निक वं(ेषज्ञ ् टी् निक वोयुनिक वक्त् टा् आदे(् दे् सटिा् है् निक विसे्
रािोईनिक विट् दल ् और/या् अभ््यर्िाय ् टे ् अनिक विटृ ि् प्रनिक विनिक वोनिक विय ् टे ् स क्ष् पारदर्(ािा् पू ्ा ढशी् से् दटया्
िाोा्चानिक वह ।्एी ्……..्यह्आंश््यट्है्दट्सशपू ्ा प्रदक्रया्टी्दफर्से्पू ािया्िाशच्टी्िाोई्चानिक वह ्
और् (ईो ्टे ्अोुरक्ष , प्रचालो् और् डामा् सशभर ् से् िुडे् व््यनिक वक्तय ् ंश् िेंनिक वसय ् और् आीे् आोे्
ंाले्निक वोंााचो ् ें्मंई ्टे ्प्रयगी्से्पहले्भशडार ्सनिक वहि्अन््य््ूरमय ्और्निक विम्् ेदाररय ्टा्निक वोंाहो्
टरोे् ंाले् सभई् पक्ष ् टग् निक वंश््ंास् ें् निक वलया् िाोा्चानिक वह …” ।् एअनिक वखल्भारिईय्टाशग्रस
े ्सनिक व निक वि्टा्
ददोाशट्01-04-2017्टा्पत्र ्
“ डभशड्टी्घमोा्टे ्सशबशि् ,
ें टृ पया्अपोे् अनिक विटाररय ्टी्उपनिक वथिनिक वि् ्ें उस्निक वं(ेष् (ईो्टी्िाशच्
टरोे् टी् ह ें् अोु निक वि् दें।् ऐसई् ीशभईर् आ(शटा् है् दट् इसटा् सा्मंेयर् बदल् ददया् ीया् है।” एआ ्
आद ई्पामी्टा्ददोाशट्03-04-2017्टा्पत्र ्
“ यह्सभई्सशबशनिक विि्रािोईनिक विट्दल ्टे ्संोपरर्निक वहि् ें्है्दट्इो्घमोाओं/आरगप ्टी्निक वोष््प क्ष्रूप्से्
िाशच् टी् िा ् और् इसटे ् बारे ् ्ें सच््चाम् टग् भारि् टी् िोिा् टे ् स क्ष् लाया् िा …….।् यह्
अत््यांश््यट्है् दट्भारि्निक वोंााचो्आयगी,्निक विसटे ्पास्थ्पष््म, थ्ंिशत्र्और्निक वोष््पक्ष्रूप्से् राष््रईय्
और्राज््यईय्निक वोंााचो ्टा्सशचालो्टरोे्टा्अनिक विदे(्है, प्र ुख्रािोैनिक विट्दल ्द्वारा्व््यक्ट
्ि ् ्दट ्ी ्
सरगटार ् ंश् आ(शटाओं्पर्िब्िट्िरूरई्रूप्से् ध््याो्दे् िब्िट्दट्मंई ्टे ्साि्छे डछाड् ंश्
ीडबडई्टरोे्सशबशिई् ुद्द ्टा्निक वोराटर ्ो्हग्िा ्और्ंैनिक वश्वट्आिार्पर्मंई ्टी्छेड-छाड्रनिक वहि्
और् परर(ुद्ध् प्रौद्यगनिक वीटी् थ्िानिक वपि् ंश् पृष्ठ
् ाशदटि् ो् हग् िा ्ििा्रािोईनिक विट्दल ् टी् सशिुनिक वष्ट् टे ् निक वल ्
आीा ई् निक वोंााचो् पुराोई् िपत्र-प्र ालई् टे ् अशिीाि् सशचानिक वलि् दट ् िाोे् चानिक वह ।” ् एरािोैनिक विट् दल ्
टी्ओर्से्ददोाशट्10-4-2017्टा्अभ््यांेदो ।
दग् और् घमाोा ्श आयगी् टी् िाोटारई् ें् लाम् ीईं् –् ट् डभशड् ए ध््य् प्रदे( ् से् सशबशनिक विि् और् दूसरई्
िौलपुर्एरािथ्िाो ्से्सशबशनिक विि।्घमोाओं्टी्िाशच्टी्ीम्और्ि्य्इस्प्रटार्हैं:्
िहाश्िट्निक विला्डभशड्टे ्अमेर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र्टी्घमोा्टा्सशबशि्है, यह्उल््लख
े ोईय्है्दट्
अमेर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र्टे ्निक वल ्उप-निक वोंााचो्9्अप्रैल्2017्टग्आयगनिक विि्हगोे्िे।्31् ाचा,
2017 टग् ुख्य
् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई,् ध््य््प्रदे(्ोे् निक विला्डभशड्टी्अमेर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र्
टे ् निक वल ् उप-निक वोंााचो् हेि्ु िदाो् टी् िैयारई् टी् िाशच् टरोे् टे ् निक वल ् ट्सशंईक्षा्बैठट्आयगनिक विि्टी्
िई।् सशंईक्षा् बैठट् स ाप््ि् ् टरोे् टे ् बाद, ुख्य
् ् निक वोंााचो् अनिक विटारई् ध््य् प्रदे(् ोे् ंहाश् उपनिक वथिि्
ईनिक वडया्टर् ाय ्टे ्साि् ट्बैठट्टी्और्उन््ह ोे् बैठट्हॉल्टे ्ोिदईट्आयगनिक विि्ंईंईपई मई्युक्टि
््
मंई ् (ईो्टे ्प्रद(ाो् ्ें भाी्निक वलया।्ंईंईपई मई्युक्ट्ि््मंई ्टे ्प्रद(ाो्टे ्पश््चाि्,्बैठट्हाल् ्ें
ईनिक वडया्टर् ाय ्ोे्टु छे ट् ुद्दे्उठा ्और्ंईंईपई मई् (ईो्द्वारा् ट्निक वं(ेष्रािोईनिक विट्दल्टे ् ट्हई्
प्रिईट्टे ्डप्रशम्हगोे्टे ्बारे ् ें्आरगप्लीा ।्आयगी्ोे्31् ाचा्2017्टग्डभशड् ें्मंई -ंईंईपई मई्
प्रद(ाो्टे ्दौराो्उठा ्ी ् द्द
ु ्टे ्बारे ् ें् ित््टाल् ट्िाशच्ररपगमा् प्रथ्िुि्टरोे् टे ्आदे(्दद ।्िाशच्
ररपगमा् ्ें थ्पष््म्रूप्से् यह्इश निक वीि्दटया्ीया्दट्आरगप्पू रू
ा प्से् अप्र ानिक व ि् ंश् आिारहईो्िे।्श्रई्
भशंरलाल, ुख्य
् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई, आशध्र्प्रदे(्टे ्ोेिृत््ं्ंाले् निक वं(ेष्िाशच्दल्ोे्अपोई्ररपगमा् ्ें
यह्निक वोष््टषा्निक वोटाला्दट्31् ाचा, 2017 टग्अमेर्एडभशड ् ें्प्रद(ाो्टे ्दौराो्प्रयगी्टी्ीम्मंई ्
ंश् ंईंईपई मई् ें् टगम्अनिक वो्यनिक व ििा्या्छेडछाड्ोहीं्पाम्ीम।्31् ाचा् 2017्टे ्प्रद(ाो्टे ् िपत्र्
यूनिक वोम्एबईयू , निक वोयशत्र ्यूनिक वोम्एसईयू ्और्ंईंईपई मई्टी्िटोईटी्िाशच, प्रद(ाो्टे ्दौराो्उपनिक वथिि्
अनिक विटाररय ्टी् ौनिक वखट्िाशच्और्सईयू् से् पुो:्प्राप््ि्दट ्ी ्आशटड ्ोे् अशनिक वि ्रूप्से् यह्निक वसद्ध्टर्
ददया्दट्प्रद(ाो्टे ्दौराो्बईयू्टे ्4्बमो्निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्क्र ्से्दबा ्ी :्
बमो्सश.् प्रिईट् अभ््यिी्टा्ोा ्
03 हैंड्पशप् रािू्पाल्
04् ट ल् सत््य्दें्पचगरई्
03् हैंड्पशप् रािू्पाल्
01 हाि् अशबुि्(ुक्टल
् ा्
्
इसनिक वल , यह्थ्पष््म्है् दट्31् ाचा, 2017 टग्आयगनिक विि्प्रद(ाो्टे ्दौराो्मंई ्पर्चार्बमो ्
टग्दबाोे् से् सहई्सशीि्प्रिईट्प्रदर्(ाि्हु , ो दट्दटसई्निक वं(ेष्दल्टे ्प्रिईट्प्रदर्(ाि्हु ।्आीे् यह्
भई् थ्पष््म् दटया् िािा् है् दट् टे ंल् आरनिक वक्षि् ंईंईपई मई, िगदट् निक वोंााचो् यानिक वचटा् टा् निक वहथ्सा् ोहीं्
िई, दूसरई् िीह् ्ें आयगनिक विि् दट ् िा् रहे् अन््य् सभई् उप-निक वोंााचो ् टे ् निक वल ् यिा् प्रयगज््य् भारि्
निक वोंााचो्आयगी्टे ्आदे(ाोुसार्उत्तर्प्रदे(् ें्टाोपुर्से्लाम्ीम्िई।्टगम्भई्मंई ्उत्तर्प्रदे(्से्
ोहीं्लाम्ीम्िई।्
ंाथ्िं् , ें 31 ाचा्2017्टग्सक्ष ्अनिक विटाररय ्द्वारा्मंई ् (ईो्टे ्छ्म ्प्रद(ाो्पर्आयगी्टे ्
निक वंनिक वहि्प्रगमगटाल ्और्अोुद( े ्टे ्अोोुपालो्टी्ंिह्से् भ्ाशनिक वि्पैदा्हुम्िई, निक विसटी्ंिह्से् उत्तर्
प्रदे(, टाोपुर्निक विले् ें्ीगडंशदोीर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र्टी्ंईंईपई मई् ें्पहले्से्सशनिक वचि्दट ्
ी ्प्रिईट ् ंश्ोा ्टे ्आशटड ्टग्निक व माया्ोहीं्ीया्िा।्ििानिक वप , प्रत््यट े ्बमो्टग्दबाोे्पर् ट्हई्
प्रिईट् आोे् ंाले् आरगप् संािा् और् पू ि ा या् ीलि् ंश् निक वोरािार् िे।् टु छ् भई् हग, आयगी् ोे्
प्रदक्रयात्् ट्चूट ्और् ौिूदा्अोुदे( ्टे ्अोोुपालो्पर्ीशभईरिा्से् निक वंचार्दटया्और्उक्ट्ि्चूट्टे ्
निक वल निक विला् थ्िरईय् अनिक विटाररय ् टे ् निक वखलाफ् उनिक वचि् टारा ंाम् (ुरु् टर् दई।् इस् सशबशि् ें् आयगी् द्वारा्
िारई्दटया्ीया्निक वंथ्िृि्प्रेस्ोगम्आयगी्टी्ंेबसाइम्पर्उपलब््ि्है् और्इसे्अोुबशि-2्टे ्रूप् ें् भई्
ददया्ीया्है।््््
िौलपुर्टी्घमोा, 9 अप्रैल्2017्टग्रािथ्िाो् ्ें िौलपुर्उप्निक वोंााचो ् ें् 18्छे डछाड्टी्ीम्
और्खराब्मंई ्टे ्बारे ् ्ें ंाथ्िनिक वंट्रूप्से्ीलि् ंश्भ्ा ट्स ाचार ्से्सशबशनिक विि्है।्ररपगमा् ें्यह्
भई्टहा्ीया्है् दट्दटसई् ट्दल्टग्दद ्ी ् ि्दूसरे ् दल्टे ्ररटाडा् ्ें िा्रहे् िे।्इस्सशबशि् ें,
रािथ्िाो्टे ् ुख्य
् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई्से् ट्निक वंथ्टृि्ररपगमा् ाशीई्ीम्और्इस् ा ले्टी्उनिक वचि्िाशच्
टी्ीम।्आरगप ्टे ्निक वंपरईि, ुख्य ् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई, रािथ्िाो्द्वारा्यह्पुनिक वष्ट्टी्ीम्दट् िदाो्
से्पहले्8्मंई ्बदलई्ीम्और्िैोाि्टी्ीम्231् ें्से्िौलपुर्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो्क्षेत्र् ें्टे ंल्
2्मंई ् िदाो्प्रदक्रया्टे ्दौराो्खराबई्टे ्टार ्बदलई्ीम्िई, िग्0.1्प्रनिक वि(ि्से् भई्ट ्है।्
प्रत््यटे ् िदाो्टे ्दौराो्1-2्प्रनिक वि(ि्मंई ्टा्खराब्हग्िाोा्या्अदक्रया(ईल्हग्िाोा्थ्ंाभानिक वंट्
है् और्इन््ह्ें ह े(ा्बदला्िाोा्पू ्ा रूपे ् ट्सा ान््य्घमोा्है।्ििानिक वप, इो्खराब्मंई ् ें् से्
दटसई्मंई ्ोे् भई्टभई्ीलि्या्भ्ाशनिक विपू ा् परर ा ्ोहीं्ददया।् ुख्य ् ्निक वोंााचो्अनिक विटारई्ोे् यह्भई्
सूनिक वचि्दटया्दट्सशपू ा् िदाो्अंनिक वि्टे ्दौराो्टहीं्से् भई्दटसई् िदािा्या्अभ््यिी/रािोैनिक विट्दल्
टी्ओर्से् िदाो्टी्ीडबडई्टी्टगम्निक व(टायि्ोहीं्निक व लई।्इस् द्टे ्सशबशि् ्ें आयगी्द्वारा्िारई्टी्
ीम्प्रेस्निक वंज्ञनिक वि्ंेबसाइम्पर्भई्उपलब््ि्है्और्यहाश्पर्अोुबि
श -3्टे ्रूप् ें्भई्दई्ीम्है।्् ्
उन््ह ोे् निक वभन््ड् ंश् िौलपुर् ें् उप-निक वोंााचो ्टे ्दौराो्मंई ्से् छे ड-छाड्टे ्आरगप ्टी्ििाटनिक विि्घमोाओं्टे ्
बारे ् ्ें टु छ् रािोैनिक विट् दल ् द्वारा् उठा ् प्रश््ो ् टा् उल््लेख् दटया् ििा् दगहराया् दट् इो् घमोाओं् टे ् बारे ् ्ें
आिारहईो्िार ा श्बोाम्ीम्िीं्ििा्पक्षपािपू ्ा िदाो्परर ा ्टा्टगम् ा ला्ोहीं्िा।
उन््ह ोे् िटोईटी, प्र(ासनिक वोट् ोयाचार् ंश् प्रदक्रया् टे ् निक वंनिक वंि् रक्षगपाय ् पर् प्रटा(् डाला् िग् मंई ् ंश्
ंईंईपई मई्टग्दटसई्प्रटार्टी्ीडबडई्या्छे ड-छाड्टी्घमोा्टे ्निक वंरूद्ध्स(क्ट्ि्बोािे्हैं।
उन््ह ोे् सभई्रािोईनिक विट्प्रनिक विनिक वोनिक विय ्टग्सूनिक वचि्दटया्दट्आयगी् ट्चुोौिई्रखेीा्ििा्रािोैनिक विट्दल ्टग्
यह् प्रदर्(ाि् टरोे् टा् अंसर् प्रदाो् टरे ीा् दट् क्ट्या् हाल् हई् ्ें सम््पन््ो ् निक वंिाो् सभा् टे ् निक वोंााचो ् ें् प्रयुक्टि
््
मंई ्से् छे ड-छाड्टी्ीम्िई्या्क्ट्या्मंई ् ें् निक वोिााररि्िटोईटी् ंश् प्र(ासनिक वोट्सुरक्षा्टे ्अन््िीाि्भई्
छे ड-छाड्टी्िा्सटिई्है।
ाोोईय् ुख्य ् ्निक वोंााचो्आयुक्टि
् ्ोे्सुनिक वोनिक विि्दटया्दट्आयगी्सशसदईय् ंश्राज््य्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो ्टे ्सभई्
भांई्निक वोंााचो ् ें्ंईंईपई मई्टी्100%्टंरे ि्टरे ीा।
12 , 2017
-,
2017 -
-
-
20 , 2017
3 , 2017
बशि-5
, :
() ्()
3 , 2017 ् ,
्
: ( )
0/-
( )
– 3
, , -110001
//35/2017 : 11 , 2017
: -
0/-
( )
– 4
, , -110001
.//39/2017 : 12 , 2017
/-
( )
– 5
, , -110001
:
1. भारि्निक वोंााचो्आयगी्टग्भारि् ्ें सत्यनिक वोष्ठा्टे ्साि्थंिशत्र् ंश् निक वोष्पक्ष्निक वोंााचो ्टे ्सशचालो् ें् निक वंश्व्थिर्पर्“्
थं ा ाोट”् टे ् रूप् ें् ् थंईटायािा् प्राि् है।् इसोे् निक वोंााचो ् टे ् अब् िट् टे ् सबसे् दक्ष,् निक वोबााि् और् व्यांसानिक वयट्
सशचालो्टे ् ाोट्थिानिक वपि्दट ्हैं् और्निक वोंााचो्प्रदक्रयाओं्और्प्र ानिक वलय ् ्ें सुिार्लाोे् और्उसे् बेहिर्बोाोे् ्ें
ोंईोि ्िटोईटी्प्रीनिक वि्टा्लाभ्उठाोे,्उसे्अशीईटार्टरोे्और्टायाानिक वन्ंि्टरोे् ्ें यह्संादा्अग्र ई्रहा्है।
2. आयगी्ोे् ्उनिक वचि्निक वंनिक विट्सहयगी्द्वारा्निक वंनिक विंि्रूप्से् स र्िाि्पूरे् दे(् ्ें पारद(ी,्निक वंश्वसोईय्और्सुरनिक वक्षि्रूप्
से् ि ् टी् ररटार्डिंी,् भण्डार ् और् ी ोा् टे ् निक वल ् इलेक्टरॉनिक वोट् ंग मशी् (ईोएमंई ् टी् (ुरूआि् टी् अग्र ई्
पहल्टी्है।
5. ाचा,्2017् ्ें पाशच्राज्य एयू.पई.,्उत्तराखशड,्पशिाब,्ीगंा्और् निक व पुर ्टे ्निक वंिाो्सभा्निक वोंााचो ्टे ्परर ा ्
टी् घगष ा् टे ् पिाि् मंई ् टी् टायाप्र ालई् पर् दफर् से् टु छ् सशदेह् उठा ् ी ् हैं।् पाशच् राज्य ् टे ् निक वंिाो् सभा्
निक वोंााचो ् टे ् परर ा ् टी् घगष ा् टे ् पिाि् आयगी् ें् टु छ् निक व(टायिें् और् सुझां् प्राि् हु ् िे।् आयगी् ोे् इो्
निक व(टायि ्टी्निक वंनिक विंि्रूप्से्िाशच्टी्और्उो्दां ्टे ्स िाो् ्ें साक्य ्और्निक वंश्वसोईय्सा ग्रई्सूचोा्टी् ाशी्
टी्परश ि्ु अब्िट्भारि्निक वोंााचो्आयगी्टग्निक व(टायिटिााओं्द्वारा्टगम्भई्साक्य्उपलब्ि्ोहीं्टराया्ीया्है।
6. िेरह्रािोैनिक विट्दल ्टा् ट्स ूह्10्अप्रैल,्2017्टग्आयगी्टग्निक व ला्और्उन्ह ोे्मंई ्टे ्प्रयगी्टे ्सशबशि् ्ें
टु छ् सशदेह् व्यक्त् दट ।् टु छ् रािोैनिक विट् दल ् ोे् अप्रैल,् 2017् टे ् पहले् सिाह् ्ें डभशडए ध्य् प्रदे( ् और्
िौलपुरएरािथिाो ् ्ें हु ्उप-निक वोंााचो ् ्ें प्रद(ाोएंाथिनिक वंट् िदाो् ें् ोहीं ्टे ्दौराो्ददोाशट्31/03/2017्टग्
प्रयगी्दट ्ी ्ंईंईपई मई्से्सशबशनिक विि्घमोाओं्टे ्बारे ् ें्प्रश्न्उठा ।
(I) आयगी् ोे् सभई् रािोैनिक विट् दल ् टे ् स क्ष् टहा् दट् आीा ई् सभई् निक वोंााचो् अनिक वोंाया् रूप् से् ंईंईपई मई्
(ईो ्टे ्साि्दट ्िा शीे।्आयगी्टा्यह्दृढ़्निक वंश्वास्है् दट्आीा ई्सभई्निक वोंाा चो ् ें् सभई् िदाो्
टे न्ि ् ें् मंई ्सनिक वहि्ंईंईपई मई्टा्प्रयगी्मंई ्आिाररि् िदाो्प्र ालई् ें् अत्यनिक विट्पारदर्(ािा्
और् निक वंश्वसोईयिा् ला ीा।् यह्प्रत्येट् िदािा् टग् ंईंईपई मई् ्ें थ्ंयश् यह् देखोे् ्ें सक्ष ्बोा ीा् दट्
क्टया्उसटा् ि्सहई्अभ्यिी्टग्ीया्है।्बैलेम्यूनिक वोम् ें्बमो्टग्दबाोे्टे ्पिाि्सशबशनिक विि्अभ्यिी्टा्ोा ्
और् प्रिईट् ंईंईपई मई् (ईो् टे ् थक्रीो् पर् ददखाम् देीा् और् ोा ् और् प्रिईट् द(ााोे् ंालई् पेपर् निक वथलप्
ंईंईपई मई्टे ्साि्िुडे् हु ्सईलबद्ध्बक्टसे् ्ें निक वीर्िा ीई।्इो्पर्चाय ्टग् िदािा्द्वारा्मंई ् ें्डाले्
ी ् ि्टे ्ऑनिक वडम्रेल्टे ्रूप् ें् ाोा्िा ीा।्ऑनिक वडम्रेल् िदािाओं्टे ्भरगसे् और्आत् निक वंश्वास् ें् ंृनिक वद्ध्
टरे ीा।् मंई ् सनिक वहि् ंईंईपई मई् टा् प्रयगी् मंई ् टे ् सशबशि् ्ें ीलि् रूप् से् सूनिक वचि् सभई् सशदेह ् और्
आ(शटाओं्टग्निक वोनिक विि्रूप्से् स ाि्टर्देीा।्यह् ट्ींा् टा्निक वंषय्भई्हगीा्दट्100 %्ंईंईपई मई्या्
पेपर्रेल्टा्प्रयगी्टरटे ्भारि्निक वंश्व्टा्पहला्दे(्बो्िा ीा,्यह् ट्ऐसा्ित््ं्है् िग्दट्ोईदरलैंड,्
ि ाोई् और् आयरलैंड् सनिक वहि् बहुि् से् दे( ् ्ें ोहीं् िा।् 100%् पररनिक वोयगिो् हेि्ु अपेनिक वक्षि् ंईंईपई मई् टी्
खरईद् टे ् निक वल ् निक वोनिक विय ् टी् सशथंईटृ निक वि् पहले् हई् प्राि् हग् चुटी् है् और् इसटा् उत्पादो् अीथि,् 2017् ्ें
आरश भ्हग्िा ीा,्निक विसे्निक वसिम्बर,्2018्िट्पू ा्टर्निक वलया्िा ीा।
(II) यह्भई्टहा्ीया्िा्दट्आयगी्ोे्ंईंईपई मई्पर्चाय ्टी्ी ोा्टे ्सशबशि् ें्निक वंनिक वभन्न्रािोैनिक विट्दल ्द्वारा्
दद ् ी ् सुझां ् पर् भई् निक वंचार् दटया् है।् आयगी् ट् निक वोनिक विि् प्रनिक वि(ि् िट् हई् ंईंईपई मई् पर्चाय ् टी्
ी ोा्टरे ीा,्निक विसटा्निक वोिाार ्आयगी्द्वारा्हई्दटया्िा ीा।्आयगी्इस्सशबशि् ें् (ईघ्र्हई् ट्उनिक वचि्
रूपरे खा्िैयार्टरे ीा।
(IV) आयगी् ोे् सभई् दल ् से् यह् आग्रह् भई् दटया् दट् ंे् निक वोंााचो ् टे ् दौराो् सभई् हत्ंपू ा् टद ् ें् अपोई्
सिि्और्ीु ात् ट्सहभानिक वीिा्सुनिक वोनिक विि्टरें ् यिा्प्रि ्थिरईय्िाशचए फ लसई ,्मंई /ंईंईपई मई/्
िदाो् टार् ाट ् टा् यादृनिक वच्छटीटर ,् मंई ् िैयार् टरोा् और् अभ्यिी् से मशी,् छ्म ् िदाो,् मंई ्
सईल्टरोा्और्उसटा्भशडार ्टरोा।्आयगी्ोे्रािोैनिक विट्दल ्से्इस्सशबशि् ें्टु छ्और्सुझां्आ शनिक वत्रि्
दट ् दट् टै से् उोटी् सहभानिक वीिा् टग् और् बढ़ाया् िा ् िादट् हर् स य् सशपू ्ा पारदर्(ािा् बोाम् रखई् िा्
सटे ।
8. आयगी् ोे् पहले् हई,् 07् अप्रैल,् 2017् टग् डभशड् ए ध्य् प्रदे( ् ्ें ििा् साि् हई् 11् अप्रैल,् 2017् टग्
िौलपुरएरािथिाो ् ें्मंई ्टे ्सशबशि् ें, भई्31् ाचा, 2017 टग्छ्म ्मंई ्प्रद(ाो्एयिा्अनिक वभटनिक विि्ंाथ्िनिक वंट्
िदाो् ्ें ोहीं ् टे ् दौराो् टनिक विि् ंईंईपई मई् घमोा् पर् 16् ाचा, 2017 टग् इलेक्टर ् ॉनिक वोट् ंग मशी् (ईो ् टी्
निक वंश््ंसोईयिा्पर्निक वंथिृि्प्रेस्ररलईि्िारई्टर्दई्िई।्डभशड् ें् ट्ीलि्िार ा्बोा्दई्ीम्दट्बैलेम्यूनिक वोम्पर्
दबा ्ी ्दटसई्भई्बमो्से्ंईंईपई मई्द्वारा्टे ंल् ट्हई्प्रिईट् ुदिि्हग्रहा्िा।्आयगी्टी्सशपू ा्िाशच्से्यह्
थपष्ट्हग्ीया्दट्निक विला्निक वोंााचो्अनिक विटारई्टे ्टायाालय् ्ें ददोाशट्31.03.2017्टग्हु ्डे ग,्टे ्दौराो्चार्बमो्
दबा ्ी ्िे्ो्दट्ंाथ्िनिक वंट् िदाो्टे ्दौराो,्और्प्रत्येट्बार्सहई्सदृ(्प्रिईट्हई् ुदिि्हग्रहा्िा।्ददोाशट्12्
म,् 2017् टग् सभई् निक वहििारट ् टग् मंई ् पर् ‘थमेमस् पेपर’् पररचानिक वलि् दटया् ीया,् निक विस ें् मंई ् और्
ंईंईपई मई् टे ् सशबशि् ्ें निक वंनिक वभन्न् पहलुओं् टी् सूचोा् और् िाीरूटिा् हेि्ु व्याख्या् टी् ीम् िई।् एये् सभई् दथिांेि्
मसईआम्टी्ंेबसाइम्पर्उपलब्ि्हैं ।
9. हाल् हई् ्ें हाराष्ट्र् और् अन्यत्र् हु ् ोीर-पानिक वलटा् निक वोंााचो ् टे ् दौराो् मंई ् टी् ििाटनिक विि् छे डछाड् टी् टु छ्
निक व(टायि ्ोे् भई्मसईआम्टी्मंई ्टे ्सशबशि् ें् ीलि्िार ा्बोाम।्यह्देखा्ीया्िा्दट्बहुि ्टे ् निक वथिष्ट् ्ें
मसईआम् टे ् क्षेत्रानिक विटार् टे ् सशबशि् ें् दुनिक वंिा् है।् ह ् इस् अंसर् पर् ट् बार् पुोाः् यह् थपष्ट् टरोा् चाहिे् हैं् दट्
मसईआम्दे(् ्ें राज््य्सरटार ्द्वारा्थिाोईय्निक वोटाय्टे ्निक वोंााचो ्टे ्सशचालो्और्परर ा थ्ंरूप्सशबशनिक विि्राज््य्
निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्अशीईटृ ि्निक वंनिक वभन््ो््प्रगमगटॉल्और्प्रदक्रयाओं्टे ्निक वल ्उत्तरदायई्ोहीं्है।्थिाोईय्निक वोटाय ्टे ्
ग्रा ई ्और्(हरई,्दगो ्हई्िरह्टे ्निक वोंााचो ्टा्सशचालो्सशनिक वंिाो्टे ्अोुच्छे द्243्टे ्अिईो्राज्य्सरटार्द्वारा्
ीरठि्राज्य् निक वोंााचो्आयगी,् ट् पृिट् सशंैिानिक वोट्प्रानिक विटर ,् द्वारा् दटया् िािा्है।् इसटे ् अलांा,् ुम्बम् ोीर्
निक वोी ्निक वोंााचो ् ें् टु छ् अभ््यर्िाय ् द्वारा् (ून्य् ि् प्राि्टरोे् टी् निक वं(ेष् निक व(टायि् समसई,् हाराष्ट्र् द्वारा्पू ािाः्
असत्य्पाम्ीम्है।
10. आयगी्मंई ्टी्सत्यनिक वोष्ठा,्उसटे ्साि्छे डछाड्ो्टर्सटोे्और्उसटी्निक वंश्वसोईयिा्टे ्प्रनिक वि्पू ािाः्आश्वथि्है।्
आयगी्टे ्आत् निक वंश्वास्टा्आिार्निक वंथिृि्िटोईटी्और्प्र(ासनिक वोट्प्रगमगटॉल्ििा्प्रदक्रयात् ट्सुरक्षगपाय्हैं् िग्
ह ारई्मंई ्और्ंईंईपई मई्टी्निक वंनिक वो ाा ,्पररंहो,्भशडार ,् िदाो्और् िी ोा्प्रदक्रया्टे ्दौराो्दटसई्
भई्प्रटार्टी्छेडछाड्से् बचां्टरिे् हैं।्दफर्भई,्आयगी्सभई्निक वहििारट ्से् सुझां्आ शनिक वत्रि्टरिा्रहिा्है् दट्
दटस् प्रटार् से् ह ारई् मंई ् और् ंईंईपई मई् टी् सत्यनिक वोष्ठा् और् निक वंश्वसोईयिा् ें् और् अनिक विट् सुिार् लाया् िा्
सटिा्है।्आयगी्मंई ्प्रचालो्टे ्सशबशि् ्ें सशदेह्टी्छाया्भई्ोहीं्पडोे्देीा।
11. आयगी्उो्सभई् हत्ंपू ा् ा ल ्टी्ओर्ध्याो्ददलाोा्चाहिा्है् िग्दट्निक वपछले् दग् हईो ् ें् स य-स य्पर्
उठा ्ी ्हैाः
1. रगिो् हॉसा् टग् ाइक्रगटन्रगलर् निक वचप् ें् बोा् हुम् भारि् निक वोंााचो् आयगी् टे ् मंई ्टे ् सा्मंेयर् टगड् ें् ोहीं्
डाला्िा्सटिा्है्क्टय दट्निक वचप्टे ंल् ट्बार्हई्प्रगग्रा ेबल्है।
2. भारि्निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्दट ्ी ्टडे् सुरक्षा्उपाय ्ोे् मंई ्िट्पहुशच्बोाोा्असशभं्टर्ददया्है् िग्
रगिो्हॉसा्डालोे्टे ्निक वल ् ाइक्रग-टन्रगलर्टग्बदलोे्टी्टगनिक व((्टरोे्टे ्निक वल ्आंश्यट्पूंाापेक्षा्है।््
3. ्टन्रगल्यूनिक वोम् ट्स य् ें् टे ंल् ट्हई्बमो्दबाोे् टे ्निक वल ्बैलेम्यूनिक वोम्टग्सदक्रय्टरिई्है।्बैलेम्यूनिक वोम्पर्
दटसई्भई्अनिक विररक्त्बमो्टे ्दबा ्िाोे् पर्टन्रगल्यूनिक वोम्िड्हग्िािई्है्और्इस ्ें दटिोे् भई्बमो्दबाोे् या्
ीुि्टगड ्द्वारा्निक वसीोल्भेिोा्असशभं्हग्िािा्है। िब्सईयू् ें् बैलेम्बमो्टग्दबाया्िािा्है,्िग्सईयू् ि्
टग्रनिक विथमर्टरोे् ें् बईयू् टग्सक्ष ्बोा्देिा्है् और्बईयू् ्ें बमो्दबाोे् टी्प्रिईक्षा्टरिा्है।्इस्अंनिक वि्टे ्
दौराो,् िब् िट् दट् उस् ि् टग् डालोे् टी् पूरई् प्रदक्रया् स ाि् ोहीं् हग् िािई् िब् िट् सईयू् टे ् सभई् बमो्
निक वोनिक वष्क्रय्हग्िािे् हैं।्िब्बैलेम्यूनिक वोम् ें् िदािा्द्वारा् ट्बार्टगम्भई्बमो्एअभ्यिी् ि्बमो ्दबा्ददया्
िािा्है् िग्बैलेम्यूनिक वोम् ुख्य्सूचोा्ीनिक वि(ईल्रूप्से् निक वन्क्रप्मेड्फा ा् ्ें टन्रगल्यूनिक वोम्टग्भेि्देिई्है।्टन्रगल्
यूनिक वोम्टग्डामा्निक व ल्िािा्है् और्ंह्साि्हई्बईयू् ्ें लाल् लमडई्लैम्प्टग्च टाटर्उसटे ्प्राि्हगोे् टी्
सूचोा्देिा्है।् सईयू् ें् िदाो् टे ् स िा् हगोे् टे ् पिाि् सईयू् द्वारा् टे ंल ् “फथ्म्ा टी् प्रेस”् टा् सशटेि् थंईटार्
दटया्िािा्है।्््
च. टु छ्लगी ्द्वारा्फै लायई्ीम्ीलि्सूचोा्और्लीा ्ी ्आरगप ्टे ्निक वंपरईि,्भारि्निक वोंााचो्आयगी्निक वंदे(् ्ें
िैयार्टी्ीम्दटसई्भई्मंई ्टा्प्रयगी्ोहीं्टरिा्है।्मंई ्दग्सांािनिक वोट्क्षेत्र्टे ्उपक्र ्अिााि्भारि्
इलेक्टरॉनिक वोट््निक वलनिक व मेड; ्बैंीलुरू्और्इलेक्टरॉनिक वोट्टॉपोरे (ो्ऑफ्इश निक वडया्निक वलनिक व मेड; ्हैदराबाद्द्वारा्दे(् ्ें हई्
उत्पाददि्टी्िािई्हैं।्सॉ्मंेयर्प्रगग्रा ्टगड्इो्दगो ्टश पनिक वोय ्द्वारा्इो-हाउस्िैयार्दट ्िािे् हैं,्ो्दट्
आउमसगसा् दट ्िािे् हैं् और्इन्हें् भारि्निक वोंााचो्आयगी्टी्िटोईटी्निक वं(ेषज्ञ्सनिक व निक वि्द्वारा्अोु गददि्दटया्
ीया्है्और््संोच्च्निक वोष्ठा्टग्बोा ्रखोे्टे ्निक वल ्यह्फै क्टरई्थ्िर्पर्टडई्सुरक्षा्प्रदक्रयाओं्टे ्अिईो्हगिा्है।
्सॉ्मंेयर्प्रगग्रा ्टग्निक वंनिक वो ाािाओं्द्वारा् (ईो्टगड् ्ें बदल्ददया्िािा्है् और्उसटे ्उपराशि्हई्इसे् निक वंदे(्
निक वथिि्निक वचप्निक वंनिक वो ाािा्टग्ददया्िािा्है।्एह ारे ् दे(् ्ें से ई-टश डक्टमर्टग्निक वोर् ाि्टरोे् टी्पयााि्क्ष िा्ोहीं्
है ।्प्रत्येट् ाइक्रगनिक वचप्टी् ट्पहचाो्सशख्या्हगिई्है्िग् े गरई् ें्हगिई्है्और्उो्पर्निक वो ाािाओं्टे ्निक वडनिक विमल्
हथिाक्षर्हगिे्हैं।्अिाः्उोटी्प्रनिक विथिापोा्टा्प्रश्न्हई्ोहीं्उठिा्क्टय दट्निक वंनिक वो ाािाओं्टे ्पास्ंानिक वपस्लाम्ीम्
ाइक्रगनिक वचप्सॉ्मंेयर्टे ्सशबशि् ें् टायाात् ट्परईक्ष ्टे ्अध््यिईो्हगिई्हैं।् ाइक्रगनिक वचप्टग्बदलोे् टी्दटसई्
भई्प्रटार्टी्टगनिक व((्टा्पिा्लीाया्िा्सटिा्है् और्मंई ्टग्निक वोनिक वष्क्रय्दटया्िा्सटिा है।्इस्प्रटार,्
निक वंद्य ाो्प्रगग्रा ् ्ें टु छ्भई्बदलां्टरोे्और्उस ्ें टु छ्ोया्डालोे्टा्पिा्चल्िािा्है,्इससे्मंई ्टाया्
टरोा्बशद्टर्देिई्है् क्टय दट्मंई ्छेड-छाड्रगिई्है।्इसटे ्अनिक विररक्ट्ि,्प्रौद्यगनिक वीटी्प्रीनिक वि्टे ्टार ्बईम ल्
और् मसईआम ल् ्ें हई् निक वचप् पर् सॉ्मंेयर् टी् ्यूडिशी् हग् सटिई् है् और् इसनिक वल ् 3् ्ें बईम ल् और्
मसईआम ल्टे ्अशदर्निक वचप् ्ें सॉफमंेयर्टग््यूि्टर्ददया्िािा्है।
13. टु छ् लगी् िटा ् देि्े हैं् दट् अ रे रटा् और् यूरगपईय् सशघ् िैस्े निक वंटनिक वसि् दे(् मंई ् क्टय ् ोहीं्
अपोािे्है्और्टु छ्दे( ्ोे्इसटा्प्रयगी्क्टय ्बशद्टर्ददया्है?्
भारि्निक वोंााचो्आयगी्टी्मंई ्निक वंश्व्भर्टी्दटसई्भई्मंई ्से् टहीं्ज््यादा्श्रेष्ठ्हैं।्ोईदरलैंड,्
आयरलैंड् और् ि ाोई् ें् प्रयुक्त् मंई ् टा् निक वो ाा ् निक वोिई् टश पनिक वोय ् द्वारा् दटया् िािा् िा् और् उोटा्
भारि् निक वोंााचो् आयगी्टी्मंई ् ें् थंिशत्र् मईमसई् अिंा् भारि् निक वोंााचो् आयगी् द्वारा् अोु गददि्
िडा् पामी्द्वारा् ट्टडे् सत्यापो्और्प्र ा ईटर ्टी्िरह्टगम्थंिशत्र्रूप्से् सत्यापो्ोहीं्दटया्
िािा्िा।्ोईदरलैंड्टी्इो्ोेडप्मंई ् (ईो ् ें् िदाो्टे ्डामा्टा्अशिर ् ट्सईडई्टे ् ाध्य ्
से्दटया्िािा्िा,्िबदट्ह ारे ्दे(्टी्मंई ् ें्ऐसा्ोहीं्दटया्िािा्और्डामा् (ईो्टे ्अशदर्हई्
भशडाररि्रहिा्है,्और्इसे् टभई्भई्अशिररि्ोहीं्दटया्िािा्है।्इसटे ्अनिक विररक्ट्ि,्इो्दे( ् ें् ट्
सशपू ा् सुदढ़ृ ् प्र(ासनिक वोट् और् सुरक्षात् ट् प्र ालई् ििा् निक वंनिक विट् ढाशचे् टा् अभां् िा।् अशि् ें,् उोटी्
मंई ्टी्लेखा्परईक्षा्ोहीं्टी्िा्सटिई्िई।
रर गम्ऑोलाइो्ंग मशी्
निक वोर्दाष्म् ् िदाो्टे न््ि ्पर्
अपोे्दटथ् ्टी्अोूठई्एथ्मैण््ड्अलगो ्
परर ा ्टी्टे न््िईयटृ ि्ी ोा्टे ्निक वल ्ोेमंटा ्टी्ीम्
ोईदरलैण्ड ् ् ें् 1990-2007्टे ् ध््य्इलेक्टर ् ानिक वोट्ंग मशी्टा्प्रयगी्दटया्ीया।्ंग मशी् (ईो ्टा्निक वो ाा ् ट्निक वोिई्
डच-टश पोई् ोमडई पई्(Nederlandse Apparaten Fabriek NV)्द्वारा्दटया्ीया्िा।्ंषा्2006् ्ें
सरटार् ोे् ंग मशी् (ईो ् टा् थ्ंिशत्र् रूप् से् परईक्ष ् टरोे् टा् आदे(् ददया।् ोमडई पई् (ईो ् टी् सुरक्षा् ििा्
निक वंश््ंसोईयिा्सशबशिई् निक वं(ेषिाओं् टी् स ईक्षा् टरोे् टे ् निक वल ्दग् थ्ंिशत्र् आयगी, द् ंग मशी् (ईो् निक वडसईिो- ेकटश ी्
आयगी् ििा् इलेक्ट( ् ो् प्रगसेस् डंायिरई् आयगी् एमपई सई ् टा् ीठो् क्र (:् 19् ददसम््बर, 2006 ििा् 18्
िोंरई, 2007 टग् दटया् ीया् िा।् दगो ् आयगी ् टी् रमप््पनिक व य ् टे ् अोुसर ् , ें ोमडई पई् (ईो ् ििा्
इलेक्टर ् ानिक वोट्ंग मशी्टग्निक वोम््ोनिक वलनिक वखि्टार ्से्2007् ्ें बशद्टर्ददया्ीया:-्
ोईदरलैण्ड ् ् टे ् इश मईररयर् और् कटश ीड ् ररले(ो् शत्रालय् ए ओआमटे आर ् टग् ोमडई पई् टे ् बारे ् ्ें
पयााप््ि्िटोईटी्िाोटारई्ोहीं्िई, निक विसटी्ंिह्से् निक वोंााचो ्टे ्सशचालो्टे ्निक वल ्अनिक विटाररय ्टग्
बाहरई्टायाटिाओं्पर्निक वोभार्रहोा्पडिा्िा।
प्रौद्यगनिक वीटी्ंेंडर्निक वो ाय्प्रदक्रया्टे ्भाी्बो्ी ्और् शत्रालय्प्रभांई्पयांेक्ष ्टरोे् टी्निक वथिनिक वि् ्ें ोहीं्
िा।्
डच् आीोोाइिे(ो् फार् प््लाइड् साइनिक वन्मदफट् ररसचा् (Toegepast
Natuurwetenschappelijk Onderzoek, TNO) ोे्इो् (ईो ्टग “ पुराोे् ाोट”
अपोाटर्प्र ानिक व ि्दटया्और्इोटी्िाशच्टी,्िग्आिुनिक वोट्प्रौद्यगनिक वीटी्और्सुरक्षा् सशबशिई्खिर ्से्
सुरनिक वक्षि्ोहीं्िे।
इसटे ् अनिक विररक्ट्ि, प्र ा ईटर ् और् िाशच् ररपगमो् टग् सांािनिक वोट् ोहीं् दटया् ीया,् निक विससे् थ्ंिशत्र्
निक वं(ेषज्ञ्निक वंश््लष
े ्टा्सत््यापो्टरोे्से्ंशनिक वचि्रह्ी ।्
निक वंनिक विट्ढाशचा, निक वं(ेषिौर्से् आंश््यट्सुरक्षा्अपेक्षा श, इलैक्टर ् ानिक वोट् िदाो्प्रदक्रया्टी्निक वं(ेषिाओं्
से्निक वोपमोे्टे ्निक वल ्अपयााप््ि्िा।्
ोमडई पई्इलैक्टर
् ॉनिक वोट् िदाो् (ईो ्टे ्प्रयगी्ोे् निक वोंााचो ्टी्सांािनिक वोट्प्रटृ निक वि, ( ूल्निक वंनिक वि्टे ्
अोुच्छ
् े द्20.1 और्20.2 टे ्सशयगिो् ्ें अोुच््छेद्38 ्टे ्उस्निक वसद्धाशि्टा्उल््लशघो्दटया,्निक विस ्ें यह्
अपेक्षा्है् दट् िब् िट्अन््य् सशंैिानिक वोट्निक वहि् दटसई्अपंाद्टग् न््यायगनिक वचि् ो् ठहरायें, निक वोंााचो ् ें् सभई्
आंश््यट्चर ्सांािनिक वोट्परईक्ष ्टे ्अध््यिईो्हैं।्
इसोे् यह् भई् रमप््प ई् टी् िई्दट् ‘’ोाीररट ् टे ् निक वल ् निक वोंााचो् दक्रया् ्ें आंश््यट् सगपाो ् टी् िाशच्
टरोा्और्निक वबोा्दटसई्निक वंनिक व(ष््म्निक वं(ेषज्ञ्टी्िाोटारई्से् परर ा ्टी्निक वंश््ंसोईयिा्टग्सुनिक वोनिक विि्टरोा्
सशभं्हगोा्चानिक वह ’’।
आयरलैंड:्््
अपयााप््ि्प्रौद्यगनिक वीटीय्सुरक्षा््
सईडई्टे ्प्रयगी्द्वारा्डामा्टा्असुरनिक वक्षि्अशिर
टल्प्रत््यानिक वयि्निक वोटाय्द्वारा्सशपू ा्व््यापट्थ्ंिशत्र्िाशच, सत््यापो्और्प्र ा ईटर ्टा्अभां्,
्््सभई्निक वोंााचो्क्षेत्र ् ्ें (ईो ्टी्भौनिक विट्सुरक्षा् ्ें असशीनिक वियाश््
इलॅक्टर ् ानिक वोट् िदाो्उपथ्टर ्टे ्भशडार , पररंहो, व््यंथ्िापो, प्रयगी्और्निक वोपमाो्टी्िुलोा्
ें्थ्पष््म्ोईनिक विीि्दद(ा्निक वोदो( ्टा्अभां।्
इलेक्टरानिक वोट् िदाो् उपथ्टर ् टी् पहचाो,् निक वथिनिक वि् और् आंािाहई् टग् ररटाडा् टरोे् टे ् निक वल ् व्यापट्
इलेक्टरानिक वोट्रनिक विथमर्टा्अभां।
एडलशट्देख:ें -्
http://www.umic.pt/images/stories/publicacoes1/ooIndex.pdf;
http://www.umic.pt/images/stories/publicacoes1/part%200%20Index
.pdf)
सशयक्ट
ु ि ् ्राज््य्अ रईटा्
(डलशट्देख:ें http://www.verifiedvoting.org/resorces/voting-equipment/)
अन््य्दे(:्
भारि:्
:
-1:-
-
चुोौिई्टे ्परर ा ाः
1. चुोौिई्I्टे ्अशिीाि्चुोौिईदािा्टग्“ ्असफल्” ् ाोा्िा ीा,्यददाः्
क. चुोौिईदािा्द्वारा्छेडछाड्टरोे् टा्प्रयास्टरिे् ्स य्हई्मंई ्टाया् टरोा्बशद्टर्
देिई्है।्एटार ाः्मसईआम्टी्मंई ्इस्प्रटार्निक वडिाइो्टी्ीम्हैं् दट्यदद्इस ें् दटसई्
प्रटार् टी् अंाशनिक वछि् िटोईटी् से् टाया् दटया् िा ् िग् यह् टगम् ीलि् परर ा ् देोे् टे ्
बिाय्थ्ंि:्‘ रर् गड् ें’ चलई्िािई्हैं।
ख. मंई ् प्रचालोािईो् रहिई् है् और् चुोौिई् प्रयास् टरोे् टे ् पिाि् टश रगडलशी् यूनिक वोम् पर्
द(ााया्ीया्परर ा ्ंैसा्हई्है् िैसा्दट्चुोे् ी ्सईयू् ें् थ्मगर्हु ्परर ा ्टग्भारि्
निक वोंााचो्आयगी्द्वारा्घगनिक वषि्दटया्ीया्िा।्एक्टलईयर्बमो्दबाोे्से्पहले
ग. यदद्चुोौिईदािा्मंई ्टी्चुोौिई्टे ्निक वल ्निक वोिााररि्दद(ा-निक वोदो( ् ें् से,्दटसई्दद(ा-
निक वोदो(्टा्उल्लशघो्टरिा्है।
घ. चुोौिईदािा्ंिा ाो्चुोौिई्से्अपोा्ोा ्ंापस्ले्लेिा्है।
10.् टनिक विपय्ो्टहोे् ंाले् व्यनिक वक्तय ्ोे् ाशी्टी्है् दट्भारि्निक वोंााचो्आयगी्टग्या्िग्मंई ् ें्
छेडछाड् टरोे् टे ् निक वल ् उन्हें् (ईो् अपोे् साि् ले् िाोे् अिंा् उसटा् आशिररट् सर्टा म् आदद् बदलोे् टी्
अोु निक वि्देोई्चानिक वह ।्यह्टहोा्ंैसा्हई्है् िैस्े दट्उन्हें् ट्ोम् (ईो्बोाोे् टी्अोु निक वि्दे् दई्िा ्
और्ंे् ह ारई्प्र ालई् ें् अपोई्ोम्मंई ्लीा्दें।्इसटे ्अनिक विररक्त,्यह्हर्टगम्िाोिा्है् दट्दटसई्
इलेक्टरॉनिक वोट् निक वडंाइस् टे ् “ इश मरोल् सर्टा म” ् ्ें ् पररंिाो् टरोा् निक वडंाइस् ्ें पररंिाो् टरोे् टे ् स ाो्
है” ् इसटे ् पिाि् यह् निक वडंाइस् ल ू ् निक वडंाइस् िैसई् ोहीं् रह् सटिई् है।् ट् सा ान्य् व्यनिक वक्त् भई् यह्
स झिा् है् दट् मसईआम् टी् मंई ् से् निक वभन्न् अिंा् ऐसई् मंई ,् निक विसटा् इशमरोल् सर्टा म् निक वभन्न् है,्
सा ान््यिया् ट्निक वभन्न् (ईो्है् अिंा्यह्भारि्निक वोंााचो्आयगी्टी्मंई ्िैसई्ददखिई्है,्इसनिक वल ्
भारि् निक वोंााचो् आयगी् द्वारा् यह् ीारश मई् टभई् ोहीं् दई् िा् सटिई् दट् यह् समईट् परर ा ् देीई।् ह ारे ्
प्र(ासनिक वोट्सुरक्षा्उपाय ्टे ्अशिीाि्ऐसे्पररदृश्य्टग्पूरई्िरह्से्ोटार्ददया्िािा्है्और्इसई्टार ्से्
चुोौिई् ें्इसटा्प्रथ्िां्ोहीं्दटया्ीया।्
11. आयगी,् दे(् टे ् सभई् ोाीररट ,् िदािाओं,् रािोैनिक विट् दल ् और् अन्य् सभई् निक वहििारट ् टा्
आभार्प्रटम्टरिा्है्दट्67्से्अनिक विट्ंषों्से्उोटा्आयगी्टे ्प्रनिक वि्दृढ़्और्अमूम्निक वंश्वास््बोा्हुआ्है।्
इसटे ्अनिक विररक्त,्आयगी्सभई्रािोैनिक विट्दल ्टा्भई्िन्यंाद्टरिा्है् निक विन्ह ोे् भारि्निक वोंााचो्आयगी्
ें् अपोा् निक वोरशिर् भरगसा् और् निक वंश्वास् व्यक्त् दटया् है,् िैसा् दट् 12् म,् टग् संादलईय् बैठट् ें् सभई्
रािोैनिक विट् दल ् ोे् ंािाालाप् टे ् दौराो् व्यक्त् दटया् िा।् आयगी् दे(् टे ् लगी ् टग् यह् निक वंश्वास् ददलाोा्
चाहिा् है् दट् ंह् निक वोंााचो ् टी् (ुनिक वचिा,् सत्यनिक वोष्ठा् और् निक वंश्वसोईयिा् टाय ् रखोे् और् अपोे् दे(् टे ्
निक वोंााचटीय्लगटिशत्र् ें् लगी ्टे ्भरगसे् और्निक वंश्वास्टग््और् िबूि्टरोे् ें् दटसई्भई्प्रटार्टी्टगम्
टसर् ोहीं् छगडेीा।् ैं् दे(् टे ् ोाीररट ् टग् पुोाः् आश्वासो् देिा् हश् दट् आयगी् निक वोंााचो् प्रदक्रया् टी्
सत््यनिक वोष्ठा् ्ें लगी ्टे ्निक वंश्वास्टग्टभई्डी ीाोे्ोहीं्देीा।्आयगी्टी्इच्छा्है्दट्दे(्टे ्सभई्ोाीररट,्
निक वहििारट् ह ारई् निक वोंााचटीय् प्रदक्रयाओं् टे ् बारे ् ें् िाीरूट,् सिी् और् सिटा ् रहें् िादट् आयगी् द्वारा्
थंिशत्र्और्निक वोष्पक्ष्निक वोंााचो ्टे ्आयगिो्टग्और्सुदढ़ृ ्दटया्िा्सटे ।
्एिईरे न्ि्ओझा
निक वोदे(ट
अोुबि
श -6
, -110001
./ /47/2017 : 3 ,
2017
-
……………../-…………
( )
टगम् िदािा्ोहीं्छू मे्
भारि्निक वोंााचो्आयगी
निक वोंााचो्सदो, अ(गट्रगड, ोम्ददल््लई्–्110्001
दूरभाष:्+91-11-23717391; फै क्ट्स:्+91-11-23713412्
यूआर ल:्www.eci.nic.in
Ecisveep.nic.in
्