ΜΕΡΟΣ Β΄: ΕΥΦΥΗ ΥΛΙΚΑ

“Understanding the history of materials means

understanding the history of mankind and civilization”
R. E. Hummel, Understanding Materials Science, Springer-Verlag, 1999
Είναι γενικά αποδεκτό πως η ιστορία και η ανάπτυξη των
υλικών είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία και
εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.
Smart materials and structures, Gandhi and Thompson, Chapman &
Hall, 1992
Ο όρος «ευφυή υλικά» και πολύ λιγότερο ο όρος «έξυπνα
υλικά» χρησιμοποιείται στην Ελληνική βιβλιογραφία, ως
αντίστοιχος μιάς σειράς όρων της διεθνούς βιβλιογραφίας. Οι
κυριότεροι των οποίων είναι: «intelligent materials» (ευφυή
υλικά), «smart materials» (έξυπνα υλικά), «functional
materials» (λειτουργικά υλικά), «multi-functional materials»
(πολυ-λειτουργικά υλικά) και «adaptive materials»
(αυτοπροσαρμοζόμενα υλικά).
Όπως προκύπτει και από την πληθώρα των
χρησιμοποιούμενων, διεθνώς, όρων το πεδίο των ευφυών
υλικών είναι ένα νέο, σύγχρονο και γοργά αναπτυσσόμενο
πεδίο της επιστήμης των υλικών, γεγονός που δικαιολογεί την
μη πλήρη αποσαφήνιση και τελική αποκρυστάλλωση των όρων
που το χαρακτηρίζουν.
Ως Ευφυή Υλικά αναφέρονται συστήματα υλικών, που έχουν
την ικανότητα να μεταβάλλουν την συμπεριφορά τους ή
ορισμένα χαρακτηριστικά τους (σχήμα, ιδιοσυχνότητα,
συντελεστής απόσβεσης κ.α.) με δεδομένο και ελεγχόμενο
τρόπο, εξ’ αιτίας μίας εξωτερικής διέγερσης.
Τα μονολιθικά και σύνθετα υλικά, που έχουν μελετηθεί σε
προηγούμενα μαθήματα, χαρακτηρίζονται από τις ιδιότητές τους
και τις τιμές που παίρνουν ορισμένα φυσικά μεγέθη όπως το
μέτρο ελαστικότητας, η τάση διαρροής, το όριο θραύσης, η
ηλεκτρική ειδική αγωγιμότητα, η θερμική αγωγή, η αντίσταση
σε διάβρωση κτλ.
Αντίθετα στα ευφυή συστήματα δεν είναι οι τιμές των
διαφόρων ιδιοτήτων που παίζουν τον πρωτεύοντα ρόλο, αλλά οι
ενέργειες, οι λειτουργίες που αυτά μπορούν να επιτελέσουν.
 Λειτουργικά Υλικά

Λειτουργικά υλικά ονομάζονται τα υλικά που έχουν την

ικανότητα να εκτελούν ορισμένες λειτουργίες (ενέργειες)
όταν δεχθούν την επίδραση περιβαλλοντικής διέγερσης ή
σήματος ελέγχου.
Η διαφορά μεταξύ μιας διατάξεως (που εκτελεί την ίδια
ενέργεια) και ενός λειτουργικού υλικού, έγκειται στο γεγονός
ότι το υλικό διατηρεί την ίδια λειτουργική ικανότητα
(ιδιότητα) ακόμη και όταν ο όγκος του υποδιαιρείται.
Τα λειτουργικά υλικά χωρίζονται σε δύο ομάδες: τα παθητικά
και τα ενεργά.
 Παθητικά Λειτουργικά Υλικά

Το χαρακτηριστικό των παθητικών λειτουργικών υλικών

είναι η εμφάνιση ακρότατων σημείων (τιμών), όπως μέγιστο,
ελάχιστο, σημεία καμπής κτλ, σε τουλάχιστον μία φυσική
ποσότητα.
Στα κρυσταλλικά συστήματα, για παράδειγμα, τέτοιου είδους
ακραίες συμπεριφορές σχετίζονται με δομικές αλλαγές
φάσης και περιορίζονται σε πεπερασμένο θερμοκρασιακό
εύρος.
Έτσι, η μεγάλη μεταβολή στο μέγεθος (τιμή) μιάς
συγκεκριμένης φυσικής ιδιότητας μπορεί να αξιοποιηθεί
ώστε να εκτελέσει ορισμένες λειτουργίες ελέγχου.
Παραδείγματα: PTC, υπεραγώγιμα υλικά, η ειδική αντίσταση
στο εμπλουτισμένο BaTiO3 κ.α.
 Ενεργά Λειτουργικά Υλικά

Ενεργά λειτουργικά υλικά θεωρούνται όσα μπορούν να

μετατρέπουν την ενέργεια από ένα είδος σε άλλο.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα υλικά που
επιδεικνύουν τα φαινόμενα: του πιεζοηλεκτρισμού, της
μαγνητοσυστολής, της ηλεκτροσυστολής και το φαινόμενο
μνήμης σχήματος.
Η κατηγορία αυτή των υλικών μπορεί να δώσει μεγάλου
μεγέθους αποκρίσεις σε εξωτερικά ερεθίσματα, χωρίς η
συμπεριφορά τους να παρουσιάζει ανωμαλίες.
Οι βασικές μορφές ενέργειας που μπορούν να αλληλο-
μετατρέπονται μέσω των λειτουργικών υλικών είναι: η
θερμική, η ηλεκτρική, η μαγνητική και η μηχανική ενέργεια.
Παρατηρήσεις:
• Η ενέργεια η οποία εναλλάσσει μορφές μπορεί να είναι
στατική (π.χ. ηλεκτροστατική ενέργεια στο εσωτερικό
πυκνωτή) ή δυναμική (π.χ. ηλεκτρομαγνητικά κύματα).
• Τα ενεργά λειτουργικά υλικά είναι τα υλικά που κυρίως
χρησιμοποιούνται στην ανάπτυξη ευφυών συστημάτων.
Ορισμένες φορές αυτά αποκαλούνται πολύ-λειτουργικά καθώς
διαθέτουν αρκετές λειτουργικές ιδιότητες λόγω φαινομένων
σύζευξης.
• Η μεταβολή στο μέγεθος (τιμή) μιας φυσικής ιδιότητας, ενός
υλικού, λόγω εξωτερικής διέγερσης πρέπει να είναι αρκετά
μεγάλη για να θεωρηθεί αυτό λειτουργικό (π.χ. η συνήθης
θερμική διαστολή των υλικών δεν τα καθιστά λειτουργικά).
• Υπάρχουν φυσικά λειτουργικά υλικά;
Η ποιότητα (η καταλληλότητα κατά μία έννοια) των
λειτουργικών υλικών μετράται από τον βαθμό ανταπόκρισής
τους στο εξωτερικό ερέθισμα και την ταχύτητα
ανταπόκρισής τους.
Συχνά ο υψηλός βαθμός ανταπόκρισης συνδέεται με
καταστάσεις «ασταθούς ισορροπίας» ή δομικών αλλαγών
φάσεων. Τις πιο πολλές φορές οι αλλαγές φάσεων
σχετίζονται με θερμοκρασιακές μεταβολές. Μία κρίσιμη
συμμετρία καθορίζει την μετάπτωση από την κρυσταλλική
δομή υψηλής θερμοκρασίας στην αντίστοιχη χαμηλής
θερμοκρασίας.

BaTiO3

T>Tc T<Tc
Η κλίμακα των φαινομένων: Μικροσκοπική,
Μεσοσκοπική, Μακροσκοπική
Σε έναν ιδανικό μονοκρύσταλλο οι μακροσκοπικές ιδιότητες
είναι η στατιστική μέση τιμή των μικροσκοπικών ιδιοτήτων
κάθε μοναδιαίας κυψελίδας. Η εμφάνιση μη τοπικών
αλληλεπιδράσεων και δομών (δομή κόκκων, δομή περιοχών,
προσμίξεις) στην ενδιάμεση (μεσοσκοπική) κλίμακα
τροποποιεί την συμπεριφορά των υλικών και επιβάλλει την
εξέταση των φαινομένων σε όλες τις κλίμακες.
Η διατήρηση της ενέργειας
Η διατήρηση της ενέργειας στο υλικό, κατά τις μετατροπές
από είδος σε είδος που η «κινούσα δύναμη επιβάλλει», είναι
βασικό χαρακτηριστικό των ενεργών λειτουργικών υλικών.
 Παραδείγματα Λειτουργικών Υλικών

Υλικά ανταποκρινόμενα σε θερμικές μεταβολές

Υλικά ανταποκρινόμενα σε Ηλεκτρικά, Μαγνητικά και

Τασικά πεδία
Συμβατική διάταξη Ευφυές σύστημα
 Η ανάπτυξη των Ευφυών Συστημάτων ακολουθεί
Βιολογικά πρότυπα
Δομή: Μήτρα – Ενισχυτικό μέσο – Διεπιφάνεια
(Σκελετός)
Ενεργοποιητές: Μαγνητοσυστολή
(Μύες) Πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο
Ηλεκτρορεολογία
Φαινόμενο Μνήμης Σχήματος
Αισθητήρες: Οπτικές ίνες
(Νεύρα) Πιεζοηλεκτρικοί αισθητήρες
Φασματοσκοπικοί αισθητήρες
Βρόγχος ελέγχου: Υπολογιστής – Λογισμικό
(Εγκέφαλος)
 Δομικά / Σίδηρος
Μηχανική Αντοχή
Κατασκευαστικά Υλικά Χάλυβας
Ηλεκτρικές Ιδιότητες
Ξύλο
Αντίσταση στην
Τσιμέντο
Διάβρωση και Χημική
Πολυστρωματικά
Ιδιότητες Προσβολή Θερμικές
Σύνθετα Ρητίνης –
Ιδιότητες κ.α.
Ινών Άνθρακα ή
Αραμιδικών Ινών

Λειτουργικά Υλικά Κράματα Ni-Ti

Φαινόμενο Μνήμης
Θειούχο Κάδμιο
Σχήματος
Τιτανικό Βάριο
Πιεζοηλεκτρισμός
Γερμάνιο
Σιδηροηλεκτρισμός
Ιδιότητες Τέρβιο Σίδηρος
Φωτοαγωγιμότητα
Λειτουργίες Μαγνητοσυστολή

Ευφυή Συστήματα Σύνθετα και Αυτόνομη απόκριση με

Υβριδικά ευέλικτο τρόπο στις
Συστήματα: εξωτερικές επιδράσεις –
Μήτρα / Ενισχυτική ικανότητα να εκτελούν
Ιδιότητες
Φάση ειδικές λειτουργίες
Λειτουργίες
με ενσωματωμένα
Πληροφόρηση /
Λειτουργικά Υλικά
Επανατροφοδότηση
Σχηματική Απεικόνιση της Δομής των Σύνθετων Υλικών

Πολυμερή

Ενισχυτική
φάση

Κεραμικά Μέταλλα
 Δίκτυο Δομικά Υλικά
Η Δομή των Ευφυών Ενεργοποιητώ
ν
Συστημάτων

Δίκτυο
Αισθητήρων

Ευφυή
Συστήματα

Έλεγχος μέσω
Μικροεπεξεργαστή
Πολυμερή

Ελέγχος σε Συνθήκες
Πραγματικού-
Χρόνου
Ενισχυτική
φάση

Κεραμικά Μέταλλα
Θεμελιώδεις Λειτουργίες Ευφυών Συστημάτων