(διαφάνεια)ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ – ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ
Χειμερινό Εξάμηνο (2018-2019)
Μάθημα: ΙΕΑ 301
Εισαγωγή στην Ιστορία του Μικρασιατικού Ελληνισμού.
Ο Ελληνισμός της Ανατολής κατά τους Νεότερους Χρόνους
Διδάσκων: Κυριάκος Στ. Χατζηκυριακίδης
Επίκουρος καθηγητής επώνυμης έδρας Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ
Αίθουσα: 111
Ημέρα και ώρες διδασκαλίας: Τετάρτη, 18.30-21.00
Διδακτικές Μονάδες: 3, ECTS: 6
e-mail: kyriakoschatz@hist.auth.gr, τηλ: 2310997214, Γραφείο: 402 ν.κ. ΦΛΣ,
Ώρες Συνεργασίας: Δευτέρα 11.00-12.00 και Τετάρτη, 17.00-18.00
ή κατόπιν συνεννόησης

----------------------
Επεξηγηματικός Οδηγός Μαθήματος (Syllabus), ΙΕΑ 301

(διαφάνεια)Σύντομη περιγραφή μαθήματος

Η ιστορία των Ελλήνων της Ανατολής από την άλωση της Πόλης μέχρι και τις αρχές του
20ού αιώνα θα αποτελέσει αντικείμενο του μαθήματος. Θα εξετασθούν θέματα όπως: η
οικονομική και πολιτιστική ανάδυση και ανάπτυξη των Ελλήνων της Μ. Ασίας, οι
ιστορικές ομοιότητες και διαφορές μεταξύ Ιωνίας, Πόντου και Καππαδοκίας, το «μιλλέτ»
των Ρωμιών και η περίοδος του Τανζιμάτ, η διείσδυση των ευρωπαϊκών δυνάμεων στη
Μ. Ασία, το Κίνημα των Νεοτούρκων και η τύχη των μειονοτήτων της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, οι σχέσεις των Ελλήνων με άλλους σύνοικους λαούς.

Οργάνωση των παραδόσεων του μαθήματος (και ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα)

1η εβδομάδα
Εισαγωγή. Ενότητες και Στόχοι μαθήματος. Πληροφορίες για τις υποχρεώσεις των
φοιτητών, την ύλη και τις εξετάσεις. Προαιρετικές εργασίες και βαθμολόγησή τους.
Αναφορά στη σημασία των πηγών και στα σημαντικότερα Αρχεία. Ιστοριογραφική
Προσέγγιση. «Αρχή Σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις»: Μ. Ασία..

1
2η εβδομάδα
Ιδιαιτερότητες και ετερότητες μεταξύ Ιωνίας, Πόντου και Καππαδοκίας
Γεωμορφολογία. Τα δίκτυα συγκοινωνίας

3η εβδομάδα
Οι άνθρωποι. Δημογραφική εξέλιξη

4η εβδομάδα
Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες των δυτικών παραλίων της Μ. Ασίας και η Σμύρνη

5η εβδομάδα
Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες της μικρασιατικής ενδοχώρας. Ιδιαίτερη μνεία στην
Καππαδοκία

6η εβδομάδα
Ο Πόντος και τα σημαντικότερα κέντρα του

7η εβδομάδα
Οι μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ) και το μιλλέτ των Ρωμιών

8η εβδομάδα
Οι μητροπόλεις-κοινότητες. Οι κοινοτικοί Κανονισμοί. Το παράδειγμα της Σμύρνης

9η εβδομάδα
Το μιλλέτ των Ρωμιών/ «Αλύτρωτοι Έλληνες» και το Ελληνικό Κράτος

10η εβδομάδα
Οι παράλληλοι βίοι χριστιανών και μουσουλμανικών-μη τουρκικών πληθυσμών εντός
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

11η εβδομάδα
Η παρουσία των Ευρωπαίων και η οικονομική διείσδυσή τους στη Μ. Ασία

12η εβδομάδα
Το μιλλέτ των Ρωμιών και το Κίνημα των Νεοτούρκων. Βαλκανικοί Πόλεμοι και Α΄
Παγκόσμιος Πόλεμος και οι επιπτώσεις τους στους Έλληνες της Ανατολής

13η εβδομάδα
2
Το τέλος της παρουσίας του Ελληνισμού (1922). Προσφυγική Ελλάδα. Επισκόπηση της
ύλης του μαθήματος

Διδακτικό Σύγγραμμα (Εύδοξος)

Ιάκ. Μιχαηλίδης, Μικρασιατική Καταστροφή, Σειρά: Μικρές Εισαγωγές, εκδόσεις
Παπαδόπουλος, Αθήνα 2018.
Σημειώσεις μαθήματος

Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Παντ. Μ. Κοντογιάννης, Η ελληνικότης των νομών Προύσσης και Σμύρνης, Αθήνα 1919.
Παντ. Μ. Κοντογιάννης, Γεωγραφία της Μ. Ασίας, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων
Βιβλίων, Αθήνα 1921 (α΄ ανατύπωση 1995).
Ευαγγ. Μπαλτά – Ματ. Κουρουπού, Περιφέρεια Προκοπίου. Ελληνορθόδοξες Κοινότητες
της Καππαδοκίας: Πηγές στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο Κέντρο Μικρασιατικών
Σπουδών, έκδ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 2001.
Άρτ. Ξανθοπούλου-Κυριακού – Ευρ. Γεωργανόπουλος – Κυρ. Χατζηκυριακίδης, Οι
Έλληνες του Πόντου και η Οθωμανική Αυτοκρατορία (1461-1923), Αρχείον Πόντου –
Παράρτημα 36, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, Αθήνα 2015.
Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, τ. 1-5, Αθήνα 1980-2016.
Λοιπές εκδόσεις και Αρχείο Μαρτυριών Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών .
Σία Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία 19ος αιώνας – 1919. Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες
– Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2013.
Κυριάκος Στ. Χατζηκυριακίδης, Το Ελντοράντο της Ανατολής. Η διείσδυση των
ευρωπαϊικών εταιρειών στα μεταλλεία της Μ. Ασίας (1861-1923), Θεσσαλονίκη 2008.
Charles Issawi, The economic history of Turkey 1800-1914, Σικάγο, Λονδίνο 1980.
Üner Α. Turgay, “Trade and Merchants in Nineteenth-Century Trabzon: Elements of
Ethnic Conflict”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, ed. Benjamin Braude and
Bernard Lewis, τ. 1, Λονδίνο 1982, σ. 287-318.
Fuat Dündar, Ο Κώδικας της Σύγχρονης Τουρκίας. Η Μηχανική των Εθνοτήτων της
«Ένωσης και Προόδου» (1913-1918), Ν. Ουζούνογλου κ.ά. (μτφρ.-επιμ.), Αθήνα 2014

(Διαφάνεια) Βιβλίο (Μέρη του)

Κορμός (σώμα), ράχη, αυτιά (Ακόμα, τα αφτιά χρησιμεύουν και σαν σελιδοδείκτες, όταν
το βιβλίο δεν ξεπερνά τις 200-250 σελίδες. Το μπροστινό αφτί πιάνει τις 100-125 σελίδες και
το πίσω τις υπόλοιπες, σημάδι σε ποιο σημείο έχε φτάσει ο αναγνώστης.
Τα βιβλιοαφτιά έχουν την χάρη τους, ανήκουν στην παράδοση του βιβλίου, του χαρίζουν.
Από την άλλη, σήμερα στην πράσινη εποχή της οικολογίας, ίσως να περισσεύουν, να
ξοδεύουν χαρτί, δέντρα, δάση που μας τελειώνουν. )
κουβερτούρα (κάλυμμα), κολοφώνας

3
ΙΕΑ 301. Εισαγωγή στην Ιστορία του Μικρασιατικού Ελληνισμού.
Ο Ελληνισμός της Ανατολής κατά τους Νεότερους Χρόνους
Θα εκτιμηθούν:
- Συχνή-συνεπής παρουσία στα μαθήματα
- Συμμετοχή με εργασίες και παρουσίαση αυτών
(σύντομη αναφορά στο είδος των ατομικών εργασιών: παρουσίαση περιεχομένου
περιηγητικού κειμένου μέσα στο μάθημα και γραπτή παράδοση εργασίας.
Προσμέτρηση βαθμού/ών εργασίας (μέχρι 2 μονάδες), μόνο αν ο φοιτητής
βαθμολογηθεί τουλάχιστον με βαθμό πέντε (5) στις τελικές γραπτές εξετάσεις)

Το μάθημα θα περιλαμβάνει:
- χρήση Power Point
(χρήσιμη η γνώση/γνωριμία με τα πρόσωπα που εξετάζονται και διαδραμάτισαν
σημαίνοντα ρόλο στην ιστορία, την περίοδο που μας ενδιαφέρει/ γνώση του
χάρτη = σημαντική η τοποθέτηση στο χώρο όπως και στο χρόνο, ερώτηση και
στις εξετάσεις)

Ρόλος διδάσκοντος:
Βοήθεια ενός πεπειραμένου συναδέλφου προς τους νεότερους συναδέλφους του.
Ο διδάσκων δεν είναι μία αναμφισβήτητη αυθεντία, αλλά αυτός που καλείται να
διδάξει το πώς και το γιατί,
να δει πίσω από τα γεγονότα,
να εντοπίσει τα αίτια,
να δώσει τις ερμηνείες,
να εξηγήσει την αξιοποίηση του αρχειακού υλικού κ.ά.

Απορίες για τον τρόπο του μαθήματος, τη βαθμολογία, τις εργασίες

Ώρες γραφείου ή ώρες συνεργασίας (οι καθορισμένες, αλλά ακόμη και άλλες ώρες
και μέρες, ύστερα από συνεννόηση)

(διαφάνεια)Ιστοριογραφική Προσέγγιση
Παύλος Χατζημωυσής, Βιβλιογραφία 1919-1978: Μικρασιατική Εκστρατεία, Ήττα,
Προσφυγιά, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1981

4
Χρυσόστομος Μυρίδης, «Συμβολή εις την βιβλιογραφίαν του Πόντου», Αρχείον Πόντου
(ΑΠ), 10 (1940), 1-197
Η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, μέχρι και τη δεκαετία του 1980, βασιζόταν σε μεγάλο
βαθμό σε αφηγήσεις προσφύγων α΄ γενιάς (λογοτεχνία, ποίηση κ.λπ.). Έντονος
συναισθηματισμός, ελληνοκεντρική θεώρηση.
Από τη δεκαετία του 1990 σταδιακή αξιοποίηση πρωτογενών και δευτερογενών πηγών
(αρχείων Ελλάδας και εξωτερικού, ημερήσιου και περιοδικού Τύπου κ.ά.), εκπόνηση
πολλών μεταπτυχιακών και διδακτορικών εργασιών, χάρις στη διδασκαλία σε Τμήματα
του ΑΠΘ (Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας και Θεολογίας) και στα Παιδαγωγικά Τμήματα
Θεσσαλονίκης και Φλώρινας, μαθημάτων Μικρασιατικού-Ποντιακού και Παρευξείνιου
Ελληνισμού. Απομάκρυνση από το συναίσθημα.
Σήμερα πολύ πλούσια ελληνική και ξένη βιβλιογραφία (λ.χ. τουρκική), δημιουργία
δικτύων μεταξύ ελληνικών και ξένων Πανεπιστημίων (λ.χ. The Black Sea Research
Project, https://blacksea.gr/), διοργάνωση συνεδρίων (Ελληνικά και Διεθνή Συνέδρια
κ.λπ.)

(διαφάνεια) ΠΗΓΕΣ
Ορισμός
Είναι όλα εκείνα τα στοιχεία που μας παρέχουν πληροφορίες για την ανάλυση και την
κατανόηση του παρελθόντος.
Προσοχή:
Με τη διεύρυνση του πεδίου της έρευνας των ιστορικών ανανεώνεται και η
έννοια των πηγών με βάση τις οποίες γράφεται η ιστορία. Οι γραπτές πηγές παύουν να
αναγνωρίζονται ως «αντικειμενικά» τεκμήρια του παρελθόντος στα οποία μπορούν οι
ιστορικοί να βρουν όλες τις πληροφορίες που χρειάζονται. Γίνεται φανερό ότι οι πηγές
«μιλούν» σε πολλά επίπεδα, ανάλογα με τα ερωτήματα που τους θέτει ο ιστορικός. Δεν
υπάρχουν επομένως «πηγές» από μόνες τους. Υπάρχουν ίχνη του παρελθόντος που τα
ερωτήματα των ιστορικών μετατρέπουν σε πηγές, ή «τεκμήρια», μέσα από την κριτική
επιλογή και την επεξεργασία τους.
Οι τρόποι για να διαβαστεί μια πηγή είναι πολλοί και διαφορετικοί και
προσδιορίζονται ακριβώς από εκείνο που ψάχνει κάθε φορά ο/η ιστορικός. Νέες
αναγνώσεις πηγών που επιζητούν να απαντήσουν σε νέα ερωτήματα δίνουν νέα
πορίσματα, που ανατρέπουν τα παλαιότερα ή φωτίζουν νέες όψεις που συμπληρώνουν
την εικόνα του παρελθόντος. Από την άλλη, νέες πηγές επιστρατεύονται για να
τεκμηριώσουν τις νέες υποθέσεις εργασίας.
Στη νέα αντίληψη, καθετί μπορεί να αποτελέσει πηγή. Οι γραπτές μαρτυρίες
διατηρούν τη σημασία τους, αλλά αναδεικνύονται επίσης οι πληροφορίες που μπορεί να
αντλήσει κανείς από τα μη γραπτά τεκμήρια: απομεινάρια του υλικού πολιτισμού, ίχνη

5
στο χώρο, εικονογραφία, προφορική παράδοση κ.λπ. που γίνονται ύλη με την οποία οι
ιστορικοί ανασυνθέτουν τα κενά του παρελθόντος που προσπαθούν να κατανοήσουν.

(διαφάνεια)
Η ιστορία, οι πηγές και οι μέθοδοί της

2. Η εκμετάλλευση των αρχειακών τεκμηρίων/εγγράφων.

3. Ο Τύπος ως ιστορική πηγή

4. Η εκμετάλλευση των απομνημονευμάτων και των περιηγητικών κειμένων

5. Οι προφορικές μαρτυρίες ως ιστορικές πηγές.

6. Οι οπτικοακουστικές αρχειακές συλλογές και η ιστορική εκμετάλλευσή τους

7. Τα έργα τέχνης ως ιστορική πηγή

8. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους

9. Το Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών

10. Τα κρατικά αρχεία των ΗΠΑ, Ηνωμένου Βασιλείου, Γαλλίας, Γερμανίας,

Αυστρίας, Ιταλίας κ.ά.

11. Οθωμανικά αρχεία εν Ελλάδι και στην αλλοδαπή

(διαφάνεια)
1. Γραπτές Ιστορικές Πηγές
Κατηγοριοποιήσεις γραπτών πηγών
1) Ανάλογα με το πότε γράφτηκαν:
Πρωτογενείς
είναι κείμενα που γράφτηκαν σε σχέση με ένα γεγονός, όχι όμως για να
προσφέρουν πληροφόρηση - αφήγηση, αλλά εγκλείουν πρωτογενείς τις προθέσεις
των δρώντων προσώπων, άμεσα ή έμμεσα. Παραδείγματα πρωτογενών πηγών
είναι ντοκουμέντα όπως ημερολόγια, απογραφές, δημόσια έγγραφα ή
συνεντεύξεις, αποτελέσματα ερευνών, αρχεία μελετών. Με άλλα λόγια,
πρωτογενείς ή άμεσες πηγές είναι εκείνες οι πηγές που προέρχονται από μια

6
 συγκεκριμένη περίοδο του παρελθόντος, σύγχρονη με αυτή που μελετά ο
ιστορικός
Από τις πρωτογενείς πηγές προκύπτουν μαρτυρίες εκούσιες και
ακούσιες
Εκούσιες μαρτυρίες: πληροφορίες που παρέχουν τα έγγραφα σύμφωνα με τις
προθέσεις του συντάκτη. Άρα παρέχουν μηνύματα στους συγχρόνους τους.
Ακούσιες μαρτυρίες: πληροφορίες που υπάρχουν στα έγγραφα ανεξάρτητα από
τις προθέσεις και τις προκαταλήψεις του συντάκτη τους, και από τις οποίες ο
ιστορικός αντλεί χρήσιμα στοιχεία. Οι έμμεσες επομένως μαρτυρίες σημαίνουν εξ
ορισμού ότι ο δημιουργός τους είχε διαφορετικά ερωτήματα από εκείνα για τα
οποία ζητά απάντηση ο ιστορικός σε μεταγενέστερους χρόνους.

Δευτερογενείς ή έμμεσες
είναι κείμενα που δημιουργήθηκαν σε μεταγενέστερη περίοδο και παρουσιάζουν
γενικεύσεις, αναλύσεις, συνθέσεις, ερμηνείες ή εκτιμήσεις δεδομένων ή
πληροφοριών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα ιστοριογραφικά έργα.

2) Ανάλογα με το από ποιον γράφτηκαν:

Επίσημες
Συνταγματικά κείμενα, Αρχεία κρατικών υπηρεσιών, Διπλωματικά έγγραφα,
Πρακτικά συνεδριάσεων, Αποφάσεις δικαστηρίων, Στρατιωτικά και αστυνομικά
αρχεία, Αρχεία εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, Ενοριακά αρχεία, Μητρώα δήμων-
ληξιαρχικά βιβλία, Στατιστικές κτλ.

Ανεπίσημες
Επιστολές, Ημερολόγια, Ιδιωτικά συμφωνητικά

Μνημονικές πηγές
Χρονικά, Επιτύμβιες ή αναθηματικές επιγραφές, Επιγραφές για την απαθανάτιση
επετειακών γεγονότων

Εφήμερες πηγές
Εφημερίδες, Περιοδικά, Προγράμματα ραδιοφωνικών ή τηλεοπτικών σταθμών,
Διαφημίσεις, Κατάλογοι προϊόντων, Αποδείξεις πληρωμών

Λογοτεχνία
Ιστορικά διηγήματα και Μυθιστορήματα, Βιογραφίες και Αυτοβιογραφίες,
Απομνημονεύματα, Θεατρικά έργα, Περιηγητικά-Ταξιδιωτικά κείμενα,
Ημερολόγια, Ποιήματα κτλ.
7
 Ιστοριογραφικά κείμενα
Μελέτες άλλων επιστημών (αρχαιολογία, κοινωνική ανθρωπολογία, γεωγραφία,
κοινωνιολογία, ανθρωπολογία κτλ.)
Φιλολογικά και γλωσσολογικά κείμενα
Λεξικά, Ανθρωπωνύμια, Τοπωνύμια κτλ.

(Διαφάνεια)
3) Ανάλογα με το βαθμό γνωστοποίησης στην εποχή τους:
Δημοσιευμένες
απομνημονεύματα, γενεαλογίες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, βιογραφίες,
αλληλογραφία, δημόσια έγγραφα, δημόσιες ομιλίες, αφηγήσεις, λογοτεχνικά
έργα, αρθρογραφία κ.ά.

Αδημοσίευτες
δημοτικά και κοινοτικά αρχεία, ληξιαρχικά βιβλία και έγγραφα, διοικητικά
αρχεία, σχολικά αρχεία, αρχεία επιχειρήσεων, προσωπικά αρχεία,
συμβολαιογραφικά έγγραφα κ.ά.

2. Προφορικές πηγές
Μαρτυρίες, συλλογές προφορικών μαρτυριών, συνεντεύξεις.
Ο χρόνος της προφορικής ιστορίας είναι ο χρόνος της μνήμης, της συλλογικής
μνήμης. Αυτό είναι, κατά την αείμνηστη Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, το
χαρακτηριστικό της γνώρισμα που τη διαφοροποιεί από την Ιστορία (με την οποία έχουν
κοινό προσανατολισμό: το παρελθόν) και από την Εθνογραφία (με την όποια έχουν κοινή
τεχνική: την επιτόπια έρευνα).
Η προφορική ιστορία είναι πρώτα απ' όλα μια τεχνική: η τεχνική της συνέντευξης.
Παίρνουν μέρος δύο άνθρωποι: ο ερωτών και ο ερωτώμενος, ο πληροφορητής. Από την
προσωπική σχέση που θα δημιουργηθεί ανάμεσά τους εξαρτάται η ποιότητα του
προϊόντος της συνέντευξης, που είναι η προφορική αφήγηση. Αυτό είναι το δεύτερο
χαρακτηριστικό της προφορικής ιστορίας:
ότι δημιουργεί τα δεδομένα της, δεν τα εκμεταλλεύεται απλώς, όπως κάνει λ.χ. η ιστορία
με το αρχειακό της υλικό. Η προφορική αφήγηση που καταγράφεται -ψηφιακά πιά- είναι
ένα καινούργιο δεδομένο, το οποίο δημιουργεί ο ερωτώμενος με την παρακίνηση του
ερωτώντος, του ερευνητή. Η ποιότητα, τώρα, του δεδομένου αυτού, δηλαδή της
προφορικής αφήγησης εξαρτάται από τις ικανότητες και τον χαρακτήρα τόσο του
πληροφορητή όσο και του ερευνητή. Υπάρχουν καλοί και κακοί και στις δύο όχθες, αλλά
εκείνο που παίζει τον μεγαλύτερο ρόλο είναι, βέβαια, ο χαρακτήρας και οι ικανότητες
8
του πληροφορητή. Το τελικό αποτέλεσμα, ωστόσο, εξαρτάται από τη σχέση που θα
δημιουργηθεί ανάμεσα στους δύο. Αυτό είναι η απαράγραπτη συνθήκη κάθε
συνέντευξης.
Τα ντοκουμέντα της «επίσημης», ας την πούμε έτσι, ιστορίας, της λεγόμενης
«ιστορίας των γεγονότων», καταγράφουν ένα συγκεκριμένο γεγονός που συμβαίνει σε
μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Ο ιστορικός εκτιμά την αξία αυτής της γραπτής
μαρτυρίας και την τοποθετεί, ανάλογα, στη χρονολογική και τη λογική ακολουθία της
δικής του ιστορικής αφήγησης. Η αφήγηση είναι, στην περίπτωση αυτή, το τελικό
προϊόν.
Στην προφορική ιστορία, αντίθετα, η προφορική αφήγηση είναι το πρωτογενές
υλικό του ιστορικού. Πώς θα την εκτιμήσει; Δεν είναι λίγοι αυτοί που την απορρίπτουν
ασυζητητί: «φληναφήματα γερόντων», λένε. Υπάρχουν και τέτοια ασφαλώς. Είναι,
απλώς, κακό υλικό. Συνήθως όμως οι αντιρρήσεις των ιστορικών για την προφορική
ιστορία δεν διατυπώνονται μ' αυτόν τον απόλυτο τρόπο, αλλά πολύ πιο διακριτικά.
«Άλλωστε είναι δύσκολο να τα βάλει κανείς με τη μόδα». Και το ενδιαφέρον του κοινού
για τις αφηγήσεις της προφορικής ιστορίας είναι πολύ έντονο. Η γοητεία τού ν' ακούς τις
ιστορίες των απλών ανθρώπων «με τα δικά τους λόγια» είναι μεγάλη. «Άλλωστε, όπως
μας δίδαξε ο ρομαντισμός, λαϊκός λόγος = αληθινός λόγος».
Οι αντιρρήσεις ή, καλύτερα, οι επιφυλάξεις των ιστορικών για τις αφηγήσεις της
προφορικής ιστορίας είναι ότι μ' αυτές δεν βρισκόμαστε μπροστά στην ίδια την εμπειρία,
δηλαδή μπροστά σε μιαν απίστευτη, άμεση ιστορία. Δεν αντικρίζουμε, μέσα από την
προφορική αφήγηση, το βίωμα σε όλη του τη διαύγεια. Η προφορική αφήγηση, λένε οι
ιστορικοί, είναι κι αυτή μια «κατασκευή» -κατασκευή της μνήμης. Η αφήγηση ενός
γεγονότος που ανήκει στο παρελθόν δεν είναι το βίωμα του γεγονότος. Το παρελθόν
συγκροτείται άμεσα και αναπόφευκτα από τον αφηγητή, σε όποιο κοινωνικό περιβάλλον
και αν ανήκει. Και το τι ξεχνάει στην αφήγηση είναι εξίσου σημαντικό μ' αυτό που
θυμάται.
Κάθε μνήμη ανήκει συγχρόνως στο παρελθόν και στο παρόν -μεταβάλλεται όμως
μόνον από το δεύτερο: το παρόν. Η μνήμη κατευθύνεται από τις ανάγκες του παρόντος.
«Ώς εδώ ο χρόνος της προφορικής ιστορίας μοιάζει πολύ με τον συνεστραμμένο χρόνο
της λογοτεχνικής αφήγησης»: μια συνεχής ανασύνθεση του παρελθόντος, παρόντος,
μέλλοντος. Όμως η αφήγηση της προφορικής ιστορίας μάς επιτρέπει να διακρίνουμε και
κάτι περισσότερο: τη λειτουργία, μέσα στη συλλογική μνήμη, ορισμένων στοιχείων του
παρελθόντος που παίζουν κρίσιμο ρόλο στο εκάστοτε παρόν. Πρόκειται για τα
«στερεότυπα» της παράδοσης, δηλαδή τις εμπειρίες εκείνες του παρελθόντος, τις πολύ
έντονες, οι οποίες σφράγισαν τη μνήμη των ανθρώπων και τους χρησιμεύουν έκτοτε ως
πρότυπα ερμηνείας για τις εμπειρίες του παρόντος. Το παράδειγμά μας είναι από μια
σειρά προφορικών αφηγήσεων προσφύγων από το Αϊβαλί της Μικρασίας: Οι πρόσφυγες
του 1922 ερμηνεύουν τη δική τους εμπειρία σε σχέση με την προσφυγιά των προγόνων
9
τους το 1821, που κράτησε 10 μήνες, και σε σχέση με την προσφυγιά του 1915-1918.
Και στις δύο περιπτώσεις οι Αϊβαλιώτες πρόσφυγες είχαν ξαναγυρίσει στην πατρίδα τους.
Σύμφωνα μ' αυτό το στερεότυπο, ερμήνευσε και τη λαίλαπα του 1922 ο «λαός» στο
Αϊβαλί και έπεσε έξω στις εκτιμήσεις του για την αντιμετώπιση της επερχόμενης
καταστροφής.
Τα στερεότυπα της παράδοσης που μεταφέρονται στο παρόν δεν μεταφέρονται,
βέβαια, παθητικά. Το παρελθόν αναδιοργανώνεται κάθε φορά σύμφωνα με τις απαιτήσεις
του παρόντος. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, που προλογίζει τον δεύτερο τόμο της
Εξόδου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών επισημαίνει τις -φανταστικές σε
μεγάλο βαθμό— περιγραφές των προσφύγων για την ωραία ζωή που περνούσαν στις
παλιές τους πατρίδες. Αλλά αυτός ο λόγος για το «ωραίο παρελθόν» είναι ακριβώς
ένας τρόπος για να μιλήσουν οι πρόσφυγες για το παρόν τους. Ο χρόνος της
προφορικής ιστορίας των προσφύγων δεν ανατρέχει μόνο σε προγενέστερα
στερεότυπα για να ερμηνεύσει την εμπειρία της προσφυγιάς. Με την ίδια ευκολία
προστρέχει και σε μεταγενέστερα. Στο προφορικό αρχείο του Σπουδαστηρίου
Λαογραφίας του Πανεπιστημίου μας (παλιά Φιλοσοφική), έχουμε συνεχείς μνείες
των Μικρασιατών προσφύγων στους πρόσφυγες της Κύπρου. Παρ' όλον ότι δεν
πρόκειται για συγκρίσιμες εμπειρίες (οι Κύπριοι πρόσφυγες δεν ήρθαν στην
Ελλάδα) το παράπονο των Μικρασιατών προσφύγων του '22 διατυπώνεται ύστερα
από 65 χρόνια σε σχέση τραγική εμπειρία της Κύπρου: - «Σ' εμάς δεν φέρθηκαν
όπως φέρθηκαν στους πρόσφυγες της Κύπρου. Εμάς μας παραπέταξαν».

Βασική αφετηρία για τη διαμόρφωση του πεδίου της προφορικής ιστορίας ήταν η
συνειδητοποίηση ότι η ιστοριογραφία παράγει σιωπές.
Η προφορική ιστορία ήρθε να καλύψει τις σιωπές της ιστοριογραφίας. Οι σιωπές
αφορούν:
α. τις πηγές στις οποίες στηριζόμαστε για να γράψουμε ιστορία,
β. τις ιεραρχίες που αναπαράγει η ιστοριογραφία αναφορικά με το ποια είναι αξιόλογα
αντικείμενα μελέτης.
Το ζήτημα της απουσίας πηγών συνδέεται με τη θέση των υποκειμένων στα δημόσια
αφηγήματα του παρελθόντος που μελετάμε, δηλαδή με την αναπαράστασή τους.
Η αναπαράσταση των υποκειμένων ως μονολιθικών, ομοιογενών και αδιαφοροποίητων
συλλογικοτήτων δεν έλυσε το ζήτημα της αορατότητας και της ανωνυμίας.
Ο μονόλογος που τους είχε επιβληθεί σήμαινε ότι οι άλλοι (αυτοί δηλαδή που είχαν
πρόσβαση στο δημόσιο λόγο και στην κατασκευή των αφηγημάτων) μπορούσαν να
μιλούν για τα υποκείμενα αυτά χωρίς να διακινδυνεύουν να τους ανταπαντήσουν.

Η πρόκληση της προφορικής ιστορίας

Δικαίωμα στην ιστορία
10
Εξανθρωπισμός της ιστορίας

3.Παραστατικές πηγές
Οπτικές πηγές (επίκαιρα, τηλεοπτικές εκπομπές, ντοκιμαντέρ, κινηματογραφικές ταινίες
κ.ά.), ακουστικές – ηχητικές πηγές (δημόσιοι λόγοι, μαγνητοφωνημένες ραδιοφωνικές
εκπομπές κ.ά.), κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού, ιστορικοί τόποι (δημόσια κτήρια,
μνημεία κ.ά.), διαδίκτυο, ψηφιακοί δίσκοι, χάρτες (τοπογραφικοί, εμπορικοί, ναυτικοί,
γεωφυσικοί, πολιτικοί κ.ά.), στατιστικοί πίνακες, φωτογραφίες, ζωγραφικά έργα,
γελοιογραφίες κ.ά.

(διαφάνεια
ΑΡΧΕΙΑ
Αρχείο θεωρείται μια συλλογή τεκμηρίων ιστορικής σημασίας, συνήθως ανεξαρτήτως
μορφής, χρονολογίας και ύλης, που φυλάσσει ή παράγει οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό
πρόσωπο, οποιοσδήποτε οργανισμός δημόσιος ή ιδιωτικός στο πλαίσιο των
δραστηριοτήτων του.
Ως αρχείο νοείται επίσης και ο φυσικός χώρος στον οποίο είναι τοποθετημένες οι
αρχειακές συλλογές. Ένα αρχείο διαμορφώνεται συνήθως από τεκμήρια που έχει
συλλέξει και διαφυλάξει ένας οργανισμός ή ένα φυσικό πρόσωπο.
Το αρχείο μπορεί να αποτελείται από: επιστολές, φωτογραφίες, έγγραφα ηλεκτρονικού
υπολογιστή, λευκώματα, οικονομικά έγγραφα, ημερολόγια, φακέλους διοίκησης, γραπτές
αναφορές για μια επιχείρηση ή πρακτικά από τις συναντήσεις συμβουλίων ή και
επιτροπών. Στην επιστήμη των υπολογιστών χρησιμοποιούνται οργανωμένες ομάδες
ψηφιακών δεδομένων γνωστές ως αρχεία δεδομένων.

(Διαφάνεια)
Η ελληνική νομοθεσία (ν. 1946/1991, άρθρο 1 παρ. 1), ορίζει ως αρχείο: «το σύνολο των
μαρτυριών και των εγγράφων, αδιακρίτως χρονολογίας, σχήματος και ύλης, που
σχετίζονται με τη δραστηριότητα του Κράτους, δημόσιων ή ιδιωτικών οργανισμών ή
νομικών ή φυσικών προσώπων ή ομάδων φυσικών προσώπων».
Στην Ελλάδα, με τον όρο αρχείο αναφερόμαστε σε όλο τον κύκλο ζωής των αρχειακών
τεκμηρίων, και στις τρεις ηλικίες του αρχειακού υλικού: ενεργά / τρέχοντα, ημιενεργά /
ενδιάμεσα, ανενεργά / ιστορικά – ιστορικά με την έννοια του ανενεργού και όχι της
πληροφοριακής αξίας.
Η επιλογή υλικού προς διάσωση αποτελεί πράξη συγγραφής ιστορίας: Προκαταλήψεις,
έλλειψη κατάρτισης, πληροφόρησης, ιστορικής συνείδησης και τελικά περιορισμένη
οπτική του γίγνεσθαι της κοινωνίας από την πλευρά των αρχειονόμων (και οποιουδήποτε
ασχολείται με τη διάσωση υλικού) μπορεί να οδηγήσουν σε αποφάσεις που περιορίζουν ή
ακόμη και διαστρεβλώνουν την εικόνα του παρελθόντος.
11
Ο Marc Bloch γράφει στο βιβλίο του Απολογία για την ιστορία. Το επάγγελμα του
ιστορικού, ότι «οι ερευνητές του παρελθόντος δεν είναι ποτέ απόλυτα ελεύθεροι. Το
παρελθόν είναι ο τύραννός τους. Τους απαγορεύει να γνωρίσουν οτιδήποτε που το ίδιο
δεν τους έδωσε, συνειδητά ή ασυνείδητα…».

12