ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ Ι: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

(ΕΛΠ 21)

ΑΚ. ΕΤΟΣ 2021-2022

ΘΕΜΑ 4η ΕΡΓΑΣΙΑ

«Οι διαφορές της κλασικίζουσας ιστοριογραφίας και χρονογραφίας

μέσα από τους βασικούς εκπροσώπους τους Προκόπιο Καισαρεύς και
τον Ιωάννη Μαλάλα»

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΓEΩΡΓIΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

(STD142152)

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΝΝΑ ΛΑΜΑΡΗ

ΑΘΗΝΑ, ΜΑΪΟΣ 2022

Περιεχόμενα:
1.Εισαγωγή……………………………………………..………………..…………….....3
2. Η ιστοριογραφία, η χρονογραφία και οι διαφορές τους …...........…….….......…….3

3.Η περιγραφή δύο καταστροφών από τον ιστορικό Προκόπιο και τον χρονογράφο
Μαλάλα…………………………………………………………………………………...6

4.Συμπεράσματα.................................................................................................................8

Βιβλιογραφία......................................................................................................................9

2
1.Εισαγωγή

Κατά την διάρκεια του Βυζαντίου υπήρξαν τρείς διαφορετικές κατηγορίες κειμένων: η
ιστοριογραφία, η χρονογραφία και η εκκλησιαστική ιστορία. Τρείς κατηγορίες κειμένων
που αποτελούσαν συνέχεια των προκατόχων τους και διέφεραν ως προς την στοχοθεσία,
τον τρόπο γραφής και την γλώσσα 1. Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τα δυο
πρώτα, θα επισημάνουμε τις διαφορές τους και ειδικότερα μέσα από τους δυο βασικούς
εκπροσώπους τους, τον Προκόπιο Καισαρεύς και τον Ιωάννη Μαλάλα και στην συνέχεια
θα εξετάσουμε τις διαφορές τους μέσα από περιγραφή δυο διαφορετικών καταστροφών.

2.Η ιστοριογραφία, η χρονογραφία και οι διαφορές τους

Οι Βυζαντινοί ιστορικοί συνεχίζουν την παράδοση των αρχαίων κλασικών ιστορικών

και οι οποίοι σαν στόχο έχουν να καταγράψουν την ιστορία όσο πιο αντικειμενικά
γίνεται, χρησιμοποιώντας έγκυρες πηγές. Πάνω σε αυτό το πνεύμα οι ιστοριογράφοι, οι
οποίοι κατέχουν υψηλά αξιώματα και μόρφωση, αναζητούν την αλήθεια μέσα από
έγκυρες πηγές, αλλά και τις προσωπικές του εμπειρίες, καταγράφοντας τα γεγονότα που
έγιναν στην εποχή τους, αυτή όμως η προσωπική συμμετοχή τους δεν τους βοηθούσε να
είναι πάντα αντικειμενικοί. Η γλώσσα, η μέθοδός και το ύφος τους αποτελούσε μίμηση
των αρχαίων, σε σημείο που χρησιμοποιούσαν στρατιωτική και διοικητική ορολογία των
αρχαίων αντί για αυτήν της εποχής τους. Η γλώσσα γραφής ήταν η αττικίζουσα, με
πολύπλοκη σύνταξη, εντάσσοντας στα κείμενα τους αρκετές φορές εθνολογικές ή
γεωγραφικές παρατηρήσεις, λόγους, έγγραφα, επιστολές ή και αυτούσια κείμενα
αρχείων2.

Ένας από τους σημαντικότερους Βυζαντινούς ιστορικούς ήταν ο Προκόπιος (6 ο μ.Χ.

αιώνα) και βρίσκονταν στο μεταίχμιο μεταξύ του αρχαίου και του μεσαιωνικού κόσμου 3.
Ο Προκόπιος, ήταν ρήτορας, νομικός και σύμβουλος του στρατηγού Βελισάριου και

1
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.110-111.
2
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.99-101.
3
Αντωνοπούλου Θ., 2019, 300-301.

3
παρόλο που ήταν αυτόπτης μάρτυρας στα ιστορικά γεγονότα που κατέγραψε, κατάφερε
να είναι σε σημαντικό βαθμό αντικειμενικός, έλεγχε τις πηγές του και ακολούθησε πιστά
τους κανόνες της κλασικής ιστοριογραφίας και κυρίως του Θουκυδίδη4.

Η χρονογραφία έμοιαζε σαν εξέλιξη δύο ειδών της αρχαίας γραμματείας: των
«χρονικών των πόλεων» όπου γίνονταν μια σύντομη καταγραφή των γεγονότων και τα
οποία τα αναρτούσαν σε δημόσια μέρη και της «χριστιανικής χρονογραφίας» όπου
προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι η ιουδαϊκή θρησκεία είναι παλαιότερη από αυτή των
Ελλήνων. Για να το πετύχουν αυτό βλέπουμε να περιγράφουν την ιστορία των
πρωτόπλαστων, της Κιβωτού του Νώε, τον Τρωικό πόλεμο, την ζωή του Μέγα
Αλέξανδρου, την γέννηση του Χριστού, την επικράτηση του χριστιανισμού και
καταλήγουν στους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες, με έμφαση στον Μεγάλο Κωνσταντίνο 5.

Οι χρονογράφοι στην προσπάθεια τους να αποδείξουν ότι η παγκόσμια ιστορία

σχετίζεται άμεσα με την καταγωγή του χριστιανισμού προσπάθησαν να καταγράψουν
την παγκόσμια ιστορία από την δημιουργία του κόσμου μέχρι τις μέρες τους.
Χρησιμοποίησαν διαφορετικούς τρόπους χρονολόγησης και συνδέοντας όλα τα κακά και
τα καλά του κόσμου με τον Θεό. Για να το καταφέρουν αυτό συλλέγουν ατεκμηρίωτες
πληροφορίες, αντιγράφουν παλαιότερους, καθιστώντας τα έργα τους χωρίς καμία αξία,
πολλές φορές δεν τους ενδιαφέρει η αναζήτηση της αλήθειας, δε διακρίνουν τα ουσιώδη
με τα επουσιώδη, εστιάζουν σε ασήμαντες λεπτομέρειες, οι οποίες όμως ενδιαφέρουν το
ευρύ κοινό. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν είναι απλή (σχεδόν η καθομιλουμένη, με
επιρροές και από την εκκλησιαστική γλώσσα) γιατί απευθύνονται στο ευρύ κοινό 6. Για
αυτούς ακριβώς τους λόγους η προσφορά της χρονολογίας είναι πολύ μεγάλη γιατί μας
δίνει πληροφορίες για την καθημερινή ζωή, ακριβή χρονολόγηση των γεγονότων,
δίνοντας μας πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της γλώσσας και πληροφορίες μέσω
της στρατιωτικής και διοικητικής ορολογίας για τις ονομασίες άλλων λαών της εποχής 7.

Η χρονογραφία του Μαλάλα είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και η παλαιότερη που
σώζεται. Αποτελείτε από 18 βιβλία και καλύπτει από την δημιουργία του κόσμου έως το

4
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.102-103.
5
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.108-109.
6
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.109.
7
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.110-111.

4
563-565. Τα πρώτα 9 βιβλία ξεκίναγαν «από κτίσεως κόσμου» και έφταναν μέχρι πριν
την γέννηση του Χριστού, με μια προσπάθεια παράλληλης εξιστόρησης με την
ανθρώπινη ιστορία. Σε αυτά δεν υπήρχε διάκριση ανάμεσα σε ιστορία και μύθο, με
μεροληπτική έως και προπαγανδιστική καταγραφή των γεγονότων. Η γλώσσα, όπως και
στα επόμενα χρονογραφήματα, είναι η ομιλούμενη, αν και σε ορισμένα σημεία
χρησιμοποιεί την γλώσσα των πηγών, αλλά και λατινογενές λεξιλόγιο, κάτι το οποίο
ήταν σύνηθες στην διοίκηση και στον στρατό ακόμη και σε μεταγενέστερες εποχές 8. Ο
Μαλάλας είναι ο πρώτος χρονογράφος ο οποίος απευθύνετε στο ευρύ κοινό και
χρησιμοποιεί καθομιλουμένη γλώσσα και απλό ύφος, με στόχο να ενημερώσει το
καθημερινό αναγνώστη για την ιστορία και να επικοινωνήσει μαζί τους με την σύγχρονη
ομιλούσα ελληνική γλώσσα9.

Βλέπουμε ότι η ιστοριογραφία και χρονογραφία αποτέλεσαν συνέχεια της αρχαίας

ελληνικής παράδοσης και αναπτύχτηκαν παράλληλα. Οι διαφορές των δύο υποειδών
όπως αναφέραμε και παραπάνω είναι: 1) Η ιστοριογραφία αναφέρετε στην καταγραφή
των γεγονότων μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, αντίθετα από την χρονογραφία η
οποία αναφέρετε στα γεγονότα «από κτίσεως του κόσμου» έως τις μέρες του
χρονογράφου10. 2) Η γλώσσα στην ιστοριογραφία είναι η αττικίζουσα, με πολύπλοκη
σύνταξη, σε μια προσπάθεια να δημιουργήσουν έργα υψηλής ποιότητας 11, αντίθετα από
την χρονογραφία όπου χρησιμοποιούν απλή γλώσσα, χωρίς ρητορικά σχήματα, σχεδόν
την καθομιλουμένη, αν και υπάρχουν χρονογραφίες όπου είναι γραμμένες με μικτή
γλώσσα, που θυμίζει την κοινή ελληνική των Ευαγγελίων 12. 3) Οι ιστοριογράφοι σαν
κύριο σκοπό τους έχουν να είναι όσο πιο αντικειμενικοί γίνετε, χρησιμοποιώντας
έγκυρες πηγές, αντίθετα από τους χρονογράφους που δεν τους ενδιαφέρει τόσο η
εγκυρότητα των πηγών τους, όσο η σύνδεση της ιστορίας με την καταγωγή του
χριστιανισμού.

8
Αντωνοπούλου Θ., 2019, σ.288-289.
9
Αντωνοπούλου Θ., 2019, σ.290-299.
10
Κετσετζόγλου Ν., 2018.
11
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.100-101.
12
Κετσετζόγλου Ν., 2018.

5
3.Η περιγραφή δύο καταστροφών από τον ιστορικό Προκόπιο και τον χρονογράφο
Μαλάλα

Ο λοιμός της Κωνσταντινούπολης ή πανώλη του Ιουστινιανού η οποία ξεκίνησε το

Σεπτέμβριο του 541 μ.Χ. στην Αίγυπτο και κορυφώθηκε την άνοιξη του 542 μ.Χ.,
έχουμε μια παραστατική περιγραφή του λοιμού από τον ιστορικό Προκόπιο 13, της οποίας
ήταν αυτόπτης μάρτυρας, μας αναφέρει πως ξεκίνησε από την Αιθιοπία και πως ήρθε
στην Κωνσταντινούπολη (μέσω των αρουραίων των πλοίων). Μας αναλύει την
συμπτωματολογία της, όπου τα αρχικά συμπτώματα ήταν ήπια, αλλά με ταχεία εξέλιξη,
με αυξημένη θνησιμότητα και η οποία έπληξε δραματικά την Μεσόγειο και την Ευρώπη.
Ο Προκόπιος όντας γραμματέας του στρατηγού Βελισάριου, ήταν κοντά στο Ιουστινιανό
και την Θεοδώρα και αναφέρετε αναλυτικά και στον Ιουστινιανό, ο οποίος πέρασε και ο
ίδιος την ασθένεια καθώς και τις αντιδράσεις της αυτοκράτειρας αλλά και των ιατρών
του. Η πολυπόθητη θεραπεία του αυτοκράτορα Ιουστινιανού αποδόθηκε σε θαύμα των
Αγίων Αναργύρων14.

Ο Προκόπιος αν και δεν ήταν ανεπηρέαστος από το περιβάλλον του και έχοντας
προσωπικές συμπάθειες (όπως στον Βελισάριος) και αντιπάθειες, θεωρείτε ο τελευταίος
αληθινός ιστορικός της ύστερης αρχαιότητας. Ο Προκόπιος όσον αναφορά την γλώσσα,
μένει προσηλωμένος στην παράδοση, χρησιμοποιώντας την αττική, στα πρότυπα κυρίως
του Θουκυδίδη, αλλά και του Ηρόδοτου και του Διόδωρου. Χρησιμοποιεί λόγια γλώσσα,
αποφεύγοντας βάρβαρες λέξεις και λαϊκές εκφράσεις, δίνοντας έμφαση στην χριστιανική
πίστη. Διακρίνει τον μύθο από την ιστορία και θέτει ως στόχο της τελευταίας την
αναζήτηση της αλήθειας μέσα από έγκυρες πηγές και αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της
να μην χαθεί στην λήθη15. Η περιγραφεί του λοιμού της Κωνσταντινούπολης είναι πάνω
στα πρότυπα της περιγραφής του λοιμού της Αθήνας από τον Θουκυδίδη. Αναφέρουν και
οι δυο για τις ηθικές συνέπειες του λοιμού (η εγκατάλειψη των ταφικών εθίμων), την

13
Μανιάτης Κ., 2020.
14
Ζαγκώτη Α., 2021.
15
Αντωνοπούλου Θ., 2019, σ.305-306.

6
ομόνοια των αντιπάλων (πχ αντίπαλοι δήμοι) και μια απελπισμένη προσπάθεια για
στροφή στην θρησκεία16.

Από την άλλη πλευρά βλέπουμε τον χρονογράφο Μαλάλα, που μέσα από το παλιότερο
σωζόμενο χρονογραφικό κείμενο17, μας να περιγράφει τον μεγάλο σεισμό της Αντιοχείας
που έγινε το βράδυ της παραμονής της Αναλήψεως και την πυρκαγιά που ακολούθησε. Η
περιγραφεί του Μαλάλα είναι λεπτομερείς και γεμάτη πάθος 18, περιγράφει τις τραγικές
στιγμές που ακολούθησαν, με 250.000 νεκρούς, λόγω και την μεγάλης συγκέντρωσης
προσκυνητών, λόγω της γιορτής, την καταστροφή των κτιρίων, την έκταση της
καταστροφής, τις λεηλασίες, τις προσπάθειες ανεύρεσης επιζώντων. Η περιγραφή του
Μαλάλα είναι τόσο έντονη, γιατί ήταν αυτόπτης μάρτυρας στο σεισμό, είχε καταγωγή
από την Αντιόχεια, και σαν στόχο του είχε την ενημέρωση του ευρύ κοινού. Για να
καταφέρει να κάνει πιο ελκυστικό το έργο του το συνδέει τον σεισμό με την οργή του
Θεού και αναφέρει μάλιστα ότι την τρίτη μέρα φάνηκε στον ουρανό το ένας σταυρός 19.
Το έργο του είναι γραμμένο σε απλή καθημερινή γλώσσα, ελαφριάς λογοτεχνίας, όπου
απέφευγε τα ρητορικά σχήματα, αλλά και τις αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς.

Καταλήγοντας βλέπουμε ότι η περιγραφή του λιμού της Κωνσταντινούπολης είναι

γραμμένη σε αττικίζουσα, σε αντίθεση με τον σεισμό της Αντιοχείας που είναι γραμμένη
σε απλή γλώσσα, η περιγραφή και των δυο είναι λεπτομερής αλλά σαν στόχος της
πρώτης είναι η καταγραφή των γεγονότων, ενώ της δεύτερης είναι να ψυχαγωγήσει το
ευρύ κοινό. Ο Προκόπιος προσπαθεί να μείνει αντικειμενικός, αντίθετα από το Μαλάλα
που δεν τον ενδιαφέρει τόσο η αναζήτηση της αλήθειας, όσο η επιθυμία του να
επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη20. Τέλος ο Προκόπιος καταγράφει τα σημαντικά
γεγονότα της εποχής του με σκοπό να μην σβήσουν στον χρόνο, αντίστοιχα ο Μαλάλας
θέλει να κάνει χρονολόγηση των γεγονότων με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια.

16
Καρπόζηλος Α., 1997, σ.369-387.
17
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.111.
18
Αντωνοπούλου Θ., 2019, σ.298.
19
Σινάκος Α., 2003, σ.130-131.
20
Αντωνοπούλου Θ., 2019, σ.290-299.

7
4.Συμπεράσματα

Στην παρούσα εργασία είδαμε ότι η κλασικίζουσα ιστοριογραφία διαφέρει από την
χρονογραφία στη μέθοδο, τη γλώσσα, το θέμα, τις προθέσεις και τους στόχους. Η
ιστορία εξετάζει μια συγκεκριμένη περίοδο, ακολουθεί τα κλασικά πρότυπα γραφείς και
ύφους, αναζητάει αξιόπιστες πηγές και στόχος της είναι η καταγραφεί της αλήθειας. Από
την άλλη πλευρά η χρονογραφία αφορά την καταγραφή της παγκόσμιας ιστορίας από
κτίσεως του κόσμου, η γλώσσα είναι σχεδόν η καθημερινή και βασικός της στόχος δεν
είναι η αναζήτηση αξιόπιστων πηγών και η καταγραφεί της αλήθειας, αλλά η
διασκέδαση και ψυχαγωγία του ευρύ κοινού, αλλά και να δώσει ιστορική υπόσταση στην
χριστιανική πίστη και στην Εκκλησία21.
Στην συνέχεια είδαμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα των δυο υποειδών, του
κορυφαίου ιστοριογράφου της ύστερης αρχαιότητας Προκόπιου και πως κατέγραψε με
λόγιο τρόπο και με προσπάθεια αντικειμενικότητας τον λοιμό της Κωνσταντινούπολης
και από την άλλη πλευρά είδαμε τον Μαλάλα που θεωρείτε ο πατέρας της Βυζαντινής
χρονογραφίας και πως αντιμετώπισε τον σεισμό της Αντιοχείας με υποκειμενικότητα,
αλλά λεπτομερή καταγραφή, χρησιμοποιώντας απλή και ζωντανή γλώσσα. Τέλος θα
πρέπει να αναφέρουμε ότι κοινό και στους δυο συγγραφείς ήταν η λεπτομερείς και
ακριβής περιγραφή τους, καθώς και η προσπάθεια και των δυο να συνδέσουν την ιστορία
με την εκκλησία και την χριστιανική πίστη, με διαφορετικούς όμως τρόπους.

21
Μωυσείδου Γ., 2001, σ.118.

8
Βιβλιογραφία:

● Αντωνοπούλου Θ., «Ιωάννης Μαλάλας» & «Προκόπιος Καισαρεύς», στο

Αντωνοπούλου Θ., Βερτουδάκης Β., Καναβού Ν., Καραδήμας Δ., Καρβούνη Α.,
Κάρλα Γ., Κορολή Α., Λεντάκης Β., Ματθαίος Σ., Μπάζου Α., Παπαθωμάς Α.,
Μεταγενέστερη Ελληνική Γραμματεία. Αυτοκρατορικοί Χρόνοι – Ύστερη Αρχαιότητα –
Πρώιμο Βυζάντιο, Εκδ. Σίλλυβος, Αθήνα 2019, σελ. 288-306.
● Ζαγκώτη Α., «Ο Ιουστινιάνειος λοιμός μέσα από τις περιγραφές του Προκόπιου»,
2021, Ανακτήθηκε από: https://www.offlinepost.gr/2021/10/19/o-ioustinianeios-
loimos-mesa-apo-tis-perigrafes-tou-prokopiou/, (τελευταία πρόσβαση 29/04/2022).
● Καρπόζηλος Α., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τόμος Α΄, 4 ος – 7ος αί., Εκδ.
Κανάκη, Αθήνα 1997, σελ. 369-387. Ανακτήθηκε από:
http://www.tapantareinews.gr/2020/03/blog-post_738.html, (τελευταία πρόσβαση
29/04/2022).
● Κετσετζόγλου Ν., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι: Γενική θεώρηση, 2018,
Ανακτήθηκε από: https://www.filologikos-istotopos.gr/2018/10/24/vyzantinoi-
istorikoi-kai-chronografoi-geniki-theorisi/, (τελευταία πρόσβαση 29/04/2022).
● Μανιάτης Κ., Η επιδημία που εξαφάνισε σχεδόν τη μισή Κωνσταντινούπολη, 2020,
Ανακτήθηκε από: https://www.oneman.gr/life/i-epidimia-pou-exafanise-sxedon-ti-
misi-konstantinoupoli/, (τελευταία πρόσβαση 29/04/2022).
● Μωυσείδου Γ., «Ιστοριογραφία», στο Γιάννου Τρ., Δανέζης Γ., Κατσαρός Β.,
Μωυσείδου Γ., Πέττα Μ., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία,
Τόμος Γ΄ Βυζαντινή Περίοδος, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ. 99-118.
● Σινάκος Α., «Σεισμοί», στο Σινάκος Α., Άνθρωπος και περιβάλλον στην
πρωτοβυζαντινή εποχή (4ος - 6ος αιώνας), Εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη
2003, σελ.130-131.