MAŠINSKI FAKULTET UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVU

ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

Doc. dr. Goran Orašanin, dipl. maš. ing.

Istočno Sarajevo, 2016/2017.

 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

Odgovor indijanskog poglavice Sijera Abrahamu Linkolnu iz

1854. godine na ponudu da kupi veliki dio indijanske teritorije, a
da Indijance smjesti u rezervate:
... Kako može neko da kupi ili proda nebo? Toplinu zemlje? Ovakve misli su
nam strane. Ako mi ne posjedujemo svježinu vazduha i svjetlucanje vode,
kako ih onda kupiti? Svaki je djelić ove zemlje svet mom narodu. Svaka
blistava borova iglica, svaka pješčana obala, svaka izmaglica u tami šume,
svaki insekt koji zuji, sveti su u mislima i životu mog naroda. Sokovi koji
protiču kroz drveće nose uspomene na moj narod i njegovo iskustvo. Sokovi
koji protiču kroz drveće nose uspomene crvenog čovjeka. Mrtvi bledoliki
zaboravljaju zemlju svog rođenja kada odu u šetnju među zvijezde. Naši
mrtvi nikad ne zaboravljaju ovu predivnu zemlju, jer ona je mati crvenog
čovjeka. Dio smo zemlje i ona je dio nas. Mirišljavi cvjetovi su nam sestre,
jelen, konji, veliki orao braća su nam, stjenoviti vrhovi, sokovi poljana, toplota
ponijevog tijela i čovjeka, svi pripadaju istoj porodici...
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Uvod

Svaka ljudska aktivnost u prostoru dovodi do određenih promjena

koje se manifestuju kao ugrožavanje prirodne ravnoteže.
Trka za profitom i nekontrolisano korišćenje prirodnih resursa u cilju
eliminisanja bijede u nerazvijenim zemljama dramatično narušava
životne uslove.
Nesumnjiva je činjenica da nemaran odnos čovjeka prema životnoj
sredini danas, može da sutra bude razlog ugroženosti, pa čak i
nestanka ljudske vrste na Zemlji.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Uvod

Ekologija je relativno mlada nauka koja se bavi proučavanjem

odnosa živih bića prema neživoj i živoj prirodi.
Ekologija oikos – stanište (dom, kuća) i logos – nauka, učenje.
Problematikom ekologije i zaštite danas se bavi mnogo ljudi i mogu
se podijeliti na:
ekologe – stručnjaci
ekologiste – nestručna lica sa neosporno dobrim namjerama (ekonomisti,
političari, geografi...); ima ih mnogo više nego ekologa i nalaze se u
centrima odlučivanja gdje u prošlosti i sadašnjosti često povlače loše
poteze i donose loša rešenja zbog kojih svi trpimo
Danas ekologija sve više postaje svijest čovječanstva i njeno
poznavanje neophodno je da bi se pravilno pristupilo zaštiti životne
sredine.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Uvod

Ekologija nam pruža korisna znanja koja su teorijska osnova za

racionalno raspolaganje prirodnim dobrima.
Iz ovoga izvlačimo zaključak da je cilj ekoloških istraživanja primjena
stečenih znanja u rješavanju praktičnih životnih problema vezanih za
zaštitu i unapređenje ranije uspostavljenog ekosistema.
Čovjek će obezbijediti sigurniju budućnost samo boljim
razumijevanjem odnosa u biosferi i poštivanjem prirodnih zakona.
Danas je najvažniji čovjekov zadatak da se zaštiti od samog sebe.
Da bi to i postigao, on mora da uvažava svijet oko sebe, kroz
uvažavanje prirodnog sklada koji je narušen ljudskim neznanjem i
pohlepom.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Istorijski razvoj ekologije

Termin „ekologija“ je prvi upotrijebio njemački biolog Ernst Hekel, u

svom djelu Opšta morfologija organizama (1866. godine).
U laičkoj javnosti se ovaj termin često koristi kao sinonim za pojam
zaštite životne sredine, što nije ispravno jer je zaštita životne sredine
samo jedna od oblasti kojima se bavi ekologija.

Ernst Hekel (njem. Ernst Heinrich Philip Haeckel;

Potsdam 16.02.1834 – Jena, 09.08.1919. Bio je
njemački biolog, prirodnjak, filozof, fizičar, profesor
i umjetnik.

Hekel je bio profesor zoologije na Univerzitetu u

Jeni. Poznat je kao osnivač ekologije, nauke koju
je definisao kao ekonomiju prirode, istraživanje
totalnih odnosa organizama prema organskoj i
neorganskoj okolini i kao učenje o kompleksnim
međuodnosima.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Istorijski razvoj ekologije

Stvarnim utemeljivačem moderne ekologije, iako je Hekel prvi

upotrijebio riječ ekologija, smatramo Čarlsa Darvina. U svom
čuvenom djelu „Porijeklo vrsta“ (1859), on iznosi shvatanje o
organskoj evoluciji, odnosno predstavlja nam učenje o uticaju
spoljašnje sredine na organizme. Darvin je međusobne odnose živih
bića i odnos organizama prema činiocima nežive prirode obuhvatio
pojmom borbe za opstanak.

Čarls Robert Darvin (eng. Charles Darwin;

Šruzberi 12.02.1809 – Daun 19.04.1882). Bio je
britanski naučnik koji je postavio temelje moderne
teorije evolucije po kojoj se svi životni oblici
razvijaju putem prirodne selekcije.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Istorijski razvoj ekologije

Počeci ekološkog proučavanja živog svijeta na prostorima bivše

Jugoslavije vezani su za poznatog naučnika Josifa Pančića. Najveći
dio svojih proučavanja je posvetio biodiverzitetu. U svojim prvim
radovima (Živi pijesak u Srbiji, O našim šumama), dolazi do spoznaje
da čovjekovo djelovanje treba da bude u skladu sa ekološkim
principima. Najznačajnije djelo mu je Flora Kneževine Srbije.

Josif Pančić (Ugrini 17.04.1814. – Beograd

08.03.1888.). Bio je srpski ljekar i botaničar i prvi
predsjednik Srpske kraljevske akademije. Otkrio je
novu vrstu četinara koja je po njemu nazvana
Pančićeva omorika. Po njemu je nazvan i najviši
vrh Kopaonika (Pančićev vrh) na kome se nalazi
mauzolej sa njegovim posmrtnim ostacima.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Istorijski razvoj ekologije

Veliki doprinos razvoju moderne ekologije na našim prostorima dao je

i poznati akademik Siniša Stanković, profesor Beogradskog
univerziteta. U svojoj knjizi Okvir života (1935), tretira većinu
osnovnih stavova i principa koje prihvaća savremena ekologija. U
ovom čuvenom djelu, profesor Stanković, osim što predstavlja
osnovne principe i zadatke ekologije, ukazuje i na potrebu
prihvatanja ekološkog načina mišljenja i van akademske zajednice.

Siniša Stanković (Zaječar 26.03.1892 – Beograd

24.02.1974.). Bio je srpski biolog, član Srpske
akademije nauka i umjetnosti i osnivač Instituta za
ekologiju i biogeografiju SANU, direktor Biološkog
instituta Srbije.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Istorijski razvoj ekologije

U BiH, svojim radovima se ističu: Sulejman Redžić, Ljubomir

Berberović, Nevenka Pavlović, Boro Pavlović i drugi.

Sulejman Redžić (Jajce 01.02.1954. –

Sarajevo januar 2013.). Bio je
akademik i profesor Prirodno -
matematičkog fakulteta na Univerzitetu
u Sarajevu, ekolog i stručnjak za
Dinaride. Poznat je kao jedan od
vodećih intelektualaca u BiH.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Definicije

Značaj ekologije danas je da proučava zakonitosti koje se odvijaju u

odnosima u prirodi, odnosno odnosima koji su nastali u istorijskom
razvoju svake vrste.
Ukoliko poznajemo istoriju tih odnosa lako će se uočiti svako
narušavanje (poremećaj prirodne ravnoteže), kao i otkrivanje uzroka
narušavanja ravnoteže, te se mogu preduzeti mjere da se ti uzroci
otklone.
Otklanjanjem uzroka, zaštitiće se prirodni odnosi u ekosistemima i
čovjekova aktivnost usmjeriti u pravcu zaštite spoljašnje sredine.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

Danas se ekologija razvila u veoma respektabilnu naučnu disciplinu.

U mnogim državama, ona je postala obavezan predmet na
visokoškolskim ustanovama. Naučni rezultati do kojih se dolazi
izučavajući odnose koji vladaju na svim nivoima organizacije
ekoloških sistema sve se više cijene, iako još uvijek nedovoljno.
Zahvaljujući širini i učestalosti proučavanja, došlo je do razvoja
brojnih specijalnih i interdisciplinarnih (graničnih) grana ove naučne
discipline.
Ekologija se, prema predmetu proučavanja, dijeli na:
Fitoekologiju ili ekologiju biljaka
Zooekologiju ili ekologiju životinja,
Ekologiju gljiva,
Mikroekologiju ili ekologiju mikroorganizama i
Humanu ekologiju.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

Fitoekologija se bavi proučavanjem biljnih vrsta i biljnih zajednica i

spoljašnje sredine.
Zooekologija se bavi proučavanjem životinjskih vrsta i njihovih
zajednica.
Obje nauke u svom proučavanju istražuju odnose između biljnog i
životinjskog svijeta. Za biljke, životinjski organizmi su sastavni dio
spoljašnje sredine, a i sam biljni svijet je to isto za životinjske
organizme. Većim dijelom, ove dvije discipline čine jedinstvenu
disciplinu, pogotovo kada je riječ o istraživanju životnih zajednica.
Humana ekologija proučava splet odnosa čovjeka i njegove životne
sredine. Ovaj naziv prvi su upotrijebili Bardžes i Park 1921. godine.
Na početku je smatrana dijelom medicinske nauke, a ona danas za
predmet svoga istraživanja uzima kompleks složenih odnosa između
spoljašnje sredine i čovjeka.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

Prema nivou organizacije ekoloških sistema, ekologiju dijelimo na:

I. Ekologiju ekosistema (izučava brojne veze koje se uspostavljaju
unutar i između ekoloških sistema različitih nivoa organizacije, kao i
mehanizme kojima se omogućava funkcionisanje biosfere);
II. Ekologiju zajednica (odnosi između zajednica);
III. Ekologiju populacija (istražuje odnose između populacija, kao
stvarnog oblika postojanja vrste – nikako kao prostog skupa jedinki, i
elemenata žive i nežive prirode) i
IV. Ekologiju vrsta (analiza nastanka i ponašanja, kao načina
adaptacije na okruženje).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

Prema proučavanju glavnih životnih oblasti, odnosno prirodi životne

sredine, ekologiju možemo podijeliti na:
Ekologiju kopnene sredine,
Ekologiju morske sredine,
Ekologiju slatkovodne sredine i
Kosmičku ekologiju.

Ekologiju dijelimo i na:

Fundamentalnu ekologiju i
Primijenjenu ekologiju.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

U odnosu na nivo organizacije ekoloških sistema, izdvajamo sljedeće

grane:
1. Autoekologija – ekologija vrste (proučava odnose organizama
pripadnika određene vrste prema abiotičkim i biotičkim faktorima);
2. Demekologija (proučava odnose unutar populacije i odnose
populacije prema životnoj sredini) i
3. Sinekologija (bavi se svim zakonitostima života, kako biljnih, tako i
životinjskih zajednica).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološke discipline i podjela ekologije

Ekologija se može podijeliti prema stepenu organizacije:

analitička ekologija kod koje je postupak ispitivanja analitički, a odnosi se
na ekologiju individualnih organizama – ekologiju vrste (ovo je zapravo
autoekologija ili idioekologija); i
sintetsku (ekologija sinteze) i ona obuhvata ekološka istraživanja tri
osnovna stupnja organizacije živoga svijeta.
Posljednjih godina uvode se i pojmovi “inženjerska ekologija”,
“tehnička ekologija”, “privredna ekologija” itd.
Pod “inženjerskom ekologijom” se podrazumjeva sistem inženjersko
– tehničkih mjera i djelovanja koje treba preduzeti sa ciljem očuvanja
kvaliteta sredine u uslovima stalno rastućeg zadovoljavanja potreba
čovječanstva za sirovinama i energijom.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Povezanost sa drugim naučnim disciplinama

Ekologija je, prije svega, biološka nauka. S obzirom na široko

područje svoga interesovanja, uvrštavamo je i u interdisciplinarne i
sintetičke nauke. Ona ne samo da je aktuelna nauka, već je izašla i iz
svojih klasičnih okvira. Ekologija povezuje istraživanja specijalista iz
različitih naučnih oblasti, čime se postiže kompleksno ekološko
poznavanje života i opstanak živih bića.
Da bismo razumijeli odnose u ekosistemu, nije dovoljno samo
poznavanje zakonitosti koje proučava biologija, već je potrebno
shvatiti i koristiti zakonitosti do kojih se dolazi u određenim prirodnim
(fizika, hemija, gelogija, geografija, matematika) i društvenim
naukama (prije svega, istorija, sociologija, etnologija, pravo i politika).
Ekologija objedinjava brojna naučna saznanja iz različitih naučnih
oblasti i tako postaje kompleksna nauka, koja, kao takva, daje
doprinos rješavanju problematike održanja života i njegove
raznovrsnosti.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Životna sredina

Pojam životna sredina je širi i terminološki opravdaniji od životna

okolina (npr. riba živi u vodenoj sredini, ne u vodenoj okolini).
Životna sredina ili okvir života obuhvata sve ono što okružuje
organizam i neposreno ili posredno djeluje na njegovo stanje, rast,
dužinu života itd.
Pod životnom sredinom organizama (pa i čoveka) podrazumjeva se
skup raznovrsnih ekoloških faktora ili odgovarajućih elemenata
spoljašnje sredine (fizičke, hemijske, biološke prirode pa i
antropogene) u odgovarajućem prostornom okviru koji neprekidno
djeluje na organizme i za koji su vezani svojim životnim potrebama.
Kompleks elemenata ili faktora životne sredine neophodnih
organizmu čine uslove opstanka ili životne uslove sredine.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Životna sredina

Unutar svakog ekosistema postoji nekoliko vrsta odnosa:

akcije - djelovanja životne sredine na živo biće;
reakcije – djelovanje živih bića na životnu sredinu;
koakcije – uzajamni odnosi među živim bićima (predatorsvo, simbioza,
komensalizam).

Svojim djelovanje čovjek zagađuje životnu sredinu. Zagađivanja se

gubo mogu podijeliti na:
fizičko – buka, temperatura, otpatci
hemijsko – organskim i neorganskim, razgradivim i nerazgradivim
materijama
biološko – mikroorganizmima, biološkim otrovima
radioaktivno – izvučeno iz fizičkog
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Životna sredina

Iako se izučavaju posebno sve životne sredine (voda, vazduh i zemljište)

međusobno su povezane i predstavljaju jedinstvo tako da se posljedice
zagađivanja svake oseća u svim ostalim → ŽIVOTNA SREDINA JE
NEDJELJIVA, PODJELA JE VJEŠTAČKA I POSTOJI SAMO ZBOG
METODIČKOG PRISTUPA.

Zagađivači su svi emiteri zagađujućih materija. U najveće spadaju:

industrija – apsolutno na prvom mjestu
poljoprivreda
saobraćaj – svi vidovi
vojska – potencijalno (sve više i realno) najveći zagađivač → nuklearno
oružje, bojni otrovi, razaranje predjela...
energetika – termo, hidro i nuklearne elektrane
šumarstvo – eksploatacija šuma i pogrešno pošumljavanje
turizam – krčenje šuma i ostale vegetacije radi izgradnje turističkih
objekata za jednu od niza posljedica ima i eroziju
ekstenzivno stočarstvo
urbanizacija – grad na malom prostoru sumira sve oblike zagađivanja.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Životna sredina

Briga o životnoj sredini je sa gledišta našeg društva prioritet od

sveukupnog značaja za društvo. Zdrava životna sredina je osnov za
očuvanje ljudske egzistencije, zdravog razvoja društva i bitan faktor
za nivo života stanovništva.
Ciljevi zaštite životne sredine su: Očuvanje i zaštita zdravlja ljudi,
cjelovitost, raznovrsnost i kvalitet ekosistema, genofonda životinjskih
i biljnih vrsta, plodnost zemljišta, prirodnih ljepota i prostornih
vrijednosti, kulturne baštine i dobara koje je stvorio čovjek;
obezbjeđenje uslova za ograničeno, razumno i održivo gazdovanje
živom i neživom prirodom, očuvanje ekološke stabilnosti prirode,
količine i kvaliteta prirodnih bogatstava i sprječavanje opasnosti i
rizika po životnu sredinu.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Klasifikacije i značaj ekoloških faktora

Cjelokupni razvoj jedinki svake vrste odvija se u vrlo složenom spletu

spoljašnjih uslova koji čine njegovu spoljašnju sredinu, živu i neživu.
Kompleks svih uticaja koji djeluju na organizam na mjestu na kome
živi čine životnu sredinu, a uticaji koji potiču iz sredine su ekološki
faktori ili spoljašnji faktori.
Oni su vrlo promjenljivi i organizmi na promjene reaguju ekološkim
prilagođenostima koja su specifična za svaku vrstu odnosno jedinku.
Ekološki faktori mogu se podjeliti na različite načine i prema različitim
kriterijumima. U cjelini osnovne kategorije ekoloških faktora su
abiotički i biotički faktori, dok su u novije vrijeme od biotičkih, kao
posebna grupa po značaju, izdvajaju i antropogeni faktori (uticaj
čovjeka).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Klasifikacije i značaj ekoloških faktora

Abiotički ekološki faktori

Klimatski Edafski
Svjetlost Fizičko-hemijske karakteristike
Temperatura zemljišta

Voda i vlažnost Biološke osobine zemljišta

Vazduh i vjetar

Orografski
Reljef Geofizički
Razruđenost terena Gravitacija
Nadmorska visina Magnetizam
Ekspozicija Oscilatorna talasna kretanja
Nagib
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Klasifikacije i značaj ekoloških faktora

Biotički ekološki faktori

Uticaj biljaka na biljke
Uticaj mikroorganizama na biljke
Uticaj gljiva na biljke
Uticaj životinja na biljke

Antropogeni faktor
Antropogeni faktori obuhvataju cjelokupno djelovanje čovjeka na živu
prirodu. Čovjek je već svojom pojavom znatno uticao na okolnu
sredinu. Oslobađaju se ogromne količine ugljen-dioksida, iz godine u
godinu raste potreba čovječanstva za hranom, za energentima i td.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Klasifikacije i značaj ekoloških faktora

EKOLOSKI FAKTORI – KLASIFIKACIJA

(životni uslovi – spoljašnji faktori - uticaji)

ABIOTIČKI FAKTORI BIOTIČKI FAKTORI ANTROPOGENI FAKTORI

KLIMATSKI EDAFSKI OROGRAFSKI BIOTIČKI Antropos-čovek HIDROEDAFS

FAKTORI FAKTORI FAKTORI (osobine FAKTORI sredine Period KI
-Svetlost (hemiski) reljefa) obuhvataju obuhvataju antropogena u
-Toplota obuhvataju nadmorsku visinu, međusobne odnose kenozojskoj eri Edaphos-
-Voda fizičko-hemijska nagib terena, i različitih vrsta, i (period razvoja zemljište. Grupe
-Vlažnost svojstva i druge odnose jedinki u živog sveta na ekoloških faktora
-Padavine biološke osobine karakteristike okviru vrste poseban zemlji i pojave koji se odnose
-Vazduh zemljišta reljefa od značaja je uticaj čoveka na živi čoveka) na fizičke,
-Vetar na svet i životnu sredinu. hemijske i
rasprostranjenost Svi organizmi utiču na biološke osobine
pojedinih vrsta neživu sreedinu i vode, zemljišta i
menjaju je. odgovarajućih
organizama.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Fotosinteza

Fotosinteza je proces pretvaranja svjetlosne energije u hemijsku i njeno

pohranjivanje u vidu molekula šećera. Proces fotosinteze se dešava
u biljkama, te u nekim bakterijama i algama, koje u
svojim ćelijama imaju hlorofil. Za proces fotosinteze biljkama je
neophodan ugljen-dioksid, voda i svjetlosna energija. Proces se odvija u
hloroplastima, malim organelama u citoplazmi biljnih ćelija koje sadrže zeleni
pigment zvani hlorofil. Fotosinteza se najvećim dijelom odvija u
listovima biljaka, a veoma malo ili nikako u drugim dijelovima biljke (stablu,
korjenu i dr.).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Fotosinteza

Organizmi koji vrše proces fotosinteze se nazivaju fotoautrotrofi, jer

im taj proces omogućava da sami sebi proizvode hranu. Kao
nusproizvod procesa fotosinteze ispušta se kiseonik. Upravo zbog te
činjenice, fotosinteza je od vitalnog značaja za život na Zemlji. Pored
održavanja nivoa kiseonika u atmosferi, gotovo sva živa bića su
direktno ili indirektno vezana za fotosintezu kao izvor energije ili
hrane.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Orografski faktor

Orografski faktori obuhvataju nadmorsku visinu, nagib terena,

ekspoziciju i druge karakteristike reljefa, što ima veliki ekološki značaj
na rasprostranjenost pojedinih vrsta.
Tropske kišne šume
Tropske šume

Savane
Šume umerenog
pojasa

Pašnjaci Četinari

Pustinje
Tundre

Toplo

Vlažno

Temperatura

Padavine

Hladno Suvo
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Orografski faktori

Orografski faktori obuhvataju nadmorsku visinu, nagib terena,

ekspoziciju i druge karakteristike reljefa, što ima veliki ekološki značaj
na rasprostranjenost pojedinih vrsta.

Visokogorski
četinari

Pojas četinara

Nadmorska visina a
Listopadne šume

Zatravnjeni
pojasevi

Pustinjski pojas
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka valenca

Granica kolebanja jednog ekološkog faktora i mogućnost opstanka

organske vrste u tim granicama označava se kao ekološka valenca.
Ona je kod jednog organizma različita za različite faktore, a različita
je i za jedan faktor kod različitih vrsta organizama.
Svojstvo, odnosno sposobnost prilagođavanja vrste na određeni
opseg (dijapazon) dejstva faktora sredine naziva se ekološka
valenca, odnosno ekološka plastičnost ili tolerancija vrste; širi opseg
kolebanja dejstva ekološkog faktora, utoliko je šira njena ekološka
valenca.
Organizmi sa uzanom ekološkom valencom su stenovalentni (od
grčkog stenos – uzan), a organizmi sa širokom ekološkom valencom
su eurivalentni (od grčkog exros – širok).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka valenca

Ekološka valenca ima tri osnovne vrijednosti (kardinalne tačke): ekološki

optimum, ekološki minimum i ekološki maksimum.

Ekološki optimum je ona vrijednost ekološkog faktora pri kojoj se životni

procesi najbolje odvijaju. Izvan granica ekološkog minimuma i ekološkog
maksimuma životni procesi prestaju. U okviru ekološke valence životni
procesi postaju sve slabiji u opsegu ekološkog pesimuma (vrijednosti u
okviru ekološke valence koje se približavaju maksimumu i minimumu).
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka valenca

Skup ekoloških faktora (životnih uslova) bez kojih organizam ne može da

opstane – predstavlja uslov opstanka ili uslov života svakog organizma.
Različiti organizmi na različite načine reaguju na dejstvo jednog istog faktora.
Za svaku vrstu organizma karakteristični su posebni uslovi.

Razlikuje se donja (minimum) i gornja (maksimum) granica izdržljivosti.

Najpovoljnije dejstvo ekološkog faktora označava se kao optimum, a
najnepovoljnije kao pesimum. Za svaki organizam, odnosno vrstu, postoji
određeni optimum dejstva faktora spoljašnje sredine.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka valenca

Ekološki optimum se razlikuje od

fiziološkog optimuma i uslovljen
je konkurentskim odnosima
između vrsta u biljnoj zajednici.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka niša

Mjesto koje jedna organska vrsta zauzima i uloga koju ima u spletu
odnosa, naročito ishrane u životnoj zajednici, označava se kao
ekološka niša, a koja podrazumjeva iskorišćavanje određenih
životnih mogućnosti. Različite vrste imaju i različite mogućnosti. One
koje su ograničene na određen izvor hrane i ograničen prostor imaju
usku ekološku nišu i njihovo preživljavanje može biti u određenim
uslovima dovedeno u pitanje.
Ekološka niša podrazumjeva ne samo fizički prostor u kome živi
organizam (tip životnog staniša – jezero, rijeka, pustinja) već i
njegovu funkcionalnu ulogu u životnoj zajednici (vrstu hrane), kao i
položaj koji zauzima u spektru ekoloških faktora, u odnosu na
temperaturu, vlažnost, hemizam sredine, kao i u odnosu na ostale
faktore opstanka.
Ekološka niša predstavlјa zbir svih ekoloških valenci jedne organske
vrste, koje ona podnosi na mjestu koje naselјava.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekološka niša

Kroz istoriju su se mijenjale definicije ekološke niše. Tako ju je u

nauku uveo engleski ekolog Grinel 1917. godine, definišući je kao
prostornu nišu, odnosno mjesto koje neka vrsta zauzima na datom
staništu. 1927. godine, poznati engleski ekolog Elton proširio je
pojam ekološke niše, definišući je kao funcionalnu ili trofičku nišu,
tačnije, ulogu date vrste u trofičkim odnosima u biocenozi. Na kraju je
Hatčinson 1957. godine uveo novi pojam i shvatanje ekološke niše
kao višedimenzionalnog prostora, u kome su u vidu dimenzija prisutni
svi abiotički i biotički faktori sredine koji utiču na vrstu i određuju njen
opstanak. Od tog trenutka mi objašnjavamo ekološku nišu kao
višedimenzionalnu ili fundamentalnu nišu, u kojoj njene dimenzije
čine svi ekološki faktori. Nasuprot fundamentalne, Hatčinson razlikuje
realizovanu ekološku nišu koja se u prirodi ostvaruje, i koja se
odlikuje ograničenom širinom zbog svih otpora sredine.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Biotop životno stanište

Prostorno ograničena jedinica koja se odlikuje specifičnim

kompleksom abiotičkih faktora naziva se biotop (od grčkih reči bios-
život i topos-mjesto). Prema tome, biotop se može definisati kao
mjesto ili prostorni okvir koji zauzima jedna životna zajednica,
odnosno abiotička komponenta ekosistema.
Mjesto gde jedna vrsta obično živi zovemo životno stanište
podrazumevajući pod tim pojmom kompleks abiotičkih i biotičkih
faktora sredine.

Biotop ili životno stanište je prostorno ograničena jedinica, koja se

odlikuje specifičnim kompleksom ekoloških faktora.
Svaki organizam živi u određenom tipu životnog staništa, u jednom
jezeru, rijeci ili pustinji, i tu ga je moguće lako pronaći.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Životne zajednice, Biocenoze

Jedinke jedne vrste ne žive izolovano, već u populacijama, a same

populacije na istom staništu žive u zajednicama. Populacije
organskih vrsta, u prirodnim uslovima, ne žive izolovano već zajedno,
u okviru viših organizacionih cjelina ili makrosistema koji se nazivaju
životne zajednice ili biocenoze (od grčkih reči bios-život i koinos-
zajednički).
Životne zajednice su organizovane grupe populacija biljaka, životinja
i mikroorganizama, koje žive zajedno u istim uslovima životne
sredine. Prostor koji naseljava životna zajednica naziva se životno
stanište ili biotop. Oni čine ekološku cjelinu. Životna zajednica
predstavlja biotičku, a stanište abiotičku komponentu tog skupa.
Dakle, životna zajednica ili BIOCENOZA je skup organizama različitih
vrsta u istom staništu.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Ekosistem

Ekosistem je naziv za komplesno jedinstvo živih bića (biocenoza) i

prostora u kom oni žive (biotop).
Svaka životna zajednica u prirodi mora zauzimati neki prostor u kome
članovi te zajednice zadovoljavaju svoje potrebe: kreću se, uzimaju
hranu, dišu, nalaze zaklon, zaštitu i slično... Taj prostor se naziva
biotop i njega naseljavaju pripadnici odgovarajuće biocenoze. Oni
uspostavljaju vrlo složene međusobne odnose i istovremeno se,
određenim odnosima, povezuju sa okolinom u kojoj žive. Na taj način
biocenoza i biotop zajedno čine ekološki sistem višeg reda -
ekosistem.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Biosfera

Biosferu (grč. bíos = život + sfaira = lopta) – funkcionalnu cjelinu

sfere života – čine svi ekosistemi Zemlje. Jedinstvo žive i nežive
prirode ne ograničava se na ekosisteme, već se proteže i na čitavu
planetu Zemlju. Biosferu sačinjavaju dijelovi ostalih Zemljinih sfera
koje su naseljene živim bićima:
atmosfera, sloj vazduha koji čini perifernu oblogu naše planete;
hidrosfera, vodeni omotač Zemlje i
litosfera, spoljašnji, površinski, tvrdi pokrivač Zemlje

Sve komponente biosfere međusobno

su vezane biogeohemijskim ciklusima
razmene materije i energije. Osnovna
strukturna jedinica biosfere je
ekosistem – jedinstvo odgovarajućeg
biotopa i biocenoze.
 ZAŠTITA ŽIVOTNE I RADNE SREDINE

UVOD
Biosfera

Osnovni procesi koji se u biosferi odvijaju imaju po pravilu ciklični

karakter i nazivaju se biogeohemijski ciklusi. Čovjek na njih danas
snažno utiče, menja ih, tako da postaje odlučujući faktor dalje
evolucije i opstanka života u biosferi. Dejstvo čovjeka na prirodne
procese predstavlja poseban biotički faktor, antropogeni faktor.
Energija
Sunce

Atmosfera Hidrosfera
VAZDUH ŽIVOT VODA

Litosfera
ZEMLJIŠTE
BIOSFERA

Zemlja
MINERALI