HINILAWOD:PAKIKIPAGSAPALARAN NI HUMADAPNON

(Epiko Mula sa Panay)

Natutulog si Buyong Humadapnon sa kaniyang duyan nang nagpakita sa kaniyang
panaginip sina Taghuy at Duwindi, ang mga kaibigan niyang espiritu. Sinabi ng dalawa
na marapat nang hanapin ng datu ang babaeng kaniyang mapapangasawa, na kapantay
niya ang uri. Ibig sabihin, anakmaharlika rin, may kapangyarihan, bulawan ang buhok,
may alam sa panggagamot. Ang babae’y si Nagmalitong Yawa, anak nina Buyong Labaw
Donggon at Uwa Matan-ayon.
Humiling si Humadapnon ng pahintulot sa kaniyang magulang na maglakbay para
hanapin ang kaniyang mapapangasawa. Sa tulong ng maganak, pinagsama-sama nila
ang kanilang mga dugo mula sa daliri at nakalikha sila ng isang datung kapamilya, si
Buyong Dumalapdap. Siya ang makakasama ni Humadapnon sa kaniyang paglalakbay,
sakay ng ginintuang biday o barangay na pamana pa ng magulang kay Buyong
Humadapnon.
Bilang paghahanda sa gagawing paglalakbay, dumaan muna si Buyong Dumalapdap
sa pagsasanay. Anim na ulit siyang sinibat ng kaniyang kapatid at namatay. Muli naman
siyang nabuhay hanggang sa sumapit ang ikapitong pagsibat at nakayanan ni
Dumalapdap na iwasan ang rumaragasang patalim na kasimbilis ng kidlat.
Sumulong na ang ginintuang biday (balangay o barangay na ginagamit ng mga datu
sa paglalakbay) ni Humadapnon. May ritwal muna bago ito isulong sa dagat: pinausukan
ng kamanyang at dinasalan para sa maayos na paglalakbay. Pinaalalahanan ang binata
ng kaniyang magulang na mag-ingat sa engkantadong isla ng Tarangban. May puwersa
itong bumubura sa konsepto ng pinagmulan. Hindi naman natinag si Humadapnon
hanggang sa narating nila ito at kaniyang narinig ang paanyaya ng binukot (well-kept
maidens). Napakaganda ng mga tinig at nahalina ang binata. Pinigil naman siya ni
Dumalapdap at laging pinapaalala sa marapat nilang puntahan.
Ang Tarangban ay isla ng mga binukot. Sa una, ayaw pagbigyan ni Humadapnon ang
paanyaya ngunit nang lumitaw ang pinakabunso, pinakabatang binukot na si Malubay
Hanginon, naakit ang binata at umibis ng kaniyang sinasakyan. Tinanggap niya ang
inaalok na nganga ng binukot. Doon, siya’y namalagi kasama ang mga dalaga. Itinuring
ng binata na kalaro at laruan lamang ang mga binukot. Inabot ng pitong taon ang
pamamalagi niya sa isla kasama ang mga binukot.
Nang natauhan si Humadapnon at nagtangkang umalis, nagsara ang yungib ng
Tarangban. Naging bihag ang binata. Nagluksa naman si Dumalapdap sa kapalaran
nilang magkapatid. Hindi sila nagtagumpay sa paghahanap ng tamang binibini at sa
pagpapatnubay sa isa’t isa.
Bumalik sa kanilang tahanan si Dumalapdap. Ipinaalam niya ito sa kaniyang
magulang. Nangako naman ang magulang na gagawin ang kanilang makakaya. Hindi
nagtagumpay ang mag-anak. Nangako sila ng pabuyang kayamanan (para sa lalaking
tagapagligtas) at kasal (para sa babae). Hindi nagtagumpay ang kalalakihan, gayundin
ang mga dalagang Babaylan. Nanangis sa harap ng Tarangban si Dumalapdap
hanggang sa makaisip ang kaniyang mga kaibigang espiritung sina Duwindi, Taghuy, at
Hangin na pakiusapan ang binibining talaga naman nilang pakay sa paglalakbay.
Mangyari, siya lamang ang maaaring makapagligtas sa nakulong na binata dahil
magkasinlakas sila. Sa paanyaya, pang-uudyok, at pananakot ng mga espiritu,
napapayag na rin si Nagmalitong Yawa. Una, sinabi nilang kapatid ang nakulong. Ngunit
ipinagtapat nilang iyon ang binatang ang diwata ang pakay. Nagbalatkayo si Nagmalitong
Yawa bilang lalaki (buyong, datu). Ang hindi lamang niya maitago ay ang kaniyang
matamis na amoy ng isang binukot. Pagdating nila sa Tarangban, naakit muli ang mga
binukot. Binuksan nila ang Tarangban sa galak na makakitang muli ng makisig na binata.
Bilang nagbabalatkayong lalaki, nagsamandirigma si Buyong Sunmasakay. Pinaslang
niyang lahat ang mga binukot sa isla, maging ang pinakapinunong si Lubay Hanginon ay
kaniyang sinaksak. Lumabas naman si Humadapnon na naengkanto. Wala na ito sa
kaniyang sarili. Sa tulong ni Buyong Sunmasakay at ng mga kaibigang espiritu, ibinalik
nila ang buhay (tubig buhat sa ikapitong antas ng langit) at katinuan ng nabihag na
bayani. Hindi naman nagpakilala si Nagmalitong Yawa bilang tagapagligtas ng lalaki.
 ANG HABILIN NG INA
Isinalin sa Filipino ni Magdalena G. Jalandoni
Maikling Kuwento mula sa Iloilo

Papalubog na ang buwan at mag-aalas onse na ng gabing iyon. Umuungol ang

mga aso. Sa isang kubong kinatatanglawan lamang ng lampara ay nakahiga sa isang
payak na higaan ang isang payat at maputlang babae na halos hindi makakilos dahil
sa malubhang sakit.
Nakaupo sa kaniyang tabi ang isang batang lalaking may sampung taong gulang.
Sa uluhan ng maysakit ay may maliit na larawan ng Santo Kristo. Matagal niya itong
tinitigan at pagkatapos ay hinipo at ilang ulit na hinagkan. Napabuntung-hininga siya,
ang ilang namumuong luha sa kaniyang mga mata ay dumaloy na para bang may
mahalagang habilin. Nilingon niya ang anak at sinabihan. “Pinakamamahal kong anak
at bahagi ng buhay ko, ito na ang sandaling magkakahiwalay tayo. Ako’y mamamatay
na at maiiwan ka rito sa lupa sa pagtahak sa matinik na landas ng buhay. Maiiwan
kang walang magulang at kapatid. Ang Diyos ang magiging ama mong
mapagkakatiwalaan.
Siya ang magbabantay at magsisilbing ilaw mo. Matagal nang itinuro ko sa iyo ang
magandang asal. Tinuruan kitang huwag mang-api at magnakaw. Isinasama kita sa
simbahan tuwing Linggo at pista. Tinuruan din kitang pagsilbihan Siya na may-ari ng
buhay mo. Maaasahan ko kayang pahahalagahan mo ang magagandang asal na ito
habang buhay ka?”
Naumid ang dila ng bata at pagkatapos ng ilang sandali’y nagwikang: “Inay,
igagalang ko ang gusto mo. Susundin ko ang mga habilin mo habang ako’y
nabubuhay.”
Lumipas ang ilang sandali ng kanilang pag-uusap at tuluyang pumikit ang mga
mata ng kawawang babae. Humalik siya sa noo ng bangkay hanggang sa ito’y binasa
ng kaniyang mga luha. Nagdadalamhating humikbi ang bata at saka nagsalita: “Inay
ko...Inay ko...!
Lumipas ang ilang araw at naipalibing ang bangkay ng kaniyang ina sa tulong ng
mga kapitbahay. Si Crispin, ang naiwang bugtong na anak sa lupa ay namasukan sa
isang mayamang amo. Makikita siya tuwing umagang bitbit ang bote ng gatas.
Umaalis siya ng bahay tuwing umaga upang bumili ng gatas sa kaniyang suki. Sa
kaniyang pag-uwi, dumaraan muna siya sa simbahan upang magdasal dahil ito ang
habilin ng yumao niyang ina. Tinutupad niya ito na parang buhay ang inang
nagbabantay sa kaniya.
Lumipas ang mga buwan. Sinusunod ni Crispin ang lahat ng utos ng kaniyang amo
kaya nabihag nito ang kaniyang pagmamahal. Walang nangyayaring masama sa
kaniyang paglalakad tuwing umaga maliban lamang noong isang umagang umuulan
nang siya’y nadulas at nadapa kaya nabasag ang boteng may lamang gatas.
Kinabahan si Crispin nang makitang dumaloy sa lupa ang lahat ng laman ng bote at
walang naiwan kahit isang patak. Ito ang kauna-unahan niyang pagkakamali. Alam
niyang malupit ang kaniyang amo at marahil kapag nalaman nila ang nangyari ay
isang malakas na palo ang matatanggap niya. Nanginginig ang buo niyang katawan
sa takot kaya hindi niya napigilan ang pag-iyak. Natatakot siyang umuwi na walang
dalang gatas kaya bumalik siya sa kaniyang suki. “Mama….,” ang sabi niya. “Natapon
ang dala kong gatas. Bigyan mo ako ulit.”
“Anak, alam mong singkuwenta sentimos ang halaga ng dala mong gatas kanina.
Hindi na kita maaaring bigyan pa ng libre. Bibigyan kita kagaya ng natapon ngunit
ipangako mong babayaran mo bukas.”
Hindi kaagad nakasagot si Crispin. Huminga siya nang malalim na parang hindi
alam ang gagawin. Ngunit saan siya kukuha ng perang pambayad sa gatas? Ito ang
katanungang gumugulo sa kaniyang isipan nang araw na iyon. Wala siyang
mapagkunang pera. Nanginginig na ipinagtapat niya sa among nagkautang siya ng
singkuwenta.
 Wala siyang nagawa kaya nalito siya ng gabing iyon. Dahil sa matinding
pangangailangan, nakalimutan niya ang habilin ng ina. Dinukot niya ang bulsa ng
amerikana ng kaniyang amo na nakasabit sa dingding. Walang ibang nakakita sa
kaniya. Natagpuan niya ang nakahalong singkuwenta sentimos at iyon lang ang
kaniyang kinuha.
Binayaran niya ang utang sa matanda kinaumagahan. Katulad ng ibang umaga,
dumaan siya sa simbahan sa kaniyang pag-uwi. Lumuhod siya at nanalangin. Nang
itaas niya ang ulo, nakita niya ang malaking larawan ng Santo Kristo na sa tingin niya’y
parang malungkot. Tatayo sana siya upang halikan ang paanan nito ngunit hindi niya
nagawa dahil bigla siyang kinabahan.
Naalala ni Crispin ang habilin ng ina. Kinatatakutan niya ang kaunting pagkakamali
sa amo. Naalaala niyang nagnakaw siya noong nakaraang araw ngunit hindi siya
natatakot sa paggawa ng kasalanang ito sa Diyos na lumikha sa kaniya. Nanginginig
ang buong katawan ni Crispin sa malaking takot sa Diyos na nagmamay-ari ng
kaniyang buhay. Hindi niya napigilan ang pagdaloy ng mga luha sa mata. Buong
pusong nagsisi siya. Tiningnan nito ang larawan at nagsabing, “Panginoon, patawarin
mo ako. Pinagsisisihan ko na ang aking pagkakasala.”
Umuwi siya sa bahay na tinitirhan at walang takot na ipinagtapat sa among lalaki
ang nagawa. Siya’y nagwika: “Ginoo, ninakaw ko ang singkuwenta sentimos sa bulsa
ng amerikana ninyo habang natutulog kayo kagabi. Naibayad ko na po ang pera sa
matandang pinagkautangan ko ng gatas. Handa akong tanggapin ang parusang
katumbas ng aking pagkakamali.”
Sa halip magalit ang amo ni Crispin, niyakap siya nito at hinalikan sabay na
nagwikang, “Simula ngayon, pinagkakatiwalaan na kita at kapag malaki ka na,
magiging katiwala ka ng mga ari-arian ko.”
Nagkatotoo ang pangako ng amo dahil pinag-aral nito si Crispin. Sa paglipas ng
panahon, siya’y isa nang ganap na binata, matalino, maka-Diyos at
mapagkakatiwalaan ng lahat kapalit ang pagtupad sa mga habilin ng kaniyang ina.