‫ﺟﻨﺎن‬

‫ُﻣ َﺪ ّ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ در ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺗﻘﺎﺑﻞ اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬

‫ﻋﺒﺪا ﻫﻤﺘﻲ ﮔﻠﻴﺎن‬

 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‪٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻋﺒﺪا ﻫﻤﺘﻲ ﮔﻠﻴﺎن ‪١٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ّاول‪ :‬ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪١١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﺣﺎت ‪١٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣُ َﻮ ﻟﱠﺪان ‪١٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ُﻣ ْﺴﺘَ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ‪١٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫آﻏﺎز َﺗﺪَ ﱡﺟﻦ ‪١٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎرﺑﺮد ﻟﻔﻆ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ‪٢٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮرد ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪٢٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ّاول ‪٣٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٣٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ‪٤٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل در ﻋﺼﺮ اﻣﺎرت ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻣﻮي ‪٤٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻣﺎرت ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ‪T‬ﻗﻄﻠﻮﻧﻴّﻪ‪٤٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / Q‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم و اﺳﻄﻮره ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس ‪٤٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻇﻬﻮر ﺗﺸﻜّﻞﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ‪٥١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺑﻲ ﻓﺮﺟﺎم در درون دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪٥٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎ و ﺗﻔﺮﻗﻪﺟﻮﻳﻲﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ‪٥٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﺮﻗﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر دوﻟﺖ ﻗَ ْﺸﺘﺎ ﻟَﻪ ‪٦٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ‪٦٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺳﻘﻮط ُﻃ َﻠﻴْﻄُ َﻠﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﺳﻴﺎدت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪٧٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﺳﺘﻤﺪاد اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻣﺮاﺑﻄﺎن ‪٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻮﺣﺪان ‪٧٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺗﺪاوم ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و واﻛﻨﺶ ّ‬
‫ﺳﻴﻄﺮه ﻓﺮا ﮔﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و اﻧﺤل ﻛﻠﻲ ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺪة ‪٧‬ق‪١٣.‬م ‪٨٥ / / / / / / / /‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺴﻠﻂ دوﻟﺖ ﻗَ ْﺸﺘﺎ ﻟَﻪ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﻣﻲ ‪٩١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ دوم ‪٩٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬ﺟﻮاﻣﻊ ُﻣ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١١٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺤﺪود ﺷﺪن ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏ َْﺮﻧﺎ َﻃﻪ ‪١١٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﺤﻈﻮرات دﻳﻨﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﺎن ‪١١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗ ْﺸﺘﺎ َﻟﻪ‪١٢٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪١٣٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ّ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗ ْﺸﺘﺎ ﻟﻪ ‪١٣٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو آرا ﮔﻮن ‪١٤٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣﻮزه رود ِاﺑْ ُﺮ و ‪T‬ﻣﻨﻄﻘﻪ آرا ﮔﻮن‪١٤٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / Q‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ‪َ T‬ﻗﻄﱠﻠﻮﻧﻴﻪ‪١٥٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /Q‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑﻠَﻨْ ِﺴﻴَﻪ ‪١٥٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣة ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺎ ﻃِ ﺒَﻪ ‪١٥٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪة ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻟﻘﻠﻌﻪ )‪١٦٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / Al -Qalah (Alcala‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨْ ِﺴﻴَﻪ ‪١٦٢ / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر ‪T‬ﺷﺮﻗﻲ‪١٦٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / The Balearics Q‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﺎوار ‪١٧٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪١٧٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٨٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ و ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪١٨٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ ‪٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫دﻫﻪﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺣﻴﺎت ﻏﺮﻧﺎﻃة اﺳﻣﻲ ‪١٩٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﻘﻮط ﻏ َْﺮﻧﺎ ﻃَﻪ ‪١٩٦ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻧﻘﺾ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﻏ َْﺮﻧﺎ ﻃَﻪ و ﻇﻬﻮر ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﺳﺘﻤﺪاد ﺑﻲﻓﺮﺟﺎم ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻣﻲ ‪٢٠٢ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺳﺮي واﻛﻨﺸﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻴﻞ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ‪٢٠٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﺳم ّ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻗﺒﺎل ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪٢١٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺳﺘﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪّ ﺳﺎت ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١٨ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٢١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪٢٢٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٣٥ / /‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪٢٣٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ادﺑﻴﺎت اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ‪T‬ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‪ ,Q‬ﺷﺎﻫﻜﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و‪٢٤٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٤٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﮔﺴﺘﺮش ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‪٢٤٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻴﺮاث ﻫﻨﺮي ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪٢٥٤ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪٢٦٠ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪٢٧١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‪٢٧٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﻟﻒ‪ Q‬ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ‪٢٧٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ب‪ Q‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪٢٨٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
 ‫ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﺎر‬

‫رودرروﻳﻲ اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﺳﺪة ‪١‬ق ‪٧.‬م ﺗﺎ ﻛﻨﻮن اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪,‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﺪﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از دورة ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ,‬اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة اﻳﺒﺮﻳﺎ‬
‫ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺗﻘﺎﺑﻞ و ﮔﺎه ﺗﻌﺎﻣﻞ اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻴﺶ از ﻧﻪ‬
‫ﺳﺪه ‪ ٩٢T‬ـ ‪١٠٢٣‬ق ‪٧١١.‬ـ‪١٦١٤‬م‪ Q‬در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه‪ ,‬ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻧﻴﻤة ﻧـﺨﺴﺖ‬
‫اﻳﻦ دورة ﻧﻬﺼﺪ ﺳﺎﻟﻪ را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺮﺗﺮي داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﺳﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ; اﻣﺎ از اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﭘﻴﺮوان‬
‫ﻣﺴﻴﺢ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ از ﺳـﺪة‬
‫‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ ﺗﻔﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺎﻣﻞ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻗﺪرت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر زﻳﺮ ﺳﻠﻄة‬
‫آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻟﺲ ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ روﻳﺪادﻫﺎي‬
‫دوره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮي ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛـﻤﺘﺮ ﺑـﺮرﺳﻲ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ; در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻴﺎت ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺤﺚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺧﺎﺻﻪ رواﺑﻂ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﺎﻗﺺ و ﻧﺎرﺳﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬در‬
‫اﻧﺪﻟﺲ و ّ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﻐﻠﻮب‪ ,‬وﻟﻲ ﺗﻮاﻧﺎ را در‬
‫ّ‬ ‫اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﺤﻮة ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ را ﺑﺎ آﻧﺎن آﺷﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﺘﺢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و وا ﻛﺶ آن‪ ,‬ﻳـﻌﻨﻲ اﺳـﺘﺮداد اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ّ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و‬
‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي اﺧﻗﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ; اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﻛﺸـﻤﻜﺶﻫﺎ و ﻧـﺒﺮدﻫﺎ‪ ,‬ﺷـﻤﺎري از‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻐﻠﻮب در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻲ از رﺳﻮم‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن آﻧﺎن وﻓﻖ دادﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺮاي اﺻﻠﻲ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻴﻦ‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﻳﺎد ﻛﺮد‪ ,‬ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن و از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ‪ ,‬داراي ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ درﮔﻴﺮيﻫﺎ‪ ,‬ﺣﺪاﻗﻞ از ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ,‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﻤﺎس ﻓﺮاوان دﻳﮕﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺒﺎدلﻫﺎي ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ,‬ﺳـﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﺗـﺠﺎري و ﻏـﻴﺮه ﻧـﻴﺰ ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ; اﻣﺎ در ﻧﺘﻴﺠة ﺗﺤﻮ‪m‬ت ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻛﻪ از اواﺧﺮ‬
‫ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﺘﺢ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رخ داد‪ ,‬راهﻫﺎي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﭘﻴﺶ ﺗـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣـﻌﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻋـﻨﺎﺻﺮ ﺗـﻤﺪن‬
‫اﺳﻣﻲ را ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺗﻘﻠﻴﺪ از آن را ﻣﺠﺎز ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﻣـﻮازﻧـﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از اﻳﻦ ﺗﻤﺪن در ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﭘﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪ‪ /‬در اﻳﻦ دوره ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎزﻧﻤﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪّ ن اﺳﻣﻲ در ﻗـﻠﻤﺮو ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻣﻬﻤﻲ در آﺷﻨﺎﻳﻲ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺪﻧﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻘﺶ ّ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻘﺶ آﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ درﻙ‬
‫ﺷﻮد‪ ,‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺼﺒﺎت و‬
‫ﻣﺪﻧﻴﺘﻲ ﻛﻪ اﺟﺪادﺷﺎن در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺮورش‬
‫ﻛﻴﻨﻪورزيﻫﺎي ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ّ‬
‫داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭘﺎﺳﺪاري ﻛﺮدﻧﺪ; ﺣﺘﻲ در ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ اﺟﺒﺎري در ﻣﻌﺮض ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪي ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ دﻓﺎع از‬
‫ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ و ﻏﺮور ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ روﺣﻴة‬
‫ﻗﻮي و اﺳﺘﻮاري ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺳﺘﻮده و از آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان دژﻫﺎي اﻳﻤﺎن در‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻳـﺎد ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ /‬ﺧـﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑـﺎ ﭘـﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزات‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ در زﻣﻴﻨة ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ا ﻛـﻨﻮن ﻣـﻲﺗﻮان ﻣﺴـﺘﻨﺪﺗﺮ از‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ارزﻧﺪة اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻫﻢ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ روﺷﻦﺗﺮي از ﺑﺮﺧﻮرد ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن رﺳﻢ ﻛﺮد‪/‬‬
‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺼﻞ ّاو ل‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺼﻞ دوم‪ ,‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ,‬روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ را‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ‪٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻋوه ﺑﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﺳﻠﻄة آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ,‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻧـﺤﻮة‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ آن ﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑـﺤﺚ ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫﺪ‪ /‬ﺑـﺎ ﺗـﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن از‬
‫ﺳﺪة‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﺤﺚ‪ ,‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺟـﺎﻣﻌة ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣـﻮرد ﺑـﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮد‪ /‬در ﻓـﺼﻞ آﺧـﺮ‪ ,‬درﺑـﺎرة ﻣـﻬﺎرتﻫﺎ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﻘﺶ آﻧﺎن در ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺮ ّﻗﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎ آن ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌة اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺟـﺎذﺑﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺑﺮرﺳﻲ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﭼﻨﺪان ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه و در‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﺎ ﺟﺎي ﻣﻤﻜﻦ ﻛﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫آﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از َا ﺳﻨﺎد و ﻣﺪارﻙ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ اﺛﺮ اﻫﺘﻤﺎم ورزﻳﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺳﺆا‪m‬ت ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺗﺸﻜﻞﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ؟‬
‫‪ ٢‬ـ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ را ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮﻧﺪ؟‬
‫‪ ٣‬ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‬
‫‪ ٤‬ـ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺤﺪوﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬
‫‪ ٥‬ـ آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺎﻳﺮ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؟‬
‫‪ ٦‬ـ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣن ﻓـﺮﻫﻨﮓ و ﺗـﻤﺪن اﺳـﻣﻲ ﭼـﻪ ﺟـﺎﻳﮕﺎﻫﻲ در ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺷﺘﻨﺪ؟‬
‫‪ ٧‬ـ ﭼﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮاﺗﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻬﺎدﻧﺪ؟‬
‫‪ ٨‬ـ ﻧﺤﻮه ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫‪ ٩‬ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻨﺼﻴﺮ اﺟﺒﺎري ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؟‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﺮا ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﻧﺎن را از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ؟ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ,‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ,‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎ و ﻧﺎرﺳﺎﻳﻲﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺲ ﻓﺮاوان دارد و ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻫﻤة ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ را ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ و اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ ﻓﺰونﺗﺮ ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺿـﺮورت و اﻫـﻤﻴﺖ ﭼـﻨﻴﻦ ﭘـﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ‪ ,‬اﻣـﻴﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﮕـﺎرﻧـﺪه ﻳـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﻳﻦ ﻣﺮز و ﺑﻮم در آﻳﻨﺪه ﺑﺤﺚ را ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﻋـﺮﺿﻪ ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬در ﺗـﺪارﻙ اﻳـﻦ اﺛـﺮ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲﻫﺎي اﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻫﺎدي ﻋﺎﻟﻢ زاده راﻫﮕﺸﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از آن اﺳﺘﺎد ﻓﺮزاﻧﻪ ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ﻗﺪرداﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪا‪ I‬ﻫﻤﺘﻲ ﮔﻠﻴﺎن‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول‬

‫ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ‬

‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳم ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎسﻫﺎ‪ ,‬ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎلﻫﺎ و ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﻴﻦ‬
‫دو ﺗﻤﺪن اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در واﻗﻊ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫اﻳﻦ رواﺑﻂ‪ ,‬ﻛﻨﺶﻫﺎ و وا ﻛﻨﺶﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺗﻤﺪن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﺮرﺳﻲ وﺿﻊ زﻧﺪﮔﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻌﺪ از‬
‫اﺳﺘﺮداد ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ,‬ﺗﺤﺖ ﺣﺎ ﻛﻤﻴّﺖ آﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﻜت ﻧﺎﺷﻲ از آن دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر‬
‫ﺧﺎﺻﻲ از آن ﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ وﺿﻊ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮد; آﻧـﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻈﺮي ﺧﺎص داﺷﺘﻨﺪ و از آن ﺑﻪ داراﻟﺤﺮب ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻣﻲ روا ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎﻧﺪن اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻣﻴﻞ‬
‫و رﺿﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫در ﻃﻮل ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﺗﻌﺎﻣﻞﻫﺎ و ﺗﻌﺎرضﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺻﻄﺣﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﻛﻪ ﻧﻪ ﻛﺎر ﭼﻨﺪان دﻗﻴﻖ و ﺑﻲ ﻃﺮﻓﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻴﺎن اﻳﻦ واژهﻫﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻪ روش ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ در ﻛﺎرﺑﺮد آن ﻫﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻫﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎ‪ ,‬دﻳﺪﮔﺎه ﺧﺎﺻﻲ را دﻧـﺒﺎل ﻛـﺮده اﺳﺖ‪١ /‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ اﺻﻄﺣﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪/‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﺣﺎت‬

‫ﻫﺮ واژه ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد و درﺑﺮدارﻧﺪة ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴـﺘﺮدهاي ﻧـﻴﺴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺘﻮان آن را در ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد‪ /‬ﻣﺜ’ در ﻣﻮرد ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻧﺪﻟﺲ ا ﮔﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ دورهﻫﺎ از‬
‫واژه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد رﺳﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺟﺰو آن ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﻧﺎم‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ; اﻣﺎ ﺑـﻌﺪﻫﺎ ﻳـﻌﻨﻲ از ﺣـﺪود ﺳـﺪه ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻛـﻪ از آن ﺟـﺪا ﺷـﺪه اﺳﺖ‪٢ /‬‬

‫اﺳـﺘﻔﺎده از اﻳـﻦ ﺗـﻌﺒﻴﺮ درﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﻈﺮ ﻧـﻤﻲرﺳﺪ‪ /‬در دوره روﻣـﻲﻫﺎ ﻧـﻴﺰ واژه ﻫـﻴﺴﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫‪T‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ Q‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲرﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳـﺎﺣﻠﻲ‬ ‫)‪(Hispania‬‬
‫ﺷﺮﻗﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ آن اﻃق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪٣ /‬‬

‫اﻣﺎ ا ﮔﺮ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺑﻬﺎم ﺑﻪ ﺟﺎي واژه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﻋﺒﺎرت ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪,‬‬
‫ﻣﺸﻜﻞ دﻳﮕﺮي ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ; زﻳﺮا در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺳﺎ ﻛـﻨﺎن اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ را ﻧـﻤﻲﺗﻮان‬
‫اﻳﺒﺮﻳﺎﻳﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ /‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ واژه ﺑﻪ دوره ﺧﺎﺻﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎﻣﻲ درﺑﺮ ﻧﺪارد‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺣﻤﻴﺮي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در ﻗﺪﻳﻢ ﺑـﻪ آن‬
‫اﺑﺎرﻳﻪ ‪T‬اﻳﺒﺮﻳﺎ‪ Q‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻌﺪي آن را اﺷﺒﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫اﻗﻮاﻣﻲ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آن را َاﻧﺪﻟُﺲ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪٤ /‬‬

‫ﻧﻴﺰ واژه ﻋﺮﺑﻲ َاﻧﺪَ ﻟُﺲ ﮔﺮه ﮔﺸﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﭼﻮن در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و دﻳﮕﺮ زﺑﺎنﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ‬
‫اروﭘﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺎﺻﻲ از ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻃق ﻣـﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در آن‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ از آن ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮد ﻣـﺘﻤﺎﻳﺰ ﮔـﺮدد‪٥ ,‬‬

‫ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن در اﻳﺎم دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬
‫َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ و اﻃﺮاف آن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ از واژه َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪود ﺳﻠﻄة اﻳـﻦ دوﻟﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪٦ /‬‬

‫اﻣﺮوزه ﻧﻴﺰ ﻛﻠﻤﻪ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪T‬اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ‪ Andalusia Q‬را ﺑﺮاي ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ,‬ﻣﻨﺎﻃﻖ واﻗﻊ در‬
‫ـﺮ ُﻃ َﺒﻪ‬
‫ﺟﻨﻮب رود اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ ‪ , Guadalquivir‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫـﻔﺖ ﺷـﻬﺮ; ُﻗ ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ , Granada‬ﻣـﺎﻟَ َﻘﻪ ‪ , Malaga‬و َو ْﻟـ َﺒﻪ‬
‫ﺷﺒﻴ َﻠ ّﻴﻪ ‪ , Seville1‬ﻗﺎ ِدس ‪َ , Cadiz‬ﺟـ ّﻴﺎن ‪َ , Jae‬ﻏ ْ‬
‫‪ِ , Codoba‬ا ِ‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪١٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫‪ Huelva‬ﻣﻲﺷﻮد‪٧ /‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻲ داﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن واژه َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ ﺗـﻘﺮﻳﺒا‬
‫ﻫﻤﻪ آﻧﺎن ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ‪ Galicia‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ‬
‫را ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪوده َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ آورده اﺳﺖ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﻫﺎﻟﻲ آن ﺟﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﻏﺪر و دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪٨ /‬‬

‫زﻫﺮي ﻧﻴﺰ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ را ﺟﺰو ﺑد ﻓﺮﻧﮓ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ٩ /‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻳـﺎﻗﻮت ﻫـﻢ در ﺑـﺎب‬
‫ﺣﺪود َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻧﻴﺴﺖ; او ﻧﻴﺰ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺣﺪ ﺷﻤﺎﻟﻲ آن‬
‫را ﺑﻪ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ١٠ /‬ﮔﺎه در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﻲ ﻋﺒﺎرت ﺟﺰﻳﺮة ا َ‪m‬ﻧﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻗﻠﻤﺮو وﺳﻴﻊﺗﺮي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ادرﻳﺴﻲ از اﻳﻦ واژه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬ﻛﻮه ﻃﻮﻳﻠﻲ ﻛﻪ اﻟﺸﺎرات ﻧﺎم دارد ﺟﺰﻳﺮة ا َ‪m‬ﻧْﺪَ ﻟُﺲ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﻦ ﻛﻮه را اﺷﺒﺎﻧﻴﻪ ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ آن را در زﻣﺎن ﻣﺎ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ< ‪ ١١‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ واژهﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ و‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن آن ﻫﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪/‬‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﻲ و اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺪاﺧﻞ دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻋﺼﺮ اﺳﻣﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ آن ﻫﺎ از ﻧﺎمﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و در ﭼﻨﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻣﺮوزه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ واژهﻫﺎ را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺪه‬
‫ﺗﻔﺼﻴﻞ درﺑﺎره آن ﻫﺎ ﻗﻠﻢ ﻓﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺮﺧﻲ از اﺻﻄﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﮔﺮدد‪ ,‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ـﻮﻟﱠﺪان ‪ُ , Muladi‬ﻣ ْﺴـ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ‪, Mozarabs‬‬
‫ﻣﺴــﻴﺤﻴﺎن راﺳــﺘﻴﻦ‪ ,‬ﮔـﺮوهﻫﺎي دﻳﮕـﺮي از ﻗـﺒﻴﻞ ﻣُ َ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ , Mudejars‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ Moriscos‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺑﺮاي اﻳﻦ واژهﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ﻋﺎم و ﻓﺮا ﮔﻴﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد و در ﻫﻤﻪ دورهﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲرود‪/‬‬

‫ﻣﻮ ﱠﻟﺪان ‪١٢‬‬

‫َُ‬
‫اﺻﻄح ُﻣ َﻮﻟﱠﺪ ﺑﺮ ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ اﻃق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺑﻮﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺣﻀﻮر ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و‬
‫‪T‬ﻣﻔﺮد آن اﺳﻠﻤﻲ‬ ‫اﺳم را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺎﻟﻤﻪ ‪Aslami‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ QAslami‬ﻳﺎ ﻣﺴﺎﻟﻤﻪ ‪ Musalima‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑـﻪ اﺳـم ﻣـﻲﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ‬

‫اﺳﻣﻲ ‪ Islami‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮهﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ُﻟﺴﻲ را ﻛـﻪ ﻣـﻄﺎﺑﻖ‬
‫رﻳﻨﻬﺎرت دوزي‪,‬‬
‫ﺳﻨﻦ اﺳﻣﻲ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮﻟﱠﺪان ‪T‬ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎن زادﮔﺎن‪ Q‬ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪١٣ /‬‬
‫َُ‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻫﻠﻨﺪي‪ ,‬ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣُ َﻮ ﱠﻟ ﺪان ﺑﻪ ﻫﻤﻪ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي اﺳـﻣﻲ اﻋـﺘﻘﺎد‬
‫ﺳﺨﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ١٤ /‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﻦ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن در واﻗﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ّ‬
‫دوزي را ﺗﺄﻳـﻴﺪ ﻧـﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬از ﺟـﻤﻠﻪ ﺣﺴـﻴﻦ ﻣـﺆﻧﺲ ﺑـﺮاﺳـﺎس ﮔـﻔﺘة ﻟﻮي ﭘـﺮووﻧﺴﺎل ﭼـﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻣﻲ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ اﻣﻴﺪ و ﻋﻗﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻳﺎد ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﻴﺶ از اﺳم اﺟﺪاد آﻧﺎن ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺴﻴﺤﻲ در‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﺪهاي از ﻣُ َﻮ ﱠﻟ ﺪان ﻧﻴﺰ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻋﺮﺑﻲ‬
‫ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن اﻳﻦ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﻏﺮور و اﻓﺘﺨﺎر ﻣـﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬ﺷـﻤﺎري از آﻧـﺎن ﻫـﻢ‬
‫ﻧﺎمﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ١٥ ,‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻨﻮﻛﺎرﻟﻮ ‪ , Banu Karlo‬ﺑﻨﻮاﻧﮕﻠﻴﻨﻮ ‪, B.Angelino‬‬
‫ﺑﻨﻮﻣﺎرﺗﻴﻦ ‪ B. Martin‬و ﻏﻴﺮه‪ /‬ﻧﻴﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م‬
‫َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮔﻮﺗﻲ ﺗﺒﺎر ﺑﻮدن‪ ,‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﻗﻮﻃﻴﻪ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ و ﻳﺎ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ از‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲاش‪ ,‬ﭘﺎﺳﻜﻮال ‪ , Pascual‬ﺑﻪ اﺑﻦ ﺑﺸﻜﻮال ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺷﺪ‪١٦ /‬‬

‫ﻣَ َﻮﻟﱠﺪان ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ از ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ; اﻣّﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻋﺮب ﺑـﺎ آﻧـﺎن رﻓـﺘﺎري ﺗـﺒﻌﻴﺾآﻣﻴﺰ داﺷـﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫‪Banu l.abid‬‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻨﻮاﻟﺤﻤﺮاء ‪ Banu l-Hamra‬و ﺑﻨﻮاﻟﻌﺒﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣَ َﻮ ﱠﻟ ﺪان در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﻣﻮي َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬در ﺳﺪة ‪٣‬ق ‪٩.‬م ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺷﻮرشﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ,‬وا ﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪي ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ /‬در واﻗﻊ آﻧﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻗﻴﺎمﻫﺎ در ﺻﺪد ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر اﺳﻣﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ و از ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻣﻮي رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ١٧ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﻀﺎت َوﺷْ َﻘﻪ ‪ Huesca‬در آﻏﺎز ﺳﺪة‬
‫‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺑﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﺮﺷﻮري از آرﻣﺎن ُﻣ َﻮ ﱠﻟ ﺪان ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ ارﺗﺒﺎط در ﻳﻚ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ادﺑﻲ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﻫﻤﺎن ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺗﻜﺮار ﺷﺪ‪١٨ /‬‬

‫‪, James‬‬ ‫‪t. Monroe‬‬ ‫اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻦ ﮔﺎرﺳﻴﺎ ‪T‬اﺑﻦ ﻏﺮﺳﻴﻪ‪ Q‬ﻛـﻪ ﺟـﻴﻤﺰ ﻣـﻮﻧﺮو‬
‫‪ The‬ﺑﻪ‬ ‫‪Shuubiyya in al-Andalus‬‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﻨﺎس اﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ,‬آن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ در اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪١٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪١٩ /‬‬

‫ُﻣ َﻮ ﱠﻟ ﺪان ﻛﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺪة ‪٣‬ق ‪١٠.‬م در اﻧﺪﻟﺲ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ در ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م و ﻃﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ ‪ ٣٠٠T‬ـ ‪٣٥٠‬ق ‪ ٩١٣.‬ـ ‪٩٦١‬م‪ Q‬ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي‪ ,‬دﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﮋادي ﻣﻴﺎن ﻣُ َﻮﻟﱠﺪان و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ و اﻃق اﻳﻦ واژه ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﻲ ﺧﺎص از ﻣﻴﺎن‬
‫رﻓﺖ‪٢٠ /‬‬

‫ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن ‪٢١‬‬
‫ُ َِْْ‬
‫واژه ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ‪ Mozarab‬ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﺪهﻫﺎي ‪٢‬‬
‫ـ ‪٥‬ق ‪ ٨.‬ـ ‪١١‬م در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺪون ﭘﺬﻳﺮش‬
‫اﻳﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫دﻳﻦ اﺳم‪ ,‬از زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﻨﻦ اﺳﻣﻲ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٢٢ /‬‬

‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ ارﺗﺒﺎط ﭘﻴﺪا ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼـﻮن ُﻣ ْﺴـ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ وﻓـﺎدار ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺳﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م ﺑﻪ ﺑﻌﺪ درﺑﺎره آﻧﺎن آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻪ اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻮﺧﺎوﻳﻪ ﺳﻴﻤﻮﻧﻪ ‪ Francisco Javier Simonet‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗـﺎرﻳﺦ ُﻣ ْﺴـ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﻠﻲ ـ ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒة ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳـﺎد ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ ٢٣ /‬ﺣـﺎل آن ﻛـﻪ در‬
‫‪ Margarita‬ﺑـﺎ اراﺋـﻪ ﻣـﻘﺎﻟﻪاي ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮان‬ ‫ﻟﻮﭘﺰ ﮔـﻮﻣﺰ ‪Lopez Gomez‬‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻣﺎرﮔﺎرﻳﺘﺎ‬
‫>ﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﺣﺎﻣن ارزﺷﻤﻨﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ< ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺷﻮاﻫﺪ ﻣـﺘﻌﺪد از ﻧـﻘﺶ آﻧـﺎن در‬
‫ُ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ اﺳﻣﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ٢٤ /‬اﺻﻄح‬
‫ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﻓﻘﻂ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ رواج داﺷﺖ و ﻛﺎرﺑﺮد آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ آﻏﺎز ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻃﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻴﺰ در‬
‫آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﭘﺎپ در ﺳﺎل ‪٥٤١‬ق ‪١١٤٦.‬م درﺑﺎرة ﻣﺮدم ُﻃ َﻠ ْﻴ ﻄُﻠَﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻧﺎن ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻗـﺒﻞ از او آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﻫـﻔﺘﻢ ﻧـﻴﺰ در ﺳـﺎل‬ ‫‪Toledo‬‬
‫‪٥١١‬ق ‪١١١٨.‬م اﻳﻦ واژه را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺑﻮد‪٢٥ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻠﻤﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب از اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م در ﻣﻴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ; زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺳﺘﻴي ﻣﺮاﺑﻄﺎن و ﺳﭙﺲ ﻣـﻮﺣﺪان ﻓﺸـﺎرﻫﺎي‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺮ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن وارد آﻣﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ُ /‬ﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﮔﺮﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﮋادي و دﻳﻨﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪ ,‬ﻟﺌﻮن و آراﮔﻮن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺪت ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ و در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻃﺒﻘة ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ وﻳﮋهاي را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮﻣﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ اﺧﺘف داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺧﺘﻓﺎت ﺑﻮد ﻛﻪ از‬
‫‪T‬ﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮ ﺑﺎن‪ Q‬و آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻗـﺒﻞ در‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ُ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻧﺎوار‪ ,‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻜﺎنﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻤﺎﻳﺰي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ٢٦ /‬در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﺮب ﻣﺂب از واژه ُﻣ ْﺴـ َﺘ ْﻌ ِﺮب اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٢٧ /‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻛﻠﻤﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﺗﺎ دورهﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﭼﻨﺪان ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮد‪ /‬در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻳﻜﻲ‬
‫از اﺳﻘﻒﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم رودرﻳﻜﻮ زﻳﻤﻨﺲ ‪ Rodrigo Ximenez‬اﻋن ﻛﺮد‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ‬
‫در ﭘﻲ ﻓﺘﺢ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ در ﺳﺎل ‪٩٢‬ق ‪٧١١.‬م ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و در ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدم آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻋﺮب ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺑﻴﺎن اﻳﻦ اﺳﻘﻒ ﺗـﺼﻮر ﻣـﻲﺷﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬اﻣـﺎ در ﺳـﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م‬ ‫)‪(mixti arabes‬‬ ‫واژه ﻣﺰاراب ‪ Mozarab‬ﺑـﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻋـﺒﺎرت‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻋﺮب ﺷﻨﺎس از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻴﻤﻮﻧﻪ ‪ F.J. Simonet‬درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻞ اﻳﻦ واژه ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮده و‬
‫از ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺴﺘﻌﺮب ‪ Mustarib‬اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺮب ﻣﺂب اﺳﺖ‪٢٨ /‬‬
‫ُ ْ َْ ِ‬
‫در آﺛﺎري ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬واژه ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺧﻮرد‬
‫و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ آﺛﺎر ﻛﺎﻣ’ از آن ﺑﻲاﻃع ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻧﺎمﻫﺎي ﻋـﺠﻢ‪,‬‬
‫ذﻣﻲ‪ُ ,‬ﻣﻌﺎ ِﻫ ﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺮﻙ و روﻣﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ; ‪ ٢٩‬ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧـﺪرت ﻋـﺒﺎرت‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﻲ‪ّ ,‬‬
‫ﻗﺮآﻧﻲ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻣﻲ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در آن ﻫﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ِﺟ ّﻠﻴﻘﻲ‪ ,‬ﺑﺎﺳﻜﻲ‪ ,‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬ﻓﺮاﻧﻜﻲ‪,‬‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ و ﻏﻴﺮه دادﻧﺪ‪ /‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در‬
‫َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻴﺰان وﻓﺎداري آﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺣﻜـﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﻣﻲ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻣـﻲﺷﺪ ﻫـﺮﮔﺎه ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻌﺎرﺿﻪ و ﻣـﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑـﺎ دوﻟﺖ اﺳـﻣﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﺎن را ﻋﺪو‪ ,‬ﻋﺪوا‪ ,‬ﻇﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻃﺎﻏﻲ‪ ,‬ﺛﺎﺋﺮ‪ ,‬ﻛﺎﻓﺮ و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪٣٠ /‬‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ‪٣١‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫اﺻﻄح ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻃق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ‪ ,‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﺗﺮﻙ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣـﻴﺎت ﺧـﻮﻳﺶ اداﻣـﻪ‬
‫دادﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻪ آ ﻛﺎدﻣﻲ رﺋﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي را ﻛﻪ در آن ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪ ,‬در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻋﺎﻳﺎي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ‪ ٣٢ /‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن و ﻣﻐﻠﻮﺑﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در واﻗﻊ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫ذﻣﻲ و ﺣﻘﻮق آﻧﺎن ﻗﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ رﺳﻤﻴّﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫در آن ﻫﺎ وﻇﺎﻳﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺣﻘﻮق و اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬در ﻫﻤﻪ ﺟـﺎي‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮد‪ ,‬اﻣﺎ در ﺑﻴﺸﺘﺮ آن ﻫﺎ ﻣﻮارد ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ; در ازاي ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺮاي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن و ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧـﺠﺎم ﻣـﻲدادﻧـﺪ و ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻧﻴﺰ ﻗﻮل ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ اﻣﻨﻴّﺖ ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ذﻣﻲ‬
‫ﺗﻌﺮض ﺑﻪ اوﻗﺎف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫آﻧﺎن اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ ﺗﺎ اﻋﻤﺎل دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ,‬از ّ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي دوره اﺳﻣﻲ را ﺑﻪ ﺣﺎ ﻛـﻤﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﭙﺮدازﻧـﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎﺗﻲ از ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻣﻲ ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات ﻓﻘﻂ در ﻗﺮاردادﻫﺎ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬اﻣﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﻋـﻤﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣ َﺪﺟ ﻨﺎن ارج ﻧﻤﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪٣٣ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻗﻠﻢ زدهاﻧﺪ واژه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده و ﺗﻘﺮﻳﺒا آن را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎﺻﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪ /‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در داﻳﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳ‪Q‬م ‪O‬ﻣﺘﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ N‬اﻳﻦ اﺻﻄح را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺗـﻌﻤﻴﻢ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ٣٤ /‬اﻳﻦ واژه از ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ َد ْﺟﻦ اﺳﺖ و ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ‪T‬اﻗﺎﻣﺖ ﻛـﺮدن‪ Q‬و آرام‬
‫‪T‬رام‪ Q‬ﺑﻮدن را دارد ﻛﻪ دوﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﻃﻴﻮر ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪ ٣٥ /‬ﻫﺎروي ‪ Harvey‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم آرام و رام ﺑﻮدن ﺗﺄ ﻛﻴﺪ دارد و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻴﻦ ﺣﻴﻮاﻧـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻧﺴﺎن رام و اﻫﻠﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﻲ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻋﺎﻳﺎﻳﻲ ﺑﻲﺧﻄﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ رام ﺑﻮدن ﺻﻔﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ آن‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣ ّﺘﺼﻒ ﺑﻪ آن ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ /‬اﺣﺘﻤﺎ™ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ‬
‫ﺪﺟﻦ ﺧﻄﺎب ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮد را ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣُ ﱠ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ آﻧﺎن را ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﺲ اﻳﻦ اﺻﻄح ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ راه ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮدﺧﺎر ‪ Mudejar‬ﻣﺘﺪاول ﺷﺪ‪٣٦ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻫﺎروي ﺗﺎ اﻧﺪازهاي درﺳﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺮآن و ﺳ ّﻨﺖ‪,‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻣﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ در ﻣﻜﺎﻧﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ واﺟﺒﺎت دﻳﻨﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻛﺎﻣﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ; از‬
‫آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن در آن ﺟﺎ را ﻧﻮﻋﻲ‬
‫اﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﺳم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺬﻳﺮش ﭼﻨﺎن وﺿﻌﻴﺘﻲ را ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و درﺑﺎرة آﻧﺎن ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ از آﻧﺎن ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﺣﺘﻲ اﺑﻦ ﺧـﻠﺪون‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﺒﻴﻠﻴة ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رﻓﺘﻪ ﭼﻴﺰي درﺑﺎره ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ;‬
‫اﺣﺘﻤﺎ™ او ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ را اﻫﺎﻧﺖآﻣﻴﺰ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪ ٣٧ /‬ﻳﻜﻲ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻐﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ‪T‬د‪٩١٤‬ق‪ Q‬ﻛﻪ درﺑﺎره آﻧﺎن‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﺑﺨﺸﻲ از اﺛﺮش‪ ,‬اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟ ُﻤﻌﺮب ‪ ,‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ و از آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ﺟﻦ< ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪٣٨ /‬‬
‫ْ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﻢ از ﺳﻮي ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‪ ,‬ﻣـﻮرد ﻏـﻀﺐ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣـﺮاﺗﺐ اﺟـﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘـﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺟـﺎﻳﮕﺎه را ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻧـﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏـﺮﺑﻲ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ‪ :‬آﻧـﺎن در ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ذﻣﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ٣٩ ,‬اﻣﺎ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﺸﺨّ ﺺ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ّ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ از ﺣﺪ ادﻋﺎ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرود‪/‬‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ‬
‫ﻛﺘﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت درﺑﺎره وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب آﻧﺎن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫اﺧﻴﺮ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ,‬از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪١٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻨﺮ از ﻣﻌﻤﺎري ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺗـﺠﻠﻴﻞ ﻧـﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ,‬ﺣـﺘﻲ در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻟﻮﭘﺰﺑﺎراﻟﺖ ‪ Lopez-Baralt‬ﻣﻮارد ﻣﺜﺒﺘﻲ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي آﻧـﺎن را‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪٤٠ /‬‬

‫آﻏﺎز ﺗَﺪَ ﱡﺟﻦ‪ :‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ از ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟـﻦ‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬اﺧﺘف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ /‬اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺟﻮاﻣـﻌﻲ در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳـﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﭘـﺪﻳﺪ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ /‬وﻧﺸـﺮﻳﺴﻲ ‪ ,‬ﻓـﻘﻴﻪ ﻣـﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣـﻮا‪m‬ت ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﺻـﺪر اﺳـم وﺟـﻮد ﻧـﺪاﺷﺖ‪ /‬اﻳـﻦ ﭘـﺪﻳﺪه در ﺳـﺪة‬
‫‪٥‬ق ‪١١.‬م‪ ,‬آن ﻫﻢ زﻣﺎﻧﻲ رخ داد ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ و ﺻﻘ ّﻠﻴﻪ اﺳﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ٤١ /‬ﻫﻤﻮ در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺪون ذ ﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪي آﻏﺎز ﺗَـﺪَ ﱡﺟﻦ در َاﻧْـﺪَ ﻟُﺲ را ﺑـﻪ اواﺧـﺮ‬
‫ﺳﺪة‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ٤٢ /‬اﻳﻦ اﺧﺘﻓﺎت ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﮔـﻮﻧﺰاﻟﺚ ‪Fenandezy Gonzalez‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ در دورهﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮادي ﻣـﺎﻧﻨﺪ ﻓـﺮﻧﺎﻧﺪو‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒا از ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م ﻛﺎر را ﺷﺮوع ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑـﻪ وﻳـﮋه از ﻧـﻴﻤﻪ دوم ﺳـﺪة‬
‫‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م ﺑﻪ ﺑﻌﺪ آﻧﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪٤٣ /‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‬

‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻮرد آن ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻌﻲ و از‬
‫ﻃــﺮﻳﻖ اﻣــﻀﺎي ﻗــﺮارداد ﺑــﺎ ﻣﺴــﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻧـﻔﺮادي اﻳـﻦ وﺿـﻌﻴّﺖ را‬
‫ﺪﺟﻦ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ,‬آن‬ ‫‪٤٤‬‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﺣﺘﻤﺎ™ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ َﺗ ﱡ‬
‫ﻫﻢ از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﻫﺴﺘﻪﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺳﺎل ‪١٣٣‬ق ‪٧٥٠.‬م ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ را ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻗـﺒﻞ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ﻋـﻘﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ‬
‫ّ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺿﻌﻒ دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ٤٥ /‬ﺑﺮﺧﻲ اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ در اﻳﻦ اﻳﺎم اﻓﺮادي ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ‬
‫اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺗﻌﺪادﺷﺎن اﻧﺪﻙ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫دوام ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ ٤٦ /‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ اداﻣﻪ ﻳـﺎﻓﺖ ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ّ‬ ‫‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ را ّ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در واﻗﻊ در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن آن ﺟﺎ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﺑﺎ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ آﻧﺎن دادﻧﺪ و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺷـﺪﻧﺪ‪ /‬ﻏـﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻇﻬﻮر ﭘﺪﻳﺪة ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺳﺪة‬
‫‪٥‬ق ‪١١.‬م داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎج ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي آﻧﺎن ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔـﻔﺘﻪ‬
‫ﭼﺎﻟﻤﺘﺎ ‪ , Chalmeta‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ َﺗ ﺪَ ﱡﺟﻦ در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م و‬
‫ﻨﻮ َر َﻗﻪ‬
‫در ﭘﻲ ﭘﻴﺸﺮوي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ و ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن َﻣ ُ‬
‫ــــﺮ ِﺳﻴﱠﻪ ‪ Murcia‬در‬
‫ﻃــــــــﻲ ﺳـــــﺎلﻫﺎي ‪٦٢٨T‬ق ‪١٢٣١.‬م ـ ‪ُ ,Q١٢٨٧. ٦٨٦‬ﻣ ْ‬ ‫‪Minorca‬‬

‫‪٦٤١T‬ق ‪١٢٤٣.‬م ـ ‪ Q١٢٦٦. ٦٦٤‬و َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ Granada‬در ‪٦٤٣T‬ق ‪١٢٤٥.‬م ـ ‪Q١٤٩٠. ٨٩٥‬‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﮔـﺎه ﺳـﻌﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻓـﺮﻣﺎن‬
‫وﺿﻌﻴﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻣـﻴﺎن ﺳـﻃﻴﻦ َﻏ ْ‬
‫ّ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬از اﻳﻦ رو در ﺗﺎرﻳﺦ آﻧﺎن ﺑﺎرﻫﺎ ﻋﺪم اﻃﺎﻋﺖ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪٤٧ /‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎرﺑﺮد ﻟﻔﻆ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺪرﻙ آﺷﻜﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻜـﺮر ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮده و‬
‫ّ‬ ‫ﻗﻄﻌﻲ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ واژه ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ‪٩١٤T‬ق‪ Q‬ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻣﻲ را در ﻣﻮرد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از زﻣﺎن اﺑـﻮاﻟﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﺷﺪ ‪T‬د‪٥٢٠‬ق‪ ,Q‬ﺟﺪّ اﺑﻦ رﺷﺪ ﻓـﻴﻠﺴﻮف ﻣـﻌﺮوف َاﻧْـﺪَ ُﻟﺴﻲ‪ ,‬ﮔـﺮد آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬اﺷﺎره ﻧﻜﺮده ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻟﻔﻆ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ وي ﺑﺪون‬
‫ذ ﻛﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﻘﻬﺎي َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻓﺘﻮا دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﺑﺎ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟـﻦ‬
‫ﺗـﺼﺮف‬
‫ّ‬ ‫ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬زﻳﺮا آﻧﺎن در ﺷﺮاﻳﻄﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪٤٨ /‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻓﻘﻬﺎي ُﻗ ْﺮ ُﻃ َﺒﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﺷﺪ ‪T‬د‪٥٢٠‬ق‪] ,Q‬ﺟﺪ اﺑﻦ رﺷﺪ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ ‪T‬د‪٥٩٥‬ق‪ Q‬و ﻫﻢ ﻧﺎم او[ اﺛﺮي ﻓﻘﻬﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻘﺪﻣﺎت‪///‬‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٢١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬وي در ﺑﺨﺸﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺗـﺠﺎرت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن داراﻟﺤـﺮب ﺑـﺤﺚ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺤﻜﻮم ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮا ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺑـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛـﻪ از داراﻟﻜـﻔﺮ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ و وﺟﻮب آن ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ٤٩ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ او در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي اﺛﺮ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻧﻜﺮده‪ ,‬وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ّ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻟﻔﻆ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺒﺮده اﺳﺖ و اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺘﻮا درﺑﺎره ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه و اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒﻲ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﺎ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪٥٠ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر اﻧﺪﻛﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫـﻴﭻ ﮔـﺎه از‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻳﺎد ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ٥١ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ اﻳﻦ واژه را ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺗﺎرﻳﺦ دﻗﻴﻖ آن ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﻣﺜ’ ﻧﺒﺎﻫﻲ ‪T‬د‪٧٩٣‬ق‪ Q‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﺑد روم در ﺷﺮق َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ﺟﻦ ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ ‪T‬ﻧﺸﺄ ﻓﻲ اﻟﺪﱠ ﺟﻦ‪ ,Q‬ﺳﭙﺲ از آن ﺟﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد‪٥٢ /‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﻛﻠﻤﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻫـﻨﻮز ﺟـﺎﻳﻲ در ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪٨٦٦‬ق ‪١٤٦٢.‬م وارد اﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٥٣ /‬در آﺛﺎر‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣـﻮدﺧﺎر ‪ Mudejar‬و در ﻟﻬـﺠة ﻛـﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ ﺑـﻪ ﺷﻜـﻞ‬
‫ﻣﻮدﻳﻜﺴﺎر ‪ Mudeixar‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ,‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ در ﺳﺪة‬
‫‪ Book‬از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎده‪ ,‬ﻛﻪ در آن ﺷﺮح‬ ‫‪of Deeds‬‬ ‫‪٧‬ق ‪١٣.‬م ‪٦٣٥T‬ق ‪١٢٣٨.‬م‪ Q‬اﺛﺮي‬
‫ﺣﺎل ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ اﺛﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪T‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‪ Q‬ﺑﺎ ﻋـﻨﺎوﻳﻦ ﻣﻮر‬
‫‪ Moors‬و ﺳﺎراﺳﻦ ‪ Saracens‬ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ و ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻓﺮق ﺧﺎص اﻳﻦ دو واژه ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ,‬زﻳﺮا‬
‫ﺳﺎراﺳﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮق ﺟﻬﺎن اﺳم و ﻣﻮر ﺑﻪ آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﻐﺮب ‪T‬ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳم‪Q‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻃق ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪٥٤ /‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ واژه ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ وارد آﺛﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﻮن رﻳﺸﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮد‪,‬‬
‫ﺗﺼﻮرﻫﺎ و ﺣﺪسﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ آن را ﺑﺎ واژه َد ّﺟﺎل ارﺗﺒﺎط‬
‫ّ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ‬
‫دﻫﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﮔﺮوه را ﺑﻲ ّ‬
‫واژه ﺑﺎ ﻛﻠﻤة زﺷﺖ َد ّﺟﺎل ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻣﻲ ﺿﺪ اﺳﻣﻲ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ آن را ﺑﺎ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ِدﺧﺎر ‪ Dejar‬ارﺗﺒﺎط دادﻧﺪ‪ ,‬ﭼﺮا ﻛﻪ واژه دﺧـﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﻙ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪ ,‬و ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از دﻳﮕﺮان ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آﻧﺎن را ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺪرﻙ ﻣﻌﺘﺒﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ آﺷﻜﺎر ﺳﺎزد ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ از دﺧﺎر اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ; از اﻳﻦ رو‪ ,‬اروﭘﺎﻳﻴﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ رﻳﺸﻪ آن را در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﻨﻨﺪ‪٥٥ /‬‬

‫‪m‬زم ﺑﻪ ذ ﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮد واژه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺤﺪودﻳﺖ دارد و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ذﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م از آن ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻴﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﻌﻤﻮ™ واژه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ‪ Morisco‬اﺻﻄﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در دو ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم و ﺧﺎص ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺎم ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ٥٦ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي وﺻﻔﻲ از ﻫﻤﺎن دورة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬وارد ﻣﺘﻮن‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎﺻﻲ از ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل اﻳﻦ واژه ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ اﻃق ﻣﻲﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ واﻳﺰاﺑ‪T Q‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ Q‬در ﺳﺎل ‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ٥٧ ,‬اﻣﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻪ آ ﻛﺎدﻣﻲ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪١٩٥٦T‬م‪ Q‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪> :‬در ﭘﻲ‬
‫ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻋﺪهاي از آﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ را‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ<‪ /‬ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻤﻲ در اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧـﺎدﻳﺪه ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ اﺻ’ ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮاﺳـﺎس اراده و اﺧـﺘﻴﺎر آﻧـﺎن‬
‫ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ ﺗـﺤﺖ ﻓﺸـﺎرﻫﺎي ﺷـﺪﻳﺪ‪ ,‬ﮔـﺮوﻫﻲ از آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺗـﻈﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪m ٥٨ /‬زم ﺑﻪ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪,‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺎص آن ﻣﺮاد اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬رﻓﺘﺎري ﻧﺴﺒﺘا ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪاي آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآورﻧﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺪهاي از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧـﺼﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧـﺎن ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﺤﺪود و ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﺎ ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در ﺳـﺎل‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٢٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م اﻳﻦ ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل و دﻳﮕﺮان اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ را‬
‫ذﻣﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ وارد ﻣﺮﺣﻠﻪ دﻳﮕﺮي از‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ذ ﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺣﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳـﻣﻲ ﺗـﻈﺎﻫﺮ ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ دوره زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮده و ﺗﺎ آﻏـﺎز ﺳـﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑـﻪ ﻃـﻮل‬
‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﺑﻌﺪﻫﺎ آن را ﻋﺼﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ٥٩ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﺗـﺎ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃة اﺳﻣﻲ ﺳﻘﻮط ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﺟﺪّ ﻳّﺖ در ﺻﺪد ﻣﺤﻮ ﻫﻮﻳّﺖ دﻳﻨﻲ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺮ ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺎ اﻫﺘﻤﺎم ﺧﺎص ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺳﻨﻦ اﺳﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻮن‪ ,‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزي دﻳﻨﻲ را‪ ,‬ﺗﺎ اﺧﺮاج‬
‫آﻧﺎن در اواﻳﻞ ﺳﺪه ‪١١‬ق ‪١٧.‬م‪ ,‬دﻧﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮاي‬
‫اﺷـﺎره ﺑـﻪ اﻗـﻠﻴّ ﺖﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ دوره ‪T‬ﺑـﻌﺪ از ﺳـﻘﻮط ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ‪ Q‬در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ از واژه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ اﺻﻄح ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﺑﺮاي آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛـﺮ ﻓﺸـﺎر‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ اﻳﻨﺎن ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﻞ ﻫﻮﻳّﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬در‬
‫ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﻲ َاﻧْﺪَ ُﻟﺴﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ از ﺳﺪة ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م اﻋﺮاب ﻧﻴﺰ واژه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺧﺎص آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪٦٠ /‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ از ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪ ,‬ﻟﺌﻮن و آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢ داده ﺷﺪ‪ /‬از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﭼﻮن اﻳﻨﺎن ﻫﻤﻮاره ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺎه ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺗـﻈﺎﻫﺮ ﻛـﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﺑـﺮﺧـﻲ ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﻧﻮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﻧﻬﺎن ﺑﺎ ﻋﻗﻪ ﺧـﺎﺻﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮ ي ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ٦١ /‬اﻳﻦ ﮔـﺮوه ﻣـﻮﻓﻖ‬
‫ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ ﭘﺎي ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ آﻧﺎن را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اذﻳﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﺷـﺪت از ﻫـﻮﻳﺖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺳﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﻮاع آزار و ّ‬
‫اﺳﻣﻲ دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺎﻳﺪاري آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪه در‬
‫اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ اﺧﺮاج ﻗﻄﻌﻲ آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮرد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬

‫در ﺑﺤﺚ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﻧـﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻛـﻤﺘﺮ ﺑـﻪ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻃﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮ ﭘـﺎﻳﻪ آﺛـﺎر ﭘـﺪﻳﺪ آﻣـﺪه در ﻏـﺮب و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻏﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﭼﻮن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬در‬
‫آﺛﺎر اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﮔﺎه ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻴﺶ از ﺳﺨﻨﺎن ﻛﺎﻣ’ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ اﻃﻋﺎت ﻣﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣـﺮﺑﻮط ﻣـﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬
‫دﻫﻪﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه و ﻣﺤﺪود در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﺮرﺳﻲ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ ٦٢ /‬از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺧﻮد ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ دور از ﭼﺸﻢ دﻳﮕﺮان و ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺮا اﺣﺘﻤﺎ™ ﻣﻄﺮح ﺷﺪن آﻧﺎن در ﺑد اﺳﻣﻲ و ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻴﺶ‬
‫از آن ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ زﻳﺎن آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫را ﻣﺤﻜﻮم و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﻣـﺘﻌﺼﺐ‬
‫ّ‬ ‫اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺻـﻮرت ﻣـﻄﺮح ﺷـﺪن ﺗـﻮﺟﻪ دﻳـﻨﺪاران‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮاري داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﭘﻴﺪا و ﻣﺨﻔﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻨﻴﻦ ﺟـﺎﻣﻌﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻴﺎﺗﻲ ﺑﺪون ﻇﻬﻮر داﺷﺘﻪ و آﺛﺎر زﻳﺎدي ﻧﻴﺰ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ آن ﺑﺎ‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و دﺷﻮاريﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪٦٣ /‬‬

‫ﺗﺘﺒﻌﻲ ﻛﻪ در ﻣـﻨﺎﺑﻊ اﺳـﻣﻲ ﻛـﺮده‪ ,‬در ﻣـﻮرد‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻧﮕﺎرﻧﺪة اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺟﺰ اﺷﺎراﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه و ﻣﺘﻔﺮق‪ ,‬آن ﻫـﻢ ﻓـﻘﻂ در ﻣـﻌﺪودي از آن ﻫـﺎ‪ ,‬ﻣـﻄﻠﺐ ﻗـﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ ﻧﻔﺢ اﻟ ّﻄﻴﺐ ﻣﻦ ﻏﺼﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﺮﻃﻴﺐ ‪ ,‬اﺛﺮ‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮي ‪T‬د‪١٤٠١‬ق‪ ,Q‬اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب ﻋـوه ﺑـﺮ ﻣـﺒﺎﺣﺚ ادﺑـﻲ‪ ,‬در‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪة اﻃﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ارزﺷﻤﻨﺪي در ﺑﺎب اﻧﺪﻟﺲ اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣـﺆﻟﻒ‬
‫ﮔﻬﮕﺎه از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ,‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﺣـﻮادث ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ و‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﺷﺎرات ﻛﻮﺗﺎه و ﺟﺎﻟﺒﻲ دارد‪ /‬ﻫﻤﻮ‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٢٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫در اﺛﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ازﻫﺎراﻟﺮﻳﺎض ﻓﻲ اﺧﺒﺎراﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﻴﺎض‪ ,‬ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣـﻮال ﻓـﻘﻴﻪ‬
‫ﺑﺰرگ ﺳﺒﺘﻲ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﻋﻴﺎض‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ,‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺳﺘﻄﺮادي اﻃﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪي درﺑﺎرة‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣﻲدﻫﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ در ﻗﺼﻴﺪهاي ﺑﻪ درد و رﻧﺞ آﻧـﺎن‪ ,‬ﻛـﻪ ﻧـﺎﺷﻲ از رﻓـﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮده‪ ,‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪاي را آورده‬
‫ﻛﻪ ﺣﺎوي اﺳﺘﻤﺪاد آﻧﺎن از ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪T‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ دوم‪ Q‬ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣـﻈﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ از آن ﺟﻬﺖ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻮادث ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﻣﻘﺮي رخ داده و ﺷﺎﻳﺪ‬
‫وي ﭘﺎرهاي از اﻃﻋﺎت را از اﻧﺪﻟﺴﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫اﺛﺮ دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻛﺘﺎب اﺧﺒﺎراﻟﻌﺼﺮ ﻓﻲ اﻧﻘﻀﺎء دوﻟﺔ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ اﺳﺖ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﻣﺠﻬﻮل‪ ,‬ﻛﻪ آن‬
‫را ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ در ﺳﺎل ‪٩٤٧‬ق ‪١٥٤١.‬م‪ ,‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ و ﺳﻘﻮط ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ; و راﺟﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﺷﺮوط ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ ﺗـﻮﺳﻂ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﻃﻋﺎت ﭘﺮارزﺷﻲ در ﻣﻮرد ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ آﻧﺎن و اﻣﺘﻨﺎع اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴّﺖ از ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺪن آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﺳﻣﻲ ﻛﻪ اﻃﻋﺎت ﺟـﺎﻟﺒﻲ درﺑـﺎره ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن دارد ﻛـﺘﺎب‬
‫اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﻪ و ا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب از اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳـﺤﻴﻲ‬
‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ‪T‬د‪٩١٤‬ق‪ Q‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺰرگ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋـﻨﻮان >أﺳـﻨﻲ‬
‫اﻟﻤﺘﺎﺟﺮ ﻓﻲ ﺑﻴﺎن أﺣﻜﺎم ﻣﻦ ﻏﻠﺐ ﻋﻠﻲ وﻃﻨﻪ اﻟﻨﺼﺎري وﻟﻢ ﻳـﻬﺎﺟﺮ و ﻣـﺎﻳﺘﺮﺗﺐ ﻋـﻠﻴﻪ ﻣـﻦ اﻟﻌـﻘﻮﺑﺎت‬
‫واﻟﺰواﺟﺮ< در ﻣﻮرد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺎﻣﺖ آﻧـﺎن در ﻗـﻠﻤﺮو ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺤﺚ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪ /‬او‬
‫ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻐﺮب اﺳم از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪﻟﺲ را در اﻳﻦ ﺑﺎب از ﺳـﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻓـﺮاﻫـﻢ‬
‫آورده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﻮرد ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ را ذ ﻛﺮ‬
‫ّ‬ ‫در ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و اﺧﺘف ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻬﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﺛﺮ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ از آن رو ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻃﻋﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي در ﻣﻮرد‬
‫اﻟﺪﺟﻦ ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻧﮕﺮش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻫﻞ ّ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻤﺒﻮد اﻃﻋﺎت راﺟﻊ ﺑﻪ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻘّﻘﺎن‬
‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺧﺎﺻﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ در دو ﺳﺪة اﺧﻴﺮ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﺟﺒﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻃﻠﻴﻄﻠﻪ روﻧﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ دوره اﻧﮕﻴﺰة اﺻﻠﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ادﺑﻴﺎت ﺟﺪﻟﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮازات آن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺪارﻙ دﻳﺪﻧﺪ ﺗﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓـﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ و ﻧﻔﺮت اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ در ﺻﺪد ﺑﻮدﻧﺪ از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ آن‬
‫در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬
‫ﺳﻮق دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻣﻲ را‬
‫ﺿﺮوري ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ دوﻟﺖ و ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺣـﻤﺎﻳﺖ از آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎ در ﺳـﺪة ‪١٢‬ق ‪١٨.‬م ﻣـﺮﺣـﻠﻪ ﺟـﺪﻳﺪي از ﻣـﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳـﻣﻲ را‪ ,‬ﺑـﺎ‬
‫روﻳﻜﺮدي ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﻫﺪف دوﺑﺎره آﺷﻜﺎرﺳﺎزي و ﺑﺎزﺳﺎزي ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ دارد‪ ٦٤ /‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﻘّﻖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻧـﺎم ﻓـﺮاﻧﺴـﻴﺴﻜﻮ ﻓـﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔـﻨﺰاﻟﺚ ‪ Francisco Fernandezy Gonzalez‬ﺗـﺤﻘﻴﻘﻲ ﺟـﺪي درﺑـﺎره‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺳﺎل ‪١٢٨٣‬ق ‪١٨٦٦.‬م در ﻣﺎدرﻳﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎب ﭘﮋوﻫﺶ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮ روي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﮔﺸﻮد‪ /‬اﺛﺮ وي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان وﺿﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ‪ , Estado socialy politico de los munejares de castilla‬در ‪ ٢٥٠‬ﺻﻔﺤﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ ٢٠٠‬ﺳﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺿﻤﻴﻤﻪ ﺷﺪه‪ ,‬و در آن ﺑﻪ ﺷﻮرشﻫﺎي ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ,‬رواﺑـﻂ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﮔـﺮوه و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ٦٥ /‬اﺛﺮ ﮔﻨﺰاﻟﺚ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫از آﺛﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻌﺪ از او ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺛﺮ‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﺸﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﺑـﻌﺎد زﻧـﺪﮔﻲ ُﻣ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ‪,‬‬
‫ﻋﻤﺪﺗا ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ و ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي اراﺿﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺄ ﻛﻴﺪ‬
‫ﻛﺮده‪ /‬ﻣﺜ’ ﻛﺎﮔﻴﮕﺎس ‪ Isidro de los cagigas‬در ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م اﺛﺮي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ُﻣﺪَ ّﺟﻨﺎن‪:‬‬
‫‪minorias etnico. religiosas de la edad‬‬ ‫اﻗﻠ ّﻴ ﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ـ ﻧـﮋادي در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳـﺪهﻫﺎي ﻣـﻴﺎﻧﻪ‬
‫‪ media espanola: los Mudejares‬در دو ﺟﻠﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده‪ ,‬اﻣﺎ در آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮويﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧـﺪرت درﺑـﺎره زﻧـﺪﮔﻲ ُﻣ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑـﺤﺚ ﻛـﺮده‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٢٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫اﺳﺖ‪٦٦ /‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﻤة ﺳﺪه ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م آﺛﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‪ ,‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻫﻤﻪ‬
‫آن ﻫﺎ را ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺎر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻴﺴﻜﻮ‬
‫ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎنآراﮔـﻮن ‪Condicion‬‬ ‫ﻣﺎﭼﻮ ُارﺗﮕﺎ ‪ Franciso macho y ortega‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان وﺿﻌﻴﺖ اﺟـﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫‪ social de los mudegares aragoneses‬ﻳﺎد ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت او ﺑﺮ روي آرﺷﻴﻮ‬
‫‪T‬ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﻲ‪ Q‬اﺳﻨﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ َﺳ َﺮ ُﻗﺴﻄَﻪ و آرﺷﻴﻮﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ در ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ اﺳﺖ‪ ,‬در ‪ ٦٥‬ﺻﻔﺤﻪ‬
‫ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪ ١١٢‬ﺳﻨﺪ ﺑﻪ آن‪ ,‬در ﺳﺎل ‪١٩١٧‬م ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪m /‬زم ﺑـﻪ ذ ﻛـﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻏـﻠﺐ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺪي در ﻣﻮرد ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎ‪m‬ت و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻳﺎ‬
‫ﻣﺜ’ ﺧﻮان ﺗﻮرس ﻓﻮﻧﺘﺲ ‪Juan Torres‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻠﻲ از ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ Fontes‬ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪاي درﺑﺎره ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ‪ ,‬ﻧﺤﻮة زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻛﺮده و ﻓﻮﻧﺖ رﻳﻮس ‪ J.M.Font Rius‬ﻧﻴﺰ ﻛﺎر ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ در ﻣﻮرد ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ُﻃﺮ ُﻃﻮﺷَ ﻪ اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ‪٦٧ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ از ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ زﺑﺎن ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن در ﻏﺮب ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺣﻈﻪاي ﻛﺮده اﺳﺖ‪٦٨ /‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳﺪهﻫﺎي‬
‫ﺪﺟﻨﺎن ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪,‬‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده و در آن ﻫﺎ ﺑﻪ ُﻣ ّ‬
‫راﺑﺮت اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس ﺑﺮﻧﺰ ‪ Robert Ignatius Burns‬اﺳﺖ‪ /‬او در اﺛﺮي ﺑﺎ ﻋـﻨﻮان اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺳﺪهﻫﺎي‬
‫‪ ,/// Medieval colonialism postcrusade‬درﺑــــﺎره‬ ‫ﻣــــﻴﺎﻧﻪ ‪Exploitation of Islamic Valencia‬‬

‫ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺧﺬ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ‬
‫اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ّ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي آﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ و اﻃﻋﺎت در ﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداريﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ّ‬
‫در اداره ﻛﺸﻮر‪ ,‬ﭘﺮورش اراﺿﻲ و ﻏﻴﺮه دارد‪ /‬ﻫﻤﻮ در اﺛﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻧﺎم اﺳ‪Q‬م ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄة‬
‫ﺻﻠﻴﺒﻴﺎن‪Islam under the Crusaders: colonial survival in the thirteenth-century kingdom ///‬‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ دارد و ﮔﺎه از ﺧﻮد‬

‫ّ‬ ‫‪ , of valencia‬ﮔﺮﭼﻪ اﺷﺎراﺗﻲ ﺑﻪ ﻛﺜﺮت‬
‫ﻣﺨﺘﺎري اداري آﻧﺎن و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣـﻄﺎﻟﺐ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده و ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن در ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ و ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮﻧﺰ در ﻛـﺘﺎب‬
‫‪Negotiating cultures: Bilingual surrender treaties in‬‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﮔﻔﺘﮕﻮ‪///‬‬
‫‪ , muslim-crusader‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﻌﻀﻲ از ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫‪spain‬‬

‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺮاﺳﺎس آرﺷﻴﻮﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻜﺎت ﺟﺎﻟﺒﻲ در ﻣﻮرد رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ را در ﺑﺎب اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و در آن ﻫﺎ ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ را ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده‪ ,‬ﻟﺌﻮﻧﺎرد ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻫﺎروي ‪ Harvery L.P.‬اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ‬ ‫‪Islamic spain‬‬ ‫وي در ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳ‪Q‬ﻣﻲ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﻃﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪي درﺑﺎره راﺑﻄة ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﻮاﺣـﻲ ﻣـﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴّﺖﻫﺎي ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮده‪ ,‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺰ اﺷﺎراﺗﻲ ﻛـﻮﺗﺎه‪,‬‬
‫ﭼﻴﺰي اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ /‬ﻫﻤﻮ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛـﺘﺎب اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎي‬
‫اﺳﻣﻲ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻜﺮار ﻛﺮده‪ ,‬وﻟﻲ در آن اﻃﻋﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪي در ﺑﺎب ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬ﻫﺎروي در ﻣﻘﺎﻟة ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ دﻳﮕـﺮي ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮان >ﺗـﺎرﻳﺦ ﺳـﻴﺎﺳﻲ‪,‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ< ‪ The Political, Social and Cultural History of the Moriscos‬ﺑﺎ‬
‫ﻣـﻄﺎﻟﺐ ﻗـﺎﺑﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ درﺑـﺎره‬ ‫‪Alijamiado‬‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋـﺠﻤﻴﻪ ‪T‬اﻟﺨـﺎﻣﻴﺎدو‪Q‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﺧﺎﺻﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪ /‬وي در اﻳـﻦ ﻣـﻘﺎﻟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و ﭘﺎﻳﺪاري آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﺟﺤﺎﻓﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ,‬اﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ‬
‫اﺳم ّ‬
‫ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏـﺮﺑﻲ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻫـﻴﻠﮕﺎرث ‪ J.N.Hillgarth‬در اﺛـﺮي ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮان‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ‪ , The Spanish Kingdoms 1250 - 1516‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻔﻴﺪي‬
‫در ﺑﺎب دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آورده‪ ,‬اﻃﻋﺎت ﭘﺮا ﻛﻨﺪه وﻟﻲ ﺟﺎﻟﺒﻲ در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺪﺟﻨﺎن در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﻴﻞ ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻣﻌﻤﺎري ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ّ‬
‫‪ , Joseph‬در ﻣـﻘﺎﻟﻪاي ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮان‬ ‫‪F.O, Callaghan‬‬ ‫ﻧــﻮﻳﺴﻨﺪهاي دﻳﮕــﺮ‪ ,‬ﺑــﻪ ﻧــﺎم اوﻛـﺎ]ﻏﺎن‬
‫‪The Mudejaras of Castile and Portugal in‬‬ ‫ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﻗﺸـﺘﺎﻟﻪ و ﭘـﺮﺗﻐﺎل در ﺳـﺪهﻫﺎي ‪ ١٢‬و ‪١٣‬‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٢٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪ Twelfth‬ﮔﺮﭼﻪ اﻃﻋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﻣﻮرد ﺗﻮزﻳﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬ ‫‪and Thirteenth Centuries‬‬

‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﺎن را در اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑـﺮرﺳﻲ‬

‫ّ‬ ‫در ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﭼﻴﺰي آورده و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚ را ﺑﻪ اﻗﺪاﻣـﺎت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻓﺘﻮﺣﺎت آﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآوري ﻛﺮد ﻛﻪ آﺛﺎر ﻣﺬﻛﻮر ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ ‪T‬ﺑﺎﻟﺌﺎر‪ Q‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺧﺎﻧﻢ ﻟﻮﻳﻮري ‪ Elena Lourie‬در اﺛﺮ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎ ﻧـﺎم ﺟـﻨﮓ ﺻـﻠﻴﺒﻲ و اﺳـﺘﻌﻤﺎر‪///‬‬
‫‪ , Crusade‬اﻃﻋﺎت ﺟﺎﻟﺒﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬وي ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴّﺖﻫﺎي ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬ ‫‪and Colonisation...‬‬

‫ﻗﻠﻤﺮو آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ رﻧﺞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼﺒّﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ آﻧـﺎن ﺗـﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﺪه‪ ,‬اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ ,‬ﻳﻜﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻧﻄﻮﻧﻴﻮ دوﻣﻴﻨﻘﻴﺮ ﻫﻮرﺗﺰ و دﻳﮕﺮي ﺑﺮﻧﺎرد ﺑﻨﺜﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و ﻋﺒﺪاﻟﻌﺎل‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ آن را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬درﺑﺎره ﺣﻴﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬ﺳـﻴﺎﺳﻲ و اﻗـﺘﺼﺎدي‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻃﻋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳـﮋه در ﺑـﺎب ﻧـﺤﻮة رﻓـﺘﺎر ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و اﻋﻤﺎل ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋـﻘﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﻣـﺤﻮ ﻓـﺮﻫﻨﮓ و ﺳـﻨﻦ‬
‫اﺳﻣﻲ از آﻧﺎن و وا ﻛﻨﺶﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ; اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺟـﻨﺒة‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ اﺷﺎراﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬درﺑﺎره ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﺧﺎﺻﻪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬ﻟﻮﭘﺰ ﺑﺎراﻟﺖ ‪ Lopez - Baralt‬در اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳ‪Q‬م در ﻣﺘﻮن اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از‬
‫‪, Islam‬‬ ‫‪in Spanish Literature from the Middle Ages to the Present‬‬ ‫ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪﺗﺮي دارد‪ /‬وي ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ‪T‬اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ Q‬و ﺑﺎ ذ ﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺪّ د ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻗﻠﻴّﺖﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺮ ادﺑـﻴﺎت اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ را ﺑـﺮرﺳﻲ ﻛـﺮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻧﻮرﺷﺠﻨﻪ ‪ Anwar Chjne‬ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب اﺳ‪Q‬م و ﻏﺮب‪ Islam and the West the Moriscos... ///‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ادﺑﻴﺎت ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺣﻴﺎت ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ آ ﮔـﺎﻫﻲﻫﺎي‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﻣﻲدﻫﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ‪ ,‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳة ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺘﻌﺪّ د ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ; ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﻃـﻋﺎت وﺳـﻴﻌﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٣٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﻟﮕﻮي اﺳﻜﺎن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻇﺮوف‬
‫ﺳﻔﺎﻟﻴﻦ ﻋﺼﺮ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ّ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ را‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪٦٩ /‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻜﺘﻮب ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺘﻮن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از دوره ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪,‬‬
‫در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن ﻫﺎ را ﺑﻪ دو ﻧﻮع ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ آﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺣﻘﻮﻗﻲ و اداري آﻧﺎن ﺧﻮاه ﺑﻪ زﺑﺎن روﻣﻲ ﻳﺎ‬
‫‪m‬ﺗﻴﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ آﺛﺎري در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و ﺗﺸﻜـﻴت‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮاه ﺑﻪ زﺑﺎن روﻣﻨﺲ ﻳﺎ ﻋﺮﺑﻲ و ﻳﺎ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ #‬ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻜﺘﻮب ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ آرﺷﻴﻮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺧﺘﺼﺎص دارد ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ آن ﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ /‬ﻗﻀﺎﻳﺎ و دﻋﺎوي ﻣﻜﺘﻮب دادﮔﺎهﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺎﻳﮕﺎﻧﻲﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و دﻓـﺎﺗﺮ‬
‫اﺳﻨﺎد رﺳﻤﻲ‪ ,‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺆﺳﺴﺎت اداري ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ‪ ,‬ﺷﻬﺮداريﻫﺎ و ﻓﺌﻮدالﻫﺎ‪,‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ آرﺷﻴﻮي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ از دﻫﻪ ‪١٩٧٠‬م ﺷﺎﻟﻮدهاي ﺑﺮاي ﻛﺎر‬
‫در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳة ﻫﻤﻴﻦ اﺳﻨﺎد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺣﻈﻪاي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻣﺎﻧﺪن از‬
‫دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺘﻮن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو و ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻛﺮدهاﻧﺪ‪٧٠ /‬‬

‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺮﺧف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻫﻴﭻ وﻗﺎﻳﻊ ﻧﺎﻣﻪ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺤﻠﻲ از‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ از آﻧﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ از ﺟـﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺸﺎن‪ ,‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪,‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺣﻈﻪاي از ﻗﺮاردادﻫﺎ‪ ,‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‪ ,‬آﺛﺎر ﺟﺪﻟﻲ و دﻳﻨﻲ و ﺟﺰ آن‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻫﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺳﻌﻲ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﺗـﺼﻮﻳﺮ ﻧﺴـﺒﺘا‬
‫روﺷﻨﻲ از ﺣﻴﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ‪ /‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺗشﻫﺎ‬
‫اﻃﻋﺎت درﺑﺎره آﻧﺎن در ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺣﻲ و ﻫﻤﻪ دورهﻫﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه و ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ‬
‫اﻏﻠﺐ ﮔﺰارشﻫﺎ در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اﺳﺘﺮدادﻫـﺎي ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬

‫‪ #‬ـ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي روﻣﻨﺲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ‪ (Aljamiado)T‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪,‬‬
‫اﻏﻠﺐ آن ﻫﺎ داراي ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﻳﻦ واژه ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﻠﻤﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٣١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺳﻣﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ درﺑﺎرة دوره ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ آﻧﺎن‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻤة دوم ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺳﺎل ‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن دورهاي ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﺪة‬
‫‪٨‬ق ‪١٤.‬م و ﻧﻴﻤة ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻃـﻋﺎﺗﻲ ﮔﺴﺴـﺘﮕﻲ ﻃـﻮ‪m‬ﻧﻲ‬
‫وﺟﻮد دارد‪٧١ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﺑﺎب اﻳـﻦ ﻣـﻮﺿﻮع ﺑـﻴﺸﺘﺮ از ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣـﺤﻘﻘﺎن‬

‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺣﺪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺳﻌﻲ ﻛﺮده ﺑﻪ آﺛﺎر آن دﺳﺘﻪ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‬
‫ﺗﺨﺼﺺ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﻣـﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ ّاول‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ّ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارﻙ آرﺷﻴﻮي ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑـﺎﺷﻨﺪ; از ﻗـﺒﻴﻞ ﻟﺌـﻮﻧﺎرد ﭘـﺎﺗﺮﻳﻚ ﻫـﺎروي‬
‫ﺑﺮﻧﺰ ‪ Robert Ignatius Burns‬و ﻟﻮﭘﺰ ﺑﺎراﻟﺖ ‪Lopez‬‬ ‫‪ Leonard Patrick Harvey‬و راﺑﺮت اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس‬
‫‪ - Baralt‬و ﻏﻴﺮه‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن درﺑﺎرة ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻛﺎرﻫﺎي در ﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪٧٢ /‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ذ ﻛﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻃع دارد در ﺑﺎب ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﻃﺮح و ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ ,‬اﺛﺮي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻠﻜﻪ در زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺮدارﻧﺪه ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺳﺖ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه و در ﻗـﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎ و ﻳﺎ ﻓﺼﻞﻫﺎﻳﻲ از ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﻤة ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺣﻴﺎت ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎﻣﻊ و ﻓﺮا ﮔﻴﺮ در ﻳﻚ اﺛﺮ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻲ را ﭘﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ /‬واﻧﮕﻬﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺤﺪود و ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻣـﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻴﺎز ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﻋﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٣٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
 ‫ﻳﺎداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ّاول‬

‫‪1. Harvey, L.p. Islamic Spain 1250 to 1500 (The University of Chicago, 1990), p.2.‬‬

‫‪ ٢‬ـ از ﺳﺪه ‪٦‬ق‪١٢.‬م در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ‪ ,‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺷﻜﻞ‬
‫‪(Alfonso‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﺨﺶ ﺟـﻨﻮﺑﻲ ﺿـﻤﻴﻤﻪ آن ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪ /‬آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﻫـﻨﺮﻳ ِﻜﺰ‬
‫)‪ Henriques‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻘل اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺑﺎ آﻟﻔـﻮﻧﺲ‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬در ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٥٣٣T‬ق‪١١٣٩.‬م ﻳـﺎ‬
‫‪ Q١١٤٠.٥٣٤‬ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﻲ اﺳﺘﻘل ﭘﺮﺗﻐﺎل را اﻋم ﻛـﺮد‪ /‬ﭘـﺎپ‬
‫‪ (Alexander‬اﻳﻦ ادﻋﺎ را در ‪٥٧٤‬ق‪١١٧٩.‬م ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار داد‪/‬‬ ‫)‪III‬‬ ‫اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺳﻮم‬
‫‪[(Stanislawski, Dan The Individuality of Portugal (Universty of Texas, 1959), pp.‬‬

‫‪167-168).‬‬

‫‪3. Encyclopaedia Britannica (the U.S.a.1972), vol. xx, p. 1084.‬‬

‫‪ ٤‬ـ ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ﻓﻲ ﺧﺒﺮ ا]ﻗﻄﺎر‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪١٩٨٤ ,‬م‪ ,‬ص‪/٣٢‬‬
‫‪5. Harvey, Islamic Spain, p.2.‬‬

‫‪6. Latham, J.D.Encyclopaedia of Islam, New edition (1960), vol.I,p.286.‬‬

‫‪ ٧‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,١٩٦٣ ,‬ص‪ ;٢٢‬ﻗﺲ‪ :‬ﻧﺎﺟﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ‪> ,‬اﻧﺪﻟﺲ<‪,‬‬
‫داﻳﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮي ﺑﺠﻨﻮردي‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٨٠ ,‬ش‪/٣٢٣.١٠ ,‬‬
‫‪ ٨‬ـ اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ اﻟﻨّﺼﻴﺒﻲ‪ ,‬ﺻﻮرة ا]رض‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺎة‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪,‬‬
‫ص ‪ ١٠٦‬ـ ‪/١٠٧‬‬
‫‪ ٩‬ـ ُزﻫﺮي‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ‪ ,‬ﻛﺘﺎب اﻟﺠﻐﺮاﻓﻴﻪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎج ﺻﺎدق‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪,‬‬
‫‪١٩٦٨‬م‪ ,‬ص‪ ٧٨‬ـ ‪/٧٩‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٣٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ١٠‬ـ ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ,‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒـﻠﺪان‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻـﺎدر‪ ,‬ﺑـﻲﺗﺎ‪,‬‬
‫‪ ٢٦٢.١‬ـ ‪/٢٦٣‬‬
‫‪ ١١‬ـ ادرﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ادرﻳﺲ‪ ,‬ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎق ﻓﻲ اﺧـﺘﺮاق‬
‫ا ‪]t‬ﻓﺎق‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٤ ,‬ق ‪١٩٤٤ .‬م‪/٥٣٦.٢ ,‬‬
‫‪ ١٢‬ـ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻮ ﭘﻴﺪا و ﺟﺪﻳﺪ ُﻣ َﻮ ﱠﻟﺪ اﻃق ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻣﺜ’ ﻣﺮدي ﻛﻪ ﻋﺮب اﺻﻴﻞ ﻧـﻴﺴﺖ‪,‬‬
‫ﻛﻠﻤﻪاي ﻛﻪ در اﺻﻞ ﻋﺮﺑﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺗﺎزه ﭘﻴﺪا ﺷﺪه‪ ,‬ﺷﺎﻋﺮ دوره ﺟﺪﻳﺪ ‪T‬ﺑﻌﺪ از اﺳم‪ Q‬را ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣُ َﻮ ﻟﱠﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪T‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻣﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺼﺎدق اﻟﻌﺒﻴﺪي‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٤١٦ ,‬ق ‪١٩٩٥ .‬م‪ ٣٩٤.١٢ ,‬ـ ‪ /Q٣٩٥‬اﻣﺎ در داﻳـﺮةاﻟﻤـﻌﺎرف‬
‫اﺳ‪Q‬م ‪O‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ N‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪ :‬واژه ﻣُ َﻮ ﻟﱠﺪ ﻣﺘﻀ ّﻤ ﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘـﻴﻮﻧﺪ ﺧـﻮردن دو ﺟـﻨﺲ‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪ ,‬و اﺻﻄﺣا ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻴﻮاﻧﻲ دورﮔﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻌﻤﻴﻢ اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺠﺐاﻧﮕﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ,‬روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬اﻳﻦ وژاه در زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ,‬ﻛﻪ ّ‬
‫ﺷﻜﻞ "‪ "Muladi‬و در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ‪m‬ﺗﻴﻨﻲ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت "‪ "Mollites‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪[(Chalmeta, P. Encyclopaedia of Islam (1993), vol. VII, p. 807)].‬‬

‫‪.Ibid‬‬ ‫‪ ١٣‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه ‪ ,١٩٥٩‬ص ‪,٤٢٥‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺳﭙﻴﺪه دم اﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﻴﺪ رﺿﺎ‬
‫ﺷﻴﺨﻲ‪ ,‬ﻣﺸﻬﺪ‪١٣٧٣ ,‬ش‪/‬‬
‫‪14. Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. By F.G. Stokes (London, 1988), p.240.‬‬

‫‪ ١٥‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص‪ ٤٣٠‬ـ ‪/٤٣١‬‬

‫‪Imamuddin, S.M.Muslim spain 411-1492: A Sociological study (Leiden, E.J.Brill, 1981),‬‬

‫‪p.29; Chalmeta, EL2, Vol. VII, p. 507.‬‬

‫‪17. Chalmeta, EI2, Vol. VII,p.808.‬‬

‫‪18. Imamuddin, Muslim Spain 711-1492, p.29; watt, W.M.and cachia, p. A history of‬‬

‫‪Islamic Spain (Edinburgh University, 1965), p. 55.‬‬

‫اﺛﺮ ﻣﻮﻧﺘﮕﻤﺮي وات ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳ‪Q‬ﻣﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه‬
‫و ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب در ﺳﺎل ‪١٣٥٩‬ش اﻗﺪام ﺑﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪19. The Suuubiyya in al-Andalus: the Risala of Ibn Garcia and Five Refutations, tr. by James‬‬

‫‪T. Monroe, University of California, 1970.‬‬

‫;‪20. Chalmeta, El2 Vol. VII,p. 808‬‬ ‫ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ /‬ص ‪٤٢٥‬‬
‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ‪٣٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻌﺮﺑﻪ آورده و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﻮﻣﻲ از ﻋﺠﻢ ﻛﻪ داﺧﻞ ﻗﻮم ﻋﺮب‬

‫‪ ٢١‬ـ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣُﺴﺘَ ِ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ زﺑﺎن آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و از ﺳﻨﻦ اﻋﺮاب ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﻠﻮص‬
‫ﻌﺮب ﺻﻔﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ از اﺳﺘﻌﺮاب‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ‪T‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب ‪ /Q١١٤.٩ ,‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ُﻣﺴﺘَ ِ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻦ زﺷﺖ آورﻧﺪه‪ ,‬ﻓﺤﺶ ﮔﻮﻳﻨﺪه و داﺧﻞ ﺷﻮﻧﺪه ﺑﻴﻦ ﻋﺮب اﺳﺖ ‪T‬اﻟﺨﻮري‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ اﻗﺮب‬
‫اﻟﻤﻮارد ﻓﻲ ﻓﺼﺢ اﻟﻌﺮﺑ ّﻴﺔ واﻟﺸﻮارد‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٩٢ ,‬م‪/٧٥٩.١ ,‬‬
‫‪22. The New Encyclopaedia Britannica (Chicago, 1997), Vol.VIII, p. 384.‬‬

‫‪23. Guichard, Pierre, }the Social History of Muslim Spain", The Legacy of Muslim‬‬

‫‪Spain, ed. by Salma Khadra Jayyusi (leiden, Brill, 1994), Vol. II, p. 687.‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪ :‬ﻣﻴﺮاث اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﻠﻤﻲ‬
‫ﺧﻀﺮا ﺟﻴّ ﻮﺳﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮوه زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﻣﺸﻬﺪ‪١٣٨٠ ,‬ش‪/‬‬
‫‪24. Lopez Gomez, Vol.I.pp.171-174.‬‬

‫ﻣﺎرﮔﺎرﻳﺘﺎ ﻟﻮﭘﺰ ﮔﻮﻣﺰ از ﺳﺎل ‪١٩٨٥‬م ﻣﺪﻳﺮ ﺑﺨﺶ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻫﻨﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ‬
‫)‪.(Ibid, Vol,II,p. 1070‬‬ ‫در ﻣﺎدرﻳﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص‪/٤٢٦‬‬
‫‪26. Champman, Chrles E. A History of Spain (New York, 1931), pp.84-87.‬‬

‫‪27. Decpalza, Mikel, "Mozarabs: an Emblematic Christian Minoriry in Islamic‬‬

‫‪al-Andalus", The Legacy of Muslim Spain, ed. by Jayyusi, Vol. I,p. 149.‬‬

‫‪28. Chalmeta, El2 Vol. VII, pp. 246-247.‬‬

‫‪29. Ibid, P.247.‬‬

‫‪30. Decplza, Mikel, "Mozarabs...", The Legacy of Muclim Spain, VVol. I, p. 150.‬‬

‫‪ ٣١‬ـ َد َﺟ َﻦ‪َ ,‬ﻳﺪْ ُﺟ ُﻦ‪َ /‬د ْﺟﻨا و ُد ُﺟ ﻮﻧا ـ َد َﺟ َﻦ ﺑﺎﻟﻤﻜﺎن‪ :‬در آن ﺟﺎ ﻣﻘﻴﻢ ﺷﺪ‪َ ,‬د َﺟﻦ اﻟﻄﺎﺋﺮ او اﻟﺤﻴﻮان‪:‬‬
‫ﭘﺮﻧﺪه ﻳﺎ ﺣﻴﻮان اﻫﻠﻲ ﺷﺪ‪ /‬ﺣﻴﻮان رام و اﻫﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ داﺟﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪T‬ﻣﺴﻌﻮد‪ ,‬ﺟﺒﺮان‪ ,‬اﻟﺮاﺋﺪ ﻣﻌﺠﻢ‬
‫ﻟﻐﻮي ﻋﺼﺮي‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﺋﻴﻦ‪١٩٩٢ ,‬م‪ ,‬ص‪ ;٣٥٥‬رﺿﺎ‪ ,‬اﺣـﻤﺪ‪ ,‬ﻣـﻌﺠﻢ ﻣـﺘﻦ اﻟﻠـﻐﻪ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺎة‪١٣٧٧ ,‬ق‪١٩٥٨.‬م‪ ;٣٠.٢ ,‬أﻧﻴﺲ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و دﻳﮕﺮان‪ ,‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﻴﻂ‪,‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/٢٧٢.١ ,‬‬
‫‪3‬‬
‫‪32. Harvey, Islamic Spain, P. .‬‬

‫‪33. Nirenberg, David, "Mualims in Christian Iberia, 1000-1526: Varieties of Mudejar‬‬

‫‪Experience", The Medieval World, ed. by Peter Linchen and Janet L. Nelson (London and‬‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٣٦

New York, 2001), p.61.

34. Chalmeta, El2, Vol. VII, p. 286.

35. Harvey, Islami Spain, P.4; Watt, A History of Islamic Spain, p. 151.

36. Ibid, P.4.

37. Harvey, "The Mudejars:, The Legacy of Muslim Spain, Ed, By Jayyusi, Vol.I,

pp.177-178.

ِ ‫ اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟ ُﻤ‬,‫ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‬,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٣٨

‫ﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﺔ‬
/١٥١‫ـ‬١٥٠.٢ ,‫م‬١٩٨١.‫ق‬١٤٠١ ,‫ﺳﻣﻲ‬m‫ داراﻟﻐﺮب ا‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫وا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‬
39. Watt, A History of Islamic Spain, p. 151.

40. Harvey, Islamic Sapin 1250 to 1500, p.3.

/١٢٥.٢ , ‫ اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب‬,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٤١

/١٥١‫ ـ‬١٥٠.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﺎن‬٤٢
43. Burns, Islam Under the Crusaders..., Preface.

44. Chalmta, El2, Vol. VIi, P.286.

,‫م‬١٨٦٧ ,‫ ﻣﺎدرﻳﺪ‬,‫ ـ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﻲ ﻓﺘﺢ ا]ﻧﺪﻟﺲ و ذﻛﺮ أﻣﺮاﺋﻬﺎ واﻟﺤﺮوب اﻟﻮاﻗﻌﺔ ﺑﻴﻨﻬﻢ‬٤٥
/٦٢ ‫ص‬
46. O,Callaghan, Joseph F. "The Mudejars of Castil and Portugal in the Twelfth and

Thirteenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 1100-1300, ed. by James M.Powell

(Princetion Universtiy, 1990), pp. 19-20.

47. Chalmeta, El2, Vol. VII, p. 288.

/٤٣٩.٢ ,‫ﻌﺮب‬
ِ ‫ اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟ ُﻤ‬,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٤٨
‫ ﻛـﺘﺎب‬,Q‫ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫ﺟﺪّ اﺑﻦ رﺷﺪ‬T ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﺷﺪ‬,‫ ـ اﺑﻦ رﺷﺪ‬٤٩
ّ ‫اﻟﻤﻘﺪﻣﺎت اﻟﻤﻤﻬﺪات ﻟﺒﻴﺎن ﻣﺎ اﻗﺘﻀﺘﻪ رﺳﻮم اﻟﻤﺪوﻧﺔ ﻣﻦ ا]ﺣﻜﺎم‬
‫ت اﻟﻤﺤﻜﻤﺎت‬Q‫اﻟﺸﺮﻋﻴﺎت واﻟﺘﺤﺼﻴ‬
ّ
/٦١٢ ‫ ـ‬٦١١ ‫ ص‬,‫ ﺑﻲﺗﺎ‬,‫ دار ﺻﺎدر‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ت‬Q‫اﻟﺸﺮﻋﻴﺎت ]ﻣﻬﺎت ﻣﺴﺎﺋﻠﻬﺎ اﻟﻤﺸﻜ‬
/١٢٤.٢ ,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٥٠
51. Nirenberg, David, "Muslims in Chritian Ibria, 1000-1526...", The Medieval World, ed.

By Peter Linehen and Janet L. Nelson, p.62.

‫ داراﻟﻜـﺘﺐ‬,‫ ﺑـﻴﺮوت‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻀﺎة ا]ﻧـﺪﻟﺲ‬,‫ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﻣﺎﻟﻘﻲ‬,‫ ـ اﻟﻨﺒﺎﻫﻲ‬٥٢
٣٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ّاول ـ ﻣﺣﻈﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ‬

/١٧٣‫ ص‬,‫م‬١٩٩٥.‫ق‬١٤١٥ ,‫اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬

53. Chalmeta, El2, Vol.VII, p. 286.

54. Burns, Robert Ignatius, Islam Under the Crusaders: Colonial Survival in the Thirteenth -

Century Kingdom of Valencia (Princeton University, 1973), p. 64.

55. Harvey, Islamic Spain 1250 to 1500, P.4.

‫( را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‬moor) ‫ ـ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺎه در اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ واژه ﻣﻮر‬٥٦
‫ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣـﻮرو‬,‫( ﮔﻮﻳﻨﺪ‬Moorish) ‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آﻧﺎن را ﻣﻮرﻳﺶ‬
‫ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬/‫( ﺧﻮاﻧﻨﺪ‬morisco) ‫( ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ آﻧﺎن را ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ‬moro)
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ اﺳﻢ ﻣﺼﻐﺮ واژه ﻣﻮر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬
(Encyclopaedia Britannica, Vol. VIII,p. 325) /‫ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ ﺑﻪ ﻛﺎر‬,‫ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
57. Levi-Provencal, E. El1, Vol.V,p.577.

58. Harvey, "The Political, Social and Cultural history of the moriscos", The legacy of

Muslim Spain, ed. by Jayyusi, Vol.I,pp. 201-202.

59. Ibid, p. 202.

60. Wiegers, G.A.El2, Vol.VII,p.242.

‫ ﺗﺮﺟﻤة‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‬,‫ ﺑﺮﻧﺎرد‬,‫ أﻧﻄﻮﻧﻴﻮ دوﻣﻴﻨﻘﻴﺮ و ﺑﻨﺜﻨﺖ‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬٦١
/٤‫ ص‬,‫م‬١٩٨٨.‫ق‬١٤٠٨ ,‫ اﻟﺪوﺣﻪ‬,‫ ﻗﻄﺮ‬,‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ‬
62. Harvey, L.P. "The Mudejars", The Legacy of Muslim Spain, ed. by Jayyusi,

Vol.I,P.177.

63. Idem, Islamic Spain 1250 to 1500, p. 68.

64. Monroe, James T. Islam and the Arabs in Spanish Scholarship (leiden, 1970), p.3.

65. Burns, Robert I. Moors and Crusaders in Mediterranean Spain (London, 1978), p. 129.

66. O’Callaghan, Joseph F. "The Mudejars of castil and portugal in the twelfth and

thirteenth centuries:, Muslims Under Latin Rule 1100-1300, d. by James M.Powell, p.11.

67. Burns, Moors and Crusaders in Mediterranean Spain, pp. 130-131.

68. Ibid, p.132.

69. Nirenberg, David, "Muslims in Christian Iberia..." The Medieval World, ed. by Peter

Linhen and Janet L. Nelson, p. 62.

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٣٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪70. Ibid.‬‬

‫‪71. Harvey L.P. Islamic Spain 1250 to 1500, p. 68.‬‬

‫‪ (Leonard‬داراي ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‬ ‫)‪Patrick Harvey‬‬ ‫‪ ٧٢‬ـ ﻟﺌﻮﻧﺎرد ﭘﺎﺗﺮﻳﻚ ﻫﺎروي‬
‫ﺑﻮده; از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﺪي ﻣﺪرس اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ داﻧﺸﮕﺎه آﻛﺴﻔﻮرد و ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪١٩٨٣‬م اﺳـﺘﺎد‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن ﺑﻮده اﺳﺖ ‪(Jayyusi, Salma Khadra, The Legacy of Muslim Spai, Vol.II,‬‬

‫‪p. 1069).‬‬

‫‪ (Robert‬داراي ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺘﻌﺪد ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻮده; از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫)‪Ignatius Burns‬‬ ‫راﺑﺮت اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس ﺑﺮﻧﺰ‬
‫اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ اﺳﺖ‪(Powell, James M. Muslims under Latin Rule 1100-1300, /‬‬

‫)‪p.209‬‬

‫ﻟﻮﭘﺰ ﺑﺎراﻟﺖ )‪ (Lopez - Baralt‬ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﺎدرﻳﺪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬

‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺳم‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴّﺖ ﺑﺮاي اﺳم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رﻗﻴﺒﻲ ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﺪه و‬
‫ﻫﻤﻮاره در ﺻﺪد ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑـﺎ ﻫـﺮ اﺑـﺰار ﻣـﻤﻜﻦ آن را از ﺳـﺮ راه ﺑـﺮدارد‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اداﻣﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮﻳﺶ در اواﺧﺮ ﺳـﺪة ّاول ﻫـﺠﺮي در ﺷـﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه اﻳـﺒﺮﻳﺎ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻴﺪان وﺳﻴﻌﻲ درآﻣﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ ﭼـﻨﺪﻳﻦ‬
‫ﺳﺪه ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﺎي درآوردن ﺣﺮﻳﻒ‪ ,‬ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر و ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي از ﺧﻮد‬
‫ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ آﻧﺎن ﺑـﻮد‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ورود ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ‪ ,‬اﻏﻠﺐ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ د‪m‬ﻳﻠﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻋﺼﺮ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻛﻨﺎر آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻫﻤﺮاﻫﻲ‪ ,‬آﺷﻔﺘﮕﻲ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﺿﻌﻒ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و روﺣﻴة ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻲ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮده اﺳﺖ; در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺖ و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺤﺮﻙ و‬
‫ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ١ /‬و در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻋﺪهاي از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗا اﺷﺮاف و از ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﻜﻞ ﺟﺪّ ي اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛـﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺷـﻤﺎل ‪T‬ﻧـﺎﺣﻴﻪ‬
‫ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ ‪ QGalicia‬و ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از ﻣﺨﻔﻴﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻮاﺣﻲ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر آن ﺟﺎ‪ ,‬در اﻧﺘﻈﺎر ﻓﺮﺻﺘﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪/‬‬

‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻏﺎز ﻓﺘﺢ اﻧﺪﻟﺲ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وا ﻛﻨﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺎ ﺳﺪة‬
‫‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑـﺮﺗﺮي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟـﻤﻌﻴﺖ اﻧـﺪﻛﻲ از آﻧـﺎن ﺗـﺤﺖ ﺳـﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻗ ّﻠﺘﺸﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻨﮕﻲ ﺣﺎ ﻛـﻢ ﺑـﺮ ﺛـﻐﻮر‪ ,‬زﻧـﺪﮔﻲ آﻧـﺎن در ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‪٢ /‬‬

‫در اﻳﻦ دوره‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺰ در زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻣﻨﺎﻃﻖ از ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺸﺨﺺ و‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻫﻨﻮز اﻧﺪﻳﺸة ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ‪ Reconquest‬در‬
‫ﻗﻮت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬از ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م در ﭘﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ دوﻟﺖ اﺳـﻣﻲ در اﻧـﺪﻟﺲ‪,‬‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ّ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﻴي ﻣﺠﺪّ د آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺳﻌﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﻪ روﻧﺪ ﻓﺎﺋﻖ‬
‫آﻣﺪن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻐﻠﻮب ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪/‬‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗـﻤﺎم ﻣـﻨﺎﻃﻖ آن را ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎن‬
‫ﺧﻮﻳﺶ درآورﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ٣ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ از ﺟﺒﺎل ﭘﻴﺮﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮده در ﻧﺎرﺑﻮن و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳﭙﺘﻤﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬در‬
‫‪٤‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺖ; اﻣّﺎ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﺧﻠﻴﺞ ﺑﻴﺴﻜﺎي‬
‫‪ Biscay‬و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ ‪ Cantabria‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﻮار ﻓﺮﻧﮓ را ﺑﺪون ﻓﺘﺢ‬
‫رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪٥ /‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار در اﻧﺪﻟﺲ و از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻫـة ﻋـﺼﺮ واﻟﻴـﺎن‪ ,‬ﻛـﻤﺘﺮ در اﻳـﻦ‬

‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺮاري ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷـﻤﺎﻟﻲ را ﻣـﻄﻴﻊ ﺧـﻮد ﺳـﺎزﻧﺪ‪ /‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻗﺒﻴﻠﻪاي در درون ﺧﻮﻳﺶ روي آوردﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎ را در آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ و‬
‫ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ‪ ,‬از ﻃﺮﻳﻖ درﮔﻴﺮ ﺷﺪن ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺟﺒﻬﻪ و دﺷﻤﻦ ﺟﺪﻳﺪي را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﭼﻮن در اﻳﻦ اﻳﺎم از ﻃﺮﻓﻲ ﺳﻠﻄﻪ اﺳﺘﺮوﮔﻮتﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﺮ اﻳﺎﻟﺖ ﺳﭙﺘﻤﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٤١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬اﻣﺮاي ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﻞ ﻫﻤﭽﻮن ﻛﻨﺖ ﺗﻮﻟﻮز‪ ,‬دوﻙ‬
‫آﻛﻮﺗﻴﻦ و ﻛﻨﺖ ﭘﻮاﺗﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﺸﻤﻜﺶ داﺷﺘﻨﺪ; ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺼﺮف آن ﺟﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ ١٠٠‬ﻫﺠﺮي‬
‫ﺑﺮ آن ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; ﺑﻌﺪ از آن ﻫﻢ اﻫﺘﻤﺎم ﺧـﺎﺻﻲ ﺑـﻪ ﺟـﻨﮓﻫﺎي آن ﺳـﻮي ﭘـﻴﺮﻧﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ٦ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﻫﻢ ﻓﺮﺻﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑـﻪ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻗـﻮاي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎ و دژﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ ﺑﻲﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺧﻄﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺧﻮﻳﺶ دور ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و از ﺳﻤﺖ‬
‫ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺰ از ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ در اﻣﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪٧ /‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از ﺣﺪود ﻳﻚ دﻫﻪ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎي ﻣﻮﻓﻘﻴﺖآﻣﻴﺰ در ﺟـﻨﻮب ﻓـﺮاﻧﺴـﻪ‪,‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻧـﺒﺮد ﭘـﻮاﺗـﻴﻪ ‪ Poitiers‬ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪١١٤‬ق ‪٧٣٢.‬م از ﻧـﻴﺮوﻫﺎي ﻓـﺮاﻧﻚ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﺷﺎن در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ روﺣﻴﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﻮت‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬و در ﭘﻲ آن ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ اﺳم ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺷﻤﺎل‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺳﻨﮕﺮ واﺣﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﺘﻨﺪ‪٨ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻮاﺣـﻲ ﻣـﺨﺘﻠﻒ اﻧـﺪﻟﺲ ﮔﺴـﺘﺮش‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ,‬ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ اﺳم روي آوردﻧﺪ و ﻳﺎ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻧﺰواي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﺑﻘﻴﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ روﻣﻲ دورهﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ,‬آن را در ﻣﻌﺮض ﻧﻔﻮذ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺮﻗﻲ ﻗﺮار داده‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻧﻔﻮذ ﻓﻴﻨﻴﻘﻲﻫﺎ‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺪة ﺳﻮم ﻣﻴدي‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ,‬آن ﮔﺎه در ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم‬
‫اﻓﻜﺎر و ﺗﺼﻮرات ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﻬﻮد وارد آن ﺟﺎ ﺷﺪ و در ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ ﻋـﻘﺎﻳﺪ ﺿـﺪ‬
‫ﺗﺜﻠﻴﺜﻲ ﻳﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪي آرﻳﺎﻧﻴﺴﻢ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان آرﻳﻮس اﺳﻘﻒ اﺳﻜـﻨﺪرﻳـﻪ ﻛـﻪ اﺻـﻞ ﺗـﺜﻠﻴﺚ را ﻗـﺒﻮل‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ روﻧﻘﻲ ﺑﻪ ﺳﺰا ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در ﺳﺪة ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴدي ﭘﻴﺮوان ﻋﻘﺎﻳﺪ آرﻳﻮس‬
‫ﺑﻪ اﺳم ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺜﻠﻴﺜﻲ ‪ T‬ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪ Q‬ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪٩ /‬‬

‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﺳﺨﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎزﺳﺎزي ﻗـﻮاي از دﺳﺖ رﻓـﺘﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼﺎر ﻣﻨﺎزﻋﺎت داﺧﻠﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺟـﻮﻳﻲ از ﻋـﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜـت ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺟﺪّ ي ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﺷﺎﻳﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻗﻮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ /‬در‬
‫اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ اﻣﻮي در ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻓﺖ درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﻴﻦ ﻋﺮب ﻳﻤﺎﻧﻲ‬
‫و ﻣﺼﺮي ﺑﻪ اوج ﺧﻮﻳﺶ رﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻛﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ از آن ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ,‬در اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺑﻴﻦ اﻋﺮاب و ﺑـﺮﺑﺮﻫﺎ اﻳـﻦ ﺑـﺤﺮان اﺟـﺘﻤﺎﻋﻲ را ﭘـﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪/‬‬
‫درﮔﻴﺮي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ اﻋﺮاب ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ اﻧﺪﻟﺲ را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺑﺮﺗﺮي ﺟـﻮﻳﻲ ﻋـﺼﺮ ﺟـﺎﻫﻠﻴﺖ رﻓـﺘﺎر ﺧﺸـﻦ و‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاي ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬اﻋﺮاب آﻧﺎن را ﻣـ ّﻠﺘﻲ ﻣـﺤﻜﻮم ﻣـﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ‪m‬زم را ﺑﺮاي ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮر دارا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻃﺒﻴﻌﺘا ﻗﻮم ﺑﺮﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ‬
‫ﻣﺎر َده ﺑﻪ ﺳﺎل ‪١٢٤‬ق ‪٧٤١.‬م دﺳﺖ ﺑـﻪ‬
‫وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد; ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل آﻧﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ ِ‬
‫‪١٠‬‬
‫ﺷﻮرش زدﻧﺪ ﻛﻪ اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺷﺪّ ت آن را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻋﺮاب ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺳﺮد و ﻟﻢ ﻳﺰرع ﻟﺌﻮن ‪ِ , ١١ Leon‬ﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ و آﺳﺘﻮرﻳﺎ ‪ , Asturia‬ﻫﻢ آﻧـﺎن را از‬
‫ﺧﻮد دور ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺟﻨﮓ ﻣﺪاوم ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ وﺿﻌﻴّﺖ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪّ ت ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺮﺑﺮ در ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺣﻜّﺎم‬
‫اﻣﻮي در دﻫة ﺳﻮم ﺳﺪة ‪٢‬ق ‪٨.‬م اﻧﻌﻜﺎس ﻋﺠﻴﺒﻲ در اﻧﺪﻟﺲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ در ﺷﻤﺎل‬
‫اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﭼﻢ ﻗﻴﺎم را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺷﻮرش از ﻧﺎﺣﻴﻪ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ آﻏﺎز ﺷـﺪ ﺑـﻪ ﺗـﻤﺎم ﻣـﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن را ﻋـﺮبﻫﺎ ﺗﺸﻜـﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺑـﺮاي ﺳـﺮﻛﻮب اﻳـﻦ ﻗـﻴﺎم واﻟﻲ اﻧـﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻋـﺒﺪاﻟﻤـﻠﻚ ﺑـﻦ َﻗـﻄَﻦ ‪,‬‬
‫ﻣـﺎر َد ة ‪ُ , Merida‬ﻗ ِ‬
‫ـﻮرﻳَﺔ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺮﺑﺮﻫﺎي ﻧـﻮاﺣـﻲ ِ‬
‫‪ , Coria‬ﻗﻠﻌة َرﺑﺎح ‪ Talavera‬و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻨﺎر زدن‬
‫اﻋﺮاب از ﻗﺪرت‪ ,‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺨﺸﻲ را ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ ‪ , Toledo‬ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ُﻗﺮ ُﻃ َﺒﻪ ‪ Cordova‬آﻣﺎده ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﻮﻣﻴﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫از ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻗﺮار ﺷﺪ در اﻟﺠﺰﻳﺮة اﻟﺨﻀﺮاء ‪ Algeciras‬اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ورود ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﺎﻣﻲ‬
‫ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﺷﻮﻧﺪ; ‪ ١٢‬اﻣﺎ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ ﻣﻮاﻧﻊ ﻣـﻮﺟﻮد‪,‬‬ ‫‪Ceuta‬‬ ‫ﻛﻪ در ﺳﺒﺘﺔ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﺎﻣﻲ ﻫﻮﺷﻴﺎراﻧﻪ وارد اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ورود آﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺻﻒ‬
‫آراﻳﻲﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺟﺒﻬﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻋـﻨﻮان ﺷـﺎﻣﻴﻮن در ﻣـﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٤٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﻠﺪﻳﻮن ﻧﻴﺰ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ْ‬
‫ﻗﺪم ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺑﻠﺪﻳﻮن ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ ﺑَﻠﺞ ِ‬
‫ﺑﻦ‬
‫ﺑﺸﺮ ُﻗ َﺸﻴﺮ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎﻣﺎت آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺎﻣﻴﻮن ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ١٣ /‬اﺑﻦ ا ٔ]ﺑّﺎر از اﻳﻦ دو‬
‫ﮔﺮوه ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ُﺟﻨْﺪَ ﻳْﻦ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ١٤ /‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﺳﺘﻦ از ﻣﻨﺎزﻋﺎت‪ ,‬ﻧﺎﺋﺐ ﺧﻠﻴﻔﻪ از‬
‫اﻓﺮﻳﻘﻴﻪ ﭘﻴﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺷﺎﻣﻴﺎن را در ﻧﻮاﺣﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺳﺎزﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ُ ,‬ﺟﻨْﺪ دﻣﺸﻖ در‬
‫َا ْﻟ ِﺒ َﻴﺮه ﺟﻨﺪ ﺣﻤﺺ در ْاﺷﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ‪ُ ,‬ﺟﻨﺪ ِﻗ ﱠﻨ ْﺴﺮﻳﻦ در ﺟﻴّﺎن و ُﺟ ْﻨ ﺪ اردن در َر ﱠﻳﻪ اﺳﺘﻘﺮار ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺟﻨ ﺪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻦ ﺷَ ُﺬوﻧَﻪ و اﻟﺠﺰﻳﺮة اﻟﺨﻀﺮاء ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪١٥ /‬‬
‫ُ ْ‬
‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت داﺧﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳـﻨﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ و ﻏﺮورﻫﺎي ﻃﺎﻳﻔﻪاي‪ ,‬ﻫﻢ از اﻋﺮاب وﻫـﻢ از‬
‫ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ١٦ /‬از ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣُﻮﻟﱠﺪان ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺸﻜت ﺟﺪّ ي ﺑﺮاي ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻣﻮي ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎ ﻛﻢ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺠﺪّ د و‬
‫ﺑﺎ ّ‬
‫رﺷﺪ ﮔﺮوه ﻣﻐﻠﻮب ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ‪ Q‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ /‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻋﻢ از اﺳﻣﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﻴﺎدت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘ‪Q‬ي ‪ Pelayo‬ﻳﺎ ﭘ‪Q‬ﺟﻴﻮس ‪ Pelagius‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ /‬ﻣﻘﺮي ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺖ‬
‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ رازي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در اﻳّ ﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋَ ْﻨﺒَ َﺴﺔ ﺑﻦ ُﺳ َﺤﻴﻢ ﻛﻠﺒﻲ واﻟﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد‪ ١٠٣T ,‬ـ‬
‫‪١٠٧‬ق‪ ,Q‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺻﺨﺮهاي‬
‫و ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘ‪Q‬ي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻴﺼﺪ ﻣﺮد ﺑﺪاﻧﺠﺎ‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﺎراﻧﺶ را از ﭘﺎي‬
‫درآوردﻧﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد او و ﺷﻤﺎر اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ ٣٠‬ﻣﺮد و ‪ ١٠‬زن ﺑﻮدﻧﺪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻳﻦ ﻛﻪ از آﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬رﻫﺎﻳﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪١٧ /‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﻪ دورهاي ﻛﻪ ُﻋ ْﻘ َﺒﺔ ﺑﻦ َﺣ ّﺠﺎج َﺳﻠﻮﻟﻲ ‪ ١١٧T‬ـ ‪١٢٣‬ق‪Q‬‬
‫واﻟﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘ‪Q‬ي و ﻳﺎراﻧﺶ ﮔﺮوﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺖ‪ ١٨ /‬ﻣﻘﺮي در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﺑﻦ ﺣ ّﻴﺎن ‪T‬د‪٤٦٩‬ق‪ Q‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻛﺎرﺷﺎن ّ‬
‫در زﻣﺎن ﻋَ ْﻨ َﺒ َﺴﺔ ﺑﻦ ُﺳ َﺤﻴﻢ‪ ,‬ﭘ‪Q‬ي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮارﺷﺎن از‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺎد ﺳﺮزﻧﺶ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﺎن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد ﺗﺎ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺟﺪادي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑـﺮاي ﺣـﻔﻆ ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﭘﺎﻳﺪاري و از ﺣﺮﻳﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺮاﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از آن ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮح‬
‫و ﻧﻘﺸﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪١٩ /‬‬

‫از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻘﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﭘ‪Q‬ي ‪ ٢٠‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﮔﻮتﻫﺎي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده را در‬
‫دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄة ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺟﺰﻳﺮه ﮔﺮد آورد و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺳﺘﻮرﻳﺎ‬
‫را ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎرل ﻣـﺎرﺗﻞ‬
‫آﺳﻴﺐ وارد آﻣﺪ‪ ,‬ﭘي ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ ٢١ /‬از آن ﭘﺲ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﻣﺎدﮔﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از اﻃﺮاف ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻘﺐ راﻧﻨﺪ‪ ,‬ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ از‬
‫ﺷﻬﺮ اوﺋﻴﺪو ‪ Oviedo‬ﻋﻘﺐ راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از ﺳﺎل ‪٩٦‬ق ‪٧١٥.‬م ﺗﺎ ‪١٠٤‬ق ‪٧٢٢.‬م در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ آن ُا ِﺑﻴﻂ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ را آﺑﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮﻛﺰ دوﻟﺖ آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺷﺪ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ و‪m‬ﻳﺖ آﺳﺘﻮرﻳﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ اوﺋﻴﺪو ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪٢٢ /‬‬

‫ُﻋ ْﻘﺒَﺔ ﺑﻦ َﺣ ﱠﺠﺎج َﺳﻠﻮﻟﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺠﺪّ اﻧﻪاي ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑﻪ ﻓﺘﻨة ﭘ‪Q‬ي آﻏﺎز ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻌﺮض ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ‪ ,‬ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣـﺤﺪود ﺑـﻪ‬
‫اﺛﺮ ّ‬
‫َارﺑُﻮﻧَﻪ ‪O‬ﻧﺎرﺑﻮن‪ N‬ﺷﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي داﺧﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﻮرش ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ َﻗ ﻄَﻦ‬
‫ﻓﻬﺮي ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي او ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪٢٣ /‬‬
‫ِ‬
‫در دﻫة اﺧﻴﺮ ﺧﻓﺖ اﻣﻮي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺷﺮق داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﭘﺮآﺷﻮﺑﻲ را ﺳﭙﺮي ﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪﺗﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺳﺎل‬
‫‪١٣٣‬ق ‪٧٥٢.‬م از ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﺔ اﺧﺮاج ﻛﻨﻨﺪ; در ﭘﻲ آن ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﺘﻮرﻗﺔ ‪ Astorga‬و‬
‫آن ﺳﻮي َد ْرب ‪ ٢٤‬ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٢٥ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬آن ﮔﺮوه ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻗﻮ ت‪ ,‬ﻛﺜﺮت و اﺳﺘﻴ ﻗﺪرﺗﻲ‬
‫آﻧﺎن را ﺣﻘﻴﺮ ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻧﺴﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از ﻟﺤﺎظ ّ‬
‫ﺗﻌﺮض زدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ّ‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل رﻧﮓ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ در‬
‫آﻏﺎز ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫اﺻﻠﻲ در ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﺎﻳﺪ در دﻟﺒﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ و ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ /‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺎوزات روﻣﻲﻫﺎ و وﻳﺰﻳﮕﻮتﻫﺎ وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٤٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; ﻓﻘﻂ در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ورود ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ‬
‫داراي وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺷﺪ ‪ ٢٦‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ از ﻓـﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در ﻛﻨﺎر آ ﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ‪ ,‬اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻳﻨﻲ‬
‫آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺪار ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ اﻗﺪاﻣﺎت ﭘي در ﺟﻬﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻫـﻤﻮاره ﻗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺲ از اذﻓﻮش‪O‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول ﻳـﺎ آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﭘـﺪرو‪ , N‬ﺟـﺪّ ﺑـﺰرگ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﻣﺸﻬﻮري ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم آﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬رﻫﺒﺮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ٢٧ /‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘ‪Q‬ي ‪١٣٣T‬ق ‪٧٥٢.‬م‪ Q‬دو ﺳﺎل ﭘﺴﺮش‪ ,‬ﻓﺎﻓﻴ‪ , Fafila Q‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ او ل‪ ,‬ﭘﺴﺮ دوﻙ ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ ‪ ,‬اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪٢٨ /‬‬
‫ّ‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﻋﺼﺮ واﻟﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آﺳﺘﻮرﻳﺎ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﻮار و ﻣـﻤﺘﺎزي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ; در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ آن دوﻙ ﻧﺸﻴﻦ ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ ﻗـﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻣـﻨﻄﻘﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ /‬در ﺳﺎل ‪١٣٣‬ق ‪٧٥٢.‬م ﺣﺎ ﻛﻢ آن ﺟﺎ‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ‪ ,‬ﺑﺎ دﺧﺘﺮ‬
‫ﭘ‪Q‬ي ازدواج ﻛﺮد‪ /‬در ﭘﻲ آن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي او ﮔـﺮدن ﻧـﻬﺎدﻧﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي آﻧﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒا دو ﺑﺮاﺑﺮ و از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﻛـﻪ ﺗـﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮﻳﺶ دور ﺳﺎزﻧﺪ‪ /‬ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ﺿﺪّ اﻋﺮاب ﻗﻴﺎم ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎ از آﻏﺎز ﺳـﺎل ‪١٣٢‬ق ‪٧٥٠.‬م ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل ﻣـﺘﻮاﻟﻲ اداﻣـﻪ داﺷﺖ‪ ,‬و‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ; ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺮﺑﺮﻫﺎي ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﺑـﻪ ﻋـﻘﻴﺪة ﻣـﺆﻟﻒ اﺧـﺒﺎر‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺒﺎﻳﻠﺸﺎن در ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑـﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪٢٩ /‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻌﻴﺸﺖ و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ‪ ,‬ﻋﺪهاي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻨﺠﻪ و اﺻﻴ‪ Q‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪٣٠ /‬‬

‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل در ﻋﺼﺮ اﻣﺎرت ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻣﻮي ‪١٣٨b‬ـ‪٣٠٠‬ق`‬

‫در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت از واﻟﻴﺎن ﺑﻪ اﻣﻴﺮ اﻣﻮي ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻـﻄﻜﺎ ﻙ ﻧـﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ داﺧﻞ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺜﺒﻴﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻟَﻜِﻪ ‪O‬ﻟﻚ‪ , Lugo N‬ﭘُﻮرﺗ ُْﻮ ‪O‬ﭘﺮﺗﻐﺎل‪َ ,N‬ﺳ ﱡﻤ َ‬
‫ﻮر ة‪ ,‬ﺷَ َﻠ َﻤﻨﱠ َﻘﺔ‬
‫ﻮﺑﻴَﺔ و ﺑـد ﺟـ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﺔ ‪ ٣١‬اﺳـﺘﻴ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‪ ,‬در ﺳـﺎلﻫﺎي ‪ ١٣٥‬ـ‬ ‫‪O‬ﺳــﺎ]ﻣﺎﻧﻜﺎ‪ N‬ﺷَ ـ ُﻘ ِ‬
‫‪١٣٦‬ق ‪٧٥٣.‬ـ ‪٧٥٤‬م در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌة اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ را آﺷﻮب و ﻓﺘﻨﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب راﻧﺪﻧﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻮر ة ‪ , Zamora‬ﻟِ ِﺪ ْﺳﻤﺎ ‪, Ledesma‬‬
‫ﺑﺮاﻏﺔ‪ , Braga‬ﭘﻮرﺗﻮ‪ Porto‬اﺳﺘﻮرﻗﺔ‪ , Sstorga‬ﻟﺌﻮن ‪َ , Leon‬ﺳ ﱡﻤ َ‬
‫‪ ,‬اوﺳـﻤﺔ ‪ Osma‬و‬ ‫ﻮﺑﻴَﺔ ‪ِ , Sogovia‬آﺑـﻠَﺔ‬
‫‪Avila‬‬ ‫ﺳــﺎ]ﻣﺎﻧﻜﺎ ‪ , Salamanca‬ﺳــﺎﻟﺪاﻧــﺎ ‪ , Saldana‬ﺷَ ـ ُﻘ ِ‬
‫ﻣﻴﺮاﻧﺪا‪ Mirando‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓﺘﺎد و آﻧﺎن در ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻣﺮزﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﻮرﻳَﺔ ‪ , Coria‬ﻗﻠﻌﻪ َرﺑﺎح ‪ُ , Talavera‬ﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ‬
‫ﺟﻠﻮ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن ﻧﻮاﺣﻲ ُﻗ ُﻠ ْﻤ ِﺮﻳَﺔ ‪ُ , Coimbra‬ﻗ ِ‬
‫‪ ,Eoledo‬وادي اﻟﺤــﺠﺎره ‪ , Guadalaxara‬ﺗُــ ِﻄﻴﻠَﻪ ‪ ,Tudela‬و َﺑــ ْﻨﺒُﻠُﻮﻧَﻪ ‪ Pampalona‬در ﻗــﻠﻤﺮو‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺮزي درآﻣﺪﻧﺪ‪٣٢ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ دﺷﻮار ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﮕﻲ ﺷﻤﺎل و ﻧـﻈﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ داﺧﻞ ﺑﺎ آن ﻫﺎ روﺑﺮو ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﻜﺎن‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺸﻜﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺣﻔﻆ آن ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺗـﺮﺟـﻴﺢ دادﻧـﺪ ﻋـﻘﺐ ﻧﺸـﻴﻨﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪/‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ در ﻣـﻌﺮض‬
‫ﺑﺎدﻫﺎي ﺳﺮد اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻛﻪ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻋﻤﺪة آن ﻧﻮاﺣﻲ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر آزار دﻫﻨﺪه ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ آب و ﻫﻮاي ﺟﻨﻮب و‬
‫ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬وﺟﻮد‬
‫ﻣﻮاﻧﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺘﻌﺪّ د ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﺟﻠﮕﻪاي ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﻓت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺎﺋﻞ ﺑﻴﻦ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب ﻓﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ آن ِﻣﺰﺗﺎ ‪ Meseta‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬ﻣﺮز ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻓت را ﻛﻮهﻫﺎي ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ و ﻣﺮز‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ آن را ﺟﺒﻞ اﻟﺸّ ﺎرات ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ; ﻛﻮهﻫﺎي ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒا در وﺳﻂ اﻳﻦ ﺟﻠﮕﻪ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و آن را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﻜﻞ ﺳﺎز ﺑﻮد‪ ٣٣ ,‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬زﻳﺮا آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ و آب و ﻫﻮا ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﺸﻦ و ﺳﺨﺖ ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺧق و ﻣﻨﺶ‬
‫آﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬آﻧﺎن ﻣـﺮدﻣﻲ ﻓـﺮوﻣﺎﻳﻪ و اﻫـﻞ ﻏـﺪر و‬
‫دﻧﺎﺋﺖ اﺧﻗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﺋﻢ داﺷﺘﻨﺪ<‪٣٤ /‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٤٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻋﻠﻲ رﻏﻢ آن ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﻪ رﻫﺒﺮي آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺆﺛﺮي آن ﺟﺎ را اﺷﻐﺎل ﻛﻨﺪ و ﺑﻬﺮه ﭼﻨﺪاﻧﻲ از اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺒﺮد; زﻳﺮا ﺑﻴﺸﺘﺮ دژﻫﺎ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ در ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎ ﻳﺎ وﻳﺮان ﺷﺪه و‬
‫ﻳﺎ آﺳﻴﺐ دﻳﺪه ﺑﻮد و دوﻟﺖ ﻧﻮﭘﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ داﺷﺖ ﺗﺎ آن ﻫﺎ‬
‫را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ از رﻋﺎﻳﺎي ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ زﻣﻴﻦ و ﻛﺸﺎورز ﺧﺒﺮي ﺑﻮد ﺗﺎ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن اراﺿـﻲ‬
‫وﺳﻴﻊ رﻫﺎ ﺷﺪه را آﺑﺎد ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول ﺗﺮﺟﻴﺢ داد ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ /‬وي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد و‬
‫آﻧﺎن را در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮزي ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮد‪ /‬او ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﻣـﺤﺪودي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ آﺳﺘﻮرﻳﺎ و ﺑﻴﺴﻜﺎي ﺑﻮد ﺑﻪ اﺷﻐﺎل درآورد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬اراﺿﻲ ﺑﺴﻴﺎري رﻫﺎ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻤﺎل و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟـﻨﻮب درآﻣـﺪه‬
‫ﺑــﻮدﻧﺪ‪ ٣٥ /‬ﺑــﻪ ﮔـﻔﺘﻪ وات‪ ,‬ﺑـﻴﻦ ﻣـﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺤﺖ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗـﺮار داﺷﺖ و‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﻮاﺣﻲاي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭼﻨﺪان ﺳﻠﻄﻪاي ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮزﺧﻲ ﺑـﻴﻦ دوﻟﺖ اﺳـﻣﻲ و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲآﻣﺪ; اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺳﺮﺣﺪات ‪T‬ﺛﻐﻮر‪ Q‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ٣٦ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل‬
‫ﻛﻪ از آﻏﺎز ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را در ﻓﺸﺎر و ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺳﺨﺘﻲ ﻣـﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺎ ﻓـﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺣﺪّ ات اﺳﻣﻲ ﮔﺸﺎﻳﺸﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺣـﺎﺻﻞ ﺷـﺪ و ﺑـﻌﺪ از آن ﺑـﺎ اﻣـﻴﺪواري‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ و در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻣﻲ ﺑﺤﺮان آﻓﺮﻳﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪٣٧ /‬‬

‫در ﭘﻲ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬از‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻗﻮام اﻳﺒﺮﻳﺎﻳﻲ و در ﺷﻤﺎل اﻗﻮام ﺳﻠﺘﻲ ﺳـﺎ ﻛـﻦ ﺷـﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺷﻤﺎﻟﻲ آن ﻫﻤﻮاره در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻋـﺼﺮ‬
‫ﮔﻮتﻫﺎ وﺣﺪﺗﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ ﻃـﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺘﻮﺣﺎت‬
‫اﺳﻣﻲ آن را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳـ ّﻨﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﺷـﻤﺎل و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺻﻮرت دو اردوﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺗﺪاوم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ و‬
‫ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٤٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫اروﭘﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و راﺑﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪٣٨ /‬‬

‫‪b‬ﻗﻄﻠﻮﻧﻴﻪ`‬
‫ّ‬ ‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻣﺎرت ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﺗـﺨﻠﻴﻪ ﻛـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻓـﺮﺻﺘﻲ ﻣـﻨﺎﺳﺐ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗـﺎ دور از ﺗـﻬﺪﻳﺪات دﺷـﻤﻦ ﺑـﻪ ﺗـﻘﻮﻳﺖ ﻣـﻮاﺿـﻊ و‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ داﺧﻞ‬
‫در اواﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ ٣٩ ,‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻄﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺧﻮد دور‬
‫و ﻣﺮز ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﺸﺎن را اﻳـﻤﻦ ﺳـﺎزﻧﺪ‪ /‬ﻓـﺮاﻧﻚﻫـﺎ ﻛـﻪ در وراي ﺳـﻠﺴﻠﻪ ﺟـﺒﺎل ﭘـﻴﺮﻧﻪ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ َارﺑُﻮﻧَﻪ ‪O‬ﻧﺎرﺑﻮن‪ N‬ﭘﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ در ﺳﺎل ‪١٤١‬ق ‪٧٥٩.‬م ﺑﺮ آن اﺳﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ٤٠ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺛـﻐﺮ اﻗـﺼﺎي ﺧـﻮﻳﺶ را از‬
‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪٤١ /‬‬

‫ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﭘﺲ از ﺗﺴﻠّﻂ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻲ را ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻃﺮاﺣﻲ و اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺳـﻤﺖ ﺟـﻨﻮب ﻣـﺮزﻫﺎي ﻣـﻤﻠﻜﺘﺸﺎن را‬
‫‪Pampalona‬‬ ‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺳﺎل ‪١٨٣‬ق ‪٧٩٩.‬م ﺑـﺮ ﻧـﺎﺣﻴﻪ َﺑـ ْﻨﺒُﻠُﻮﻧَﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﻗﻮم ﺑﺎﺳﻚ ﻣﻮاﺟﻪ و ﭘﺲ از‬
‫ﺳﭙﺲ ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻴﺮﻧﻪ‬
‫ﭼﻨﺪي ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻴﻪ آن ﺷﺪﻧﺪ‪٤٢ /‬‬

‫ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪١٨٥‬ق ‪٨٠١.‬م در اﻗﺼﻲ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺷﻬﺮ َﺑﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ٤٣ /‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫‪O‬ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ‪ Barcelona N‬را ﺑﻌﺪ از ‪ ٧‬ﻣﺎه ﻣﺤﺎﺻﺮه از ّ‬
‫ﺳﺎن‪ ,‬آﻧﺎن در اﻳﻦ ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤا ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در اﻣﻮر ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه دﺧﺎﻟﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﭘﺲ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺛﻐﺮ َﺑﺮﺷَ ُﻠﻮﻧَﺔ ﻧﻴﺮوي دﻓﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ از ﺳﺮﺣﺪّ ات ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ در ﺳﺮ ُﻗﺴ ﻄَﺔ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪٤٤ /‬‬
‫َ َ ْ‬
‫ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺪاوم ﻧﻔﻮذﺷﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻨﺖﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي اداره اﻣﻮر َﺑـﺮﺷَ ُﻠﻮﻧَﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن آن ﺟﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﻚ ﭼﻨﺪان ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﻧﺸﺪ‪,‬‬
‫زﻳﺮا آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ دم از اﺳﺘﻘل زدﻧﺪ و در ﺳﺮﺣﺪّ ات ﺑﻴﻦ ﻓـﺮاﻧﻚﻫـﺎ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪,‬‬
‫اﻣﺎرت ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ‪َ T‬ﻗ ﱠﻄﻠﻮ ِﻧ َﻴﻪ‪ Q‬را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ ﻛﻪ آن ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٤٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آراﮔﻮن ﺷﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ زﺑﺎﻧﺸﺎن را‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﻓﺮق داﺷﺖ و ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوواﻧﺴﻲ ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎن ﻣﺮدم ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪٤٥ /‬‬

‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم و اﺳﻄﻮره ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺳﺘﻮرﻳﺎ در زﻣﺎن آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘـﺎﻳﺪاري در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﮔﺴﺘﺮدهاي دﺳﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ /‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او ﻧـﻴﺰ در ﺟـﻬﺖ‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﻬﺮﻫﺎ و دژﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آﺳـﻴﺐ دﻳـﺪه ﺑـﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﺆﺛّﺮي ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم ‪ ١٧٥T‬ـ‪٢٢٧‬ق ‪ ٧٩١.‬ـ ‪٨٤٢‬م‪ Q‬ﭘﺲ از‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺸﺎم ّاول و ﺣﻜﻢ ّاول ‪T‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﻣـﻮي‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪ Q‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از ﺳـﻤﺖ ﻏـﺮب ﺑـﻪ ﺗـﻮﺳﻌﻪ ﻗـﻠﻤﺮو ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﺎ ﺻﺤﺮاي ﻟﻴﺴﺒﻮن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ ٤٦ /‬او ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري‬
‫ﻓﺮاﻧﻚ ﺑﺎ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ ﻗﺮارداد اﺗﺤﺎد ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ آن ﻛـﻪ ﻧـﻔﻮذ رؤﺳـﺎ و اﺷـﺮاف‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن روﺑﺮو ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ اﺗّﺤﺎد ﭼﻨﺪان ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪٤٧ /‬‬

‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ او واﻗﻌﻪ دﻳـﻨﻲ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ رخ داد و آن ﻛﺸﻒ ﻗﺒﺮ ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس ‪ Saint James‬در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ﺑﻮد‪ /‬در‬
‫ﭘﻲ آن راﻫﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ادﻋﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس ﻳﻜﻲ از دوازده ﺣﻮاري ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮده‬
‫ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺎل در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﻪ ﻧﺸـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﭘـﺮداﺧـﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ راﻫـﺒﺎن‬
‫ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬او ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬رواﻧﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم ‪O‬اورﺷﻠﻴﻢ‪ N‬ﺷﺪ و‬
‫ﻣﺪﺗﻲ را در آن ﺟﺎ ﺳﭙﺮي ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﺟﺴﺪ او را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗﺐ ‪O‬ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ‪ N‬ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ ,‬آن را دﻓﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫دادﻧﺪ و در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ َﺷﻨ َ‬
‫ﻣﺤﻞ در زﻣﺎن آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻜـﻲ از اﻣـﺎ ﻛـﻦ‬
‫ﻣﻘﺪس ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ‪٤٨ /‬‬

‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﺷﺒﺎﻧﻲ ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺳﺘﺎرهاي در ﻣﻴﺎن ﻛﻮهﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻮﺗﻲ ﻣﺮﻣﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم‪ ,‬ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت آن اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي ﻳـﻌﻘﻮب ﺣـﻮاري‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٥٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﻮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎﻫﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻌﺪﻫﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺑﺰرگ و ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ درآﻣﺪ و ﻧﺎم ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ ِد ﻛﻮﻣﭙﻮﺳﺘ‪ , Q‬ﻳﻌﻨﻲ >ﻳـﻌﻘﻮب ﻣـﻘﺪس در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﭘﺮﺳﺘﺎره< را ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ /‬در واﻗﻊ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺻﺪد اﻳﺠﺎد ﻣﺮﻛﺰي دﻳﻨﻲ‬
‫در ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري در ﺟﻬﺖ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻴﺎلﭘﺮدازي ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻨﺪ و اﻣﺘﻴﺎزات ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي را ﺑﻪ ﻳـﻌﻘﻮب‬
‫ﻣﻘﺪس ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎد ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼـﻨﺪي‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗﺐ ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ و از‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ را از ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي َﺷﻨ َ‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﻌﺎﺑﺪ اورﺷﻠﻴﻢ و روم ﺳﻮﻣﻴﻦ‬
‫زﻳﺎرﺗﮕﺎه ﺑﺰرگ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻗﺒﻠﻪ ﺣﺎﺟﺎت آﻧﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳـﻦ ﻣﻜـﺎن در ﺑـﺮاﻧﮕـﻴﺨﺘﻦ‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و در ﻣﻮرد ﺟﻤﻊ آوري وﺟﻮﻫﺎت دﻳﻨﻲ و‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪٤٩ /‬‬

‫اﺳﺎﻃﻴﺮ ﺑﻪ وﻳﮋه آن ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﺎ ﻗﻮﻣﻴﺖ اﺳﺖ از اﺳـﺒﺎب ﻋـﻤﺪه ﺑـﺮاﻧﮕـﻴﺨﺘﻦ‬

‫اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻜﻴﻢ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ اﺳﻄﻮره ﻳﻌﻘﻮب ﻣـﻘﺪّ س را ﺧـﺼﻮﺻا در زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫آﻓﺮﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻴﺶ از واﻗﻌﻴّﺎت ﺑﺮ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺜ’ ُر دﻣﻴﺮ‪ ,‬ﭘﺴﺮ‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دوم ‪ ٢٢٧T‬ـ ‪٢٣٥‬ق ‪ ٨٤٢.‬ـ ‪٨٥٠‬م‪ ,Q‬ادﻋﺎ ﻛﺮد ﺷﺒﻲ ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس را ﺑﻪ ﺧﻮاب دﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺒﻲ ﺳﻔﻴﺪ ﺳﻮار ﺑﻮد و ﭘﺮﭼﻤﻲ ﺳﻔﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻘّﺶ ﺑﻪ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻗـﺮﻣﺰ ﺑـﻮد‪ ,‬در دﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ و اﻋن ﻛﺮد ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻋـﻘﻴﺪه ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ دﻓـﺎع ﻛـﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ وﻋـﺪه ﭘـﻴﺮوزي داد و‪ ٥٠ ///‬ﻫـﻤﻮاره ﺑـﺎورﻫﺎﻳﻲ‬
‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ اﻓـﺮاد ﺑﺴـﻴﺎري ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آن ﻫﺎ از ﻣﺮگ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗﺐ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻌﺒﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي َﺷﻨ َ‬
‫ﻛﺮد و ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م از ﭼﻨﺎن ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ ﻛﻪ زاﺋﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ,‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪,‬‬
‫آﻟﻤﺎن وﺣﺘﻲ دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮق ﺑﺮاي زﻳﺎرت رواﻧﻪ آنﺟﺎ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ٥١ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ را‬
‫در ﺷﻤﺎل ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ از ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٥١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺒﺐ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ـ ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺸﻜﻴت دﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻃﺮح داﺳﺘﺎن ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس ﺳﺎزﻣﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪي در ﺷـﻤﺎل ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ در آن ﺟﺎ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪٥٢ /‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺗﺸﻜّﻞﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬

‫از آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ رﺳﻮخ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻛﻤﻚ زﻳﺎدي ﺑﻪ اﻧﺴﺠﺎم آﻧﺎن ﻛﺮد‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺑﻬﺒﻮد اوﺿﺎع ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﺎن ﺑﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﻋﺪّ هاي از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫از ﺻﻮرت ﺑﻨﺪﮔﺎن اﺷﺮاف و ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻴﺮون آﻣـﺪﻧﺪ و در ﻣـﺮﺗﺒﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن آزاد ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮد از ﻗﻠﻤﺮو اﺳـﻣﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮتﻫﺎ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﺑﺎدي آن ﺑد ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮ آ ﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻗﻮﻣﻲ و دﻳﻨﻲ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎد و اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ آﻧﺎن و ﭘـﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺸﻜـﻴت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﺗﺸﻜﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗـﻮﺳﻌﻪ ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺘﺮداد اراﺿﻲ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻧﺘﺸﺎر دﻫﻨﺪ‪٥٣ /‬‬

‫ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ واﻟﻴﺎن دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬در دوره ﺣﺎ ﻛـﻤﺎن‬
‫اﻣﻮي دوﻟﺖﻫﺎي ﻧﺎوار ‪َ ,‬ﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔﻮن ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻛﻮه ﻧﺎوار ﻗﻮﻣﻲ ﺳﺨﺖ ﻛﻮش ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﺳﻚ‪ ,‬ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺴﻜﺎﻳﻪ ‪ ,‬ﺳﺎ ﻛﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن اﻫﻞ ﺑﺸﻜﻨﺲ ﻳﺎ ﺑﺸﻘﻴﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن در ﺣﻔﻆ ﻗﻮﻣﻴﺖ‪ ,‬ﻋﺎدات و ﺳﻨﻦ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺨﺖ ﻛﻮﺷﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٢‬ق ‪٨.‬م ﺑـﺮاي ﻣـﻄﻴﻊ ﻛـﺮدن آﻧـﺎن ﻓﺸـﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ از ﺷﻤﺎل و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻣﻮي از ﺟﻨﻮب اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ; اﻣّﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎﺳﻚ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺪّ ت از اﺳﺘﻘل ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒا در اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪٣‬ق ‪٩.‬م در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ دوﻟﺖ ﻧﺎوار ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪٥٤ /‬‬

‫ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ اﻣﺎرت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻬﺮ َﺑ ْﻨ ُﺒﻠُﻮﻧَﻪ ﺑﻮد ‪ ٥٥‬ﻛﻪ ﺑﻴﻦ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﺑﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺣﻤﻴﺮي َﺑ ْﻨ ُﺒ ُﻠﻮﻧَﻪ در ﻣﻴﺎن ﻛﻮهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪي واﻗﻊ ﺑﻮد و ﭼﻮن ﻧﻌﻤﺖ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﻢ ﺑﻮد ﺑـﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن آن ﺑﻪ راﻫﺰﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ آﻧﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﻜﻲ ‪T‬ﺑﺸﻘﻴﻪ‪ Q‬ﻛـﻪ ﻛﺴـﻲ آن را‬
‫ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ,‬ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ٥٦ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ دژ اﺳﺘﻮاري داﺷﺖ ﭼﻨﺪي ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﻗﻮاي‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٥٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﺳﻣﻲ درآﻣﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺎﻳﺪاري ﻗﻮم ﺑﺎﺳﻚ و ﺣﻤت ﻓـﺮاﻧﻚﻫـﺎ‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آن را از‬
‫دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻓﺮاﻧﻚ َﺑ ْﻨ ُﺒ ُﻠﻮﻧَﻪ را ّ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺎﺳﻚ را درﻫﻢ ﺑﺸﻜﻨﻨﺪ و ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑـﺎﺳﻜﻲﻫﺎ‬
‫ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ را در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ از ﺣـﺪود ﺳـﺎل ‪٢٩٢‬ق ‪٩٠٥.‬م‬
‫آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﻛﺰ اﻣﺎرت ﻧﺎوار ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ٥٧ /‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﻬﺮه ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دوﻟﺖ ﻧﺎوار‬
‫‪٢٩٢T‬ـ‪٣١٣‬ق ‪ ٩٠٥.‬ـ ‪٩٢٥‬م‪ Q‬ﺑﻮد‪ /‬او ﺑﻪ ﺗشﻫﺎي ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ‬ ‫ﮔﺎرﺳﻴﺎ ‪Sancho Garcia‬‬ ‫ﺳﺎﻧﭽﻮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ درآوردن ﻣﺮدم ﺑﺎﺳﻚ ﭘﺎﻳﺎن داد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺷﻜﻞ ﻛـﺎﻣﻞ و‬
‫واﻗﻌﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﺼﻞ ﺟﺪﻳﺪي در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﺑﺎﺳﻚ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪٥٨ /‬‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺒا در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻧﺎوار در ﺣﺎل ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ‬
‫آراﮔﻮن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺣﺎﺋﻞ ﺑﻴﻦ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ و اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻧﺎوار ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ /‬در آﻏـﺎز‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﻗﺪرت در آن ﺟﺎ در دﺳﺖ ﻛﻨﺖﻫﺎي ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺪاوم ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن راﺑﻄﻪ اﺳﺘﻮاري ﺑﺎ اﻣﺎرت ﻧﺎوار ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﭘﺲ از ﻓـﺮاز و‬
‫ﻧﺸﻴﺐﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر در ﺳﺎل ‪٤٢٦‬ق ‪١٠٣٥ .‬م ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﭘﻲﮔﻴﺮ راﻣﻴﺮوي ّاول ‪, Ramiro 1‬‬
‫اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻘل ﻛﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آراﮔﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺘﺮداد اراﺿﻲ‬
‫را دﻧﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪٥٩ /‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪه‬
‫در ه ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ رود ِا ْﺑ ُﺮو‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮا ﺑﺮاي ﻋﻘﺐ راﻧﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ّ ,‬‬
‫‪ Ebro‬در ﺷﻤﺎل ﺷﺮق اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣـﺮﻛﺰ‬
‫آﻧﺎن َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ﺑﻮد و از آن ﺟﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ از ﻫﺮ ﻃﺮف در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪات دﺷﻤﻦ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺮاي در اﻣـﺎن ﻣـﺎﻧﺪن از‬
‫ﺣﻤت آﻧﺎن دژﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﺳﺘﻮرﻳﺎ‪ ,‬ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ و ﺑﺎﺳﻚ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﻣﻲ دﺳﺖ اﻧﺪازي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎ اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﺎ‬
‫ﻧﺎ ﻛﺎﻣﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺣﻴﻪاي را ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﺗﺪاوم اﻳﻦ ﺣﻤت ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﺷﺮاف و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ داراي اراﺿﻲ وﺳﻴﻌﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وا ﻛﻨﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﻔﻆ اﻳﻦ اراﺿﻲ‪ ,‬در ﺷﺮق و ﺟﻨﻮب اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ‪ Castes‬و دژﻫﺎي اﺳﺘﻮاري ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮجﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٥٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ ‪Castilla‬‬ ‫ﭼﻨﺪي در آن ﺟﺎ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ دي ﻧﻤﻮدار ﺷﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻌﺮب ﻛﺮدن ﺑﻪ آن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ وﺟـﻮد‬ ‫‪٦٠‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ّ‬
‫دژﻫﺎي ﻓﺮاوان در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻣﻲ ﻧﻴﺰ از ﻣﻨﻄﻘﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ ‪٦١‬‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ِﻗ ‪Q‬ع‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ٦٢ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ در اﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ﻫﻤﻮاره در آﻣﺎدﮔﻲ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻨﺎن ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﭼﻮن از ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧـﻮد را ﺗـﺎﺑﻊ اﻳـﻦ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ; اﻣﺎ در ﺣﺪود ﺳـﺎل ‪٣١٨‬ق ‪٩٣٠.‬م ﺷـﻬﺴﻮاران ﻧـﺎﺣﻴﻪ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آﺳﺘﻮرﻳﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ و دوﻟﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم َﻗ ْﺸﺘَ ﺎ َﻟﻪ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ آن‬
‫ﺷﻬﺮ ُىﺑ ْﺮﻏُﺶ ‪ Burgos‬ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٦٣ /‬اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﻤﺎم ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه را ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ درآورد و زﺑﺎن ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻲ را ﺑـﺮ ﺗـﻤﺎم اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﮔﺴـﺘﺮش داد و‬
‫ﭼﻨﺪي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﺑﺎن رﺳﻤﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ درآﻣﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺷﻤﺎل ﭼﻨﺎن از ﻧﻴﺮوي ﻓ ّﻌﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﺪت‬
‫ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺪه ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪ :‬ﺳـﻪ دوﻟﺖ ﻧـﺎوار‪,‬‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔﻮن ﺑﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺳﺘﻮرﻳﺎ و ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻜﻞ ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺑـﺨﺸﻲ از‬
‫ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺎﺗﻮﻟﻮﻧﻴﺎ ‪َ O‬ﻗ ﱠﻄﻠﻮ ِﻧﻴَﻪ‪ N‬ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮاﻧﻚﻫـﺎ ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ,‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬وﺳﻌﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣـﻮرد ﻧـﺰاع و ﺗـﻘﺮﻳﺒا ﺧـﺎﻟﻲ از ﺳﻜـﻨﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﻜﺎنﺳﺎزي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ﺗﻤﺎس و درﮔـﻴﺮيﻫﺎي‬
‫ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻃﻮل ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋوه ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺪام ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﮔﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺬر ﻛﻴﻨﻪ و دﺷﻤﻨﻲ ﺑﻴﻦ واﻟﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬اﺧﺘﻓﺎت را در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺗﺸﺪﻳﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﻓﺸﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺣﺪاﻗـﻞ آن را‬
‫ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪ‪٦٤ /‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻴﻦ دو ﻃﺮف ﺧﺼﻮﻣﺖ و درﮔﻴﺮي ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺿﻌﻒ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﺪم ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻜﺮي ﺑﺎ ﻣﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ;‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ,‬ﻛﻴﻨﻪ ﺗﻮزي و ﺗﻌﺼﺐ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﭼﻴﺮه ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﻠﻄﻪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻲ رﺣﻤﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ در اﻳـﻦ ﺑـﺮﺧـﻮردﻫﺎ ﻧﺸـﺎﻧﻲ از‬
‫ﺳﻠﺤﺸﻮري‪ ,‬ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ,‬ﻣﺪارا و ﻋـﺪم ﺗـﻌﺼﺐ وﺟـﻮد داﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﺎﻳﺪ آن ﻫـﺎ را در ﻣـﻴﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٥٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪٦٥ /‬‬

‫ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺑﻲ ﻓﺮﺟﺎم در درون دو ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸـﺪﻧﺪ ﺗﺸﻜّـﻞ ﻣـﻨﺴﺠﻢ و‬
‫در هﻫـﺎ و ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫واﺣﺪي در ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‪ /‬در اﺑﺘﺪا ﻫﺮ ﮔـﺮوه از آﻧـﺎن در ّ‬
‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪا از ﻫﻢ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻫـﺮ ﻳﻚ از اﻳـﻦ ﮔـﺮوهﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ داراي اﺣﺴﺎس ﻣﺤ ّﻠﻲ و ﺣﺘﻲ ﻗﻮﻣﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن‬
‫ﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴّﺘﺸﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﻛﻤﺘﺮ از درﮔﻴﺮيﻫﺎي آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧـﺒﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺿﻌﻒ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬ﻓﻘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﻜت ﻋـﻤﺪهاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺷﻤﺎل از آن ﻫﺎ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ از رﻗﻴﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺸﺎن ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدﻧﺪ; ﻋوه‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺣﺎ ﻛﻢ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺪرت ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ اﺷﺮاف و ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﺣﻖ ﺳﻴﺎدت ﺑﺮ ﻣﺘﻤ ّﻠﻜﺎت وﺳﻴﻊ و داﺷﺘﻦ‬
‫ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪون اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه اﻏﻠﺐ اوﻗـﺎت ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔـﺎه‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﺷﺮاف و ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺪرت ﺟﻮﻳﺎن‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎ ﻣـﻤﻠﻜﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﺟﻮار ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮدد‪٦٦ /‬‬

‫ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪة ‪٣‬ق ‪٩.‬م ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺧﺘﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺷﻤﺎل ﮔﺮﭼﻪ در ﺗﻤﺎسﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲﻫﺎي ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ,‬دﻳﻨﻲ و ﻏﻴﺮه آ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﺑﺮاي ﺟـﺒﺮان آن ﻫـﺎ ﺗـﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آﻧﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻤﺸﻴﺮ و‬
‫ّ‬ ‫واﺣﺪي اﺗﺨﺎذ ﻧﻜﺮده‪ ,‬در ﺣﺎﻟﺖ دﻓﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮده ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﭼـﻨﮓ و‬
‫ﺳﺮﻧﻴﺰهﻫﺎﻳﺸﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻫﺮ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻨﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ّ‬
‫دﻧﺪان دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮد‪ ٦٧ /‬در اﻳﻦ دوره‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ; ﺣﺘﻲ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺪﻧﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻣﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ّ‬
‫اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺗﻀﺎد در ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﺪّ ي ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔـﺎه اﺷـﺮاف‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٥٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺻﻔﻮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و در ﻛﻨﺎر آﻧﺎن ﺑﺮ ﺿـﺪ ﻫـﻢ ﻛـﻴﺸﺎﻧﺸﺎن ﺟـﻨﮓ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٦٨ /‬‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ اﺧﺘﻓﺎت‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺳﻮم‪ ,‬ﭘـﺎدﺷﺎه آﺳﺘﻮرﻳﺎ و ِﺟـ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ‪ ٢٥٢T‬ـ ‪٢٩٧‬ق ‪ ٨٦٦.‬ـ‬
‫‪٩١٠‬م‪ ,Q‬ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺟﺒﻬﻪ واﺣﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻏﺎز ﻛﺮد‪ /‬او آرزوﻫﺎي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازاﻧﻪاي داﺷﺖ و در اﻧﺪﻳﺸة اﺣﻴﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﮔﻮﺗﻴﻚ در ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ‬
‫ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘّﻖ اﻳﻦ آرزو از ﻫﻴﭻ ﺗﺷﻲ درﻳﻎ ﻧﻜﺮد; از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﻠﻜﻪ ﻧﺎوار ازدواج‬
‫ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬از رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ و دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻫـﺪف ا ّدﻋـﺎ ﻣـﻲﻛﺮد ﻛـﻪ در ﺟـﻨﮓ ﻋـﻠﻴﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ واﺳﻄﻪ ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس از ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺆﺛّﺮ واﻗﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ او ﻓﺸﺎرﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺎر َد ه و ﻟﻴﺴﺒﻮن اﺳﺘﻴ ﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻗﺪاﻣـﺎﺗﺶ ﻓـﻘﻂ‬
‫وارد آورد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ِ‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺤﺪودي ﻫﻤﭽﻮن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﺮ ﭘﻮرﺗﻮر ‪ Portor‬و ﻗﺒﺮه ‪ Combra‬را در ﭘﻲ داﺷﺖ‪ ٦٩ /‬ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺳﻮم در ﻣﺪت ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ وﺣـﺪﺗﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬رواﻳﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ او ﻟﻘﺐ آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﻛـﺒﻴﺮ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﻣﺮگ وي در ‪٢٩٧‬ق ‪٩١٠.‬م اﻧﺴﺠﺎم از دوﻟﺖ آﺳﺘﻮرﻳﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ‪ /‬ﻧﻮاﺣـﻲ‬
‫ﻟﺌﻮن‪ِ ,‬ﺟ ﱢﻠ ْﻴ ِﻘﻴﱠﻪ و آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي درآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام از آن ﻫﺎ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺎرﺳﻴﺎ ‪ , Carcia‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﭘﺴﺮش‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻟﺌﻮن را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬دوﻣﻴﻦ ﭘﺴﺮ او‪ُ ,‬ار ُدﻧﻮ ‪ Ordono‬ﺣﺎ ﻛﻢ ِﺟ ﱢﻠ ْﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ ﺷﺪ و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﭘﺴﺮش‪,‬‬
‫از اﻳﻦ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘة ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻫﺎﻟﻲ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮوﻳ‪ , Gruela Q‬ﺑﺮ آﺳﺘﻮرﻳﺎ اﺳﻴﺘ ﻳﺎﻓﺖ‪٧٠ /‬‬

‫‪ Cont‬از ﺳﻠﻄﻪ آﺳﺘﻮري‬ ‫ﮔﻮﻧﺰاﻟﺚ ‪Fernan Gonzalez‬‬ ‫ﺳﻮد ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻛﻨﺖ ﻓﺮﻧﺎن‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي دوﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ را اﺳﺘﻮار ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻘل ﻛﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; از‬
‫اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ از ﮔﻮﻧﺰاﻟﺚ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻗﻮﻣﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪٧١ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺮﻛﺰ دوﻟﺖ آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺷﻬﺮ اوﺋﻴﺪو ‪ Oviedo‬ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﮔـﺎرﺳﻴﺎ‪,‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺳﻮم‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺪرت دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ را از آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻟﺌﻮن‪ ,‬ﻛﻪ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺣ ﱢﻠﻴ ِﻘ ﱠﻴﻪ و آﺳﺘﻮرﻳﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ /‬از آن ﭘﺲ ﻗـﻠﻤﺮو دوﻟﺖ آﺳـﺘﻮرﻳﺎ و ِﺟـ ﱢﻠ ِﻴﻘ ﱠﻴﻪ‪,‬‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻟﺌﻮن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪٧٢ /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٥٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺑـﺮاﺳـﺎس واﺑﺴـﺘﮕﻲﻫﺎي ﻗـﻮﻣﻲ و‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺗـﻤﺎم ﻣـﻈﺎﻫﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮ ﻛﺪام از دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺎوار‪ ,‬آﺳـﺘﻮرﻳﺎ‪,‬‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔﻮن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣﺤﺪوده ﺧﻮﻳﺶ ﻫـﺪاﻳﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬آرا ﮔـﻮﻧﻲ‪ ,‬ﺑـﺎﺳﻜﻲ و ﻏـﻴﺮه داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗـﻌﺼﺒﺎت اﻓـﺘﺨﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﻮز واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫و آﻧﺎن را در ﺟﺒﻬﻪاي واﺣﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮد ﻧﻤﻲآورد‪ /‬ﺟﻨﮓﻫﺎﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ,‬ﻏﺎرت ﻛﺮدن و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﻮد‪ /‬ﻓﺘﺢ ﺑد ﻳﺎ اﺳﺘﺮداد اراﺿﻲ در اﻳـﻦ‬
‫دوره ﻫﻨﻮز رﻧﮓ ﻫﻮاداري دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺪاﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪٧٣ /‬‬

‫اﻣّﺎ در ﻣﻮرد اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻓﺎت و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎي ﻓﺰاﻳﻨﺪه‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻣﺸﺨﺼﺎت آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬ﻫـﺮ‬
‫ّ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺷﻮرشﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬
‫ﻛﺪام از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ و ﺗﻤﺎﻳت ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﻧـﻔﻮذ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺮ آﻧﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ اﻏﺘﺸﺎش و آﺷﻮب ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﻜﻞ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮي ﻫﻢ ﻧـﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﻓـﻀﺎﺳﺎزي ﻣـﻨﺎﺳﺐ دﻳـﻨﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن‪ ,‬اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﻤﻴﺮي‬
‫ﭼﻮن اﻃﺮاف آﻧﺎن را اﺻﻨﺎف ﻛﻔﺮ اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ٧٤ ,‬ﺑﺤﺮان آﻓﺮﻳﻨﻲﻫﺎي رﻗﺒﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﻋﻤﺪه ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻗـﻮت و اﺳـﺘﺤﻜﺎم‬‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﺗﻨﺎوب ﮔﺎه ّ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﺮ اﻣﻮر ﻛﺸﻮر ﻛﺎﻣ’ ﻣﺴﻠّﻂ ﺑﻮد و ﮔﺎه ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ‪m‬زم را ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻪ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و در ﻛﺸﻮر ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺷﺒﻪ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﻗﺪرت ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ آن ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ٧٥ /‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺪة ‪٢‬ق ‪٩.‬م ﻣﻌﻤﻮ™ ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ را اﻏﻠﺐ ﻳﺎ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ و ﻳﺎ‬
‫ﺧﻮد اﻋﺮاب ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي ﺷﻮرﺷﻲ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﻃـﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﺑﻮﻣﻲ و ﻣﻠﻲ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛـﻪ ﺧـﻮد آ ﮔـﺎﻫﻲﻫﺎي ﻋـﻨﺎﺻﺮ ﺑـﻮﻣﻲ ‪ُ O‬ﻣـﻮﻟﱠﺪان‪ N‬اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫روﺣﻴﻪ ﻏﺮورآﻣﻴﺰ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻋﺮب ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬اﺣﺴﺎس ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٥٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﺟﺪاﻳﻲﻃﻠﺒﻲ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬و ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻨﺎن ﻫﻢ از‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ و ﻫﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻤﺎل ﺑـﺮﺧـﻮردار ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬از ﻗـﺒﻴﻞ ﺷـﻮرش‬
‫ﻣﺎر َده و َﺑ َﻄ ْﻠﻴﻮس رخ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ِﺟ ﱢﻠﻴﻘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮﺑﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ِ‬
‫داد و ﻃﻐﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻗﺴﻲ ‪ Beni Kasi‬از ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻃﺎﻳﻔﻪاي ﮔﻮﺗﻲ ﺗـﺒﺎر‪ ,‬ﻛـﻪ ﻧـﻮاﺣـﻲ‬
‫َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬اﻣّﺎ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲﺗﺮﻳﻦ آن ﻫﺎ ﻗﻴﺎم ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺣﻔﺼﻮن در ﺟﻨﻮب اﻧﺪﻟﺲ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫اﺟﺪاد اﺑﻦ ﺣﻔﺼﻮن ﻧﻴﺰ از اﺷﺮاف ﮔﻮﺗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬او ﺑﺎ ﻗﻴﺎﻣﺶ ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻫﻪ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺷـﺪﻳﺪي‬
‫ﺑﺮاي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﻣﻮي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪٧٦ /‬‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﺷﻮرشﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ دي ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد و ﻧﻈﺎم اﻣﻮي در آﺳﺘﺎﻧﻪ از ﻫﻢ ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ ﻧﺎﺗﻮانﺗﺮ از آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﺟﺪّ ي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪٧٧ /‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ در‬

‫در دوره ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻣﻮي ﺑﺎ ّ‬
‫درون ﺧﻮﻳﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬روﻳﺎروﻳﻲﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ دو‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﺑـﻪ ﻣـﻮﻓﻘﻴّﺖ‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﻨﺠﺮ ﻧﺸﺪ‪ /‬درﮔﻴﺮيﻫﺎي دو ﻃﺮف ﺑﺮﺣﺴﺐ اوﺿﺎع داﺧﻠﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ داراي ﺷﺪّ ت‬
‫و ﺿﻌﻒ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﻣﺸﻜـت داﺧـﻠﻲ روﺑـﺮو ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺷـﺪّ ت ﻣـﻲﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﻣﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از ﺛﻐﻮر ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎﻳﻲ را ﺗﺪارﻙ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ از‬
‫آن ﻫﺎ در آﺛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮاﺋﻒ وﺷﻮاﺗﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎ ﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺪاوم ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﺛﻐﻮر ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ /‬از آﻏﺎز ﻋﺼﺮ اﻣﻮي ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺳﻪ ﺛﻐﺮ ﻋﻤﺪه ﺑﺎ اوﺻﺎف ادﻧﻲ‪ ,‬اوﺳﻂ و اﻋﻠﻲ ‪٧٨‬‬

‫ﻗﻮت دو ﻃﺮف ﻫﻤﻮاره‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ّ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎنﻫﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪٧٩ /‬‬
‫ّ‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺪود‬
‫در ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ اﻣﻮي ﺑـﺎ اﻗـﺪاﻣـﺎت ﺳـﻨﺠﻴﺪه ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫اﺳﻣﻲ اﻧﺴﺠﺎم ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺠﺎوزﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﻣـﺪﺗﻲ ﻓﺸـﺎر‬
‫ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﺑﺮ آﻧﺎن وارد آورد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ اﺧـﺘﻓﺎت و ﻏـﻠﺒﻪ روﺣـﻴﻪ ﺗـﺠﺰﻳﻪﻃﻠﺒﻲ در ﻣـﻴﺎن‬
‫واﺣﺪﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻤﺎل‪ ,‬وا ﻛﻨﺶ ﺟﺪي از ﺳﻮي آﻧﺎن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ٨٠ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در‬
‫اﻳــﻦ اﻳــﺎم اﺳــﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣـﺮزي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ دو ﺛـﻐﺮ ﻋـﻤﺪه اﻗـﺼﻲ و ادﻧـﻲ ﻣـﺤﺪود‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٥٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺷﺪ‪٨١ /‬ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻴﺖ ﮔﺎم ﻧﻬﺎد‪ /‬او ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﺟﺴﻮراﻧة ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل را دﭼﺎر ﺑﻴﻢ و‬
‫وﺣﺸﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ د‪ ,‬اﻏﻠﺐ ﺑد ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻣﺮا ﻛﺰ دوﻟﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آن ﺟﺎ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از آن ﻫﺎ آﺳﻴﺐ وارد آورد; ﺣﺘﻲ در ﻳﻜﻲ‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗﺐ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻘﺪﻳﺲ و ﺗﺠﻠﻴﻞ ﺧﺎﺻﻲ‬
‫از ﻧﺒﺮدﻫﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ َﺷﻨ َ‬
‫از آن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ٨٢ /‬دوران ﻳﻜﻪﺗﺎزي اﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻋـﺎﻣﺮ ﭼـﻨﺪان ﻧـﭙﺎﻳﻴﺪ‪ ,‬آن ﭼـﻪ ﺑـﻌﺪ از اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ,‬ﺗﺸﺪﻳﺪ اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻳﻨﻲ در ﻣـﻴﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻮد‪ /‬ﻃـﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺎل دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن ﺑﻮد و رﻧﮓ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻘﺘﺪراﻧﻪ ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺘﺮداد اراﺿﻲ را ﺑﺎ ﻗﺪاﺳﺖ ﻓﺰاﻳـﻨﺪهاي آﻏـﺎز‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺘﻦ از زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺧﺘﻓﺎت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻢ از ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺎدي و‬
‫ﻣﻌﻨﻮي ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن در ﺧﺎرج از ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ; اﻣﺎ اﻧـﺪﻟﺲ اﺳـﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺛﻐﺮي از ﺛﻐﻮر دور دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ٨٣ ,‬ﺗﻘﺮﻳﺒا راﺑﻄﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﻣﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻋﻀﻮ ﻛﻮﭼﻚ ﭘﻴﻜﺮ ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳـم‪ ,‬ﺣـﺪود ‪ ٣٠٠‬ﺳـﺎل‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ دﻓﻊ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي داﺧﻠﻲ‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و ﺣﻤت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻲرﻣﻘﻲ ﺑﺮ آن ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﮔﺮدد‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در اواﻳﻞ ﺳﺪة‬
‫‪٥‬ق ‪ ١١.‬آن وﺣﺪت ﺻﻮري ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﻨﺪد‪/‬‬

‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎ و ﺗﻔﺮﻗﻪﺟﻮﻳﻲﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از زﻣﺎن اﺳﺘﻘﺮار در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﺗـﺎ ﭘـﺎﻳﺎن ﺳـﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﻜت ﻓﺮاوان ﺑﻪ وﻳﮋه در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ و وﺣﺪت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از آن‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻟﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻓﺖ اﻣﻮﻳﺎن اﻧﺪﻟﺲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫در ﻣﻴﺪان ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓ ّﻌﺎل ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬اﻧـﺪﻟﺲ اﺳـﻣﻲ ﻋـﻠﻲ رﻏـﻢ ﺑـﺮﺧـﻮرداري از‬
‫وﺣﺪت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ داد‪ /‬در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺎﻋﺪ‬
‫اﻧﺪﻟﺴﻲ ‪T‬د‪٤٦٢‬ق‪ Q‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮده‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٥٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎن دﻓﺎﻋﻲ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣـﺎﻧﻊ ﺟـﺪي در ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪٨٤ /‬‬

‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺴﺘﻲ ﻛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺮ روز ﺷﺪت ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن در‬
‫ﻣﻮﺿﻌﻲ اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن در ﺧﺎرج از‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺑﺎ ﺣﺮﺑة دﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﻣﻴﻢ ﺿﻌﻒﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻫﺘﻤﺎم ورزﻳـﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭼـﻨﺪي در‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ‬
‫ﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣـﻮﺟﺐ ﺗﺴـﺮﻳﻊ در‬ ‫‪Reconquest‬‬ ‫از آن ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺘﺮداد ﻳـﺎ ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ اﺳـﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را زﻳـﺮ ﺳـﻠﻄﻪ ﺧـﻮﻳﺶ درآوردﻧـﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬اﻏـﻠﺐ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ آﻏﺎز ﺗَﺪَ ﱡﺟﻦ از ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ اوﻗﺎت‪ ,‬اوﺿﺎع‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺷﻔﺘﻪﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺗـﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫وا ﻛﻨﺸﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ,‬از ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﺮاﺑﻄﺎن و ﻣـﻮﺣﺪان ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي آﻧﺎن ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﻛـﻪ ﻋـﻘﺐ‬
‫راﻧﺪن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و اﺳﺘﻮاري ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﻨﺠﺎﻣﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺟﻮﻳﻲﻫﺎ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫در واﻗﻊ ﭘﻲ آﻣﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي‪ ,‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎﻳﻲ ﺧﺎص‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺑـﺎﻓﺖ اﺟـﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳـﺎﻳﺮ وﻳـﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺗـﺪﺑﻴﺮ اﻣـﻮر‬
‫و ﺑﺪون ّ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻃﺮز رﻓﺘﺎر ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ را در ﭘﻲ داﺷﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔـﻮن ﻣـﻲﺷﺪ ﻛـﻪ اوج آن ﻫـﺎ در ﻧـﻴﻤة دوم ﺳـﺪة ‪٣‬ق ‪٩.‬م ﭘـﺎﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﻮي را ﺑﻪ ﻟﺮزه درآورد‪ /‬در ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﻗﺮاري‬
‫ﻧﻈﻢ و آراﻣﺶ ﺗﺮﺟـﻴﺢ داد ﺑـﻴﺸﺘﺮ از ﻣـﻮاﻟﻲ و ﺻـﻘﺎﻟﺒﻪ ﺑـﻬﺮه ﮔـﻴﺮد‪ /‬اﻳـﻦ روﻳﻜـﺮد ﻣـﻮﺟﺐ‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي اﻋﺮاب و ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻮار ﻛﺮدن ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﭘﺎي ﻋﻨﺼﺮ ﺑﺮﺑﺮ را ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻛﺸﻴﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه ﻗﺪرت ﺳﻮد ﺟﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺸﻢ و‬
‫ﻛﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺑﺎ ﺳﻘﻮط او از اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م اﻧﺴﺠﺎم از ﻗﺪرت‬
‫ﻣﺮﻛﺰي رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓـﺮﺻﺘﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ ﺗـﺎ در ﻣـﻴﺪان ﻣـﺒﺎرزه‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ٨٥ /‬اﻓﺰون ﺑـﺮ ﺗـﻌﺼﺒﺎت ﻗـﻮﻣﻲ و‬

‫ّ‬ ‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺮاﻳﻂ را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤ ّﻠﻲ و ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﻳﻲﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ‪ ,‬ﻣﻮاﻧﻊ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺰ‬
‫در ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي اﺳﺘﻘل ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﺛﺮوت ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺎدي زﻧﺪﮔﻲ ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ وﺣﺪت و ﭘﺎﻳﺪاري ﻧﻈﻢ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻓﺪا ﻛﺎري ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻄﺎﻣﻊ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ روي آوردﻧﺪ‪٨٦ /‬‬

‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٣٩٩T‬ـ ‪٤٠٠‬ق ‪ ١٠٠٩.‬ـ ‪١٠١٠‬م‪ Q‬ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻓﺖ اﻣـﻮي‪,‬‬
‫ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ و اﺧﺘﻓﺎت ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ اﻃﺮاف ﻓﺮدي از ﺧﺎﻧﺪان اﻣﻮي ﮔﺮد‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ از ﺧﻓﺖ ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ‪ #‬و ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ از ﻣﻬﺪي‪ ##‬ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٨٧ /‬ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ رﻗﻴﺐ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻳﺎري ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ دراز ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻬﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻨﺖ ﻧﺸﻴﻦ َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮد ﺗﺎ در ازاي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎﻟﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻛﻤﻚﻫﺎي اﻣﻴﺮ آن ﺟﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ ٨٨ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺧـﻠﻔﺎي‬
‫اﻣﻮي از آﻏﺎز ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣـﻌﺎﻧﺪ وارد ﻧـﺰاعﻫـﺎي داﺧـﻠﻲ‬
‫روﺣﻴﻪ دﻳﻨﻲ و ﻋ ّﺰت ﻗﻮﻣﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ذﻟّﺖ ﺑﺎر ﺧﻠﻔﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد‪٨٩ /‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺰاع دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻓﺖ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺰرﮔﺎن ﺻـﻘﺎﻟﺒﻪ‪ ,‬رﻫـﺒﺮان ﺑـﺮﺑﺮﻫﺎ و‬
‫رؤﺳﺎي ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ وزﻳـﺮ‪ ,‬واﻟﻲ‪ ,‬ﻗـﺎﺿﻲ‪ ,‬ﺣـﺎﺟﺐ و ﺻـﺎﺣﺐ ﻣـﻨﺼﺐ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻨﺎي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻃﺎﻳﻔة ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬دم از اﺳﺘﻘل زدﻧﺪ‪ ٩٠ /‬ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ ٣٠‬دوﻟﺖ ﺷﻬﺮ و ﻳﺎ ﺑﻴﺶ از آن‬
‫ﺗﺎ ‪ ٤٠‬ﻣﻮرد در اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ ﺳﺮ ﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪ ٩١ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮاي وﻳﺮاﻧﻲﻫﺎي ﺑﺰرگ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﻲ‪ ,‬ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺎذب‪ ,‬ﺗﺒﻌﻴﻀﺎت ﻧﺎروا‪ ,‬اﺗﻜﺎي ﺑﻪ ﻏﻴﺮ‪ ,‬ﻓﺰونﻃﻠﺒﻲ‬
‫و ﺑﻲ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺮدم‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﻫﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺲ از آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ از اوج ﻗﺪرت و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ورﻃة ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪﻧﺪ و‬

‫‪ - #‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ‪/‬‬

‫‪ - ##‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٦١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺰ ﺣﺎ ﻛﻲ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ دورة ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳـﻣﻲ ﻓـﺮا رﺳـﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺧﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺑﻲاﺻﻞ و‬
‫ّ‬ ‫در اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻛﻪ‬
‫ﻧﺴﺐ ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ واﻫﻲ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓـﺮﺻﺖ ﺟـﻮ ﻛـﻪ ﻋـﺮﺻﻪ را از‬
‫ِ‬
‫رﻗﻴﺒﺎن ﻗﻮي ﺧﺎﻟﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻓﻌﺎل ﺑـﻪ وﻳـﮋه در ﻧـﺎﺣﻴﻪ ﻣـﺮزﻫﺎ ﻧـﻤﻮدار ﺷـﺪﻧﺪ‪٩٢ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻗـﻮﻳﺎ ﻃـﻤﻊ در ﻗـﻠﻤﺮو ﺿـﻌﻔﺎ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺿـﻌﻔﺎ ﺑـﺮاي ﺣـﻔﻆ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳّﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪاي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮدﻧﺪ; در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺎ‪m‬ﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻌﺪادي از ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄـﻮاﻳـﻒ ﻏـﻠﺒﻪ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻫﺎ را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ در ﺟﻨﻮب‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬در ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻘﻪ و ﻏﻴﺮه‪ ,‬ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼـﻨﺪي ﺑـﺎ ﺑـﺮﺑﺮﻫﺎي ﻣﺴـﺘﻘﺮ در‬
‫ّ‬ ‫ِا ْﺷﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ اﻋﺮاب ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد‬
‫ﺟﻨﻮب اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را از ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎرج ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻧـﻮاﺣـﻲ ﻣـﺮﻛﺰي اﻧـﺪﻟﺲ ﺑـﺮﺗﺮي را اﻣـﺮاي ﺑـﻨﻲ ذواﻟﻨّـﻮن ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد ﺑـﻪ ﻣـﻠﻮﻙ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از ﺣﻤﺎﻳﺘﺸﺎن ﺑـﺮﺧـﻮردار ﺷـﻮﻧﺪ‪ /‬ﺷـﺮق‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮاﺣﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ُ ,‬ﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ‪َ ,‬‬
‫اﻟﻤﺮﺋﻴﱠﻪ و داﻧﻴَﻪ‪ ,‬ﻫﻢ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣـﻮاﻟﻲ ﺑـﻨﻲ ﻋـﺎﻣﺮ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫اﻋﺮاب ﺑﻨﻲ ﺗﺠﻴﺐ و ﺑﻨﻲ ﻫﻮد در ﺷﻤﺎل ﺷﺮق‪ ,‬ﻧﻮاﺣﻲ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ‪ُ ,‬ﺗ ِﻄﻴﻠَﻪ و َوﺷْ ﻘﻪ‪ ,‬اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ آﻣﺎدة ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻃﺮاف ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫دﻓﻊ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲﻫﺎي ﺑﻨﻲ ذواﻟﻨّﻮن از ﻣﻠﻮﻙ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎري ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪٩٣ /‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن را دﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ‬

‫در اﻣﻮر آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ :‬دوﻟﺖﻫﺎي ﻗﻮي را ﻋﻠﻴﻪ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺿﻌﻔﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن و ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ درآوردﻧﺪ‪ /‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻫـﻢ ﺑـﻲاﻋـﺘﻨﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪات دﺷﻤﻦ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﻌﺮض ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ ﮔـﺎه ﺑـﺎ ﺟـﻨﮓ‪,‬‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﭼﻴﻨﻲ و ﻓﺮﻳﺐ دادن وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺎه از ﺷﻴﻮهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺮﻳﺪن‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ و ﻳﺎ ﺑﺴﺘﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪات ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪٩٤ /‬‬

‫ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ اوﺿﺎع ﻋﺼﺮ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮل ﺗﺰﻟﺰل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آن ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲﻫﺎ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎي اﺧﻗﻲ ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬اﻣﺮا ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﺳﻠﻄﻪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎ و رﺟﺎل دﻳﻦ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ از ﺟﺎده ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮا ﻛﺰ اﻳﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻟﺮزان روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي دﺳﺖﻳـﺎﺑﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻮﻛﺖ و ﺛـﺮوت‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻟﺒﺎس ﻋﻠﻢ را ﺑﻪ ﺣﺮص ﻣﺎل وﻣﻨﺼﺐ آﻟﻮده ﻛﻨﻨﺪ و ﻇﻠﻢ و ﺟﻮر اﻣﺮاي‬
‫ﻃﻮاﻳﻒ را ﺗﻮﺟﻴﻪ و آﻧﺎن را ﻧﺰد ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ اﻳﺎم اﻏﻠﺐ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎروا در ﻛﺎر‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺮع و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺳﻃﻴﻦ ﻓﺘﻮا ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻤﺎي اﻳﻦ ﻋﺼﺮ از ﻗﺒﻴﻞ اﺑﻦ ﺣﺰم و اﺑﻦ ﺣﻴّﺎن اﻳﻦ ﺟﻔﺎﻫﺎي دوران را ّ‬
‫و از ﻃﻤﻊ ﺟﻮﻳﻲ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﺷﻜﻮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﺣﺰم ‪T‬د‪٤٥٦‬ق‪ Q‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻪ دﻧـﻴﺎ‬
‫داري ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎ و ﻫﺪاﻳﺎي ﺳﻃﻴﻦ ﻓـﺘﻨﻪﻫﺎي آﻧـﺎن را‬
‫اﺑـﻦ ﺣـﻴّﺎن‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ اﻧـﺠﺎم ﻓﺴـﻖ و ﻓـﺠﻮرﺷﺎن ﺗـﺮﻏﻴﺐ ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪٩٥ /‬‬

‫‪T‬د‪٤٦٩‬ق‪ Q‬ﻧﻴﺰ از ﻧﺎﻳﺎب ﺑﻮدن ﻓﻘﻴﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻮاه ﻣﻲﻧﺎﻟﺪ و از ﺳﻜﻮت ﻓﻘﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺘﻢﻫﺎ‬
‫و ﺗﺠﺎوزﻫﺎ اﻓﺴﻮس ﻣﻲﺧﻮرد‪ ٩٦ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻘﺮي در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﻃﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‬
‫وﻟﻲ در اﻳﻦ اﻳﺎم ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻠﻮﻙ ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪٩٧ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ﻣﺸﺤﻮن از رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪيﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻲارزش ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﻘﻮط ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ در ‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م و ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از‬
‫آن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺎ دﻫة ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﮔﺎه اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ رﻗـﻴﺐ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣـﺰدور ﻛـﻪ ﻋـﻤﺪﺗا از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻤﺎل ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛـﻤﻚ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ٩٨ /‬ﻋوه ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬در دﺳﺘﮕﺎه اﻏﻠﺐ اﻣﺮاي ﻃﻮاﻳﻒ‪ ,‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮر‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺳﻤﺖﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ; ‪ ٩٩‬از ﺟﻤﻠﻪ وزﻳﺮ‬
‫ﻣﻌﺘﺼﻢ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ اﻟ َﻤﺮﻳﱠﻪ ﻳﻬﻮدي ﺑﻮد‪ ١٠٠ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻓﺘﺢ اﻧﺪﻟﺲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ از ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻧﺤﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ١٠١ /‬ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻴﻤة ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم ﺑﻪ اﺳﻘﻒﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﻜﺴـﺎن ﻧـﻴﺴﺖ‪/‬‬
‫از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ّ‬
‫رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺷﺪه ﻛﻪ آﻧﺎن در ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ اﺑﺪي‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه و ﺗﺤﺖ اﻧﻘﻴﺎد‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻛﺸـﺘﻦ آﻧـﺎن‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٦٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫رواﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﻪ آزار و اذﻳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪١٠٢ /‬‬
‫ّ‬
‫اﻣﺮاي ﻃﻮاﻳﻒ در ﻛﺎر ﺳﻴﺎﺳﺖ و اداره اﻣﻮر ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﺗﻮان ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن‬
‫رﻋـﻴﺖ ﻫـﻴﭻ اﺣﺴـﺎس وﻇـﻴﻔﻪاي ﺟـﺰ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ را ﻣﻠﻚ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ّ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﻋﻮارض ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ درآﻣﺪﻫﺎ را در ﺑﻨﺎي ﻛﺎخﻫﺎ‪ ,‬ﮔﺮدﺷﮕﺎهﻫﺎ‪,‬‬
‫ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻫﺪاﻳﺎي ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ادﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ١٠٣ /‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﺗﻨﮕﻨﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و از ﻓﺮط‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﻴﺎﻫﺎن روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ١٠٤ /‬ﻣﺮدم ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎ‬
‫ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻃﻠﺐ ﻳﺎري از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﺣﺰم ﮔﻮﻳﺎي ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ آن اﻳّﺎم‬
‫اﻧﺪﻟﺲ اﺳﺖ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا از ﻇﻠﻢ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﺎر ﺑﻪ درﮔﺎه ﺗﻮ ﺷﻜﻮه ﻣﻲﻛﻨﻢ; آﻧﺎن از‬
‫اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ُﺣﻄﺎم دﻧﻴﻮي روي آوردهاﻧﺪ‪ ,‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑـﻨﺎي‬
‫ﻛﺎخﻫﺎ و دﻳﮕﺮ ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺮﮔﺮم ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﻃﻤﻊ ﺟﻮﻳﻲ ﻣﻔﺮط اﻣﻮال ﮔﺰاﻓﻲ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن آﺑﺎديﻫﺎ وﻳﺮان ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮدم ﺧﻮﻳﺶ را در ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ ﻓـﺮاﻣـﻮش‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪١٠٥ /‬‬

‫ُﻃﺮﻃُﻮﺷﻲ ‪T‬د‪٥٢٠‬ق‪ Q‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺷﺎﻫﺪان اﻳﻦ دوره‪ ,‬درﺑﺎرة اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣﻠﻮﻙ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ اﻣﻮال ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﻛﺸﻮر روم ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺠﺎورت ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﻪ و اﻣﻮاﻟﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن اﻣـﻮاﻟﻲ را ﻛـﻪ از ﺳـﻃﻴﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ در داﺧﻞ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻴﻦ رﺟﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﻧـﺎن را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻫـﻤﺮاه و‬
‫ﺗﺸﺠﻴﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺳﻃﻴﻦ ﻣﺎ ﺑﺎ ذﺧﻴﺮه ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻣﻮال‪ ,‬ﻗﻮاي دﻓﺎﻋﻲ را ﺿﺎﻳﻊ ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﺸﺎن ﻃﻤﻊ دوﺳﺘﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ و دﺷﻤﻨﺎن را ﺗﺮﻏﻴﺐ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﻴﻄﺮه ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ١٠٦ /‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﭼﺎرهاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﺮاي روﻳﺎروﻳﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪات دﺷﻤﻦ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻣﻮال ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ ﺗﺎ او را ﺑﺮ ﺿﺪ رﻗﻴﺐ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻋـﻤﺎل‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬رﺋﻴﺲ و ﻣﺮﺋﻮس رﻓﺘﺎر ذﻟﻴﻧﻪاي دارﻧﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ اﻣـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﻪ ّ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪو‪ ١٠٧ ///‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻋﻴﻮب اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬اﺧﻗﻲو اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﺣﻜّﺎم‪ ,‬وزرا و رؤﺳﺎ در ﻋﺼﺮ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ‪ ,‬ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻔﺎﺳﺪي از ﻗﺒﻴﻞ اﺣـﺘﻜﺎر‪,‬‬
‫ﺷﺮب ﺧﻤﺮ‪ ,‬رﺑﺎﺧﻮراي‪ ,‬دزدي و ﻏﻴﺮه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻋﺪّ هاي ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ اوﺿﺎع‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺒﻲ اﺻح ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ١٠٨ /‬اﻳﻦ ﻣـﻮارد روﺣـﻴة ﻣـﻘﺎوﻣﺖ ﻣـﺮدم را در ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺿﻌﻴﻒ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻣـﺤﺎﺻﺮه‬
‫دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ در اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬از ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻲدرﺧﺸـﻴﺪ‪ /‬اﻏـﻠﺐ اﻣـﺮاي آن در‬
‫ﻣﻴﺎدﻳﻦ ﻋﻠﻮم و آداب ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺘﻲ ﺳﺨﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﻮاد ﻓﺮاواﻧﻲ از ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ‬
‫در ﻋﺼﺮ اﻣﺎرت و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨّ ﺺ در اﻳّﺎم ﺧﻓﺖ اﻣﻮي ﻓﺮاﻫـﻢ آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ ,‬در ﻋـﺮﺻة‬
‫رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ و ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻋﻠﻮم اواﻳﻞ و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ ‪T‬د‪٤٦٢‬ق‪ Q‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﺗﺤﻘﻴﻖ در زﻣـﻴﻨﻪ ﻋـﻠﻮم‬
‫ﻋﻘﻠﻲ را ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ ﻋﺼﺮ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺗﺎ اﻳﻦ اﻳّﺎم‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ا ّﻃﻋﺎت ﺧﻮﻳﺶ را در زﻣﻴﻨﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﻘﻂ آن ﭼﻪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب‪ ,‬ﻓﺮاﻳﺾ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻃﺐ ﺑﻮد‪ ,‬آﺷﻜﺎر ﻣـﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن در آﻏـﺎز ﺳـﺪة‬
‫ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪ‪ ,‬ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﺮﻃﺒﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻠﻮﻙ‬
‫‪٥‬ق ‪١١.‬م ﻛﺎر ُﻣﻠﻚ ﺑﻴﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ّ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اواﻳﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﻤﺪا در اﻧﺪﻟﺲ آن ﻋﻠﻮم را‬
‫ﻣﺒﺎح ﻣﻲداﻧﻨﺪ و از ﻣﻨﺰوي ﻛﺮدن ﻃﺎﻟﺐ آن ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ ﻛﻨﻮﻧﻲ درﻫﻢ‬
‫ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺷﺪن ﻣﺮزﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺮﻛﺎن ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬اﺳﺖ ﻛﻪ اذﻫﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮده و‬
‫ﻃﺎﻟﺒﺎن ﻋﻠﻢ ﻛﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪١٠٩ /‬‬

‫در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺎ ﺳﻌﻲ واﻓﺮ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬رﻗﺒﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺧﺸﻨﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺠﺎم‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ ﺗـﺮﻏﻴﺐ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺮاي ﺷـﺮﻛﺖ در ﻟﺸﻜـﺮﻛﺸﻲﻫﺎي‬
‫درازﻣﺪت آﻣﺎدﮔﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻓـﻘﺮ ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم روﻳـﺎروﻳﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻳﺸﻪاي ﻓﺮاﺗﺮ از ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ,‬در اﻏـﻠﺐ اوﻗـﺎت‬
‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻤﺎس و رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارﺗﺒﺎط ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮه ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻣﺪﻧﻴﺖ را از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮدﻧﺪ‪١١٠ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٦٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﺮﻗﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل از آﻏﺎز ﺷﻜـﻞﮔﻴﺮي ﺗـﺎ ﺳـﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﭼـﻨﺪان اﺷـﺘﻴﺎﻗﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺒﻠﻴﻎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و دﻓﺎع از آن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎي آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫ّ‬
‫اﺳﻣﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ و ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﻴﻞ ﺷﺪﻳﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﻘل ﺑﻮد و‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮح و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ١١١ /‬اﻣّﺎ در ﭘﻲ‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺧﻓﺖ اﻣﻮي‪ ,‬ﻛﻪ ﺗﺎآن زﻣﺎن ﻳﻜﻲ از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ واﺣﺪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در اروﭘﺎي‬
‫ﺗﺤﻮ ‪m‬ت ﻣﻬﻤﻲ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻤﺎل اﻳﺠﺎد ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ّ ,‬‬
‫ﺳﺒﺐ آن ﺟـﻨﺒﺶ ﺑـﻲﺳﺎﺑﻘﻪاي در ﻣـﻴﺎن آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي اراﺿـﻲ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﺎ‬
‫دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و در ﭘﻲ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﺧﺎرﺟـﻲ ﻫـﺮ روز ﺑـﺮ اﻋـﺘﺒﺎر و‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در اﻣﻮر ﺷﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه ﻧـﻘﺶ ﺗـﻌﻴﻴﻦ ﻛـﻨﻨﺪهاي‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺣﻤت ﻣﻨ ّﻈﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮآﻣﺪ و از آن‬
‫ﭘﺲ ﻧﻮﺑﺖ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت آن را ﺳﺎﻧﭽﻮي ﺳﻮم ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺒﻴﺮ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎوار ‪ ٣٩٠T‬ـ ‪٤٢٦‬ق ‪ ١٠٠٠.‬ـ ‪١٠٣٥‬م‪ ,Q‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬او ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي‬
‫ﺗﺸﻜﻴت ﻋﻈﻴﻢ ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻠﻮﻧﻲ ‪ Cluny‬اﻏﻠﺐ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ و اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﻣﺴﻴﺤﻲ از ِﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ﺗﺎ ﺳﺮﺣﺪات اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫از ﺧﻠﻴﺞ ﺑﺴﻜﺎﻳﻪ ﺗﺎ رود ُد َو ْﻳ َﺮه را ﺿﻤﻴﻤة ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮد و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﻴﺎدت ﺧﻮد را ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﺘﺶ را ﺻﺮف وﺣﺪت ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﺗﻤﺎم ّ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬اﻣّﺎ ﻣﺠﺎل آن را ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ورﻃة ﻧﻔﺎق و درﮔـﻴﺮيﻫﺎي دروﻧـﻲ‬
‫اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻗﺪاﻣﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﻣـﺮگ وي ﻣـﻤﻠﻜﺖ وﺳـﻴﻌﺶ دﭼـﺎر ﺗـﺠﺰﻳﻪ و ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ ١١٢ /‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻗﻠﻤﺮو او ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺴـﺮش‬
‫‪ Fernando (Ferdinand‬رﺳﻴﺪ و ﭼﻨﺪي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ َﻗﺸْ ﺘَﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫)‪1‬‬ ‫ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ‪O‬ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ّاول‪N‬‬
‫ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ آﻣﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻛﻪ ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﺎ‬
‫‪ ٣٠٧T‬ـ ‪٣٥٩‬ق ‪ ٩٢٠.‬ـ ‪٩٧١‬م‪ Q‬ﻣﺴﺘﻘﻞ‬ ‫ﮔﻮﻧﺰاﻟﺚ ‪Feman Gonzalez‬‬ ‫ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﻛﻨﺖ ﻓﺮﻧﺎن‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬در دوره ﺳﺎﻧﭽﻮي ﺳﻮم ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻳﺎﻓﺖ و آن ﮔﺎه ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ﻛﻪ از او ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ ﻗﻠﻤﺮو وﺳﻴﻊ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٤٢٦T‬ـ ‪٤٥٧‬ق ‪ ١٠٣٥.‬ـ ‪١٠٦٥‬م‪ Q‬و ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻤﺪة ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ﺑﻪ ﻣﺤﺾ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ,‬ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﻣﺠﺎور ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داد‬
‫ﺗﺎ از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي او ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪٤٤٧‬ق ‪١٠٥٥.‬م ﻟﺌﻮن را ﺿﻤﻴﻤﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ ١١٣ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ دي ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺪارﻙ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻴﻦ رود ُد َو ْﻳ َﺮه ‪ Duero‬و ُﻗ ُﻠ ْﻤ ِﺮﻳَﻪ ‪ Coimbra‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﺼﺮف او درآﻣﺪ و ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن را از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ دور ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮاي َﺑ َﻄ ْﻠﻴُﻮس ‪ُ , Badajoz‬ﻃـ َﻠﻴْ ﻄَﻠﻪ‪, Toledo‬‬
‫و َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ‪ Saragoza‬ﺑﻪ ﺳﻴﺎدت او ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎج ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ‬ ‫ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ‪Seville‬‬

‫ﺑﻪ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ١١٤ /‬ﮔﺎمﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد وﺣﺪت ﺑـﻴﻦ اﻳـﺎﻟﺖﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ آﺑﺎي ﻛﻠﻮﻧﻲ و ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺎوار ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ آن ﻧﺼﻴﺐ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣـﻲﺗﻮان ﺳـﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م را ﻋـﺼﺮ ﺗـﺮ ّﻗﻲ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‪١١٥ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ﻗﻠﻤﺮو او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻟﺌﻮن‪ِ ,‬ﺟ ﱢﻠﻴ ِﻘﻴﱠﻪ ‪ O‬ﮔﺎﻟﻴﺴﻴﺎ‪ N‬و َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫‪ O‬ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ‪ N‬درآﻣﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻨﺎزﻋﺎت دروﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﭼﻨﺪي از ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺟﺪي آﻧﺎن آﺳﻮده ﺷﺪﻧﺪ; اﻣّﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم دوﻣﻴﻦ ﭘﺴﺮ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو‪ ,‬آﻟﻔـﻮﻧﺲ‬
‫ﺷﺸﻢ ‪ ٤٧٥T‬ـ ‪٥٠٢‬ق ‪١٠٦٥.‬ـ‪١١٠٩‬م‪ ,Q‬ﺑﺮ رﻗﺒﺎ ﻓﺎﻳﻖ آﻣﺪ و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو ﭘـﺪرش اﺳـﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ‪ ١١٦‬و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب را از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬وي ﺑﺎ ﺟﺪﻳّﺖو ﺑﺎ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺘﺮداد را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮد و اﻗﺪاﻣﺎت ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد‬
‫اوﺿﺎع ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮزﻫﺎي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ را ﺗﺎ رود ُ‬
‫ﺗﺎﺟﻪ ﮔﺴﺘﺮش داد و‬
‫اﻏﻠﺐ اﻣﺮاي ﻃﻮاﻳﻒ را ﺧﺮاج ﮔﺰار ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮد ‪ ١١٧‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﺎق و ﭼﻨﺪ دﺳﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻣﻮﻓّﻖ ﺷﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑﺮ ﻧﻴﻤﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻳﺎﺑﺪ‪١١٨ /‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي‬

‫در ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻣﻲ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑـﺮاي ﺗـﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ‬
‫ﻣـﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺧﺎرﺟـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﺗـﻐﻴﻴﺮ‬
‫وﺿـﻌﻴﺖ و‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺪاﻓﻌﻲ ﺑﻪ ﺗﻬﺎﺟﻤﻲ ﺳﺨﺖ ﻣﺆﺛّﺮ اﻓـﺘﺎد‪ /‬اﻳـﻦ ﺗـﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٦٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫روﺣﻴة آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي اراﺿﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺪ‪ ,‬ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ‬
‫ّ‬ ‫آن ﭼﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫ﺗﺤﻮ ‪m‬ت آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ داﺷﺖ‪/‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ و ّ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﺳﺪهﻫﺎي ‪٣‬ق ‪٩.‬م و ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺷـﻴﻮع ﺑـﻲﻧﻈﻤﻲ‪ ,‬ﺧـﺮﻳﺪ و‬
‫ﻓﺮوش ﻣﻨﺎﺻﺐ روﺣﺎﻧﻲ‪ ,‬اﻋﻤﺎل ﺧف اﺧق و ﻏـﻴﺮه در دﻳـﺮﻫﺎ و ﺳـﺮاﻫـﺎي ﻣـﻘﺪس‪,‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻧﻔﻮذ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺪت ﺳﻘﻮط ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﻤﺎم ﻣﺆﺳﺴﺎت ‪m‬ﺗﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ درﺟﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻨ ّﺰل ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺻﺣﺎت ﺑﺰرﮔﻲ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫‪Duke‬‬ ‫دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ دﻳﺮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٢٩٧‬ق ‪٩١٠.‬م ﺗﻮﺳﻂ دوﻙ وﻳﻠﻴﺎم آﻛـﻮﺗﻴﻦ‬
‫‪ Wiliam‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ دﻳﺮ ﻏﺮب اروﭘﺎ‬ ‫‪of Aquitaine‬‬

‫درآﻣﺪ و ﺣﺮﻛﺖ اﺻﺣﻲ آن‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳـﻔﺎ‬
‫ﻛﺮده‪ ,‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪١١٩ /‬‬

‫ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ا ﮔﺮ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﺑﺮاي ﺑـﻬﺒﻮد اﻣـﻮر ﻛـﻠﻴﺴﺎﻫﺎ اﻧـﺠﺎم ﻣـﻲﺷﺪ ﺑـﺮاﺳـﺎس‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪاي‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻓﺮدي ﺑﻮد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﺻﻮﻣﻌة ﻛﻠﻮﻧﻲ ‪١٢٠‬‬
‫در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟة ﺗﺸﻜﻴﻞ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ آن ﻋوه ﺑﺮ ﻧﻈﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ‪ ,‬اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ زﻳـﺎرت‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اﻣﺎ ﻛﻦ ﻣﻘﺪّ س را ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻣﺎن دﻫﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬ﺗـﺎ ﭘـﺎﻳﺎن ﺳـﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪ داراي ﺗﺸﻜﻴت ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺷﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪ ﻧـﺰدﻳﻚ ﺑـﺎ دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫ﭘﺎپ‪ ,‬در ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴّﺖ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ روﺣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد‪/‬آﺑﺎي ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺧﻮد را‬
‫زوار‬
‫ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺳﻨّﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻪ ﺗﺸـﻮﻳﻖ و دﺳـﺘﮕﻴﺮي ّ‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗ ْ‬
‫ﺐ ‪O‬ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ‪N‬‬ ‫اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﮔﺸﻮدن راه زﻳﺎرت َﺷﻨ َ‬
‫و ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﻬﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪١٢١ /‬‬

‫در دوره ﺳﺎﻧﭽﻮي ﺳﻮم ‪ ٣٩٠T‬ـ ‪٤٢٦‬ق ‪ ١٠٠٠.‬ـ ‪١٠٣٥‬م‪ ,Q‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎوار ‪ ,‬و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او‪,‬‬
‫ﻛﻠﻮﻧﻲﻫﺎ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺟﻨﺒﺶ اﺻح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﺗـﻮﺟﻪ‬
‫را در آن ﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادﻧﺪ‪ /‬ﭘﺎپ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ّ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺖ‪ /‬دﻋﺎي ﺧﻴﺮ او و ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي ﻓﺮﻗﻪ ﻛﻠﻮﻧﻲ را ﻣـﻲﺗﻮان از اﺳـﺒﺎب ﻋـﻤﺪه‬
‫ﺗﺸﺠﻴﻊ ﻣﺒﺎرزان ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ ١٢٢ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻔﻮذ ﻛﻠﻮﻧﻲﻫﺎ‬
‫ْﺖ‬ ‫ﺑﻪ داﺧﻞ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ از اواﺳﻂ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺑﻪ ﺑﻌﺪ زﻳﺎرت ﻗﺒﺮ ﻳﻌﻘﻮب ﻣـﻘﺪس َ‬
‫‪O‬ﺷـﻨ َ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺖ; ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑـﻌﺪ از ﺣـﻤﻠﻪ اﺑـﻦ اﺑـﻲ ﻋـﺎﻣﺮ ﺑـﻪ آن ﺟـﺎ در‬
‫ّ‬ ‫ﻳﺎ ُﻗﺐ‪ N‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٦٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪٣٨٧‬ق ‪٩٩٧.‬م ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﺪﻳﺪي در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و ﺷـﻮق‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي زﻳﺎرت اﻳﻦ ﻣﻜﺎن در ﺑﻴﻦ آﻧﺎن اﻳﺠﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬از ﻃﺮﻳﻖ اﻟﻘﺎﺋﺎت ﻛﻠﻮﻧﻲﻫﺎ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲﻫﺎي ﻧﺎوار‪ ,‬ﻟﺌﻮن و َﻗﺸْ ﺘﺎﻟﻪ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻛﻮﭼﻚ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺒﺎرزه ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﻲ درﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤة ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺼﻮﻣﺖ‬
‫از آن ﭘﺲ ﻋﻗﻪ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﻲورزد‪١٢٣ /‬‬

‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ; ﺣﺘﻲ روﺳﺘﺎﺋﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻧـﻮاﺣـﻲ ﻣـﺮزي و ﻣـﻮرد ﺗـﻬﺪﻳﺪ ﻗـﻮاي اﺳـﻣﻲ در‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻮاﻟﻴﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷـﺮﻛﺖ ﻛـﻨﻨﺪ‪١٢٤ /‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋﻨﺼﺮ دﻳﻨﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﻛـﻨﻮن در رواﺑـﻂ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻫﻤﻴّﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻳﻚ ﻋـﺎﻣﻞ ﻗـﻄﻌﻲ در ﺗـﻨﺶﻫﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ واﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﻗﻀﻴﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﺧﻠﻲ و ﻣـ ّﻠﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺼﺎدم ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪ‪١٢٥ /‬‬

‫روﺣﻴة دﻳﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫رو ﺑﻪ رﺷﺪ ﻧﻬﺎد و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن از ﻧﻴﻤﻪ ّاول ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫ﻣﻘﺪّ س ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪ ١٢٦‬ﻛﻪ در دورهﻫﺎي اﺧﻴﺮ از آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺷﺪ‪ /‬آرﻧﻮﻟﺪت وﻳﻦ ﺑﻲ ‪ Arnold Toynbee‬در اﺛﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‪A‬‬ ‫از ﻏﺮب اﺳﻣﻲ و اﻧﺪﻟﺲ آﻏﺎز‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ از ﭼﺸـﻢ اﻧـﺪاز ﺑﺴـﻴﺎر ﮔﺴـﺘﺮدهاي ﺑـﻪ وﻗـﺎﻳﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫‪Study of History‬‬

‫ﻣﻲﻧﮕﺮد‪ ,‬آﻏﺎز ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ را در ﺳﺎل ‪٤٠٨‬ق ‪١٠١٨.‬م و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺷﻬﺴﻮاران ﻓﺮاﻧﻜﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺮواﻧﺸﺎن از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﺎزم اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺷﻤﺎل ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎري رﺳﺎﻧﻨﺪ‪١٢٧ /‬‬

‫در ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺎ دﻋﺎي ﺧﻴﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ رواﻧﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن را اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻣﺬﻫﺒﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪١٢٨ /‬‬

‫راﻫﺒﺎن ﻛﻠﻮﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻓـﺮاﻧﺴـﻮي ﺣـﻀﻮري ﻓـ ّﻌﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺎز ﮔﺸـﻮدن‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺟﻬﺎد ﺧﻮاﻧـﺪﻧﺪ; در ﻧـﺘﻴﺠﻪ ﺗـﻌﺪاد زﻳـﺎدي از ﻣـﺮدم‬
‫ﻣـﻬﻤﻲ در زﻣـﻴﻨﻪ اﺳـﺘﺮداد‬
‫ّ‬ ‫ﭘﺮوواﻧﺲ و آﻛﻮﺗﻴﻦ در آن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‪ ,‬ﮔـﺎمﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪١٢٩ /‬‬

‫اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس ‪ ١٣٠‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﻧﺴﻲ ﻛﻪ در ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻣﺪن‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٦٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ در ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﻟﺸﻜﺮ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ وارد‬
‫اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺪﻧﺪ و در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻗﺪام ﺑـﻪ ﻏـﺎرت ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺑـﻪ اﺳـﺎرت‬
‫درآوردن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﺎن ﻛﺮدﻧﺪ<‪١٣١ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻏﺎرت ﺷﻬﺮﻫﺎي آﺑﺎد آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑـﻬﺎﻧﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ دﻳﻨﻲ‪ ,‬ﺳﻮد ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪ ١٣٢ ,‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﭘﺎپﻫﺎ‬
‫‪٤٥٥‬ق ‪١٠٦٣.‬م راﻣﻴﺮوي ّ‬
‫اول ‪Ramiro 1‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼا در رﻫﺒﺮي آن دﺧﺎﻟﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﺳﺎل‬
‫ﺗﻌﺮض ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ /‬ﻗـﺘﻞ او اروﭘـﺎ را‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن‪ ,‬در آﻏﺎز ﻳﻚ ّ‬
‫ﻓﺘﻮا داد ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در‬ ‫دوم‪Alexander II‬‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺑﻲ درﻧﮓ ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در راه ﺻﻠﻴﺐ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺨﺸﻮده ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ /‬ﺧـﻮد او در ‪٤٥٦‬ق ‪١٠٦٤.‬م ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤ ﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ; ﺣﺘﻲ ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﮔﺮدآوري ﺳﭙﺎه ّ‬
‫ﭼﻮن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻲ ﺟـﻔﺮي ‪ , Guy Geoffery‬ﻛـﻨﺖ‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪١٣٣ /‬‬

‫آﻛﻮﺗﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ آن را ﺑﺮﻋﻬﺪه او ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ١٣٤ /‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ اﺳﻘﻒﻫﺎي ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ و ﺳﺎﻳﺮ رﻫﺒﺮان ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ در ﺳﺎل ‪٤٥٦‬ق ‪١٠٦٤.‬م‬
‫در ﺷﻬﺮ َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ‪O‬ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ‪ N‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺷﻮراي ﺻﻠﺢ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣـﺪﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ اﺟـﺘﻤﺎع ﻫـﻤﻪ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردﻧﺪ و ﻧﺬر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ رﺿﺎي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪١٣٥ /‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم ‪ ١٣٦‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ از ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ در ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﺮ‬
‫ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ َﺑ ْﺮ ُﺑ ْﺸﺘَﺮ ‪ , Barbastro‬ﻳﻜﻲ از‬
‫دژﻫﺎي ﻋﻤﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣـﻨﻄﻘﻪ ﺛـﻐﺮ اﻋـﻠﻲ واﻗـﻊ در ﻣـﺮز ﻣـﻤﻠﻜﺖ آراﮔـﻮن‪ ,‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٤٥٦‬ق ‪١٠٦٤.‬م اﺳﺘﻴ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاواﻧﻲ را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺑﺮاي‬
‫آﻧﺎن اﺻﻞ ﭘﺎﻳﺪاري ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬زﻳﺮا ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ و ﺗﻤ ّﻠﻚ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺧﺘف اﻓﺘﺎد‪ /‬ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي اﺑﻦ ﻫﻮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺎت َﺑ ْﺮ ُﺑ ْﺸﺘَﺮ‬
‫را ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ١٣٧ /‬ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ را ﻛﻪ در آن اﻏﻠﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﭘﺎپ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ١٣٨ /‬اﺑﻦ ﺣـ ّﻴﺎن ‪٤٦٩T‬ق‪ Q‬ﻛـﻪ در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم وﻗﻮع ﺣﻤﻠﻪ در ﻗﺮﻃﺒﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آن را ذ ﻛـﺮ ﻛـﺮده و ﺗـﻘﺮﻳﺒا ﻫـﻤﻪ ﻣـﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺼﺮف َﺑ ْﺮ ُﺑﺸْ َﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﺋﺘف ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫اﺳﻣﻲ از ﻗﻮل او ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ّ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٧٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ آن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺳﺎرت درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺪه ﻛﺜﻴﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ رﺳﻢ ﻫﺪﻳﻪ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺪت ‪ ٩‬ﻣﺎه ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻫﻮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺳﺎل ‪٤٥٧‬ق ‪١٠٦٥.‬م ﺑﺮ آن ﺗﺴﻠّﻂ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي‬
‫ﺑﻪ اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺑﺎ ﻣ ّﻠﻘﺐ ﺷﺪ‪١٣٩ /‬‬

‫در اداﻣــﻪ ﭘﺸــﺘﻴﺒﺎﻧﻲ و ﺣــﻤﺎﻳﺖ ﻏــﺮب از ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه اﻳـﺒﺮﻳﺎ‪ ,‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٤٦٥‬ق ‪١٠٧.‬م ﭘﺎپ ﮔﺮﻳﮕﻮري ﻫﻔﺘﻢ ‪ Gregory VII‬ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و اﻋن ﻛﺮد ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺘﻌ ّﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﻄﺮس ﻣﻘﺪس اﺳﺖ و‬
‫ﮔﻨﺎه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در راه ﺻﻠﻴﺐ ﺟﺎن ﻧﺜﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺨﺸﻮده ﺧـﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ /‬او ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻮﻳﻖ‬
‫ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺻﻮرت ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ ﻣﺨﺘﺎرﻧﺪ اراﺿﻲ را ﻛﻪ از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨﺪ ﺗﺎ از ﻋﺎﻳﺪات آن ﻫﺎ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪١٤٠ /‬‬

‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑـﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ روي آوردﻧـﺪ‪ ,‬از ﺟـﻤﻠﻪ در ﺳـﺎل‬
‫‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م ﻫﻮگ ّاول‪ ,‬دوﻙ ﺑﻮر ﮔﺎﻧﺪي‪ ,‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻳﺎري‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﺑﺮادر زﻧﺶ‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ‪ ,‬از آن ﺳﻮي ﭘﻴﺮﻧﻪ ﻋﺎزم اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﭘﻲ آن ُﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ‪ /‬ﺣﺮﻛﺖ ﺻﻠﻴﺒﻴﺎن از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮرﮔﺎﻧﺪي و ﻋﺒﻮر آﻧﺎن از ﭘﻴﺮﻧﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﺑﻪ ّ‬
‫ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﻪ ﺗﻨﺎوب اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ آن در ‪٤٨٨‬ق ‪١٠٩٥.‬م از ﻏﺮب ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺷﺮق ‪ ١٤١‬و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮﻛﺮد‪ ١٤٢ /‬ﺑﺎﺗﺴﻠﻂﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ در ﺳﺎل ‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م‬
‫ﺑﺮ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ و اﺳﺘﻴي ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﻴﺴﻴﻞ در ‪٤٨٤‬ق ‪١٠٩١.‬م ﻣﻮج ﺳﻴﺎدت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﻏﺮب و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ /‬از آن ﭘﺲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﺧﻄﺮي‬
‫ﺗـﻌﺮض و ﺗـﻬﺎﺟﻢ ﺧـﻮﻳﺶ را در ﺳـﻄﺢ وﺳـﻴﻊ ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬
‫ﺟﺪي آﻧﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧـﻤﻲﻛﻨﺪ و ّ‬
‫‪٤٨٨‬ق ‪١٠٩٥.‬م ﺑﻪ ﺷﺮق اﺳﻣﻲ آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪١٤٣ /‬‬

‫ﺳﻘﻮط ُﻃ َﻠ ْﻴ ُﻄﻠَﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﺳﻴﺎدت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ راﻫﺒﺎن دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺟﻨﺒﺶ آزاد ﺳـﺎزي اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اروﭘﺎ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻫﻢ ﻛـﻴﺸﺎﻧﺸﺎن در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻃﻲ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م راﺑﻄﻪ اﺳﺘﻮاري ﺑﻴﻦ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ و ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٧١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻧﻮاﺣﻲ اروﭘﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻬﻢ آن در اواﺧﺮ اﻳﻦ ﺳﺪه ﻓﺘﺢ ُﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻟﻔﻮﻧﺲ‬
‫ﺷﺸﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﺑﻮد‪ ١٤٤ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢﺧﻮد ﻳﻜﻲ از ﺣﺎﻣﻴﺎن ﺑﺰرگ دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪ /‬او ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ را از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﺮاﻧﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي‪,‬‬
‫ﻣﻘﺮري ﺧﻮد ﺑـﻪ دﻳـﺮ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺎم ﻣﻬﻤﻲ در ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪ّ ,‬‬
‫ﻛﻠﻮﻧﻲ را ﺑﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﺰاﻳﺶ داد; ‪ ١٤٥‬زﻳﺮا ﺑﺎ اﺑﺘﻜﺎر اﻳﻦ دﻳﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ درﮔﻴﺮودار‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي داﻣﻨﻪ داري ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﺒﻜﻪ ﮔﺴﺘﺮده راﻫﺒﺎن ﻛﻠﻮﻧﻲ در‬
‫ّ‬ ‫ﺗﺰﻟﺰل ﻛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪,‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻫﻢ ﮔﺮاﻳﻲ دﻳﻨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ :‬او™ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي از اﺧﺘﻓﺎت آﻧﺎن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ; ﺛﺎﻧﻴا ﺑﺎ دﺳﺖ‬
‫اﻣﺘﻴﺎزات ّ‬
‫ﻳﺎﺑﻲ ﺑﺮ ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﻮاري ﻛﺴﺐ ﻛـﺮدﻧﺪ;‬
‫ﺛﺎﻟﺜا در ﻋﺮﺻﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد و آﻧﺎن در ﻣﺴﻴﺮ ﻓﺎﻳﻖ آﻣﺪن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻳـﻦ در ﺣـﺎﻟﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﺮا ﻛﻨﺪﮔﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و دﻳﮕﺮ از ﺣﻤت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﻨﺴﺠﻢ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮ ﺿﺪ دﺷﻤﻦ ﺧﺒﺮي ﻧﺒﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﭘﺪرش‪ ,‬ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ‪ ,‬را ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫وارد آوردن ﻓﺸﺎر ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪ :‬اﺑﺘﺪا ﻋﺎزم ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ در ﺣﻮزه‬
‫رود ِا ْﺑ ُﺮو ﺷﺪ ﺗﺎ از آن ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﻧﺸﻴﻦ َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ‪ ,‬واﻗﻊ‬
‫در ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ داﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻫـﻤﻜﺎري‬
‫ﻧﺸﺪ‪َ /‬ﺑ ْﺮ ﺷَ ُﻠﻮﻧَﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮد و از ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ رﻳﺸﻪ در‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮔﻞ ـ ﮔﻮﺗﻴﻚ داﺷﺖ‪ ,‬زﺑﺎن ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد; اﻓﺰون ﺑﺮ آن‬
‫در ﺻــﻮرت راه ﻳــﺎﺑﻲ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ــﺘﺎﻟَﻪ ﺑــﻪ ﺳــﻮاﺣــﻞ ﻣـﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ َﺑ ْ‬
‫ـﺮ ﺷَ ُﻠﻮﻧَﻪ در آن ﺟـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﺳﺮ ُﻗ ﺴ َﻄﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪١٤٦ /‬‬
‫َ َ ْ‬
‫ﺗـﺼﺮف‬
‫ّ‬ ‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺷـﺮاﻳـﻂ را ﺑـﺮاي‬
‫ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﺪ‪ ,‬زﻳﺮا در اﻳﻦ اﻳﺎم اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻫـﻢ در ﺗـﻌﺎرض ﺑـﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺑﺎ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ; ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد از ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ‬
‫ذواﻟﻨﻮن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﻨﻲ ﻫﻮد از ﺷﺮق ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺗﻨﮓ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٧٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫و ﺑﻨﻲ اﻓﻄﺲ ﻫﻢ از ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آن ﺷﻬﺮ اﺳﺘﻴ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻧـﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬ﻗـﺎدر ﺑـﻦ‬
‫ذواﻟﻨّﻮن ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ آنﺟﺎ‪ ,‬ﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ را ﺑﻪ ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ,‬و او در ﭘﻲ ﺑﻴﺮون راﻧـﺪن ﺑـﻨﻲ‬

‫اﻓﻄﺲ از ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺧﻮد ﺑﺮ ّ‬

‫ﺗﺼﺮف آن ﻃﻤﻊ ﻛﺮد و ﺣﺘﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪن اﻣﻮال ﻓﺮاوان و وا ﮔﺬاري‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از دژﻫﺎي اﻃﺮاف ﻧﻴﺰ او را راﺿﻲ ﻧﻜﺮد‪ ١٤٧ /‬وي ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ را در دﺳﺘﮕﺎه ﺑﻨﻲ ذواﻟﻨّﻮن‬
‫ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد و از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ ﺗﻀﺎدﻫﺎ و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ ,‬ﻓﺮﺻﺖ را‬
‫ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮد و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻴﻢ آن از ﻫﻴﭻ اﺟﺤﺎﻓﻲ ﻓﺮوﮔﺬار‬
‫ﻧﻜﺮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴّ ﺖ اﺣﺘﻤﺎل ﻛﻤﻚ از ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ ﻧﻤﻲرﻓﺖ‪ :‬اﻣﻴﺮ ِا ْﺷﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ‬
‫ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺟـﺰﻳﻪ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ او ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻧﺰاع ﺑﺎ رﻗـﺒﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎرياش ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻫﻮد‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت اﻣﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫آراﮔﻮن و َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ اﻣﺮاي داﻧﻴﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ داﺷﺖ‪ /‬ﺗﻨﻬﺎ اﻣﻴﺮ ﺑﻄﻠﻴﻮس ﺑﺎ آن‬
‫ﻛﻪ ﻧﮕﺮان ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﻗﻮاي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻣـﺆﺛﺮ واﻗـﻊ‬
‫ﻧﺸﺪ‪١٤٨ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺷﺪن ﻣﺪت ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ,‬ﻣﺮدم دﭼﺎر ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﺳﺨﺘﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در ﻣـﺤﺮم ‪٤٧٨‬ق ‪١٠٨٥.‬م ﻗـﺎدر ﺑـﻦ‬
‫ذواﻟﻨّﻮن ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﮔﺮدد; ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮت دارﻧﺪ اﺟﺎزه داده ﺷﻮد ﺑﺮ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﺑﻴﺶ از آن ﭼﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﻣﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗـﺤﻤﻴﻞ ﻧﻜـﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻫـﺮ ﻛﺲ ﭘﺲ از ﻫـﺠﺮت‬
‫ﻣﺘﻌﺮض ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ّ‬ ‫ﺗﺼﺮف اﻣﻮاﻟﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ; ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﺣﻖ ّ‬ ‫دوﺑﺎره ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ّ ,‬‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ; اﻟﻔﻮﻧﺲ ﻗﺎدر را ﺑﺮاي ﺗﺴﻠّﻂ ﺑﺮ ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ ﻳﺎري ﻛﻨﺪ‪١٤٩ /‬‬
‫َ ِ َ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻴﺼﺮﻫﺎي روم ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺎﻳﻞ‬
‫ّ‬ ‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود ﺑﻪ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﺧﻮد را اﻣﭙﺮاﺗﻮر دو ﻣ ّﻠﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﻧﺪﻟﺲ را رﻋـﺎﻳﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد ا ﮔﺮ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎﻳﺶ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭘﻲ آﻣﺪ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ /‬اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﭼﺎره اﻧـﺪﻳﺸﻲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪات دﺷﻤﻦ ﭼﻨﺎن ذﻟﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻫﺪاﻳﺎ و ﭘﻴﺎم ﺗﺒﺮﻳﻚ در ﺻـﺪد‬
‫ﺷﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ; ﺣﺘﻲ ﺣﺴﺎم اﻟﺪّ وﻟﻪ رزﻳﻦ‪ ,‬ﺻﺎﺣﺐ َﺷ ْﻨ َﺘ َﻤ ِﺮ ﱠﻳﻪ ‪ Santa Maria‬ﺑﻪ‬
‫دﻓﻊ ّ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٧٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﻇﻬﺎر اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮد ﻧﺰد آﻟﻔﻮﻧﺲ رﻓﺖ‪١٥٠ /‬‬

‫ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در ﭘﻲ ﺗﺤﻜﻴﻢ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻗﺪرﺗﺶ در ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ١٥١ ,‬ﺗﺠﺎوزات ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ‬
‫اﺷﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ را در ﺳﺮ داﺷﺖ ﺧﺮاج ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ‬
‫ﺗﺼﺮف ﺑد ِ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﺴﺘﺮش داد و ﭼﻮن ﻃﻤﻊ ّ‬
‫را ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ﺑﻪ او ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ‪ ١٥٢‬و ﭘﺲ از ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮدن ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ِاﺷْ ﺒِ ﻴﻠِ ﻴﱠﻪ آﻫﻨﮓ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﺪّ هاي دﻳﮕﺮ ﺑﺎآن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻗﺎدر ﺑﻦ ذواﻟﻨﻮن ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻗﻮاي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻏـﻠﺒﻪ ﻳـﺎﻓﺖ‪ /‬در واﻗـﻊ او دﺳﺖ ﻧﺸـﺎﻧﺪه‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺳﺮﺑﺎزان ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﭼﻨﺪي در آن ﺟﺎ ﺣﻜﻢ راﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺪت‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺨﺎرج ﺳﭙﺎه ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد و اراﺿﻲ اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ را‬
‫ﺑﻪ رﺳﻢ اﻗﻄﺎع ﺑﻪ ﻣﺰدوران ﻣﺴﻴﺤﻲ وا ﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻠﻨﻴﺴﻪ را ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺳﺘﻢﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎي ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﻛﺮد‪ /‬از‬
‫ـﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ ﺗـﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬در ﻫﻤﻴﻦ اﻳّﺎم ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺰدوران آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺑـﻪ اﻃـﺮاف َﺳ َ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ وادارﻧـﺪ‪ /‬ﻋـﺪهاي ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳـﻮار ﻛـﺎر ﻗﺸـﺘﺎﻟﻲ‪,‬‬
‫‪ , Garcia‬اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ ‪ ,‬ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻣﻬﻢ درﻳﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ‬ ‫‪Ximenez‬‬ ‫ﮔﺎرﺳﻴﺎزﻳﻤﻨﺰ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ آﻧـﺎن را ﻫـﻤﺮاﻫـﻲ ﻣـﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺧـﻮد ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ ﻧـﻴﺰ از ﺗـﻌﺮض‬
‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪١٥٣ /‬‬

‫ﺳﻘﻮط ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ راﻫﻴﺎﺑﻲ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣـﻨﺎﻃﻖ اﺳـﻣﻲ ﺑـﻮد‪ ,‬زﻳـﺮا ﻣـﻤﻠﻜﺖ‬
‫ﻃﻮل رود ُ‬
‫ﺗﺎﺟﻪ‪Tagus‬‬ ‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ وﺳﻴﻌﻲ را در ﻣﺮﻛﺰ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ در‬
‫از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻣﺪﻧﻴﻪ ﺳﺎﻟﻢ‬

‫ﺑﺎ ‪ , Medinaceli‬وادي اﻟﺤﺠﺎره ‪ , Guadallagara‬ﻣـﺠﺮﻳﺪ ‪ , Madrid‬ﻗـﻮﻧﻜﻪ ‪ِ , Cuenca‬‬

‫]ر َده‪, Lerida‬‬
‫ِا ْﻗﻠﻴﺶروي ‪ Ucles‬و َﻃ ْﻠ ِﺒﻴﺮه ‪ُ /Talavera‬ﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ‪ Toledo‬دژﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻮار در وﺳﻂ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺎﺟﻪاﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬ﻧﻈﺮ ﺑـﻪ اﻫـﻤﻴﺖ‬‫ﺗﭙﻪاي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﻃﺮف آن را رود ُ‬
‫دﻓﺎﻋﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن را ﺛﻐﺮ ادﻧﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻧـﻮاﺣـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻦ دژ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ و ﺳﻨﮕﺮ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺎﺟﻪ ﻛﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ; ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻫﻤﻪ ﻣﺰارع‪ ,‬ﺑﺎغﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي واﻗﻊ در اﻣﺘﺪاد رود ُ‬
‫در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺗﺎ ﻛﻮهﻫﺎي ﻗﺮﻃﺒﻪ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اﻓﺘﺎد و ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﻣﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٧٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻛﺰ دوﻟﺖرا از ﺑﺮ ُﻏ ْﺶﺑﻪ ﻃُﻠَ ﻴ ﻄُﻠَﻪاﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪو اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺷﻐﺎﻟﻲ را ﻗﺸﺘﺎﻟةﺟﺪﻳﺪ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪١٥٤ /‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫اﺳﺘﻴي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ در ﻫﻤﺎن ّاﻳﺎم از ﻧﻈﺮ ﺑﺎرﻳﻚ ﺑﻴﻨﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آﻣﺪن ﺷﻜﺎف ﻋﻤﻴﻘﻲ در ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺑﻮد‪ ,‬زﻳﺮا ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺷﻤﺎل ﺷﺮق و‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ ﺳﻠﻄﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ و ﺟﻨﻮب ﺣﺎﻳﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺷﺎﻋﺮ ﻃﻠﻴﻄﻠﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻓﺮج ﻳﺤﺼﺒﻲ ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋ َّﺴﺎل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮد دﺷـﻤﻦ ﺑـﺮ اﻃـﺮاف آن ﺗﺴـ ّﻠﻂ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ در ﻣﻮرد اﻧﺪﻟﺲ ﺧﺼﻢ وﺳﻂ آن را ﺑـﻪ اﺷـﻐﺎل درآورده اﺳﺖ‪ ,‬ﭘﺲ اي اﻫـﻞ‬
‫اﻧﺪﻟﺲ آﻣﺎده ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ,‬زﻳﺮا دﺷﻤﻦ در ﻗﻠﺐ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و‪١٥٥ ///‬‬

‫ﺗﺼﺮف ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ذواﻟﻨّﻮن ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺣﺪود دو ﺳـﻮم ﺷـﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ّ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ١٥٦ /‬و ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ درﮔﻴﺮيﻫﺎي داﻳﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن را در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ,‬اﻣّﺎ ﻃﻲ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م و ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣﺸـﺨّ ﺺ ﺑـﻌﺪ از ﺳـﻘﻮط‬
‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﻗﻄﻌا ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻇﻬﻮر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪١٥٧ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻲﺷﻤﺎري ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ آزاد ﺳﺎزي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳـﻨﺎن ﭘﺲ از ﭼـﻨﺪي ﺑـﻪ ﻃـﺮق ﻣـﺨﺘﻠﻒ از ﻗـﺒﻴﻞ ﻏـﺎرت ﻛـﺮدن اﻣـﻮال‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردن ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﺎج ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن ﻫﺎ و ﻏـﻴﺮه ﺑـﻪ ﻣـﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺷﻔﺘﮕﻲ اوﺿﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ اﻋـﻤﺎل ﻫـﺮ روز‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺮﻓﻪ و ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ درآﻣﺪ‪ /‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺑﺮوز رﻗﺎﺑﺖ در ﻣـﻴﺎن رؤﺳـﺎﻳﺸﺎن اﻗـﺪام ﺟـﺪي ﺑـﺮاي ﺗـﺼﺮف ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲآوردﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔـﻮﻧﺎﮔـﻮن‬
‫اﺧﺎذي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷﺪ ﺗـﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در اﻳـﻦ دوره ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛـﺎﻣﻞ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪١٥٨ /‬‬

‫ﭼﭙﺎولﮔﺮيﻫﺎ وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪان ﻣﺆﺛّﺮ ﻧﺒﻮد;‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺎه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ّ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﺎ ﻏﺎرﺗﮕﺮيﻫﺎي روزاﻓـﺰون ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻗﺸـﺘﺎﻟﻲ ﻣـﻮاﺟـﻪ‬
‫ﺷــﺪﻧﺪ ﺑــﻪ ﺳـﺮاي ﺣـﺎ ﻛـﻢ ﻧـﺎﺗﻮان آن ﻳـﻌﻨﻲ ﻗـﺎدر ﺑـﻦ ذواﻟﻨّـﻮن ﻫـﺠﻮم ﺑـﺮدﻧﺪ و او را در‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺘﺰﻟﺰل و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري داﺷﺖ‬

‫ّ‬ ‫‪٤٨٥‬ق ‪١٠٩٢.‬م ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫‪ ١٥٩ Rodrigo‬ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺖ‪,‬‬ ‫رودرﻳﻜﻮدﻳﺎز ‪Diaz‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮي ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪,‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎ از ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻗﺪرﺗﺶ ﻗﺼﻪﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬او ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﺎﺻﺮهاي ﺳﺨﺖ‬
‫در ﺳﺎل ‪٤٨٧‬ق ‪١٠٩٥.‬م ﺑﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻣﺴـﺘﻮﻟﻲ ﺷـﺪ و ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺮﮔﺶ در ‪٤٩٢‬ق ‪١٠٩٩.‬م‬
‫ﺣﻜﻤﺮان واﻗﻌﻲ آن ﺟﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ا َ]ﺑَﺎر در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﺮدم َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ از دﺳﺖ اﻳﻦ ﻃﺎﻏﻲ‬
‫رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ١٦٠ /‬ﺳﭙﺲ ُد ﻧﺎزﻳﻤﻨﺎ ‪ , Dona Zimena‬ﻫﻤﺴﺮ او‪ ,‬ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪٤٩٥‬ق ‪١١٠٢.‬م در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛـﺮد‪ /‬در ﻫـﻤﺎن ﺳـﺎل ﺑـﻌﺪ از آن ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ وارد آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺑﺮ آن اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪١٦١ /‬‬

‫اﺳﺘﻤﺪاد اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻣﺮاﺑﻄﺎن‬

‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺮداﺧـﺘﻦ‬
‫ﺑﺎج و ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻫﺪﻳﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺧﻄﺮ دﺷﻤﻦ دﻓﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ ﻳـﺎ ﺑـﺎﻳﺪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ از ﻗﺪرت رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺮاﺑﻄﺎن در ﻣﻐﺮب ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻃﻠﺐ ﻳﺎري‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﻟﺬا ﭘﺲ از ﻣﺸﻮرتﻫﺎ اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮاﻓـﻖ ﻛـﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ از ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن اﺳـﺘﻤﺪاد‬
‫ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ /‬اﻟﺮﺷﻴﺪ ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد ‪ ,‬اﻣﻴﺮ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎ ﻙ ورود آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺘﺮ ﭼﺮاﻧﻲ در ﻣﻐﺮب ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ از ﺑﻨﺪﮔﻲ‬
‫دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪١٦٢ /‬‬

‫ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻗﺪام ﻣﺆﺛّﺮ ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺷﻜﺴﺖ‬ ‫‪Zallaka‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺳﺎل ‪٤٧٩‬ق ‪١٠٨٦.‬م در ﻧﺒﺮد ز]ﻗﻪ‬
‫ﺳﺨﺘﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ وارد آوردﻧﺪ‪ ١٦٣ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﭘﻴﺸﺮوي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﺳﻣﻲ ﻣﺘﻮ ّﻗﻒ ﺷﺪ‪ /‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﺗش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣـﻞ ﻣـﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ دﺳﺖ ﻳـﺎﺑﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺪﺗﻲ ﻧﺎ ﻛﺎم ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب رود ُ‬
‫ﺗﺎﺟﻪ اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﺘﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ ﺑﺎ اﺋﺘﻓﻲ از ﻗﻮاي ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ‪ ,‬ﭘﻴﺰا‬
‫دادﻧﺪ‪١٦٤ /‬‬

‫و ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﻣﺴﻠّﻂ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮاﺑﻄﺎن دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ و در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٥٠٨‬ـ‬
‫‪٥٠٩‬ق ‪ ١١١٥.‬ـ ‪١١١٦‬م از اﻳــﻦ ﺟــﺰاﻳــﺮ اﺧــﺮاج ﺷــﺪﻧﺪ‪ ١٦٥ /‬ﻫــﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن ﺗـﺎ‬
‫‪٤٩٩‬ق ‪١١٠٦.‬م ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﺟﺰ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ و ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ اﺳﺘﻴ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺣـﺘﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٧٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﺼﺮف آﻧﺎن درآﻣﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬ﺑﺎ از‬

‫ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ ﻧﻴﺰ در ‪٥٠٣‬ق ‪١١١٠.‬م ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﻳﻒ‪ ,‬ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺗﺸﻨﺠﺎت داﺧﻠﻲ اﻧﺪﻟﺲ را ﻛﺎﻫﺶ دادﻧﺪ‪١٦٦ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﻣﻮﻓّﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻫﻤﺪﻟﻲ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺪرت ﻛﺎﻓﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ١٦٧ /‬در واﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﭘﻲ ﺳﻘﻮط‬
‫ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﻫﻤﻮاره ﻳﻜﻲ از ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﻣﺠﺪد ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و‬
‫اﺧﺮاج ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻣﺮﻛﺰ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤت ﻣﺘﻌﺪدي را در ﻃﻮل ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﻳﻚ ﺳﺪه ﺗﺪارﻙ دﻳﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑﺎ آﻣﺪن ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺑﻪ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه در ‪٤٧٩‬ق ‪١٠٨٦.‬م‬
‫ﻣـﻮﺣ ﺪان در ‪٦٠٩‬ق ‪١٢١٢.‬م در ﻧـﺒﺮد‬
‫ّ‬ ‫ﺷﺮوع ﺷﺪ و ﺑﺪون ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻫﺪف ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ِﻋﻘﺎب ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﺟـﻨﺒﺶ ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﺎ دﺷﻮاريﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺪّ ﺗﻲ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺎدة ﺗﻮازن ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺣﻀﻮر آﻧﺎن در اﻧﺪﻟﺲ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن آنﺟــﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﻧـﻬﺎد‪ ,‬زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗـﻨﮓ ﻧـﻈﺮيﻫﺎ‪ ,‬رﻓـﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸـﻦ و‬
‫ﻏﺮورآﻣﻴﺰﺷﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ دﭼﺎر ﺑﻲﺗﺤﺮﻛﻲ و ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻋ‪ Q‬ﻣﻪ ﻛﺎﺗﺐ ‪ ,‬اﺑﻮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻋﺎﺻﻢ ‪ ,‬در اﻳﻦ اﻳـﺎم ﻛـﺘﺎﺑﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ّ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺟﻨﺔ اﻟﺮﺿﻲ ﻓﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻟﻤﺎﻗﺪرا ﺗﻌﺎﻟﻲ وﻗﻀﻲ را ﻧﻮﺷﺖ‪ ١٦٨ ,‬ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻲ از ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ و ﺗﻦ دادن ﺑﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪﻫﺎي روزﮔﺎر اﺳﺖ‪/‬‬
‫در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺑﺎ‪m‬ﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺑﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎﻟﻜﻲ ﻣﺬﻫﺐ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ /‬آﻧﺎن‬
‫داراي ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﻘﺎم ﻗﺎﺿﻲ در ﺷﺮق ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺑﺰرگ را ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻈﻴﻢ‪,‬‬
‫ﻓﻘﻴﻪ ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ١٦٩ /‬اﻳﻦ ﻓﻘﻬﺎ ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮﺷﺎن در ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺪوي ﻣﻐﺮب ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺟﻮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎزﻧﺪ; از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ‬
‫در ﺻﺪد ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﺎ ّ‬
‫ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺑﻪ ﺟﻨﺒة ﻇﺎﻫﺮ آراﻳﻲ دﻳﻦ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ اﻫﻤﻴﺖ دادﻧﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و اﻓـﺰون ﺑـﺮ آن از‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺰ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺘﻲ را ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ دﻳﺎر ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺪﻟﺲ وﻋﺪه داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺗﻌﺮض ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ّ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٧٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ اﻣﻮال اﻫﺎﻟﻲ آن ﺟﺎ از دﺳﺘﺒﺮدﺷﺎن در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ١٧٠ /‬در واﻗﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در اﻳﻦ‬
‫ّاﻳﺎم ﻋوه ﺑﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن از ﺳـﻮي ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن ﻧـﻴﺰ ﺳـﺨﺖ ﺗـﺤﺖ ﻓﺸـﺎر‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪١٧١ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ و رﻓﺘﺎر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺮاﺑﻄﺎن در اﻧﺪﻟﺲ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن را در ﻣﺒﺎرزاﺗﺸﺎن ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﺪرت ﺟـﻨﮕﺠﻮﻳﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ در دورة آﻧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل رﺷﺪ ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﺑﻪ وﻳـﮋه ﺗـﻮﺳﻂ‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن‪ ,‬و آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در ﺟﻬﺖ درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻗﻮاي‬
‫ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺳﺨﺖ در ﺗﻀﻌﻴﻒ آﻧﺎن ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد و در ﭘﻲ آن اﻣﺮاي ﻛﻮﭼﻜﻲ‬
‫ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ وﺣﺪت ﺻﻮري از ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ‪١٧٢ /‬‬
‫ِ‬
‫ﺗﻔﻮﻗﺸﺎن ﺑﺮ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻗﻄﻌﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮيﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺮ‬
‫اﻣّﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ّ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ ‪T‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‪ Q‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺑﺨﺶ اﻋـﻈﻢ‬
‫ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﻤﻮدﻧﺪ; دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧـﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎل داد; و از آن ﺟﺎ ﻛﻪ اﻏـﻠﺐ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻬﺴﻮاري و ﺣـﺮﻓﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻴﺰي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺰرگ ﻗﻮاي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫آﻧﺎن درآﻣـﺪ و از آن ﺟـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ را ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر اﺳـﺘﺮداد اراﺿـﻲ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺮزي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ آن را ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬از اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و اﻳّﺎم‬
‫ﺑﻨﻲ ذواﻟﻨّﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺰرگ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ درآﻣﺪه ﺑﻮد ‪ ; ١٧٣‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺣﻀﻮر ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺜﻴﺮ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎزﻧﻤﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﺎن وﻳﮋﮔﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد و ﭘﺲ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ ١٧٤ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫از ﭼﻨﺪي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ّ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺴﻴﺎري از روﺣﺎﻧﻴﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از راﻫﺒﺎن دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻳﺠﺎد ﺗﺤﺮﻙ‬
‫و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺟﻨﺒﺶ آزاد ﺳﺎزي ﺑﻪ ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ روﺣﺎﻧﻴﺎن آن ﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺖ‪ ,‬اﻧﺠﺎم دادﻧـﺪ; ﻳـﻌﻨﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﻫﺪاف دﻧﻴﻮي آﻧﺎن رﻧﮓ دﻳﻨﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ١٧٥ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻛﺰ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ درآﻣﺪ و ّ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٧٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬

‫ﻣﻮﺣﺪان‬
‫ﺗﺪاوم ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و وا ﻛﻨﺶ ّ‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺮگ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ ‪T‬د‪١١٠٩‬م‪ Q‬اﺧﺘل و‬
‫ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ در اﻣﻮر ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ,‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ او ﻓﺮزﻧﺪ ذ ﻛﻮري ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫اورا ﻛﺎ ‪ , Urraca‬ﺧﻮد را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر ﺧﻮاﻧﺪ ‪ ٥٠٢T‬ـ ‪٥٢٠‬ق ‪١١٠٩.‬ـ‪١١٢٦‬م‪ ;Q‬اﻣﺎ‬
‫دﺧﺘﺮش‪ّ ,‬‬
‫ﻣﺮدم َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫اورا ﻛﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم‪,‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ را در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺑﻪ ﻛﺎر َﺑ َﺮ د‪ّ ,‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮي آن اﻳّﺎم ﻳﻌﻨﻲ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب ‪O‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول‪ ,N‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪٤٩٧T‬ـ‬
‫‪٥٢٨‬ق ‪ ١١٠٤.‬ـ ‪١١٣٤‬م‪ ,Q‬ازدواج ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﺗﻦ ﻧﺪادﻧﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب ﺑﺎ ﻳﺎران و ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ آراﮔﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻃﻲ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ را‬
‫در ‪٥١١‬ق ‪١١١٨.‬م از دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺗﻮﺳﻌﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮد و اﻣﺘﻴﺎز ﭘﻴﺸﺮوي در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد‪ /‬در ﺳﺎل‬
‫‪٥٢٠‬ق ‪١١٢٦.‬م ﻛﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ رﻳﻤﻮﻧﺪﻳﺰ ‪ , ١٧٦‬ﭘﺴﺮ اورا ﻛﺎ‪ ,‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ رﻫﺒﺮي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ ‪ ٥٢٠T‬ـ ‪٥٥٢‬ق ‪١١٢٦.‬ـ‪١١٥٧‬م‪ ;Q‬او ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴﺸﺮويﻫﺎي آراﮔﻮن را‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮاي‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﺪ‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ اﻳّﺎم ﻫﻨﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ,‬ﻛﻨﺖ ﭘﺮﺗﻐﺎل ‪ ,‬ﮔﺎمﻫﺎي ّ‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از واﺑﺴﺘﮕﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪٥٣٣‬ق ‪١١٣٩.‬م‬
‫ﭘﺴﺮش‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻨﺮﻳﻜﺰ ‪ , Alfonso Henriquese‬از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﺳﻮد ﺟﺴﺖ و‬
‫در ﺳﺎﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ در زﻣﺎن روﻣﻲﻫﺎ ﻟﻮزﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬دم از‬
‫اﺳﺘﻘل زد و ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺧﻮاﻧﺪ‪ ١٧٧ /‬او در ﺳﺎل ‪٥٣٨‬ق ‪١١٤٣ .‬م ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﻛﺸـﻮر‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻤﻠﻜﺖ ﭘﺎپ اﻋن ﻛﺮد ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻢ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ اﻟﺘﺄﺳﻴﺲ ﭘﺮﺗﻐﺎل را‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪان ﺑﺰرگ ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺨﺸﺪ‪١٧٨ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻣﺮاﺑﻄﺎن و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪,‬‬
‫‪ ,Alofonso‬ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ از او ﺑﻪ اﺑﻦ ُر دﻣﻴﺮ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻃـﻲ‬ ‫‪the Battler‬‬ ‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٥٠٨‬ـ ‪٥١٢‬ق ‪ ١١١٤.‬ـ ‪١١١٨‬م ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و‬
‫ﺗﺎز ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﺣﻤت ﻗﻠﻤﺮو اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬او ﺑﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٧٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻤﻚ ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اروﭘﺎ‪,‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺴ ّﻠﻂ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ آن را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل‬
‫ﻣﻬﻢ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓﺘﺎد‪/‬‬
‫‪٥١٢‬ق ‪١١١٨.‬م ﻣﺮﻛﺰ ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ و ﻳﻜﻲ از ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي ّ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻴﺰي و آﺑﺎدي ﺑﻪ ﻋﺮوس وادي ﻧﻬﺮ ِا ْﺑ ُﺮو ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎه آراﮔﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ آﺑﺎداﻧﻲﻫﺎ و ﺗَـﻔ َّﻮق ﺟـﻤﻌﻴﺘﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻫﺰاران ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮب ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗـﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻃـﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ ﻣﺮﻛﺰ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺷﺪ‪ /‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺳﻘﻮط ُﻃﻠﻴ ﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ـﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ ﻧـﻴﺰ ﺳـﺒﺐ اﻫـﻤﻴﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ,‬دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ َﺳ َ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ﺷﺪ‪١٧٩ /‬‬

‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺳﻮاران ﻣﻌﺒﺪ ‪ , Templars‬ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي در ﻧـﺒﺮدﻫﺎي‬

‫ـﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ و اﻃـﺮاف آن در ‪٥٠٥‬ق ‪١١٢٢.‬م ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺷﺮق اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي دﻓﺎع از َﺳ َ‬
‫ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﺟـﻤﻌﻴّﺖﻫﺎي ﻧـﻈﺎﻣﻲ اﻫـﺘﻤﺎم ورزﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﮔـﺮوهﻫﺎ ﺳـﻮاران ﻣـﻌﺒﺪ ﻧـﻔﻮذ‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي داﺷﺘﻨﺪ‪ ١٨٠ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺑﺎ ﻫﻤﻴﺎري اﻳﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ُﺗ ِﻄﻴﻠَﻪ ‪َ , Tudela‬ﻃ ّﺮﻛُﻮﻧَﻪ ‪َ , Tarragona‬ﻗﻠﻌﻪ اﻳﻮب ‪َ , Calatayud‬د ْو َر َﻗﻪ ‪َ , Daroca‬ﻃ َ‬
‫ـﺮ ُﺳﻮﻧَﻪ‬
‫‪ Tarozona‬و ﺑﻘﻴﻪ دژﻫﺎي ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ ﻫﻤﭽﻮن َوﺷْ َﻘﻪ ‪ Huesca‬و ُروﻃَﻪ ‪ Rueda‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺸﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻣﻌﺮض‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺟﺪي دﺷﻤﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺷـﺮﻗﻲ ﺻـﺤﻨﻪ ﺣـﻮادث‬
‫ﻋﻈﻴﻢ و ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻋﺼﺮ ﻣﻮﺣ ﺪان ﺷﺪ‪١٨١ /‬‬
‫ّ‬
‫در اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎﻳﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﻤﺪه اﻧﺪﻟﺲ ﻫﻤﭽﻮن ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ‪َ ,‬ﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪,‬‬
‫اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ‪ ,‬و ﻏﻴﺮه رخ داد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﻣﻴﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﺳﺮ ﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در ﺑﺨﺶ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﺎ اﺳﺘﻘلﻃﻠﺒﻲ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﺗﺤﺮﻛﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬اراﺿﻲ وﺳﻴﻌﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻮد ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺳﻴﻒ اﻟﺪوﻟﻪ ﻧﻬﺎد و او را ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ـﺮ َد ِﻧﻴﺶ ‪ ٥٤٢T‬ـ‬
‫ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮد‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺷﻮرﺷﻲ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ َﻣ ْ‬
‫‪٥٦٦‬ق ‪ ١١٤٧.‬ـ ‪١١٧٠‬م‪ Q‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬او در ُﻣ ْﺮ ِﺳ َﻴﻪ و ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺮاﺑﻄﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ دو دﻫﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻣﺮاﺑﻄﺎن در‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ َﻣ ْﺮ َد ِﻧﻴﺶ ﺑﺎ ﻛﻨﺖ َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛـﻢ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت رو ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ّ‬
‫َﻗﺸْ ﺘَﺎﻟَﻪ و ﻫﻨﺮي دوم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ,‬و ﺟﻤﻬﻮري ﺟﻨﻮا در ازاي ﭘـﺮداﺧﺖ ﺧـﺮاج ﺳـﻨﮕﻴﻦ و‬
‫ﺗﻌﻬﺪات دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎي ﺻﻠﺢ ﺑﺴﺖ ﺗﺎ از ﻛﻤﻚﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ ١٨٢ /‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﺟﻤﻬﻮري ﺟﻨﻮا ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺎﺟﺮان اﻳﻦ ﺟﻤﻬﻮري در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ُ ,‬ﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ و‬
‫دا ِﻧﻴَﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗـﺤﺖ ﺣـﻤﺎﻳﺖ او ﺑـﻪ ﺗـﺠﺎرت‬
‫ﻣـﻘﺮي‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺑﻦ ﻣﺮد ﻧﻴﺶ ﻟﺒﺎس و ﻣﺮﻛﺐ ﺧﻮد را ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺮد‪١٨٣ /‬‬
‫َ ْ َِ‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣﺮدم ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻟﺒﺎس ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه اﻣﺮا و ﺳﺮﺑﺎزان آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ١٨٤ /‬ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸﻬﻮر دﻳﮕﺮ‬
‫را ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﻮﺣﺪان ﺑﻮد ﺷﺨﺼﻲ ﺻﻮﻓﻲ ﻣﺴﻠﻚ ﺑﻪ ﻧـﺎم اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ ﻗﺴـﻲ ‪ ٥٣٩O‬ـ‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﻐﺮب ‪O Algarve‬ﺟﻨﻮب ﭘﺮﺗﻐﺎل‪ N‬ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ /‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺴﻲ‬
‫‪٥٤٦‬ق‪ ١١٤٤.‬ـ ‪١١٥١‬م‪١٨٥ N‬‬

‫ﺷﻴﺦ اﻟﺼﻮﻓﻴﻪ‪ ,‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺒ ّﻠﻎ ّ‬

‫ﻣﻮﺣ ﺪان در اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣـﻬﺪي ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮا ﺧـﻮاﻧـﺪ‪ ١٨٦ /‬اﻳـﻦ ﺟـﻨﺒﺶ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺷـﻮرﺷﻲ ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن در ﺳـﺎل‬
‫‪٥٣٩‬ق ‪١١٤٤.‬م ﺷﺮوع و ﻫﻮاداران آن ﺑﻪ ﻣﺮﻳﺪﻳﻦ ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪﻧﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪ ١٨٧ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻬﺎد وﺳﻴﻊ ﺑﻮد ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام از اﻳـﻦ اﻣـﺮا و‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻌﻲ و ﺗﺷﺸﺎن‬
‫ﺻﺮف ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﺷﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻮﺣ ﺪان ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪١٨٨ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ اﺿﻤﺤل ﻗﺪرت ﻣﺮاﺑﻄﺎن ‪T‬ﺣﺪود ﻧﻴﻤة ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م‪Q‬‬
‫ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ دي اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٥٢٠T‬ـ‬
‫‪٥٢٥‬ق ‪ ١١٢٦.‬ـ ‪١١٥٧‬م‪ ,Q‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺑﺎ ﺣﻤت ﻣﻜﺮر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻧﻊ ﺟﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻧﺪﻟﺲ را ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﻨﺪ; اﻣﺎ در اﻳﻦ اﻳﺎم ّ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان در ﺳﺎل ‪٥٤١‬ق ‪١١٤٦.‬م وارد اﻧﺪﻟﺲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در آﻏﺎز‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫او ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ ّ‬
‫اﺳﺘﻴ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻧـﺎ ﮔـﺰﻳﺮ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻋـوه ﺑـﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ ﻧـﻴﺮوﻫﺎي ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن و‬
‫در اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫـﻔﺘﻢ‬
‫ﺷﻮرﺷﮕﺮاﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ ﻣﺮد ﻧﻴﺶ ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﻨﺪ‪١٨٩ /‬‬
‫َ ْ َِ‬
‫اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي اﺳﻣﻲ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار داد و ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٥٣٩‬ـ ‪٥٤٢‬ق ‪ ١١٤٤.‬ـ ‪١١٤٧‬م‬
‫ﺎﺳﻪ ‪ Baeza‬و‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﻛﺮد‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﺮ ﺷﻬﺮ َﺑ ّﻴ َ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ را از ّ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬ ‫و‪m‬ﻳﺖ ﺟﻴﺎن ‪ Jaen‬اﺳﻴﺘ ﻳﺎﻓﺖ‪١٩٠ ,‬‬
‫اﻣﺎ ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ّ‬ ‫َ ّ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٨١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در ﺳﺎل ‪٥٤٢‬ق ‪١١٤٧.‬م ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣـﺤﺎﺻﺮهاي ﻃـﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ ‪ ,‬ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻣﻬﻢ درﻳﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻠﻤﺎي آن ﺟﺎ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﻌﻲ و ﺗﺷﻲ ﻛﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ّ /‬‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٥٥٢‬ق ‪١١٤٧.‬م از زﻣﻴﻦ و درﻳﺎ آن‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ‪ ٧‬ﻣﺎه اداﻣﻪ داﺷﺖ; ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ّ‬ ‫ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺑﻪ ‪ ١٠‬ﺳﺎل ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ از آن ﺟﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ّ‬
‫اﻟﻤﺮﻳﻪ ﭘﺎﻳﺎن دادﻧﺪ‪١٩١ /‬‬
‫َ ِﱠ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺳﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﺳﻘﻮط اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ‬‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ّ‬
‫ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ‪ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻨﺮﻳ ِﻜﺰ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺸﻮر ﺟﺪﻳﺪاﻟﺘّﺄﺳﻴﺲ ﭘﺮﺗﻐﺎل ‪,‬‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﺑﻪ ّ‬
‫ﻫﻤﻮاره در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ او ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﺷﻤﺎل ﺑﺎ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و در ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﮔﻴﺮ ﺷﻮد; ﺳﺮاﻧﺠﺎم وي ﺑﺎ ﭼﻨﺪ اﻗﺪام ﺗـﻬﺎﺟﻤﻲ ﺗـﻮﻓﻴﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ در ﺳﺎل ‪٥٤٢‬ق ‪١١٤٧.‬م ﺷﻬﺮ َﺷ ْﻨﺘَﺮﻳﻦ ‪ Santarem‬را از ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻛﻤﻲ‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺷﻐﺎل آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺑﻦ ﺑﺴﺎم َﺷﻨْ ﺘَﺮﻳﻨﻲ‪ ,‬ﻛﺎﺗﺐ اﻧﺪﻟﺴﻲ ‪ ,‬ﻛـﻪ ﻣـﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ادﺑﻲ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﺬﺧﻴﺮه ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده‪ ,‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮده‪ ,‬ﺳﭙﺲ آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ‬
‫ﺗﺮﻙ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ اوﺿﺎع ﺷﻬﺮ ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﺳﻘﻮط‬
‫آن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪١٩٢ /‬‬

‫‪Lisboa‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻗﻮت ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف اُﺷْ ﺒُﻮﻧَﻪ ‪O‬ﻟﻴﺴﺒﻮن‪N‬‬
‫اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴّﺎت ﺟﻨﮕﻲ آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻗـﺼﺪ اﺷـﻐﺎل اُﺷْ ـﺒُﻮﻧَﻪ ‪ ,‬ﻟﺸﻜـﺮ ﻋـﻈﻴﻤﻲ از‬
‫ﺻﻠﻴﺒﻴﺎن ﻣﺘﺸﻜّﻞ از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن آﻟﻤﺎن‪ ,‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ,‬اﻧﮕﻠﻴﺲ و ﻫﻠﻨﺪ از ﻃﺮﻳﻖ اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃـﻠﺲ و‬
‫ﺳﺎﺣﻞ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻋﺎزم ﺷﺮق ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺮﺗﻐﺎل از اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻛﺮد و ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن وﻋﺪه داد ﻏﻨﺎﻳﻢ اﻳﻦ ﻧﺒﺮد را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ /‬ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻗـﻮاي ﺻـﻠﻴﺒﻲ اﻳـﻦ‬
‫دﻋﻮت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻟﻴﺴﺒﻮن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﻮاي ﭘﺮﺗﻐﺎل از ﻫـﻤﻪ ﺳـﻮ ﺷـﻬﺮ را ﺑـﻪ ﻣـﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧـﺪ; اﻳـﻦ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎره ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ /‬در اﺛﻨﺎي آن اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت و ِﻗع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ آﺳﻴﺐ دﻳﺪ و ﻣﺮدم وﺿﻊ اﺳﻒ ﺑﺎري ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﺷﻬﺮ را در ﺳـﺎل‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪٥٤٢‬ق ‪١١٤٧.‬م ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛـﻪ َﺷـ ْﻨﺘ ََﺮه ‪ Sintra‬ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ دوﻟﺖ ﭘﺮﺗﻐﺎل اﻓﺘﺎد‪ /‬اﻳـﻦ دوﻟﺖ ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﮔﺴـﺘﺮش ﻣـﺮزﻫﺎﻳﺶ ﺗـﺎ اواﺳـﻂ ﺳـﺪة‬
‫ذﻣﻲ ‪ O‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ N‬و ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪١٩٣ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ از ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م از ﺳـﻪ ﻃـﺮف ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ آراﮔﻮن‪ ,‬از ﺑـﺨﺶ‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ :‬از ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ّ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و از ﻃﺮف ﻏﺮب دوﻟﺖ ﺗﺎزه اﺳﺘﻘل ﻳﺎﻓﺘﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎل آﻧـﺎن را ﺗـﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داد‪ /‬اﻳﻦ ﺳﻪ دوﻟﺖ ﺗﺎ ﻧﻴﻤة ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م از ﻣﻠﻮﻙ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻴﺖ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺪف ﻋﻤﺪه آﻧﺎن از ﺟﻨﮓ ﻣﺪاوم ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺘﺮداد‬
‫اراﺿﻲ ﺑﻮد; ﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه ﺑﻴﻦ آن ﻫﺎ درﮔﻴﺮي رخ ﻣﻲداد‪ ,‬اﻣّﺎ ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم روﻳـﺎروﻳﻲ ﺑـﺎ ﻗـﻮاي‬
‫اﺳﻣﻲ وﺣﺪت ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﻴﺎري ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر آﻧﺎن ﻣﺆﺛّﺮ ﺑﻮد‪ /‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ,‬ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﻫﻤﺪﻟﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﻧﻴﺰ‬
‫‪T‬ﻣﻮﺣ ﺪان و ﻣﺮاﺑﻄﺎن‪ Q‬ﭼﻨﺎن ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ّ‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺋﺘف ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي آن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮي از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴــﻴﺤﻴﺎن اﻓــﺘﺎد‪ُ :‬ﻃــﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ در ‪٥٤٣‬ق ‪١١٤٨.‬م‪ِ ,‬‬
‫]ر َده در ‪٥٤٤‬ق ‪١١٤٩.‬م‪ ,‬ﻗــﻠﻌﻪ َرﺑــﺎح‬
‫‪٥٥٢‬ق ‪١١٥٧.‬م و آن ﭼﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪٥٥٢‬ق ‪١١٥٧.‬م و‬
‫‪٥٧٢‬ق ‪١١٧٧.‬م ﺳﻘﻮط ﻛﺮدﻧﺪ‪١٩٤ /‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ در ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴّﺖ در اﻳﻦ دوره‪ ,‬وﺣﺪت روﻳة‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺎپ ﻫﻤة اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﺨﺸﻲ از اﺟﺮاي ﻳﻚ ﻃﺮح ﺑﺰرگ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺮد‪ /‬او در ﺳﺎل ‪٥٤٢‬ق ‪١١٤٧.‬م ﺿﻤﻦ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در‬
‫ﺷﺮق‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت آﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﺧـﻄﺎب ﺑـﻪ ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ا ﻛﻨﻮن ﻃﺮﻓﺪاران ﺻﻠﻴﺐ ﻧﻘﺸة ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ُﻮر َﻗﻪ ‪ Minorca‬و ﺷﺮق‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﭼﻬﺎر ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺪارﻙ دﻳﺪه ﺷﺪ‪ ,‬ﺟﻨﻮاﺋﻲﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ِﻣﻴﻨ َ‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻟ َﻤ ِﺮ ﱠﻳﻪ ‪Almeria‬‬

‫ﺷﺪ‪ /‬وﻇﻴﻔﻪ ﻛﻨﺖ َﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ ‪O‬ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ‪N‬ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ُﻃﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ ‪ Tortosa‬ﺑﻮد و آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻨﺮﻳ ِﻜﺰ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٨٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻟﻴﺴﺒﻮن ‪ Lisboa‬و َﺷﻨﺘَﺮﻳﻦ ‪ Santarem‬اﺧﺮاج ﻛﻨﺪ‪١٩٥ /‬‬
‫ْ‬
‫در اﻳﻦ ّاﻳﺎم ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ از ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ در اﺧﺘﻴﺎر دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺴﺮﻳﻊ در روﻧﺪ اﺳﺘﺮداد ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ ﺣـﻤت ﭘـﻲدرﭘﻲ ﻣـﻮ ّﺣﺪان ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑـﻪ اﻣـﻀﺎي ﺗـﻮاﻓـﻘﻨﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺳﺎل ‪٥٤٥‬ق ‪١١٥١.‬م ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﺣﺎ ﻛﻢ آراﮔﻮن ﺑﺎ ﻫـﻢ‪ ,‬ﭘـﻴﻤﺎن‬
‫ُﺗ ِﻄﻴ َﻠﻪ را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺣﻖ ﭘﻴﺸﺮوي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ آراﮔﻮن‬
‫داده ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﻛﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮ دو ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺗﺼﺮف ﺷﺪه رﻋﺎﻳﺖ ﻛـﻨﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم ﺗـﻬﺪﻳﺪ ﺟـﺪي‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻘﻮق ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را در ﻣﻨﺎﻃﻖ ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮاﺑﻄﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ‬ ‫‪١٩٦‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬از اﺧﺘف ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ و ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺳﭙﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ زﻣﺎن در ﻛﻨﺎر ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت رو ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻮﺣﺪان اﻳﺠﺎد زﺣﻤﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪١٩٧ /‬‬
‫ّ‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﻧﻴﻤﻪ دوم‬
‫ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻗﺪام ﺑـﻪ ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﮔـﺮوهﻫﺎي ﻣـﺒﺎرز و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﺒﻞ از آن ﻫﻢ ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴ َﻄﻪ دﺳﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻘﺎرن اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ,‬در دﻳﮕﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎ‪ ,‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﻘﺶ دﻓﺎﻋﻲ‪ ,‬ﻋﺎﻣﻞ ّ‬
‫ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑـﺮاي دﻓـﺎع از ﻗـﻠﻌﻪ َرﺑـﺎح در ﺳـﺎل‬
‫‪٥٥٣‬ق ‪١١٥٨.‬م ﺷﻜــﻞ ﮔــﺮﻓﺖ ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﺳــﻮاران ﻗـﻠﻌﻪ َرﺑـﺎح ﻣـﻮﺳﻮم ﺷـﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ در‬
‫‪ Order‬و در ‪٥٦٦‬ق ‪١١٧٠.‬م ﺟـﻤﺎﻋﺖ‬ ‫‪Alcantara‬‬ ‫اﻟﻘـ ْﻨ َﻄ َﺮه‬
‫‪٥٦٢‬ق ‪١١٦٦.‬م ﮔــﺮوه ﻧـﻈﺎﻣﻲ َ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ ‪ Order O Santiago‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻈﺎﻣﻲ ـ دﻳﻨﻲ و ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از‬
‫ﺳﻮاران ﻣﻌﺒﺪ ‪ ١٩٨ Templars‬و ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز ‪ Hospitallers‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ وﻇﻴﻔة اﺻﻠﻲ آﻧﺎن دﻓﺎع‬
‫ﺟـﻤﻌﻴﺖﻫﺎ در‬
‫ّ‬ ‫از ﻧﻘﺎط اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻃﻮل ﻣﺮزﻫﺎي اﺳـﻣﻲ ﺑـﻮد‪ /‬ﻛـﺎر اﻳـﻦ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪ ,‬ﻟﺌﻮن و ﭘﺮﺗﻐﺎل روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ‪ّ ,‬اﻣﺎ در آراﮔﻮن ﭼﻮن ﺳﻮاران ﻣﻌﺒﺪ داراي ﻧﻔﻮذ ﺑﻮدﻧﺪ اﻳﻨﺎن‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان‪,‬‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﻤﻴﻦﮔﺎهﻫﺎﻳﻲ در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﻤت ّ‬
‫ّ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت آﻧﺎن را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻃـﺮﻳﻖ ﺟـﻤﻊآوري اﻋـﺎﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫آزادﺳﺎزي اﺳﻴﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺘﻨﺪ و ﺳـﺎ ﻛـﻨﺎن ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﻣـﺮزي را ﺑـﺮاي ﻣـﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺠﻬﻴﺰ و ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪١٩٩ /‬‬

‫در ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﺑﻪ وﻳﮋه ﻧﻴﻤة دوم آن ﻳﻌﻨﻲ ّاﻳﺎم ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻃـﻮ‪m‬ﻧﻲ آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﻫﺸـﺘﻢ‪,‬‬
‫ﭘــﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٥٥٣T‬ـ ‪٦١٠‬ق ‪ ١١٥٨.‬ـ ‪١٢١٤‬م‪ ,Q‬ﺑـﻪ ﺗـﻨﺎوب ﭘـﻴﺮوزي و ﺷﻜﺴﺖ ﺑـﻴﻦ‬
‫وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ّ‬ ‫‪T‬ﻣﻮﺣ ﺪان‪ Q‬و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺧﻮت دﻳﻨﻲ ـ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ّ‬
‫ّ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻄﻌﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ,‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻠﻌﻪ َرﺑﺎح‪ ,‬ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ و َاﻟﻘ ْﻨ َﻄ َﺮه ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ وا ﮔﺬاري اراﺿﻲ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ‪,‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ را‬
‫ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﻨﺪ; اﻣّﺎ در ﺟﺒﻬة اﺳﻣﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺮح و ﻧﻘﺸﻪاي‬
‫ﺗـﺼﺮف‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺮاي درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪن دﺷﻤﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ از اﺧﺘﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رخ ﻣﻲداد ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﻧﻤﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ دﻟﺠﻮﻳﻲ ﻃـﺮفﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫درﮔﻴﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪٢٠٠ /‬‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ روﻳﺪادﻫﺎ ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮ ّﺣﺪان از ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖﻫﺎي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬

‫ﻛﺴﺐ ﻣﻮﻓﻘﻴّﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و در اوج ﻗﺪرت ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﻠﻄة ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﻓﺮاﺗﺮ از ﭘﻨﺞ ﻧـﺎﺣﻴﻪ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ‪ُ ,‬ﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ‪َ ,‬ﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ُ ,‬ﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ِاﻋـﻤﺎل ﻛـﻨﻨﺪ‪ ٢٠١ ,‬ﮔـﺎه ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي از ﻣﻐﺮب ﺗﺪارﻙ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﻮرش ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬آﻧﺎن را دﭼﺎر وﺣﺸﺖ‬
‫و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻗﺪام ﮔﺴﺘﺮدة ﻧـﻈﺎﻣﻲ آﻧـﺎن در اواﺧـﺮ ﺳـﺪة‬
‫‪٦‬ق ‪١٢.‬م اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٥٩١‬ق ‪١١٩٥.‬م در دﺷﺖ َا ْر ﻙ )‪ , Alarcos (Ark‬واﻗﻊ ﺑﻴﻦ‬
‫ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ و ُﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺋﺘﻓﻲ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬آراﮔﻮن و ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﻫﺸـﺘﻢ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫ﺿﺮﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ وارد آوردﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺎﻃﻊ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ّ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮات اﺳﺎﺳﻲ در ﻣﻮازﻧﻪ ﻗﺪرت ﺑﻴﻦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ‬
‫را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ در ﺻـﺪد ﺗـﺮﻣﻴﻢ ﺿـﻌﻒﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺸﻮﻳﻖ‬
‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و از ﺳﻮي اﺳﻘﻒﻫﺎ و رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ّ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ارﺑﺎﺑﺎن ﻛـﻠﻴﺴﺎ ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮدﻧﺪ ﺑـﺎ اﻳـﺠﺎد رواﺑـﻂ ﻣـﻮ ّد تآﻣﻴﺰ ﺑـﻴﻦ رﻫـﺒﺮان‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬اﺧﺘﻓﺎت آﻧﺎن را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ‪٢٠٢ /‬‬

‫ﺳﻴﻄﺮه ﻓﺮا ﮔﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و اﻧﺤل ﻛﻠﻲ ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺪة ‪٧‬ق‪١٣.‬م‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٨٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻧﺒﺮد َا ْر ﻙ ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮﭼﻴﺪن ﺳﻠﻄة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮ‬
‫‪ Innocent‬در ﺳـﺎل‬ ‫‪III‬‬ ‫اﻳـﻨﻮﺳﻨْﺖ ﺳـﻮم‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴ ﺖ ﺧﻮﻳﺶ را اﻓﺰاﻳﺶ دادﻧﺪ‪ /‬ﭘـﺎپ‬
‫ّ‬ ‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي‬
‫‪٦٠٨‬ق ‪١٢١١.‬م ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑـﺮاي ﺷـﺮﻛﺖ در ﺟـﻨﮓ ﺻـﻠﻴﺒﻲ ﺑـﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺗّﺤﺎد و ﺗﺮﻙ ﺧﺼﻮﻣﺖ دﻋﻮت ﻛﺮد‪ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻗﻮاي ﻧﺎوار‪ ,‬آراﮔﻮن‪َ ,‬ﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺎﻫﺎن اروﭘﺎ و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎه‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﺎ ﻳﻮرش ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬آﻧﺎن را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ِﻋﻘﺎب ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴﺖ داد‪ /‬ﻫﻤﻜﺎري ﮔﺴﺘﺮده ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻣﻮ ّﺣﺪان ‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﻌﺎدل ﻗﻮا در ﺷﺮف وﻗﻮع اﺳﺖ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ادﻋﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﻮب‬
‫اﻧﺪﻟﺲ را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮﻳﺶ درآورﻧﺪ‪ /‬ﻧﻴﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف‬
‫در ﭘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﻧﺒﺮد ِﻋﻘﺎب ‪٦٠٩T ٢٠٣‬ق ‪١٢١٢.‬م‪ Q‬ﺗﺤﻘّﻖ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ٢٠٤ /‬ﻣﺮا ﻛﺸﻲ ﺳﺒﺐ ﻋﻤﺪه ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺟﻨﮓ ِﻋﻘﺎب‪ ,‬اﺧـﺘﻓﺎت آﻧـﺎن‬
‫ﺎﺳﻪ ‪ Baeza‬و ُاﺑّﺪَ ه ‪ Ubeda‬ﻣﺴـﺘﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺷـﻬﺮﻫﺎي َﺑﻴّ َ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪن اﻳﻦ ﻣﻜﺎنﻫﺎ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪٢٠٥ /‬‬

‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﺒﺮد ِﻋﻘﺎب‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻗﺘﺪار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ,‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﭘـﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن از ﻫﻤﭙﺎﺷﻲ و ﺳﻘﻮط ﺳﺮﻳﻊ ّ‬
‫ﻋﻤﺪة آﻧﺎن در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ,‬ﻣﺮﻛﺰ واﻗﻌﻲ‬
‫آﻧﺎن در ﻣﻐﺮب ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺟﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪٦١٠‬ق ‪١٢١٣.‬م ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺑﺎ ﺷﻮرش ﺧﻮﻳﺶ دﻳﻮارﻫﺎي ﻓﺎس را ﺑﻪ ﻟﺮزه درآوردﻧﺪ و ﻛﺎخ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ّ‬
‫ﻣﻠﻤﻮﺳﻲ در ﺷﺮف ﻓﺮو رﻳﺨﺘﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ اﺑﺘﺪا از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪادي‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺻﺪد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑـﺮآﻣـﺪﻧﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﻣـﻨﻈﻮر‬
‫دژﻫﺎي اﺳﻣﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘَﺎﻟَﻪ وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ از ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي‬
‫او ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ‪٢٠٦ /‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ِﻋﻘﺎب ‪ ,‬ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺳﻮم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٦١٣T‬ـ ‪٦٥٠‬ق ‪ ١٢١٧.‬ـ ‪١٢٥٢‬م‪ ,Q‬و‬
‫ﺟــﻴﻤﺰ ّاول ﻣــﻌﺮوف ﺑــﻪ ﻓــﺎﺗﺢ ‪ ,‬ﺣــﺎ ﻛـﻢ آراﮔـﻮن ‪ ٦٠٩T‬ـ ‪٦٧٤‬ق ‪ ١٢١٣.‬ـ ‪١٢٧٦‬م‪ ,Q‬از‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ّاﻳـﺎم ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﺳﺨﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ دوﻟﺖﻫـﺎ ﻣـﻮﻓﻖ‬
‫ّ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻧﺎﺣﻴﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﺮ ﻫـﻤﻪ ﻧـﻮاﺣـﻲ ﺟـﻨﻮب‪,‬‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺪَ ﺟﻦ درآﻳﻨﺪ‪٢٠٧ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ اﻳّﺎم اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ دوره ﭘﺮ اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕـﺮاﻧـﻲ را ﺳـﭙﺮي ﻛـﺮد و‬
‫رﻫﺒﺮان آن ﮔﺮﭼﻪ داراي ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻟﻴﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آن را در ﺟﻬﺖ رﻗـﺎﺑﺖﻫﺎي ﻧـﺎﺳﺎﻟﻢ و‬
‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻫﻮد ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ اﻟﻤﺘﻮﻛّﻞ‬
‫ﻋﻠﻲ ا ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ د‪m‬وريﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ او ﺳﻴﻒ اﻟﺪّ وﻟﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و دﻳﮕﺮي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ا]ﺣﻤﺮ ﺑﻮد‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﻣﺪﺗﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺻـﺤﻨﻪ درﮔـﻴﺮي اﻣـﺮاي‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان و ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ َﻣ ْﺮ َد ِﻧﻴﺶ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺳﺘﻴي اﺑـﻮﺟﻤﻴﻞ َزﻳّـﺎن ﺑـﻦ اﺑـﻮاﻟﺤـﻤت‬
‫ّ‬
‫ﻣﺪاﻓﻊ ﺑﻦ َﻣ ْﺮ َدﻧِﻴﺶ در ﺳﺎل ‪٦٢٦‬ق ‪١٢٢٩.‬م ﺑﺮ آن ﺟﺎ ﻗﻄﻌﻲ ﺷﺪ‪ ٢٠٨ /‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ‬
‫ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره از ﻫﻤﻪ اﻣﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋﺰﻣﺶ ﺑـﺮاي ﺟـﻨﮓ‬
‫ﻣﺪاوم ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن راﺳﺦﺗﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻳﻮرش ﺑﺮد‬
‫و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﻄﻮط دﻓﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺮا ﻛﺰ اﺻﻠﻲ آن ﺟﺎ از‬
‫ـــﺮ ُﻃﺒَﻪ ‪ Cordoba‬در‬
‫ﻗـــــﺒﻴﻞ اﻧــــﺪوﺧﺮ ‪ Andujer‬و َﺑــــﻴّﺎﺳﻪ ‪ Baeza‬در ‪٦٢٣‬ق ‪١٢١٧.‬م و ُﻗ ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ‬
‫‪٦٣٣‬ق ‪١٢٣٦.‬م ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪ‪ /‬ﭼـﻨﺪ ﺳـﺎل ﺑـﻌﺪ‪ ,‬ﻓـﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ در ‪٦٤١‬ق ‪١٢٤٤.‬م ﺑـﻪ َﻏ ْ‬
‫‪ Granada‬ﻫﺠﻮم ﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﭘﻴﻤﺎن دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﺣﺎ ﻛﻢ آن ﺟﺎ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ا]ﺣﻤﺮ ‪ ,‬ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺳﻴﻄﺮه ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎ ﻣﺴـﺎﻋﺪت اﺑـﻦ اﺣـﻤﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ َﺟ ّﻴﺎن ‪ Jaen‬را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآورد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ‪٦٤٣‬ق ‪١٢٤٥.‬م ﺑﺮ آن ﺟﺎ اﺳﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ; ﺳﭙﺲ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﺑﻪ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠ ﱠﻴﻪ ‪ Seville‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ /‬اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه در ﺟﻨﻮب‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪ اﻣﺎ ﻛﻮﺗﺎه در ‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م ﺑﻪ ّ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮي ﺗﺎ ﻗﺎدس ‪ Cadiz‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪٦٤٨‬ق ‪١٢٥٠.‬م ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪٢٠٩ /‬‬

‫ﺗـﺼﺮف‬
‫ّ‬ ‫در ﻫﻤﺎن ّاﻳ ﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎ ﻳﻮرشﻫﺎي ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٨٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛﺰي و ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,‬ﻛﻪ از ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ ﺗﺎ ﺑﻠﻮغ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﭘﺎپ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﺳﻮم ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ را از‬
‫ﭘﻴﺮﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد و در ﺻﺪد اﺳﺘﻴ ﺑﺮ ﺷﺮق ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﺮآﻣﺪ‪ /‬او در ﻣﺪت‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ‪ ٦٠٩T‬ـ ‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦ ١٢١٣.‬م‪ Q‬ﺑﺮ ﻏﻨﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﻣﻲ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬وي ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺷﻐﺎل ُﻃـﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ ‪ Tortosa‬در ‪٦٢٢‬ق ‪١٢٢٥.‬م آﻏـﺎز ﻛـﺮد‪/‬‬
‫آنﮔﺎه آﻫﻨﮓ ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ ‪O‬ﺑﺎﻟﺌﺎر‪ Balearics N‬را ﻧﻤﻮد و در ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ‪٤٢٦‬ق ‪١٢٢٩.‬م ﺗﺎ‬
‫‪٦٣٢‬ق ‪١٢٣٥.‬م ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪ; ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ Balencia‬ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان‪ ,‬اﺑـﻮﺟﻤﻴﻞ زَ ﻳّـﺎن از‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﺒﻴﻞ اﺑﻮزﻳﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از اﻣﺮاي ّ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ َﻣ ْﺮ َد ِﻧﻴﺶ و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻫﻮد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎزﻋﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آراﮔﻮن‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﭘﻴﺸﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دﻫﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ,‬دژﻫﺎ‬
‫و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪٢١٠ /‬‬
‫َ ِ َ‬
‫اﺑﻦ ا َ]ﺑّﺎر ‪T‬د‪٦٥٨‬ق‪ Q‬ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﻛﺎﺗﺐ اﺑﻮ ﺟﻤﻴﻞ زَ ﻳّﺎن‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬و از ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮده‪ ,‬ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺼﺮف ﺑد اﺳﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رﻓﺘﺎر ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ و ﻏﻢ‬
‫اﻧﮕﻴﺰي داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺧﻮﻳﺶ راه را ﺑﺮاي ﺗﺴﻠّﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﻮار ﻛﺮدﻧﺪ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪T James I‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ا َ]ﺑّﺎر ﺟﺎﻗﻢ ﺑﺮﺷﻠﻮﻧﻲ‪ Q‬از رﻣﻀﺎن ‪ ٦٣٥‬ﺗﺎ‬
‫اﺑﻮ ﺟﻤﻴﻞ‬
‫ﺻﻔﺮ ‪٦٣٦‬ق در اﻃﺮاف ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ ﺧﻴﻤﻪ زده و آن را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه در آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪٢١١ /‬‬
‫َ ِ َ‬
‫زَ ﻳّﺎن اﻣﻴﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬ﻫﻴﺄﺗﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ اﺑﻦ ا َ‪m‬ﺑّﺎر ﻧﺰد اﺑﻮزﻛﺮﻳﺎ ﺣﻔﺼﻲ ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﺗﻮﻧﺲ ‪ ,‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫ﺗﺎ از او ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ ﻣﺮدم َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ از ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺪد ﺟﻮﻳﺪ‪ /‬اﺑﻦ ا َ‪m‬ﺑّﺎر در آن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻴﻨﻴﻪ را ﺳﺮود; ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‬
‫ﻗﺼﺪ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﻔﺼﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻋﺪت‪ ,‬ﻗﺼﻴﺪه ﻣﻌﺮوف ّ‬
‫اﻣﻴﺮ ﺣﻔﺼﻲ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﭘﺮ از اﻣﻮال و آذوﻗﻪ ﺑﻮد رواﻧﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟـﻬﺖ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ اﻳﻦ ﻛﻤﻚﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم آن ﺟﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ ٢١٢ /‬اﺑﻮ ﺟﻤﻴﻞ َز ّﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺨﺖﺗﺮ‬
‫ﺷﺪن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﻙ ﺷﻬﺮ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ از ﺳﻤﺖ درﻳﺎ ﺑﻪ دا ِﻧ َﻴﻪ رﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳﺎدي از ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ در ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ‪٦٣٦‬ق ‪١٢٣٨.‬م‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓﺘﺎد‪٢١٣ /‬‬

‫ــﺮ ِﺳ َﻴﻪ ‪ Murcia‬در ﺳــﺎل ‪٦٤٠‬ق ‪١٢٤٢.‬م‪ ,‬داﻧــ َﻴﻪ ‪ Denia‬در‬

‫ﺑــــﻌﺪ از آن ﺷـــﻬﺮﻫﺎي ُﻣ ْ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٨٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗـﺼﺮف ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن آراﮔـﻮن‬

‫ّ‬ ‫‪٦٤١‬ق ‪١٢٤٣.‬م و ﺷـﺎ ِﻃﺒَﻪ ‪ Jativa‬در ﺳـﺎل ‪٦٤٤‬ق ‪١٢٤٦.‬م ﺑـﻪ‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ ‪ ٢١٤‬و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎر ﺟﻴﻤﺰ ّاول در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬داﻣﻨﻪ ﻧﻔﻮذ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب‬
‫در ﭘﻲ اﺷﻐﺎل ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ّ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ را ﻧﮕﺮان ﻛﺮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﻧﺎن را در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑـﺮاﻧﮕـﻴﺨﺖ‪/‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ دو دوﻟﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪﻧﺪ و‬
‫‪T‬ﻣﺤﻠﻲ در اﻃﺮاف َﺑـ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ Q‬را در ‪٦٤٢‬ق ‪١٢٤٤.‬م اﻣـﻀﺎ‬ ‫‪Almizra‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻨﺎﻣﻪ اﻟﻤﻴﺴﺮا‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس آن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ﺗﻮاﺑﻊ آن ﻧﺼﻴﺐ آراﮔﻮن ﺷﺪ و از ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﱠﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ٢١٥ /‬در واﻗﻊ ﭼﻮن از ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﱠﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﻮد و اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬از اﻳﻦ رو ﺟﻨﮓ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻴﺴﺮ ﻧﺒﻮد و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ آن ﺟﺎ را ﺑﻪ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ آراﮔﻮن ّ‬
‫وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺪه ﻛﺸـﻤﻜﺶ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ‪ ,‬ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﮔﺮﭼﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺴﻠّﻂ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗـﺤﺖ ﻧـﻔﻮذ و‬
‫ﺳﻠﻄﻪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪/‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﺟﻮﻳﻲ دوﻟﺖﻫـﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ از ﺣﺪود ﻧﻴﻤة ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ‪T‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺟﻮﻳﻲ و ﺿﻌﻒ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳم‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ آن‪ ,‬ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺪون ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﻣﺘﺷﻲ ﺷﺪه و ﺑﺮ وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي آن ﭼﻬﺎر دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫در اﻳﻦ اﻳﺎم ﻗﻠﻤﺮو ﮔﺴﺘﺮده ّ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﺣﻔﺺ در ﺗﻮﻧﺲ در ‪٦٢٧‬ق ‪١٢٣٠.‬م‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ زَ ّﻳﺎن ‪O‬ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻮاد‪ N‬در ﺗﻠﻤﺴﺎن و ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻐﺮب اوﺳﻂ در ‪٦٣٢‬ق ‪١٢٣٥.‬م‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﻳـﺎ ﺑـﻨﻲ ﻋـﺒﺪاﻟﺤـﻖ ﺑـﻌﺪ از آن ﻛـﻪ آﺧـﺮﻳﻦ ﺑـﻘﺎﻳﺎي ﻣـﻮﺣﺪان را در‬
‫‪٦٦٨‬ق ‪١٢٦٩.‬م در ﻣﺮاﻛﺶ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬در ﻓﺎس ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻛﻪ در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺟﻨﻮب اﻧﺪﻟﺲ ﺗﺎ ‪٦٣٥‬ق ‪١٢٣٨.‬م ﻗـﺪرﺗﺶ ﺗـﺜﺒﻴﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٨٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺷﺪ‪٢١٦ /‬‬

‫ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻨﺎزﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ّ‬
‫ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻃﻮر ﺟﺪي در ﺻﺪد اﻋﺎدة ّ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﺎن اوﺿﺎع ﺷﺮق ﺟﻬﺎن اﺳم ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﻮرش ﺑﻲاﻣﺎن ﻣـﻐﻮل‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ﻏﺮب آن ﻧﺒﻮد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻋﺼﺮ ﺣﺮﻛﺖ و‬
‫ﻧﻬﻀﺖ و آﻏﺎز ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻮد و از دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث اﺳﻣﻲ در اﻧﺪﻟﺲ ﺑـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺤﺮ ﻙ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻳﺎد ﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ّ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﭘﻴﺸﺮوي ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺟـﻨﻮب‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪي ﺟﺪي ﺑﺮاي ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ زﺑﺎنﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑـﺎ اﺑـﻦ‬
‫اﺣﻤﺮ ﺳﺎزش ﻛﺮد و ﺑﻪ دﻓﺎع از او ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب و‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻮد‪ /‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮد‬
‫ﺗﺎ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻫﺮم ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ,‬ﻫﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻮد‬
‫ﺟﻮﻳﺪ و ﻫﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ آراﮔﻮن را ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺰدﻳﻜﻲ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ‬
‫ﻧﺼﺮ ﺑﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟـﻤﻌﻴّﺖ ﻋـﻈﻴﻢ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺗـﺤﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﻪاش‪ ,‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻲ در ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد‪ ,‬زﻳﺮا ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪,‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ رﻗﻴﺐ او َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻛﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ﺑـﻮد‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ,‬ﺗﻮازن ﻣﻮﺟﻮد از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرﻓﺖ‪٢١٧ /‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب‪ ,‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺎﻓﺖ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻧـﻴﺰ‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ رخ داد‪ /‬در ﭘﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب اﻳـﻦ ﻧـﻮاﺣـﻲ‪ ,‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻤﺎل ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻧـﺒﺎل ﻓـﺮﺻﺖﻫﺎ و‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺒﺐ‬
‫ﮔﺸﺎﻳﺶﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﺳﻨﺎد ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن اراﺿﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ را ﻫﻤﭽﻮن ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳـﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫ّ‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺪﺗا ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺴـﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪/‬آن‬
‫ﻋﺪه ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺖ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎﻧﻲ ﻫﻢ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٩٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﻪ ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ اﺧﺮاﺟﺸﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭼﻮن‬
‫در ﺻﻮرت اﺧﺮاج ﻋﻤﺪﺗا ﺟﺬب َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ اﺳﻣﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ذﻣﻲ ‪T‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‪ Q‬داراي ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪة ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ و ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ آﻧﺎن ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ‪,‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﺪﻣﺎت ارزﺷﻤﻨﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ; ﺑﻪ وﻳﮋه اﺷﺮاف ﻗـﺪرﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻮدﻧﺪ از ﺗﺠﺎرب آﻧﺎن ﺑﺮاي آﺑﺎدي اﻣ ﻙ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻛﺸﺎورزي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺳﻮد ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ٢١٨ /‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزشﻫﺎ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻣﻲ و ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻨﻲ‪ ,‬ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي ﺗـﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪ ٢١٩ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب اﺳﻣﻲ و ﺧﺼﻮﺻا ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‬
‫ﻣﻤﻠﻮ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮتﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﻤﺎر زﻳﺎدي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ در ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ از وﺟـﻮد‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ در آن ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه و ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺤﻠﻲ و‬
‫ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ را ﺗﺮﻙ و ﺑﻪ ﻣﻤﺎﻟﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻤﺎل ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ /‬ﺑـﻪ ﻧـﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻄﻌا در اﻳّﺎم ﻣﺮاﺑﻄﺎن و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻮ ّﺣﺪان ﻛﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻬﺎﺟﺮت آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻴﺸﺮوي دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳـﻣﻲ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻲﺷﺪ‪ ,‬آزار‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ را ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎري ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻋـﺎﻣﻞ ﻣـﺆﺛّﺮي در ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻣـﻨﺎﻃﻖ اﺳـﻣﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪادي از آﻧﺎن را ﻫﻢ ﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮدﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ‬
‫ﻣﺤﺎرب ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,‬ﻃﻲ ﺣﻤﺗﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٥٠٧‬ـ ‪٥١١‬ق ‪ ١١١٤.‬ـ‬
‫ﻓـﺘﻮاي اﺑـﻦ رﺷـﺪ‬
‫‪١١١٨‬م ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲﺗﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪٢٢٠ /‬‬

‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﻧﻴﺰ در ﻣﺤﻮ‬

‫‪O‬اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ رﺷﺪ‪ ,‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ د‪٥٩٥‬ق‪ Q‬در زﻣﺎن ّ‬
‫ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﻣﺆﺛّﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬او ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮا داد‪ :‬از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ‪ُ T‬ﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‪ Q‬رﻓﺘﺎر ﺻﻠﺢآﻣﻴﺰي ﻧﺪارﻧﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٩١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪T‬ﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮ ﺑﺎن‪ Q‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﺎﻓﺮان ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﻫﻤﻜﺎري ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺎﻳﺪ آﻧـﺎن را از‬
‫ﭼﻮن ﻣﻌﺎﻫﺪان ُ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ اﺧﺮاج ﻛﺮد‪٢٢١ /‬‬

‫ﺣﺬف ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ از ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﻫﻴﭻ ﮔﺰارﺷﻲ از وﺟﻮد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺤﻠﻲ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي ﺟـﻨﻮب اﺳـﻣﻲ داده ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ™ ﺑﺎزرﮔﺎن‪ ,‬ﺑﺮده و‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻋﻀﺎي ﮔﺮوهﻫﺎي اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ در آن ﺟﺎ ﺣﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﻌﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﺤﺪودي از ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗا در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ّ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﺎﻣ’ ﻋـﺮﺑﻲ و اﺳـﻣﻲ ﺑـﻮد و اﻳـﻦ‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ در ‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م ﺑﺎ ﻗﺪرت اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ /‬در ﺑﻴﺮون از‬
‫ﺟﻮ اﺳﻣﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳﺎدي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫اﻳﻦ ّ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮدﺷﺎن را داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در واﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﻳﺪي از اﺳم اراﺋﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎﻳﻞ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﺎﻣ’ ﻋﺮﺑﻲ و اﺳﻣﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٢٢٢ /‬‬
‫ْ‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺴﻠﻂ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﻣﻲ‬

‫در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; ﮔﺎه از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﻧـﺎﺣﻴﻪاي دﺳﺖ ﻣـﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﺑـﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﻮارد ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ‪ ,‬آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬اﺣﺘﻤﺎ™ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺪاﻓﻌﺎن آن را‬
‫ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﺮده ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪوي ّاول‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ّ‬
‫ﺳﺎل ‪٤٤٧‬ق ‪١٠٥٥.‬م ﺑﺮ وﻳﺰﻳﻮ ‪ Viseu‬و ﻟﻤﻴﻘﻪ ‪ Lamego‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن وﻳـﺰﻳﻮ را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻟﻤﻴﻘﻪ ‪ ,‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن آن را ﻛﺸﺘﻨﺪ و‬
‫دﻳﮕﺮان را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪٢٢٣ /‬‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ داراي اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻗﻮي ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﭘـﻲ ﻣـﺤﺎﺻﺮه‬
‫ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﺮ اﻏﻠﺐ آن ﻫﺎ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺿﻤﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٩٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﻮز ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺮارداد ﺗﺴﻠﻴﻤﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪه‪ ,‬وﻟﻲ ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺗﻌﺪادي از ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن آن دوره ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮوط ﭼﻨﺪان ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫را ّ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ آن ﻫﺎ را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ُﻗ ُﻠ ْﻤ ِﺮﻳﱢﻪ ‪ Coimbra‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺷﺶ ﻣﺎه از‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎﻟﺸﺎن در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷـﻬﺮ ﺗﺴـ ّﻠﻂ ﻳـﺎﻓﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﺳﻮي رود ﻣﻨﺪﻳﻖ ‪ Modego‬ﻛﻮچ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان اﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآورد‪ ٢٢٤ /‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺘﻌﺮض ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ آن ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﻨﻮز دو ﻣﺎه از ﺳـﻘﻮط اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در رﺑﻴﻊ ا‪m‬ول ‪٤٨٧‬ق ‪١٠٨٥.‬م آن را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٢٢٥ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮﺧف ﻗﺮارداد ﺗﺴﻠﻴﻢ و در ﻏﻴﺎب آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ‪ ,‬راﻫﺒﺎن ﻛﻠﻮﻧﻲ ﻫﻤﺴﺮ او‬
‫را ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪٢٢٦ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺎﺳﻪ‪ُ ,‬اﺑّﺪَ ه‪ُ ,‬ﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ‪َ ,‬ﺟـﻴّﺎن و ِا ْﺷ ِـﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪوﻟﻮﺳﻴﺎ از ﻗﺒﻴﻞ َﺑﻴّ َ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺎ ﺷﺮوط ﺧﺎﺻﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ُا ﱠﺑ ﺪَ ه اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺮط را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻓﺘﺢ ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ; در اﻳﻦ ﺟﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن را ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﺮد و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﻛﺎﻣ’ ﻣﺴﻴﺤﻲ درآورد‪ /‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ آن را ﻧﻴﺰ‬
‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗﺐ را ﻛﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎي َﺷﻨ َ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪٢٢٧ /‬‬

‫َﺟﻴّﺎن در ﭘﻲ ﻣﺤﺎﺻﺮهاي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺳﻘﻮط ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻧـﻮﺷﺘﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔﻨﺰاﻟﺚ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻮرش ﻓﺮﻣﺎﻧﺪوي ﺳﻮم ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮب ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻬﺮ‬
‫َﺟ ّﻴﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺷﺪن آن اﺑﻦ ا]ﺣﻤﺮ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را‬
‫در ﺳﺎل ‪٦٤٤‬ق ‪١٢٤٦.‬م ﺑﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد ﺳـﺎ‪m‬ﻧﻪ ﺑـﺎﺟﻲ‬
‫ﻣﻌﺎدل ‪ ١٥٠٠٠٠‬ﻣﺮاﺑﻄﻲ ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﺪ‬
‫و در ﻛﻮرﺗﺲ ‪ Cortes‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪ ٢٢٨‬ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮرﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫ﺷﻬﺮ اﺧﺮاج و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﺠﺪ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٩٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﭘﻲ ﻣﺎهﻫﺎ ﻣﺤﺎﺻﺮه ِاﺷْ ﺒِ ﻴﻠِ ﻴﱠﻪ ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م ﺑﻪ اﺷـﻐﺎل ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫درآﻣﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ ِاﺷْ ﺒِ ﻴﻠِ ﻴﱠﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳـحﻫﺎ و اﻣـﻮال ﻣـﻨﻘﻮل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑد اﺳـﻣﻲ ﻫـﺠﺮت ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط اﺷـﺒﻴ ِﻠ ّﻴﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻃﺮاف آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷَ ِﺮﻳﺶ ‪ُ , Jerez‬ا ْرﻛُﺶ ‪ ,Arcos‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷَ ُﺬوﻧَﻪ ‪ Medina Sidonia‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺣﻔﻆ‬ ‫ﺷﺮوﻃﻲ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻮرداري از ّ‬
‫ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺷﺮطﻫﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒا‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﻲ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﺨﻠﻴﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﻨﻮز ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ا ﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪٢٢٩ /‬‬
‫ّ‬ ‫ُ ﱠ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮﺧف ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻟﻘﺎﺋﺎت ارﺑﺎﺑﺎن ﻛـﻠﻴﺴﺎ ﺑـﻮده ﺑـﺎﺷﺪ‪ /‬ﭼـﻮن در اﻳـﻦ اﻳّـﺎم ﻏـﺮب‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻨﻮز ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﺷﺮق ﺑﻮد; روﺣﺎﻧﻴﺎن و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟـﺎ ﻫـﻴﭻ ﮔـﻮﻧﻪ ﺳـﺎزش و‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻴ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺗﺄ ﻛﻴﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻮال‬
‫ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را ﻣﺼﺎدره ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻮد آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ اﺳﺎرت درآورﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺷﻮراي ]ﺗﺮان‪ #‬در ﺳﺎل ‪٥٣١‬ق ‪١١٧٧.‬م ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻫـﺮ ﮔـﻮﻧﻪ ﺗـﻤﺎس ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧـﻮدداري‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪٢٣٠ /‬‬

‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در اداﻣة ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﻫﺮ ﭼـﻪ از اراﺿـﻲ‬
‫ﺗﺎﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب و ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲﺗﺮ و ﻧﺎﺣﻴﻪ درة رود ُ‬
‫ﺟﻤﻌﻴّﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﭘﻴﺶ روي داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م اﻏﻠﺐ آﻧﺎن‬
‫را ﺗﺤﺖ ﺳﻴﻄﺮه ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺟﺰ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ‪ ,‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ دﻳﮕﺮ از ﻗﺒﻴﻞ ُﻣ ْﺮ ِﺳ َﻴﻪ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه و در ﻣـﺮزﻫﺎي ﺟـﺪﻳﺪ دوﻟﺖ‬
‫آراﮔﻮن و ﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬و َﻟ ْﺒﻠَﻪ در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ در ﺳﺮﺣﺪّ ات ﺑﻴﻦ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﻃـﻮل‬
‫اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫‪ - #‬ﻗﺼﺮ ‪m‬ﺗﺮان )‪ (Lateran‬در رم ﻣﺪت ده ﻗﺮن ﻣﻘﺮ ﭘﺎپ ﺑﻮد‪/‬‬

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٩٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫در ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ ﻗﺪرت در دﺳﺖ اﺑﻦ ﻫﻮد ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪٦٣٥‬ق ‪١٢٣٨.‬م ﻓـﻘﻴﻬﻲ ﺑـﺎ ﻟﻘﺐ‬
‫ﺿﻴﺎءاﻟﺴﻨّﻪ ادﻋﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ّ ,‬اﻣﺎ او در ﺳﺎل ‪٦٣٦‬ق ‪١٢٣٩.‬م ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ و ﺑﺎ ﻛـﻤﻚ‬
‫دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻲ از ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻦ ﻫﻮد ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺑﻬﺎءاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ﺗﺴ ّﻠﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫او در ﺳﺎل ‪٦٤١‬ق ‪١٢٤٣.‬م از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﺮاردادي ﻛﻪ ﺑﺎﺣﻜﻮﻣﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺴﺖ‪ ,‬رﺳﻤا دﺳﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪة اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﺎره در ﺗﺎرﻳﺦﻧﺎﻣة ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ Primera cronica general‬آﻟﻔـﻮﻧﺲ‬
‫دﻫﻢ ‪ ٢٣١‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دژ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰاده آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﺑﺎ او‬
‫آن ﺑﻬﺎءاﻟﺪوﻟﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از درآﻣﺪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ِ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ از ﻗﺒﻴﻞ َﻗ ْﺮ ِ‬
‫ﻃﺎﺟﻨَﻪ‬
‫‪ Gartagena‬و ﻣﻮ] ‪ Mula‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ ﺗﻦ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪٢٣٢ /‬‬

‫ﺪﺟﻦ درآﻣـﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ‬

‫ﺑﺎ اﻣﻀﺎي ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻬﺎءاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دوﻟﺖ ُﻣ ّ‬
‫ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ‪ ,‬اﺻح ﻧﻈﺎم اداري و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ وﻳـﮋه‪ ,‬در‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﺸـﺎن داد‪ /‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ ﺑﺎ ﻗـﻴﺎم ﺳـﺎل ‪٦٦٢‬ق ‪١٢٦٤.‬م ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﭘـﻲ ﺑـﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺑﺮﭼﻴﺪن آن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ از ﭘﺪر زﻧﺶ‪ ,‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪T‬ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,Q‬ﻳﺎري‬
‫ـﺮ ِﺳﻴَﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻠﺒﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ; ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن در ﺳـﺎل ‪٦٦٤‬ق ‪١٢٦٦.‬م ُﻣ ْ‬
‫اﺷﻐﺎل ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ‪ /‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول در ﻣﻮرد ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ روزي ﻛﻪ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓﺘﺎد ﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺎ‪m‬ي دژ ‪T‬ﻗﻠﻌﻪ‪ Q‬رﻓﺘﻴﻢ‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻳﻢ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﻳﻚ دژ را ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن وا ﮔـﺬار ﻛـﻨﻨﺪ‪/‬آﻧـﺎن ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺼﺮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺮارداد ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﺼﺮ ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﻣﻲ در ّ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮدﻳﻢ ﺷﻤﺎ دو ﻣﺴﺠﺪ دﻳﮕﺮ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ دارﻳﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻴﭻ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ; اﻳﻦ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٢٣٣ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دﻫﻪ از ّ‬
‫ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﻧﻴﺮوﻫﺎي آراﮔﻮن درآﻣﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮاﻓﻘﻲ ﺑﻪ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ وا ﮔـﺬار ﺷـﺪ و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ راﻫﺮوﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪٢٣٤ /‬‬

‫اﻟﺴ َﻴﺮاء ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻛﻪ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ در ﺳﺎل‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻗﺒﻴﻞ اﺑﻦ ا َ‬
‫] ّﺑﺎر در ُ‬
‫اﻟﺤ ﱠﻠ ﺔ ﱢ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٩٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪٦٤٠‬ق ‪١٢٤٢.‬م ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ‪ ٢٣٥ /‬ﻋﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻘﻮط‬
‫در واﻗﻊ اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ‬
‫ﻣﺮ ﺳﻴﻪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪٢٣٦ /‬‬
‫ُْ ِ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﻫﺎروي ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از آن اﻳﺎم‪ ,‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮده‪ :‬ﻛﻪ ﺳﻘﻮط واﻗﻌﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﺳـﺎل‬
‫‪٦٦٤‬ق ‪١٢٦٦.‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ ‪ ,‬از آﺷـﻔﺘﮕﻲ ﻧـﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻣﻮ ّﺣﺪان ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮد و در اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻗﻠﻤﺮو ﮔﺴﺘﺮدهاي را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﻐﺮب‬
‫ﺗﺎولﺑَﻪ ‪ Huelva‬و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻴﺮﺳﺎﺣﻠﻲ را ﺗﺎ ﺟﺒﻞ اﻟﻌﻴﻮن‬
‫‪ Slgarve‬ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ اراﺿﻲ ﺳﺎﺣﻠﻲ ّ‬
‫‪ Gibraleon‬درﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬او ﺧﻮد را ﺣﺎ ﻛﻢ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻟﻘﺐ اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ‬
‫ﻧﻬﺎد‪ /‬در ﭘﻲ اﺳﺘﻴي ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺳﻮم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٦١٣T‬ـ ‪٦٥٠‬ق ‪ ١٢١٧ .‬ـ ‪١٢٥٢‬م‪ ,Q‬ﺑﺮ‬
‫ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ در ﺳﺎل ‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑـﺎ او ﺑـﻴﻌﺖ ﻛـﺮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻇﻬﺎر وﻓﺎداري ﻛﺮد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ َﻟﺒْﻠَﻪ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ از اﺳـﺘﺤﻜﺎﻣﺎت دﻓـﺎﻋﻲ ﻣـﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ,‬اﻣﺎ ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺳﻴﻌﻲ از ﻗﻠﻤﺮو او‬
‫اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ از ﻧﺎﺣﻴة ﺗـﺤﺖ ﻓـﺮﻣﺎن ﺧـﻮﻳﺶ از ﻗـﺒﻴﻞ‬
‫ﺟﺒﻞاﻟﻌﻴﻮن را ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ وا ﮔﺬار ﻛﻨﺪ‪ /‬ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺳﻮم ﻫﻴﭻ ﺗش ﺟـﺪي ﺑـﺮاي از‬
‫ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻜﺮد; ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دوﻟﺘﺶ ﻧﺒﻮد‪ /‬ﭼﻮن ا ﮔﺮ ﻣـﺮزﻫﺎي‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣـﻨﺎﻃﻖ دور دﺳﺖ ﺟـﻨﻮب ﻏـﺮﺑﻲ ﺗـﻮﺳﻌﻪ ﻣـﻲداد‪ ,‬ﺑـﺎ ﺧـﻄﺮ ﻫـﺠﻮم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺳﻤﺖ درﻳﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪ; اﻣﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ‪ ٦٥٠T‬ـ ‪٦٨٣‬ق ‪١٢٥٢.‬‬
‫ـ ‪١٢٨٤‬م‪ ,Q‬ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ َﻟ ْﺒ َﻠﻪ ﻛﻮﺷﺶ داﻣﻨﻪداري را آﻏـﺎز ﻛـﺮد‪ /‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر او در ﺳـﺎل‬
‫‪٦٦٠‬ق ‪١٢٦٢.‬م ﻗﻮاي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ﺑﻴﺶ‬
‫از ‪ ٩‬ﻣﺎه ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺪاﻓﻊ ﺷﻬﺮ را وادار ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬در ﻣـﻮرد ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﺗﺼﺮف َﻟ ْﺒ َﻠﻪ در ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣة آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﻮز ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﻐـﺮب در اﺷـﻐﺎل‬
‫ّ‬
‫‪ Aben‬ﻧﺎم داﺷﺖ‪ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ‬ ‫‪Mafot‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬رﺋﻴﺲ آﻧﺎن اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻋﻢ از ﻣﺮدان و ﺳﻮارﻛﺎران ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬اﺷﺮاف‪ ,‬ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و ارﺗﺶ را ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او اردوﮔﺎهﻫﺎ در اﻃﺮاف َﻟ ْﺒ َﻠﻪ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٩٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫و ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺻﺮه آن ادوات ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ داراي اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﻴﺮاﻣﻮن آن را دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﺮجﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﺳﻨﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﺑـﻦ ﻣـﺤﻔﻮظ‬
‫ﺑﺮاي دﻓﺎع از آن آذوﻗﻪ ﻓﺮاوان‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ورزﻳﺪه و دﻳﮕﺮ اﻣﻜﺎﻣﺎت را ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑﻮد‪ /‬در‬
‫اﺛﻨﺎي ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﻮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ ٧‬ﻣﺎه ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺮﻙ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال‪ ,‬دو راﻫﺐ ﻧﺰد آﻟﻔﻮﻧﺲ رﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻬﺮ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺳﻘﻮط ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ,‬رﻫـﺎ ﻛـﺮدن آن اﺷـﺘﺒﺎﻫﻲ ﺑـﺰرگ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ راﻫﺒﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﺠﻮم ﺣﺸﺮات ﻃﺎﻋﻮنزا ﻋﺪهاي از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻧﺎﺑﻮد و ﺑﻘﻴﻪ‬
‫رﻧﺠﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺮﻙ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﺪارد‪ /‬راﻫﺒﺎن ﭘﺎﺳﺦ دادﻧـﺪ ﺗـﺪﺑﻴﺮي ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﺗﺎ رﻧﺞ آﻧﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺑﻴﺎﻧﻪاي در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺣﺸﺮات ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪهاي ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﺪ‪ ,‬در ازاي آن ﺳﻜﻪ ﻧﻘﺮه‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮔﺮوهﻫﺎي ﻓﻘﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪,‬‬
‫اوﺿﺎع ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻬﺎد‪ ,‬آﻧﺎن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺷﺪن ﻣﺪت ﻣﺤﺎﺻﺮه ‪T‬ﺑﻴﺶ از ‪ ٩‬ﻣﺎه‪ Q‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻟﺒْﻠَﻪ‬
‫دﭼﺎر ﻛﻤﺒﻮد آذوﻗﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬او ﺑﺎ ارﺳﺎل‬
‫ﭘﻴﺎﻣﻲ ﺑﺮاي آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ﺑﻪ وي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد و ﻳﺎراﻧﺶ در‬
‫اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺮ َﻟ ْﺒ َﻠﻪ اﺳﻴﺘ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن اﻣ ﻛﻲ را در ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﺑﻪ اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ او ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺶ ﻧﺰد ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ رﻓﺖ‪٢٣٧ /‬‬

‫ﻋﻨﺎن در ﺟﺎﻳﻲ ﺳﻘﻮط َﻟﺒْﻠَﻪ را در ﺳﺎل ‪٦٥٥‬ق ‪١٢٥٧.‬م ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺳﻘﻮط‬
‫آن را در ﭘﻲ ﺗﺼﺮف ِاﺷْ ﺒِ ﻴﻠِ ﻴﱠﻪ در ﺳﺎل ‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م آورده اﺳﺖ ‪ ; ٢٣٨‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد; اﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻘﻮط‬
‫ﻗﻄﻌﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ آن دوره در ﺳﺎل ‪٦٦٠‬ق ‪١٢٦٢.‬م ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ دوم‬

‫‪ ١‬ـ او‪ m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬اﻳﮕﻨﺎﺳﻴﻮ‪ ,‬ﻫﻔﺖ ﻗﺮن ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﺗـﻤﺪن اﺳـ‪Q‬ﻣﻲ در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‪,‬ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻧـﺎﺻﺮ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺎن‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٦٥ ,‬ش‪ ,‬ص‪/٤٣١‬‬
‫‪2. O’Callaghan, Joseph F. }The Mudejars of Castile and Portugal in the Twelfth and‬‬

‫‪Thirteenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 1100-1300, ed. by James M.Powell‬‬

‫‪(Preinceton, 1990), p, 20.‬‬

‫‪ ٣‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري ﻣﺮاﻛﺸﻲ‪ ,‬اﻟﺒﻴﺎن اﻟ ُﻤﻐﺮب ﻓﻲ اﺧﺒﺎرا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ج‪/‬س‪ /‬ﻛﻮ‪m‬ن و ٕا‪/‬‬
‫ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﺜﻘﺎﻓﺔ‪١٩٨٣ ,‬م‪/١٦.٢ ,‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻫﻤﺎن ﺟﺎ; اﺑﻦ ﻗﻮﻃﻴﻪ‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺘﺘﺎح ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪا‬
‫اﻧﻴﺲ اﻟﻄّ ﺒﺎع‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻨﺸﺮ ﻟﻠﺠﺎﻣﻌﻴﻴﻦ‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ,‬ص ‪ ٧‬ـ‪ ;٨‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‬
‫اﻟﺮ ﻃﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪١٩٩٧ ,‬م‪/٢٣٣.١ ,‬‬
‫ﻣﻦ ﻏﺼﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ّ‬
‫‪ ٥‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬رﺣﻠﺔا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪ ,‬ص‪/٢٣‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﻫﻤﻮ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٥٩ ,‬م‪ ,‬ص‪١٤٢‬و ‪ ;٢٥٠‬ﻗﺲ‪ :‬ﻋـﻨﺎن‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﻋـﺒﺪا‪ ,‬دوﻟﺔ‬
‫ا]ﺳــ‪Q‬م ﻓـﻲ ا]ﻧـﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌـﺼﺮ ا]ول ـ ﻗﺴـﻢ ا]ول ﻣـﻦ اﻟﻔـﺘﺢ اﻟﻲ ﺑـﺪاﻳـﺔ ﻋـﻬﺪاﻟﻨـﺎﺻﺮ‪,N‬ﻗـﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٤١٧‬ق‪١٩٩٧.‬م‪ ,‬ص ‪ ٧٩‬ـ ‪/٨١‬‬
‫‪ ٧‬ـ اﻟﺒﺘﻨﻮﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻟﺒﻴﺐ‪ ,‬رﺣﻠﺔا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻟﺪﻳﻨﻴﺔ‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ,‬ص ‪/٢٢٣‬‬
‫‪ ٨‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ,‬ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺰري‪ ,‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار اﺣﻴﺎء‬
‫اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٨٨٩.‬م‪ ;٣٣٩.٣ ,‬ارﺳن ﺷﻜـﻴﺐ‪ ,‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻏـﺰوات اﻟﻌـﺮب ﻓـﻲ ﻓـﺮﻧﺴﺎ‬
‫وﺳﻮﻳﺴﺮا و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺟﺰاﺋﺮ اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺘﻮﺳﻂ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٩٦ ,‬م‪ ,‬ص‪ ١١٩‬ـ ‪;١٢٠‬‬
‫‪Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. by F. G. Stokes (London, 1988), p. 138.‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٩٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٩‬ـ او‪ m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬ص ‪ ١٤٥‬ـ ‪/١٤٧‬‬

‫‪ ١٠‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري‪/٣٢.٢ ,‬‬
‫‪ ١١‬ـ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ واژه ﻟﺌﻮن ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪّ دي ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ,‬ﺷﻬﺮ و دوﻟﺖ اﻃق ﻣـﻲﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪Dozy, Spanish Islam, pp. 139,410-411,437).‬‬

‫‪12. Ivid, p. 140.‬‬

‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﻣـﺤﻤﺪ‬

‫‪ ١٣‬ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ا]ﺣﺎﻃﺔ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر َﻏ ْ‬
‫ﻋﺒﺪا ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤٢١ ,‬ق‪٢٠٠١.‬م‪/١٠٢.١ ,‬‬
‫‪ ١٤‬ـ اﺑﻦ ا َ‪m‬ﺑّﺎر‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻗﻀﺎﻋﻲ‪ ,‬اﻟﺤﻠﺔ ّ‬
‫اﻟﺴﻴﺮاء‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺴﻴﻦ‬
‫ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪/٦٤.١ ,‬‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ‪,‬‬
‫‪ ١٥‬ـ اﺑﻦ ﻗﻮﻃﻴﻪ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺘﺘﺎح ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص‪ ;٤٥‬اﺑﻦ ﺧـﻄﻴﺐ‪ ,‬ا]ﺣـﺎﻃﺔ ﻓـﻲ اﺧـﺒﺎر َﻏ ْ‬
‫‪ ١٠٢.١‬ـ ‪/١٠٣‬‬
‫‪16. Imamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain (Dacca, East Pakistan, 1969),‬‬

‫‪p.47.‬‬

‫‪ ١٧‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ٣٥٠.٤ ,‬ـ ‪ ,٣٥١‬ﻗﺲ‪:‬‬

‫‪Dozy, Spanish Islam, P. 510; Lnae-poole, Stanley, The moors in Spain (Lahore, 1967),‬‬

‫‪pp. 116 - 117.‬‬

‫‪ ١٨‬ـ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٦٧ ,‬م‪ ,‬ص ‪ ٢٧‬ـ ‪/٢٨‬‬

‫‪Dozy Spanish Islam, pp. 410-400‬‬ ‫‪ ١٩‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ١٦.٣ ,‬ـ ‪;١٧‬‬
‫‪ ٢٠‬ـ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ درﺑﺎره ﭘي و وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ او ﺑـﺤﺚ ﻛـﺮده اﺳﺖ ‪T‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص ‪ ٣١٣‬ـ ‪/Q٣٥٢‬‬
‫‪21. Imamuddin, A Political History of Muslim Spain, p. 217.‬‬

‫‪ ٢٢‬ـ ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬اﻟﺤﻠﻞ اﻟﺴﻨﺪﺳﻴﺔ ﻓﻲ ا]ﺧﺒﺎر وا ‪]t‬ﺛﺎر ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﺔ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/٥٨.٢ ,‬‬
‫‪ ٢٣‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪/١٩.٣ ,‬‬
‫‪ ٢٤‬ـ درب ﺟﻤﻊ آن دروب راهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﻫﺎ را در ﻣﺴـﻴﺮﺷﺎن از دﺷﺖﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﻮب و وﺳﻂ اﻧﺪﻟﺲ ﺗﺎ ﻧﻮاﺣﻲ آﺑﺎد اﻗـﺼﺎي ﺷـﻤﺎل آن ﻣـﻲﭘﻴﻤﻮدﻧﺪ ‪T‬ﻣـﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻓـﺠﺮا]ﻧـﺪﻟﺲ ‪,‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪٩٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ص‪/Q٣٤٥‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٦٧ ,‬م‪ ,‬ص‪/٦٢‬‬
‫‪26. Hillgarth J.N. The Spanish Kingdoms 1250 0 1516 (Oxford University, 1976),‬‬

‫‪Vol.I.p.4.‬‬

‫‪ ٢٧‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ ‪/١٧.٣ ,‬‬

‫‪ ٢٨‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص ‪ ٣٣١‬و ‪ ٣٤٢‬ـ ‪/٣٤٤‬‬
‫‪29. Dozy, Spanish Islam, p. 411.‬‬

‫‪ ٣٠‬ـ اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ,‬ص‪ ;٦٢‬ﻗﺲ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺬاري‪/٣٨.٢ ,‬‬

‫‪ ٣١‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻲ‪١٩٨٥ ,‬م‪;٢٦٥.٤ ,‬‬
‫ﻗﺲ‪ :‬ﻗﻠﻘﺸﻨﺪي‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺻﺒﺢ ا]ﻋﺸﻲ ﻓﻲ ﺻﻨﺎﻋﺔ ا ٕ]ﻧﺸﺎء‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﺑﻲﺗﺎ‪/٢٦٤.٥ ,‬‬
‫‪32. Dozy, p.412; Lane 0poole, The Moors in Spain, p.118.‬‬

‫‪33. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 0 1516, Vol. I,p.3.‬‬

‫‪ ٣٤‬ـ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ,‬ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﺗـﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒـﻠﺪان‪ ,‬ﭘـﺎرﻳﺲ‪١٨٤٠ ,‬م‪,‬‬
‫ص‪ ;١٧٠‬ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ﻓـﻲ ﺧـﺒﺮ ا]ﻗـﻄﺎر‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٨٤ ,‬م‪ ,‬ص‪/١٦٩‬‬
‫‪Dozy, P.412; Lane - Poole, p. 118.‬‬

‫‪36. Watt, W.M. and Cachia, p. a hISTORY OF iSLAMIC sPAIN (eDINBURGH‬‬

‫‪uNIVERSITY, 1965). P.34.‬‬

‫‪ ٣٧‬ـ او‪ m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬ص ‪/٢٣٨‬‬

‫‪38. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol.I,pp.3 - 4.‬‬

‫‪ ٣٩‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري‪/٤٩.٢ ,‬‬

‫‪ ٤٠‬ـ ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺰوات اﻟﻌﺮب ﻓﻲ ﻓﺮﻧﺴﺎ و‪ ,///‬ص ‪ ١٤٦‬ـ ‪ ;١٤٧‬ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪,‬‬
‫ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص ‪/٢٩١‬‬
‫‪ ٤١‬ـ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ,‬ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ,‬ص‪/١٨٣‬‬
‫‪42. Latham, J. D. "Al-Thughur:, The Encyclopaedia of Islam (EI2), (Brill, 2000),‬‬

‫‪vol.X.p.447.‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٤٣‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪/٣٣٩.١ ,‬‬

‫‪44. Watt and Cachia, A History of Islamic Spain, P.34.‬‬

‫‪ ٤٥‬ـ ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬اﻟﺤﻠﻞ اﻟﺴﻨﺪﺳﻴﻪ‪ ;١٩٩.٢ ,‬ﻗﺲ‪ :‬ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ‬
‫ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌﺼﺮ ا]ول ـ ﻗﺴﻢ ا]ول‪ ,N‬ص‪/٢٣٦‬‬
‫‪46. Dozy, p. 412.‬‬

‫‪47. Imamuddin, A Political History of Muslim Spain, p. 219.‬‬

‫‪ ٤٨‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري‪ ;٢٩٤.٢ ,‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ ‪ ٤١٣.١ ٢‬ـ ‪/٤١٤‬‬
‫‪49. Champman, Charles E. A History of Spain (New York, 1931), p. 55; Durant, Will.‬‬

‫‪The Story of Civilization: The Age of Faith (New York, 1950), vol. IV, p. 485.‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺻﺎرﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات و آﻣﻮزش اﻧﻘب اﺳﻣﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ٥٠‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﻴﻢ‪ ,‬رﺟﺐ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻟﻌ‪Q‬ﻗﺎت ﺑﻴﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻟﻨﺼﺮاﻧﻴﺔ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺑﻨﻲ اﻣﻴﺔ و ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﺋﻒ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻤﺼﺮي‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ,‬ص‪/١٢٢‬‬
‫‪51. Doozy, P. 517.‬‬

‫‪52. Livermore, H.V. The Origins of Spain and portugal (London, 1971), p.388.‬‬

‫‪ ٥٣‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﻴﻢ‪ ,‬رﺟﺐ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻟﻌ‪Q‬ﻗﺎت ﺑﻴﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ و‪ ,///‬ص ‪/١٠٣‬‬
‫‪54. Imamuddin, A Political History ...,p.220; Durant, Will, vol. Iv, p.485.‬‬

‫‪ ٥٥‬ـ اﺑﻮ اﻟﻔﺪاء‪ ,‬ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ,‬ص‪/١٨١‬‬

‫‪ ٥٦‬ـ ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‪ ,‬ص ‪/١٠٤‬‬
‫‪ ٥٧‬ـ ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬اﻟﺤﻠﻞ اﻟﺴﻨﺪﺳﻴﻪ‪ ١١٥.٢ ,‬و ‪/١٧٤‬‬
‫‪58. Immamuddin, A Political History..., p.221; Durant, will, vol. I,p.485.‬‬

‫‪59. The Encyclopedia Americana (1962), vol.II, p. 131; Imamuddin, idem.‬‬

‫‪60. Durant, Will, Vol. IV, p. 459; Imamuddin, A Political History..., p.219.‬‬

‫‪ ٦١‬ـ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ در آن ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ آن‬
‫ُﺑﺮﻏ ُْﺶ ‪ِ ,‬آﺑﻠَﻪ و ﺷَ ﻘ ِ‬
‫ُﻮﺑﻴَﻪ ﺑﻮد‪ /‬در ﭘﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ دوﻟﺖ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺮﻛﺰ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﻗﻠﻤﺮو اﻳﻦ دوﻟﺖ‬
‫اﻛﺜﺮ اراﺿﻲ اﻃﺮاف ﻃﻴﻄﻠﻪ را ﻧﻴﺰ درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﻮب ﺗﺎ ﺟﺒﻞ اﻟﺸﺎرات اﻣﺘﺪاد‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١٠١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪T‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻌـﺼﺮ اﻟﻮﺳـﻴﻂ اواﻟﻘﺴـﻢ‬
‫اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ ﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل ا ٔ]ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر ﻋـﺒﺎدي و ﻣـﺤﻤﺪ اﺑـﺮاﻫـﻴﻢ ﻛـﺘﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻫـﺎﻣﺶ‬
‫ص‪/Q٢٣٩‬‬
‫‪ ٦٢‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص ‪/٣٤٩‬‬
‫‪63. Durant, Will, vol. IV, p. 459.‬‬

‫‪64. Lane pool, p. 119; Doz, P.413; Imamuddin, A Political History..., p.221.‬‬

‫‪65. Lane Pool, idem.‬‬

‫‪66. Durant, Will, vol. IV, pp. 458-459.‬‬

‫‪ ٦٧‬ـ او‪ m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬ص ‪/٢٧٩‬‬

‫‪68. Tate, R.B. "The Medieval Kingdoms of the Iberian", Spain A Companion to Spanish‬‬

‫‪Studies, ed. By P.E.Russell (London, 1973), p. 72.‬‬

‫‪69. Livermore, H.V. The origins of Spain And portugal, p.388.‬‬

‫‪70. Imamuddin, A Political History..., p. 223.‬‬

‫‪71. Dozy, p.432.‬‬

‫‪ ٧٢‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬دوﻟﺔ ا ٕ] ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌﺼﺮ ا]ول ـ اﻟﻘﺴﻢ ا]ول‪ ,N‬ص ‪/٣٦١‬‬
‫‪ ٧٣‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﻴﻢ‪ ,‬رﺟﺐ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻟﻌ‪Q‬ﻗﺎت ﺑﻴﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ و‪ ,///‬ص‪ ١٢٥‬ـ ‪/١٢٦‬‬
‫‪ ٧٤‬ـ ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‪ ,‬ص‪/٣٣‬‬
‫‪75. Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 - 1500 (The University of Chicago, 1990), p. 42.‬‬

‫‪ ٧٦‬ـ اﻟﻀﺒﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻤﻠﺘﻤﺲ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ رﺟﺎل اﻫﻞ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٨٤ ,‬م‪,‬‬
‫‪Dozy, pp. 316-323. ;٣٥٩‬‬ ‫ص‪ ١٧‬و‬
‫‪ ٧٧‬ـ او‪ m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬ص‪/٣٤٠‬‬
‫‪ ٧٨‬ـ در ﺳﺪة ‪٣‬ق‪٩.‬م ﺧﻄﻮط دﻓﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺛﻐﺮ ادﻧﻲ از ﻣﺎرده‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﺛﻐﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﺑﻄﻠﻴﻮس و ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻣﺮﻛﺰي را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ‬
‫ﺳﺎﺣﻞ اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ اﻣﺘﺪاد ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺛﻐﺮ اوﺳﻂ از اﻧﺘﻬﺎي ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ در ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮق ﺷـﺮوع‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و اداﻣﻪ آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﺘﻮار و دژﻣﺎﻧﻨﺪي از ﻗـﺒﻴﻞ ﻣـﺠﺮﻳﺪ‪,‬‬
‫َﻃ َﻠ َﻤ ﻨﻜَﺔ‪ ,‬ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺣﺎﻛﻢ ﻧﺸﻴﻦ آن ﻳﻌﻨﻲ ﻃُﻠَﻴْﻄُﻠَﻪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ ‪T‬اﻗﺼﻲ‪ Q‬ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺳﺒﺐ اﻫﻤﻴﺖ اﻓﺰوﻧﺶ ﺑﻪ آن ﺛﻐﺮ اﻋﻈﻢ و اﻛﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ در آﻏﺎز ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﭘﻴﺮﻧﻪ را ﻫﻢ درﺑﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬اﻣّﺎ در ﭘﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺑﻨﺒﻠﻮﻧﻪ در ‪١٨٣‬ق‪٧٩٩.‬م و ﺑﺮﺷﻠﻮﻧﻪ در ‪١٨٥‬ق‪٨٠١.‬م در‬
‫آن ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ /‬ﻣﺤﺪوده آن از ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﺗﺎ ﺟﻨﻮب ﻏﺮب ﺷﻤﺎل ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻴﻦ ﺑـﺮﺑﻄﺎﻧﻴﻪ‬
‫‪T‬ﺑﺮﺑﻄﺎﻧﻪ‪ Q‬و ﺑَ ْﺮﺑُ ْﺸﺘَﺮ ﺑﻮد و ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﺘﻮار َوﺷْ ﻘَﻪ‪ ,‬ﺗُﻄِﻴﻠَﻪ‪ ,‬و َﺳ َﺮﻗُ ْﺴﻄَﻪ‪ِ ,‬‬
‫‪m‬ر َده و ﻗﻠﻌﻪ اﻳﻮب در ﺣﻮزه‬
‫آن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺛﻐﻮر در ﺳﺪة ‪٤‬ق‪١٠.‬م‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ دوره ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ‪ ,‬دو‬
‫ﺛﻐﺮ ﻋﻤﺪه ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺷﺪ; ﻳﻜﻲ ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻮزه ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ ﺑﻮد و دﻳﮕﺮي ﺛﻐﺮ‬
‫اوﺳﻂ ‪T‬ادﻧﻲ‪ Q‬ﻛﻪ ﻣﺤﺪوده آن از ﻃُﻠَﻴْﻄُﻠَﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎﻟﻢ در ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻣﺘﺪاد ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و در اﻳﻦ‬
‫اﻳّﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺧﺎﻛﺮﻳﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻟﺌﻮن و ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ ﺑﻮد‪/‬‬
‫‪(Latham, J.D. "Al-Thughur" EL2, vd.X,pp.447 - 448.‬‬

‫‪79. Latham. J.D. Idem.‬‬

‫‪80. Livermore, The Origins of Spain and Portugal, p. 389.‬‬

‫‪81. Latham, "Al-Thughur" EL2, vol.X,p.448.‬‬

‫‪ ٨٢‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ‪ ;٣٢٠.٤ ,‬اﺑﻦ ﻋﺬاري‪ ٢٩٤.٢ ,‬ـ ‪ ;٢٩٦‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ٤١٣.١ ,‬ـ‬
‫‪/٤١٦‬‬
‫‪ ٨٣‬ـ اﻟﻀﺒﻲ‪ ,‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻤﻠﺘﻤﺲ ‪ ,‬ص‪/١٤‬‬
‫‪ ٨٤‬ـ ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ,‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﺑﻄﺒﻘﺎت ا]ﻣﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻣﺮﺿﺎ‬
‫ﺟﻤﺸﻴﺪﻧﮋاد ّاول‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺠﺮت‪١٣٧٦ ,‬ش‪ ,‬ص‪/٢٤٣‬‬
‫‪ ٨٥‬ـ ﻋﻨﺎن‪,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪O ,‬اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺜﺎﻧﻲ دول اﻟﻄـﻮاﺋـﻒ‪ ,N‬ﻗـﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪٤١٧‬ق‪١٩٩٧.‬م‪ ,‬ص‪١١‬ـ‪/١٣‬‬
‫‪Watt, W.M. and Cachia, p. a History of Islamic Spain (Edinburgh University, 1965), pp.‬‬

‫‪86-87.‬‬

‫‪ ٨٧‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ,‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺴﺎم اﻟﺸﻨﺘﺮﻳﻨﻲ‪ ,‬اﻟﺬﺧﻴﺮة ﻓﻲ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻫﻞ اﻟﺠﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺼﻄﻔﻲ اﻟﺒﺪري‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٤١٩ ,‬ق‪١٩٩٨.‬م‪ ٢٥.١ ,‬ـ ‪ ;٢٧‬اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪,‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﻌﺒﺎدي‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ ﻣﻌﻬﺪ اﻟﺪراﺳـﺎت ا‪m‬ﺳـﻣﻴﻪ‪١٩٧١ ,‬م‪ ,‬ص‪ ٦٧‬ـ ‪ ;٦٨‬اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺬاري ﻣﺮاﻛﺸﻲ‪ ,‬اﻟﺒﻴﺎن اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ اﺧﺒﺎرا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ٕا‪/‬ﻟﻮي ﭘـﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﭘـﺎرﻳﺲ‪,‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١٠٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪١٩٣٠‬م‪ ٨١.٣ ,‬ـ ‪ ٨٣‬و ‪ ٨٧‬ـ ‪/٩٢‬‬

‫‪ ٨٨‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري; ‪ ٩٣.٣‬ـ ‪ ;٩٥‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬ﻟﺴﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋـﺒﺪا‪ ,‬ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺔ‬
‫ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ او ﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل ا ٔ]ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ ٕا‪/‬ﻟﻮي ﭘـﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻤﻜﺸـﻮف‪١٩٥٦ ,‬م‪,‬‬
‫ص‪ ١١٤‬ـ ‪/١١٥‬‬
‫‪ ٨٩‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪/٢١.١ ,‬‬
‫‪ ٩٠‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﺮوان ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص‪/٦٧‬‬
‫‪91. Wasserstein, D.j. EL2,, vol. VII,p. 552.‬‬

‫‪ ٩٢‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص‪/٦٨‬‬

‫‪ ٩٣‬ـ اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ واﻟﻤﻮﺣﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻣـﺤﻤﺪﻋﺒﺪا‬
‫ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٥٩ ,‬ق‪١٩٤٠.‬م‪ ٣٠.١ ,‬ـ ‪;٣١‬‬
‫‪Dozy, Reinhart. Spanish Islam, Tr.By F.G. Stokes (London, 1988), p. 595.‬‬

‫‪ ٩٤‬ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬اﻋﻤﺎل ا]ﻋ‪Q‬م ‪ ,‬ص‪ ;١٤٤‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ٢١٣.١ ,‬ـ ‪/٢١٥‬‬
‫‪ ٩٥‬ـ اﺑﻦ ﺣﺰم ا‪m‬ﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ,‬اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﻟﻨـﻐﺰﻳﻠﺔ اﻟﻴـﻬﻮدي و رﺳـﺎﺋﻞ أﺧـﺮي‪,‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٨٠ ,‬ق‪١٩٦٠.‬م‪ ,‬ص‪/١٧٤‬‬
‫‪ ٩٦‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري ﻣﺮاﻛﺸﻲ‪ ,‬اﻟﺒﻴﺎن اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ا]ﻧﺪﻟﺲ و اﻟﻤﻐﺮب‪/٢٥٤.٣ ,‬‬
‫‪ ٩٧‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ ‪/٢٥١.١ ,‬‬
‫‪ ٩٨‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري‪ ١٦٠.٣ ,‬ـ ‪/١٦١‬‬
‫‪99. Wasserstein, D.J.EL2, vol. VII, p.552.‬‬

‫‪ ١٠٠‬ـ اﻟﻀﺒﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻤﻠﺘﻤﺲ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ رﺟﺎل اﻫﻞ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٨٤ ,‬م‪,‬‬
‫ص ‪/٣٣٢‬‬
‫‪ ١٠١‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,١٩٥٩ ,‬ص ‪ ٥٢٣‬ـ ‪/٥٢٧‬‬
‫‪102. Mastnak, Tomaz, Crusading Peace Christendom the Muslim World and Western Political‬‬

‫‪Order (Universtity of California, 2002), pp. 40-41.‬‬

‫‪ ١٠٣‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ٣٦٧.١ ,‬ـ ‪/٣٧٠‬‬

‫‪ ١٠٤‬ـ اﺑﻦ ﻋﺬاري‪/١٦٢.٣ ,‬‬
‫اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﺑﻦ اﻟﻨﻐﺰﻳﻠﺔ‪ ,‬ص‪/١٧٥‬‬
‫‪ ١٠٥‬ـ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ّ ,‬‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠٤

/١٠٨‫ ص‬,‫ق‬١٣١٩ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮﻙ‬,‫ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬,‫ ـ ﻃُﺮ ﻃُ ﻮﺷﻲ‬١٠٦
/٧٧‫ ص‬,‫ ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‬١٠٧
/٥٧ ‫ ـ‬٥٦.٢ ‫ و‬٥٩٣.١ ,‫ ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‬١٠٨
/٢٤٣ ‫ ـ‬٢٤٢‫ ص‬,‫ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻧﮋاد ّاول‬,‫ اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﺑﻄﺒﻘﺎت ا]ﻣﻢ‬,‫ ـ ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‬١٠٩
110. Lane - Poole, The Moors in Spain (Lahore, 1967), pp. 189-190.

111. Watt, W.M. and Cachia, p. A History of Islamic Spain, p. 170.

‫ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ‬,‫ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟـﻨﮕﻬﺎي ﺻـﻠﻴﺒﻲ‬,‫ اﺳﺘﻴﻮن‬,‫ راﻧﺴﻴﻤﺎن‬:‫; ﻗﺲ‬١١.١ ,‫ ﻳﻮﺳﻒ‬,‫ ـ اﺷﺒﺎخ‬١١٢

/١١٨.١ ,‫ش‬١٣٧١ ,‫ ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻛﺎﺷﻒ‬
113. Dozy, p. 654.

114. Tate, R.B. "The Medieval Kingdoms of the Iberian", Spain A Companion to

Spanish Studies, ed. by P.E.Russell (London, 1973), p. 73; Dozy, p. 659.

115. Livermore, H.V. The Origins of Spain and Portugal (London, 1971), p. 389.

116. Champman, Charles E. A History of Spain (New York, 1931), p. 71.

117. Prestage Edgar, Litt. D. in The Cambridge Medival History, ed. By C.W.

Previteorton, Litt. D. (Cambridge University, 1936), vol. VII, p.504.

/٢٦‫ ص‬,‫م‬١٩٦٣ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ﺣﺴﻴﻦ‬,‫ ـ ﻣﺆﻧﺲ‬١١٨

119. The Westminster dictionary of Church History, ed. By Jerald C. Brauer, Philadelphia,

p. 215.

‫ ﻛﻪ‬,‫ واﻗﻊ در ﻣﺮز ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر و آﻟﻤﺎن‬,‫ ـ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺷﻬﺮي واﻗﻊ در ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬١٢٠
‫م ﺑﺎ ﻫﻤﺖ دوﻙ وﻳﻠﻴﺎم‬٩١٠ ‫ اﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪ در ﺳﺎل‬/‫اﻫﻤﻴّﺖ ّاولﻳﻪ آن ﻣﺪﻳﻮن ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺑﻨﺪﻛﺘﻴﻦ اﺳﺖ‬
[The New Incyclopaedia Britannica (U.S.A, 1989), VolIII,p.403] ‫ﺷﺪ‬ ‫آﻛﻮﺗﻴﻦ ﺗﺄﺳﻴﺲ‬
/١١٩ ‫ و‬٦١.١ ,‫ ـ راﻧﺴﻴﻤﺎن‬١٢١
/١١٩.١ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬١٢٢
123. Watt, William Montgomery, Muslim - Christian Encounters (London and New

York, 1991), p. 77.

124. Titus, Burckhardt, Moorish Culture in Spain, tr. By Alisa Jaffa (London 1972), p.
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١٠٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪113.‬‬

‫‪125. Chejne, Anwar, Muslim Spain, its History and Culture IThe University of‬‬

‫‪Minnesota, 1974), p. 120.‬‬

‫‪ ١٢٦‬ـ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ دﻫﻢ ﻣﻴدي ﺟﻨﮓ را ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻨﮕﻴﻦ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳـﻨﺖ‬
‫ا ﮔﻮﺳﺘﻴﻦ‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﻈﺮاﺗﺶ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮد‪ ,‬ﺟﻨﮓ را در ﺻﻮرﺗﻲ‬
‫ﺟﺎﻳﺰ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓـﺮﻣﺎن ﺧـﺪا آﻏـﺎز ﺷـﻮد‪/‬ادو‪ ,‬دوﻣـﻴﻦ راﻫﺐ ﺑـﺰرگ دﻳـﺮ ﻛـﻠﻮﻧﻲ ‪ ٣١٤T‬ـ‬
‫‪٣٣٣‬ق‪ ٩٢٦.‬ـ‪٩٤٤‬م‪ ,Q‬از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد ا ﮔﺮ ﺳح در ﺟﻬﺖ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و اﻗﺪاﻣﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ دﻳﻨﺪاري ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮﻋﻲ ﻋﻗﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ /‬او اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻨﮓ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ دﻳﻨﺪاري ‪T‬ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس‪ Q‬را ﺷﻜﻞ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮأم ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ /‬در واﻗﻊ او ﻣﺒﻠّﻎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻨﮓ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑـﻮد‪ /‬ﭘـﺎپ‬
‫اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم در ﺳﺎل ‪٤٥٥‬ق‪١٠٦٣.‬م ﺑﻪ اﺳﻘﻒ ﻧﺎرﺑﻮن ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ﺳـﻨﺘﻲ را ﻧـﻮﺷﺖ ﻛـﻪ ﺗـﻤﺎم‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ,‬ﭼﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎﺋﻲ و ﭼﻪ ﻏﻴﺮ آن‪ ,‬رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻤﻮ ﻧﻴﺰ دو‬
‫ﻣﻮرد را اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻛﺮد‪ :‬ﻳﻚ ﺗﻨﺒﻴﻪ ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎران و دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را; و ﺧﻮد ﻣﺘﻌﺎﻗﺒا ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﭘﺲ از او ﮔﺎم ﻗﻄﻌﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﺟﻨﮓ در دوره ﭘﺎپ ﮔﻮرﻳﮕﻮري‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ‪ ٤٦٥T‬ـ ‪٤٧٨‬ق‪ ١٠٧٣.‬ـ ‪١٠٨٥‬م‪ Q‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬او ﮔﻔﺖ ‪:‬ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻳﻚ ﻫﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و آﻧﺎن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻠﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ‬
‫را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎ ﺳﺪه ‪٥‬ق‪١١.‬م اﻧﺪﻳﺸة ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس از ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﺮف ﮔﺬﺷﺖ و وارد‬
‫ﻣﻴﺪان ﻋﻤﻞ ﺷﺪ‪/‬اوﻟﻴﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي دروﻧﻲ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺑﻲ ارزش دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ ‪T‬ﺻﻠﺢ ﻣﻘﺪس‪ Q‬و ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رواﻧﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‪T‬ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس‪Q‬‬
‫‪(Mastnak, Tomaz, Crusading eace Christendom the Muslim World And Western Political‬‬

‫‪Order, pp. 17 - 18, 21).‬‬

‫آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎداش اﻳﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﮔﺸﻮده ﺷﺪه و اﺟﺮ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺳﺮرﺷﺘﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻘﺪس را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ ‪T‬راﻧﺴﻴﻤﺎن‪,‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻛﺎﺷﻒ‪ ١٢١.١ ,‬ـ‪/Q١٢٢‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ را در ﺗﻮﺟﻪ و روﻳﻜﺮد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﻳﻔﺎ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ دﻳﺮ از ﺣﺪود ‪٣٣١‬ق‪٩٤٢.‬م ﺗﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪٥‬ق‪١١.‬م ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺘﺤﺪ ﻛﺮدن‬
‫دﻳﺮﻫﺎ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﻣﺬﻫﺒﻲ را در ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ /‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٤٩٣‬ق‪١١٠٠.‬م ﺗﻘﺮﻳﺒا‬
‫دوﻫﺰار دﻳﺮ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺷﺒﻜﻪ ﮔﺴﺘﺮدهاي از دﻳﺮﻫﺎ ﺗـﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺎرت آﺑﺎي ﻛﻠﻮﻧﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ,‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ,‬آﻟﻤﺎن‪ ,‬ﻫﻠﻨﺪ و ﻏﻴﺮه ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﺻﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫‪[The Westminster Dictionary of Church History, p.216; Durant, Will. The Storyof Civilization:‬‬

‫‪the Age of Faith (New York, 1950), vol. IV. p.539].‬‬

‫;‪127. Toynbee, Arnold J. A Study of History (Oxford University, 1955), vol. V, p. 242‬‬

‫‪Titus, Moorish Culture in Spain, p. 114.‬‬

‫‪128. Watt, W. M,Muslim - Christian Encounters, p. 78.‬‬

‫‪ ١٢٩‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ]روس ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣـﻴﺮ ﺟـل اﻟﺪﻳـﻦ اﻋـﻠﻢ‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪ ,‬اﻧـﺘﺸﺎرات ﺳـﺮوش‪,‬‬
‫‪١٣٧٨‬ش‪ ٣٦١.١ ,‬و ‪/٣٦٦‬‬
‫‪ ١٣٠‬ـ ﻛﺮدﺑﻮس ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ "‪ "Cordobes‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻗﺮﻃﺒﻲ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٣١‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎري ﻋﺒﺎدي‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪ ,١٩٧١ ,‬ص‪/٧١‬‬
‫‪ ١٣٢‬ـ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﺎﺷﻲ از اﺣﺴﺎﺳﺎت دﻳﻨﻲ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫ﻣـﺤﺮ ﻙ اﺻـﻠﻲ در ﺑـﺮاﻧﮕـﻴﺨﺘﻦ ﺷـﻬﺴﻮاران‬
‫ّ‬ ‫‪T‬اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳـﻮﺳﻒ‪ ١٢٥.١ ,‬ـ ‪ ,Q١٢٦‬و ﺣـﺎل آن ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ‪,‬ﺣﺮص ﺗﺼﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ و ﻣﻠﻚ داري ﺑﻮده اﺳﺖ; ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎل ارث ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ارﺷﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد و ﻓﺮزﻧﺪان ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﺧﺪاوﻧﺪان ﻣﻠﻚ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺖ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﺑﻴﺎزﻣﺎﻳﻨﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺧﺼﻮﺻا ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪﻫﺎ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ دو ﻧﺴﻞ ﭘﻴﺶ‪ ,‬از ﺻﻮرت‬
‫راﻫﺰﻧﺎن و ﻏﺎرﺗﮕﺮان ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوش ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﻳﻚ ﺟﺎ ﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺸـﻖ ﻋـﺠﻴﺒﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓ‪ ,‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اداي وﻇﻴﻔﻪ دﻳﻨﻲ و ﻫﻢ ﺑـﺮاي دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ آب و ﺧﺎ ﻙ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺟﻨﻮب‪ ,‬ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣـﻨﺎﺳﺐ و ﻣـﻐﺘﻨﻢ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺴﺐ ﻏﻨﺎﻳﻢ در ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ّاول ﺻﻠﻴﺒﻲ در‬
‫ﺷﺮق‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺪاي ﭘﺎپ ﭘﺎﺳﺦ ﻣـﺜﺒﺖ دادﻧـﺪ‪ ,‬ﺟـﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻓـﺮاﻧﺴـﻮي ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ (Watt,‬ﻃﻲ ﺳﺪة ‪٥‬ق‪١١.‬م ﺑﺎ ﺗـﺮﻏﻴﺐ ﻛـﻠﻮﻧﻲﻫﺎ ﻫـﻤﻮاره‬ ‫)‪Muslim - Christian Encounters, p. 78.‬‬

‫ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﮔﺮدآوري ﺳﭙﺎه ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺟـﻨﮓ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن رواﻧـﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١٠٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ راﻫﺐ ﺑﺰرگ ﻛﻠﻮﻧﻲ‪,‬‬
‫ُادﻳﻠﻮ‪ ,‬ﺟﻬﺖ دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ,‬داوﻃﻠﺒﺎن ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪي را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬در ﺳﺎل‬
‫‪٤٢٤‬ق‪١٠٣٣.‬م ﻋﺎزم ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻨﺎن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻏﻨﺎﻳﻤﻲ را ﻛﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﻧﺼﻴﺒﺸﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪(Toynbee, A Study of Nistory, Vol. V, P. 243).‬‬

‫‪133. Mastnak, Tomaz, Crusading Peace Christendom the Muslim World, p. 40.‬‬

‫‪134. Toynbee, A Study of History, vol. V, p. 243.‬‬

‫‪135. Mastnak, Tomaz, p. 41.‬‬

‫‪ ١٣٦‬ـ در ﭘﻲ ﻓﺘﻮاي ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺟﻨﮓ ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬از اروﭘﺎ ﮔﺮوه ﮔﺮوه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﻧﺎن ﺑﻪ وﻳﮋه ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮓ ﻣﺪاوم ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫)‪(Roymond‬‬ ‫ﻋﺪهاي از اﻳﻦ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺰ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ رﻳﻤﻮﻧﺪ‬
‫اوراﻛﺎ )‪ (Urraca‬دﺧﺘﺮ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬ازدواج‬
‫ﭘﺴﺮ ﻛﻨﺖ ﺑﻮرﮔﺎﻧﺪي )‪ (Burgundy‬ﺑﺎ ّ‬
‫ﻛﺮد و ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺎﻟﺖ ﺟﻠﻴﻘﻴﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﭼﻬﺮه ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻫﻨﺮي )‪ (Henry‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي رﻳﻤﻮﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺴﺮ دوﻙ‬
‫ﺑﻮرﮔﺎﻧﺪي‪ ,‬ﺑﻮد ﻛﻪ او ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﺧﻮاﻧﺪه آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ وﺻﻠﺖ ﻧﻤﻮد و ﺻـﺎﺣﺐ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻧـﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ از او ﭘﺴﺮش آﻟﻔﻮﻧﺲ‪ ,‬ﻫﻨﺮﻳﻜِﺰ )‪ (Alfonso Henriques‬دم از اﺳﺘﻘل زد و‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺧﻮاﻧﺪ ‪/(Stanislwski, Dan. The Individuality of Portugal, pp. 164 - 165‬‬
‫‪ ١٣٧‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص ‪/٧٣‬‬
‫‪ ١٣٨‬ـ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻋﺎﻣﻪ ﻓﻲ ادب ا]ﻧﺪﻟﺲ و ﺗﺎرﻳﺨﻬﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي‬
‫ﺷﻌﻴﺮة‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٥١ ,‬م‪ ,‬ص‪/٥٢‬‬
‫‪ ١٣٩‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ١١٦.٣ ,‬ـ ‪ ;١٢٣‬اﺑﻦ ﻋﺬاري‪ ;٢٢٥.٣ ,‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ٤٥٠.٤ ,‬ـ ‪;٤٥٤‬‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ,‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ٣٧٠.١ ,‬ـ ‪;٣٧١‬‬
‫ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ﻓﻲ ﺧﺒﺮا]ﻗﻄﺎر‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٨٤ ,‬م‪ ,‬ص‪ ٩٠‬ـ ‪/٩١‬‬
‫‪ ;١٢٠.١‬ﻗﺲ‪Toynbee, vo., V, p. 243B :‬‬ ‫‪ ١٤٠‬ـ راﻧﺴﻴﻤﺎن‪,‬‬
‫‪ ١٤١‬ـ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺮب ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺮق ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻞ ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﻛﻠﻮﻧﻲﻫﺎ‬
‫وﺻﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺎپ اورﺑﺎن دوم ﻛﻪ در ﺷﻮراي ﻛﻠﺮﻣﻮن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪّ س ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪,‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٠٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﻮد ‪The Westminster Dictionary of Church History, p. 216‬‬ ‫ﺧﻮد ﭼﻨﺪي از راﻫﺒﺎن دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ‬
‫او ﻗﺒﻞ از اﻋن ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﺷﺮق‪ ,‬ﻣﺪﺗﻲ را در ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺬراﻧﺪ و در آن ﺟﺎ ﺑﺎ رﻳﻤﻮﻧﺪ‬
‫ﻛﻨﺖ ﺗﻮﻟﻮز و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﭘﺮوواﻧﺴﻲ ﻛﻪ از ﻣﺪﺗﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻘﺪس اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﻬﺮﺗﻲ‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻗﺎت ﻛﺮد ﺗﺎ از ﺗﺠﺎرب آﻧﺎن در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮق ﺳﻮد ﺟﻮﻳﺪ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫او ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﺼﺪ زﻳﺎرت ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس را‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در راه ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻃﻲ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺳﻴﺐ دﻳﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﺻﺮف ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬وي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ آن ﻛﻤﺘﺮ از ﺟﻨﮓ ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﺷﺮق ﻧﻴﺴﺖ ‪T‬راﻧﺴﻴﻤﺎن‪ ١٢١.١ ,‬و ‪ ;١٤١‬ﻗﺲ‪:‬‬
‫اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪/Q١٣١.١ ,‬‬
‫‪ ١٤٢‬ـ راﻧﺴﻴﻤﺎن‪/Toynbee, vol. V,p. 243 ;١٢٠.١ ,‬‬
‫‪ ١٤٣‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ,‬ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﺰري‪ ,‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬دار‬
‫اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٤٠٨ ,‬ق ‪١٩٨٩‬م‪ ٢٩٧.٦ ,‬و ‪ ٣٢٨‬ـ ‪ ٣٢٩‬و ‪/٣٧٧‬‬
‫‪ ١٤٤‬ـ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺤﺎﺿﺮات‪ ,‬ص‪/٥٢‬‬
‫‪ ١٤٥‬ـ ﻣﻚ اﻳﻮدي‪ ,‬ﻛﺎﻟﻴﻦ‪ ,‬روﻳﺪاد ﻧﮕﺎري ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻓﺸﺎر‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٠ ,‬ش‪,‬‬
‫ص ‪/٦٧‬‬
‫‪146. Livermore, H.V. The Origins of Spain and Portugal, po. 392 - 393.‬‬

‫‪ ١٤٧‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص ‪/٨٤ :٨٣‬‬

‫‪ ١٤٨‬ـ اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ٦٢.١ ,‬ـ ‪/٦٣‬‬
‫‪ ١٤٩‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص ‪ ٨٤‬ـ ‪/Dozy, Spanish Islam, p. 692 ;٨٩‬‬
‫‪ ١٥٠‬ـ ﻫﻤﺎن ﺟﺎ‪/‬‬
‫‪ ١٥١‬ـ ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﻃُﻠَﻴْﻄُﻠَﻪ‪ ,‬راﻫﺒﺎن ﺳﺨﺖﮔﻴﺮ و ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻛﻠﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎري آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬او را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺒﺎدي ﺑﻪ ﺳﺒﻚ وﻳﺰﻳﮕﻮت را‬
‫‪,‬ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن ﺑﻪ آن وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻟﻐﻮ ﻛﻨﺪ و آﻳﻴﻦ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد وﺣﺪت‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﺟﺮا درآورد‪/‬‬
‫‪(Lopez Gomez, Margarita, "The Mozarabs: Worthy Bearers of Islamic Culture", The‬‬

‫‪Legacy of Muslim Spain, ed. vy Jayyusi (Leiden, 1994), vol. I, p. 174).‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١٠٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪ ١٥٢‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ;٢٩٦.٦ ,‬اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪ ,‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬وﻓﻴﺎت ا]ﻋﻴﺎن واﻧﺒﺎء اﺑﻨﺎء‬
‫اﻟﺰﻣﺎن‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/٢٨.٥ ,‬‬
‫‪Dozy, pp. 693 - 694 ;٨٧‬‬ ‫‪ ١٥٣‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص ‪ ٨٣‬ـ‬
‫‪ ١٥٤‬ـ ادرﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ادرﻳﺲ‪ ,‬ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎق ﻓﻲ اﺧﺘﺮاق‬
‫ا ‪]t‬ﻓﺎق‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٤ ,‬ق‪١٩٩٤.‬م‪ ;٥٣٦.٢ ,‬اﺑـﻦ اﻟﻜـﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص‪ ;٨٧‬ارﺳـن‪ ,‬ﺷﻜـﻴﺐ‪ ,‬اﻟﺤـﻠﻞ‬
‫اﻟﺴﻨﺪﺳﻴﺔ ﻓﻲ ا]ﺧﺒﺎر و ا ‪]t‬ﺛﺎر ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪;٤٤٤.١ ,‬‬
‫‪Levi - Provencal. E[molenatJ.P.], EI2, vol.X,p. 604.‬‬

‫‪ ١٥٥‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪ ٢٧.٥ ,‬ـ ‪ ;٢٨‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪/٣٥٢.٤ ,‬‬

‫‪ ١٥٦‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص‪/٢٦‬‬
‫‪157. Chejne, Anwar, Muslim Spain, p.120.‬‬

‫‪158. Stanislawski, Dan. The Individuality of portugal, p. 160‬‬

‫‪ ١٥٩‬ـ رودرﻳﻜﻮدﻳﺎز ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦﻛﻪ ﭼﻨﺪي در دﺳﺘﮕﺎه اﻣﺮاي ﺑﻨﻲ ﻫﻮد ﺑﻮد‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺤﺮف آن ﺑﻪ ‪m‬ﺗﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻟﺴﻴﺪ )‪ (cid‬درآﻣﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ او ﺳﻴّﺪ )‪ (Seyyid‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ّ ,‬‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﭙﻴﺎدور )‪ (Campeador‬ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن واﻗﻌﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ دﻟﻴﺮاﻧﻪ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺪاﻓﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺷﮕﺮدﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻮن آﻧﺎن را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎي ﻣﻲداد‪ ,‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﺮﺑﺎن و‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن درﺑﺎري ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﭼﻮن ﺑﻪ زودي ارﺗﺒﺎط ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ آﻧﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن درﻣﻲآﻣﺪ‪(Lane - Poole, The Moors in Spain, pp 191,194). /‬‬

‫اﻟﺤﻠﱠﺔ ﱢ‬
‫اﻟﺴ َﻴﺮاء ‪ ,‬ﺗـﺼﺤﻴﺢ‬ ‫‪ ١٦٠‬ـ اﺑﻦ ا َ‪m‬ﺑّﺎر‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ اﻟﻘﻀﺎﻋﻲ‪ُ ,‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪/١٢٥.٢ ,‬‬
‫‪ ١٦١‬ـ ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‪ ,‬ص ‪ ٩٧‬ـ ‪;١٠١‬‬
‫‪Champman, Charles E. A History of Spain, p. 73; lane-poole, pp. 202-205.‬‬

‫‪ ١٦٢‬ـ اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ص ‪ ٨٣‬ـ ‪ ;٨٧‬ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬ﺻﻔﺔ ﺟﺰﻳﺮة ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪,‬‬
‫‪Dozy, pp. 693 - 694 ;٨٥‬‬ ‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٣٧ ,‬م‪ ,‬ص‪ ٨٤‬ـ‬
‫‪ ١٦٣‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ٣٣٠.٦ ,‬ـ ‪ ;٣٠٤‬اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪/٢٩.٥ ,‬‬
‫‪164. Tate, R.B. "The Medieval Kingdoms of the Iberian", Spain A Companion to‬‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١١٠

Spanish Studies, ed. By P.E.Russell (London, 1973), p. 75.

;١٤٩.١ ,‫ ﻳﻮﺳﻒ‬,‫ ـ اﺷﺒﺎخ‬١٦٥

Riley - Smith, Jonathan, The Crusades A Short History(London, 2001), p. 89.

166. Hitch Cock, Richartd, "Muslim Spain", Spain A Companion to Spanish Studies, ed. by

p.E.Russell (London, 1973), p. 55.

167. Watt, W.M. and Cachia, p. A History of Islamic Spain, pp.99-100.

/٥٠٨ ‫ ـ‬٥٠٧.٤ ,‫ ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‬,‫ ـ ﻣﻘﺮي‬١٦٨

/٢٢١.١ ,‫ ـ ﻫﻤﺎن‬١٦٩
‫ اﻟﻤﺴ ّﻤﺎة ﺑﻜﺘﺎب‬N‫ق‬٤٩٦ ‫ ـ‬٤٣٨O ‫ ـ ﻣﺬاﻛﺮات ا]ﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪا آﺧﺮ ﻣﻠﻮﻙ ﺑﻨﻲ زﻳﺮي ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‬١٧٠
/١٦٥ ‫ ـ‬١٦٤ ‫ ـ‬١٥٥‫ ص‬/‫ ﺑﻲ ﺗﺎ‬,‫ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف‬,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‬,‫اﻟﺘﺒﻴﺎن‬
171. Levi - Provencal, E. EI1, vol. VIII, p.811.

172. Hitch Cock, Richard, p.55.

173. Levi - Provencal, E. EI1, vol. VIII, p. 811.

174. Champman, Charles E. A History of Spain, p.72.

/٥٢‫ ص‬, ‫ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻋﺎﻣﺔ ﻓﻲ ادب ا]ﻧﺪﻟﺲ و ﺗﺎرﻳﺨﻬﺎ‬/‫ ٕا‬,‫ ـ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‬١٧٥
‫اوراﻛﺎ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ او‬
ّ ‫ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬/‫ ـ ﭘﺪرش رﻳﻤﻮﻧﺪ ﺷﻮاﻟﻴﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻮد‬١٧٦
‫ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﻣﺮدم ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ در‬/‫ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‬
‫ ـ‬١٥٧.١ ,‫ ﻳـﻮﺳﻒ‬,‫ اﺷﺒﺎخ‬:‫ﻧﻚ‬T ‫م ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪ ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﺧﻮاﻧﺪ‬١١٢٦ ‫ﺳﺎل‬
/Q١٦٧
177. Livermore, H.V. The Origins of Spain and Portugal, pp. 393-394.

,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺎﺣﺐ‬,‫ ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻣﺮدم ﭘﺮﺗﻐﺎل‬,‫ و ورﻧﺮ ﻛﺮاش‬,‫ رﻳﻤﻮﻧﺪا‬,‫ ـ وﻫﻠﺮاب‬١٧٨
/٤٠‫ ص‬,‫ش‬١٣٤٦ ,‫ ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‬,‫ﺗﻬﺮان‬
179. Tate, R.B. "The Medieval Kingdoms of the Iberian", Spain A Companion to

Spanish Studies, ed. By. P.E.Russell, p. 76; Chapman, A Historyof Spain, pp. 78-79.

180. Riley - Smith, Jonathan, The Crusades A Short History, p. 106

‫داب‬m§ ‫ ﻣﻘﺎﻟﻪ > اﻟﺜﻐﺮ ا]ﻋﻠﻲ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ< ﻣﺠﻠﺔ ﻛـﻠﻴﺔ ا‬,‫ ﺣﺴﻴﻦ‬,‫ ـ ﻣﺆﻧﺲ‬١٨١
‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪١١١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﺆاد ا‪m‬ول‪ ,‬ﻣﺠﻠﺪ ‪ ,١١‬ﺟﺰء دوم‪ ,‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪١٩٤٩‬م‪ ,‬ص‪/١٢١‬‬

‫‪ ١٨٢‬ـ دﻧﺪش‪ ,‬ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒ‪ ,‬ا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓـﻲ ﻧـﻬﺎﻳﺔ اﻟﻤـﺮاﺑـﻄﻴﻦ و ﻣﺴـﺘﻬﻞ اﻟﻤـﻮﺣﺪﻳﻦ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐﺮب ا‪m‬ﺳﻣﻲ‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٩٨٨.‬م‪ ,‬ص ‪ ;٢٤٠‬اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ١٧٩.١ ,‬ـ ‪/١٨٢‬‬
‫‪ ١٨٣‬ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬ﻟﺴﺎن اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﻪ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﻪ او ﻛـﺘﺎب اﻋـﻤﺎل‬
‫ا ٔ]ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻤﻜﺸﻮف‪١٩٥٦ ,‬م‪ ,‬ص‪/٢٦١‬‬
‫‪ ١٨٤‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ٢٢٢. ,‬ـ ‪/٢٢٣‬‬
‫‪ ١٨٥‬ـ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺴﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻌﺮوف ﺑﻨﻲ ﻗﺴﻲ و از ﻣﻮﻟﺪان ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺛﻐﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﻐﺮب رﻓﺘﻨﺪ ودر ﺷﻬﺮ ﺷﻠْﺐ ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ ‪T‬اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ,‬اﺑﻮ ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫اﺣﻤﺪﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم ا‪m‬ﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﺟﻤﻬﺮةاﻧﺴﺎب اﻟﻌﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺴم ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎرون‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫داراﻟﻤﻌﺎرف‪١٣٨٢ ,‬ق‪١٩٦٢.‬م‪ ,‬ص ‪ ٥٠٢‬ـ ‪ /Q٥٠٣‬اﺑﻦ ا ٔ‪m‬ﺑّﺎر ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴـﻴﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻗﺴﻲ روﻣﻲ ا‪m‬ﺻﻞ و از ﺑﺎدﻳﻪ ِﺷﻠْﺐ ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺘل اﻣﻮر ﻣﺮاﺑﻄﺎن ‪T‬ﻣﻠﺜﻤﺎن‪ Q‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫اﻟﺤﻠﱠﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‪/Q١٩٧.٢ , ,‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻮرﺷﮕﺮ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد ‪T‬اﺑﻦ ا ٔ‪m‬ﺑّﺎر‪ُ ,‬‬
‫‪ ١٨٦‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﻣـﺆﺳﺴﻪ ا‪m‬ﻋـﻠﻤﻲ ﻟﻠـﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪,‬‬
‫ﺑﻲﺗﺎ‪ ,‬ص ‪/١٥٩‬‬
‫‪ ١٨٧‬ـ اﺑﻦ ا ٔ‪m‬ﺑّﺎر‪/١٩٨.٢ ,‬‬
‫‪ ١٨٨‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻟﺤﻠّﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‪/٢٠٤.٢ ,‬‬
‫‪ ١٨٩‬ـ اﺑﻦ ا ٔ‪m‬ﺑّﺎر‪ ,‬اﻟﺤﻠﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‪ ١٩٨.٢ ,‬ـ ‪ ٢٠٠‬و ‪ ;٢١٩‬اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ٢٣١.١ ,‬ـ ‪/٢٣٣‬‬
‫‪ ١٩٠‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ٦٢.٧ ,‬ـ ‪/٦٣‬‬
‫‪ ١٩١‬ـ ﻫﻤﻮ‪ ٦٢.٧ ,‬ـ ‪ ٦٣‬و ‪ ;١٢٧‬ﻳﺎﻗﻮت‪ ,‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ;١١٩.٥ ,‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪/٤٦١.٤ ,‬‬
‫‪ ١٩٢‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ,‬اﻟﺬﺧﻴﺮة‪ ٨.١ ,‬ـ ‪/٩‬‬
‫‪193. Stanislawski, Dan. The Individuality of Portugal, pp. 173 - 174.‬‬

‫‪ ١٩٤‬ـ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص‪/٢٧‬‬

‫‪195. Riley - Smith, Jonathan, The Crusades A Short History (London, 2001), p. 97.‬‬

‫‪ ١٩٦‬ـ اﺑﻮرﻣﻴﻠﻪ‪ ,‬د‪ /‬ﻫﺸﺎم‪ ,‬ﻋ‪Q‬ﻗﺎت اﻟﻤـﻮﺣﺪﻳﻦ ﺑـﺎﻟﻤﻤﺎﻟﻚ اﻟﻨـﺼﺮاﻧـﻴﺔ واﻟﺪول ا]ﺳـ‪Q‬ﻣﻴﺔ ﻓـﻲ‬
‫ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬اردن‪ ,‬ﻋﻤﺎن‪ ,‬داراﻟﻔﺮﻗﺎن‪١٤٠٤ ,‬ق‪١٩٨٤.‬م‪ ,‬ص‪/٢٣٧‬‬
‫‪ ١٩٧‬ـ اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ٢٣٨.١ ,‬ـ ‪/٢٣٩‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١١٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ١٩٨‬ـ ﺳﻮاران ﻣﻌﺒﺪ )‪ (Templars‬و ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز )‪ (Hospitallers‬از ﮔﺮوهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺸﻬﻮري‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم روﻳﺪاد ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ّ /‬او ﻟﻲ در ﭘﻲ ﺳﻘﻮط ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻗﻮاي ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﺳﺎل ‪٥١٣‬ق‪١١١٩.‬م ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و وﻇﻴﻔﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ از زاﺋﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮاي ﺳﻜﻮﻧﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺨﺸﻲ از ﻗﺼﺮ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﻣﻌﺒﺪي را ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻗﺼﺮ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﻮاران ﻣﻌﺒﺪ ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺳﻮاران ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ اروﭘﺎﻳﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ رﺷﺪ ﻛﺮد و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن ﮔـﺮوه‬
‫ﺳﻮاران ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ زاﺋﺮان و ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺻﻠﻴﺒﻲ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮوه ّاول از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ‪T‬اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ١٧٥.١ ,‬ـ ‪/Q١٧٦‬‬
‫‪199. Riley - Smith, Jonathan, The Crusades A Short Historty , p. 106; Tate, R.B. "The‬‬

‫‪Medieval Kingdoms of the Iberian", Spain A Companion to Spanish Studies, ed.by p.E.‬‬

‫‪Russel, p. 76.‬‬

‫‪ ٢٠٠‬ـ اﺑﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺼة‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ّ ,‬‬

‫اﻟﻤﻦ ﺑﺎ]ﻣﺎﻣﺔ; ﺗﺎرﻳﺦ ﺑ‪Q‬د اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻋﻬﺪ‬
‫اﻟﻤﻮﺣﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي اﻟﺘﺎزي‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐﺮب ا‪m‬ﺳﻣﻲ‪١٩٨٧ ,‬م‪ ٢٨٤ ,‬ـ ‪/٢٨٥‬‬
‫‪201. Burns, Robert Ignatius, S.J.Islam Under the Crusaders "Colonial Survival in the‬‬

‫‪Thirteenth - Century Kingdom of Valencia" (Princetion University, 1976), pp. 16-18.‬‬

‫‪202. @att, W.M. and Cachia, P. A History of Islamic Spain, p. 107.‬‬

‫‪ ٢٠٣‬ـ ﻧﺒﺮد ِﻋﻘﺎب در ﺳﺎل ‪٦٠٩‬ق‪١٢١٢.‬م در دﺷﺘﻲ ﭘﺮ از ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻲ ﻛﻢ ارﺗﻔﺎع رخ داد‪ /‬از‬
‫اﻳﻦ رو‪ ,‬آن ﺟﺎ را ِﻋﻘﺎب ‪T‬ﺟﻤﻊ َﻋﻘَﺒﻪ‪ Q‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ‪ Navas‬ﺟﻤﻊ ‪ Nava‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻞ ﻳﺎ ﻋﻘﺒﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮﻟﻮﺳﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻌﺮﻛﻪ ِﻋﻘﺎب ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ‪Las‬‬ ‫اﺳﺖ‪ /‬ﭼﻮن اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻧﺰدﻳﻚ روﺳﺘﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ‬
‫‪ Navas de tolosa‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ ‪T‬ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٦ ,‬ق‪١٩٩٦.‬م‪,‬‬
‫‪/Q١٢٦.٢‬‬
‫‪204. Tate, R.B.P.77.‬‬

‫‪ ٢٠٥‬ـ ﻣﺮاﻛﺸﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ‪ ,‬اﻟﻤـﻌﺠﺐ ﻓـﻲ ﺗـﻠﺨﻴﺺ اﺧـﺒﺎر اﻟﻤـﻐﺮب‪ ,‬ﺑـﻪ ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﻣـﺤﻤﺪ‬
‫ﺳﻌﻴﺪاﻟﻌﺮﻳﺎن و ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻌﺮﺑﻲ اﻟﻌﻠﻤﻲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٦٨ ,‬ق‪١٩٤٩.‬م‪ ,‬ص ‪ ٣٢٢‬ـ ‪/٣٢٣‬‬
‫‪ ٢٠٦‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٥٩ ,‬م‪/٣٩١.٧ ,‬‬
١١٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‫ﻓﺼﻞ دوم ـ زﻣﻴﻨة ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬

207. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516 (Oxford Univdrsity, 1976),

vol.I,p.16.

‫ ـ‬٢٧٧ ‫ و‬٢٧٢ ‫ ـ‬٢٧٠‫ ص‬,‫م‬Q‫ﻣﻴﺔ اوﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل ا ٔ]ﻋ‬Q‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺔ ا]ﺳ‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‬٢٠٨
/٢٧٩
209. Watt, W.M. and Cachia, P. A History of Islamic Spain, p.111; tate, r.B.p.77.

210. Burns, Robert Ignatius, S.J. Islam Under the Crusaders...,pp. 16-18.

/٣١١ ‫ ـ‬٣٠٧ ‫ و‬١٢٧.٢ ,‫ اﻟﺤﻠﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‬,‫ﺑّﺎر‬mٔ ‫ ـ اﺑﻦ ا‬٢١١

‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺼﻄﻔﻲ‬,‫ ازﻫﺎر اﻟﺮﻳﺎض ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻋﻴﺎض‬,‫ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬,‫ ـ ﻣﻘﺮي‬٢١٢
/٢٠٧ ‫ ـ‬٢٠٥.٣ ,‫م‬١٩٣٩.‫ق‬١٣٥٨ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ﺑﻴﺎري و ﻋﺒﺪاﻟﺤﻔﻴﻆ ﺷﻠﺒﻲ‬m‫ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ا‬,‫اﻟﺴﻘﺎ‬
/١٢٧.٢ ,‫ اﻟﺤﻠّﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‬,‫ﺑّﺎر‬mَ ‫ ـ اﺑﻦ ا‬٢١٣
/٣١٤ ‫ و‬٣٠٣.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬٢١٤
215. Burns, Islam Under the Crusaders, p. 20.

١٥.٣ ,‫م‬١٩٩٤.‫ق‬١٤١٤ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ‬,‫ ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‬,‫ ـ ﻣﻘﻠﺪ اﻟﻐﻨﻴﻤﻲ‬٢١٦

/١٨٦.٢ ,‫م‬١٩٩٤ ,‫ اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‬,‫ ﻣﺠﻤﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب‬,‫ ﻋﺒﺪا‬,‫; اﻟﻌﺮوي‬١٦‫ـ‬
217. Harvey, L.PIslamic Spin 1250 to 1500 (The Univdrsity of Chicago, 1900), pp.

10-11.

218. Idem, pp. 12-4.

‫ اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﺔ و‬,‫ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‬,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٢١٩
/١٢٤.٢ ,‫م‬١٩٨١.‫ق‬١٤١٠ ,‫ﺳﻣﻲ‬m‫ داراﻟﻐﺮب ا‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‬
220. Champman, Charles E. A History of Spain, pp.84-85.

/١٥١.٢ ,‫ اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب‬,‫ ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‬٢٢١

222. Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 to 1500, pp. 14-15.

223. O’callaghan, Joseph F. "The Mudejars of Castil and Portugal in the Twelfth and

Thirteenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 1100-1300, ed.by James M.Powell

Princetion University, p. 13.

224. Idem. p. 14.

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١١٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٢٢٥‬ـ اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ,‬اﻟﺬﺧﻴﺮة ﻓﻲ ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻫﻞ اﻟﺠﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺼﻄﻔﻲ اﻟﺒﺪري‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪,‬‬
‫‪١٤١٩‬ق‪١٩٨٨.‬م‪ ١٠٣.٤ ,‬ـ ‪/١٠٤‬‬
‫‪226. Champaman, Charles E. A. History of Spain (New York, 1931), p. 72.‬‬

‫‪227. O’callaghan, Joseph F.p.16.‬‬

‫‪ ٢٢٨‬ـ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪ ١٢.٦‬م ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲﻫﺎﻳﻲ از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫از ﻗﺒﻴﻞ اﺷﺮاف‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺷﻬﺮ و ﻏﻴﺮه ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ‬
‫)‪(Cortes‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاري ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔـﺮدﻫﻤﺎﻳﻲﻫﺎ ﻛـﻮرﺗﺲ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻤﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﺌﻮن‪ ,‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬آرا ﮔﻮن‪ ,‬ﻛـﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ و ﺑـﻠﻨﺴﻴﻪ داراي ﻳﻚ‬
‫ﻛﻮرﺗﺲ ﺑﻮد‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫‪(Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 a Society of Conflict (New York, 1985), p. 31.‬‬

‫‪229. O’callaghan, Joseph F pp. 17 - 18.‬‬

‫‪230. Chejne, Anwar, Muslim Spain its History and Culture (Minnesota, 1974), p. 124.‬‬

‫‪ ٢٣١‬ـ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ در درﺑﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن را ﮔﺮد آورد و دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻋوه ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﻳﻚ دوره ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫‪(Durant, Will. The Story of Civilization: the Age of Faith, vol.IV, p.698.‬‬

‫‪232. Harvey , Islamic Spain, pp. 44 - 45.‬‬

‫‪233. Idem, pp. 46-47.‬‬

‫‪234. Vurns, Robert Ignatius, & Chevedden, paul E. Negotiating Cultures Bilingual‬‬

‫‪(leiden, 1999), p. 3.‬‬

‫‪ ٢٣٥‬ـ اﺑﻦ ا ٔ‪m‬ﺑّﺎر‪ ,‬اﻟﺤﻠﺔ اﻟﺴﻴﺮاء ‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪/٣١٤.٢ ,‬‬
‫‪ ٢٣٦‬ـ ﻋــﻨﺎن‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳـ‪Q‬م ﻓـﻲ ا]ﻧـﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌـﺼﺮ اﻟﺮاﺑـﻊ ﻧـﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧـﺪﻟﺲ و ﺗـﺎرﻳﺦ اﻟﻌـﺮب‬
‫اﻟﻤﻨﺘﺼﺮﻳﻦ‪ ,N‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٧ ,‬ق‪١٩٩٧.‬م‪ ,‬ص‪ ٢٠‬و ‪/٤١‬‬
‫‪237. Harvey , Islamic Spain, pp. 48-50.‬‬

‫‪ ٢٣٨‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص‪ ٢٠‬و ‪ ٤٥‬ـ ‪/٤٦‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‬

‫ﻣﺤﺪود ﺷﺪن ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻴﻤﻪ ّاول ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‪ ,‬ﺳﺮآﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﮔﺴﺘﺮش اﻗـﺘﺪار ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬
‫ﻏـﺮﺑﻲ ﺑـﻮد و در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣـﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎ ﺑـﻪ ﻫـﻤﺮاه ﻣـﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎ در‬
‫ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﻧﺼﻴﺐ آﻧﺎن ﺷﺪ‪/‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٦٠٨‬ـ ‪٦٤٦‬ق ‪ ١٢١٢.‬ـ ‪١٢٤٨‬م و در ﭘﻲ اﺿﻤﺤل ﻗﺪرت ﻣﻮ ّﺣﺪان‬

‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ آراﮔﻮن‪َ ,‬ﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﺎ ّ‬

‫ﺗﺼﺮف ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻴﻤﺰ ّاول‪ ,‬وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ آراﮔﻮن از ‪ ٨٥٠٠٠‬ﺑﻪ‬
‫‪ ١١٢٠٠٠‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ و ﺗﻌﺪاد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺑـﻪ ﺣـﺪود ‪ %٥٠‬ﻛـﻞ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ آن رﺳﻴﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮويﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪوي ﺳﻮم در‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﻛﺮد‪ ,‬از ‪ ٢٣٥٠٠٠‬ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ ٣٥٥٠٠٠‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ رﺳﻴﺪ و ﺗﻌﺪاد ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻬﺮي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎه ﻣﻮرد اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻧﻴﺰ در ﻣﺪت ﻛﻤﺘﺮ از ‪ ٢٠‬ﺳﺎل ‪ ٦١٦T‬ـ ‪٦٣٥‬ق ‪ ١٢٢٠.‬ـ ‪١٢٣٨‬م‪ Q‬وﺳﻌﺖ ﻣﻤﻠﻜﺘﺶ‬
‫را از ‪ ٥٥٠٠٠‬ﺑﻪ ‪ ٩٠٠٠٠‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ /‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻗـﻠﻤﺮو ﺑـﺰرگ‬
‫اﺳﻣﻲ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و اﻃﺮاف آن ﻣﺤﺪود ﺷﺪه و ﻣﺴﺎﺣﺘﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ ٣٠٠٠٠‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ارﻗﺎم‪ ,‬ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ وﺳﻌﺘﺶ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﭼـﻬﺎر ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١١٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬ﭼﻮن از ﻃﺮﻓﻲ‬

‫ّ‬ ‫ﭘﺮﺗﻐﺎل و ﺣﺪود ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ آراﮔﻮن ﺑﻮد; اﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ داﺷﺘﻦ‬
‫دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺷﺒﻪ ﺟـﺰﻳﺮه و ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟـﺰاﻳـﺮ ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫‪T‬ﺑﺎﻟﺌﺎر‪ Q‬ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﭘﻴﺸﻪ و ﻛﺎر درﻳﺎﻳﻲ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻴﺶ‬
‫از َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻣ َﺪﺟ ﻨﺎن را در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪١ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ د‪m‬ﻳـﻞ ﻣـﺨﺘﻠﻒ از ﻗـﺒﻴﻞ ﺗـﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻋـﻠﻤﺎ و ﻓـﺘﻮاﻫـﺎي ﻓـﻘﻬﺎي‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﻣﺸﻜت ﻣﻬﺎﺟﺮت را ﺑﺮ ﻣـﺎﻧﺪن در‬
‫ّ‬ ‫اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ‬
‫ﺳﺎﻳﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي اﺳﻣﻲ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﺠﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺧﺎﻧﻪ آﺑﺎ و اﺟـﺪادي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻋوه ﺑﺮ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻨﻲ‬
‫ﻧﺼﺮ ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ در ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن دﻳﮕﺮي از‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ و َﻟـﺒْﻠَﻪ ‪ Niebla‬در ﻏـﺮب آن در ﻣـﺤﺎﺻﺮه‬
‫ـﺮ ِﺳﻴَﻪ ‪ Murcia‬در ﺷـﺮق ﻣـﻤﻠﻜﺖ َﻏ ْ‬
‫ﻗﺒﻴﻞ ُﻣ ْ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﻠﻄﻪ ﻛﺎﻣﻞ آﻧﺎن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻋﻨﻮان دوﻟﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ دادهاﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻛﻮﺷﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻘل ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن در ﻣﺮز دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺪان دوام‬
‫ﻧــــــــﻴﺎوردﻧﺪ و از ﺳــــﺎل ‪٦٦٠‬ق ‪١٢٦٢.‬م ﺑــــﻪ ﺑــــﻌﺪ ﻣــــﻐﻠﻮب آﻧــــﺎن ﺷــــﺪﻧﺪ‪٢ /‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﭼﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺎﻳﺪاري آن را ﺑﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻃـﻮ‪m‬ﻧﻲ‬
‫‪T‬ﺣﺪود ‪ ٢٥٠‬ﺳﺎل‪ Q‬ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﺮد‪:‬‬
‫او™‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ اﻗﺪاﻣﺎت رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ و َﻟﺒْﻠَﻪ ﺑﺮ ﺿـﺪ ﺳـﻠﻄﻪ ﻓـﺮا ﮔـﻴﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ و در ﺟﻬﺖ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻗﺪرت‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد آﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ دوﻟﺖ َ‬
‫آن ﺳﺨﺖ ﻣﺆﺛّﺮ اﻓﺘﺎد‪/‬‬
‫ﺟـﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫ّ‬ ‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ و اﻧـﺒﻮه‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴ ﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ َﻏ ْ‬
‫ّ‬ ‫ﺛﺎﻧﻴا‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در آن ﺟﺎ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از ﺷﺮاﻳﻂ دﻓﺎﻋﻲ ﻣﻤﺘﺎزي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ زﻳﺎدي را در ﺧﻮد‬
‫ّ‬ ‫ﺛﺎﻟﺜا‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺮا ﻛﺰ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺎي داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺴﺒﺘا زﻳﺎدي داﺷﺖ‪/‬‬
‫راﺑﻌا‪ ,‬اﻳﻦ دوﻟﺖ در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب از ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت از ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧﺎﻣﺴا‪ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺎي ﻛﺜﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖﻫﺎي َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔـﻮن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﺸﻜت ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺮاي از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ دوﻟﺖ ﻏَﺮﻧﺎ َﻃﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪٣ /‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ اﺳـﻣﻲ ﻣـﻮﺟﻮدﻳّﺖ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺣـﻔﻆ ﻛـﺮد ﺗـﺎ ﺑـﺮاي آن دﺳـﺘﻪ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ اﻟﺪّ ْﺟﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه اﺳﺘﻮاري ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺮﻧﺎ َﻃﻪ ﻛﺎﻣ’ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺳﺎﺣﻠﻲ ﺑﻮدن ﻣﻨﻄﻘﻪ و ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺳﻮي‬
‫آبﻫﺎ‪ ,‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ از ﻓﺮﻫﻨﮓ و زﺑﺎن ﻋـﺮﺑﻲ ﺧـﻮب ﭘـﺎﺳﺪاري ﻛـﺮدﻧﺪ; اﻣـﺎ‬
‫ُﻣ ﺪَ ّﺟﻨﺎن آراﮔﻮن و َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در ﻛﻨﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻣﻲ زﺑـﺎن روﻣـﻲ را ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲﺑﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻌﺪﻳﺗﻲ در ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﺒﻮد; از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺪﻳﺪي‬
‫از اﺻﻮل دﻳﻦ اراﺋﻪ دادﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن آﻣﺎدﮔﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻟﻬﺠﻪ ﺑﻮﻣﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﻣﺪﺗﻲ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ د ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن وارث ﺗﻤﺎم ﻣﻴﺮاث‬
‫اﻧﺪﻟﺲ اﺳﻣﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد‪٤ /‬‬

‫ﻣﺤﻈﻮرات دﻳﻨﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﺎن‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳم در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪ اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴّﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌة ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﭘﺪﻳﺪآﻣﺪ‪ ,‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﺘﻌﺪّ د ﻓﻘﻬﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ و ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫رﺷﺪ ‪T‬د‪٥٢٠‬ق‪ ,Q‬ﺟﺪّ اﺑﻦ رﺷﺪ ‪ ,‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺎﻧﺪن در‬
‫زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺮﭘﻴﭽﻲ از دﺳـﺘﻮرات دﻳـﻨﻲ ﻣـﺘﻬﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺧـﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋةﻓﻘﻬﻲ ﻛﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ َوﻧْﺸَ ﺮﻳﺴﻲ ‪ ٥‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮ ب و‪ ///‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮده‪ ,‬ﺑﺨﺶ‬
‫اﻋﻈﻢ ﻓﺘﻮاﻫﺎ درﺑﺎره ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬از اﺛﺮش ﭼـﻨﻴﻦ ﺑـﺮ ﻣـﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ او ﻋـﻗﻪ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ داﺷﺘﻪ و ﻓـﺘﻮاﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎري ﺣـﺘﻲ آن ﻫـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺪة‬
‫‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﮔﺮدآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ از ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻌﻴﺎر ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ‬
‫از اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎي وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ درﺑﺎرة ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ذ ﻛﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ /‬او ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻋﻘﻴﺪه و ﻧـﻈﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١١٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺧﻮﻳﺶ را در ﺧﺼﻮص آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪> :‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺪون ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺎﻓﺮان‬
‫‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬را ﺗﺮﻙ و ﺑﻪ ﺑد اﺳـﻣﻲ ﻫـﺠﺮت ﻛـﻨﻨﺪ‪ ٦ /‬و در ﺗﺄﻳـﻴﺪ اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ آﻳـﺎت و‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺘﻌﺪدي اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪#/‬‬

‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﻧـﻈﺮ اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﺷـﺪ ‪T‬د‪٥٢/‬ق‪ ,Q‬ﺟـﺪّ اﺑـﻦ رﺷـﺪ ﻓـﻴﻠﺴﻮف‬
‫ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬را ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺠﺮت از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻔﺮ واﺟﺐ و اﻳﻦ وﺟﻮب ﺗﺎ ﻗﻴﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻔﺮ‬
‫ّ‬ ‫اداﻣﻪ دارد‪ ,‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﺮع‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدار‪ ,‬ﺧﻮﻙ و ﻏﻴﺮه ﻳﻚ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮع در آن ﺟﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺟﺪا از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺧﺎرج از دﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ راﺿﻲ ﺷﻮﻧﺪ در ﺟﺎﻳﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺳﺘﻢ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد و از‬
‫اﻇﻬﺎر ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﮔﺮدد‪ ,‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﻮاﺣﺶ ﻋﻈﻴﻤﻪ و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫در ردﻳﻒ ﻣﻠﺤﺪان ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ /‬ﻫﻴﭻ ﻋﺬري از آﻧـﺎن ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧـﻴﺴﺖ‪ /‬واﺟﺐ اﺳﺖ از‬
‫دﻳﺎري ﻛﻪ در آن اﻫﻞ ﺷﺮﻙ و ﺧﺴﺮان ﻏﻠﺒﻪ دارد ﺑﻪ دار اﻳﻤﺎن و اﻣﺎن ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ ##/‬آﻧﺎن‬
‫ﻛﻪ ﻋ ّﺰت اﺳﻣﻲ را ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳـﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ,‬ﺷـﻬﺎدت آﻧـﺎن‪,‬‬
‫دﺳﺘﻮرات ﺣﺎ ﻛﻤﺎﻧﺸﺎن و اﺣﻜﺎم ﻗﻀﺎﺗﺸﺎن‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻛـﺪام ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧـﻴﺴﺖ‪ ,‬از ﻗـﺒﻮل اﺣﻜـﺎم‬
‫ﻗﻀﺎت ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ ‪ُ ,‬ﻃﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ و‪m‬ﻳﺖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن دادهاﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮد‪٧ /‬‬
‫ْ‬ ‫َ ِ َ‬
‫در ﭘﻲ ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در ‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م‪ ,‬وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﺑﺎ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻓﺮاوان از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﻣﻮرد ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺎﻣﺖ آﻧﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺎ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻦ وﻃﻦ و ﻋﺪم اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ ﻫﺠﺮت ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ‬

‫ﺾ َو َﻣ ْﻦ َﻳ ﺘ ََﻮ ﱠﻟ ُﻬ ْﻢ ﻣ ِﻨْﻜُ ْﻢ ﻓَـ ِﺎﻧﱠ ُﻪ‬ ‫ﺎء ﺑ َ ْﻌ ُﻀ ُﻬ ْﻢ ّاو ِﻟ ﻴى ُ‬

‫ﺎء ﺑَﻌْ ٍ‬ ‫ﻳﻦ ا َﻣ ﻨُﻮا َ‪ v‬ﺗَ ﺘ ِﱠﺨ ُﺬ وا ‪t‬ﻟْ ﻴَ ُﻬ ﻮ َد َو‪t‬ﻟ ﻨ َ‬
‫ﱠﺼ ى‪s‬‬
‫ﺎري او ِﻟ ﻴى َ‬ ‫ى‬ ‫‪َ ) - #‬ﻳ ‪s‬ﺎ َء ﱡﻳ َﻬ ﺎ ‪t‬ﻟﱠ ىﺬ َ‬
‫ﻳﻦ اﻣَ ﻨُﻮا َ‪ v‬ﺗَ ﺘ ِﱠﺨ ُﺬ وا ﻋَﺪُ ّىوي َو ﻋَﺪُ ﱠو ﻛُـ ْﻢ‬
‫ى‬ ‫ﻴﻦ‪T(///‬ﻣﺎﺋﺪه‪) Q٥١.‬ﻳَ ‪s‬ﺎ َءﻳﱡ َﻬ ﺎ ‪t‬ﻟﱠ ىﺬ َ‬ ‫‪ vَ I‬ﻳَ ْﻬ ِﺪ ي ‪t‬ﻟْ َﻘ ْﻮ َم ‪t‬ﻟﻈﱠ ﺎﻟِ ىﻤ َ‬‫ﻣِ ﻨْ ُﻬ ْﻢ ِا ﱠن ‪َ t‬‬
‫ﻳﻦ اﻣَ ﻨُﻮا َ‪ v‬ﺗَ ﺘ ِﱠﺨ ُﺬ وا ِﺑﻄَ ﺎﻧَ ًﺔ ﻣِ ْﻦ ُدوﻧِﻜُ ْﻢ ‪T(///‬آل ﻋﻤﺮان‪ vَ ) Q١١٨.‬ﻳَ ﺘ ِﱠﺨ ِﺬ‬ ‫ﺎء‪T (///‬ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪) Q١.‬ﻳَ ‪s‬ﺎ َءﻳﱡ َﻬ ﺎ ‪t‬ﻟﱠ ىﺬ َ‬
‫ى‬ ‫ّاوﻟِ ﻴى َ‬
‫ﻳﻦ ﻋَـ َﻠﻲ‬ ‫‪ I‬ﻟِـﻠْﻜَﺎﻓِ ىﺮ َ‬ ‫ﻴﻦ‪T(///‬آل ﻋـﻤﺮان ‪َ ) Q٢٨.‬و َﻟ ْ‬
‫ـﻦ ﻳَـ ْﺠ َﻌ َﻞ ‪ُ t‬‬ ‫ون ‪ْ t‬ﻟـ ُﻤﺆْ ِﻣ ىﻨ َ‬
‫ﺎء ِﻣ ْﻦ ُد ِ‬ ‫‪ْ t‬ﻟ ُﻤﺆْ ِﻣ ﻨُﻮ َن ‪t‬ﻟْﻜَﺎﻓِ ىﺮ َ‬
‫ﻳﻦ ّاو ِﻟ ﻴى َ‬
‫ﻛﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻘﻴﻢ ﻣﻊ اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ ‪T‬اﺑﻮداود‬ ‫ﺑﺮي ﻣﻦ ّ‬ ‫ﻴ ( ‪T‬ﻧﺴﺎء‪ Q١٤١.‬ـ ﻗﺎل رﺳﻮل ا ‪nopq‬‬
‫‪ :m‬اﻧﺎ ٔ‬ ‫‪t‬ﻟْ ُﻤﺆْ ِﻣ ىﻨ َ‬
‫ﻴﻦ َﺳ ﺒى ً‬
‫ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑـﻦ اﺳـﺤﺎق ازدي‪ ,‬ﺳـﻨﻦ اﺑـﻲ داود‪ ,‬ﻗـﺎﻫﺮه‪١٣٧١ ,‬ق‪١٩٥٣.‬م‪;٤٣.٢ ,‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺳﻨﻦ اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬ﺷﺮح ﺟل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٣٩٨ ,‬ق‪١٩٧٨.‬م‪/Q٣٦.٨ ,‬‬
‫اﺳـ َﻌ ًﺔ ﻓَـ ﺘُ َﻬ ِ‬
‫ﺎﺟ ُﺮ وا‬ ‫‪َ I‬و ِ‬
‫ض‪ِ t‬‬ ‫‪ْ vt‬ر ِض َﻗـﺎﻟُﻮ ‪s‬ا َاﻟَـ ْﻢ ﺗَﻜ ْ‬
‫ُـﻦ َا ْر ُ‬ ‫‪َ ) - ##‬ﻗـﺎﻟُﻮا ﻓىـﻴ َﻢ ﻛُـ ﻨْ ﺘُ ْﻢ َﻗـﺎﻟُﻮا ﻛُـ ﻨﱠﺎ ﻣ ُ ْﺴـ ﺘ َْﻀ َﻌ ىﻔ َ‬
‫ﻴﻦ ﻓِـﻲ ْ َ‬
‫ىﻓ ﻴ َﻬ ﺎ‪T (///‬ﻧﺴﺎء‪/Q٩٧.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١١٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻪ ﺷﺨﺺ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻧﺎﺗﻮان‪ ,‬ﻣﺮﻳﺾ و زﻣﻴﻦﮔﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﻓﺮاد ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻗﺼﺪ و ﻧﻴﺖ ﻫﺠﺮت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻣـﺤﺾ‬
‫ﺑﻬﺒﻮدي وﺿﻌﺸﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ و ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ #/‬و‪ ٨ ///‬ﻋﺪهاي از ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ دارا‪m‬ﺳم ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ ,‬اﻣّـﺎ ﭼـﻮن در ﻃـﻠﺐ‬
‫ﻣﻌﺎش دﭼﺎر رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ از اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺷﻜﻮه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ا ﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻳﺪ از او ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﺒﺮد‪ /‬اﻳﻨﺎن ﻫﻤﻮاره آرزو‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ داراﻟﻜﻔﺮ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺿﻌﻒ اﻳﻤﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮاي ﻫﺠﺮت از‬
‫داراﻟﻜﻔﺮ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﻫﻴﭻ ﺷﺮﻃﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه; در اﻳﻦ ﻫﺠﺮت‪ ,‬ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺧﻮاه‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺳﺨﺘﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮاه از ﻧﻌﻤﺎت ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻬﻢ ﺳﻣﺖ دﻳﻦ اﺳﺖ و ﺣﻔﻆ‬
‫ّ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان و ﻓﺮزﻧﺪان از ﭘﻠﻴﺪيﻫﺎﺳﺖ‪٩ /‬‬

‫ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻗﻄﻴﻪ در ﻣﻮرد ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺬوري ﻛﻪ ﻫﺠﺮت ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ او را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه‪ :‬ﻣﺮدي از َﻣ ْﺮ َﺑ ﱡﻠﻪ‪ ##‬ﻛﻪ در ﻓﻀﻞ‬
‫و دﻳﻦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎ درﺑﺎره ﺑﺮادرش ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‬
‫در داراﻟﺤﺮب ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪه‪ ,‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي از ﻳﺎﻓﺘﻦ او ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﻣّﺎ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن َﻣ ْﺮ َﺑ ﱡﻠﻪ و اﻃﺮاف آن از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﻣـﺘﺮﺟـﻢ و‬
‫ﺳﺨﻨﮕﻮ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻣﻮرد ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﺳﺨﺘﻲﻫﺎي روزﮔﺎر و ﺧﺼﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲورزﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻜﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن اﻏﻠﺐ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫از ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ او ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﺪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ از ﺣﻘﻮق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻣﻲ‬
‫دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ ,‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ آﻧﺎن دﭼﺎر ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل او ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‬
‫ذﻣـﻲ ﻛـﺎر ﻛـﻨﺪ‪ /‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت دارد‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣـﺼﻠﺤﺖ آن ﻣﺴﻜـﻴﻦﻫﺎي ّ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ آﻳﺎ ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ او زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ؟‬

‫ﺎل َو‪t‬ﻟ ِﻨ َّﺴ
ﺎ ِء َو‪t‬ﻟْ ِﻮ ﻟْﺪَ ِان َ‪ v‬ﻳ َ ْﺴ ﺘ َﻄى ﻴ ُﻌﻮ َن ىﺣ ﻴﻠَ ًﺔ َو َ‪َ v‬ﻳ ْﻬ ﺘَﺪُ و َن َﺳ ﺒى ًﻴ ( ‪T‬ﻧﺴﺎء‪Q٩٨.‬‬
‫‪t‬ﻟﺮ َﺟ ِ‬
‫ﻴﻦ ِﻣ َﻦ ّ ِ‬ ‫‪ِ ) - #‬ا ﱠ‪t v‬ﻟ ْ ُﻤ ْﺴ ﺘ َْﻀ َﻌ ىﻔ َ‬
‫ﻮر ا ( ‪T‬ﻧﺴﺎء‪Q٩٩.‬‬ ‫‪َ I‬ا ْن ﻳَﻌْ ُﻔ َﻮ َﻋ ﻨْ ُﻬ ْﻢ َو ﻛَﺎ َن ‪ُ t‬‬
‫‪َ I‬ﻋ ُﻔ |ﻮ ا َﻏ ُﻔ ً‬ ‫َﺴ ﻲ ‪ُ t‬‬ ‫ﺎوﻟ ﺌِ َک ﻋ َ‬ ‫)ﻓَ ّ‬
‫‪ - ##‬ﻣَ ْﺮﺑَ ﱡﻠﻪ )‪ (Marbella‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﻳﺎﻗﻮت‪ ,‬اﻣﺎ ﺣﻤﻴﺮي آن را ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ‪m‬م آورده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻛـﻮﭼﻜﻲ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺎﻟﻘﻪ ‪T‬ﺣﺪود ‪ ٦٠‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻏﺮب آن‪ Q‬ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪T‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ‪ ;٩٩.٥‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ‪,‬‬
‫ص‪/Q٥٣٤‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻗﻬﺎر ﻣﺎ‪ ,‬ﺣﻘﺎرتﻫﺎ و ذﻟّﺖﻫﺎ‬

‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ در ﺟﻮاب ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮا ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ واﺣﺪ و ّ‬
‫را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻧﺠﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻛﻔّﺎر ﻣﻠﻌﻮن ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﻧﻬﺎده ﺗـﺎ آﻧـﺎن در ﺳـﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮاري زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋ ّﺰت اﺳم و ﺷﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاش ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذ ّﻟﺖ و ﺧﻮاري را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ‪ ,‬در واﻗﻊ ﺧﺸﻢ ﺧﺪا را ﻃﻠﺐ ﻛﺮده‪,‬‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه او آﺗﺶ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺣﻔﻆ اﺳﺎس اﻳﻤﺎن از واﺟﺒﺎت اﺳﺖ و ﻳﻜﻲ از ﺷﺮوط‬
‫ﻣﻬﻢ آن‪ ,‬دوري ﻛﺮدن از ﺑد ﻣﺸﺮﻛﺎن ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬اﺳﺖ‪ /‬زﻳﺮا ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﻴﺎن دﺷﻤﻨﺎن‬
‫ﺧﺪا ﺳﺒﺐ آﺳﻴﺐ دﻳﺪن اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ﻋﺼﻴﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﻫﺠﺮت واﺟﺐ را رﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و دﭼﺎر ﺿﻌﻒ اﻳﻤﺎن و آﺳﻴﺐﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻬﺎﻧﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺬﻛﻮر آورده ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻠﺐ ﻫﺠﺮت از او ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ /‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﺎ ﻛﻦ‬
‫ذﻣﻪ و ﺻﻐﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ زﻳﺎنﻫﺎ و ﻣﻔﺎﺳﺪ دﻳﻨﻲ و دﻧـﻴﻮي آن‪,‬‬
‫ﻛﺎﻓﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ اﻫﻞ ّ‬
‫ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ اﻳﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪ را ﺑﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ :‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻔﺮ ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,Q‬ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺣﺎ ﻛﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺮض ﺷﺎرع ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ; ا ﮔـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻠﻤﻪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﻖ ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ وا‪ m‬دارد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮو ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﭘﻠﻴﺪيﻫﺎ ﻧﻴﺰ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل ﻣﺴ ّﻠﻢ ﺷﺮع ﻣﻘﺪس ﺗﻌﺎرض دارد‪/‬‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺪون اﺟﺒﺎر و اﺿﻄﺮار ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ را ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ‪ ,‬در واﻗﻊ ﺑﺎ اﺻﻮل‬
‫ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﻛﻤﺎل اﻧﺠﺎم ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻤﺎز در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ آﺷﻜﺎرا‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻌﻈﻴﻢ ادا ﮔﺮدد‪ /‬در ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﺮ و ﺑﺎزﻳﭽﻪ ﻛﻔﺎر و ﻓﺠﺎر اﺳﺖ و ﺧﻮاري‬
‫ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ #/‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در ﭼﻨﻴﻦ‬
‫و ﭘﻠﻴﺪي ﺑﺮ اﻣﻮر ﻏﻠﺒﻪ دارد‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮي ّ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ دﺳﺘﻮرات ﺷﺮع اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ اﻫـﻞ ﺑـﺼﻴﺮت ﭘـﻮﺷﻴﺪه‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺧﺮاج زﻛﺎت ﺑﺮاي اﻣﺎم از ارﻛﺎن اﺳم ‪T‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻟﻜﻲ‪ Q‬و ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻦ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺎﻣﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ,‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻓﻘﺪان ﺷﺮط اﺻﻠﻲ‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﻫﻢ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬ﺻﺤﺖ روزة ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ رؤﻳﺖ اﺑﺘﺪاي ﻫل و اﻧﻘﻀﺎي آن اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ اﺋﻤﻪ و ﺧﻠﻔﺎ‪ ,‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪاي ﻧﻴﺴﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﻲ ّاول و آﺧﺮ ﻣﺎه ﻣﺸﻜﻮﻙ‬

‫ﻠﻮ ِة ‪t‬ﺗﱠﺨَ ُﺬوﻫَﺎ ﻫُ ُﺰ ًو ا‬ ‫‪َ I‬ﻗ ِﻮ ﱞي ﻋ ىَﺰ ﻳ ٌﺰ ( ‪T‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ ‪َ ) Q٢١.‬و ِاذَ ا ﻧَﺎ َد ْﻳ ﺘُ ْﻢ ِاﻟَﻲ ﱠ‬
‫‪t‬ﻟﺼ ى‬ ‫‪ََ I‬‬
‫‪ْ v‬ﻏ ِﻠ ﺒَ ﱠﻦ َاﻧَﺎ َو ُر ُﺳ ىﻠ
ﻲ ِا ﱠن ‪َ t‬‬ ‫‪ ) - #‬ﻛَ ﺘ َ‬
‫َﺐ ‪ُ t‬‬
‫َ‬
‫َوﻟ َ ِﻌ ﺒًﺎ ذى ِﻟ َک ِﺑ َﺎﻧﱠ ُﻬ ْﻢ َﻗ ْﻮ ٌم ‪ v‬ﻳ َ ْﻌ ِﻘﻠُﻮ َن (‪T‬ﻣﺎﺋﺪه‪/Q٥٨.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٢١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺳﺖ ‪/‬ﺣﺞ ﺑﻴﺖ ا ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬در ﻣﻮرد ﺟﻬﺎد ﻧﻴﺰ ﺑـﺎﻳﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻛﻔﺮ اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺤﻮ ﻛﻔﺮ ﺟـﻬﺎد ﻛـﻨﺪ؟‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺎﺳﺰاﻫـﺎ و اﻫـﺎﻧﺖﻫﺎ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋوه ﺑﺮ ّ‬
‫ﻫﻤﻮاره آﺑﺮو‪ ,‬ﻣﺎل و ﺟﺎﻧﺸﺎن در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺟﺪّ ي ﻗﺮار دارد‪/‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﻮر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻋﺎدت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻏﺮق در ﻣﺸﺎﻫﺪة ﻣﻨﻜﺮات و ﻧﺠﺎﺳﺎت ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼـﻴﺰﻫﺎي ﺷـﺒﻬﻪﻧﺎ ﻙ و ﺣـﺮام‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺴﻠّﻂ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﻣﺎل ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻮف آن اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻓﺘﻨﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻋﻘﻮل و‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان از اﻳﻦ ﻓﺘﻨﻪ در اﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺳﻔﻬﺎ‪ ,‬ﺧﺮدﺳﺎ‪m‬ن و زﻧﺎن در ﻣﻌﺮض اﻳﻦ آﻓﺖ ﻗـﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻮاﻣﻴﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮرد دﺳﺘﺒﺮد دﺷﻤﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ارﺗﺪاد ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻲ‪ ,‬ﻟﺒﺎس‪ ,‬زﺑﺎن و ﻏﻴﺮه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻫﻞ‬
‫اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻮرد ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ِآﺑ َﻠﻪ ‪ Avila‬و ﻏﻴﺮ آن رخ داد;‬
‫آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ /‬ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻋﺒﺎدات در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ‬
‫ادا ﮔﺮدد‪ ,‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺘﻌﺒﺪات ﻟﻔﻈﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪١٠ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﭼﺮا ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن دادﻧـﺪ؟ اﺋـﻤة ﺑـﺰرگ‬
‫اﺳم ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻓﺮاوان آن را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬اﻣﺎم داراﻟﻬﺠﺮه‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺎﻟﻚ ﺑـﻦ اﻧﺲ‪,‬‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻳة ﻫﺠﺮت ﻫﻤة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ /‬ﺳﺰاوار اﺳﺖ آﻧـﺎن از ﺑـد ﻛـﺎﻓﺮان و‬
‫ﻓﺎﺟﺮان و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آن ﻫﺎ ﺳﻨّﺘﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﻏﻴﺮ ﺣﻖ ﻋـﻤﻞ ﻣـﻲﺷﻮد‪,‬‬
‫دوري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﺪا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ از اﻣﺖ ﺗﻮﺣﻴﺪي ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ‬
‫دﻳﻨﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺑﺎز ﻫﻢ راﺿﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺗـﺜﻠﻴﺚ اﻗـﺎﻣﺖ ﻛـﻨﻨﺪ و ﺗـﻦ ﺑـﻪ‬
‫َارﺟﺎس و َاﻧﺠﺎس دﻫﻨﺪ‪١١ /‬‬

‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬در ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻘ ﱢﻠ ﺪ‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﻧﺲ و ﺑﺎ ادﻟﻪ ﺷﺮﻋﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻔﺮ ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در آن ﺟﺎ ﻓﻘﻬﺎي اﻫﻞ اﺟﺘﻬﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه از ﻧﻈﺮ و اﺳﺘﺪ‪m‬ل ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧـﺎن ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼـﻨﻴﻦ ﭘـﺪﻳﺪهاي‬
‫ﻣﺤﻜﻮم اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن ﻣﺘﻀﺎدﻧﺪ‪ ,‬اﺟﺘﻤﺎع ﺿـﺪﻳﻦ ﻧـﻴﺰ ﻣـﺤﺎل اﺳﺖ‬
‫و‪١٢ ///‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﺒﻞ از وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﻧﻴﺰ آﻣﻮزشﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻓـﺘﻮاﻫـﺎي او را درﻳـﺎﻓﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻫﺎروي ‪ Harvey‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ژوﻟﻴﻦ رﻳﺒﺮا ‪ Julian Ribera‬و ﻣﻲﮔﻮﺋﻞ آﺳﻴﻦ ﭘﺎ]ﺳﻴﻮس‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬از ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي ﻣﻨﺰﻟﻲ در دﻫﻜﺪه اﻟﻤﻮﻧﺎﺳﻴﺪ ‪ Almonacid‬از‬ ‫‪Miguel Asin Palacios‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ واﻗﻊ در ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه و ﻣﺤﻘّﻘﺎن در ﻣﻴﺎن آن ﻫـﺎ‬
‫ﺳﻨﺪي را ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن از آﻧـﺎن ﺧـﻮاﺳـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ ﺗـﺎ ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﻨﺪ اﻟﻤﻮﻧﺎﺳﻴﺪ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ از ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ از‬
‫ﺳﻮي ﺣﺎ ﻛﻢ وﻗﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﺤﺠﺎج ﻳﻮﺳﻒ ﺳﻮم ‪ ٨١١T‬ـ ‪٨٢٠‬ق ‪ ١٤٠٨.‬ـ ‪١٤١٧‬م‪ ,Q‬ﺻﺎدر و‬
‫ﭘﺲ از اﺳﺘﻨﺴﺎخ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﭘﺲ‬
‫اﻟﺒـﺎرﻣﻮﻧﻲ ‪Ali‬‬ ‫از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ,‬اﺷـﺎره ﺷـﺪه ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﺴـﺨﻪ از اﺻـﻞ ﻧـﺎﻣﻪ ﻋـﻠﻲ‬
‫‪ , Al-Barmuni‬اﻫﻞ ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ‪ ,‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺎ آن را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در آن ﺳﻨﺪ ﺿﻤﻦ درود ﺑﺮ ﺳﻠﻄﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬از ﻳﺎران و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ او ﺗﺠﻠﻴﻞ ﺷﺪه و ﺧـﻄﺎب ﺑـﻪ ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﭼـﻨﻴﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ :‬اي ﺑـﺮادران از ﻃـﺮﻳﻖ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﺧﺪاوﻧﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻳﺪ‪ /‬ﺧﺪا در ﻗﺮآن ﻓﺮﻣﺎن داده; ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎﻳﺪ از‬
‫ﻣﺤﻴﻂ آﻟﻮده ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ روي آورﻳﺪ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻧﺪارد‪ /‬در آن ﺟﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﻴﻔﺘﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻣﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ در ﺟﻬﺎد ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺮزي‬
‫‪ m‬در وﺻﻒ آن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻧﺪﻟﺲ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن در آن‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﺳﻌﺎدت و ﻣﺮدن در آن ﺟﺎ ﺷﻬﺎدت اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻟﻄﻔﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻛـﺮده‪ ,‬ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪١٣ /‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ اﺑﺰار ﻣـﻤﻜﻦ‪ ,‬ﻣُ َ‬

‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺗـﺮﻏﻴﺐ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮدداري ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬ﺗـﻔﻜﻴﻚ دو ﺟـﺎﻣﻌﻪ از ﻫـﻢ‪ ,‬ﺧـﻮاﺳﺖ رﻫـﺒﺮان‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮد; ﻓﻘﻬﺎي اﺳﻣﻲ و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺗﻤﺎس ﭘﻴﺮوان اﺳم‬
‫و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻳﻦ ﺗﻤﺎسﻫﺎ ﻣﻲدادﻧـﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ در‬
‫ﻋــﻤﻞ اوﻟﻴــﺎي اﻣــﻮر ﺗــﻌﺎﻟﻴﻢ و دﺳــﺘﻮرات روﺣــﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ را ﻧـﺎدﻳﺪه ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٢٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺟﻤﻌﻴ ﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﻓﻘﻬﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ّ‬
‫رﺷﺪ ‪T‬د‪٥٢٠‬ق‪ ,Q‬ﺟﺪّ اﺑﻦ رﺷﺪ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧـﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋـﻠﻲ رﻏـﻢ‬
‫ﺗﺄ ﻛﻴﺪات و ﺳﺮزﻧﺶﻫﺎي ﻓﻘﻬﺎ و رﻫﺒﺮان ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ,‬آﻧﺎن ﺧﻮاه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﻃﻦ دوﺳﺘﻲ و ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ و ﻓﻘﺪان اﻣﻜﺎﻧﺎت‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ ,‬در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪١٤ /‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ َا ﺳﻨﺎد ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧف اﻇﻬﺎرات وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻜت ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در داراﻟﺤﺮب ﻧﻴﺰ از اﺳم دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪارﻙ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ در ِآﺑﻠَﻪ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ از ﻧﺎﺑﻮدي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺷﻜﻮه ﻣﻲﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﺣﺪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺧﻮﻳﺶ در ﺣﻔﻆ اﻳﻦ زﺑﺎن ﻛﻮﺷﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎ در‬
‫ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده; ﻛﻪ در آن درﺳﺘﻲ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ‬
‫روي ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده را ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ /‬ﻓﻘﻬﺎي ُﺑ ْﺮ ُﻏﺶ ‪ Burgos‬و َﺑﻠﺪاﻟﻮﻟﻴﺪ‬
‫‪ Valladolid‬آن را رد ﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﺪم ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ١٥ /‬اﻟﺒﺘﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ در ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺪودي آن ﻫﻢ در ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻤﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﻛﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔﻮﻧﺰاﻟﺚ ‪ Fernandezy Gonzalez‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده‪ ,‬ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻋوه ﺑﺮ ﻛﻮﺷﺶ در ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺨﺖ‬
‫ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪي از ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن از ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫اﺣﻤﺪ اﻧﺼﺎري‪ ,‬اﻣﺎم ‪ Minister of the al-Qibla Mosque in Avila‬ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ ِآﺑ َﻠﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﻮرد ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮ روي ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده ﻳﺎ ﺣﻴﻮاﻧـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻏﻴﺮﺷﺮﻋﻲ ذﺑﺢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬اﻋم ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و‬
‫ﺳﺮاي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﺎداش دﻫﺪ‪ ,‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﺸـﻬﻮر ﺳـﻪ ﺟـﺎﻣﻌﻪ ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻦ‬
‫‪T‬اﻟﺠﺎﻣﺎ‪ # Q‬وﺟﻮد دارد و ﻫﺮ ﻛﺪام ﻧﻴﺰ از ﻓﻘﻴﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ,‬از ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﻫﺎ اﺧﺘف ﻧﻈﺮ دارﻳﻢ‪ ,‬ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ راﻫﻲ‬

‫ﻣﺪﺟﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﺤت ﺧﺎﺻﻲ ﺳﻜـﻮﻧﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪ - #‬ﺑﻪ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ّ‬
‫‪T‬اﻟﺠﺎﻣﺎ‪ Q‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪/‬‬ ‫‪aljama‬‬

‫)‪(Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714, a Society of Conflict, pp.38,41‬‬

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻨﻮدي او ﮔﺮدد‪ /‬ﻓﻘﻴﻪ در ﺟﻮاب ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺳﺆال ﻛﻪ آﻳﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺮ روي ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻟﺒﺎﺳﻲ ﻛﻪ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ,‬ﺟـﺎﻳﺰ‬
‫اﻟﺠ ‪ّQ‬ب‪ ,‬اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ‬ ‫‪#‬‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺆﻟﻒ ﺗﻔﺮﻳﻊ ‪ ,‬ﻛﺘﺎب درﺳﻲ ﻣﻌﺮوف از اﺑﻦ َ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻧﻤﻚ ﺳﻮد و ﺿﺪ ﻋﻔﻮﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪T‬رﺳـﺎﻟﻪ اﻟﻘـﻴﺮواﻧـﻲ ﻣـﺘﻀﻤﻦ‬ ‫رﺳـﺎ] ت ‪Risalas‬‬ ‫ﻣﺠﺎز اﺳﺖ‪ ,‬اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺟـﺎزهاي را ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺧﺻﻪاي از اﺣﻜﺎم اﺳﻣﻲ‪ Q‬ﻧﺪاده‪ ,‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺠﺎرت اﻳﻦ ﭘـﻮﺳﺖﻫﺎ را ﺣـﺮام اﻋـم‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ; اﻣﺎ آﻧﺎن ‪T‬ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ِآﺑ َﻠﻪ‪ Q‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻴﻦ ﻣﺎ‬
‫اﺧﺘف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ /‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻋم ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧـﺎت ﻣـﺮده ﻗـﺒﻞ از‬
‫ﻧﻤﻚ ﺳﻮد ﻛﺮدن آﻟﻮده و ﻧﺠﺲ ﺑﻮده‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از آن ﭘﺎ ﻙ اﺳﺖ‪ /‬اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺟﺎﻳﺰ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺸﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﻄﺮ ﻛﺮدن ﺑﺎ ﮔب ﻛﻤﻲ رﻃﻮﺑﺖ ﺑﻪ آن دﻫﻨﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪ ,‬ا ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻟﻚ ‪O‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﻧﺲ‪ N‬ﺗﺠﺎرت ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﺮ آن را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬دو ﻓﻘﻴﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان از ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪O‬اﻟﺠﺎﻣﺎ‪ N‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻠﺪاﻟﻮﻟﻴﺪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻓﺮاش از ﺟﺎﻣﻌة ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ُﺑ ْﺮ ُﻏﺶ در ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﻋـﺮﺑﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﺮ روي ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺮده از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪١٦ /‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻃﺮح ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻣﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪﻳﺪهاي ﻧﺎﻣﺘﻌﺎرف ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻏﺮﺑﻲ در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﻧﺴﺒﻲ دﻳﻨﻲ را در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﻲﺗﻤﺪن ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫در ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﻌﻲ و ﺗش ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را‬
‫ﺣﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻴﭻ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي رﻓﺘﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن اﺗﺨﺎذ ﻧﻜـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﺷﺎن در ﺳـﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺗـﺤﺖ ﺳـﻴﻄﺮه آﻧـﺎن‬
‫درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ اﻟﮕﻮي رﻓﺘﺎري ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛـﻪ ُﻣ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑـﺮاي‬

‫‪ - #‬ﻛﺘﺎ ب اﻟﺘﻔﺮﻳﻊ )‪ (Tafri‬رﺳﺎﻟﻪاي در ﻓﻘﻪ ﻣﺎﻟﻜﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ آن را اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﻴﺪا ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ‬
‫ﺑﻦ اﻟﺠب اﻟﺒﺼﺮي اﻟﻤﺎﻟﻜﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٢٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﺎﻟﺶ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ دادﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ /‬ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻗﺪاﻣﺎﺗﺸﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺗﺄﺳﻒاﻧﮕﻴﺰ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ و آن‬
‫اﺧﺮاج آﻧﺎن ﻃﻲ ﺳـﺎلﻫﺎي ‪ ١٠١٨‬ـ ‪١٠٢٠‬ق ‪ ١٦٠٩.‬ـ ‪١٦١١‬م ﺑـﻮد‪ ,‬ﻋـﻤﻠﻲ ﻛـﻪ ﻋـﺠﺰ و‬
‫درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮد‪١٧ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ داراي ﺳـﻴﺎﺳﺖ‬
‫واﺣﺪ و ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و درﺑﺎره ﻧﺤﻮه ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑﻴﻦ ﻳﻚ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮي اﺧﺘﻓﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺣﻈﻪاي وﺟﻮد داﺷﺖ; ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣُﺪَ ّﺟﻨﺎن در ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪ ,‬آراﮔﻮن‪ ,‬و ﻧﺎوار ﺑﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ از ﻫﻢ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬

‫از ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺷﺎﻣﻞ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺜﺮت ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑد اﺳﻣﻲ ﺑﺮاي‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﮕﺮان ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣـﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺮوﻃﻲ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺳﺎزد و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آﻧﺎن ﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﻌﺪ از ﻗﻴﺎم ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺳﺎل ‪٦٦٢‬ق ‪١٢٦٤.‬م اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺪرت دﻧﺒﺎل ﺷﺪ‪ ,‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ ﺧﻄﺮ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ دﺳﺘﻮر داد آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻲ‬
‫ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز ﺷﻬﺮ را ﺗﺮﻙ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ آن ﻛﻮچ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻧﻴﺰ در‬
‫ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺳﻴﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺮاي ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي از درﮔـﻴﺮي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﻮار ﺑﻠﻨﺪي ﺑﻴﻦ ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪ آن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗـﻤﻬﻴﺪات ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻧﺎﻧﺪوي ﭼﻬﺎرم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٧٠٥‬ق ‪١٣٠٥.‬م ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫ُﻣ ْﺮ ِﺳ َﻴﻪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺮﻙ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮوه ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه از ﻣـﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫اﻗــﺘﺼﺎدي و ﺳــﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ﭘـﺎﻳﻴﻨﻲ ﺑـﺮﺧـﻮردارﻧـﺪ و ﺗـﻬﺪﻳﺪي ﺑـﺮاي دوﻟﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﻲروﻧﺪ‪ ١٨ /‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﺟﻨﮓ در ﻣﺮز َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت وا ﻛﻨﺶ‬
‫ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد; آﻧﺎن در ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣﻨﻄﻘة ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ و در ﻃﻮل ﻣﺮز ﺑﺎ ﻏَﺮﻧﺎ َﻃﻪ ﺗﺎ‬
‫اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ا ﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوهﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺟﺪا از ﻫﻢ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺪودي ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ آﻧﺎن در اراﺿﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﺸﺎن‬
‫اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﻴﺸﺘﺮي از دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪١٩ /‬‬

‫در ﺳﺪة‬ ‫‪Buadalquivil‬‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ و دره اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ‬
‫‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درﮔﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺷﺪه‪ ,‬ﻳﺎ ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﺣﺘﻤﺎ™ ﺗﻌﺪاد ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ در ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻳـﺎدداﺷﺖﻫـﺎي ﻣـﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ ٦٩٢‬ـ ‪٦٩٣‬ق ‪ ١٢٩٣.‬ـ ‪١٢٩٤‬م دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن‬
‫ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫ﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﻮﺑﻴَﻪ‪Segovia‬‬ ‫‪ِ ,٥٦٧١ ,‬آﺑﻠَﻪ ‪ Avila‬و‬ ‫ﭘ‪Q‬زﻳﺎ‪Palencia‬‬ ‫ُﺑﺮ ُﻏﺶ ﻣﺒﻠﻎ ‪ ١٠٩٢‬ﻣﺮاﺑﻄﻲ‪, #‬‬
‫‪ ٦٥١٥‬ﻣﺮاﺑﻄﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺒﻠﻎ ﺑﺎ‪m‬ي ﭘﺮداﺧﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م در ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ و ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺣﺪود ‪ ٤٥‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ در ﻣﺠﺮﻳﻂ ‪ ٥٠ Madrid‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ُ ,‬ﻃ َﻠﻴ ﻄُﻠَﻪ ‪ ,٤٣ Toledo‬ﻗﻠﻌﻪ ‪Talavera‬‬

‫‪Guadalajara‬‬ ‫رﺑَﺎح ‪ ٣٣‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ ,‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻤﺎل ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوه در وادي اﻟﺤﺠﺎره‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ‪ ٢٠‬و در ِآﺑ َﻠﻪ ﻫﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺳﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺠﺰا زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫آن ﻫﺎ ﻧﻴﺰ داراي ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻮدﻧﺪ‪٢١ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ,‬اراﺋﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي دﻗﻴﻖ و ﻛﺎﻣﻞ از ﺗﻮزﻳﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻣﺸﻜﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻫﻤﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ اﻟﮕﻮي اﺳـﺘﻘﺮار ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺄﻣـﻮران‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺗـﻘﺮﻳﺒا در ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ روﺳـﺘﺎﻫﺎ ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﻣـﺤت‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ اﺳﻜﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺲ از ﺗﺴﻠّﻂ ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑـﺨﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ داراي اﺳـﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺑـﻮدﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫اﺷﺮاف‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮ™ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‬

‫‪T‬ﻣﺮاﺑـﻄﻲ‪ Q‬ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﻘﻠﻴﺪ از آن‬ ‫ﻣﺮاﺑﻄﺎن‪Maravedi ,‬‬ ‫‪ - #‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻜﻪ ﻃ ﻳﺎ دﻳﻨﺎر‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﺸﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬در ‪٥٦٧‬ق‪١١٧٢.‬م اﻗﺪام ﺑﻪ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﻛﺮد و آن را ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺑـﻄﻪ ﻧـﺎﻣﻴﺪ‬
‫)‪/(Burns, Medieval Colonialism, pp. 32. 151‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٢٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮوهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ در آن ﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ َﺑﺮده ﺑﺮ روي‬
‫اراﺿﻲ اﺷﺮاف و ﻳﺎ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي اﺳﺐ و ارﺗﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﺣﻤﺎﻳﺖ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪٢٢ /‬‬

‫ﻗﻴﺎم ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬

‫از ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻛﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ‪ ٦٥٠T‬ـ ‪٦٨٣‬ق ‪ ١٢٥٢.‬ـ‬
‫‪١٢٨٤‬م‪ Q‬ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ را ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ :‬ﮔﺮوه ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﻗﺒﻞ در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﻳﻦ‬
‫ﻧﺴﻞ در ﺷﻤﺎر ﺗﺎﺑﻌﺎن دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﺮوه دوم ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎﻧﻲ را در ﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴﺮد ﻛـﻪ در‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در آﻣﺪه ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه اﺧﺘﻓﺎت زﻳﺎدي وﺟﻮد داﺷﺖ; ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗـﺪﻳﻢ و ﺟـﺪﻳﺪ‬
‫ﺟﻤﻌﻴّﺖﻫﺎي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪهاي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﺎن در درون ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگﺗﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﺤت ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ از اﻳﻨﺎن ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣﺎﻫﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫ِﺣ َﺮف ﻧﺠﺎري‪ ,‬ﺳﻔﺎﻟﮕﺮي‪ ,‬ﻣﻌﻤﺎري و ﻏﻴﺮه اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻣﻮرد زﺑﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آﻧـﺎن در‬
‫ﻣﺤﺗﺸﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻗﻄﻌﻲ ﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻏﻠﺐ‬
‫آﻧﺎن از زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از ﻃﺮﻓﻲ ﭼﻮن در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬ﺑﺎرﻫﺎ از ﻛﻢ روﻧﻘﻲ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﺷﺪه‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﺎن ﻋﺮﺑﻲ را داﻗﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﺑﺎن ﻧﻮﺷﺘﺎري و ﺑﺮاي اﻣﻮر اداري ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪٢٣ /‬‬

‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪ دره اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ ﺑﺮ ﺧف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ‪ ,‬در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م در ﻣﻌﺮض دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺷﺪﻳﺪي‬
‫ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ‪ ,‬ﺣﺘﻲ در ﻧﻮاﺣﻲاي ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه اﻗﺎﻣﺖ‬
‫داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟـﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ آﻧـﺎن ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از ﻧـﺰدﻳﻜﻲ آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻧﻤﻮده‪ ,‬ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ دﻫﻜﺪهﻫﺎي‬
‫دوردﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن از اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫آرزو داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ در دورة اﺳﻣﻲ در آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺎز ﮔـﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺗـﻌﺪادي از اﻳـﻦ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٢٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑد اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ‬
‫ا ﻛﺜﺮﻳﺖ آﻧﺎن ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻗﻪ ﺷﺪﻳﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ وﻃﻨﺸﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و در وﺿﻌﻲ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻲ و اﺿﻄﺮاب ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺮاي اﻳـﻨﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﺑﺎ آن ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ‪ ,‬ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺸﻜـﻞ ﺑـﻮد; ﭘﺲ از‬
‫ﭼﻨﺪي ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻃﺮح و ﻧﻘﺸة ﻣﺆﺛﺮي‪ ,‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﻮرش وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫دﻫﻨﺪ‪٢٤ /‬‬

‫ﻗﻴﺎم ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ در ﺳﺎل ‪٦٦٢‬ق ‪١٢٦٤.‬م رخ داد‪ ,‬ﺑﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﺟﺪي ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﺮ ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪة ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ را‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻴﺎم ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ /‬ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲﺗﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣـﺤت ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺸـﻴﻦ در ِآﺑـﻠَﻪ‪,‬‬
‫ّ‬ ‫ﻓﺎﻗﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ‪m‬زم ﺑﺮاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻮرش ﺑﻮدﻧﺪ;‬
‫ُﺑ ْﺮ ُﻏﺶ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ و ﻏﻴﺮه ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻮاﻧﻊ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺟﻨﻮب ﻫﻤﻜﺎري‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﮕﻴﺰهاي ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ دوﻟﺖ َﻏ ْ‬
‫ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪٢٥ /‬‬

‫ﻫﺪف از ﻗﻴﺎم ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺟﻨﻮب ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻛﻪ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در آن اﻳـﻔﺎ‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ وﺣﺪت و اﻧﺴﺠﺎم ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺳﻮم از‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎزﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را از دﻳﺎرﺷﺎن ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ ﺟـﻨﺒﺶ آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗشﻫﺎ و ﻣﻘﺎوﻣﺖﻫﺎي آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﺷﻐﺎﻟﮕﺮيﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺣﻮزه رود اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ را ﺳﺨﺖ ﻟﺮزاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ از اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫آن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪﻧﺪ; ﺣﺘﻲ ﺗﻌﺪادي از آﻧﺎن ﺳﻠﻄﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه‬
‫در اﺧﺘﻴﺎرﺷﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ از آن ﺟﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮاﻧﺪازي ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫـﻢ ﻟﺸﻜـﺮﻛﺸﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ٢٦ /‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ او ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در ﺻﻒ واﺣﺪي ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ در ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻴﺎم ﻣ َﺪﺟ ﻨﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﺆﺛﺮ اﻓﺘﺎد‪٢٧ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم را ﮔـﺰارش دادهاﻧـﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻣـﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ُﻣ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧـﻴﺰ اﺷـﺎره‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷَ ِﺮﻳﺶ ‪ Jerez‬درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﺗﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٢٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﺎرﻳﻠّﻮ ‪ , Garci Gomez Carrillo‬ﺣﺎ ﻛﻢ‬

‫ﺟﻨﺒﺶ آﻧﺎن را ﻧﺪارد‪ ,‬دژ اﺻﻠﻲ ﺷﻬﺮ را ﻛﻪ ﮔﺎرﺳﻲ ﮔﻮﻣﺰ ّ‬
‫آن ﺟﺎ‪ ,‬و ﻣﺮداﻧﺶ در آن ﺳﺎ ﻛﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧـﺪ‪ /‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺐ و روز و‬
‫ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻠﻌﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن از اﻟﺠﺰﻳﺮة اﻟﺨﻀﺮاء ‪ Algeciras‬و‬
‫َﻃ ِﺮﻳﻒ ‪ Tarifa‬ﻧﻴﺮوي ﻛﻤﻜﻲ رﺳﻴﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ درون ﻗﻠﻌﻪ راه ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﮔﺎرﺳﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮداﻧﺶ در داﺧﻞ ﺑﺮج آن ﻣﺸﻐﻮل دﻓﺎع ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪن دروازه ﺑﺮج‪,‬‬
‫ﻣﺮدان ﮔﺎرﺳﻲ را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺧﻮد او را ﻛﻪ ﻗﺒ’ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﻜﻲ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮ آﻧﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺘﻌﺮض ﺟﺎﻧﺶ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬دژ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ در آن‬
‫ّ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ,‬دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪ‪ /‬ﺗﻨﻬﺎ ﺷَ ِﺮﻳﺶ ﻧﺒﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﺳﺖ ﻣُ َ‬
‫ـﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻓـﺘﺎد‪ ,‬آﻧـﺎن ﺑـﺎ‬
‫‪Medina‬‬ ‫ﻛﻤﻚﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﺮ َا ْرﻛُﺶ ‪ , Arcos‬ﻣـﺪﻳﻨﻪ ﺷَ ُ‬
‫ـﺬوﻧَﻪ‬
‫‪ Sidonia‬و ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣـﺼﺐ رود اﻟﻮادي اﻟﻜـﺒﻴﺮ ﻣـﻘﺎوﻣﺖ ﻣـﻲﻛﺮد‪ /‬ﭘﺲ از‬
‫ّ‬ ‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ در‬
‫ﭼﻨﺪي ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮاﺣﻲ را از دﺳﺖ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺧﺎرج ﻛﻨﺪ و ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺷَ ِﺮﻳﺶ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬زﻳﺮا ﻛﻤﻚﻫﺎ از ﺳﻮي دوﻟﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﺪاوم‬
‫ﻧﻴﺎﻓﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي از دﺳﺖ‬
‫دادﻧﺪ‪ ٢٨ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬واﭘﺴﻴﻦ ﺗشﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺗﺤﺮ ﻛﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ اراﺿﻲ وﺳﻴﻌﻲ از‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ّ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ را ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﻠﻌﻪ َرﺑﺎح‪ ,‬ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ و َا ْﻟ َﻘ ْﻨ َﻄ َﺮه اﻋﻄﺎ ﻛﺮد‪ /‬در واﻗﻊ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺑﺨﺸﺶﻫﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮزي ﺑﺎ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه آﻧﺎن ﻧﻬﺎد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ِاﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر‪ ,‬اﻏﻠﺐ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را وادار ﺑﻪ ﺗﺮﻙ آن ﺟﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺸﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ را از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪ ٢٩ /‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑـﻌﺪ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﻮﺑﻲ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ; زﻳﺮا ﺑﻪ آﻧﺎن ﭼﻨﺎن ﻓﺮﺻﺘﻲ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﺤﺪود‬
‫ّ‬ ‫داده ﻧﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫و درﺟﻪ دوﻣﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎﻧﺪن در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻣﺸﻜت دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻗﻴﺎم‪ ,‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫رﻋﻴﺖ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺗﻨ ّﺰل ﻳﺎﻓﺖ و ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻧﻴﺰ رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻧﻬﺎد و ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ّ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٣٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﻢ ﭘﻲ ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪٣٠ /‬‬
‫ْ‬

‫ﻣﺤﺪود ّﻳﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬

‫از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﻤﻮاره در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﺎن از‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﺪه و ﻳﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ; رﻋﺎﻳﺖ آن ﻫﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻮاد اﻳﻦ ﻗﺮاردادﻫﺎ ﭼﻨﺪان ّ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪ /‬ﻣﺜ’ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ﺗـﺎ ﺟـﻨﮓ ّ‬
‫ز‪m‬ﻗـﻪ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ اﺟﺤﺎﻓﺎت‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺨﺘﮕﻴﺮيﻫﺎي ﻛﻤﺘﺮي درﺑﺎره ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬وﻟﻲ ﭘﺲ از آن‬
‫زﻳﺎدي ﺷﺪﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫در ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م اﺑﻦ‬
‫ﻣﺤت ﻣﻌﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪٣١ /‬‬
‫ﺟﺎﻣة ﺧﺎﺻﻲ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و در ّ‬
‫رﺑﻴﻊ ‪Ibn‬‬ ‫ّ‬
‫‪ Rabi‬اﻣﺎم و رﻫﺒﺮ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﺸـﺪار داد و آﻧـﺎن را از‬
‫ﺧﻄﺮ آﮔﺎه ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻـﺪاﻗﺖ ﻧـﺪارﻧـﺪ‪ ,‬ﺷـﺮوﻃﻲ را ﻛـﻪ در ﻗـﺮاردادﻫـﺎ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪٣٢ /‬‬

‫روش دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در ﻣﻮرد ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ّ‬

‫ﻣﺘﻐﻴﺮ و ﮔﺎه ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﺗّﺨﺎذ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺎﺷﻲ از ﺣﻀﻮر ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ /‬در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﻋوه ﺑﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺣﻮزه ﻗﺪرت دﻳﮕﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ را اﻋﻄﺎ ﺷـﺪه از ﺟـﺎﻧﺐ ﺧـﺪاوﻧـﺪ ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻌﻤﻮ™ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ اداره اﻣﻮر ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ‪ ,‬ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﻞ وارد ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺮا ﻛﺰ ﻗﺪرت ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫از‪:‬‬
‫اﺷــﺮاف ‪The Aristocracy‬‬ ‫‪ ١‬ـ دادﮔــــﺎهﻫﺎ ‪ Justice‬و دﺳــــﺘﮕﺎه ﻗــــﻀﺎﻳﻲ ‪ ٢‬ـ ﻃــﺒﻘﻪ‬
‫‪The‬‬ ‫‪ ٥ Councils‬ـ ﻛﻮرﺗﺲﻫﺎ‬ ‫‪of State‬‬ ‫‪٣‬ـ ﺷﻬﺮداريﻫﺎ ‪ ٤ Municipalities‬ـ ﺷﻮراﻫﺎي اﻳﺎﻟﺘﻲ‬
‫اﺧــﻮت‬
‫ّ‬ ‫‪ ٧ Military‬ـ اﻧــﺠﻤﻦﻫﺎي‬ ‫‪Orders‬‬ ‫ﺟــﻤﻌﻴﺖﻫﺎ و ﮔــﺮوهﻫﺎي ﻧــﻈﺎﻣﻲ‬
‫ّ‬ ‫‪ ٦ Cortes‬ـ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺗﺎ ﺑﺪان ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ا ﮔﺮ دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ‬ ‫‪٣٣‬‬
‫‪ Hermandades‬و ﺑﺮادري‪ /‬ﻗﺪرت و ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫ّ‬ ‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫اﺧﺘﻓﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ را در ﺟﺎﻣﻌة ّ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٣١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آزادي ﻋﻤﻞ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻛﻮرﺗﺲﻫﺎ ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﻘﺮرات‪ ,‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣـﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﻮرﺗﺲ ِا ْﺷ ِـﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ در ﺳـﺎل ‪٦٥٠‬ق ‪١٢٥٢.‬م‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي‬
‫رﻧﮓﻫﺎي ﻣﺸﺨّ ﺺ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻔﻴﺪ‪ ,‬ﻗﺮﻣﺰ و ﺳﺒﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻛﻔﺶﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ و ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺨ ّﻠﻒ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋـوه ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺒﺲ‪ ٣٠ ,‬ﻣﺮاﺑﻄﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در ﺳﺎل ‪٦٥٦‬ق ‪١٢٥٨.‬م ﻛﻮرﺗﺲ ﺑﻠﺪاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻘﺮر ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن رﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎ را ﺗﻜﺮار ﻛﺮد; اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ّ ,‬‬
‫و ﻣﻮﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻨﻨﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ; در اﻳـﻦ ﺟـﺎ ﺟـﺮﻳﻤة ﻣـﺘﺨ ّﻠﻔﺎن را ﻧـﻴﺰ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫دادﻧﺪ‪٣٤ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻛﻮرﺗﺲﻫﺎ ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﺒﻮد‪/‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻨﺮي دوم ‪O‬اﻧﺮﻳﻚ‪ , Henry 11. Enriquell N‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٧٧٠T‬ـ ‪٧٨٠‬ق ‪١٣٦٩.‬م‪,Q‬‬
‫ﻣﻘﺮراﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﻮرﺗﺲﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ اﻗﻠﻴّﺖﻫﺎ وﺿﻊ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻟﻐﻮ ﻛﺮد‪ /‬او اﺧﺘﻴﺎراﺗﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ّ‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن داد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎ را ﻣﺄﻣـﻮراﻧـﻲ از ﺧـﻮدﺷﺎن ﺟـﻤﻊ‬
‫آوري ﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﻮرد اﺧﺘﻓﺎﺗﺸﺎن ﻗﻀﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻨﺮي ﺳﻮم‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺳﻜـﻮﻧﺖ‬
‫‪ ٧٩١T‬ـ ‪٨٠٩‬ق ‪ ١٣٩٠.‬ـ ‪١٤٠٦‬م‪ Q‬از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﻣـﺮز ﺑـﺎ َﻏ ْ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﺮد و اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آﺑﺎد ﻛﺮدن ﻧﻮاﺣﻲ ﺑـﻴﺎﺑﺎﻧﻲ آن ﺟـﺎ‬
‫ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪٨١١‬ق ‪١٤٠٨.‬م ﻛﻪ ﺑﻴﻮه ﻫﻨﺮي ﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺴﺮ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ‪,‬‬
‫ﺧﻮان دوم ‪ , John11‬ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻛﺮد; از ﺟﻤﻠﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ‪ ,‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﻲ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آنﻫﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺎه‬
‫آﺑﻲ رﻧﮓ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻫﻤﻮ در ﺳﺎل ‪٨١٥‬ق ‪١٤١٢.‬م ﺑﺎ ﺻـﺪور ﻓـﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧـﻮاﻧـﺪن‬
‫ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان آﻗﺎ ‪ Don‬و ﺳﺮور ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪ /‬ﻣﺠﺎزات ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺻﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺷق ﺑﻮد‪ /‬او ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮد ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ّ‬
‫ﻣﺤﻞ اﻗـﺎﻣﺖ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺗـﺮﻙ ﻛـﻨﻨﺪ و‬
‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﺸﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ و ﺣﻖ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ آﻧﺎن را ﻧـﺪارﻧـﺪ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺮرات ﺗﺎ ﻣﺮگ ﻣﻠﻜﻪ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در ﺳﺎل ‪٨٢١‬ق ‪١٤١٨.‬م اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎ را ﻛﺎﻫﺶ دادﻧﺪ; ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﻣﻮر ﻗﻀﺎﻳﻲ ُﻣ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﻗﻀﺎﺗﻲ از ﺧﻮدﺷﺎن وا ﮔﺬار‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪٣٥ /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٣٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ا ﮔﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺪون ﻋﻘﺪ ﭘﻴﻤﺎن و ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺘﻴ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﺴﺎﻣﺤﻲ ﺑﺎ آﻧـﺎن ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑـﺮده رﻓـﺘﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺰرﮔﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ از‬
‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺰل و ﻳﺎ اﺷﺘﻐﺎل در ﻣﺰارع ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ; ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔﻨﺰاﻟﺚ‪,‬‬
‫‪San‬‬ ‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ در ﺳﺎﻟﺮوز ﺗﻮ ّﻟ ﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ از ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺳﺎن ﻛـﻠﻤﻨﺖ‬
‫‪ , Clemente‬واﻗﻊ در ﺷﻬﺮ ُﻃ َﻠﻴﻄُﻠَﻪ اﻫﺪا ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ ٣٦ /‬رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ آﻣﻮزشﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ داﺷﺖ‪ /‬ﻫﻤﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷـﻮراي‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ‬
‫ّ‬ ‫]ﺗﺮان در ﺳﺎل ‪٦١١‬ق ‪١٢١٥.‬م اﻋم ﻛﺮد‪ :‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ اﺳﺘﺎنﻫﺎ‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ,‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ آﻧﺎن از ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻫـﻤﻪ ﺟـﺎ اﻗـﻠﻴّﺖﻫﺎ ﻃـﻮري ﻟﺒـﺎس‬
‫ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺄﻣـﻮران ﺑـﺘﻮاﻧـﻨﺪ در ﻣـﺤت‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ از اﺧﺘط آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪٣٧ /‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﺤﻮة رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴّﺖﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﻜﺎن آﻧﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻨﺎن ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ١‬ـ ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻗﻠﻴّﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه در ﻣﻴﺎن‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎ و ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٢‬ـ ﻋﺪّ هاي دﻳﮕﺮ از آﻧﺎن ﮔﺮﭼﻪ در اﻗﻠﻴّﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﭼﻮن در روﺳﺘﺎﻫﺎي دور اﻓﺘﺎده و در‬
‫ﻣﺤت ﺟﺪا از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫـﺮ ﭼـﻨﺪ ﺗـﺤﺖ ﻓﺸـﺎر ﺑـﻮدﻧﺪ وﻟﻲ رﺳـﻮخ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﭼﻨﺪان ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﺒﻮد‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ در ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧـﺎن‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻛﻤﺘﺮي اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻮﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪٣٨ /‬‬

‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ‬‫ّ‬ ‫ﻣﺘﺤﻤﻞ‬

‫ّ‬ ‫اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ اﻫﻤﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲﺷﺎن‬ ‫ّ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ از ﺣﻴﺚ ﺗﻌﺪاد ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳـﻬﻮدﻳﺎن ﺑـﻮدﻧﺪ‪ّ ,‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن‬
‫اﻫﻤﻴﺘﺸﺎن از آﻧﺎن ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد اﺟﺤﺎف ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻳـﻬﻮد‬
‫ّ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٣٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺎن و رﻫﺒﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼـﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺪه از ﻋـﻠﻢ و‬

‫ﻣـﺘﺨﺼﺼﺎن اﻣـﻮر‬
‫ّ‬ ‫ﺛﺮوت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋوه ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻲ‪ ,‬ﭘﺰﺷﻜﺎﻧﻲ از آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ اﺳﻣﻲ اﻧﺪﻟﺲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻗﺼﺮﻫﺎي اﺳﻘﻒﻫﺎ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ; وﻟﻲ ﺑﺮ ﺧف ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ,‬اﺷﺮاف‪ ,‬ﻣﺤﻘﻘﺎن‪ ,‬ﺻﻨﻌﺖﮔﺮان‪ ,‬ﭘﺰﺷﻜﺎن و ﺣﻘﻮق داﻧـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣا از زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺮﺑﺎز ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻳﺎ ﺷﻤﺎل‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﻋﻤﻞ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ رﻓﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬آﻧﺎن ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٣٩ /‬‬

‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ داراي ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ و ﺗﺸﻜﻞﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ در ﺗﺸﻜﻴت اداري ﺷﻬﺮداريﻫﺎ ﻫﻴﭻ ﻧﻘﺸﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﻫﺎ را ﺟﺪا‬
‫از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫـﻢ‪ ,‬ﭘـﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در ‪٦٦٩‬ق ‪١٢٧١.‬م رﺳـﻤا‬
‫ﻣﻨﺼﺐ دوﻟﺘﻲ را ﺑﺮاي ﻏﻴﺮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن در اﻣﻮر اداري اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ ﻣﺪرﻛﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را در ﭘﺴﺖﻫﺎي اداري ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن در ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﺧﻮدﺷﺎن ‪O‬اﻟﺠﺎﻣﺎﻫﺎ‪ Aljamas N‬رﺋﻴﺲ اﻣﻮر ﻗﻀﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ آن اﻟﻜﺎﻟﺪ‪ #‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ; ﮔﺎه ﺑﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن اﺟﺎزه ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ اﻟﻜﺎﻟﺪ را ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪٤٠ /‬‬

‫ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗـﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و ﻣﺸﻜـت ﻋـﺪﻳﺪهاي ﻣـﻮاﺟـﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﻗﻀﺎت آﻧﺎن ﻓﻘﻂ ﺣﻖ داﺷﺘﻨﺪ در دﻋﺎوي ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ‪ ,‬ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻨﺪ; اﻣّﺎ‬
‫در درﮔﻴﺮيﻫﺎ و ﻣﺸﺎﺟﺮات ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن ‪ ,‬اﻳﻦ ﻗﻀﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫داوري ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ وارد ﻣﻲآورد و ﻳﺎ ﻋﻜﺲ آن‪,‬‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺟﺮم ﺑﺎﻳﺪ دو ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ در‬
‫ﺳﺎل ‪٦٥٥‬ق ‪١٢٥٧.‬م در ﻗﺮﻃﺎﺟﻨﻪ ‪ Cartagena‬ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻳﻬﻮدي ﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮردي ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪاﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﺪ‪/‬‬

‫‪ - #‬اﻟﻜﺎﻟﺪ )‪ (Alcalde‬ﻣﺄﺧﻮذ از ﻛﻠﻤﻪ اﻟﻘﺎﺿﻲ اﺳﺖ‪/‬‬

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٣٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ در دادﮔﺎه اﺣـﻀﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺎﻳﺪ ﻣـﻄﺎﺑﻖ ﺳـﻨﻦ‬
‫اﺳﻣﻲ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺪّ ﺳﺎت اﺳم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮردﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ آن ﭼﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارد و‪///‬‬
‫در ﻣﻮرد آﺳﻴﺐﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ‪ ,‬ارزﺷﻲ ﻛﻪ دادﮔـﺎهﻫﺎ ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻗـﺎﺋﻞ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻗـﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺒﻮد‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺻﺪﻣة ﺑﺪﻧﻲ وارد ﻣﻲآورد‪ ,‬ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻮد; در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ آن روي ﻣﻲداد‪ ,‬ﻣﺠﺎزات ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﻣﺠﺮم ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ را ﻣﻲﻛﺸﺖ‪ ,‬دﻳﻪاي ﻛـﻪ از ﻣﺴـﻴﺤﻲ اﺧـﺬ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺼﻒ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﮔﺎو و ﻳﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ا‪m‬غ ﺑﻮد; اﻣﺎ ا ﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫را ﻣﻲﻛﺸﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﺮ دﻳﻪاي را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و دادﮔﺎهﻫﺎ او‬
‫را در اﺧﺘﻴﺎر وارﺛﺎن ﻣﻘﺘﻮل ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ; آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﺮ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ را اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺮف ﻫﻢ در ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﮔﺎه ﻣﻘﺪار ﺟﺮﻳﻤﻪﻫﺎ از ﺷﻬﺮي‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﺮد‪٤١ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮاي ّ‬

‫ﺣﻞ ﻣﺸﻜت ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎﻟﻜﻲ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫وﺿﻊ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ; ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ از رﺳﺎﻟﻪ اﺑﻮزﻳﺪ ﻗﻴﺮواﻧﻲ را‪ ,‬ﻛﻪ در‬
‫ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳم ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ ,‬در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨّ ﺺ در‬
‫ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ اﺳﺘﻔﺎده از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ ,‬وﻟﻲ در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻛﻤﺘﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﺎ اﻧﺪازهاي دﺷﻮار ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻮﻣﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ آن را اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‬
‫‪T‬ﻧﮕﺎرش زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ‪ Q‬ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس رﺳﺎﻟﻪ ﻣـﺬﻛﻮر‪ ,‬دو ﻛـﺘﺎب ﺣـﻘﻮﻗﻲ ﺗـﺪوﻳﻦ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ زودﺗـﺮ در ﻣـﻴﺎن‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎناﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﭘﺎﺳﻜﻮال دوﮔﺎﻳﺎﻧﮕﻮس ‪ Pascual de Gayangos‬آن را ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﻣة ﻣﺪﻧﻲ ﻧﺎم‬
‫ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﺎﻗﺪ ارﺟﺎﻋﺎت ﺑﻪ اﺣﻜﺎم اﺳﻣﻲ ﺑﻮد و ﻗﻀﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ از آن در‬
‫ﻣﻮرد دﻋﺎوي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻛﺘﺎب دوم را ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﻣﻪ‬
‫‪ , Ece de‬ﻓﻘﻴﻪ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ ‪Gebir‬‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ‬

‫َﺷﻘُ ِ‬
‫ﻮﺑ َﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه‪ ,‬آن را ﻛﺘﺎب ﺷﻘﻮﺑﻲ ﻳﺎ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﻲ اﺣﻜﺎم اﺳﻣﻲ ﺑﻮده و در آن از ﻃﻬﺎرت‪ ,‬ﻧﻤﺎز‪ ,‬روزه‪ ,‬ﺣﺞ و‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٣٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻏﻴﺮه ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻗـﻀﺎت ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑـﻪ رﻓـﻊ دﻋـﺎوي ﺑـﻴﻦ ﺧـﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪٤٢ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﺮا ﻛﻨﺪﮔﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺮا ﻛﺰ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺮاي‬
‫و ﻳﺎ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ; دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺸﺨّ ﺺ و ّ‬
‫ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ وﺿﻊ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ و اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫اﺟﺤﺎﻓﺎت زﻳﺎدي ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻘﻄﻌﻲ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻣﻲدادﻧﺪ;‬
‫ﻣﺜ’ ﻋﺪهاي از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺣـﻤﺎﻳﺖ ﺧـﺎﻧﺪان ﺑـﻮﻛﺎﻧﮕﺮا ‪ Bocanegra‬از اﻣـﺘﻴﺎزات ﺧـﺎﺻﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮﻛﺎﻧﮕﺮا اﻫﻞ ﺟﻨﻮا ﺑﻮدﻧﺪ وﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﺧﺪﻣﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫دوﻟﺖ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﻮرد ﻋـﻨﺎﻳﺖ اﻳـﻦ ﺣﻜـﻮﻣﺖ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ; از ﺟـﻤﻠﻪ زﻣـﻴﻦﻫﺎي‬
‫‪ , Palma‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‬ ‫‪Del Rio‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻴﺰي در درة اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ,‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺎﻟﻤﺎدل رﻳﻮ‬
‫اﻋﻄﺎ ﺷﺪ‪ /‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮﻛﺎﻧﮕﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را‬
‫ـﺮه ‪, Duero‬‬
‫‪ ١٢ , Cumiel de‬ﻛـﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷـﻤﺎل رود ُد َو ْﻳ َ‬ ‫‪Hizan‬‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﻮﻣﻴﻞ ﺣـﻴﺰان‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔﻨﺰاﻟﺚ ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮﻛﺎﻧﮕﺮا در‬
‫ﺳﺎل ‪٧٧٢‬ق ‪١٣٧١.‬م ﺑﺎ ﺻـﺪور ﻓـﺮﻣﺎﻧﻲ اﻣـﺘﻴﺎزات ﻗـﺎﺑﻞ ﻣـﺣﻈﻪاي را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪ /‬در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻮﻛﺎﻧﮕﺮا وﻓﺎدار‬
‫آن ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺬﻫﺐ و ﻗﺎﻧﻮن ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻗﻀﺎﺗﻲ از ِ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬داراي ﻗﺼﺎﺑﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ذﺑﺢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت اﻗﺪام‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎ‪m‬ﻫﺎي وارداﺗﻲ و ﺻﺎدراﺗﻲ آﻧـﺎن از ﭘـﺮداﺧﺖ ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﻣـﻌﺎف‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ زﻧﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺠﺎزات ﺳﺨﺖ‬
‫ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻃـﺮﻳﻖ ﭘـﺬﻳﺮش ﺑـﺮدﮔﻲ ﺧـﺎﻧﺪان ﺑـﻮﻛﺎﻧﮕﺮا ﺧـﻮد را از‬
‫ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪن ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪٤٣ /‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت ﮔﺎه اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛ ّﻠﻲ آﻧﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻧﻴﺮو ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ د ﺑﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑـﻮد; اﻓـﺰون ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ‪ ,‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﺮﻣﻦ از آﻧﺎن اﺧﺬ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ را وادار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ روزﻫﺎي‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٣٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻌﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮر راﻳﮕﺎن ﺑﺮاي ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ ‪ ٤٤‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ّ‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ارﺗﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ /‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧـﻈﺎﻣﻲ آﻧـﺎن را ﻣـﺠﺒﻮر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ اﺳﺐﻫـﺎ و‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺧﻮﻳﺶ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪٤٥ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآوردﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﺪوﻳﺖﻫﺎ و ﺗﻀﻴﻴﻘﺎت ﻓﺰاﻳﻨﺪه‪,‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺑﺮاز‬
‫ّ‬ ‫وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ و ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻜﺮر ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻤت ّ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٧٧‬ق ‪١٢٧٩.‬م ﺷـﻮرش ﮔﺴـﺘﺮدهاي را ﺑـﺮﭘﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ را ﻓـﺮا ﮔـﺮﻓﺖ و ﺗـﺎ ﭼـﻨﺪي‬
‫اﺧﺘف در اﻣﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪٤٦ /‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬از ﺑﺮرﺳﻲ اوﺿﺎع ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را در ﻗﺎﻟﺒﻲ‬
‫وﺿﻊ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﺪا‪m‬ﻣﻜﺎن از وا ﻛﻨﺶ ﺗﻨﺪ آﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻴﺰ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺧﺎﺻﻲ از دﺳـﺘﻮرات دﻳـﻨﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ّ‬ ‫ﭘﻴﺮوي و ﺗﺎﺣﺪّ ي در آنﻫﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺟﻮﻳﻲﻫﺎي‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮور زﻣﺎن ﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎده و ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن را ﻛﺎﻫﺶ داده اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺳﺎل ‪٧٠٩‬ق ‪ ١٣٠٩.‬ﺑﺮ ﺟﺒﻞ اﻟﻄّﺎرق ‪ Gibralter‬اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ّ‬
‫ﻣﻌﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن درﺑﺎره وﺿﻌﻴﺖ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد و ﻫﻢﻛﻴﺸﺎﻧﺶ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪوي ﭼﻬﺎرم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٦٩٤T‬ـ ‪٧١٢‬ق ‪ ١٢٩٥.‬ـ ‪١٣١٢‬م‪ ,Q‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺷﻤﺎ در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎ را ﺗﺤﺖ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﺪ; ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺟﺪادت ِا ْﺷﺒﻴﻠ ّﻴﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻣﻦ آن ﺟﺎ را ﻧﺎاﻣﻦ دﻳﺪم و ﺑﻪ‬
‫ﺷَ ﺮﻳﺶ ‪ Jerez‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدم‪ /‬رﻓﺘﺎر ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﺖ‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ ‪ ,‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻣﻦ آن ﺟﺎ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻢ;‬
‫آن ﮔﺎه ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﺷﻬﺮ َﻃ ِﺮﻳﻒ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪم و ّ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ در ﺟﺎي اﻣﻨﻲ اﻗﺎﻣﺖ‬
‫ﻛﺮدهام; ﭘﺪرت‪ ,‬ﺳﺎﻧﭽﻮ ‪ ,‬داﻣﻨﻪ ﻧﺎاﻣﻨﻲﻫﺎ را ﺑﻪ َﻃ ِﺮﻳﻒ ﻧﻴﺰ ﻛﺸﺎﻧﺪ و ﻣﻦ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪم در ﺟﺒﻞ‬
‫اﻟﻄّﺎرق زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻢ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﺗﻮ ّ‬
‫اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺟﺎ را ﺑﺮﻫﻢ زدهاي; ﻓﻜﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي آﻧﺎن در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺟﺎي اﻣﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ /‬ﺑـﻨﺎﺑﺮاﻳـﻦ‪ ,‬ﺑـﻪ آن ﺳـﻮي‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٣٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آبﻫﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺟﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ روزﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮم‬
‫را در اﻣﻨﻴﺖ ﺳﭙﺮي ﻛﻨﻢ‪٤٧ /‬‬
‫ّ‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‬

‫ّ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺑﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ذ ﻛﺮي از ﻃﺮز ﺗﻠ ّﻘﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳم ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورﻳﻢ‪ /‬اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﻠ ّﻘﻲ ﺑﻪ رواﺑﻂ آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ و ﺷﺎﻣﻞ دو دوره ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪T‬ﺳﺎزﮔﺎري و ﻋﺪم ﺳـﺎزﮔﺎري‪Q‬‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬از اواﺧﺮ ﺳﺪة ّاول ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪة ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي ‪T‬اواﻳﻞ ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪه‬
‫ﻳﺎزدﻫﻢ ﻣﻴدي‪ Q‬دورهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺑـﻴﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻣﻲ ﺑـﻪ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن راه ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬در اﻳﻦ دوره ﺷﺎﻫﺎن‪ ,‬ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در زﻣـﻴﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻧﺤﻮة ﭘﻮﺷﺶ ﻟﺒﺎس و آداب و ﺳـﻨﻦ ﮔـﺮﻓﺘﻪ ﺗـﺎ ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﻣـﺆﺳﺴﺎت اداري ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ ﭼﺸﻤﻲ و ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ آﻧﺎن را از اﻳـﻦ اﻗـﺘﺒﺎسﻫﺎ ﻣـﻨﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري و ﻋﺪم ﺗﺴﺎﻣﺢ ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ‬
‫ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ دو دﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ‪ /‬در آﻏﺎز اﻳﻦ دوره ﺑﺮﺗﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه رخ ﻧﻤﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ اﻳﺎم ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺮاﺑﻄﺎن در‬
‫ﻣـﺘﻌﺼﺐ‬
‫ّ‬ ‫ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﮔﺴﺘﺮش آن ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﻮد‪ /‬ﺟﺎﻟﺐ آن ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻫﻢ زﻣﺎن راﻫﺒﺎن‬
‫ﺗﻌﺼﺒﺎت دﻳﻨﻲ را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺮاﺑﻄﺎن از‬
‫ﻛﻠﻮﻧﻲ از ﺷﻤﺎل ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ّ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; در ﭘﻲ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﻌﻤﻴﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮبﻫﺎ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﺸﺎن وﺧﻴﻢﺗﺮ ﺷـﺪ‪,‬‬
‫ّ‬ ‫در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺟﺪّ ي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﺎ آﻣﺪن ﻣﻮ ّﺣﺪان ﺑﻪ اﻧﺪﻟﺲ‬
‫زﻳﺮا ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ ‪ ,‬رﻫﺒﺮ آﻧﺎن‪ ,‬ﺿﻤﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮد‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﭘﺬﻳﺮش‬
‫اﺳم ﺳﺮﺑﺎز زﻧﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪٤٨ /‬‬

‫در اﻳﻦ دوره ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮق اﺳـﻣﻲ ﻧـﺼﻴﺐ ﺻـﻠﻴﺒﻴﺎن ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪,‬‬
‫اردوﮔﺎه ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ وﺟﺪ درآﻣﺪﻧﺪ و ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ را از ﻫـﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺳﺎزﺷﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٣٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﺳﻣﻲ اﻣﻮال ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﺼﺎدره ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮد آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗـﺘﻞ ﺑـﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﺳــﺎرت درآورﻧــﺪ‪ /‬اﻳــﻦ ﺳــﻴﺎﺳﺖ در ﺳــﻮﻣﻴﻦ اﺟـس ﺷـﻮراي ]ﺗـﺮان ‪ ,‬ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬
‫‪٥٧٢‬ق ‪١١٧٧.‬م ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎط و ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺧﻮدداري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻴﻦ دو ﮔﺮوه در ﻧﺸﺴﺖ ﭼﻬﺎرم ﺷﻮراي ‪m‬ﺗﺮان‪ ,‬ﻛـﻪ در ‪٦١١‬ق ‪١٢١٥.‬م رخ داد‪,‬‬
‫ﺗﺸﺪﻳﺪ ﺷﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ در ﺣﻜﻤﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪٤٩ /‬‬

‫در واﻗﻊ اﺗّﺨﺎذ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﺑﺪﻧﺎم ﻛﺮدن‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮد و ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺪ آﻧﺎن ﻓﻀﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي‬
‫آﻣﺎده ﮔﺮدد‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺧف ﻗﺮاردادﻫﺎ ﺟﻠﻮي آزادي دﻳﻨﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﺷﻜﺎر ﺳﺎزي ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ را ﺑﻪ اﺳم روا داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ا ﮔـﺮ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻲاﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺳﺨﺘﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٥٠‬ق ‪١٢٥٢.‬م در ﻛﻮرﺗﺲ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ اﻋم ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺻﻠﻴﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﺳﺮ‬
‫راﻫﺸﺎن ﻛﻨﺎر روﻧﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام آﻧﺎن ﺗﺎ زاﻧﻮ ﺧﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪٥٠ /‬‬

‫ﻣﺒﻠّﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻨﻲ اﺳﻣﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺪّ ت از رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ اﺳم ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬اﻣﻮاﻟﺶ را ﻣﺼﺎدره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد او را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫ذﻣﻲ‪ ,‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻳﺎ ﻓﺸﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه اﻓﺮادي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻮن‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗـﺒﺸﻴﺮ ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ اﻓـﺮاد‬
‫ّ‬ ‫ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺸﻜﻴت دﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫اﻏﻠﺐ ﻛﺸﺎورزاﻧـﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ روي اراﺿـﻲ ارﺑـﺎﺑﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛـﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ; ّاﻣـﺎ در‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ و داراي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳـﺎزﻣﺎن‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑﺎ ﻧﺎ ﻛﺎﻣﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪٥١ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﺘﺢ ُﻃ َﻠ ْﻴ ﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٣٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻔﻮق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ; اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻫﻨﻮز ﺑﺎ آﻧﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﮔﺸﻮده ﺷﺪه زﻣﺎﻣﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را از ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻋـم‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ از اﺑﺰارﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘـﺎپ اورﺑـﺎن دوم در‬
‫‪٤٨١‬ق ‪١٠٨٨.‬م‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺑﺮﻧﺎرد ﺳﺮ اﺳﻘﻒ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮد‬
‫ﺗﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ دﻋﻮت ﻛﻨﺪ‪ /‬او از اﻳﻦ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ راﻫﺐ ﺑﺰرگ دﻳﺮ ﻛﻠﻮﻧﻲ‪ ,‬ﭘـﻄﺮس واﺟﺐ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد‪٥٢ /‬‬

‫‪ , Peter‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋـﻘﻴﺪه ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺳـﺎل ‪٥٣٧‬ق ‪١١٤٢.‬م از‬ ‫‪the Venerable‬‬ ‫اﻟﺘّﻜﺮﻳﻢ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪ /‬او ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ا ﮔﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻧﻈﺮات اﺳم اﻃع ﻳـﺎﺑﻨﺪ در ﺑـﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و آﺳﺎنﺗﺮ آن را رد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﺎم ﻣﻬﻤﻲ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه آﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘّﻖ اﻳﻦ ﻫﺪف در ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ او ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺟﺰاي آن ﺗﺮﺟﻤة ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ‪m‬ﺗﻴﻦ‬
‫ﺑﻮد و دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان آﻳﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ /‬ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺪوش و ﻧـﺎدرﺳﺖ‬
‫اراﺋﻪ ﺷﺪ و ﻫﻢ آن ﻛﺘﺎب ﻣﻤﻠﻮ از ﺗﺤﺮﻳﻔﺎت و ﻧﺎرواﻳﻲﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳم و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ‪nopq‬‬
‫‪m‬‬
‫ﺑﻮد‪ ٥٣ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ اﺳم را ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ ﺗـﺎ از اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺿﻤﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴّﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳم و اراﺋﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﮔﻤﺮاه ﻛـﻨﻨﺪه از آن در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴّﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪه ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺳـﻄﺢ‬
‫‪T‬د‪٦٤٥‬ق ‪١٢٤.‬م‪ ,Q‬اﺳﻘﻒ ﻃُﻠَ ﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺑﻪ‬ ‫‪Rodrigo‬‬ ‫ﮔﺴﺘﺮدهاي اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬از ﺟﻤﻠﻪ رودرﻳﻜﻮ‬
‫ﻫﻤﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺻﺮف واروﻧﻪ ﺳـﺎزي‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﻮتﻫﺎ و اﻋﺮاب ﭘﺮداﺧﺖ و در آن ّ‬
‫وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺮد‪ /‬او ﺑﻪ دروغ از ﻋﻈﻤﺖ دوره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﻮتﻫﺎ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﮔﻔﺖ و ا ّﺗﻬﺎﻣﺎت‬
‫‪ m‬ﻧﺴـﺒﺖ داد‪ /‬وي ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺑﻲاﺳﺎس و زﻧﻨﺪاي را ﺑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛـﺮم ‪nopq‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ‬
‫ﻣﺮﻳﺪاﻧﺶ را در ﺳﺎل ‪٦٠٩‬ق ‪١٢١٣.‬م ﻣﺄﻣﻮر ﻛﺮد ﺗﺎ ﺗﺮﺟﻤة ﻣﺨﺪوش دﻳﮕﺮي از ﻗﺮآن ّ‬
‫ﻛﻨﺪ; او از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺳم ﻳﺎد ﻛﺮد‪٥٤ /‬‬

‫‪T‬د‪٦٩٩‬ق ‪١٣٠٠.‬م‪ Q‬ﺑﻪ ﻣـﻨﻈﻮر دﻓـﺎع از‬ ‫ﺳﺎن ﭘﺪروﭘﺎﺳﻜﻮال ‪San Pedro Pascual‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻤﻠﻮ از ﺗﻨﺎﻗﺾﻫﺎ‪ ,‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و‪ ///‬اﺳﺖ; او درﺑﺎره‬
‫ّ‬
‫‪ m‬ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎدرﺳﺖ و زﺷﺘﻲ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻧﺘﺸﺎر داد‪٥٥ /‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ‪nopq‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٦٥٠T‬ـ ‪٦٨٣‬ق ‪ ١٢٥٢.‬ـ ‪١٢٨٤‬م‪ ,Q‬ﻛﻪ ﮔﺎه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ‬
‫از او ﺑﺎ ﻋﻨﻮان آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺣﻜﻴﻢ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در اﺑﺘﺪا ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﺑﻮد و ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ داﺷﺘﻨﺪ; آن ﮔﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﻋﺪهاي از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن را‬
‫در درﺑﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮد آورد‪ /‬ﻋﻠﻲ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺗﻤﺎسﻫﺎ و آﺷﻨﺎﻳﻲ او ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﺣﻴﺎت ﻫﻨﺮي‪ ,‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻋﻘﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ‬
‫ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺟﻠﻮه دادن اﺳم و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﺶ‪ ,‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷـﺪه و ﻧـﺎدرﺳﺘﻲ از ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪ m‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اراﺋﻪ داد‪ ٥٦ /‬او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻛﺎر ﻣﺒﻠّﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎدﮔﻴﺮي زﺑﺎن‬
‫ا ﻛﺮم ‪nopq‬‬
‫ﻋﺮﺑﻲ را ﺿﺮوري ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬راﻫﺒﺎن دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦ را ﻣـﻮرد ﺣـﻤﺎﻳﺖ ﻗـﺮار داد ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در ﺷﻬﺮ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻛﻤﻚﻫﺎي او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﻧﻴﺰ در اﺷْ ﺒ ﻴﻠ ﻴ ﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪٥٧ /‬‬
‫ِ ِ ِﱠ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ در ﭘﻲ اﺳﺘﺮداد ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺮﺗﺮ دﺷﻤﻦ‬
‫‪T‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ Q‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﺗﻜـﺎﭘﻮ اﻓـﺘﺎدﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ آن ﻣـﺒﺎرزه ﻛـﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻣﺎﻫﻴّﺘﺶ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ; آن ﮔﺎه ادﺑﻴﺎﺗﻲ ﺟﺪﻟﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻢ‬
‫از ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه و ﻗﺒﻮل ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ وادارﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ روﻳﻜﺮد ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺿﺮوري‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴّﺖ آن در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ از ﺳﻮي دوﻟﺖ و ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪٥٨ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭘﺲ از ﻓﺮوﻛﺶ ﻛﺮدن ﺣﻤت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬از‬
‫ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م در ﻣﻌﺮض ﻫﺠﻮم ﺗﺒﻠﻐﺎﺗﻲ آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ را راﻫﺒﺎن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻦ ‪ ٥٩ Franciscan‬و دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦ ‪ Dominican‬رﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ٦٠ /‬ﻳﻜﻲ از اﻓﺮادي ﻛﻪ در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن ﻧـﻘﺶ ﻋـﻤﺪهاي ﺑـﺮ ﻋـﻬﺪه داﺷﺖ‪ ,‬راﻣـﻮن ﻟﻮل ‪ Ramon Lull‬ﺑـﻮد‪ /‬او‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣـﺒﺎﺣﺜﻪ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ او اراﺋﻪ داد اﺷـﺨﺎﺻﻲ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٤١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬زﺑـﺎن ‪m‬ﺗـﻴﻦ را‬
‫ﻣﻌﻴﻨﻲ اﻳـﻦ‬
‫آﻣﻮزش دﻫﻨﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ; ا ﮔﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در زﻣﺎن ّ‬
‫زﺑﺎن را ﻓﺮا ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻢ ﻛﺎري ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬راﻣﻮن ﻟﻮل ﺑﻪ راﻫﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻛﻨﻴﺴﻪﻫﺎ‬
‫ّ‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻋﻮت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮوﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻣﻜﺎنﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻮﻋﻈﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻮراي وﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﺗﺎ ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ ﻣﻨﺒﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻠﺴﺎت ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨ ّﻈﻢ ﺷﻨﺒﻪﻫﺎ و ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاي ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ﺑﺮﮔﺰار ﺷﻮد‪٦١ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺒﻠّﻐﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻪ دﻓـﺎع از ﻣـﺒﺎﻧﻲ دﻳـﻨﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﺰارش وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ‪ ,‬در اﻳّ ﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﺸﻴﺸﺎن و راﻫﺒﺎن‬
‫ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رﻧﺞ ﻓﺮاواﻧﻲ را ّ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮﻳﺶ آﻧﺎن را از اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸﺎن ﻣﻨﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ راﻫﺒﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻮم اﺳﻣﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﻋﻠﻮم را ﻧﻘﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ,‬ﺣﺮص ﻋﺠﻴﺒﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻇﺮه داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺒﻠّﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از اﺑﻮﻋﻠﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ رﺷﻴﻖ ‪,‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ‪ ,‬ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ رﺷﻴﻖ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻪ در آن‬
‫اﻳﺎم در ﻣﻮرد اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ‪ ,‬ﻛﺘﺐ وﺛﺎﺋﻖ و ﻋﻘﻮد را ﻧﺰد ﭘﺪرم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدم‪ ,‬از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دو ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﻠﺴﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ ﺟـﻠﺴﻪ در ﻛـﻨﻴﺴﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ راﻫﺒﺎن و ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در آن ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن آﻧـﺎن‬
‫ﻛﺸﻴﺸﻲ اﻫﻞ ﻣﺮا ﻛﺶ ﺑﻮد; او ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻓﺼﻴﺢ ﺻـﺤﺒﺖ ﻣـﻲﻛﺮد و ﺑـﺮاي ﻣـﻨﺎﻇﺮه ﻓـﺮد‬
‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬ﻣﺮا ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎره ﭼﻴﺰي ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬او ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮد‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ در ﭘـﻲ ﺣـﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻗﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ دادن ﺣﺮﻳﻒ را ﻧﺪارد‪ /‬ﺑـﻪ ﻫـﻨﮕﺎم ﻣـﻨﺎﻇﺮه ﻣـﻦ از ﺗﺴـ ّﻠﻂ او ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ‬
‫ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﺪم; ﭼﻬﺎر ﻛﺸﻴﺶ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ در اﻃﺮاف ﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬آﻧﺎن ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ‬
‫ﺗﺴ ّﻠﻂ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ رﺷﻴﻖ ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻛﺸﻴﺶ ﺑﺤﺚ را درﺑﺎره ﻣﻌﺠﺰه آﻏﺎز ﻛﺮد و‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﺑﺎ ﻫﻤة ﻋﺮب ﺗﺤﺪّ ي ﻛﺮد; آﻧـﺎن از‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آوردن ﻛﻣﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻗﺮآن از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻋﺠﺎز‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎ ت‬ ‫اوﺳﺖ‪ /‬ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬آري و‪ ///‬ﻛﺸﻴﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﻫﻤﻜﻴﺸﺎن ﺗﻮ آﺛﺎري ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻫﻞ ادب از آوردن ﻣﺜﻞ آن ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮدﻧﺪ; آﻳﺎ آن ﻫﻢ ﻣﻌﺠﺰه اﺳﺖ؟‪٦٢ ///‬‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ ارﺟﺎع دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻨﺎﻇﺮه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﺑﻦ رﺷﻴﻖ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻲ را ذ ﻛﺮ ﻛﺮده و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻛﺸﻴﺸﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫راﻫﺐ دوﻣﻴﻨﻴﻜﻨﻲ‪ ,‬ﻛﻪ اﻫﻞ ﻣﺮاﻛﺶ ﺑﻮد ﺑﺎ اﺑﻦ رﺷﻴﻖ درﺑﺎره ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮدن ﻗﺮآن‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫ﺑﻪ آن اﺷﺎره دارد‪ , #‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻣﺆ ّدﺑﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ /‬ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻧﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪ m‬را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ /‬اﺑﻦ رﺷﻴﻖ در اﻳﻦ ﺟـﻠﺴﻪ ﺑـﻴﺎن ﻛـﺮد‪ :‬اﻧﺸـﺎءا‬
‫اﺳم ‪nopq‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴﻪ را ﺑﻪ آﻏﻮش اﺳم ﺑﺎز ﮔﺮداﻧـﺪ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎﻧﺶ را از زﻳـﺮ ﺑـﺎر ﻣـﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻦ و دامﻫﺎي دﺷﻤﻦ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ /‬او ﺑﻪ ﺑﻲﻧﻴﺎزي ﺧﻮدش از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺷﺎره ﻛـﺮد و‬
‫ذﻣﻲ ‪T‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ Q‬ﺳﺘﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧـﻔﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮا ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ارﺷـﺎد ﻛـﻨﻨﺪ; ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻋﻠﻤﺎي اﺳم وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‪ ,‬وﻟﻲ ﮔـﺰارش ﻧﺸـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻇﺮات اﻃﻋﺎت ﻃﺮﻓﻴﻦ از آﻳﻴﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﮔـﺬﺷﺘﻪ درﻙ ﺑـﻬﺘﺮي از اﺳـم داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣـﺜ’‬
‫ﺳﺎﻧﭽﻮي ﭼﻬﺎرم ‪ Sanch IV‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ٦٨٣T‬ـ ‪٦٩٤‬ق ‪ ١٢٧٤.‬ـ ‪١٢٩٥‬م‪ ,Q‬در ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي‬
‫‪ m‬و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻋﻤﺎل و اﻋـﺘﻘﺎدات اﺳـﻣﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش درﺑﺎرة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎراﺗﻲ در ﻣﻴﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛـﻤﺘﺮ ﻣـﻌﻤﻮل ﺑـﻮده‬
‫‪ m‬را‬
‫اﺳﺖ‪ /‬او ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺪاي واﺣـﺪ اﻋـﺘﻘﺎد دارﻧـﺪ و ﻣـﺤﻤﺪ ‪nopq‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ /‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ,‬زﻳﺎرت ﻛﻌﺒﻪ‪ ,‬روزه ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪,‬‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ‪ ,‬ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺷﺮاب و ﻏﻴﺮه اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪٦٣ /‬‬

‫ﻗﺮاﺋﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻋﺎد‪m‬ﻧﻪ ﺑﻴﻦ ﭘـﻴﺮوان دو دﻳـﻦ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن از ﻃﺮﻓﻲ ﺳﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻋﻘﻴﺪة ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬

‫دون ا‪ِ I‬ا ْن ﻛُـﻨ ﺘُﻢ‬

‫ـﻦ ِ‬‫ﻬﺪاء ﻛُـﻢ ِﻣ ْ‬
‫َ‬ ‫ﻋﺒﺪ ﻧﺎ ﻓَ ﺄﺗﻮا ﺑﺴﻮر ٍه ﻣﻦ ِﻣ ﺜﻠﻪ َو ا ْدﻋﻮا ﺷُ‬ ‫‪) - #‬و ِا ﻛُﻨ ﺘُﻢ ﻓﻲ َر ٍ‬
‫ﻳﺐ ِﻣ ّﻤ ﺎ ﻧَ ﱠﺰ ﻟﻨﺎ ﻋﻠﻲ ِ‬
‫ﺻﺎدﻗﻴﻦ ( ‪T‬ﺑﻘﺮه ‪/Q٢٣.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٤٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﻧﮕﺮان ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اﺳم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣ ّﺘﻲا‪m‬ﻣﻜﺎن از ﺗﻤﺎس آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺎر ﻛﺮدن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در ﻣﻨﺎزل ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣﺮام‬
‫داﻧﺴﺘﻨﺪ و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻳﺎ‬
‫ّ‬ ‫ﭼﻮن از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در اداره اﻣﻮر ﻫﻴﭻ‬
‫ﻣﻨﺼﺒﻲ را ﺑﻪ آﻧﺎن وا ﮔﺬار ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٦٤ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺲ از ﺗﺴﻠّﻂ ﺑﺮ ﻣـﻨﺎﻃﻖ اﺳـﻣﻲ‪ ,‬ﺑـﺮﺗﺮي‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮاي اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن آن‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑـﻪ ﻓـﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﺗـﺒﺸﻴﺮي‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر ﻛﺮدن ﻫﺮ ﭼﻪ اﺳﻣﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ و واروﻧﻪ ﺳﺎزي‬
‫واﻗﻌﻴّﺖﻫﺎي دﻳﻦ اﺳم روي آوردﻧﺪ; ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺗـﺤﻘﻴﺮ و از ﺗـﻤﺎس ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺎ آﻧـﺎن‬
‫ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﻲ در ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﻗـﺎﺋﻞ ﻧـﺒﻮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ّ‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي رﻋـﺎﻳﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻋﻴﻦﺣﺎل ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ‪ ,‬ﻧﺼﻴﺤﺖ و ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻇﺮه اﻗـﻠﻴﺖﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻛـﻴﺶ ﻣﺴـﻴﺤﻴّﺖ ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ /‬در اواﺧﺮ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻗـﺪرت دوﻟﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺤﻮ ﭼﺸـﻤﮕﻴﺮي‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬دﻳﮕﺮ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻌﺪّ د اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ و ﻫﻮﻳﺖ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﺮ اﺑﺰار ﻣﻤﻜﻦ در ﺻﺪد ﺑـﺮآﻣـﺪﻧﺪ ﺗـﺎ اﻋـﺘﻘﺎدات و ﻗـﺎﻧﻮن ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺑﺮ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷـﺪﻧﺪ ﻫـﻮﻳﺖ‬
‫دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎزﻧﺪ و ﺧﻮد را ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫از ﺣﻴﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را دوره ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪/‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو آرا ﮔﻮن‬

‫ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺣﻜﻢ‬
‫ﻳﻚ واﺣﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ و اﻣﻴﺮ ﻳﺎ ﺷﺎﻫﺰادهاي در آن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﻪ وﺟﻪ اﺷﺘﺮا ﻙ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻗـﺪرت ﭘـﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫آراﮔﻮن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣ ّﺘﺼﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬آراﮔﻮن‪ ,‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ‪َ O‬ﻗ َﻄ ُﻠﻮ ِﻧ َﻴﻪ‪َ ,N‬ﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ و ﺟﺰاﻳﺮ‬
‫ﺑﺎﻟﺌﺎر‪O‬ﺷﺮﻗﻲ‪ /N‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺮﺗﻔﻊ و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺣﻮزه رود ِا ْﺑ ُﺮو ‪ Ebro River‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔﻮن و‬
‫اﻳﺎﻟﺖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﺛﻘﻞ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
 ‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﺣﻮزه رود ِا ْﺑ ُﺮو ﻣﺮدم ﺑﻪ زﺑﺎن آرا ﮔﻮﻧﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻗﺘﺼﺎدﺷﺎن‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻮد و ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن ﻣﺮدﻣﻲ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳـﺘﺮداد‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ آن‪ ,‬ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺑﻄﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ; ّاﻣﺎ در اﻳﺎﻟﺖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‪,‬‬
‫زﺑﺎن ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ راﻳﺞ ﺑﻮد ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ و ﻣﺮدﻣﺎﻧﺶ ﺗﺠﺎرت ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ّ‬ ‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺷﺮاف در‬
‫ﺟـﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎن و وﻳـﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫ّ‬ ‫اﻏﻠﺐ داراي راﺑﻄﻪ ﺗﺠﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻧﺎﺣﻴة َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﺎ اﻧﺒﻮه‬
‫اﺳﻣﻲاش و ﻧﻴﺰ ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻤت ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪O‬ﻓﺎﺗﺢ‪ ,N‬در ﺳـﺪه ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‬
‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو آراﮔﻮن ﺷﺪ‪٦٥ /‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ذ ﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺣﻴﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪,‬‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺑﻌﺎد زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬درﺑﺎرة آن‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ارﺗﺒﺎط دارد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد آﺛﺎري ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻛﻤﻲ و ﻛـﻴﻔﻲ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ; ﻣﺜ’ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﭼﻮن اﺳﻨﺎد ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ,‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ; اﻣﺎ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤا ارﺗـﺒﺎﻃﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺤﻮه زﻧﺪﮔﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺪارد; ﺑﻠﻜﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﺮداد ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ #/‬درﺑﺎره اﻗﻠﻴّﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣـﻲ ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫آراﮔﻮن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﺪارﻙ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه و ﮔﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﭼﻪ در ﻣﻮرد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﺟﺰاﻳﺮ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ َا ﺳﻨﺎد‪ ,‬ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺘﻤﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣﻮزه رود ِاﺑْ ُﺮو ‪b‬ﻣﻨﻄﻘﻪ آرا ﮔﻮن`‬

‫ﭘﺪﻳﺪه ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ َوﺷْ َﻘﻪ ‪ Huesca‬در ﺳﺎل ‪٤٨٩‬ق ‪١٠٩.‬م رخ ﻧﻤﻮد‪ /‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل آن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻃﻲ ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﺛﻐﻮر اﺳﻣﻲ در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه‬
‫از ﻗﺒﻴﻞ َﻃ َﺮ ُﺳﻮﻧَﻪ ‪ Tarazona‬و َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ ‪ Zaragoza‬در ﺳﺎل ‪٥١١‬ق ‪١١١٨.‬م‪ُ ,‬ﺗ ِﻄ ْﻴﻠَﻪ ‪ Tudela‬در‬

‫‪ (Robert‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ذﻳﻞ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬ ‫)‪Ignatius Burns‬‬ ‫‪ - #‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫‪"Islam Under the Crusaders Clon ial in the thir teeneth - Crentury Kingdom of Valencia",‬‬

‫‪Princeton University, 1973.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٤٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪٥١٢‬ق ‪١١١٩.‬م‪ ,‬ﻗـــــــﻠﻌة اﻳّــــﻮب ‪ Calatayud‬در ‪٥١٣‬ق ‪١١٢٠.‬م‪َ ,‬د َر ْو َﻗــــﻪ ‪ Daroca‬در‬
‫‪٥٣٧‬ق ‪ ١١٤٢.‬و ﺗﺮوﻳﻞ ‪ Teruel‬در ﺳﺎل ‪٥٦٥‬ق ‪١١٧٠.‬م اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺜﻴﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ آﻧﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪ آرا ﮔﻮن‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺎه‬
‫ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ,‬در ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و در ﻏﺮب ﺑﺎ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺟﻨﮓ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺒﻞ از اﺗﺤﺎد ﺑﺎ اﻳﺎﻟﺖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ در ﺳﺎل ‪٥٣١‬ق ‪١١٣٧.‬م‪ ,‬در ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔﻮن ﮔﺎه ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﻧﻴﺰ درﮔﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫آرا ﮔﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴ ّﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣـﻲ اﺳـﻣﻲ‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻣﻮر ﻛﺸﺎورزي و آﺑﻴﺎري اراﺿﻲ ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺳﻌة ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬اراﺿﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺟﺎره دادﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫رﻓﺘﺎر ﻧﺴﺒﺘا ﺗﺴﺎﻣﺢ آﻣﻴﺰي در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ اﻗـﺘﺼﺎدي ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭼـﻨﺎن‬
‫اﻫﻤﻴّﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت >ﺑﺪون ﻣﻮر ‪ Moor‬درآﻣﺪي ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ< در ﻣﻴﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺷﺎﻳﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺪّ ت ﭼﻬﺎر ﺳﺪه ﺑﻴﺸﺘﺮ درآﻣﺪ اﻳﺎﻟﺖ آراﮔﻮن از ﻛﺎر ﻣﺴﺘﺄﺟﺮان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺣﻜﻢ راﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮﻏﻴﺐ ُﻣ ﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫در ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎري اداري‪ ,‬ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮق‬
‫اﺳﻣﻲ و اﻳﺠﺎد ﻣﺆﺳﺴﺎت دﻳﻨﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻋﻄﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪٦٦ /‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﻟﺴﻴﺪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ‪ Poeman de mio cid‬ﻛﻪ در اواﻳﻞ ﺳﺪه ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪,‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ روﺷﻨﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣﻮزه رود ِا ْﺑ ُﺮو اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ /‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ وﺻﻒ روﺳﺘﺎﻫﺎي آﺑﺎد‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮدﻧﺪ; در آن از ﭼﻨﺪﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﺑﻪ‬
‫‪ ,‬ﺑﻮﺑﻴﺮﻛﺎ‪ , Bubierca‬اﺗﻜﺎ‪ّ , Ateca ,‬ﺗﺮر ‪Terrer‬و‬ ‫ﻧﺎمﻫﺎي ارﻳﺰا ‪ , Ariza‬ﺳﺘﻴﻨﺎ‪ , Cetina‬اﻟﺤﻤﺎ‪Alhama‬‬

‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻗﻠﻌﻪ اﻳﻮب ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوهﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻫﺘﻤﺎم آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬ﻣﻨﻄﻘﻪ از روﻧﻖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪٦٧ /‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﺣﻮزه رود ِا ْﺑ ُﺮو دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ُ ,‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻛﺸﺎورزان ﻣﺎﻫﺮ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﻛﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي اﻣ ﻙ ﺑﺰرﮔﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ آنﻫـﺎ ﮔـﺮوهﻫﺎي ﺑـﺎﻧﻔﻮذ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻧـﻈﺎﻣﻲ‪ ,‬ﺷـﻬﺮداريﻫـﺎ‪ ,‬ﻛـﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و دوﻟﺖ ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬

‫ّ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﭽﻮن اﺷﺮاف‪,‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﺄﺟﺮ و زارع ﺳﻬﻢﺑﺮ‪ ,‬ﺑﺮ روي اﻳﻦ اراﺿﻲ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻣﺰاﻳﺎﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻣﺎﻟﻚ ﻣﺰرﻋﻪاي‬
‫ﻛﻪ در آن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ; زﻳﺮا ارﺑﺎﺑﺎن اراﺿﻲ ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ و ﻣﻴﻞ‬
‫زارﻋﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ آﻧﺎن را از اﻣ ﻛﺸﺎن ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ اراﺿﻲ را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻳﮕﺮي اﺟﺎره دﻫﻨﺪ; ‪ ٦٨‬ﺣﺘﻲ ا ﮔﺮ ﺳﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻫﻢ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ اﻳﻦ ﻛﺎر‬
‫ﻣﻴﺴﻮر ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ زارع ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ از ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﭘﺴﺮان او اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ راﺑﻄة ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮﻳﻘﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن و‪m‬ﻳﺖ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺗﻮﺳﻌة ﻛﺸﺎورزي و روﻧـﻖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ دارد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ّ‬
‫ﺑـﻪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﺣﻮزه رود‬ ‫ﺑﺎزول ‪Bosell‬‬
‫ِ‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ِا ْﺑ ُﺮو ﻋﻨﻮان >ﮔﻨﺠﻴﻨة ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ< دادهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﺸﺎورزان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي آنﻫﺎ‬
‫ا ﻛﺴﺮﻳﻜﻮ ‪Exarico‬‬ ‫را دوﻟﺖ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ زارﻋﺎن ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺤﺮف ﻛﻠﻤﻪ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ‪ ٦٩ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزدﻫﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﻛﺸﺎورزي‪,‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ّ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮاﺣﻲ آراﮔﻮن آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزان ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ; ﻣﺜ’ دوﻟﺖ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﺳﺘﻢﻫﺎي ﻣﺎﻟﻜﺎن اراﺿﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد;‬
‫ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت ﺷﺎﻣﻞ زارع ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ٧٠ /‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﻴﻮل ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻟﻘﺎ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺷـﻤﺎ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘـﺎدﺷﺎه ﻫﺴـﺘﻴﺪ و از‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي او ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردارﻳﺪ‪ /‬از ﻃﺮﻓﻲ ﭼﻮن اﻳﻨﺎن ﺣﻖ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ رﺳـﻤا ﻣـﺎﻟﻚ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎي ﻧﺮدﺑﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺛﺒﺎت و آﺑﺎداﻧﻲ ﺣﻮزه رود ِا ْﺑ ُﺮ و‪ُ ,‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺻـﺮف ﻧـﻈﺮ از‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ و َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ ,‬وﺿﻊ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن در ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺎﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﻮد‪٧١ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ رود ِا ْﺑ ُﺮو ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن را ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑﻪ دو ﻧﻴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٤٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ واﻗﻊ در اﻣﺘﺪاد اﻳﻦ رود زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺨﺶ اﻋـﻈﻢ‬
‫آﻧﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ; اﻣﺎ ﺑﺨﺸﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ﺻﻨﻌﺖﮔﺮي‪ ,‬ﭼﺮمﺳﺎزي‪ ,‬ﻗﺎﻳﻖ راﻧﻲ در رود ِا ْﺑ ُﺮو و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻧﻮاع ﺧﺪﻣﺎت در روﺳﺘﺎﻫﺎ و‬
‫ﻣﺤت ﺷﻬﺮي روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳـﺎز ﺑـﻨﺎﻫﺎ ﻧـﻴﺰ ﻋـﻤﺪﺗا ﺗـﻮﺳﻂ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن از وﺟـﻮد آﺛـﺎرﻣﻌﻤﺎري ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑـﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻟﺪ و آﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪة آنﻫﺎ ﺣﺘﻲ اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮرﻳﺴﺖﻫﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻠﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬در ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﺪارس ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي و آﻣﻮزش ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻣﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‬
‫و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ در ﻣﻮرد اﺳﺎﻣﻲ و ﻧﺎمﻫﺎ‪ ,‬ﻃﺮز ﻟﺒـﺎس‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪن و ﺣﺘﻲ در زﺑﺎن و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﻴﺰ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ٧٢ /‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ّ‬
‫ﺗﻌﺼﺒﺎت و ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺷﺒﻴﻪ آﻧﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫زﻳﺮا ا ﮔﺮ در ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ ﻋﻨﻒ آﻧﺎن را وادار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﻋﺸﺎء رﺑﺎﻧﻲ در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺻﻠﻴﺐ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ زاﻧﻮ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ,‬در َو ﺷْ َﻘﻪ‬
‫‪T‬از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﺎﺣﻴﻪ آرا ﮔﻮن‪ Q‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ راﺿﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ و درﻫﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻐﺎزهﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑـﺎز اﺳﺖ ﻧـﻴﺰ ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺪن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺻﻠﻴﺐ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﺑﮕـﺬارﻧـﺪ‪ ,‬و ﮔـﺮﻧﻪ ﻣـﺘﺤﻤﻞ ﺟـﺮﻳﻤﻪ‬
‫ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﺷﺪت ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔﻮن ﮔﺎه ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن را آﻟﻮده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٧٣ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ وﺿﻌﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ و ﻛﺸـﺎورزي‬
‫ﺑﻮد‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎرتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺮورش اراﺿﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دادﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ دادﮔﺎه ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺎه‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺳﺘﻢ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗـﻴﻮل ﺑـﺪون واﺳـﻄﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﭘـﺎدﺷﺎه ﻣـﺮاﺟـﻌﻪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪/‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺣﺴﺎدت ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺖ‬
‫ﻓـﻌﺎﻟﻴﺖ اﻓـﺰونﺗﺮ در زﻣـﻴﻨﻪ‬
‫ّ‬ ‫و دﭼﺎر ﻣﺸﻜﺗﻲ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬دوﻟﺖ ﻫـﻤﻮاره ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑـﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٤٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﺸﺎورزي ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣـﻲﻛﺮد‪ /‬ﺑـﺪون ﻣـﻮاﻓـﻘﺖ ﭘـﺎدﺷﺎه ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻳﻚ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻦ ﺣـﻖ ﻧـﺪاﺷﺖ‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻔﺮوﺷﺪ و در ﺻﻮرت ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﻓﺮوش‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﺎﭼﺎر‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﻚ ﺳﻮم ﻗﻴﻤﺖ آن را ﺑﻪ دوﻟﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ او در ﻣﻮرد ﻓﺮوﺧﺘﻦ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﺎﻣ’ آزاد ﺑﻮد‪ /‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ درﻣﻲآﻣﺪ‪ ,‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد ادﻋﺎي ﻓﺮزﻧﺪان او ﺑﺮاي ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣـﻮاﻟﺶ‪ ,‬ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧـﻤﻲﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑـﻌﺪ از‬
‫ﻣﺮﮔﺶ اﻣﻮال او را ﺑﻪ آﻧﺎن وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ٧٤ /‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺪاوم روﻧﻖ‬
‫ﻛﺸﺎورزي از ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدادﻧﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ وادار ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ; در ﺳﺎل ‪٦٤٥‬ق ‪١٢٤٧.‬م ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻴﻤﺰ اول ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪٧٥ /‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ روي اﻣ ﻙ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛـﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ;‬
‫ﻋﺪّ هاي از آﻧﺎن ﻧﻴﺰ در زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻏﻴﺮﺳﻠﻄﻨﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن‪ ,‬اﻋﻴﺎن و ﻏﻴﺮه ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ اراﺿﻲ ﻣﺎﻟﻜﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﻣـﺎﻟﻜﻲ‬
‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺬابﺗﺮي ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻛﺸﺎورزان ﻣﺎﻫﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اراﺿﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ آﻧﺎن را اﻏﻮا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اراﺿﻲ رﻗـﻴﺐ را ﺗـﺮﻙ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از زارﻋﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻣ ﻙ اﺷـﺮاف‪ ,‬زﻣـﻴﻦﻫﺎي‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ را ﺗﺮﻙ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از آن‪ ,‬ﻣﻘﺮراﺗﻲ را وﺿﻊ و اﻋم ﻛﺮد‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻋﻢ از زن و ﻣﺮد ﻛﻪ در اراﺿﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﻣ ﻙ ﻏﻴﺮﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﺣﻴﻦ ﻛﻮچ ﻛﺮدن ﻋوه ﺑﺮ ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺧﻮد آﻧﺎن‪ ,‬اﻣ ﻛﺸﺎن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﺎدﺷﺎه و درﺑﺎرﻳﺎﻧﺶ ﺿﺒﻂ ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻤﺎم ﻛﺎ‪m‬ﻫﺎ و اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮﻟﺸﺎن ﻫﻢ ﻣﺼﺎدره‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪات‪ ,‬ﻗﺮاﺋﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از‬
‫اراﺿﻲ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﺸﺪ; ‪ ٧٦‬ﺣﺘﻲ اﻗﺪاﻣـﺎت ﻛـﻮرﺗﺲ ﻣـﻨﻄﻘﻪ آراﮔـﻮن ﻧـﻴﺰ در ﺟـﻬﺖ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻛﺸﺎورزان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺮ روﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮتﻫﺎ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ /‬ﮔـﻔﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ در اراﺿـﻲ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ و ﭘـﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺎن ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬رواﻧﻪ اﻣ ﻙ ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ در آن ﺟﺎﻫﺎ ﻫﻢ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﺸﺎن ﺑـﻪ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ رﻓـﺘﺎر ﻣـﺎﻟﻜﺎن ﺑـﺎ آن‬
‫ّ‬ ‫از‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ‪٧٧ /‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٤٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬اﻃـﻋﺎت ﭘـﺮا ﻛـﻨﺪه‪,‬‬
‫ﻧﺎﻗﺺ و اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ; آن ﭼﻪ ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻓﺮودﺳﺖ در ﻣﻌﺮض ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ا ﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺨﺺ‬
‫ﻣُﺪَ ّﺟﻨﻲ را زﺧﻤﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮاي او ﺟـﺮﻳﻤﻪاي ﻣـﻌﺎدل ﭘـﺎﻧﺼﺪ ﺳـﻮﺋﻠﺪُ س‪ #‬ﺑـﺮاﻳﺶ ﺗـﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﻜﺲ آن ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬ﻓﺮد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺟﺮﻳﻤﻪاش ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ﺳﻮﺋﻠﺪُ س ﺑﻮد‪ ٧٨ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ دﻋﺎوي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺧـﺎﺻﻲ از ﺳـﻮي‬
‫دوﻟﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻜﺎن اراﺿﻲ ﻧﻴﺰ او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ‪ ٧٩‬اﻣّﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﻣﻲ در دﺳﺘﺮس ﺑﻮده ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ اﺧﺘف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد و ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﺑـﺮاﺳـﺎس‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻲ َا ﺳﻨﺎد ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗُﻀﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ آرا ﮔﻮن‪ ,‬ﺧﺻﻪاي از اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ; آﻧﺎن از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﻮن ﻓﻘﻬﻲ در ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ زﻣﺎن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ روز ﻣﺮه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ رﻳﺒﺮا و ﭘﺎ]ﺳﻴﻮس دﺳﺘﺨﻄﻲ از‬
‫اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻬﻲ از ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ َا ﺳﻨﺎد اﻟﻤﻮﻧﺎﺳﻴﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻓﺘﻮا در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ رﺳﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎ ب ﻓﻴﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ا]ﺣﻜﺎم واﻟﺴﻨﻦ ُﻣﺆَ ﱠﻟﻔﺔ ﻣﻦ ﻛﺘﺐ ُﺟ ّﻤﻪ‪ ///‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﻲ ُﻃ ْﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫اﺣﻤﺪ ﺳﺮﻗﺴﻄﻲ‪ ,‬و ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﻳﻦ ﻛـﺎر در‬
‫ﺳﺎل ‪٨٣٤‬ق ‪١٤٣١.‬م اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫زﻳﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﻘﺪار ﺟﺮﻳﻤﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٣٠‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٣٩‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺎﺿﻲ ﻛﺜﺎﻓﺖ ﭘﺮﺗﺎب ﻛﻨﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٩‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺒﻲ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺳﻮار ﺷﻮد ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٤‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺎدت دروغ ﺑﺪﻫﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٤٩‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ دﻫﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٨٠‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻳﺎ ‪ Solidus‬واﺣﺪ ﭘﻮل آراﮔﻮن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ّاول آن را ﻣﻌﻤﻮل ﻛﺮد‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬ ‫‪Sueldus -‬‬ ‫‪#‬‬
‫)‪(Burns, Medieval Colonalism, pp.28-31‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٥٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي وارد ﺷﻮد ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ‪ ٢٠‬ﺿﺮﺑﻪ ﺷق اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود در آراﮔﻮن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﻗﻀﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻮري ﻗﻮاﻧﻴﻦ را ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي اﺣﻜﺎم اﺳﻣﻲ را در آنﻫـﺎ ﻣـﻲﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫رﺿﺎﻳﺖ ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻫﻢ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٨٠ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ‪َ b‬ﻗ ﱠﻄﻠﻮﻧﻴﻪ`‬

‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ ‪َ O‬ﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ‪ N‬از ﺷﺮق ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺑـﻮد و ﻫـﻤﻮاره از‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن ﻫﺎرا ﺑﻪ داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ,‬رﻧﺞ ﻣـﻲﺑﺮد; زﻳـﺮا‬
‫ّ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدش ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرت ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ داﺧﻠﻲ آن ﻛﻤﺒﻮد ﻣـﻨﺎﺑﻊ اﻗـﺘﺼﺎدي ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ آراﮔﻮن‪ ,‬ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻛﻪ اﺳـﺎس اﻗـﺘﺼﺎدش را ﻛﺸـﺎورزي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑـﺮﻃﺮف ﻛـﻨﺪ‪ /‬اﻣـﺎ از ﻧـﻈﺮ ﺧـﺎرﺟـﻲ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳّﺖ ﻋﻤﺪه را دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻦ آن ﻓـﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻮد‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‪ ,‬اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ‪ ,‬ﺟﻤﻬﻮريﻫﺎي‬
‫درﻳﺎﻳﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻲﺑﺴﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺎﺋﻖ‬
‫آﻣﺪن ﺑﺮ ﻣﺸﻜت ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﺗﺤﺎد ﺑﺎ آراﮔﻮن ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬ﺳﺮاﻧـﺠﺎم اﻳـﻦ اﺗـﺤﺎد در ﺳـﺎل‬
‫‪٥٣١‬ق ‪١١٣٧.‬م ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﺪف از آن ﻓﻘﻂ اﻳﺠﺎد وﺣﺪت رﻫﺒﺮي و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻨﺖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ; ‪ ٨١‬اﻣﺎ در ﺑﻘﻴﻪ‬
‫ﻣﻮارد از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ,‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬زﺑﺎن‪ ,‬ﻧﻈﺎم ﭘﻮﻟﻲ‪ ,‬ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاري و آداب و ﺳﻨﻦ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘف داﺷﺘﻨﺪ‪ ٨٢ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺧـﺘﻓﺎت‪,‬‬
‫ﻧﺤﻮة رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔﻮن‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻋﻤﺪﺗا در اﻃﺮاف ِ‬
‫]ر َده ‪ , Lerida‬ﺷﻬﺮي در ﻣﺮز‬
‫آراﮔﻮن و داﺧﻞ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‪ ,‬و ُﻃ ْﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ ‪ , Tortosa‬ﺷﻬﺮي ﺳﺎﺣﻠﻲ در ﺟﻨﻮب اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ‪,‬‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در ﺑﻨﺪر ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ ‪ Barcelona‬ﻧﻴﺰ ﻣﺤ ّﻠﻪاي ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﻫﻤﻮاره ﻋﺪهاي از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻣﺸـﻐﻮل ﻛـﺎر ﺑـﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳـﻨﺎن‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ و در ﻛﻨﺎر آﻧﺎن ﮔﺮوﻫﻲ از ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﻢ‬
‫ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺟﺪ و ّ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٥١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; وﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ُﻃ ْﺮ ُﻃﻮﺷَ ﻪ و ِ‬

‫‪m‬ر َد ه ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺧﻴﻠﻲ ﻛـﻤﺘﺮ ﺑـﻮد‪/‬‬ ‫ّ‬
‫‪m‬ر َد ه اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﺳﺎل‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ در ِ‬
‫‪٥٤٥‬ق ‪١١٥٠.‬م در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﻃﻲ ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫زﻳﺎدي آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺗﺮﻙ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ از درهﻫﺎي‬
‫ﭘﻴﺮﻧﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ‬
‫‪m‬ر َد ه و اﻃﺮاف آن اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ دﻳﻮارﻫﺎي اﺻﻠﻲ ِ‬
‫‪m‬ر َد ه را آﺑﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮا ﻛﺰ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ ِ‬
‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮاي اﻣﻮر ﺧﻮﻳﺶ از ﻧﻈﺎم ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﻲ و ﺟﺰاﺋﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه‬
‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬در رأس ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻳﻚ رﻫﺒﺮ دﻳﻨﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛـﻪ او را ﻗـﺎﺿﻲ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي روزﻣﺮه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻗﺎﺋﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬در واﻗﻊ او ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه‬
‫دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮد‪ /‬در اﻣﻮر اداري اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ,‬دو ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ راﺑـﻂ ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن دو اﻣﻴﻦ ﻣـﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬از ﻧـﻴﻤﻪ ﺳـﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‬
‫‪m‬ر َد ه را ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآورﻧﺪ‪,‬‬
‫ذﻣﻲ ِ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اﻣﺎ آﻧﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻪ از ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از اذان‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺆذن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪٨٣ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ اﻣﻴﻦ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ و ﻗﺎﺋﺪ در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪاي داراي ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ راﺑﻂ ﺑﻴﻦ دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮده‪ ,‬اﻣﻴﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ; اﻣﺎ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ اﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ اﻃق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮر‬
‫‪m‬ر َد ه ﺑﺮاي رﻫﺒﺮ‬
‫ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺻﻄح ﻗﺎﺿﻲ در ِ‬
‫دﻳﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ‪ ,‬وﻟﻲ در ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ آن را ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬در ﻣﻮرد واژه ﻗﺎﺋﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺎﻇﺮ اﻣﻮر ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ; در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑـﻪ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺪه ﮔـﺮوﻫﻲ از‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻃق ﻣﻲﺷﺪه‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺣﻔﺎﻇﺖ از اﻣﻮال اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻏﻴﺮه را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬
‫‪m‬ر َد ه را ﻛﺸﺎورزان ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻋﺪهاي‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ِ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٥٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫دﻳﮕـﺮ ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان و ﭘـﻴﺸﻪ وران ﻣـﺎﻫﺮي ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧـﻈﻴﺮ ﭼـﺮم ﺳـﺎزي‪,‬‬
‫ﺧﻴ ﺎﻃﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧـﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻧﺠ ﺎري‪ ,‬ﺳﻨﮓ ﺗﺮاﺷﻲ و ّ‬
‫ﺳﻔﺎلﮔﺮي‪ّ ,‬‬
‫ﺷـﺎدﻣﺎنﺗﺮ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑـﻪ ﻣـﻮﺳﻴﻘﻲ ﻣـﺤ ّﻠﻲ و رﻗـﺺ ﻋـﻗﻪ ﺧـﺎﺻﻲ داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺟﺸﻦﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪّ دي ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﺎه از آﻧﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﻘﺮرات ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪهاي در ﻣـﻮرد اﻫـﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟـﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻟﺒﺎس ﻣﺨﺼﻮص ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﻮي ﺳﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﻮﺗﺎه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ /‬و‪ ///‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﺳﺎل ‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻛﻴﺶ در ﻣﻌﺮض آزار و اذﻳﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪٨٤ /‬‬
‫ّ‬
‫درﺑﺎرة آن ﮔﺮوه از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﻛﻪ در ُﻃ ْﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺎﻣﺸﺎن‬
‫اﻃع ﭼﻨﺪاﻧﻲ در دﺳﺘﺮس ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ و ﻣ ّﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻧـﺎﺣﻴﻪ‬
‫َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺳﺎل ‪٥٤٣‬ق ‪١١٤٨.‬م ﺑـﺮ آن اﺳـﺘﻴ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺪ ‪ ٨٥‬و از آن ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﻮز ﺳﻪ ﺳﺎل از اﺳﺘﺮداد ﺷﻬﺮ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮ ﺧف ﺷﺮوط ﻗﺮارداد ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن را ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪٨٦ /‬‬
‫ّ‬ ‫ُ ﱠ‬
‫در ُﻃ ْﺮ ُﻃﻮﺷَ ﻪ ﺑﺮدهﻫﺎي زﻳﺎدي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; در اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م اﻏﻠﺐ آﻧـﺎن از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ُﻃ ْﺮ ُﻃﻮﺷَ ﻪ ﺑﺮدهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣـﻲﺧﺮﻳﺪﻧﺪ و آزاد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آن ﮔﺎه آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪَ ﺟﻦ ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪٨٧ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﺟﺎﻣﻌة ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ از ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م از ﻃﺮﻓﻲ ﺑـﺎ‬
‫رﺷﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ روﺑﺮو ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘـﻴﺎﻣﺪ آن اﻓـﺰاﻳﺶ ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺗـﻌﺪاد ﺑـﺮدهﻫﺎ و ﺗـﺠﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد; از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬در ﻫـﻤﻴﻦ ﺳـﺪه ﻓـﺘﻮﺣﺎت ﮔﺴـﺘﺮدهاي از ﻃـﺮﻳﻖ‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ و ﻣﻤﻠﻜﺖ آراﮔﻮن ـ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﻴﺮت آوري ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺣﻮزه َﻣﻨُﻮر َﻗﻪ و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ را‪ ,‬ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻛﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﭘـﻴﺸﺮويﻫﺎ ﻣـﻨﺠﺮ ﺑـﻪ ﭘـﻴﺪاﻳﺶ‬
‫آن ﻫﺎﺑﺎ ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﺠﺎرت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ّ ,‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎ ﺟﻨﻮا رﻗﺎﺑﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪٨٨ /‬‬
‫َ ِ َ‬ ‫ُ ﱠ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٥٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑﻠَﻨ ِْﺴ َﻴﻪ‬

‫ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﺳﺎﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪه ﻛﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫از ُﻃ ْﺮ ُﻃﻮﺷَ ﻪ در ﺷﻤﺎل‪ ,‬ﺗﺎ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ در ﺟﻨﻮب اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ اﻣﺮوزه اﺳﺘﺎنﻫﺎي‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻠﻮن ‪ , Castellon‬واﻟﻨﺴﻴﺎ ‪َ T Valencia‬ﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ Q‬و اﻟﻴﻜﺎﻧﺖ ‪َ O Alicante‬ﻟ َﻘﻨْﺖ‪ N‬ﺷﻤﺎل ﻛﺸﻮر اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ٨٩ /‬اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺧﻴﺰ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﺠﺎرياش در‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮده‪ /‬ﺟﻐﺮاﻓﻲ داﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻜـﺎن اﻧـﺪﻟﺲ و‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻴﺮات ﺑﺮ و ﺑﺤﺮ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪٩٠ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﭘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻮ ّﺣﺪان در ﻧﺒﺮد ِﻋﻘﺎب ‪ ٦٠٩T‬ق ‪١٢١٢.‬م‪ Q‬ﺑﻴﺶ از دو‬
‫دﻫﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ﺷﺮق اﻧﺪﻟﺲ ﻋﺮﺻة ﻣـﻨﺎزﻋﺎت ﺷـﺪﻳﺪ اﻣـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎن از ﻗـﺒﻴﻞ اﺑـﻦ‬
‫ﻫﻮد‪ ,#‬زَ ﻳّﺎن‪ ##‬و اﺑﻮ زﻳﺪ‪ ###‬ﺑﻮد‪ /‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ادﻋﺎﻫﺎي ﺑﻲاﺳﺎس‪ ,‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ; اﺑﻦ ﻫﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ,‬اﺑﻮ زﻳﺪ ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان در ﺣﺎل اﺿﻤﺤل ﺑﻮد‪ ,‬زَ ﻳّﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻳﺎري ﺣـﻔﺼﻴﺎن ﺗـﻮﻧﺲ دل ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي ّ‬
‫ﺑﻮد‪ ٩١ /‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺿﺪّ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮ زﻳﺪ‬
‫در ﺳﺎل ‪٦٢٦‬ق ‪١٢٢٩.‬م ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪن رﻗﺒﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن در اﻳﻦ اﻳﺎم ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ﻣﺸﻐﻮل ﻓﺘﺢ ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻮد ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ را ﻧﺪاﺷﺖ; اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪٦٢٩‬ق ‪١٢٣٢.‬م و در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫از اﺧﺘﻓﺎت رﻫﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت آﺳﻴﺐ دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺟﺪي و ﺣﻤت ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﻣﺘﻮﺟﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻛـﺮد‪ /‬او ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺗﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ ﻣـﻨﻄﻘﻪ‪ ,‬در ﻛـﻨﺎر ﻓـﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﺳـﻴﺎﺳﻲ و‬
‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻮرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺣﻤت ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﻲ‬
‫و ﻣﺤﺎﺻﺮهﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ‪ ,‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺗش ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ اﺳﺘﻴ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪٩٢ /‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻓﻮر ﻣﻮاد آرﺷﻴﻮي ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‪ ,‬اﻃﻋﺎت درﺑﺎره‬

‫‪ - #‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻫﻮد ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ اﻟﻤﺘﻮﻛﻞ ﻋﻠﻲ ا‪/‬‬

‫‪َ - ##‬ز ّﻳﺎن ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻤت ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺠﺎج َﻣﺮ َدﻧﻴﺶ‪/‬‬
‫‪ - ###‬اﺑﻮ زﻳﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺴﻴﺪ اﺑﻲ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﻔﺺ ﺑﻦ اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٥٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﺳﺖ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺳـﻨﺪﻫﺎي‬
‫آرﺷﻴﻮ ﺟﻴﻤﺰ ّاول‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ,‬ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ™ در اﻳﻦ َا ﺳﻨﺎد‪ ,‬ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي اداري ﺧﻮﻳﺶ را ﺛﺒﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ,‬ﻗﺎﻧﻮن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﺪارﻙ دادرﺳـﻲ و‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﺎ ﻛﻤﻪﻫﺎ‪ ,‬ﮔﺰارشﻫﺎي دوﻣـﻴﻨﻴﻜﻦﻫﺎ ﻟﻴﺴﺖﻫـﺎي ﻣـﺎﻟﻴﺎﺗﻲ‪ ,‬ﻗـﺮاردادﻫـﺎ و ﻏـﻴﺮه‬
‫ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ,‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮاوان ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺤﻘّﻘﺎن را ﺟﻠﺐ ﻛﺮده و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﻧﺰ‪#‬‬

‫ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ,‬او اﻃـﻋﺎﺗﻲ در ﻣـﻮرد اﻣـﻮر‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ﺗﺸﻜﻴت دﻳﻨﻲ آﻧﺎن اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از ﺳـﻮﻳﻲ ﺑـﺨﺶ َا ﺳـﻨﺎد‬
‫ﻋﺮﺑﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪه و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺧف َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ; ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن‬
‫ﻛﻨﻨﺪه دﻳﺪﮔﺎه ﻓﺎﺗﺤﺎن درﺑﺎره ﻣﻐﻠﻮﺑﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ; ﻣﺜ’ ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن ﮔﺎه در رﻫـﺒﺮي ﻧـﻈﺎﻣﻲ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺨﺶ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ و ِﺣ َﺮف را ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬ﻓ ّﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﺎن در ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي و‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻮد و زﺑﺎن ﻣﻌﻤﻮل در ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪ /‬ا ﮔﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ داﺷﺘﻨﺪ دﻗﺖ ﺷﻮد‪ ,‬ﺗﺎ ﺣـﺪودي ﻣـﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آﻧﺎن ﭘﻲ ﺑﺮد ‪/٩٣‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻟﮕﻮي ﻛ ّﻠﻲ آﻧﺎن در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در آﻏﺎز اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از اراﺿﻲ ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻛﻨﻨﺪ; آن ﮔﺎه دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ از ﻃـﺮﻳﻖ ﺟـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﺟـﻤﻌﻴﺘﻲ‪ ,‬ﺗـﻌﺪاد‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣـﻲ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻣـﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻗـﻠﻴّﺖ ﺟـﺎﻣﻌﻪ در‬
‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ; اﻣﺎ در ﻣﻮرد َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ وﺿﻊ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻋﻠﻲ رﻏـﻢ ﺳـﻴﻄﺮه‬
‫ﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪,‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ا ّ‬
‫َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از اﺳﺘﺮداد ﻫﻨﻮز ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻧﻤﻮد و آﻧﺎن‬
‫ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮدﻧﺪ در آن ﺟﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ در ﺑﻴﺸﺘﺮ دورهﻫﺎ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺎرت ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﻤﺪّ ن اﺳﻣﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬

‫‪ - #‬راﺑﺮت اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس ﺑﺮﻧﺰ )‪ (R.I.Burns‬اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٥٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد; ﺣﺘﻲ ﻣـﺪارﻛـﻲ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﺗـﻌﺪاد ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟـﺎ در ﺳـﺪة‬
‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪٩٤ /‬‬

‫در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ادﻋﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن اﺻﻠﻲ آنﺟﺎﻳﻨﺪ‬
‫و دﻳﮕﺮي را ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺧﻮدﺷﺎن را ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻣﺤﻜﻮم و ﺣـﺎﺷﻴﻪاي‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﻮﻣﻲ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧـﻪ ﻣـﻬﺎﺟﻤﺎن ﺳـﻠﻄﻪﺟﻮ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺼﻮرات ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﻴﻦ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﺛﺒﺎت ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻮدن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﺮ دﻫﻪ ﻗﻴﺎﻣﻲ را ﺑﺮ ﺿـﺪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺪارﻙ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﺗﺤﺮﻛﺎت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن در‬
‫ﺳﺎل ‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦.‬م ﺷﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت‪ ,‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﺗـﺤﻜﻴﻢ‬
‫ﻗﺪرت ﺟﻴﻤﺰ ّاول در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬از ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ او در ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ,‬دﺧﺎﻟﺖﻫﺎﻳﺶ در‬
‫اﻣﻮر اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻚﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﺻﻠﻴﺒﻲ در ﺷﺮق‪ ,‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺎدﺷﺎده‬
‫آراﮔﻮن ﻫﻤﻮاره ﻧﮕﺮان ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻴﺶ از دو دﻫﻪ از ﻓﺘﺢ آن ﺟﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻓﻘﻂ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻣﺴﻴﺤﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ; ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ و ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﺣﺪاﻗﻞ اﺳﻜﺎن ﺻﺪ ﻫﺰار ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ /‬از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ,‬اﺷﺮاف‪ ,‬ﻧﺠﺒﺎ و ﻣ ﻛﻴﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ و ﻛﺎرآﻳﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫از ﺧﺮوﺟﺸﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌة ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﻮﻳﺶ را ﺣـﻔﻆ ﻛـﻨﺪ‪ /‬اﺳـﻘﻒ‬
‫َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ در آﻏﺎز ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ِﺷﻜﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﻘﻒ ﻧﺸﻴﻦ او را‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻣﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺶ از ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎﺳﺖ‪٩٥ /‬‬
‫ّ‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ در ﻋﺼﺮ ﺗﺴﻠّﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻌﺪ از َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ دوﻣﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ در‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن زﻳﺎدي را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده‬
‫ﺑﻮد و ﻫﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در آن ﺟﺎ رواج داﺷﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﮕﺮي ﺻﺤﺒﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ٩٦ /‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺗﻤﺪن‬
‫ذﻣـﻲ آﺛـﺎر‬
‫اﺳﻣﻲ در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗـﺎ ﻣـﺪﺗﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ; اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در ﻣﻌﺮض دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٥٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫زﺑﺎن ﻓﺎﺗﺤﺎن در ﺳﻄﻮح ﻣﺨﺘﻠﻒ وارد ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي آﻧـﺎن ﺷـﺪ‪ /‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫـﻤﻪ‪ ,‬ﻣـﺆﺳﺴﺎت و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‬
‫َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دوره اﺳﻣﻲ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ; اﻣﺎ در رأس ﻫﺮم ﺟـﺎﻣﻌﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي اﻣﺎم ﻳﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻮازﻧﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﻣﻲ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﻣﻔﻬﻮم و‬
‫ﻧﻘﺸﺸﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﻧﺸﺪ و آﻧﺎن ﺑﺪون اﻣﺎم ﻫﻢ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤت ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻮاري از اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸﺎن دﻓﺎع ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﻮاﺳﺘة‬
‫ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪٩٧ /‬‬

‫ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣة ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺣﻀﻮر ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺜﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ﻛﻤﻚﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن از‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ,‬و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮﻳﺶ داﺷﺖ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗـﺎ ﺟـﻴﻤﺰ ّاول در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ /‬او در ﮔـﺎم ﻧـﺨﺴﺖ‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﻣﺮا ﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ را ﺗﺼﺮف ﻛـﺮد; آن ﮔـﺎه در ﺻـﺪد‬
‫ﺑﺮآﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻮازﻧﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫دﻫﺪ و در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ و دژﻫﺎي اﺳﻣﻲ اﻃﺮاف ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪,‬‬
‫ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻮاﺣﻲ در اﺧﺘﻴﺎر اﺷﺮاف ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫در آنﻫﺎ ﻣﺸﻬﻮد ﻧﺒﻮد‪ /‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﺎ ﻣﺮگ ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪٦٧٤T‬ق ‪١٢٧٦.‬م‪ Q‬اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي‪ ,‬ﭘﻄﺮس ﺳﻮم ‪ ٦٧٤T‬ـ ‪٦٨٤‬ق ‪ ١٢٧٦.‬ـ ‪١٢٨٥‬م‪ ,Q‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﻪ دژﻫﺎي اﺳﻣﻲ را درﻫﻢ ﻛـﻮﺑﻴﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻗـﻠﻌﻪﻫﺎي اﺷـﺮاف ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻦ را ﺗـﺼﺮف‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎ و ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺴﻴﺤﻲ را در آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٩٨ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از آن و در‬
‫زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﻴﻤﺰ ّاو ل‪ ,‬ﺑﺰرﮔﺎن ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ اﻧﻌﻘﺎد‬
‫ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬دو ﻓﻘﺮه از اﻳﻦ ﻗـﺮاردادﻫـﺎ در ﺳـﺎلﻫﺎي اﺧـﻴﺮ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٥٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪T‬واﻗـﻊ در ﺟـﻨﻮب‬ ‫‪Jativa‬‬ ‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‪ #‬و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه; ﻳﻜﻲ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ Q‬ﺑﻪ ﺟﻴﻤﺰ ّاول اﺳﺖ‪ ,‬و دﻳﮕﺮي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وا ﮔﺬاري ﻣﺤﻠﻪاي اﺳﺘﻮار در ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﻘﻠﻌﻪ ‪ , Alcala‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ دو ﻗﺮارداد ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و‬
‫روﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ در زﻳـﺮ ﻫـﺮ ﺳـﻄﺮ ﻋـﺮﺑﻲ ﻣـﻌﺎدل روﻣـﻲ آن را ﻧـﻴﺰ‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ /‬در ﻧﺴﺨﻪاي دﻳﮕﺮ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ در ﻣﻴﺎن ﺳﻄﺮﻫﺎي ‪m‬ﺗﻴﻨﻲ آﻣﺪه و ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٩٩ /‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻋﻤﻞ اﻏﻠﺐ ﻣـﻔﺎد اﻳـﻦ ﻗـﺮاردادﻫـﺎ را ﻧـﺎدﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻴﺎن آنﻫﺎ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﻨﺎد ﻣﻬﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه از ﻋـﺼﺮ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫اﻧﻌﻜﺎس دﻫﻨﺪه ﺑﺨﺸﻲ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي آن اﻳﺎم ﺑـﺎﺷﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﭘـﻴﻤﺎن ﻧـﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻋﻴﺴﻲ در آن ﺟﺎ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺴﻴﻲ‬
‫ﺧﺰرﺟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺳﻮي اﺑﻦ ﻫﻮد در ﺳﺎل ‪٦٢٨‬ق ‪١٢٣١.‬م ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‬
‫و ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٦٣٤‬ق ‪١٢٣٧.‬م ﺣﺎ ﻛﻢ آن ﺟﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻌﺪ از او از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺴﻴﻲ‬
‫از ﺳﺎل ‪٦٣٤‬ق ‪١٢٣٧.‬م ‪T‬ﻳﻚ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‪ Q‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﻮد و ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪٦٤٢‬ق ‪١٢٤٤.‬م ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺮد‪ ,‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻴﺰ‬
‫از ﺳﻮي ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﺣﻜﻮﻣﺖ او در ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪ و ﺳﺎلﻫﺎ رﻫﺒﺮي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنرا در آن ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن از او ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪ ١٠٠‬ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ ﺑﻴﻦ او ‪O‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺴﻴﻲ‪ N‬و ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ,‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه و ﻣﻔﺎد آن ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ذﻣﻲ ‪T‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ Q‬ﻣﺠﺎزﻧﺪ از ﻣﻨﺎرهﻫﺎ اذان ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ,‬در ﻣﺴـﺎﺟﺪ ﺑـﻪ اﻧـﺠﺎم‬
‫‪ ١‬ـ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و در ﺟﻤﻌﻪﻫﺎ و اﻋﻴﺎد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪/‬‬

‫‪ (Alberto‬آن‬ ‫)‪Torra‬‬ ‫‪ - #‬ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا آرﺷﻴﻮ ﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف آﻟﺒﺮت ﺗﻮرا‬
‫را از ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻛﺘﺐ ﺧﻄﻲ ﻓﺮﺳﻮده اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ ﻗﺮارداد ّاوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﻧﺰ )‪ (Burns‬و‬
‫ﭼﻮدن )‪ (Chevedden‬در ﺳﺎل ‪١٩٩٢‬م در اﻧﺠﻤﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ در اﻳﺎ‪m‬ت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﻳﻜﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ ١٩٩٥‬در ﻳﻚ ﻧﻄﻖ رﺳﻤﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ آن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫‪Burns & Paul E. Chevedden, (Negotiating Cultuers Bilingual Surrender treaties..., preface).‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٥٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٢‬ـ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺣﻴﻮان ﺑﺎرﺑﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎ اﻟﺰاﻣﺎت دﻳﮕﺮي را‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ; اﻣﺎ ا ﮔﺮ ﺷﻮرﺷﻲ در ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و اﻃﺮاف آن رخ داد‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬دوﻟﺖ ﻫﻢ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ‬
‫از ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در اﻣﻨﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫‪ ٣‬ـ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮد ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻣﺘﻌﺮض ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺷﻮد‪/‬‬
‫ذﻣﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺸﻜﻲ ﻳﺎ درﻳﺎ ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬دوﻟﺖ ﻣـﻮﻇﻒ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اﺳﺖ از آﻧﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ /‬ﻣﻘﺼﺪﺷﺎن ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﺎﺷﺪ; ﺧﻮاه اﻗﺎﻟﻴﻢ و‬
‫ﺑد ﻳﺎ دژﻫﺎ و ﻗﺼﺒﻪﻫﺎ و ﺧﻮاه ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻳﺎ ﺳﻮاﺣﻞ و ﺑﻨﺎدر درﻳﺎﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫آﻧﺎن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺷﻮد‪/‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺰاع و اﺧﺘﻓﻲ رخ دﻫﺪ‪ ,‬دو ﺷـﺎﻫﺪ ﻣـﺮد ‪T‬ﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و دﻳﮕﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ Q‬ﺑﺎﻳﺪ ادﻋﺎي ﺧﻮاﻫﺎن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣـﻮرد ﻗـﺒﻮل داور ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪/‬‬
‫‪ ٥‬ـ ﻫﺮﮔﺎه اﺳﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد ﻧﺒﺎﻳﺪ او را ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﭘﻴﺪا‬
‫ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ آن اﺳﻴﺮ را ﺑﻪ او ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ ﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮض اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻜﻢ اﻋﺪاﻣﺶ را ﺻﺎدر ﻛﻨﺪ; ا ﮔﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬آن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺪ ‪T‬ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪/Q‬‬
‫‪ ٦‬ـ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ اﺟﺎزه داده ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻗﺼﺒﻪ ‪T‬دژ ﺑﺰرگ ﺷـﻬﺮ‪ Q‬اﻗـﺪام‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ دﻳﻮار ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺷﻬﺮ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﻨﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ذﻣﻲ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺠﺒﻮر ﻳﺎ از آن ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ا ﮔﺮ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻗﺼﺒﻪ و‬
‫ّ‬
‫دﻳﻮار ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺷﻬﺮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ را ﺣﺎ ﻛﻢ ﺷـﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑـﻪ اﻃـع ﭘـﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ ٧‬ـ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ; ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎﻟﻴﺎت دامﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳ ّﻨﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﺪ; اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري دﻳﻮار ﺷﻬﺮ ﺑﺮ ﺑﺎزارﻳـﺎن ﺗـﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﻮد‪/‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ ٨‬ﺗﺎ ‪ ١١‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٥٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫و ﺗﺼﺪﻳﻖ آن ﺑﻪ ﺟﺎي آوردهاﻧﺪ‪ /‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﻣﻠﻜﻪ و ﭘﺴﺮش آﻟﻔﻮﻧﺲ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﻌﺪي‬
‫او ﻣﻠﺰم ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺑـﺰرگ‪ ,‬ﺻـﻠﻴﺐ‪,‬‬
‫اﻧﺠﻴﻞ و ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﻳﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪه ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه‬
‫ﻛﻪ دو رﻫﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺑﻨﺪﻫﺎي آن ﻣﻘﻴﺪ ﺑﺪاﻧـﻨﺪ‪ /‬ﺑـﺰرﮔﺎن‬
‫‪ , m‬و ﻗﺮآﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ او‬
‫ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و رﺳﻮﻟﺶ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ‪nopq‬‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻳﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ در ﺣـﻀﻮر دو‬
‫رﻫﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺷﺎﻫﺪان دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ‪ ,‬در ﻳﻜﺸـﻨﺒﻪ ‪ ٢٥‬ذي‬
‫اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪٦٤١‬ق ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ژوﺋﻦ ‪١٢٤٤‬م ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﻨﺪ ‪ ١٢‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و در آن ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎﻳﺪ ﺣـﻘﻮق اﺳـﻴﺮان‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﻣﺤﻮ ﺷﺪه و در ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ ١٧‬و ‪ ١٨‬ﻧﺎم ﺷﺎﻫﺪان اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺮارداد ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ‬
‫ﻃﻠﺤﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺴ‪Q‬م ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ و‪١٠١ ///‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭼﻪ در ﻣﻔﺎد ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ آﻣﺪه; در ﺑﻨﺪ ‪ ١‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آزادي دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ذﻣﻲ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮده و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴّﺖ اﻋﻤﺎل ﻋﺒﺎدي ﻧﺰد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﺣﺴﺎﺳﻴﺘﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬آن را در ﺑﻨﺪ ّاول آوردهاﻧﺪ‪ /‬در ﺑـﻨﺪ ‪ ٢‬ﮔـﺮﭼـﻪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷـﺎ ِﻃﺒَﻪ از‬
‫ﺗﻌﻬﺪات ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺎف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻛﺜﺮت ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و اﻃﺮاف آن و‬
‫ذﻣﻲ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ را‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﺎه آﻧﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﻠﺰم ﻛﺮده ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮب ﺷﻮرشﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ او را ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻨﺪ ‪ ٣‬درﺑﺎرة ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺳﺖ و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه آﻧﺎن در ﻫﺮ ﺟﺎي ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﺳـﻔﺮ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در اﻣﺎناﻧﺪ‪ /‬از ﺑﻨﺪ ‪ ٤‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﻀﺎت ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن او ﻛﺎر ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫در ﻣﻌﺮض ﺣﻤت ﻣﻜﺮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬در ﺑﻨﺪ ‪ ٥‬ﺑـﺮاي ﻣـﻬﺎﺟﻤﺎن ﻣـﺠﺎزات‬
‫ﺳﺨﺘﻲ را آوردهاﻧﺪ‪ /‬از ﺑﻨﺪ ‪ ٦‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷـﻬﺮ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴـﻴﺎري از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳﻣﻲ از اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣ ّﺘﺤﺪ اﻟﻤﺮﻛﺰي ﺑـﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت از دو دﻳﻮار ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ; ﻳﻜﻲ دﻳﻮار دروﻧﻲ و ﺑﻠﻨﺪي ﻛﻪ در داﺧـﻞ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺷﻬﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ و در ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺮ روي آن ﺑﺮجﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺑﺰرﮔﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﺪور وﻟﻲ ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ; ﺑﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬دﻳﮕﺮي دﻳﻮار ّ‬
‫روي اﻳﻦ دﻳﻮار ﻫﻢ ﺑﺮجﻫﺎﻳﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﻃﻮري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﺪهﺑﺎﻧﺎن ﺑﺮجﻫﺎي‬
‫دﻳﻮار دروﻧﻲ ﺷﻬﺮ ﺑﺮ آن اﺷﺮاف داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ ﺑﻨﺪ ﺗﻠﻮﻳﺤا آﻣﺪه ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺎ اﺟﺎزه ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮ را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻳﺎ ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﺑﻨﺪ ‪٧‬‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎت دوره اﺳﻣﻲ را از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺧـﺬ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪ :‬ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ دامﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨّﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ‪T‬زﻛﺎت‪ ;Q‬اﻣّﺎ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒ’ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴﺮ و ﻧﮕـﻬﺪاري اﺳـﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺷـﻬﺮ اﺧـﺬ ﻣـﻲﺷﺪ‪ ,‬ا ﻛـﻨﻮن ﻟﻐـﻮ‬
‫ذﻣﻲ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺜﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ذ ﻛﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ‪m‬زم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻴﻤﺰ ّاول در ﺳﺎل ‪٦٣٧‬ق ‪١٢٤٠.‬م‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﻮد‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ﺻـﺪ ﻧـﻔﺮ از اﺷـﺮاف‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻬﺮ را ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﻳﻚ ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣـﺮاﺳـﻢ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ وﻓـﺎداري ﺧـﻮﻳﺶ را‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وي اﻋم و ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺘﺶ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و از آن ﭘﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ‬
‫اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در ﺳـﺎل ‪٦٤١‬ق ‪١٢٤٤.‬م ﺷـﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر رﺳـﻤﻲﺗﺮ ﺗﺴـﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ; در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻋوه ﺑﺮ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻌﺎﻫﺪة ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﻃـﺮﻓﻴﻦ ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﻳـﺎد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻔﺎد آن را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻫﻤﻪ اﺷﺮاف ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل در ازاي ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻗﺎﺋﺪ ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺷﻬﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪,‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ رﺳﻤا ﺗﺤﺖ اﻧﻘﻴﺎد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ درآﻣﺪﻧﺪ و ﺧﺮاجﮔﺰار او ﺷﺪﻧﺪ‪١٠٢ /‬‬

‫)‪Al -Qalah (Alcala‬‬ ‫ﻣﻌﺎﻫﺪة ﺗﺴﻠﻴﻢ اﻟﻘﻠﻌﻪ‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را در‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬اﻳﻨﺎن ﭼـﻮن ﻧـﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻗـﺪرت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺆﺛﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻳﺎ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ آﻧـﺎن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ و ﻳﺎ از ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ اﺷﺮاف ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٦١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺳﺘﻴﺟﻮﻳﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬اﺑﻮ اﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻟﻌﺴﻜﺮي ﺑﻮد‪ /‬او دژﻫﺎﻳﻲ را در ﺳﺎﺣﻞ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ و در ﺳﺎل ‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦.‬م ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔـﺮوﻫﻲ از ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش زد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٦٧٥‬ق ‪١٢٧٧.‬م ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻄﺮس‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ,‬ﺳﺮﻛﻮب‬
‫ﺷﺪﻧﺪ; ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اﺧﺮاج آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در‬
‫ﺳﺎل ‪٦٧٦‬ق ‪١٢٧٨.‬م ﺑﻪ ﺗﻠﻤﺴﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟـﺪي ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺬﻳﻞ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫ا]زرق‪ #‬ﺑﻮد‪ /‬او در ﺳﺎل ‪٦٤١‬ق ‪١٢٤٤.‬م ﺧﻮدش را رﻋﻴﺖو واﺳﺎلآﻟﻔﻮﻧﺲ ‪ ١٠٣ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻴﻤﺰ‬
‫ّاو ل‪ ,‬اﻋم ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دژﻫـﺎﻳﺶ را در ﻣـﺤﻠﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﻟﻘـﻠﻌﻪ‪ ##‬ﺣـﻔﻆ ﻛـﻨﺪ‪ /‬ا‪m‬زرق از‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي دوﻟﺖ آراﮔﻮن از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﺘﻓﺎت اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﺎ َﻗﺸْ ﺘَﺎﻟَﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮد و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺮ‬
‫ﺿﺪّ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮد; ﺗﻬﺪﻳﺪات او ﮔﺎه ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪١٠٤ /‬‬
‫َ ِ َ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ا‪m‬زرق ﻧـﺎ ﮔـﺰﻳﺮ ﺷـﺪ دژﻫـﺎﻳﺶ را ﺑـﻪ آﻟﻔـﻮﻧﺲ‪,‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﺪ‪ /‬وا ﮔﺬاري اﻟﻘﻠﻌﻪ ﺑـﺮاﺳـﺎس ﻣـﻌﺎﻫﺪهاي اﻧـﺠﺎم ﮔـﺮﻓﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي آن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺧـﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺨﺸﻨﺪه ﻣـﻬﺮﺑﺎن‪ ,‬درود ﺧـﺪا ﺑـﺮ ﺳـﺮور ﻣـﺎ‪,‬‬
‫‪ , m‬و آل او‪ /‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن آﻟﻔﻮﻧﺲ‪ ,‬ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,‬وزﻳﺮ ﺷﺮﻳﻒ و وا‪m‬ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ‪nopq‬‬
‫‪T‬ا‪m‬زرق‪ Q‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺎﻫﺰاده ﻗﺮاردادي را ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن وزﻳﺮ‬
‫اﻟﻘﻠﻌﻪ را‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻫﺸﺖ دژ ﺑﺎ روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ آﻟﻔﻮﻧﺲ اﻋﻄﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬او™ دو ﺗﺎ از دژﻫﺎ را ا ﻛﻨﻮن وا ﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﺶ دژ دﻳﮕﺮ را ﭘﺲ از اﻧﻘﻀﺎي ﻣﺪت‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ /‬ﺛﺎﻧﻴا ﻣﺎﻟﻴﺎت دژﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ وزﻳﺮ در اﺧﺘﻴﺎر دارد ﺑﻪ آﻟﻔـﻮﻧﺲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ /‬ﺛﺎﻟﺜا آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻃـﺮﻳﻘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﻣـﺪت‬
‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲاش دو دژ را ﺑﻪ ﻗﺎﺋﺪ اﺑﻮ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ اﺳﺤﺎق اﻋﻄﺎ ﻛﻨﺪ‪ /‬در ﭘﺎﻳﺎن آﻣﺪه‪ :‬اﻳﻦ ﻗﺮارداد‬
‫در ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ذي اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪٦٤٢‬ق ‪T‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ١٥‬آورﻳﻞ ‪١٢٤٥‬م‪ Q‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪١٠٥ /‬‬

‫‪ - #‬ا‪m‬زرق )‪ (Al-Azraq‬را ﮔﺎه ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ وزﻳﺮ و ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻘﻠﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ - ##‬اﻟﻘﻠﻌﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻫﺸﺖ دژ ﺑﻮد ﻛﻪ در درهاي واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ و اﻣﺮوزه ﺑﺨﺸﻲ از دره‬
‫ﮔﺎﻟﻴﻨﺮا )‪ (Gallinera‬اﺳﺖ‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫‪Negotiating Cultures Bilingual Surrecner Treaties in Muslim - Crusaders Spain. 28-29.‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ دژﻫﺎي دره اﻟﻘﻠﻌﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﻓﺎﻋﻲ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﻫﺮ دژي‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﺪي داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﻗﺎﺋﺪ اﻋﻈﻢ ا‪m‬زرق‪ ,‬ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮد او در ﻣﺮﻛﺰ اﻟﻘﻠﻌﻪ‬
‫درﺑﺎري ﺑﺎ ﺷﻜﻮه داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻗﺼﺮ او ﺑﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣـﻲﺧﻮرد‪ /‬ﺳـﺎﺧﺖ دژﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﺤﻜﺎم اﻟﻘﻠﻌﻪ‪ ,‬ﺑﻌﻀﻲ از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن از آن ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ دژ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳﻣﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ١٠٦ /‬ﻗﺎﺋﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻟﻘﻠﻌﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﻮار‪ ,‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﻪ ﺳﺎل ‪T‬ﻣـﻬﻠﺖ ﺗـﻌﻴﻴﻦ ﺷـﺪه در‬ ‫ّ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺑﺮﺧﻮرداري از‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪه اﻟﻘﻠﻌﻪ‪ Q‬از وا ﮔﺬاري دژﻫﺎ ﺑﻪ دوﻟﺖ آراﮔﻮن اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪٦٤٥‬ق ‪١٢٤٧.‬م‬
‫دﺳﺖ ﺑــﻪ ﺷـﻮرش زد‪ ,‬ﻣـﺘﻌﺎﻗﺐ آن در ‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م درﮔـﻴﺮيﻫﺎي ﺳـﺨﺘﻲ ﺑـﻴﻦ او و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رخ داد‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬ا‪m‬زرق ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﭘﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ /‬او ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ دوﻟﺖ ﺑـﻪ ﮔـﻔﺘﮕﻮ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﻫﺸﺪار داد در ﺻﻮرت ﺗﺪاوم درﮔﻴﺮي‪ ,‬ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ,‬ﺗﺮﻙ ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪاي را در ﺳﺎل ‪٦٥٥‬ق ‪١٢٥٧.‬م ﺑﺮ‬
‫آراﮔﻮن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪/‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن دو دﻫﻪ ﺗش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮﻳﻖ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺮ اﻟﻘﻠﻌﻪ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﺑﻨﺪ; اﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﺎ ﻛﺎﻣﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺧـﻴﺎﻧﺖ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻣﺸﺎوران ا‪m‬زرق‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٥٦‬ق ‪١٢٥٨.‬م دژﻫﺎي اﻟﻘـﻠﻌﻪ را ﺗـﺼﺮف ﻛـﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﺳـﻨﺪي‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آرﺷﻴﻮ ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ا‪m‬زرق ﻫﻤة دژﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‬
‫در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ,‬در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪٦٥٦‬ق ‪١٢٥٨.‬م ﺑﻪ ﻣﺎ ‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ‪٦٣٦T‬ق ‪١٢٣٨.‬م‪ُ Q‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻣـﻨﻄﻘﻪ زﻳـﺮ ﺳـﻠﻄﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ا‪m‬زرق ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻴﻢ دژﻫﺎ‪ ,‬ﺧﻮدش داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ‬
‫از اﻟﻘﻠﻌﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و در اﻳﺎم ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در اواﻳﻞ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻄﺮس ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦.‬م ﻳﺎ در ﺳﺎل ‪٦٧٥‬ق ‪١٢٧٧.‬م ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪١٠٧ /‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑﻠَﻨ ِْﺴ َﻴﻪ‬
‫ﭼــﻨﺎن ﻛـﻪ ﮔـﺬﺷﺖ در اﻳـﻦ ﻣـﻨﻄﻘﻪ ﺟـﻤﻌﻴﺖ ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي داﺷﺖ‪ /‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗشﻫﺎي داﻣﻨﻪ داري را آﻏﺎز ﻛـﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎﻓﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٦٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اراﺿﻲ وﺳﻴﻌﻲ را ﺑﻪ ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎ و‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ وا ﮔﺬار ﻛﺮدﻧﺪ; اﻳﻦ ﮔـﺮوهﻫﺎ از ﻃـﺮﻳﻖ اﻋـﻄﺎي اﻣـﺘﻴﺎزاﺗـﻲ ﺗـﻮدهﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ را از ﺷﻬﺮﻫﺎي آراﮔﻮن و اﻳﺎﻟﺖ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ رﻋﺎﻳﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﺷﺮاف ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ; ﭼﻮن ﻣﺎﻟﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﻬﺎرتﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﮔﺎه ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را‬
‫وادار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آزادي دﻳﻨﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ١٠٨ /‬اﻳﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد; ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪َ ,‬ﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ در ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎي ﻣﻄﻤﺌﻨﻲ درآﻣﺪ ﻛﻪ در آن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪١٠٩ /‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﺘﻢﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺟﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎدي ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن روا داﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪,‬‬
‫ﮔﺎه اﺗﺨﺎذ روﺷﻲ ﺗﻮأم ﺑﺎ دور اﻧﺪﻳﺸﻲ و زﻳﺮﻛﺎﻧﻪ در ﻗﺒﺎل آﻧﺎن ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﻮد ﺗﺎ در اداره‬
‫اﻣﻮر اﺧﺘﻟﻲ روي ﻧﺪﻫﺪ‪ /‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ روش ﻣـﺤﺘﺎﻃﺎﻧﻪ ﺟـﻴﻤﺰ ّاول ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن دره ُا ﮔﺰو ‪ Uxo Valley‬در ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨﺴﻴَﻪ ‪ ,‬اﺷﺎره ﻛﺮد; ﺑـﻪ ﮔـﻔﺘﻪ ﻓـﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔـﻨﺰاﻟﺚ‬
‫ﺟﻴﻤﺰ اول در ﺳﺎل ‪٦٤٨‬ق ‪١٢٥٠.‬م ﺑﺮاي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ دره دﺳـﺘﻮر‬ ‫‪Fernandezy Gonzalez‬‬

‫ذﻣﻲ ﻣـﺠﺎزاﻧـﺪ در ﻣـﻮرد ازدواج و دﻳﮕـﺮ‬

‫اﻟﻌﻤﻠﻲ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨّﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ; آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را‬
‫آﺷﻜﺎرا و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻨﺪ; ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﭘﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ ﺑﺪون‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ رﻧﺠﻲ را از ﺳﻮي ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮﻧﺪ; ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣـﻖ دارﻧـﺪ ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﭙﺮددازﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﺎن و ﻣﺎل آﻧﺎن را ﻣﻮرد‬
‫ذﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺎﺿﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ; ﺑﺮ ﻃﺒﻖ‬
‫ﺗﻌﺮض ﻗﺮار دﻫﺪ; ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺳﻨﺘﺸﺎن ﻳﻚ اﻣﻴﻦ ‪T‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ Q‬ﺑـﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و آب اراﺿـﻲ را ﺑـﻪ رﺳـﻢ دوره اﺳـﻣﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ; ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺮ ﺧف ﻣﻴﻞ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در‬
‫ﻣﻴﺎن آﻧﺎن اﺳﻜﺎن دﻫﻨﺪ; ﻫﺮ ﺷﺨﺺ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از دره ُا ﮔـﺰو ﺑـﻪ ﻗـﻠﻤﺮو اﺳـﻣﻲ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺮاي او وﺟﻮد ﻧﺪارد; ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔـﻮﻧﻪاي رﻓـﺘﺎر‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ; ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ در ﺣﺎل‬
‫ﺟﻨﮓ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺧﺼﻮﻣﺖ دارﻧﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ آذوﻗﻪ و ﻳـﺎ ﭼـﻴﺰ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫دﻳﮕﺮي ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ; آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رﻋﺎﻳﺎي وﻓﺎدار ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺪﻣﺖ و از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎ ﺣـﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ; ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ دﻫﻢ از ﺗﻤﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ‪ ,‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺳﺒﺰﻳﺠﺎت ﺗﺎزه ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ; ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮد ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ِ‬ ‫ﻣﻴﻮة درﺧﺘﺎن و‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪاﺗﺸﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪١١٠ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺮاﻳﻂ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑـ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻳﻜﺴـﺎن ﻧـﺒﻮد و در ﻧـﻮاﺣـﻲ ﻣـﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي زﻳﺎدي در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫وﻋﺪهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻣﻌﻤﻮ™ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﺑـﺮ ﺧـف ﻗـﻮلﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن دره ُا ﮔﺰو داده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ را آﻧﺎن ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪١١١ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اداره ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ ‪ ,‬از ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﻣﻨﺸﻮري دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪٦٤٩‬ق ‪١٢٥١.‬م ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ آن را ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔﻨﺰاﻟﺚ ذ ﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻨﺸﻮر‬
‫ذﻣﻲ ﻣﺠﺎزاﻧﺪ ﻗﺎﺿﻲ را ﺧﻮد اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻣﻴﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪T‬رﺋﻴﺲ ﺷﻬﺮ‪ Q‬ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗا‬
‫داراي ﻧﻘﺶ ﭘﻠﻴﺴﻲ و اﻣـﻨﻴﺘﻲ ﺑـﻮد‪ ,‬ﺗـﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻲ اﻧـﺘﺨﺎب ﻣـﻲﺷﻮﻧﺪ; ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻣﻮال آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗـﺮار‬
‫ذﻣﻲ ﺷﻮد; ﭘﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ‬
‫دﻫﺪ; ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ ﻋﻨﻒ وارد ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻣﺤت آﻧﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ; ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺗﺤﺖ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪١١٢ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻗﺎﺿﻲ‪ ,‬اﻣﻴﻦ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ; ﻣﺜ’‬
‫آن ﮔﺎه ﻛﻪ اﻣﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﺎﻇﺮ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﺪ ﻋوه ﺑﺮ‬
‫ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ,‬ﻛﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ وﺳﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻋﻬﺪة او ﺑﻮد‪ ,‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺧﻮد اﻣﻴﻦ را ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت وﻇﻴﻔﻪاش ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﺑـﺪﻫﻲﻫﺎي دوﻟﺖ‬
‫ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬در ﺑﻌﻀﻲ ﺟﺎﻫﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺣﻜـﺎﻣﺶ را ﺑـﺎ ﺣـﻘﻮق اﺳـﻣﻲ‬
‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻲداد‪ ,‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﺿﻲ اﺧﺘﻴﺎرات ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻧﻘﺶ رﺋﻴﺲ دادﮔﺎه را ﻧﻴﺰ اﻳﻔﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪/‬ﮔﺎه ﺷﻐﻞ ﻗﻀﺎوت در ﺗﺼﺮف ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ; ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ در ﺳـﺮﻗﺴﻄﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ِﺑﻠْﻮﻳﺲ ‪ Belvis‬اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ در ﻣﻴﺎن ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗـﺎﺿﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ اﻃق ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٦٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬اﻣﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ دﻳﮕﺮ‪ ,‬دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺎﺿﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ذﻣﻲ را ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻨﺪ‪ /‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺣﻘﻮق ﻗﺎﺿﻲ را دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫و ﻣﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺣﻘﻮﻗﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ,‬ﻧﺰد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ‪/‬‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي واژة ﻗﺎﺿﻲ اﺻﻄح ﻣﻔﺘﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬در َﺑـﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮاي ﻣﻜﺘﺐ دار و ﻣﻌﻠﻢ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ,‬اﻣﺎ در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ﻓﻘﻴﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪١١٣ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫در ﺳﺪهﻫﺎي ‪ ٨‬و ‪٩‬ق ‪ ١٤.‬و ‪١٥‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻣﻮر ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ذﻣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻣﺤﺪود ﺷﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ آزاديﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدن آﻧﺎن ﻣﺸﻜﻞ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻗﺎﺿﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﺪرت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ ﻧـﻔﻊ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ از دﺳﺖ داد‪ ,‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺷﻐﻞﻫﺎي اﺟﺒﺎري ﺗـﺤﻤﻴﻞ ﻛـﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﺎﻟﻴﺎتﻫﺎ را‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ دادﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ ﺟﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲرﺳﻴﺪ; ﺣﺘﻲ‬
‫از ﻛﺎرﮔﺮان ﺳﺎدهاي ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ روي اراﺿﻲ اﺷﺮاف ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬از‬
‫ﺣﻤﺎم رﻓﺘﻦ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﻤﺎمﻫﺎي آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ اﻋﻤﺎل اﺳﻣﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس ا ﻛﺘﺸﺎﻓﺎت اﺧﻴﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﻛﻪ اﺷﺮاف‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻟﮕﻮي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻤﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ داراي ﺳﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫آب ﺳﺮد وﻟﺮم و ﮔﺮم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪١١٤ /‬‬

‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺷﻐﻞ ﻣﺤﺘﺴﺐ ﭘﻲ ﺑﺮدﻧﺪ و آن را اﻗﺘﺒﺎس‬
‫‪Almotacen‬‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ ﺑـﻪ آن ﻣﺴـﺘﺴﻒ ‪ Mustasaf‬و ﺑـﻪ ﻗﺸـﺘﺎﻟﻲ اﻟﻤـﻮﺗﺎﺳﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ; ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺎه اﺻﻄح ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺴﻮق را ﺑﺮاي ﻣﺤﺘﺴﺐ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺤﺮف آن در زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زاﺑﺎزوﮔﻮ ‪ Zabazoque‬درآﻣﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ ﺷـﻐﻞ اداري در‬
‫ّ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻓﺘﺢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ‪٦٣٦T‬ق ‪١٢٣٨.‬م‪ Q‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ,‬ﺳﭙﺲ در ﻋﺼﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺆﺛﺮي در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎزﻣﺎن اﺳﺘﻮار زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺷﻬﺮي درآﻣﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري ﻗﻮي ﺑﺮاي اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪١١٥ /‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴت اداري ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳـﺎ ﺑـﺨﺸﻲ از آن ﺑـﻌﺪ از ﻓـﺘﺢ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻗﻠﻤﺮو آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺪاوم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻴﻮهﻫﺎي اداري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﻀﻲ اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺷﺮاف و ﻣ ﻛﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ از آﻧﺎن‬
‫ذﻣـﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻣـﻴﺎن‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺳﺨﺖ ﻣـﺨﺎﻟﻒ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻘﺶ دوﮔﺎﻧﻪاي اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ذي ﻧﻔﻮذ ﺟﺎﻣﻌﻪ را راﺿـﻲ‬
‫ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ /‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ آراﮔﻮن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﻮﺻﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ را ﺟﺪي ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ; زﻳﺮا ﺣﻀﻮر آﻧﺎن در ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮﺟﺐ آﺳﻴﺐ دﻳﺪن اﻋﺘﻘﺎدات ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺮ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻃﺮﻓﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآورﻧﺪ‪ ,‬از‬
‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻣﻲ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻋﻢ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را از ورود ﻋﻨﺎﺻﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺳﺴﺖ ﺷﺪن‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﮔﺎه ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺮ ﺿـﺪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗـﺤﺮﻳﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ آﺷﻮبﻫﺎﻳﻲ در ﻣﺤت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻴﻦ ‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦.‬م و ‪٦٩٠‬ق ‪١٢٩١.‬م ﻃﺒﻘﺎت ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﭽﻮن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ و ﻏﻴﺮه ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در ﭘﻲ آن ﻣﺤت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺎه ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﺣﻤت‬
‫ذﻣﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ ﻳـﺎ ﺷـﻤﺎل اﻓـﺮﻳﻘﺎ ﻣـﻬﺎﺟﺮت ﻛـﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋﺪهاي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮتﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﺸﺪار ﻣﻲدادﻧﺪ ا ﮔﺮ ﺗﻌﺪاد‬
‫زﻳﺎدي از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در زﻣﻴﻦﻫﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر ﻣـﺎﻫﺮ ﺑـﺎﻗﻲ ﻧـﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ,‬از اﻣـ ﻙ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ و اﺳﻘﻒﻫﺎ‪ ,‬ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎ‪ ,‬اﺷﺮاف زادهﻫﺎ و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫دﭼﺎر زﻳﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ /‬ﮔﺎه ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻘﺮراﺗﻲ وﺿﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺎرﺗﻴﻦ ّاول ‪ Martin 1‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ٧٩٦T‬ـ ‪٨١٣‬ق ‪١٣٩٥.‬‬
‫ـ ‪١٤١٠‬م‪ ,Q‬در ﺳﺎلﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲاش ﻣﻬﺎﺟﺮت آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو‬
‫آراﮔﻮن ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻣﻤﻨﻮع اﻋم ﻛﺮد‪ /‬ﺻﺎﺣﺒﺎن اراﺿﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﻛﺸﺎورزان‬
‫ُﻣ ﺪَ ﱠﺟﻦ داﺷﺘﻨﺪ‪ُ /‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﻢ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪١١٦ /‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘة ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٦٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻨﺎر ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن آﻧﺎن در ﻣﺠﺎورت ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮ ﺧف ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺴﻠﻴﻢ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ذﻣﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻣﻮزش‬
‫‪ Clement‬از ﻧـﻤﺎز ﺧـﻮاﻧـﺪن‬ ‫ﭼﻬﺎرم ‪IV‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﻮرد آزار و اذﻳﺖ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﭘﺎپ ﻛﻠﻤﻨﺖ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن وﺣﺸﺖ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻣﻮزشﻫﺎي اﺳﻣﻲ و اﻋﻤﺎل‬
‫ﻋﺒﺎدي آﻧﺎن را ﻣﺤﺪود ﻛﻨﺪ; او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺆﺛﺮي‬
‫در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ دادن رﻋﺎﻳﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮدي ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪١١٧ /‬‬

‫ﻣﺆذﻧﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺰاري ﻧـﻤﺎز در ﻣﺴـﺎﺟﺪ ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ; اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪٧١١‬ق ‪١٣١١.‬م ﺷﻮراي وﻳﻦ ﺑﻪ اذان ﮔـﻔﺘﻦ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از ﻣـﻨﺎرهﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ وﻳﺎ ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮد و در ﭘﻲ اﺧﻄﺎر ﺷﻮراي وﻳﻦ‪ ,‬ﺟﻴﻤﺰ دوم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫آرا ﮔﻮن‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٧١٣‬ق ‪١٣١٣.‬م ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﻠﻨﺪ اذان ﮔﻔﺘﻦ و‬
‫ﻣـﻤﻨﻮﻋﻴﺖ‪ ,‬در ﺳـﺎل‬
‫ّ‬ ‫آﺷﻜﺎرا ﻋﺒﺎدت ﻛﺮدن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻤﻨﻮع اﻋم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ‬
‫‪٧٣١‬ق ‪١٣٣١.‬م و ‪٧٤٠‬ق ‪١٣٤٠.‬م اﺳﻘﻒ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ِﺷﻜﻮه ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻫـﻨﻮز ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ذﻣـﻲ‬
‫‪ m‬ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ١١٨ /‬در ﺳﺎل ‪٧٥٨‬ق ‪١٣٥٧.‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ازاي‬
‫آﺷﻜﺎرا از ﻣﺤﻤﺪ ‪nopq‬‬
‫درﻳﺎﻓﺖ وﺟﻬﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻫﺴﺘﻪ اذان ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ١١٩ /‬ﺧﺻﻪ‬
‫آن ﻛﻪ ﻣﻘﺮرات ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬ﮔﺎﻫﻲ اﻧـﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ و ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻌﻄﺎف ﺑﻮد; از ﻃﺮﻓﻲ در ﺻﺪد ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ آﻧﺎن را اﺧﺮاج ﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ ﺟﻠﻮي آزادي‬
‫ذﻣﻲ را‬
‫دﻳﻨﻲ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎ ٕاﻋﻤﺎل ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ /‬ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ ﻧـﺎﺣﻴﻪ ﺑـﻴﺶ از ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﺟﺎﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖو ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﻣﻲﺷﺪ‪ ١٢٠ ,‬زﻳﺮا ﻣﻨﻄﻘﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن زﻳﺎدي را در ﺧﻮد‬
‫ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ُ ,‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ وﺿﻊ ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﮔﺎه ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ‬
‫آﻧﺎن را ﭼﻨﺎن در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﻏﻔﻠﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮﻳﺶ را از‬
‫ذﻣـﻲ ﺟـﺎﻫﺎي‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ; ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ از اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫دﻳﮕﺮ از آنﻫﺎ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ در ﺳﺎﻳﺮ ﻧـﻮاﺣـﻲ ﺑـﻪ ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺟـﺎزه ﻧـﻤﻲدادﻧـﺪ وارد‬
‫ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ و ارﺗﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي وﻳـﮋﮔﻲﻫﺎي ﻧـﻈﺎﻣﻲ ﺧـﻮﻳﺶ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮدان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﻠﺤﻪ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﺳح ﻧﮕﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٦٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬در ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑـﺤﺮان ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ در‬
‫ارﺗﺶ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑـﻪ ﻋـﻨﻮان ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻨﺼﺐ در ارﺗﺶ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴﺮ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ از‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٦٨٤‬ق ‪١٢٨٥.‬م ارﺗﺶ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻪ ﻗـﻠﻤﺮو‬
‫آراﮔﻮن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ارﺗﺶ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ,‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺷﺪت از‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در دﻫة ‪٧٦٠‬ق ‪١٣٦٠.‬م ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ‬
‫آراﮔﻮن ﺑﺎ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎع از ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻫﻤﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ اﺟﺒﺎري در ارﺗﺶ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه اﺷﺮاف ﻣﺴـﻴﺤﻲ َﺑـ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد از‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﭙﺎه ﺗﺸﻜـﻴﻞ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣـزﻣﺎن و ﻣـﺤﺎﻓﻈﺎن آﻧـﺎن ﻋـﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪١٢١ /‬‬

‫ﻗﺮاﺋﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺎه در ﻣﺤت‬
‫آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲﻫﺎ و ﻗﺼﺎﺑﻲﻫﺎي ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺟﺎره ﻣﻲدادﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز‬
‫ذﻣﻲ اﺟﺎره دادﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﻮرﻫﺎي ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ را ﺳﺎ‪m‬ﻧﻪ در ازاي درﻳﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﺛﺎﺑﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﻘﺮر ﻛﺮدﻧﺪ ﭘﺨﺖ ﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در اﻧﺤﺼﺎر ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﺣﻖ اﻳﺠﺎد ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ ﻧﺪارد‪/‬‬
‫در ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﺎر ﭘﺨﺖ ﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دوره اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وا ﮔﺬار ﺷﺪ‪ /‬ﻋﻤﻮﻣا ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫از اﻣﺘﻴﺎز داﺷﺘﻦ ﻗﺼﺎﺑﻲ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳـﻨﺖ‬
‫اﺳﻣﻲ ذﺑﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻨﺪي از ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻌﻪ اﻳﻮب‬
‫از دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﺼﺎﺑﻲ آﻧﺎن ﺟﺪا از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪١٢٢ /‬‬

‫ذﻣﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻛﻤﺘﺮي ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪاي ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫اﻓﺮاد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ,‬ﻛﻪ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺖ‪ #‬ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮار ﺗﻌﻠﻖ‬

‫‪ - #‬ﺑﻴﺰاﻧﺖ )‪ (Besant‬واژهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﻨﺎر اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺖ; زﻳﺮا ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻣﻲ در اﺻﻞ‬
‫ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از ﺳﻜﻪﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻴﺰاﻧﺲ دﻳﻨﺎر را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬دوﻟﺖ آراﮔـﻮن ﺑـﻴﺰاﻧﺖ را ﺑـﺎ ﺗـﺰﺋﻴﻨﺎت‬
‫ﻧﻚ‪(Burns, :‬‬ ‫اﺳﻣﻲ در ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ آراﮔـﻮن‪ ,‬ﻛـﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‪ ,‬ﻣـﻮﭘﻠﻴﻪ و ﺑـﻠﻨﺴﻴﻪ ﺿـﺮب ﻣـﻲﻛﺮد‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٦٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﻌﻀﻲ اﺳﻨﺎد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺮﺳﻴﻪ ‪T‬ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‪Q‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر رﻫـﺎﻳﻲ از ﻓﺸـﺎرﻫﺎي ﻣـﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑـﻪ َﺑـ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻣـﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ١٢٣ /‬اﻣﺎ درﺑﺎره ﻣﻘﺪار ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎ‪ ,‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎن و ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣـﺤﻘّﻘﺎن ﻧـﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫آن ﭼﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻣﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻨﺪ‪١٢٤ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻛﻨﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ‬
‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ و ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه در ﺻﺪد ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ درﻙ درﺳﺘﻲ‬
‫از اﺳم دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ رواﺑﻂ ﭘﻴﺮوان دو دﻳﻦ را اﺻح ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳم و ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ّ‬
‫ﺟﻮ ﺑﻲاﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻴﻦ‬
‫دو ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﻨﺪ; ﺳﺨﻨﺎن ﺟﻴﻤﺰ ّاول ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آرا ﮔﻮن‪ ,‬در واﭘﺴﻴﻦ روزﻫﺎي ﻋﻤﺮش‬
‫ﻣﺆﻳ ﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ /‬او در ﻧﻴﻤة دوم ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻫﻤة ﻣﻮرﻫﺎ ‪T‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪Q‬‬
‫ّ‬
‫ﺧﺎﺋﻦاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ اﺧﺮاج ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻣﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ آﺳﻴﺐ وارد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣـﺎن ﺳـﻮء ﺗـﻔﺎﻫﻢ ﺑـﻴﻦ دو ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺷﺪ‪ ,‬ﭼﺮا ﻛﻪ ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ را ﺑﺮ روي ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ; اﻣﺎ در ﻳﻮرشﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﻘﻂ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودي ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫وﻟﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﮔﺮوﻫﻲ ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻟﺒـﺘﻪ ﮔـﻔﺘﻪ ﺷـﺪه از دﻫـﻪ ‪٩٢٠‬ق ‪١٥٢٠.‬م‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از اﻳـﻦ زﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎي ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬آﻧﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻧﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن و‬
‫ﺳﺮي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ اوﻟﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣـﺒﻨﻲ ﺑـﺮ ﺗـﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻋﻘﻴﺪة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺿﻌﻒ و ﻧـﺎﺗﻮاﻧـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺗـﺼﻤﻴﻢ‬
‫ﺳﺮي ‪T‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ Moriscos N‬را در ﻓﺎﺻﻠة ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ١٠١٨‬ـ ‪١٠٢٠‬ق‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬

‫)‪/Medieval Colonialism, p. 80‬‬

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٧٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫‪ ١٦٠٩‬ـ ‪١٦١١‬م از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑ َﻠﻨْﺴﻴﻪ اﺧﺮاج ﻛﻨﻨﺪ‪١٢٥ /‬‬
‫َ ِ َ‬

‫‪The Balearics‬‬ ‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر ‪b‬ﺷﺮﻗﻲ`‬

‫ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ در ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲﻫﺎي ﺟﻴﻤﺰ ّاول در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ ﺗـﺼﺮف ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫درآﻣﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﻣﻲ اﺳﺘﻴي آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ َاﻋﻤﺎل وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮده‬
‫َﻣﻴُﻮر َﻗﻪ )‪Mllorca (Majorca‬‬ ‫اﺳﺖ‪ /‬ﻧﺎوﮔﺎن درﻳﺎﻳﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺷﻮال ‪٦٢٦‬ق ‪١٢٢٩.‬م ﺟﺰﻳﺮه‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ّ‬ ‫را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮد‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﻤﻴﺮي در ﺟﺮﻳﺎن آن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﻧﺞ زﻳﺎدي را‬
‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ رﻧﺠﻲ را ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺻﻔﺮ‬
‫‪٦٢٧‬ق ‪١٢٣٠.‬م ﺑﺮ آن ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﺎ ﻛﻢ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه‪,‬‬
‫اﺑﻮ ﻳﺤﻴﻲ ‪,‬ﭘﺲ از دﺳﺘﮕﻴﺮي زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ ١٢٦ /‬ﭼﻮن در اﻳﻦ اﻳﺎم دوﻟﺖ‬
‫آراﮔﻮن در ﻧﺎﺣﻴﻪ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎدي از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را‬
‫ﺟﻬﺖ اﺳﻜﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻛﻤﺒﻮد ﻧﻴﺮوي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر‬
‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ اﺷﻐﺎل دژﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺟﺰﻳﺮه ا ﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه ﺟﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺷـﺪﻧﺪ درﺣـﻤت‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٦٢٩‬ـ ‪٦٣٠‬ق ‪ ١٢٣٢.‬ـ ‪١٢٣٣‬م ﻛﺎﻣ’ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه اﺳﺘﻴ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ١٢٧ /‬ﺑـﻪ ﻧـﻈﺮ‬
‫ﻮر َﻗﻪ ‪ ,‬ا ﻛﺜﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎن آن ﻳـﺎ ﻧـﺎﺑﻮد‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﻤت ﻣﻜﺮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ َﻣﻴُ ْ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ; آن ﻋﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮط ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑـﺎ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ; ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن را در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺮده ﻓـﺮوﺷﻲ ﻓـﺮوﺧﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻋﺪهاي را اﺳﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن در اراﺿﻲ ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ; ﺗﻌﺪادي را ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ دژﻫﺎ و راهﻫﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺮدﻧﺪ; ﺑـﺮﺧـﻲ را ﺟـﻴﻤﺰ ّاول اﺟـﺎزه داد ﺗـﺎ در اراﺿـﻲ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﺸﺎورزي ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﺮاﺟﻲ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪١٢٨ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬از وﺟﻮد ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در آن ﺟﺎ ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻛـﻮﭼﻜﻲ از ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٧١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آن ﺟﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻢ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺎ ﺗـﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ‪ ,‬ﻣﻌﻤﻮ™ ﺑﺮدهﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ آن ﺟـﺎ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; از اﻳﻦ رو‪ ,‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻳﻦ ﺑﺮدهﻫﺎ را ﻫﻢ در ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آورده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از اراﺿﻲ ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎﻧﻲ را از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺟـﺰاﻳـﺮ اﻧـﺘﻘﺎل دﻫـﻨﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ‬
‫ﺷﻮاﻟﻴﻪﻫﺎي ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز و ﻣﻌﺒﺪ ﻧﻘﺶ ﻋـﻤﺪهاي ﺑـﺮ ﻋـﻬﺪه داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘـﺎپ ﮔـﻮرﻳﮕﻮري ﻧـﻬﻢ‬
‫‪ Gregory‬در ﺳﺎل ‪٦٣٧‬ق ‪١٢٤٠.‬م در ﻣﻮرد دوﺑﺎره اﺳﻜﺎن ﺳﺎزي ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺟـﺰاﻳـﺮ‬ ‫‪IX‬‬

‫ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻫﺸﺪار داد; اﻣّﺎ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺗـﺬﻛﺮ ﭘـﺎپ اﻋـﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻜـﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٦٤٦‬ق ‪١٢٤٨.‬م ﻧﻴﺰ ﭘﺎپ اﻳﻨﻮﺳﻨﺖ ﭼﻬﺎرم ‪ Innocent IV‬ﻫﻤﺎن ﻫﺸﺪارﻫﺎ را ﺗﻜﺮار ﻛﺮد‪ /‬ﭘﺎپﻫﺎ‬
‫ذﻣﻲ در ﺻﺪد ﻓـﺮﺻﺘﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑـﺮده رﻓـﺘﺎر ﻛـﻨﻨﺪ و از ﻣـﻘﻴﻢ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﺎن در اراﺿﻲ ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪١٢٩ /‬‬

‫ﻮر َﻗﻪ اﺳﺘﻴ‬

‫ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻤﻴﺰ ّاول ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ,‬ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮه َﻣﻴُ ْ‬
‫ُﻮر َﻗﻪ ‪ , Minorca‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺰﻳﺮه َﻣﻨ َ‬
‫ﻮر ﻗﻪ‪ ,‬ﻧﺰد ﺟﻴﻤﺰ ّاول رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻣَﻨُ ْ‬
‫ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ /‬ﺟﻴﻤﺰ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻳّﺎم از ﻃﺮﻓﻲ ﺗش ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺮ اﻣﺎرت اﺳﻣﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﭼﻴﺮه‬
‫ﻮر َﻗﻪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﻮرش ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن روﺑﺮو ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣَﻨُ ْ‬
‫ﻮرﻗﻪ را‬ ‫ﺷﻮد و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ در ﻣَﻨُ ْ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪاي ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﻗﺮار داد; اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ او را ﺑﺮ ﻣﻨﻮر َﻗﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪١٣٠ /‬‬
‫َُ َ‬
‫اﺑﻦ ا َ‪m‬ﺑّﺎر در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬رﺋﻴﺲ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﺮ ﺗﺮﻙ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روم ‪T‬دوﻟﺖ‬
‫آرا ﮔﻮن‪ Q‬ﺑﻪﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪو ﻗﺮار ﺷﺪ ﺳﺎ‪m‬ﻧﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ را ﺑﺮاي ﻣﻠﻚ روم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ١٣١ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪,‬‬
‫ﻮر َﻗﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻣ ُﻨ َ‬
‫ﺟﺰاﻳﺮ ﻫﻤﻮاره در ﻣﻌﺮض ﺣﻤﻠﻪ ﺳﻮدﺟﻮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎ ﻛﻨﺎﻧﺶ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺑﺎزارﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ /‬از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻗﺮار داد ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٦٢٨‬ق ‪١٢٣١.‬م ﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻨﻌﻘﺪ‬
‫ﻮر َﻗﻪ رﻋﺎﻳﺎي ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ آراﮔﻮن ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻣ ُﻨ َ‬
‫ﺟﺮأت آن را ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎآﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ اﺳﺎرت در آورد;‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٧٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ُﻮر َﻗﻪ ‪ ,‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي‬

‫وﻟﻲ ﭘﺲ از آن‪ ,‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻣﻨ َ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﭘﺎپ رواﻧﻪ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ ﻣﺒﺎرزه و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﻳﻦ ﺣﻖ دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ‪١٣٢ /‬‬

‫ُﻮر َﻗﻪ ‪ ,‬ﺳﻌﻲ‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن در ﻣﺪت ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ در َﻣﻨ َ‬
‫ُﻮر َﻗﻪ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه‬
‫ﻛﺮد ﺑﺎ ﺟﻴﻤﺰ ّاول راﺑﻄﻪ اﺳﺘﻮار و ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪ /‬در دوره ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‪َ ,‬ﻣﻨ َ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ,‬ادﺑﺎ‪ ,‬ﻓﻘﻬﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮان اﻧﺪﻟﺴﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ او از آﻧﺎن ﺑـﺎ اﺣـﺘﺮام وﺗﻜـﺮﻳﻢ اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي آزادي اﺳﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺪﻳﻪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘة اﺑﻦ ﺧـﻄﻴﺐ رﺋـﻴﺲ اﺑـﻲ‬
‫ﻮر َﻗﻪ ﺟﻠﺐ‬
‫ﻣﺪﺑﺮاﻧﻪ ﻋﻠﻤﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣَﻨُ َ‬
‫ﻫﻤﺘﻲ ﻋﺎﻟﻲ داﺷﺖ‪ /‬وي ّ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ اﻣﻮي ّ‬
‫ﻣــﻲﻛﺮد و ﺑـﺮاي رﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎن اﻗـﺪاﻣـﺎت ﻣـﺆﺛﺮي اﻧـﺠﺎم ﻣـﻲداد‪ /‬در ﻧـﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲاش ﻋﻈﻴﻢ ﺷﺪ و ﻗﺪر او در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎ‪ m‬رﻓﺖ‪ ١٣٣ /‬اﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﻋﻬﺪ او ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻧﻌﻤﺖ از اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪ‪١٣٤ /‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ در ﺳﺎل ‪٦٨٠‬ق ‪١٢٨١.‬م درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺴﺮش‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺎي او‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ /‬وي از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻛﻨﺎر زﻧﺪ و ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘل‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬از ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج ﺳﺎ‪m‬ﻧﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺧﻮدداري و ﺳﻌﻲ ﻛﺮد‬
‫ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻦ از دوﻟﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ از ﺣﻔﺼﻴﺎن ﺗﻮﻧﺲ ﻣـﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺤﻜﻴﻢ ﺑﺨﺸﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﺳﺘﻘلﻃﻠﺒﻲ‪ ,‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﺳـﻮم ‪,‬‬
‫ُﻮر َﻗﻪ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن ‪ ٦٨٤T‬ـ ‪٦٩٠‬ق ‪١٢٨٥.‬ـ‪١٢٩١‬م‪ ,Q‬ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن َﻣﻨ َ‬
‫و ﻣﺴﺘﻘﻴﻤا ﺑﻪ ِاﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑـﺮﺟـﻠﻮﻧﻲ ‪O‬آﻟﻔـﻮﻧﺲ‬
‫ُﻮر َﻗﻪ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد ‪ ; ١٣٥‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺒﺘﻪ‬
‫ﺳﻮم‪ N‬در ﺳﺎل ‪٦٨٦‬ق ‪١٢٨٦.‬م َﻣﻨ َ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﺳﺘﻦ از رﻧﺞ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻢ دﺷﻤﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪١٣٦ /‬‬
‫ُ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ آراﮔﻮن ﺑﻪ ﻣﺬا ﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺣﻔﺼﻴﺎن ﺗﻮﻧﺲ از اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ آزاداﻧﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪١٣٧ /‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺰﻳﺮه ﻳﺎﺑﺴﻪ ‪ Ibiza‬ﻧﻴﺰ در ﭘﻲ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ‪T‬ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻣﺎه‪ Q‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در‬
‫ﺳﺎل ‪٦٣٢‬ق ‪١٢٣٥.‬م ﻳﺎ در ﻣﺤﺮم ‪٦٣٣‬ق ﺗﺴﻠﻴﻢ دوﻟﺖ آراﮔﻮن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺟﻴﻤﺰ ّاول ﺷﺎﻫﺰاده‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲ‪ ,‬ﭘﺪرو ‪ , Pedro‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻳﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ اﻣﺎرت آن ﺟﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ /‬ﭘـﺪرو ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٧٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻳﺎﺑﺴﻪ اﺟﺎزه داد در اراﺿﻲ آن ﺟﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻧـﻴﻤﻲ از‬
‫ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از آﻧﺎن ﺗﻌﻬﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ارﺑﺎب و ﺻﺎﺣﺒﻲ ﺑﻪ ﺟﺰ ﭘﺪرو‬
‫ذﻣـﻲ ﺑـﻪ ﺑـﻬﺮهﺑﺮداري از‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﺷﺎﻫﺰاده ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اراﺿﻲ ﺟﺰﻳﺮه ﻳﺎﺑﺴﻪ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ ١٣٨ /‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺲ از اﺳﺘﻴ ﺑﺮ‬
‫ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ‪ ,‬ﺑﺎغﻫﺎ‪ ,‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و اراﺿﻲ ﺣﺎﺻﻞﺧﻴﺰ را ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮده ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻛﺸﺎورزي ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪة ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﻪ‬
‫ارﺑﺎب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺳﻬﻢ ﻧﺎﭼﻴﺰي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪١٣٩ /‬‬

‫در ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﻣﻌﻤﻮ™ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺻﺒّ ﺎﻏﻲ‪ ,‬ﻛ ّﻔ ﺎﺷﻲ‪ّ ,‬‬
‫ﻧﺴ ﺎﺟﻲ‪,‬‬
‫ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ‪ ,‬دﺑّ ﺎﻏﻲ‪ ,‬زرﮔﺮي و ﺷﻤﺸﻴﺮﺳﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻪوران ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮده رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺗـﻮﻟﻴﺪات آﻧـﺎن را ﺗـﺼﺎﺣﺐ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣـﺘﻲ ارﺑـﺎﺑﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ ١٤٠ /‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ‬
‫در ﺟﻮار ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌة ﻣﺘﺸﻜﻠﻲ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ از ﺣﻘﻮق ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪١٤١ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺑﺎﻟﺌﺎر در ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺎﻗﺖ ﻓـﺮﺳﺎﻳﻲ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت‬
‫ﺳﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﺧﻮد درآورﻧﺪ‪ /‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﺷﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒ ّﻠﻎ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﻦ‬
‫ﻮرﻗﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ,‬و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻫﺪﻓﺶ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬
‫دوره راﻣﻮن ﻟﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﺰﻳﺮه َﻣﻴُ ْ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻟﻮل ﺑـﻪ ﻓـﺮا ﮔـﻴﺮي زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ ﭘـﺮداﺧﺖ‪ /‬ﺧـﻮد او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺮدهاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺮﺑﻲ آﻣﻮﺧﺖ‪ /‬وي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻫـﺪف ﻣـﻦ از‬
‫ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ,‬ﻗﺼﺪ ﺟﺎﻧﻢ را ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ‬
‫ﻮر َﻗﻪ آﻏﺎز ﻛـﺮد;‬
‫ﻣﺮا از ﭘﺎي در آورد‪ /‬ﻟﻮل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻣ ُﻴ ْ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻃﺮح داﻣﻨﻪ داري را ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اراﺋﻪ داد‪ /‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻟﻮل ﺟﻬﺖ اﻫﺪاف ﺗﺒﺸﻴﺮي‪ ,‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪرﺳﻪ آﻣﻮزش زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در ﺳﺎل‬
‫‪٦٧٤‬ق ‪١٢٧٦.‬م در ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺮاﻣﺎر ‪T Miramar‬واﻗﻊ در ﺟﺰﻳﺮه َﻣ ُﻴﻮر َﻗﻪ‪ Q‬ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر او در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻨﻲ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از آن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٧٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺒﻠّﻌﺎن در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬در ﺳـﺎل ‪٦٦٤‬ق ‪١٢٦٦.‬م‬
‫ﺻﻮﻣﻌﻪاي را در ﻣﺮﺳﻴﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزش زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺪارﺳﻲ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫در َﺑﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ و ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٧١٣‬ق ‪١٣١٣.‬م ﻓﻌﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ١٤٢ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﮔﺴﺘﺮده‪,‬‬
‫ﻮر َﻗﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪٧٢٨‬ق ‪١٣٢٧.‬م در ﻣﺴﺎﺟﺪ آن ﺟﺎ ﺑﻪ‬‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣَﻨُ ْ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺸّ ﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮرﻣﻴﺪا‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪١٤٣ /‬‬

‫‪ Turmeda‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳم از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و‬
‫ﺧﻮد را ﻋﺒﺪاﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬او از ﻗﻬﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺟﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ رﻓﺖ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺤﻔﺔ‬ ‫ﺗﻜﺮﻳﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻨﻲ ﺣﻔﺺ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ر ّد ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﺒﺸّ ﺮان‬
‫ا]رﻳﺐ ﻓﻲ اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻫﻞ اﻟﺼﻠﻴﺐ ﻧﻮﺷﺖ و در ﺳﺎل ‪٨٢٣‬ق ‪١٤٢٠.‬م در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪١٤٤ /‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫او در اﻳﻦ اﺛﺮ از ﺳﻠﻄﺎن ﺣﻔﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻤﻚﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻛـﺮده‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وي ﻣﻮﻗﻮﻓﺎﺗﻲ را ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ رﻧﺞﻫﺎي آﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد‪ ١٤٥ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ در ﻋﺼﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ اﻳﻦ ﻣﺸﻜت‪ ,‬اﻏﻠﺐ آﻧﺎن از اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﺪة ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﭼﻨﺪان ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺤﻮ ﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﺎوار‬

‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﻧﺎوار ﻛﻪ در دو ﻃﺮف ﭘﻴﺮﻧﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻤﻮاره ﻧـﻔﻮذش ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺷﻤﺎل و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺟﻨﻮب در ﻧﻮﺳﺎن ﺑﻮد و ﺗﻮﺳﻌة ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ /‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‬
‫ﺗﺪاوم داﺷﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٩١٨‬ق ‪١٥١٢.‬م اﺳﺘﻘﻟﺶ را از دﺳﺖ داد و دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‬
‫آن را ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮد‪١٤٦ /‬ﻧﺎوار ﺗﻨﻬﺎ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان در اﻧﺪﻟﺲ ﺳﻮدي ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ; زﻳﺮا ﺑﻪ واﺳﻄة َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔﻮن از‬
‫اﺿﻤﺤل ﻗﺪرت ّ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﻴﺮﻧﻪ و اﻃﺮاف آن ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﻧﺎوار از ﺳﺎل ‪٦٣١‬ق ‪١٢٣٤.‬م زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮاﻧﺴﻮي درآﻣﺪ و ﺑـﻌﺪ از آن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪١٤٧ /‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺷﻬﺮ ُﺗ ِﻄﻴْﻠَﻪ و اﻃﺮاف آن ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻬﺮي واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ و ﺟﻨﻮب ﭘﻴﺮﻧﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻲداﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را در ﺷﻤﺎر ﺛﻐﻮر ﻣـﻬﻢ ذ ﻛـﺮ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ١٤٨ /‬در ﺳﺎل ‪٥١٢‬ق ‪١١١٩.‬م و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ آﻟﻔﻮﻧﺲ ّاول‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎوار ﺑﻪ‬
‫ُﺗ ِﻄﻴْﻠَﻪ ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻴي ﻧﺎوار ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي اﺷﺮاف ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ُﺗ ِﻄﻴْﻠَﻪ و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ذﻣﻲ ﺳﺎ ﻛﻦ در ﺣﻮزه رود‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن از ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ا ﺑﺮو راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪١٤٩ /‬‬
‫ِْ ُ‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ اﻃﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﻧﺎوار در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ دو ﺗﻦ از‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺣﻴﺎت اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ را روﺷﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻳﻜﻲ از آن دو ﮔﺎرﺳﻴﺎ ـ آرﻧﺎل ‪ Mercedes Garcia - Arenal‬و دﻳﮕﺮي ﻣﺤﻘﻖ ژاﭘﻨﻲ‪ ,‬اﻛﻴﻮاوزاﻛﻲ‬
‫‪ , Ikio Ozaki‬اﺳﺖ‪ّ /‬اولي اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺳﺎل ‪١٩٨٤‬م در ﻣﺎدرﻳﺪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ و دوﻣﻲ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺶ را در ﺳﺎل ‪١٩٨٦‬م ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ذﻣﻲ ﻧﺎوار از اﻳﻦ دو ﺑﻪ وﻳﮋه از اﺛﺮ‬ ‫‪١٥٠‬‬
‫ﻧﺎوار ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﺎروي ‪ Harvey‬در ﻣﻮرد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﮔﺎرﺳﻴﺎ ـ آرﻧﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‪ ,‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ درﺑﺎره آﻧﺎن اراﺋﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻧﺎوار ﻃﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ داراي ﻫﻴﭻ ﻣـﺮز ﻣﺸـﺘﺮﻙ ﺑـﺎ دوﻟﺖ‬
‫اﺳﻣﻲ ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ راه ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ از ﺳﺎﺣﻞ آن ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ /‬از‬
‫اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ا ﮔﺮ در ﺳـﺎﻳﺮ ﻧـﻮاﺣـﻲ ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ از ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗـﺼﻮﻳﺮي ﺧـﻄﺮﺳﺎز در ذﻫـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻳـﺎد‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑـﺎﻟﻘﻮه و ﻫـﻤﺪﺳﺘﺎن ﭘـﻨﻬﺎن دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬در ﻧﺎوار ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﮔﺮوه را ﻋﻨﺼﺮي ﺧﻄﺮﻧﺎ ﻙ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺎن را ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻋـﺘﻤﺎد و ارزﺷـﻤﻨﺪ ﺗـﺼﻮر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﺧـﺪﻣﺎﺗﺸﺎن در ادارات دوﻟﺘـﻲ و ارﺗﺶ ﺑـﻬﺮه‬
‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از آﻧﺎن در درﺑﺎر ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ در‬
‫ارﺗﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻗﻠﻤﺮو ﻧﺎوار ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ‪ ,‬از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٧٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻧﻴﺮوي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻫﺮ‪ ,‬دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳـﻌﻲ ﻣـﻲﻛﺮد ﺟـﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺳﺒﺐ رﻋﺎﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻣﻲ ﺗـﺤﺖ آزار و اذﻳﺖ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺪون ﻣﺰاﺣﻤﺘﻲ آزاداﻧﻪ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺮﮔﺰار ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻓـﻘﻂ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﺎوار را ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﻣﺼﺎﺋﺐ زﻳﺎدي وارد ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٩٢٢‬ق ‪١٥١٦.‬م ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻳﻚ واﺣﺪ ﻣﺸﺨﺺ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪١٥١ /‬‬

‫دوﻟﺖ ﻧﺎوار ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺮف ُﺗ ِﻄﻴْﻠَﻪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﺮوط ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل داد ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در ﻣﺮﻛﺰ آن اﺳﻜﺎن دﻫﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺣﻮﻣﻪ ُﺗ ِﻄ ْﻴ َﻠﻪ را آﺑﺎد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺸـﻴﻦ آن روﻧـﻖ و‬
‫اﻫﻤﻴﺘﺶ ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﻧﺒﻮد و ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺣﺼﻴﺮﺑﺎﻓﻲ‪,‬‬
‫ﻗﺼ ﺎﺑﻲ و ﻧـﺎﻧﻮاﻧـﻲ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬در ﺳـﺎل ‪٧٦٦‬ق ‪١٣٦٥.‬م ﭼـﺎرﻟﺰ ﺳـﻮم‬
‫ﺳﻔﺎلﺳﺎزي‪ّ ,‬‬
‫‪ , Cahrles‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎوار‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و آراﮔﻮن ﺷﺮﻛﺖ ﻛـﻨﺪ‪,‬‬ ‫‪III‬‬

‫دﺳﺘﻮر داد دﻳﻮار و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎﺗﻲ در اﻃﺮاف ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘة آﺑﺎد وﻟﻲ‬
‫ذﻣﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺗﻌﺮض دﺷﻤﻦ ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺑﺪون ﺣﻔﺎظ‪ ,‬از ّ‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮﻳﻦ ﺣﺼﺎر دﻓﺎﻋﻲ را ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﺎﻟﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ آن را ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺄﻣـﻴﻦ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را از ﭘـﺮداﺧﺖ ﻣـﺎﻟﻴﺎت ﺑـﻪ‬
‫دوﻟﺖ ﻣﻌﺎف ﻛﺮد‪١٥٢ /‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه دوﻟﺖ ﻧﺎوار ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻋﻨﺎﻳﺖ داﺷﺘﻪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻴﺶ از دو ﺳﺪه‬
‫ﻣﺤﻠﻪ آﻧﺎن ﺑﺪون ﺣﺼﺎر ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺤت ﺑﻲﺣﻔﺎظ در اﻳﻦ دوره ﻫﻤﻮاره در‬
‫ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ,‬اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺘﺤﻤﻞ رﻧﺞﻫﺎي زﻳﺎدي ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ذﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻧﺎوار ﻳﺎ ﺧـﺎرج آن ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺮت و داد و ﺳـﺘﺪ‬‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬ﺳﻨﺪي از ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ در آن ﺣﺎ ﻛﻢ ﻧﺎوار از ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔﻮن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻳﺎرت ﻛﻌﺒﻪ و ﺳﻔﺮ ﺣﺞ از ﻗﻠﻤﺮو او ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ در ﻃﻮل ﺳﻔﺮ از اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در آن ﻣﻤﻠﻜﺖ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ ‪١٧٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ; ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﺄﺟﺮ ﺑﺮ روي اراﺿﻲ اﺷﺮاف ﻳﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﻋﺪهاي ﻧﻴﺰ داراي‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﻠﻚ ﺧﻮدﺷﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺷﻐﻞ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﭘﺮورش اﺳﺐ‪ ,‬ﻗﺎﻃﺮ و ﺳﺎﻳﺮ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺑﺎرﺑﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﮔـﻔﺖ‪:‬‬
‫اﻣﻮر ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﺎوار در اﻧﺤﺼﺎر آﻧﺎن ﺑـﻮد‪ /‬ﻳـﻌﻨﻲ ﺣـﻴﻮاﻧـﺎت ﺑـﺎرﻛﺶ را ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺟﺎره ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮاﻳﻪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺟـﺎﺑﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﺎ‪ m‬و‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ داﻣﭙﺰﺷﻜﺎن و ﻧﻌﻠﺒﻨﺪان‬
‫ﻧﻴﺰ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار در ﺳﺎﺧﺖ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﺗـﺠﻬﻴﺰات ﺟـﻨﮕﻲ و دﻓـﺎﻋﻲ‬
‫ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﻗﺒﻴﻞ زره‪ ,‬ﻛﻤﺎن‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬ﻧﻴﺰه و ﺟﺰ اﻳﻦﻫﺎ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺷﻐﻞ ﻣﻬﻢ و ﺣﺴﺎﺳﻲ ﻫﻤﭽﻮن اداره ﺗﺪارﻛـﺎت‬
‫ارﺗﺶ و ﺗــﻌﻤﻴﺮ و ﻧﮕــﻬﺪاري دژﻫــﺎ را ﺑــﻪ آﻧــﺎن وا ﮔــﺬار ﻣـﻲﻛﺮد; ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ در دﻫـﻪ‬
‫‪٧٦٠‬ق ‪١٣٦٠.‬م ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺬﻳﻞ رﻳﺎﺳﺖ اﻳﻦ اﻣﻮر را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ /‬دوﻟﺖ‬
‫ﻧﺎوار اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺿﺮورت داﺷﺖ ﺳﭙﺎه را ﺑﻪ اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﺠﻬﺰ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺗﺠﻬﻴﺰات‪,‬‬
‫دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺗﻜـﻴﻪ داﺷﺖ و آﻧـﺎن در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ ﻛـﻤﻚ ﺑـﺰرﮔﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎوار‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪١٥٣ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﻀﺎت ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ دوﻟﺖ آﻧﺎن را از‬
‫ذﻣﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬در اﻳﻦﺟﺎ ﻗﺎﺿﻲ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺘﺒﺮ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اﺳﻣﻲ ﻧﻤﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه وﻓﺎدار دوﻟﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻋـﻤﻞ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﺪﻳﻨﻪ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﻣﻮر ﻣﺤت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺟﺎﻣﻌة ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ ‪ ,‬از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪َ /‬ا ﺳﻨﺎد‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧـﺎوار ﺑـﺮاي ﻛـﺎرﻫﺎي اداري از زﺑـﺎن ﻋـﺮﺑﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺗـﻬﺪﻳﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮاي ﻫﻮﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﮔﺎه در ﺻﺪد ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ‪T‬در اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م‪Q‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٧٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ﻧﺎوار ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد‪ ,‬از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ذﻣﻲ آنﺟﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺑﭙﺬﻳﺮد و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺮﻙ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از ﻣﺮز ﻧﺎوار وارد‬
‫ﻗﻠﻤﺮو آراﮔﻮن ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه اﺟﺒﺎري ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪١٥٤ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺑﺮاي ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﺤﺚ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة اﻳﺒﺮﻳﺎ ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎل‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آن‪ ,‬ﻛﻤﺒﻮد ﻣﺪارﻙ و اﺳﻨﺎد‬
‫‪Josph F.‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻮرد ﻣـﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ; ﺣـﺘﻲ اوﻛـﺎ]ﻏﺎن‬
‫‪ , O’callaghan‬ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن َﻗ ْﺸﺘﺎ َﻟﻪ و ﭘﺮﺗﻐﺎل در ﺳﺪهﻫﺎي ‪ ١٢‬و ‪ #١٣‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺗﻘﺮﻳﺒا‬
‫ﱠ‬ ‫ُ‬
‫ﻛﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در ﻣﻮرد ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫در ّ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﺮداد ﺷﻬﺮﻫﺎي َﺷ ْﻨﺘَﺮﻳﻦ و ﻟﻴﺴﺒﻮن اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ١٥٥ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻛﻴﺶ اﺟﺒﺎري ﻳﺎ اﺧﺮاج ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬ﮔﺰارش ﻣﻲﺷﻮد اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﭘﺮﺗﻐﺎل‬
‫زودﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه و در ﺳﺎل ‪٩٠٢‬ق ‪١٤٩٧.‬م اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﻧﺎﺷﻲ‬
‫از ﻓﺸﺎرﻫﺎي َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﺮ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ١٥٦ /‬در واﻗﻊ اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻧﺸﺎﻧﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻴﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮده و ﺧﺒﺮ از ﻗﺮﻳﺐ اﻟﻮﻗﻮع ﺑﻮدن ﻣﺮﺣﻠﻪ دﻳﮕﺮ و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻲداده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮاي زﻳﺴﺘﻦ و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪن‪ ,‬ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ دورة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬در‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﻌﺪي ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪/‬‬

‫‪ - #‬ر‪ /‬ﻙ‪:‬‬
‫‪The Mudejars of Castile and Portugal in the Twelfth and Thirteenth Centuries.‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫‪1. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516 (Oxford University, 1976), vol. I,‬‬

‫‪pp. 18m32, 179.‬‬

‫‪2. Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 to 1500 (The University of Chicago, 1990), p. 41.‬‬

‫‪3. Ibid.‬‬

‫‪4. Harvey, Islamic Spain, pp.14-15.‬‬

‫‪ ٥‬ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ در ﻛﻮهﻫﺎي وﻧﺸﺮﻳﺲ در ﻏﺮب اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪٨٣٤‬ق‪١٤٣١.‬م ﻣـﺘﻮ ﻟّﺪ ﺷـﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺪﺗﻲ را در ﺗﻠﻤﺴﺎن ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎي آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ,‬اﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوره ﺣﻴﺎﺗﺶ را در ﺷﻬﺮ ﻓﺎس‬
‫ﮔﺬراﻧﺪ و در ﺟﺎﻣﻊ ﻗﻴﺮوان اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎﻟﻜﻲ ﺗﺴﻠّﻂ ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬او ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت‬
‫ﻣﺘﻌﺪّ د از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻀﺎح اﻟﻤﺴﺎﻟﻚ اﻟﻲ ﻗﻮاﻋﺪ ا]ﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ‪ ,‬ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻲ ﻓﻘﻪ اﻟﻤﺎﻟﻜﻴﻪ‪ ,‬اﻟﻔﺎﺋﻖ ﻓﻲ ا]ﺣﻜﺎم و‬
‫اﻟﻮﺛﺎﺋﻖ و ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٩٠١‬ق‪١٤٩٦.‬م از ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﻓﺎرغ ﺷﺪ و وﻓﺎﺗﺶ‬
‫ﻣﺪﺟﻨﺎن‪ ,‬ﺑﻮده اﺳﺖ ‪T‬زرﻛﻠﻲ‪ ,‬ﺧﻴﺮاﻟﺪّ ﻳﻦ‪ ,‬ا]ﻋـ‪Q‬م‬
‫در ﺳﺎل ‪٩١٤‬ق‪١٥٠٨.‬م‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﺼﺮ ّ‬
‫اﻟﺮﺟﺎل واﻟﻨّﺴﺎء ﻣﻦ اﻟﻌﺮب واﻟﻤﺴﺘﻌﺮﺑﻴﻦ واﻟﻤﺴـﺘﺸﺮﻗﻴﻦ ‪ ,‬ﺑـﻲ ﺟـﺎ‪ ٢٥٥.١ ,‬ـ‬
‫ﻗﺎﻣﻮس ﺗﺮاﺟﻢ ]ﺷﻬﺮ ّ‬
‫‪ ;٢٥٦‬اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓـﺘﺎوي ﻋـﻠﻤﺎء اﻓـﺮﻳﻘﻴﺔ وا]ﻧـﺪﻟﺲ واﻟﻤـﻐﺮب ‪ ,‬ﻣـﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﺼﺤﺢ‪/Q‬‬
‫‪ ٦‬ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﺔ و‬
‫ا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻘﻬﺎ ﺑـﺎ ﻧـﻈﺎرت ﻣـﺤﻤﺪ ﺣـﺠﻲ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐـﺮب‬
‫ا‪m‬ﺳﻣﻲ ‪١٤٠١T‬ق‪١٩٨١‬م‪/١٢٢.٢ ,Q‬‬
‫‪ ٧‬ـ ﻫﻤﻮ‪ ١٣٢.٢ ,‬ـ ‪/١٣٣‬‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨٠

/١٢٢ ‫ ـ‬١٢١.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬٨

/١٢٠ ‫ ـ‬١١٩.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬٩
/١٤١ ‫ ـ‬١٣٨.٢ ‫ ـ ﻫﻤﻮ‬١٠
/١٤١.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬١١
/١٦٢ ‫ و‬١٥٢.٢ ,‫ ـ ﻫﻤﻮ‬١٢
13. Harvey, Islamic Spain, pp. 59-60.

14. Ibid. p. 60.

15. Nirenberg, David "Muslims in Christian Iberia, 1000-1526: Varieties of Mudejar

Experience", the Medieval World, ec. By Peter Linehan and Janet L. Nelson (London and

New York, 2001), p. 68.

16. Harvey, Islamic Spain, pp. 62-63.

17. Idem, pp. 63 - 64.

18. O’callaghan, Joseph F. "The Mudejars of Castil and Portugal in the Twelfth and

Thirtenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 1100-1300, ed. by James M. Powell

(Princeton University, 1990), p. 24.

19. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms, vol. I, p. 26; Harvey, L.P. Islamic Spain, p.70.

20. Harvey, L.P. Islamic Spain, pp. 68-69.

21. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms, vol.I,p. 181.

22. Idem, pp. 24-26; Harvey, L.P. Islamic Spain, p. 70.

23. Harvey, L.P. Islamic Spain, PP. 51-52.

24. Idme, p. 52.

25. Idem, p. 52.

26. Idem, p. 53.

27. Champman, Charles E. A History of Spain (New York, 1931), p. 113.

28. Harvey, Islamic Spain, pp. 53-54.

29. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms, vol.I, pp. 22 - 25.

١٨١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ‬

30. Harvey, L.p> Islamic Spain, p. 54.

31 Champman, Charles E.A. History of Spain, pp. 72, 87; Durant, will, The Story of

Civilization: The Age of Faith, vol. IV, pp. 700-701.

32. Nirenberg, David "Muslims in Christian Iberia, 1000-1526: Varieties of Mudejar

Experience:, The Medival World, ed. By Peter Linehan and Janet L. Nelson, p. 61.

33. Kamen, Henry, Spain 1469-1714 a Society of Conflict (London and new York, 1985),

p. 18.

34. O’callaghan, Joseph F. pp. 30-31.

35. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250-1513, Vol.II, p. 129.

36. O’callaghan, pp. 27-28.

37. Harvey, L.P. Islamic Spain, pp.65-66.

38. Nirenberg, David, Muslim in Chrisian Ibria..., p. 63.

39. Hillgarth, J.N. The spanish Kingdoms 1250-1516, vol.I, p. 178.

40. O’callaghan, pp. 35-36.

41. Idem, pp. 36-38.

42. Harvey, L.P. Islamic Spain, pp. 74-77; Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms vol. II,

p. 131.

43. Harvey, Islamic Spain, pp. 71-73.

44. O’callaghan, pp.40-41.

45. Burns, Robert Ignatius. Medieval Colonialism Postcrusade Exploitation Of Islamic

Valencia (Princetion University, 1975), p. 140.

46. Ibid, p. 9.

47. O’callaghan, p. 54.

48. Chejne, Anwar, Muslim Spain its History and Culture (The University of Minnesota,

1974), pp. 122-124.

49. Ibid, pp. 124-125.

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪50. O’callaghan, pp.42-44.‬‬

‫‪51. Ibid, pp. 54-48.‬‬

‫‪52. Ibid, p. 48.‬‬

‫‪53. Mastnak, Tomaz, Crusadin Peace Christendom the Muslim World and Westrn Political‬‬

‫‪Order (University of California, 2002), p. 169; Daniel, Norman, Islami and The West: The‬‬

‫‪Making of an Image (Edinburgh University, 1966), pp. 6, 184-185.‬‬

‫‪54. Chejne, Anwar, Muslim Spain, p. 125; O’callaghan, pp. 49-50.‬‬

‫‪55. Chejne, P. 125; Daniel, Norman, Islam and the West, pp. 62-63.‬‬

‫‪56. Chejne, Anwar, Muslim Spain, pp. 125-129.‬‬

‫‪56. O’callaghan, p. 50.‬‬

‫‪58. Monroe, Jamest T. Islam and the Arabs in Spanish Scholarship (leiden, 1970), p. 3.‬‬

‫‪١٢٢٦‬م ‪st. Francis of‬‬ ‫‪ ٥٩‬ـ ﻧﻈﺎم ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻴﺲ ﻣﻘﺪس آﺳﻲ ﺳﻲ ‪ ١١٨١T‬ـ‬
‫‪ QAssisi‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ و ﭘﺎپ در ﺳﺎل ‪١٢٢٣‬م آن را ﺑﻪ رﺳﻤﻴّﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ /‬ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻦﻫﺎ ﻋـﻬﺪهدار‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن واﻋﻈﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮ™ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﮔﺮم ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺳﻬﻢ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻧﻈﺎم دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦ را دوﻣﻴﻨﻴﻚ‬
‫‪ Qst.‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد و در ﺳﺎل ‪١٢١٦‬م ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺎپ رﺳﻤﻴّﺖ‬ ‫‪١٢٢٠‬م ‪Dominic‬‬ ‫ﻣﻘﺪّ س ‪ ١١٧٠T‬ـ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬وﻇﺎﻳﻒ ﻣﺨﺼﻮص اﻳﻦ ﻧﻈﺎم وﻋﻆ‪ ,‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﻤﻮاره در ﭘﻲ‬
‫ﻛﺴﺐ داﻧﺶ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻟﻬﻴﻮن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي را ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﺗﻮﻣﺎس اﻛﻮﻳﻨﺎس‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮد‪T /‬ﻣﻮﻟﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻨﺎر‪ ,‬ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤ ّﻴﺖ ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ اﻧـﺼﺎري‪ ,‬ﻣﺴـﻴﺢ ﻣـﻬﺎﺟﺮي‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪,‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪١٣٦٨ ,‬ش‪ ,‬ص ‪ ١٠١‬ـ ‪/Q١٠٢‬‬
‫‪60. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol.I, pp. 210-211.‬‬

‫‪61. Mastnak, Tomaz, Crusadin Peace Christendom the Muslim World and Western Political‬‬

‫‪Order, pp. 220-221.‬‬

‫‪ ٦٢‬ـ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﻤﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﺔ و‬
‫ا]ﻧﺪ ﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب ‪ ١٥٥.١١ ,‬ـ ‪/١٥٨‬‬
‫‪63. O’callaghan, p. 52.‬‬
١٨٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ‬

64. Daniel, Norman, Islam and the West, p. 116.

65. Burns, Robert Ignatius, "Muslims in the Thirteenth - Century Realms of

Aragon", Muslims under Latin Rule 1100 - 1300, ed. by James M.Powell, pp. 60-61.

66. Ibid. p. 65.

67. Harvey, Islamic Spain, p. 99.

68. Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon", p. 65.

69. Harvey, L.p. Islamic Spain, p. 101.

70. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslims, Christians and Jews in Medieval

Aragon (U.S.A, Variorum, 1990), pp. 14-15.

71. Harvey, L.P. "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, ed. By Salma Khadra

Jayyusi, vol. I, p.181.

72. Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon", pp. 65-66.

73. Lourie, Elena, p. 52.

74. Harvey, L.P. "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, d. by Salma Khadra

Jayyusi, vol. I, p. 182; idem, Islamic Spain, pp.102,105.

75. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250-1516, vol.I, p. 182.

76. Harvey, L.P. }The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, ed. by Salma khadra

Jayyusi, vol. I, p. 182.

77. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol.I, p. 182.

78. Harvey, Islamic Spain, p. 105.

79. Lourie, Ilena, pp. 48-49; Hillgarth, J.N. vol.I,p. 182.

80. Harvey, Islamic Spain, pp. 107-108.

81. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol. I, p. 238.

82. Burns, Robert Ignatius. Medieval Colonialism Postcrusade Exploitation of Islamic

Valencia (Princetion University, 1975), p. 4.

83. Idem, Muslims in the Thirteenth - Centuryrealms of Aragon, pp. 61-62.

‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨٤

84. Ibid, pp. 62-63.

/٣٠.٤ , ‫ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬,‫ ـ ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‬٨٥

,‫ ﻗـﺎﻫﺮه‬,‫ﻧــﺪﻟﺴﻴﺔ اﻟﺒــﺎﻗﻴﺔ ﻓــﻲ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ واﻟﺒـﺮﺗﻐﺎل‬m‫ ﺛــﺎر ا‬m§ ‫ ا‬,‫ ﻣــﺤﻤﺪﻋﺒﺪا‬,‫ ـ ﻋــﻨﺎن‬٨٦
/١٢٠ ‫ ص‬,‫م‬١٩٦١.‫ق‬١٣٨١
87. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol.I, p. 87.

88. Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon, pp.63-64.

89. Idem, Islam Under the Crusaders Colonial Survival in the Thirteenth - Century Kingdom of

Valencia (Princeton University, 1973), p. 15.

‫ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬,‫; اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‬٤٩٠.١ , ‫ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬,‫ ـ ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‬٩٠

‫ اﻟ ّﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‬,‫; ﺣﻤﻴﺮي‬١٧٩‫ ص‬,‫م‬١٨٤٠ ,‫ ﭘﺎرﻳﺲ‬, ‫ ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬,‫ﻋﻤﺮ‬
/٩٧‫ ص‬,١٩٨٤ ,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‬,‫ﻓﻲ ﺧﺒﺮ ا]ﻗﻄﺎر‬
,‫ ﻧﻔﺦ اﻟﻄﻴﺐ‬,‫; ﻣﻘﺮي‬٣٩٢ ‫ ـ‬٣٩١.٧ ,‫م‬١٩٥٩ ,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ اﻟﻌﺒﺮ‬,‫ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‬٩١
/٤٥٦.٤ ,‫ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‬
92. Burns, Robert I. & Chevedden, Paul E. Negotiating Cultures Bilingual Surrender

Treaties in Muslim - Crusader Spain (Leiden, 1999), p. 3.

93. Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon, p. 71; idem , Islam Under

the Crusaders, Preface; Harvey, Islamic Spain, p. 118.

94. Harvey, Islamic Spain, p. 119.

95. Burns, Muslims in the Thirteenth - Cntury Realms of Aragon, pp. 74-76.

96. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation, Muslims, Christians and Jews in Medival

Aragon, p. 53.

97. Harvey, Islamic Spain, pp. 119-120.

98. Ibid, 122 - 124.

99. Burns, Robert I. & Chevedden, Paul E. Negotiating Curltures Bilingual Surrendr

Treaties in Muslim - Crusader Spain, Preface.

100. Ibid, pp. 72-74.

١٨٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ‬

101. Ibid, pp. 158 - 161.

102. Ibid, pp. 168 - 180.

‫در اروﭘﺎي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑـﺮاي ﻧﺸـﺎن دادن ﻧـﻔﺲ واﺑﺴـﺘﮕﻲ‬ (Vassal) ‫ ـ واژه واﺳﺎل‬١٠٣
‫ ﻳﻚ ﻓﺮد‬/‫ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺼﻄﻠﺢ و در ﻣﻮرد اﻓﺮادي از ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻃق ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫ ﻳﻌﻨﻲ واﺳﺎل‬,‫ﻋﺎدي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺠﻴﺐ زادهاي اﻋم واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ او ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ و از ارﺑﺎب ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻴﻮل درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮده‬/‫او ﺷﻮد‬
‫ ﻳﺎ در‬,‫ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﻛﻨﺖ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﻌﻴّﺖ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻣﻲآﻣﺪه‬///‫اﺳﺖ و‬
:‫ ﺗـﻬﺮان‬,‫ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﺑـﻬﺰاد ﺑـﺎﺷﻲ‬, ‫ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻲ‬,‫ ﻣﺎرﻙ‬,‫ﺑﻠﻮخ‬T ///‫واﻗﻊ واﺳﺎل او ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ و‬
/Q٢٥٨ ‫ ـ‬٢٥٧.١ ,‫ش‬١٣٦٣ ,‫اﻧﺘﺸﺎرات آ ﮔﺎه‬
104. Harvey, Islamic Spain, pp. 122 - 123; Burns, Islam Under the Crusaders, pp. 325 -

333.

105. Burns, Robert I. & Chevedden, Paul E. Negotiating Cultures Bilingual Surrender

Treaties in Muslim - Crusader Spain , pp. 41-50.

106. Ibid, p. 63; Burns, Islam Under the Crusaders, pp. 325-326.

107. Idem, Islam Under the Crusaders, pp. 327-331.

108. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol.I, pp. 28-29,

109. Lourie, Elena, p. 51.

110. Burns, Islam Under the Crusaders, pp. 121-122; Harvey , Islamic Spain, ppp.125 - 126.

111. Harvey, Islamic Spain, p. 126.

112. Burns, Islam Under the Crusaders, pp.122-123.

113. Harvey, Islamic Spain, pp.127-128.

114. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingoms 1250-1516, vol.I, pp. 184, 189-190.

115. Harvey, Islamic Spain, pp.129-130.

116. ibid, pp.134-135; Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon, p. 78.

117. Daniel, Norman, Islam and the West, p. 116.

118. Burns, Islam Under the Crusaders, pp 187-188.

‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨٦

119. Burns, Ira M. History of Islamic Societies (Cambridge University, 1988), p. 388.

120. Harvey, Islamic Spain, p. 136; Idem, "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain,

vol. I, p. 183.

121. Burns, Muslims in the Thirteenth - Century Realms of Aragon, pp. 85-87; Idem, Ialma

Under the Crusaders, pp. 291-293; Hillgarth, Vol, I, pp. 179-180.

122. Burns, Medieval Colonialism, pp. 48-51.

123. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslims, Christians and Jews in Medieval

Aragon, pp. 25-26.

124. Burns, Medieval Colonialism, pp. 211-212.

125. Harvey, Islamic Spain, pp. 136-137.

‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻀﺎة‬,‫ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‬,‫; اﻟﻨﺒﺎﻫﻲ‬٥٦٨ ‫ ص‬, ‫ اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‬,‫ ـ ﺣﻤﻴﺮي‬١٢٦
/١٥٠‫ ص‬,‫م‬١٩٩٥.‫ق‬١٤١٥ ,‫ داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ا]ﻧﺪﻟﺲ‬
‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ واﻟﻤﻮﺣﺪﻳﻦ‬,‫ ﻳﻮﺳﻒ‬,‫ ـ اﺷﺒﺎخ‬١٢٧
/Harvey, Islamic Spain, p. 114 ;١٧٣.٢ ,‫م‬١٩٤١.‫ق‬١٣٦٠ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ﻋﻨﺎن‬
,١٩٨٤ ,‫ داراﻟﻌـﻠﻢ ﻟﻠـﻤﻳﻴﻦ‬,‫ ﺟﺰر ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤـﻨﺴﻴّﺔ; ﺑـﻴﺮوت‬,‫ ﻋﺼﺎم‬,‫ ـ ﺳﺎﻟﻢ ﺳﻴﺴﺎﻟﻢ‬١٢٨
/٤٣٩ ‫ ـ‬٤٣٨‫ص‬
129. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslims, Christians and Jews in Medieval

Aragon, p.628.

/٤٤٧‫ ﺟﺰر ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻨﺴﻴّﺔ; ص‬,‫ ﻋﺼﺎم‬,‫ ـ ﺳﺎﻟﻢ ﺳﻴﺴﺎﻟﻢ‬١٣٠

‫اﻟﺤﻠﱠﺔ ﱢ‬
/٣١٩ ‫ ـ‬٣١٨.٢ ,‫اﻟﺴﻴﺮاء‬ ُ ,‫ﺑّﺎر‬mَ ‫ ـ اﺑﻦ ا‬١٣١
132. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation, p. 637.

,‫ ﺑـﻴﺮوت‬,‫ ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘـﺮووﻧﺴﺎل‬,‫م‬Q‫ اﻋـﻤﺎل ا]ﻋـ‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‬١٣٣
/٢٧٥‫ ص‬,‫م‬١٩٥٦ ,‫داراﻟﻤﻜﺸﻮف‬
,‫ ﻗـﺎﻫﺮه‬,‫ ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﺷـﻮﻗﻲ ﺿـﻴﻒ‬,‫ اﻟﻤـﻐﺮب ﻓـﻲ ﺣـﻠﻲ اﻟﻤـﻐﺮب‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺳـﻌﻴﺪ اﻟﻤـﻐﺮﺑﻲ‬١٣٤
/٤٦٩.٢ ,‫م‬١٩٥٣ ,‫داراﻟﻤﻌﺎرف‬
/٢٧٧ ‫ ـ‬٢٧٦ ‫ ص‬,‫م‬Q‫ اﻋﻤﺎل ا]ﻋ‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‬١٣٥
١٨٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُ َﺪ ﱠﺟﻦ‬

/٣٠٦.٦ ,‫ق‬١٢٨٤ ,‫ق‬m‫ ﺑﻮ‬,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ اﻟﻌﺒﺮ‬,‫ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬,‫ ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‬١٣٦

/٤٦٠ ‫اﻟﻤﻨﺴﻴﺔ ; ص‬
ّ ‫ ﺟﺰر ا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ﻋﺼﺎم‬,‫ ـ ﺳﺎﻟﻢ ﺳﻴﺴﺎﻟﻢ‬١٣٧
‫ز ءﺷﻘﺮﺛﻐﻮ‬١٣٨ Islamic Spain, p. 115.
139. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation, p.644.

140. Harvey, Islamic Spain, p. 115.

141. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation, p. 645.

142. Encyclopaedia or Religion and Ethids, ed. By James Hastings (New York

1915), vol. VIII, pp. 194-195; Hillgarth, J.N The Spanish Kingdoms 1250-1516, vol. I, pp.

164-165.

143. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, Vol.I, p. 171.

,‫ ﺑﻲ ﺗﺎ‬,‫ ﭘﻮرﺳﻌﻴﺪ‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫ آﻧﺨﻞ‬,‫ ـ ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‬١٤٤
/٥٨٧ ‫ ـ‬٥٨٦ ‫ص‬
,‫م‬١٨٩٥ ,‫ ﻣﺼﺮ‬,‫اﻟﺼﻠﻴﺐ‬ ّ ‫ ﺗﺤﻔﺔ ا]رﻳﺐ ﻓﻲ‬,‫ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‬,‫ ـ اﻟﺘﺮﺟﻤﺎن‬١٤٥
ّ ‫اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻫﻞ‬
/١٣‫ص‬
146. Harvey, Islamic Spain, p. 138.

147. Hillgarth, J.N. the spanish Kingdoms 1250-1516, vol.I, p. 18.

/١٣٣ ‫ ص‬, ‫ اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر‬,‫; ﺣﻤﻴﺮي‬١٨١‫ ص‬,‫ ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬,‫ ـ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‬١٤٨

149. Harvey, Islamic Spain, p. 139.

150. Ibid, pp. 138-139.

151. Ibid, 139-140.

152. Ibid, pp. 140-141.

153. Ibid, pp. 141-145.

154. Ibid, pp. 145-150.

155. O’callaghan Joseph F. "Tht Mudejars of Castil and Portugal in the Twelfth and

Thirteenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 110-1300, ed. by James M. Powell, p. 15.

156. Harvey, "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, vo.I, p. 184.
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٨٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﻛﻪ ﺷﺮح آن ﮔـﺬﺷﺖ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻃـﺮﻳﻖ ﻏـﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺎ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﻨﻲﻧﺼﺮ ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ; زﻳﺮا ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺘﻔﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ; آن ﮔﺎه زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑـﻪ وﺣـﺪت دﻳـﻨﻲ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﻮﻳﺶ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در‬
‫ﺣﻴﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ; ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ دورة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻗﻮام ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻲ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و دوﻟﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧـﺒﻮده‪ ,‬و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ رخ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ,‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﻘﻮط آن‪ ,‬ﭘﺮداﺧـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬آن ﮔﺎه درﺑﺎرة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪/‬‬

‫دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ و ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬

‫ﻣﻮﺣ ﺪان ﺳﺮاﺳﺮ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ اﺳﻣﻲ‬
‫در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻧﺎﺷﻲ از اﺿﻤﺤل دوﻟﺖ ّ‬
‫را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد; ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ‪ ,‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ از دژ َا ْر ُﺟـﻮﻧَﻪ ‪ ,‬واﻗـﻊ در و‪m‬ﻳﺖ َﺟـ ّﻴﺎن ‪ ,‬آﻏـﺎز ﻛـﺮد‪ ١ /‬او ﺑـﺎ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٩٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑــﺮﺧــﻮرداري از ﻣﺴـﺎﻋﺪتﻫﺎي ﺑـﻨﻲ اَﺷْ ـ ِﻘﻴﻠُﻮﻟَﻪ ‪ ٢ ,‬ﺧـﻮﻳﺸﺎن ﺳـﺒﺒﻲ ﺑـﻨﻲ ﻧـﺼﺮ‪ ,‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٦٣٠‬ق ‪١٢٣٣.‬م ﺑﺮ ﺟﻴﺎن و ﺷَ ﺮﻳﺶ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺖ‪٣ /‬‬
‫َ ّ‬
‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺎﺳﻪ‪ ,‬وادي آش و ﻣﺎﻟَ َﻘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن وي ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ٤ /‬در‬
‫َّ َ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺨﺖ ﻳﺎر اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﺑـﻮد; زﻳـﺮا رﻗـﻴﺐ او‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻳـﻮﺳﻒ ﺑـﻦ ﻫـﻮد‪ ,‬ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬
‫‪٦٣٥‬ق ‪١٢٣٨.‬م درﮔﺬﺷﺖ‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ,‬دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻫﻮد ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪ و ﻣﻴﺮاث آن در ﺟﻨﻮب‬
‫َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ و َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﺼﻴﺐ اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﺷﺪ‪٥ /‬‬
‫ْ‬
‫در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ‪ ,‬ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﺑﻦ اﺣﻤﺮ را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺳﻮق دﻫﺪ و در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﺟـﺎ ﺑـﺮاي در اﻣـﺎن ﻣـﺎﻧﺪن از‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪات دﺷﻤﻦ‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٦٤٣‬ق ‪١٢٤٥.‬م ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﻧـﺎﻣﻪ َﺟـﻴّﺎن ﺗـﻦ داد‪ /‬ﺑـﺮاﺳـﺎس اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺮارداد ﻓﺮﻧﺎﻧﺪوي ﺳﻮم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ اﺑﻦ اﺣﻤﺮ را ﺑﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ; ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ‬
‫آن ﻛﻪ‪ّ :‬او ل‪ ,‬در ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬دوم‪ ,‬ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﺮاج ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﻠﻎ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﻜﻪ ﻃـ ﺑـﻪ ﭘـﺎدﺷﺎه ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﭙﺮدازد‪ ,‬ﺳـﻮم‪ ,‬در ﻛـﻮرﺗﺲ ‪T‬ﻣـﺠﻠﺲ‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاري ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ Q‬ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳﺪ; ﭼﻬﺎرم‪ ,‬ﺑـﻪ رﺳـﻢ ﺣﺴـﻦ اﻃـﺎﻋﺖ‪َ ,‬ﺟـﻴّﺎن و دژﻫـﺎي‬
‫اﻃﺮاف را ﺑﻪ دوﻟﺖ َﻗﺸْـﺘﺎ َﻟﻪ وا ﮔـﺬار ﻛـﻨﺪ‪ ٦ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ‪ ,‬دوﻟﺖ ﺑـﻨﻲ ﻧـﺼﺮ ﮔـﺮﭼـﻪ از ﻧـﻈﺮ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎرج از ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎﺑﻊ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ و در ﺷﻤﺎر اﻫﻞ‬
‫اﻟﺪﱠ ﺟﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪٧ /‬‬
‫ْ‬
‫از آﻏﺎز ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺳﻌﻲ ﻛـﺮدﻧﺪ ﺑـﺎ آن ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ‬
‫رﻋﻴﺖ واﺑﺴﺘﻪ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﻴﺰ رﻋﻴﺘﻲ ﺳﺮﺳﺨﺖ و ﻣﺘﻤﺮد ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺖ و‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ از ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد; از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ در ﺳﺎل ‪٦٦٢‬ق ‪١٢٦٤.‬م‬
‫ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ دﺳﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻮرش زدﻧـﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮي ﻛﺮد‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ ﭘﺲ از ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪن اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻳﻮرش ﺑﺮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺑﻦ اﺣﻤﺮ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﺑﺎ َﻗ ﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﺪ‪٨ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻛﻮﭼﻚ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﺳـﻣﻲ در َاﻧْـﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬در اﺣـﺎﻃﻪ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻗﺮار داﺷﺖ; از ﺷﺮق‪ ,‬ﻏﺮب و ﺷﻤﺎل ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ آراﮔﻮن و َﻗﺸﺘﺎﻟَﻪ ﺑﻪ‬
‫آن ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب آن‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﻐﺮب اﻗﺼﻲ‪ ,‬دوﻟﺖ ﺑـﺮﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﻲﻣﺮﻳﻦ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ٩ /‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺗﺨﺎذ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺤﺘﺎﻃﺎﻧﻪ و اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ روي آورﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻗﺪرتﻫﺎ ﺗﻮازن را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﮔﺎه ﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﺎﻫﻲ در اﻣﻮر‬
‫آﻧﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺳﻃﻴﻦ ﻣﺮﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ در ﺳﺎل ‪٦٧١‬ق ‪١٢٧٣.‬م ﻣﺤﻤﺪ دوم ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻓﻘﻴﻪ ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻢ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪,‬‬
‫در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﻧﻔﻮذ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ را از ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺧﻮﻳﺶ دور ﺳﺎزد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬از دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ‬
‫ﻣﻮﺣ ﺪان در ﻣﻐﺮب ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن ﻗﻮاي‬
‫ﻣﺮﻳﻦ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا ﺑﻪ ﺟﺎي ّ‬
‫ﻣﺮﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از ﺗﻨﮕة ﺟﺒﻞ اﻟﻄّﺎرق ‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪٦٧٢‬ق ‪١٢٧٤.‬م در ﺑﺮاﺑﺮ اﺟﺤﺎﻓﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪,‬‬
‫از َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ دﻓﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪١٠ /‬‬
‫ْ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﺑـﻪ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﺗﺄﺛـﻴﺮ ﺳـﻮﻳﻲ ﺑـﺮ رواﺑـﻂ اﺳـم و‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ داﺷﺖ; از ﻃﺮﻓﻲ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ را ﺗـﺤﺮﻳﻚ ﻣـﻲﻛﺮد ﺗـﺎ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از ﺳﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ,‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻓﻲ ﺗﺤﺮﻛﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺗﺠﺎوز ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﺸـﺎرﻫﺎي‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ و َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﻤﻮ™ ﺑﻪ اﻧـﻌﻘﺎد ﭘـﻴﻤﺎنﻫﺎي ﺻـﻠﺢ ﻛـﻮﺗﺎه ﻣـﺪت ﺑـﻴﻦ َﻏ ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ از ﭘـﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﻴﺪ; ﻗﺮاردادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺮط اﺻﻠﻲ آنﻫﺎ‪ ,‬اﻇﻬﺎر ﺗﺒﻌﻴﺖ ﺣـﺎ ﻛـﻢ َﻏ ْ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪ ١١ /‬در واﻗﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﻫﻤﻜﺎري و اﺗﺤﺎد ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑـﺎ ﺑـﻨﻲ ﻣـﺮﻳﻦ وﺣﺸﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﻤت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ و رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ آﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫دوﻟﺖ‪ ,‬ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒا در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ ,‬ﺑﺮاي آن ﺑﻮد ﺗﺎ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ از‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ و ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪/‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در دوره ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺻـﺤﻨة ﻛﺸـﻤﻜﺶ‬
‫اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ از ﺑﺎزﻳﮕﺮان اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪َ ,‬ﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﻣﺮﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ; اﻣﺎ در آن ﺑﻨﻲ اَﺷْ ﻘﻴﻠﻮﻟَﻪ و اﺷﺮاف ﻧﺎراﺿﻲ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬دوﻟﺖﻫﺎي َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ و ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﻫـﺮ ﻛـﺪام ﻧﮕـﺮان از‬
‫دﺳﺖ دادن ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻫﻢ ﺣﻔﻆ ﻛـﺮدن ﻣـﻮازﻧـﻪ‬
‫ﻗﺪرت دﺷﻮار و ﻫﻢ ﺑﺮ ﻫﻢ ﺧﻮردن ﺗﻌﺎدل آن ﺧﻄﺮﻧﺎ ﻙ ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ دوﻟﺖ در ﺑﻴﻦ دو ﻗﺪرت‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﺳﻣﻲ وﻇﻴﻔة ﺣﺴـﺎﺳﻲ ﺑـﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺳـﻌﻲ ﻣـﻲﻛﺮد ﻋـوه ﺑـﺮ ﺟـﻠﺐ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻐﺮب ﻧـﻴﺰ ﺣـﻔﻆ ﻛـﻨﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬اﻏـﻠﺐ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٩٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اوﻗﺎت رﻓﺘﺎر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ و ﺗﻀﺎد ﺑﻮد‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ در ﺑﻴﻦ رﻋﺎﻳﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دﺷـﻮاريﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﻮاﺟـﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ;‬
‫اﻣﺎ ﮔﺎه ا ّﺗﻜﺎي ﺑﻴﺶ از ﺣﺪﱢ اﻣـﺮاي ﺑﻨﻲ ﻧـﺼﺮ ﺑـﻪ ﻧـﻴﺮوﻫﺎي ﺑـﺮﺑﺮ ﻣـﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬ﺳـﺒﺐ رﻧـﺠﺶ و‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ,‬دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﺮاي ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪن و‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ از ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ رواﺑـﻂ‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ‪ ,‬ﺧﺸﻢ و ﻧﻔﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺖ; زﻳﺮا ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎﻧﺸﺎن ﺳﺘﻢﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر روا ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺰ از ﺗﺠﺎوز آﻧﺎن در اﻣﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎدل در ﻣﻮرد ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻫﻢ ﺑـﺮاي ﺣـﺎ ﻛـﻤﺎن ﺑـﻨﻲ ﻧـﺼﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﻜت ﻓﺮاواﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪١٢ /‬‬

‫در دﻫة ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺼﺮف ﺟﺒﻞ اﻟﻄّﺎرق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در‬
‫ﺳﺎل ‪٧٠٨‬ق ‪١٣٠٩.‬م‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ از ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺟﺪّ ي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼـﻨﺪي ﺑـﻌﺪ ﻗـﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣـﺮﻳﻨﻲ‪ ,‬اﺑـﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﻋـﻠﻲ ﺑـﻦ ﻋـﺜﻤﺎن ‪ ٧٣١T‬ـ‬
‫‪٧٥٢‬ق ‪ ١٣٣١.‬ـ ‪١٣٥١‬م‪ ,Q‬ﺑﻪ ﻳﺎري دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺷﺘﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﭘﻲ آن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را از ﺟﺒﻞ‬
‫اﻟﻄّﺎرق اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ; ‪ ١٣‬وﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻃﺮﻳﻒ ﻫﻤﭽﻨﺎن در دﺳﺖ آﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ﻧﻮﻳﺮي ‪,‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺟﺰﻳﺮه ا َ]ﻧْﺪَ ﻟُﺲ را از ﺧﻤﺮ‪ ,‬ﺧﻨﺰﻳﺮ و ﺻﻠﻴﺐ ﭘﺎ ﻙﺳﺎزي ﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫در ﺳﺎل ‪٧٤٠‬ق ‪١٣٤٠.‬م ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻃﺮﻳﻒ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ ١٤ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﭘﺎپ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻗﻮاي َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬آراﮔﻮن و‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎل ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣـﺘﺤﺪ ﺷـﺪﻧﺪ و در ﺳـﺎل ‪٧٤١‬ق ‪١٣٤٠.‬م در‬
‫ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻃﺮﻳﻒ ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺨﺘﻲ را ﺑﺮ آﻧﺎن وارد آوردﻧﺪ و ﻋوه ﺑﺮ ﻃﺮﻳﻒ ﺑﺮ اﻟﺠﺰﻳﺮة‬
‫اﻟﺨﻀﺮاء ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ١٥ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ را از دﺳﺖ داد و از ﻫﻤﻪ ﺳﻮ در ﺗﻴﺮرس ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪١٦ /‬‬

‫آن ﭼﻪ در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد‪ ,‬وﺟﻮد ﺗﻔﺮﻗﻪ در ﻣﻴﺎن ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ اﺧﺘﻓﺎت ﺗﻘﺮﻳﺒا در ﻣﺪت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮان دوم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‬
‫‪ ٨٠٩T‬ـ ‪٨٥٨‬ق ‪ ١٤٠٦.‬ـ ‪١٤٥٠‬م‪ ,Q‬ﺧﻄﺮ ﺟﺪّ ي از ﺳﻮي اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﺸـﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻜﺮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺳﺨﺖ ﻧﮕﺮان ﻛﺮد‬
‫وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از آن ﺣﻤت ّ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﻣـﻨﺎزﻋﺎت داﺧـﻠﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑـﺮ اﺛـﺮ اﻳـﻦ‬

‫و اﻳﻦ در ﺣـﺎﻟﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻣـﺮاي َﻏ ْ‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪٨٦٦‬ق ‪١٤٦٢.‬م ﺟﺒﻞ اﻟﻄّﺎرق ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛـﺎﻣﻞ ﺑـﻪ اﺷـﻐﺎل‬
‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ درآﻣﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ راه ارﺗﺒﺎﻃﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﺎن از‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ /‬ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ در ﭘﺮﺗﮕﺎه ﺳﻘﻮط ﻗﺮار داﺷﺖ; ﺿﻌﻒ‬
‫و ﺳﺴﺘﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻮاد ﺗﻠﻤﺴﺎن و ﺑﻨﻲ ﺣﻔﺺ ﺗﻮﻧﺲ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻨﺪ; اﻣﺎ ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ ﻫﻴﭻ وا ﻛﻨﺸﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪادﻧﺪ‪ ١٧ /‬ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ,‬زﻳﺮا‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺸﻮرﮔﺸﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻲ ﺑـﺎ اﺧـﺘﻓﺎت و‬
‫درﮔﻴﺮيﻫﺎي ر ﻫﺒﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺪون ﻳﺎور ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪١٨ /‬‬

‫دﻫﻪﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺣﻴﺎت ﻏﺮﻧﺎﻃة اﺳﻣﻲ‬

‫دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ از آﻏﺎز ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﻮاري دﺳﺖ ﻳﺎﺑﺪ و ﻫﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ‪ O‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ N‬راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ; در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﺎ ﻓـﺘﻨﻪﻫﺎي داﺧـﻠﻲ و‬
‫ﺗﺠﺎوزات ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد‪ /‬اداﻣﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ آﺳﻴﺐﻫﺎي ﺟﺪّ ي ﺑﺮ ﻗـﻮاي‬
‫دﻓﺎﻋﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ وارد آورد‪ ,‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﻜت ﻋﺎﺟﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ و در ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ ﺳﻘﻮط ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫از ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﭼﻨﺎن اﻓﺰون ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ اﻳﻦ دوﻟﺖ از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ‪ ,‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در ﺑﻬﺒﻮدي اوﺿﺎع‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺴﻠﻂ ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﺣﻤت آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اروﭘﺎ‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺻﻠﻴﺒﻲ و ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺸﺪﻳﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ اﻧﻌﻜﺎس آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﺗـﺤﺎد ﺳـﻮق داد‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮار در ﺳﻮاﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬راﺑﻄﻪ ﺗﺠﺎري و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻫﺮ ﺳﻮ دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻴﻢ َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪١٩ /‬‬
‫ْ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٩٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ درﮔﻴﺮي ﺑﻴﻦ اﻣﺮاي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬اوﺿﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ ﻫﺮ روز وﺧﻴﻢﺗﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ; دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﺧﺘﻓﺎت را ﻛﻨﺎر ﻧﻬﻨﺪ و اﻣﻮر ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫‪T‬ﭘﺎدﺷﺎه آراﮔـﻮن ‪ ,Q‬در‬ ‫‪Juan II‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ‪ , Ferdinand‬ﭘﺴﺮ ﺧﻮان دوم‬
‫‪T‬ﺣـﺎ ﻛـﻢ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ‪,Q‬‬ ‫ﭼـﻬﺎرم ‪Henry IV‬‬ ‫ﺳﺎل ‪٨٧٣‬ق ‪١٤٦٩.‬م ﺑﺎ اﻳﺰاﺑ‪ , Isabella Q‬ﺧﻮاﻫﺮ ﻫﻨﺮي‬
‫ازدواج ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻦ دو دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺎم ﻣﻬﻤﻲ در ﺟﻬﺖ اﺗﺤﺎد ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺷﺎﻫﺰاده آرا ﮔﻮن‪ ,‬در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﺮداد‬
‫َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ َﻗ ﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﺪ‪٢٠ /‬‬
‫ْ‬
‫در ﭘﻲ ﻣﺮگ ﻫﻨﺮي ﭼـﻬﺎرم در ﺳـﺎل ‪٨٧٨‬ق ‪١٤٧٤.‬م‪ ,‬ﺧـﻮاﻫـﺮش‪ ,‬اﻳـﺰاﺑـ‪ , Q‬ﺑـﺮ ﺗـﺨﺖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﻧﺸﺴﺖ‪ /‬او در ﺗﺪارﻙ ﺑﺮﭼﻴﺪن دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﺑﺮآﻣﺪ‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣـﻨﻈﻮر در‬
‫ﺳﺎل ‪٨٧٨‬ق ‪١٤٧٤.‬م ﺑـﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘـﻴﻤﺎن دوﺳـﺘﻲ ﺑﺴﺖ و ﻧـﻴﺰ در ﺳـﺎل ‪٨٨٣‬ق ‪١٤٧٩.‬م ﺑـﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﭘﺎﻳﺎن داد‪ /‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ‪T‬ﺷﻮﻫﺮ ﻣـﻠﻜﻪ َﻗﺸْ ـﺘﺎ َﻟﻪ‪ Q‬ﺑـﻪ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫آراﮔﻮن دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ; اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ٢١‬آراﮔﻮن و َﻗ ﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪٢٢ /‬‬

‫در دﻫة اﺧﻴﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ اﺧـﺘﻓﺎت رﻫـﺒﺮاﻧﺸـﺎن و‬
‫ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬دﭼﺎر ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﺷﺪه و ﺗﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﺿﺎت دﺷﻤﻦ‬
‫را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲﻫﺎي اﻣﻴﺮ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ‪ ,‬ﺳﻠﻄﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺴﺮش اﺑﻮﻋﺒﺪا‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺑﻮ ﻋﺒﺪﻳﻞ را ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از آن اﻣﻴﺮ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ آﻫﻨﮓ ﻣﺎﻟَ َﻘﻪ ﻛﺮد و در آن ﺟﺎ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ زﻏﻞ‪ , #‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮادرش‪ ,‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪/‬‬
‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻮان َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬در ﻧﺒﺮدي ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ‪ /‬ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ,‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮي زﻏﻞ اﻣﺎرت ﻣﺎ َﻟﻘَﻪ و َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺠﺎوزات ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ دﻓﺎع ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪٢٣ /‬‬

‫ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺑﻮ ﻋﺒﺪا را آزاد و او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و‬
‫از وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰاري ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮاي در ﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺳﻣﻲ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ; ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ ‪ ٢٤‬او را ﻋﺎﻣﻞ ﻫ ﻛﺖ ﻏﺮﻧﺎﻃة اﺳﻣﻲ ﻣﻌﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪٢٥ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺣﺎ ﻛﻢ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﻲ ﻫﻤﭽﻮن‬

‫‪ - #‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ زﻏﻞ ‪T‬ﺷﺠﺎع‪/Q‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﺎزﻳﭽة دﺳﺖ وي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ رﻫﺒﺮي زﻏﻞ از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺑﺮ دژﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﻣﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ;‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ُرﻧْﺪَ ه ‪ Ronda‬در ﺳﺎل ‪٨٩٠‬ق ‪١٤٨٥.‬م ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﻴﻢ آﻧﺎن ﻛـﺮدﻧﺪ و در‬
‫ﺷﻤﺎر اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟـﻦ درآﻣـﺪﻧﺪ‪ ٢٦ /‬ﺷـﻬﺮ ﻟﻮﺷـﻪ ‪ Loja‬ﻧـﻴﺰ در ﺳـﺎل ‪٨٩١‬ق ‪١٤٨٦.‬م از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن را ﺑﻪ ﺗﺮﻙ‬
‫ﻏﺮﻧﺎ َﻃﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٢٧ /‬در ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن اﻏﻠﺐ اﻫﺎﻟﻲ ﻟﻮﺷﻪ ﺑﻪ ْ‬
‫ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﺑﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫زﻏﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﻙ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪٨٩٢‬ق ‪١٤٨٧.‬م اﺑﻮ ﻋـﺒﺪا ﻫـﻤﭽﻮن رﻋـﻴﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻣﻮر اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن از ﺣﻜﻮﻣﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‬
‫اﺣﺴـﺎس ﺧـﻄﺮ ﻧـﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺑـﻨﺪر ﻣـﺎﻟَ َﻘﻪ ‪ Malaga‬ﻳـﻮرش ﺑـﺮدﻧﺪ و آن ﺟـﺎ را در ﺳـﺎل‬
‫وادي آش ‪Guadix‬‬ ‫‪٨٩٢‬ق ‪١٤٨٧.‬م ﺑــﻪ اﺷــﻐﺎل ﺧـﻮﻳﺶ درآوردﻧـﺪ‪ /‬ﺑـﻌﺪ از آن زﻏـﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫـﻤة دژﻫـﺎ و‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٨٩٣‬ق ‪١٤٨٨.‬م ﺳـﺎ ﻛـﻨﺎن‬
‫آﺑﺎديﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ را‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪٢٨ /‬‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻨﻮز ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ زﻏﻞ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑَ ْﺴ ﻄَﻪ ‪ , Baza‬اﻟ َﻤ ِﺮﻳَﻪ ‪ , Almeria‬وادي آش‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﻛﻤﻜﻲ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪ‪ ,‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺣـﻤت ﺷـﺪﻳﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﭘﺎﻳﺪاري ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬زﻏﻞ در ﺻﻔﺮ ﺳﺎل ‪٨٥٥‬ق ‪١٤٨٩.‬م ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﺑﻴﻌﺖ و ﺧﻮد‬
‫را ﺗﺴﻠﻴﻢ او ﻛﺮد‪ /‬از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘة ﻣﺆﻟﻒ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ‪ , #‬ﻫﻤﻪ ﺑد َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫َﻗ ﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ درآﻣﺪ و ﻫﻤﻪ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن آن ﻣﺪَ ﺟﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪٢٩ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ,‬ﭘﺲ از ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ دراز ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﺗﻔﺮﻗة ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺎ ﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﻫﺰﻳﻨﻪ‪ ,‬ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ا ﻛﻨﻮن ﻓﻘﻂ ﺷﻬﺮ‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺧﺎرج از ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ آﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رﻋـﻴﺖ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﺎن‬

‫‪> - #‬ﺧﻠﺼﺖ ﺟﻤﻴﻊ ﺑد ا‪m‬ﻧﺪﻟﺲ ﻟﺼﺎﺣﺐ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ و دﺧﻠﺖ ﺗﺤﺖ ﻃﺎﻋﺘﻪ وﺗَﺪَ ﱠﺟ َﻦ ﺟﻤﻴﻊ اﻫﻠﻬﺎ<‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٩٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ اداره آن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن زﻏﻞ ﻛﻪ از زﻳﺴﺘﻦ زﻳـﺮ ﺳـﻠﻄﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد و در ﺗﻠﻤﺴﺎن ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺰﻳﺪ‪٣٠ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻨﮕﺮ اﺳﻣﻲ َاﻧْـﺪَ ﻟُﺲ ﺑـﻪ دﺳﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﻫـﻢ‬
‫ﻛﻮﺑﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺟﻬﺎن اﺳم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻴﭻ وا ﻛﻨﺸﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﻮادث‬
‫دردﻧﺎ ﻙ آن ﻧﻜﺮد; ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪٨٩٢‬ق ‪١٤٨٧.‬م ﻛﻪ ﺑﻨﺪر ﻣﺎﻟَ َﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻓـﺘﺎد‪,‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ از ﻣﺼﺮ اﺳﺘﻤﺪاد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺻﺪاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻧـﺮﺳﻴﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ اﻳـﺎم‬
‫ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧة ﻫﺮاس از ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬از ارﺳﺎل ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮدداري‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و اﻗﺪاﻣﺎت دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ آﻧﺎن ﻧـﻴﺰ ﺳـﻮدي ﻧـﺒﺨﺸﻴﺪ‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‪ ,‬ﺟـﻬﺎن اﺳـم ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬آﺧﺮﻳﻦ دژ اﺳـﻣﻲ اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ را ﺑـﻪ دﺳﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺳﭙﺮد‪٣١ /‬‬

‫ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‬
‫در ﭘﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ و دژﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬اﻏﻠﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺷﻬﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ رو آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬آﻣﺎده روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﻣﻮﺿﻊ ﺟﺪﻳﺪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺧﺸﻢ ﻓـﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ; آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ در اﻃﺮاف َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮدﻧﺪ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﺎاﻣﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ وادارﻧﺪ‪ ٣٢ /‬درﮔـﻴﺮي ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﻋـﻘﺐ راﻧـﺪن ﻗـﻮاي‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ; ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﺳﺎل ‪٨٩٦‬ق ‪١٤٩١.‬م َﻏ ْ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺎﻣﻞ درآوردﻧﺪ و ﻫﻤﻪ راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ آن را ﻣﺴﺪود ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳـﻦ وﺿـﻌﻴﺖ از‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﺗﺎ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺪت ﻧﻪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ /‬در ﺟﺮﻳﺎن آن ﻋﺪهاي از ﻓﻘﻬﺎ‪ُ ,‬ا ﻣﻨﺎ‪,‬‬
‫ﻋﺮﻓﺎ و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺰد اﺑﻮ ﻋﺒﺪا رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آذوﻗة ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪه و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از د‪m‬وران ﺳﭙﺎه در درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺿﻌﻒ و ﻧﺎاﻣﻴﺪي ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ ﺷﺪه و ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺰ از ﺳﻮي آبﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫اﺗﻔﺎق ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﻧﺰد او ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﭘﻲ آن‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪه وا ﮔﺬاري َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻛﻪ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا و ﺳﺮداراﻧﺶ از ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ در ﻣﻮرد ﺗﺴﻠﻴﻢ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ از ﺗﺮس ﺷﻮرش ﻋﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪي از آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن آن ﺧﻮدداري ورزﻳﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از‬
‫آن ﻣﺪﺗﻲ را ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻃﻔﺖ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و رﺿﺎﻳﺘﺸﺎن را ﺟﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ; آن ﮔﺎه‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪة ﺗﺴﻠﻴﻢ َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺑﻪ اﻃع آﻧﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪٣٣ /‬‬
‫ْ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ‪T‬ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑ‪ QQ‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷـﺪﻧﺪ اﻣـﻨﻴﺖ‬
‫ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ و ﻗﻮل دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ زﻛﺎت و ﻋﺸﺮ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺼﺪ‬
‫دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺑد اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻣﻮال ﻏﻴﺮ ﻣﻨﻘﻮل ﺧﻮﻳﺶ را‬
‫ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل را ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫـﻤﻴﻦ ﻣـﻨﻈﻮر ﺗـﻬﻴﻪ ﺷـﺪه‪ ,‬ﺣـﻤﻞ ﻛـﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺪون آن ﻛﻪ اﺟﺮﺗﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ در ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﻛﺎر اﻧﺘﻘﺎل‬
‫آﻧﺎن را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ /‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓـﺎداري ﻳـﺎد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺮوط ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ٣٤ /‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻘﺮي ﺷﺮوط اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻫﺪه‪#‬‬

‫‪ ٦٧‬ﻣﻮرد ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫>ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻣﻲ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬از ﺗـﻌﺮض‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت اﺳﻣﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ; ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺣـﻖ ﻧـﺪارﻧـﺪ‬
‫داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎ ﻳـﻬﻮدي‬
‫ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﻣﻲﺷﻮد از ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﻪ‬
‫اﺳﻴﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ درﺑﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎناﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺎه اﺳﻴﺮي از ﭼﻨﮓ‬
‫ارﺑﺎب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮار ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ روي آورد‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻬﺎي او ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺷﻮد‪ /‬از ﻫﺠﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﮔـﻨﺎه دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اﺳم ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪ‪ ,‬ﻧﺒﺎﻳﺪ او را ﺑﻪ زور‬
‫وادار ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﺖ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآﻣﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ او را ﻧﺰد‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن و داور ﻣﺴﻴﺤﻲ آورﻧﺪ ﺗﺎ اﻣـﺘﻨﺎع او از رﺟـﻮع ﺑـﻪ اﺳـم ﻣﺸـﺨﺺ ﺷـﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﺎم ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗـﺤﺖ ﺗـﻌﻘﻴﺐ ﻗـﺮار‬

‫‪ - #‬ﺟﻬﺖ اﻃع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻚ‪ :‬ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص‪ ٢٤٤‬ـ ‪ ٢٥٠‬و ‪/Harvey, Islamic Spain,‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ١٩٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ا ﮔﺮ اﻣﻮاﻟﻲ را از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ /‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺘﻢ روا دارﻧﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ از دﻳﻮار ﻣﻨﺎزل ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ در‬
‫اﺣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﻟﺤﺎظ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ در ﺑد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﻣﺮدم َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ O‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ N‬ﻟﺒﺎس ﺧﺎﺻﻲ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ و‬
‫ﻳﺎ ﻋﻣﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ داﺧﻞ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اذان ﮔﻔﺘﻦ‪ ,‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن‪ ,‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻏﻴﺮه ﻣﻨﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺠﺎزات ﺷﻮد‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺎل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻌﻴﻨﻲ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﺸﻮد‪ /‬ﻫﻤة اﻳﻦ ﺷﺮوط را ﺻﺎﺣﺐ روم ‪T‬ﺣﺎ ﻛﻢ‬
‫َﻗ ﺸﺘﺎ َﻟﻪ‪ Q‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛـﺮد‪ /‬ﺑـﺎ اﻣـﻀﺎي اﻳـﻦ ﭘـﻴﻤﺎن ﻧـﺎﻣﻪ ﺗـﻮﺳﻂ ﻃـﺮﻓﻴﻦ‪َ ,‬ﻏ ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ در رﺑـﻴﻊ ا‪m‬ول‬
‫‪٨٩٧‬ق ‪١٤٩٢.‬م ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درآﻣﺪ و ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ<‪٣٥ /‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﺎپ از ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ داوﻃﻠﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ /‬ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﺸﺎن ﺻﻠﻴﺐ ﻧﺼﺐ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺎپ ﺑﻪ آﻧﺎن وﺟﻮﻫﺎت زﻳﺎدي ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﺮاﻳﺸﺎن دﻋـﺎي ﺧـﻴﺮ ﻛـﺮد‪ /‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺻﻠﻴﺐ ﺑﺰرگ ﻧﻘﺮهاي اﻋﻄﺎ ﻛﺮد ﺗﺎ آن را ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺣﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪,‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس درآﻣﺪ‪ ٣٦ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪﻧﺪ; آن ﺻﻠﻴﺐ ﻧﻘﺮهاي را ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺑﺮج اﻟﺤﺮاﺳﻪ‪ ,‬ﻣﺮﺗﻔﻊﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮج َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﻧﺼﺐ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺻﻔﺤة ﺗﺎرﻳﺦ دوﻟﺖ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ اﺳم را در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ درﻫﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ‪٣٧ /‬‬

‫ﻏﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺟﻬﺎن اﺳم در ﺑﻴﻢ و ﻫﺮاس‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد و اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺳﻘﻮط‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ داﺷﺖ‪ /‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮگ ﻋـﻈﻴﻢ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ,‬رﻫﺒﺮان ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ روم ﺟﺸﻦﻫﺎ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و در ﺳﻄﺢ‬
‫وﺳﻴﻊ واﻧﻤﻮد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧف ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﻬﺎن اﺳم در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮب ﻧﺎﺗﻮان ﺷـﺪه وﺳـﺮ‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود آورده اﺳﺖ‪ /‬ﺻﺤﻨة اﻳﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ را ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ دﻳﻮار ﻛﻠﻴﺴﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده‪ ,‬و ﻣﺪﻓﻦ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑ‪ Q‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﻜﻴﺐ ارﺳ‪Q‬ن ﻛﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪١٩٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ ١٩٣٠‬ﻣﻴدي از اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ دﻳﺪن ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ زﻳﺎدي از زﻧﺎن و ﻣﺮدان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﺻﻒ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﺑﺮ دﻳﻮارﻫﺎي‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺗـﻨﻬﺎ‬ ‫‪٣٨‬‬
‫آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬از ﻧﻈﺮ دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ و دوﻟﺖﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺳﻘﻮط َﻏ ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﻗـﻮاي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻧـﺒﻮد‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ‪ ,‬آﺧﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن َﻏ ْ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻴﺮوزي ﻓـﺮاﻣـﻮش ﻧﺸـﺪﻧﻲ ﺟـﻬﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﺑـﺮ اﺳـم ﻗـﻠﻤﺪاد ﺷـﺪ‪ /‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎﻧﺪرس از اﻳﻦ روﻳﺪاد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﺎﺗﻤﺎم و ﺟﺰﺋﻲ ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از اﺳم ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪٣٩ /‬‬

‫ﻧﻘﺾ ﻣﻌﺎﻫﺪه َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﻇﻬﻮر ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ آزادي ﻧﺴﺒﻲ دادﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺪارا و ﻣـﻳﻤﺖ‬
‫‪ , Hernando‬ﺑﻪ روﺣﺎﻧﻴﺎن‬ ‫‪de Talavera‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻘﻒ آن ﺟﺎ‪ ,‬ﻫﺮﻧﺎﻧﺪو ﺗﺎ]ورا‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑـﻪ‬
‫‪, Francisco‬‬ ‫‪Jimenez de Cisneros‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﺳـﻴﺴﻨﺮوس‬
‫اﺳــﻘﻒ ُﻃــ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ و ﺑــﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣــﻘﺎم ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻣـﻤﻠﻜﺖ َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ درﻳـﺎﻓﺖ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ و ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺗﻦ ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧـﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﭘـﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﻴﻞ ﺑﻪ وﺣﺪت دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ,‬در ﭘـﻴﺶ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺳـﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺧﺸﻨﻮتآﻣﻴﺰ ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﺧﻮد او ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺳﺎل‬
‫‪٩٠٤‬ق ‪١٤٩٩.‬م وارد َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺷﺪ‪ ٤٠ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ از ﻓﺘﺢ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮوط ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﺑﻪ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬ﺑـﻪ دﻧـﺒﺎل ﺗـﺼﺮف‬ ‫اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺆﻟﻒ‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺮوط را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪ُ T‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ Q‬از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ ,‬دﺳﺖ ﺗﺠﺎوز ﻧﺼﺎري ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﮔﺸﻮده و دﭼﺎر ﺧﻮاري و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬از اذان ﮔﻔﺘﻦ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن را از ﺷﻬﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ اﺧﺮاج و در ﺣﻮﻣﻪ‬
‫آن و روﺳﺘﺎﻫﺎ اﺳﻜـﺎن دادﻧـﺪ‪ /‬آن ﮔـﺎه در ﺳـﺎل ‪٩٠٤‬ق ‪١٤٩٩.‬م ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑـﺎ ﻋـﻨﻒ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آﺷﻜﺎرا ﻛﻠﻤﻪ ‪ m‬اﻟﻪ ا‪ m‬ا‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل ا را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در دل ﺑـﻪ آن‬
‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺟﺎي اذان ﮔﻔﺘﻦ‪ ,‬ذ ﻛﺮ ﺧﺪا و ﺗوت‬
‫ﻗﺮآن‪ ,‬در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻮقﻫﺎ و ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﺪا درآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﭼﻪ دلﻫـﺎي ﺳـﻮﺧﺘﻪ و ﭼﺸـﻤﺎن‬
‫ﮔﺮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻮان ﻫﺠﺮت را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺸـﺎن را‬
‫وادار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻠﻴﺐ و ﺑﺖﻫﺎ ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺪون اﻣﻜﺎن وا ﻛﻨﺸﻲ دلﻫﺎﻳﺸﺎن در‬
‫آﺗﺶ ﻏﻢ ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ و ﻣﺮدار ﺑـﺨﻮرﻧﺪ و‬
‫ﺷﺮاب ﺑﻨﻮﺷﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻗﺪرت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻣﺤﺮﻣﺎت را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔـﺮﻓﺘﺎر ﭼـﻪ ﻣـﺼﻴﺒﺖ ﻋـﻈﻴﻢ و ﻓـﺎﺟﻌﻪ‬
‫دردﻧﺎ ﻛﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻟﻄﻒ ﺗﻮ اﻣﻴﺪي ﻧﺪارﻧﺪ!<‪٤١ /‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮيﻫﺎ و ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ ﮔـﺎه ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻋﻜﺲ اﻟﻌـﻤﻞ ﺷـﺪﻳﺪي ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ از‬
‫آﻧﺎن ﻧﻴﺰ در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﺒﻴﺎزﻳﻦ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم زدﻧﺪ و ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﭘﻲ آن ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﺤﺖ ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‬
‫و اﻋم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﭼﺎﻗﻮي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در‬
‫ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را از َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ اﺧﺮاج ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن رواﻧة ﻓﺎس‪ ,‬ﺗﻠﻤﺴﺎن و ﺗﻮﻧﺲ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ در ﺑﻴﻦ راه ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ,‬اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻏﺎرت و ﺧﻮد‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪٤٢ /‬‬

‫در اﻳﻦ اﻳﺎم رﻫﺒﺮان َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻮان ﺧﻮد را در ﺟﻬﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در ﺳﺎل ‪٩٠٥‬ق ‪١٥٠٠.‬م ﺳﻴﺴﻨﺮوس ﺑﻪ اﻳﺰاﺑ‪ Q‬ﮔﺰارش داد‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و در آن ﺟﺎ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻏﻴﺮﻣﺴﻴﺤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد; اﻣﺎ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﺒﺸﺎرات اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮ ﺿﺪ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم زدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﻴﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ٤٣ /‬ﺑﻌﺪ از آن ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﺷـﺮاﻳـﻂ‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺳﻴﺴﻨﺮوس‪ ,‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ رواج ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫آﺛﺎر ﻋﺮﺑﻲ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺐ را از ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺟـﻤﻊ آوري ﻛـﻨﻨﺪ و‬
‫آن ﻫﺎ را ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪ ٤٤ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬در ﺳﺎل ‪٩٠٦‬ق ‪١٥٠١.‬م ﺑﻪ ﺟﺰ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻃﺐ‬
‫و رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﻋﺮﺑﻲ و ﺛﻤﺮة ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﺗش ﻓﻜﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٠١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ /‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﺎﻳﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﮔـﺰارشﻫـﺎ از‬
‫ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺟﻠﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ٤٥ /‬ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم اﻳـﺰاﺑـ‪ Q‬ﻧـﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺣـﻀﻮر‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنرا در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ; او در ﺳﺎل ‪٩٠٧‬ق ‪١٥٠٢.‬م ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻣﺒﻨﻲ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻴﻦ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﺗﺮﻙ وﻃﻦ‪ ,‬ﻳﻜﻲ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب دﻳﮕﺮي‬
‫ﺟﺰ ﻣﺮگ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﻲ و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ در ﻣﻤﻠﻜﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‬
‫ﺳﺮي روي آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺎﭘﻴﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻫﻮﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن و ﺑﻪ اﺳم ّ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي واژه‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬اﺻﻄح ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ Moriscos‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ذ ﻛﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو آراﮔﻮن‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﺎ دﻫة ‪٩٢٠‬ق ‪١٥٢٠.‬م ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎزﻧﺪ; از اﻳﻦ زﻣﺎن‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﻴﺰ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ رخ ﻧﻤﻮد‪٤٦ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﺷﺪ در ﭘﻲ ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺑﻪ وﺣﺪت‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﺻﺪد ﻳﻜﺴﺎن ﺳﺎزي دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ و در اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮيﻫﺎ و ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪T‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ Q‬اﻋﻤﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ‬
‫ﺗﺮاژدي ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺛﺒﺖ ﺷﺪه و ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن‪ ,‬ﻣﻮﺿﻮع ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻧﻈﻴﺮ آن را ﻛﻤﺘﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺪﻳﻮن ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﻣﻲ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻟﻴﻦ ﭘﻮل‬
‫‪ Lane‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ آن ﭼﻪ در ﻃﻮل ﺳﺪهﻫﺎي دراز از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺧﺬ ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﺗـﺎ‬ ‫‪Poole‬‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎه ﻣﻲدرﺧﺸﻴﺪ‪٤٧ /‬‬
‫ْ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ذﻣـﻲ ‪T‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ Q‬در ﺷـﺮاﻳـﻂ‬ ‫در ﭘــﻲ اﺳـﺘﻴي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺮ َﻏ ْ‬
‫ﻏـﻢاﻧﮕـﻴﺰي ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﻣـﺪرﻛﻲ از ﺧـﻮد ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎﺑﻪ زﺑـﺎن ا‪m‬ﻋـﺠﻤﻴﻪ‬
‫‪T‬اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ Q‬ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ آﺳﻴﻦ ﭘﺎ]ﺳﻴﻮس و رﻳﺒﺮا آن را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﺳـﻨﺪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻣﻮرد رﻧﺞﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي ﺧﻮاﻧﺪهام‪ّ ,‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آنﻫﺎ ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰﺗﺮ از ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎي ﻣﺮدم‬
‫َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎﻧﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﻮرد اﺳﺘﻬﺰا و اذﻳﺖ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﻴﺶ از ﺳﻴﺼﺪ دوﺷﻴﺰه را در ﻣﻌﺮض ﻋﺎم ﺑﻪ ﻣﺰاﻳﺪه ﮔـﺬاﺷـﺘﻨﺪ و ﺧـﻴﻠﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺣﻮادث ﺗﻠﺦ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﮔﻔﺘﻦ آن ﻫﺎ را ﻧﺪارم‪ /‬در اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫زرﻳﻦ اﻋﻄﺎ ﻛﻨﺪ و آﻧﺎن را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻟﻄﻔﺶ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ّ‬
‫ﺣﻔﻆ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﻋﻨﺎﻳﺘﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﺎرهﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪش ﻫﻤﭽﻮن ﻗـﻠﻞ ﻛـﻮهﻫﺎي ﺑـﻠﻨﺪ اﺳـﺘﻮار‬
‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪٤٨ /‬‬

‫اﺳﺘﻤﺪاد ﺑﻲﻓﺮﺟﺎم ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻣﻲ‬

‫ا ﮔﺮ ﮔﺎه اﻇﻬﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﻏﺮب ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻠﻄﻪ ﺟﻮﻳﻲ‪ ,‬اﺟﺒﺎر‪ ,‬ﻗﻬﺮ و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ از ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗـﺮﺑﺎﻧﻴﺎن آن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْـﺪَ ﻟُﺲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮف َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺗﻌﺪّ د ادﻳﺎن را در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺟﺪّ و ﺟﻬﺪ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻫﻤﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻛﻤﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﺎﺑﻮدي ﻓـﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ از ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻗﺘﻞ‪ ,‬ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻓﺠﺎﻳﻊ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑــﺎ ﺗــﻮﺟﻪ ﺑــﻪ اﻳــﻦ روﻳﻜـﺮد ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ‪ ,‬ﺟـﺎﻣﻌة ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳـﺮ ﺳـﻠﻄة آﻧـﺎن وارد‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺮهآﻣﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠة ﺣﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در آﻏﺎز اﻳﻦ دوره ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻐﻴﻴﺮ اوﺿﺎع دﺳﺖ ﻳﺎري ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دراز ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺟﻬﺎن اﺳم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮ ﺳﻴﺎه و رﻓﺘﺎر ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑـﻲ ﺗـﻔﺎوت ﻣـﺎﻧﺪ و‬
‫اﻳﻦ ّ‬
‫وا ﻛﻨﺶ ﺟﺪّ ي ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ /‬در اﻳﻦ اﻳﺎم ﻣﻐﺮب اﺳﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻧﺪاﺷﺖ‪,‬‬
‫زﻳﺮا او™ ﺳﻮاﺣﻞ آن ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﻗﻮاي ﭘﺮﺗﻐﺎل و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺛﺎﻧﻴا ﺑﺮﺧف ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺸﺎن‪ ,‬ﺑﻨﻲ َوﻃّﺎس ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ,‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻗﺪرت رو ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﺮﻓﺎي ﺳﻌﺪﻳﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪٤٩ /‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ از ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ ﻣﺼﺮ و ﺳﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﺳﺘﻤﺪاد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ ﺑﻪ ﻗﻮاي زﻣﻴﻨﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬داراي ﻧـﻴﺮوي درﻳـﺎﻳﻲ ﻛـﺎرآﻣـﺪي‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻗﻮاي درﻳﺎﻳﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درﮔﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬از ﻃﺮﻓﻲ ﭼﻮن ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ ﺗﺮﻛﺎن‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ,‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻤﻠﻮﻙ ﻣﺼﺮ‬
‫ﺳﻌﻲ داﺷﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﻓﺰاﻳﻨﺪة ﺗﺮﻛﺎن‪ ,‬راﺑﻄة ﺗﺠﺎري و دوﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺎ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ و ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ دﻫﺪ‪ ,‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻮﺿﻌﻲ‬
‫ﻣﻨﻔﻲ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﺑﻪ اﻗﺪام اﺣﺘﻴﺎطآﻣﻴﺰي دﺳﺖ زدﻧﺪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٠٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪ , Pietro‬را ﺑﻪ درﺑﺎر ﻗﺎﻧﺼﻮه‬ ‫‪Martire‬‬ ‫و در ﺳﺎل ‪٩٠٧‬ق ‪١٥٠١.‬م ﺳﻔﻴﺮي‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺘﺮو ﻣﺎرﺗﻴﺮ‬
‫ﻏﻮري‪ ,‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺼﺮ‪ ,‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻢ راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﺼﺮ و اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ را‬
‫ﺗﺤﻜﻴﻢ ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﻫﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﻤﺎﻟﻴﻚ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ آﺳﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪٥٠ /‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺟﻠﺐ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ,‬در ﻧﺎﻣﻪاي از ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ دوم ‪ ,‬ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻘﺮي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻴي ﻛـﻔﺮ‬
‫‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﺑﺮ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬اﻫﻞ آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ‪ ,‬ﺧﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧـﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ دﻳـﻦ‬
‫ﻋﻤﺎل ﺻﻠﻴﺐ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻴﻢ‪ ,‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ روم از ﻫﺮ ﻃﺮف ﺑﺮ‬
‫‪ m‬ﺑﻮدﻳﻢ و ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ‪nopq‬‬
‫ﻣﺎ ﻫﺠﻮم آورد و ﺷﺮوط و ﻣﻌﺎﻫﺪه را ﻧﻘﺾ ﻛﺮد‪ /‬ﭘﻴﺮوان ﺻﻠﻴﺐ ﺣـﺼﺎرﻫﺎي ﻣـﺎ را وﻳـﺮان‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻋﺪهاي را اﺳﻴﺮ و ﺑﺮﺧﻲ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺎ را آﺗﺶ زدﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺮآنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺎﭘﺎ ﻙ درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ و‪ ///‬آﻧﺎن از اﻇﻬﺎر ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳم ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻋﻨﻒ ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ روزه ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻳﺎ ﻧـﻤﺎز ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ او را ﺑـﻪ آﺗﺶ‬
‫ﻣﻲاﻓﻜﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺴﺎد ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل زﺷﺖ و‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺷﺮاب دﺳﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ و ﻫـﺘﻚ‬
‫ﺣﺮﻣﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﻧﺴﺎن از ﮔﻔﺘﻦ آن ﻫﺎ ﺷﺮم دارد و‪ ///‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﻧﺎرواﻳﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ :‬اي‬
‫‪ m‬و ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت اﺳم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺑـﻪ داد ﻣـﺎ‬
‫ﻣﻮ‪m‬ي ﻣﺎ‪ ,‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﺑﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻫﻮﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻫﻢ دﻳﻨﻲ ﻣﺎ در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺟﺪّ ي اﺳﺖ‪ /‬ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ را‬
‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﺎن ﭘﺬﻳﺮاﻳﻴﻢ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻢ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ,‬ﺣﺪاﻗﻞ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫آﻧﺎن از رﻧﺞ ﻣﺎ ﺑﻜﺎﻫﻴﺪ‪ /‬ﻣﻮ‪m‬ي ﻣﺎ‪ ,‬اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ اﻧﺠﺎم ده ﺗﺎ دﻳﻦ و ﻧﻤﺎز ﻣﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻳﺎ اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻦ ﺗﺎ ﻣﺎ از زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻛﻔﺮ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬ﺗﻮ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ َﻣ ِﻠﻚ اﺳﻣﻲ‪ ,‬اﻣﻴﺪوارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫آ‪m‬م ﻣﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﻳﻲ و‪٥١ /<///‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت رو ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌة ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زودي‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎي آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ‪ /‬اﻣﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎي داﺧـﻠﻲ دوﻟﺖ ﻋـﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻗـﺒﻴﻞ ﻣـﻨﺎزﻋﺎت‬
‫ﭘﺴﺮان ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ دوم‪ ,‬اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﻛﺮﻛﻮد و ﺳﻠﻴﻢ ‪ ,‬ﺑﺮاي دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ داﺧﻠﻲ ﺑﭙﺮدازد و از اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪ‪٥٢ /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺗﺮﻛﺎن در اﻳﻦ اﻳﺎم ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ در دورهﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪي در ﺳﻮاﺣﻞ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﺟﻬﺎن اﺳم ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻓﻘﺪان روﺣﻴﻪ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ در آﻏﺎز ﺳﻠﻄﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﺑـﻪ وﻇـﻴﻔﻪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮد‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ دادﮔﺎهﻫﺎي ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ را رﻗﻢ‬
‫زدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد و ﺗﻘﻮﻳﺖ روﺣﻴة‬
‫ﻣﻠﻲ ﺟﺪﻳﺪي‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺮﺗﻐﺎل و‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ اروﭘﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻧـﻪ ﻓـﻘﻂ در َاﻧْـﺪَ ﻟُﺲ ﺑـﻠﻜﻪ در ﺳـﺮاﺳـﺮ ﺟـﻬﺎن ﺗـﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ‪٥٣ /‬‬

‫ﺳﺮي وا ﻛﻨﺸﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻴﻞ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬

‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﺳم ّ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮي اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳم در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﺮﮔﺎه در ﻧﺎﺣﻴﻪاي‬
‫ﻣـﺤﺪودﻳﺖﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي آﻧـﺎن اﻳـﺠﺎد‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻔﻮق ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ اﻧـﺤﺎء ﻣـﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﺳم را از ﺻﺤﻨﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣـﺬف ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬در ﺟـﻬﺖ ﺗـﺤﻘﻖ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﺮ آﻳﻴﻦ و ﻧﮋاد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را در ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﺳﺨﺘﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ /‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻗـﺪاﻣـﺎت ﻣـﺤﺪود ﻛـﻨﻨﺪه‪ ,‬در ﺧـل ﻋـﺼﺮ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻃﺮد ﻧﺸﺪ و ﺑﻴﻦ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ و ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻫﻨﻮز ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻜﺎري‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺼﺮف َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ا ﻛﻨﻮن ﻓﺎﺗﺢ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺷﺪه‬
‫ﺗﺤﻮ ﻟﻲ دﻳﮕﺮ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رخ داد و آن اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ّ ,‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﻛﺎﻣ’ ﻛـﻨﺎر ﻧـﻬﺎدﻧﺪ و ﺑـﺎ اﻧـﻮاع‬
‫روشﻫﺎي ﻏﻴﺮاﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻐﻠﻮﺑﺎن را از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺣﺘﻲ در اﻋﺘﻘﺎدات ﺑـﻪ ﺷﻜـﻞ‬
‫ﺧﻮد درآورﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ُ ,‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﻨﻨﺪ ﻧـﺎ ﮔـﺰﻳﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ را ﻣﺨﻔﻲ و ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﻣﻌﻤﻮ™ اﺻﻄح ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ; ﮔﺎه ﻧﻴﺰ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻧﻮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﺮي ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪٥٤ /‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ِاﻋﻤﺎل ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ اﺟﺒﺎري اﺑﺘﺪا از َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺷﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬در‬
‫وا ﻛﻨﺶ ﺑﻪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از ﺳﺎل ‪ ٩٠٥‬ـ ‪٩٠٦‬ق ‪ ١٥٠٠.‬ـ ‪١٥٠١‬م ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي را‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٠٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ اﻟﺒﺸﺎرات ‪َ Alpujarras‬ﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ,‬اﻟﻤﺮﻳﻪ و ﻛﻮهﻫﺎي رﻧْﺪَ ه ﺳﺎزﻣﺎن دادﻧﺪ; ‪٥٥‬‬
‫ُ‬ ‫َ َِ‬ ‫ْ‬
‫َ‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه زﻳﺴﺘﻦ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟﻪ و ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻫـﻤﺒﺴﺘﮕﻲ آﻧـﺎن‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ; اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻲ ﺗﻨﺼﻴﺮ اﺟﺒﺎري ﻧﺸﺪ‪ ,‬ﺑـﻌﺪ از آن در ﺳـﺎل‬
‫‪٩٠٨‬ق ‪١٥٠٢.‬م ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآورﻧﺪ و در ﺣﻜـﻤﻲ ﻛـﻪ ﺻـﺎدر ﻛـﺮدﻧﺪ ﭼـﻨﻴﻦ آﻣـﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺧـﺪاوﻧـﺪ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭘـﺎ ﻙ ﻛـﻨﻨﺪ‪ ,‬ﭼـﻮن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ‪T‬اﻳﺰاﺑ‪ Q‬و ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ‪ Q‬را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺗﺎ ﻛـﻔﺮ را از َﻏ ْ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺎﻧﻊ اﻳﻦ ﻛﺎرﻧﺪ; آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ از اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺗﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دﻫﻨﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﻣﺼﺎدره و ﺧﻮد آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘـﺬﻳﺮش ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ ﻧـﻴﺴﺘﻨﺪ اﺟـﺎزه ﻣـﻬﺎﺟﺮت داده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد; ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب و ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ دوﻟﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓاﻧـﺪ‬
‫ﻫﺠﺮت ﻧﻜﻨﻨﺪ; آﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ آراﮔﻮن ﻳﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎل ﻛﻮچ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬در ﻗﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ اﺳﻣﻲ ﻣﻤﻨﻮع و ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ,‬اﺟﺒﺎري ﺷﺪ‪٥٦ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﺻﺪور اﺣﻜﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ اﺟﺒﺎري در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮاري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن از ﻛﻤﻚﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳم ﻣﺄﻳﻮس ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم زﻧﺪﮔﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ‬
‫اﻳﻤﺎن ﻗﻠﺒﻲ و ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﺘﻨﺎع از آن‪ ,‬ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﻤﻲ و ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻦ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫ﻗﻠﺒا اﻳﻤﺎن اﺳﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ رواﺑﻂ اﺳـم و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮده از اﺳم روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ; ﺷﺎﻳﺪ در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﺧﺎص ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﻛﻲ ﮔﺎه ﺑﻪ دﻳﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن درﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ /‬اﻣﺘﻨﺎع آﺷﻜﺎر از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮ™ ﭘﻲ آﻣﺪ آن اﺧﺮاج و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻮد ﻧﻴﺰ در ﺳﻄﺢ ﻣﺤﺪودي رخ ﻣﻲداد; ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳـﻨﻲ و اﻗـﺘﺼﺎدي ﺑـﺎ اﺧـﺮاج ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣـﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺘﻜ ّﻠﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻳﻨﺎن را ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ وﻋﺪة ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬
‫درآورد‪ ,‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﺟﺎزه داد ﺑﻪ ﺑد اﺳﻣﻲ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺸﺎﻏﻞ و زﻣﻴﻦ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ‬
‫ﺧﺮوج ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر ﻣـﺎﻫﺮ را از دﺳﺖ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﺑد دﻳﮕﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬اﻏﻠﺐ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﮔﺰﻳﻨة‬
‫ﺳﻮم را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﻇﺎﻫﺮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﺣﻔﻆ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫اﻋﺘﻘﺎدات اﺳﻣﻲ‪ ,‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﺑﺎ و اﺟﺪادي ﺧﻮﻳﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪٥٧ /‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط و ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺎري در واﻗﻊ اﺻﻞ‬
‫ﺗﻘﻴﻪ ‪T‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻛﻣﻲ ﻓﻘﻬﻲ ﺷﻴﻌﻪ‪ Q‬را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﺘﺎﻃﺎﻧﻪ ‪T‬ﺗﻘﻴﻪ‪ Q‬در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳم ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﺒﻮده; ‪ ٥٨‬ﺳﺎﻳﺮ ﻧﺤﻠﻪﻫﺎ و ﻧﻬﻀﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﺘﺠﺎوزان واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ; اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﺎ ﻛﺘﻴﻚ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺑـﻪ ﻧـﺤﻮي‬
‫اﻧﺤﺼﺎري ﺑﺎ ﺗﺸﻴﻊ ﻗﺮﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٥٩ /‬‬

‫ﺗﻘﻴﻪ ﻳﻚ رﻓﺘﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ و در ﻋﺮف ا ﻛﺜﺮ اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺳﺎﺑﻘﻪ دارد‪ /‬ﺗﻘﻴﻪ وا ﻛﻨﺶ ﻓﺮد ﻳﺎ ﻗﻮم ﻣﻘﻬﻮر ﻳﺎ در اﻗﻠﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮان روﻳﺎروﻳﻲ و ﻣﺒﺎرزة‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ را ﻧﺪارد‪ ,‬ﻳﺎ اﺻﻮ™ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺎرزهاي ﺑﻪ ﺻﺣﺶ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﺶ را ﺗـﻬﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ /‬ﺗﻘﻴﻪ ﻋوه ﺑﺮ ﺟﻮاز اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋﺮﻓﻲ ﻳﻚ رﺧﺼﺖ ﺷﺮﻋﻲ اﺳﺖ و ﺟﻨﺒة ﺗﺸﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﻫﻢ دارد‪ /‬رﻳﺸة اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻋﻤﻞ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ اﺳﺖ; ‪ ٦٠‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻳة ‪ ١٠٦‬ﺳﻮه ﻧﺤﻞ‬
‫ﺻ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺻ‬
‫ﺷَﺮ َح ِﺑ ﺎﻟْﻜُ ْﻔ ِﺮ َﺻﺪْ ًر ا‬
‫ﺎن َوﻟـىﻜِ ْﻦ ﻣَ ْﻦ َ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ) :‬ﻣَ ْﻦ ﻛَ َﻔ َﺮ ِﺑ ﺎ ِ‬
‫‪ I‬ﻣِ ْﻦ ﺑَﻌْ ِﺪ ىاﻳ َﻤ ﺎ ِﻧ ﻪِ ِا ﱠ‪ v‬ﻣَ ْﻦ ُا ﻛ ِْﺮ َه َو َﻗﻠْ ﺒُﻪُ ﻣُﻄْ َﻤـ ﺌِ ﱞﻦ ِﺑ ﺎ ْ ى‬
‫‪ v‬ﻳ َﻤ ِ‬
‫اب َﻋ ىﻈ ﻴ ٌﻢ (‪ #‬ﻃﺒﺮي در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ا ﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺮاي‬ ‫‪َ I‬و ﻟَ ُﻬ ْﻢ ﻋ ََﺬ ٌ‬ ‫ﺐ ﻣِ َﻦ ‪ِ t‬‬ ‫ﻓَﻌَﻠَ ﻴْ ِﻬ ْﻢ َﻏ َﻀ ٌ‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﻪ ﻛﻔﺮ اﻋﺘﺮاف وﻟﻲ ﻗﻠﺒا آن را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ‪,‬‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻴﺴﺖ; زﻳﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺒﺎدات او را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ آن ﭼﻪ در ﻗﻠﺐ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪,‬‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ٦١ /‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ,‬اﻫﻞ ﺳﻨﺖ از اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه ﺑﺰرگ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺎﻟﻜﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﺑـﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺣـﻔﻆ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻘﻴﻪ روي آورﻧﺪ‪ ,‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ در‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺤﺪود ﺑﻠﻜﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ از ﻛﺘﻤﺎن اﻋﺘﻘﺎداﺗﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺿﻤﻨا اﺳم‬
‫ﺳﺮي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از ﻣﻴﺎن ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧة ﺗﻘﻴﻪ ‪T‬ا ﻛﺮاﻫﻴﻪ‪ ,‬ﺧﻮﻓﻴﻪ‪ ,‬ﻛﺘﻤﺎﻧﻴﻪ و ﻣﺪاراﺗـﻲ‪Q‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺗﻘﻴﻪ ﻛﺘﻤﺎﻧﻴﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺘﻮاي ﻳﻚ ﻓﻘﻴﻪ ﻣﻐﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﻴﺪا اﺣﻤﺪ‬
‫ﺳﺮي را ﺑـﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻮ ﺟﻤﻌﻪ اﻟﻤﻐﺮاوي وﻫﺮاﻧﻲ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺗﻘﻴﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و اﺳم ّ‬

‫‪ - #‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن آوردن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ,‬او را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ و ﻗﻠﺒﺶ در اﻳﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﻣﺎﻧﺪ ] ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻧﺪارد[ ‪ ,‬وﻟﻲ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ و رﻏﺒﺖ ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮد ﺧﺸﻢ ﺧﺪا را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد و ﺳﺨﺖ ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٠٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺳﻨﺪي‪ #‬از آن دوره ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺎرﻳﺦ آن ﻣـﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ّاول ﻣـﺎه رﺟﺐ‬
‫‪٩١٠‬ق ‪١٥٠٤.‬م اﺳﺖ‪ /‬وﻫﺮاﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ >اﻟﻐﺮﺑﺎء< ﺧـﻄﺎب ﺑـﻪ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در آن‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ اﺣﻜﺎم اﺳﻣﻲ را در ﻧﻬﺎن اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪ /‬او ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫و درود ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ,‬آل و اﺻﺤﺎﺑﺶ از وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻇـﻬﺎر ﺗﺄﺳـﻒ ﻣـﻲﻛﻨﺪ و اداﻣـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻛﻪ در آن ﺷﺮاﻳﻂ دﺷﻮار ﺣﺎﻓﻆ اﺳم ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ,‬در ﺑـﻬﺸﺖ ﺑـﺮﻳﻦ‬
‫ﺟﺎي دﻫﺪ و از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺮ ﺷﻤﺎ را درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻬﺮاﺳﻴﺪ‪ /‬از ﺧـﺎﻟﻖ ﻳﻜـﺘﺎ رﻓـﻊ ﻣـﺤﻨﺖﻫﺎ و‬
‫ﮔﺸﺎﻳﺶ اﻣﻮر ﺷﻤﺎ را ﺧﻮاﻫﺎﻧﻢ‪ /‬ﻫﺮﮔﺰ ذ ﻛﺮ ﺧﺪا را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴﺪ; ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺖﻫﺎ ‪T‬ﺗﺼﺎوﻳﺮ‬
‫ﻗﺪﻳﺴﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ Q‬ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻚ اﺻﻠﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺟﺰ او ﻣﻌﺒﻮدي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬در آن وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدات ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ اﻳﻤﺎ و اﺷﺎره و ﺑﺎ‬
‫ﺣﺮﻛﺎت دﺳﺖ و ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪ /‬زﻛﺎت ﺑﭙﺮدازﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻳﺎ و ﻳﺎ ﻫﺪﻳﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﺮا ﺑﺎﺷﺪ; ﭼﻮن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻋﺒﺎدت ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻮﺑﺘﺎن ﻣﻲﻧﮕﺮد‪ /‬ا ﮔﺮ وﺿﻮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺗﻴﻤﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪن ﺑﺮ دﻳﻮار ﺑـﺎﺷﺪ و ا ﮔـﺮ از ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻤﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻗﻀﺎي آن را در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺟﺎي آورﻳﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮﻳﺪ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﺼﺎري ﺣﻀﻮر‬
‫ﻳﺎﺑﻴﺪ‪ ,‬در دل ﻧﻤﺎز ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺖﻫﺎ اﻳﺴﺘﺎدهاﻳﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺘﺎ را ﻗﺼﺪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﻳﺴﺘﺎدن ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ,‬ﺗﻜﻠﻴﻒ آن از ﺷـﻤﺎ ﺳـﺎﻗﻂ اﺳﺖ;‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮف و ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺷﺮاب‪ ,‬ﺧﻮردن‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ و ﻳﺎ ﻫﺮ ﺣﺮام دﻳﮕﺮي وادارﺗﺎن ﻛﺮدﻧﺪ آنﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ; وﻟﻲ ﻗﻠﺒا اﻧﻜﺎر و‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ آنﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﻫﺮﮔﺎه دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﻜﺎح ﺷﻤﺎ درآوردﻧﺪ‪ ,‬ﭼﻮن آﻧﺎن اﻫﻞ‬
‫ﻛﺘﺎباﻧﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﺪ; وﻟﻲ ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻒ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ دﺧﺘﺮاﻧﺘﺎن را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ آﻧﺎن درآورﻳﺪ‪ ,‬در دل‬
‫آن را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﻴﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻳﺪ از آن ﺳﺮﺑﺎز زﻧﻴﺪ‪ /‬ا ﮔﺮ ﺷﻤﺎ را ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺳﺐ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪ ﻛﻔﺮ ﺑﺮ زﺑﺎن آورﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎ ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻗﺼﺪ دﻳﮕﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﻣﺜ’‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺷﻤﺎ را وادار ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ را ﻣﻤﺪ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ; ﺷﻤﺎ ﻣﻤﺪ را دﺷﻨﺎم ﮔﻮﻳﻴﺪ و ﻧﻴﺖ‬‫ّ‬ ‫‪ m‬ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﺼﺎري‬ ‫ﻣﺤﻤ ﺪ ‪nopq‬‬
‫ّ‬

‫‪ - #‬ﻋﻨﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺿﻤﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻢ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ واﺗﻴﻜﺎن ُرم ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدم‪ ,‬وﺻﻒ آن در ﻓﻬﺮﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺳﭙﺲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ آن را ﻧﻴﺰ دﻳﺪم‪ ,‬ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آ ﻛﺎدﻣﻲ ﺗﺎرﻳﺦ در ﻣﺎدرﻳﺪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ‪T‬ﺣﻮاﺷﻲ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص‪/Q٣٤٤‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٠٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ او ﺷﻴﻄﺎن اﺳﺖ و‪٦٢ ///‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از آﺛﺎر ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورة ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ آﺳﺎنﮔﻴﺮي و ارﻓﺎق ﻣﺬﻫﺒﻲ‬
‫اﺳم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت آن زﻣﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻪ‪ ,‬اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫‪ , Fray‬راﻫﺐ وادي اﻟﺤﺠﺎره ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ در‬ ‫ﻣﺎرﻛﻮس ‪Marcos‬‬ ‫ﻓﺮاي‬
‫ﺳﺎل ‪٩٣٢‬ق ‪١٥٢٦.‬م رﺳﻤا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آراﮔـﻮن اﻋـم ﺷـﺪ; ﮔـﺮوﻫﻲ از آﻧـﺎن در‬
‫روﺳﺘﺎي ﻣﺎرﻳﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اوﺿﺎع ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬
‫ﺷﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ِاﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺳح‬
‫ﻣﺮدم آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ وادار ﻛـﻨﻨﺪ; ﻳﻜـﻲ از اﺷـﺮاف‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺧﻞ اﻳﻦ روﺳﺘﺎ ﺷﺪ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻏﻤﻨﺎ ﻙ و ﺑﻴﭽﺎره ﻛﻪ از‬
‫ﻫﺮ ﺳﻮ در ﻣﺤﺎﺻﺮه دﺷﻤﻦ ﻗﺮار دارﻳﺪ ا ﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮوي از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻗﺮآﻧـﺘﺎن از ﭘـﺬﻳﺮش‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲورزﻳﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه داده ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫‪ m‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﺗﺨﺎذ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ از‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ‪nopq‬‬
‫را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﻗﻠﺒا ﺑﻪ ّ‬
‫ﺧﻄﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻪ ﻗﺼﺪ دارﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻒ ﺷﻤﺎ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﻴﺪ و ﻫﻢ‬
‫از آوارﮔﻲ و ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺑﻌﺪي ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﺠﻴﺐ زاده ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم روﺳﺘﺎي ﻣﺎرﻳﺎ‪ ,‬آﻧﺎن ﺳﺣﺸﺎن را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺗـﻦ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‬
‫دادﻧﺪ‪٦٣ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ,‬ﺣﻜﻢ ﺗﻨﺼﻴﺮ اﺟـﺒﺎري در ﻗـﻠﻤﺮو َﻗﺸْ ـﺘﺎﻟَﻪ رﺳـﻤا در ﺳـﺎل‬
‫‪٩٠٨‬ق ‪١٥٠٢.‬م ﺑـﻪ ﻣـﻮرد اﺟـﺮا ﮔـﺬاﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ /‬ﻗﺸـﺘﺎﻟﻲﻫﺎ در ﺳـﺎل ‪٩١٨‬ق ‪١٥١٢.‬م ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺎوار را ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺟﺎ ﻗﻮل دادﻧﺪ ﺣﻘﻮق آﻧﺎن را‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ ,‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪي ﺑـﻌﺪ در ﺳـﺎل ‪٩٢١‬ق ‪١٥١٥.‬م ﺑـﺮ ﺧـف وﻋـﺪهﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻫﻞ اﻟﺪﱠ ْﺟﻦ ﭘﺎﻳﺎن دادﻧﺪ و ﺣﻜﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ را در ﻣﻮرد ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧـﻴﺰ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو آراﮔﻮن ﺑﻪ وﻳﮋه َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﺜﺮت ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ آﻧﺎن در ﺗﻮﻟﻴﺪات‬
‫ﻛﺸﺎورزي و ﺻﻨﻌﺘﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺘﻌﺮض ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ /‬اﺷﺮاف‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ا ﮔﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻳﺎ اﺧﺮاج ﺷﻮﻧﺪ‪ ,‬ﻛﺎرﻫﺎ و اﻣﻮر ﻛﺸﺎورزي دﭼﺎر اﺧﺘل‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٠٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧــﻮاﻫــﺪ ﺷــﺪ‪ /‬ﺳــﺮاﻧـﺠﺎم ﻣﺴـﺎﻋﻲ اﺷـﺮاف ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻧـﺮﺳﻴﺪ و در ﺳـﺎلﻫﺎي ‪ ٩٣١‬ـ‬
‫‪٩٣٢‬ق ‪ ١٥٢٥.‬ـ ‪١٥٢٦‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ُﺣﻜْﻢ ﺗﻨﺼﻴﺮ را در ﻣﻮرد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آراﮔﻮن‪ ,‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ‬
‫ﻫﻢ اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ و اﺳم در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﻨﻲ ﺳﺮي درآﻣﺪ‪٦٤ /‬‬
‫ّ‬
‫درﺑﺎرة ﻋﺼﺮ اﺧﻴﺮ ﺣﻴﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ دورهاي ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧـﺎ ﮔـﺰﻳﺮ ﺷـﺪﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻗﻠﻢ ﻓﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ; وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در آﺛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﮔﺰارﺷﻲ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﻓﻴﻊ ‪T‬د‪١٠٥٢‬ق ‪١٦٤٢.‬م‪ ,Q‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻫﻞ َﺟﻴّﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬او در اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ا]ﻧﻮار اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ﻓﻲ آﺑﺎء ﺧﻴﺮ اﻟﺒﺮﻳﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از‬
‫ﺳﺮ ي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣـﻔﻆ ﻫـﻮﻳﺖ اﺳـﻣﻲ اﺷـﺎره ﻛـﺮده اﺳﺖ‪ /‬اﺑـﻦ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﻓﻴﻊ ﻛﻪ در ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در َﺟﻴّﺎن ﺑﻮدم ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺪرم را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫ﻣﻜﺘﺐ ﻧﺼﺎري ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ /‬ﻣﻦ در آن ﺟﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ را ﻣـﻲآﻣﻮﺧﺘﻢ‪ ,‬ﭼـﻮن ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪم ﭘﺪرم ﻣﺮا ﺑﺎ آﻣﻮزشﻫﺎي اﺳﻣﻲ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬او ﻟﻮﺣﻲ از ﭼﻮب ﮔﺮدو در ﺑﺮاﺑﺮم‬
‫ﻣﻲﻧﻬﺎد‪ ,‬در ﻛﻨﺎر ﺣﺮوف اﻋﺠﻤﻲ ‪T‬روﻣﻲ‪ Q‬اﻟﻔﺒﺎي ﻋﺮﺑﻲ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻦ آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﮔﻴﺮم‬
‫و ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻣﻲ را ﻫﻤﭽﻮن رازي ﻧﺰد ﺧـﻮﻳﺶ ﻧﮕـﻪدارم و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎن ﺣﺘﻲ ﻣﺎدر‪ ,‬ﺑﺮادر و ﻋﻤﻮﻳﻢ درﺑﺎره آن ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻮﻳﻢ‪ ,‬زﻳﺮا ا ﮔﺮ ﺧﺒﺮ آن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻣﺎ را ﺑﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در آﺗﺶ ﻫ ﻙ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﭘﺪرم ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش‬
‫ﻣﻲداد ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎرﻳﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺻﻨﺎم و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎي ﻗـﺪﻳﺴﻴﻦ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ ,‬در دل و ﻧﻬﺎﻧﻲ ﺳﻮره ﻛﺎﻓﺮون و دﻳﮕﺮ آﻳﺎت ﻗﺮآن را ﺗـوت ﻛـﻨﻴﺪ‪ /‬ﺗـﻌﺪاد‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻣﻲ را ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺮزﻧﺪاﻧﺸـﺎن ﻣـﻨﺘﻘﻞ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻓـﺮاوان ﺑـﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑﻪ ﺷﺪت اﺳﻣﺸﺎن را ﻛﺘﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﺎه ﭘﺪر ﻧـﺰد‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﻳﺶ و ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﺪر ﻫﻮﻳﺖ اﺳﻣﻲ را آﺷﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ /‬ﻓﻘﻂ ﻧﺰد‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺪاﻗﺘﺸﺎن آزﻣﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ اﻣﻴﻦ ﺑﻮدن ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ از اﺳم ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ /‬اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﻓﻴﻊ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﭘﺪرم درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ آﻣﻮزشﻫﺎي اﺳﻣﻲ را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻪام و درﺑﺎرة آنﻫﺎ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺎدرم ﻫﻢ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪام‪ ,‬ﺑﻪ ﻣـﻦ ﮔـﻔﺖ‪ :‬ﺣـﺎل ﻛـﻪ‬
‫اﻣﺘﺤﺎﻧﺖ را ﺧﻮب دادهاي; اﺳم ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺸﺎن ﺻﺎدق و اﻣﺎﻧﺘﺪار آﺷﻜﺎر ﻛﻦ و‪///‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢١٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان َﺟﻴّﺎن‪ ,‬ﺷﻬﺮ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ‪T‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻃـﺎﺋﻲ‬
‫َﺟﻴّﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ َا ْﻟ ّﻔﻴﻪ ‪ ,Q‬را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ُ ,‬ﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ‪ِ ,‬ا ْﺷ ِﺒﻴﻠﻴﱢﻪ‪ُ ,‬ﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ و ﻏﻴﺮه‬
‫ﺗﺮﻙ ﻛﺮدﻳﻢ; ﭘﺲ از ﮔﺮدش در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫اﺳم در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت اﺳم ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻨﻬﺎن و ﭼﻴﺰي درﺑﺎره آن‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و‪٦٥ ///‬‬

‫ﺗﻘﻴﻪ‪ ,‬آﻳﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ‬

‫ﺳﺮي و ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻦ از روش ّ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ روﻳﻜﺮد ﺑﻪ اﺳم ّ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد را از ﺗﻴﻎ دﺷﻤﻦ ﻧﺠﺎت دادﻧﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ اوﻟﻴﺎي اﻣﻮر ﺑﻪ اﺧﺮاج ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻫﻤﻮاره ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﺑﺎﻃﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎناﻧﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻏﻴﺮه‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺎري وﻓﺎداري ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳم ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣّﺎ آﻧﺎن ﭼﻮن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﭘﺎرهاي از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺳﻣﻲ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﻳـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻀﻌﻴﻒ آن ﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م‬
‫ﺑﻪ ﺑد اﺳﻣﻲ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻏﻠﺐ ﺳﺎ ﻛﻨﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮرﺳﻴﺪﮔﺎن ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬زﻳﺮا‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ آﻧﺎن اروﭘﺎﻳﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲاﻧﺪ‪٦٦ /‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻗﺒﺎل ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

‫ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛـﻪ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺳـﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻗـﺪرت ﺑـﺮﺗﺮ اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺖ‪,‬‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﺣﺴﺎس درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺗﺤﻤﻞ‬
‫آﻧﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗـﻔﺘﻴﺶ ﻋـﻘﺎﻳﺪ ‪ ٦٧‬در ﺳـﺎلﻫﺎي‬
‫ﺳﺮي و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺧﺼﺎﻳﺺ‬
‫‪٩١٧‬ـ‪٩٣٢‬ق ‪١٥١١.‬ـ‪١٥٢٦‬م‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﺳم ّ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را ﺑﻪ ﻣﻮرد اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و از ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ دﻳﻦ‬
‫اﺳم ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ از ﻗﺒﻴﻞ ﻛﺎرﺑﺮد زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺒﻲ ﻳﺎ ﺷﻔﺎﻫﻲ‪ ,‬روش ﺷﺮﻋﻲ‬
‫ذﺑﺢ ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ,‬ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدن‪ ,‬ﻣﺮاﺳﻢ ازدواج و ﻏﻴﺮه ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺤﺎ ﻛـﻢ ﺗـﻔﺘﻴﺶ‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺄﻣﻮراﻧﻲ را ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺑﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣﺴﻠﻂ و ﻣﺮاﻗﺐ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن اﻋﻤﺎل اﺳﻣﻲ و‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺣﺮام اﻋم ﻛﺮده‪ ,‬اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ; وﻟﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮه ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي وﺿﻊ‬
‫ﺷﺪه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٦٨ /‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎد از ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن آن‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺪي ﻣﻬﻢ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﻲ ‪ S - 2‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧة‬
‫رﺋﺎل آ ﻛﺎدﻣﻲ ﺗﺎرﻳﺦ در ﻣﺎدرﻳﺪ ﻧﮕﻪداري ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮي ﺗﺒﻌﻴﺪي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻛﺎﻓﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﭼﻪ آﻧﺎن از ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ /‬در‬
‫ﺻﻮرت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‪ ,‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﺧﻮد را در زﻧﺪاﻧـﻲ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴّﺎت ﻣﺘﻮﻟّﻴﺎن اﻣﻮر ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺗﺎرﻳﻚ و ﺳﻴﺎه ﺑﻮد و‪ ///‬ﭘﻴﺮوان ﺻﻠﻴﺐ‬
‫ﻛﻮدﻛﺎﻧﻤﺎن را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﮔﻲ از ﻣﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻛﻔﺮ‬
‫‪T‬ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ Q‬ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از داراﻳﻲ ﻣﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﮔﺰاﻓﻲ ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺎ را از ﭘﺎي درآورﻧﺪ و‪///‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ارﺑﺎﺑﺎن اﻳﻦ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮﻳﻢ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻀﻮ ﺗﻨﺎﺳﻠﻲ ﻣﺎ داغ ﻧﻬﻨﺪ و ﻳﺎ ﻣﺎ را اﺧﺘﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮ ﻗﺪرت ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺜﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‬
‫و‪ ///‬ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻬﺮﺑﺎن را ﺷﺎ ﻛﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ را از اﻳﻦ رﻧﺞ و ﺧﻄﺮ ﻧﺠﺎت داد و‪٦٩ ///‬‬

‫او‪ ,‬ﺷﺎرل ّ‬
‫اول ‪Carles 1 of‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ در ﭘﻲ ﻣﺮگ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ در ﺳﺎل ‪٩٢٢‬ق ‪١٥١٦.‬م ﻧﻮة‬
‫‪ , Spain‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼـﻨﺪي ﺑـﻪ ﺷـﺎرل ﭘـﻨﺠﻢ ﻣـﻮﺳﻮم‬ ‫)‪(Charles, V Holyg Roman Emperor‬‬

‫ﺷﺪ‪ ٧٠ ,‬ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺎپﻫﺎ ﻧـﻴﺰ از آن در ﺑـﻴﻢ و‬
‫ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪٩٣٢‬ق ‪١٥٢٦.‬م ﻫـﻴﺄﺗﻲ را ﻧـﺰد ﺷـﺎرل‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﺗﺠﺎوزات ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر رﻓﻊ ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲﻫﺎ و‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي دوﻟﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ‪ ,‬ﺷﺎرل ﻗﻮل داد رﻧﺞ آﻧﺎن را ﻛﺎﻫﺶ دﻫـﺪ; از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣﺒﻠﻎ ﮔﺰاﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ در‬
‫اﻣﻮرﺷﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ٧١ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ او ﺑﺎ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﺟﺎزه داد ﺑﻪ ﻣﺪت‬
‫ده ﺳﺎل از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻮﺷﺶ داﺷـﺘﻪ ﺑـﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ازدواج ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺎﺑﺮ ﺟﺪا ﮔﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻣﻲﭘﺮدازﻧـﺪ ﺑـﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺼﺎدره اﻣﻮال ﻣﺴﺎﺟﺪ ‪T‬اوﻗﺎف‪ Q‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ,‬ﻗـﺮار ﺷـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ راﺗﺒﻪ ‪T‬ﻣﺴﺘﻤﺮي‪ Q‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻨﻨﺪ و‪ ٧٢ ///‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺷﺎرل ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎپ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛـﻴﺶ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﺎ اراده و اﺧـﺘﻴﺎر آﻧـﺎن اﻧـﺠﺎم ﻧـﻤﻲﮔﻴﺮد و‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢١٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻇﻬﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻃﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ از ﻋﻘﻴﺪه ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻜﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ آﻣﻮزش و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺳﺮﻟﻮﺣة ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ٧٣ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪,‬‬
‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﻨﺖﻫﺎي اﺳﻣﻲ‪ ,‬در ﻛﻨﺎر‬
‫اﺑﺰارﻫﺎي ﻓﺸﺎر و ﺗﻬﺪﻳﺪ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﻴﺰ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ ﻧـﻴﺰ ﺳـﻮد‬
‫ﺟﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي آﻣﻮزش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣـﺪارس ﺗـﺒﺸﻴﺮي اﻳـﺠﺎد ﻛـﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﺸﻜّﻞﻫﺎ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان >ﺗﺒﺸﻴﺮ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ < ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ /‬در‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﻋوه ﺑﺮ اﺳﻘﻒﻫﺎ و ﻛﺸﻴﺶﻫﺎ‪ ,‬ﻋـﻤﻮم ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن را ﻧـﻴﺰ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎز روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻣﺮاﺳﻢ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﮔﻨﺎه و ﻏﻴﺮه ﻫﻤﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﻣـﻮرد ﺗـﻮﺟﻪ ﻗـﺮار‬
‫دﻫﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲاش ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ درﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬زﻳﺮا از‬
‫ﺳﻮﻳﻲ ﻣﺒﻠﻐﺎن د‪m‬ﻳﻞ ﻣﺤﻜﻢ و ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪهاي اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ و ﺧﻮد اﺑﺰار دﺳﺖ ﺳﺮدﻣﺪاران‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ; از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺒﺸﻴﺮي وﻗﺘﻲ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﺪت‬
‫ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺻﺮف آن ﻫﺎ ﺷﻮد‪ ,‬ﺣﺎل آن ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ /‬واﻧﮕﻬﻲ‪ ,‬آزار و اذﻳﺖ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ را‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ وﺟﻪ ﻧﻘﺪي ﻛﻪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود ﻣﻲآوردﻧﺪ; ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ رﺷﻮه از آﻣﻮزشﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺳﺮﺑﺎز ﻣﻲزدﻧﺪ‪٧٤ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻧﻌﻄﺎف ﭘﺬﻳﺮي ﺷﺎرل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧـﺎﺷﻲ از ﺷـﺮاﻳـﻂ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺳﻮي ﻣﺮزﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ اﻳﺎم دوﻟﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﺳﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ‬
‫ورود ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻟﻮﺗﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮد; ﭼﻮن آﻣﻮزهﻫﺎي او ﻣﺬﻫﺐ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ را‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از آن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﺰاري ﭘﺮﻓﺎﻳﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲداد‪ /‬ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺳﺎل ‪٩٢١‬ق ‪١٥٢١.‬م ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎي آﺛﺎر ﻟﻮﺗﺮ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر راه ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬دوﻟﺖ وﺣﺸﺖ زده ﺷﺪ و ﺑﺨﺸﻲ از ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن آنﻫﺎ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داد‪ ٧٥ /‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻗﻮاي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺲ از درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺑﻪ اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪٩٢٢‬ق ‪١٥١٦.‬م ﺑﺎ ﻋﻘﺐ راﻧﺪن ﻗﻮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮ ﺳﻮاﺣﻞ اﻟﺠﺰاﻳﺮ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ,‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻗﻮاي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪,‬‬
‫ﻫﻢ ﺧﻄﻮط ارﺗﺒﺎﻃﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ در ﻣﻌﺮض آﺳﻴﺐ ﺟﺪّ ي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻢ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﻀﺎﻋﻔﻲ ﺑﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ وارد ﻛﻨﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي از آﻧﺎن ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺗﺮﻙ ﻣـﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻗـﺼﺪ اﻧـﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي ﺑـﻪ ﻗـﻮاي‬
‫اﺳﻣﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺳﻮاﺣﻞ اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ‪ ٧٦ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺷﺎرل در دوره ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‬
‫‪٩٢٢‬ـ‪٩٦٣‬ق ‪١٥١٦.‬ـ‪١٥٥٦‬م ﮔﺎه ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪاراآﻣﻴﺰي‬
‫اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﺮا ﻛﺶ ﺳﻠﻄﻪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ; واﻗﻌﻪاي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺒﺎت وﺣﺸﺖ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ‬
‫ﻣﻤﺎﻟﻚ ﺟﻨﻮب اروﭘﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ /‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ از ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ از دﺳﺖ‬
‫رﻓﺘﻪ ﻣﻲدﻳﺪ; ‪ ٧٧‬از آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم ‪٩٦٣T‬ق ‪١٥٥٦.‬م‪ ,Q‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺎرل‪ ,‬ﺗﺴـﺎﻣﺢ‬
‫ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺎ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎد و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن را اﻣﺮي ﻣﺤﺎل ﺗﻠﻘﻲ و ﻫﻤﻪ ﺗﻮان ﺧـﻮد را‬
‫ﺻﺮف ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻈﺎﻫﺮ اﺳم در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻛﺮد‪ /‬در اﻳﻦ اﻳﺎم از ﺳﻮﻳﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑـﻪ اﺗـﻬﺎم‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮرد آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻗﺮار ﻣـﻲدادﻧـﺪ و از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ ﭼـﻮن‬
‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻣﻮﺿﻊ دﻓﺎﻋﻲ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧة ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﮔﺎه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻲﺳﭙﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﻗـﺮﺑﺎﻧﻲ ﻏـﻴﺮت دﻳـﻨﻲ ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎ در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﭘـﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪٧٨ /‬‬

‫ﺟﻮي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﺘﻲ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن و‬

‫در ﭼﻨﻴﻦ ّ‬
‫ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮﻳﺶاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺼﻤﺎﻧة دﺷﻤﻦ از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﻜﻨﺠﻪ‪ ,‬ﻗﺘﻞ و ﺗﺒﻌﻴﺪ را ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﺪادﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ,‬ﻣﺜ’ ﺑـﺎ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن درﻳﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ دﺷﻤﻦ دﺳﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ; ﺑﻪ ﻃﻮري‬
‫ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮان ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﻧﻴﺰ در ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧﺪ و ازﺷﻐﻞ ﻣـﺎﻫﻴﮕﻴﺮي‬
‫آﻧﺎن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻀﻮر ﻗﻮاي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻏﺮب ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺷﻌﺎر‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢١٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آزادي َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ از ﭼـﻨﮓ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن را ﺳـﺮ ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ ,‬ﻋـﺎﻣﻞ ﻣـﺆﺛﺮي در ﺗـﻘﻮﻳﺖ روﺣـﻴﻪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻮد‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻋم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺗﺮﻛﺎن‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد و اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ از وﺟﻮد ﭘﻴﺮوان ﺻـﻠﻴﺐ‬
‫ﭘﺎ ﻙ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪٧٩ /‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺪون ﻫﺮاس از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎ ﻣـﻘﺮرات ﻇـﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر ﻫﺮ روز ﺑﺎ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺟﺪﻳﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ /‬در ﺳﺎل‬
‫‪٩٧٥‬ق ‪١٥٦٧.‬م ﺣﻜﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻋم ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﺗﺤﺖ ﻛﻨﺘﺮل و‬
‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزي آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن وﺿﻊ‬
‫ﺷﺪه‪ ,‬ﻛﺎﻣ’ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﭘﻮﺷﺶ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ دﻗﻴﻘا اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﺎﻳﺪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ را ﻓﺮا‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ آﻣﻮزﺷﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ,‬از‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻧﺎم و ﻟﻘﺐ اﺳﻣﻲ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ‪ ,‬در ﻣﻬﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺳﻨﺖ زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ اﺳﻣﻲ را ﻛﻨﺎر ﻧﻬﻨﺪ‪ ,‬در اﺳﺘﺤﻤﺎم از ﺷﻴﻮة ﻣﻌﻤﻮل ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦﻫﺎ‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ در روزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ و اﻋﻴﺎد درﻫﺎي ﻣﻨﺎزل ﺧﻮﻳﺶ را ﮔﺸﻮده‬
‫ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺄﻣﻮران ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻋـﻤﻠﻲ ﺧـف‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺘﺐ ﻋﺮﺑﻲ را ﻇـﺮف ﻳﻚ ﻣـﺎه ﺗـﺤﻮﻳﻞ دﻫـﻨﺪ و در‬
‫ﺻﻮرت داﺷﺘﻦ ﻗﺮآن‪ ,‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪن‪ ,‬ﺳﺨﺖ ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ و‪ ///‬اﻣﺎ دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ِاﻋﻤﺎل اﻳﻦ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮيﻫﺎ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺷﺪﻳﺪ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و آﻧﺎن در‬
‫ﺳﺎل ‪٩٧٦‬ق ‪١٥٦٨.‬م در ﺑﺮاﺑﺮ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش زدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻗﻴﺎم از ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺷﺮوع ﺷـﺪ‪ /‬او‬ ‫دواﻟﻮر‪Bernando de Valor‬‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ اﻟﺒﺸﺎرت َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو‬
‫ﺧﻮد را اﺑﻦ اﻣﻴﻪ ‪ Aben Humeya‬ﻧﺎﻣﻴﺪ و روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن اﻃﺮاف را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﻮ‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻓـﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ‬
‫‪ , Aben‬ﻳﻜـﻲ از ﻳـﺎران ﺧـﻮﻳﺶ را‪ ,‬ﺑـﻪ ﻧـﺎﺣﻴﻪ اﻟﺒـﻴﺎزﻳﻦ َﻏ ْ‬ ‫ﻓـﺮج ‪Farax‬‬ ‫اﺑﻦ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي آنﺟﺎ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺼﻴﺎن ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ,‬در ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻗـﻴﺎم آﻧـﺎن‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و‪m‬ﻳﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و دﻳﺮﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺄﻣﻮران ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﻛﺸﻴﺶﻫﺎ را‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪٨٠ /‬‬

‫در ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از ﺟﻬﺎن اﺳم ﻳﺎري ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻔﻴﺮاﻧﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﺗَﻄْﻮان‪ ,‬اﻟﺠﺰاﻳﺮ و ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ; ّاﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن داده ﻧﺸﺪ‪ /‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ واﻟﻲ اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﺟﻨﮓاﻓﺰار ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ اﻳﺎم‬
‫ﻗﻮاي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺟﺒﻬﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﻗﺒﺮس ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن درﮔﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪٩٧٩‬ق ‪١٥٧١.‬م در ﻧﺒﺮد ﻟﭙﺎﻧﺘﻮ ‪ Lepanto‬از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣـﺘﺤﺪ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻛﺮدﮔﻲ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬وﻧﻴﺰ و دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺎپ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ,‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤا ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪٨١ /‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﻮرش ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﭼﻨﺪي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺳﺨﺖ ﻧﮕﺮان ﻛﺮد‪ /‬آﻧﺎن در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎﻳﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي اﻃﺮاف آن را ﺑﻪ ﻛﻨﺘﺮل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ; ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮب آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮد از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻈﺎرت ﻛﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ّاولﻳﻪ ﺑﻴﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ اﺧﺘف اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن رﻫﺒﺮﺷﺎن‪ ,‬اﺑﻦ اﻣﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫‪ , Aben‬در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﻗـﻮاي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻧـﺎ ﻛـﺎم ﻣـﺎﻧﺪ و در ﺳـﺎل‬ ‫)‪Abo (Ibn -Abu‬‬ ‫او‪ ,‬اﺑــﻦ اﺑــﻮ‬
‫‪٩٧٩‬ق ‪١٥٧١.‬م ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺎل درﮔـﻴﺮي ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در و‪m‬ﻳﺖ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺲ از ﺗﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ اوﺿـﺎع ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻲرﺣﻤﻲ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺷﻤﺎري از ﻛﻮدﻛﺎن و زﻧﺎن آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت درآوردﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ را از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻏَﺮﻧﺎ َﻃﻪ اﺧﺮاج و ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ‬
‫اﻳﺎﻟﺖ َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و ﺗﻬﺪﻳﺪات آﻧﺎن‬
‫در ﺟﻨﻮب ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ٨٢ /‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﺗﺮﺣﻴﻞ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ,‬ﻫﺮ‬
‫ﻳﻚ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻲ ﻧﺸﻴﻦ ﺟﻨﻮب از ﻗﺒﻴﻞ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ُ ,‬رﻧْﺪَ ه‪ ,‬ﻣﺎﻟَ َﻘﻪ‪ ,‬اﻟ َﻤﺮ ﱠﻳﻪ‪ ,‬وادي آش و ﻏﻴﺮه‬
‫را ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ,‬ﻛﻪ ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪٩٨٢‬ق ‪١٥٧٤.‬م‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ,‬ﻃﺮد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ اﺟﺮا درآوردﻧﺪ‪٨٣ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و وﺣﺸﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم از ارﺗﺒﺎط آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن‬
‫درﻳﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎي ﻣﻐﺮب و ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ داﺷﺖ‪ ,‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺮﻛﺰ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ و آراﮔﻮن را ﻧﻴﺰ از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪ /‬اﺑﺘﺪا آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢١٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺿﺪّ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮد‪ ,‬آن ﮔﺎه در ﺳﺎل ‪٩٩٠‬ق ‪١٥٨٢.‬م دﺳﺘﻮر داد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫را ﻫﻢ در ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﺿﻤﻦ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺑدﺷﺎن‪ ,‬از اﺗﺤﺎدﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫رﻗﺒﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪٨٤ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎل ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از ﻣـﻮﻃﻨﺸﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧـﺠﺎﻣﻴﺪ; زﻳـﺮا اﺷـﺮاف و ﺻـﺎﺣﺒﺎن زﻣـﻴﻦ ﺑـﻪ د‪m‬ﻳـﻞ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ﺗﺸﺎن‪ ,‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺤت ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ /‬از‬
‫ﻃﺮﻓﻲ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪T‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ Q‬ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲﺗﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دﻓﻊ‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪات اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﺸﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻛﻪ در رأس آﻧﺎن اﻣﻴﺮ ﭘﻴﺮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﻘﻒ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺮﻧﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧـﻴﺰ آﻧـﺎن را ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺻﺪد اﺳﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﺎوار را ﺿﻤﻴﻤﻪ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺮﻧﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪات ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎنﻫﺎ‪ ,‬ﺑﻪ آن ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻘﺎم ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻄﺮ ﺗـﺮﻛﺎن‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﮕﺮان ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ; ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در و‪m‬ﻳﺖ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻫـﻮادار‬
‫دارد و ﺗﻌﺪاد ﻃﺮﻓﺪاران او در آراﮔﻮن و َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦﻫﺎ اﺳﺖ‪ /‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻮادار ﺗﺮﻛﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ راهﻫﺎ را دﻗﻴﻘا ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و از ﻧـﻘﺎط ﺿـﻌﻒ و ﻧـﻘﺺ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣـﺎ‬
‫آ ﮔﺎهاﻧﺪ; ﺑﺎﻳﺪ ﭼﺎرهاي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل آﻣﺪن ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﺎن وﺟﻮد دارد و‪٨٥ ///‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭼﺸﻢ دوﺧـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬در ﻣﻐﺮب ‪O‬ﻣﺮاﻛﺶ‪ N‬ﺷﺮﻓﺎي ﺳﻌﺪﻳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺷﺮﻓﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﺎن در ﻇﺎﻫﺮ ﻫﻢ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮب ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﮔـﻮﻧﻪاي دﻳﮕـﺮ رﻗـﻢ ﻣـﻲﺧﻮرد‪ /‬در آن‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻗﻮاي ﺧﻮﻳﺶ را در ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﻐﺮب اﻗﺼﻲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻮازن‬
‫ﻗﻮا را در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ و آن ﮔﺎه ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻳﺎري رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ /‬اﻣﺎ راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﺎﻧة ﺷﺮﻓﺎ ﺑﺎ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺳﻮاﺣﻞ‬
‫ﻣﻐﺮب از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﺮاﺋﺶ و اﺻﻴ‪ Q‬در دﺳﺘﺮس ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و آﻧﺎن از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﭘﻴﺸﺮوي ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﻣـﻐﺮب ﻣﺴـﺪود ﻛـﻨﻨﺪ‪ ٨٦ /‬اﻟﺒـﺘﻪ در‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﻐﺮب ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از ﺣﻤت اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ;‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي اﺧﺮاج ﺷﺪه از َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎﻳﻲ در ﺗَﻄْﻮان ‪ ,‬از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺿﺮﺑﻪ زدن ﺑﻪ ﻗﻮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻳﻮرشﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در َﺳ ْﺒﺘَﻪ‪َ ,‬ﻃﻨ َْﺠﻪ و اﺻﻴ‪ Q‬ﺗﺮ ّد د داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﻨﮓ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ‬
‫در ﺳﺎل ‪٩٩٧‬ق ‪١٥٨٨.‬م ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺳﻴﺘﻪ را از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲﻫﺎ ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪٨٧ /‬‬
‫َ َْ‬
‫ﺑﻪ رﻏﻢ ﺗـشﻫﺎي ﮔﺴـﺘﺮدهاي ﻛـﻪ در ﻋـﻬﺪ ﻓـﻴﻠﻴﭗ دوم از ﻃـﺮﻳﻖ ﺷـﺒﻜﻪﻫﺎي وﺳـﻴﻊ‬
‫و ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺴﺎن ﺳﺎزي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﻨﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ‪٨٨‬‬

‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ,‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ در زدودن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻧﺼﻴﺐ ﭘﻴﺮوان‬
‫ﻣﺴﻴﺢ ﻧﺸﺪ‪ /‬ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻔﺘﺸﺎن آﺛﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و دﻳﻨﻲ آﻧﺎن را از ﭘﻨﻬﺎﻧﮕﺎهﻫﺎ و ‪m‬ي ِﺟﺮز دﻳﻮارﻫﺎ‬
‫ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺮم ﺣﻔﻆ آنﻫﺎ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺣﻤﻴّﺖ ﺧﺎﺻﻲ در ﺣﻔﻆ آنﻫﺎ ﻛﻮﺷﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺎ دادن وﻋﺪهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺮ آﺛـﺎر اﺳـﻣﻲ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﺑﻨﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪١٠٠١‬ق ‪١٥٩٣.‬م ﺑﺎ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ اﻋم ﻛﺮدﻧﺪ ا ﮔﺮ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ را ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻫﻤﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺨﺸﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و دﻳﮕﺮ ﺗـﺤﺖ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮراﺗﻲ وﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻏﻴﺮت دﻳﻨﻲ از‬
‫ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺳﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٨٩ /‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل در دﻫة ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﺳﺮدﻣﺪاران دﻳﻦ و دوﻟﺖ در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺑﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮ‬
‫اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را از ﻛﺸﻮر اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮاﻧﺪازﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺤﻮ آﻧﺎن از ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑـﺮﺧـﻲ ﮔـﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻓـﺮاد ﺑـﻴﻦ ‪ ١٨‬ﺗـﺎ ‪ ٤٠‬ﺳـﺎل‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را در ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ و در ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺎق ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻏﺬاي ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺪﻫﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﻪ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ :‬اﻃﻔﺎل ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺷﺶ‬
‫ﺳﺎل دارﻧﺪ از واﻟﺪﻳﻨﺸﺎن ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘـﺮورﺷﮕﺎهﻫﺎ ﺑﺴـﭙﺎرﻧﺪ ﺗـﺎ ﻣـﻄﺎﺑﻖ ﺳـﻨﺖ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﻮﻧﺪ; در ﺿﻤﻦ از ازدواج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺸﺎرﻫﺎ را‬
‫ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ آﻧﺎن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﻫﻢ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻛﺎر در ﻣﻌﺎدن ﻗﺎرة اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪادي را در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺮده ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ را در درﻳﺎ ﻏﺮق ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و ﻃﺮد ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﺎن از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﻣﻄﺮح‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢١٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم در ﺳﺎل ‪١٠٠٦‬ق ‪١٥٩٨.‬م‪,‬‬
‫در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ /‬ﺑـﻌﺪ از‬
‫ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم ﭘﺴﺮش ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺳﻮم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ /‬در زﻣﺎن او رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺬف ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رأي دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻃﺮحﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪ ﻣﻮرد‬
‫اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪٩٠ /‬‬

‫ﺳﺘﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪّ ﺳﺎت ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺎﺗﺢ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ اﺑﺰار ﻣﻤﻜﻦ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫وﺣﺪت دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎ ﻛﻢ ﻛﺮدن آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺷـﻌﺎﻳﺮ اﺳـﻣﻲ ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﻠﻜﻪ در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ از ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﻲ و اﻓﺘﺮا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﻣﻘﺪّ ﺳﺎت اﺳم ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ آﺛﺎري ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻠﻮ از ﻃﻌﻦ و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﺑﻪ اﺳم ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪن اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎروا ﮔﻮﻳﻲﻫﺎ‪ ,‬ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﻲ از اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑـﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ; از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ آﺛﺎر ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻧﺎردو ﺑﻴﺮﻳﺰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﻲ ﻣﻮاﺟﻬﺔ اﻟﻘﺮآن ﻳﺎد‬
‫ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ اﺛﺮ در ﺳﺎل ‪٩٣٤‬ق ‪١٥٢٨.‬م در ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ و در ﺳﺎل ‪٩٣٨‬ق ‪١٥٣٢.‬م در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ آﺛﺎر‪ ,‬ﻛﺘﺎب ازﻫﺎق اﻟﻘﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ راﻫﺐ ﻓﻠﻮراﻧﺴﻲ آن را‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ /‬او ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﺳﻴﺎ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﺪف‬
‫ﺧﻮﻳﺶ از ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺗﻘﻮﻳﺖ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ اﺛـﺮ در‬
‫ﺳﺎل ‪٩٠٦‬ق ‪١٥٠٠.‬م در ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ و در ﺳﺎل ‪٩٠٨‬ق ‪١٥٠٢.‬م در ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﻛـﺘﺎﺑﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻮرا]ﻳﻤﺎن ﺿﺪّ اﻟﻘﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮان دي ﺗـﻴﻦ ﺗﺄﻟﻴـﻒ و در ﺳـﺎل‬
‫ﻣﻮاﺟﻬﺔ ﺿﺪّ اﻟﻘﺮآن و‬ ‫‪٩٢٥‬ق ‪١٥١٩.‬م در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻟﻮﺑﻲ اوﺑﺮﻳﻘﻮن ﻧﻴﺰ اﺛﺮي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫اﻟﻨﺤﻠﺔ اﻟﻤﺤﻤﺪ ّﻳﺔ ﻣﻦ ﺧ‪Q‬ل ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ وﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻔﺴﻪ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ آن را در‬ ‫ﺿﺪّ‬
‫ﺳﺎل ‪٩٦٢‬ق ‪١٥٥٥.‬م در َﻏﺮﻧﺎﻃَﻪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و‪٩١ ///‬‬
‫ْ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻧـﺎﺷﺎﻳﺴﺖ در ﻣـﻮرد دﻳـﻦ اﺳـم‪ ,‬ﺗـﻨﻬﺎ‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺳﺘﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ارﺑﺎﺑﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ,‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن دادن ﻫﻴﺄتﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺟﻬﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ در ﺑﻴﻦ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢١٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺪارﺳﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ داراﻟﻌﻘﻴﺪه در ﻣﺤت ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻧﺸﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ در آنﻫﺎ ﻛـﻮدﻛﺎن‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ آﺷﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺸﻴﺸﺎن را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺒﺸﻴﺮي ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ روي آورﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣـﻨﻈﻮر در ﺳـﺎل‬
‫‪٩٠٧‬ق ‪١٥٠١.‬م ﻛﺘﺎب ﻗﻮاﻋﺪ وﻗﺎﻣﻮس ﻋﺮﺑﻲ را در َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺗﺪوﻳﻦ و در دﺳﺘﺮس آﻧﺎن ﻗﺮار دادﻧﺪ‬
‫و‪٩٢ ///‬‬

‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﺒﻠﻴﻐﻲ ﻫﻢ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺮ ﺧف ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﺷﻌﺎﺋﺮ‬
‫دﻳﻨﻲ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ واﺟﺒﺎت اﺳﻣﻲ ﺗش واﻓﺮي را از ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدادﻧـﺪ‪ /‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺒﺎدات ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ در ﺑﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫آراﮔﻮن ﻧﺴﺨﻪاي ﺧﻄﻲ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ آﻧﺎن در ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﺣﺘﻲ از رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺞ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ٩٣ /‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ورد و ﺑﺪل آﺛﺎري ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ از ﻋﻈﻤﺖ اﺳم و ﻗﺪرت و ﻋﺰت دﻳﺮﻳﻨة‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد‪٩٤ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮيﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪّ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﻣـﻮرد‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ِاﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﺪ‪ ,‬آﻧﺎن ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ آﺛﺎر دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را ﺑﺎ ﺣـﺮوف‬
‫ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ‪O‬ا]ﻋﺠﻤﻴﻪ‪ Aljamiado N‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪,‬‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻋوه ﺑﺮ ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪن ﺑﺮ ﻧﺎﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺎرﺷﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻣﺰ ﻫﻮﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﻮن ﻗﺮآﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﻣﻲ‬
‫را اﻏﻠﺐ دو زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺑﻴﻦ ﺳﻄﻮر ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻣﻌﺎدل ﻋﺮﺑﻲ آن ﻫﺎ‬
‫را ﻧﻴﺰ درج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ اﺧﺘﻟﻲ در ﻣﻌﺎﻧﻲ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺘﻮن رخ ﻧﺪﻫﺪ‪٩٥ /‬‬

‫ﮔﺎه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در وا ﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬در ﻣﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺟـﻠﺴﺎت‬
‫ﻛﻣﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﺎت د‪m‬ﻳﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻬﺘﺮ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را رد ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﻴﺢ و ﺗﺜﻠﻴﺚ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﻪاي در ﺑﻴﻦ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﻤﻮاﺿﻊ اﻟﺴﺒﻌﺔ واﻟﺜ‪Q‬ﺛﻮن ﻓﻲ اﻟﻘﺮآن ﺣـﻮل وﺣـﺪاﻧـﻴﺔ ا‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺸﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﺎ اﺛﺒﺎت وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎ د‪m‬ﻳﻞ ﻛﺎﻓﻲ ﺗﺜﻠﻴﺚ رد‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﺟﺪﻟﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﭼﻨﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤ ّﻤﺪ ﻏﻮزﻳﺮ رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﺪ ارﻛﺎن اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻧﺘﺸﺎر وﺳﻴﻌﻲ داﺷﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از راهﻫﺎي ﺣﻔﻆ اﻳﻤﺎن اﺳﻣﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺳﺮي ﻛﺘﺎب اﻟﻘﺮآن را ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﺟﻠﺴﺎت ّ‬
‫ﻃﺮق ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺻﺪد ﺑﺮ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﻲاﺛﺮ ﺳﺎزﻧﺪ‪٩٦ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺎي ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ ﭘـﺮداﺧﺖ‬
‫ﺻﺮ اﻓﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺰاﻳـﺎي اﺟـﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن از ﺷﻐﻞﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﺮي‪ ,‬ﻗﻀﺎ‪ّ ,‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره در ﻣﻌﺮض اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ و ﺳﺘﻢﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ارﺑﺎﺑﺎن‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﻪاي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را از دﻳﻨﺸﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ,‬ﮔﺎه از ﺷﺪت‬
‫ﺗﻌﺼﺐ آﻧﺎن را در آﺗﺶ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ آﻧﺎن را ﻋﻘﻴﻢ ﺳﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺴـﻠﺸﺎن‬
‫ﻣﻨﻘﺮض ﺷﻮد‪ /‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻋﺎﻣﻪ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ دم از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲزﻧﻨﺪ در ﺑﺎﻃﻦ ﻣﺸﺘﻲ ﻛﻔﺎر و ﺑﺪ ﻋﻘﻴﺪهاﻧﺪ‪ ,‬در ﻫﻴﭻ ﻣﻮردي ﻗﺎﺑﻞ‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻫﻤﺪل دﺷﻤﻨﺎن ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ آﻧﺎن ﻳﺎري ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ; اوﻟﻴﺎي اﻣـﻮر ﻫـﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻓـﺮاواﻧـﻲ را ﺻـﺮف ﺗـﻨﺼﻴﺮ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬اﻣﺎ آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﺳـﺮﺳﺨﺘﻲ و ﻣـﻘﺎوﻣﺖ ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﻮﺷﺶﻫﺎ را ﺑـﻲﺛﻤﺮ و‬
‫ﺟﻮي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮد و‬ ‫‪٩٧‬‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﺑﺎ ﻧﺎ ﻛﺎﻣﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ///‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ّ ,‬‬
‫اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از وﻃﻨﺸﺎن‪ ,‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در‬
‫روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﺠﺰ و درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ اﺧﺮاﺟﺸﺎن از َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﺑـﺮاي ﺗـﻮﺟﻴﻪ آن‪,‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﺣﺪﻳﺚ درﺑﺎرة ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺳم در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده و آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻮﺷﺘﻪاي از آﻧﺎن ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه‪ ,‬ﻛﻪ ﻧﺴﺨة ﺧﻄﻲ آن‬
‫ﺑﺎ ﻛﺪ ‪ ٧٧٤‬در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣ ّﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬در آن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫‪ , m‬رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ,‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤ ﺪ ‪nopq‬‬
‫رواﻳﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ,‬روزي ّ‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﺗﻜﻴﻪ زده و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻐﺮب ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺮﻳﺴﺖ‪ /‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻳﺎ‬
‫رﺳﻮل ا‪ ,‬ﭼﺮا ﻣﻲﮔﺮﻳﻴﺪ؟ آن ﺣﻀﺮت ﭘـﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺧـﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﺟﺰﻳﺮهاي‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ ‪ ,‬ﻧﺸﺎن داد; آن دورﺗﺮﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳم از آن ﺟﺎ ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ٩٨ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪,‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٢١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪ اﺧﺮاج ﺧﻮﻳﺶ از اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﭼـﻨﻴﻦ اﻟﻘـﺎ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﭘـﻴﺸﮕﻮﻳﻲﻫﺎي‬
‫‪ m‬در ﺷﺮف وﻗﻮع اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬

‫اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬

‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﻮرﺧـﺎن اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از آن ﺑـﻪ دوره ﻋـﻈﻤﺖ و ﺳـﺪة‬
‫ﻃﻳﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ دل ﻣﺸﻐﻮﻟﻲﻫﺎي دوﻟﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزد‪ /‬دوﻟﺘﻤﺮدان اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت دژ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﺧﺼﺎل ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ و ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﺑﺰارﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آﻧﺎن را ﺟﺬب ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻛﻨﻨﺪ; اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠة ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ُﺟﻠﻮس ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺳﻮم ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ‪١٠٠٦T‬ق ‪١٥٩٨.‬م‪ ,Q‬ﺳﺮدﻣﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن درﻳﺎﻳﻲ و ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬داﺷﺘﻦ رواﺑﻂ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ,‬ﺧﺎرج ﻛﺮدن ﺛﺮوت ﻣﻠﻲ از ﻛﺸﻮر و ﻏﻴﺮه ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٩٩ /‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﮔﺰارش داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي آراﮔﻮن ﺑﻪ ﻫﺎﻧﺮي ﭼﻬﺎرم ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪,‬‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ا ﮔﺮ او ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ آﻣﺎدﮔﻲ دارﻧﺪ ﺑﺎ دهﻫﺎ ﻫـﺰار ﻧـﻔﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎرياش ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪ /‬در ﭘﻲ آن ﺑﺰرﮔﺎن دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺑﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ را از‬
‫ﺳﺮ راه ﺑﺮدارﻧﺪ و در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎﻟﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻮال ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻧـﻔﻊ‬
‫دوﻟﺖ ﺿﺒﻂ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻮد آﻧﺎن را ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ‪ ٦٠‬ﺳﺎل دارﻧﺪ از ﻛﺸﻮر اﺧﺮاج و اﻓﺮاد ﺑﻴﻦ ‪ ١٥‬ﺗﺎ‬
‫‪ ٦٠‬ﺳﺎل را ﺑﺮاي ﭘﺎرو زدن و ﺧﺪﻣﺖ در ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻛﻮدﻛﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋـﻘﻴﺪه‬
‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ درآورﻧﺪ و‪١٠٠ ///‬‬

‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از آﻏﺎز ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑﺤﺚ اﺣﺮاج ﻫﻤﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺖ; وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻴﻦ اوﻟﻴﺎي اﻣﻮر اﺧﺘف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ /‬آﻧﺎن ﻛﻪ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ّ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻃﺮد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ در اﻳﻦ ّاﻳﺎم در ﻣـﻨﺎﻃﻖ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻲ ﻧﺸـﻴﻦ ﻧـﺎﻗﻮسﻫﺎ را ﺑـﺎ‬
‫ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﻧﻮاﺧﺘﻨﺪ و ﺷﺎﻳﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ اﻧﺴﺎن در ﻧﻮاﺧﺘﻦ آنﻫﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارد;‬
‫اﻳﻦ ﺻﺪاﻫﺎ ﻫﺸﺪارﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ دﻫﻨﺪ ﺗـﺎ از وﻃـﻦ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﺧﺮاج ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ١٠١ /‬اﺷﺮاف و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣ ﻙ و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺑﻪ اﺧﺮاج‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻋﺘﺮاض داﺷﺘﻨﺪ; زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﺴﺎرات ﻓـﺮاواﻧـﻲ ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﺷﺆون ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻨﺪ‪,‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﺎره اﻧﺪﻳﺸﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣﻪاي ﻗﺮار ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻮال ﻏـﻴﺮﻣﻨﻘﻮل‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ اﺷﺮاف وا ﮔﺬار ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن از ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪١٠٢ /‬‬

‫ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ درﺑﺎره اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻗـﻄﻌﻲ در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد در‬
‫ﺳﺎل ‪١٠١٨‬ق ‪١٦٠٩.‬م ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮراي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺗـﺼﺎدﻓﻲ‬
‫ﻧﺒﻮد; زﻳﺮا در اﻳﻦ اﻳﺎم اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻫﻠﻨﺪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ دوازده ﺳﺎﻟﻪاي اﻣﻀﺎ ﻛﺮد و ﺑـﺎ ﻓـﺮاﻧﺴـﻪ و‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ ﻗﺮارداد ﻣﺘﺎرﻛة ﺟﻨﮓ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻧﻴﺮو و اﻣﻜﺎﻧﺎت‬
‫ﻛﺎﻓﻲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ روﻧﺪ اﺧﺮاج ﻧـﻮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ‪T‬ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‪ Q‬را ﺗـﺤﺖ ﻛـﻨﺘﺮل‬
‫درآورد و ﻳﺎ ﺑﺎ وا ﻛﻨﺶ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ آﻧﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل دوﻟﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻤﻠﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﺣﻜﻢ اﺧﺮاج‪ ,‬از دور اﻧﺪﻳﺸﻲﻫﺎ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ‪m‬زم ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮد و اﻳﻦ ﻓـﺮﻣﺎن را ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺮا ﻧﻜﺮد‪ /‬ﻣﺜ’ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪١٠١٨‬ق ‪١٦٠٩.‬م‪ ,‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺤﺪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ‪,‬‬
‫آراﮔﻮن در ﺳﺎل ‪١٠١٩‬ق ‪١٦١٠.‬م و در ﻣﻮرد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻮﭼﻚ اﻣﺎ ﻣ ّﺘ ِ‬
‫آن را ﺗﺎ ﺳﺎل ‪١٠٢٣‬ق ‪١٦١٤.‬م ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻧﺪاﺧﺖ‪ /‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﺣﺘﻴﺎطﻫﺎ ﺑـﺎز ﻫـﻢ در ﺑـﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﻤﭽﻮن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺧﺮاج ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫در ﻧﻮاﺣﻲ روﺳﺘﺎﻳﻲ و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ زدﻧﺪ و ﭼﻨﺪي زﻣﺎﻣﺪاران اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫را دﭼﺎر ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ; اﻣﺎ ارﺗﺶ ﻛـﺎرآزﻣـﻮده و ﻣـﺠﻬﺰ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺘﻞ ﻋـﺎم و‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﺸﺎن ﭘﺎﻳﺎن داد‪١٠٣ /‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﺮد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻋم ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دو‬
‫ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور ﺣﻜﻢ اﺧﺮاج ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻳـﻴﺪ ﻛﺸـﻴﺸﺎن ﻗـﺮار ﮔـﻴﺮﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬ﻣﺘﻜ ّﻠﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ از اﺧﺮاج اﻃﻔﺎل‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺷﺶ ﺳـﺎل دارﻧـﺪ‪ ,‬ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷـﻮد‪ /‬اﻳـﻨﺎن را ﺑـﻪ داراﻟﺘـﻌﻠﻴﻢﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪١٠٤ /‬‬

‫در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي اﺧﺮاج ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻃﻋﺎت ﭼﻨﺪان روﺷﻨﻲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ,‬از ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺧﺘف ﮔﺰارش دادهاﻧﺪ‪ /‬ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٢٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻓﺘﻨﺪ; وﻟﻲ ﭼﻮن ﺗﻌﺪادﺷﺎن در آن ﺟﺎ زﻳﺎد ﺷﺪ‪ ,‬اﻳﻦ دوﻟﺖ‬
‫ﺑﺎ اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﮔﺰاف آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و از ﻃﺮﻳﻖ درﻳﺎ رواﻧﻪ ﺑد اﺳﻣﻲ ﻛﺮد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‬
‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻲ و ﺗﻠﻔﺎت ﺑﺴﻴﺎر از ﺳﻮاﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و در آن ﺟﺎ ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ﻟُﺲ از ﻗﺒﻞ و ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻨﺎن ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﺆﺛﺮي ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن درﻳﺎﻳﻲ و ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺮوي‬
‫درﻳﺎﻳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻤﻮاره ﺗﻬﺪﻳﺪي ﺟﺪّ ي ﺑﺮاي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ‬
‫آﻣﺪن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﺎدر اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺻﻮرت دژﻫﺎﻳﻲ درآﻣﺪ ﻛﻪ از‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َاﻧْﺪَ ُﻟﺴﻲ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪١٠٥ /‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ آن ﻛﻪ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اﺛﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪,‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻣﻬﺎﺟﺮت از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮده و راهﻫﺎي ﺳﻔﺮ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫اﺛﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻃ‪Q‬ﻋﺎﺗﻲ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را‪ ,‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ‬
‫درﺑﺎره راهﻫﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺮاﻧﺴـﻪ رﺳـﻴﺪﻳﺪ ﻋـﺎزم‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺳﺎﻧﺘﺎﻣﺎرﻳﺎدﻟﻮرﻳﺘﻮ ‪ Santa Maria de Lorito‬ﺷﻮﻳﺪ‪ /‬در ﺷﻬﺮ ﻟﻴﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻬﻞ و‬
‫ﻳﻚ ﺳﻜﻪ ﻃ ﻳﺎ ﻧﻘﺮه ﺑﭙﺮدازﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻴ‪Q‬ن اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ از آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫ﺳﺎﻣﺎرﻛﻮي ‪ Samarko‬وﻧﻴﺰ ﺳﻔﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬ﭘﺲ از ﻓﺮود آﻣﺪن از ﻛﺸـﺘﻲ ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﻣـﻴﺪان ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬آن ﮔﺎه وارد ﻣﺴﺎﻓﺮﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﺑﺖ اﻗﺎﻣﺖ در آن ﺑـﺎﻳﺪ ﻣـﺒﻠﻐﻲ را‬
‫ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪ /‬ﻫﻴﭻ ﺧﻮردﻧﻲ ﻳﺎ ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ از ﻣﺴﺎﻓﺮﺧﺎﻧﻪ ﺧﺮﻳﺪاري ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻴﻤﺖ اﺻﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬آن ﭼﻪ ﻧﻴﺎز دارﻳﺪ از ﻣﻴﺪان ﺷﻬﺮ ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻓﺮادي را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺳﺮ آﻧﺎن ﺳﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻨﺎن از ﺟﻤﻠة ﺗﺮﻛﺎناﻧﺪ و‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﻮش زرد دارﻧﺪ‪ ,‬ﻳﻬﻮدياﻧﺪ‪ /‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺰرگ‬
‫ﺗﺮﻛﺎن ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺷﻤﺎ را درﺳﺖ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛـﺮد‪ /‬ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﺑﮕـﻮﻳﻴﺪ ﻋـﺪهاي از‬
‫ﺑﺮادران ﻣﺎ در ﺳﺎﻟﻮﻧﻴﻚ ‪ Salonica‬اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮوﻳﻢ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫آذوﻗﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎﻧﺰده روز ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻴﺪ و‪١٠٦ /<///‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮔـﺮﭼـﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر رﺳـﻤﻲ در ﺳـﺎلﻫﺎي ‪ ١٠١٨‬ـ ‪١٠٢٣‬ق ‪ ١٦٠٩.‬ـ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪١٦١٤‬م ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ داده ﺷﺪ‪ ,‬وﻟﻲ اﻓﺮاد و ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎﻳﻲ از آﻧﺎن ﺗﺎ‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮا ﻛﻨﺪه در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻋم ﻛﺮدﻧﺪ ﺧـﻴﺎﻟﺸﺎن از ﺟـﺎﻧﺐ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ آﺳـﻮده ﻧـﻴﺴﺖ; ﭼـﻨﺎن ﻛـﻪ در ﺳـﺎل‬
‫‪١٠٩١‬ق ‪١٦٨٠.‬م ﻣﺤﻜﻤﻪ ﻣﺎدرﻳﺪ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن درﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮد و زﻧﺪه در آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪١٠٧٨‬ق ‪١٦٦٧.‬م در ُﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎي ﻣﻘﺪس ﺷق زدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﻮﻳﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﻫﻨﻮز ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ‬
‫در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪١٠٧ /‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺧﺮاج دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ وﻳـﮋه در ﺑـﺨﺶ اﻗـﺘﺼﺎد ﻣـﺘﺤﻤﻞ‬
‫ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺤﺎ ﻛﻢ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎت دﻳﻨﻲ و دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ درآﻣﺪﻫﺎي ﻛـﻧﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﮔـﺮﻓﺘﺎر ﻛﺴـﺎدي ﺑـﺎزار ﺷـﺪﻧﺪ‪ /‬اﺷـﺮاف و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻗﻄﺎع ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ رﻫﮕﺬر آﺳﻴﺐ ﺟﺪّ ي دﻳﺪﻧﺪ‪ /‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻣﻮال ﻣﻨﻘﻮل‬
‫و ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ آن ﻫﺎ را ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑـﻪ دﺳﺖ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻧـﻴﻔﺘﺪ‪,‬‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻧﻘﺪﻳﻨﮕﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻃﺮد اﻳﻦ ﮔﺮوه در ﻫﻤة زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي اﻋﻢ از ﻛﺸﺎورزي‪ِ ,‬ﺣ َﺮف و ﺻﻨﻌﺖ‪ ,‬ﺗﺠﺎرت‪ ,‬ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻏـﻴﺮه ﺗﺄﺛـﻴﺮ ﻣـﻨﻔﻲ‬
‫ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎد و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑﺎ ﺑﺤﺮانﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﺷﺪ; ‪١٠٨‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺳﺪة را دوره اﻧﺤﻄﺎط اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪١٠٩ /‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫‪ ١‬ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ا]ﺣﺎﻃﺔ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا ﻋﻨﺎن‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٤٢١ ,‬ق‪٢٠٠١.‬م‪ ٩٢.٢ ,‬ـ ‪/٩٣‬‬
‫‪ (Banu‬در اﺻﻞ از ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻗﺪﻳﻢ در‬ ‫)‪Ashqilula‬‬ ‫‪ ٢‬ـ ﺑﻨﻮاﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺳم آوردﻧﺪ و از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ‬
‫ﻧﺼﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﻤﻜﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در زﻣﺎن ﺣﺎﻛﻢ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﻣﺤ ّﻤ ﺪ دوم ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﻓﻘﻴﻪ ‪ ٦٧١T‬ـ ‪٧٠١‬ق‪ ,Q‬ﺑﻴﻦ او و ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ ﻧﺰاع درﮔﺮﻓﺖ; ﻃﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ ﺧﻮد را ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻐﺮب‪ ,‬ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﻣﺮﻳﻨﻲ‪ ,‬اﻋم‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻃﻴﻦ ﻣﻐﺮب ﺑﺮ و‪m‬ﻳﺖ ﻣﺎ ﻟَﻘَﻪ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﺴﺘﻮﻟﻲ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺣﻜﻤﺮان ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﻐﺮﺑﻲﻫﺎ در اﻣﻮر اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﺑﻴﻦ ﺳﻃﻴﻦ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ و ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺷﻬﺮ وادي آش را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻐﺮب وا ﮔﺬار و ﺣﻜﻤﺮان ﻣﺮﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ از ﺷﻬﺮ ﻗﺼﺮ ﻛﺒﻴﺮ در ﺷﻤﺎل ﻣﻐﺮب ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ در آن ﺟﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻨﻲ اﺷﻘﻴﻠﻮﻟﻪ در ﺳﺎل ‪٦٨٧‬ق ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ اداره اﻣﻮر ﺷﻬﺮ ﻗﺼﺮ ﻛﺒﻴﺮ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ ‪T‬ﻋﺒﺎدي‪ ,‬اﺣﻤﺪ‬
‫ﻣﺨﺘﺎر‪ ,‬ﺣﻮاﺷﻲ ﻧﻔﺎﺿﺔ اﻟﺠﺮاب ﻓﻲ ﻋ‪Q‬ﻟﺔ ا]ﻏﺘﺮاب ‪ ,‬ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ٣٣١.٢ ,‬ـ ‪/Q٣٣٢‬‬
‫‪ ٣‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻲ‪١٩٥٨ ,‬م‪/٣٦٦.٤ ,‬‬
‫‪ ٤‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺮاﺑﻊ‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب‬
‫اﻟﻤﺘﻨﺼﺮﻳﻦ‪ , N‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٧ ,‬ق‪١٩٩٧.‬م‪ ,‬ص ‪ ٣٨‬ـ ‪/٣٩‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٥‬ـ اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬اﻋﻤﺎل ا]ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘـﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻤﻜﺸـﻮف‪,١٩٥٦ ,‬‬
‫ص‪/٢٨٦‬‬
‫‪6. Makki, Mahmoud, "the Political History of al=Andalus", The Legacy of Muslim‬‬

‫‪Spain, ed. by Jayyusi, (Leiden, 1994), vol.I, p. 77’ Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250‬‬

‫‪- 1516 (Oxford University , 1976), vol. I, p. 156.‬‬

‫‪7. Chalmeta, P. Encyclopaedia of Islam (EI 2), vol. VII, p. 286.‬‬

‫‪8. Hillgarth, J. N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516. vol. I, p. 326; Harvey, Islamic‬‬

‫‪Spain, p. 28.‬‬

‫‪ ٩‬ـ دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻗﺪرتﻫﺎ در اﻣﻮر ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﺎ اﻫﺪاف آﺷﻜﺎر و ﭘﻨﻬﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑﻨﻲ‬
‫ﻣﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺟﻬﺎد و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي دﻳﻨﻲ وارد اﻧﺪﻟﺲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ روي دﻳﮕﺮ ﺳﻜّﻪ اﻫﻤﻴّﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺑﺮ آن ﺑﻮدﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴّﺖ ﺗﺠﺎري و اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻮاﺣـﻞ ﻣـﻤﻠﻜﺖ‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪ ,‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﻣﻲ ‪T‬ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ Q‬ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد‬
‫از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛـﻨﺪ‪ /‬ﺗـﺠﺎرت‬
‫ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺗﺎﺟﺮان ﭘﻴﺰاﻳﻲ و ﺟﻨﻮاﻳﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑـﺨﺸﻲ ﻧـﻴﺰ در دﺳﺖ آرا ﮔـﻮن و‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ /‬ﺟﻤﻬﻮريﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻨﺎﻓﻊ اﻗـﺘﺼﺎدي در ﻫـﻤﻪ ﺟـﺎ ﺣـﻀﻮر داﺷـﺘﻨﺪ;‬
‫ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي آن ﻫﺎ ﻫﻢ ﻛﺎ‪m‬ﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﻲ و ﻫﻢ ﺳﺮﺑﺎز و ﻧﻴﺮو ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺳـﻮد‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺪة ‪٩‬ق‪١٥.‬م دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺗﺪﺑﻴﺮ و‬
‫ﺣﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ دوﻟﺖ اﺳﻣﻲ ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﻮد; اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺪت‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ را از ﻣﺪار اﺳﻣﻲ ﺧﺎرج ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺗﺴﺨﻴﺮ اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﻪ اﻳـﻦ ﺗـشﻫﺎ و‬
‫ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي زﻳﺮ ﭼﺘﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪Harvey,(Islamic Spain, pp. 160 - 161).‬‬

‫‪ ١٠‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ٣٦٩.٤ ,‬ـ ‪/٣٧٠‬‬

‫‪11. Chejne, Anwar, Muslim Spain its history and culture (The University of Minnesota, 1974),‬‬

‫‪p. 99.‬‬

‫‪12. Harvey, Islamic Spain, p. 189.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٢٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪ ١٣‬ـ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ;٧٧٥.٧ ,‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬اﻋﻤﺎل ا]ﻋ‪Q‬م ‪ ,‬ص‪/٢٩٧‬‬
‫‪ ١٤‬ـ ﻧﻮﻳﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ,‬ا]ﻟﻤﺎم ﺑﺎ ٕ] ﻋ‪Q‬م ﻓﻴﻤﺎ ﺟﺮت ﺑﻪ ا]ﺣﻜـﺎم‬
‫وا]ﻣﻮر اﻟﻤﻘﻀﻴﺔ ﻓﻲ وﻗﻌﺔ ا]ﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺰﻳﺰ ﺳﻮرﻳﺎل ﻋﻄﻴﻪ‪ ,‬دﻛﻦ ﻫﻨﺪ‪١٣٩٠ ,‬ق‪١٩٧٠.‬م‪,‬‬
‫‪;١٨١.٣‬ﻧﻮﻳﺮي ‪T‬د‪٧٧٥‬ق‪ Q‬درﮔﻴﺮي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن در ﺳـﻮاﺣـﻞ اﻧـﺪﻟﺲ را‪ ,‬ﺑـﺮاﺳـﺎس‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آورده اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ ١٥‬ـ ﻧﻮﻳﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ‪ ١٨٧.٣ ,‬ـ ‪ ;١٨٨‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴـﺎن ﻋـﺒﺎس‪,‬‬
‫‪ ١٤.٥‬ـ ‪ ;١٥‬ﻗﺲ‪ :‬اﻋﻤﺎل ا]ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ص ‪ ;٣٠٥‬اﻟﻌﺒﺮ ‪ ;٧٧٦.٧ ,‬ﻧﺎﺻﺮي‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪,‬‬
‫ا]ﺳﺘﻘﺼﺎء ]ﺧﺒﺎر دول اﻟﻤﻐﺮب ا]ﻗﺼﻲ‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‪ ,١٩٥٤ ,‬ﺟﺰء ﺳﻮم‪ ,‬ص ‪ ١٣٥‬ـ ‪/١٣٧‬‬
‫‪ ١٦‬ـ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل واﻗﻌة ﻃﺮﻳﻒ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻠﻘﺐ ﺑـﻪ اﻟﻐـﻨﻲ ﺑـﺎ‪ ,‬ﺣـﺎﻛـﻢ ﻏـﺮﻧﺎﻃﻪ ‪ ٧٥٥T‬ـ‬
‫‪٧٩٣‬ق‪ ١٣٥٤.‬ـ ‪١٣٩١‬م‪ ,Q‬ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺧﻄﺮ‪ ,‬ﺑﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲﻫﺎي وزﻳﺮش‪ ,‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬و ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺣﺎﺟﺐ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬اﺑﻮ ﻧﻌﻴﻢ رﺿﻮان‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺗﺎ رواﺑﻂ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ را ﺑـﺎ دوﻟﺖ ﻗﺸـﺘﺎﻟﻪ ﺑـﻬﺒﻮد‬
‫ﺑﺨﺸﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻦ ﺧﻠﺪون را در ﺳﺎل ‪٧٦٥‬ق‪١٣٦٣.‬م ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﺒﻴﻠﻴﻪ ﻧﺰد‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮم ﺣﺎﻛﻢ ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ اﺷـﺎره ﻣـﻲﻛﻨﺪ‬
‫‪ T‬اﻟﻌﺒﺮ‪ ٨٨٠.٧ ,‬ـ ‪/Q٨٨١‬‬
‫‪ ١٧‬ـ ﺳﺨﺎوي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬اﻟﻀﻮء اﻟ‪Q‬ﻣﻊ ]ﻫﻞ اﻟﻘﺮن اﻟﺘﺎﺳﻊ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪٦٧.٥ ,‬‬
‫ـ ‪/٦٨‬‬
‫‪18. Chejne, Anwar, Muslim Spain its History and Culture, p. 101; Makki, Mahmoud, }the‬‬

‫‪Political History of al - Andalus", The legacy of Muslim Spain. Ed. by Jayyusi, vol.I, p. 82.‬‬

‫‪19. Harvey, Islamic Spain, P.225; Chejne, anwar, Muslim Spain its History and Culture, p.‬‬

‫‪107.‬‬

‫‪20. Kamen, Henry , Spain 1969 - 1714 A Society of Conflict (New York, 1983), pp. 1-2.‬‬

‫‪ ٢١‬ـ ﺑﻌﺪ از اﺗﺤﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ آرا ﮔﻮن و ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﻠﻜﻪ‬
‫آرا ﮔﻮن و ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺑﻨﺎم واﻟﺮا‪ (Valera) ,‬در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ‬
‫آن را در ﺳﺎل ‪١٤٨١‬م ﺑﻪ اﻳﺰاﺑ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮد; ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻤﺎم اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﻋﻄﺎ‬
‫ﻛﺮده; ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﻠﻜﻪ آرا ﮔﻮن و ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮر رﺳﻤﻲ از ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد; از آن ﭘﺲ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺖ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٢٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪(Kamen, Henry, spain 1469 - 1714 A Society of Conflict,p. 10).‬‬

‫‪22. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, pp. 1-3.‬‬

‫‪23. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516. vol. II, pp. 381-382.‬‬

‫‪ ٢٤‬ـ ﻛﺘﺎب اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ ﻓﻲ اﻧﻘﻀﺎء دوﻟﺔ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ ﻳﺎ ﻧﺒﺬة اﻟﻌﺼﺮ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻣﻠﻮﻙ ﺑﻨﻲ ﻧـﺼﺮ از‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﻣﺠﻬﻮل ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪١٩٤٧‬ق‪١٥١٤.‬م‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪,‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﺳﻣﻲ درﺑﺎره ﺣﻮادث ﺳﻘﻮط ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻮده ﻛـﻪ از آن اﻳـﺎم‬
‫ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه از اﺷﺮاف ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﺑﻮده و ﺧﻮد در ﺟﻮاﻧـﻲ ﺣـﻮداث‬
‫آن ﺟﺎ را دﻳﺪه و ﺣﺘﻲ در ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ وﻟﻲ در ﻧﻬﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ و از ﺗﺮس ﻣﻔﺘّﺸﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ را آﺷﻜﺎر ﻧـﻤﻲﻛﺮده اﺳﺖ ‪T‬ﻧﻚ‪ :‬ﻋـﻨﺎن‪ ,‬ﻧـﻬﺎﻳﺔ‬
‫ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ , ,‬ص ‪ ١٩٥‬ـ ‪/Q١٩٦‬‬
‫‪ ٢٥‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ ﻓﻲ اﻧﻘﻀﺎء دوﻟﺔ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮة‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪ ,‬ص ‪/٨٦‬‬
‫‪26. Harvey, Islamic Spain, pp. 286 - 287.‬‬

‫‪ ٢٧‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ‪ ,‬ص ‪ ٩٠‬ـ ‪/٩١‬‬

‫‪ ٢٨‬ـ ﻫﻤﺎن‪ ,‬ص ‪ ٩٤‬ـ ‪/٩٨‬‬
‫‪ ٢٩‬ـ ﻫﻤﺎن‪ ,‬ص ‪ ٩٨‬ـ ‪ ;١٠٠‬ﻗﺲ‪ :‬ﻣﻘﺮي‪ ,‬ازﻫﺎر اﻟﺮﻳﺎض ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻋﻴﺎض‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣـﺼﻄﻔﻲ‬
‫اﻟﺴﻘﺎ و دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٥٨ ,‬ق ‪١٩٣٩.‬م‪;٦٦.١ ,‬‬
‫‪Harvey, Islamic Spain, pp. 302 - 305.‬‬

‫‪ ٣٠‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ص ‪ ٢٢٧‬ـ ‪ ;٢٢٨‬راﺋﻒ‪ ,‬اﺣـﻤﺪ‪ ,‬ﺧـﺎﻃﺮة ﺳـﻘﻮط‬
‫اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪١٣٧٠ ,‬ش‪ ,‬ص‪/٩٦‬‬
‫‪ ٣١‬ـ اﺑﻦ اﻳﺎس‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﺑﺪاﺋﻊ اﻟﺰﻫﻮر ﻓﻲ وﻗﺎﻳﻊ اﻟﺪﻫﻮر‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣـﺤﻤﺪ ﻣـﺼﻄﻔﻲ‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٤٠٤ ,‬ق‪١٩٨٤.‬م‪ ٢٤٤.٣ ,‬ـ ‪/٢٤٥‬‬
‫‪ ٣٢‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ‪ ,‬ص ‪ ١٠١‬ـ ‪/١٠٢‬‬
‫‪ ٣٣‬ـ ﻫﻤﺎن‪ ,‬ص ‪ ١١٢‬ـ ‪/١١٤‬‬
‫‪ ٣٤‬ـ ﻫﻤﺎن‪ ,‬ص‪/١١٤‬‬
‫‪ ٣٥‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ٥٢٥.٤ ,١٩٩٧ ,‬ـ ‪/٥٢٦‬‬
٢٢٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

36. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, p. 33.

,‫م‬١٩٦٢.‫ق‬١٣٨٢ ,‫ ﻗـﺎﻫﺮه‬,‫م‬Q‫ ﻣﻮاﻗﻒ ﺣـﺎﺳﻤﺔ ﻓـﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ ا]ﺳـ‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‬,‫ ـ ﻋﻨﺎن‬٣٧
/٣٠٢‫ص‬
‫ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ‬,‫ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻟﻮﺛﺮوپ ﺳـﺘﻮدارد‬,‫ﻣﻲ‬Q‫ ﺣﻮاﺷﻲ ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ ا]ﺳ‬,‫ ﺷﻜﻴﺐ‬,‫ ـ ارﺳن‬٣٨
/١٠ ‫ ص‬,‫ ﺟﻠﺪ ّاول‬. ‫ ﺟﺰء دوم‬,‫م‬١٩٧٣.‫ق‬١٣٩٤ ,‫ داراﻟﻔﻜﺮ‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ﻋﺠﺎج ﻧﻮﻳﻬﺾ‬
/٥٤ ‫ ـ‬٥٣ ‫ ص‬,‫ش‬١٣٦٨ ,‫ ﻣﺸﻬﺪ‬, ‫م‬Q‫ اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن اﺳ‬,‫ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي‬,‫ ـ ﺣﺎﺋﺮي‬٣٩
40. Read. Jan, The Moors in Spain and Portugal (London, 1974), p. 220.

/١١٨ ‫ ـ‬١١٧‫ ص‬,‫ ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ‬٤١

/٥٢٨ ‫ ـ‬٥٢٧.٤ ,‫ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‬,‫ ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ‬,‫ ـ ﻣﻘﺮي‬٥٢
43. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, p. 37.

44. Hitti, Philip k. History of the Arabs from the Earliest Times oto the Present. (Macmilian,

1970), p. 556.

/١٤ ‫ ص‬,‫ ﺟﻠﺪ ّاول‬,‫ ﺟﺰء دوم‬, ‫ﻣﻲ‬Q‫ ﺣﻮاﺷﻲ ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ ا]ﺳ‬,‫ ﺷﻜﻴﺐ‬,‫ ـ ارﺳن‬٤٥
46. Read. Jan. The Moors in Spain and Portugal, p. 223; Kamen, Henry, p. 172.

47. Lane Poole, Stanley, The Moors inSpain (Lahore, 1967), p. 282.

48. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature from the Middle Ages to the Present, tr.

By Andrew Hurley (Brill, 1992), p. 194; Harvey, "The Political, Social and Coltural

History of the Moriscos", The legacy of Muslim Spain, Vol.I, pp. 218-219.

‫ ـ‬٩٤.٣ ,‫م‬١٩٩٤.‫ق‬١٤١٤ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ‬,‫ ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‬,‫ ـ ﻣﻘﻠﺪ اﻟﻐﻨﻴﻤﻲ‬٤٩

‫ ﺟﺰء‬,‫م‬١٩٩٢.‫ق‬١٤١٢ ,‫ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺤﺪﻳﺚ‬,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وﺣﻀﺎرﺗﻪ‬,‫ ﺣﺴﻴﻦ‬,‫; ﻣﺆﻧﺲ‬٩٥
/١٥٧ ‫ ـ‬١٥٦ ‫ ص‬,‫ ﺟﻠﺪ دوم‬. ‫ﺳﻮم‬
50. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516. vol. II, pp. 570-571; Harvey, "The

Political, Social and Cultural History of the Moriscos", The Legacy of Muslmi Spain, vol.I,

pp. 205-206;

,‫م‬١٩٩٧.‫ق‬١٤١٨ ,‫ ﺑـﻴﺮوت‬,‫د اﻟﺸـﺎم‬Q‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻤﺎﻟﻴﻚ ﻓﻲ ﻣﺼﺮ و ﺑ‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻬﻴﻞ‬,‫ﻃﻘّﻮش‬

/٥٥٠ ‫ ـ‬٥٤٩‫ص‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٣٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٥١‬ـ ﻣﻘﺮي‪ ,‬ازﻫﺎر اﻟﺮﻳﺎض ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻋﻴﺎض‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺼﻄﻔﻲ اﻟﺴﻘﺎ و دﻳﮕﺮان‪ ١٠٨.١ ,‬ـ ‪/١١٥‬‬
‫‪ ٥٢‬ـ ﻃﻘّﻮش‪ ,‬ﻣـﺤﻤﺪ ﺳـﻬﻴﻞ‪ ,‬اﻟﻌـﺜﻤﺎﻧﻴﻮن ﻣـﻦ ﻗـﻴﺎم اﻟﻲ ا]ﻧـﻘ‪Q‬ب ﻋـﻠﻲ اﻟﺨـ‪Q‬ﻓﺔ ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪,‬‬
‫‪١٤١٥‬ق‪١٩٩٥.‬م‪ ,‬ص ‪ ١٢٦‬ـ ‪ ;١٢٧‬ﺣﻤﻮده‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﺴـﻴﺎﺳﻲ واﻟﻌـﻤﺮاﻧـﻲ‬
‫وا]ﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬ﻣﺼﺮ‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٣٧٦ ,‬ق‪١٩٥٧.‬م‪ ,‬ص‪/٣٠٢‬‬
‫‪ ٥٣‬ـ ﺑﻴﺮﻧﺠﻴﻪ‪ ,‬ﺟﺎن و دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اوروﺑﺎ اﻟﻌﺎم‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ وﺟﻴﻪ اﻟﺒـﻌﻴﻨﻲ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪,‬‬
‫‪ ١٩٩٥‬م‪ ٢١٤.٢ ,‬و ‪/٢٤٣‬‬
‫‪54. Wiegers, G.A. "Moriscos", Encyclopaedia of Islam (EI 2, 1993), vol. 7, pp. 242 - 243.‬‬

‫‪ ;١١٨‬ﻗﺲ‪Hillgarth, Vol. II, p. 474. :‬‬ ‫‪ ٥٥‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ ‪ ,‬ص‬

‫‪ ٥٦‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬دﻳﻮان اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ واﻟﻤﺤﺎﻛﻤﺎت اﻟﻜﺒﺮي‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٤٨ ,‬ق‪١٩٣٠.‬م‪ ,‬ص‬
‫‪ ٣٧‬ـ ‪/٣٨‬‬
‫‪57. Harvey, "The Political, Social and Cultural History of the Moriscos", The Legacey‬‬

‫‪of Muslim Spain, vol. I, pp. 208 - 209.‬‬

‫‪ ٥٨‬ـ ﺗﻘﻴﻪ از رﻳﺸة وﻗﻲ‪ ,‬ﻳﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﺧـﻮﻳﺶ اﺳﺖ‪ /‬ﻛـﻠﻤﻪ ﺗـﻘﻮي‬
‫‪T‬ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺧﺪاﺗﺮﺳﻲ‪ Q‬ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ رﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ ///‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن در ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺗﺎرﻳﺨﺸﺎن‬
‫اﻗﻠﻴﺘﻲ در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌة اﺳﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒا ﺗﺤﺖ رژﻳﻢﻫﺎﻳﻲ زﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﻌﺘﻘﺪاﺗﺸـﺎن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻨﻬﺎ راه ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻟﻤـﻘﺪور از اﺷـﺎﻋة آزاداﻧـة ﻋـﻘﺎﻳﺪﺷﺎن‬
‫ﺧﻮدداري ورزﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻄﺮ اﻧﻘﺮاض آﻧﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻜﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻋـﻠﻴﻪ‬
‫ﺣﻜّﺎم ﺟﻮر‪ ,‬وﺟﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﺮده و از اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻧﺪ ‪T‬ﻋﻨﺎﻳﺖ‪,‬‬
‫ﺣﻤﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺮﺟـﻤﻪ اﺑـﻮﻃﺎﻟﺐ ﺻـﺎرﻣﻲ‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪١٣٦٢ ,‬ش‪ ,‬ص ‪ ٢٤١‬ـ‬
‫‪/Q٢٤٢‬‬
‫‪ ٥٩‬ـ ﻋﻨﺎﻳﺖ‪ ,‬ﺣﻤﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺻﺎرﻣﻲ‪ ,‬ص ‪/٢٤٢‬‬
‫ﺧﺮ ﻣﺸﺎﻫﻲ‪ ,‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪﻳﻦ‪> ,‬ﺗﻘﻴﻪ<‪ ,‬داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺸ ّﻴﻊ ‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪ ﺻﺪر ﺣـﺎج ﺳـﻴﺪ‬
‫‪ ٦٠‬ـ ّ‬
‫ﺟﻮادي و دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٥ ,‬ش‪/٣٨.٥ ,‬‬
‫‪ ٦١‬ـ ﻃــﺒﺮي‪ ,‬ﻣــﺤﻤﺪ ﺑــﻦ ﺟــﺮﻳﺮ‪ ,‬ﺟـﺎﻣﻊ اﻟﺒـﻴﺎن ﻓـﻲ ﺗـﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘـﺮآن ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻔﻜـﺮ‪,‬‬
‫‪١٤١٥‬ق‪١٩٩٥.‬م‪ ,‬ﺟﺰء ‪ . ١٤‬ﺟﻠﺪ ‪ ,٨‬ص ‪/٢٣٨‬‬
‫‪ ٦٢‬ـ ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص ‪ ٣٤٢‬ـ ‪/٣٤٤‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٣١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪63. Harvey, "The Political , Social and Cultural History of the Moriscos:, The Legacy of‬‬

‫‪Muslim Spain, vol.I, pp. 210-211.‬‬

‫‪64. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, pp. 68-69; Hillgarth, J.N. The‬‬

‫‪Spanish Kingdoms 1250 - 1516. Bol. II, p. 531.‬‬

‫‪ ٦٥‬ـ ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬ﺣﻮاﺷﻲ ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻲ ‪ ,‬ﺟﺰء دوم‪ ,‬ﺟﻠﺪ ّاول‪ ,‬ص ‪ ٢٤‬ـ ‪/٢٦‬‬
‫‪66. Harvey, "the Political, Social and Cultural History of the Moriscos", The Legacy of‬‬

‫‪Muslim Spain, vol.I, p. 212.‬‬

‫‪ ٦٧‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺨﻦ از ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ )‪ (inquistion‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬اذﻫﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ; ﭼﻮن ﻣﺤﺎﻛﻢ اﻳﻦﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺪت‪ ,‬ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ و ﺷﺪت ﻋﻤﻞ از ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‬
‫‪ (Sixtus‬در ﺳﺎل ‪٨٨٢‬ق‪١٤٧٨.‬م ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫)‪IV‬‬ ‫ﺑﻮد‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه در ﭘﻲ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎپ ﺳﻴﻜﺴﺘﻮس ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ /‬در ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪ :‬ﻣﺎ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺷﻤﺎ‪ ,‬اﻓﺮاد زﻳﺎدي ﭘﺲ از‬
‫ﺗﻌﻤﻴﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و آداب و ﺳﻨﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و‪ ///‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﻘﻒ ﻧﺸﻴﻦ ﻫﻴﺄﺗﻲ را ﻣﺘﺸﻜﻞ از اﻓـﺮاد روﺣـﺎﻧﻲ و ﻏـﻴﺮروﺣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﺗـﺮس ﺑـﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻋﺮف ﺑﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻟﺤﺎدي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و‪ ///‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻔﺘﺸﺎن اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺗﺮﻛﻤﺎدا )‪ (Torquemada‬در ﺳـﺎل ‪٨٨٩‬ق‪١٤٨٤.‬م در‬
‫اﺷﺒﻴﻠﻴﻪ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻫﻔﺖ ﻋﻀﻮ ﺑﻮد و در رأس آن ﻳﻚ ﻣﻔﺘﺶ ﻛﻞ ﻗﺮار داﺷﺖ‬
‫ﻛﻪ او ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﺎپ و ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﻛﻢ داﻣﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد‬
‫را در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﻃﻠﻴﻄﻠﻪ‪ ,‬ﺑﻠﺪاﻟﻮﻟﻴﺪ‪ ,‬ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪ ,‬ﻗﺮﻃﺒﻪ‪ ,‬ﻣﺮﺳﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ‪ ,‬ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ‬
‫و ﻏﻴﺮه ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ ] ﮔﻲ ﺗﺴﺘﺎوژان ﺗﺴﺘﺎ‪ ,‬دﻳﺒﺎﭼﻪاي ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ در اروﭘـﺎ و اﻣـﺮﻳﻜﺎ‪,‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻣﺮﺿﺎ اﻓﺸﺎر ﻧﺎدري‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات زرﻳﻦ‪١٣٦٨ ,‬ش‪ ,‬ص ‪ ٩٦‬ـ ‪٩٧‬و ‪ ١٠٤‬ـ ‪;١٠٦‬‬
‫‪Sabatini Rafael, Torquemada and the Spanish Inquistion A History (London, 1927), pp.‬‬

‫‪67-69].‬‬

‫ﺟﻬﺖ اﻃع از ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت و اﻗﺪاﻣﺎت ﻏﻴﺮاﻧﺴـﺎﻧﻲ اﻳـﻦ ﻣـﺤﺎﻛـﻢ ﻛـﻪ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ آنﻫـﺎ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴت ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ اﺛﺮ ﻋﻨﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان دﻳﻮان اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ و اﻟﻤﺤﺎﻛﻤﺎت اﻟﻜـﺒﺮي‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٣٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫‪ ٦٨‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬أﻧﻄﻮﻧﻴﻮ دو ﻣﻨﻴﻘﻴﺮ و ﺑﻨﺜﻨﺖ‪ ,‬ﺑﺮﻧﺎرد‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ‪ ,‬ﻗﻄﺮ‪ ,‬اﻟﺪوﺣﻪ‪ ,‬داراﻟﺸﺮق‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٩٨٨.‬م‪ ,‬ص ‪ ٢٥‬ـ ‪/٢٨‬‬
‫‪69. Lopez-Baralt, Luce, "The Legacy of Islam in Spanish Literature", The Legacy of‬‬

‫‪Muslim Spain, ed. by Jayyusi, vol. I, p. 551.‬‬

‫‪ ٧٠‬ـ ﺷﺎرل ّاول ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ازدواج ﻓﻴﻠﻴﭗ ﭘﺴﺮ ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻠﻴﺎن‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه اﺗﺮﻳﺶ‪ ,‬ﺑﺎ ژوان و دﺧﺘﺮ‬
‫ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ و اﻳﺰاﺑ‪ ,Q‬ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﻠﻜﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ ,‬در ﺳﻦ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪٩٢٥‬ق‪١٥١٩.‬م ﺑﺮ ﺧﻮد ﻟﻘﺐ >اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻘﺪس ُرم< ﻧﻬﺎد و وارث ﺗﺨﺖ وﺗﺎج ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻫﺎﺑﺰﺑﻮرگ در اﺗﺮﻳﺶ ﺷﺪ‪ /‬از آن ﭘﺲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪٩٦٣‬ق‪١٥٥٦.‬م ﻛـﻪ از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻛـﻨﺎره ﮔـﻴﺮي ﻛـﺮد‪,‬‬
‫>اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ< ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪ ‪T‬ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﭘﻞ‪ ,‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑـﺰرگ ‪ ,‬ﺗـﺮﺟـﻤﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ ﻏﻔﺮاﻧﻲ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻃﻋﺎت‪١٣٧٠ ,‬ش‪ ,‬ص‪/Q٦٧‬‬
‫‪71. Kamen, Henry, Spain 1469-1714 A Society of Conflict, p. 172.‬‬

‫‪ ٧٢‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن ‪ ,‬ص ‪ ٢٨‬ـ ‪/٢٩‬‬

‫‪73. Scott, S.P. History of the Moorish Empire in Europe (London, 1904), vol. III,‬‬

‫‪pp. 256 - 257; Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, p. 172.‬‬

‫‪ ٧٤‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن ‪ ,‬ص ‪ ٣٠‬ـ ‪/٣٣‬‬

‫‪75. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, pp. 115 - 116.‬‬

‫‪ ٧٦‬ـ اﻟﺘﺮ‪ ,‬ﻋﺰﻳﺰ ﺳﺎﻣﺢ‪ ,‬ا]ﺗﺮاﻙ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﻮن ﻓﻲ اﻓﺮﻳﻘﻴﺎ اﻟﺸﻤﺎﻟﻴﻪ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ د‪ /‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻠﻲ ﻋﺎﻣﺮ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪١٤٠٩ ,‬ق‪١٩٨٩.‬م‪ ,‬ص ‪ ٥٠‬ـ ‪/٥٥‬‬
‫‪77. Davidson, Basil, West Africa Before the Colonial Era A History to 1850 (New York,‬‬

‫‪1998), pp. 178-179; Adams, Nicholson B. The Heritage of Spain An introduction to Spanish‬‬

‫‪Civilization (New York), p. 99.‬‬

‫‪ ٧٨‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ٣٤‬ـ ‪/٣٦‬‬

‫‪ ٧٩‬ـ ﻣﻘﻠﺪاﻟﻐﻨﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ,‬ﺑﻮل رو‪ ,‬ﺟﺎن‪ ,‬ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻲ ﻓﻲ اﻟﻐﺮب‪,‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺠﺪة ﻫﺎﺟﺮ و ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻐﺰ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٦٠ ,‬م‪ ,‬ص‪/٣٧‬‬
‫;‪80. Hume, Martin A.S. Philop II of Spain (New York, 1899), pp. 128 - 130‬‬

‫ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﻮﻣﻲ دوره ﺗﻔﻮق و ﺑﺮﺗﺮي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕـﺎه ﺗـﻬﺮان‪,‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪٢٣٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪١٣٣٩‬ش‪ ;٢٩.١ ,‬اﻟﺴــــﺎﺋﺢ‪ ,‬اﻟﺤﺴــﻦ‪ ,‬اﻟﺤــﻀﺎرة ا]ﺳــ‪Q‬ﻣﻴﺔ ﻓــﻲ اﻟﻤــﻐﺮب‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒــﻴﻀﺎء‪,‬‬
‫‪١٤٠٦‬ق‪١٩٨٦.‬م‪ ,‬ص ‪/٣٣٨‬‬
‫‪81. Elliott, J.H. "Monarch and Empire (1474 - 1700)", Spain A Companion to Spanish‬‬

‫;‪Studies, ed. by P.E.Russell (London, 1973), pp. 126 - 127‬‬

‫ﺑﺪر‪ ,‬اﺣﻤﺪ ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪١٤٠١ ,‬ق‪١٩٨١.‬م‪ ,‬ص ‪ ٣١٠‬ـ ‪/٣١١‬‬
‫‪82. Imamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain (Dacca, East Pakistan, 1969),‬‬

‫‪p. 313; Zaid, Rhona "The Guerras Civiles de Granada: The Idealization of Assimilation",‬‬

‫‪Medieval Christian Perceptions of Islam , ed. by John Victor Tolan )New York, 1996), pp.‬‬

‫‪313-314.‬‬

‫‪ ٨٣‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ٦٢‬ـ ‪/٦٣‬‬

‫‪84. Imamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain, pp. 313-134.‬‬

‫‪ ٨٥‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ٧٢‬ـ ‪/٧٣‬‬

‫‪ ٨٦‬ـ ﻣﻘﻠﺪ اﻟﻐﻨﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪/١٤٣.٣ ,‬‬
‫‪ ٨٧‬ـ ﺣﺮﻛﺎت‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ,‬ﻣﺴﺎﻫﻤﺔ اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ ﺣﺮﻛﺔ اﻟﺠﻬﺎد ا ﻟ ﺒﺤﺮي ﺑﻌﺪ ﻃﺮد اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻮس ﻣـﻦ‬
‫ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺠﻠﻪ دﻋﻮة اﻟﺤﻖ‪ ,‬رﺑﺎط‪ ,‬رﺟﺐ و ﺷﻌﺒﺎن ‪١٣٩٩‬ق‪١٩٧٩.‬م‪ ,‬س ـ ‪ ,٢٠‬ش ‪ ٦‬ـ ‪ ,٧‬ص‪/٨٤‬‬
‫‪ ٨٨‬ـ در اﻳﻦ اﻳﺎم ﺑﻌﺪ از ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ,‬داﻣﻨة ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﺳﺎﻳﺮ‬
‫)‪(Kamen, Henry, Spain 1969-1714p. 177‬‬ ‫ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‬
‫‪ ٨٩‬ـ ﺣﻤﺎدي‪ ,‬ﻋﺒﺪا‪ ,‬اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن و ﻣﺤﺎﻛﻢ اﻟﺘﻔﺘﻴﺶ ﻓـﻲ ا]ﻧـﺪﻟﺲ ‪ ,‬ﺗـﻮﻧﺲ‪ ,‬اﻟﺪاراﻟﺘـﻮﻧﺴﻴﻪ‬
‫ﻟﻠﻨﺸﺮ‪١٩٨٩ ,‬م‪ ,‬ص ‪ ٤٤‬ـ ‪/٤٥‬‬
‫‪ ٩٠‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ٨٧‬ـ ‪;٩٠‬ﻗﺲ‪ :‬ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪,‬‬
‫ص ‪ ٣٩٣‬ـ ‪/٣٩٥‬‬
‫‪ ٩١‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ١١٦‬ـ ‪/١١٧‬‬
‫‪92. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516. vol. II, p. 472.‬‬

‫‪ ٩٣‬ـ ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ص ‪ ١١٣‬ـ ‪/١١٥‬‬

‫‪ ٩٤‬ـ ﺣﻤﺎدي‪ ,‬ﻋﺒﺪا‪ ,‬اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن وﻣﺤﺎﻛﻢ اﻟﺘﻔﺘﻴﺶ ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪ ,‬ص ‪ ١١٠‬ـ ‪/١١١‬‬
‫‪95. Chejen, Anwar, Muslim Spain its History and Culture, pp. 378-379.‬‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٣٤

/١٦٨ ‫ ـ‬١٦٧ ‫ ص‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬٩٦

/١٦٥ ‫ ـ‬١٦٤ ‫ ص‬,‫; ﻫﻮرﺗﺰ‬٣٩٦ ‫ ـ‬٣٩٥‫ ص‬,‫ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ـ ﻋﻨﺎن‬٩٧
98. Lopez Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature..., p. 202.

,‫ ژوزف ﻟﻮﺋـﻲ آﻧـﺘﻮان‬,‫; ﻛﺎﻟﻤﺖ‬٣١٤ ‫ ـ‬٣١٣ ‫ ص‬, ‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ـ ﺑﺪر اﺣﻤﺪ‬٩٩
/٣٠٣ ‫ و‬٢٢٥ ‫ ص‬,‫ش‬١٣٦٨ ,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﻌﺰي‬,‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬
/Imamuddin, S.M. A Politica History of Muslim Spain, p. 314 ;٢٠٥ ‫ ص‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬١٠٠
/٢٠٦ ‫ ص‬, ‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬١٠١
/٣١٥‫ ص‬, ‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ اﺣﻤﺪ‬,‫ ـ ﺑﺪر‬١٠٢
103. Harvey, "The Political, Social and Cultural History of the Moriscos", The Legacy

of Muslim spain, vol.I, pp. 230-231.

104. Kamen, Henry , Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict, p. 221; Imamuddin, S.M. A.

Political History of Muslim Sapin, pp. 315-316.

/٢٧٩ ‫ ـ‬٢٧٧ ‫ و‬٢٤٩ ‫ ـ‬٢٤٨ ‫ و‬٢٢١ ‫ ص‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬١٠٥

106. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature..., pp. 206-207.

/٣١٦ ‫ ـ‬٣١٥ ‫ ص‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬١٠٧

/٣٢٠ ‫ ـ‬٣١٩ ‫ ص‬, ‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ اﺣﻤﺪ‬,‫; ﺑﺪر‬٤١٤ ‫ ص‬,‫ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ـ ﻋﻨﺎن‬١٠٨
/٣٠١ ‫ ـ‬٢٩٩ ‫ ص‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﻌﺰي‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬,‫ ـ ﻛﺎﻟﻤﺖ‬١٠٩
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﺳﻬﻢ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ , #‬ﻫﻨﺮ‬

‫و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬

‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ و ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي اﺳم و ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻚ ﻃـﺮف ﺳﻜـﻪ ﺣـﻀﻮر‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ,‬روي دﻳﮕﺮ آن ﺗﺒﺎدلﻫﺎ و ﺗﻌﺎﻣﻞﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮدهاي‬
‫ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻲ رخ داده اﺳﺖ; ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻳـﻦ‬
‫دادو ﺳﺘﺪﻫﺎ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ از ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي اروﭘﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬در اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ داراي ﻧﻔﻮذ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﺑﻮدﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻧﺎن از ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﺸﺎر ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗـﻤﺪن اﺳـﻣﻲ‪,‬‬
‫زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺴﺎﻋﺪ و ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ را ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﻙ و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻪ ﺗـﻨﻬﺎ ﺣـﻴﺎت ﻣـﺎدي و ﻣـﻌﻨﻮي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آن ﺟﺎ را دﮔﺮﮔﻮن ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﮕﺮﻓﻲ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد‪/‬‬

‫‪ - #‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻟﻔﻆ ادب ﻣﻌﺎدلﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از ﻗﺒﻴﻞ ﭘﺮﻫﻴﺨﺖ‪ ,‬داﻧﺶ‪ ,‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ,‬ﻫﻨﺮ‪ ,‬ﺻﺮف و ﻧـﺤﻮ‪ ,‬ﻟﻐﺖ‬
‫و‪ ///‬ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ‪T‬دﻫﺨﺪا‪ ,‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ /Q١٥٤٥.٥ ,‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ ﻣﻔﻬﻮم آن‪ ,‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫داﻧﺶ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮاد اﺳﺖ‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٣٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫از اﻇﻬﺎرات ﻓﻴﻠﻴﭗ ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﻲﺑﺮد;‬
‫ـﺮ ُﻃﺒَﻪ در ّاﻳـﺎم ﺧـﻓﺖ ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺣـﻤﻦ ﻧـﺎﺻﺮ ‪ ٣٠٠T‬ـ ‪٣٥٠‬ق ‪ ٩١٣.‬ـ ‪٩٦١‬م‪Q‬‬
‫او ﻣــﻲﮔﻮﻳﺪ‪ُ :‬ﻗ ْ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ; اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و ﺑﻐﺪاد ﻣﺮا ﻛﺰ ﺑﺰرگ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺟﻬﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ُ /‬ﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻛـﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ و ﺗـﻌﺪاد زﻳـﺎدي ﻛـﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ‬
‫داﺷﺖ و ﭼﻨﺎن ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﻣﺴـﻴﺤﻲ از دﻳـﺪن آن ﺷﮕـﻔﺖ زده ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺳﻨﮓ ﻓﺮش ﺑـﻮد و ﺑـﺎ ﻧـﺼﺐ ﻛـﺮدن ﭼـﺮاغﻫـﺎﻳﻲ در اﻃـﺮاف آنﻫـﺎ‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲ را در ﺷﺐ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺎرﻳﺲ و ﻟﻨﺪن ﺣﺘﻲ ﻫﻔﺖ ﺳﺪه ﭘﺲ از آن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ اﻳّﺎم ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ از ّ‬
‫ﺣﻤﺎمﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬آﻛﺴﻔﻮرد اﺳﺘﺤﻤﺎم را ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻔﺮآﻣﻴﺰ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ١ /‬دوزي‪ ,‬ﻣﺤﻘﻖ ﻫﻠﻨﺪي‪ ,‬ﺗﺄ ﻛﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭼﻄﻮر ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﭼﮕـﻮﻧﻪ‬
‫‪٢‬‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ,‬اﻣﺎ در ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي اروﭘﺎ ﻣﺮدم ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﻘﺪّ ﻣﺎت داﻧﺶ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻟﻮﭘـﺰ‬
‫ﺑﺎراﻟﺖ ‪ , Lopez - Baralt‬ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻣﺎدرﻳﺪ‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑـﺎﻳﺪ اذﻋـﺎن‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳـﻣﻲ در ﺑـﺎﻓﺖ اروﭘـﺎي ﺳـﺪهﻫﺎي ﻣـﻴﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﻣـﻌﺠﺰة واﻗـﻌﻲ ﺑـﻮد‪/‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ در ﻋﺼﺮي ﻛﻪ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺷﺪّ ت ﺑﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ و ﻧﻮر ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ,‬ﭘﺮﺗﻮ اﻓﻜﻨﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٣ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺧﻮردار از ﻣﺪﻧﻴّﺖ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻋـﻘﺐ ﻣـﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺷـﻤﺎل اﺷـﺎره‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺟﺜّﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ دارﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺎﻗﺪ‬
‫درﻙ و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲاﻧﺪ و ﺣﻤﺎﻗﺖ و ﻧﺎداﻧﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن رواج دارد‪٤ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎسﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم‬
‫درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺟﺒﺮان ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﺟـﻬﺖ ﺗـﻐﻴﻴﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ رخ داد ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ در اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﻓﺎﺋﻖ آﻳﻨﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ را‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ; ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻐﻠﻮب ‪ُ T‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ Q‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي آﻧﺎن‬
‫در اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻴﺮاث اﺳﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﺎﺗﺢ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و در آنﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ آﺛﺎر ﻋﺮﺑﻲ را ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﻛﻨﺎر اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ ﺑـﻬﺮه ﮔـﻴﺮي از‬
‫رﻋﺎﻳﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﺪﻧﻲ ﻧﻴﺰ روي آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٣٧ / / / / / / / / /‬‬

‫ﺿﻌﻒﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌة ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺮﻣﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﺑـﺮ ﻏـﺮب‪ ,‬ﻛـﻪ ﻋـﻤﺪﺗا ﻣـﺤﻘﻘﺎن ﻏـﺮﺑﻲ ﺑـﻪ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬از ﻧﻴﻤة دوم ﺳﺪة ‪١٢‬ق ‪١٨.‬م ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺧﻮان اﻧﺪرس ‪ Juan Andres‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻣــﻨﺸﺄ‪ ,‬ﺗــﺮﻗّﻲ و وﺿــﻊ ﻛــﻨﻮﻧﻲ ادﺑـﻴﺎ ت ﺟـﻬﺎن ‪Origin, Progress, and Present State of World‬‬

‫ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ /‬او در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔـﻮن ﻓـﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻣﻲ را در‬ ‫‪Literature‬‬

‫ادﺑﻴﺎت اروﭘﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ /‬در ﺳﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م ﺷﺮق ﺷﻨﺎﺳﺎن اﺑﻌﺎد وﺳﻴﻊ ﻣﻴﺮاث اﺳﻣﻲ‬
‫را در ﻏﺮب ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪة ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫ژوﻟﻴﻦ رﻳﺒﺮا ‪ Julian Ribera‬آﺳﻴﻦ ﭘﺎ]ﺳﻴﻮس ‪ , Asin Palacios‬ﮔﻨﺰاﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ ‪ Conzalez Palencia‬و‬
‫ﻏﻴﺮه ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳم ﺑﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ آﺷﻜﺎر‬
‫ﻛـﻢ و ﻛـﻴﻒ اﻳـﻦ‬ ‫‪٥‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺳﺎرﺗﻮن ‪ Sarton‬ﻧﻴﺰ در اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ ّ‬
‫ﻛﻤﻚﻫﺎ را ﻧﺸﺎن داد‪ ٦ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺳﺪه ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎ‪m‬ﺗﻲ‪ ,‬ﻛﻪ‬
‫آن ﻫﺎ را ذﻳﻞ ﻋﻨﻮان ﻣﻴﺮاث اﺳم ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﺑﺮ ﻏﺮب ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﻲ وﻳـﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﺮﻗﻲ آن ﻏﻔﻠﺖ ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺳﻜﻮت‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺪود و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻮرخ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺑﻮد ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﻣﺮﻳﻜﻮ ﻛﺎﺳﺘﺮو‪ّ ,‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ :‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ‪Espana en su Historia; Cristianos, Morosy‬‬ ‫ﻋﻨﻮان‬
‫‪ Judios‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺼﺪ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻣﻮاد ﻏﺮﺑﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﻣﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﻟﺤﺎظ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ /‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ را در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ‬
‫ّ‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ اﺳﺎﺳا ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از رﺷـﺘﻪﻫﺎي ﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﺎﻓﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪ /‬اﻣـﺮﻳﻜﻮ‬
‫‪ Americo‬اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻏﻠﺐ ﻧـﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻧـﺒﺎﻳﺪ ﻧـﻔﻮذ ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ‬ ‫‪Castro‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﺮو‬
‫ادﺑﻴﺎت اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫اﺳم را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ّ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٣٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ْﺖ ﻳﺎ ُﻗ ﺐ‬
‫را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ; ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻌﺒﻪ اﺳﻣﻲ ﺑﺮ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻠﻴﺴﺎي َﺷﻨ َ‬
‫‪T‬ﺳﺎﻧﺘﻴﺎ ﮔﻮ‪ Q‬و ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎده و ﻳﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﻲ از‬
‫ﺟﻬﺎد اﺳﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺪارا و ﺗﺴﺎﻫﻞ دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ آﻟﻔﻮﻧﺲ‬
‫دﻫﻢ و ﻏﻴﺮه ﺑﻲﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و‪ ///‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻛﺎﺳﺘﺮو اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗـﺒﻞ از‬
‫ﺳﺪهﻫﺎي ‪٤‬ـ‪٥‬ق ‪١٠.‬ـ‪١١‬م وﺟﻮد ﺧﺎرﺟـﻲ ﭼـﻨﺪاﻧـﻲ ﻧـﺪاﺷﺖ‪ /‬ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن آن ﺟـﺎ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ‬
‫اﺣﺴﺎﺳﻲ از ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ,‬ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ‪ ,‬اﺣﺘﻴﺎط و دﻓﻊ ﻛﺮدن را داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﺳﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﻳﻬﻮد و اﺳم در ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻮن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺗﺴـ ّﻠﻂ ﺳـﻴﺎﺳﻲ و ﺑـﺮﺗﺮي ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛـﺎﺳﺘﺮو ﺑـﺎ ﺑـﻴﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ و ﺟﺪاﻳﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ,‬در واﻗﻊ ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺟﺪلﻫﺎ را در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﻄﺎﻟﻌﺎت اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮد‪٧ /‬‬

‫در زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻘﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺳﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺪودﻳّﺖﻫﺎ و ﻣﺤﻴﻂ‬
‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ در آن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺣﺪاﻗﻞ اﻣﻜﺎﻧﺎت در ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻗﻮي ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻜﺎﻧﻴﺰمﻫﺎي ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ را ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ /‬از ﻃﺮﻓﻲ دﻳﮕﺮ‪ ,‬در ﭘﻲ ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ‬
‫اﻏﻠﺐ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘة ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻈﻮرات دﻳﻨﻲ ﻳﺎ د‪m‬ﻳﻠﻲ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻮﻣا‬
‫از زﻧﺪﮔﻲ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑد اﺳﻣﻲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬از‬
‫اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﻛﻤﺒﻮد رﻫﺒﺮان و ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮاﺟﻪ و در ﻋﺮﺻة ﻓﺮﻫﻨﮓ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻘﺺ و ﻋﺪم ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در آﺛﺎر ﻛﻤﻲ ﻛﻪ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﺎﻧﺪه‪ ,‬ﻛـﺎﻣ’‬
‫اﻧﻌﻜﺎس ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ٨ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺷﺮاﻳﻂ آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﭼﻮن دو زﺑﺎن‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ و ﻣﻴﺮاث اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ از آن ﺟﺎ‬
‫ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬از ُﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺷﺎﻳﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌة ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ; وﻟﻲ ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﺑﻪ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن داﺷﺘﻪ و ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﮔﺮوه را ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ذ ﻛﺮ آن ﻛﻪ رﻫﺒﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٣٩ / / / / / / / / /‬‬

‫ﻳﻚ دﻳﻦ‪ ,‬ﺳﺨﺖ ﻋﻨﺎد ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻮﻳﺖ دﻳﻨﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ‬
‫روﻳﻜﺮد ﻣﺜﺒﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم اﺳﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳـﮋه از ﺳـﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑـﻪ ﺑـﻌﺪ اﻗـﺪاﻣـﺎت‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي را ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻮم اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ زﻣـﻴﻨﻪ ﻧـﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺗشﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒا از ﻧﻴﻤﻪ ﺳﺪة ‪٤‬ق ‪١٠.‬م ﺗﻮﺳﻂ ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن در دﻳﺮﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر رﺳﻤﻲ ﺗﺎ ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ٩ /‬در اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ‪m‬ﺗﻴﻦ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر آﻟﻔـﻮﻧﺲ ﺷﺸـﻢ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺟﺎ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ در زﻣﻴﻨة آﻣﻮزش زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﺟﻤة ﻣﺘﻮن‬
‫اﺳﻣﻲ آﻧﺎن را ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪ ١٠ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬ﮔﺮوﻫﻲ از‬
‫ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن را در درﺑﺎرش ﮔﺮد آورد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آن ﺟﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪١١ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫وي در ﺳﺎل ‪٦٦٧‬ق ‪١٢٦٩.‬م داراﻟﺘﺮﺟﻤﻪاي در ﺷﻬﺮ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﻳﻚ رﻳﺎﺿﻴﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ َرﻗّﻮﻃﻲ‪, #‬‬
‫ﻧﻬﺎد‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻤﻌﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ر ّﻗﻮﻃﻲ از ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖ ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﻮدداري ورزﻳﺪ و‬
‫ﺑﻪ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﺮد‪ ١٢ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﺪارﻙ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫آﺛﺎر اﺳﻣﻲ ﭼﻨﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ,‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻮن ﻛﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ‪ُ ,‬ﻃ ْﺮﻃُﻮﺷَ ﻪ‪َ ,‬ﺑ ْﺮﺷَ ﻠُﻮﻧَﻪ‪ُ ,‬ﻣ ْﺮ ِﺳ ِﻴﻊ‪َ ,‬ﻃ َﺮ ُﺳﻮﻧَﻪ‪ُ ,‬ﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ و ِا ْﺷﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛـﻪ در‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ آﻧﺎن در ﺗـﻮﺳﻌﻪ ﻋـﻠﻤﻲ‬
‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮﻧﺮو ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻓﺮﻧﺎﻧﺪز ﮔـﻨﺰاﻟﺚ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪١٣ /‬‬

‫‪ - #‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ َر ّﻗﻮﻃﻲ اﻫﻞ َرﻗّﻮﻃﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻠﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻣﺮﺳﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻮد‪ /‬او در ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﻨﻄﻖ‪,‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ,‬ﻃﺐ‪ ,‬ﺣﺴﺎب‪ ,‬ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻣﻬﺎرت داﺷﺖ‪ /‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ ‪T‬ﻃـﺎﻏﻴﻪ روم‪ Q‬ﺑـﺮ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋـﻠﻤﻲ اداﻣـﻪ دﻫـﺪ‪ :‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻣـﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﺮﺳﻴﻪ اﺳﺘﻴ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و در آن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ رﻗﻮﻃﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ از رﻗﻮﻃﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ,‬اﻣّﺎ او از ﭘﺬﻳﺮش آن اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ دﻋﻮت دوﻣﻴﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻓﻘﻴﻪ ‪ ٦٧١T‬ـ ‪٧٠١‬ق‬
‫‪ ١٢٧٢.‬ـ ‪١٣٠٢‬م‪ ,Q‬ﺑﻪ ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد ‪T‬اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬ا]ﺣﺎﻃﻪ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋـﺒﺪا‬
‫ﻋﻨﺎن‪ ٦٧.٣ ,‬ـ ‪/Q٦٨‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ ﺧﻮﻳﺶ‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﻏﻢ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﺳﺘﺮداد‪ ,‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﻘﻮﻳﺖ‬
‫اداﻣﻪ دادﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻧﻘﺶ ّ‬
‫ﺑﻨﻴة ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آﻧﺎن اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﭼﻨﺎن ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﻧﺴﺎﻧﺴﻲ در آﺛﺎر‬
‫ادﺑﻲ ﺷﺪ و اﻧﻌﻜﺎس ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ داﺷﺖ‪١٤ /‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻋوه ﺑﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ُﻣ ْﺴ َﺘ ْﻌ ِﺮﺑﺎن ﻧﻴﺰ‬
‫در ﺷﻤﺎر ﺣﺎﻣن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه در زﺑـﺎن ﻗﺸـﺘﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻫـﻢ ا ﻛـﻨﻮن زﺑـﺎن رﺳـﻤﻲ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺖ و ﺣﺪود ‪ %٧٠‬ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ آن ﺗﻜﻠﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ١٥ ,‬ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎر ﻫﺰار واژه‬
‫ﻋﺮﺑﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ١٦ /‬ﮔﺮﭼﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﻔﻮذ اﻳﻦ واژهﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺪس زد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﻀﻮر ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده‪ ,‬اﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻣﻘﺪار ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﭘـﺪﻳﺪهاي ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛـﻪ اﺧـﺘﺼﺎص ﺑـﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪/‬‬

‫ادﺑﻴﺎت اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ‪b‬ا‪v‬ﻋﺠﻤﻴﻪ`‪ ,‬ﺷﺎﻫﻜﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﭼﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻋﺠﻴﻦ ﺷﺪه‪ ,‬ادﺑﻴﺎت‬
‫اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ‪T‬ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‪ Q‬اﺳﺖ‪ /‬اﻣﺮوزه ﻋﻤﻮم ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﻨﺎس از زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﻳﺎ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺪه‪ ,‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن اﺑﺘﺪا در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت زﺑﺎن ادﺑـﻲ و ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ در‬
‫ﺳﻄﺤﻲ وﺳﻴﻊ در ﺑﻴﻦ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ /‬ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺘﻲ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﻜﺮده‪ ,‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم زﺑﺎن روﻣﻲ ﺑﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪١٧ /‬‬

‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺸﻒ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ از اﻳﻦ ادﺑﻴﺎت ﺑﻪ ﺳﺎل ‪١١٤٠‬ق ‪١٧٢٨.‬م در ِرﻛْﻠَﻪ‪ , #‬ﻛﻪ در‬
‫درون ﺳﺘﻮن ﺧﺎﻧﻪاي ﺟﺎﺳﺎزي ﺑﻮد‪ ,‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﺳﺎل از اﺧﺮاج ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﮔـﺬﺷﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ,‬ﻛـﺎر ﺑـﺮاي ﺷـﻨﺎﺳﺎﻳﻲ آن آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ /‬ﺳـﭙﺲ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬
‫‪١٣٠١‬ق ‪١٨٨٤.‬م ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو در زﻳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻨﺰل ﺧﺮاﺑﻪاي‪ ,‬واﻗﻊ در‬

‫‪ِ - #‬رﻛْﻠَﻪ )‪ (Ricla‬در ﺣﻮاﻟﻲ ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ ‪T‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪/Q٦٤.٣ ,‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٤١ / / / / / / / / /‬‬

‫روﺳﺘﺎي اﻟﻤﻮﻧﺎﺳﻴﺪ ‪ Almonacid‬از ﺗﻮاﺑﻊ َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ‪ ,‬ﻛﺸﻒ ﺷﺪ‪ ,‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ‬
‫ﺷﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآوري ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪة آنﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه و در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ رﺋـﺎل‪ ,‬ﻛـﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آ ﻛـﺎدﻣﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ رﺋـﺎل‪,‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﺑﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮي ﻧﺴﺨﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺎدرﻳﺪ‪ ,‬ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﭘﺎرﻳﺲ و ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ ﭘﺮا ﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ /‬آن ﭼـﻪ در اﻳـﻦ ادﺑـﻴﺎت‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺎﻫﻴﺖ دورﮔﻪ و ﻃـﺒﻌﻴﺖ اﺳـﺮارآﻣـﻴﺰ آن اﺳﺖ‪ ,‬در‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ آنﻫﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬ﺑﻠﻨﺴﻲ و ﻳﺎ ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﻲ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ /‬ادﺑﻴﺎت اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﺮق در‬
‫آﻣﻴﺨﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻋﺮﺑﻲ دان ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ آن ﺑﭙﺮدازد و ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻟﻔﺒﺎي ﻋﺮﺑﻲ را‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ‪١٨ /‬‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺟﺪي راﺟﻊ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو از ﺳﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م ﺑﺎ ﺑـﺮرﺳﻲﻫﺎي ﭘـﺎﺳﻜﻮال‬
‫ﺷـﺮوع ﺷـﺪ; از ﺟـﻤﻠﻪ‬ ‫‪Eduardo Saavedra‬‬ ‫ﮔﺎﻳﺎﻧﮕﻮس ‪ Pascual Gayangos‬و ادواردوﺳـﺎآودرا‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ‪Ice de‬‬ ‫ﺳﺎآودرا ﻛﺘﺎب ﺷﻘﻮﺑﻲ )‪O Segovian Book (Breviario Sunni‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ‪ N‬ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ‬
‫‪ Gebir‬را‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺎ ﺣﺮوف ‪m‬ﺗـﻴﻨﻲ در ﺳـﺎل ‪١٢٨٠‬ق ‪١٨٣٦.‬م‬
‫ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪١٩ /‬‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ﺑﺎ ﺗشﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ رﻣﺰ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‬
‫را ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه در آﻏﺎز ﺳﺪة ‪١٤‬ق ‪٢٠.‬م اﻓﺮداي ﻣﺎﻧﻨﺪ ژوﻟﻴﻦ رﻳﺒﺮا ‪ Julian Ribera‬و‬
‫‪ Miguel‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘـﺮداﺧـﺘﻨﺪ‪ /‬اﻳـﻦ دو‬ ‫ﭘﺎ]ﺳﻴﻮس ‪Asin Palacios‬‬ ‫ﻣﻴﮕﻮﺋﻞ آﺳﻴﻦ‬
‫ﻣﺤﻘّﻖ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﻳﻲ در ﺳﺎل ‪١٣٣٠‬ق ‪١٩١٢.‬م ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ا ﻛﻨﻮن در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﺑﻲ آﺳﻴﻦ ﭘﺎ‪m‬ﺳﻴﻮس در ﻣﺎدرﻳﺪ ﻧﮕـﻪ داري ﻣـﻲﺷﻮد‪/‬‬
‫اﻣﺮوزه اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ روي آوردهاﻧﺪ‪ /‬ﻣﺘﺨﺼﺼﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫‪, Ottmar‬‬ ‫ﮔﺎرﺳﻴﺎ آرﻧﺎل ‪ , Mercedes Garcia Arenal‬اﺗﻤﺎر ﻫﮕﻴﻲ ‪Hegyi‬‬ ‫ﻫﺎروي ‪ , Harvey‬ﻣﺮﺳﺪس‬
‫‪ Alvaro‬و ﻏـﻴﺮه ﭘـﺎرهاي از ﻧﺴـﺨﻪﻫﺎي ﺧـﻄﻲ‬ ‫‪Galmes de Fuentes‬‬ ‫آﻟﻮارو ﮔﺎﻟﻤﺲ دوﻓﻮﺋﻨﺘﺲ‬
‫اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو را روﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر آنﻫﺎ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪٢٠ /‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﺜﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﻋﻴﺴﻲ‬
‫ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ,‬اﻣﺎم و ﻓﻘﻴﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﻮﺑ َﻴﻪ ‪ ,‬اﺳﺖ ﻛﻪ آن را در ﺣﺪود ﻧﻴﻤة ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺑﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ و ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬از ﺧﻮد او اﻃﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ; ﻓﻘﻂ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه وي ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ,‬ﻗﺮآن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ /‬از ﻛﺘﺎب ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ و ﭼﻬﺎر ﻧﺴﺨﻪ دﻳﮕﺮ آن ﺑﺎ‬
‫اﻟﻔﺒﺎي ‪m‬ﺗﻴﻦ ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎﺑ‪Q‬س ‪ , Cabanelas‬ﭘﺲ‬
‫از ﺑﺤﺚ ﻓﺮاوان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺴﺨﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف ‪m‬ﺗﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺻﻠﻲ ﺑﻮده‪ ,‬ﺳﭙﺲ از‬
‫‪m‬ﺗﻴﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ ‪T‬اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ Q‬ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٢١ /‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘـﻴﺪا ﺷـﺪه‪ ,‬ﻣـﻌﻠﻮم ﻣـﻲﺷﻮد ﻛـﻪ آن ﺑـﻴﻦ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺪاول ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﺎ ﻛﻦ در ﺷﻤﺎل ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ و َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ‪,‬‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﻮﺑﻴَﻪ در آن واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻨﺪان ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺪرﻛﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‬
‫ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬اﻟﺒﺘﻪ آﻧﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ; وﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم اﻣﻜﺎﻧﺎت آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺎﻓﻲ و ﻣﺸﻜت دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﺮور‬
‫زﻣﺎن ﭘﺎﺳﺪاري از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻳـﻨﻲ ﻧـﻴﺰ ﺗـﻘﺮﻳﺒا ﻏـﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺷـﺪ‪/‬‬
‫اﺷﺎرات ﻣﺘﻌﺪدي در ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ از دﺳﺖ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ‬ ‫دادن زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮد ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ در ﻣﻌﺮض ﺗﻌﺪي و ﺳﺘﻢ ﻓﺰاﻳﻨﺪهاي ﻗﺮار دارﻧﺪ; ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬از آﻧﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﻲﺳﺘﺎﻧﻨﺪ‪,‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺛﺮوﺗﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﺪّ ت ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺪارس آﻣﻮزش ﻋـﺮﺑﻲ ﺧـﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻋـوه ﺑـﺮ ﺣـﻔﻆ‬
‫ﻫﻮﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬از ﮔﺮاﻳﺶ آﻧﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ و ﺟﺬب ﺷﺪن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ا ﻛﺜﺮﻳﺖ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪٢٢ /‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ ,‬ﻗﺼﺪ‬
‫داﺷﺖ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖ ﺳﻴﻤﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻘﻧﻲ اﻳﻦ دوره اروﭘﺎي ﻏـﺮﺑﻲ ﺑـﺮاﺑـﺮي ﻛـﻨﺪ‪ /‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻋﻤﺪهاي ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ در ﻏﺮب رخ داد‪ ,‬ﻇﻬﻮر ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﺑﻮﻣﻲ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺧﺼﻮﺻا در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و‬
‫آﻟﻤﺎن ﺑﻮد‪ ,‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ را در ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪﻫﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٤٣ / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ ٢٣ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻣﻲ ﺧﻴﻠﻲ زودﺗﺮ از ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺎر را ﺷﺮوع ﻛﺮد‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ زﺑﺎنﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ ,‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ و ﻏﻴﺮه ﻫﻨﻮز‬
‫زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺤﺎورهاي ﺑﻮدﻧﺪ و ﻇﺮﻓﻴﺖ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﺤﺘﻮاي ﻋـﻠﻤﻲ و ﻓـﻠﺴﻔﻲ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺧﻮد ﺟﺎي دﻫﻨﺪ; از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آنﻫﺎ را ﺑﻪ ‪m‬ﺗﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫از ﻧﻴﻤة دوم ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارﺗﻘﺎي زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻧﻮﺷﺘﺎري‪ ,‬آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ‬
‫ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﻬﻤﻲ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ٢٤ /‬او در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣَﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻗﺮآن‪ ,‬اﻧﺠﻴﻞ و ﺗﻠﻤﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ٢٥ /‬راﻣﻮن ﻟﻮل ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ اﻳّﺎم ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫آﺛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ‪ ,‬اﻳﻦ ﻟﻬﺠﻪ ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻳﻚ زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ارﺗﻘﺎ داد‪٢٦ /‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺑﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ در ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ زﺑـﺎن اﻟﺨـﺎﻣﻴﺎدو‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرج از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و ﺗﺤﻮ‪m‬ت زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺤ ّﻠﻲ اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ ,‬ﻛﻤﻚ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺑﻘﺎي ﻓـﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻣﻲ در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﻃـﻲ دوره ﭘـﺎﻳﺎﻧﻲ ﺳـﺪهﻫﺎي ﻣـﻴﺎﻧﻪ و ﺳـﺪة‬
‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻛﺮد‪ /‬ﺑﻌﺪ از او ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺑﻪ اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬زﻳﺮا اﻳﻦ زﺑﺎن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ و اﺳﻣﻲ ﺑﻮدن آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻨﻌﻜﺲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪٢٧ /‬‬

‫ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ دارد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﺎﻟﻲ و اﻳﺠﺎد ﻣـﺤﻴﻄﻲ آرام و ﺗـﻮأم ﺑـﺎ رﻓـﺎه و ﻛـﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﺿـﺮوري اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻬﻲ ﺑـﻮد‪,‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره آﻧﺎن در ﻣﻌﺮض ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ از ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻣﻲ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻧﻤﻲﺗﻮان از اﻳﻦ ﺟـﻤﺎﻋﺖ اﻧـﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛـﻪ ﭘـﻮﻳﺎﻳﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دوره اﺳﻣﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در آن ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤة آﺛﺎر اﺳﻣﻲ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در ﻋﺼﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ّ‬
‫در آﺛﺎر ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ /‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ وي دو ﻛـﺎر ﻋـﻤﺪه‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻧﺠﺎم داده‪ ١ :‬ـ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ‪ ٢‬ـ ﺗﺪوﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪاي ﻓﻘﻬﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ ,‬ﻛﻪ آن را ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪/‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ذ ﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤة ﻗﺮآن ﺑﺎ اﺻﺮار ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﺧﻮان ‪ John‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬او‬
‫اﻫﻞ ﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﻮﺑﻴَﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺧف اﻏﻠﺐ ﺳﺮدﻣﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﻋـﻨﻒ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ وادار ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻴﺶ‬
‫آﻧﺎن ﺑﭙﺮدازد‪ /‬ﺧﻮان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ ﺿﺮوري‬
‫اﺳﺖ‪ ,‬ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻣﺒ ّﻠﻐﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ درﺑﺎرة اﺳم ﻗﻀﺎوت ﻛـﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ زﻣـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺮب ﺟﻬﺎن اﺳم ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻏﻴﺮﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻋﻠﻤﺎي اﺳم ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺷﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﺮﺑﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ ﻫﻨﻮز ﻛﻤﻴﺎب ﺑﻮد‪ /‬ﺧﻮان در ﺳـﺎل‬
‫‪٨٤٣‬ق ‪١٤٤٠.‬م ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻛﺎردﻳﻨﺎﻟﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬اﻣﺎ دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﺑﺮﻛﻨﺎر و‬
‫ﻮﺑﻴَﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎووي‪ #‬ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ‪ /‬او ﭘﺲ از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻪ ﺟﺪّ ﻃﺮح ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن را دﻧﺒﺎل‬
‫از ﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪاي ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ,‬ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن و اﻣﺎم ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن َﺷﻘُ ِ‬
‫ﻮﺑ َﻴﻪ‪ ,‬را‬
‫ُﻮﺑ َﻴﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ‬ ‫‪٢٨‬‬
‫وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺎووي ﻧﺰد وي رود‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮان در ﺷَ ﻘ ِ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟـﺎﺑﺮ‪ ,‬ﻣـﻮﻓﻖ ﺷـﺪﻧﺪ او را‬
‫ُﻮﺑ َﻴﻪ در زﻣﺴـﺘﺎن ﺳـﺎل‬
‫ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺎووي ﺳﻔﺮ ﻛﻨﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻔﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷَ ﻘ ِ‬
‫‪٨٤٩‬ق ‪١٤٥٥.‬م اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺳﺎووي ﺗﺮﻙ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن را در دﻳﺮ‬
‫آن ﺟﺎ ‪T‬دﻳﺮاﻳﺘﻮن‪ Q‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ ,‬ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آن را ﺧﻮان در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ‪m‬ﺗﻴﻦ ﺑﺮاي‬
‫دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ,‬ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻗـﺮآن ﻣـﻔﻘﻮد ﺷـﺪه‪ ,‬اﻣـﺎ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻛﻪ ﺧﻮان ﺑﻪ زﺑﺎن ‪m‬ﺗﻴﻦ ﺑﺮ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و وي ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر را‬
‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ آورده اﺳﺖ‪ /‬ﺧﻮان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﻫﻢ وﻃﻨﺶ ‪T‬ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ Q‬ﺑـﺎ ﺳـﺨﺖ‬
‫ﻛﻮﺷﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﭘﺮداﺧﺖ; او روزاﻧﻪ ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر اﺧﺘﺼﺎص داد و ﻓﻘﻂ‬
‫در روز ﺗﻮﻟﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ‪nopq‬‬
‫‪ m‬آن را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺮد‪ /‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎ ﺗش ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻋﻴﺴﻲ‬
‫در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ :‬او ﻃﻲ ﻣﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن را ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﻲﺻﺪا ﻧﻮﺷﺖ‪ ,‬در دوﻣﻴﻦ ﻣﺎه ﻋﻳﻢ ﺻﺪاﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺘﻦ اﻓﺰود‪ ,‬در ﻣﺎه ﺳﻮم آن را‬

‫‪ - #‬ﺳﺎووي )‪ (Savoy‬ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻪ در ﺷﺮق ﻓﺮاﻧﺴﻪ و در ﺣﺪود ﻣﺮز اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺎ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ واﻗـﻊ ﺑـﻮده‬
‫‪/(Webstr’s‬‬ ‫)‪New Geographical Dictionary, U.S.A, 1972, p. 1083‬‬ ‫اﺳﺖ‪ /‬ﻧﻚ‪:‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٤٥ / / / / / / / / /‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد و در ﻣﺎه ﭼﻬﺎرم ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﺮد‪ /‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋـﻴﺴﻲ ﻋـوه ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺮآن‪ ,‬از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮآن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪,‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﺑﺮد<‪٢٩ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻫﻢ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﺑﻪ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬ﻋﻠﻞ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا وادار ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻲ ﻗﺮآن ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻢ ﮔﻔﺘة ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺎردﻳﻨﺎلﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎن ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهاﻧﺪ; ﮔﻮﻳﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬
‫‪T‬ﺷﻘُ ِ‬
‫ﻮﺑ َﻴﻪ‪ Q‬را ﺗﺮﻙ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺮأت ﻧﺪارﻧﺪ آن را ﻋﻠﻨﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ وﻃﻨﻢ َ‬
‫ﻛﺮدم ﺗﺎ ﻗﺮآن را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻢ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟـﻬﺖ آن ﻗـﺪرت ﻣـﺘﻌﺎل ﻧـﻴﺰ ﻣـﺮا ﺗـﺮﻏﻴﺐ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي از ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺪاﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺟـﻬﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﺪ‪ ,‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻗﺎدر ﺑﻪ درﻙ آن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ در‬
‫ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮد‪ /‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺗـﻔﺎﺳﻴﺮ ﻋـﻠﻤﺎ ﺑـﻪ اﻧـﺠﺎم‬
‫رﺳﺎﻧﺪم‪ /‬ﻋﻠﻤﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻣـﻮﻋﻮد و ﻣﻜـﺎنﻫﺎي ﻣـﻘﺪﺳﻲ ﻫـﻤﭽﻮن ﻣﻜـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ در آن ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻬﺎن ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪه‪,‬‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ<‪٣٠ /‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ‪ ,‬اﺛﺮ دﻳﮕﺮ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ‪ ,‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛـﺘﺎب در ﻓـﺼﻞﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺻﻮل دﻳﻦ اﺳم‪ ,‬ﻓﺮوع‬
‫ﻮﺑﻴَﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ و اﻣﺎم‬
‫و اﺣﻜﺎم آن اﺳﺖ‪ /‬ﺗﺄﻟﻴﻒ آن در ﻣﺴﺠﺪ ﺷَ ُﻘ ِ‬
‫ﺟﺎﻣﻌة ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ﺷَ ﻘُﻮﺑﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪٨٦٦‬ق ‪١٤٦٢.‬م ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪٣١ /‬‬
‫َِ‬ ‫ُ ﱠ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهام ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻨﺖ اﺳﻣﻲ ﺟﻤﻊ آوري ﻛﻨﻢ ﺗﺎ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺎ و آﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ /‬اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫را ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺑﻮده‪ ,‬ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادهام ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﺳﺎس آنﻫﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از آﺛﺎر ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهام; از ﺟـﻤﻠﻪ ‪١٣‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻨﺖ ﻣﺎ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑـﻪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر در ‪ ٦٠‬ﻓﺼﻞ ﮔﺮد آوردم و آن را ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴـﻨﻪ ﻧـﺎﻣﻴﺪم<‪ /‬ﻋـﻴﺴﻲ ﺧـﻮد را ﻣﺴـﺆول‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﻬﻴﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪> :‬ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ را از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ در آن ذ ﻛﺮ ﻛـﺮدم ﺗـﺎ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎي آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻳﺎ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳم‪ /‬از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺗﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﻨﻨﺪ; ﭼﻮن ﺧﺻﻪاي از اﺻﻮل و ﻓﺮوع اﺳم اﺳﺖ‪ /‬ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺟﺒﺮان ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺧﺪا را ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳـﻦ ﻛـﺎر را ﺑـﻪ اﺗـﻤﺎم ﺑـﺮﺳﺎﻧﻢ و‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم دادهام ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺸﻨﻮدي و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ /‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻋﺰت ﭘﺎﻳﺪار ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎ‪ ,‬آﻣﻴﻦ<‪٣٢ /‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنو ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ آن‪ ,‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﻜﻲ از ﻓﺼﻮل ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬
‫اﺣﻜﺎم ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪,m‬‬
‫ـ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاي ﻳﮕﺎﻧﻪ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﺷﺮﻳﻜﻲ ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪﻫﻴﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺧﺪا و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﻨﺪه اوﺳﺖ‪ ,‬اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻫﺮ ﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮدت ﻣﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻃﻬﺎرت را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑﺎ وﺿﻮ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﻧﻤﺎز را در ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آورﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮﻳﺶ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺣﺘﻲ ا ﮔﺮ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻫﻤﻮاره از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﺮاي ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻪ او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺨﻮرﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ زﻛﺎت را ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪ ,‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ,‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻋﺎزم ﻣﻜﻪ ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ روز ﺟﻤﻌﻪ را ارج ﻧﻬﻴﺪ‪ ,‬ﻫـﻤﻪ دﻗـﺎﻳﻖ آن ﻣـﻘﺪس اﺳﺖ‪ /‬در اﻳـﻦ روز ﺑـﻪ اداي ﻧـﻤﺎز‬
‫ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪ ,‬ﺑﻪ دﻳﺪن ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺮوﻳﺪ و از ﻓﻘﺮا دﻟﺠﻮﻳﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از ﻗﺘﻞ‪ ,‬دزدي و ارﺗﻜﺎب ﻋﻤﻞ زﻧﺎ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ,‬ﺧﻮاه از اﻗﻮام ﺷﻤﺎ ﻳﺎ از ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن و ﻛـﺎﻓﺮان‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﺎ رﻫﮕﺬاران و ﻓﻘﺮا ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮازي ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ,‬ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺸﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧف اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ,‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻔّﺎره آن را ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ از ﺷﺮﻳﻌﺖ دﻓﺎع ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٤٧ / / / / / / / / /‬‬

‫ـ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﺑﺎ ﻛﺎ‪m‬ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧـﻴﺪ از ﻃـﺮﻳﻖ ﺳـﺮﻗﺖ ﺑـﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪه‪,‬‬
‫ﺗﺠﺎرت ﻧﻜﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﺸﻮﻳﺪ و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﻨﺎه دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪﻫﻴﺪ‪ ,‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ در ارﺗﻜﺎب آن ﺷﺮﻳﻚ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ در اوزان و ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺗﻘﻠﺐ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬از رﺑﺎﺧﻮاري ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪ /‬از ﻓﺮﻳﺐ دﻳﮕﺮان و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺧﻮدداري ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺷﺮاب و ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﺴﺖ ﻛﻨﻨﺪه ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ‪ ,‬ﻣﺮدار و ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻏﻴﺮﺷﺮﻋﻲ ذﺑﺢ ﺷﺪه و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ‬
‫ﺧﺪا ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺧﻮدداري ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ او ﺳم ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ا ﮔﺮ در ﺧﺪﻣﺖ ﺧﺪاﺳﺖ وي را ﻳﺎري‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ ﻣﻗﺎﺗﺶ ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ و در زﻣﺎن ﻣﺮگ در ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزه و دﻓﻦ او ﺷﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻴﻚ ﮔﻮش دﻫﻴﺪ‪ ,‬وﻟﻲ از ﮔﻮش دادن ﺑـﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﻧـﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺧـﻮدداري‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻗﻀﺎوت‪ ,‬ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺆﻣﻨﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ و از رﺷﻮه ﺧﻮاري‬
‫و ﻃﻤﻊ ﻛﺎري اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮان اﺣﺘﺮام ﺑﮕـﺬارﻳـﺪ‪ ,‬ﻓـﻘﺮا را ﺗـﺤﻘﻴﺮ ﻧﻜـﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺷﻜـﻴﺒﺎ ﺑـﺎﺷﻴﺪ و از ﺧﺸـﻢ و‬
‫ﺣﺴﺎدت ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﺑﺎب و ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻮﻳﺶ وﻓﺎدار ﺑﺎﺷﻴﺪ; ﺣﺘﻲ ا ﮔﺮ او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ,‬زﻳﺮا او‬
‫وارث ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻛﺴﻲ را ﻧﺪارﻳﺪ ﻛﻪ از ﺷﻤﺎ ارث ﺑﺒﺮد‪/‬‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ; ﻓﻘﻂ از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن‬
‫ـ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺎﺣﺮان‪ ,‬ﻃﺎﻟﻊ ﺑﻴﻨﺎن و ّ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺎﻓﺮان و ﺟﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﻋﺪاﻟﺖ و در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺷﺮور‬
‫ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪ ,‬از ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪﻛﺎر ﻧﻴﺰ ﺧﻮدداري ورزﻳﺪ‪ /‬در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﻜﺎن زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ; ا ﮔﺮ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻤﺎ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻳﻚ ﺳﻮم ﺛﺮوت ﺧﻮﻳﺶ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن را ﺻﺮف‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٤٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫آﻧﺎن ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ ﻗﻠﺒﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد و اﻓﺴﻮس و ﺗﺄﺳﻔﻲ در ﭘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ـ از اﻧﺠﺎم دادن ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﻤﻨﻮع ﻟﺬت ﻧﺒﺮﻳﺪ و آن ﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد آرزو ﻧﻜﻨﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﮔﻤﺮاه ﻛﺮده‪ ,‬او را ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ و از ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫او را ﮔﻤﺮاه ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ,‬ﻃﻠﺐ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﻛﻨﻴﺪ و از ﻏﺮور و ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎ‪m‬ن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮادر ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ,‬از آﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺷﻤﺎﻳﻨﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﻛـﻨﻴﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺴﺎن ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ﺧﻮد ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎﺷﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از دوروﻳﻲ ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ‪ /‬ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺧﻄﺎ ﻛﺎران را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﻳﺖ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ /‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺳﺎ ﻛﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺧﺪا را ﺧﺸﻨﻮد ﺳﺎزﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ ﺑﺎ ﺛﺮوت ﺧﻮﻳﺶ ﻳﺘﻴﻤﺎن و ﺑﻴﻮه زﻧﺎن را ﻳﺎري ﻛﻨﻴﺪ‪ ,‬ﺑـﺨﺸﻲ از آن را ﺑـﻪ آزادي اﺳـﺮا‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻴﺪ; در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪/‬‬
‫ـ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﻴﺪ‪ ,‬زﻳﺮا در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻣﻮرد ﻣﺆاﺧﺬه ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ و رواﻧﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻳﺎ ﺟﻬﻨﻢ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪/‬‬
‫ـ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﺣﻘﻴﺮ ﺑﺸﻤﺎرﻳﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ارزش ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﺪ‪ ,‬زﻳﺮا در آن ﺟﺎ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺟﺎوﻳﺪ و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ رﺳﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ از اﻋﻤﺎل‪ ,‬آداب و رﺳﻮم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﺎن ﻟﺒﺎس ﻧﭙﻮﺷﻴﺪ و ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﻣﺸﻮﻳﺪ ﺗﺎ از ارﺗﻜﺎب ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ‪/‬‬
‫ـ در ﺣﻔﻆ ﺳﻨﻦ‪ ,‬آداب و آﻣﻮزشﻫﺎي اﺳﻣﻲ ﺑﻜﻮﺷﻴﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺮو ﮔﻔﺘﺎر‪ ,‬ﻛـﺮدار و رﻓـﺘﺎر‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ا ﻛﺮم ‪nopq‬‬
‫‪ m‬ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﺣﻀﺮت ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﻴﺪ; در اﻳﻦ ﺻﻮرت روز ﻗﻴﺎﻣﺖ در‬
‫ﺻﻒ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون آزﻣﺎﻳﺶ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪٣٣ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد;‬

‫اﻳﻦ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﻴﺎت زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗـﻮﺟﻴﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻣـﺜ’ آن ﺟـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺎﻓﺮان زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﺘﻮاي وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ اﺳﺖ; در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻴﺴﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺳﻜﻮﻧﺖ در آن ﻛﺸﻮر ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ و ﻏﻴﺮه‪/‬‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻫﺎروي ﺗـﻨﺎﻗﻀﺎت ﻣـﻮﺟﻮد در اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب ﻧـﺎﺷﻲ از ﭘـﺮﻳﺸﺎﻧﻲﻫﺎي ﻣـﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٤٩ / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎنﺑﻮده و ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ آن اﺳﻣﻲ اﺳﺖ; اﻣﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻣـﻲﺗﻮان درﻳـﺎﻓﺖ‪ ,‬آن اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫آن ﺑﻲﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻧﻜﺘﻪ ّ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻋﺰم ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪٣٤ /‬‬

‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﮔﺴﺘﺮش ا‪v‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎﻣﻌة ﺑـﺰرگ‬
‫اﺳﻣﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻣﺪتﻫﺎ در ﻣﻌﺮض ﻓـﺮﻫﻨﮓ ‪m‬ﺗـﻴﻨﻲ ﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﺣﺮوف ﻋﺮﺑﻲ در زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ‪ ,‬راﺑﻄﻪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ زﺑﺎن ﻗﺮآن ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر ﺑـﻴﺎن ﻣـﺤﺼﻮ‪m‬ت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﻪ زﺑﺎن ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ‪O‬اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪ N‬روي آوردﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ زﺑﺎن درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﻌﺎﺋﺮ و اﻋﻤﺎل دﻳﻨﻲ‪ ,‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﺟﺪﻟﻲ و ﺿﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﻗﺼﺺ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﮕﺮ ﻗﻠﻢ زدﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ ارﻳﻮاﻟﻮ ‪ Arevalo‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ و ﻣﻘﺎ‪m‬ت دﻳﻨﻲ را‬
‫ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ارﻳﻮاﻟﻮ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻃـع از ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﺗـﺼﻮف و ﻓـﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻣﻲ‪ ,‬ﺑـﺎ‬
‫زﺑﺎنﻫﺎي روﻣﻲ‪m ,‬ﺗﻴﻦ‪ ,‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺮي و ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ‪ /‬او در زﻣﻴﻨﻪ اﻋﺘﻘﺎدات و‬
‫واﺟﺒﺎت اﺳﻣﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺛﺮ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻛﺘﺎب ﺗﻔﺴﻴﺮ ‪ Tafsira‬وي‪,‬‬
‫ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺻﻮل دﻳﻦ و ﺑﻴﺎن ﻋﺒﺎدات اﺳﻣﻲ اﺳﺖ‪ ,‬ﻳﺎد ﻛﺮد‪ ٣٥ /‬ارﻳﻮاﻟﻮ در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪> :‬ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻚ در َﺳ َﺮ ُﻗﺴﻄَﻪ ﺟﻠﺴﻪاي ّ‬
‫ﺳﺮ ي ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻜت روزاﻓﺰون ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺨﻨﺎن ﻫﻴﺠﺎن اﻧﮕﻴﺰي اﻳـﺮاد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺴﺮان ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ و اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ /‬دﻳﮕﺮي اﺷﺎره ﻛﺮد ﺷﺮاﻳﻂ ﭼﻨﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺣﺘﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ; در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ,‬ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﭼﺎره ﺟﻮﻳﻲ ﺑﺮاي رﻓﻊ‬
‫ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ<‪٣٦ /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٥٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧﺎم رﻳﻨﻜﻮن ‪ , Rincon‬اﺛﺮي ﺑـﻪ زﺑـﺎن ا‪m‬ﻋـﺠﻤﻴﻪ ﺑـﺎ ﻋـﻨﻮان‬
‫راﻫﻨﻤﺎي رﺳﺘﮕﺎري ‪ Guide to Salvation‬ﻧﻮﺷﺖ‪ /‬او در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮده از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﺳﻣﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ دﻳـﻨﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﻮﺗﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪> /‬دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺎ اﺑﺰارﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎ ﻙ در ﺻﺪد‬
‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪ /‬در ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎع و اﺣـﻮاﻟﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ آﺛـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ /‬ﺗﻌﺪاد ﻓﻘﻬﺎﻳﺸﺎن‪ ,‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺒﻌﻴﺪ و زﻧـﺪاﻧـﻲ ﺷـﺪن و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻗـﺘﻞ‬
‫رﺳﻴﺪن‪ ,‬ﻛﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺧﻮد ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻫﻮﻳﺖ دﻳـﻨﻲ ﺑـﻪ ﭘـﻨﻬﺎن ﻛـﺎري روي‬
‫‪ m‬را‬
‫آوردﻧﺪ‪ /‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ از آداب دﻳﻨﻲ دور ﺷﺪﻧﺪ; ﺗﺎرﻳﺦ ﺗـﻮﻟﺪ و ﻫـﺠﺮت ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺣﺘﻲ ﻋﺪهاي ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺻﺤﻴﺢ را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪم‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﻢ و از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺮآن ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﻣﻲﻃﻠﺒﻢ<‪٣٧ /‬‬

‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در آﺛﺎري ﻛﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآوردﻧﺪ از ذ ﻛﺮ ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬

‫و از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از زﺑﺎن وﺣﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ اﻇﻬﺎر ِﺷﻜﻮه و ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه‪ ,‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫>ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺑﺮادران ﻳﺎ ﺧﻮاﻫﺮان دﻳﻨﻲ ﻣﺎ از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﺪان ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ,‬اﻃع‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ; ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎن درﻙ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ آن ﻛﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪,‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ /‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﺮا ﻋﻔﻮ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳـﻦ اﺑـﺰار ﻧـﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ‬
‫‪T‬زﺑﺎن ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‪ Q‬ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭘﺮداﺧـﺘﻢ‪/‬ﺗـﻮ ﺧـﻮب ﻣـﻲداﻧـﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺼﺪم ﻫـﺪاﻳﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﺸﺎن دادن راه ﻧﺠﺎت ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ<‪٣٨ /‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻢ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺛﺎر ﻋـﺮﺑﻲ را ﺗـﺮﺟـﻤﻪ و ﺗـﻔﺴﻴﺮ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷﻨﺎس ﺑـﺰرگ‬
‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮﻧﺮو ‪ , James T. Monroe‬در اﺛﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳ‪Q‬م و اﻋﺮا ب در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎ ت‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪,‬‬
‫ﻣــﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬در ﻧــﻴﻤة دوم ﺳـﺪة‬ ‫اﺳــﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ‪Islam and the Arabs in Spanish Scholarship‬‬

‫‪ Miguel de‬و‬ ‫‪Luna‬‬ ‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م دو ﺗﻦ از ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ي َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻧـﺎمﻫﺎي ﻣـﻴﮕﻮﺋﻞ دوﻟﻮﻧـﺎ‬
‫‪ , Alonso‬در زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺮآﻣﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻟﻮﻧﺎ ﺗﻌﺪادي از‬ ‫‪del Castillo‬‬ ‫آﻟﻮﻧﺴﻮدل ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻮ‬
‫آﺛﺎر ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﺮاي ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺗﺮﺟـﻤﻪ ﻛـﺮد‪ /‬او ﻫـﻤﭽﻨﻴﻦ در‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٥١ / / / / / / / / /‬‬

‫‪١٠٠٨‬ق ‪ ١٥٩٢.‬ـ ‪١٦٠٠‬م ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺘﺢ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ١٠٠٠‬ـ‬
‫‪ The History of the Conquest‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪/‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪of Spain by the Moors‬‬

‫ﺑﻪ زودي اﻳﻦ اﺛﺮ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ و در ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎ ﺳـﺪة ‪١٣‬ق ‪١٩.‬م ﻳﻜـﻲ از ﻣـﻨﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺎن درﺑﺎره اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ /‬در اﻳﻦ ﺳﺪه ﻣﺤﻘﻘﺎن درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه آن وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را ﺑﺎ‬
‫ﺟﻌﻠﻴﺎت درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻟﻮﻧﺎ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻮد‪,‬‬
‫ّ‬ ‫اﻓﺴﺎﻧﻪ و‬
‫در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ و‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ را از ﺳﺘﻢ وﻳﺰﮔﻮتﻫﺎ ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ‪ /‬آن ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺤﻴﻂ ﻣـﻨﺎﺳﺒﻲ را‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ; اﻣﺎ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪,‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﺑﺮ ﺧف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻮرد آزار و‬
‫اذﻳﺖ ﻗﺮار دادﻧﺪ و‪٣٩ ///‬‬

‫ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻮ ﻛﻪ از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﻟﻮﻧﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ /‬وي‬
‫ﭼﻨﺪي در داﻧﺸﮕﺎه َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ را‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‪m ,‬ﺗﻴﻦ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪/‬‬
‫ﻋوه ﺑﺮ آن در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻋﺮﺑﻲ و اﺳﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﻤﺪه اﻧﺠﺎم‬
‫داد‪ :‬ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻮ در ﺳﺎل ‪٩٧٢‬ق ‪١٥٦٤.‬م ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ اﻟﺤﻤﺮاء را ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ /‬او ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و َا ﺳﻨﺎدي ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻗﻴﺎم ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻮد; ﺷﻮرﺷﻲ ﻛﻪ در‬
‫ـﺮﻧﺎﻃَﻪ رخ داد‪ /‬ﻛـﺎﺳﺘﻴﻠﻮ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٩٧٦‬ـ ‪٩٨٠‬ق ‪ ١٥٦٨.‬ـ ‪١٥٧٢‬م در ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻟﺒﺸـﺎرات َﻏ ْ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ ٩٨١‬ـ ‪٩٨٢‬ق ‪ ١٥٧٣.‬ـ ‪١٥٧٤‬م در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﻜﻮرﻳﺎل ﮔﺮدآوري ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮد‪ /‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت رﺳﻤﻲ را ﻛﻪ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ‪ ٩٨٦‬ـ ‪٩٨٧‬ق ‪ ١٥٧٨.‬ـ ‪١٥٧٩‬م ﺑﻴﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻐﺮب‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ اﻟﻤﻨﺼﻮر ‪ ,‬و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم‪ ,‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ /‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳـﻦﻫﺎ‪ ,‬وي ﺑـﺎ ﻣـﻴﮕﻮﺋﻞ‬
‫دوﻟﻮﻧﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﺑﺮج ﺗﻮرﭘﻴﻦ‪ #‬ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮد‪ ٤٠ /‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‪ ,‬ﻋـﻠﻤﺎي‬

‫‪ (Tower‬در ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ ﻗﺒ’ ﻣﻨﺎره ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺮاي ﺗـﻮﺳﻌﻪ دادن‬ ‫)‪Of Turpin‬‬ ‫‪ - #‬ﺑﺮج ﺗﻮرﭘﻴﻦ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺟﺎﻣﻊ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ,‬آن را در ﺳﺎل ‪٩٨٨‬ق‪١٥٨٠.‬م ﺧﺮاب ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻳﺮان ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﺑﻪ‬
‫ﺟﻌﺒﻪاي ﺳﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎ ﭘﻴﺶﮔﻮﻳﻲ ﻫﺎﻳﻲ راﺟـﻊ ﺑـﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٥٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ و ﺗشﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻮاد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ارزﺷﻤﻨﺪي را‪,‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤ ّﻘﻘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ,‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﻫﻮﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ و دﻓـﺎع از آن در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﺗـﺒﻠﻴﻐﺎت‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬در آن ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻗﺮآن ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎﺻﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺪرت ﻣﻲﺗﻮان در ادﺑﻴﺎت ا]ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻣﺘﻨﻲ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ در آن آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻧـﻴﺎﻣﺪه ﺑـﺎﺷﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺳﻮره ﻳﺎ ﺳﻮره ﻫﺎﻳﻲ از‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺖ و در آن ﻫﺎ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺑـﺮﺟﺴـﺘﻪ درج ﺷـﺪه و ﺗـﺮﺟـﻤﻪ آن ﺑـﻪ‬
‫ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ /‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‬
‫اﺻﻠﻲ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺮح آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫‪ m‬از ﺟـﺎﻳﮕﺎه وﻳـﮋهاي‬
‫اﺳﺖ‪ /‬در ﻧــﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﻌﺪ از ﻗـﺮآن‪ ,‬ﺳـﻨﺖ ﭘـﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ /‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاﺳﺎس ﺻﺤﺎح‬
‫ﺳﺘﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاي از اﺣﺎدﻳﺚ را ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﻳﺖ روﺣﻴﻪ و ﻣﺮﻫﻢ‬
‫‪ m‬ﻳﺎ ﺻﺤﺎﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻬﺎدن ﺑﺮ آ‪m‬م ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫در آنﻫﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﺑﻪ زودي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از ﺳﺘﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن رﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻴﺮوزي اﺳم ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪٤١ /‬‬

‫‪ m‬و ﺗشﻫﺎي آﻧـﺎن ﺑـﺮاي ﺗـﻮﺳﻌة اﺳـم‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﻮرد ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد; از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي از‬
‫‪ m‬ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫‪ c‬در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬
‫ﻓﺪا ﻛﺎريﻫﺎ و د‪m‬وريﻫﺎي اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ‪defg‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪٤٢ /‬‬

‫در ادﺑﻴﺎت ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻓﻘﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ اﺳﺖ‪ /‬در زﻣﻴﻨﻪ ﻓـﻘﻪ ﻋـوه ﺑـﺮ‬
‫رواج ﮔﺴﺘﺮده ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ‪ ,‬ﺑﺮﺧﻲ از آﺛـﺎر ﻓـﻘﻬﻲ‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﺷﺮق اﺳﻣﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ /‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻛـﺘﺎب‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ,‬ﻓﻘﻴﻪ ﺣﻨﻔﻲ‪ ,‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻟﻐﺎﻓﻠﻴﻦ‪ #‬ﺑﻪ ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺷﺎﻣﻞ‬

‫‪(Lopez - Baralt, Islam in Spanish‬‬ ‫ﭘــﺎﻳﺎن ﺟــﻬﺎن ﺑــﻪ اﺳــﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ و ﻋــﺮﺑﻲ ﻧــﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪/‬‬
‫)‪Literature...p.199‬‬

‫‪ ­¼¦woª§A° ¾B¼L¯¿A k¼w W½jBeBM ³Šî±ª§A »— ­¼¦—B’§A ³¼L®U - #‬از اﺑﻮاﻟﻠﻴﺚ ﻧﺼﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٥٣ / / / / / / / / /‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎ ب‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻘﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪاي در ﻓﻘﻪ ﻣﺎﻟﻜﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺟب ﺑﺼﺮي ﻣﺎﻟﻜﻲ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ‬
‫اﻟﺘﻔﺮﻳﻊ ‪ ,‬اﺛﺮ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﺒﻴﺪا ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ّ‬
‫ﺟ‪Q‬ب ‪ ,‬ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﻣﻴﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ رواج داﺷﺖ‪ /‬اﻳـﻦ ﻛـﺘﺎب در ‪ ٤٥‬ﺑـﺎب‬
‫ّ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻘﻬﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻃﻬﺎرت‪ ,‬ﻧﻤﺎز‪ ,‬زﻛﺎت‪ ,‬روزه‪ ,‬ﺟﻬﺎد و ﻏﻴﺮه‬
‫اﺳﺖ‪٤٣ /‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﮔﺎه در ﺑﺎب ﺳـﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﭘـﻴﺶ ﮔـﻮﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﮔﻮﻳﻲﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮ™ آﻳﻨﺪهاي ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺮﺳﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻣﻴﺪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﮔﻮاري ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻘﺎوم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ در ﻳﻜﻲ از ﻣﺘﻮن ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه‪:‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺘﻔﺮق و ﺑﻪ ﺑي وﺣﺸﺘﻨﺎ ﻛﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ دژي آﻧﺎن را از ﻣﺠﺎزات ﻣﺼﻮن ﻧﮕﻪ ﻧﻤﻲدارد‪ ,‬ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧـﻮش‬
‫رﻓﺘﺎري ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﺑﻪ زودي ﺗﺮﻛﺎن ‪T‬ﻗﻮاي درﻳﺎﻳﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ Q‬ﺑﻪ‬
‫ﻳﺎري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛـﺮد‪ /‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ /‬ﺟﺰﻳﺮه ِﺻ ِﻘ ﱢﻠﻴﱠﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳم ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ /‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮه زﻳﺘﻮن‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ُﻮرﻗﻪ ‪ ,‬و ﺟﺰﻳﺮه ﻧﻤﻚ‪ ,‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻳﺎﺑﺴﻪ اﺳﺖ‪ ,‬ﭼﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ /‬آنﮔﺎه آﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﻈﻴﻢ‬
‫َﻣﻨ ْ‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺳﺘﻴ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ آن ﺟﺎ را اﺳﻴﺮ و او را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد; در آن ﺟﺎ اﺳم را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و در ﻛﻨﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮد‪ /‬ﺑـﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل آن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ اﺳم روي ﻣﻲآورﻧﺪ و‪٤٤ ///‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن در ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻠﻲ از ﻣﻴﺮاث ادﺑﻲ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ادﺑﻴﺎت اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در‬
‫ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﻳﻦ و ﺟﺬابﺗﺮﻳﻦ ادﺑﻴﺎت اروﭘـﺎﺳﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺳـﻬﻢ‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ; ‪ ٤٥‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻟﺒﻴﺐ ‪ Labib‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﺟﺎﻟﺐ ادﺑﻴﺎت ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ و‬
‫ﻧﻔﻮذ آن ﺑﺮ زﺑﺎن آرا ﮔﻮﻧﻲ ﺗﺄ ﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ٤٦ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻄﺢ ادﺑﻴﺎت ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از آﺛﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دوره اﺳﻣﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺖ‪ /‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ آنﻫﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﺗﺮدﻳﺪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻛﻴﻔﻴﺖ‬

‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﻘﻴﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﺣﻨﻔﻲ‪/‬‬

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٥٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ادﺑﻲ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي وﺟﻮد دارد‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ در ادﺑﻴﺎت ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م‬
‫اﺳــﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻛــﻪ ﻋـﺼﺮ ﻃـﻳﻲ اﻳـﻦ ﻛﺸـﻮر ﺧـﻮاﻧـﺪه ﺷـﺪه‪ ,‬از ﺟـﺎﻳﮕﺎه وﻳـﮋه و ﺑـﺎ اﻫـﻤﻴﺘﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪٤٧ /‬‬

‫ﻣﻴﺮاث ﻫﻨﺮي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو ﺗﻤﺪن اﺳم و ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ,‬ﻫﻴﭻ ﮔﺎه‬
‫ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻴﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻳﻦ دو ﺗﻤﺪن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮔﺎه ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ‬
‫اﻳﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻌﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن اﺳﺖ‪/‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﺮ اﺳﻣﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷـﺮاﻳـﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮد‪ /‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﻫﻤﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻔﻮق داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﻧﮕﺮان ﻫﻮﻳﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ; زﻳﺮا آن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻣـﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬در ﺑـﺮاﺑـﺮ ﻫـﻨﺮ اﺳـﻣﻲ ﻣـﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ و از ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﺄﻳـﻴﺪ آن ﺧـﻮدداري ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬وﻟﻲ از زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﭘﻴﺸﺮويﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ,‬دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﺮ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﺒﻮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﺜﺒﺘﻲ از اﻳﻦ ﻫﻨﺮ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫و اﻟﮕﻮﻫﺎي آن را ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن اﻫﺪاف ﻫﻨﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ /‬ﺑـﻨﺎﺑﺮاﻳـﻦ‪ ,‬ﺑـﻪ ﺣـﻤﺎﻳﺖ از ﻫـﻨﺮ‬
‫ذﻣﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬ﻫﻨﺮ اﺳﻣﻲ در دورة ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪٤٨ /‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎري اروﭘﺎ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻌﻤﻮ™ ﺗﻘﻠﻴﺪي از ﺳﺒﻚ روﻣﻲ ﻳﺎ ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪/‬‬
‫اﻣﺎ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺣﻀﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻟﮕﻮي ﻫﻨﺮي دﮔـﺮﮔﻮن ﺷـﺪ; از ﺟـﻤﻠﻪ ﺑـﻪ دﻧـﺒﺎل‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺳﻠﻄﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ‪ ,‬در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻫﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ‬
‫از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﺮﻗﻲ ‪T‬اﺳﻣﻲ‪ Q‬ﺑﺎ ﻣﻮاد روﻣﻲ ﻳﺎ ﮔﻮﺗﻴﻚ رخ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ‪ ٤٩‬و ﮔﺎه آن را ﺳﺒﻚ ﻣﻠﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ /‬اﺧﺘﺼﺎﺻﻲﺗﺮﻳﻦ ﻛﻤﻜﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﻫﻨﺮ اروﭘﺎ ﻛﺮده ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻳﻦ ﻫﻨﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ٥٠ /‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ در دوره‬
‫ذﻣﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻨﺮي ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ درآﻣـﻴﺨﺘﻦ ﻣـﻮاد‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اﺳﻣﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﺗﻴﻚ ﻳﺎ روﻣﻲ اﻟﮕﻮﻳﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ذوق ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٥٥ / / / / / / / / /‬‬

‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﻨﺮي در اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م از ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ /‬در آن ﺟﺎ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎناز‬
‫ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت اﺳﻣﻲ ﺑﺮاي آراﻳﺶ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ روﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ,‬اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ را در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﮔﻮﺗﻴﻚ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﺳـﺮاﻧـﺠﺎم در‬
‫ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﻣﻲ را ﺑﺎ اﻟﮕـﻮﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از اﻳـﺘﺎﻟﻴﺎ وارد اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ,‬در‬
‫آﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ٥١ /‬در واﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺮ ﻣﻐﺮﺑﻲ و‬
‫ﺪﺟﻦ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺪاوم ﺑﺨﺶ آن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ,‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﻣُ ﱠ‬
‫ذوق ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻌﺪﻳﺗﻲ را در اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ /‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳـﻣﻲ در زﻣـﺎنﻫﺎي ﻣـﺨﺘﻠﻔﻲ ‪T‬از ﻧـﻴﻤﻪ دوم ﺳـﺪه ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺗـﺎ اواﺧـﺮ ﻗـﺮن‬
‫‪٩‬ق ‪١٥.‬م‪ Q‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در آﻣﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺳﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﺤﺪود ﻛﺮد; اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪاي از ﺗﻄﻮر ﻫﻨﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﻣﻌﻤﺎري اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ از ﺳﺒﻚ ﻣﻐﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﻜﻲ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺮ ﻫـﻨﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪ‪ ,‬ﺗﺤﻮل ﻳﺎﻓﺖ‪ ٥٢ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺮوع اﻳﻦ ﻫـﻨﺮ از ﺳـﻮي ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻨﻈﻮر‬
‫اﺳﺘﻤﺮار اﻟﮕﻮﻫﺎي اﺳﻣﻲ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ; اﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن اﻳﻦ ﺷـﻴﻮه‬
‫ﻫﻨﺮي‪ ,‬ﺳﺒﻜﻲ ﺻﺮﻓا ﺑﻮﻣﻲ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﮔﺎه ﺑﺎ اﺳﺘﻴي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در ﺳـﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲﻫﺎ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣـﻲ اﻣـﺮﻳﻜﺎي ﻣـﺮﻛﺰي و‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ ,‬ﺷﻴﻮة ﻣﻌﻤﺎري آﻧﺎن در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺪﻳﺪ ﻏﺎﻟﺒا ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻨﺮ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﻲ‬
‫ﺗـﺮاس ‪Henri‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻳﻜﻲ از ﻣـﺤﻘﻘﺎن ﻓـﺮاﻧﺴـﻮي‪ ,‬ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻫـﻨﺮي‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪٥٣ /‬‬

‫‪ , Terrasse‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از ﻫﻨﺮﻫﺎي اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ,‬ﻓﻘﻂ ﻫﻨﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ آن ﺳﻮي اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ /‬او ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎﻟﺒﻲ از ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺮ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﻲ را‪,‬‬
‫در ﻫﻨﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﻜﺰﻳﻚ‪ ,‬ﭘﺎراﮔﻮﺋﻪ و اﻳﺎﻟﺖ ﺗﻜﺰاس آﻣﺮﻳﻜﺎ آﺷﻜﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪٥٤ /‬‬

‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻛﺮدﻧﺪ; وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺧﺎرج از اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﻌﻤﺎري آﻧﺎن ﻫﻨﻮز ﻋﻤﺪﺗا ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬در ﺧـﻮد‬
‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻫﻢ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﻪ آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ‪ ,‬ا ﻛﻨﻮن ﻣﺮدم اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ در ﻣﻮرد آن ﭼﻪ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻟﻨﺪ‪٥٥ /‬‬

‫ﺷﺎﻳﺎن ذ ﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻫﻨﺮي ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﻌﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑـﻴﺸﺘﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٥٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ارزان ﻗﻴﻤﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﻨﮓ از ﻣﻮادي ﻫﻤﭽﻮن آﺟﺮ‪ ,‬ﮔﭻ‪ ,‬ﭼﻮب و‬
‫آﻫﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ وﻓﻮر در دﺳﺘﺮس ﺑﻮد‪ ,‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻫﻨﺮ ﺧﻴﻠﻲ اﻗﺘﺼﺎديﺗﺮ از ﻫﻨﺮ‬
‫ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻨﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ درآﻣﺪ و در ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﻨﺎزل اﺷﺮاف‪ ,‬ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ,‬ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي اﻳـﻔﺎ ﻛـﺮد‪ /‬در‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻳﺒﺮﻳﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﻨﺎي ﻗﺼﺮﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ از‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻧـﺎﺣﻴﻪ ﺳـﻨﺖ ﻣـﻌﻤﺎري ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻛـﻢ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد و ﻳﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪٥٦ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ آﺛﺎري در ﻣﻌﻤﺎري ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ‬
‫آنﻫﺎ در ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬آﻧﺎن در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺴﺠﺪ‪,‬‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎ و ﻏﻴﺮه اﻗﺪام ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ آن ﺟﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه دادﻧﺪ در اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺴﺠﺪي‪ ,‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎب اﻟﻤﺮدوم ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ ,‬ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ٥٧ /‬ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺎب اﻟﻤﺮدوم را ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﺳﺒﻚ ﻣﻮ ّﺣﺪان ﺑﺎ آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ; ﺣﺘﻲ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎي آن را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺎ آﺟﺮ ﺗﺰﻳﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﮔﻨﺒﺪ ﮔﭻ اﻧﺪود آن را ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺰرگ ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﺑﻨﺎ‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ /‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﺸﺘﻢ‪ ,‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ در ُﻃـ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ,‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮدهاي اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ; در اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﺸﺘﻢ آن را در ﺳﺎل ‪٥٨٥‬ق ‪١١٩٠.‬م ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٥٨ /‬ﺑﻌﺪ‬
‫از آن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﺴﺠﺪ دﻳﮕﺮي در ﺣﻮﻣﻪ ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻨﺎ ﻛـﺮدﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﺟـﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺣـﻤت‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮدﻧﺪ آن را از ﭼﺸـﻢ دﻳﮕـﺮان ﻣـﺨﻔﻲ ﻧﮕـﻪ دارﻧـﺪ‪ /‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٥٩٨‬ق ‪١٢٠٢.‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻃع ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻣﺤﻠﻪ ﺗﺠﺎري ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن‪ ,‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬
‫داراﻟﺪﱠ ﺑﺎﻏﻴﻦ‪ ,‬ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻓﺮاﺋﺾ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ‬
‫وا ﻛﻨﺸﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ,‬ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ُﻣـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑـﻮد; ﺣـﺘﻲ ﮔـﻔﺘﻪاﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺳـﺪة‬
‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪٥٩ /‬‬

‫ﻫﻨﺮ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﻃﺮق ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪ ,‬ﻟﺌﻮن‪ ,‬آراﮔﻮن و ﻏﻴﺮه ﺗﺄﺛـﻴﺮ‬
‫ﻧﻬﺎده ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ و اﻃﺮاف آن ﺑـﻴﺶ از ﺳـﺎﻳﺮ ﺟـﺎﻫﺎ ﻗـﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺣﻈﻪ اﺳﺖ‪ /‬ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﻓﻘﻂ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺟﺎﻣﻊ ُﻃـ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ را ﺑـﺎ ﺳـﻨﮓ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٥٧ / / / / / / / / /‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ; ﺳﺎﻳﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﺟﺮ و اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در‬
‫ﻣﻌﻤﺎري روﻣﻲ ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪٦٠ /‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻬﻢ از اﻳﻦ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد; ﻳﻜـﻲ از آنﻫـﺎ‬
‫‪ Santa‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺑﻨﺎ ﺗﺎ‬ ‫‪Maria la Blanca‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ آن ﺳﺎﻧﺘﺎﻣﺎرﻳﺎ]ﺑ‪Q‬ﻧﻜﺎ‬
‫ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م ﻛﻨﻴﺴة ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ,‬ﻣﻌﻤﺎران‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ آن را ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻃﺎقﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در آن اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗـﺮاﻧـﺰﻳﺘﻮ ‪El‬‬ ‫آن را ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻋﺼﺮ ﻣﻮﺣﺪان در آوردﻧـﺪ‪ /‬ﻧـﻤﻮﻧﻪ دﻳﮕـﺮ ﻛـﻠﻴﺴﺎي ال‬
‫‪ Transito‬اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫اﺳﻣﻲ و ﮔﻮﺗﻴﻚ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ /‬آن ﭼﻪ در اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺟﻠﺐ ﺗـﻮﺟﻪ ﻣـﻲﻛﻨﺪ‬
‫‪San‬‬ ‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺳﻦ روﻣﻦ‬
‫آراﻳﺶ دروﻧﻲ آنﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ اﺳﻣﻲ ﺗﺰﻳﻴﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪٦١ /‬‬

‫ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪٦١٨‬ق ‪١٢٢١.‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳﺖ‪/‬‬ ‫‪Roman‬‬

‫ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎي درون اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‬
‫در ﺣﺎﺷﻴﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﺎﺷﻲﻫﺎ ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻳﺎدآور ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت در ﺑﻨﺎﻫﺎي اﺳﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺳﻌﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎﻗﻂ ﺷﺪه‪ ,‬اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط و ﭘﻴﻮﻧﺪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫـﻨﺮ‬
‫اﺳﻣﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪٦٢ /‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺖ در ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ از ﻫﻨﺮ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﻲﺧﻮرد; ﺣﺘﻲ در ُﺑ ْﺮ ُﻏﺶ ‪ ,‬واﻗﻊ در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣـﺮﻛﺰ ﻧـﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاي ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ ﺑﻮد‪ ,‬ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت اﺳﻣﻲ ﺟـﺎﻟﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ /‬در واﻗﻊ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺣـﺎ ﻛـﻤﺎن و اﺷـﺮاف ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻔﻮذ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري و ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد; از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در اواﻳﻞ‬
‫‪ Las‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻟﮕﻮي اﺳﻣﻲ ﮔﭻ ﺑﺮي‬ ‫‪Huelgas‬‬ ‫ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م دﻳﺮ]س ﻫﻮﻟﮕﺎس‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ٦٣ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﻳﻦ دﻳﺮ آﻧﺎن ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﻲﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺴﻴﺢ‪ ,‬روح اﻟﻘﺪس و ﻏﻴﺮه ﺑﺎ ﺧﻂ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪٦٤ /‬‬

‫در آراﮔﻮن آﺛﺎر ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺷﻤﺎري از ﺑﺮجﻫﺎي زﻳﺒﺎ ﻛﻪ ﻳﺎدآور ﻣﻨﺎرهﻫﺎي ﻋـﺼﺮ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٥٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
‫ﻣﻮﺣﺪان اﺳﺖ‪ ,‬از ﺳﺪة ‪٨‬ق ‪١٤.‬م ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪٦٥ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ اﻳﻦ ﺑﺮجﻫﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺎرهﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺪا از ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آن ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻛﺎﺷﻲﻫﺎي ﺷﻔّﺎف و ﺑـﻌﻀﻲ دﻳﮕـﺮ را‪ ,‬ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑـﺮجﻫﺎي ﻛـﻠﻴﺴﺎﻫﺎي‬
‫ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ‪ ,‬ﺑﺎ آﺟﺮﻛﺎري ﺗﺰﻳﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬در ﻗﻠﻌة اﻳﻮب آﻧﺎن در ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺑـﺮجﻫﺎ ﻃـﺮح ﻫﺸﺖ‬
‫ﺿﻠﻌﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮ ّﺣﺪان ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﻣﻌﻤﺎري آﻧﺎن در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺒﻚ ﻣﺪَ ﺟﻨﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪٦٦ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﺳﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را در ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻨﺎﻫﺎي ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ و ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪/‬‬
‫‪ St.‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻦ ﻣﺎري ‪Mary‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎي آﻧﺎن در ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎي‬
‫دﺳﺘﻮر ﺣﺎ ﻛﻢ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ‪ ,‬آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻠﻴﺴﺎ در‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ ٦٧ /‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﻣﻌﻤﺎري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﺑﻨﺎي ﻗﺼﺮ ‪O‬اﻟﻜﺎزار‪ Alcazar N‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﻫﻤﺎن دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪة ﻗﺼﺮ دوره ﻣﻮﺣﺪان اﺳﺖ‪ /‬در ﺳـﺎل‬
‫‪٧٦٥‬ق ‪١٣٦٤.‬م ﭘﺪروي ّاول ‪ , Pedro 1‬ﭘﺎدﺷﺎه َﻗﺸْ ﺘﺎ َﻟﻪ‪ ,‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ آن را ﺑﺎز ﺳﺎزي ﻛﻨﺪ;‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺪهاي از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ را از ُﻃ َﻠﻴْﻄُﻠَﻪ ﺑﻪ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن در ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﺎرﺷﺎن ﺑﺎ ﻗﺼﺮي ﻛﻪ اﻣﻮﻳﺎن در ُﻗ ْﺮ ُﻃﺒَﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﺮاﺑـﺮي ﻛـﻨﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺮاق ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﺑﺎ ﮔﭻ ﺑـﺮيﻫﺎي زﻳـﺒﺎ‬
‫دﻳﻮارﻫﺎي آن را ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻛﺎﺷﻲﻫﺎي ّ‬
‫ﺗﺰﻳﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در آن ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و ﺑﺎ ﺧﻂ ﻛﻮﻓﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﻋوه ﺑﺮ‬
‫ذ ﻛﺮ ﺟل و ﺟﺒﺮوت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺘﺎ‪ ,‬از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺪروي ّاول ﻧﻴﺰ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٦٨ /‬ﺑﻪ‬
‫رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در اﻳﻦ ﻗﺼﺮ اﺻﺣﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ اروﭘﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﺷـﺪ‪ ,‬اﻣـﺎ آﻣـﻴﺨﺘﮕﻲ‬
‫ﺳﻨﺘﻬﺎي اﺳﻣﻲ و ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن در آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪٦٩ /‬‬

‫ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺧﺎﺻﻲ ﻃﺮحﻫﺎ و اﻟﮕـﻮﻫﺎي اﺳـﻣﻲ را در زﻣـﻴﻨﻪﻫﺎي‬

‫ﻏﻴﺮاﺳﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ; در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﻮرد اﻗﺒﺎل و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻳـﺠﺎد ﺑـﻨﺎﻫﺎي ﻋـﻤﻮﻣﻲ و ﻣـﻨﺎزل ﻣﺴﻜـﻮﻧﻲ ﺑـﺮاي ﺑـﺰرﮔﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﺎوار ‪ ,‬ﺷﻤﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﻧﻴﺰ اﺛﺮ ﻣﻌﻤﺎري آﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ /‬در آنﺟﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در درﺑﺎر دوﻟﺖ ﻧﺎوار ﻣﺸﻐﻮل ﻛـﺎر‬
‫‪Palace of Olite‬‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ دوﻟﺖ ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻟﺐﺗﺮﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻗـﺼﺮ ّاوﻟﻴﺖ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ و ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٥٩ / / / / / / / / /‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺳﺒﻚ ﻣﻌﻤﺎري ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗـﺎ ﺳـﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م رﺷـﺪ‪ ,‬ﺗـﺤﻮل‪ ,‬ﻧـﻮآوري و‬
‫ﻇﺮاﻓﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ /‬آن ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺳﺪه ﺑﺎﻋﺚ ﻛﻤﺮﻧﮕﻲ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺷـﺪ از ﺳـﻮﻳﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﺮﻙ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻫﻨﺮي ﺑﻮﻣﻲ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘﺎ ﺑﻮد و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ در‬
‫ﻃﻮل اﻳﻦ ﺳﺪه ﺳﺮدﻣﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ ﺷﺪﻳﺪي را ﺑـﺮ ﺿـﺪ ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫اﻋﻤﺎل ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﮕﻮن ﺳﺎزﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﺑﺮﺧـﻮردﻫﺎي ﻗـﻬﺮآﻣـﻴﺰ در ﻣـﺤﻮ‬
‫ﺳﻨﺖ ﻫﻨﺮي ﻣﺪَ ﺟﻨﺎنﻧﻴﺰ ﺑﻲﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪٧٠ /‬‬
‫ُ ﱠ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺮآﻣﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ دﺳﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﺠﺎري ﻫﻢ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻧﺴ ﺎﺟﻲ‪ ,‬ﺳﻔﺎﻟﮕﺮي‪ّ ,‬‬
‫ﺑﺎﻓﻲ‪ّ ,‬‬
‫ﻫﻨﺮي آﻧﺎن را در ﺗﺠﻠﻴﺪ‪ ,‬ﺻﺤﺎﻓﻲ ﻛﺘﺐ و ﻣﻴﻨﻴﺎﺗﻮر ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ ٧١ /‬ﻧـﺒﻮغ ﻫـﻨﺮي‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻗﺎﻟﻲ ﺑﺎﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺠ ّﻠﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻨﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م در دﺳﺖ آﻧـﺎن ﺑـﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﻋـوه ﺑـﺮ آن‪ ,‬در زﻣـﻴﻨﻪ ﺑـﺎﻓﺖ ﭘـﺎرﭼـﻪﻫﺎي‬
‫اﺑﺮﻳﺸﻤﻲ ﻫﻢ اﺳﺘﻌﺪاد و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪٧٢ /‬‬

‫در ﻫﻨﺮ ﺑﺎﻓﻨﺪﮔﻲ از ﻃﺮحﻫﺎي وﻳﮋهاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺳﺒﻚ ﭘﺎرﭼﻪﺑﺎﻓﻲ‬
‫آﻧﺎن از ﺳﺪة ‪٩‬ق ‪١٥.‬م ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ در آن ﻧـﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ آﺑـﻲ رﻧﮓ در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻃﺮحﻫﺎي ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ٧٣ /‬اﻣﺎ ﺑـﺎﻳﺪ ﮔـﻔﺖ‪ :‬در ﺻـﻨﺎﻳﻊ دﺳـﺘﻲ ﺷـﺎﻫﻜﺎرﻫﺎي‬
‫ﺑﺮاق و ﻟﻌﺎب داري ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﻫﻨﺮ ﺳﻔﺎل ﺳﺎزي ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﻇﺮوف ﺳﻔﺎﻟﻲ ّ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻘﻪ و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ دو ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﻮد‪ ٧٤ /‬در زﻣﻴﻨﻪ ﺳﻔﺎﻟﮕﺮي و ﺟ دادن ﺑﻪ‬
‫ﻇﺮوف ﺳﻔﺎﻟﻲ‪ ,‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ در ﺳﺪهﻫﺎي ‪٨‬ـ‪٩‬ق ‪١٤.‬ـ‪١٥‬م ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪ /‬ﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ در آنﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ,‬وﻟﻲ از ﺟﻬﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻤﺎﻳﺎﻧﮕﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫ﻫﻨﺮ اﺳﻣﻲ اﺳﺖ‪ ٧٥ /‬ﺳﻔﺎﻟﮕﺮان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺑﺸﻘﺎبﻫﺎ و ﻇﺮوف ﺳﻔﺎﻟﻲ ﺗﺰﻳﻴﻨﻲ ﻫﻢ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻫﻨﺮ در ﻣﻴﺎن ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﭘﺮ روﻧﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪َ /‬ا ﺳﻨﺎد ﺑـﺮ ﺟـﺎي‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﺎﺑﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﺳﻔﺎﻟﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻨﻌﺖ روي آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ دو ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ و ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ درآﻣﻴﺨﺖ‪٧٦ /‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺸﻲ ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ روﺑﺮو ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎره آن‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ,‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﺮا از ﻣﻴﺎن ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻓﻘﻂ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان‬
‫ﺑﻪ ﺧﻠﻖ آﺛﺎر ﻫﻨﺮي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﺳﺘﺎدان ﺳﺎﻳﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ آﺛﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫اراﺋﻪ ﻧﺪادهاﻧﺪ؟ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ا ﮔﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺖ ارﺑﺎﺑﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺛﺎر ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ زﺑـﺎن روﻣـﻲ ﻳـﺎ ]ﺗـﻴﻦ ﻣـﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺷـﺎﻳﺪ از ﻣﺴـﺎﻋﺪتﻫﺎي‬
‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن و اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ; وﻟﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ ﭼـﻮن ﻧـﻮﺷﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻏﻴﺮﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﺑﻮد‪ ,‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬
‫ﺗﺤﺮ ﻙ و ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‬
‫ﻳﺎ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ّ‬
‫و ﻣﻨﺰوي ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬اﻣﺎ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﺎن ارﺗﺒﺎط ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن و ﻧﻮع‬
‫ﻧﮕﺎرش ﻧﺪاﺷﺖ‪ ,‬ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺣﺎ ﻛﻤﺎن و ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻗﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﺻﺤﻨﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﻌﺎل ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ آﺛﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪٧٧ /‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬

‫ذﻣﻲ دﺷﻮار‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ,‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ درﺑﺎره ﻓﻌﺎﻟﻴّﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫اﺳﺖ‪ /‬ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻏﻴﺮ دﻗﻴﻖ و‬
‫ﭘﺮا ﻛﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﺶ اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ,‬ﻧﻤﻲﺗﻮان در اﻳـﻦ زﻣـﻴﻨﻪ ﺗـﺼﻮﻳﺮ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻨﺴﺠﻤﻲ اراﺋﻪ داد‪ /‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻏﻠﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻳﺎدآور ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎ ﮔﻮن‪ ,‬در ﺻﺤﻨﻪ ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼﺎدي اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻋﻤﺪهاي ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎ آﻧﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺘﻘﺎل ﺗﺠﺎرﺑﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺸﺪ‪ /‬ﻣﺜ’ در زﻣﻴﻨﻪ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ وﻳﮋه ﻛﺸﺖ آﺑﻲ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ را از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ذﻣﻲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪٧٨ /‬‬
‫ّ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن‪ ,‬ﻣﺄﻣﻮران ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒة دوﻟﺘﻲ‪,‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎ و ﺗﺸﻜﻞﻫﺎي ﻧـﻈﺎﻣﻲ‪ ,‬اﺳـﻘﻒﻫﺎ و ﺳـﺎﻳﺮ ﻣـﻘﺎﻣﺎت ﻛـﻠﻴﺴﺎﻳﻲ‪ ,‬ﺣـﺘﻲ رؤﺳـﺎي‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺧﻴﺮﻳﻪ و ﺗﺸﻜﻴت رﻫﺒﺎﻧﻲ‪ ,‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ دﻳـﻨﻲ و ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑـﻪ ﻣـﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ‬
‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬در زﻣﻴﻨﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري از ﻣﻬﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ اراﺿﻲ و ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٦١ / / / / / / / / /‬‬
‫ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪٧٩ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺗﺠﺎرب دوره اﺳﻣﻲ‪ ,‬در زﻣﻴﻨﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و ﻫﻢ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳـﻦ‪,‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻏﺎﻟﺒا ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻟﺸﻜﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎ را ﺧﺎص ﺑﺮدهﻫﺎ و‬
‫رﻋﺎﻳﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻏـﻠﺐ ﭘـﻴﺸﻪﻫﺎ و‬
‫ﺻﻨﺎﻳﻊ در دﺳﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ٨٠ ,‬اﻣﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﺎن در ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ /‬ﭼﻮن در ﻣﻮرد ﻓﻨﻮن اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از ﺧﻮدﺷﺎن ﭼﻴﺰي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ آﺑﻴﺎري آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫آراﮔﻮن ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي ﺑﻬﺮهوري ﺑﻴﺸﺘﺮ از اراﺿﻲ‪ ,‬ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را در ﺳـﺎﺣﻞ رودﻫـﺎ‬
‫اﺳﻜﺎن دادﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺑﻴﺎري از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺣﻔﺮ ﻛﺎﻧﺎل‪ ,‬آب را‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ دور دﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ و در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻛﺸﺎورزي اﻳـﻦ ﻧـﻮاﺣـﻲ ﮔـﺎمﻫﺎي ﻣـﻬﻤﻲ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪٨١ /‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻴﻮة ﭘﻴﺸﺮﻓﺘة ﻛﺸﺎورزي را از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و آن‬
‫را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻨﺖ ﻛﺸﺎورزي اﺳـﻣﻲ را ﺑـﺎ ﺷـﻴﻮة روﻣـﻲ‬
‫درآﻣﻴﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪﻧﺪ‪ /‬ﺑﺎ اﺳﺘﻴي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺑـﺮ ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﺳﻣﻲ‪ ,‬آﻧﺎن اﻣﻮر ﻛﺸﺎورزي را ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن وا ﮔﺬار ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮ‪m‬ﻧﻲ‪ ,‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ ﺳﺪة‬
‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م‪ ,‬از ﺗﺠﺎرب ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي آﻧﺎن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺪة ‪٧‬ق ‪١٣.‬م‬
‫و ﻃﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻟﻔﻮﻧﺲ دﻫﻢ آﺛﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻮرد ﻛﺸﺎورزي ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻳﻲ ‪T‬ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪ Q‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ ,‬از ﺟﻤﻠة آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﺠﻤﻮع اﻟﻔ‪Q‬ﺣﻪ اﺑﻦ واﻓﺪ‬
‫اﻟﻤﻄﺮف ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ‪T‬ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م‪ , [Q‬دﻳﻮان اﻟﻔـ‪Q‬ﺣﻪ اﺑـﻦ ﺑَ ّ‬
‫ـﺼﺎل‬ ‫ّ‬ ‫ﻃﻠﻴﻄﻠﻲ ]اﺑﻮ‬
‫ﺑﺼﺎل ‪T‬ﺳﺪة ‪٥‬ق ‪١١.‬م‪ [Q‬و ﻛﺘﺎب اﻟﻔ‪Q‬ﺣﻪ اﺑﻦ ﻋ َّﻮام اﺷﺒﻴﻠﻲ ]اﺑـﻮ زﻛـﺮﻳﺎ‬
‫ﻃﻠﻴﻄﻠﻲ ] ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ّ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ‪T‬ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪة ‪٦‬ق ‪١٢.‬م‪ [Q‬ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از آنﻫـﺎ ﻫـﻨﻮز ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ُ ,‬ﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ و ﻫﻢ ﻋﻤﻠﻲ ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪهاي در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﻛﺸﺎورزي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪٨٢ /‬‬

‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر‪ ,‬زﻣﻴﻦﻫﺎ را ﻳﺎ از ﻣﺎﻟﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺟﺎره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻛﺎرﮔﺮ زراﻋﻲ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻓﻘﻂ دوﻟﺖ ﻧﺎوار اﻳﻦ ﺣﻖ را‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﻚ زﻣﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ و در ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش آن‬
‫ذﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ; در‬ ‫‪٨٣‬‬
‫دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻧﺎوار اﻧﻮاع ﻏت‪ ,‬ﭘﻨﺒﻪ‪ ,‬ﻛﺘﺎن و ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ; در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮﻗﻲ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑﺮﻳﺸﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ; ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﭘﺮورش ﻛﺮم اﺑﺮﻳﺸﻢ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﺎﺻﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑﺮﻳﺸﻢ در ﺷﻬﺮﻫﺎي َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ‪ ,‬اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ و َﺟﻴّﺎن ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ آن را ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ ﺑـﺮﻧﺞ و ﻧـﻴﺸﻜﺮ اﻫـﻤﻴﺖ ﺑـﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮورش ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت از ﻗﺒﻴﻞ زﻳﺘﻮن‪ ,‬ﻛﺮم اﺑﺮﻳﺸﻢ‪ ,‬ﻛـﺘﺎن و‬
‫ﻧﻴﺸﻜﺮ را از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻣﺎﻟﻜﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﻮد ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آورﻧــﺪ‪ ,‬ﻫــﻤﻮاره از ﻣُــﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺑــﺮاﺑـﺮ ﻓﺸـﺎرﻫﺎي ﺳـﺮدﻣﺪاران ﻛـﻠﻴﺴﺎ ﺣـﻤﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٨٤ /‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ‪ ,‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮﻳﺶ‪ ,‬در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺳﻣﻲ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ‪ ,‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺴـﻴﺤﻲ درآورﻧـﺪ‪/‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ ﭘﺮا ﻛﻨﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮ‪ ,‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آﻧﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺒﻌﺎت ﺳﻮء اﻗﺘﺼﺎدي‪ ,‬ﻣـﺘﻌﺮض ﺻـﺎﺣﺒﺎن ﺣـﺮف و ﺻـﻨﺎﻳﻊ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﺻﻨﺎﻳﻊ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از ﻗـﺒﻴﻞ ﭘـﺎرﭼـﻪ ﺑـﺎﻓﻲ‪ ,‬ﺳـﻔﺎﻟﮕﺮي و ﺻـﺎﺑﻮن ﺳـﺎزي‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در دﺳﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ /‬ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﻴي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮ اﺷﺒﻴ ِﻠ ﱠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﺟﺎ‬
‫ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي ﺷﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻣﺼﺮ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ ا ﻛﻨﻮن ‪T‬دوره‬
‫ﺣﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ Q‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺻﺎدر‬
‫و ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي در اﻗﺘﺼﺎد اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪٨٥ /‬‬

‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ِﺣ َﺮف و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒا در‬
‫اﻧﺤﺼﺎر آﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﻣﺜ’ در َﺑ َﻠﻨ ِْﺴ َﻴﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺗﺠﺎرت ﻇﺮوف ﺳﻔﺎﻟﻲ ﺑﻲرﻗﻴﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﭼﻮن ﭘﻴﺸﻪ وران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﺳﻔﺎﻟﮕﺮان ُﻣﺪَ ﱠﺟﻦ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ,‬ﮔﺎه ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در ُﻣ ْﺮ ِﺳ َﻴﻪ آﻧﺎن در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺠﺎرت ﻛﺎ‪ m‬داراي ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن آراﮔﻮن داراي ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪهاي در ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑـﺰارﻫـﺎي ﻓـﻠﺰي و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﺳﺎزي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ٨٦ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﻔﺎرش ﺣﺎ ﻛﻤﺎن آراﮔﻮن ﺳحﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٨٧ /‬‬

‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﺎوار در اﻧﺘﻘﺎل ﻛﺎ‪ m‬و ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ; آﻧﺎن ﻛﺎ‪m‬ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻣﺴﺎﻓﺮان را از‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٦٣ / / / / / / / / /‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﭘﺮورش اﺳﺘﺮ و اﺳﺐ‬
‫راﻫﻮار ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻛﺎر ﭼﻨﺎن ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺷﺮاف و اﻣﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﺮﻳﺪ اﺳﺐ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ,‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻪ‪ ,‬وﺳﺎﻳﻠﻲ ﻫﻤﭽﻮن زﻳﻦ‬
‫و ﻳﺮاق‪ ,‬ﻧﻌﻞ و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺰ ﻣـﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﺷـﻐﻞﻫﺎﻳﻲ ﻧـﻈﻴﺮ داﻣـﭙﺰﺷﻜﻲ و ﻧـﻌﻠﺒﻨﺪي ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎناﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ /‬ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در ﻛﺎخ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻧﺎوار ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد‬
‫ذﻣﻲ ﻋوه ﺑﺮ ﭘﺮورش اﺳﺐ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻐﻞ ﻧﻌﻠﺒﻨﺪي و داﻣﭙﺰﺷﻜﻲ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫و اﺳﺘﺮ و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻫﺎ‪ ,‬در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻫﻤﻪ ﻟﻮازم ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻳﻚ ﺷﻮاﻟﻴﻪ از ﻗﺒﻴﻞ اﻧﻮاع‬
‫ﺳح‪ :‬زره‪ ,‬ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ,‬ﺗﻴﺮ‪ ,‬ﻛﻤﺎن و ﻏﻴﺮه داراي ﻧـﻘﺶ ﻓـﻌﺎﻟﻲ ﺑـﻮدﻧﺪ و در ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺟـﻨﮓ‬
‫اﻓﺰارﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و وﺳﺎﻳﻞ ﻓﻮ‪m‬دي ﻣﻬﺎرت ﺑﻲﻧﻈﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪٨٨ /‬‬

‫ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن از ﭼـﻨﺎن ﻛـﻴﻔﻴﺖ ﺑـﺎ‪m‬ﻳﻲ ﺑـﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﻴﺸﻪ وران دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪات آﻧﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬از اﻳﻦ رو‪ ,‬ﻧﺠﻴﺐ زادﮔﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺮوﺷﮕﺎهﻫﺎ و ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن وا ﮔﺬار ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‪ ,‬ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪة ِﺣ َﺮف و‬
‫ذﻣﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬آﻧﺎن در ﺻﻨﻌﺖ ﻧﺴﺎﺟﻲ َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ‪ ,‬ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ‬
‫ﺻﻨﺎﻳﻊ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ در دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫و ِا ﺷْ ﺒﻴ ِﻠ ﱠﻴﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪاي اﻳـﻔﺎ ﻛـﺮدﻧﺪ; در اﻳـﻦ ﺻـﻨﻌﺖ ﺑـﺎ ﻇـﺮاﻓﺖ ﺧـﺎﺻﻲ ﺑـﻪ ﺗـﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﺘﻨﻮع و ﮔﺎه زرﺑﺎﻓﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﻋوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ,‬ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﻛﺎﻏﺬ‬
‫ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻃﺮحﻫﺎي ّ‬
‫ﺳﺎزي ﺷﺎ ِﻃﺒَﻪ‪ ,‬ﺷﻴﺸﻪ ﺳﺎزي و ﻗﺎﻟﻲ ﺑﺎﻓﻲ ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ﻫﻢ در دﺳﺖ آﻧﺎن ﺑﻮد در ِا ْﺷ ِﺒﻴ ِﻠﻴﱠﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺰﺷﻜﻲ‪ ,‬ﻓﻠﺰﻛﺎري و ﺑﻨّ ﺎﻳﻲ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣـﺘﺨﺼﺼﺎن‬
‫ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ در َا ﺳﻨﺎد ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ٨٩ /‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪m‬ر َد ه ﭘﻴﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻨﮓ‬
‫ﺗﺮاﺷﻲ‪ ,‬ﭼﺮم ﺳﺎزي‪ ,‬ﻧﺠﺎري و ﺧﻴﺎﻃﻲ در اﻧﺤﺼﺎر ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮد‪ ٩٠ /‬در ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﺮﻗﻲ آﻧﺎن در‬
‫ﻧﺴ ﺎﺟﻲ‪ ,‬دﺑّ ﺎﻏﻲ‪ ,‬زرﮔﺮي‪ ,‬ﺻﺒّ ﺎﻏﻲ و ﺷﻤﺸﻴﺮﺳﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦﺟﺎ‬
‫ﺻﻨﺎﻳﻊ ّ‬
‫ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ دﺳﺖ رﻧﺞ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺮده رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٩١ /‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻌﺎدن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮد ﻛﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در آن ﻧﻘﺶ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ /‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ درآﻣﺪ دوﻟﺖ از ﻣﻌﺎدﻧﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻃ‪ ,‬ﻧﻘﺮه‪ ,‬ﺟﻴﻮه و ﺳﺮب ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ; اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آبﻫﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﺟﻬﺖ ﻣﺎﻫﻲﮔﻴﺮي در اﺧـﺘﻴﺎر ﻣﺄﻣـﻮران دوﻟﺘـﻲ ﺑـﻮد‪٩٢ /‬‬

‫ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺻﻨﺎﻳﻊ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺎداﻧﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ آن ﭼﻪ ﻛﻪ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫در اروﭘﺎي آن دوره ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ُﻣ ْﺮ ِﺳﻴَﻪ ‪ ,‬ﻇﺮوف ﺳﻔﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻘﻪ ‪ ,‬اﺑﺮﻳﺸﻢ اﻟ َﻤ ِﺮﻳﱠﻪ ‪ ,‬ﺳﺣﻬﺎي ُﻃ َﻠﻴْ ﻄُﻠَﻪ و ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﭼـﺮﻣﻲ ُﻗ ْ‬
‫ـﺮ ُﻃﺒَﻪ در ﻫـﻤﻪ ﺟـﺎ زﺑـﺎﻧﺰد‬
‫ﺑﻮد‪٩٣ /‬‬

‫در ﺻﺤﻨﻪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺎﺣﻴﻪ ُﺑ ْﺮ ُﻏﺶ ‪ ,‬در َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ ﻗﺪﻳﻢ‪ ,‬ﻧﻴﺰ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺣﻀﻮري ﻓﻌﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻣﺪارﻙ ﻣﻮﺟﻮد ﺣﺎ ﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪٦٥٧‬ق ‪١٢٥٩.‬م ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻔﺶ‬
‫از ﻣﻬﺎرتﻫﺎي آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ /‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﻫﻤﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳـﺎزي‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در ﺳﺪهﻫﺎي ‪٨‬ـ‪٩‬ق ‪١٤.‬ـ‪١٥‬م در دﺳﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﻮد‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻐﻞﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﻧﺠﺎري و ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در اﻧﺤﺼﺎر آﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬اوﻟﻴﺎي اﻣﻮر ﻫﻢ اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ آوري ﻣﺎﻟﻴﺎت‪,‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺄﻣﻮران را از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ زﻧﺎن ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺑﻠﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺸﻐﻮل ﻣـﻲﺷﺪﻧﺪ و ﮔـﺎه ﺑـﻪ زﻧـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ وﺳـﺎﻳﻞ آراﻳﺸـﻲ‬
‫ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﺮﻓﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺟﺮاﺣﻲ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ از ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪٩٤ /‬‬

‫درﺑﺎره ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑـﻴﺶ از ﻣُـﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻗـﺮﺑﺎﻧﻲ ﺳـﺘﻢﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻘﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ /‬ﻣـﻮزﻧﻴﺮ ‪,‬‬
‫ﮔﺮدﺷﮕﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ,‬ﻛﻪ در ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ دﻳﺪن ﻛﺮده‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎي َﺳ َﺮ ُﻗ ْﺴﻄَﻪ را‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﺳﺨﺖ ﻛﻮش ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ آﻫﻨﮕﺮي‪,‬‬
‫ﻧﺠ ﺎري‪ ,‬ﺑﻨّ ﺎﻳﻲ و ﺳﺮاﻣﻴﻚ ﺳﺎزي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ /‬وي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در آراﮔﻮن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ و اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ‬
‫در ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﻛﻔﺎﺷﻲ‪ ,‬ﺧﻴﺎﻃﻲ‪ ,‬ﻧﺴﺎﺟﻲ‪ ,‬ﺻﺎﺑﻮن ﺳﺎزي و ﭼﺮم ﺳﺎزي ﻛﺎر ﻣـﻲﻛﺮدﻧﺪ‪٩٥ /‬‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ﺷﻤﺎر اﻋﻴﺎن‪ ,‬روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ,‬ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و راﻫﺒﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺸﻲ در ﻓـﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي‬

‫ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺨﺸﻲ از‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﻃﺒﻘﺎت را ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪٩٦ /‬‬

‫ﺑﺮاي ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﻛﺎر در ﻣﺰارع و ﺑﺎغﻫﺎ ﻳﻚ ﺣﺮﻓة ﺳﻨﺘﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲرﻓﺖ‪ /‬ﻣـﺎﻟﻜﺎن‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﺟﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ در اراﺿﻲ ﻗﺎﺑﻞ آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﻛﺸﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﻧﺞ‪ ,‬ﻧﻴﺸﻜﺮ و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ /‬اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﭘﺮورش ﻛﺮم اﺑﺮﻳﺸﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑﺮﻳﺸﻢ در اﻧﺤﺼﺎر آﻧﺎن ﺑﻮد‪ /‬اﻣﺎ‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ـ ﺳﻬﻢ ﻣُ َﺪ ﱠﺟ ﻨﺎن و ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در ادﺑﻴﺎت‪ ,‬ﻫﻨﺮ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪٢٦٥ / / / / / / / / /‬‬

‫از ﻧﻴﻤة دوم ﺳﺪة ‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ وارد ﻛﺮدن اﺑﺮﻳﺸﻢ ﺑﺎ ﻧﺮخ ارزان‬
‫ﻛﺮد‪ ,‬ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در زﻣﻴﻨة ﻓﺮوش و ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل دﭼﺎر ﺑﺤﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪٩٧ /‬‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣﻮر ﻧﺰد آﻧﺎن‬
‫ﺑﻲارزش ﺑﻮد‪ ,‬ﻣﻌﻤﻮ™ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻦ ﭘﺮوري ﻳﺎ ﺗﻜﺒﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ را ﺣﻘﻴﺮ ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻏـﺎﻟﺒا‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ را ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻐﻠﻲ در ارﺗﺶ‬
‫و ﺗﺸﻜﻴت دوﻟﺘﻲ ﭘـﻴﺪا ﻧـﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ ﻛـﻠﻴﺴﺎﺋﻴﺎن ﻣـﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ٩٨ /‬اﻣـﺎ ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در‬
‫ﺣﺮﻓﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ,‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻛﺸﺎورزي‪ ,‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ /‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ روي‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب ﺑﻪ ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺧـﻴﻠﻲ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻓﺮآوردهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اراﺿﻲ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻧﺎ ﻛﺎراﻳﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ در اواﻳﻞ ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اراﺿﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺘﺮوﻛﻪ درآﻳﺪ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر روﻧـﻖ ﺑـﺨﺸﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ‪ ,‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺎﻟﻜﺎن َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺣـﺪود‬
‫‪ ٧٠٠‬ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻛﺸﺎورزي را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮده ﻧﮕﻪ دارد ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از اﻃﻋﺎت و ﺗﺠﺎرب آﻧﺎن‬
‫در زﻣﻴﻨﻪ ﻛﺸﺖ ﺑﺮﻧﺞ‪ ,‬ﻧﻴﺸﻜﺮ‪ ,‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺑﺮﻳﺸﻢ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺤﺼﻮ‪m‬ت ﻛﺸﺎورزي اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪٩٩ /‬‬

‫ارزﻳﺎﺑﻲ دﻗﻴﻖ ﭘﻲآﻣﺪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي اﺧﺮاج ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ از اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ ﻣﺸﻜـﻞ اﺳﺖ; وﻟﻲ‬
‫ﺑﺪون ﺷﻚ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻧﺎﺣﻴﻪ آراﮔﻮن و َﺑ َﻠﻨ ِْﺴﻴَﻪ ﻣﺨﺘﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن‬
‫ﺗـﺤﻤﻞ ﻛـﺮد‪ /‬واﻗـﻌﻪ اﺧـﺮاج ﻣـﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑـﺮ ﺗـﺠﺎرت و‬
‫ّ‬ ‫دوﻟﺖ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺧﺴﺎرات ﻓﺮاواﻧﻲ را‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻫﻢ اﺛﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻬﺎد‪ /‬ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺻﻨﻌﺖ اﺑﺮﻳﺸﻢ و‬
‫ﻛﺎﻏﺬ ﺳﺎزي ﻛﻪ در اﻧﺤﺼﺎر ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﺷﺪت آﺳﻴﺐ دﻳﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ‬
‫در اﻧﺤﻄﺎط ﺷﻬﺮﻫﺎي اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻃﻲ ﺳﺪة ‪١١‬ق ‪١٧.‬م ﺑﻮد; ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ‬
‫آنﻫﺎ روﻧﻖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ١٠٠ /‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ,‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ‬
‫اﺧﺮاج ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮﻫﺎ ﺿﺮﺑﻪ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ وارد ﻛﺮدﻧﺪ; زﻳﺮا ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ اﻗـﺘﺼﺎدي‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﮔﺎه ﻫﻤﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در روﻧﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي‪,‬‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﺻﻨﻌﺖ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪١٠١ /‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
 ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي‬

‫در دﻫﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺳﺪه ّاول ﻫﺠﺮي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧﺪﻟﺲ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻤﻲ‬
‫از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻫﺪان و ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺷﺪﻧﺪ; اﻣﺎ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ از آﻧﺎن‪ ,‬ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗا از اﺷﺮاف ﻣﺴﻴﺤﻲ و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺣﺎ ﻛﻤﺎن‬
‫ﮔﻮﺗﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬از ﭘﺬﻳﺮش ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻋﺪّ ه ﺑﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ‪ ,‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ آن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪﻗﻮا ﺑﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ در ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣـﻀﻮر ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‬
‫وا ﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ /‬اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ از ﺳﺪه دوم ﻫﺠﺮي ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺎﻧﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ; آن‬
‫ﻫﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻓﺖ اﻣﻮي دﭼﺎر ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي ﺑـﺰرﮔﻲ ﻫـﻤﭽﻮن ﻗـﻴﺎم ﻋـﺒﺎﺳﻴﺎن در ﻣـﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﻣﺸﻜت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي از رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دوردﺳﺘﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪ; در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ از ﺳﻮﻳﻲ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻋـﺮﺻﻪ رﻗـﺎﺑﺖﻫﺎي‬
‫ﻋــﻨﺎﺻﺮ ﻣــﺨﺘﻠﻒ اﺳـﻣﻲ درآﻣـﺪ‪ ,‬و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ,‬ﺗﺸﻜـﻞﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﺑـﺎ اﻳـﺠﺎد‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎﺗﻲ در ﺷﻤﺎل اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاي اﺳﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪/‬‬
‫در ﭘﻲ اﻧﻘﺮاض ﺧﻓﺖ اﻣﻮي در ﺷﺮق‪ ,‬ﺟﻬﺎن اﺳم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ راﺑﻄﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ اﻧﺪﻟﺲ‬
‫ﻗﻄﻊ ﻛﺮد‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻛﺎﻣ’ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔـﺮﻓﺖ‪ /‬ﺑـﻨﺎﺑﺮاﻳـﻦ‪ ,‬اﻣـﻮﻳﺎن‬
‫اﻧﺪﻟﺲ ﻧﺎ ﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻫﻢ ﻣﺮاﻗﺐ ﺧﺼﻮﻣﺖﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳم ﺑـﺎﺷﻨﺪ و ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﺗـﻬﺪﻳﺪات‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ /‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺧﻄﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺟﺪيﺗﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫دﻳﮕﺮ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪاﺗﺸﺎن را از ﺑـﻴﻦ ﺑـﺒﺮﻧﺪ و ﻳـﺎ ﺗـﻮﻃﺌﻪﻫﺎي آﻧـﺎن را ﺧـﻨﺜﻲ ﺳـﺎزﻧﺪ‪/‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺪارﻙ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﻊ ﺗﻌﺪيﻫﺎي ﭘﻴﺮوان‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٦٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺴﻴﺢ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ و دﻓﺎع از ﺛﻐﻮر ﺑﻮد‪/‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻣﻮﻳﺎن اﻧﺪﻟﺲ را راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﻮر داﺧﻠﻲ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪود زﻳﺎدي ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ,‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﮕﺮاﻧﻪاي را ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ,‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﻳﺶ ﻓﻀﺎﻳﻲ را‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ ﻛﻪ در آن ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ اﻋﻢ از ﻋﺮب‪ ,‬ﺑﺮﺑﺮ‪ ,‬ﻣﻮﻟﱠﺪ‪ ,‬ﻣﺴﺘﻌﺮب ‪ ,‬ﻳﻬﻮدي و ﻏﻴﺮه از‬
‫ﺧﺸــﻨﻮدي ﻧﺴــﺒﻲ ﺑــﺮﺧـﻮردار ﺷـﻮﻧﺪ‪ /‬از اﻳـﻦ رو‪ ,‬دﺷـﻤﻨﺎن آﻧـﺎن ﺧـﺎﺻﻪ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن از‬
‫ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼـﻨﺪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ و ﻋﺪهاي از آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺳـﻠﻄﻪ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫درآوردﻧﺪ‪ /‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم دوﻟﺖ اﻣﻮﻳﺎن اﻧﺪﻟﺲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ در آﻏﺎز ﺳـﺪه‬
‫‪٥‬ق ‪١١.‬م از ﻫﻢ ﻓﺮو ﭘﺎﺷﻴﺪ‪ /‬ﺗﻘﺮﻳﺒا در ﻫﻤﻴﻦ اﻳّﺎم ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎي اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﻳـﺎري‬
‫ﻫﻤﻜﻴﺸﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي آﻧﺎن رﻧﮓ دﻳﻨﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ از اﻧﮕﻴﺰه ﻗﻮيﺗﺮ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ /‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﺗشﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺪه ‪٥‬ق ‪١١.‬م ﺑﺮ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﻟﺲ دﺳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻦ رﺳﻤا ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴﺰ از ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي دوﻟﺖ ﻣﺮاﺑﻄﺎن و ﺳﭙﺲ ﻣﻮﺣﺪان ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ,‬اﻣﺎ اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺮﺑﺮي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎزﭘﺲﮔﻴﺮي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎ و ﻣﺸﻜت ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪/‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ,‬دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒا ﺗﺎ ﻧﻴﻤة ﺳﺪه ‪٧‬ق ‪١٣.‬م ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺤﺪود دوﻟﺖ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﻣﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎري را در‬
‫ﺷﻤﺎر رﻋﺎﻳﺎي ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪/‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎي ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ,‬ﺑﺨﺸﻲ‬
‫از ﺣﻮادث اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده; ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻣﻞ رواﺑﻂ و روﻳﺪادﻫﺎي ﺻﻠﺢآﻣﻴﺰ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬در اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞﻫﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﺼﺮ اﻣﻮﻳﺎن اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن داراي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ; اﻣﺎ از آن ﭘﺲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي اﻳﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ /‬آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﺪﻧﻴﺖ اﺳﻣﻲ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﺴـﺘﺮش دادﻧـﺪ و ﺑـﺎﻋﺚ‬ ‫ّ‬ ‫ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت و روﻧﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻧﺎن ﺷـﺪﻧﺪ‪ /‬در اﻳـﻦ ﻣـﻴﺎن ﻫـﺮ ﭼـﻨﺪ ﺣﻜـﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ‪٢٦٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي زﻳﺎدي را ﺑﺮاي ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ; ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﻴﻦ رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ از اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪/‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺳﺮدﻣﺪاران ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن رﻓﺘﺎر ﺗﻨﺎﻗﺾآﻣﻴﺰي داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻋﻤﺪه ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ /‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ آﻧـﺎن‬
‫اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از ﻣﻬﺎرتﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺟـﻤﻌﻴﺖ ﺑـﻬﺮه ﺑـﺮداري ﻛـﻨﻨﺪ; ﮔـﺎه‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪهاي ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ; ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ از ﺗﻤﺎس آﻧﺎن ﺑﺎ رﻋـﺎﻳﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ وﺣﺸﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از ﺗـﻤﺮﻛﺰ‬
‫ذﻣﻲ در داﺧﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آﻧـﺎن را در ﺣـﻮﻣﻪ آنﻫـﺎ اﺳﻜـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ /‬ﮔﺎه ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آن ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن را ﻋﻨﺼﺮي ﺿﺮوري در ﺗـﻮﺳﻌة‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ,‬آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ; اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﺣﺪاﻗﻞ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺴﻴﺢ اﺟﺎزه‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛـﻨﻨﺪ و ﺧـﻮد آﻧـﺎن را ﻫـﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑـﺮده ﺑـﻪ ﺗـﺼﺮف ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫درآورﻧﺪ‪ /‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﻣﻨﺼﺐﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻟﺸﻜﺮي اﻋﻄﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬وﻟﻲ ﮔﺎه‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺣﻤﻞ ﺳح ﻫﻢ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ و‪///‬‬
‫ا ﮔﺮﭼﻪ ﺣﺎ ﻛﻤﺎن اﺳﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺎه ﺑﺎ اﻫﻞ ذﻣﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﺎن‪ ,‬در ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن در اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪,‬‬
‫وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪهاي ﺑﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﻫﻞ‬
‫ذﻣﻪ در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻣﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و آن اﻳﻦ ﻛـﻪ اﻗـﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﭘـﻴﻮﺳﺘﻪ از‬
‫ّ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴت ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي رﻫﺒﺎﻧﻲ ﺑـﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑـﻪ وﻳـﮋه در‬
‫ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ّاﻳﺎم ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي آﻧﺎن را ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد;‬
‫اﻣﺎ ُﻣﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ‪ ,‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺴﻴﺤﻲ و در ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻏﻴﺮت ﺧﺎﺻﻲ‬
‫ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻫﻮﻳﺖ اﺳﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ,‬ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻫـﻴﭻ ﺗﺸﻜـﻴت‬
‫اﺳﻣﻲ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺎﻟﻜﻲ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻐﺮب اﺳﻣﻲ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮاودهاي ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن را ﺣـﺮام اﻋـم ﻛـﺮدﻧﺪ; ﺑـﺪﻳﻦ ﮔـﻮﻧﻪ دﺳﺖ ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ را ﺑـﺮاي اﻳـﺠﺎد ﻫـﺮ ﻧـﻮع‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٧٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ و اﺟﺤﺎﻓﻲ ﺑﺮ ﺿﺪ اﻳـﻦ ﺟـﻤﻌﻴﺖ ﺑـﺎزﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ ,‬ﺣـﺘﻲ ﻫـﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ﺳـﺪه‬

‫‪١٠‬ق ‪١٦.‬م ﺣﺎ ﻛﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺣﻜﻢ ﺗﻨﺼﻴﺮ اﺟﺒﺎري را در ﻣﻮرد ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ,‬ﺑﺎز ﻫﻢ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳم ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﺪردي و‬
‫ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻜﺮد و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮا ﻛﺰ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آﻧﺎن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪/‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﻗﻮاي ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﻳّﺎم در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭼﻨﺪي ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ روﺣﻴﻪ آﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ /‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺪرت ﻣﻲﺗﻮان ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ را ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻲ در ﻣﻌﺮض اﺟﺤﺎﻓﺎت‬
‫ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﭘـﻴﺮوان ﻣﺴـﻴﺢ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻨﺪ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ,‬ﻫـﻤﻜﻴﺸﺎن آﻧـﺎن ﻧـﻴﺰ ﺑـﻪ ﻧـﺪاي‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺘﺸﺎن ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻋﻨﻮان >ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه< داده اﺳﺖ‪/‬‬
 ‫ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬

1. Hitti, Philip K. History of the Arabs from the Earliest Times to the Present. (macmilian,

1970), p. 526.

2. Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. by F.G. Stokes (London, 1988), p. 455.

3. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature From the Middle Ages to the Present, tr.

By Andrew Hurley (Brill, 1992), p. 20.

‫ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‬,‫ اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﻃﺒﻘﺎت ا]ﻣﻢ‬,‫ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‬,‫ ـ ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‬٤
/١٤٧ ‫ ـ‬١٤٦ ‫ ص‬,‫ش‬١٣٧٦ ,‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺠﺮت‬,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ﻏﻣﺮﺿﺎ ﺟﻤﺸﻴﺪﻧﮋاد ّاول‬
5. Chejne, Anwar, Muslim Spain its History and Culture (University of Minnesota, 1974),

p. 397.

,‫ ﺗـﻬﺮان‬,‫ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻏـم ﺣﺴـﻴﻦ ﺻـﺪري اﻓﺸـﺎر‬,‫ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻠﻢ‬,‫ ﺟﻮرج‬,‫ ـ ﺳﺎرﺗﻮن‬٦
/‫ش‬١٣٥٧
7. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature from the Middle Ages to the Present, pp.

23-26.

8. Nirenberg, David "Muslims in Christian Iberia, 1000-1526: Varieties of Mudejar

EXperience:, The Medieval World, ed. By peter Linehan and Janet L. Nelson (London and

New York, 2001), p. 65; Hillgarth, J.N. The Spanish Kindoms 1250 - 1516 (Oxford

University, 1976), vol.I, p. 178.

9. Vernet, Juan, "Science" in The Legacy of Islam, ed. By Joseph Schacht with C.E.
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٧٢

Bosworth (Oxford, 1974), pp.485-486.

10. Imamuddin, S. M. Muslim Spain 711-1492 A Sociological Study (Brill, 1981), pp.

193-194.

11. O’Callaghan, Joseph F. "The Mudejars of Castil and Portugal in the Twelfth and

Thirteenth Centuries", Muslims Under Latin Rule 1100 - 1300, ed. by James M. Powell

(Princetion University, 1990), p. 55.

,١٩٥٥ ,‫ ﻗـﺎﻫﺮه‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫ آﻧﺨﻞ‬,‫ ـ ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‬١٢
/٤٥٧‫ص‬
13. Hourani, George F. "The Medieval Translatios from Arabic to Latin Made in

Spain", The Muslmim World, No. 2(April 1994), pp. 60-61.

14. Monroe, James T. Islam and the Arabs in Spanish Scholarship (Leiden, 1970), pp.

117-118.

/٦‫ ص‬,‫ش‬١٣٧٥ ,‫ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‬,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬,‫ ﺣﻤﻴﺪ‬,‫ ـ اﺳﻣﻲ زاد‬١٥
16. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol. I, p. 184.

17. Harvey, "The Political, Social and Cultural History of the Moriscos", The legacy of

Muslim Spain, ed. by Jayyusi (Brill, 1994), vol.I, p. 213.

18. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature from the Middle Ages to the Present,

pp. 171-172.

/٥٠٨‫ ص‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫ آﻧﺨﻞ‬,‫ ـ ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‬١٩

20. Lopez - Baralt, luce, Islam in Spanish Literature From the Middle Ages to the Present,

pp. 172 - 173.

21. Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 to 1500 (The University of Chicago, 1990), pp. 78,

84-85.

22. Ibid, pp. 81-82,85.

23. Ibid, p. 86.

23. Ibid, p. 86.

٢٧٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

24. Hillgarth, J. N. The Spanish Kingdoms 1250-1516, vol. I, pp. 220-221.

/٥٧٤ ‫ و‬٢٨ ‫ ص‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫ آﻧﺨﻞ‬,‫ ـ ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‬٢٥

26. Hillgarth, p. 217.

27. Harvey, L.p> Islamic Spain 1250 to 1500, pp. 85 - 86.

‫م از‬Q‫ ـ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻲدﻗﺘﻲ و ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﻨﻮي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﺳ‬٢٨
‫ ﻳﻚ ﻗـﺎﺿﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻋـﺮﺑﻲ دان از اﻫـﻞ‬:‫ ﻣﺜ’ ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‬/‫درﻳﭽﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ ﻣﻔﺘﻲ و‬,‫ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻗﺎﺿﻲ‬///‫ﺳﻠﻤﻨﻜﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ ﺑﺎ ﺧﻮان در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﺪ و‬
,‫ اﻧـﺘﺸﺎرات ﺧـﻮارزﻣـﻲ‬,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬,‫ ﻣﺠﺘﺒﻲ‬,‫ﻣﻴﻨﻮي‬:‫ ﻙ‬T /‫اﻣﺎم ﻣُﺪَ ﱠﺟﻨﺎن ﺷﻘﻮﺑﻴﻪ ﺑﻮد‬
/Q٨٠ ‫ ـ‬٧٨‫ ص‬,‫ش‬١٣٥٦
29. Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 to 1500, pp. 79-80.

30. Ibid, p. 81.

31. Chejne, Anwar, Islam and the West: the Moriscos A Cultural and Social History (New

York, 1983), p. 39.

32. Harvey, L. p> Islamic Spain 1250 to 1500, p. 82.

33. Ibid, pp. 88 - 90.

34. Ibid, pp. 90-91.

35. Chejne, Anwar, islam and the West: the Moriscos a Cultural and Social History, p. 39.

36. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature..., p. 197.

37. Chejne, Anwar, Islam and the West..., p. 40.

38. Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature..., pp. 176-177.

39. Monroe, James T. Islam ans the Arabs in Spanish Scholarship, pp. 7-10.

40. Ibid, p. 12.

41. Chejne, Anwar, Islam and the West...pp. 51-56.

42. Chejne, Anwar, Muslim Spain its History and Culutre, pp. 386-391.

:‫; ﻗﺲ‬٥١٣ ‫ ص‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‬,‫آﻧﺨﻞ‬,‫ ـ ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‬٤٣

Chejne, Anwar, Islam and the West..., p. 56.
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٧٤

44. Lopez - Baralt, Luce, Ialam in Spanish Literature..., pp. 205-206.

45. Ibid, p. 207.

46. Chejne, Anwar, Islam and the West..., p. 46.

47. Lopwz - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature..., p. 174.

48. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecture", The Legacy of Muslim

Spain, ed. by Jayyusi (Leiden, 1994), wol. II, p. 592.

49. Adoms, Nicholson B. The Heritage of Spain An Introduction to Spanish Civilization

(New York, 1943), p. 48.

50. Trend. J.B. "Spain and Portugal". The Legacy of Islam , ed. by Sir Thomas Arnold

and Alfred Guillaume (London, 1968), p. 13.

‫ ـ‬٢٧٣ ‫ ص‬,‫م‬١٩٦٨ ,‫ دﻣﺸـﻖ‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻔﻴﻒ ﺑﻬﻨﺴﻲ‬,‫ﻣﻲ‬Q‫ اﻟﻔﻦ ا]ﺳ‬,‫ ﺟﻮرج‬,‫ ـ ﻣﺎرﺳﻴﻪ‬٥١
/٢٧٤
/١٢٢ ‫ ص‬,‫م‬Q‫ ﻓﻨﻮن ا]ﺳ‬,‫ زﻛﻲ ﻣﺤﻤﺪ‬,‫ ـ ﺣﺴﻦ‬٥٢
53. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecuture:, The Legacy of Muslim

Spain, ed.by Jayyusi, vol.II, p. 597.

54. Read, Jan, The Moors in Spain and Portugal (London, 1974), p. 189.

55. Harvey, "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, ed. by Jayyusi, vol. 1, p. 185.

56. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol. I, pp. 197, 202-203.

‫داب ﺟـﺎﻣﻌﺔ‬m§ ‫ ﻣﺠﻠﺔ ﻛـﻠﻴﺔ ا‬,‫اﻟﻤﺪﺟﻨﻴﻦ ﺑﻄﻠﻴﻄﻠﻪ‬

‫ﱠ‬ ‫ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬,‫ ﻣﺤﻤﻮد‬,‫ ـ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺳﺎﻟﻢ‬٥٧
/٨٠‫ ص‬,١٢ ‫ ﺟﻠﺪ‬,١٩٥٨ ,‫ﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬m‫ا‬
58. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecture", The Legacy of Muslim

Spain, ed.byJayyusi, vol.II, pp. 592-593.

‫ ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻟﻄـﻔﻲ ﻋـﺒﺪاﻟﺒـﺪﻳﻊ و ﻣـﺤﻤﻮد‬,‫ﻣﻲ ﻓﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‬Q‫ اﻟﻔﻦ ا]ﺳ‬,‫ ﺟﻮﻣﻴﺚ‬,‫ ـ ﻣﻮرﻳﻨﻮ‬٥٩

/٢٥١ ‫ ص‬,‫ ﺑﻲ ﺗﺎ‬,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬,‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺳﺎﻟﻢ‬
60. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1516 - 1516, vol. I, p.200.

;١٢٣ ‫ ـ‬١٢٢ ‫ ص‬,‫م‬١٩٨١ . ‫ق‬١٤٠١ ,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫م‬Q‫ ﻓﻨﻮن ا]ﺳ‬,‫ زﻛﻲ ﻣﺤﻤﺪ‬,‫ ـ ﺣﺴﻦ‬٦١
٢٧٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

Grabar, Oleg, "Two Paradoxes in the Islamic art of the Spanish Peninsula", The

Legacy of Muslim Spain, ed.by Jayyusi, Vol.II, pp. 588-589.

62. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecture", The Legacy of Muslim

Sapin, ed.by Jayyusi, vol.II, pp. 594-595.

63. Grabar, The Legacy of Muslim Spain, ed.by Jayyusi, vol.II, p. 588.

64. Fernandez - Puertas, Antonio, "Calligraphy in al - Analus", The legacy of Muslim

Spain, ed.by Jayyusi, vol. II, p. 662.

65. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecutre", The Legacy of Muslim

Spain, ed.by Jayyusi, vol.II, p. 596.

66. Trend. J.B. "Spain and Portugal", The Legacy of Islam, ed by sir Thomas Arnold

and Alfred Guillaume, P. 13.

67. Dodds, Jerrilynn, "The Mudejar Tradition in Architecture", The Legacy of Muslim

Spain, ed.by Jayyusi, vol.II, p. 596.

68. Irwin, Robert, Islamic Art (London, 1997), p.221.

69. King, Geoffry, "Spain", Architecture of the Islamic World its History and Social Meaning,

ed.by Gerge Michell (London, 1987), p. 215.

70. Harvey, "The Mudejars" The Legacy of Muslim Spain, ed. by Jayyusi, vol.I, p. 185.

71. Adoms, Nicholson B. The Heritage of Spain An Introduction to Spanish Civilization, p.

84.

72. Boloom, Jonathan and Blair, Sheila, Islamic Arts (London, 1998), p.245.

‫ ـ‬١٧٨ ‫ ص‬,‫ش‬١٣٤٧ ,‫ ﺗـﻬﺮان‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻃـﺎﻫﺮي‬,‫ﻣﻲ‬Q‫ ﻫﻨﺮ اﺳ‬,‫ ارﻧﺴﺖ‬,‫ ـ ﻛﻮﻧﻞ‬٧٣
/١٧٩
74. Trend. J.B. "Spain and Portugal", The Legacy of Islam, ed. by sir Thomas Arnold

and Alfred Guillaume, p. 14.

‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و‬,‫ ﺗﻬﺮان‬,‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺎه ﻣﻠﻚ ﺑﻬﺎر‬,‫ﻣﻲ‬Q‫ ﻫﻨﺮ اﺳ‬,‫ ﺗﺎﻟﺒﻮت‬,‫ دﻳﻮﻳﺪ‬,‫ ـ راﻳﺲ‬٧٥
/١٧٠ ‫ ـ‬١٦٩ ‫ ص‬,‫ش‬١٣٨١ ,‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬
‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٧٦

76. Burns, Robert Ignatius, "Muslims in the Thirteenth - Century Realms of

Aragon", Muslims Under Latin Rule 1100 - 1300, ed. by James M.Powell, P.98.

77. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslmims, Christians and Jews in Medieval

Aragon (U.S.A, Variorum, 1990), pp.49-50.

78. Guchard, Pierre, "The Social History of Muslmi Spain From the Conquest to the

end of the Almohad Regime", The Legacy of Muslim Spain, ed. by Jayyusi, vol.II, pp.

706-707.

79. Burns, Robert Ignatius, "Muslims in the Thirteenth - Century Realms of

Aragon", Muslims Under Latin Rule 1100 - 1300, ed. by James M.Powell, p.88.

80. Ellis. Havelock, The soul of Spain (London, 1937), p. 38.

81. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250-1516, vol. I, pp. 181-182, 187.

82. Monroe, James T. Islam and the Arabs in Spanish Scholarship, pp. 239-240.

83. Harvey, Islamic Spain, pp. 142-143.

:‫; ﻗﺲ‬٢٨٥ ‫ ص‬,‫م‬١٩٨١.‫ق‬١٤٠١ ,‫ دﻣﺸﻖ‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ اﺣﻤﺪ‬,‫ ـ ﺑﺪر‬٨٤

Hillgarth, J.N. the Spanish Kingdoms 1250-1516, vol.I, p.38.

85. Ibid, p. 180.

86. Nirenberg, David "Muslims in Christian Iberia, 1000 - 1526: Varieties of Mudejar

Experience", The Medieval World, ed. By Peter Linehan and Janet L. Nelson (London and

New York, 2001), p. 64.

87. Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslims, Christians and Jews in Medieval

Aragon, p. 75.

88. Harvey, Islamic Spain, pp. 143-144.

89. Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250 - 1516, vol. I, pp. 40, 180, 183-184.

90. Burns, Robert Ignatius, "Muslims in the Thirteenth - Century Realms of

Aragon", Muslims Under Latin Rule 1100-1300, ed. by James M.Powell, p. 62.

91. Harvey, Islamic Spain,p. 115.

٢٧٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬

92. Adoms, Nicholson B. The Heritage of Spain An Introduction to Spanish Civilization, p.

40.

‫ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧـﺪﻟﺲ و ﺗـﺎرﻳﺦ‬,‫اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺮاﺑﻊ‬O ‫م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ‬Q‫ دوﻟﺔ ا]ﺳ‬,‫ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‬,‫ ـ ﻋﻨﺎن‬٩٣
/٦٣‫ ص‬,‫م‬١٩٩٧.‫ق‬١٤١٧ ,‫ ﻗﺎﻫﺮه‬, N‫اﻟﻤ َﺘﻨ َّﺼﺮﻳﻦ‬
ُ ‫اﻟﻌﺮب‬
94. Hillgarth, J.N. 1250 - 1516, vol. I, pp. 180-181.

‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬,‫ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا ٔ]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‬,‫ ﺑﺮﻧﺎرد‬,‫ أﻧﻄﻮﻧﻴﻮ دو ﻣﻨﻴﻘﻴﺮ و ﺑﻨﺜﻨﺖ‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬٩٥
/١٤٧ ‫ و‬١٣٧ ‫ ص‬,‫م‬١٩٨٨.‫ق‬١٤٠٨ ,‫ داراﻟﺸﺮق‬,‫ اﻟﺪوﺣﺔ‬,‫ ﻗﻄﺮ‬,‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ‬
96. Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A Society of Conflict (New York, 1983), p. 221.

/١٤٠ ‫ ـ‬١٣٩ ‫ و‬٣٨‫ ص‬,‫ ـ ﻫﻮرﺗﺰ‬٩٧

/٤٢٣ ‫ و‬٤١٣‫ ص‬, ,‫ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‬,‫ ـ ﻋﻨﺎن‬٩٨
99. Imamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain (Dacca, East Pakistan, 1969).

pp. 319-320.

100. Hitch Cock, Richard, "Muslim Spain", Spain A Companion to Spanish Studies, ed. by

P.E.Russell (London, 1973), p. 61.

/٣٥١‫ـ‬٣٥٠ ‫ ص‬,‫م‬٢٠٠٠ ,‫ ﺑﻴﺮوت‬,‫ ا]ﻣﺔ ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﺔ اﻟﺸﻬﻴﺪة‬,‫ ﻋﺎدل ﺳﻌﻴﺪ‬,‫ ـ ﺑﺸﺘﺎوي‬١٠١

‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٧٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‬

‫اﻟﻒ` ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ‬

‫اﺑﻦ ا َ‪ّ m‬ﺑﺎر‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ اﺑﻲﺑﻜﺮ اﻟﻘﻀﺎﻋﻲ‪ ,‬اﻟﺤﻠﺔ اﻟﺴﻴﺮاء‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺴﻴﻦ ﻣـﺆﻧﺲ‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ,‬ﻋﺰاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟـﺰري‪ ,‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬دار اﺣـﻴﺎء اﻟﺘـﺮاث‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٩٨٩.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﻳﺎس‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﺑﺪاﺋـﻊ اﻟﺰﻫـﻮر ﻓـﻲ وﻗـﺎﻳﻊ اﻟﺪﻫـﻮر‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﻣـﺤﻤﺪ ﻣـﺼﻄﻔﻲ‪ ,‬ﻗـﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٤٠٤‬ق‪١٩٨٤.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﺴﺎم‪ ,‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﺴﺎم اﻟﺸﻨﺘﺮﻳﻨﻲ‪ ,‬اﻟﺬﺧﻴﺮة ﻓﻲ ﻣـﺤﺎﺳﻦ اﻫـﻞ اﻟﺠـﺰﻳﺮة‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ ﺳـﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻲ اﻟﺒﺪري‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٤١٩ ,‬ق‪١٩٩٨.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﺰم ا‪m‬ﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﺟﻤﻬﺮة اﻧﺴﺎب اﻟﻌﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺴم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎرون‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬داراﻟﻤﻌﺎرف‪١٣٨٢ ,‬ق‪١٩٦٢.‬م‪/‬‬
‫ــــ ‪ ,‬اﻟﺮد ﻋــﻠﻲ اﺑــﻦ اﻟﻨــﻐﺰﻳﻠﺔ اﻟﻴــﻬﻮدي و رﺳــﺎﺋﻞ أﺧـﺮي‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴـﺎن ﻋـﺒﺎس‪ ,‬ﻗـﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٣٨٠‬ق‪١٩٦٠.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪ ,‬اﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ اﻟﻨﺼﻴﺒﻲ‪ ,‬ﺻﻮرة ا]رض‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺤﻴﺎة‪ ,‬ﺑﻲﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ا]ﺣﺎﻃﺔ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر َﻏ ْﺮﻧﺎﻃَﻪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣـﺤﻤﺪ ﻋـﺒﺪا ﻋـﻨﺎن‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٤٢١ ,‬ق‪٢٠٠١.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺔ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ او ﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل ا ٔ] ﻋ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻤﻜﺸﻮف‪,‬‬
‫‪١٩٥٦‬م‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ـــ ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ ﻓﻲ اﻟﻌﺼﺮ اﻟﻮﺳﻴﻂ اواﻟﻘﺴﻢ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻣﻦ ﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل ا ٔ] ﻋـ‪Q‬م‪ ,‬ﺗـﺤﻘﻴﻖ‬
‫اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر ﻋﺒﺎدي و ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﺘﺎﻧﻲ‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‪١٩٦٤ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻧﻘﺎﺿﺔ اﻟﺠﺮاب ﻓﻲ ﻋ‪Q‬ﻟﺔ ا]ﻏﺘﺮاب‪ ,‬ﺑﻐﺪاد‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬اﻟﻌﺒﺮ ‪O‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ,N‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻲ‪١٩٨٥ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ا‪m‬ﻋﻠﻤﻲ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ,‬ﺑﻲﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن‪ ,‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬وﻓﻴﺎت ا]ﻋﻴﺎن واﻧﺒﺎء اﺑﻨﺎء اﻟﺰﻣﺎن‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ,‬ﺑﻲﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ رﺷﺪ ‪T‬ﺟﺪّ اﺑﻦ رﺷـﺪ ﻓـﻴﻠﺴﻮف ﻣـﻌﺮوف اﻧـﺪﻟﺴﻲ‪ ,Q‬ﻛـﺘﺎب اﻟﻤـﻘﺪﻣﺎت‬
‫اﻟﻤﺪوﻧﺔ ﻣﻦ ا]ﺣﻜﺎم اﻟﺸﺮﻋﻴّﺎت و اﻟﺘّﺤﺼﻴ‪Q‬ت اﻟﻤﺤﻜﻤﺎت ّ‬
‫اﻟﺸﺮﻋﻴﺎت‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻤﻤﻬﺪات ﻟﺒﻴﺎن ﻣﺎ اﻗﺘﻀﺘﻪ رﺳﻮم‬
‫] ﻣّﻬﺎت ﻣﺴﺎﺋﻠﻬﺎ اﻟﻤﺸﻜ‪Q‬ت‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻤﻐﺮﺑﻲ‪ ,‬اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ ﺣﻠﻲ اﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﻮﻗﻲ ﺿﻴﻒ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬داراﻟﻤﻌﺎرف‪١٩٥٣ ,‬م‪/‬‬
‫اﻟﻤﻦ ﺑﺎ‪m‬ﻣﺎﻣﻪ; ﺗﺎرﻳﺦ ﺑ‪Q‬د اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻤـﻮﺣﺪﻳﻦ‪,‬‬
‫اﺑﻦ ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺼه‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ّ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي اﻟﺘﺎزي‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐﺮب ا‪m‬ﺳﻣﻲ‪١٩٨٧ ,‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺬاري ﻣﺮا ﻛﺸﻲ‪ ,‬اﻟﺒﻴﺎن اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ج‪ /‬س‪ /‬ﻛـﻮ‪m‬ن و ٕا‪ /‬ﻟﻮي‬
‫ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﺜﻘﺎﻓﻪ‪١٩٨٣ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬اﻟﺒﻴﺎن اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ا]ﻧﺪﻟﺲ واﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ٕا‪ /‬ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﭘﺎرﻳﺲ‪١٩٣٠ ,‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﻮﻃﻴﻪ‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺘﺘﺎح ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪا اﻧﻴﺲ اﻟﻄﺒﺎع‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪,‬‬
‫داراﻟﻨﺸﺮ ﻟﻠﺠﺎﻣﻌﻴﻴﻦ‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬اﺑﻮ ﻣﺮوان ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ اﻟﻜﺮدﺑﻮس‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﻤﺪ ﻣﺨﺘﺎر اﻟﻌـﺒﺎدي‪,‬‬
‫ﻣﺎدرﻳﺪ‪ ,‬ﻣﻌﻬﺪ اﻟﺪراﺳﺎت ا‪m‬ﺳﻣﻴﻪ‪١٩٧١ ,‬م‪/‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ,‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ,‬ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻣﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺼﺎدق اﻟﻌﺒﻴﺪي‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار اﺣﻴﺎء‬
‫اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻲ‪١٤١٦ ,‬ق‪١٩٩٥.‬م‪/‬‬
‫واﻟﺪول ا]ﺳـ‪Q‬ﻣﻴﺔ ﻓـﻲ ا]ﻧـﺪﻟﺲ‪,‬‬
‫ّ‬ ‫اﺑﻮ رﻣﻴﻠﻪ‪ ,‬د‪ /‬ﻫﺸﺎم‪ ,‬ﻋ‪Q‬ﻗﺎت اﻟﻤﻮ ّﺣﺪﻳﻦ ﺑﺎﻟﻤﻤﺎﻟﻚ اﻟﻨّـﺼﺮاﻧـﻴﺔ‬
‫اردن‪ ,‬ﻋ ّﻤﺎن‪ ,‬داراﻟﻔﺮﻗﺎن‪١٤٠٤ ,‬ق‪١٩٨٤.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻮ داود ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ازدي‪ ,‬ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٧١ ,‬ق‪١٩٥٣.‬م‪/‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ,‬ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ,‬ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ,‬ﭘﺎرﻳﺲ‪١٨٤٠ ,‬م‪/‬‬
‫اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺼﺮ ﻓﻲ اﻧﻘﻀﺎء دوﻟﺔ ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺮ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‪٢٨١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻓﻲ ﻓﺘﺢ ا]ﻧﺪﻟﺲ و ذﻛﺮ أﻣﺮاﺋﻬﺎ واﻟﺤﺮوب اﻟﻮاﻗﻌﺔ ﺑﻴﻨﻬﻢ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٦٧ ,‬م‪/‬‬
‫ادرﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ادرﻳﺲ‪ ,‬ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻤﺸﺘﺎق ﻓﻲ اﺧﺘﺮاق ا ‪]t‬ﻓﺎق‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٤١٤‬ق‪١٩٩٤.‬م‪/‬‬
‫ارﺳن‪ ,‬ﺷﻜﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻏﺰوات اﻟﻌﺮب ﻓﻲ ﻓﺮﻧﺴﺎ وﺳـﻮﻳﺴﺮا واﻳـﺘﺎﻟﻴﺎ وﺟـﺰاﺋـﺮ اﻟﺒـﺤﺮ اﻟﻤـﺘﻮﺳﻂ‪,‬‬
‫ﺑﻴﺮوت‪١٩٩٦ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬اﻟﺤﻠﻞ اﻟﺴﻨﺪﺳﻴﺔ ﻓﻲ ا]ﺧﺒﺎر وا ‪]t‬ﺛﺎر ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫اﺳﻣﻲ زاد‪ ,‬ﺣﻤﻴﺪ‪ ,‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪١٣٧٥ ,‬ش‪/‬‬
‫اﺷﺒﺎخ‪ ,‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ واﻟﻤﻮﺣﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٣٥٩‬ق‪١٩٤٠.‬م‪/‬‬
‫اﻟﺘﺮ‪ ,‬ﻋﺰﻳﺰ ﺳﺎﻣﺢ‪ ,‬ا]ﺗﺮاﻙ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﻮن ﻓﻲ اﻓﺮﻳﻘﻴﺎ اﻟﺸﻤﺎﻟﻴﻪ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ د‪ /‬ﻣـﺤﻤﻮد ﻋـﻠﻲ ﻋـﺎﻣﺮ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪,‬‬
‫‪١٤٠٩‬ق‪١٩٨٩.‬م‪/‬‬
‫أﻧﻴﺲ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و دﻳﮕﺮان‪ ,‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﻴﻂ‪ ,‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫او‪m‬ﮔﻮﺋﻪ‪ ,‬اﻳﮕﻨﺎﺳﻴﻮ‪ ,‬ﻫﻔﺖ ﻗﺮن ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﺗﻤﺪّ ن اﺳ‪Q‬ﻣﻲ در اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎﺻﺮ ﻣﻮﻓﻘﻴﺎن‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪,‬‬
‫‪١٣٦٥‬ش‪/‬‬
‫اﻟﺒﺘﻨﻮﻧﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻟﺒﻴﺐ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻟﺪﻳﻨﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﺑﺪر‪ ,‬اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب وا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪١٤٠١ ,‬ق‪١٩٨١.‬م‪/‬‬
‫ﺑﺸﺘﺎوي‪ ,‬ﻋﺎدل ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬ا]ﻣﺔ ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﺔ اﻟﺸﻬﻴﺪة‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪٢٠٠٠ ,‬م‪/‬‬
‫ﺑﻠﻮخ‪ ,‬ﻣﺎرﻙ‪ ,‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻬﺰاد ﺑﺎﺷﻲ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﮔﺎه‪١٣٦٣ ,‬ش‪/‬‬
‫ﺑﻮل رو‪ ,‬ﺟﺎن‪ ,‬ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ اﻟﻐﺮب‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺠﺪه ﻫﺎﺟﺮ و ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻐﺰ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٦٠ ,‬م‪/‬‬
‫ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ,‬ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋـﻤﻮﻣﻲ دوره ﺗـﻔﻮق و ﺑـﺮﺗﺮي اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪ ,‬اﻧـﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕـﺎه ﺗـﻬﺮان‪,‬‬
‫‪١٣٣٩‬ش‪/‬‬
‫ﺑﻴﺮﻧﺠﻴﻪ‪ ,‬ﺟﺎن و دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اوروﺑﺎ اﻟﻌﺎم‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ وﺟﻴﻪ اﻟﺒﻌﻴﻨﻲ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٩٥ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ]روس‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺮ ﺟل اﻟﺪﻳﻦ اﻋﻠﻢ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‪١٣٧٨ ,‬ش‪/‬‬
‫اﻟﺼﻠﻴﺐ‪ ,‬ﻣﺼﺮ‪١٨٩٥ ,‬م‪/‬‬
‫اﻟﺮد ﻋﻠﻲ اﻫﻞ ّ‬
‫اﻟﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ,‬ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﺗﺤﻔﺔ ا]رﻳﺐ ﻓﻲ ّ‬
‫ﺟﻨﺜﺎﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‪ ,‬آﻧﺨﻞ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻔﻜﺮ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٥٥ ,‬م‪/‬‬
‫ﺣﺎﺋﺮي‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي‪ ,‬اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن اﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي‪١٣٦٨ ,‬ش‪/‬‬
‫ﺣﺮﻛﺎت‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ,‬ﻣـﻘﺎﻟﻪ ﻣﺴﺎﻫﻤﺔ اﻟﻤﻐﺮب ﻓﻲ ﺣﺮﻛﻪ اﻟﺠﻬﺎد اﻟﺒﺤﺮي ﺑﻌﺪ ﻃـﺮد اﻟﻤـﻮرﻳﺴﻜﻮس ﻣـﻦ‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺠﻠﺔ دﻋﻮة اﻟﺤﻖ‪ ,‬رﺑﺎط‪ ,‬رﺟﺐ و ﺷﻌﺒﺎن ‪١٣٩٩‬ق‪١٩٧٩.‬م‪/‬‬

‫ﺣﺴﻦ‪ ,‬زﻛﻲ‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ; ﻓﻨﻮن ا]ﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٤٠١ ,‬ق‪١٩٨١.‬م‪/‬‬
‫ﺣﻤﺎدي‪ ,‬ﻋﺒﺪا‪ ,‬اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن و ﻣﺤﺎﻛﻢ اﻟﺘﻔﺘﻴﺶ ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﻮﻧﺲ‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺘﻮﻧﺴﻴﻪ ﻟﻠﻨﺸﺮ‪١٩٨٩ ,‬م‪/‬‬
‫ﺣﻤﻮده‪ ,‬ﻋﻠﻲ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﺴﻴﺎﺳﻲ و اﻟﻌﻤﺮاﻧﻲ وا]ﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ,‬ﻣﺼﺮ‪ ,‬داراﻟﻜـﺘﺎب اﻟﻌـﺮﺑﻲ‪,‬‬
‫‪١٣٧٦‬ق‪١٩٥٧.‬م‪/‬‬
‫ﺣﻤﻴﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ‪ ,‬اﻟﺮوض اﻟﻤﻌﻄﺎر ﻓﻲ ﺧﺒﺮ ا]ﻗﻄﺎر‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋـﺒﺎس‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪,‬‬
‫‪١٩٨٤‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﺻﻔﺔ ﺟﺰﻳﺮة ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٣٧ ,‬م‪/‬‬
‫اﻟﺨﻮري‪ ,‬ﺳﻌﻴﺪ‪ ,‬اﻗﺮب اﻟﻤﻮارد ﻓﻲ ﻓﺼﺢ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ واﻟﺸﻮارد‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٩٩٢ ,‬م‪/‬‬
‫داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳﻮي ﺑﺠﻨﻮردي‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٨٠ ,‬ش‪/‬‬
‫داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺸ ّﻴﻊ‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪ ﺻﺪر ﺣﺎج ﺳﻴﺪ ﺟﻮادي و دﻳﮕﺮان‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٥ ,‬ش‪/‬‬
‫دﻧﺪش‪ ,‬ﻋﺼﻤﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒ‪ ,‬ا]ﻧﺪﻟﺲ ﻓﻲ ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ و ﻣﺴﺘﻬﻞ اﻟﻤﻮﺣﺪﻳﻦ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐﺮب‬
‫ا‪m‬ﺳﻣﻲ‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٩٨٨.‬م‪/‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ,‬ﻋﻠﻲ ا ﻛﺒﺮ‪ ,‬ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ ,‬زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٣٨ ,‬ش‪/‬‬
‫راﺋﻒ‪ ,‬اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﺧﺎﻃﺮة ﺳﻘﻮط اﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪١٣٧٠ ,‬ش‪/‬‬
‫راﻧﺴﻴﻤﺎن‪ ,‬اﺳﺘﻴﻮن‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺻﻠﻴﺒﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻛﺎﺷﻒ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪١٣٧١ ,‬ش‪/‬‬
‫راﻳﺲ‪ ,‬دﻳﻮﻳﺪ ﺗﺎﻟﺒﻮت‪ ,‬ﻫﻨﺮ اﺳ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣـﺎه ﻣـﻠﻚ ﺑـﻬﺎر‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪ ,‬اﻧـﺘﺸﺎرات ﻋـﻠﻤﻲ و ﻓـﺮﻫﻨﮕﻲ‪,‬‬
‫‪١٣٨١‬ش‪/‬‬
‫رﺿﺎ‪ ,‬اﺣﻤﺪ‪ ,‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﺘﻦ اﻟﻠﻐﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﻣﻜﺘﺒﺔاﻟﺤﻴﺎة‪١٣٧٧ ,‬ق‪١٩٥٨.‬م‪/‬‬
‫زرﻛﻠﻲ‪ ,‬ﺧﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ‪ ,‬ا]ﻋ‪Q‬م ﻗﺎﻣﻮس ﺗﺮاﺟﻢ ]ﺷـﻬﺮ اﻟﺮﺟـﺎل واﻟﻨﺴـﺎء ﻣـﻦ اﻟﻌـﺮب واﻟﻤﺴـﺘﻌﺮﺑﻴﻦ و‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺸﺮﻗﻴﻦ‪ ,‬ﺑﻲ ﺟﺎ‪/‬‬
‫ُزﻫﺮي‪ ,‬اﺑﻲ ﻋﺒﺪا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ‪ ,‬ﻛﺘﺎب اﻟﺠﻐﺮاﻓﻴﻪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎج ﺻﺎدق‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪١٩٦٨ ,‬م‪/‬‬
‫اﻟﺴﺎﺋﺢ‪ ,‬اﻟﺤﺴﻦ‪ ,‬اﻟﺤﻀﺎرة ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ ﻓﻲ اﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‪١٤٠٦ ,‬ق‪١٩٨٦.‬م‪/‬‬
‫ﺳﺎرﺗﻮن‪ ,‬ﺟﻮرج‪ ,‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏم ﺣﺴﻴﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٥٧ ,‬ش‪/‬‬
‫ﺳﺎﻟﻢ ﺳﻴﺴﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻋﺼﺎم‪ ,‬ﺟﺰرا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻨﺴ ّﻴﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻳﻴﻦ‪١٩٨٤ ,‬م‪/‬‬
‫ﺳــﺘﻮ دارد‪ ,‬ﻟﻮﺛــﺮوپ‪ ,‬ﺣــﺎﺿﺮ اﻟﻌــﺎﻟﻢ ا]ﺳـ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻋـﺠﺎج ﻧـﻮﻳﻬﺾ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻔﻜـﺮ‪,‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‪٢٨٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪١٣٩٤‬ق‪١٩٧٣.‬م‪/‬‬
‫ﺳﺨﺎوي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ,‬اﻟﻀﻮء اﻟ‪Q‬ﻣﻊ ]ﻫﻞ اﻟﻘﺮن اﻟﺘﺎﺳﻊ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪ ,‬ﻗﺎﺿﻲ ﺻﺎﻋﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ,‬اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ ﺑﻄﺒﻘﺎت ا]ﻣﻢ‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻣﺮﺿﺎ ﺟـﻤﺸﻴﺪ ﻧـﮋاد‬
‫ّاول‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺠﺮت‪١٣٧٦ ,‬ش‪/‬‬
‫اﻟﻀﺒﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬ﺑﻐﻴﺔ اﻟﻤﻠﺘﻤﺲ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ رﺟﺎل اﻫﻞ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻣﺎدرﻳﺪ‪١٨٨٤ ,‬م‪/‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‪ ,‬ﺟﺎﻣﻌﺔاﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻔﻜﺮ‪١٤١٥ ,‬ق‪١٩٩٥.‬م‪/‬‬
‫ُﻃﺮ ُﻃﻮﺷﻲ‪ ,‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮﻙ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣١٩ ,‬ق‪/‬‬
‫ﻃﻘّﻮش‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻬﻴﻞ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻤﺎﻟﻴﻚ ﻓﻲ ﻣﺼﺮ و ﺑ‪Q‬د اﻟﺸﺎم‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٤١٨ ,‬ق‪١٩٩٧.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴﻮن ﻣﻦ ﻗﻴﺎم اﻟﻲ ا]ﻧﻘ‪Q‬ب ﻋﻠﻲ اﻟﺨ‪Q‬ﻓﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٤١٥ ,‬ق‪١٩٩٥.‬م‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻠﻴﻢ‪ ,‬رﺟﺐ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬اﻟﻌ‪Q‬ﻗﺎت ﺑﻴﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻴﺔ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ اﻟﻨﺼﺮاﻧﻴﺔ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و‬
‫ﻣﻠﻮﻙ اﻟﻄﻮاﺋﻒ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻤﺼﺮي‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺳﺎﻟﻢ‪ ,‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ,‬ﻣﻘﺎﻟﻪ >ﻣﺴﺠﺪ اﻟﻤﺪﺟﻨﻴﻦ ﺑﻄﻠﻴﻄﻠﻪ‪ ,‬ﻣﺠﻠة ﻛﻠﻴﺔ ا ‪§m‬داب ﺟﺎﻣﻌﺔ ا‪m‬ﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪,‬‬
‫‪ ,١٩٥٨‬ﺟﻠﺪ ‪/١٢‬‬
‫اﻟﻌﺮوي‪ ,‬ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻣﺠﻤﻞ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‪١٩٩٤ ,‬م‪/‬‬
‫ﻋﻨﺎن‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ا ‪]t‬ﺛﺎر ا]ﻧﺪﻟﺴﻴﺔ اﻟﺒﺎﻗﻴﺔ ﻓﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ واﻟﺒﺮﺗﻐﺎل‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٨١ ,‬ق‪١٩٦١.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌﺼﺮ ا]ول ـ ﻗﺴﻢ ا]ول ﻣﻦ اﻟﻔﺘﺢ اﻟﻲ ﺑـﺪاﻳـﺔ ﻋـﻬﺪ اﻟﻨـﺎﺻﺮ‪, N‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٧ ,‬ق‪١٩٩٧.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪O ,‬اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺜﺎﻧﻲ دول اﻟﻄﻮاﺋﻒ‪ ,N‬ﻗﺎﻫﺮه‪٤١٧ ,‬ق‪١٩٩٧.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬دوﻟﺔ ا]ﺳ‪Q‬م ﻓﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ ‪O‬اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺮاﺑﻊ ﻧﻬﺎﻳﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب اﻟﻤﺘﻨﺼﺮﻳﻦ‪ ,N‬ﻗﺎﻫﺮه‪,‬‬
‫‪١٤١٧‬ق‪١٩٩٧.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬دﻳﻮان اﻟﺘﺤﻘﻴﻖ واﻟﻤﺤﺎﻛﻤﺎت اﻟﻜﺒﺮي‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٤٨ ,‬ق‪١٩٣٠.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻣﻮاﻗﻒ ﺣﺎﻣﺴﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٨٢ ,‬ق‪١٩٦٢.‬م‪/‬‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺖ‪ ,‬ﺣﻤﻴﺪ‪ ,‬ﺗﻔﻜّﺮ ﻧﻮﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﺳ‪Q‬م‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺻﺎرﻣﻲ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٦٢ ,‬ش‪/‬‬
‫ﻗﻠﻘﺸﻨﺪي‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺻﺒﺢ ا]ﻋﺸﻲ ﻓﻲ ﺻﻨﺎﻋﺔ ا ٕ]ﻧﺸﺎء‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﻛﺎﻟﻤﺖ‪ ,‬ژوزف ﻟﻮﺋﻲ آﻧﺘﻮان‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﻌﺰي‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٦٨ ,‬ش‪/‬‬
‫ﻛﻨﺪي‪ ,‬ﭘـﻞ‪ ,‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻓﺮوﭘﺎﺳﻲ ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ,‬ﺗـﺮﺟـﻤﻪ ﻋـﺒﺪاﻟﺮﺿـﺎ ﻏـﻔﺮاﻧـﻲ‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪ ,‬اﻧـﺘﺸﺎرات‬
‫اﻃﻋﺎت‪١٣٧٠ ,‬ش‪/‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛﻮﻧﻞ‪ ,‬ارﻧﺴﺖ‪ ,‬ﻫﻨﺮ اﺳ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻃﺎﻫﺮي‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٤٧ ,‬ش‪/‬‬

‫ﮔﻲ ﺗﺴﺘﺎوژان ﺗﺴﺘﺎ‪ ,‬دﻳﺒﺎﭼﻪاي ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻔﻴﺘﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ در اروﭘﺎ و اﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏـﻣﺮﺿﺎ اﻓﺸـﺎر‬
‫ﻧﺎدري‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات زرﻳﻦ‪١٣٦٨ ,‬ش‪/‬‬
‫ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ٕ ,‬ا‪ , /‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺤﺎﺿﺮات ﻋﺎﻣﺔ ﻓﻲ ادب ا]ﻧﺪﻟﺲ وﺗﺎرﻳﺨﻬﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي ﺷﻌﻴﺮة‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٥١ ,‬م‪/‬‬
‫ﻣﺎرﺳﻴﻪ‪ ,‬ﺟﻮرج‪ ,‬اﻟﻔﻦ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻲ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻔﻴﻒ ﺑﻬﻨﺴﻲ‪ ,‬دﻣﺸﻖ‪١٩٦٨ ,‬م‪/‬‬
‫ﻣﺬﻛﺮات ا]ﻣﻴﺮ ﻋﺒﺪا آﺧﺮ ﻣﻠﻮﻙ ﺑﻨﻲ زﻳﺮي ﺑﻐ َْﺮﻧﺎﻃَﻪ ‪ ٤٣٨T‬ـ ‪٤٩٦‬ق‪ Q‬اﻟﻤﺴـ ّﻤﺎة ﺑﻜـﺘﺎب اﻟﺘـﺒﻴﺎن‪,‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻟﻮي ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬داراﻟﻤﻌﺎرف‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﻣﺮا ﻛﺸﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺣﺪ‪ ,‬اﻟﻤﻌﺠﺐ ﻓﻲ ﺗﻠﺨﻴﺺ اﺧﺒﺎر اﻟﻤﻐﺮب‪ ,‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﻌﺮﻳﺎن و ﻣﺤﻤﺪ‬
‫اﻟﻌﺮﺑﻲ اﻟﻌﻠﻤﻲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٦٨ ,‬ق‪١٩٤٩.‬م‪/‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮد‪ ,‬ﺟﺒﺮان‪ ,‬اﻟﺮاﺋﺪ ﻣﻌﺠﻢ ﻟﻐﻮي ﻋﺼﺮي‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﺋﻴﻦ‪١٩٩٢ ,‬م‪/‬‬
‫ﻣﻘﺮي‪ ,‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ,‬ازﻫﺎر اﻟﺮﻳﺎض ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻋﻴﺎض‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺼﻄﻔﻲ اﻟﺴﻘﺎ‪ ,‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫ا‪m‬ﺑﻴﺎري وﻋﺒﺪاﻟﺤﻔﻴﻆ ﺷﻠﺒﻲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٣٥٨ ,‬ق‪١٩٣٩.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻧﻔﺢ اﻟﻄﻴﺐ ﻣﻦ ﻏﺼﻦ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﺮﻃﻴﺐ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺣﺴﺎن ﻋﺒﺎس‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪١٩٩٧ ,‬م‪/‬‬
‫ﻣﻘﻠﺪ اﻟﻐﻨﻴﻤﻲ‪ ,‬ﻋﺒﺪاﻟﻔﺘﺎح‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ اﻟﻤﻐﺮب اﻟﻌﺮﺑﻲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮ‪١٤١٤ ,‬ق‪١٩٩٤.‬م‪/‬‬
‫ﻣﻚ اﻳﻮدي‪ ,‬ﻛﺎﻟﻴﻦ‪ ,‬روﻳﺪاد ﻧﮕﺎري ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻓﺸﺎر‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪١٣٧٠ ,‬ش‪/‬‬
‫ﻣﻮرﻳﻨﻮ‪ ,‬ﺟﻮﻣﻴﺚ‪ ,‬اﻟﻔﻦ ا]ﺳ‪Q‬ﻣﻲ ﻓﻲ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻟﻄﻔﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺪﻳﻊ و ﻣﺤﻤﻮد ﻋـﺒﺪاﻟﻌـﺰﻳﺰ ﺳـﺎﻟﻢ‪,‬‬
‫ﻗﺎﻫﺮه‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬
‫ﻣﻮﻟﻨﺪ‪ ,‬اﻳﻨﺎر‪ ,‬ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ اﻧﺼﺎري‪ ,‬ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻬﺎﺟﺮي‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪,‬‬
‫‪١٣٦٨‬ش‪/‬‬
‫ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻤﻐﺮب و ﺣﻀﺎرﺗﻪ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬اﻟﻌﺼﺮ اﻟﺤﺪﻳﺚ‪١٤١٢ ,‬ق‪١٩٩٢.‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬اﻟﺜﻐﺮ ا]ﻋﻠﻲ ا]ﻧﺪﻟﺴﻲ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ اﻟﻤﺮاﺑﻄﻴﻦ‪ ,‬ﻣﺠﻠﻪ ﻛﻠﻴﺔ ا ‪§m‬داب ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻓﺆاد ا‪m‬ول‪ ,‬ﻣـﺠﻠﺪ ‪,١١‬‬
‫ﺟﺰء دوم‪ ,‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪١٩٤٩‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬رﺣﻠﺔ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٦٣ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻣﺆﻧﺲ‪ ,‬ﺣﺴﻴﻦ‪ ,‬ﻓﺠﺮا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬دراﺳﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ا‪m‬ﻧـﺪﻟﺲ ﻣـﻦ اﻟﻔـﺘﺢ ا‪m‬ﺳـﻣﻲ اﻟﻲ ﻗـﻴﺎم اﻟﺪوﻟﺔ‬
‫ا‪m‬ﻣﻮﻳﺔ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٩٥٩ ,‬م‪/‬‬
‫ـــ ‪ ,‬ﻣﻮﺳﻮﻋﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ا]ﻧﺪﻟﺲ‪ ,‬ﻗﺎﻫﺮه‪١٤١٦ ,‬ق‪١٩٩٦.‬م‪/‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‪٢٨٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻣﻴﻨﻮي‪ ,‬ﻣﺠﺘﺒﻲ‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ,‬ﺗﻬﺮان‪ ,‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﻲ‪١٣٥٦ ,‬ش‪/‬‬

‫ﻧﺎﺻﺮي‪ ,‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪ ,‬ا]ﺳﺘﻘﺼﺎء ]ﺧﺒﺎر دول اﻟﻤﻐﺮب ا]ﻗﺼﻲ‪ ,‬اﻟﺪار اﻟﺒﻴﻀﺎء‪١٩٥٤ ,‬م‪/‬‬
‫اﻟﻨــﺒﺎﻫﻲ‪ ,‬اﺑــﻮاﻟﺤﺴــﻦ ﻋــﻠﻲ ﺑـﻦ ﻋـﺒﺪا‪ ,‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻗـﻀﺎة ا]ﻧـﺪﻟﺲ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻜـﺘﺐ اﻟﻌـﻠﻤﻴﻪ‪,‬‬
‫‪١٤١٥‬ق‪١٩٩٥.‬م‪/‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ,‬ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ,‬ﺷﺮح ﺟل اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪١٣٩٨ ,‬ق‪١٩٧٨.‬م‪/‬‬
‫ﻧﻮﻳﺮي‪ ,‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺳﻜﻨﺪراﻧـﻲ‪ ,‬ا]ﻟﻤﺎم ﺑﺎ ٕ] ﻋ‪Q‬م ﻓﻴﻤﺎ ﺟﺮت ﺑـﻪ ا]ﺣﻜـﺎم و ا]ﻣـﻮر‬
‫اﻟﻤﻘﻀﻴﺔ ﻓﻲ وﻗﻌﺔ ا]ﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ,‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺰﻳﺰ ﺳﻮرﻳﺎل ﻋﻄﻴﻪ‪ ,‬دﻛﻦ ﻫﻨﺪ‪١٣٩٠ ,‬ق‪١٩٧٠.‬م‪/‬‬
‫ﻌﺮب واﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻤﻐﺮب ﻋﻦ ﻓﺘﺎوي ﻋﻠﻤﺎء اﻓﺮﻳﻘﻴﺔ و ا]ﻧﺪﻟﺲ‬
‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‪ ,‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ,‬اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟ ُﻤ ِ‬
‫واﻟﻤــﻐﺮب‪ ,‬ﺑــﻪ ﺗــﺼﺤﻴﺢ ﮔـﺮوﻫﻲ از ﻓـﻘﻬﺎ ﺑـﺎ ﻧـﻈﺎرت ﻣـﺤﻤﺪ ﺣـﺠﻲ‪ ,‬ﺑـﻴﺮوت‪ ,‬داراﻟﻐـﺮب ا‪m‬ﺳـﻣﻲ‪,‬‬
‫‪١٤٠١‬ق‪١٩٨١.‬م‪/‬‬
‫وﻫﻠﺮاب‪ ,‬رﻳﻤﻮﻧﺪا‪ ,‬و ورﻧﺮ ﻛﺮاش‪ ,‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻣﺮدم ﭘﺮﺗﻐﺎل‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺎﺣﺐ‪ ,‬ﺗـﻬﺮان‪ ,‬ﺑـﻨﮕﺎه‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪١٣٤٦ ,‬ش‪/‬‬
‫ﻫﻮرﺗﺰ‪ ,‬أﻧﻄﻮﻧﻴﻮ دوﻣﻴﻨﻘﻴﺮ و ﺑﻨﺜﻨﺖ‪ ,‬ﺑﺮﻧﺎرد‪ ,‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻠﻤﻲ ا]ﻧﺪﻟﺲ اﻟﻤﻮرﻳﺴﻜﻴﻮن‪ ,‬ﺗﺮﺟﻤة ﻋﺒﺪاﻟﻌـﺎل‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ‪ ,‬ﻗﻄﺮ‪ ,‬اﻟﺪوﺣﺔ‪١٤٠٨ ,‬ق‪١٩٨٨.‬م‪/‬‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ,‬ﺷﻬﺎب اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻮ ﻋﺒﺪا‪ ,‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ,‬ﺑﻴﺮوت‪ ,‬دار ﺻﺎدر‪ ,‬ﺑﻲ ﺗﺎ‪/‬‬

‫ب` ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬

‫‪Adoms, Nicholson B. the Heritage of Spain An Introduction to Spanish Civilization, New‬‬

‫‪York, 1943.‬‬

‫‪Architecture of the Islamic World its History and Social Meaning, ed. by Gerge Michell,‬‬

‫‪London, 1987.‬‬

‫‪Bloom, Jonathan and Blair, Sheila, Islamic Arts, London, 1998.‬‬

‫‪Burns, Robert Lgnatious S.J. Islam Under the Crusaders: Colonial Survival in the‬‬

‫‪Theirteenth - Century Kingdom of Valencia, Princeton University, 1973.‬‬

‫‪- , Medieval Colonialism Postcrusade Exploitation of Islamic Valencia Princeton University,‬‬

‫‪1975.‬‬

‫‪- , Moors and Crusaders in Mediterranean Spain, London, 1978.‬‬

‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨٦

- , & Chevedden, Paul E. Negotiating Cultures Bilingual Surrender Treaties in Muslim -

Crusader Spain, Leiden, 1999.

The Cambridge Medival History , ed. By C.W. Previte - Orton, Litt, D. Cambridge

University, 1936.

Champman, Charles E. A History of Spain, New York, 1931.

Chejne, Anwar, Islam and the West: The Moriscos A Cultural and Social History, new York,

1983.

- , Muslim Spain its History and Culture, Minnesota, 1974.

Daniel, Norman, Islam and the West: The Making of an Image, Edinburgh University,

1966.

Davidson, Basil, West Africa Before the Colonial Era A History to 1850, New York, 1998.

Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. by F.G. Stokes, London, 1988.

Durant, Will. The Story of Civilization: The age of faith, New York, 1950.

Ellis. Havelock, The Soul of Spain, London, 1937.

Encyclopedia Americana, 1962.

Ensyclopaedia Britannica, The U.S.A. 1972.

Encyclopaedia of Islam, First Edition, Leiden, 1916-1937.

Encyclopaedia of Islam, New Edition, 1956-2000.

Encyclopaedia of Religion and Ethics, ed. By James Hastings, New York 1915.

Harvey, L.P. Islamic Spain 1250 to 1500, University of Chicago, 1990.

Hillgarth, J.N. The Spanish Kingdoms 1250-1516, Oxford University, 1976.

Hitti, Philip K. History of the Arabs from the Earliest Times to the Present, macmilian, 1970.

Hourani, George f. "The Medieval Trenslatins from Arabic to Latin Made in Spain",

The Muslim World, No.2, April, 1972.

Hume, Martin A.S. Philip II of Spain, New York, 1899.

Imamuddin, S.M. A Political History of Muslim Spain, Dacca, East Pakistan, 1969.

-, Muslim Spain 711 - 1492 A Sociological Study, Leiden, 1981.

٢٨٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‬

Irwin, Robert, Islamic Art, London, 1997.

Kamen, Henry, Spain 1469 - 1714 A society of Confílict, New York, 1983.

Lane - pool, Stanley, The morrs in Spain, Lahore, 1967.

Lapidus, Ira M. History of Islamic Societies, Cambriedge University, 1988.

the Legacy of Islam, ed. By Joseph Schacth with C.E. Bosworth, Oxford, 1974.

The Legacy of Islam ed. by sir Thomas Arnold and Alfred Guillaume, London, 1968.

The Legacey of Muslim Spain, ed. by Salma Khadra Jayyusi, Leiden, Brill, 1994.

Livermore, H.V. The Origins of Spain and Portugal, London, 1971.

Lopez - Baralt, Luce, Islam in Spanish Literature from the Middle Ages to the Present, tr. By

Andrew Hurley, Leiden, 1992.

Lourie, Elena, Crusade and Colonisation: Muslims, Christians and Jews in Medieval Aragoun

U.S.A, Variorum, 1990.

Mastnak, Tomaz, Crusading Peace Christendom the Muslim World and Western Political

Order, University of California, 2002.

Medieval Christian Perceptions of Islam, ed. by John Victor Tolan, New York, 1996.

The Medieval World, ed. By Peter Linehan and Janet L. Nelson, London and New

York, 2001.

Monroe, James T. Islam and the Arabs in Spanish Scholarship, leiden, 1970.

Muslims Under Latin Rule 1100-1300;, ed. by james M. Powell, Princetion , 1990.

The New Encyclopaedia Britannica, U.S.A, 1989.

Read, Jan, The Moors in Spain and Portugal, London, 1974.

Riley - Smith, Jonathan, The Crusades A Short History, London, 2001.

Sabatini, Rafael, Torquemada and the Spanish Inquisition A History, London, 1927.

Scott, S.P. History of the Morrish Empire in Europe, London, 1904.

The Shuubiyya in al - Andalus: The Risala of Ibn Garcia and Five Refutations, tr. by James T.

Monroe, University of California, 1970.

Spain A Companion to Spanish Studies, ed.by P.E. Russell, London, 1973.

‫ ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٨٨

Stanislawski, Dan. The Individuality of Portugal, University of Texas, 1959.

Titus, Burckhardt, Moorish Culture in Spain, tr. By Alisa Jaffa, London 1972.

Watt, W.M. and Cachia, P. A History of Islamic Spain, Edinburgh University , 1965.

watt, W. M. The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh, 1994.

- , Muslim - Christian Encounters, London and New York, 1991.

Webstr’s New Geographical Dictionary, U.S.A, 1972.

The Westminster Dictionary of Church History, ed. By Jerald C. Brauer, Philadelphia.

 ‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‬
‫‪b‬اﺷﺨﺎص‪ ,‬ﺟﺎﻳﻬﺎ‪ ,‬ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ‪ ,‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ`‬

‫آﻟﻤﺎن‪٢٤٢ ,٥٠ ,‬‬ ‫ِآﺑﻠَﻪ‪١٢٦ ,١٢٣ ,١٢١ ,١٠٠ ,‬‬

‫آﻟﻮارو ﮔﺎﻟﻤﺲ‪٢٤١ ,‬‬
‫آﻟﻮﻧﺴﻮدل ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻮ‪٢٥٠ ,‬‬
‫اﺑﺎرﻳﻪ‪١٢ ,‬‬
‫ُاﺑﱠﺪَ ه‪٩٢ ,٨٥ ,‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪١٢٤ ,‬‬
‫اﺑﺮو‪١٤٧ ,١٤٦ ,١٤٥ ,١٤٤ ,١٤٣ ,٧٩ ,٧١ ,٥٢ ,‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻮ‪٢١٥ ,٢٠٦ ,‬‬
‫اﺑﻦ اﺑﻲ ﻋﺎﻣﺮ‪٩٢ ,٦٧ ,٦٤ ,٥٩ ,٥٨ ,‬‬
‫اﺑﻦ اﺣﻤﺮ‪١٩٠ ,١٨٩ ,٩٢ ,٨٩ ,٨٨ ,٨٦ ,‬‬
‫اﺑﻦ ا‪m‬ﺑﺎر‪١٧١ ,١١١ ,٩٤ ,٨٧ ,٧٥ ,٤٣ ,‬‬
‫اﺑﻦ اﻣﻴﻪ‪٢١٤ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺑﺸﻜﻮال‪١٤ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺰم‪١٠٣ ,٦٣ ,٦٢ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ‪١٣ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﻴﺎن‪٦٩ ,٦٢ ,٤٣ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻄﻴﺐ‪١٧٢ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪٢٢٧ ,١٨ ,‬‬
‫اﺑﻦ رﺑﻴﻊ‪١٣٠ ,‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﺪ‪٢٨٠ ,١٢٣ ,١١٨ ,٩٠ ,٢٠ ,‬‬
‫اﺑﻦ رﺷﻴﻖ‪١٤٢ ,١٤١ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪٢٢٠ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﻓﻴﻊ‪٢٠٩ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﻮام اﺷﺒﻴﻠﻲ‪٢٦١ ,‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺮج‪٢١٤ ,‬‬
‫آﺑﻠﺔ‪٤٦ ,‬‬
‫آراﮔﻮن‪,٥٦ ,٥٣ ,٥٢ ,٥١ ,٤٩ ,٢٩ ,٢٧ ,٢٣ ,١٦ ,‬‬
‫‪,٨٩ ,٨٨ ,٨٧ ,٨٥ ,٨٤ ,٨٣ ,٧٩ ,٧٨ ,٧٢‬‬
‫‪,١٤٣ ,١٢٢ ,١١٧ ,١١٦ ,١١٥ ,٩٤ ,٩٣‬‬
‫‪,١٥٠ ,١٤٩ ,١٤٨ ,١٤٧ ,١٤٦ ,١٤٥ ,١٤٤‬‬
‫‪,١٦٣ ,١٦٢ ,١٦١ ,١٥٦ ,١٥٥ ,١٥٣ ,١٥٢‬‬
‫‪,١٧٢ ,١٧١ ,١٧٠ ,١٦٨ ,١٦٦ ,١٦٥ ,١٦٤‬‬
‫‪,٢٠١ ,١٩٤ ,١٩٢ ,١٩٠ ,١٧٨ ,١٧٦ ,١٧٤‬‬
‫‪,٢٢٢ ,٢٢١ ,٢١٩ ,٢١٦ ,٢١٥ ,٢٠٨ ,٢٠٥‬‬
‫‪,٢٦٤ ,٢٦٢ ,٢٦١ ,٢٥٧ ,٢٥٦ ,٢٢٧ ,٢٢٦‬‬
‫‪٢٦٥‬‬
‫آرﻳﻮس‪٤١ ,‬‬
‫آﺳﺘﻮرﻳﺎ‪٥٥ ,٥٣ ,٥١ ,٤٩ ,٤٧ ,٤٥ ,٤٤ ,٤٢ ,‬‬
‫آ ﻛﻮﺗﻴﻦ‪١٠٤ ,٦٨ ,٦٧ ,٤١ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ اول‪٤٩ ,٤٧ ,٤٦ ,٤٥ ,‬‬
‫آﻟﻔـﻮﻧﺲ دﻫـﻢ‪,١٢٧ ,١٢٥ ,١١٤ ,٩٦ ,٩٥ ,٩٤ ,‬‬
‫‪,٢٤٣ ,٢٣٨ ,١٩٠ ,١٣٣ ,١٣٢ ,١٢٩ ,١٢٨‬‬
‫‪٢٦١‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺳﻮم‪١٢٨ ,٥٥ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﺷﺸﻢ‪٢٣٩ ,١٠٨ ,١٠٧ ,٧٨ ,٧١ ,٦٦ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻣﺤﺎرب‪٩٠ ,٧٩ ,٧٨ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﺸﺘﻢ‪٢٥٦ ,٨٤ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻔﺘﻢ‪٨٠ ,٧٨ ,١٥ ,‬‬
‫آﻟﻔﻮﻧﺲ ﻫﻨﺮﻳﻜﺰ‪٨٢ ,٧٨ ,٣٣ ,‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٩٠‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ادرﻳﺴﻲ‪١٣ ,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻗﻮﻃﻴﻪ‪١٤ ,‬‬

‫ادواردوﺳﺎآودرا‪٢٤١ ,‬‬ ‫اﺑﻦ ﮔﺎرﺳﻴﺎ‪١٤ ,‬‬
‫ارﻳﺰا‪١٤٥ ,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪٢١٠ ,‬‬
‫ارﻳﻮاﻟﻮ‪٢٤٩ ,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﺤﻔﻮظ‪٩٦ ,٩٥ ,‬‬
‫ازﻫﺎق اﻟﻘﺮآن‪٢١٨ ,‬‬ ‫اﺑﻦ واﻓﺪ ﻃﻠﻴﻄﻠﻲ‪٢٦١ ,‬‬
‫اﺳﺎﻟﻤﻪ‪١٣ ,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻫﻮد‪١٥٧ ,١٥٣ ,٩٤ ,٦٩ ,‬‬
‫اﺳـﭙﺎﻧﻴﺎ‪,١٥ ,١٤ ,١٣ ,١٢ ,١١ ,٩ ,٨ ,٧ ,٤ ,١ ,‬‬ ‫اﺑﻮ اﺳﺤﺎق‪١٦١ ,‬‬
‫‪,٢٨ ,٢٦ ,٢٤ ,٢٣ ,٢٢ ,٢٠ ,١٩ ,١٧ ,١٦‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪١٩٢ ,‬‬
‫‪,٥٦ ,٥٥ ,٥٤ ,٥٣ ,٥٠ ,٤٩ ,٤٥ ,٤١ ,٣١‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺴﻴﻲ ﺧـﺰرﺟـﻲ‪,‬‬
‫‪,٧٠ ,٦٩ ,٦٨ ,٦٧ ,٦٦ ,٦٥ ,٦٢ ,٥٩ ,٥٨‬‬ ‫‪١٥٧‬‬
‫‪,١٠٦ ,١٠٠ ,٩٨ ,٩٣ ,٨٥ ,٨٢ ,٧٧ ,٧٤‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺳﺮﻗﺴﻄﻲ‪١٤٩ ,‬‬
‫‪,١٣٩ ,١٣٨ ,١٣٧ ,١٢٦ ,١١٤ ,١٠٨ ,١٠٧‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮي‪٢٤ ,‬‬
‫‪,١٩٣ ,١٨٤ ,١٧٤ ,١٧١ ,١٥٣ ,١٤١ ,١٤٠‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪١٤ ,‬‬
‫‪,٢١٢ ,٢١٠ ,٢٠٥ ,٢٠٤ ,٢٠٣ ,٢٠٢ ,٢٠١‬‬ ‫اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ اﺣـﻤﺪ ﺑـﻦ رﺷـﺪ‪,١١٧ ,٢٠ ,‬‬
‫‪,٢٢١ ,٢٢٠ ,٢١٨ ,٢١٧ ,٢١٦ ,٢١٥ ,٢١٣‬‬ ‫‪١٢٣ ,١١٨‬‬
‫‪,٢٣٣ ,٢٣٢ ,٢٣١ ,٢٢٧ ,٢٢٤ ,٢٢٣ ,٢٢٢‬‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪٢٨٠ ,٩٧ ,١٤ ,‬‬
‫‪,٢٤٣ ,٢٤١ ,٢٤٠ ,٢٣٩ ,٢٣٨ ,٢٣٧ ,٢٣٥‬‬ ‫اﺑﻮ ﺟﻤﻴﻞ‪٨٧ ,‬‬
‫‪,٢٥٤ ,٢٥٣ ,٢٥٢ ,٢٥١ ,٢٤٩ ,٢٤٨ ,٢٤٤‬‬ ‫اﺑﻮ زﻛﺮﻳﺎ ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪٢٦١ ,‬‬
‫‪,٢٦١ ,٢٦٠ ,٢٥٩ ,٢٥٨ ,٢٥٧ ,٢٥٦ ,٢٥٥‬‬ ‫اﺑﻮزﻳﺪ ﻗﻴﺮواﻧﻲ‪١٣٤ ,‬‬
‫‪,٢٧٠ ,٢٦٨ ,٢٦٧ ,٢٦٥ ,٢٦٤ ,٢٦٣ ,٢٦٢‬‬ ‫اﺑﻮ زﻳﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪١٥٣ ,٨٧ ,‬‬
‫‪٢٨٣‬‬ ‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪا‪٢٣٩ ,١٩٧ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤ ,١٢١ ,‬‬
‫اﺳــﭙﺎﻧﻴﺎي اﺳــﻣﻲ‪,١٦٢ ,١٥٩ ,٦١ ,٣٤ ,٢٨ ,‬‬ ‫اﺑﻮ ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻗﻄﻴﻪ‪١١٩ ,‬‬
‫‪٢٥٥ ,٢٣٦‬‬ ‫اﺑــﻮ ﻋـﺒﺪا ﻣـﺤﻤﺪ‪,١٦١ ,١٠٩ ,٩٨ ,٣٤ ,٣٣ ,‬‬
‫اﺳﺘﺮوﮔﻮتﻫﺎ‪٤٠ ,‬‬ ‫‪٢٨١ ,٢٧٩ ,١٩٤‬‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺳﺪهﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪٢٧ ,‬‬ ‫اﺑﻴﻂ‪٤٤ ,‬‬
‫اﺳﺘﻮرﻗﺔ‪٤٤ ,‬‬ ‫اﺗﻜﺎ‪١٩٢ ,١٤٥ ,٦٠ ,‬‬
‫اﺳﻜﻮرﻳﺎل‪٢٥١ ,‬‬ ‫اﺗﻤﺎر ﻫﮕﻴﻲ‪٢٤١ ,‬‬
‫اﺷﺒﺎن‪١٢ ,‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﻫﻮد‪٧٠ ,‬‬
‫اﺷﺒﺎﻧﻴﻪ‪١٣ ,‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان‪١٢٤ ,‬‬
‫اﺷﺒﻮﻧﻪ‪٨١ ,‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺬﻳﻞ‪١٧٧ ,‬‬
‫اﺷــﺒﻴﻠﻴﻪ‪,٨٦ ,٨١ ,٧٥ ,٧٣ ,٧٢ ,٦١ ,١٨ ,١٢ ,‬‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﻮد‪٧٩ ,‬‬
‫‪,١٣٨ ,١٣٦ ,١٣١ ,١٢٦ ,٩٦ ,٩٥ ,٩٣ ,٩٢‬‬ ‫اﺧﺒﺎراﻟﻌﺼﺮ‪٢٥ ,‬‬
‫‪,٢٦٢ ,٢٥٨ ,٢٣٩ ,٢٣١ ,٢٢٧ ,٢١٨ ,١٤٠‬‬ ‫اﺧﺒﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪٤٣ ,١٩ ,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‪٢٩١ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ‪T‬اﻧﮕﻠﻴﺲ‪٢٦٢ ,٢٤٢ ,٢٢٢ ,٨١ ,Q‬‬ ‫‪٢٦٣‬‬

‫اوﺋﻴﺪو‪٥٥ ,٤٤ ,‬‬ ‫اﺻﻴ‪٢١٧ ,٢١٦ ,٤٥ ,‬‬
‫اورﺷﻠﻴﻢ‪٥٠ ,‬‬ ‫اﻓـــﺮﻳﻘﺎ‪,١١٦ ,٥٩ ,٤٨ ,٤٥ ,٤٢ ,٣٠ ,٢٥ ,٢٣ ,‬‬
‫اوﺳﻤﺔ‪٤٦ ,‬‬ ‫‪,١٧٠ ,١٦٦ ,١٥٦ ,١٥٥ ,١٣٧ ,١٣٣ ,١٢٩‬‬
‫اوﻛﺎ‪m‬ﻏﺎن‪١٧٨ ,٢٨ ,‬‬ ‫‪,٢٠٩ ,٢٠٥ ,١٩٧ ,١٩٣ ,١٩٢ ,١٧٢ ,١٧١‬‬
‫اﻫــﻞ اﻟﺪﺟـﻦ‪,٨٨ ,٧٤ ,٣٠ ,٢٥ ,٢١ ,٢٠ ,١٩ ,‬‬ ‫‪٢٦٢ ,٢٢٣ ,٢١٣‬‬
‫‪,١٧١ ,١٧٠ ,١٦٠ ,١٥٢ ,١٢١ ,١٢٠ ,١١٧‬‬ ‫اﻗﻠﻴﺶ‪٧٣ ,‬‬
‫‪٢٠٨ ,٢٠٤ ,١٩٨ ,١٩٥ ,١٩٠ ,١٧٨‬‬ ‫اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ‪٢٥٥ ,١٠١ ,٨١ ,٤٦ ,‬‬
‫اﻳـﺒﺮﻳﺎ‪,١١٥ ,٧١ ,٦٩ ,٥٨ ,٣٩ ,٢٤ ,١٢ ,٨ ,٧ ,‬‬ ‫ا ﻛﺴﺮﻳﻜﻮ‪١٤٦ ,‬‬
‫‪٢٥٦ ,٢٠٤ ,١٥٥ ,١٥٣ ,١٣٧ ,١١٧‬‬ ‫ا ﻛﻴﻮاوزا ﻛﻲ‪١٧٥ ,‬‬
‫اﻳـــﺘﺎﻟﻴﺎ‪,٢٤٤ ,٢٣٣ ,١٥٥ ,١٥٠ ,٩٧ ,٦٩ ,٤٠ ,‬‬ ‫ُا ﮔﺰو‪١٦٤ ,١٦٣ ,‬‬
‫‪٢٨١ ,٢٦٢ ,٢٥٥‬‬ ‫ا‪m‬ﻋﺠﻤﻴﻪ‪,٢٢٣ ,٢٢٠ ,٢١٩ ,٢٠١ ,٣٠ ,٢٩ ,٢٨ ,‬‬
‫اﻳﺰاﺑ‪٢٢٧ ,٢٠٥ ,٢٠١ ,٢٠٠ ,١٩٨ ,١٩٤ ,٢٢ ,‬‬ ‫‪٢٥٤ ,٢٥٣ ,٢٥٢ ,٢٥٠ ,٢٤٩‬‬
‫ﺑﺎب اﻟﻤﺮدوم‪٢٥٦ ,‬‬ ‫ا‪m‬ﻧﺪﻟﺲ‪,١٠٠ ,٩٧ ,٣٧ ,٣٦ ,٢٩ ,٢٥ ,٢٤ ,١٣ ,‬‬
‫ﺑﺎرﺳﻠﻮﻧﺎ‪١٥٠ ,١٢٢ ,٢٧ ,‬‬ ‫‪,١١٢ ,١١١ ,١١٠ ,١٠٧ ,١٠٣ ,١٠٢ ,١٠١‬‬
‫ﺑﺎ ْز ِول‪١٤٦ ,‬‬ ‫‪,١٩٥ ,١٩٢ ,١٨٧ ,١٨٦ ,١٧٩ ,١١٤ ,١١٣‬‬
‫ﺑﺎﺳﻚ‪٥٢ ,٥١ ,٤٨ ,‬‬ ‫‪,٢٨٠ ,٢٧٧ ,٢٣٤ ,٢٣٣ ,٢٣٢ ,٢٣٠ ,٢٢٥‬‬
‫ﺑﺎﻟﺌﺎر‪١٧٣ ,١٧١ ,١٧٠ ,١٤٤ ,٧٥ ,٤ ,‬‬ ‫‪٢٨٥ ,٢٨٤ ,٢٨٣ ,٢٨٢ ,٢٨١‬‬
‫اﻟﺒﺸﺎرات‪٢٥١ ,٢٠٥ ,٢٠٠ ,‬‬ ‫اﻣﺮﻳﻜﺎ‪٢١٧ ,‬‬
‫ﺑﺮﺑﺸﺘﺮ‪١٠٢ ,٦٩ ,‬‬ ‫اﻣﺮﻳﻜﻮ ﻛﺎﺳﺘﺮو‪٢٣٧ ,‬‬
‫ﺑﺮﺟﻠﻮﻧﻲ‪١٧٢ ,‬‬ ‫اﻧﺪﻟﺲ‪,٢٠ ,١٩ ,١٦ ,١٥ ,١٤ ,١٣ ,١٢ ,٩ ,٧ ,٤ ,‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‪٦٨ ,‬‬ ‫‪,٤٣ ,٤٢ ,٤١ ,٤٠ ,٢٨ ,٢٥ ,٢٤ ,٢٣ ,٢١‬‬
‫ﺑﺮﺷﻠﻮﻧﻪ‪١٠٢ ,٨٢ ,٧٢ ,٧١ ,٦٩ ,٥١ ,٤٨ ,‬‬ ‫‪,٦٢ ,٦١ ,٦٠ ,٥٩ ,٥٨ ,٥٧ ,٥٦ ,٤٦ ,٤٤‬‬
‫ﺑﺮﻏﺶ‪١٢٦ ,١٢٤ ,١٢٣ ,٧٤ ,٥٣ ,‬‬ ‫‪,٧٥ ,٧٤ ,٧٢ ,٧٠ ,٦٩ ,٦٨ ,٦٧ ,٦٤ ,٦٣‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎرد‪١٣٩ ,٢٩ ,‬‬ ‫‪,٨٦ ,٨٥ ,٨٤ ,٨٣ ,٨٢ ,٨٠ ,٧٩ ,٧٧ ,٧٦‬‬
‫ﺑﺮﻧﺰ‪١٥٧ ,٣٨ ,٣١ ,٢٨ ,٢٧ ,‬‬ ‫‪,١٠٨ ,١٠٧ ,٩٨ ,٩٥ ,٩٤ ,٩١ ,٨٩ ,٨٨ ,٨٧‬‬
‫ﺑﺴﻄﻪ‪١٩٥ ,‬‬ ‫‪,١٧٤ ,١٥٣ ,١٣٧ ,١٣٣ ,١٢٢ ,١١٧ ,١١٥‬‬
‫ﺑﺴﻜﺎﻳﻪ‪٦٥ ,‬‬ ‫‪,٢٠٢ ,٢٠٠ ,١٩٨ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٣ ,١٨٩‬‬
‫ﺑﺸﻘﻴﻪ‪٥١ ,‬‬ ‫‪,٢٢٣ ,٢٢٠ ,٢١٩ ,٢١٧ ,٢١٤ ,٢١٣ ,٢٠٤‬‬
‫ﺑﺸﻜﻨﺲ‪٥١ ,‬‬ ‫‪٢٦٨ ,٢٦٧ ,٢٣٦ ,٢٢٧ ,٢٢٦‬‬
‫ﺑﻄﻠﻴﻮس‪١٠١ ,٧٢ ,٦٦ ,٥٧ ,‬‬ ‫اﻧﺪﻟﻮﺳﻴﺎ‪,١٢٩ ,١٢٨ ,١٢٧ ,١٢٥ ,١١٥ ,٩٣ ,٩٢ ,‬‬
‫ﺑﻐﺪاد‪٢٣٦ ,‬‬ ‫‪١٩٠‬‬
‫َﺑﻠﺪاﻟﻮﻟﻴﺪ‪١٣١ ,١٢٤ ,١٢٣ ,‬‬ ‫اﻧﺪوﺧﺮ‪٨٦ ,‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٩٢‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫اﻟﺒﻴﺎزﻳﻦ‪٢١٤ ,٢٠٠ ,‬‬ ‫ﺑﻠﻨﺴﻲ‪٢٤١ ,‬‬

‫ﺑﻴﺴﻜﺎي‪٤٧ ,٤٠ ,‬‬ ‫ﺑﻠﻨﺴﻴﻪ‪,٨٣ ,٧٩ ,٧٥ ,٧٤ ,٧٣ ,٧٢ ,٢٨ ,٢٧ ,٢١ ,‬‬
‫ﭘﺎپ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر دوم‪١٠٧ ,١٠٥ ,٦٢ ,‬‬ ‫‪,١٤٤ ,١٤٣ ,١١٧ ,١١٤ ,٨٨ ,٨٧ ,٨٦ ,٨٤‬‬
‫ﭘﺎپ اورﺑﺎن دوم‪١٣٩ ,١٠٧ ,‬‬ ‫‪,١٥٦ ,١٥٥ ,١٥٤ ,١٥٣ ,١٥٢ ,١٥١ ,١٤٦‬‬
‫اﻳﻨﻮﺳﻨْﺖ ﺳﻮم‪٨٧ ,٨٥ ,‬‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺎپ‬ ‫‪,١٦٣ ,١٦٢ ,١٦١ ,١٦٠ ,١٥٩ ,١٥٨ ,١٥٧‬‬
‫ﭘﺎپ ﮔﺮﻳﮕﻮري ﻫﻔﺘﻢ‪٧٠ ,‬‬ ‫‪,١٧١ ,١٧٠ ,١٦٩ ,١٦٨ ,١٦٧ ,١٦٥ ,١٦٤‬‬
‫ﭘﺎراﮔﻮﺋﻪ‪٢٥٥ ,‬‬ ‫‪,٢٢٢ ,٢١٨ ,٢١٦ ,٢١٥ ,٢٠٩ ,٢٠٨ ,١٧٤‬‬
‫ﭘﺎرﻳﺲ‪٢٤١ ,٢٣٦ ,٢٢٠ ,‬‬ ‫‪٢٦٥ ,٢٦٢ ,٢٥٩ ,٢٥٣‬‬
‫ﭘﺎﺳﻜﻮال‪٢٤١ ,١٣٩ ,١٣٤ ,١٤ ,‬‬ ‫ِﺑﻠْﻮﻳﺲ‪١٦٤ ,‬‬
‫ﭘﺎ‪m‬ﺳﻴﻮس‪٢٤١ ,٢٣٧ ,٢٠١ ,١٤٩ ,١٢٢ ,‬‬ ‫ﺑﻨﺒﻠﻮﻧﻪ‪١٠٢ ,٥٢ ,٥١ ,٤٨ ,٤٦ ,‬‬
‫ﭘﺎﻟﻤﺎدل رﻳﻮ‪١٣٥ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻮاﻟﺤﻤﺮاء‪١٤ ,‬‬
‫ﭘﺪرو‪١٧٣ ,١٧٢ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻮاﻟﻌﺒﻴﺪ‪١٤ ,‬‬
‫ﭘﺮﺗﻐﺎل‪,٨٣ ,٨٢ ,٨١ ,٧٩ ,٧٨ ,٣٣ ,٢٩ ,٢٨ ,١٢ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻮاﻧﮕﻠﻴﻨﻮ‪١٤ ,‬‬
‫‪,١١٦ ,١١٥ ,١٠٧ ,١٠١ ,٩٥ ,٩٣ ,٨٥ ,٨٤‬‬ ‫ﺑﻨﻮﻛﺎرﻟﻮ‪١٤ ,‬‬
‫‪٢٠٥ ,٢٠٤ ,٢٠٢ ,١٩٤ ,١٩٢ ,١٧٨‬‬ ‫ﺑﻨﻮﻣﺎرﺗﻴﻦ‪١٤ ,‬‬
‫ﭘﺮوواﻧﺲ‪٦٨ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ اﻓﻄﺲ‪٧٢ ,‬‬
‫ﭘﺮووﻧﺴﺎل‪٦٩ ,٢٣ ,٢٢ ,١٤ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ‪٢٨٣ ,٧٧ ,‬‬
‫ﭘﻄﺮس ﺳﻮم‪١٥٦ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ذواﻟﻨﻮن‪٧٧ ,٧٢ ,٧١ ,٦١ ,‬‬
‫ﭘﻄﺮس ﻣﻘﺪس‪٧٠ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ َز ّﻳﺎن‪٨٨ ,‬‬
‫ﭘﻄﺮس واﺟﺐ اﻟﺘﻜﺮﻳﻢ‪١٣٩ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺎد‪٧٣ ,٧٢ ,٧١ ,٦١ ,‬‬
‫ﭘﺟﻴﻮس‪٤٣ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ‪٨٨ ,‬‬
‫ﭘي‪٩٨ ,٤٥ ,٤٤ ,٤٣ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻮاد‪١٩٣ ,‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻮ‪٤٦ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻣﺮﻳﻦ‪,١٩٣ ,١٩٢ ,١٩١ ,١٣٦ ,٩٦ ,٨٨ ,٨٥ ,‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻮر‪٥٥ ,‬‬ ‫‪٢٢٦ ,٢٢٥ ,٢٠٢‬‬
‫‪,٢٤٤ ,٢٢٠ ,١٤٢ ,١٤٠ ,١٣٩ ,١٢٠ ,m‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪nopq‬‬ ‫ﺑــﻨﻲ ﻧـﺼﺮ‪,٩١ ,٩٠ ,٨٩ ,٨٨ ,٢٥ ,٢٢ ,١٢ ,٤ ,‬‬
‫‪٢٤٨‬‬ ‫‪,١٩٢ ,١٩١ ,١٩٠ ,١٨٩ ,١٢٩ ,١٢٨ ,١١٦‬‬
‫ﭘﻴﺘﺮو ﻣﺎرﺗﻴﺮ‪٢٠٣ ,‬‬ ‫‪٢٢٨ ,٢٢٦ ,٢٢٥ ,١٩٥ ,١٩٤ ,١٩٣‬‬
‫ﭘــﻴﺮﻧﻪ‪,١٥١ ,١٠٢ ,٨٧ ,٧٠ ,٦٧ ,٤٨ ,٤١ ,٤٠ ,‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻫﻮد‪١٩٠ ,١٠٩ ,٧١ ,٦١ ,‬‬
‫‪٢١٦ ,١٧٤‬‬ ‫ﺑﻮﺑﻴﺮﻛﺎ‪١٤٥ ,‬‬
‫ﭘﻴﺰا‪٧٥ ,‬‬ ‫ﺑﻮ ﻋﺒﺪﻳﻞ‪١٩٤ ,‬‬
‫ﺗﺎﺟﻪ‪٩٣ ,٧٥ ,٧٣ ,٦٦ ,‬‬ ‫ُ‬ ‫ﺑﻮﻛﺎﻧﮕﺮا‪١٣٥ ,‬‬
‫ﺗﺪﺟﻦ‪١٩٥ ,٥٩ ,٢٠ ,١٩ ,‬‬ ‫ﺑﻬﺎء اﻟﺪوﻟﻪ‪٩٤ ,‬‬
‫ﺗﺮر‪١٤٥ ,‬‬‫ّ‬ ‫ﺑﻴﺎﺳﻪ‪٨٦ ,٨٥ ,٨٠ ,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‪٢٩٣ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﺧﻮان اﻧﺪرس‪٢٣٧ ,‬‬ ‫ﺗﺮوﻳﻞ‪١٤٥ ,‬‬

‫ﺧﻮان ﺗﻮرس ﻓﻮﻧﺘﺲ‪٢٧ ,‬‬ ‫ﺗﻄﻴﻠﻪ‪١٧٦ ,١٧٥ ,١٤٤ ,٨٣ ,٧٩ ,٦١ ,‬‬
‫ﺧﻮان دوم‪١٩٤ ,١٣١ ,‬‬ ‫ﺗﻜﺰاس‪٢٥٥ ,‬‬
‫داراﻟﺤﺮب‪١٢٣ ,١١٩ ,٢١ ,١١ ,‬‬ ‫ﺗﻠﻤﺴﺎن‪٢٠٠ ,١٩٦ ,١٩٣ ,١٧٩ ,١٦١ ,٨٨ ,‬‬
‫داراﻟﺪﺑﺎﻏﻴﻦ‪٢٥٦ ,‬‬ ‫ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻟﻐﺎﻓﻠﻴﻦ‪٢٥٢ ,‬‬
‫داﻧﻴﻪ‪٨٧ ,٨٠ ,٧٢ ,‬‬ ‫ﺗﻮرﭘﻴﻦ‪٢٥١ ,‬‬
‫درب‪٩٨ ,‬‬ ‫ﺗﻮﻧﺲ‪,٢٠٩ ,٢٠٠ ,١٩٣ ,١٧٤ ,١٧٢ ,١٥٣ ,٨٨ ,‬‬
‫َد َر ْوﻗَﻪ‪١٤٥ ,٧٩ ,‬‬ ‫‪٢١١‬‬
‫دﻧﺎزﻳﻤﻨﺎ‪٧٥ ,‬‬ ‫ﺛﻐﺮ اﻋﻠﻲ‪١٠٢ ,١٠١ ,٧٩ ,٧٦ ,٦٩ ,‬‬
‫دوﻙ‪١٠٧ ,١٠٤ ,٧٠ ,٦٧ ,٤٥ ,‬‬ ‫ﺟﺒﻞ اﻟﻄّﺎرق‪١٩٣ ,١٩٢ ,١٣٦ ,‬‬
‫دوﻙ آ ﻛﻮﺗﻴﻦ‪٤١ ,‬‬ ‫اﻟﺠﺰاﻳﺮ‪٢١٥ ,٢١٣ ,٢١٢ ,١٧٩ ,‬‬
‫دوﻣﻴﻨﻴﻜﻦ‪١٨٢ ,١٤٠ ,‬‬ ‫اﻟﺠﺰﻳﺮة اﻟﺨﻀﺮاء‪١٩٢ ,١٢٩ ,٤٣ ,٤٢ ,‬‬
‫دوﻳﺮه‪١٣٥ ,٦٥ ,‬‬ ‫ﺟﻠﻴﻘﻲ‪٥٧ ,‬‬
‫دﻳﺮ‪m‬س ﻫﻮﻟﮕﺎس‪٢٥٧ ,‬‬ ‫ﺟﻠﻴﻘﻴﻪ‪,٦٥ ,٥٥ ,٤٩ ,٤٣ ,٤٢ ,٤٠ ,٣٩ ,١٩ ,١٣ ,‬‬
‫اﻟﺬﺧﻴﺮه‪٨١ ,‬‬ ‫‪١٠٧ ,٦٦‬‬
‫رﺋﺎل‪٢١١ ,١٧ ,‬‬ ‫ﺟﻨﺪﻳﻦ‪٤٣ ,‬‬
‫راﺑﺮت اﻳﮕﻨﺎﺗﻴﻮس‪٣٨ ,٣١ ,٢٧ ,‬‬ ‫ﺟﻨﻮا‪١٥٢ ,١٣٥ ,٨٠ ,‬‬
‫راﻣﻮن ﻟﻮل‪٢٤٣ ,١٧٣ ,١٤١ ,١٤٠ ,‬‬ ‫ﺟﻴﺎن‪٢٦٢ ,٢٠٩ ,١٩٠ ,٩٢ ,٨٦ ,٨٠ ,٤٣ ,١٢ ,‬‬
‫راﻣﻴﺮوي اول‪٦٩ ,‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ اول‪,١٤٩ ,١٤٨ ,١٤٤ ,٩٤ ,٨٨ ,٨٧ ,٨٥ ,‬‬
‫رﺑﺎح‪١٢٦ ,٨٣ ,٨٢ ,٤٦ ,٤٢ ,‬‬ ‫‪,١٦٢ ,١٦٠ ,١٥٩ ,١٥٧ ,١٥٦ ,١٥٥ ,١٥٣‬‬
‫ردﻣﻴﺮ‪٧٨ ,‬‬ ‫‪١٧٢ ,١٧١ ,١٧٠ ,١٦٧ ,١٦٤ ,١٦٣‬‬
‫رﺳﺎ‪m‬ت‪١٢٤ ,‬‬ ‫ﺟﻴﻤﺰ ﻣﻮﻧﺮو‪٢٥٠ ,٢٣٩ ,١٤ ,‬‬
‫اﻟﺮﺷﻴﺪ‪٧٥ ,‬‬ ‫ﭼﺎﻟﻤﺘﺎ‪٢٠ ,‬‬
‫رﺷﻴﻖ ﻣُ ْﺮ ِﺳﻲ‪١٤٢ ,‬‬ ‫اﻟﺤﺠﺎره‪١٢٦ ,‬‬
‫رﻗﻮﻃﻲ‪٢٣٩ ,‬‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﻣﺆﻧﺲ‪٩٨ ,١٤ ,‬‬
‫رﻛﻠﻪ‪٢٤٠ ,‬‬ ‫ﺣﻔﺼﻴﺎن‪١٧٢ ,١٥٣ ,‬‬
‫ُرﻧْــﺪَ ه‪,٢٠٥ ,١٩٥ ,٣٥ ,٣١ ,٢٤ ,١٣ ,١٢ ,١٠ ,‬‬ ‫ﺣﻜﻢ اول‪٤٩ ,‬‬
‫‪٢١٥‬‬ ‫اﻟﺤﻤﺎ‪١٨٥ ,١٤٥ ,‬‬
‫روح اﻟﻘﺪس‪٢٥٧ ,‬‬ ‫اﻟﺤﻤﺮاء‪٢٥١ ,١٤ ,‬‬
‫رودرﻳﻜﻮ‪١٣٩ ,١٦ ,‬‬ ‫ﺣﻤﻴﺮي‪١٧٠ ,١١٩ ,٥٦ ,٥١ ,١٢ ,‬‬
‫روﻣــﻲ‪,٢٤٠ ,١٥٧ ,١١٧ ,١١١ ,٤١ ,٣٠ ,١٦ ,‬‬ ‫اﻟﺨﺎﻣﻴﺎدو‪,٢٤١ ,٢٤٠ ,٢١٩ ,٢٠٧ ,١٣٤ ,٣٠ ,٥ ,‬‬
‫‪٢٦١ ,٢٦٠ ,٢٥٧ ,٢٥٥ ,٢٥٤‬‬ ‫‪٢٤٣ ,٢٤٢‬‬
‫رﻳﺒﺮا‪٢٤١ ,٢٣٧ ,٢٠١ ,١٤٩ ,١٢٢ ,‬‬ ‫ﺧﻮان‪٢٧٣ ,٢٤٤ ,٢١٨ ,١٩٢ ,‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٩٤‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﺳﻴﻤﻮﻧﻪ‪١٦ ,١٥ ,‬‬ ‫رﻳﻨﻜﻮن‪٢٥٠ ,‬‬

‫اﻟﺸﺎرات‪١٠٠ ,٤٦ ,١٣ ,‬‬ ‫رﻳﱠﻪ‪٢٢٧ ,٤٣ ,٤١ ,١٢ ,‬‬
‫ﺷﺎرل‪٢٣٢ ,٢١٣ ,٢١٢ ,٢١١ ,‬‬ ‫زﻏﻞ‪١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤ ,‬‬
‫ﺷﺎرل اول‪٢٣٢ ,٢١١ ,‬‬ ‫ز‪m‬ﻗﻪ‪١٣٠ ,٧٥ ,‬‬
‫ﺷﺎرل ﭘﻨﺠﻢ‪٢١١ ,‬‬ ‫زﻫﺮي‪١٣ ,‬‬
‫ﺷﺎرل ﻣﺎرﺗﻞ‪٤٤ ,‬‬ ‫ژوﻟﻴﻦ رﻳﺒﺮا‪٢٤١ ,٢٣٧ ,١٢٢ ,‬‬
‫ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ‪٤٩ ,‬‬ ‫ﺳﺎراﺳﻦ‪٢١ ,‬‬
‫ﺷﺎ ِﻃ َﺒﻪ‪,١٦١ ,١٦٠ ,١٥٩ ,١٥٨ ,١٥٧ ,١٥١ ,٨٨ ,‬‬ ‫ﺳﺎرﺗﻮن‪٢٣٧ ,‬‬
‫‪٢٦٣ ,٢٥٩ ,١٧٤ ,١٦٨ ,١٦٦‬‬ ‫ﺳﺎ‪m‬ﻣﺎﻧﻜﺎ‪٤٦ ,‬‬
‫ﺷﺎم‪٧٠ ,٤٩ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻟﺪاﻧﺎ‪٤٦ ,‬‬
‫ﺷﺬوﻧﻪ‪١٢٩ ,٩٣ ,٤٣ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻮﻧﻴﻚ‪٢٢٣ ,‬‬
‫ﺷَ ِﺮﻳﺶ‪١٩٠ ,١٣٦ ,١٢٩ ,١٢٨ ,٩٣ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺎرﻛﻮي‪٢٢٣ ,‬‬
‫ﺷﻌﻮﺑﻴﻪ‪١٤ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﺎﻣﺎرﻳﺎ‪m‬ﺑﻧﻜﺎ‪٢٥٧ ,‬‬
‫ﺷﻘﻮﺑﻲ‪٢٤١ ,١٣٤ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﻴﺎﮔﻮ‪١٢٩ ,٩٢ ,٨٤ ,٨٣ ,‬‬
‫ُﻮﺑ َﻴﻪ‪٢٧٣ ,٢٤٥ ,٢٤٤ ,٢٤٢ ,١٠٠ ,٤٦ ,‬‬
‫ﺷَ ﻘ ِ‬ ‫ﺳﺎﻧﭽﻮ ﮔﺎرﺳﻴﺎ‪٥٢ ,‬‬
‫ﺷﻜﻴﺐ ارﺳن‪١٩٨ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻧﭽﻮي ﺳﻮم‪٦٧ ,٦٥ ,‬‬
‫ﺷﻨﺘﺮه‪٨٢ ,‬‬ ‫ﺳﺎﻧﺪرس‪١٩٩ ,‬‬
‫ﺷَ ْﻨﺘَﺮﻳﻦ‪١٧٨ ,٨٣ ,٨١ ,‬‬ ‫ﺳﺎن ﻛﻠﻤﻨﺖ‪١٣٢ ,‬‬
‫ﺷﻨﺘﻤﺮﻳﻪ‪٧٢ ,‬‬ ‫ﺳﺎووي‪٢٤٤ ,‬‬
‫ﺷﻨﺖ ﻳﺎﻗﺐ‪٢٣٨ ,٩٢ ,٦٧ ,٥٨ ,٥٠ ,٤٩ ,‬‬ ‫ﺳﺒﺘﻪ‪٢١٧ ,١٧٢ ,٤٢ ,‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﺪﻳﻨﻪ‪١٧٧ ,‬‬ ‫ﺳﭙﺘﻤﺎﻧﻴﺎ‪٤٠ ,‬‬
‫ﺻﺎﻋﺪ اﻧﺪﻟﺴﻲ‪٢٣٦ ,٦٤ ,٥٨ ,‬‬ ‫ﺳﺘﻴﻨﺎ‪١٤٥ ,‬‬
‫ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ‪٢٥٢ ,‬‬ ‫ﺳﺮﻗﺴﻄﻪ‪,٧١ ,٦٦ ,٦١ ,٥٧ ,٥٢ ,٤٨ ,٤٢ ,٢٧ ,‬‬
‫ﺻﻘﺎﻟﺒﻪ‪٥٩ ,‬‬ ‫‪,١٢٢ ,١٠٢ ,٨٣ ,٧٩ ,٧٨ ,٧٥ ,٧٤ ,٧٣ ,٧٢‬‬
‫ﺻﻘﻠﻴﻪ‪٢٥٣ ,١٩ ,‬‬ ‫‪,٢٤٠ ,٢٣٩ ,٢٣١ ,١٧٥ ,١٦٤ ,١٤٧ ,١٤٤‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪٢٣٠ ,٢٠٦ ,‬‬ ‫‪٢٦٤ ,٢٤٩ ,٢٤١‬‬
‫ﻃﺮﺳﻮﻧﻪ‪١٤٤ ,٧٩ ,‬‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻜﻢ‪١٧٢ ,١٧١ ,‬‬
‫ﻃﺮﻃﻮﺷﻪ‪,١٥٢ ,١٥١ ,١٥٠ ,١١٨ ,٨٧ ,٨٢ ,٢٧ ,‬‬ ‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪٢٥٢ ,‬‬
‫‪١٥٣‬‬ ‫ﺳﻦ روﻣﻦ‪٢٥٧ ,‬‬
‫ﻃﺮﻃﻮﺷﻲ‪٦٣ ,‬‬ ‫ﺳﻦ ﻣﺎري‪٢٥٨ ,‬‬
‫ﻃﺮﻛﻮﻧَﻪ‪٧٩ ,‬‬ ‫ﺳﻴﺴﻨﺮوس‪٢٠٠ ,١٩٩ ,‬‬
‫ﻃَ ِﺮﻳﻒ‪١٩٢ ,١٣٦ ,١٢٩ ,‬‬ ‫ﺳﻴﺴﻴﻞ‪٧٠ ,‬‬
‫ﻃﻠﻴﻄﻠﻪ‪,٧٠ ,٦٢ ,٥٥ ,٤٦ ,٤٢ ,٢٦ ,٢٠ ,١٥ ,٤ ,‬‬ ‫ﺳﻴﻒ اﻟﺪوﻟﻪ‪٨٦ ,٧٩ ,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‪٢٩٥ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪٢٥١ ,٢٣٩ ,٢٢٨ ,٢٢٧‬‬ ‫‪,٩٢ ,٧٩ ,٧٧ ,٧٦ ,٧٥ ,٧٤ ,٧٣ ,٧٢ ,٧١‬‬
‫ﻓﺎس‪٢٠٠ ,١٧٩ ,٨٨ ,٨٥ ,‬‬ ‫‪,١٩٩ ,١٣٩ ,١٣٤ ,١٣٢ ,١٢٦ ,١٠٢ ,١٠١‬‬
‫ﻓﺎﻓﻴ‪٤٥ ,‬‬ ‫‪,٢٥٥ ,٢٤٢ ,٢٣٩ ,٢٢٤ ,٢١٨ ,٢١٦ ,٢١٠‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪,١٣٩ ,١٠٨ ,١٠٦ ,٦٨ ,٦٥ ,٤٩ ,٤٤ ,٤٠ ,‬‬ ‫‪٢٦٤ ,٢٥٨ ,٢٥٧ ,٢٥٦‬‬
‫‪,٢٢٠ ,٢١٦ ,٢١٥ ,١٩٤ ,١٧٤ ,١٦٨ ,١٥٠‬‬ ‫ُﻃ َﻠ ْﻴﻄُﻠَﻪ‪٧٤ ,٧٣ ,‬‬
‫‪٢٥١ ,٢٤٤ ,٢٢٣ ,٢٢٢‬‬ ‫ﻃﻨﺠﻪ‪٢١٧ ,٤٥ ,‬‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻴﺴﻜﻦ‪١٨٢ ,١٤٠ ,‬‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ زاده‪١٠ ,‬‬
‫ﻓﺮاﻧﻚ‪٥٢ ,٤٩ ,٤٨ ,٤١ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن‪٢٦٧ ,‬‬
‫ﻓﺮدﻳﻨﺎﻧﺪ ﺳﻮم‪٩٥ ,٨٦ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ داﺧﻞ‪٤٨ ,٤٦ ,٤٥ ,‬‬
‫ﻓﺮﻧﺎﻧﺪو‪٢١٤ ,٩٢ ,٦٦ ,٦٥ ,١٩ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎﺻﺮ‪٢٣٦ ,٥٩ ,٥٧ ,١٥ ,‬‬
‫ﻓﺮوﻳ‪٥٥ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﻃﻪ‪٢٩ ,‬‬
‫اﻟﻔﺣﻪ‪٢٦١ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪا ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪١٢٣ ,‬‬
‫ﻓﻮﻧﺖ رﻳﻮس‪٢٧ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪا ﻫﻤﺘﻲ ﮔﻠﻴﺎن‪١ ,‬‬
‫ﻓﻴﻠﻴﭗ دوم‪٢١٨ ,٢١٧ ,٢١٦ ,٢١٥ ,٢١٣ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﺑﻦ ﻗﻄﻦ‪٤٤ ,‬‬
‫ﻓﻲ ﻣﻮاﺟﻬﺔ اﻟﻘﺮآن‪٢١٨ ,‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ‪١٥٣ ,‬‬
‫ﻗﺎﺋﺪ اﺑﻮ ﻳﺤﻴﻲ‪١٦١ ,‬‬ ‫ﻋﺮاﺋﺶ‪٢١٦ ,‬‬
‫ﻗﺎدر‪٢٦٧ ,٢٤٥ ,١١٩ ,٨١ ,٧٢ ,‬‬ ‫ِﻋﻘﺎب‪١٥٣ ,١١٢ ,٨٥ ,٧٦ ,‬‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻦ ذواﻟﻨﻮن‪٧٤ ,٧٣ ,٧٢ ,‬‬ ‫ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﺳﻠﻮﻟﻲ‪٤٤ ,٤٣ ,‬‬
‫ﻗﺎدس‪٨٦ ,١٢ ,‬‬ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﺒﺎرﻣﻮﻧﻲ‪١٢٢ ,‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪٢١ ,‬‬ ‫ﻋﻨﺎن‪٢٣١ ,٢٠٧ ,٩٦ ,٩٥ ,‬‬
‫ﻗﺒﺮه‪٥٥ ,‬‬ ‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ رازي‪٤٣ ,‬‬
‫ﻗَ ْﺮ ِ‬
‫ﻃﺎﺟﻨَﻪ‪١٣٣ ,٩٤ ,‬‬ ‫ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ ﺟـﺎﺑﺮ‪,٢٤٥ ,٢٤٣ ,٢٤٢ ,٢٤١ ,١٣٤ ,‬‬
‫ﻗــــﺮﻃﺒﻪ‪,٩٢ ,٨٦ ,٨٤ ,٧٣ ,٦٩ ,٦٤ ,٤٢ ,١٢ ,‬‬ ‫‪٢٧٣ ,٢٥٢ ,٢٤٩ ,٢٤٨‬‬
‫‪٢٦٤ ,٢٥٨ ,٢٥٦ ,٢٣٦ ,١٢٦‬‬ ‫اﻟﻐــﺮب‪,١٧٩ ,١١٣ ,١١٢ ,١١١ ,٩٥ ,٨٠ ,٣٦ ,‬‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪٢٣٦ ,٢١٥ ,١٩٨ ,١٩٣ ,٧٠ ,‬‬ ‫‪٢٨٥ ,٢٨٢ ,٢٨٠‬‬
‫ﻗﺸﺘﺎﻟﻪ‪,٥٥ ,٥٣ ,٥١ ,٢٩ ,٢٨ ,٢٦ ,١٦ ,١٣ ,٤ ,‬‬ ‫ﻏﺮﻧﺎﻃﻪ‪,٧٣ ,٣٠ ,٢٥ ,٢٤ ,٢٣ ,٢٢ ,٢٠ ,١٢ ,٥ ,‬‬
‫‪,٧٢ ,٧١ ,٦٨ ,٦٦ ,٦٥ ,٦٣ ,٦١ ,٦٠ ,٥٦‬‬ ‫‪,١١٦ ,١١٥ ,١١٠ ,٩١ ,٩٠ ,٨٨ ,٨٦ ,٧٧‬‬
‫‪,٨٢ ,٨١ ,٨٠ ,٧٩ ,٧٨ ,٧٧ ,٧٥ ,٧٤ ,٧٣‬‬ ‫‪,١٢٧ ,١٢٦ ,١٢٥ ,١٢٢ ,١٢١ ,١١٨ ,١١٧‬‬
‫‪,٩٣ ,٩٢ ,٩١ ,٨٩ ,٨٨ ,٨٦ ,٨٥ ,٨٤ ,٨٣‬‬ ‫‪,١٥٦ ,١٥٥ ,١٣٣ ,١٣١ ,١٣٠ ,١٢٩ ,١٢٨‬‬
‫‪,١١٦ ,١١٥ ,١١٠ ,١٠١ ,١٠٠ ,٩٦ ,٩٥ ,٩٤‬‬ ‫‪,١٩٣ ,١٩٢ ,١٩١ ,١٩٠ ,١٨٩ ,١٧٠ ,١٦٦‬‬
‫‪,١٢٩ ,١٢٨ ,١٢٧ ,١٢٦ ,١٢٥ ,١١٩ ,١١٧‬‬ ‫‪,٢٠٠ ,١٩٩ ,١٩٨ ,١٩٧ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤‬‬
‫‪,١٣٦ ,١٣٥ ,١٣٤ ,١٣٣ ,١٣٢ ,١٣١ ,١٣٠‬‬ ‫‪,٢١٤ ,٢١٠ ,٢٠٥ ,٢٠٤ ,٢٠٣ ,٢٠٢ ,٢٠١‬‬
‫‪,١٦٥ ,١٦٢ ,١٦١ ,١٥٠ ,١٤٥ ,١٤٢ ,١٤٠‬‬ ‫‪,٢٢٦ ,٢٢٥ ,٢٢٣ ,٢١٩ ,٢١٨ ,٢١٦ ,٢١٥‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٩٦‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻛـــﻠﻮﻧﻲ‪,٩٢ ,٧٧ ,٧١ ,٧٠ ,٦٨ ,٦٧ ,٦٦ ,٦٥ ,‬‬ ‫‪,١٩٢ ,١٩١ ,١٩٠ ,١٧٨ ,١٧٦ ,١٧٤ ,١٦٨‬‬
‫‪١٣٧ ,١٠٨ ,١٠٧ ,١٠٦ ,١٠٥ ,١٠٤‬‬ ‫‪,٢٠٥ ,٢٠١ ,٢٠٠ ,١٩٧ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤‬‬
‫ﻛﻨﺖ ﭘﻮاﺗﻴﻪ‪٤١ ,‬‬ ‫‪,٢٤٥ ,٢٤٢ ,٢٣٩ ,٢٣١ ,٢٢٧ ,٢١٥ ,٢٠٨‬‬
‫ﻛﻨﺖ ﺗﻮﻟﻮز‬ ‫‪٢٦٤ ,٢٥٧‬‬
‫ﻛﻮرﺗﺲ‪١٩٠ ,١٤٨ ,١٣٨ ,١٣١ ,١١٤ ,٩٢ ,‬‬ ‫َﻗﺸْ ﺘﺎﻟَﻪ‪٧٤ ,‬‬
‫ﮔﺎرﺳﻴﺎ‪٢٤١ ,١٧٥ ,٥٥ ,٥٢ ,١٤ ,‬‬ ‫ﻗع‪٨١ ,٥٣ ,‬‬
‫ﮔﺎرﺳﻴﺎزﻳﻤﻨﺰ‪٧٣ ,‬‬ ‫اﻟﻘﻠﻌﻪ‪١٦٢ ,١٦١ ,١٦٠ ,١٥٧ ,٤ ,‬‬
‫ﮔﺎرﺳﻲ ﮔﻮﻣﺰ ﻛﺎ ّرﻳﻠّﻮ‪١٢٩ ,‬‬ ‫ﻗﻠﻌﻪ اﻳﻮب‪٢٥٨ ,١٦٨ ,١٤٥ ,١٠٢ ,٧٩ ,‬‬
‫ﮔﻨﺰاﻟﺚ ﭘﺎﻟﻨﺴﻴﺎ‪٢٣٧ ,‬‬ ‫ﻗﻠﻌﻪ رﺑﺎح‪١٢٩ ,٨٤ ,‬‬
‫ﮔﻮت‪٢٥١ ,١٣٩ ,٤٧ ,٤٤ ,٤٠ ,‬‬ ‫ﻗﻠﻤﺮﻳﺔ‪٤٦ ,‬‬
‫ﮔﻮﺗﻲ‪٢٦٧ ,٥٧ ,١٤ ,‬‬ ‫اﻟ َﻘ ْﻨﻄَ َﺮه‪١٢٩ ,٨٤ ,٨٣ ,‬‬
‫ﮔــﻮﺗﻴﻚ‪,٢٥٦ ,٢٥٥ ,٢٥٤ ,٧١ ,٥٥ ,٥٢ ,٥١ ,‬‬ ‫ﻗﻮرﻳﺔ‪٤٦ ,٤٢ ,‬‬
‫‪٢٥٧‬‬ ‫ﻗﻮم ﺑﺮﺑﺮ‪٤٢ ,‬‬
‫ﮔﻮﻣﻴﻞ ﺣﻴﺰان‪١٣٥ ,‬‬ ‫اﻟﻘﻴﺮواﻧﻲ‪١٢٤ ,‬‬
‫ﮔﻮﻧﺰاﻟﺚ‪١٢٣ ,٦٥ ,٥٥ ,١٩ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻲ‪٢٤٣ ,١٦٥ ,١٤٤ ,٨٩ ,٢١ ,١٦ ,‬‬
‫ﮔﻲ ﺟﻔﺮي‪٦٩ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻮﻧﻴﺎ‪,١٤٥ ,١٤٣ ,١١٤ ,٦٩ ,٤٨ ,١٦ ,٤ ,٣ ,‬‬
‫ﻟﺌﻮن‪,٩٨ ,٨٣ ,٦٨ ,٦٦ ,٥٥ ,٤٦ ,٤٢ ,٢٣ ,١٦ ,‬‬ ‫‪٢٥٦ ,٢٢٦ ,٢٠٩ ,١٦٣ ,١٥٢ ,١٥١ ,١٥٠‬‬
‫‪٢٥٦ ,١١٤ ,١٠٢‬‬ ‫ﻛـﺎﺗﻮﻟﻴﻚ‪,١٩٧ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٠٨ ,٤١ ,٢٢ ,٨ ,‬‬
‫‪m‬ﺗﺮان‪١٣٢ ,٩٣ ,‬‬ ‫‪,٢١٦ ,٢١٣ ,٢١٢ ,٢٠٥ ,٢٠٢ ,١٩٩ ,١٩٨‬‬
‫‪m‬رده‪٢٦٣ ,١٥١ ,١٥٠ ,١٠٢ ,٨٢ ,٧٣ ,‬‬ ‫‪٢٦٨ ,٢٢٧ ,٢٢١ ,٢٢٠‬‬
‫َﻟﺒْﻠَﻪ‪١١٦ ,٩٦ ,٩٥ ,٩٣ ,‬‬ ‫ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﺧﻮان‪٢٤٤ ,‬‬
‫ﻟﺒﻴﺐ‪٢٥٣ ,‬‬ ‫اﻟﻜﺎزار‪٢٥٨ ,‬‬
‫ﻟِ ِﺪ ْﺳﻤﺎ‪٤٦ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﺮو‪٢٣٨ ,٢٣٧ ,‬‬
‫ﻟﻜﻪ ‪T‬ﻟﻚ‪٤٦ ,Q‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﻠﻮن‪١٥٣ ,‬‬
‫ﻟﻤﻴﻘﻪ‪٩١ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﻴﻞ‪١٠٢ ,٥٣ ,‬‬
‫ﻟﻮﭘﺰ ﺑﺎراﻟﺖ‪٢٣٦ ,٣٨ ,٣١ ,٢٩ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻮ‪٢٥١ ,٢٥٠ ,‬‬
‫ﻟﻮﺗﺮ‪٢١٢ ,‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺘﻴﻠﻲ‪٥٣ ,‬‬
‫ﻟﻮﺷﻪ‪١٩٥ ,‬‬ ‫ﻛﺎﮔﻴﮕﺎس‪٢٦ ,‬‬
‫ﻟﻮﻳﻮري‪٢٩ ,‬‬ ‫اﻟﻜﺎﻟﺪ‪١٣٣ ,‬‬
‫ﻟﻴﺴﺒﻮن‪١٧٨ ,٨٣ ,٨١ ,٥٥ ,٤٩ ,‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺘﺎﺑﺮﻳﺎ‪٥٢ ,٤٦ ,٤٥ ,٤٠ ,‬‬
‫ﻟﻴﻦ ﭘﻮل‪٢٠١ ,‬‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻟﺘﻔﺮﻳﻊ‪١٢٤ ,‬‬
‫ﻣﺎدرﻳﺪ‪,١٠٢ ,١٠١ ,٩٩ ,٩٨ ,٣٨ ,٣٦ ,٣٥ ,٢٦ ,‬‬ ‫ﻛﺮﻛﻮد‪٢٠٣ ,‬‬
‫‪,٢٢٤ ,٢١١ ,٢٠٧ ,١٧٥ ,١٢٨ ,١٠٦ ,١٠٣‬‬ ‫ﻛﻠﻤﻨﺖ ﭼﻬﺎرم‪١٦٧ ,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‪٢٩٧ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫‪,١٤٦‬‬ ‫‪,١٤٥‬‬ ‫‪,١٤٤‬‬ ‫‪,١٤٣‬‬

‫‪,١٤٢ ,١٤١ ,١٤٠‬‬ ‫‪٢٨٣ ,٢٨١ ,٢٤١ ,٢٣٦‬‬
‫‪,١٥٣‬‬ ‫‪,١٥٢‬‬ ‫‪,١٥١‬‬ ‫‪,١٥٠‬‬
‫‪,١٤٩ ,١٤٨ ,١٤٧‬‬ ‫ﻣﺎردة‪٤٢ ,‬‬
‫‪,١٦٠‬‬ ‫‪,١٥٩‬‬ ‫‪,١٥٨‬‬ ‫‪,١٥٧‬‬
‫‪,١٥٦ ,١٥٥ ,١٥٤‬‬ ‫ﻣﺎرﮔﺎرﻳﺘﺎ ﻟﻮﭘﺰ ﮔﻮﻣﺰ‪٣٥ ,١٥ ,‬‬
‫‪,١٦٧‬‬ ‫‪,١٦٦‬‬ ‫‪,١٦٥‬‬ ‫‪,١٦٤‬‬
‫‪,١٦٣ ,١٦٢ ,١٦١‬‬ ‫ﻣﺎرﻳﺎ‪٢٠٨ ,‬‬
‫‪,١٧٤‬‬ ‫‪,١٧٣‬‬ ‫‪,١٧٢‬‬ ‫‪,١٧١‬‬
‫‪,١٧٠ ,١٦٩ ,١٦٨‬‬ ‫ﻣــﺎﻟﻘﻪ‪,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤ ,١٩٠ ,١١٩ ,٦١ ,١٢ ,‬‬
‫‪,١٩١‬‬ ‫‪,١٩٠‬‬ ‫‪,١٨٩‬‬ ‫‪,١٧٨‬‬
‫‪,١٧٧ ,١٧٦ ,١٧٥‬‬ ‫‪٢٥٩ ,٢٢٥‬‬
‫‪,٢٠٩‬‬ ‫‪,٢٠٨‬‬ ‫‪,٢٠٥‬‬ ‫‪,٢٠٤‬‬
‫‪,٢٠١ ,٢٠٠ ,١٩٩‬‬ ‫ﻣﺎﻟﻚ ‪T‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ اﻧﺲ‪١٢٤ ,Q‬‬
‫‪,٢٤٤‬‬ ‫‪,٢٤٣‬‬ ‫‪,٢٤٢‬‬ ‫‪,٢٤٠‬‬
‫‪,٢٣٩ ,٢٣٨ ,٢٣٥‬‬ ‫اﻟﻤﺘﻮﻛّﻞ ﻋﻠﻲ ا‪٨٦ ,‬‬
‫‪,٢٥٨‬‬ ‫‪,٢٥٧‬‬ ‫‪,٢٥٦‬‬ ‫‪,٢٥٥‬‬
‫‪,٢٥٤ ,٢٤٩ ,٢٤٥‬‬ ‫ﻣﺠﺮﻳﻂ‪١٢٦ ,‬‬
‫‪,٢٦٨‬‬ ‫‪,٢٦٤‬‬ ‫‪,٢٦٣‬‬ ‫‪,٢٦٢‬‬
‫‪,٢٦١ ,٢٦٠ ,٢٥٩‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﺮدﻧﻴﺶ‪٧٩ ,‬‬
‫‪٢٧٣ ,٢٧٠ ,٢٦٩‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﻓﻴﻊ‪٢٠٩ ,‬‬
‫ﻣــﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ‪,١٥٠ ,١١٦ ,٩٤ ,٨٧ ,٧٨ ,٧٥ ,٧١ ,‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪١٤٩ ,‬‬
‫‪٢٢٦ ,٢١٦ ,٢١٣ ,١٧٥ ,١٥٢‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻃﺎﺋﻲ ﺟﻴﺎﻧﻲ‪٢١٠ ,‬‬
‫ﻣـﺮاﺑـﻄﺎن‪,٨٠ ,٧٩ ,٧٨ ,٧٧ ,٧٦ ,٧٥ ,٥٩ ,١٦ ,‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ‪٢٣٩ ,١٩٠ ,١٨٩ ,٨٦ ,‬‬
‫‪٢٦٨ ,١٣٧ ,١١١ ,٩٠ ,٨٣‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ ا‪m‬ﺣﻤﺮ‪٨٦ ,‬‬
‫ﻣﺮاﺑﻄﻲ‪١٣١ ,١٢٦ ,٩٢ ,‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻫﻮد‪٨٧ ,٨٦ ,‬‬
‫ﻣﺮا ﻛﺶ‪٢١٣ ,١٤٢ ,١٤١ ,٩٦ ,٨٨ ,‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ دوم‪٢٢٥ ,١٩١ ,‬‬
‫َﻣ ْﺮ َﺑﻠﱡﻪ‪١١٩ ,‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻏﻮزﻳﺮ‪٢٢٠ ,‬‬
‫ﻣﺮدﻧﻴﺶ‪٨٧ ,٨٦ ,٨٠ ,٧٩ ,‬‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻨﻪ‪,٢٤٤ ,٢٤٣ ,٢٤٢ ,٢٤١ ,١٣٤ ,‬‬
‫ﻣﺮﺳﻴﻪ‪,٩٤ ,٩٣ ,٨٨ ,٨٧ ,٨٤ ,٨٣ ,٨٠ ,٧٩ ,٢٠ ,‬‬ ‫‪٢٥٢ ,٢٤٦ ,٢٤٥‬‬
‫‪,١٤٢ ,١٤١ ,١٤٠ ,١٣١ ,١٢٥ ,١١٦ ,٩٥‬‬ ‫ﻣﺪﺟﻦ‪,٨٦ ,٢٣ ,٢٢ ,٢١ ,٢٠ ,١٨ ,١٧ ,١١ ,٩ ,‬‬
‫‪٢٦٣ ,٢٦٢ ,٢٣٩ ,١٧٤ ,١٦٩ ,١٥٣‬‬ ‫‪,١٢٦ ,١٢٤ ,١٢٣ ,١١٧ ,١١٦ ,١١٥ ,٩٤‬‬
‫ﻣﺮﻳﺪﻳﻦ‪٨٠ ,‬‬ ‫‪,١٤٧ ,١٤٦ ,١٤٤ ,١٣٥ ,١٣٤ ,١٣٢ ,١٣١‬‬
‫اﻟﻤﺮﻳﻪ‪٢٦٢ ,٢٠٥ ,١٩٥ ,٨٢ ,٨١ ,٦٢ ,‬‬ ‫‪,١٥٥ ,١٥٤ ,١٥٢ ,١٥١ ,١٥٠ ,١٤٩ ,١٤٨‬‬
‫ﻣﺰاراب‪١٦ ,‬‬ ‫‪,١٧٠ ,١٦٨ ,١٦٧ ,١٦٦ ,١٦٠ ,١٥٩ ,١٥٦‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻤﻪ‪١٤ ,‬‬ ‫‪,٢٥٧ ,٢٥٥ ,١٩٥ ,١٧٨ ,١٧٧ ,١٧٦ ,١٧٣‬‬
‫ﻣﺴﺘﺴﻒ‪١٦٥ ,‬‬ ‫‪٢٦٨ ,٢٦٤ ,٢٦٣ ,٢٦٢ ,٢٦٠ ,٢٥٩ ,٢٥٨‬‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺮب‪٧٩ ,٤٧ ,٤١ ,٣٥ ,١٦ ,١٥ ,‬‬ ‫ﻣﺪﺟﻨﺎن‪,٢١ ,١٩ ,١٨ ,١٧ ,١١ ,٩ ,٨ ,٧ ,٥ ,٤ ,‬‬
‫ﻣﺴـــﺘﻌﺮﺑﺎن‪,٢٣٨ ,١٠٨ ,٢٦ ,١٦ ,١٥ ,١٣ ,٨ ,‬‬ ‫‪,٣١ ,٣٠ ,٢٩ ,٢٨ ,٢٧ ,٢٦ ,٢٥ ,٢٤ ,٢٣‬‬
‫‪٢٦٨ ,٢٦٧ ,٢٤٠ ,٢٣٩‬‬ ‫‪,١١٧ ,١١٦ ,١١٥ ,٩٤ ,٩٣ ,٩١ ,٨٩ ,٧٤‬‬
‫ﻣﺴﺘﻌﻴﻦ‪٦٠ ,‬‬ ‫‪,١٢٥ ,١٢٤ ,١٢٣ ,١٢٢ ,١٢١ ,١١٩ ,١١٨‬‬
‫ﻣﺴﻴﺢ‪,٣٩ ,٢٨ ,٢٦ ,٢٤ ,١٩ ,١٨ ,١٥ ,٩ ,٨ ,٧ ,‬‬ ‫‪,١٣٢ ,١٣١ ,١٣٠ ,١٢٩ ,١٢٨ ,١٢٧ ,١٢٦‬‬
‫‪,٦٦ ,٦٢ ,٥٩ ,٥٨ ,٥٧ ,٥٣ ,٥١ ,٥٠ ,٤٩‬‬ ‫‪,١٣٩ ,١٣٨ ,١٣٧ ,١٣٦ ,١٣٥ ,١٣٤ ,١٣٣‬‬
‫‪ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / ٢٩٨‬ﻣُ َﺪ ّﺟ ﻨﺎن‬

‫ﻣﻮرﻳﺴﻜﻮ‪,٢١٣ ,٢١١ ,٢٠٤ ,٢٠١ ,٣٧ ,٢٣ ,٢٢ ,‬‬ ‫‪,٨٢ ,٧٧ ,٧٥ ,٧٣ ,٧١ ,٧٠ ,٦٩ ,٦٨ ,٦٧‬‬
‫‪٢٥٢ ,٢٢١ ,٢١٩ ,٢١٧ ,٢١٥‬‬ ‫‪,١٥٢ ,١٤٧ ,١٤٠ ,١٣٩ ,١٣٢ ,٨٨ ,٨٥ ,٨٣‬‬
‫ﻣﻮزﻧﻴﺮ‪٢٦٤ ,‬‬ ‫‪,١٧٣ ,١٧١ ,١٦٧ ,١٦٦ ,١٦٤ ,١٦٣ ,١٥٩‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻧﺼﻴﺮ‪٤٣ ,٤٠ ,‬‬ ‫‪,١٩٧ ,١٩٦ ,١٩٥ ,١٩٤ ,١٨٩ ,١٨٢ ,١٧٥‬‬
‫ﻣﻮ‪٩٤ ,m‬‬ ‫‪,٢٠٥ ,٢٠٤ ,٢٠٣ ,٢٠٢ ,٢٠١ ,٢٠٠ ,١٩٨‬‬
‫ﻣﻮﻟﺪ‪٣٤ ,١٣ ,‬‬ ‫‪,٢٣٦ ,٢٣٥ ,٢٢٢ ,٢١٩ ,٢١٨ ,٢١٧ ,٢٠٩‬‬
‫ﻣﻮﻟﺪان‪١١١ ,٤٣ ,١٥ ,١٤ ,١٣ ,‬‬ ‫‪,٢٦٩ ,٢٦٨ ,٢٦٠ ,٢٥٧ ,٢٥٤ ,٢٥٣ ,٢٥١‬‬
‫اﻟﻤﻮﻧﺎﺳﻴﺪ‪٢٤١ ,١٤٩ ,١٢٢ ,‬‬ ‫‪٢٨٤ ,٢٧٠‬‬
‫ﻣﻬﺪي‪٨٠ ,٦٠ ,‬‬ ‫ﻣﺼﺮ‪,٢٠٣ ,٢٠٢ ,١٩٦ ,١٩٣ ,١٨٧ ,١٧٢ ,٤٢ ,‬‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻮاز‪١٧١ ,١٦٨ ,١١٢ ,٨٣ ,‬‬ ‫‪٢٨٣ ,٢٨٢ ,٢٨١ ,٢٦٢ ,٢٣٠ ,٢٢٩‬‬
‫ﻣﻴﺮاﻣﺎر‪١٧٣ ,‬‬ ‫اﻟﻤﻌﺘﺼﻢ‪٩٥ ,‬‬
‫ﻣﻴﺮاﻧﺪا‪٤٦ ,‬‬ ‫ﻣﻌﺘﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪٧٣ ,‬‬
‫اﻟﻤﻴﺴﺮا‪٨٨ ,‬‬ ‫اﻟﻤــﻌﻴﺎر اﻟﻤــﻌﺮب‪,١٧٩ ,١١٧ ,١١٣ ,٣٦ ,٢٥ ,‬‬
‫ﻣﻴﮕﻮﺋﻞ آﺳﻴﻦ ﭘﺎ‪m‬ﺳﻴﻮس‪٢٤١ ,‬‬ ‫‪٢٨٥ ,١٨٢‬‬
‫ﻣﻴﮕﻮﺋﻞ دوﻟﻮﻧﺎ‪٢٥١ ,٢٥٠ ,‬‬ ‫ﻣــﻐﺮب‪,١٩٠ ,٨٨ ,٨٥ ,٨٤ ,٧٦ ,٧٥ ,٢٥ ,٢١ ,‬‬
‫ِﻣ ُﻴﻮ َرﻗَﻪ‪١٧٣ ,١٧١ ,١٧٠ ,‬‬ ‫‪,٢٢٠ ,٢١٦ ,٢١٥ ,٢٠٥ ,٢٠٢ ,١٩٦ ,١٩١‬‬
‫ﻧﺎرﺑﻮن‪١٠٥ ,٤٠ ,‬‬ ‫‪٢٦٩ ,٢٢٥‬‬
‫ﻧﺎوار‪,١٧٥ ,١٧٤ ,١٢٥ ,٦٦ ,٦٥ ,٥٥ ,٥٢ ,٥١ ,‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت‪٢٦٠ ,١٧٧ ,١٦٥ ,١٤٢ ,‬‬
‫‪,٢٦١ ,٢٥٨ ,٢١٦ ,٢٠٨ ,١٧٨ ,١٧٧ ,١٧٦‬‬ ‫اﻟﻤﻘﺘﺪر ﺑﺎ‪٧٠ ,‬‬
‫‪٢٦٣ ,٢٦٢‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪٢٣٧ ,‬‬
‫ﻧﺒﺎﻫﻲ‪٢١ ,‬‬ ‫ﻣﻘﺮي‪٢٠٣ ,١٩٧ ,٨٠ ,٦٢ ,٤٤ ,٤٣ ,٢٥ ,٢٤ ,‬‬
‫ﻧﻘﺪ ارﻛﺎن اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪٢٢٠ ,‬‬ ‫ﻣﻜﺰﻳﻚ‪٢٥٥ ,‬‬
‫ﻧﻮرا‪v‬ﻳﻤﺎن ّ‬
‫ﺿﺪاﻟﻘﺮآن‪٢١٨ ,‬‬ ‫ﻣﻜﻪ‪٢٤٦ ,٢٤٥ ,‬‬
‫ﻧﻮرﻣﺎﻧﺪﻫﺎ‪١٠٦ ,٧٠ ,٦٩ ,‬‬ ‫ﻣﻨﺪﻳﻖ‪٩٢ ,‬‬
‫ﻧﻮﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪٢٢٢ ,٢٣ ,‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ اﻟﺴﻴﺪ ﻗﺸﺘﺎﻟﻲ‪١٤٥ ,‬‬
‫ﻧﻮﻳﺮي‪٢٢٧ ,‬‬ ‫ﻣﻨﻮرﻗﻪ‪١٧٤ ,١٧٢ ,١٧١ ,١٥٢ ,٢٠ ,‬‬
‫وات‪٢٨١ ,٩٩ ,٩٧ ,٩٦ ,٣٤ ,‬‬ ‫ﻣﻮاﻟﻲ‪١٩٨ ,٦٣ ,٦١ ,٥٩ ,‬‬
‫وادي آش‪٢٢٥ ,٢١٥ ,١٩٥ ,١٩٠ ,‬‬ ‫اﻟﻤﻮﺗﺎﺳﻦ‪١٦٥ ,‬‬
‫وادي اﻟﺤﺠﺎره‪١٢٦ ,٧٣ ,‬‬ ‫ﻣـﻮﺣﺪان‪,٨٣ ,٨٢ ,٨١ ,٨٠ ,٧٩ ,٧٦ ,٥٩ ,١٦ ,‬‬
‫اﻟﻮادي اﻟﻜﺒﻴﺮ‪١٢٩ ,١٢٨ ,١٢٧ ,١٢٦ ,٩٣ ,٨٦ ,‬‬ ‫‪,١٣٧ ,١١٥ ,٩٥ ,٩٠ ,٨٨ ,٨٦ ,٨٥ ,٨٤‬‬
‫واﻟﻨﺴﻴﺎ‪١٥٣ ,‬‬ ‫‪,٢٥٨ ,٢٥٧ ,٢٥٦ ,١٩١ ,١٨٩ ,١٧٤ ,١٥٣‬‬
‫واﻟﻴﺎن‪٥٣ ,٥١ ,٤٥ ,‬‬ ‫‪٢٦٨‬‬
‫وﺷﻘﻪ‪١٤٧ ,١٤٤ ,٧٩ ,١٤ ,‬‬ ‫ﻣﻮدﻳﻜﺴﺎر‪٢١ ,‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻪ‪٢٩٩ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /‬‬

‫ﻫﻠﻨﺪ‪٢٢٢ ,١٠٦ ,٨١ ,‬‬ ‫وﻟﺒﻪ‪١٢ ,‬‬

‫ﻫﻨﺮي ﺗﺮاس‪٢٥٥ ,‬‬ ‫وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‪,١١٩ ,١١٨ ,١١٧ ,٢٥ ,٢١ ,٢٠ ,١٨ ,‬‬
‫ﻫﻨﺮي ﭼﻬﺎرم‪١٩٤ ,‬‬ ‫‪٢٤٨ ,١٧٩ ,١٤٢ ,١٢٣ ,١٢٢ ,١٢١ ,١٢٠‬‬
‫ﻫﻨﺮي دوم‪١٣١ ,‬‬ ‫وﻧﻴﺰ‪٢٢٣ ,٢١٥ ,‬‬
‫ﻫﻨﺮي ﺳﻮم‪١٣١ ,‬‬ ‫وﻫﺮاﻧﻲ‪٢٠٧ ,٢٠٦ ,‬‬
‫ﻫﻴﺴﭙﺎﻧﻴﺎ‪١٢ ,‬‬ ‫وﻳﺰﻳﮕﻮت‪١٠٨ ,٤٤ ,‬‬
‫ﻫﻴﻠﮕﺎرث‪٢٨ ,‬‬ ‫وﻳﺰﻳﻮ‪٩١ ,‬‬
‫ﻳﺎﺑﺴﻪ‪٢٥٣ ,١٧٣ ,١٧٢ ,‬‬ ‫ﻫﺎروي‪,١٧٥ ,١٢٢ ,٩٥ ,٣٨ ,٣١ ,٢٨ ,١٨ ,١٧ ,‬‬
‫ﻳﺎﻗﻮت‪١٨٤ ,١٠٧ ,٣٤ ,١٣ ,‬‬ ‫‪٢٤٨ ,٢٤١‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ وﻧﺸﺮﻳﺴﻲ‪٢٥ ,١٨ ,‬‬ ‫ﻫﺮﻧﺎﻧﺪو ﺗﺎ‪m‬ورا‪١٩٩ ,‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮب ﻣﻘﺪس‪٦٧ ,٥٥ ,٥١ ,٥٠ ,٤٩ ,‬‬ ‫ﻫﺸﺎم اول‪٤٩ ,‬‬