See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/291659315

Математички четива за надарени ученици - средно образование

(Mathematical texts for gifted students - high school)

Book · November 2017

CITATIONS READS

0 1,059

1 author:

Risto Malčeski
FON University
169 PUBLICATIONS   392 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Strictly convex 2-normed spaces View project

Mathematical education: University books View project

All content following this page was uploaded by Risto Malčeski on 03 October 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Ристо Малчески

Математички четива за надарени

ученици - средно образование
(Mathematical texts for gifted students -
high school)
СОДРЖИНА

1. Малчески, Р. (1992). За рационалните корени на полином од n-ти

степен со целобројни коефициенти, Сигма, Скопје
2. Малчески, Р. (1993). Испитување на текот и скицирање на графикот
на кубната функција, Сигма, Скопје
3. Малчески, Р., Малчески, А. (1994). Херонови триаголници, Сигма,
Скопје
4. Малчески, Р. (1995). Ах тие питагорови тројки, Сигма, Скопје
5. Малчески, Р. (1995). Семејно решавање на една “едноставна” задача,
Сигма, Скопје
6. Малчески, Р. (1995). Триаголни броеви, Сигма, Скопје
7. Малчески, Р. (1996). Две важни неравенства и бројот е, Сигма, Скопје
8. Малчески, А., Малчески, Р. (1997). Разбивање на броеви,
Математика+, Софија
9. Малчески, Р., Малчески, А. (1997). Теорема на Helly за конвексните
множества, Математика, Софија
10. Малчески, Р. (1999). Теорема на Менелај, Сигма, Скопје
11. Малчески, Р. (2000). Проблем на бои, Сигмa, Скопје
12. Малчески, Р., Малчески, А. (2000). Пресликување во рамнина преку
комплексни броеви I, Сигма, Скопје
13. Малчески, Р., Малчески, А. (2000). Пресликување во рамнина преку
комплексни броеви II, Сигма, Скопје
14. Малчески, Р., Малчески, А. (2001). Пресликување во рамнина преку
комплексни броеви III, Сигма, Скопје
15. Малчески, Р., Малчески, А. (2001). Пресликување во рамнина преку
комплексни броеви IV, Сигма, Скопје
16. Малчески, Р. (2001). Паркетирания и приложения, Математика +,
София
17. Малчески, Р. (2004). Мултипликативни функции и теорема на Ојлер,
Сигма, Скопје
18. Малчески, Р., Цветковски, З. (2005). Математичка индукција 1, Сигма,
Скопје
19. Малчески, Р., Цветковски, З. (2005). Математичка индукција 2, Сигма,
Скопје
20. Цветковски, З., Малчески, Р. (2006). Алгоритам за генерирање на
Питагорини тројки, Сигма, Скопје
21. Цветковски, З., Малчески, Р. (2008). Докажување на симетрични
неравенства со три променливи, Сигма, Скопје
22. Цветковски, З., Малчески, Р. (2007). Неравенства на Schur и Muirhead,
Сигма, Скопје
23. Цветковски, З., Малчески, Р. (2008). Еден метод за докажување
неравенства со три променливи, Сигма, Скопје
24. Малчески, Р. (2009). Фибоначиеви броеви, Сигма, Скопје
25. Малчески, Р. (2011). Неравенства меѓу средините, Сигма, Скопје
26. Малчески, Р. (2011). Неравенство на Чебишев, Сигма, Скопје
27. Малчески, Р. (2011). Неравенство на Коши-Буњаковски-Шварц,
Сигма, Скопје
28. Малчески, Р. (2014). Метод на инваријанти, Сигма, Скопје
29. Малчески, Р., Аневска, К. (2014). Хомотетија, Сигма, Скопје
30. Малчески, Р. (2015). Функџиите [x] и {x}, Сигма
31. Малчески, Р. (2016). Енгелов принцип на минимум, Сигма, Скопје
32. Малчески, Р., Малчески, С. (2017). Ред на број по модул и
примитивни корени, Сигма, Скопје
33. Малчески, Р., Аневска, К. (2018). Теорема на Стјуарт, Сигма, Скопје
Ристо Малчески, Скопје

ПРОБЛЕМ НА БОИ
1. ВОВЕД
Во оваа работа ќе го рзгледаме проблемот на правилно боење на области
во рамнина. Пред да преминиме на разгледување на поставениот проблем ќе во-
ведеме неколку нови поими.
Дефиниција 1. Нека во рамнината се дадени точките A и B . Секоја кри-
ва линија која нема точки на самопресекување и ги поврзува точките A и B ја
нарекуваме тополошка отсечка.
Затворената крива линија без точки на самопресекување ја нарекуваме
тополошка кружница.
Познато е дека кружницата ја дели рамнината на два дела, а интуитивно е
јасно дека тоа е точно и за тополошка кружница. Доказот на ова тврдење, кое во
математиката е познато како Жорданова теорема, е доста сложен па затоа истиот
нема да го презентираме.
Жордановата теорема уште тврди дека секои две точки кои припаѓаат на
ист дел можат да се поврзат со тополошка отсечка која не ја сече тополошката
кружница, а додека за две точки од различни делови тоа не е можно. Во натамош-
ните разгледувања повеќекратно ќе ја користиме Жордановата теорема.
Дефиниција 2. Нека во рамнината се дадени конечно многу тополошки
кружници и нека A е точка од рамнината која не припаѓа ниту на една тополошка
кружница. Множеството точки кои со тополошки отсечки, кои не се сечат со
ниедна од тополошките кружници, можеме да ги поврземе со точката A го
нарекуваме област, (цртеж 1).
За две области ќе велиме дека се соседни ако
нивната заедничка граница е тополошка отсечка или
тополошка кружница.
Множеството тополошки кружници и области- A
те определени со нив го нарекуваме карта определена
со овие тополошки кружници. 1
2 4
Пример 1. Областите 1 и 2 дадени на цртеж 1
3
не се соседни, а додека областа 3 е соседна со
областите 1, 2 и 4. Притоа, заедничката граница меѓу
областа 3 и областите 1 и 2 се тополошки отсечки, а Crt. 1
меѓу областа 3 и областа 4 е тополошка кружница. ¨

2. ПРОБЛЕМ НА ДВЕ БОИ

Дефиниција 3. За една карта R ќе велиме дека е правилно обоена ако се-
кои две соседни области се обоени со различни бои.
Теорема 1. Секоја карта R определена со конечно многу тополошки
кружници може правилно да се обои во две бои.
Доказ. Тврдењето ќе го докажеме со математичка индукција по бројот n
на тополошките кружници.

1
 Ако n = 1, тогаш според теоремата на Жордан картата определена со
оваа тополошка кружница има две области, па едната ќе ја обоиме со бела, а дру-
гата со црна боја. Значи, за n = 1 тврдењето на теоремата е точно.
Нека претпоставиме дека тврдењето е точно за картата определена со n
тополошки кружници.
Да разгледаме карта определена со n + 1 тополошка кружница. Ако “избри-
шеме” една тополошка кружница, добиваме карта со n тополошки кружници која
според претпоставката можеме правилно да ја обоиме во две бои. Сега секоја област
која се наоѓа внатре во “избришаната” тополошка кружница ја боиме со
спротивната боја, а областите што се наоѓаат надвор од неа ги оставаме такви какви
што се. Така добиваме едно боење на картата определена со n + 1 тополошка
кружница. Ќе докажеме дека ова боење е правилно. Навистина, две произволни
соседни области сигурно се спротивно обоени ако и двете се наоѓаат внатре или
надвор од “избришаната” тополошка кружница. Исто така, ако соседните области се
наоѓаат едната надвор а другата внатре во “избришаната” тополошка кружница,
тогаш тие се различно обоени бидејќи се добиваат со делење на една област од
картата со n тополошки кружници, а во внатрешноста на “избришаната”
тополошка кружница областите ги обоивме во спротивни бои. ¨
Дефиниција 4. Мрежа на некоја површина е конечно множество точки (те-
миња) и тополошки отсечки (рабови) со следните својства:
а) од секое теме излегува барем еден раб,
б) двата краја на секој раб се темиња, и
в) секои два раба или немаат заедничка точка или имаат една или две заед-
нички точки, кои се нивни краеви.
Бројот на рабовите кои излегуваат од едно теме го нарекуваме кратност на
тоа теме.
Забелешка 1. Секоја мрежа определува една карта, на потполно аналоген
начин како што се определува карта со множество тополошки кружници.
Теорема 2. Нека кратноста на секое теме во мрежата M е поголема од 1.
Тогаш, картата определена со оваа мрежа може правилно да се обои во две бои ако
и само ако кратноста на секое теме е парен број.
Доказ. Нека претпоставиме дека кратноста на секое теме е парна. Ќе се
движиме по мрежата, и тоа така што, кога ќе поминеме по некој раб тргнувајќи од
теме, никогаш не се враќаме назад, туку продолжуваме по друг раб, кој излегува
од тоа теме. Ова е можно бидејќи нема темиња со кратност 1. така ќе продолжиме
додека не дојдемево некое теме A во кое веќе сме биле. Делот од мрежата меѓу
првото и второто поминување низ точката A формира крива затворена линија без
точки на самопресекување, т.е. тополошка кружница. Ако
ја отстраниме оваа тополошка кружница од мрежата ни crno
останува мрежа во која кратноста на секое теме повторно е belo
парна. Постапката ја повторуваме се додека од B
првобитната мрежа не остане ништо. crno
Според тоа, првобитната мрежа ја опишуваме како
множество тополошки кружници кои опишуваат иста карта belo
како и самата мрежа. Сега тврдењето следува од теорема 1.
Crt. 2

2
 Обратно, нека претпоставиме дека во мрежата постои теме B со непарна
кратност. Тогаш, делот од мрежата кој се наоѓа во близина на темето B има
непарен број области (види цртеж 2) и истиот не може правилно да се обои во две
бои (Зошто?) ¨

3. ТЕОРЕМА НА ОЈЛЕР ЗА ПОЛИЕДРИ

Во овој дел ќе ги разгледаме Ојлеровите карактеристики за рамнина и сфе-
ра и теоремата на Ојлер за полиедри. Претходно ќе го воведеме поимот за сврзана
мрежа, кој ни е потребен за натамошните разгледувања.
Дефиниција 5. За една мрежа ќе велиме дека е сврзана ако секои две теми-
ња на мрежата можеме да ги поврземе со пат кој е составен од рабови и темиња на
мрежата.
Теорема 3. (Ојлерова карактеристика на рамнина). Нека во рамнината е да-
дена сврзана мрежа M . Ако со t , r и o го означиме бројот на темињата, рабовите
и областите на картата определена со оваа мрежа, соодветно, тогаш
t - r + o = 2. (1)
Доказ. Тврдењето ќе го докажеме со индукција по бројот на рабовите r на
мрежата. Заради поедноставно означување за бројот на темињата, рабовите и об-
ластите на мрежа со i рабови ќе ги користиме ознаките t i , ri и oi , соодветно.
Ако мрежата има еден раб, тогаш t 1= 2 , r1= 1 и o1 = 1, па затоа
t1 - r1 + o1 = 2 ,
т.е. формулата (1) важи.
Нека претпоставиме дека формулата (1) важи за мрежа со i рабови, т.е. де-
ка
t i - ri + oi = 2 . (2)
Да разгледаме мрежа со i + 1 рабови. Ако отстраниме еден раб од мрежата,
тогаш добиваме мрежа со i рабови за која формулата (2) е точна. За отстранетиот
раб можни се два случаи:
а) Двете темиња на отстранетиот раб припаѓаат на мрежата и тогаш за бро-
јот на темињата, рабовите и областите имаме t i +1= ti , ri +1= ri + 1 и oi +1= oi + 1,
соодветно. Сега од (2) следува
t i +1 - ri +1 + oi +1 = ti - (ri + 1) + oi + 1 = t i - ri + oi = 2 .
б) Едното теме на отстранетиот раб припаѓа на новодобиената мрежа и
тогаш за бројот на темињата, рабовите и областите имаме t i +1= ti + 1, ri +1= ri + 1 и
oi +1= oi , соодветно. Сега од (2) добиваме P a
t i +1 - ri +1 + oi +1 = ti + 1 - (ri + 1) + oi = t i - ri + oi = 2 .
A
Според тоа, формулата (1) е точна и за мрежа
со i + 1 рабови, па сега тврдењето следува од
принципот на математичката индукција. ¨ A¢

Crt. 3

3
 Последица 1. (Ојлерова карактеристика на сфера). За секоја сврзана мрежа
M на сферата важи формулата (1), каде со t , r и o се означени броевите на теми-
њата, рабовите и областите на картата определена со мрежата M .
Доказ. Нека на сферата е дадена сврзана мрежа M . Во една од областите
определена со оваа мрежа земаме точка P . Сферата да ја поставиме на рамнина,
така што точката P е дијаметрално спротивна на допирната точка меѓу сферата и
рамнината (цртеж 3).
Низ точката P повлекуваме права a која не е паралелна со рамнината.
Оваа права ги сече сферата и рамнината во точки A и A¢. Јасно, ова пресликување
a : A ® A¢ е биекција меѓу сферата без точката P и рамнината. Притоа мрежата од
сферата преминува во мрежа на рамнината, за која броевите t , r и o остануваат
непроменети. Сега тврдењето следува од теорема 3. ¨
Последица 2. (Теорема на Ојлер за конвексни полиедри). Нека е даден кон-
вексен полиедар. Со t , r и o да ги означиме броевите на темињата, рабовите и
страните на полиедарот. Тогаш, важи формулата (1).
Доказ. Мрежата формирана од темињата и рабовите на полиедарот е сврза-
на. Во внатрешноста на полиедарот земаме произволна точка O и околу неа опи-
шуваме сфера со произволен радиус. Аналогно како во доказот на последица 1, со
помош на прави низ центарот O , конвексниот полиедар го пресликуваме на сферата.
Притоа ова пресликување е биекција, мрежата на полиедарот се пресликува во
мрежа на сферата и броевите t , r и o остануваат непроменети. Сега тврдењето
следува од последица 1. ¨
Забелешка 2. Формулата t - r + o = 2 прв ја докажал
Леонард Ојлер, но само за конвексни полиедри. Покасно оваа
формула е повеке пати воопштувана, се додека францускиот
математичар Анри Поенкаре, кон крајот на XIX век, не докажал
дека за секоја површина бројот t - r + o е константен. Така, на
пример, за торусот, (цртеж 4) важи Crt. 4
t - r + o = 0.
Во чест на Леонард Ојлер константата t - r + o е наречена Ојлерова карак-
теристика за дадена површина.
Пример 1. Фудбалската топка е сошиена од петаголни и шестаголни пар-
чиња кожа и од секое теме излегуваат три раба. Докажете дека бројот на петагол-
ниците е 12 без разлика колкав е бројот на шестаголниците.
Решение. Со p5 и p6 да го означиме бројот на петаголниците и шеста-
голниците, соодветно. Притоа имаме: o = p5 + p6 , 2r = 5 p5+ 6 p6 и 2r = 3t . Од овие
1
три равенства добиваме o = p5 + p6 , r = 2
(5 p5 + 6 p 6 ) и t = 13 (5 p5 + 6 p6 ) . Ако заме-
ниме во формулата (1) добиваме
p 5 + p 6 - 1 ( 5 p5 + 6 p6 ) + 1 ( 5 p5 + 6 p6 ) = 2
2 3
т.е. p5 = 12, што и требаше да се докаже. ¨

4
 Пример 2. Докажете дека за секој конвексен полиедар збирот на триедрите
и триаголните страни е поголем или еднаков на 8.
Решение. Со p3 , p4 , K да го означиме бројот на страните на полиедарот
кои имаат 3 , 4 , K рабови, соодветно, а со t 3 , t 4 , K да го означиме бројот на теми-
њата од кои излегуваат 3 , 4 , K рабови, соодветно. Притоа важат равенствата
o = p3 + p4 + p5 + K
t = t3 + t4 + t5 + K
2r = 3 p3 + 4 p4 + 5 p5 + K
2r = 3t3 + 4t 4 + 5t 5 + K
Ако ги собереме последните две равенки добиваме
4 r = (3 p3 + 4 p4 + 5 p5 + K) + (3t 3 + 4t 4 + 5t5 + K) (3)
Ојлеровата формула можеме да ја запишеме во обликот 4r = 4o + 4t - 8 односно
4 r = 4 (3 p3 + 4 p4 + 5 p5 + K) + 4 (3t 3 + 4t 4 + 5t5 + K) - 8. (4)
Ако од равенството (3) го одземеме равенството (4) добиваме
o = - p3 + p5 + 2 p6 + K - t 3 + t5 + 2 t 6 + K + 8
т.е. p3 + t3 = 8 + p5 + 2 p6 + K + t5 + 2t 6 + K ³ 8 ,
што и требаше да се докаже. ¨
Пример 3. Во рамнината се дадени 5 точки. Дали овие точки можат да се
поврзат, секоја со секоја, со тополошки отсечки кои меѓусебно не се сечат?
Решение. Нека претпоставиме дека петте точки можат да се поврзат на са-
5 ×4
каниот начин. Тогаш имаме сврзана мрежа од 5 темиња и = 10 рабови. Картата
2
определена со оваа мрежа има o = r - t + 2 = 7 области. Бидејќи секои две темиња
од мрежата се поврзани со раб секоја област на картата е ограничена со 3 раба.
Според тоа, за бројот од која следува дека точките не може да се поврзат на
саканиот начин. ¨

4. ПРОБЛЕМ НА ПЕТ БОИ

Во овој дел ќе го разгледаме проблемот на пет бои. Претходно ќе ја докаже-
ме следната лема.
Лема 1. Не постои карта во рамнината која содржи пет области така што
секои две од нив се соседни.
Доказ. Нека претпоставиме дека постои карта која има пет области такви
што секои две од нив се соседни. Во секоја област да избереме по една точка
K1 , K 2 , K 3 , K 4 и K 5 . На работ кој е граница меѓу областите во кои се наоѓаат
точките K1 и K 2 избираме произволна точка M и повлекуваме тополошка от-
сечка која ги поврзува точките K1 и K 2 и минува низ точката M . Постапката ја
повторуваме со останатите девет парови точки и притоа конструкцијата ја
реализираме така што деловите од четирите тополошки отсечки во секоја област
меѓусебно не се сечат. На тој начин повлекуваме тополошки отсечки со кои секои

5
две од точките K1 , K 2 , K 3 , K 4 и K 5 се поврзани меѓу себе и отсечките не се
сечат. Последното противречи на пример 3, што значи дека не постои карта на
која има пет области такви што секои две од нив се соседни. ¨
Забелешка 3. Во следната теорема ќе докажеме дека секоја карта во рамни-
ната, определена со некоја сврзана мрежа може правилно да се обои со пет бои.
Претходно да забележиме дека доволно е тврдењето да го докажиме за карта опре-
делена со мрежа во која кратноста на секое теме е поголема од 2. Навистина, ако
мрежата M со која е определена картата има темиња со кратност 1 или 2, тогаш
истата карта ќе биде определена со мрежата M 1 која се добива од мрежата M со
следните постапки:

® ®

Crt. 5 Crt. 6
а) се отфрла секое теме со кратност 1, заедно со работ кој излегува од тоа
теме (цртеж 5), и
б) наместо два раба кои имаат заедничко теме со кратност 2 се зема еден
раб кој се добива со продолжување на разгледуваните два раба и бришење на те-
мето, (цртеж 6),
и во која кратноста на секое теме е поголема од 2.

Теорема 4. Секоја карта во рамнината може правилно да се обои со пет бои.

Доказ. Според забелешка 3 доволно е тврдењето да го докажеме за случај кога
кратноста на секое теме е поголема од 2. Тврдењето ќе го докажеме со индукција по
бројот на областите n .
За карти кои имаат 5 или помалку области тврдењето е
S1 очигледно.
Нека претпоставиме дека тврдењето е точно за карти кои
S4 S2 имаат n или помалку области.
S
Нека R е карта со n + 1 области. Според задача 3
картата R содржи област S која има помалку од 6 соседни
S3 области. Можни се два случаи:
Crt. 7 а) областа S има 4 или помалку соседни области, и
б) областа S има 5 соседни области.
S3
Нека областа S има точно 4 соседни области S1 , S 2 ,
S S и S
S5 1 3 4 (цртеж 7). Ако ја отстраниме границата меѓу области-
S те S и S добиваме карта R¢ со n области. Според претпос-
1
S4 тавката картата R ¢ може правилно да се обои со пет бои, при
S2
што областите S È S1 , S 2 , S3 и S 4 на картата R ¢ се обоени со
Crt. 8 боите 1, 2, 3 и 4, соодветно. Сега картата R ќе биде правилно
обоена ако сите области освен S и S1 ја задржат бојата со која е
обоена картата R¢, областа S1 остане обоена во бојата 1 и областа S се обои во

6
бојата 5. Аналогно се докажуваат случаите кога S има помалку од 4 соседни
области.
Нека областа S има точно 5 соседни области S1 , S 2 , S 3 , S 4 и S5 (цртеж 8).
Од лема 1 следува дека барем две од нив не се соседни, на пример S1 и S 2 . Да разгле-
даме нова карта R ¢ во која областите S , S1 и S 2 се обединети. Оваа карта има n - 1
област и истата може правилно да се обои со 5 бои. Сега картата R може правилно да
се обои со 5 бои така што секоја област ја задржува својата стара боја, областите S1 и
S 2 ја задржуваат бојата на областа S1 È S2 È S3, што е можно бидејки S1 и S 2 не се
соседни. Областа S има 5 соседни области од кои две се обоени со иста боја, што значи
дека соседните области на S се обоени најмногу со 4 бои. Според тоа, S може да се
обои со петтата боја.
Забелешка 4. Во претходната теорема докажавме дека секоја карта на
рамнината може правилно да се обои во 5 бои. Доста потежок проблем е: дали 4 бои се
доволни за правилно боење на произволна карта во рамнината, поставен од германскиот
математичар Мебијус, во 1840 година. Четириесет години подоцна англискиот
математичар Кемпе во статијата “Како да се обои карта во четири бои”, објавил
“решение” на овој проблем, за кое после десет години англискиот математичар Хивуд
констатирал дека не е точно.
Меѓутоа Хивуд ја искористил идејата на Кемпе да докаже дека произволна
карта во рамнина може правилно да се обои со 5 бои. Проблемот на Мебијус останал
отворен се до 1976 година, кога двајца американски математичари во списанието
“Bulletin of AMS” објавиле соопштение дека проблемот на 4 бои го решиле.

5. ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

Задача 1. На една пољана има три куќи K1 , K 2 , K 3 и три бунари

B1 , B2 , B3 . Дали може секоја куќа да се поврзе со патека со секој бунар, но така
што ниедни две патеки да не се сечат?
Упатство. Постапете слично како во пример 3.
Задача 2. Докажете дека секој полиедар има барем една страна со помалку
од 6 рабови.
Упатство. Претпоставете го спротивното, па докажете ги неравенствата
2 r ³ 6 o и 2 r ³ 3 t . Потоа докажете дека од последните две неравенства се добива
противречност.
Задача 3. Нека во рамнината картата R е поределена со сврзана мрежа во
која кратноста на секое теме е поголема од 2. Докажете дека оваа карта содржи област
која има помалку од 6 соседни области.
Упатство. Постапете слично како во задача 2.

7
Р. Малчески
А. Малчески
ПРЕСЛИКУВАЊА ВО РАМНИ-
НА ПРЕКУ КОМПЛЕКСНИ
БРОЕВИ I
0. ВОВЕД
Во оваа статија, користејќи ги ком-
плексните броеви ќе ги разгледаме слич-
ностите во евклидската рамнина. Исто така со
помош на апаратот на комплексните броеви
ќе ја разработиме и инверзијата, пре-
сликување кое и покрај неговото огромно
значење не се изучува во нашиот образовен
систем.
а) Геометриска интерпретација на
комплексен број
0.1. Со R 2 ја означуваме евклидската
рамнина со декартови координати. Секој
комплексен број z = x + iy е подреден пар
реални броеви ( x , y ) . Бидејќи множеството
подредени парови реални броеви ( x, y ) е во
обратно еднозначно соодветствие со R 2 ,
Crt. 1
добиваме дека на секоја точка A Î R 2 може-
ме да и придружиме комплексен број
z = x + iy , и обратно. За комплексниот број
z кој соодветствува на точката A ќе велиме
дека е нејзин афикс. Ова соодветствие меѓу
комплексните броеви и точките од ев-
клидската рамнина е биекција. Притоа, ре-
алните броеви се пресликуваат на точките од
апцисната оска, а имагинарните на точки од
ординатата. Затоа апцисната оска ја
нарекуваме реална, а ординатната оска ја
нарекуваме имагинарна оска. При вакво
толкување R 2 , природно ја нарекуваме ком-
плексна рамнина, а комплексните броеви
точки од оваа рамнина.
Јасно, точките z и - z се симетрични во
однос на координатниот почеток , а z и z се
симетрични во однос на реалната оска. Име-
но, ако z = x + iy тогаш
- z = (- x ) + i (- y ) и z = x + (- y )i .
Очигледно, комплексниот број z соодветст-
вува на векторот со почетна точка O и крај
во точката z . Јасно, ова соодветствие меѓу
комплексните броеви и векторите на
комплексната рамнина со почеток во O исто
така е биекција. Затоа векторот, кој го
одредува комплексниот број z , ќе го
означуваме со истата буква z .
Со помош на векторската интерпретација
нагледно можеме да ги илустрираме соби-
рањето и одземањето на комплексни броеви.
Според 1.2 добиваме дека бројот z1 + z 2
Crt. 2
соодветствува на векторот, добиен со
собирање на векторите z1 и z 2 (црт. 1).
Векторот z1 - z 2 се конструира како збир на
векторите z1 и - z 2 (црт. 2).
Од досега изнесеното и од црт. 2 следува
дека растојанието меѓу точките z1 и z 2 е
еднакво на должината на векторот z1 - z 2 ,
т.е. еднакво е на | z1 - z2 | . Јасно модулот | z |
е еднаков на должината на радиус векторот на
точката z. Ако ги разгледаме триаголниците
со темиња во точките O, z1, z1 + z2 и
O, z1, z1 - z2 , тогаш е очигледна геометриската
смисла на познатите неравенства
z1 + z2 £ z1 + z2 и z1 - z 2 ³ z1 - z2
за модулот на комплексен број.
1
 0.2. Делење на отсечка во даден однос.
Нека се дадени точките A и B чии афикси
се z1 и z 2 , соодветно, и нека C е точка од
отсечката AB која ја дели AB во однос
l : m , т.е. m AC = l CB . Од AC = z - z1 и
CB = z 2 - z добиваме m ( z - z1 ) = l ( z 2 - z ) .
Според тоа, за афиксот на точката C имаме
lz 2 + mz1
z= .
l +m
Така, на пример средната точка C на
отсечката AB чии крајни точки имаат
афикси a = 1 + i и b = 3 + 5i , има афикс
1×a +1×b (1+ i ) + (3+ 5i )
c= 1+1
= 2
= 1 + 3i .
0.3. Пример. Множеството точки z , кои
ја задоволуваат равенката z - z o = R , е
кружница со радиус R и центар во точката
z o . Имено, z - z o е растојание помеѓу
точките A и B чии афикси се z и z o , соод-
ветно. ¨
б) Тригонометриски запис на
комплексен број
0.4. Аргумент на комплексен број.
Аголот j , кој го зафаќа радиус-векторот на
точката z со позитивната насока на реалната
оска, го нарекуваме аргумент на
комплексниот број z , и за него ја прифаќаме
ознаката j = Arg z , (црт. 3). Аргументот го
Crt. 3
сметаме за позитивен или негативен во за-
висност од тоа, дали истиот е ориентиран од
позитивната насока на реалната оска кон
позитивната или кон негативната насока на
имагинарната оска , соодветно.
За бројот z = 0 аргументот не е опреде-
лен, па затоа во сите натамошни разгледувања
поврзани со аргументот, претпоставуваме,
дека z ¹ 0 .
2
Положбата на точката z во комплексната
рамнина е еднозначно определена како со
нејзините декартови координати x, y така и
со поларните координати r= | z | и
j = Arg z . Овие координати меѓу себе се
поврзани со формулите
x = r cos j , y = r sin j . (1)
За дадена точка z нејзиниот модул е
еднозначно определен, а аргументот со
точност до собирок 2kp , k = 0,±1,±2,... .
Вредноста на аргументот, која го задоволува
условот 0 < Arg z £ 2p ја нарекуваме главна
вредност на аргументот и ја означуваме со
arg z . Во натамошните разгледувања нај-
често работиме со главната вредност на
аргументот.
0.5. Тригонометриски запис на ком-
плексен број. Од формулите (1), кои ги
сврзуваат декартовите и поларните ко-
ординати на точката z , го добиваме така-
наречениот тригонометриски запис на
комплексен број
z =| z | (cos(arg z ) + i sin(arg z )) . (2)
Користејќи го записот (2) за производот
на комплексните броеви:
z1 =| z1 | (cos j 1 + i sin j 1 ) и
z 2 =| z 2 | (cos j 2 + i sin j 2 )
добиваме
z1z 2 =| z1 | × | z 2 | (cos(j1 + j 2 ) + i sin(j1 + j2 )) (3)
Од својствата на множењето на ком-
плексни броеви, дефиницијата на arg и од
z1 z 2 =| z1 z 2 | (cos(arg(z1 z 2 )) + i sin(arg(z1 z 2 )))
следува, дека
arg( z1 z 2 ) = arg z1 + arg z 2 + 2 kp , (4)
за k = 0,±1,±2,... .
Аналогно, од равенството z1 = z 2 z 3 , при
z 2 ¹ 0 , од свијствата на операцијата делење
на комплексни броеви добиваме
z
arg z1 = arg z1 - arg z 2 + 2 kp , k = 0,±1,±2,...
2
0.6. Моаврова формула. Формулите (3) и
(4), за производ на два комплексни броеви, со
помош математичка индукција, лесно се
обопштуваат за конечно многу множители
z1 , z 2 ,...., z n . Имено,
arg (z1z 2 ... zn ) = arg z1 + ... + arg zn + 2kp , (5)
за k = 0,±1, ,... . Специјално, за z1 = ... = zn , | w |= n | z | , arg w =
arg z + 2 kp
, k = 0,±1,±2,...
n
n n n
добиваме | z |= | z | , arg z = n arg z + 2kp , т.е.
k = 0,±1,... односно arg z+2kp arg z +2kp
w = n z = n | z | (cos n
+ i sin n
) (9)
n n
z =| z | (cos( n arg z ) + i sin(n arg z )). (6) Ако во формулата (9) ставиме
Формулата (6) е позната како Моаврова k = 0,1,2,..., n - 1 за w добиваме n различни
формула. вредности w0 , w1 ,..., wn -1 . Ставајќи k = n ,
заради периодичноста на тригонометриските
0.7. Пример. Пресметајте ја разликата
функции повторно го добиваме бројот w0
(- 1 + i 3 ) - (1 + i 3 ) .
9 9
итн. Според тоа, n - от корен од ком-
Решение. Од плексниот број z , има точно n различни
- 1 + i 3 = 2 и arg - 1 + i 3 = ( ) 2p
3
+ 2kp ,
вредности, кои се добиваат од формулата (9)
за k = 0,1,2,..., n - 1 .
за k = 0,±1,... добиваме
(
- 1 + i 3 = 2 cos 23p + i sin 23p . ) 0.9. Пример. Најдете
3
27i 5 .
Решение. Од
Согласно Моавровата формула имаме:
i 5 = i 4 × i = i = cos p2 + i sin p2
(- 1 + i 3 ) 9
(
= 2 9 cos 23p × 9 + i sin 23p × 9 = 2 9 ) добиваме
Аналогно добиваме 3
(
27i5 = 3 27i = 3 27 cos p2 + i sin p2 )
(1 + i 3 ) 9 9
(
= 2 cos 93p + i sin 93p = -2 . ) 9
2kp +
p
2kp +
p
Според тоа, = 3(cos 3 2 + i sin 3 2 )
(- 1 + i 3 ) - (1 + i 3 )
9 9
( )
= 2 9 - - 2 9 = 210 . ¨
= 3(cos
( 4k +1)p
+ i sin
( 4k +1)p
)
6 6
за k = 0,1,2. ¨
в) Коренување на комплексни 0.10. n - ти корени на единицата. Ако
броеви
z = 1, тогаш arg z = 0 и според (9) n - те
0.8. Дефиниција. Нека е даден ком- различни корени на бројот 1 се зададени со
плексен број z ¹ 0 и природен број n . u k = cos 2knp + i sin 2knp , k = 0,1,2,...,n -1. (10)
n - ти корен од z дефинираме како ком- 2p
Ако ставиме u = u1 = cos + i sin 2np , тогаш
плексен број w за кој важи n
од Моавровата формула добиваме
wn = z . (7)
k
u= u , =k 0,1,..., n - 1.
Притоа ја прифаќаме ознаката w = n z . k

Користејќи ја Моавровата формула (6) и Да забележиме дека, во геометриска

тригонометриските записи смисла, при n ³ 3, точките во комплексната
z =| z | (cos(arg z ) + i sin(arg z )) и рамнина чии афикси се n - те корени на еди-
ницата образуваат правилен n - аголник,
w =| w | (cos(arg w) + i sin(arg w))
впишан во единечната кружница и едно теме
добиваме на n - аголникот се совпаѓа со точката чиј
w (cos n(arg w) + i sin n(arg w)) =
n
афикс е z = 1.
= z (cos (arg z ) + i sin (arg z )) 0.10. Пример. Нека
односно n -1
p
Sp = å uk
| w | =| z | и n(arg w) = arg z + 2 kp , (8)
n
k =0
за k = 0,±1,... . Од (4) и (8) добиваме е збирот на p - тите степени на n - те корени
на единицата, n Î N . Докажете дека

3
 ìn, ako n | p г) Експоненцијален запис на
Sp = í комплексен број
î0, ako n /| p.
Решение. Од u k = u k , k = 0,1,..., n - 1 и 0.13. Во досегашните разгледувања го
2p 2p презентиравме тригонометрискиот запис на
u = cos n
+ i sin n
, добиваме комплексните броеви. Во овој дел ќе се задр-
жиме на таканаречениот екпоненцијален
S p = 1 + u p + u 2 p + ... + u ( n -1) p . (11)
запис на комплексните броеви.
p p n m
Ако n | p и n
= m, тогаш u = (u ) = 1 и Теорема. Нека функцијата f : R ® C е
од (11) следува S p = n. дефинирана со
f (a ) = cos a + i sin a , за секој a Î R .
Нека n /| p. Притоа важи u np = 1. Од Тогаш,
n /| p следува u p - 1 ¹ 0, па затоа a) f (a ) ¹ 0 , "a Î R .
b) f (a + b ) = f (a ) f ( b ) , "a , b Î R .
S p = 1 + u p + u 2 p + ... + u ( n-1) p = u np -1 = 0. ¨
u p -1 в) f ( -a ) = 1 , "a Î R
f (a )

0.11. Дефиниција. Комплексниот број u Доказ. а) Нека постои a Î R , таков што

го нарекуваме примитивен n -ти корен на f (a ) = 0 . Според тоа, постои a Î R , таков
што cos a + i sin a = 0 , односно
единицата, ако u n = 1 и ниеден понизок
=f (a ) cos a + i sin a , што противречи на
степен на u не е еднаков на 1.
основниот тригонометриски идентитет

0.12. Пример. Ако uk = u k , k = 0,...,n - 1 cos 2 a + sin 2 a

= 1.
б) За секои a , b Î R важи
се n -те корени на единицата, тогаш u k е
f (a + b ) = cos(a + b ) + i sin(a + b )
примитивен n -ти корен на единицата ако и
= (cosa + i sina )(cosb + i sin b ) = f (a ) f ( b ).
само ако n и k се заемно прости броеви.
Решение. Нека n и k се заемно прости в) За секој a Î R имаме
броеви и да допуштиме дека за некој r < n f (-a ) = cos(-a ) + i sin(-a) = cosa - i sina
(cosa -i sin a )(cosa +i sina ) 1 1
важи u kr = 1. Од Моавровата формула имаме =
cos a +i sin a
=
cosa +i sin a
=
f (a )
1 = ukr = cos 2krn p + i sin 2krn p . Од последното
0.14. Во претходната теорема докажавме
равенство имаме
дека функцијата f ги задоволува
cos 2 krn p = 1, sin 2 krn p = 0.
вообичаените својства на експоненцијалната
Според тоа, kr Î Z и како n и k се функција, па затоа природно е да ја воведеме
n
заемно прости добиваме n | r , што не е ознаката f (a ) = e ia , за секој a Î R . При
можно бидејќи r < n . Значи, u k е при- вакво означување својствата б) и в) од
претходната теорема можеме да ги запишеме
митивен n -ти корен на единицата. во обликот
Обратно, нека u k е примитивен n -ти
e ia e ib = e i (a + b ) (12)
корен на единицата. Да претпоставиме дека -ia 1
најголемиот заеднички делител на n и k е e = . (13)
e ia
d , d > 1. Нека k = k1 d , n = n1 d . Тогаш Ако ги искористиме релациите (12) и (13)
и принципот на математичка индукција,
ukn1 = (u1k ) n1 = u1n1k = u1k1dn1 = u1k1n = (u1n ) k1 =1
тогаш добиваме
што противречи на примитивноста на u k , (e ia ) n = e ina , за n = 0,±1,±2,... . (14)
бидејќи n1 < n. ¨
0.15. Ојлерови формули. Од досега
изнесеното следува дека секој комплексен

4
број z , таков што | z |= 1 и j = arg z може да
се запише во обликот 0.19. Нека со E ја означиме точката чиј
ij афикс е 1. Да ги разгледаме точките A и A'
z = cos j + i sin j = e . (15)
Притоа, чии афикси се a = re iq и a ' = r ' e iq ' ,
pi 3pi соодветно. На производот b = aa' соодвет-
e 2pi = 1, epi = -1, e 2 = i, e 2 = -i . ствува точка B , која ја добиваме како трето
Ако j го замениме со -j добиваме теме на триаголникот OA' B , ако овој
cos j - i sin j = e -ij . (16) триаголник го конструираме така што да биде
сличен со триаголникот OEA .
Од релациите (15) и (16) ги добиваме
познатите Ојлерови формули: Навистина, од сличноста на овие три-
аголници следува дека ÐEOA = ÐA' OB ,
cos j = e i j + e - ij , sin j = eij - e - ij , (17)
2 2 односно arg b = q + q ' . Од исти причини точ-
со чија помош тригонометриските функции но е равенството r : 1 = | b |: r ' , т.е. важи
cos и sin се изразуваат преку екс- b = rr ' , па затоа b = aa' .
поненцијалната функција.
Точката Z чиј афикс е комплексниот
0.16. Од формулите (16) и (22) следува
дека секој комплексен број z ¹ 0 можеме да
го запишеме во обликот
z = re ij , (18)
каде r =| z | и j = arg z . Записот (36) на
комплексниот број z ¹ 0 го нарекуваме
експоненцијален запис на z .
Ако ги искористиме формулите (12) и
(13), тогаш за операциите множење и делење
на комплексни броеви, запишани во
експоненцијален запис, добиваме
Crt. 5

број z = a' се добива со конструкција на

a
триаголник OZA' кој е сличен на триа-
голникот OEA . Навистина, од сличноста на
овие триаголници следува дека az = a ' , па
затоа z = a' , (црт. 4).
a
Ако ја искористиме релацијата
n n -1
a= a a и ги примениме постапките за
конструкција на афиксите за производ и
количник на два комплексни броја последо-
вателно можеме да ги конструираме точките
Crt. 4
..., A-2 , A-1 , E , A1, A2 ,... чии афикси се
z1 z 2 = r1 e ij1 r2 e ij 2 = r1 r2 e i(j1 +j 2 ) , (19) комплексните броеви ..., a -2 , a -1, a 0 , a1 , a 2 ,... ,
r1eij1 соодветно.
e i(j1 -j 2 ) .
z1 r1
= = (20)
z2 r2eij 2 r2 Нека r > 1 и 0 < a < p . Точките
A2 , A3 ,... (црт. 6), чии афикси се комплексни-
Нека z =re ij . Според (15) и (16) до-
биваме z = re -ij . Значи, ако j = arg z , те броеви a 2 , a 3 ,... се добиваат со после-
дователно конструирање на сличните триа-
тогаш - j = arg z . голници OEA1 , OA1 A2 , OA2 A3 ,... .

5
 Ако со оваа постапка, но во обратна
насока ги конструираме сличните триаголни-
ци OEA1 , OA-1 E, OA-2 A-1 , OA-3 A-2 ,... ги
добиваме точките A-1 , A- 2 , A-3 ,... чии
афикси се броевите a -1 , a -2 , a -3 ,... . Ако
n
ставиме r = r , q = na и од овие равенки го
q
елиминираме n добиваме дека r = ra .
Според тоа, сите степени a n лежат на
кривата која во поларни координати е дадена
со претходната релација. Оваа крива во
литературата е позната како логаритамска
(Bernoulli-ева) спирала
Јасно, во претходните разгледувања
модулите на степените растат или опаѓаат по
геометриска, а аргументите по аритметичка
прогресија.
Да забележиме дека, ако r < 1 и
0 < a < p , или r > 1 и -p < a < 0 , тогаш
логаритамската спирала е во спротивна
насока од спиралата дадена на црт. 8, и се
обвиткува околу координатниот почеток Crt. 6
додека q расте. Меѓутоа, ако r < 1 и
-p < a < 0 , тогаш логаритамската спирала го ( z + a )( z + a ) = ( z - a )( z - a ) . Последното
има истиот облик како на црт. 6. равенство можеме да го запишеме во обликот
az + a z = 0 . (2)
ij -ij
1. РАВЕНКА НА ПРАВА Ако a =re , тогаш a = re , па ако
равенките (1) и (2) ги поделиме со a ги
1.1. Нека правата ( p ) не поминува низ добиваме равенките
координатниот почеток и нека точката A , со z = hz + a (3)
афикс a , е симетрична на координатниот
и
почеток O во однос на правата ( p ) . Тогаш,
z =h z , (4)
точката B , со афикс z , припаѓа на правата
a 2ij
( p) ако и само ако OB = OA , т.е. каде h = - = -e . Бројот h го наре-
a
| z =| | z - a | , односно z z = ( z - a )( z - a ) . По- куваме комплексен аглов коефициент за
следното равенство можеме да го запишеме правата ( p ) , а точка A ја нарекуваме
во обликот огледална точка на правата ( p ) . Очигледно
az + a z = a a . (1) секоја права ( p ) , која не минува низ
Ако правата ( p ) минува низ коорди- координатниот почеток е определена со
натниот почеток и точките A и A' , со огледалната точка A , со афикс a = re ij , и
афикси a и a ' , соодветно, се заемно комплексниот аглов коефициент h = -e 2ij , а
симетрични во однос на координатниот
секоја права ( p ) која минува низ координат-
почеток и во однос на ( p ) , тогаш за про-
ниот почеток еднозначно е определена со
изволна точка, со афикс z , од правата ( p ) својот комплексен аглов коефициент. Лесно
важи AB = A' B , т.е. | z + a |=| z - a | , односно се докажува дека и во двата случаи аголот

6
меѓу правата ( p ) и позитивниот дел на z2 - z0 =
z1 - z0
( z2 - z 0 ) ,
z1 - z0
реалната оска е a = j - p2 .
кое е еквивалентно на равенството (7). ¨
Според тоа, важи теоремата.
Теорема. Ако A , со афикс a , е си- 1.4. Последица. Точките z 0 , z1 и z 2 се
метричната точка на координатниот почеток
z 2 - z0
во однос на дадена права ( p ) која не минува колинеарни ако и само ако z1 - z0
ÎR .
низ координатниот почеток и ако j е Доказ. Непосредно следува од последица
ориентираниот агол меѓу реалната оска и 1.3 и својствата на комплексните броеви. ¨
нормалата спуштена од координатниот
почеток кон ( p ) , тогаш ( p ) има равенка (3), z1 - z0
1.5. Забелешка. Бидејќи | h |=
каде h = -e 2ij . Ако ( p ) минува низ z1 - z0
координатниот почеток, тогаш нејзината равенката (5) можеме да ја запишиеме во
равенка е дадена со (4). ¨ обликот
z - z 0 = h ( z - z 0 ) , | h |= 1 (8)
1.2. Теорема. Правата ( p ) која минува
Обратно, секоја равенка од обликот (8) е
низ две различни точки A и B со афикси z 0 равенка на права.
и z1 , соодветно, има равенка Навистина, од | h =| 1 следува дека
z - z0 =
z1 - z0
(z - z0 ) (5) h = e 2ij , за некој j Î [0, p ) . Ако сега ја
z1 - z0
составиме равенката на права која минува низ
и комплексен аглов коефициент
z1 - z0
точките z 0 и z1 = z 0 + e ij , ја добиваме
h= . (6) равенката (8).
z1 - z0
Доказ. Афиксите z 0 и z1 на точките A
1.6. Забелешка. Според теорема 1.1
и B ги заменуваме во равенката (3) и правата која минува низ точката z 0 ¹ 0 и
добиваме z 0 = h z 0 + a и z1 = h z1 + a . Ако координатниот почеток има равенка
ги одземеме последните две равенки за z = hz , h =
z0
= e 2ij (9)
комплексниот аглов коефициент наоѓаме z0
z1 - z0 и истата ги содржи точките чии афикси се
h= , т.е. вбажи равенството (6). Со
z1 - z0 квадратните корени на комплексниот аглов
коефициент h .
замена во 0 h z0 + a
z= добиваме
Навистина, ако во равенката (9) замениме
z1 - z0
=
a z0 - z0 , па ако добиените една од двете вредности на квадратниот корен
z1 - z0
на h , добиваме
вредности за h и a ги замениме во ра-
2
венката (3) ја добиваме равенката (5). ¨ h h = h h = h | h |2 = h × 1 = h
т.е. точките чии афикси се h ја задо-
1.3 Последица. Точките z 0 , z1 и z 2 се
волуваат равенката (9).
колинеарни ако и само ако
z 2 - z0 z2 - z0
= . (7) 1.7. Теорема. Ориентираниот агол j
z1 - z0 z1 - z0
меѓу правите ( p ) и (q ) со комплексни агло-
Доказ. Според теорема 1.2 равенката на
правата ( p ) која минува низ точките z 0 и ви коефициенти h1 = -e 2ij1 и h 2 = -e 2ij 2 ,
h
z1 е дадена со (5). Точките z 0 , z1 и z 2 се соодветно, е даден со формулата e 2ij = h1 .
2
колинеарни ако и само ако z 2 ја задоволува
Доказ. Според теорема 1.1 правите ( p ' )
равенката (5), што значи ако и само ако е
и (q ' ) , нормални на ( p ) и (q ) , со
исполнето равенството
позитивниот дел на реалната оска зафаќаат

7
ориентирани агли j 1 и j 2 , соодветно. 1.10. Пример. Најдете го геометриското
Значи, ориентираниот агол меѓу овие прави е место на точки кои се еднакво оддалечени од
j = j 2 - j 1 и тој е еднаков на аголот меѓу две дадени точки A и B .
Решение. Нека афиксите на точките A и
правите ( p ) и (q ) , како агли со нормални
B се a и b соодветно, и нека точката M со
краци. Сега тврдењето на теоремата следува афикс z припаѓа на бараното геометриско
од релацијата
место. Тогаш од MA = MB следува
h1
= - e 2ij1 = e 2i (j 2 -j1 ) = e 2ij . ¨
h2 - e 2 ij 2 | z - a | 2= | z - b | 2 . Последната равенка е
еквивалентна на равенката
1.8. Равенството j = 0 е еквивалентно со z - a +2 b - b - a ( z - a 2+b ) . Според тоа, бара-
=
p b- a
тавенството h1 = h 2 , а равенството j = 2
е
ното геометриско место е права која минува
еквивалентно со равенството h1 = -h 2 , па низ средината на отсечката AB и е нормална
затоа е точна следната последица. на правата AB . ¨
Последица. а) Две прави се паралелни
ако и само ако имаат еднакви комплексни 2. РАСТОЈАНИЕ ОД ТОЧКА
аглови коефициенти. ДО ПРАВА
б) Две прави се заемно нормални ако и
само ако имаат спротивни комплексни аглови 2.1. Лема. Равенката на права
коефициенти. ¨ z1 - z0
z - z0 = (z - z0 )
z1 - z0
1.9. Пример. Во рамнината се дадени две може да се запише во обликот
различни точки A и B чии афикси се z1 и
Az + B z + C = 0 , C Î R и B = A ¹ 0 . (1)
z 2 , соодветно. Одредете го афиксот p ' на
Обратно, секоја равенка од обликот (1) е
точката P' , симетрична на точката P со равенка на права.
афикс p , во однос на правата AB .
Доказ. Нека е дадена равенката
Решение. Низ точката P повлекуваме
z1 - z0
права l , нормална на правата AB и го z - z0 = (z - z0 ) .
z1 - z0
наоѓаме пресекот P1 на оваа права со правата
Имаме
AB . Сега P1 ( p1 ) е средина на отсечката
z ( z1 - z 0 ) - z ( z1 - z 0 ) + z 0 z1 - z 0 z1 = 0 .
p+ p'
PP ' , т.е. p1 = 2
, односно p ' = 2 p1 - p . Ако последната равенка ја помножиме со i
Правата низ точките A и B има равенка добиваме
z 2 - z1 i( z1 - z 0 ) z - i( z1 - z 0 ) z + i ( z 0 z1 - z 0 z1 ) = 0 .
z - z1 = ( z - z1 ) . (10)
z 2 - z1
Земаме
Комплексниот аглов коефициент на правата
z2 - z1 A = i(z1 - z0 ), B = -i( z1 - z 0 ), C = i( z0 z1 - z 0 z1 )
l е h1 = - , па затоа нејзината равенка е
z2 - z1 и за равенката на правата низ точките A и B
z 2 - z1 со афикси z 0 и z1 добиваме равенка од
z- p = - ( z - p) . (11)
z 2 - z1
облик (1).
Ако ги собереме равенките (10) и (11) го Обратно, нека е дадена равенката (1). Ако
добиваме афиксот p1 на точката P1 : поделиме со A и ставиме h = - BA , a = - CA ,
( p - z1 )( z2 - z1 ) + ( z2 - z1 )( p + z1 )
p1 = (12) тогаш добиваме равенка од облик
2 ( z2 - z1 )
z h z + a, | h=| 1 и според теорема 1.1 е
=
Со замена од (12) во равенката
p=' 2 p1 - p за афиксот p ' на P' наоѓаме: равенка на права. ¨
p ( z2 - z1 ) + z2 z1 - z2 z1 2.2. Дефиниција. Равенката (1) ја на-
p' = .¨
z2 - z1 рекуваме автокоњугирана равенка на права.

8
Р. Малчески, А. Малчески, | 2 z - z1 - z 2 |=| z1 - z 2 | . (1)
Решение. Бидејќи радиусот на круж-
ПРЕСЛИКУВАЊА ВО РАМ- ницата опишана над P1 P2 , како над дија-
НИНА ПРЕКУ КОМПЛЕКСНИ | z1 - z2 |
БРОЕВИ II метар, е R = 2
, а нејзиниот центар P0
е средина на отсечката P1 P2 , со афикс
(Продолжение!)
z1 - z2
z0 = 2
, добиваме дека равенката на
2.3. Нека е дадена права ( p ) со својата
разгледуваната кружница е
автокоњугирана равенка (1) и точка z 0 . z1 + z2 | z1 - z2 |
| z -= | . Ако последната равенка
Ако равенката (1) ја запишеме во обликот 2 2

z= - B z - CA , тогаш комплексниот аглов ја помножиме со 2 ја добиваме ек-

A вивалентната на неа равенка (1). ¨
коефициент на произволна права, нормална
3.3. Пример. Нека A, B и C се три
на ( p ) , е h ' = BA . Значи, равенката на
различни точки во рамнината. Најдете го
правата (q ) која минува низ точката z 0 и е геометриското место на точки кои се ед-
нормална на правата ( p) е накво оддалечени од точките A, B и C .
B Решение. Нека афиксите на точките
z - z0 = ( z - z 0 ) , односно
A A, B и C се a, b и c , соодветно. Според
Az - B z - z 0 A + z 0 B = 0 . (2) пример 1.10 геометриското место на точки
Ако ги собереме равенките (1) и (2), тогаш еднакво оддалечени од точките A и B , B
за пресечната точка на правите ( p ) и (q ) , и C , A и C , се симетралите на отсечките
т.е. за проекцијата на z 0 врз правата ( p ) AB, BC и CA чии равенки се

z- a+ b = - b - a ( z - a 2+b ) (2)
добиваме 2 Az ' = Az 0 - B z 0 - C , односно 2 b- a
Az0 - B z0 - C
z' = 2A
. Според тоа, z - b +2 c = - b -c ( z - b +2 c ) (3)
b -c
Az0 + B z0 + C
z0 - z ' = , a+ c
2A z- 2
= - a -c ( z - a +2 c ) (4)
a -c
па затоа растојанието од точката z 0 до
соодветно. Ќе разгледаме два сучаи.
правата ( p ) , зададена со нејзината авто-
а) Ако точките A, B и C се колине-
коњугирана равенка (1) е
| Az0 + B z0 + C |
арни, тогаш од последица 1.3 следува дека
d ( z 0 , ( p )) = |2 A|
. симетралите на отсечките AB, BC и CA
имаат еднакви комплексни аглови
3. РАВЕНКА НА КРУЖНИЦА коефициенти, а од последица 1.8 следува
дека тие се паралелни. Но, точките A, B и
3.1. Како што знаеме | z - z 0 |= R е ра- C се различни, па затоа и средините на
венка на кружница со центар во точката S , отсечките AB, BC и CA се различни, што
со афикс z 0 , и радиус R . Во овој параграф значи дека не постои точка која ги задово-
лува условите на задачата.
подетално ќе се осврнеме на кружницата во
комплексната рамнина. б) Ако точките A, B и C не се коли-
неарни, тогаш симетралите на отсечките
3.2. Пример. Нека P1 и P2 се произ-
AB, BC и CA се сечат две по две. Ако од
волни точки во комплексната рамнина со
равенката (2) ја извадиме равенката (3) за
афикси z1 и z 2 , соодветно. Докажете дека
афиксот o на пресечната точка O на
кружницата опишана над отсечката P1 P2 , симетралите на отсечките AB и BC
како над дијаметар има равенка добиваме

1
 a a ( c - b ) + bb ( a - c ) + c c ( b - a ) | ( z1 - z2 )( z3 - z 4 ) | + | ( z1 - z4 )( z2 - z3 ) |
o= .
a a 1 =| ( z1 - z2 )( z3 - z4 ) + ( z1 - z 4 )( z 2 - z3 ) |
b b 1
=| - z1z 4 - z2 z3 + z1z2 + z3 z 4 |
c c 1
=| ( z1 - z3 )( z 2 - z4 ) |
Со непосредна проверка се докажува дека
точката O лежи на правата CA . Според т.е. равенството (6) е исполнето. ¨
тоа, бараното геометриско место е точката 3.6. Забелешка. Равенството (6) всуш-
O со афикс o . ¨ ност е познатата теорема на Птоломеј:
Производот на должините на дијагона-
3.4. Забелешка. Во претходниот лите на тетивен четириаголник е еднаков
пример, всушност докажавме дека низ три на збирот од производите на должините
неколинеарни точки A, B и C минува една на спротивните страни.
и само една кружница со центар во точката 3.7. Како што рековме равенката на
O и радиус R =| a - o | , односно докажавме кружницата со центар во точката z 0 и
дека околу произволен триаголник може да
радиус R е | z - z 0 |= R . Меѓутоа, од
се опише кружница чиј центар се наоѓа во
пресекот на симетралите на неговите практични причини пожелно е да се знае
страни. обликот на равенката на кружницата
сличен на оној на автокоњугираната ра-
3.5. Пример. Ако z j , j = 1,2,3,4 се по-
венка на права. Ќе докажеме дека
следователни темиња на тетивен чети-
z z + Az + Az + B = 0, B Î R, AÎC, | A | 2 -B > 0 (8)
риаголник, тогаш
( z1 - z2 )( z3 - z4 ) е равенка на кружница.
( z1 - z4 )( z2 - z3 )
>0 (5) Навистина, ако земеме z 0 = - A и
| z1 - z3 | × | z2 - z4 |= R 2 = z 0 z 0 - B =| A | 2 - B > 0 , и ако заме-
(6)
=| z1 - z2 | × | z3 - z4 | + | z1 - z4 | × | z2 - z3 | ниме во равенката (8) ја добиваме равен-
Решение. Без ограничување на опш- ката z z - z 0 z - z z 0 + z 0 z 0 = R 2 , т.е. равен-
тоста можеме да сметаме дека центарот на
ката | z - z 0 |= R , која е равенка на
опишаната кружница се совпаѓа со
координатниот почеток, а радиусот на кружница со центар во z 0 и радиус R .
кружницата е r . (зошто?). Тогаш, Според тоа, равенката (8) е равенка на
ij j кружница со центар во z0 и радиус
z j = re , j = 1,2,3,4 .
Исто така, можеме да претпоставиме дека R= | A |2 -B .
последователноста на темињата е еквива-
лентна со условот 3.8. Забелешка. Во следниот пример ќе
j 1 < j 2 < j 3 < j 4 < j 1 + 2 kp . (7) дадеме еден аргумент кој ни дава за право
правите и кружниците во комплексната
При направените претпоставки важи: рамнина да ги нарекуваме кружници, а
( z1 - z2 )( z3 - z4 ) (eij1 -eij2 )(eij3 -eij 4 ) кружниците да ги нарекуваме вистински
=
( z1 - z4 )( z2 - z3 ) (eij1 -eij4 )(eij2 -eij3 ) кружници.
j -j j -j j -j j -j 3.9. Пример. (Аполониева кружница).
i 1 2 -i 1 2 i 3 4 -i 3 4
(e 2 -e 2 )(e 2 -e 2 )
= Нека A и B се произволни точки во
j1 -j 4 j1 -j 4 j 2 -j 3 j 2 -j 3
i -i i -i рамнината. Геометриското место на точката
(e 2 -e 2 )(e 2 -e 2 )
M со својство
j -j j -j
sin 1 2 sin 3 4
= 2 2
>0 MA : MB = k , ( k > 0, k ¹ 1)
j -j j -j
sin 1 4 sin 2 3 е кружница. Докажете!
2 2
бидејќи според (7), секоја величина под Решение. Ќе го разгледаме случајот
знакот на синусот е од интервалот (0, p ) . k > 1 . Поставуваме координатен систем
Со тоа е докажано неравенството (5). xOy таков што x - оската се совпаѓа со
Од неравенството (5) следува правата AB , а координатниот почеток се
совпаѓа со средината на отсечката AB .

2
Имаме A(a,0) и B ( - a,0) , т.е. точките A и 3.11. Пример. Определете го заемниот
B имаат афикси z1 = a и z 2 = - a , однос на правата ( p ) и кружницата (K )
соодветно. Ако точката M од чии равенки се
разгледуваното геометриско место има z = z + 3i и | z + 4 - 2i |= 3 ,
афикс z , тогаш од условот на задачата соодветно.
| z - a| Решение. Од равенката на правата ( p)
следува дека k = | z + a|
, односно
добиваме z0 = 3i , а од равенката на
2
z z + a k 2 +1 ( z + z ) + a 2 = 0 . (9) 2
k -1 кружницата (K ) наоѓаме z1 = -4 + 2i и
2
Константите A= a k 2 +1 , B= a 2 го задово- R = 3 . Затоа
k -1
2 |h ( z1 - z0 ) + z1 - z0 | |( -4- 2i + 3i ) + ( -4 + 2i - 3i |
луваат условот | A | -B > 0 , па затоа (9) е d= 2
= 2
2
2

равенка на кружница со центар во | -8|

2
= 2
=4>3=R
z 0= -a k 2 +1 и радиус R = | A | 2 -B = 2ak .
k -1 k 2 -1 што според 3.10 значи дека правата правата
Случајот 0 < k < 1 се разгледува ана- ( p ) и кружницата (K ) немаат заеднички
логно. Деталите ги оставаме на читателот точки. ¨
за вежба. ¨ 3.12. Пример. Нека е дадена кружница
3.10. Заемен однос на права и круж- (K ) : | z - z 0 |= R и точка z1 на неа. Да се
ница. Дадени се права ( p ) и кружница состави равенката на тангентата на
(K ) чии равенки се z - z 0 = h ( z - z 0 ) и кружницата (K ) која минува низ точката
| z - z1 |= R , соодветно. Во центарот на z1 .
кружницата чиј афикс е z1 повлекуваме Решение. Равенката на правата ( p )
која минува низ точките z 0 и z1 гласи
права ( p ' ) нормална на правата ( p ) .
z1 - z0
Нејзината равенка е z - z1 = -h ( z - z1 ) . Ако z - z0 = ( z - z 0 ) . Според тоа, равен-
z1 - z0
ги собереме равенките на правите ( p ) и ката на тангентата ( p ' ) на (K ) повлечена
( p ' ) го добиваме афиксот на пресечната z1 - z0
во точката z1 е z - z1 = - ( z - z1 ) . ¨
h ( z1 - z0 ) + z1 + z0 z1 - z0
точка на овие две прави z* = .
2 3.13. Забелешка. а) Ако (K ) : | z |= 1 е
Според тоа, за растојанието од центарот на единичната кружница и z1 е точка на неа,
кружницата до правата ( p ) добиваме
тогаш равенката на тангентата на (K )
|h ( z1 - z0 ) + z1 - z0 |
d ( z*, z 0 ) =| z * - z 0 |= 2
. повлечена во z1 гласи z + z12 z = 2z1 .
Од досега изнесеното следува: б) Ако A, B, C и D се точки од еди-
|h ( z1 - z0 ) + z1 - z0 | ничната кружница (K ) : | z |= 1 , со афикси
- ако 2
= R , тогаш правата
( p ) е тангента на кружницата (K ) и a, b, c и d , соодветно, тогаш a = a -1,
допирната точка има афикс z * ; b = b -1 , c = c -1 и d = d -1 . Според после-
|h ( z1 - z0 ) + z1 - z0 |
- ако 2
< R , тогаш правата дица 1.8 тетивите AB и CD се паралелни
ако и само ако
( p ) и кружницата (K ) се сечат во две
точки; и (b - a)(d - c ) = (b - a )(d - c ) ,
|h ( z1 - z0 ) + z1 - z0 | што значи ако и само ако ab = cd . Ана-
- ако 2
> R , тогаш правата логно се добива дека тетивите AB и CD се
( p ) и кружницата (K ) немаат заеднички заемно нормални ако и само ако
точки. ab + cd= 0 .

3
 в) Ако A, B, C и D се точки од еди-
ничната кружница (K ) : | z |= 1 , со афикси
a, b, c и d , соодветно, и AB Ç CD = {S} .
Равенките на правите AB и CD се
z + ab z = a + b и z + cd z = c + d ,
соодветно. Ако од последните две равенки
го елиминираме z , за афиксот s на
пресечната точка S добиваме
( a + b )cd - ( c + d ) ab
s=
cd - ab
г) Нека A и B , со афикси a и b , се
точки од единичната кружница, такви што
AB не е дијаметар. Според а) равенките на
тангентите (t A ) и (t B ) се z + a 2 z = 2a и
z + b 2 z = 2b , соодветно.
последните две равенки го елиминираме z
за афиксот s на пресечната точка S
2 ab
добиваме s = a +b
. Доказ. Нека S е произволна директна
д) Нека правата ( p ) ја сече единечната
кружница во точките A и B , со афикси a
и b , и нека M , со афикс m , е произволна
точка од рамнината. Лесно се докажува
дека афиксот c на ортогоналната
проекција C на точката M врз правата
( p ) е зададен со формулата
c= a + b + m - ab m .
2 ìw1 = az1 + b
4. ДИРЕКТНИ СЛИЧНОСТИ
4.1. Дефиниција. Пресликувањето
S : C ® C дефинирано со
w = S ( z ) = az + b, a, b Î C, a ¹ 0 (1)
го нарекуваме директна сличност.
4.2. Теорема. Множеството директни
сличности DS во однос на операцијата
композиција на пресликување е група.
Доказ. Ако S1 ,S 2 Î DS , тогаш
S 1 ( z ) = az + b, a, b Î C, a ¹ 0 и
S 2 ( z ) = cz + d , c, d Î C, d ¹ 0 .
Според тоа,
S1 ( S 2 ( z )) = S1 (cz + d ) = a (cz + d ) + b =
= ( ac) z + (ad + b ), ac, ad + b Î C, ac ¹ 0
т.е. S1 o S 2 Î DS . Значи, множеството DS
е затворено во однос на композицијата на
пресликувања.
4
Нека S1 ,S 2 , S 3 Î DS . Со непосредна
проверка се докажува дека
S1 o ( S 2 o S 3 )( z ) = ( S1 o S 2 ) o S 3 )( z ) ,
за секој z Î C , па затоа
S1 o ( S 2 o S 3 ) = ( S1 o S 2 ) o S 3 )
т.е. важи асоцијативниот закон.
Пресликувањето E ( z ) = z , за секој
z Î C припаѓа на DS и притоа
E o S = S o E = S , за секој S Î DS .
.
Нека S ( z ) = az + b, a, b Î C, a ¹ 0 е
произволна директна сличност. Преслику-
вањето S1 ( z ) = a1 z - ba е директна сличност
и притоа важи S ( S1 ( z )) = S 1 ( S ( z )) , за секој
z Î C , т.е. S -1 = S1 Î DS .¨
Ако од
4.3. Теорема. Секоја директна сличност
е еднозначно определена со два пара
придружени точки.
сличност за која важи S ( z1 )= w1 и
S ( z 2 ) = w2 . Тогаш S ( z )= az + b, каде
a, b Î C, a ¹ 0 се непознати коефициенти
кои треба да ги определиме. Според теоре-
ма 4.2 секоја директна сличност е биекција,
па затоа од z1 ¹ z 2 следува w1 ¹ w1 . Со
замена во S ( z ) = az + b добиваме
í (2)
îw2 = az 2 + b
Решавајќи го системот (2) по непознати a
w1 - w2 z1w2 - z 2 w1
и b добиваме a = z1 - z 2
, a= z1 - z2
и
a ¹ 0 , т.е. коефициентите a и b на
директната сличност S ( z ) = az + b се на-
полно определени со два пара придружени
точки ( z1 , S ( z1 )) и ( z 2 , S ( z 2 )) . ¨
4.4. Теорема. а) Слика на права ( p )
при директна сличност е права ( p ' ) .
б) Паралелни прави при директна слич-
ност се пресликуваат во паралелни прави.
в) Нормални прави при директна слич-
ност се пресликуваат во нормални прави.
Доказ. а) Нека е дадена директната
сличност (1) и правата ( p) со равенка
z = h z + c . Од (1) имаме z = w-b и ако
a
замениме во равенката на правата добиваме
w = ( a h ) w + ac + b - ab h . Сега од | a h |= 1
a a
следува дека слика на права ( p )
директна сличност е права ( p ' )
комплексен аглов коефициент е ah
a B ' , C ' имаат афикси z1 , z 2 , z 3 , w1 , w 2 , w3 ,
Тврдењата под б) и в) непосредно
следуваат од а) и последица 1.8. ¨
4.5. Теорема. Слика на кружница (K )
при директна сличност е кружница (K ' ) .
Доказ. Нека е дадена директната слич-
ност (1) и кружница (K ) чија равенка е
| z - c |= R . Од (1) имаме z = w-b
a равенствата
замениме во равенката на кружницата до-
биваме | w - ( ac + b ) |= | a | R , што значи дека
сликата на кружницата (K ) при дадената
сличност (1) е кружница (K ' ) , чиј центар
има афикс ac + b и истиот е слика на
центарот на кружницата (K ) , а нејзиниот
радиус е еднаков на | a | R . ¨
4.6. Теорема. Ако A, B се произволни
различни точки и A' , B ' се нивните слики
при директната сличност (1) и ако a = re ij ,
тогаш A' B ' = r AB и правите AB и A' B'
формираат ориентиран агол j .
Доказ. Нека z1 , z 2 , w1 , w2 се афиксите
на точките A, B , A' , B ' , соодветно. Тогаш
z 2 - z1 = ABe ia и w2 - w1 = A' B'e ia1 , каде
a и a 1 се аглите кои ги зафаќа реалната
оска со векторите AB и A' B ' , соодветно.
Од равенствата w1 = az1 + b и w2 = az 2 + b
го добиваме равенството
=w 2 - w1 a ( z1 - z 2 ) , т.е. равенството
ia1 i (a +j )
A' B'e = r ABe , од што следува
A' B ' = r AB и j = a 1 - a . ¨
Реалниот број r го нарекуваме кое-
фициент на директната сличност (1), а
аголот j го нарекуваме агол на директ-
ната сличност (1).
4.7. Дефиницвија. За две фигури ќе
велиме дека се директно слични ако по-
стои директна сличност која едната од нив
ја пресликува во другата.
4.8. Последица. Ако ABC и A' B' C ' се
a директно слични триаголници, тогаш
при A' B' : A' C=' AB : AC и ÐA' B ' C ' = ÐABC . ¨
чиј 4.9. Теорема. Нека точките A, B, C , A'
.
соодветно. Триаголниците ABC и A' B' C '
се директно слични ако и само ако
z1 (w2 - w3 ) + z 2 (w3 - w1 ) + z3 (w1 - w2 ) = 0 (3)
Доказ. Триаголниците ABC и A' B' C '
ако и само ако постои директна сличност
(1) за која важи wi = az i + b , за i = 1,2,3 . Од
и ако последните равенства ги добиваме
w1 - w= a ( z1 - z 2 ) и w1 - w= a ( z1 - z 3 ) .
2 3
Ако ги поделиме овие две равенства го
w1 - w2 z1 - z2
добиваме равенството = кое е
w1 - w3 z1 - z3
еквивалентно со равенството (3). ¨
4.10. Дефиниција. За точката z ќе
велиме дека е неподвижна за директната
сличност (1) ако го задоволува условот
z = az + b .
Јасно, ако a ¹ 1 , тогаш директната
сличност (1) има единствена неподвижна
точка чиј афикс е z1 = 1-ba , а ако a = 1 ,
тогаш b = 0 , т.е. директната сличност (1) е
идентичното пресликување и сите точки од
комплексната рамнина се неподвижни.
Точката C со афикс c = 1-ba ја наре-
куваме центар на директната сличност
S ( z ) = az + b .
5. ДВИЖЕЊА
5.1. Во претходнот параграф ги раз-
гледавме директните сличности и дока-
жавме неколку нивни својства. Во овој
параграф ќе се осврнеме наедна важна
класа на директни сличности и ќе дадеме
класификација на овие директни сличности.
5.2. Дефиниција. Директната сличност
S ( z ) = az + b, | a |= 1 ја нарекуваме
движење.
5.3. Теорема. Множеството движења
D во однос на операцијата композиција на
пресликувања е подгрупа од групата
директни сличности DS .
5
 Доказ. Ако S1 , S 2 Î D , тогаш S1(S2 ( z)) = S1( z + d ) = ( z + d ) + b = ( z + b) + d
S 1 ( z ) = az + b, S 2 ( z ) = cz + d , | a |=| d |= 1 . = S2 ( z + b) = S2 (S1( z))
Според тоа, за секој z Î C , т.е. важи комутативниот
S1 ( S 2 ( z )) = S1 (cz + d ) = a (cz + d ) + b закон.
,
= ( ac) z + (ad + b), | ac |= 1 Ако ставиме b = 0 добиваме дека
па затоа S1 o S 2 Î D . Значи множеството 1× z + 0 = E ( z ) Î T .
D е затворено во однос на композицијата Нека S ( z ) = z + b е произволна тран-
на пресликувања. слација. Пресликувањето S 1 ( z ) = z - b е
Ако S1, S2 , S3 ÎD , тогаш S1, S2 , S3 ÎDS, транслација и притоа важи
па затоа S1 o ( S 2 o S 3 ) = ( S1 o S 2 ) o S 3 , т.е. S ( S1 ( z )) = S1 ( S ( z )) = z ,
важи асоцијативниот закон. за секој z Î C , т.е. S -1 = S1 Î D .¨
Ако ставиме a = 1, b = 0 добиваме дека
5.7. Дефиниција. Директната сличност
1× z + 0 = E ( z) Î D . со коефициент 1 и агол p ја нарекуваме
Нека S ( z ) = az + b, | a |= 1 е произволно централна симетрија.
движење. Пресликувањето Според тоа,
S1 ( z ) = 1 z - ba , 1 = 1 =1 S ( z ) = az + b, a , b Î C, a ¹ 0
a a |a |
е централна симетрија ако a = -1 , што
е движење и притоа важи
значи дека централната симетрија има
S ( S1 ( z )) = S1 ( S ( z )) = z , за секој z Î C ,
облик S ( z ) = b - z . Од 4.10 следува дека
т.е. S -1 = S1 Î D .¨ централната симетрија S ( z ) = b - z има
5.4. Дефиниција. Движењето центар со афикс c = b . Во натамошните
2
S ( z) = z + b
разгледувања множеството централни
го нарекуваме транслација. симетрии ќе го означуваме со CS .
5.5. Теорема. Транслација која не е
5.8. Теорема. а) Композиција на две
идентичното пресликување нема непо-
централни симетрии е транслација.
движни точки.
б) Композиција на централна симетрија
Доказ. Непосредно следува од 4.10. ¨ и и транслација е централна симетрија.
5.6. Теорема. Множеството транслации Доказ. а) Нека
T во однос на операцијата композиција на S 1 ( z ) = b - z и S 2 ( z ) = d - z , b, d Î C
на пресликувања е комутативна подгрупа
се произволни централни симетрии. Тогаш,
од групата движења D .
S1 ( S 2 ( z )) = S1 (d - z) = b - (d - z) = z + (b - d )
Доказ. Ако S1 , S 2 ÎT , тогаш
што значи дека композицијата S1 o S 2 е
S 1 ( z ) = z + b, S 2 ( z ) = z + d .
транслација за вектор b - d .
Според тоа,
б) Нека S 1 ( z ) = b - z и S 2 ( z ) = z + d ,
S1 (S 2 ( z )) = S1 ( z + d ) = ( z + d ) + b = z + (d + b),
b, d Î C се произволна централна симе-
па затоа S1 o S 2 Î T . Значи множеството T
трија и транслација, соодветно. Тогаш,
е затворено во однос на композицијата на
S 1 ( S 2 ( z )) = S1 ( z + d ) = b - ( z + d ) = b - d - z
пресликувања.
Ако S1 , S2 , S3 ÎT , тогаш S1 , S2 , S3 ÎD , S 2 ( S1 ( z )) = S 2 (b - z ) = d + (b - z ) = b + d - z
т.е. S1 o S 2 и S 2 o S1 се централни симе-
па затоа S1 o ( S 2 o S 3 ) = ( S1 o S 2 ) o S 3 , т.е.
трии со центри b- d и b+ d , соодветно. ¨
важи асоцијативниот закон. 2 2
Нека S1 , S 2 ÎT , тогаш S1 ( z ) = z + b и 5.9. Дефиниција. За пресликувањето
S 2 ( z ) = z + d . Според тоа, S : C ® C ќе велиме дека е инволуторно
ако тоа е инверзибилно, т.е. постои S -1 и
ако S -1 = S .

6
 5.10. Теорема. Директната сличност, ad + b за агол a 1 + a 2 каде
C чиј афикс е 1- ac
која не е идентитет, е инволуторна ако и
само ако таа е централна симетрија. a 1 и a 2 се аглите на ротациите S1 и S 2 .
Доказ. Од теорема 4.2 следува дека б) Нека S 1 ( z ) = z + b и S 2 ( z ) = cz + d
директната сличност е инволуторна ако и | c |= 1 , c ¹ 1 се произволна транслација и
само ако az + b = z -a b , за секој z Î C , ротација соодветно. Тогаш, од
1 S 1 ( S 2 ( z )) = S1 (cz + d ) = cz + (d + b)
односно ако и само ако a = a
и b = - ba .
следува дека S1 o S 2 е ротација околу C
Последните две равенства се исполнети ако
чиј афикс е d +b за агол a 2 на S 2 .
и само ако a = -1 , па затоа S е инволутор- 1- c
на ако и само ако е централна симетрија. ¨ Понатаму, од
5.11. Последица. Множеството T È CS S 2 ( S1 ( z )) = S 2 ( z + b) = cz + ( d + bc)
во однос на операцијата композиција на следува дека S 2 o S1 е ротација околу C
пресликувања е некомутативна подгрупа од
чиј афикс е d + bc за агол a 2 на S 2 . ¨
групата движења D . 1- c
Доказ. Непосредно следува од теоре-
5.14. Последица. Множеството T È R
мите 4.2, 5.6 и 5.8. ¨
во однос на операцијата композиција на
5.12. Дефиниција. Движењата кои не се пресликувања е некомутативна подгрупа од
транслации ги нарекуваме ротации. групата движења D
Бидејќи за ротацијата S ( z ) = az + b, Доказ. Непосредно следува од 5.12 и
| a |= 1 важи a ¹ 1 заклучуваме дека секоја теоремите 4.2, 5.6 и 5.13. ¨
ротација има центар C со афикс c = b . 5.15. Пример. Дадени се точкита
1- a
M k , k = 1,2,3,4 со афикси zk , k = 1,2,3,4 , соод-
Ако ротацијата има центар C и агол a ,
ветно. Докажете дека
тогаш ќе велиме дека тоа е ротација околу
z 2 - z1 = ±i ( z 4 - z 3 ) (1)
C за агол a . Во натамошните разгле-
дувања множеството ротации ќе го ако и само ако
означуваме со R . Јасно, централните M 1 M 2 = M 3 M 4 и M 1 M 2 ^M 3 M 4 (2)
симетрии се ротации за агол p , па затоа Решение. Од условот (1) имаме
CS Ì R . | z 2 - z1 |=| z 4 - z 3 | , што значи дека
Нека S ( z ) = az + b, | a |= 1 , a ¹ 1 е ро-
M 1 M 2 = M 3 M 4 . Исто така
тација околу C за агол a . Тогаш, инвер-
±i p
зното пресликување S -1 дефинирано со z 2 - z1 = ±i ( z 4 - z 3 ) = e 2 (z 4 - z3 ) ,
-1
S ( z ) = az - ab е ротација околу C за што значи дека бројот z 2 - z1 се добива со
агол -a . ротација на бројот z4 - z3 околу ко-
5.13. Теорема. а) Композиција на две ординатниот почеток за агол ± p2 . Тоа
ротации е ротација или транслација.
б) Композиција на ротација и тран- значи M 1 M 2 ^M 3 M 4 . Според тоа, условот
слација е ротација. (2) следува од условот (1).
Доказ. а) Нека S 1 ( z ) = az + b, | a |= 1 , Обратно, од
a ¹ 1 и S 2 ( z ) = cz + d , | c |= 1 , c ¹ 1 се две M 1 M 2 =| z 2 - z1 | , M 3 M 4 =| z 4 - z 3 | и
ротации. Тогаш M 1M 2 = M 3 M 4
S1 ( S 2 ( z )) = S1 (cz + d ) = a (cz + d ) + b
следува z2 - z1 = reit , z4 - z3 = reis , т.е.
= ( ac) z + (ad + b)
Јасно, ако ac = 1 , тогаш S1 o S 2 е тран- z 2 - z1 = e i (t - s ) ( z 4 - z 3 ) . (3)
слација, а ако ac ¹ 1 таа е ротација околу Сега од втората релација во (2) следува
дека t - s = ± p2 + 2 kp , k Î Z . Со замена во

7
(3) добиваме z 2 - z1 = ±i ( z 4 - z 3 ) . Според 6.3. Последица. Множеството T È H
тоа, условот (1) следува од условот (2). ¨ во однос на операцијата композиција на
пресликувања е некомутативна подгрупа од
6. ХОМОТЕТИЈА групата директни сличности DS .
Доказ. Непосредно следува од дефи-
6.1. Дефиниција. Директната сличност ниција 6.1 и теоремите 4.2, 5.6 и 6.2. ¨
со агол 0 или p , која не е транслација ја 6.4. Теорема. Било кои две хомотетии и
нарекуваме хомотетија. нивната композиција, ако таа не е
Според тоа, директната сличност транслација, имаат колинеарни центри.
S ( z ) = az + b, a , b Î C, a ¹ 0 Доказ. а) Нека
S1( z) = a1z + b1, a1 Î R \ {0,1} и
е хомотетија ако и само ако a Î R \ {0,1} .
Под коефициент на хомотетијата ќе го под- S2 ( z) = a2 z + b2 , a2 Î R \ {0,1}
разбираме реалниот број a, ( a ¹ 0,1) , а не се две хомотетии чии центри се C1 и C 2 ,
бројот a како кај општите директни b b
со афикси c1 = 1-1a и c 2 = 1-2a , соодветно,
сличности. Јасно, централните симетрии се 1 2
хомотетии со коефициент -1 . Од теорема и нека S 2 ( S1 ( z ))= a1 a 2 z + a 2 b1 + b2 е
4.2 следува дека инверзното пресликување хомотетија со центар C чиј афикс е
на хомотетија со коефициент a е a2b1 + b2
1 1- a1a2
. Тогаш,
хомотетија со коефициент a
. Во
b2 a2b1 + b2
натамошните разгледувања множеството -
c2 - c 1- a2 1- a1a2 a1a2 - a2
хомотетии ќе го означуваме со H . c1 - c
= b1 a2b1 + b2
= 1- a2
ÎR
-
6.2. Теорема. а) Композиција на две 1- a1 1- a1a2
хомотетии е хомотетија или транслација. што според последица 1.4 значи дека
б) Композиција на хомотетија и точките C1 , C 2 и C се колинеарни. ¨
транслација е хомотетија.
Доказ. а) Нека 6.5. Теорема. Директната сличност
S1( z) = a1z + b1, a1 Î R \ {0,1} и S ( z ) = az + b правата ( p ) ја пресликува во
S2 ( z) = a2 z + b2 , a2 Î R \ {0,1} паралелна права ( p ' ) ако и само ако таа е
се две хомотетии. Тогаш, хомотетија или транслација.
S 2 ( S1 ( z )) = a1 a 2 z + a 2 b1 + b2 . Доказ. Ако правата ( p ) има комп-
лексен аглов коефициент h , тогаш неј-
Јасно, ако a1a 2 = 1 , тогаш S 2 o S1 е тран-
зината слика ( p ' ) при директната сличност
слација за вектор a 2 b1 + b 2 , а ако a1 a 2 ¹ 1 ,
S ( z ) = az + b има комплексен аглов
тогаш S 2 o S1 е хомотетија со центар C
коефициент h a . Правите ( p ) и ( p ' ) се
a2b1 + b2 a
чиј афикс е 1- a1a2
и коефициент a1a 2 .
паралелни ако и само ако h a = h , т.е. ако и
б) Нека се дадени хомотетијата a
S1( z)= a1z + b1, a1 Î R \ {0,1} и транслацијата само ако a = a , што значи ако и само ако
S2 ( z) = z + b2 . Од S 2 ( S1 ( z )) = a1 z + b1 + b2 , aÎR . Значи, директната сличност
a1 Î R \ {0,1} следува дека S 2 o S1 е хомо- S ( z=
) az + b правата ( p ) ја пресликува во
b1 + b2 паралелна права ( p ' ) ако и само ако таа е
тетија со центар C чиј афикс е и
1- a1 хомотетија или транслација. ¨
коефициент a1 . Од
S1 ( S 2 ( z )) = a1 z + b1 + a1b2 , a1 Î R \ {0,1} (Продолжува!)
следува дека S1 o S 2 е хомотетија со центар
a1b2 + b1
C чиј афикс е 1- a1
и коефициент a1 . ¨

8
Р. Малчески, А. Малчески, Скопје A1 , B1 , C1 да ги означиме подножјата на
нормалите спуштени од точката P кон
ПРЕСЛИКУВАЊА ВО РАМ- правите BC , CA, AB , соодветно. Докажете
НИНА ПРЕКУ КОМПЛЕКСНИ 2
БРОЕВИ III дека PA1 = PB 1 × PC 1 .
Решение. Без ограничување на оп-
(Продолжение!) штоста можеме да претпоставиме дека
дадената кружница е единечна и дека
6.6. Да ги разгледаме кружниците ( K1 ) афиксот на точката P е 1 (зошто?).
Нека афиксите на точките B и C се b
и ( K 2 ) чии равенки се | z - c1 |= R1 и
и c , соодветно. Тогаш, од забелешка 3.13
| z - c 2 |= R 2 , соодветно. г) и д) за афиксите на точките A и A1
Ако R1 ¹ R2 , тогаш пресликувањето 2bc b + c +1- bc
имаме a = b +c
и a1 = 2
, соодветно.
S : C ® C дефинирано со
R2 R1c 2 - R2 c1 За да го определиме афиксот b1 на точката
w = S (z) = z+ (1)
R1 R1 B1 ќе искористиме дека таа лежи на
R2
е хомотетија со коефициент и центар правата AC и дека PB1 е нормална на
R1
b1 - c b1 - c b1 -1 b1 -1
R1c2 - R2c1
. Од два добиваме дека AC . Имаме, a -c
= и a -c
= . Ако
R1 - R2 a -c a -c
R1w - R1c2 + R2 c1 во последните две равенки замениме за a ,
z= и ако замениме во ра-
R2 после средувањето добиваме:
венката на кружницата ( K1 ) ја добиваме ìïb + b 1c 2 = 2c
1
R1w- R1c2 + R2c1 í
равенката R2
- c1 = R1 , која е ïîb1 - b1c 2 = 1 - c 2
еквивалентна на равенката на кружницата од што следува b1 = 1+ 2c - c 2 . Аналогно
2
( K 2 ) . Да забележиме дека за R1 = R 2
наоѓаме c1 = 1+ 2b -b 2 . Според тоа,
пресликувањето (1) е транслација за вектор 2
c 2 - c1 и истото кружницата ( K 1 ) ја 2
пресликува во кружницата ( K 2 ) . PA1 =| 1 - a1 |2 = 14 | bc - b - c +1|2
Аналогно се докажува дека преслику- = 12 | b -1|2 × 12 | c -1|2 =| 1 - b1 | × | 1 - c1 |= PB1 × PC1
вањето S : C ® C дефинирано со
што и требаше да се докаже.. ¨
R2 R1c2 + R2c1
w = S (z) = - R1
z+ R1
(2)
6.8. Според 4.10 и 5.5 директната
R2
е хомотетија со коефициент - R1
и центар сличност која не е идентитет или
транслација има единствена неподвижна
R1c2 + R2 c1
, и дека истото кружницата ( K1 ) точка и тоа е центарот на директната слич-
R1 + R2
ја пресликува во кружницата ( K 2 ) . ност. За правата ( p ) : z = h z + c ќе велиме
дека е неподвижна за директната сличност
Од досега изнесеното следува дека
точноста на следната теорема. S ако S ( p ) = p , т.е. ако директната
Теорема. Кои било две кружници се сличност ја пресликува правата ( p ) во
хомотетични, т.е. постои хомотетија која самата себе. За кружницата (K ) : | z - c |= R
едната ја пресликува во другата. ¨ ќе велиме дека е неподвижна за директната
сличност S ако S ( K ) = K .
6.7. Пример. Нека B и C се точки од
дадена кружница, кои не лежат на еден 6.9. Според теорема 4.5 сликата на
дијаметар, и тангентите на таа кружница во
кружницата (K ) : | z - c |= R при директ-
овие точки се сечат во точката A . Нека P
е произволна точка од кружницата. Со ната сличност w = S ( z ) = az + b е кружница

1
(K ' ) : | z - ( ac + b) |= R× | a | . Според тоа,
кружницата (K ) е неподвижна при
директната сличност ако и само ако | a |= 1
и c= b , што значи ако и само ако S е
1- a
движење кое не е транслација и центарот на
кружницата се совпаѓа со центарот на
движењето.
Со тоа ја докажавме следната теорема.
Теорема. а) Директната сличност има
неподвижна кружница ако и само ако таа е
движење кое не е транслација.
б) За движењето кое не транслација
единствени неподвижни кружници се
кружниците чии центри се совпаѓаат со
центарот на движењето. ¨
6.10. Според теорема 4.4 сликата на
права ( p ) : z = h z + c при директната
сличност w = S ( z ) = az + b е права ( p ' ) :
w = ( a h ) w + b + ac - a bh . Според тоа,
a a
правата ( p ) е неподвижна при директната
сличност S ако и само ако ah = h и
a
b + ac - a bh = c , т.е. ако и само ако a Î R
a
и b + ac - bh = c . Од досега изнесеното сле-
дува дека правата ( p ) : z = h z + c е
неподвижна за директната сличност ако и
само ако a = 1 и b = bh или a ¹ 1 и
b b
2
=h 2
+ c , т.е. ако и само ако S е
транслација и правата ( p ) е паралелна со
векторот на транслација или S е правата S1 S 2 во точките O1 и O2 , кои се
хомотетија и правата ( p ) минува низ
нејзиниот центар.
Crt. 1
Со тоа ја докажавме следната теорема.
2
Теорема. Директната сличност има
неподвижна права ако и само ако таа е
а) транслација и во овој случај непод-
вижни се сите прави кои се паралелни со
векторот на транслација, или
б) хомотетија и во овој случај непод-
вижни се сите прави кои минуваат низ
нејзиниот центар. ¨
6.11. Забелешка. Од доказот на теорема
6.6 следува дека две концентрични
кружници имаат само еден центар на
сличност кој се совпаѓа со центарот на
кружниците (црт. 1), а неконцентрични
кружници може да имаат или еден или два
центри на сличност, во зависност од тоа
дали нивните радиуси се еднакви или не,
соодветно. Во случај кога неконцен-
тричните кружници имаат различни ра-
диуси центарот на сличност на хомоте-
тијата (1) го нарекуваме надворешен
центар на сличност, а центарот на хо-
мотетијата (2) го нарекуваме внатрешен
центар на сличност (црт. 2).
6.12. Забелешка. Споре теорема 6.5
секоја хомотетија произволна права ја
пресликува во права паралелна на неа. Ова
ни овозможува да го определиме центарот
на сличност на хомотетијата во случај кога
имаме неконцентрични кружници ( K1 ) и
(K 2 ) . Низ центарот S1 повлекуваме
дијаметар AB на кружницата ( K1 ) и низ
центарот S 2 повлекуваме радиус S 2 C
паралелен со дијаметар AB (црт. 2). Ако
R1 ¹ R 2 , тогаш правите AC и BC ја сечат
надворешен и внатрешен центар на
Crt. 2
сличност на разгледуваните хомотетии,
соодветно. Ако, пак R1 = R 2 , тогаш правата '
линеарни, точките S12 '
, S 23 , S13 се колине-
AC ќе биде паралелна на правата S1 S 2 , а ' '
арни, и точките S12 , S 23 , S13 се
правата BC ќе ја сече правата S1 S 2 во вна-
колинеарни.
трешниот центар на сличност. Со тоа ја докажавме следната теорема.
Да забележиме дека, ако t е заедничка Теорема. Ако центрите на кружниците
тангента на кружниците ( K1 ) и ( K 2 ) , ( K i ), i = 1,2,3 се неколинеарни и нивните
тогаш ако R1 = R 2 , таа е паралелна со радиуси се меѓусебно различни, тогаш нив-
правата S1 S 2 , а ако R1 ¹ R 2 , таа минува ните центри на хомотетија
' ' '
низ еден од центрите на сличност (зошто?). S12 , S 23 , S13 , S12 , S 23 , S13 лежат на четири
Според тоа, ако R1 ¹ R 2 , тогаш за да ги прави, така што на секоја од нив лежат по
три центри на хомотетија. ¨

6.14. Пример. Да се конструира круж-

ница, која што минува низ дадена точка и
допира две дадени прави.
Решение. Нека се дадени правите (a ) и
(b ) и точката A . Ќе го разгледаме само
случајот кога правите (a ) и (b ) се сечат, а
точката A не лежи на ниедна од правите
(a ) и (b ) и не лежи на симетралите на
аглите што ги образуваат правите (a ) и
(b ) (црт. 4). Останатите случаи ги оставаме
на читателот за вежба.
Crt. 3 Нека S = ( a ) Ç (b) и нека K (O, r ) е
конструирале заедничките тангенти на
( K 1 ) и ( K 2 ) , треба да ги најдеме нивните
центри на сличност и од нив да ги повлечем
тангентите на една од кружниците.

6.13. Да ги разгледаме кружниците

( K i ), i = 1,2,3 чии равенки се | z - ci |= Ri ,
i = 1,2,3, соодветно и Ri ¹ R j , за i ¹ j , а
нивните центри не се колинеарни (црт. 3). Crt. 4
Од доказот на теорема 6.6 следува дека
R1c2 - R2 c1 R2 c3 - R3c2 R1c3 - R3c1 бараната кружница. Бидејќи (K ) ги допира
R1 - R2
, R -R и R1 - R3
се
2 3 правите (a ) и (b ) , нејзиниот центар O
афиксите на центрите на хомотетиите лежи на симетралата (s ) на оној агол
S12 , S 23 и S13 кои ја пресликуваат ( K 1 ) во обрзуван од правите (a ) и (b ) во кој лежи
( K 2 ) , ( K 2 ) во ( K 3 ) , и ( K 1 ) во ( K 3 ) , точката A . Ако H е хомотетија со центар
соодветно. Притоа во S и произволен коефициент, тогаш
R1c3 - R3c1 R1c 2 - R2 c1
- H (a ) = a , H (b ) = b , а H ( K ) = K ќе биде
R1 - R3 R1 - R2 R1 ( R2 - R3 )
R2 c3 - R3c 2 R1c2 - R2c1
= R2 ( R1 - R3 )
ÎR ,
- кружница што ги допира правите (a ) и
R2 - R3 R1 - R2
(b ) . Значи за да ја конструираме
па од последица 1.4 следува дека точките
S12 , S 23 и S13 се колинеарни. Аналогно се кружницата (K ) , најпрво конструираме
'
докажува дека: точките S12 , S 23 '
, S13 се ко- произволна кружница (K ) која ги допира

3
правите (a ) и (b ) . Нека A1 и A2 се пре-
сечните точки на кружницата (K ) со
правата SA . Ако H 1 и H 2 се хомотетии со
центар во S и коефициенти OA : OA1 и
OA : OA 2 , соодветно, тогаш H 1 ( A1 ) = A и
H 2 ( A2 ) = A . Значи, H 1 ( K=
) K'
H 2 ( K ) = K ' ' ќе минуваат низ точката A и
ќе ги допираат правите (a ) и (b ) . Нивните
центри ќе бидат H 1 (O) = O' и H 2 (O) = O' ' .
Според тоа, треба да повлечеме прави пара-
лелни со правите OA1 и OA2 и во
пресеците со правата (s ) ќе ги добиеме
точките O' и O' ' .
Од претходните разгледувања следува
дека задачата има две решенија. ¨
7. ИНДИРЕКТНИ СЛИЧНОСТИ
7.1. Дефиниција. Пресликувањето
S : C ® C дефинирано со
S ( z ) = a z + b, a, b Î C, a ¹ 0 (1)
го нарекуваме индиректна сличност. Во
натамошните разгледувања множеството
индиректни сличности ќе го означуваме со
IS .
7.2. Теорема. Индиректната сличност
S : C ® C дефинирана со (1) е биекција и
нејзиното инверзно пресликување
S -1 : C ® C е дефинирано со
S -1 ( z ) = 1 z - b , a , b Î C, a ¹ 0 ,
a a
при што важи S -1 Î IS .
Доказ. Ако S ( z1 )= S ( z 2 ) ,
a z 1 + b= a z 2 + b , од што следува z1 = z 2 ,
т.е. S е инјекција. Ако w Î C , тогаш за
z= w-b важи
a
S ( z ) = S ( w-b ) = a w- b
a
+b = w
a
т.е. S е сурјекција, па значи тоа е биек-
ција.
4
Пресликувањето S 1 ( z ) = 1 z - b е ин-
a a
директна сличност и притоа важи
S ( S1 ( z )) = S1 ( S ( z )) = z ,
што значи S -1 = S1 Î IS . ¨
7.3. Теорема. Композиција на две инди-
и ректни сличности е директна сличност, а
композицвија на директна и индиректна
сличност е индиректна сличност.
Доказ. Ако S1 , S 2 Î IS , тогаш
S 1 ( z ) = a z + b, a, b Î C, a ¹ 0 и
S 2 ( z ) = c z + d , c, d Î C, c ¹ 0 .
Според тоа,
S1 ( S 2 ( z )) = S1(c z + d ) = a (c z + d ) + b
= (a c ) z + ( a d + b),
ac, a d + b Î C, ac ¹ 0 т.е. S1 o S 2 Î DS .
Значи, композиција на две индиректни
сличности е директна сличност.
Ако S1 Î DS и S 2 Î IS , тогаш
S 1 ( z ) = az + b, a , b Î C, a ¹ 0 и
S 2 ( z ) = c z + d , c, d Î C, c ¹ 0 .
Според тоа,
S1 ( S 2 ( z )) = S1(c z + d ) = a (c z + d ) + b
= (ac ) z + ( ad + b),
ac, ad + b Î C, ac ¹ 0 т.е. S1 o S 2 Î IS . Ана-
логно се докажува дека S 2 o S1 Î IS . Значи,
композиција на индиректна и директна
сличност е индиректна сличност. ¨
(2) 7.4. Директните и индиректните
сличности со едно име ќе ги нарекуваме
сличности. Во натамошните разгледувања
множеството сличности ќе го означуваме
тогаш
со S . Со непосредна проверка се докажува
дека за сличностите во однос на
операцијата композиција на пресликувања
важи асоцијативниот закон. Од претходно
кажаното и од теоремите 6.2, 7.2 и 7.3
следува точноста на следната теорема.
Теорема. Моножеството сличности S
во однос на операцијата композиција на
пресликувања е група. ¨
 7.5. Теорема. Секоја индиректна слич-
ност еднозначно е определена со два пара
придружени точки.
Доказ. Нека S е произволна инди-
ректна сличност за која важи S ( z1 ) = w1 и
S ( z 2 ) = w 2 . Тогаш, S ( z ) = a z + b,
a, b Î C, a ¹ 0 се непознати коефициенти
кои треба да ги определиме. Според тео-
рема 7.2 секоја индиректна сличност е
биекција, па затоа од z1 ¹ z 2 следува
w1 ¹ w 2 . Со замена во S ( z ) = a z + b до-
биваме
ìïw1 = a z 1 + b
í (3)
ïîw2 = a z 2 + b
Решавајќи го системот (3) по непознати
w1 - w2 z1w2 - z 2 w1
a и b наоѓаме a = и b=
z1 - z 2 z1 - z 2
и a¹0, т.е. коефициентите на
индиректната сличност се наполно
определени со два пара придружени точки
( z1 , S ( z1 )) и ( z 2 , S ( z 2 )) . ¨
7.6. Теорема. Слика на права ( p ) при
индиректна сличност е права ( p ' ) .
Доказ. Нека
S 1 ( z ) = a z + b, a, b Î C, a ¹ 0
е индиректна сличност и ( p ) : z = h z + c е
w-b
дадена права. Имаме, z = и ако за-
a
мениме во равенката на правата ( p) до-
биваме дека таа се пресликува во права
( p ' ) чија равенка е
w = ( a h ) w + (b - ach - ab h ) .¨
a a
7.7. Теорема. Слика на кружница (K )
при индиректна сличност е кружница (K ' ) .
Доказ. Нека
S 1 ( z ) = a z + b, a, b Î C, a ¹ 0
е индиректна сличност и (K ) : | z - c |= R е
дадена кружница. Имаме, z = w-b и ако
a постои индиректна сличност од обликот (1)
замениме во равенката на кружницата (K )
добиваме дека таа се пресликува во
кружница (K ' ) чија равенка е
c | R× | a | . ¨
| w - (b + a=
7.8. Теорема. Ако A, B се произволни
различни точки и A' , B ' се нивните слики
каде
при индиректната сличност (1) и ако
a = re ij , тогаш A' B ' = r AB , а ако a и a 1
се ориентираните агли меѓу реалната оска и
правите AB и A' B' , тогаш a + a 1 = j .
Доказ. Нека z1 , z 2 , w1 , w2 се афиксите
на точките A, B , A' , B ' , соодветно. Тогаш,
z 2 - z1 = AB × e ia и w2 - w1 = A' B' × e ia1 , ка-
де a и a 1 се аглите кои ги зафаќа реалната
оска со векторите AB и A' B ' , соодветно.
Од равенствата =
w1 a z 1 + b и
w2 = a z 2 + b го добиваме равенството
w2 - w1 = a ( z 2 - z1 ) , т.е. равенството
ia1 i (j -a )
A' B' × e = r AB × e , од што следува
A' B ' = r AB и a + a 1 = j . ¨
7.9. Дефиниција. За две фигури ќе
велиме дека се индиректно слични ако
постои индиректна сличност која едната од
нив ја пресликува на другата.
Реалниот број r од претходната
теорема го нарекуваме коефициент на
индиректната сличност (1).
7.10. Последица. Ако ABC и A' B' C '
се индиректно слични триаголници, тогаш
A' B' : A' C' = AB: AC и ÐA' B' C ' = -ÐABC . ¨
7.11. Теорема. Нека точките A, B, C ,
A' , B ' , C ' имаат афикси z1 , z 2 , z 3 ,
w1 , w2 , w3 , соодветно. Триаголниците
ABC и A' B' C ' се индиректно слични ако и
само ако
z1 (w2 - w3 ) + z 2 (w3 - w1 ) + z3 (w1 - w2 ) = 0 . (4)
Доказ. Триаголниците ABC и A' B' C '
се индиректно слични ако и само ако
за која важи wi = a z i + b, за i = 1,2,3 .
Според тоа,
5
 w1 - w2 = a ( z1 - z 2 ) и w1 - w3 = a ( z1 - z 3 ) .
Ако ги поделиме последните две равенства
го добиваме равенството
w1 - w2 z1 - z2
w1 - w3
= ,
z1 - z3
кое е еквивалентно со равенството (4). ¨
7.12. Дефиниција. Индиректната
сличност со коефициент 1 ќе ја нарекуваме
индиректна изометрија. Движењата и
индиректните изометрии со едно име ќе ги
нарекуваме изометрии.
Во натамошните разгледувања мно-
жеството индиректни изометрии ќе го
означуваме со II , а множеството изоме-
трии со I . Во врска со изометриите од
претходните разгледувања непосредно
следува точноста на следната теорема.
Деталите ги оставаме на читателот за
вежба.
Теорема. Множеството изометрии I во
однос на операцијата композиција на
пресликувања е група. ¨
7.13. Теорема. Индиректната сличност
е инволуторна ако и само ако е осна
симетрија.
Доказ. Нека индиректната сличност
S :C ® C е инволуторна. Тогаш
-1
S (=
z) S ( z ) , за секој z Î C , па затоа
az + b = 1 z - b , за секој z Î C . Од по-
a a
следното равенство добиваме | a |= 1 и
b = - a . Според тоа, равенката z = a z + b е
b
равенка на права. Да ги разгледаме точката
z и нејзината слика w = S (z ) . За овие две
точки важи w = a z + b , па од пример 1.9
следува дека тие се симетрични во однос на
правата z = a z + b , т.е. S : C ® C е осна
симетрија.
Обратното тврдење непосредно следува
од пример 1.9. ¨
7.14. Точката z е неподвижна за ин-
директната сличност (1) ако и само ако
z = a z + b . Според тоа, z = az + b и со за-
мена во претходната равенка добиваме
z (1 - a a ) = a b + b .
6
Можни се следните три случаи.
1) Ако aa ¹ 1 , тогаш (1) не е изоме-
трија и има една неподвижна точка
z за која од (5) добиваме z = ab + b .
1- a a
2) Ако aa = 1 и ab + b ¹ 0 , тогаш (1) е
индиректна изометрија, но не е осна
симетрија и нема неподвижни точки.
3) Ако aa = 1 и ab + b = 0 , тогаш
b
| a |= 1 и = - a , па од доказот на
b
теорема 7.13 следува дека (1) е осна
симетрија и како =
z az + b
добиваме дека точката z лежи на
оската на симетријата.
Со тоа ја докажавме теоремата.
Теорема. Индиректната сличност која
не е изометрија има единствена непо-
движна точка z = ab + b . Ако индиректната
1- a a
сличност не е осна симетрија, тогаш таа
нема неподвижни точки, а за осната
симетрија единствени неподвижни точки се
точките од оската на симетријата. ¨
7.15. Дефиниција. Ако индиректната
сличност (1) не е изометрија, тогаш не-
подвижната точка a b +b ја нарекуваме
1- a a
центар на разгледуваната сличност.
7.16. Дефиниција. За правата ( p ) :
z = h z + c ќе велиме дека е неподвижна за
индиректната сличност (1) ако S ( p ) = p ,
т.е. ако индиректната сличност ја пре-
сликува правата ( p ) во самата себе. За
кружницата (K ) : | z - c |= R ќе велиме дека
е неподвижна за индиректната сличност
(1) ако S ( K ) = K .
7.17. Теорема. а) Ако индиректната
сличност (1) е осна симетрија, тогаш оската
на симетрија и правите кои се нормални на
неа се единствените неподвижни прави за
(1).
б) Ако индиректната сличност (1) е ос-
на симетрија, тогаш кружниците чии цен-
три лежат на оската на симетрија се един-
ствените неподвижни кружници за (1).
(5)
 Доказ. а) Нека (1) е осна симетрија со A и B лежат во различни полурамнини во
оска ( p ) : z = a z + b , | a |= 1 и b = -a и однос на правата (c) или и двете лежат на
b
правата (c) , тогаш задачата нема решение.
нека (q ) : z = h z + c е произволна права. Ако A Î (c) и B Ï (c) , тогаш задачата има
Од w = a z + b , наоѓаме z = w-b . Ако заме- единствено решение. Центарот O на бара-
a
ната кружница ќе лежи на симетралата на
ниме во равенката на (q ) добиваме отсечката AB и на правата ( p ) која што
w-b = h w-b + c односно w = a w+ b + b - c .
a
минува низ A и е нормална на (c) . Ако
a ha ha ha
точките A и B лежат во иста полурамнина
Правата (q ) е неподвижна за осната си-
во однос на правата (c) и правата AB е
метрија (1) ако и само ако a = h и
ha паралелна со правата (c) , тогаш задачата
b c a има две решенија. Едното решение е круж-
+b - = c . Од = h и | a |= 1 следува
ha ha ha ницата низ точките A, B и M , каде што
h = ± a . Ако h = a , тогаш од b +b - c =c M е пресечната точка на симетралата на
ha ha отсечката AB со правата (c) , а другото е
следува b = c . Ако h = - a , тогаш равен- правата AB , (црт. 5).
ството b +b - c = c е исполнето за секој Нека точките A и B лежат во иста
ha ha полурамнина во однос на правата (c) и
c Î C и ( q )^ ( p ) . правата AB не е паралелна со правата (c)
(црт. 6). Бидејќи бараната кружница
K (O, R ) минува низ точките A и B неј-
зиниот центар ќе лежи на симетралата (l )
на отсечката AB . Нека s l е осна си-
метрија со оска на симетрија (l ) . Според
претходната теорема s l ( K ) = K . Бидејќи

Crt. 5
б) Нека (1) е осна симетрија со оска
( p ) : z = a z + b , | a |= 1 и b = - a и нека
b
(K ) : | z - c |= R е произволна кружница.
Од w = a z + b наоѓаме z = w-b . Ако за-
a
Crt. 6
мениме во равенката на (K ) добиваме
правата (c) е тангента на кружницата
| w - (b + a c ) |= R . Кружницата (K ) е не-
K (O, R ) , од последица 7.10 следува дека
подвижна за осната симетрија (1) ако и
s l (c ) = c ' е тангента на K (O, R) . Ако
само ако c = ac + b , што значи ако и само
правите (c) и (c ' ) не се паралелни, тогаш
ако нејзиниот центар лежи на оската на
симетријата. ¨ задачата се сведува на пример 6.14.
Ако правите (c) и (c ' ) се паралелни,
7.18. Пример. Да се конструира тогаш точката A лежи меѓу нив. Нека d е
кружница, која што минува низ две дадени растојанието меѓу правите (c) и (c ' ) .
точки и допира дадена права.
Решение. Нека се дадени точките A и Кружницата K ( A, d2 ) ја сече симетралата
B и правата (c) . Очигледно, ако точките

7
(s ) во точки O1 и O2 . Бараните кружници b a + b |a | b a + b |a |
- | aa| ( ab +b ) + = - |aa| b a +b +
се K1 (O1 , d2 ) и K 2 (O2 , d2 ) , (црт. 7). ¨ 1- a a a (1-| a|) 1-| a|2 a (1-| a|)
-| a|( b a + b ) + (b a + b|a|)(1+ |a|) b a + ba a b + ba
= = =
7.19. Природно е да се запрашаме, дали a (1-|a|2 ) a (1-|a| 2 ) 1-|a|2
постојат фиксни прави за индиректна т.е. центарот b + ba на индиректната
сличност која не е осна симетрија, т.е. кога 1-|a|2
| a |¹ 1 . сличност (1), која не е изометрија припаѓа
Според теорема 7.6 сликата на правата на правата ( p 2 ) .
Со тоа ја докажавме следната теорема.
Теорема. Индиректната сличност (1),
која не е изометрија, има две заемно
нормални фиксни прави кои минуваат низ
центарот на сличноста. ¨

7.20. Нека (1) е индиректна сличност

која не е изометрија. Правите ( p1 ) и ( p 2 )
a b a - b|a|
чии равенки се z= z+ и
Crt. 7 |a | a (1+|a|)
b a + b| a|
( p ) : z = h z + c при индиректната сличност z = - |aa| z + , соодветно, ги нареку-
a (1-|a|)
(1) е права ( p ' ) чија равенка е
ваме оски на индиректната сличност (1).
w= ( a h ) w + (b - ach - ab h ) . Правите ( p ) Јасно, според теорема 7.19 оските се
a a единствените фиксни прави на инди-
и ( p ' ) се совпаѓаат ако и само ако ah =h ректната сличност која не е изометрија.
a

и b - ach - a b h = c . Од последните две ра-

a 8. ИНВЕРЗИЈА
венства добиваме h 2 = a = a2 , т.е. h1 = a ,
a |a | |a| 8.1. Нека m Î R , m > 0 и a Î C . Раз-
b a -b|a| b a + b|a| гледуваме пресликување I : C \ {a} ® C \ {a}
h2 = - |aa| и c1 = , c2 = .
a (1+ |a|) a (1-|a|) дефинирано со
Значи, индиректната сличност која не е I (z) = a + m . (1)
z -a
изометрија има две фиксни прави ( p1 ) и
i) Ако I ( z1 ) = I ( z 2 ) , тогаш од
( p 2 ) чии равенки се
m m
a+ = a+
a b a - b|a| b a + b| a| z1 - a z 2 -a
z= |a |
z+ и z = - |aa| z + ,
a (1+|a|) a (1-|a|) следува z1 = z2 , т.е. I е инјекција.
соодветно. Од последица 1.8. б) следува m
дека правите ( p1 ) и ( p 2 ) се заемно нор- ii) За w Î C \ {a} , постои z = a +
w- a
мални. Бидејќи таков што I ( z ) = w , т.е. I е сурјекција.
a ab+ b b a - b| a| a b a +b b a - b| a| Сега, од i) и ii) следува дека I е биек-
( )+ = +
| a| 1- a a a (1+| a|) | a| 1-| a|2 a (1+ |a|) ција.
| a|(b a + b ) + (b a - b| a|)(1-| a|)
Дефиниција. Пресликувањето
b a + ba a b + ba
= = = I : C \ {a} ® C \ {a}
a (1-| a|2 ) a (1-|a| 2 ) 1-| a|2
дефинирано со (1) го нарекуваме инверзија
добиваме дека центарот b + ba на инди-
1-|a|2 со центар во a и коефициент m.
ректната сличност (1), која не е изометрија,
припаѓа на правата ( p1 ) . Аналогно, 8.2. Точката z е неподвижна за инвер-
зијата (1) ако и само ако z = a + m , што
z -a

8
значи ако и само ако | z - a |= m . Со тоа ја
докажавме следната теорема.
Теорема. Точката z е неподвижна за
инверзијата (1) ако и само ако припаѓа на
кружницата | z - a |= m .¨

8.3. Дефиниција. Кружницата ( K 0 ) :

| z - a |= m , ја нарекуваме кружница на
инверзијата (1).

8.4. Теорема. Инверзијата е инволу-

торно пресликување.
Доказ. Нека инверзијата е дефинирана
со (1). Тогаш, за секој z Î C важи
m m
I ( I ( z )) = I (a + ) = a+ = z = E ( z)
z -a a+ m - a
z-a

т.е. I 2 = E и како I е биекција имаме

I = I -1 , т.е. инверзијата е инволуторна. ¨

9
Р. Малчески, А. Малчески, Скопје z - z0 = -
z0 - a
( z - z0 ) .
z 0 -a
ПРЕСЛИКУВАЊА ВО РАМ- Пресечните точки на правата (q ) и
НИНА ПРЕКУ КОМПЛЕКСНИ кружницата K0 (O, m ) ги наоѓаме како
БРОЕВИ IV решенија на системот
ì z - z = - z0 - a ( z - z 0 )
ï 0
z 0 -a
í
8.5. Нека O е центар на инверзијата (1), ï| z - a |= m
A е произволна точка од рамнината, î
различна од O , и I ( A) = A' . Афиксите на Една од нив е точката T чиј афикс е
точките O, A и A' нека се a, z и z * , со- m-| z0 - a|2
z1 = z0 + i | z 0 - a|
( z0 - a ) .
одветно. Притоа важи
z * - a = a + m - a = m 2 ( z - a) . Во точката T повлекуваме тангента (t ) на
z -a | z - a|
кружницата K0 (O, m ) , чија равенка гласи
Од последното равенство следува дека
arg( z * - a ) = arg( z - a ) и z1 - a
z - z1 = - ( z - z1 ) .
z1 - a
| z * - a | × | z - a |= m .
Наоѓаме пресек на правите (t ) и OA и ја
Со тоа ја докажавме следната теорема.
добиваме точката B чиј афикс е
Теорема. Секоја точка A различна од
центарот O на инверзијата (1), со z =a+ m .
z0 -a
инверзијата се пресликува во точка A' која Значи, I ( A) = B = A' .
лежи на полуправата OA и таква што
OA × OA' = m . ¨ (2)
8.6. Теорема. Секоја внатрешна точка
на кружницата на инверзијата се пре-
сликува во надворешна точка, и обратно.
Доказ. Ако A е внатрершна точка на
кружницата на инверзија K0 (O, m ) и
I ( A) = A' , тогаш OA < m и од (2) следува
дека OA' > m , што значи дека A' е
надворешна точка за K0 .
Crt. 8
Обратното тврдење се докажува ана-
логно. ¨ Нека A е надворешна точка на
8.7. Да видиме како ќе ја конструираме кружницата K0 (O, m ) . Според теорема
сликата A' на произволна точка A при 8.4 имаме I 2 = E , од што следува следната
инверзијата (1). Нека A , со афикс z0 , е конструкција на точката I ( A) = A' . Низ
внатрешна точка на кружницата на точката A ја повлекуваме тангентата (t )
инверзија K0 (O, m ) . Тогаш, на K0 и ортогоналната проекција од
| z0 - a |2 < m . допирната точка T на (t ) и K0 врз
Равенката на правата OA е правата OA ќе биде точката I ( A) = A' .
z-a =
z0 - a 8.8. Нека точките A и B имаат афикси
( z - a) .
z 0 -a c и b . Афиксите на нивните слики при
Во точката A повлекуваме права (q ) инверзијата (1) се =
c' a + m и
c -a
нормална на правата OA . Нејзината ра-
m
венка е b' = a + , соодветно. Комплексните
b- a

1
аглови коефициенти на правите OA, ww + A1w + A1 w + B1 = 0 ,
OB, AB , OA' , OB ' и A' B' се
каде A1 = Bm - a, B1 = a a - Aam+ Bma .
h1 = c -a , h = b -a , h = b -c , h = h1, Aa + B a + C Aa + B a + C
2 3 4
c -a b -a b -c
Со непосредна проверка добиваме дека
(b - a )(c - a )(b - c )
h5 = h2 , h6 = a a + A1a + A1 a + B1 = 0 , што значи дека
(b - a )(c - a )(b - c )
h2 h h h сликата на правата ( p ) која не минува низ
соодветно. Од = h6 и h1 = h6 и од
4h3 3 5 центарот на инверзијата (1) е кружница која
теорема 1.7 следува дека (црт. 9): минува низ центарот на инверзјата.
ÐOBA = ÐB' A' O и ÐOAB = ÐA' B' O . Од досега изнесеното непосредно
следува точноста на следната теорема.
Теорема. Секоја права што минува низ
центарот O на инверзијата I се пре-
сликува во самата себе, а секоја права која
не минува низ O се пресликува во
кружница која што минува низ O . ¨
8.10. Ако правата ( p ) не минува низ
центарот на инверзијата O , тогаш од
доказот на теорема 8.9 следува дека
центарот O1 на кружницата во која се
пресликува има афикс
Bm
crt. 9 z1 = - A1 = a - .
Aa + B a + C
Со тоа ја докажавме следната теорема. Нека P е ортогоналната проекција на
Теорема. Нека O е центар на инвер- центарот O врз правата ( p ) . Според 2.3
зијата (1), A и B се произволни точки и афиксот на точката P е z0 = Aa - B a - C , па
2A
A' и B' се нивни слики при инверзијата
(1). Тогаш, затоа афиксот на нејзината слика P ' = I ( P )
ÐOBA = ÐB' A' O и ÐOAB = ÐA' B' O . ¨ ќе биде =
z* a - 2 Bm . Од
Aa + B a + C
8.9. Правата ( p ) чија автокоњугирана z *+ a Bm
= a- = z1 заклучуваме дека
равенка е 2 Aa + B a + C
Az + B z + C = 0, C Î R, B = A O1 е средина на OP' .
со инверзијата (1) се пресликува во крива
чија равенка е
Aa + B a + C + Am + Bm = 0. (3)
w- a w- a
Можни се два случаи:
i) Ако Aa + B a + C = 0 , т.е. правата
минува низ центарот на инверзијата, тогаш
од (3) следува дека сликата на ( p ) е права
чија равенка е Crt. 10

Aw + B w + C = 0, C Î R, B = A ,
Од досега изнесеното ја имаме следната
а тоа е правата ( p ) .
конструкција на кружницата I ( p ) кога
ii) Ако Aa + B a + C ¹ 0 , т.е. правата не правата ( p ) не минува низ центарот O на
минува низ центарот на инверзијата, тогаш инверзијата I. Ја определуваме
од (3) следува дека сликата на ( p ) е ортогоналната проекција P на центарот на
кружница чија равенка е инверзијата O врз правата ( p ) и наоѓаме

2
P ' = I ( P ) , (црт. 10 и 11). Конструираме
кружница со дијаметар OP' , со што ја
добиваме кружницата I ( p ) .
Crt. 11
8.11. Пример. Дадени се правите ( p ) и
(q ) . Дали постои инверзија I таква што
I( p) = q ?
Решение. Според теорема 8.9 таква
инверзија постои ако и само ако правите
( p ) и (q ) се совпаѓаат. Притоа, за секоја
инверзија чиј центар припаѓа на ( p ) и
произволен коефициент важи I ( p ) = q . ¨
8.12. Теорема. Ако кружницата K1
минува низ центарот O на инверзијата I ,
тогаш I ( K1 ) е права што не минува низ O .
Доказ. Непосредно следува од теоре-
мите 8.4 и 8.9. ¨
8.13. Пример. Дадени се права ( p ) и
кружница K1(O1 , R ) . Дали постои инвер-
зија I таква што I ( p ) = K1 ?
Решение. Според теорема 8.9 ако ба-
раната инверзија I постои, тогаш нејзини-
от центар O лежи на кружницата
K1(O1 , R ) и правата OO1 е нормална на
правата ( p ) .
Можни се следните три случаи.
i) Правата ( p ) и кружницата K1 се
сечат во точките M и N . Од центарот O1
на кружницата K1 повлекуваме права (q )
нормална на правата ( p ) и во пресекот на
(q ) и K1 ги наоѓаме точките O и O' . Од
дискусијата во 8.10 следува дека
инверзиите I и I1 определени со
кружниците K (O, OM ) и K ' (O' , O ' M ) ги
задоволуваат условите на задачата.
ii) Правата ( p ) и кружницата K1 се
допираат во точката M . Од центарот O1
на кружницата K1 повлекуваме права (q )
нормална на правата ( p ) и во пресекот на
(q ) и K1 ја наоѓаме другата пресечна
точка O . Од дискусијата во 8.10 следува
дека инверзијата I определена со
кружницата K (O, OM ) ги задоволува
условите на задачата.
iii) Правата ( p ) и кружницата K1
немаат заеднички точки. Од центарот O1 на
кружницата K1 повлекуваме права (q )
нормална на правата ( p ) и во пресекот на
(q ) и ( p ) ја наоѓаме точката P , а во
пресекот на (q ) и K1 ги наоѓаме точките
O и P' , така што P' е меѓу O1 и P , (црт.
12). Над OP , како над дијаметар
конструираме кружница, во P'
повлекуваме права нормална на OP и во
нивниот пресек наоѓаме точка T . Од
дискусијата во 8.10 следува дека
инверзијата I определена со кружницата
K (O, OT ) ги задоволува условите на
задачата. ¨
Crt. 12
8.14. Останува да видиме во што ќе се
пресликува кружницата K1(O1 , R ) при
инверзија I ако K1 не минува низ цента-
рот O на I .
Нека е дадена кружницата K1 :
| z - b=| R , која не минува низ центарот на
3
инверзијата (1), т.е. | a - b |¹ R . Ако во Од досега изнесеното следува следната
равенката на кружницата K1 замениме конструкција на кружницата I ( K1 ) кога
m кружницата K1 не минува низ центарот O
z = a+ после еквивалентни тран-
w- a на инверзијата I . Ја повлекуваме правата
сформации добиваме дека кружницата K1 OO1 , ги определуваме пресечните точки
се пресликува во кружница I ( K1 ) чија M , N на K1 и OO1 и наоѓаме M ' = I ( M ) и
равенка е ww + A1w + A1 w + B1 = 0 , каде N ' = I ( N ) . Конструираме кружница над
m (b - a ) M ' N ' како над дијаметар, со што ја
A1 = - a,
R 2 -|b - a| 2 добиваме кружницата I ( K1 ) , (црт. 13).
m 2 + ma (b - a ) + m a (b - a )
B1 =| a |2 - 8.16. Пример. Дадени се кружниците
R 2 -|b - a|2
K1(O1 , R ) и K 2 (O2 , R ) . Дали постои ин-
Со непосредна проверка добиваме дека
верзија I таква што I ( K1 ) = K 2 ?
a a + A1a + A1 a + B1 ¹ 0 , од што следува Решение. Нека равенките на круж-
точноста на следната теорема. ниците K1 и K 2 се | z - c1 |= R1 и
| z - c2 |= R2 , соодветно. Ќе разгледаме пет
случаи.
i) Ако c1 = c2 , т.е. кружниците се
концентрични, тогаш пресликувањето
R1R2
I ( z=
) c1 + е инверзија таква што
z - c1
I ( K1 ) = K 2 . Јасно, c1 е центарот на ин-
Crt. 13 верзијата, R1R2 е коефициентот на ин-
верзијата. Кружницата на инверзија мо-
жеме да ја конструираме ако низ центарот
Теорема. Ако кружницата K1 не ми- повлечеме произволна полуправа и
нува низ центарот O на инверзијата I , искористиме дека пресечните точки со
тогаш I ( K1 ) е кружница која што не кружниците K1 и K 2 се инверзибилни.
минува низ O . ¨ ii) Ако
c1 ¹ c2 , R1 ¹ R2 и | c1 - c2 |¹| R1 - R2 |
8.15. Ако кружницата K1 не минува
тогаш пресликувањето
низ центарот на инверзијата O , тогаш од
R1R2 |( R2 - R1 ) 2 -|c1 - c 2 | 2 |
доказот на теорема 8.14 следува дека
c1R2 - c2 R1 ( R2 - R1 ) 2
центарот O1' на кружницата I ( K1 ) има I( z) = R2 - R1
+
c R -c R
z- 1 2 2 1
m (b - a ) R2 - R1
афикс z1 = - A1 = a - . За афиксите
R 2 -|b - a|2 е инверзија таква што I ( K1 ) = K 2 . Забе-
z1, a и b на точките O1' , O и O1 важи лежуваме дека центарот на инверзијата се
совпаѓа со надворешниот центар на
z1 - a m
= Î R , што според последи- хомотетија, точка 6.6, кој можеме да го
b- a |b - a| 2 - R 2 конструираме на начин опишан во забе-
ца 1.4 значи дека тие се колинеарни. Но, лешка 6.7. За да ја конструираме круж-
правата OO1 е фиксна за инверзијата I , па ницата на инверзија потребно е да поста-
затоа од дискусијата во 8.5 заклучуваме пиме како во пример 8.13.
дека дијаметарот на K1 кој лежи на оваа iii) Ако
c1 ¹ c2 , R1 ¹ R2 и | c1 - c2 |=| R1 - R2 |
права се пресликува во дијаметар на I ( K1 )
тогаш пресликувањето
кој лежи на OO1 .

4
 R1R2 | ( R2 + R1 ) 2 -| c1 - c 2 | 2 | помалиот агол меѓу правите (t1 ) и (t2 )
c1R2 + c 2 R1 ( R2 + R1 ) 2 тогаш ќе велиме дека кружниците K и K *
I( z) = R2 + R1
+
c R +c R
z- 1 2 2 1 се сечат под агол a .
R2 + R1
За кружницата K ќе велиме дека
е инверзија таква што I ( K1 ) = K 2 . Забе- ортогонално ја сече кружницата K * ако
лежуваме дека центарот на инверзијата се
K и K * се сечат под агол од 900 .
совпаѓа со внатрешниот центар на
хомотетија, точка 6.6, кој можеме да го Во теорема 8.2 докажавме дека непо-
конструираме на начин опишан во забе- движни точки при инверзијата I со
лешка 6.7. За да ја конструираме круж- кружница K0 се само точките од K0 , што
ницата на инверзија потребно е да поста- значи дека кружницата K0 е точкасто
пиме како во пример 8.13.
неподвижна за I . Од теорема 8.8 следува
iv) Ако
дека не постои точкасто неподвижна права
c1 ¹ c2 , R1 = R2 = R и | c1 - c2 |< 2 R
за I , но секоја права која минува низ
тогаш пресликувањето центарот на инверзијата е неподвижна за I .
|c - c | 2 | Се поставува прашање дали постојат и
c1 + c2 R2 - 1 2
I( z) = 2
+ 4
други кружници, различни од K0 , кои се
c +c
z- 1 2
2 неподвижни при инверзијата I .
е инверзија таква што I ( K1 ) = K 2 . Забе- Од теорема 8.6 следува дека ако таква
лежуваме дека центарот на инверзијата е кружница K1 :| z - b |= R постои, тогаш таа
средина на отсечката O1O2 , а пресечните мора да ја сече кружницата на инверзија
точки на кружниците K1 и K 2 се K 0 , па затоа таа ќе има две неподвижни
неподвижни, што значи повторно можеме точки. Едната од овие точки да ја означиме
да ја конструираме кружницата на со T и нека нејзиниот афикс е z1 (црт. 14).
инверзија. Сега, од доказот на теорема 8.14 следува
iv) Ако дека K1 :| z - b |= R е неподвижна за
c1 ¹ c2 , R1 = R2 = R и | c1 - c2 |> 2 R
инверзијата (1) ако и само ако
тогаш од теорема 8.4 следува дека не m (b - a )
постои инверзија со саканото својство. ¨ b= a - , односно ако и само ако
R 2 -|b - a| 2
8.17. Од тоа што инверзијата е биекција
следува точноста на следната теорема. m + R 2 =| b - a |2 . Последното равенство е
Теорема. Ако две прави, односно права z1 - a z1 -b
еквивалентно на равенството =- ,
и кружница, односно две кружници немаат z1 - a z1 - b
заеднички точки или се допираат или се па затоа K1 е неподвижна за инверзијата
сечат во две точки, тогаш и нивните слики (1) ако и само ако тангентите на K1 и K0
при инверзија I немаат заеднички точки
или се допираат или се сечат во две точки, повлечени во точката T се заемно
соодветно. ¨ нормални.
Со тоа ја докажавме следната теорема.
8.18. Нека правата ( p ) и кружницата
Теорема. Кружницата K1 , различна од
K се сечат во точките M и N . Ако во
K 0 е неподвижна за инверзијата I ако и
точката M повлечеме тангента (t ) на
кружницата K и со a го означиме
помалиот агол меѓу правите ( p ) и (t ) ,
тогаш ќе велиме дека кружницата K и
правата ( p ) се сечат под агол a .
Нека кружниците K и K * се сечат во
точките M и N . Ако во точката M
повлечеме тангенти (t1 ) и (t2 ) на круж-
ниците K и K * и со a го означиме Crt. 14

5
само ако K1 ортогонално ја сече K0 . ¨
8.19. Теорема. Агол меѓу две прави,
меѓу права и кружница или меѓу две
кружници се запазува при секоја инверзија.
Доказ. Нека инверзијата е дадена со (1)
и нека ( p ) и (q ) се две прави чии ав-
токоњугирани равенки се
Az + B z + C = 0, B = A, C Î R и
A1 z + B1 z + C1 = 0, B1 = A1, C1 Î R
соодветно. Можни се следните случаи.
i) Правите ( p ) и (q ) минуваат низ
центарот на инверзијата. Од доказот на
теорема 8.9 следува дека ( p ) и (q ) се
неподвижни, па затоа аголот меѓу нив се
запазува.
ii) Една од правите, на пример ( p ) ,
минува низ центарот на инверзијата, а
другата, во случајот (q ) , не минува низ
центарот на инверзијата. Од доказот на
теортема 8.9 следува дека правата ( p ) е
неподвижна, а правата (q ) се пресликува
во кружница
B1m
I (q ) :| z - a + |=
A1a + B1 a + C1
Притоа правата ( p ) и кружницата I (q ) се
сечат во центарот на инверзијата чиј афикс
е a . Равенката на тангентата ( q1 ) на
кружницата I (q ) повлечена во точката a е
A1 z + B1 z + C1 - aA1 - aB1 = 0 . Непосредно
се проверува дека за комплексните аглови
коефициенти h1,h2 ,h3 на правите ( p ) ,
h h
(q ) , ( q1 ) важи h1 = h1 . Сега тврдењето на
2 3
теоремата следува од теорема 1.7.
iii) Правите ( p ) и (q ) не минуваат низ
центарот на инверзијата. Од доказот на
теорема 8.9 следува дека сликите на
правите ( p ) и (q ) се кружници чии ра-
венки се
Bm
| z-a+ |=
Aa + B a + C | Aa + B a + C |
B1m
| z-a+ |=
A1a + B1 a + C1 | A1a + B1 a + C1 |
и кружниците I ( p ) и I (q ) се сечат во
центарот на инверзијата чиј афикс е a .
Равенките на тангентите ( p1 ) и ( q1 ) на
6
кружниците I ( p ) и I (q ) повлечена во
точката a се
Az + B z + C - aA - aB = 0 и
A1 z + B1 z + C1 - aA1 - aB1 = 0 ,
соодветно. Непосредно се проверува дека
за комплексните аглови коефициенти
h1,h2 ,h3 ,h4 на правите ( p ) , (q ) , ( p1 ) ,
h h
( q1 ) важи h1 = h3 . Сега тврдењето на
2 4
теоремата следува од теорема 1.7.
Останатиот дел од теоремата се
докажува аналогно, при што покрај теорема
8.9 се користат и теоремите 8.12 и 8.14. ¨
8.20. Пример. Нека правата ( p ) и
кружницата K (O, R ) немаат заеднички
точки. Докажете дека постои инверзија I
таква што I ( p ) и I (K ) се две концен-
трични кружници.
Решение. Низ центарот O на круж-
ницата K повлекуваме права (q ) нормална
на правата ( p ) и нека P = ( p ) Ç ( q ) . Нека
T е произволна точка од K , која не припаѓа
на (q ) , и S е една од пресечните точки на
m| A1 |
. кружницата K1 ( P, PT ) со правата (q ) .
| A1a + B1 a + C1|
Земаме инверзија I со центар во S и
произволен коефициент. Според теоремите
8.9 и 8.14 сликите I ( p ) и I (K ) се
кружници. Да ги определиме нивните
центри.
m| A|
и
Crt. 15
m| A1| Правата ( p ) ортогонално ги сече
,
правата (q ) и кружницата K1 , па од
теорема 8.19 следува дека I ( p ) ортого-
нално ги сече I (q ) и I ( K1 ) . Од теорема 8.9
следува дека I (q ) = q , а од теорема 8.12
следува дека I ( K1 ) е права. Бидејќи
правите (q ) и I ( K1 ) ортогонално ја сечат
кружницата I ( p ) нејзиниот центар O' ' се
наоѓа во пресекот на овие прави. Значи,
O' ' = ( q ) Ç I ( K1) .
Кружницата K ортогонално ги сече
правата (q ) и кружницата K1 , па од
теорема 8.19 следува дека I (K ) орто-
гонално ги сече I (q ) и I ( K1 ) , што значи
дека I (K ) ортогонално ги сече (q ) и
I ( K1 ) . Според тоа, за центарот O' на
кружницата I (K ) важи O' = ( q ) Ç I( K1 ) .
Конечно, O' º O' ' , што значи дека I ( p )
и I (K ) се две концентрични кружници. ¨
8.21. Пример. Следната задача прет-
ходно го решивме со помош на хомотетија,
пример 7.18. Овде истата задача ќе ја
решиме со помош на инверзија.
Пример. Да се конструира кружница,
којашто минува низ две дадени точки и
допира дадена права.
Решение. Нека се дадени точкте A и
B и правата c . Претпоставуваме дека
точките A и B лежат во иста полурамнина
во однос на правата c и дека правата AB
не е паралелна со правата c .
Нека I е инверзија со центар во A и
Crt. 16
2
коефициент AB . Тогаш, I ( B ) = B и I (c) е
кружница K1 која што минува низ точката
A . Бараната кружница K минува низ
точката A , па затоа I (K ) ќе биде права
која минува низ точката B и ја допира
кружницата K1 , т.е. тоа ќе биде тангентата
на кружницата K1 повлечена од точката
B . Од досега изнесеното ја имаме следната
конструкција (црт. 16).
- Избираме инверзија I со центар во
2
A и коефициент AB .
- Констрираме кружница K1 = I(c )
- Од точката B повлекуваме тан-
генти (t ' ) и (t ' ' ) на кружницата
K1 .
- Бараните кружници се кружниците
K ' = I(t ' ) и K ' ' = I(t ' ' ) . ¨
Литература
1. Volenc, V.: Analitička geometrija u kom-
pleksnim koordinatima I, II, III, Matema-
tičko-fizički list, 186, 187,188, Zagreb,
1996/97
2. Карамата, Ј.: Комплексан број, са
применом на елементарну геометрију,
Научна књига, Београд, 1950
3. Моденов, П.Ц.: Задачи по геометрии,
Наука, Москва, 1979
4. Самарџиски, А.: Хомотетија, инвер-
зија и задачите на Аполониј, ПМФ,
Скопје, 1988
5. Тонов, И.К.; Сидеров, П.Н.: Прило-
жение на комплексните числа в гео-
метрията, София, 1981
7
Ристо Малчески
Скопје

ПРОБЛЕМ НА ПАРКЕТИРАЊЕ
Кај старите култури, особено египетската, се истакнуваат градбите со
богата орнаментика. Арапите смилсата за орнаменти ја наследиле од Египќаните,
но тие и понатаму ја усовршувале за што сведочат арабеските на прекрасните
арапски градби од средниот век. Со пропаста на арапската држава, а потоа и
застојот во развитокот на арапската култура се губи и важноста на орнаментите
при украсување на градбите, па затоа денешните ретки орнаменти во поголемиот
дел од случаите се копии на орнаментите од стариот и средниот век.
Тежнеењето ѕидовите и подовите де се украсуваат со геометриски фигури
всушност е причина за појава на проблемот на паркетирање, т.е. проблемот како
може рамнината или некој нејзин дел да се подели на геометриски фигури, кои це-
лосно и еднократно би ја покривале, но при некои услови, кои фигурите треба да
ги задоволуваат во врска со нивниот облик, вид и распоред.
Пред да преминеме на разработка на проблемот на паркетирање ќе дадеме
дефиниции на неколку основни поими.
Под паркетирање се подразбира покривање на рамнината, или определен
нејзин дел со геометриски фигури, така што се исполнети следните услови:
- меѓу фигурите нема празнини, и
- фигурите немаат заеднички точки, освен точките на рабовите.
Сликата која се добива на овај начин се нарекува паркет.
Во нашите разгледувања ќе се осврнеме на паркетирањето со помош на
многуаголници. Во врска со ваквото паркетирање ги воведуваме следните поими.
Точката во која при паркетирањето се совпаѓаат два соседни многуагол-
ници ја нарекваме теме на паркетирањето. Ако сите агли при едно теме се
еднакви, тогаш темето ќе го нарекуваме правилно. За две темиња ќе велиме дека
се складни, ако аглите при темињата се два по два складни и ако тие околу теми-
њата се подредени во ист или обратен редослед.

2. Претворање на “грчкиот крст” во квадрат

Фигурата составена од пет складни квадрати со страна

a , како што е прикажано на цртеж 1, е таканаречениот “грчки
крст”. Следната задача потекнува уште од древна Индија.
Задача 1. Да се подели грчкиот крст на делови од кои
може да се состави квадрат. Crt. 1
Решението на задачата е дадено на црт. 2. Иако црте-
жот зборува сам за себе, сепак постои можност очите да не
B
излажат. Во случајот е неопходен строг доказ, што ние овде и
ќе го направиме. За таа цел ќе докажеме дека: A

i ) четириаголникот ABCD е квадрат, и

ii ) квадратот ABCD може да се состави од петте де- C

лови на кои грчкиот крст се распаѓа после повлекувањето на D

отсечките AB , BC , CD , DA .
Crt. 2
 Навистина, користејќи ја питагоровата имаме
AB = a 2 + (2a) 2 = a 5 = BC = CD = DA ,
што значи дека четириаголникот ABCD е ромб. Бидејќи триаголниците добиени
со поврзување на точките A, B, C и D на црт. 2 се складни, (тие се правоаголни,
со еднакви агли и една катета со должина a ) заклучуваме дека ÐA = 90 0 , т.е
ABCD е квадрат. Од претходно изнесеното следува дека важи и ii ) , При што
квадратот го формираме како што е покажано со стрелките на црт. 2.
Меѓутоа, работата на претворањето на грчкиот крст во квадрат не е завр-
шена. Во математиката се тежнее кон изнаоѓање на подобро, поелегантно решение.
Затоа следната задача се надоврзува на задача 1.
Задача 2. Да се подели грчкиот крст на 4 делови,
така што од нив да може да се состави квадрат.
Решението на задача 2 ќе го дадеме со примена на
паркет составен од складни копии на грчкиот крст (црт. 3).
При внимателно набљудување на црт. 3 забележуваме дека
центрите на грчките крстови се рамномерно распоредени
на рамнината. На црт. 4 тие центри се означени и низ нив
се повлечени прави. На тој начин е добиена квадратна мре-
жа. Навистина, како и во задача 1 од питагоровата теорема Crt. 3
следува дека добиените четириаголници се со страна
( 2a + 3a ) 2 + ( a2 + 2a ) 2 = a 5 , т.е. тие се ромбови. Слично, како и во претходниот
2

доказ се докажува дека аголот во едно од темињата на овие ромбови е 90 0 , што

значи дека ромбовите се квадрати.
Со оваа мрежа секој од грч-
ките крстови е поделен на четири
делови: 1,2,3 и 4. Од друга страна,
рабовите на грчките крстови го делат 1 1¢ 4¢ 2
секој квадрат на мрежа од четири де- 4 2 3¢ 3
лови 1' , 2' , 3 ' и 4' . Јасно, 1 и 1' ; 2 и 3 1¢ 4¢ 2¢ 4 1

2' ; 3 и 3' ; 4 и 4' се складни.

Со тоа задачата е решена, т.е.
грчкиот крст е поделен само на
четири делови од кои е составен Crt. 4 Crt. 5
квадрат, наместо на пет делови, како во
задача 1.
Интересно е да се забележи дека при оваа поделба на грчкиот крст сите
четири делови се складни. Меѓутоа, паркетот наметнува повеќе можности за подел-
ба на грчкиот крст на четири дела.
Ќе го направиме го следниот експеримент. Ја цртаме квадратната мрежа
од црт. 4 на проѕирна фолија, ја ставаме фолијата на паркетот од црт. 3 и истата ја
поместуваме. Така можеме да добиеме различни решенија на задача 2. Едно од
нив е прикажано на црт. 5.
Забелешка. До сега не е познато дали може грчкиот крст да се подели на
помалку од четири дела така, што од нив може да се состави квадрат.

2
 3. Доказ на Питагоровата теорема со помош на паркет

Задача 3. Триаголникот ABC е правоаголен со ка-

тети BC и CA , чии должини се a и b , соодветно и хипо- B
тенуза AB со дожина c . Квадратите K a , K b и K c , се кон- Kc
c b Kb
струирани над страните BC , CA и AB , (црт. 6) соодветно. a
Ќе докажеме дека збирот на плоштините на квадратите K a A K C
a
и K b е еднаков на плоштината на квадратот K c .
Решението на задачата може да се изведе на повеќе Crt. 6
добро познати начини. Еден од нив се сведува на користење
на паркет направен од складни копии на квадратите K a и K b , како што е
прикажано на црт 7.
На црт. 8 е конструирана решетка на овој паркет. Решетката се состои од
прави паралелни на правите AB и BD . Слично, како и кај грчкиот крст можеме
да докажеме дека:
i ) Решетката на црт. 8 е квадратна, при што квадра-
тите на решетката се складни со квадратот K c .
ii ) Квадратот ABDE со линиите на решетката е Kb
Ka
поделен на пет делови 1,2,3,4,5. Квадратот EFGH е поделен
на деловите 1 , 2' и 3' , а квадратот CBIG на деловите 4' и 5 ,
така што деловите 2 и 2' ; 3 и 3' ; 4 и 4' ; 5 и 5' се складни. Crt. 7
Според тоа, од i ) и ii ) сле-
дува дека од деловите на квадратите
K a и K b може да се состави 5¢
A 4 E 3¢ 4¢
квадратот K c . Значи: F 3
B2 1 2¢ 1
Збирот на плоштините на 5 4¢
C 3¢
2¢ H 5 2
4
квадратите над катетите во пра- I G D 3
воаголен триаголник е еднаков на
плоштината на квадратот над Crt. 8 Crt. 9
хипотенузата.
Да забележиме дека, како и при решавањето на задача 1 и овде на фолија
може да се нацрта квадратна мрежа од цртеж 8. Кога таа фолија ќе се стави на
паркетот од цртеж 7 и ќе се придвижи по хартијата, се добиваат различни начини
на поделби на квадратот ABDE на делови од кои можат да се состават квадратите
K a и K b . Еден таков начин е даден на црт. 9. Притоа квадратот ABDE е транс-
латиран од првобитната положба на црт. 8 така што темето A е поместено во цен-
тарот на квадратот EFGH . Ова поделба е интересна бидејќи квадратот K a не е
поделен, а квадратот K b е поделен на четири складни делови.

4. Примена на паркетирањето во алгебрата

Во продолжение ќе покажеме како паркетирањето може да ни послужи за

откривање на некои врски меѓу различните математички дисциплини. За таа цел
ќе разгледаме неколку задачи.

3
 Задача 1. Претстави го бројот 11 како збир на два броја x и y , така да
производот xy е максимален.
Решението на оваа задача може да се добие така што задачата ќе ја преве-
деме на “јазикот на геометријата”. Имено, производот xy на броевите x и y
можеме да ги сметаме за плоштина на правоаголник со страни x и y . Перимета-
рот на овој правоаголник е 2( x + y ) = 22 . Според тоа, задачата 1 може да се пре-
формулира на следниот начин:
x y x y=x
D C CD
Задача 1'. Од сите правоа- y
y=x x
голници со периметар 22 да се најде x
оној чија плоштина е максимална. x
Задачата ќе ја решиме кори- x y=x
y
стејќи го паркетирањето. Паркети- A B A y=x B
y x x
раме квадрат ABCD во кој имаме
четири копии на правоаголник со Crt. 12 Crt. 13
страни x и y . На црт. 12 е дадено
паркетирање на квадратот ABCD во случај кога x ¹ y , на пример x > y , а на
црт. 13 кога x = y . Во првиот случај паркетот, покрај четирите правоаголници со
страни x и y го содржи и квадратот со страна x - y . Според тоа, плоштината xy
2
е помала од четвртината плоштина на квадратот ABCD : xy < 114 , за x ¹ y
Во вториот случај, правоаголниците со страни x и y се квадрати, т.е.
четирите квадрати со страните x = 11 го покриваат квадратот ABCD . Со други
2
2
зборови xy = 11 , за x = y .
4
Од досега изнесеното следува: од сите правоаголници со даден периметар
22, квадратот има најголема плоштина. Со тоа ја решивме задачата 1', со што е
решена и задачата 1. Имено, производот на броевите x и y чиј збир е 11 е
максимален кога собироците се еднакви, т.е. x = y = 11 .
2
Максималната вредност на производот xy е еднаков
( 112 )2 = 1214 .
12
на 22
Задача 2. Најди формула за пресметување на збирот
S n = 12 + 2 2 + 4 2 + 8 2 + ... + (2 n -1 ) 2 , каде n = 1 ,2 , ... 42
Задачата ќе ја решиме со паркетирање на пригодно
избрана геометриска фигура. Квадратите
12 , 2 2 , 4 2 , ...., ( 2 n -1 ) 2
можат да се толкуваат како плоштини на квадрати со страни (2n -1 ) 2
1 , 2 , 4 , ...., 2 n-1 , соодветно. Од овие квадрати може да се
конструира фигурата прикажана на црт. 14.
Оваа фигура може да се дополни до правоаголен
Crt. 14
DABC со катети со должини 2 n , (црт. 15). Притоа се иско-

4
ристени правоаголни триаголници со плоштини
12 2 2 2 ( 2n -1 ) 2
A , 12 , 22 , 42 ..., 2
2
.
22 Сега паркетирањето ни овозможува да ја пресме-
22 2 таме плоштината на DABC на два начина. Од
едната страна имаме
42 42
2 PDABC = BC× AB
2
= 2 n ×2n
2
= 2 2n-1 (1)
и
(2 n -1 2
)
(2 n-1 )2
2
[ ]
é2 2 2
PDABC= 12 + 22 +...+ ( 2n-1)2 + ê1 + 1 + 2 + ...+
ë2 2 2
( 2n-1 )2 ù
2 ú
û
(2)

B C
т.е. PDABC = 32 [12 + 22 + 42 +...+ ( 2n-1)2 ] + 12 од што
Crt. 15
следува
2 2 2 2 n -1 2 22 n -1 .
S n = 1 + 2 + 4 + 8 + ... + (2 ) = 3
Забелешка. Црт. 15 ни овозможува лесно да го определиме збирот
1 + 2 + 4 + ... + 2 n-1 .
Имено, DABC е рамнокрак. Страната BC на DABC е со должина 2 n , а
страната AB е поделена на отсечки со должини 1, 1, 2 , 4 , ... , 2 n -1 .
Бидејќи AB = BC добиваме 1 + ( 1 + 2 + 4 + ... + 2 n -1 ) = 2 n т.е.
1 + 2 + 4 + ... + 2 n-1 = 2 n - 1 .

5. Паркетирање на рамнината со помош на правилни полигони

Да ја разгледаме следната задача: Да се најдат сите паркетирање на

рамнината со помош на правилни многуаголници, кои може да имаат различен
број на страни, но сите имаат иста должина на страна и сите темиња
меѓусебно се складни.
На десната страна на следниот цртеж се дадени две паркетирања кои ги
задоволуваат условите на претходната задача.
Решение. Јасно, при паркетирањето збирот на аглите во секое теме е
еднаков на 360 0 , а внатрешниот агол на секој правилен n -аголник е еднаков на
( n - 2)×1800
n
.
Нека претпоставиме дека паркетирањето е реализирано со еден правилен
многуаголник и нека секое теме е заедничко за точно k многуаголници. Според
( n -2)×1800
тоа, ја добиваме равенката k n
= 360 0 , k, n Î N која е еквивалентна на ра-
венката 1 + 1 = 1 , k, n Î N , т.е. на равенката
k n 2
k = 2+ 4 , k, n Î N . (1)
n -2
Од последната равенка следува (n - 2) | 4 , па затоа n - 2 = 4 или n - 2 = 2
или n - 2 = 1 , што значи

5
 (n, k ) Î {(3;6), (4;4), (6,3)} .
Значи, при претпоставка дека паркетирањето е извршено со еден правилен
многуаголник добиваме дека тоа е можно со рамностран триаголник, квадрат или
правилен шестаголник. Лесно се проверува дека и во трите случаи имаме
паркетирања, кои им биле познати уште на Питагорејците.
Нека претпоставиме дека во паркетирањето учествува повеќе од еден
правилен многуаголник. Бидејќи збирот на по еден внатрешен агол на правилните
триаголник, четириаголник, петаголник и шест аголник е еднаков на
60 0 + 900 + 1080 + 120 0 = 3780 > 360 0
добиваме дека во ваквото паркетирање може да учествуваат најмногу три
различни видови на правилни многуаголници.
Прво да го разглeда-
ме случајот кога во паркети-
рањето учествуваат два вида
правилни многуаголници.
Ако со n1 и n2 го означиме
бројот на страните на секој од
овие многуаголници и ако во
секое теме имаме по k1 и k 2
многуаголници, тогаш ана-
логно на случајот кога во пар-
кетирањето учествува еден
правилен многуаголник ја до-
биваме равенката
(n1 - 2)×1800 ( n2 -2)×1800
k1 n1
+ k2 n2
= 360 0 ,
која е еквивалентна на равенката
k1 ( 12 - 1 ) + k (1
n1 2 2 - 1)
n2
= 1. (2)
Прво да забележиме дека, заради симетричноста на равенката (2) во однос
на променливите можеме да претпоставиме дека k1 £ k 2 . Понатаму, бидејќи вна-
трешниот агол на секој правилен многуаголник е помал од 180 0 добиваме дека
секое теме на паркетирањето мора да е теме на најмалку три правилни многуа-
голници. Од друга страна, бидејќи внатрешниот агол на секој правилен многуа-
голник е поголем или еднаков на 60 0 заклучуваме дека секое теме на паркети-
рањето може да е теме на најмногу шест правилни многуаголници. Според тоа,
3 £ k1 + k 2 < 6 и k1 £ k 2 . (3)
Од друга страна правилен многуагоник има најмалку три страни, па затоа
n1 ³ 3, n2 ³ 3 . (4)
Од (3) следува дека можни вредности за k1 и k 2 се вредностите дадени во
следната табела:

k1 1 1 1 2 2
k2 2 3 4 2 3

6
За да ги определиме можните паркетирања за секоја од претоходните можности
треба да ја решиме соодветната равенка, која се добива од равенката (2). Так ги
добиваме следните равенки
1 - 1 + 2( 1 - 1 ) = 1 , 1 - 1 + 3( 1 - 1 ) = 1 , 1 - 1 + 4( 1 - 1 ) = 1 ,
2 n 1 2 n 2 n
2 2 n 1 2 n 2 2 n 1 2

2( 12 - 1 ) + 2( 1
n1 2
- 1)
n2
= 1 и 2( 12 - 1 ) + 3( 1
n1 2
- 1)
n2
= 1,
кои се еквивалентни на равенките
8 3 2 n1 -4 4 n2 + 6
n1 = 2 + n2 - 4
, n1 = 1 + n2 -3
, n2 = 2 + 3n1 -2
, n1 = 2 + n2 - 2
и n1 = 1 + 3n2 -6
. (5)
Аналогно, како при решавањето на равенката (1) од равенките (5), ако се има
предвид претходната табела за решението на равенката (2), т.е. за можните
паркетирања со два правилни многуаголници добиваме:
k1 1 1 1 1 2 2
n1 3 4 10 6 3 4
k2 2 2 2 4 2 3
n2 12 8 5 3 6 3
Останува уште да го разгледаме случајот кога во паркетирањето учеству-
ваат три видови правилни многуаголници. Ако со n1 , n2 и n3 го означиме бројот
на страните на секој од овие многуаголници и ако во секое теме имаме по k1 , k 2
и k3 многуаголници, тогаш аналогно на случајот кога во паркетирањето учеству-
ваат два правилни многуаголници имаме
k1 ( 12 - n1 ) + k 2 ( 12 - n1 ) + k 3 ( 12 - n1 ) = 1 , (6)
1 2 3
при што е исполнето
3 £ k1 + k 2 + k 3 < 6 и k1 £ k 2 £ k 3 , n1 ³ 3, n2 ³ 3, n3 ³ 3 . (7)
На потполно аналоген начин во овој случај за можните паркетирања со три
правилни многуаголници добиваме:
k1 1 1 1 1 1 1 1 1
n1 3 3 3 3 4 4 4 3
k2 1 1 1 1 1 1 1 1
n2 7 8 9 10 6 5 12 6
k3 1 1 1 1 1 1 2 2
n3 42 24 18 15 12 20 3 4
Претходните три табели допуштаат 17 можни паркетирања при дадените
услови. Меѓутоа, не можеме однапред да очекуваме дека секое решение на
равенките (1), (2) и (6) ќе даде и паркетирање при дадените услови, бидејќи овие
равенки го даваат само потребниот услов за да паркетирањето е можно, а тоа е
збирот на аглите во секое теме да биде 360 0 . Навистина, ако земеме низа пра-
вилни многуаголници според било кое од можните решенија ќе забележиме дека
тие многуаголници можеме да ги наредиме околу една точка, која е теме, така што
збирот на аглите биде 360 0 . Но во некои случаи, кога ќе се обидеме да про-
должиме со паркетирањето ќе забележиме дека тоа не е можно. Така, на пример,

7
веќе третото решение од втората табела, т.е. два петаголници и еден десетаголник,
кое кратко го запишуваме (5,5,10) не дава паркетирање, бидејќи ниту сите темиња
околу еден од петаголниците не може на тој начин да се оформат. Да забележиме
дека 11 од претходно наведените 17 решенија овозможуваат паркетирање и тоа се
следните низи многуаголници: (3,3,3,3,3,3), (4,4,4,4), (6,6,6), (3,12,12), (4,8,8),
(3,6,3,6), (3,3,3,3,6), (3,3,4,3,4), (3,3,3,4,4), (4,6,12) и (3,4,6,4). Цртежите за
паркетирањето во случаите (3,3,3,3,6) и (3,4,6,4) се дадени на десната страна на
цртеж 16.
Во претходните излагања веќе споменавме дека паркетирањето може да
се реализира на повеќе начини, при што треба да зададеме различни услови на
правилност. На крајот од нашите разгледувања ќе презентираме уште еден таков
случај. Во претходниот случај како услов ја зедовме правилноста на многуагол-
ниците и складност на темињата. Сега да ги побараме сите оние паркетирања, за
кои сите темиња се правилни, но не мора да се складни, додека за многуаголни-
ците нема да бараме да се правилни, но ќе бараме да се меѓусебно складни и да се
тангентни. На цртеж 17 (лево) се дадени две вакви паркетирања. И во овој случај
можеме да добиеме равенки во кои непознатите се природни броеви, па решавајќи
ги истите да ги определиме можните паркетирања кои ги задоволуваат овие
услови. Но, оваа работа можеме да ја поедноставиме и да ги конструираме сите
решенија на задачата од цртежите на веќе разгледуваните паркетирања со пра-
вилни многуаголници. На овие цртежи да спуштиме нормали од центрите на
впишаните кружници кон страните на правилните многуаголници. Може да се
докаже дека, ако тоа го направиме за секој многуаголник, тогаш добиваме ново
паркетирање кое ги задоволува условите од втората задача. Ако за новодобиеното
паркетирање ја повториме постапката, тогаш го добиваме почетното паркетирање,
само во намалени димензии итн. По два такви цртежи се дадени во секој ред на
цртеж 16.
Коментар. Во нашите разгледувања се задржавме на наједноставните
случаи на паркетирањето и неговата примена, при што без поголеми тешкотии
добивме низа интересни резултати. Меѓутоа, ако проблемот на паркетирање го
разгледуваме во негова најопшта форма, тогаш самото паркетирање при однапред
зададени услови нема да биде толку едноставно, а исто така и можностите за
негова примена се далеку поголеми.

ЛИТЕРАТУРА
1. Цофман, Јудита: Примена на паркетот при решавање на задачи, Сигма, 48,
Скопје, 2000
2. Bilinski, Stanko: Problem parketiranja, Matematičko-fizičko list, 196, Zagreb,
1999

8
Ристо Малчески, Скопје

МУЛТИПЛИКАТИВНИ ФУНКЦИИ
И ТЕОРЕМА НА ОЈЛЕР
Како што знаеме броевите кои при делење со еден ист број даваат ист ос-
таток се од посебен интерес во теоријата на броеви. Токму затоа тие биле предмет
на разработка на многу знаменити математичари, што довело до поимот конгруен-
ција во множеството цели броеви, т.е. методот на конгруенции во множеството
цели броеви. Овој метод е формален аритметички метод заснован на разгледување
на својствата на целите броеви кои имаат еднакви остатоци при делење со еден
ист број. Методот прв го разработил германскиот математичар Гаус (1777-1855)
иако многу резултати биле познати и порано. Во нашите разгледувања ќе пре-
поставиме дека на читателот му се познати основните својства на конгруенциите
и подетално ќе се осврнеме на мултипликативните функции и теоремите на Ојлер,
Ферма и Вилсон. Притоа, подетално ќе ја разгледаме Ојлеровата функција која
има голема примена во криптоанализата (шифрирањето и дешифрирањето).
На почетокот ќе ја дадеме дефиницијата за конгруенција и ќе наведеме
неколку соновни својства за конгруенциите кои ни се неопходни за натамошните
разгледувања и чии докази можат да се видат, на пример, во [2].

Дефиниција 0.1. Нека a, b Î Z и m Î N . Ако m | ( a - b) , тогаш ќе велиме

дека бројот a е конгруентен со бројот b по модул m и ќе пишуваме a º b (mod m) .
Ако m /| (a - b) , тогаш ќе велиме дека бројот a не е конгруентен со бројот b
по модул m и ќе пишуваме a º/ b (mod m) .

Теорема 0.1. а) За секој a Î Z важи a º a (mod m) .

б) Ако a º b (mod m) , тогаш b º a (mod m) .
в) Ако a º b (mod m) и b º c (mod m) , тогаш a º c (mod m) . ¨

Теорема 0.2. а) Ако NZD(a, m) = 1 и ab º ac (mod m) , тогаш b º c (mod m) .

б) Ако NZD(a, m) = d и ab º ac (mod m) , тогаш b º c (mod q) каде што
q= m .
d
в) Ако NZD(a, m) = d , q = m и b º c (mod q) , тогаш ab º ac (mod m) . ¨
d

1. МУЛТИПЛИКАТИВНИ ФУНКЦИИ

Дефиниција 1.1. За функцијата f : ¥ ® ¢ ќе велиме дека е мултиплика-

тивна ако
1) постои n0 Î ¥ таков да f (n0 ) ¹ 0 и
2) ако NZD(m, n) = 1 , тогаш f (mn) = f (m) f (n) .

1
Ако условот 2) е исполнет за секои m, n Î ¥ , заемно прости или не, тогаш ќе вели-
ме дека функцијата f е потполно мултипликативна.

Теорема 1.1. Ако f е мултипликативна функција, тогаш функцијата g

дефинирана со g (n) = å f (d ) е мултипликативна.
d |n
Доказ. Нека m > 1, n > 1 и NZD(m, n) = 1 . Имаме
g (n) g (m) = å f (d1 ) å f (d2 ) = å f (d1 ) f (d 2 ) .
d1 | m d2 |n d1 | m , d2 |n
Ако d1 | m, d 2 | n и NZD(m, n) = 1 , тогаш NZD(d1, d 2 )= 1 , па затоа
g ( n) g ( m =
) å f (d1d 2 ) . Понатаму, множеството од сите броеви d1d2 , каде d1 и
d1 | m, d 2 | n
d2 се позитивни делители на m и n соодветно, се совпаѓа со множеството од сите
пзоитивни делители на mn и притоа не се повторува ниту еден делител на mn . Значи,
g ( n) g ( m ) = å f =(d1d 2 ) å= f (d ) g (mn) . ¨
d1 | m, d 2 | n d | mn

Дефиниција 1.2. Нека n Î ¥ . Со d (n) го означуваме множеството од

сите природни делители на n . Со s (n) го означуваме збирот од сите природни
делители на n .

Пример 1.1. Во следнава табела се презентирани вредностите на d (n) и

s (n) , за n = 1, 2, 3,...,17 .
n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
d (n) 1 2 2 3 2 4 2 4 3 4 2 6 2 4 4 5 2
s (n) 1 2 4 7 6 12 8 15 13 18 12 28 14 24 24 31 18
Јасно, d (n)= 2 и s (n) = n + 1 ако и само ако n е прост број. ¨

Теорема 1.2. Функциите d (n) и s (n) се мултипликативни.

Доказ. Функцијата f (n) = 1 е мултипликативна. Бидејќи
d (n) = å 1 = å f (d ) ,
d |n d |n
од теорема 1.1. следува дека функцијата d (n) е мултипликатвна.
Функцијата f (n)= n е мултипликативна. Бидејќи
s (n) = å d = å f (d ) ,
d |n d |n
од теорема 1.1. следува дека функцијата s (n) е мултипликатвна. ¨

Теорема 1.3. Ако n = p1a1 p2a2 ... pkak , тогаш

2
 a +1 a +1 a +1
p1 1 -1 p2 2 -1 p k -1
d (n) = (1 + a1 )(1 + a2 )...(1 + ak ) , s (n) = g g...g k . (1)
p1 -1 p2 -1 pk -1

Доказ. Ако p е прост број и a ³ 1 , тогаш делители на p a се

1, p, p 2 ,..., p a , па затоа
p a +1 -1
d ( p a ) = 1 + a и s ( pa ) = 1 + p + p 2 + ... + p a= .
p -1
Сега равенствата (1) следуваат од мултипликативноста на функциите d (n) и
s (n) . ¨

Пример 1.2. Докажи:

а) å d k = å ( n ) k и б) d (n) < 2 n .
d
d |n d |n
Решение. а) Равенството следува од фактот дека, ако d е делител на бро-
јот n , тогаш и dn е делител на бројот n , и обратно.
б) Ако n не е полн квадрат, тогаш неговите делители ги групираме во па-
рови од видот (d , dn ) , d < dn , кои ги има поналку од n . Ако n е полн квадрат,
тогаш
d (n) £ 2( n - 1) + 1 < 2 n . ¨

s ( n)
Пример 1.3. Докажи n£ , n >1.
d (n )
Решение. Од
p a +1 -1 a a
s ( pa ) = p -1
= 1 + p + p 2 + ... + p a ³ (a + 1) p 2 = d ( p a ) p 2
s ( pa )
добиваме ³ p a и ако ја искористиме мултипликативноста на функциите d (n) и
d ( pa )
s ( n)
s (n) добиваме n£
d (n )
.¨

2. СИСТЕМИ ОСТАТОЦИ

Од теоремата 0.1 непосредно следува дека релацијата “... е конгруентен со

... по модул m ...” е реалција за еквиваленција. Во однос на оваа релација мно-
жеството ¢ го разбиваме на m дисјунктни класи на еквиваленција. Во врска со
претходно изнесеното ја имаме следнава дефинција.

Дефиниција 2.1. Ако x º y (mod m) , тогаш y го нарекуваме остаток од

x по модул m . Множеството y1, y2 ,..., ym го нарекуваме комплетен систем
остатоци по модул m ако за секој x Î ¢ постои еден и само еден yi , i = 1, 2,..., m
таков да x º yi (mod m) .

3
 Теорема 2.1. Нека NZD(a, m) = 1 и S = {a1, a2 ,..., am } е комплетен систем
остатоци по модул m . Тогаш, за секој b Î ¢ множеството
T = {aa1 + b, aa2 + b,..., aam + b}
е комплетен систем остатоци по модул m .
Доказ. Од NZD(a, m) = 1 следува дека постојат c, k Î ¢ такви да
ac + mk = 1 , што значи ac º 1(mod m) . Ако d Î ¢ , тогаш постои единствен
t Î {1, 2,..., m} таков да c (d - b) º at (mod m) . Но, тогаш
d - b º ac(d - b) º aat (mod m) ,
т.е. d º (aat + b)(mod m) .
Ако d º (aai + b)(mod m) , тогаш (aai + b) º (aat + b)(mod m) , па затоа
aai º aat (mod m) . Но, NZD(a, m) = 1 и од последната конгруенција и теорема 0.2
следува ai º at (mod m) , што значи i = t . Според тоа, T е комплетен систем
остатоци по модул m . ¨

Дефиниција 2.2. Нека S = {a1, a2 ,..., am } е комплетен систем остатоци по

модул m и нека S ' Í S се состои од сите броеви од S кои се заемно прости со
m . Тогаш, S ' го нарекуваме редуциран систем остатоци по модул m .

Теорема 2.2. Ако NZD(a, m) = 1 и S ' е редуциран систем остатоци по

модул m , тогаш a е конгруентен со единствен број од S ' . Ако S '' е друг
редуциран систем остатоци по модул m , тогаш S ' и S '' имаат ист број елементи.
Доказ. Од дефиницијата 2.2 следува дека S ' Í S = {a1, a2 ,..., am } , каде S
е комплетен систем остатоци по модул m . Затоа постои единствен број b Î S
таков да a º b(mod m) . Од NZD(a, m) = 1 следува дека и NZD(b, m) = 1 , па значи
b Î S ' . Јасно, бидејќи b е единствен во S тој е единствен и во S ' .
Нека S '' е друг редуциран систем остатоци по модул m . Секој елемент
од S '' е конгруентен со точно еден елемент од S ' , а бидејќи два различни
елементи од S ' не се конгруентни, добиваме дека бројот на елементите на S ' е
поголем или еднаков со бројот на елементите на S '' . Ако ги замениме местата на
S '' и S ' добиваме дека бројот на елементите на S '' е поголем или еднаков на
бројот на елементите на S ' . Значи, S ' и S '' имаат ист број елементи. ¨

Теорема 2.3. Ако m > 1 и S ' е редуциран систем остатоци по модул m ,

тогаш бројот на сите природни броеви помали или еднакви на m и заемно прости
со m е еднакво на бројот на елементите на S ' .
Доказ. Бидејќи S = {1, 2,..., m} е комплетен систем остатоци по модул m ,
добиваме дека S ' = {k | k Î S , NZD(m, k ) = 1} е редуциран систем остатоци по
модул m . Сега тврдењето следува од теорема 2.2. ¨

4
 3. ОЈЛЕРОВА ФУНКЦИЈА

Дефиниција 3.1. Функцијата j : ¥ ® ¥ , каде j (m) , m Î ¥ е еднаков на

бројот на елементите на произволен редуциран систем остатоци по модул m ја
нарекуваме Ојлерова функција.
Пример 3.1. а) Бидејќи за секој прост број p сите елементи на
множеството {1, 2,..., p - 1, p} , освен p , се заемно прости со p добиваме
j ( p) = p - 1 .
б) Вредностите на функцијата j за првите 17 природни броеви се дадени
во следнава табела:
m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
j (m) 1 1 2 2 4 2 6 4 6 4 10 4 12 6 9 8 16
Забележуваме дека = 4=2g2=j (3)j (4) ,
j (12) што укажува на
мултипликативноста на функцијата j , која покасно ќе ја докажеме. ¨

Теорема 3.1. Ако NZD(a, m) = 1 и S ' = {a1, a2 ,..., aj ( m) } е редуциран

систем остатоци по модул m , тогаш и множеството T ' = {aa1, aa2 ,..., aaj (m) } е
редуциран систем остатоци по модул m .
Доказ. Од дефиниција 2.2 имаме S ' Í S = {a1, a2 ,..., am } , каде S е
комплетен систем остатоци по модул m . Според теорема 2.1 при b = 0
множеството
T = {aa1, aa2 ,..., aam }
е комплетен систем остатоци по модул m . Сите броеви aa j , j = 1, 2,..., m се
различни меѓу себе, па затоа доволно е да докажеме дека NZD(aa j , m) = 1 , за
j = 1, 2,..., m .
Последното тврдење следува од равенствата
NZD(a,= m) 1 , за j = 1, 2,..., m . ¨
m) NZD(a j ,=

Теорема 3.2. Ако a и p се природни броеви и p е прост број, тогаш

j ( p a ) = p a (1 - 1p ) .

Доказ. Единствени броеви меѓу 1 и p a кои не се заемно прости со p се

броевите што се деливи со p , а такви се: p, 2 p, 3 p,..., p a -1 p и нив ги има p a -1 .
Според тоа, j ( p a ) = p a - p a -1 = pa (1 - 1 ) . ¨
p

Теорема 3.3. Ојлеровата функција j е мултипликативна.

Доказ. Јасно j (1) = 1 ¹ 0 . Нека NZD(m, n) = 1 . Во следнава табела ќе го
определиме бројот j (mn) на елементите кои се заемно прости со mn . Имаме

5
 1 2 3 ... k ... n
n +1 n+2 n+3 ... n+k ... 2n
... ... ... ... ... ... ...
(m - 1)n + 1 (m - 1)n + 2 (m - 1)n + 3 ... (m - 1)n + k ... mn
Да забележиме дека ако за фиксирано k и за некој i Î {0,1, 2,..., m - 1} бројот
in + k е заемно прост со n , тогаш и за секој j Î {0,1, 2,..., m - 1} бројот jn + k е
заемно рпост со n . Со други зборови, во било која колона на дадената таблица
или сите елементи се заемно прости со n или ниту еден не е заемно прост со n .
Колони во кои сите елементи се заемно прости со n се j (n) . Бидејќи
NZD(m, n) = 1 , во секоја колона има j (m) елементи кои се заемно прости со m .
Затоа вкупниот број елементи во табелата кои се заемно прости со m и n ,
односно со mn , е еднаков на j (m)j (n) , од што следува j (m)j (n) = j (mn) . ¨

Пример 3.2. Бидејќи 660 = 5g11g12 , од претходната теорема следува

= g12) j=(5)j (11)j
j (660) = j (5)j (11 = (12) 4g10g4 160 . ¨

Теорема 3.4. Ако n = p1a1 p2a2 ... pkak е каноничниот запис на број n , тогаш

j (n) = p1a1 p2a2 ... pkak (1 - 1 )(1 - 1 )...(1 - 1

p1 p2 pk
).
Доказ. Непосредно следува од теоремите 3.2 и 3.2. ¨

4. ТЕОРЕМА НА ОЈЛЕР

Теорема 4.1. (Ојлер). Ако NZD(a, m) = 1 , тогаш aj ( m) º 1(mod m) .

Доказ. Нека {a1 , a2 ,..., aj ( m) } е редуциран систем остатоци по модул m .
Според теоремата 3.1 и {aa1, aa2 ,..., aaj ( m) } е редуциран систем остатоци по
модул m . Значи, за секој ai постои еден и само еден a j така да ai º aa j (mod m) .
Ако ги помножиме сите конгруенции од овој вид, ги има точно j (m) , добиваме
aj ( m) a1a2 ...aj ( m) º a1a2 ...aj ( m) (mod m) .
Бидејќи NZD(ai , m) = 1 , за i = 1, 2,..., j (m) , од последната конгруенција добиваме
aj ( m) º 1(mod m) . ¨

Пример 4.1. Докажи дека 2340 - 1 не е прост број.

Решение. Од теоремата на Ојлер следува 210 = 2j (11) º 1(mod11) . Значи,
2340 = (210 )34 º 134 (mod11) , т.е. 11| (2340 - 1) .
Според тоа, 2340 - 1 не е прост број. ¨

6
 Пример 4.2. Докажи дека за секој природен број n бројот N = 1 + 22g5
n

се дели со 5n+1 .
n+1
Решение. Од теоремата на Ојлер имаме 24 g5 º 2j (5
n
)
º 1(mod 5n +1 ) .
Значи, 5n+1 е делител на производот (2 2g5 + 1)(22g5 - 1) . Двата множители во
n n

последниот производ се заемно прости и 5 | (22g5 - 1) (провери!), па затоа

n

5n +1 | (2 2g5 + 1) . ¨
n

Теорема 4.2. (Ферма). Ако p е прост број и NZD(a, p ) = 1 , тогаш

a p -1 º 1(mod p ) .
Доказ. Од NZD(a, p ) = 1 , според теорема 4.1 добиваме aj ( p ) º 1(mod p)
и како j ( p) = p - 1 имаме a p -1 º 1(mod p ) . ¨

Последица 4.1. Ако p е прост број, тогаш за секој цел број a важи
a p º a (mod p) . ¨

Пример 4.3. Ако p и q се различни прости броеви, тогаш

p q -1 + q p -1 º 1(mod pq) .
Докажи!
Решение. Од теоремата на Ферма имаме q | ( p q -1 - 1) и p | (q p -1 - 1) .
Според тоа, pq | ( p q -1 - 1)(q p -1 - 1) , т.е.
pq | ( p q -1q p -1 - pq -1 - q p -1 + 1) . (2)
Бидејќи p и q се прости броеви имаме
pq | p q -1q p -1 . (3)
q -1 p -1
Од (2) и (3) непосредно следува дека pq | ( p +q - 1) , т.е.
q -1 p -1
p +q º 1(mod pq ) . ¨

Теорема 4.3. (Вилсон). Ако p е прост број, тогаш

( p - 1)! º -1(mod p) .
Доказ. За p = 2 и p = 3 непосредно се проверува дека тврдењето важи.
Нека претпоставиме дека p ³ 5 .
Да забележиме дека 1 º 1(mod p) и p - 1 º -1(mod p ) . За секој
j , 2 £ j £ p - 2 важи NZD( j , p) = 1 , па затоа постои еден и само еден i така да
ij º 1(mod p) и 0 £ i £ p - 1 . Очигледно i Ï {0,1, p - 1} , па затоа за секој
j , 2 £ j £ p - 2 постои еден и само еден i така да ij º 1(mod p) и 2 £ i £ p - 2 .
Притоа i ¹ j , бидејќи за секој j , 2 £ j £ p - 2 имаме

7
 NZD( j - 1, p) = NZD( j + 1, p) = 1
и затоа
j 2 - 1 =( j - 1)( j + 1) º 0(mod p) .
p- 3
Така, броевите 2, 3,..., p - 2 ги поделивме на 2
дисјунктни двоелементни мно-
жества {i , j} за кои важи ij º 1(mod p) . Ако ги помножиме овие конгруенции
добиваме 2g3g4g...g( p - 2) º 1(mod p) и како 1 º 1(mod p) и p - 1 º -1(mod p ) од
последните три конгруенции следува ( p - 1)! º -1(mod p) . ¨

Пример 4.4. Докажи дека, ако (m - 1)! º -1(mod p ) , тогаш m е прост број.
Решение. Нека m не е прост број, т.е. нека m = ks, 1 < k < m . Тогаш, k е
делител на (m - 1)! и како k е делител на (m - 1)!+ 1 добиваме дека k е делител
на 1, што е противречност. ¨

5. ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. Најди природен број n така да n = 2d ( n) .

2. Бројот n е совршен ако s (n ) = 2n . Докажи дека
a) Ако n = 2k -1 (2 k - 1), k > 1 и p = 2k - 1 е прост број, тогаш n е совршен број.
b) Ако n е парен совршен број, тогаш n = 2k -1 (2 k - 1), k > 1 и p = 2k - 1 е прост
број.
3. Докажи дека постојат бесконечно многу природни броеви n такви да
s ( n) = 2n - 1 .
4. Докажи дека броевите d ( mn ) и n се заемно прости.
5. Нека m и r се заемно прости цели броеви и m > 0 . Докажи дека множеството
{a , a + r , a + 2 r ,..., a + (m - 1)r}, a Î ¢ е потполн систем остатоци по модул m .
6. Нека {a1 , a2 ,..., am } е потполн систем остатоци по модул m , {b1 , b2 ,..., bn } е пот-
полн систем остатоци по модул n и NZD( m, n ) = 1 . Докажи дека множеството S
од сите природни броеви од видот ai n + b j m, i 1, 2,...,
= m; j 1, 2,...,
= n е потполн
систем остатоци по модул mn .
7. Нека {a1 , a2 ,..., aj ( m) } е редуциран систем остатоци по модул m , {b1 , b2 ,..., bj ( n ) }
е потполн систем остатоци по модул n и NZD( m, n ) = 1 . Докажи дека множест-
вото S од сите природни броеви од видот ai n + b j m, i 1, 2,...,=j (m); j 1,2,...,=j (n)
е редуциран систем остатоци по модул mn .
8. Докажи
a
а) j ( p= ) p a -1j ( p) , p , a Î ¥ и p е прост број.
a
б) j ( m= ) m a -1j ( m) , m, a Î ¥ .
9. Дадено е j ( m) . Најди j (2 m) .
ìj (2 m), NZD( m,2) = 1,
10. Докажи дека j (4m) = í
î2j (2m), NZD( m,2) = 2.

8
 11. Нека p е прост број. Пресметај го збирот j (1) + j ( p ) + j ( p 2 ) + ... + j ( p a ) , a Î ¥ .
12. Докажи дека за секој природен број n важи å j (d ) = n .
d |n

ЛИТЕРАТУРА
1. Кудреватов, Г. А.: Сборник задач по теории чисел, ПросвеÈение, Москва,
1970
2. Малчески, Р.: Елементарна алгебра, Просветно дело, Скопје, 2002
3. Mićić, V.; Kadelburg, Z.: Uvod u teoriju brojeva, DMS, Beograd, 1989
4. Tošić, R.; Vukoslavčević, V.: Elementi teorije brojeva, Alef, Novi Sad, 1995

9
Ристо Малчески, ФОН, Скопје
Здравко Цветковски, ФОН, Скопје

МАТЕМАТИЧКА ИНДУКЦИЈА I

Како што знаеме, во множеството природни броеви N = {1, 2,..., n,...} опе-
рациите собирање и множење се целосно изводливи, а додека одземањето и деле-
њето се делумни операции во N . Во оваа статија нема да го разгледуваме вове-
дувањето на множеството природни броеви и операциите во него, но ќе забеле-
жиме, дека всушност Пеановите аксиоми се тие кои го дефинираат множеството
N . Притоа имаме: множеството N е непразно и важи:
1. 1Î N .

2. За секој природен број k , постои единствен природен број k + , кој го

нарекуваме следбеник на k .

3. Ако k + = n+ , тогаш k = n .

4. 1 ¹ k + , за секој k Î N .

5. Ако S Í N, 1 Î S и од k Î S следува дека k + Î S , тогаш S = N .

На значењето на Пеановите аксиоми нема посебно да се задржуваме, меѓутоа да
забележиме дека со првата и четвртата аксиома се обезбедува бројот 1 да припаѓа
на множеството природни броеви и тој да е “првиот” природен број. Понатаму, со
втората аксиома се задаваат броевите 2 = 1+ , 3 = 2+ итн., а нивната единственост
ја овозможуваат третата и четвртата аксиома. За нашите разгледувања, од посебно
значење е петтата аксиома, која уште е позната како аксиома за индукција и која
всушност обезбедува единственост на множеството природни броеви. Всушност,
единственоста на множеството природни броеви лежи во основата на принципот
на математичка индукција (ПМИ), кој е еден од основните методи за докажување
на математички тврдења и кој гласи:
Ако треба да ја докажеме точноста на некое математичко тврдење T , кое
зависи од природниот број n , и ако за T знаеме дека:
i) T е точно за природниот број 1;
ii) од претпоставката дека T е точно за некој природен број k ³ 1 ,
следува дека T е точно и за k + 1 ;
тогаш ова тврдење T е точно за секој природен број n .
Да разгледаме еден пример.

Пример 1. Докажи дека збирот на првите n природни броеви е еднаков

на
n ( n+1)
2
.

1
 Решение. Да означиме S1 = 1; = S2 1 + 2; =... , Sn 1 + 2 + ... + n т.е. Sn е
збирот на првите n природни броеви. Треба да докажеме дека
n( n +1)
Sn = 2
. (1)
Прв чекор. Да провериме дека оваа формула е точна за бројот 1.
1(1+1)
Навистина S1 = 1 , а од (1) добиваме дека S1 = 2
=1.

Втор чекор. Да претпоставиме дека за некој природен број k ³ 1

формулата (1) е точна, т.е. за збирот на првите k природни броеви знаеме дека
k ( k +1)
Sk = 2
.

Ќе докажеме дека формулата (1) важи и за следниот природен број k + 1 ,

( k +1)[( k +1) +1] ( k +1)( k + 2)
т.е. дека Sk +1 = 2
= 2
. Имаме:

Sk +1 = (1 + 2 + ... + k ) + ( k + 1) = Sk + ( k + 1) .
1444442444443
Sk
Сега од претпоставката во вториот чекор следува
k (k +1) ( k +1)( k + 2)
Sk +1 = Sk + (k + 1) = 2
+ (k + 1) = (k + 1)[ k2 + 1] =( k + 1) k=2+ 2 2
.

Според тоа, во првиот чекор докажавме дека условот i) од ПМИ е испол-

нет, а во вториот чекор дека условот ii) од ПМИ е исто така исполнет. Следствено,
согласно со ПМИ формулата (1) важи за секој природен број n ³ 1 . ¨

Забелешка 1. Често пати проверката во првиот чекор се нарекува база на

индукцијата (БИ), а претпоставката во вториот чекор индуктивна претпоставка
(ИП). ¨

Забелешка 2. Со помош на аксиомата за индукција може да се докаже и

вториот принцип на математичка индукција, кој гласи:
Ако треба да ја докажеме точноста на некое математичко тврдење T , кое
зависи од природниот број n , и ако за T знаеме дека:
iii) T е точно за некој конкретен природен број m ;
iv) од претпоставката дека T е точно за некој природен број k ³ m ,
следува дека T е точно и за k + 1 ;
тогаш ова тврдење е точно за секој природен број n ³ m . ¨

Пример 2. За секој природен број m означуваме m ! = 1 × 2 × ... × m и по

дефиниција ставаме 0! = 1 . Докажи дека

(2n)! < 22 n ( n !) 2 , за n > 1 .

Решение. Чекор 1. БИ: За n = 2 имаме

(2 × 2)! = 4! = 24 < 64 = 22× 2 (2!) 2 ,

2
т.е. неравенството важи.
Чекор 2. ИП: Нека претпоставиме дека за некој природен број k ³ 2
важи (2k )! < 2 2 k ( k !) 2 .
Од ИП за k + 1 имаме

= k )!(2 k + 1)(2 k + 2) < 2 2 k ( k !) 2 (2k + 1)2( k + 1)

[2(k + 1)]! (2
< 22 k +1 k !(k + 1) k !2( k + 1) 2 ( )=[( k + 1)!]2
2 k +1

т.е. неравенството важи и за k + 1 , што значи важи за секој n > 1 . ¨

Забелешка 3. При докажувањето на некои тврдења се користи и

таканаречената индукција со двојна основа, која симболички е искажана на
следниов начин:
v) T е точно за природните броеви m и m + 1 ;
vi) од претпоставката дека T е точно за некои природни броеви k и
k + 1 , k ³ m , следува дека T е точно и за k + 2 ;
тогаш ова тврдење е точно за секој природен број n ³ m . ¨

Пример 3. Броевите an , n= 0,1,... се зададени со формулите

a0 = 2, a1 = 5 и
2

an = 52 an -1 - an - 2 , за n > 1 . (2)

Докажи дека за секој n = 0,1, 2, 3,... важи

an = 2n + 2- n . (3)
Решение. Чекор 1. БИ: За n = 0 и n = 1 имаме

a0 = 2 =1 + 1 =20 + 2-0 и a1 = 5
2
=2 + 21 =21 + 2 -1

што значи дека формулата (3) важи за n = 0 и n = 1 .

Чекор 2. ИП: Нека претпоставиме дека формулата (3) важи за n = k и
n = k + 1 , т.е. дека важи ak = 2k + 2- k и ak +1 = 2k +1 + 2-( k +1) .
Ако ја искористиме релацијата (2) и индуктивната претпоставка, тогаш за
n = k + 2 добоваме

ak + 2 = 52 ak + 2 -1 - ak + 2=- 2 5a
2 k +1
- ak = 25 (2k +1 + 2-( k +1) ) - (2k + 2 - k )

= 5 × 2k + 5 × 2 - k - 2 - 2 - 2 =
k -k
4 × 2k + 2- k - 2 + 4 × 2- k - 2 - 2- k
= 22 2k + 2- (k + 2) + 22 2-k - 2 - 2- k 2 k=+ 2 + 2 -( k + 2) + 2- k - 2 - k
= 2k + 2 + 2-( k + 2) ,

3
т.е. формулата (3) важи за n = k + 2 , па од забелешка 4 следува дека формулата (3)
важи за секој n = 0,1, 2, 3,... . ¨

На крајот од овој дел, со помош на математичка индукција ќе докажеме

неколку важни неравенства за позитивните реални броеви.

Лема 1. (Неравенство на Бернули). Ако x > -1 , тогаш

(1 + x)n ³ 1 + nx , за секој n Î N . (4)

Доказ. За n = 1 имаме 1 + x ³ 1 + x , т.е. неравенството важи.

Нека претпоставиме дека за n = k , важи (1 + x)k ³ 1 + kx .

Нека n = k + 1 . Од индуктивната претпоставка и бидејќи 1 + x > 0 имаме

(1 + x)k=+1 (1 + x) k (1 + x ) ³ (1 + kx )(1 + x) = 1 + kx + x + kx 2= 1 + (k + 1) x + kx 2 ³ 1 + (k + 1) x

т.е. неравенството (4) важи и за n = k + 1 , па од принципот на математичка

индукција добиваме дека важи за секој n Î N и секој реален број x > -1 . ¨

Лема 2. ако xi > 0 , i = 1, 2,..., n и x1x2 ...xn = 1 тогаш

x1 + x2 + ... + xn ³ n ,
при што x1 + x2 + ... + xn = n ако и само ако x1 = x2 = ... =xn =1 .
Доказ. Даденото неравенство ќе го докажеме со математичка индукција
по n .
i) За n = 1 неравенството е точно и притоа важи знак на равенство.
Ако n = 2 и x1x2 = 1 , тогаш едниот број е поголем или еднаков на 1, а
другиот е помал или еднаков на 1, на пример x1 £ 1 и x2 ³ 1 . Според тоа,
x1 + x2 =1 + x1x2 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) = 2 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) ³ 2
и знак за равенство важи ако и само ако x2 - 1 = 0 или 1 - x1 = 0 , што заедно со
x1x2 = 1 дава x1 = x2 = 1 .
ii) Нека претпоставиме дека за n = k и произволни реални броеви xi ,
i = 1, 2,..., k , чиј производ е единица, точно е неравенството
x1 + x2 + ... + xk ³ k
при што знак за равенство важи ако и само ако xi = 1, i = 1, 2,..., k .
Нека n = k + 1 и x1,..., xk +1 се позитивни реални броеви за кои
x1x2 ...xk xk +1 = 1 . Ако сите xi не се еднакви на 1, тогаш имаме броеви поголеми од
1, но и помали од 1. Без ограничување на општоста можеме да земеме x1 < 1 и

4
x2 > 1 . Тогаш имаме k позитивни броеви x1x2 , x3 ,..., xk +1 чиј производ е еднаков
на 1, па според индуктивната претпоставка добиваме
x1x2 + x3 + ... + xk + xk +1 ³ k
при што знак за равенство важи ако и само ако
x1x2 = x3 =
... xk = xk +1 = 1 . =
Но, тогаш
x1 + x2 + ... + xk + xk +=1 1 + x1 x2 + x3 + x4 + ... + xk + xk +1 + ( x2 - 1)(1 - x1 )
³ k + 1 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) ³ k + 1
при што знак за равенство важи ако и само ако
x1x2 = x3 =
... xk = xk +1 = 1 =
и при тоа ( x2 - 1)(1 - x1) = 0 т.е. x1 = x2 =
x3 ... = xk x=k +1 1=. ¨ =

Дефиниција 1. Нека се дадени n позитивни реални броеви a1, a2 ,..., an .

Броевите
n n
1 1/ n n
n å ai , (Õ ai ) , n
-1
i=1 i =1 å ai
i=1
ги нарекуваме аритметичка, геометриска и хармониска средина на броевите
a1, a2 ,..., an , соодветно.

Теорема 1 (Неравенство на Коши). За аритметичката, геометриската и

хармониската средина на позитивните реални броеви a1, a2 ,..., an важи
n n
1
n å ai ³ (Õ ai )1/ n ³ n
n
-1
i =1 i =1 å ai
i =1

при што знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2= ...= an .
n
Доказ. Означуваме b n = ( Õ ai )1/ n . Да ги разгледаме следниве n по-
i =1
ai
зитивни реални броеви yi = bn
, i = 1, 2,..., n . За броевите yi , i = 1, 2,..., n важи
n
Õ yi = 1 , што според лема 2 значи y1 + y2 + ... + yn ³ n , т.е.
i= 1

a1 a2 an
+ + ... + ³n
bn bn bn

n n
1 1/ n
односно n å ai ³ (Õ ai ) . Притоа, знак за равенство важи ако и само ако
i =1 i =1
y1 = y2= ...= yn т.е. ако и само ако a1 = a2= ...= an .

5
 Од претходно изнесеното имаме:
1 + 1 +...+ a1
1 = ( a1 × a1 × ... × a1 )1/ n £ 1
a1 a2
n n
n
= n
1/ n 1 2 n
( Õ ai ) n -1
i =1 å ai
i =1

n
односно (Õ ai )1/ n ³ n
n , при што знак за равенство важи ако и само ако
-1
i =1 å ai
i =1
1 = 1= ...= 1 т.е. ако и само ако a1 = a2= ...= an . ¨
a1 a2 an

Пример 4. Докажи дека за секој x > 0 и за секој n Î N важи неравенство-

то
1 + nx ³ n 1 + x

Решение. Прв начин. За x > 0 и n Î N имаме x > -1 . Од неравенството

n
на Бернули добиваме:

(1 + nx )n ³ 1 + n × nx = 1 + x т.е. 1 + nx ³ n 1 + x .
Втор начин. Од неравенството помеѓу аритметичка и геометриска
средина, при x1 = x2 ...
= xn -=1 1 и= xn = 1 + x добиваме
x1 + x2 +...+ xn
n
³ n 1 × 1 × 1 × ... ×1 × (1 + x )

односно 1 + nx ³ n 1 + x . ¨

ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. Докажи, дека за секој n Î N се точни равенствата:

n( n +1)(2 n +1)
а) 1 + 3 + ... + (2 n - 3) + (2n - 1) =n2 , б) 12 + 22 + ... + n 2 = 6
,

n ( n +1) 2
в) 13 + 23 + ... + n3 = [ 2
] , г)
n ( n 2 -1)
1 × 2 + 2 × 3 + ... + ( n - 1) n = 3
,

д) 1 + 1 + ... + 1 = n , ѓ)
1×3 3×5 (2 n -1)×(2 n +1) 2 n +1
(1 - 14 )(1 - 91 ) × ... × (1 - 1 ) = n+2 .
( n +1)2 2n + 2

2. Докажи дека 2 + 2 + 2 + ... + 2 = 2 cos pn+1 , за секој n Î N .

14444444444244444444443 2
n koreni

6
 Упатство. Искористи ги принципот на математичка индукција и тригономе-
трискиот идентитет cos a2 = 1+ cos a
2
, за a = pk +1 .
2

3. Докажи дека 1 + 1 + ... + 3n1+1 > 1 , за секој n Î N .

n +1 n + 2
4. Докажи дека за секој n > 1 се исполнети неравенствата:
а) 1 × 3 × 5 × ... × 2n -1 < 1 , б) n < 1 + 1 + 1 + ... + 1 <n.
2 4 6 2n 3n +1 2 2 3 2n -1

5. Докажи дека за секој природен број n > 3 важи n ! > 2n .

6. Броевите an , n = 1, 2, 3,... се зададени со a1 = 1, a2 = 1 и an = an -1 + an - 2 , за

n > 2 . Докажи дека an = 1 [(1+ 5 ) n - (1- 5 n

) ] , за секој n = 1, 2, 3,... .
5 2 2

7. Докажи дека се точни неравенствата:

( n +1)(2 n +1) n
а) n ! < ( n2+1 )n , за n > 1 б) (n !)2 < ( 6
) , за n > 1

Упатство. а) Земи ai = i , i = 1, 2,..., n и искористи ги неравенството меѓу

аритметичката и геометриската средина и пример 1. б) Земи
ai= i 2 , i= 1, 2,..., n и искористи ги неравенството меѓу аритметичката и
геометриската средина и задача 1 б).

7
Ристо Малчески, ФОН, Скопје
Здравко Цветковски, ФОН, Скопје

МАТЕМАТИЧКА ИНДУКЦИЈА II
Во претходниот број се запознавме со методот на математичка индукција
и разгледавме некои негови примени во алгебрата. Во натамошните разгледувања
ќе покажеме како математичката индукција може да се примени во геометријата.
Притоа, ќе видиме како овој метод може да се искористи во геометриските задачи
за пресметување. Ќе разгледаме неколку примери.

Пример 5. Пресметај ја страната a2 n на правилен 2n - аголник, впишан

во кружница со радиус R .
Решение. За n=2 правилниот
n
2 - аголник е квадрат, па затоа неговата
страна е a4 = R 2 . Понатаму, ако го
искористиме цртеж 1) наоѓаме:
a 2n a 2n
a2 n+1 = 2
4
+ y2 = 2
4
+ ( R - x) 2

a 2n a 2n
= 2
4
+ ( R - R2 - 2
4
)2 (1)

a 2n
= 2 R 2 - 2R R 2 - 2
4
.

Од претходно изнесеното следува дека страната на правилниот осумаголник впи-

шан во кружница со радиус R е

( R 2 )2 2 R=2
a8 = 2 R 2 - 2R R 2 - 4
= 2R2 - 2R 4
2R2 - R2 2 = R 2 - 2 .

Аналогно се покажува дека страните на правилниот шеснаесетаголник и правил-

ниот 32-аголник впишан во кружница со радиус R се:

a16 = R 2 - 2 + 2 и a32 = R 2 - 2 + 2 + 2 ,

соодветно. Затоа природно е да претпоставиме, дека за секој n ³ 2 страната a2 n

на правилниот 2n - аголник, впишан во кружница со радиус R е дадена со
формулата

a2 n = R 2 - 2 + 2 + ... + 2 . (2)
14444444444244444444443
n -1 koren

Користејќи го принципот на математичка индукција ќе докажеме дека формулата

(2) е точна за секој n ³ 2 .

1
 а) Јасно, формулата (2) важи за n = 2 .
б) Нека претпоставиме дека (2) важи за некој природен број n ³ 2 . Сега,
од (1) следува
a 2n
a2 n+1 = 2 R 2 - 2 R R 2 - 2
2=R 2 - 2 R R 2 - 1 ( R 2 - 2 + 2 + ... + 2 )2
4 4 14444444444244444444443
n -1 koren

= R 2 - 2 1 - 14 (2 - 14444444244444443
2 + 2 + ... + 2 =
) R 2 - 2 + 2 + ... + 2 ,
14444444444244444444443
n - 2 koreni n koreni
па од принципот на математичка индук-
ција следува дека формулата (2) важи за
секој природен број n ³ 2 . ¨

Забелешка 1. Ако земеме предвид

дека должината на кружницата со радиус
R е L = 2p R и дека кога n ® ¥ истата е
граница на периметрите на впишаните
2n - аголници добиваме дека
2p R = lim 2 n a2 n
n ®¥

= lim 2n R 2 - 2 + 2 + ... + 2
n®¥ 144444444424444444443
n -1 koren
т.е.

p = lim 2n -1 2 - 2 + 2 + ... + 2 . ¨
n ®¥ 14444444444244444444443
n -1 koren

Пример 6. Најди правило за пресметување на радиусите rn и Rn на

впишаната и опишаната кружница околу правилен 2n - аголник со даден
периметар p .
p p 2
Решение. а) Лесно се пресметува дека r2 = 8
и R2 = 8
.

б) Нека се дадени радиусите rn и Rn на впишаната и опишаната

кружница околу правилен 2n - аголник со даден периметар p . Ќе ги пресметаме
радиусите rn +1 и Rn +1 на впишаната и опишаната кружница околу правилен
2n+1 - аголник со истиот периметар. Нека AB е страната на правилниот
n
2 - аголник со периметар p , O е неговиот центар, C е средината на лакот AB
и D е средината на тетивата AB (црт. 2). Понатаму, нека EF е средната линија
на триаголникот ABC паралелна на страната AB и G е средината на отсечката
EF . Од
REOF = REOC + RFOC =12 RAOC + 12 RBOC = 12 RAOB

2
следува дека отсечката EF е еднаква на страната на правилниот 2n+1 - аголник
впишан во кружница со радиус OE , при што периметарот на овој 2n+1 - аголник
е еднаков на
2n +1 EF = 2n +1 AB
=
2
2n AB
= p.
Според тоа,
rn +1 = OG и Rn +1 = OE .
Понатаму е јасно дека
OC - OG = OG - OD , т.е. Rn - rn +1 = rn +1 - rn ,
Rn + rn
од каде наоѓаме rn +1 = 2
. Конечно, од правоаголниот триаголник OEC имаме
2
OE = OC gOG , т.е. Rn2+1 = Rn rn +1
па затоа
Rn +1 = Rn rn +1 .
Конечно
Rn + rn
rn +1 = 2
и Rn +1 = Rn rn +1 . ¨

Пример 7. Најди правило за пресметување на бројот P (n) на начините,

со кои конвексен n - аголник може да биде поделен на триаголници со негови
дијаго-нали кои не се сечат.
Решение. За триаголник овој
број очигледно е еднаков на еден, т.е.
P (3) = 1 .
Нека претпоставиме дека сме
ги определиле броевите P (k ) , k < n .
За да го определиме бројот P (n) ќе го
разгледаме конвексниот n - аголник
A1 A2 ... An . При секоја негова поделба
на триаголници страната A1 A2 ќе
биде страна на еден од добиените
триаголници, чие трето теме може да
се совпадне со секоја од точките A3 , A4 ,..., An . Притоа, бројот на начините на
поделба на n - аголникот, при кои третото теме на триаголникот ќе се совпадне со
точката A3 е еднаков на бројот на начините на поделбата на (n - 1) - аголникот
A1 A3 A4 ... An , т.е. тој е еднаков на P (n - 1) . Бројот на начините на поделба, при кои
третото теме ќе се совпадне со точката A4 е еднаков на бројот на начините
P (n - 2) на поделба на (n - 2) - аголникот A1 A4 ... An помножен со бројот на
поделба P (3) на триаголникот A2 A3 A4 (зошто?). Бројот на начините на поделба,
при кои третото теме се совпаѓа со точката A5 е еднаков на P (n - 3) P(4) , бидејќи

3
секоја поделба на (n - 3) - аголникот A1 A5 ... An се комбинира со секоја поделба на
четириаголникот A2 A3 A4 A5 . Продолжувајќи ја постапката ја наоѓаме релацијата:
P(n) = P(n -1) + P(n - 2)P(3) + P(n - 3)P(4) + ... + P(4) P(n - 3) + P(3)P(n - 2) + P(n -1) (3)
Ако ја искористиме релацијата (3) последователно наоѓаме:
P (4) = P (3) + P(3) = 2,
P (5) = P (4) + P (3) P(3) + P(4) = 5,
P (6) = P(5) + P(4) P(3) + P(3) P(4) + P(5) = 14,
P (7) = P (6) + P(5) P (3) + P(4) P(4) + P (3) P(5) + P(6) = 42,
P (8) = P(7) + P(6) P (3) + P (5) P(4) + P(4) P(5) + P(3) P(6) + P(7) 132= itn.

Забелешка. Користејќи ја формулата (3) може да се докаже, дека за секој

n ³ 3 важи
2(2 n - 5)!
P ( n) = .
(n -1)!( n - 3)!
Последната формула нема да ја докажуваме, бидејќи истата излегува надвор од
рамките на нашите разгледувања. ¨
Во геометријата принципот на математичка индукција може да се иско-
ристи и за пресметувања според димензијата во која се рзгледува задачата, т.е.
задачата последователно да се разгледува на права, во рамнина и во простор.

Пример 8. а) На колку делови n точки ја делат правата.

б) На колку делови ја делата рамнината n прави такви, што секои две од
нив се сечат и никои три немаат заедничка точка (прави во општа положба)
в) На колку делови го делат просторот n рамнини такви, што секои три
размнини се сечат и никои четири рамнини немаат заедничка точка (рамнини во
општа положба).
Решение. а) Ако со F1 (n) го означиме бараниот број, тогаш очигледно
F1 (n) = n + 1 .
б) Една права ја дели рамнината на два дела.
Нека претпоставиме,дека е познат бројот F2 (n) на деловите, на кои n
прави во општа положба ја делат рамнината и нека се дадени n + 1 права во општа
положба. Првите n прави ја делат рамнината на F2 (n) делови, а според условот
(n + 1) - та права p ги сече останатите n прави во n различни точки. Според
задачата под а) овие n точки ја делат правата p на F1 (n) = n + 1 делови. Според
тоа, правата p сече F1 (n) = n + 1 од веќе добиените делови на кои првите n прави
ја делат рамнината и истите ги удвојува, што значи дека таа на веќе добиените
F2 (n) додава нови F1 (n) = n + 1 делови. Значи, за бројот на деловите на кој n + 1
права во општа положба ја делат рамнината важи
F2 (n + 1) = F2 (n) + F1 (=n) F2 (n) + (n + 1) . (4)

4
Ако во равенството (4), наместо n последователно ставиме n - 1, n - 2, n - 3,..., 2,1
добиваме
F2 (n) = F2 (n - 1) + n,
F2 (n - 1) = F2 (n - 2) + n - 1,
F2 (n - 2)= F2 (n - 3) + n - 2,
............................................
F2 (3) = F2 (2) + 3,
F2 (2) = F2 (1) + 2.
Ако ги собереме последните равенства и земеме предвид дека F2 (1) = 2 наоѓаме
n (n +1)
F2 (n) = F2 (1) + [n + (n - 1) + ... + 3 + 2]= 1 + [n + (n - 1) + (n - 2) + ... + 2 + 1] = 1 + 2
.

в) Една рамнина го дели просторот на на два дела.

Нека претпоставиме,дека е познат бројот F3 (n) на деловите, на кои n
рамнини во општа положба го делат просторот и нека се дадени n + 1 рамнини во
општа положба. Првите n рамнини го делат просторот на F3 (n) делови, а според
условот (n + 1) - та рамнина p ги сече останатите n рамнини во n различни
прави, кои се наоѓаат во општа положба (зошто?). Според задачата под б) овие n
n ( n +1) n2 + n + 2
прави ја делат рамнината p на F2 (n) = 1 + 2
= 2
делови. Според тоа,

рамнината p сече F2 (n) = n2 + n + 2 од веќе добиените делови на кои првите n

2
рамнини го делат просторот и истите ги удвојува, што значи дека таа на веќе
добиените F3 (n) додава нови F2 (n) = n2 + n + 2 делови. Значи, за бројот на
2
деловите на кој n + 1 рамнина во општа положба го делат просторот важи
2
F3 (n + 1) F3=(n) + F2 (n) = F3 (n) + n + n+2 . (5)
2

Ако во равенството (5), наместо n последователно ставиме n - 1, n - 2, n - 3,..., 2,1

добиваме
( n -1)2 + ( n -1) + 2
F3 (n) = F3 (n - 1) + ,
2
( n - 2)2 + (n - 2) + 2
F3 (n - 1) = F3 (n - 2) + 2
,
............................................................
2
F3 (3) = F3 (2) + 2 + 2 + 2
2
2
F3 (2) = F3 (1) + 1 +1+ 2 .
2
Ако ги собереме последните равенства и земеме предвид дека F3 (1) = 2 наоѓаме
F3(n) = F3(1) + 12 [(n -1)2 + ... + 22 + 12 ] + 12 [(n -1) + (n - 2) + ... + 2 + 1] + 12 [214444442444444
+ 2 + ... + 2 + 2]
3
(n-1)-na dvojka
n(n-1)(2n-1) (n-1)n
= 2+ + + (n -1),
12 2

5
од каде после средувањето наоѓаме
( n +1)( n 2 - n + 6)
F3 (n) = 6
. ¨

Пример 9. Најди го бројот на деловите на кои е поделена рамнината од n

кружници кои лежат на неа и такви, што секои две од нив се сечат меѓу себе.
Решение. Нека е даден бројот F 2 (n) на делови на кои е поделена рамни-
ната со n кружници кои лежат на неа и такви, што секои две од нив се сечат меѓу
себе. Бидејќи n кружници ја сечат (n + 1) - та кружница во n парови точки и тие
истата ја делат на F1 (n) = 2n (задача 6), добиваме дека (n + 1) - та кружница сече
F1 (n) = 2n од F 2 (n) деловите на кои е поделена рамнината со n кружници кои
лежат на неа и такви, што секои две од нив се сечат меѓу себе. Оттука го добиваме
равенството
F 2 (n + 1) F
= 2 (n) + F1 (n) = F 2 (n) + 2n . (6)
Ако во равенството (6), наместо n последователно ставиме n - 1, n - 2, n - 3,..., 2,1
со аналогна постапка како во пример 8 наоѓаме F 2 (=
n) n2 - n + 2 . ¨

Пример 10. На колку делови го делат просторот n сфери такви, што

секои две се сечат меѓу себе.
Решение. Бидејќи n сфери ја сечат (n + 1) - та сфера во n кружници и
како тие нејзината површина ја делат на F 2 (=n) n2 - n + 2 делови (задача 7),
добиваме дека ако n сфери од кои секои две се сечат меѓу себе го делат
просторот на F 2 (n) делови, тогаш n + 1 сфера просторот го делат на

F3 (n + 1) = 3 (n) + F 2 (n) = F3 (n) + ( n 2 - n + 2)

F
делови. Сега постапувајќи аналогно како во решението на пример 8 наоѓаме
n ( n 2 - 3n + 8)
F3 (n + 1) = 3
. ¨

ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. Да се најде збирот на внатрешните агли на n - аголник (не задолжително

конвексен).
2. На колку триаголници е поделен n - аголник (не задолжително конвексен) со
неговите дијагонали.
3. Определи го бројот N на дијагоналите кои не се сечат и кои го делат
n - аголникот на триаголници.
4. На колку начини со своите дијагонали може да се подели конвексен
n - аголник, ако ниедни три дијагонали не се сечат во една точка.

6
 Упатство. Конвексниот (n + 1) - аголник A1 A2 ... An An +1 со дијагоналата A1 An
е поделен на n - аголникот A1 A2 ... An и триаголникот A1 An An +1 . Ако го зна-
еме бројот F (n) на деловите, на кои е поделен од своите дијагонали
n - аголникот A1 A2 ... An , треба да преброиме колку делови ќе се добијат со
додавање на темето An +1 . Лесно се докажува дека во случајов важи форму-
лата
F (n + 1) = F (n) + (n - 1) + 1g(n - 2) + 2g(n - 3) + ... + ( n - 3) g2 + ( n - 2)g1 .
Понатаму, последната формула можеме да ја запишеме во видот
n( n -1)( n - 2) n3 2
F (n + 1) F=(n) + (n - 1) + 6
= F ( n) + 6
- n2 + 4n
3
-1.
Ако последната формула ја искористиме за изразување на вредностите за
F (n), F (n - 1),..., F (3) и ги собереме добиените изрази после средувањето
добиваме
( n -1)(n - 2)(n 2 - 3n +12)
F ( n) = 24
.¨

5. На колку делови ја делат правата n парови точки, кои лежат на таа права?
Одговор. 2n точки ја делат правата на 2n + 1 делови.
6. Да се најде бројот F1(n) на деловите, на кои е поделена кружница со n
парови точки кои се наоѓаат на таа кружница!
Одговор. F1 (n) = 2n .
7. На колку делови ја делат сферата n кружници кои лежат на сферата и такви,
што секои две од нив се сечат меѓу себе?
Одговор. Бараниот број е F 2 (=
n) n2 - n + 2 .

7
 АЛГОРИТАМ ЗА ГЕНЕРИРАЊЕ НА ЕДНА КЛАСА
ПИТАГОРОВИ ТРОЈКИ

Здравко Цветковски, Ристо Малчески

Во оваа статија ќе се осврнеме на Питагорoвите тројки ( x, y , z ) со

дополнителен услов y = x + 1 . Ќе најдеме релации (алгоритам) кои ќе овоз-
можат итеративно генерирање на тројките од ваков вид.

1. Нека z = y + b . Значи
x 2 + y 2 = ( y + b) 2 ,
од каде добиваме y = ( x 2 - b2 ) 2b . Тогаш Питагоровите тројки можат да
се претстават како
2 2 2 2
x , x 2-bb , x 2+bb .
Нека y = x + a . Тогаш x + a (=x 2 - b 2 ) 2b т.е
x 2 - 2bx - (b 2 + 2ab) = 0 (1)

2. Тројки каде y = x + 1 . Во овој случај имаме a = 1 , тогаш рела-

цијата (1) го добива видот
x 2 - 2bx - (b 2 + 2b) = 0 (2)
Ако, b = 1 тогаш релацијата (2) го добива видот
x 2 - 2 x - 3 =( x - 3)( x + 1) = 0
па двата корени 3,-1 на оваа квадратна равенка ги генерираат тројките
(3,4,5) и (-1,0,1) соодветно.

За да ја генерираме наредната тројка во случајот кога a = 1 , т.е

y = x + 1 користејќи ја релацијата (2) потребно е да се знае наредната
вредност за b . Наредна тројка за која y = x + 1 е (20,21,29), која се добива
за b = 8 . Бидејќи 8=3+5 релацијата bn+1 = X n + Z n ни се нуди како мож-
ност, да се искористи за наоѓање на наредните вредности за b , каде
( X n , Yn , Z n ) е n -тата Питагорова тројка со бараното својство. Користеј-
ќи b2 = 3 + 5 = 8 ,со замена во (2) добиваме
x 2 - 16 x - 80 = ( x - 20)( x + 4) = 0
која за a = 1 ја генерира наредната тројка (20,21,29) .Првите четири тројки
за a = 1 можат да се генерираат користејќи ја релацијата (2), т.е
b1 = 1 Þ x 2 - 2 x - 3 0= ( x -=3)( x + 1) Þ (3,4,5)
b2 = 3 + 5 Þ x 2 - 16 x - 80 0= ( x - 20)(
= x + 4) Þ (20,21,29)
b3 = 20 + 29 Þ x 2 - 98 x - 2499 =0 ( x - 119)(
= x + 21) Þ (119,120,169)
b4 = 119 + 169 Þ x 2 - 576 x - 83520 =0 ( x -=696)( x + 120) Þ (696,697,985).

Како што може да се забележи ( x + Yn-1 ) е делител на полиномот

на левата страна на (2) за n -тата тројка, т.е равенката (2) можеме да ја
запишеме во вид
x 2 - 2bn x - (bn 2 + 2bn ) =( x - X n )( x - Yn-1 ) = 0 .
Во поглед на оваа релација посистематски пристап е користен за истражу-
вања кои довеле до решение на “равенката на Pell ” т.е x 2 - Dy
= 2 ±1 , каде
x , y се цели, а D е природен број кој не е точен квадрат.

3. Тројки каде a е константа. Да ја разгледаме тројката X , Y ,

Z каде Y = X + a , ( a > 0) . Тогаш X 2 + ( X + a) 2 = Z 2 после квадрирањето
и множење на двете страни последователно добиваме
4 X 2 + 4aX + 2a 2 = 2Z 2 ,
(2 X + a )2 + a 2 = 2 Z 2 ,
( 2 Xa+a ) 2 + 1 = 2( Za ) 2 .
Означуваме (2 X + a) a = U , Z a = T и полседната равенка можеме да ја
запишеме во видот
U 2 + 1 = 2T 2 .
Ако a = 1 тогаш U , T се цели броеви па затоа ова е случај на “равенка на
Pell ” за која е познато дека n -тото решение (U n , Tn ) во Z+ е дадено со
U n + Tn= 2 (1 + 2) 2n-1 .
Значи
U n+1 + Tn=
+1 2 = 2( n+1) -1
(1 + 2) (1 + 2 )2 (1 + 2) 2n-1
= (1 + 2)2 (U n + Tn 2)= (3U n + 4Tn ) + (2U n + 3Tn ) 2.
Од каде
Tn+1 = 2U n + 3Tn (3)
U n+1 = 3U n + 4Tn (4)
Да претпоставиме дека U n и Tn се одредени рекурзивно со релациите (3) и
(4). Тогаш имаме
2Tn2+1 - U n2+1= 2(2U n2 + 3Tn2 ) - (3U n2 + 4Tn2 )= 2Tn2 - U n2
Според ова ако
 2T12 - U12 = 1 ,
тогаш паровите ( U n , Tn ) се решенија на равенката 2T 2 - U 2 = 1 , каде U1 и
T1 се цели броеви. Со замена за T и U , T = Z a и U = (2 X + a ) a во (3)
и (4) добиваме
Z n +1 2 X + a 3Z
a
= 2 an + a n и
2 X n +1 + a 2 X +a 4 Z
a
= 3 an + a n ,
т.е
Z n+1 = 4 X n + 3Z n + 2a , (5)
X n+1 = 3 X n + 2Z n + a , (6)
и како Yn = X n + a равенката (6) можеме да ја запишеме како
X n+1 = 2( X n + Z n ) + Yn (7)
Со одземање на равенката (6) од равенката (5), ако искористиме дека по-
следователно добиваме
Z n+1 - X n+=1 Z n + X n + a ,
bn+1 + a = Zn + X n + a
bn+1 = Z n + X n . (8)

4. Тројки каде b е константа. Слична релација може да се добие

и во случајот кога b е константа . Се добива
an +1 = X n + Yn (9)
X n+1 = X n + 2b (10)
Yn+1 = 2 X n + Yn + 2b (11)
Z n+1 = 2 X n + Z n + 2b (12)
На читателот му препуштаме да докаже дека со овие релации навистина се
добива низа од Питагорови тројки, и во овој случај равенката (1) се факто-
ризира како x 2 - 2bx - (b 2 + 2ban ) = ( x - X n )( x + X n-1 ) = 0 .

5. Заклучок. Покажавме дека следниве релации генерираат Пи-

тагорови тројки ( X , Y , Z ) т.е
- За a = constant , т.е. X n + a = Yn :
ì X n+1 = 3 X n + 2Z n + a
í
îbn+1 = X n + Z n
- За b = constant , т.е. Z n = Yn + b :
ìZ n+1 = 2 X n + Z n + 2b
í
îan +1 = X n + Yn
Во специјалните случаи a = 1 () и b = 1 () тогаш преку дадените
рекурентни релации ги генерираат сите барани Питагорови тројки. Како и
да е во сите други случаи дадените релации необавезно даваат само некои
од бараните тројки, бидејки релациите (3) и (4) за почетни U1 и T1 не ги
генерираат сите рационални решенија на “равенката на Pell ”.

Важно својство на овој алгоритам е ако почетните тројки се прими-

тивни (т.е ако X , Y , Z се по парови заемно прости), тогаш секоја тројка на
генерираната низа е исто така примитивна.

На пример, да го земеме случајот a = constant . Да претпоставиме

дека p X n+1 и p Yn +1 тогаш p 2 | ( X n2+1 + Yn2+1 ) , и како p Z n+1 . Исто така
p (Yn+1 - X n+1 ), па значи p a . Од релациите (5) и (6) следува дека
p (4 X n + 4 Z n ) и p (3 X n + 2Z n ) ; од каде лесно се покажува дека p Z n и
p X n , и од Yn = X n + a следува дека p Yn , т.е добивме дека ако тројката
( X n+1 , Yn+1, Z n+1 ) не е примитивна тогаш и тројката ( X n , Yn , Z n ) не е
примитивна , итн се добива дека и тројката ( X1, Y1 , Z1 ) не е примитивна.
Слично се покажува и во случајот кога b = constant , (со примена на
релациите (10), (11) и (12)).

6. Примери. a = constant , a = 1 . Да претпоставиме дека како по-

четна тројка ја земаме примитивната тројка (119,120,169) и сакаме да ја
генерираме соодветната низа од тројки. Користејќи ги релациите (5) и (6)
добиваме
X 2 = 3 X1 + 2Z1 + 1 = 3(119) + 2(169) + 1 = 696 ,
Y2 = X 2 + 1 =696+1=697 , Z 2 = 4 X1 + 3Z1 + 2a =4(119)+3(169)+2=985
па наредната тројка е (696,697,985) итн .
a = constant , a = 7 . Ќе почнеме со примитивната Питагорова трој-
ка (5,12,13), ( a = 7) . Во овој случај дадениот алгоритам генерира X 2 = 48 ,
и соодветно тројката (48,55,73), но ја пропушта тројката (21,28,35).
b = constant , b = 2 . Како почетна ќе ја земеме примитивната Пита-
горова тројка (8,15,17). Користејќи ги релациите (10),(11),(12) ја добиваме
тројката (12,35,37) но алгоритмот ја пропушта тројката (10,24,26).

7. Алтернативни релации за X n+1 и Z n+1 . Емпириската формула

X n+1 = 6 X n - X n-1 + 2 , опишана во статијата на Hatch (1995) за случајот
a =1, во суштина е пертикуларен случај од многу поопшта релација, кој
следува од претходно напишаното. Од релацијата (6) имаме
X n = 3 X n-1 + 2 Z n-1 + a 2(=X n-1 + Z n-1 ) + X n -1 + a (13)
Од релацијата (8) имаме
bn = X n-1 + Z n-1 (14)
Од (13) и (14) добиваме
X n = 2bn + X n-1 + a .
Но
X n + a + bn = Z n
па имаме
X n = (2 Z n - 2 X n - 2a) + X n-1 + a 2Z=n - 2 X n + X n-1 - a
со елиминација на 2Z n со помошна (6) добиваме
X n = ( X n+1 - 3 X n - a) - 2 X n + X n -1 - a ,
т.е.
X n+1 = 6 X n - X n-1 + 2a
што и се бараше.

Слично аналогно размислување покажува дека релацијата

Z n+1 = 6Z n - Z n-1
дискутирана од Mills (1996), за низата при услов a = constant , следува од
досега напишаното.

Од релацијата (5) имаме

2Z n+1 = 8 X n + 6 Z n + 4a (16)
Од релацијата (6) имаме
3 X n+1 = 9 X n + 6Z n + 3a (17)
Со елиминација на Z n од (16) и (17) добиваме
2Z n+1 = 3 X n+1 - X n + a
и користејќи ги соодветните релации за Z n и Z n-1 ја добиваме релацијата
2( Z n+1 - 6 Z n + Z n -1=) 3( X n+1 - 6 X n + X n-1 ) - ( X n - 6 X n-1 + X n -2 ) - 4 a
која заедно со (15) дава
2( Z n+1 - 6 Z n + Z n-=1 ) 3(2a ) - 2a - 4a = 0 , т.е Z n+1 = 6Z n - Z n-1 ;
што и се бараше.

Литература

1. Dye R.H.; Nickakalls R.W.D.: A new algorithm for generating

Pythagorean triples, Mathematical Gazette; 1998
2. Hatch G.: Pythagorean triples and triangular square numbers,
Mathematical Gazette; 1995
Здравко Цветковски, Европски универзитет, Скопје
Ристо Малчески, ФОН универзитет, Скопје

ДОКАЖУВАЊЕ НА СИМЕТРИЧНИ НЕРАВЕНСТВА

СО ТРИ ПРОМЕНЛИВИ
Во оваа статија ќе дадеме еден метод, кој се користи при докажување на
симетрични неравенства со три променливи. За таа цел, најпрво да забележиме
дека за секои x, y , z Î ¡ + , ако p = x + y + z , q = xy + yz + zx , r = xyz , тогаш
p, q, r Î ¡ + . Понатаму, со непосредна проверка можат да се докажат следниве
идентитети:

x 2 + y 2 + z 2 = p 2 - 2q (1)
x3 + y 3 + z 3 = p( p 2 - 3q ) + 3r (2)
2 2 2 2 2 2 2
x y + y z + z x= q - 2 pr (3)
x4 + y 4 + z 4 (= p 2 - 2q )2 - 2(q 2 - 2 pr ) (4)
( x + y )( y + z )( z + x ) = pq - r (5)
( x + y )( y + z ) + ( y + z )( z + x ) + ( z + x)( x + y ) = p 2 + q (6)
2 2 2 2 2 2
( x + y ) ( y + z) + ( y + z ) ( z + x) + ( z + x) ( x + y ) =
(7)
2 2
= ( p + q ) - 4 p ( pq - r )
xy ( x + y ) + yz ( y + z ) + zx ( z + x) = pq - 3r (8)
(1 + x)(1 + y)(1 + z )= 1 + p + q + r (9)
(1 + x)(1 + y) + (1 + y)(1 + z ) + (1 + z )(1 + x)= 3 + 2 p + q (10)
(1 + x)2 (1 + y ) 2 + (1 + y) 2 (1 + z ) 2 + (1 + z ) 2 (1 + x)=2
(11)
= (3 + 2 p + q)2 - 2(3 + p)(1 + p + q + r )
x 2 ( y + z ) + y 2 ( z + x) + z 2 ( x + y ) = pq - 3r (12)
кои ќе ги користиме во натамошните разгледувања. На читателот му препорачу-
ваме самостојно да ги докаже горните равенства.

Во следните две теореми ќе докажеме неколку неравенства кои ќе ги

користиме во натамошните разгледувања. При докажувањето на овие неравенства
ќе ја користиме теоремата на Schur, чиј доказ може да се види во [5], а овде истата
ќе ја презентираме без доказ. За таа цел ќе ги воведеме следниве ознаки: ако се
дадени xi Î ¡ + , i = 1, 2,..., n и a i Î ¡ + , i = 1, 2,..., n , тогаш ставаме
a a
F ( x1 , x2 ,..., xn ) = x1 1 x2 2 ...xa
n
n

и со T [a1, a 2 ,..., a n ] да ја означиме сумата на производите F ( x1 , x2 ,..., xn ) по сите

пермутации на a1, a 2 ,..., a n , т.е.

1
 b b
T [a1 , a 2 ,..., a n ] = å x1 1 x2 2 ...xnb n
( b1 , b 2 ,..., b n )
е пермутација на
(a1 ,a 2 ,...,a n )

Теорема на Schur. Нека a , b Î ¡ + , b > 0 . Тогаш точно е неравенството:

T [a + 2 b , 0, 0] + T [a , b , b ] ³ 2T [a + b , b , 0] ,
кое е еквивалентно со неравенството:

xa ( x b - y b )( x b - z b ) + ya ( y b - x b )( y b - z b ) + za ( z b - x b )( z b - y b ) ³ 0 . ¨

Исто така, во нашите разгледувања ќе ја користиме и теоремата на Muir-

head и за таа цел ќе ги воведеме следниве ознаки. Ќе велиме дека низата (a i )in=1 ја
мајорира низата ( bi )in=1 , во ознака ( bi ) p (ai ) , ако можеме да ги разместиме еле-
ментите на низите (a i )in=1 и ( bi )in=1 така што за новодобиените низи важи:
1. b1 + b 2 + ... + b n= a1 + a 2 + ... + a n ,
2. b1 ³ b 2 ³ ... ³ b n и a1 ³ a 2 ³ ... ³ a n ,
3. b1 + b 2 + ... + b s £ a1 + a 2 + ... + a s , за секој s Î {1, 2,..., n} .
Во врска со претходно дефинираниот поим за мајоризација на низи важи теоре-
мата на Muirhead.

Теорема на Muirhead. Нека xi Î ¡ + , i = 1, 2,..., n , (a i )in=1 и ( bi )in=1 се ни-

зи од позитивни реални броеви. Ако ( bi ) p (ai ) , тогаш T (bi ) £ T (a i ) , при што
знак за равенство важи ако и само ако низите (a i )in=1 и ( bi )in=1 се совпаѓаат или
x1 = x2= ...= xn . ¨

Теорема 1. Нека x, y , z ³ 0 и нека p = x + y + z , q = xy + yz + zx , r = xyz .

Тогаш важат неравенствата:
p3 - 4 pq + 9r ³ 0 (13)
p 4 - 5 p 2 q + 4q 2 + 6 pr ³ 0 (14)
Доказ: Ако во Неравенството на Schur ставиме a = b = 1 , после средува-
њето го добиваме неравенството (13), а ако ставиме a = 2 и b = 1 , го добиваме
неравенството (14) .♦

Теорема 2. Нека x, y , z ³ 0 и нека p = x + y + z , q = xy + yz + zx , r = xyz .

Тогаш важат неравенствата:
pq - 9 r ³ 0 (15)
p 2 ³ 3q (16)

2
 p3 ³ 27r (17)
3 2
q ³ 27r (18)
q 2 ³ 3 pr (19)
3
2 p + 9r ³ 7 pq (20)
Доказ. Од неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина
следува неравенството:

pq = ( x + y + z )( xy + yz + zx ) ³ 33 xyz × 3 x 2 y 2 z 2 = 9r
кое е еквивалентно со неравенството (15).

Неравенството 0 £ ( x - y ) 2 + ( y - z )2 + ( z - x )2 важи за секои x, y , z ³ 0 и

истото е еквивалентно со неравенството x 2 + y 2 + z 2 ³ xy + yz + zx , кое пак е екви-
валентно со ( x + y + z )2 ³ 3( xy + yz + zx ) , што значи дека е исполнето неравенство-
то (16).
Од неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина следува
неравенството
p = x + y + z ³ 33= xyz 33 r
кое е еквивалентно со неравенството (17).
Од неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина следува
неравенството
q = xy + yz + zx ³ 3 =x 2 y 2 z 2 3 r2
кое е еквивалентно со неравенството (18).

Ако го изкористиме неравенството a 2 + b2 + c 2 ³ ab + bc + ca , за a = xy ,

b = yz и c = zx , последователно добиваме

q 2 = ( xy + yz + zx=)2 x 2 y 2 + y 2 z 2 + z 2 x 2 + 2 xyz ( x + y + z )
³ ( xy )( yz ) + ( yz )( zx) + ( zx)( xy ) + 2 xyz ( x + y + z ) =
= 3xyz ( x + y + z ) = 3 pr ,
што значи дека е исполнето неравенството (19).
Неравенството (20) последователно е еквивалентно со неравенствата
2 p3 + 9r ³ 7 pq Û
2( x + y + z )3 + 9 xyz ³ 7( x + y + z )( xy + yz + zx ) Û
3 3 3 2 2 2 2 2 2
2( x + y + z ) ³ x y + x z + y z + y x + z x + z y Û
T [3, 0, 0] ³ T [2,1, 0] ,
и како согласно теоремата на Muirhead последното неравенство е точно, заклучу-
ваме дека е точно и неравенството (20).♦

Задача 1. Нека x, y , z > 0 се реални броеви. Да се докаже неравенството

3
 ( xy + yz + zx )( 1 + 1 + 1 ) ³ 94 .
( x + y )2 ( y + z )2 ( z + x )2

Решение. Даденото неравенство е еквивалентно со неравенството

4( xy + yz + zx)(( z + x )2 ( y + z )2 + ( x + y ) 2 ( z + x ) 2 + ( x + y ) 2 ( y + z ) 2 ) ³
(21)
³ 9( x + y )2 ( y + z )2 ( z + x )2
Ставаме x + y + z = p , xy + yz + zx = q , xyz = r и ако ги искористиме равенствата
(5) и (7) добиваме
( x + y )2 ( y + z )2 ( z + x ) 2 = ( pq - r ) 2
и
( x + y ) 2 ( y + z ) 2 + ( y + z ) 2 ( z + x ) 2 + ( z + x) 2 ( x + y ) 2 (=p 2 + q) 2 - 4 p( pq - r ) .
што значи дека неравенството (21) е еквивалентно со неравенствата

4q(( p 2 + q )2 - 4 p( pq - r )) ³ 9( pq - r )2 Û
4 2 2 3 2
4 p q - 17 p q + 4q + 34 pqr - 9r ³ 0 Û
3 4 2 2
pq( p - 4 pq + 9r ) + q( p - 5 p q + 4q + 6 pr ) + r ( pq - 9r ) ³ 0 .
Точноста на последното неравенство непосредно следува од p, q, r > 0 и неравен-
ствата (13), (14) и (15). Според тоа, даденото равенство важи и притоа важи знак
за равенство ако и само ако x = y = z .♦

Задача 2. Нека x, y , z Î ¡ + , за кои важи xyz = 1 . Да се докаже неравен-

ството
1 1 1 2
+ + + ³ 1.
(1 + x) 2
(1 + y ) 2
(1 + z ) 2 (1 + x )(1 + y )(1 + z )

Решение: Нека x + y + z = p , xy + yz + zx = q и xyz = r = 1 .

Даденото неравенство е еквивалентно со неравенството
(1 + x)2 (1 + y )2 + (1 + y ) 2 (1 + z ) 2 + (1 + z ) 2 (1 + x) 2 + 2(1 + x)(1 + y)(1 + z ) ³

³ (1 + x )2 (1 + y )2 (1 + z ) 2 ... (1)
Од I9 и I11 имаме дека
(1 + x)(1 + y )(1 + z )= 1 + p + q + r = 2 + p + q
и
(1 + x)2 (1 + y ) 2 + (1 + y ) 2 (1 + z) 2 + (1 + z ) 2 (1 + x) 2 =
= (3 + 2 p + q)2 - 2(3 + p)(1 + p + q + r ) =(3 + 2 p + q) 2 - 2(3 + p)(2 + p + q)
Па неравенството (1) е еквивалентно со

(3 + 2 p + q )2 - 2(3 + p)(2 + p + q ) + 2(2 + p + q) ³ (2 + p + q )2 Û

p 2 ³ 2q + 3 .

4
Понатаму од N6 : q3 ³ 27r 2 = 27 следува q ³ 3 ... (3)
(3)
Од N4 : p 2 ³ 3q , имаме p 2 ³ 3q = 2q + q ³ 2q + 3 . Што и требаше да се докаже.♦
1 1 1
Задача 3. Нека a, b, c Î ¡ + се такви што + + = 2.
a +1 b +1 c + 1
1 1 1
Да се докаже неравенството + + ³1 ... (1)
8ab + 1 8bc + 1 8ca + 1
Решение: Нека p = a + b + c , q = ab + bc + ca , r = abc .
1 1 1
Од + + = 2 имаме
a +1 b +1 c + 1
(a + 1)(b + 1) + (b + 1)(c + 1) + (c + 1)( a + 1) =
2( a + 1)(b + 1)(c + 1) ... (2)
Користејќи ги идентитетите I9 и I10 , (2) е еквивалентно со
3 + 2 p + q = 2(1 + p + q + r ) , од каде имаме
q + 2r = 1 ... (3)
Лесно се покажуваат идентитетите
(8ab + 1)(8bc + 1) + (8bc + 1)(8ca + 1) + (8ca + 1)(8ab + 1) = pr + 16 q + 3
64
и
(8ab + 1)(8bc + 1)(8ca + 1) =512r 2 + 64 pr + 8q + 1 .
Треба да покажеме дека
64 pr + 16q + 3 ³ 512r 2 + 64 pr + 8q + 1 Û
8q + 2 ³ 512r 2 ... (4)
3 2
Од q ³ 27r и q = 1 - 2 r добиваме
(1 - 2r )3 ³ 27 r 2 Û
8r 3 + 15r 2 + 6r - 1 £ 0 Û
(8r - 1)(r 2 + 2r + 1) £ 0 ,
од каде следува дека
1
8r - 1 £ 0 т.е. r £ ... (5)
8
Сега бидејќи q + 2r = 1 добиваме дека (3) е еквивалентно со
8(1 - 2r ) + 2 ³ 512r 2 Û
512r 2 + 16r - 10 £ 0 Û
(8r - 1)(64r + 10) £ 0 ,
кое е точно поради (5) .

Задача 4. Нека a, b, c ³ 0 се реални броеви. Да се докаже неравенството

1 1 1 9
+ + ³ ... (1)
2 2 2 2 2 2
a + ab + b b + bc + c c + ca + a (a + b + c )2

5
Решение: Нека p = a + b + c , q = ab + bc + ca , r = abc .
Бидејќи даденото неравенство е хомогено, па без губење на општоста можеме да
земеме дека p = 1 .
Понатаму
a 2 + ab + b2 = (a + b)2 - ab = (1 - c )2 - ab = 1 - 2c + c 2 - ab =
= 1 - c - c (1 - c ) - ab= 1 - c - c(a + b) - ab= 1 - c - q .
Аналогно
b 2 + bc + c 2= 1 - a - q и c 2 + ca + a 2= 1 - b - q .
Со елементарни трансформации и претходните идентитети, неравенството (1) е
еквивалентно со неравенството
9q3 + 6q 2 - 3q + 9r + 1 ³ 0 т.е. q(3q + 1) 2 + 9r + 1 - 4q ³ 0 ... (2)

Од N1 : p3 - 4 pq + 9r ³ 0 и p = 1 имаме
1 + 9r ³ 4q ... (3)

Па од (3) добиваме q(3q + 1) 2 + 9r + 1 - 4q ³ 0 т.е. важи неравенството (2) .

Со ова доказот е готов.♦

Задачи за самостојна работа:

1. Нека x, y , z Î ¡ + се такви што x + y + z = 1 . Да се докаже неравенството

z - xy y - zx x - yz
+ + ³2.
2 2 2 2
x + xy + y x + xz + z y + yz + z 2
2

2. Нека x, y , z ³ 0 се реални броеви се такви што x + y + z = 1 . Да се докаже

неравенството
12( x 2 y 2 + y 2 z 2 + z 2 x 2 )( x 3 + y 3 + z 3 ) £ xy + yz + zx .

3. Нека x, y , z Î ¡ + , за кои важи x + y + z = 1 . Да се докаже неравенството

(1 - x 2 )2 + (1 - z 2 ) 2 + (1 - z 2 ) 2 £ (1 + x)(1 + y )(1 + z ) .

4. Нека a, b, c > 0 се реални броеви такви што ab + bc + ca = 1 . Да се докаже

1 1 1 1
неравенството + + - ³ 2.
a +b b+c c+ a a+b+c

Литература:

1. Lee H. (2007), Topics in Inequalities - Theorems and Techniques

2. K.S. Kedlaya, A<B, http://www.unl.edu.com
3. Здравко Цветковски, Ристо Малчески, Еден начин за докажување на неравен-
ства со три променливи кои се дефинирани на целата реална права, Сигма, 2007

6
Здравко Цветковски,
Ристо Малчески
Скопје

НЕРАВЕНСТВА НА SCHUR И MUIRHEAD

Нека се дадени xi Î ¡ + , i = 1, 2,..., n и a i Î ¡ , i = 1, 2,..., n . Ставаме

a a
F ( x1 , x2 ,..., xn ) = x1 1 x2 2 ... xa
n и со T [a1 , a 2 ,..., a n ] да ја означиме сумата од
n

производите F ( x1 , x2 ,..., xn ) по сите пермутации на a1, a 2 ,..., a n , т.е.

b b
T [a1, a 2 ,..., a n ] = å x1 1 x2 2 ...xnb n
( b1 , b 2 ,..., b n )
е пермутација на
(a1 ,a 2 ,...,a n )

Пример 1. Имаме:
T [1,0,...,0] = ( n - 1)!( x1 + x2 + ... + xn ) , T [ a, a,..., a ] = n ! x1a x2a ... xna ,
T [1,2] = x 2 y + xy 2 , T [1, 2,1] = 2 x 2 yz + 2 y 2 xz + 2 z 2 yx ,
T [2,1,0] = x 2 y + x 2 z + y 2 x + y 2 z + z 2 x + z 2 y ,
T [3,0,0] = 2( x 3 + y 3 + z3 ) .♦

Теорема 1 (Schur). Нека a , b Î ¡ , b > 0 . Тогаш

T [a + 2b ,0,0] + T [a , b , b ] ³ 2T [a + b , b ,0] .

Доказ. Нека x, y , z Î ¡ + . Со помош на елементарни

трансформации имаме:
1 T [a + 2b ,0,0] + 12 T [a , b , b ] - T [a + b , b ,0] =
2
= xa ( x b - y b )( x b - z b ) + ya ( y b - x b )( y b - z b ) + za ( z b - x b )( z b - y b ) .
Според тоа, почетното неравенство е еквивалентно со неравенството:
xa ( x b - y b )( x b - z b ) + ya ( y b - x b )( y b - z b ) + za ( z b - x b )( z b - y b ) ³ 0 .
(1)
Без губење на општоста можеме да земеме дека x ³ y ³ z . Нека a ³ 0 .
Тогаш:
xa ( x b - y b )( x b - z b ) ³ xa ( x b - y b )( y b - z b )
³ ya ( x b - y b )( y b - z b )
= - ya ( y b - x b )( y b - z b ),

1
т.е.
xa ( x b - y b )( x b - z b ) + ya ( y b - x b )( y b - z b ) ³ 0 .
Но,
za ( z b - x b )( z b - y b ) ³ 0 ,
и ако ги собереме последните неравенства го добиваме неравенството (1).
Аналогно се разгледува случајот кога a < 0 .♦

Пример 2. Ако во Неравенството на Шур ставиме a = b = 1 ,

добиваме
T [3,0,0] + T [1,1,1] ³ 2T [2,1,0] ,
т.е .
2( x3 + y 3 + z 3 ) + 6 xyz ³ 2( x 2 y + x 2 z + y 2 x + y 2 z + z 2 x + z 2 y ) ,
што значи
x3 + y 3 + z 3 + 3xyz ³ x 2 y + x 2 z + y 2 x + y 2 z + z 2 x + z 2 y .♦ (2)

Последица 1. Ако x, y , z > 0 , тогаш

3 xyz + x3 + y 3 + z 3 ³ 2(( xy )3/ 2 + ( yz )3/ 2 + ( zx )3/ 2 ) .

Доказ. Од неравенството (2) и неравенството меѓу аритметичка и
геометриска средина имаме
x3 + y 3 + z 3 + 3xyz ³ ( x 2 y + y 2 x ) + ( z 2 y + y 2 z ) + ( x 2 z + z 2 x )
³ 2(( xy )3/ 2 + ( yz )3/ 2 + ( zx )3/ 2 ),
што и требаше да се докаже. ♦

Последица 2. Нека k Î (0,3] . Тогаш за секои a, b, c Î ¡ + важи

(3 - k ) + k (abc) 2 / k + a 2 + b2 + c 2 ³ 2( ab + bc + ca) .
Доказ. Ставаме
x = a2 / 3 , y = b2 / 3 , z = c2 / 3 .
Тогаш даденото неравенство е еквивалентно со неравенството
(3 - k ) + k ( xyz )3/ k + x3 + y 3 + z 3 ³ 2(( xy )3/ 2 + ( yz )3/ 2 + ( zx )3/ 2 ) .
Сега, од последица 1 следува дека доволно е да го докажеме неравенството
(3 - k ) + k ( xyz )3/ k ³ 3 xyz .
Но, од обопштена теорема за средини имаме

2
 3- k
3
× 1 + k3 ( xyz )3/ k ³ 1(3-k ) / 3 (( xyz )3/ k ) k / 3 = xyz ,
т.е.
(3 - k ) + k ( xyz )3/ k ³ 3 xyz . ♦

Пример 3. Нека a, b, c Î ¡ + . Да се докаже неравенството:

(a 2 + 2)(b 2 + 2)(c 2 + 2) ³ 9(ab + ac + bc ) .

Решение. После средувањето, даденото неравенство е
еквивалентно со неравенството
8 + (abc) 2 + 2(a 2b 2 + b2c 2 + c 2 a 2 ) + 4( a 2 + b 2 + c 2 ) ³ 9( ab + ac + bc) . (3).
Од
(ab - 1) 2 + (bc - 1)2 + (ca - 1)2 ³ 0
добиваме
6 + 2( a 2b 2 + b2c 2 + c 2 a 2 ) ³ 4( ab + ac + bc) (4)
и важи
3(a 2 + b2 + c 2 ) ³ 3(ab + ac + bc ) . (5)
Ако во последица 2 земеме k = 1 имаме:
2 + (abc) 2 + a 2 + b 2 + c 2 ³ 2( ab + ac + bc) . (6)
Со собирање на (4), (5) и (6) го добиваме неравенството (3).♦

Дефиниција 2. Ќе велиме дека низата (a i )in=1 ја мајорира низата

( bi )in= 1 , во ознака ( bi ) p (a i ) , ако можеме да ги разместиме елементите на
низите (a i )in=1 и ( bi )in=1 , така што за новодобиените низи важат:
1o b1 + b 2 + ... + b n= a1 + a 2 + ... + a n
2o b1 ³ b 2 ³ ... ³ b n и a1 ³ a 2 ³ ... ³ a n
3o b1 + b 2 + ... + b s £ a1 + a 2 + ... + a s за секој 1 £ s < n .♦

Во врска со претходно дефинираниот поим за мајоризација на

низи, без доказ, ќе ја презентираме теоремата на Muirhead.

Теорема 2 (Muirhead). Нека xi Î ¡ + , i = 1, 2,..., n и (a i )in=1 и

( bi )in=1 се низи од позитивни реални броеви. Ако ( bi ) p (a i ) , тогаш

3
T [ bi ] £ T [a i ] , при што знак за равенство важи ако и само ако низите
(a i )in= 1 и ( bi )in=1 се совпаѓаат или x1 = x2= ...= xn .♦

Во натамошните разгледувања со помош на теоремата на Muirhead

ќе презентираме решенија на некои нестандардни неравенства, дел од кои
се задавани на меѓународни натпревари по математика.
Пример 4. Нека низата променливи е x, y , z > 0 и нека се дадени
низите (2,2,1) и (3,1,1) . Тогаш јасно (2,2,1) p (3,1,1) . Сега од претходната
теорема следува T [2, 2,1] £ T [3,1,1] . Според тоа, точно е неравенството

2( x 2 y 2 z + x 2 z 2 y + y 2 z 2 x) £ 2( x3 yz + y 3 zx + z 3 yx) ,
кое е еквивалентно на добро познатото неравенство
xy + yz + zx £ x 2 + y 2 + z 2 . ♦

Пример 5. Нека a, b, c Î ¡ + . Да се докаже неравенството

a 4 + b 4 + c 4 ³ abc (a + b + c )
Решение. Од теоремата на Muirhead следува
T [4,0,0] ³ T [2,1,1] Û
T [4,0,0] T [2,1,1]
2
³ 2 Û

a + b + c ³ a bc + b2 ac + c 2 ab Û
4 4 4 2

a 4 + b 4 + c 4 ³ abc (a + b + c ) . ♦

Пример 6. Да се докаже дека за позитивните реални броеви a, b, c

важи неравенството
1 + 1 + 1 1 .
£ abc
a 3 +b 3 + abc b3 + c3 + abc c 3 + a 3 + abc
Решение. Равенството (7) го множиме со
abc( a3 + b3 + abc )(b3 + c3 + abc )(c3 + a 3 + abc ) > 0
и го добиваме еквивалентното равенство
3 T [4,4,1] + 2T [5,2, 2] + 1 T [7,1,1] + 1 T [3,3,3] £
2 2 2
£ 2 T [3,3,3] + T [6,3,0] + 23 T [4,4,1] + 21 T [7,1,1] + T [5, 2,2] ,
1

т.е. неравенството
T [5, 2,2] £ T [6,3,0] ,

4
кое непосредно следува од теоремата на Muirhead. Јасно, знак за равенство
важи ако и само ако a = b = c .♦

Пример 7. Нека a, b, c се позитивни реални броеви за кои важи

a + b + c = 1 . Да се докаже дека
7 .
0 £ ab + bc + ca - 2abc £ 27

Решение. Левата страна на неравенството следува од

ab + bc + ca - 2abc
= ( a + b + c )(ab + bc + ca ) - 2abc
= a 2b + a 2c + b2 a + b 2 c + c 2 a + c 2b + abc = T [2,1,0] + 16 T [1,1,1]

и од очигледното неравенство
T [2,1,0] + 16 T [1,1,1] ³ 0 .
Понатаму имаме:
7 7 ( x + y + z )3
= 27 7 ( 1=T [3,0,0] + 3T [2,1,0] + T [1,1,1]) ,
27 27 2
па добиваме дека бараното неравенство е еквивалентно со неравенството
T [2,1,0] + 16 T [1,1,1] £ 27
7 ( 1 T [3,0,0] + 3T [2,1,0] + T [1,1,1])
2
т.е. на неравенството
12T [2,1,0] £ 7T [3,0,0] + 5T [1,1,1] . (7)
Сега од теоремата на Muirhead следува:
2T [2,1,0] £ 2T [3,0,0] (8)
и ако во неравенството на Schur ставиме a = b = 1 добиваме:
10T [2,1,0] £ 5T [3,0,0] + 5T [1,1,1] . (9)
Ако ги собереме (1) и (2) го добиваме неравенството (7), кое и требаше да
се докаже. ♦

Пример 8. Нека a, b, c Î ¡ + и abc = 1 . Да се докаже неравенството

1 + 1 + 1 ³ 32 .
a 3 (b + c ) b3 (c + a ) c 3 ( a +b )

Решение. Ако најпрво го хомогенизираме даденото неравенство,

4
т.е. двете страни ги поделиме со (abc ) 3 = 1 , а потоа ги сведеме на ист
содржател
a3b3c3 ( a + b)(b + c)(c + a ) ,

5
даденото неравенство ќе биде еквивалентно со неравенството
2T [16 , 13 , 7 ] + T [16
3 3 3
, 16 , 4 ] + T [13
3 3 3
, 13 , 10 ] ³ 3T [5,4,3] + T [4,4,4] .
3 3 3
(10)

Сега поради Теоремата на Muirhead имаме дека важат

2T [16 , 13 , 7 ] ³ 2T [5,4,3] , T [16
3 3 3
, 16 , 4 ] ³ T [5, 4,3] , T [ 13
3 3 3
, 13 , 10 ] ³ T [4, 4,4] .
3 3 3
Ако ги собереме последните три неравенства го добиваме неравенството
(10). Знак за равенство важи ако и само ако a = b = c = 1 .♦

ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. (Iran,96) Нека a, b, c Î ¡ + . Да се докаже неравенството

1 + 1 + 1 ³ 4( ab+9bc+ ca ) .
( a +b ) 2 ( a +b ) 2 ( a + b )2

2. Нека a, b, c Î ¡ + . Да се докаже неравенството

a3 + b3 + c3 ³ 3 aba++bc +ca .
b -bc + c 2
2
c -ca + a 2
2
a - ab +b 2
2 b+c

3. (IMO 2005) Нека x, y , z Î ¡ + се такви што xyz ³ 1 . Да се докаже

неравенството
x5 - x 2 y5 - y 2 z5 - z 2
+ + ³ 0.
x + y2 + z2
5
y + z 2 + x2
5
z + x2 + y2
5

4. Нека a, b, c се должини на страни на триаголник. Да се докаже

неравенството
a 2b + a 2c + b 2c + b2 a + c 2 a + c 2 b ³ a3 + b3 + c3 + 2abc . ·
5. Нека a, b, c Î ¡ + се такви што ab + bc + ca = 1 . Да се докаже
неравенството
1 + b 1+c + c+1a ³ 52 .
a +b

Литература

1. Lee H. (2007), Topics in Inequalities-Theorems and Techniques

2. Matic I. (2007), Classical Inequalities

6
Здравко Цветковски, Ристо Малчески
Факултет за информатика, Европски Универзитет – РМ,
Скопје

ЕДЕН МЕТОД ЗА ДОКАЖУВАЊЕ НА НЕРАВЕНСТВА

СО ТРИ ПРОМЕНЛИВИ

Докажувањето на неравенства во множеството позитивни реални

броеви најчесто е поврзано со примената на неравенствата на Коши-
Буњаковски, Чебишев, Минковски, Холдер и слично. Меѓутоа, примената
на овие неравенства не секогаш е едноставна. Имено, често пати не е
едноставно да се согледа кое од споменатите неравенства треба да се
искористи за да се докаже дадено неравенство. Токму затоа, во оваа
статија ќе разгледаме еден метод, кој во многу случаи ја исклучува
примената на споменатите неравенства и кој може да се примени при
докажување на неравенства во множеството реални броеви, а не само на
множеството позитивни реални броеви. Споменатиот метод се базира на
добро позна теорема од диференцијалното сметање, која ќе ја
презентираме без доказ.

Теорема 1. Нека е дадена функцијата f ( x ) , и нека точката x0 е

стационарна за функцијата f ( x ) , т.е. нека f ¢( x0 ) = 0 . Стационарната
точка x0 на функцијата f ( x ) , кој има непрекинат втор извод на некој
интервал кој ја содржи точката x0 , е точка на:
а) локален минимум на f ( x ) , ако f ''( x0 ) > 0 ,
б) точка на локален максимум, ако f ''( x0 ) < 0 . ♦

Нека a , b и c се реални броеви такви што a + b + c = 1 . Од

неравенството a 2 + b 2 + c 2 ³ ab + bc + ca (знак за равенство важи ако ако и
само ако a = b = c ) следува:
1 = ( a + b + c )2= a 2 + b2 + c 2 + 2( ab + bc + ca) ³ 3( ab + bc + ca ) ,
т.е. точно е неравенството ab + bc + ca £ 13 , при што знак за равенство важи
ако и само ако a = b = c = 13 . Да ставиме
1- q 2
ab + bc + ca = 3 ,
каде q ³ 0 е параметар. Ќе ги најдеме минималната и максималната
вредност која што ја прима производот abc во зависност од вредноста на
параметарот q .

1
 Ако q = 0 , тогаш ab + bc + ca = 13 , и до претходно изнесеното
следува a = b = c = 13 , па затоа abc = 27
1 .

Ако q ¹ 0 , тогаш
1- q 2 ( a +b + c ) 2
ab + bc + ca 3
< 13
= 3
= Û
a 2 + b2 + c 2 > ab + bc + ca Û
( a - b ) 2 + (b - c ) 2 + (c - a ) 2 > 0 ,
што значи дека барем два од броевите a, b, c се различни меѓу себе.

Да го разгледаме полиномот
1- q 2
x3=- x 2 + 3 x - abc ,
f ( x ) = ( x - a)( x - b)( x - c) (1)
a + b + c = 1 . Првиот извод на функцијата (1) е полиномот:
1- q 2
f ¢( x) = 3x 2 - 2 x + 3 ,
1+ q 1- q
чии корени се x1 = и x2 = 3 и тоа се стационарни точки на
3
функцијата (1). За вториот извод на f ( x ) имаме f ¢¢( x) = 6 x - 2 . Имаме
1+ q
f ¢¢( x1 ) = 6g 3 - 2 =6q > 0
1+ q
и од теорема 1 следува дека функцијата (1) во точката x1 = 3 има мини-
мум. Понатаму, од
1- q
f ¢¢( x2 ) = 6g 3 - 2 =-6q < 0
1- q
и од теорема 1 следува дека функцијата (1) во точката x2 = 3 има макси-
мум. Но, функцијата (1) е непрекината и a, b и c се нули на (1). Затоа
минимумот и максимумот на функцијата (1) се достигнуваат меѓу нулите,
од што следува дека во точката на минимум функцијата е непозитивна, а
во точката на максимум таа е ненегативна. Според тоа
1+ q (1+ q ) 2 (1- 2 q ) 1- q (1-q ) 2 (1+ 2 q )
0³ f( 3 ) = 27 - abc и 0 £ f ( 3 ) = 27 - abc ,
односно
(1+ q )2 (1- 2 q ) (1- q ) 2 (1+ 2 q)
27
£ abc £ 27
. (2)
Од претходното излагање ја имаме следнава теорема.

Теорема 2. Нека a, b, c се реални броеви такви што a + b + c = 1 и

1- q 2
ab + bc + ca = 3 , ( q ³ 0) .

2
Тогаш точни се неравенствата (2), при што знак за равенство важи ако и
само ако q = 0 , т.е. ако и само ако a = b = c = 13 . ♦

Аналогно на претходните разгледувања може да се докаже

следнава теорема, која е природно обопштување на теорема 2.

Теорема 3. Ако a, b, c се реални броеви такви што a + b + c = p и

p 2 -q 2
ab + bc + ca = 3
, ( q ³ 0) .
Тогаш точни се неравенствата
( p+ q)2 ( p -2q ) ( p - q )2 ( p + 2 q )
27
£ abc £ 27
, (3)
при што знак за равенство важи ако и само ако q = 0 , т.е. ако и само ако
p
a=b=c= 3 . ♦

p 2 -q 2
Ако ги искористиме ознаките a + b + c = p , ab + bc + ca = 3
и
abc = r , тогаш лесно се покажува дека се точни следниве идентитети:
p 2 +2q 2
1o a 2 + b 2 + c 2 = 3
,
2o a3 + b3 + c3 = pq + 3r ,2

p ( p 2 -q 2 )
3o ab( a + b) + bc (b + c) + ca(c + a ) 3
= - 3r ,
p ( p2 -q 2 )
4o (a + b)(b + c)(c + a ) 3
= -r ,
( p2 -q 2 )2
5o a 2b2 + b 2c 2 + c 2 a 2 =9 - 2 pr ,
( p 2 + 2 q 2 )( p 2 - q 2 )
6o ab( a 2 + b 2 ) + bc(b 2 + c 2 ) + ca(c 2 + a 2 ) 9
= - pr ,
- p 4 +8 p 2 q 2 + 2 q 4
7o a 4 + b 4 + c 4 9
= + 4 pr ,
кои ќе ги користиме во натамошните разгледувања. На читателот му
препорачуваме самостојно да ги докаже идентитетите 1o - 7o .

Пример 1. Нека a, b, c Î ¡ . Докажете го неравенството

(a + b) 4 + (b + c )4 + (c + a ) 4 ³ 74 (a 4 + b4 + c 4 ) . (4)
Решение. Имаме
(a + b)4 + (b + c)4 + (c + a)4 =
= 2(a4 + b4 + c4 ) + 4(a3b + b3a + b3c + c3b + c3a + a3c) + 6(a2b2 + b2c 2 + c 2a2 )
што значи дека даденото неравенство е еквивалентно со неравенството

3
5(a 4 + b 4 + c4 ) + 14(a3b + b3a + b3c + c3b + c3a + a3c) + 21(a2b2 + b2c2 + c2a 2 ) ³ 0 .
Понатаму, ако ги искористиме ознаките
p 2 -q 2
a + b + c = p , ab + bc + ca = 3
и r = abc ,
тогаш користејќи ги идентитетите 5o , 6 и 7 добиваме дека даденото o o
неравенство е еквивалентно со неравенството
- p 4 +8 p 2q 2 + 2 q 4 ( p 2 + 2 q 2 )( p 2 - q 2 ) ( p 2 - q 2 )2
5( 9
+ 4 pr ) + 14( 9
- pr ) + 21( 9
- 2 pr ) ³ 0 ,
т.е. со неравенството
5(- p 4 + 8 p 2 q 2 + 2q 4 + 36 pr ) + 14(( p 2 + 2q 2 )( p 2 - q 2 ) - 9 pr )
(5)
+ 21(( p 2 - q 2 ) 2 - 18 pr ) ³ 0.
Ако p =0, тогаш неравенството (5) е еквивалентно со
неравемнството 10q 4 - 28q 4 + 21q 4 ³ 0 , т.е. со неравенството 3q 4 ³ 0 , кое
очигледно е точно. Нека p ¹ 0 . Без губење на општоста можеме да земеме
дека p = 1 (зошто?). Сега неравенството (5) е еквивалентно со
неравенството
5(-1 + 8q 2 + 2q 4 + 36r ) + 14((1 + 2q 2 )(1 - q 2 ) - 9 r ) + 21((1 - q 2 ) 2 - 18r ) ³ 0 ,
т.е. со неравенството
3q 4 + 4q 2 + 10 - 108r ³ 0 . (6)
Сега од теорема 2 следува
(1- q ) 2 (1+ 2 q )
3q 4 + 4q 2 + 10 - 108r ³ 3q 4 + 4q 2 + 10 - 108 27
= 3q 4 + 4q 2 + 10 - 4(1 - q ) (1 + 2q ) 2

= q 2 ( q - 4)2 + 2q 4 + 6 ³ 0,
т.е. точно е неравенството (6), што значи дека точно е неравенството (4).
Јасно, знак за равенство важи ако и само ако a = b = c = 0 .♦

Пример 2. Нека a, b, c Î ¡ + се такви што a + b + c = 1 . Докажете го

неравенството
1 + 1 + 1 + 48( ab + bc + ca) ³ 25 .
a b c
1- q 2
Решение. Од ab + bc + ca =3 ³ 0 и q ³ 0 следува дека q Î [ 0,1] .
Имаме
2
1 bc + ca + 48( ab + bc + ca)= 1- q + 16(1 - q 2 ) ,
+ 1b + 1c + 48(ab + bc + ca )= ab+abc
a 3r
1- q 2
па затоа доволно е да докажеме дека 3r
+ 16(1 - q 2 ) ³ 25 . Понатаму, од
теорема 2 следува

4
 1- q 2 1- q 2
3r
+ 16(1 - q 2 ) ³ 27 + 16(1 - q 2 )
3(1- q ) 2 (1+ 2 q )
1+ q 2 q 2 (4 q -1) 2
= 9 (1- q)(1+ 2q) + 16(1 - q 2 )= (1- q )(1+2 q ) + 25 ³ 25,
при што знак за равенство важи ако
(a, b, c) = ( 13 , 13 , 13 ) или (a, b, c) = ( 12 , 14 , 14 ) ,
(по сите пермутации на a, b и c ). ♦

Пример 3. Нека a, b, c Î ¡ се такви што a 2 + b 2 + c 2 = 9 . Докажете

го неравенството
2(a + b + c) - abc £ 10 .
1- q 2
Решение. При ознаки a + b + c = p , ab + bc + ca = 3 , abc = r , ако
го искористиме идентитетот 1o , условот на задачата ќе го запишеме во
видот
p 2 + 2q 2
9 = a 2 + b2 + c 2 = 3
,
т.е. во видот
p 2 + 2q 2 = 27 (7)
Од теорема 3 следува
( p + q )2 ( p - 2 q ) 54 p - p 3 +3 pq 2 + 2 q 3
2(a + b + c ) - abc 2 p - r £= 2 p - 27
= 27
2 2 2 3 (1)
54 p - p ( p + 2 q )+ 5 pq + 2 q 54 p - 27 p +5 pq 2 + 2 q 3
= 27
= 27
27 p +5 pq 2 + 2 q3 p(27 +5q 2 )+ 2 q 3
= 27
= 27
,
p (27 +5 q 2 )+ 2 q 3
па затоа доволно е да докажеме дека 27
£ 10 , т.е. дека

p (27 + 5q ) £ 270 - 2q3 .

2

Имаме
(270 - 2q3 )2 ³ ( p(27 + 5q 2 ))2 Û
27( q - 3) 2 (2 q 4 + 12q3 + 49q 2 + 146q + 219) ³ 0
што и требаше да се докаже. Јасно, знак за равенство важи ако и само ако
(a, b, c) = (2, 2, -1) , по сите пермутации на a, b и c .♦

Пример 4. Нека a, b, c ³ 0 . Докажете го неравенството

a 2 + b 2 + c 2 + 2abc + 1 ³ 2(ab + bc + ca ) .

5
 1- q 2
Решение. При ознаки a + b + c = p , ab + bc + ca = 3
, abc = r ,
даденото неравенство е еквивалентно со неравенството
p 2 +2q 2 1-q 2
3
+ 2r + 1 ³ 2 3 ,
т.е. со неравенството
6r + 3 + 4q 2 - p 2 ³ 0 .
Ако 2q ³ p тогаш јасно неравенството важи.
Ако p ³ 2q тогаш од теорема 3 следува дека доволно е да го
докажеме неравенството
( p + q) 2 ( p -2q)
6r + 3 + 4q 2 - p 2 ³ 6 27
+ 3 + 4q 2 - p 2 ³ 0 ,
т.е. неравенството
2( p + q )2 ( p - 2 q )
9
+ 3 + 4q 2 - p 2 ³ 0 ,
кое е еквивалентно со неравенството
( p - 3) 2 (2 p + 3) ³ 2q 2 (2q + 3 p - 18) . (8)
Ако 2 p £ 9 , тогаш 2q + 3 p £ 4 p £ 18 , па затоа неравенството е
точно.
Ако 2 p ³ 9 , тогаш
2q 2 (2q + 3 p - 18) £ 2q 2 ( p + 3 p - 18) 4 q 2=(2 p - 9)
£ p 2 (2 p - 9) = ( p - 3) 2 (2 p + 3) - 27
< ( p - 3) 2 (2 p + 3)
што значи дека и во овој случај важи неравенството (8) е докажано. Знак за
равенство важи ако и само ако a = b = c = 1 .♦

Пример 5 (Schur). Докажете, дека за кои било ненегативни реални

броеви a, b, c важи
a3 + b3 + c3 + 3abc ³ ab(a + b) + bc(b + c) + ca(c + a ) . (9)
Решение. Неравенството (9) е хомогено, па затоа без ограничување
на општоста можеме да земеме дека a + b + c = 1 . Тогаш q Î[0,1] и
неравенство (9) е еквивалентно со неравенството
27r + 4q 2 - 1 ³ 0 .
Ако q ³ 12 , тогаш последното неравенство очигледно е точно.
Ако q £ 12 , тогаш од теорема 2 следува
(1+ q ) 2 (1- 2 q )
27r + 4q 2 - 1 ³ 27 27
+ 4q 2 - 1 q=2 (1 - 2 q) ³ 0 ,

6
што значи дека и во овој случај неравенството е исполнето. Јасно, знак за
равенство важи ако и само ако (a, b, c) = (t , t , t ) или (a, b, c) = (t , t ,0) , t ³ 0 ,
по сите пермутации на a, b и c .♦

Пример 6. Нека a, b, c Î ¡ . Докажете го неравенството

a 4 + b 4 + c 4 ³ abc (a + b + c ) .
Решение. Неравенството е хомогено, па затоа без ограничување на
општоста можеме да земеме дека a + b + c= 1 . Тогаш даденото
неравенство е еквивалентно со неравенството
-1+8 q 2 + 2 q 4
9
+ 4r ³ r
т.е. со неравенството
-1 + 8q 2 + 2q 4 + 27 r ³ 0 .
Од теорема 2 следува дека доволно е да докажеме дека
(1+ q ) 2 (1- 2 q )
-1 + 8q 2 + 2q 4 + 27 27
³ 0.
Имаме
(1+ q )2 (1-2 q )
-1 + 8q 2 + 2q 4 + 27 = 27 -1 + 8q 2 + 2q 4 + (1 + q )2 (1 - 2q)

= -1 + 8q 2 + 2q 4 + (1 + 2q + q 2 )(1 - 2q )
= -1 + 8q 2 + 2q 4 + (1 - 3q 2 - 2q3 )
= 2q 4 + 5q 2 - 2q3= q 2 (2q 2 - 2q + 5)
4 q 2 - 4 q +10 (2 q -1) 2 +9
= q2 2
= q2 2
³ 0,
што и требаше да се докаже. Јасно, знак за равенство важи ако и само ако
a = b = c .♦

ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. Нека a, b, c Î ¡ + . Докажете го неравенството:

(ab + bc + ca)(( a + b + c)3 + 48abc ) ³ 25abc (a + b + c) 2 .

2. Нека a, b, c Î ¡ + . Докажете го неравенството:

a +b + b +a c + c+b a + 11 ab2 +bc2 +ca2 ³ 17 .
c a +b + c
3. Нека x, y , z > 0 се реални броеви такви што x + y + z = 1 . Да се
докаже неравенството

7
 (1 - x 2 ) 2 + (1 - y 2 ) 2 + (1 - z 2 )2 £ (1 + x )(1 + y )(1 + z ) .

4. Нека x, y , z Î ¡ + се такви што x + y + z = 1 . Докажете го

неравенството
xy + yz + zx
³ 12( x3 + y 3 + z 3 ) .
x2 y2 + y 2 z 2 + z 2 x 2

5. Нека се реални броеви x, y , z > 0 . Да се докаже дека

x 4 ( y + z ) + y 4 ( z + x ) + z 4 ( x + y ) £ 12
1 ( x + y + z )5 .

ЛИТЕРАТУРА

1. Arslanagić, Š.: Matematika za nadarene, Bosanska riječ, Sarajevo, 2005

2. Lee H.: Topics in Inequalities-Theorems and Techniques, 2007
3. Vo Quoc B.: On a class of three-variable Inequalities, 2007

8
Ристо Малчески,
ФОН универзитет, Скопје
ФИБОНАЧИЕВИ БРОЕВИ
Во оваа статија ќе ги разгледаме Фи-
боначиевите броеви и нивната врска со
полиномите со целобројни коефициенти.
За таа цел прво ќе се осврнеме на лине-
арните диференцни равенки од втор ред.
1. ЛИНЕАРНА ДИФЕРЕНЦНА
РАВЕНКА ОД ВТОР РЕД
Дефиниција 1. Нека P, Q, R : N ® R
и нека x0 , x1 Î R . Равенката од видот
xn+ 2 + P (n) xn+1 + Q ( n) xn = R (n) , (1)
ја нарекуваме линеарна диференцна ра-
венка од втор ред со почетни услови x0
и x1 . Ако, R (n) = 0 , за секој n Î N , то-
гаш диференцната равенка ја нарекуваме
хомогена, а во спротивно ја нарекуваме
нехомогена. За низата {an } ќе велиме
дека е решение на равенката (1) ако
an + 2 + P(n)an +1 + Q(n)an = R(n) .
Лема 1. Нека е дадена линеарната
хомогена диференцна равенка од втор
ред
xn+ 2 + P (n) xn+1 + Q(n) xn = 0 , (2)
и нека {an } и {bn } се две нејзини реше-
нија. Тогаш, за секои A, B Î C низата
{ A × an + B × bn } е решение на (2).
Доказ. Нека {an } и {bn } се две реше-
нија на равенката (11) и A, B Î C . Имаме,
( Aan + 2 + Bbn + 2 ) + P( n)( Aan +1 + Bbn +1 )
+ Q( n)( Aan + Bbn ) =
= A[ an + 2 + P( n) an +1 + Q( n) an ]
+ B[bn + 2 + P( n)bn +1 + Q (n )bn ]
= A×0 + B×0 = 0
што значи дека { A × an + B × bn } е решение на
(2). ¨
Дефиниција 2. За решенијата {an } и
{bn } на линеарната хомогена диференц-
на равенка (2) ќе велиме дека се пропор-
ционални ако постои A Î C таков што
an = Abn , за секој n ³ 0 . Во спротивен
случај ќе велиме дека решенијата {an } и
{bn } се непропорционални.
Лема 2. а) Решенијата {an } и {bn }
на хомогената равенка (2) се пропорцио-
нални ако и само ако a0 : b0 = a1 : b1 .
б) Решенијата {an } и {bn } на хомо-
гената равенка (2) се непропорционални
ако и само ако a0 : b0 ¹ a1 : b1 .
Доказ. а) Ако решенијата {an } и {bn } се
пропорционални, тогаш a0 = Ab0 и a1 = Ab1 ,
па затоа a0 : b0 = A = a1 : b1 .
Обратно, нека a0 : b0 = a1 : b1 = A . Тогаш,
a0 = Ab0 и a1 = Ab1 . Нека претпоставиме де-
ка за an = Abn и an +1 = Abn +1 . Тогаш, од (11)
следува
an + 2 = - P ( n) an +1 - Q(n)an
= - P(n ) Abn +1 - Q( n) Abn
= A[- P( n)bn +1 - Q(n )bn ] = Abn + 2 .
Сега, од принципот на математичка индук-
ција следува дека ak = Abk , за секој k ³ 0 ,
т.е. решенијата {an } и {bn } се пропорцио-
нални.
б) Непосредно следува од а). ¨
Теорема 1. Ако {an } и {bn } се две
непропорционални решенија на хомоге-
ната равенка (2), тогаш за секое решение
{xn } на (2) постојат единствени A, B Î C
такви што xk = Aak + Bbk , за секој k ³ 0 .
Доказ. Секое решение {xn } на (2) едно-
значно е определено со своите први два члена
x0 и x1 . Нека, x0 = a и x1 = b . Јасно, ако
константите A и B ги определиме така што
ïì Aa0 + Bb0 = a
í , (3)
ïî Aa1 + Bb1 = b
тогаш за секој k ³ 0 ќе важи xk = Aak + Bbk .
Бидејќи решенијата {an } и {bn } се непро-
порционални, од лема 2.4. б) следува дека
a0 : b0 ¹ a1 : b1 , што значи дека системот (3)
има единствено решение, т.е. постојат един-
ствени A, B Î C такви што
7
 xk = Aak + Bbk , за секој k ³ 0 . ¨
Пред да преминеме на разгледување
на постапката за решавање на линеарна
хомогена диференцна равенка од втор
ред со константни коефициенти, без да ја
докажуваме, ќе ја формулираме теорема-
та за решенијата на нехомогената ли-
неарна диференцна равенка од втор ред.
Теорема 2. Нека е дадена нехомоге-
ната диференцна равенка од втор ред (1).
Ако {an } и {bn } се две непропорцио-
нални решенија на соодветната хомогена
равенка (2), а {xn } е решение на нехомо-
гената равенка (1), тогаш за секое решение
{ yn } на (1) постојат A, B Î C такви што
yk = Aak + Bbk + xk , за секој k ³ 0 . ¨
2. ХОМОГЕНА ЛИНЕАРНА ДИ-
ФЕРЕНЦНА РАВЕНКА ОД
ВТОР РЕД СО КОНСТАНТНИ
КОЕФИЦИЕНТИ
Дефиниција 3. Диференцната равен-
ка
xn+ 2 + bxn+1 + cxn 0,= b, c Î R , (4)
ја нарекуваме хомогена диференцна
равенка со константни коефициенти од
втор ред.
На равенката (4) и ја придружуваме
квадратната равенка
r 2 + br + c = 0 (5)
која ја нарекуваме карактеристична ра-
венка за равенката (4).
Лема 3. Нека a и b се различни ре-
шенија на карактеристичната равенка (5)
за равенката (4). Тогаш, низите {an } и
{bn } определени со an = a n и bn = b n ,
n = 0,1, 2,... се непропорционални реше-
нија на равенката (4).
Доказ. Бидејќи a е решение на каракте-
ристичната равенка (5) за равенката (4), има-
ме a 2 + ba + c = 0 , па затоа
an + 2 + ban +1 + can a=n + 2 + ba n +1 + ca n
= a n (a 2 + ba + c)= a n × 0 = 0,
8
што значи дека низата {an } определена со
an = a n , n = 0,1, 2,... е решение на равенката
(4).
Аналогно се докажува дека и низата
{bn } е решение на (4).
Бидејќи a0 : b0 = 1:1 ¹ a : b = a1 : b1 , од
лема 2 б) следува дека низите {an } и {bn } се
непропорционални решенија на равенката
(4). ¨
Лема 4. Нека a е двоен корен на ка-
рактеристичната равенка (5) за равенката
(4). Тогаш, низите {an } и {bn } определе-
ни со an = a n и bn = na n , n = 0,1, 2,...
се непропорционални решенија на равен-
ката (4).
Доказ. Доказот за низата {an } е анало-
ген на доказот од лема 3. Бидејќи a е двоен
корен, од Виетовите правила следува дека
2a = -b . Според тоа,
bn+2 + bbn+1 + cbn (n=+ 2)a n+2 + b(n + 1)a n+1 + cna n
= na n (a 2 + ba + c) + a n+1(2a + b)
= na n × 0 + a n+1 × 0 = 0,
т.е. низата определена со bn = na n ,
n= 0,1, 2,... е решение на равенката (4).
Бидејќи b0 : a0 = 0 :1 ¹ a : a = b1 : a1 , од
лема 2 б) следува дека низите {an } и {bn } се
непропорционални решенија на равенката
(4). ¨
Забелешка 1. За равенката (4) на
единствен начин ја формираме нејзината
карактеристична равенка (5), со чија по-
мош наоѓаме две непропорционални ре-
шенија на (4). Сега од теорема 1 следува
дека, ако {xn } е решение на (4), тогаш
постојат единствени A, B Î C такви што
xk = Aak + Bbk , за секој k ³ 0 ,
каде низите {an } и {bn } се дадени со ле-
мите 3 и 4.
Пример 1. Решете ги диференцните
равенки
а) xn+ 2 - 3xn+1 + 2 xn = 0 , со почетни
услови x0 = 0 и x1 = 1 .
 б) xn+ 2 - 4 xn +1 + 4 xn = 0 , со почетни
услови x0 = 1 и x1 = 4 .
в) xn+ 2 - 2 xn +1 + 2 xn = 0 , со почетни
услови x0 = 1 и x1 = 4 .
Решение. а) Корените на карактери-
стичната равенка
r 2 - 3r + 2 = 0
се 2 и 1 и тие се различни. Низите {2 n } и {1}
се непропорционални решенија, па затоа
општото решение на дадената равенка е
xn = A × 2n + B , n = 0,1, 2,... . Константите A
и B ги определуваме од почетните услови и
го добиваме системот
ïì A × 2 + B = 0
0
í 1
ïî A × 2 + B = 1
чие решение е A = 1 и B = -1 . Според тоа,
решението на дадената равенка е
xn = 2n - 1 , n = 0,1, 2,... .
б) Карактеристичната равенка е
r 2 - 4r + 4 = 0
и таа има двоен корен 2. Низите {2 n } и
{n2 n } се непропорционални решенија, па
затоа општото решение на дадената равенка е
xn = A × 2 n + B × n 2 n , n = 0,1, 2,... .
Константите A и B ги определуваме од
почетните услови и го добиваме системот
ìï A × 20 + B × 0 × 20 = 1
í (6) е дадено со
1 1
ïî A × 2 + B × 1 × 2 = 4
чие решение е A = 1 и B = 1 . Според тоа,
решението на дадената равенка е
xn = 2n + n 2n =2 n (n + 1) , n = 0,1, 2,... .
в) Карактеристичната равенка е
r 2 - 2r + 2 = 0
и таа има коњугирано комплексни корени
1 - i и 1 + i . Низите {(1 - i )n } и {(1 + i ) n } се
непропорционални решенија, па затоа општо-
то решение на дадената равенка е
xn = A(1 - i )n + B(1 + i) n , n = 0,1, 2,... .
Константите A и B ги определуваме од
почетните услови и го добиваме системот
ìï A(1 - i) 0 + B(1 + i)0 = 1
í 1 1 евите броеви важи:
ïî A(1 - i) + B(1 + i) = 4
чие решение е
A = 1+23i и B = 1-23i .
Според тоа, решението на дадената равенка е
xn = 1+ 3i
2
(1 - i) n - 1-23i (1 + i ) n , n = 0,1, 2,... . ¨
3. ФИБОНАЧИЕВИ БРОЕВИ
На почетокот од нашите разгледува-
ња ги споменавме Фибоначиевите брое-
ви, т.е. броевите кои се задаваат со реку-
рентната релација:
f0 = 0, f1 = 1 и f n+ 2 = f n+1 + f n .
Ако ја искористиме дадената рекурзија,
за низата Фибоначиеви броеви добиваме
0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, ...
Природно е да се обидеме да најдеме
формула за определување на општиот
член на низата Фибоначиеви броеви. За
таа цел ќе ја решиме следната задача.
Задача 1. Реши ја диференцната ра-
венка
f n+ 2 = f n+1 + f n , (6)
со почетни услови f0 = 0, f1 = 1 .
Решение. Равенката (6) е линеарна ди-
ференцна равенка од втор ред со константни
коефициенти. Нејзината карактеристична ра-
венка е r 2 - r - 1 = 0 , со решенија
a = 1+2 5 и b = 1-2 5 .
Според тоа, општото решение на равенката
f n = A( 1+2 5 ) n + B( 1-2 5 ) n .
Од почетните услови f0 = 0, f1 = 1 го доби-
ваме системот равенки
A 1+2 5 + B 1-2 5 = 1 и A + B = 0
чие решение е A = =1 , B - 1 . Според тоа,
5 5
решението на (6) е дадено со
fn = 1 [( 1+ 5 ) n - ( 1-2 5 ) n ] , n ³ 0 . ¨
5 2
Во натамошните разгледување ќе до-
кажеме некои својства на Фибоначиеви-
те броеви.
Задача 2. Докажи дека за фибоначи-
а) f n+m = fn-1 f m + f n fm+1 , n ³ 2
9
 Од б) следува
б) f 2 n +1 = f n2 + f n2+1 ,
f 2 k +1 = f k2 + f k2+1 ,
в) f 2 n = f n2+1 - f n2-1 , n ³ 2 а од а) следува
г) f3n = f n3+1 + f n3 - f n3-1 , n ³ 2 f 2 k +1 = f k -m f k + m + f k +1- m f k +1+ m .
Од последните две равенства и од индуктив-
д) fn-m fn+m - f=n2 (-1)n+m-1 fm2 , n > m ната претпоставка добиваме
ѓ) f n4 - f n - 2 f n -1 f n +1 f n + 2 = 1 . f k +1-m f k +1+ m - fk2+1 -( fk=- m fk + m - fk2 )
Решение. а) За n = 2 и n = 3 формулата = -(-1)=k + m-1 fm2 (-1)k + m f m2 ,
е точна бидејќи т.е. равенството важи за n = k + 1 , па од
f m + 2 = f m+1 + f m f m=+1 f1 + f m f 2 и принципот на математичка индукција
f m +3 = f m + 2 + f m +1= ( f m +1 + f m ) + f m +1 следува дека важи за секој природен број
= f 2 f m + 2 f m+1= f 2 f m + f 3 f m+1. n ³ m +1 .
ѓ) Ако во формулата од задачата под д)
Нека претпоставиме дека формулата е точна
ставиме m = 1 и m = 2 добиваме
за n = k и n = k + 1 , т.е.
f k + m = f k -1 f m + f k f m +1 и f n -1 f n +1 - f=n2 ( -1) n f12 и
f k +1+ m = f k f m + f k +1 f m +1 . f n - 2 f n + 2 - f=n2 (-1) n +1 f 22 ,
Ако ги собереме последните две равенства што значи дека
добиваме
f n -1 f n +1 = f n2 + (-1) n и
fk + m + f k +1=+ m ( fk + f k -1) fm + ( fk + fk +1) fm +1 ,
т.е. f n - 2 f n + 2 = f n2 - (-1) n .
f k + 2 + m = f k +1 f m + f k + 2 f m +1 . Ако ги помножиме последните две равенства
Според тоа, формулата е точна за n = k + 2 , го добиваме равенството
па затоа тврдењето следува од принципот на f n - 2 f n -1 f n +1 f n + 2 = f n4 - 1 ,
математичка индукција. кое е еквивалентно на бараното равенство. ¨
б) Во задачата под а) наместо n ставете
n + 1 , а наместо m ставете n . Задача 3. Докажи дека за Фибона-
в) Ако во формулата од задачата под а) чиевите броеви важи:
наместо m ставиме n добиваме n
f 2 n = f n -1 f n + f n f n +1 = f n ( f n -1 + f n +1 ) а) å fi = f n + 2 - 1 ,
i =1
и како f n = f n +1 - f n -1 со замена во послед-
n
ното равенство го добиваме бараното равен- б) å (n - i + 1) f=i f n + 4 - ( n + 3)
ство. i =1
г) Ако во формулата од задачата под а) n
наместо n ставиме 2n , а наместо m стави- в) å ifi = nfn+ 2 - f n+3 + 2 ,
ме n добиваме f3n = f 2 n -1 f n + f 2 n f n +1 . Со i =1
помош на формулите од задачите под б) и в) n
последното равенство може да се трансфор-
г) å f2i -1 = f2n
i =1
мира на следниот начин:
n
f3n = f 2 n -1 f n + f 2n f n +1 д) å f2i = f2n+1 - 1 ,
= ( f n2 + f n2-1 ) f n + ( f n2+1 - f n2-1 ) f n +1 i =1
n
= f n3+1 + f n3 - f n2-1 ( f n +1 - f n ) ѓ) å (-1)i fi (=-1)n fn-1 - 1 .
= f n3+1 + f n3 - f n3-1 . i =1
Решение. а) Од f k = f k + 2 - f k +1 следува
д) Точноста на формулата за n = m + 1
n n
следува од формулата под б). Нека претпо-
å fi = å ( f i + 2 - fi +1) = f n+ 2 - f 2 =f n + 2 - 1 .
ставиме дека за n = k важи i =1 i =1
f k -m f k + m - f=k2 ( -1) k + m-1 f m2 . б) Од задачата под а) имаме

10
 n ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА
å (n - i + 1) fi =
i =1
1. Реши ги диференцните равенки:
= f1 + ( f1 + f 2 ) + ( f1 + f 2 + f3 )
а) xn + 2 - 2 xn +1 - 3 xn = 0 , при почетни
+ ... + ( f1 + f 2 + ... + fn )
услови x0 = 3 и x1 = 1 ,
= ( f3 - 1) + ( f4 - 1) + ( f5 - 1) + ... + ( fn +2 - 1)
б) xn + 2 - 10 xn +1 + 25 xn = 0 , при почетни
n +2
= å fi - n - f1 - f 2 услови x0 = 2 и x1 = -5 ,
i =1 в) xn + 2 - xn +1 + xn = 0 , при почетни
= fn +4 - (n + 3).
услови x0 = 2 и x1 = 1 ,
в) Од задачите под а) и б) следува
n n n г) xn + 2 - 2 xn +1 + 4 xn = 0 , при почетни
å ifi = (n + 1) å f i - å ( n + 1 - i ) fi услови x0 = 1 и x1 = 1 ,
i =1 = i =1 i 1
д) xn + 2 - 4 xn +1 + 3 xn = 0 , при почетни
= ( n + 1)( f n + 2 - 1) - ( f n + 4 - (n + 3))
услови x0 = 10 и x1 = 16 .
= nf n + 2 - ( f n + 4 - f n + 2 ) + 2
= nf n + 2 - f n +3 + 2. 2. Докажи дека за Фибоначиевите броеви
г) Имаме f 2 k -1 = f 2 k - f 2 k -2 па затоа: се исполнети равенствата:
n f3 n+2 -1
n n
å f 2i -1 = å ( f 2i - f 2i -=2 ) f 2n - f 0 = f 2 n .
а) å f3i = 2
,
i =1
i =1 i =1
n
д) Имајќи ги предвид равенствата под а) б) å fi 2
= f n f n +1 ,
и г) добиваме i =1
n 2n n 2 n -1
å f2i = å fi - å f2i -=1 f 2n +2 - 1 - f2n =f 2n +1 - 1 в) å fi fi +1 = f 22n ,
i=1 =i 1 =i 1 i =1
ѓ) Од 2n
( -1)=k f k ( -1) k f k -1 + ( -1) k f k - 2 г) å fi fi +1 = f 22n +1 - 1 ,
i =1
= ( -1) k f k -1 - ( -1) k -1 f k -2 n f3n+ 2 - ( -1) n 6 f n-1 + 5
д) å fi3 = ,
следува i =1
10
n n
n +1
å (-1)i fi = (-1)1 f1 + å [(-1)i fi -1 - (-1)i -1 fi -2 ] ѓ) å
fi
=2-
f n+3
.
i =1 i=2 fi -1 fi+1 f n +1 f n+2
i =2
n
= - f1 + (-1) f n-1 - (-1)1 f0
3. Докажи дека за секои k , n Î N дропката
= (-1)n f n -1 - 1, kfn+ 2 + f n
што и требаше да се докаже. ¨ kfn+3 + f n+1
е нескратлива.

4. Природните броеви x1, x2 се помали од

Задача 4. Докажи дека бројот f n е нај-
10000. Поаѓајќи од нив е конструирана
близок природен број на бројот an , каде
5
низа x1, x2 ,..., xn , така што бројот x3 е
1+ 5 еднаков на | x1 - x2 | , бројот x4 е
a= .
2 еднаков на најмалиот меѓу броевите
Решение. Според задача 1 имаме | x1 - x2 | , | x1 - x3 | и | x3 - x2 | , бројот
n
a -b n 1+ 5 1- 5
f n= , каде a = 2
и b= 2
. Сега x5 е еднаков на најмалиот меѓу
5
тврдењето на задачата следува од неравен- броевите | x1 - x2 | , | x1 - x3 | , | x1 - x4 | ,
ството | x2 - x3 | , | x2 - x4 | и | x3 - x4 | итн.
a n
a -bn n
a n |b|n 1 1 Докажи дека x21 = 0 .
| fn - |= | - |= < < 2
.¨
5 5 5 5 5

11
Ристо Малчески,
Скопје

НЕРАВЕНСТВA MEЃУ СРЕДИНИТЕ

Во оваа статија ќе го разгледаме неравенствата меѓу аритметичката, гео-
метриската и хармониската средина и нивната примена. За таа цел напрво ќе го
докажеме следново помошно тврдење кое е неопходно за натамошните разгледу-
вања.

Тврдење 1. ако xi > 0 , i = 1, 2,..., n и x1 x2 ...xn = 1 тогаш

x1 + x2 + ... + xn ³ n ,
при што x1 + x2 + ... + xn = n ако и само ако x1 = x2 = ... =xn =1 .
Доказ. Даденото неравенство ќе го докажеме со математичка индукција
по n .
i) За n = 1 неравенството е точно и притоа важи знак на равенство.
Ако n = 2 и x1 x2 = 1 , тогаш едниот број е поголем или еднаков на 1, а
другиот е помал или еднаков на 1, на пример x1 £ 1 и x2 ³ 1 . Според тоа,
x1 + x2 =1 + x1x2 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) = 2 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) ³ 2
и знак за равенство важи ако и само ако x2 - 1 = 0 или 1 - x1 = 0 , што заедно со
x1 x2 = 1 дава x1 = x2 = 1 .
ii) Нека претпоставиме дека за n = k и произволни реални броеви xi ,
i = 1, 2,..., k , чиј производ е единица, точно е неравенството
x1 + x2 + ... + xk ³ k
при што знак за равенство важи ако и само ако xi = 1, i = 1, 2,..., k .
Нека n = k + 1 и x1,..., xk +1 се позитивни реални броеви за кои
x1 x2 ...xk xk +1 = 1 . Ако сите xi не се еднакви на 1, тогаш имаме броеви поголеми од
1, но и помали од 1. Без ограничување на општоста можеме да земеме x1 < 1 и
x2 > 1 . Тогаш имаме k позитивни броеви x1x2 , x3 ,..., xk +1 чиј производ е еднаков
на 1, па според индуктивната претпоставка добиваме
x1 x2 + x3 + ... + xk + xk +1 ³ k
при што знак за равенство важи ако и само ако
x1x2 = x3 ... = xk = xk +1 = 1 . =
Но, тогаш
x1 + x2 + ... + xk + xk +1 = 1 + x1 x2 + x3 + x4 + ... + xk + xk +1 + ( x2 - 1)(1 - x1 )
³ k + 1 + ( x2 - 1)(1 - x1 ) ³ k + 1
при што знак за равенство важи ако и само ако
x1x2 = x3 ... = xk = xk +1 = 1 =
и при тоа ( x2 - 1)(1 - x1 ) = 0 т.е. x1 = x2 =x3 ... = xk =xk +1 = 1. ¨ =

1
 Пример 1. Нека ai > 0, i = 1, 2,..., n и j (ai ), i = 1, 2,..., n е произволна пер-
мутација на множеството {a1, a2 ,..., an } . Докажете дека
a1 a a
j ( a1 )
+ j ( a2 ) + ... + j ( an ) ³ n . (1)
2 n
Решение. Ако j е пермутација на множеството {a1, a2 ,..., an } , тогаш
a1a2 ...an = j (a1 )j (a2 )...j ( an ) ,
т.е.
a1 a a
× 2 × ... × j (an )
j ( a1 ) j ( a2 )
= 1.
n
Сега неравенството (1) непосредно следува од тврдењето 1 и притоа знак за
a
равенство важи ако и само и ако j ( ai ) = 1, i = 1, 2,..., n . ¨
i

Дефиниција. Нека се дадени n позитивни реални броеви a1, a2 ,..., an .

Броевите
n n
1 1/ n n
n å ai , (Õ ai ) , n
-1
i= 1 i= 1 å ai
i= 1
ги нарекуваме аритметичка, геометриска и хармониска средина на броевите
a1, a2 ,..., an , соодветно.

Теорема (неравенства на Коши). За аритметичката, геометриската и

хармониската средина на позитивните реални броеви a1, a2 ,..., an важи
n n
1
n å ai ³ (Õ ai )1/ n ³ n
n
-1
i =1 i =1 å ai
i =1

при што знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2= ...= an .
n
Доказ. Означуваме b n = (Õ ai )1/ n . Да ги разгледаме следниве n пози-
i =1
ai
тивни реални броеви yi = bn
, i = 1, 2,..., n . За броевите yi , i = 1, 2,..., n важи
n
Õ yi = 1 , што според тврдење 1 значи y1 + y2 + ... + yn ³ n , т.е.
i= 1
a1 a a
bn
+ b2 + ... + bn ³ n
n n
n n
1 1/ n
односно n å ai ³ (Õ ai ) . Притоа, знак за равенство важи ако и само ако
i =1 i =1
y1 = y2= ...= yn т.е. ако и само ако a1 = a2= ...= an .
Од претходно изнесеното имаме:
1 + 1 +...+ a1
1 = ( a1 × a1 × ... × a1 )1/ n £ 1
a1 a2
n n
n
= n
1/ n 1 2 n
( Õ ai ) n -1
i =1 å ai
i =1

2
 n
односно (Õ ai )1/ n ³ n
n , при што знак за равенство важи ако и само ако
-1
i =1 å ai
i =1
1 = 1= ...= 1 т.е. ако и само ако a1 = a2= ...= an . ¨
a1 a2 an

Пример 2. Нека a1, a2 ,..., an се позитивни реални броеви такви што

a1a2 ...an = 1 . Докажете дека
(4 + a1 )(4 + a2 )...(4 + an ) ³ 5n .
Решение. Од неравенството межу аритметичката и геометриската сре-
дина следува
4+ x 5 × 1+1+=15+1+ x ³ 55 x , за секој x > 0 . (2)
Ако ги искористиме неравенството (2) и условот a1a2 ...an = 1 добиваме
(4 + a1 )(4 + a2 )...(4 + an ) ³ 5n 5 a1a2 ...an = 5n .
Јасно, знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2 = ... =an =1 . ¨

Пример 3. Нека a1, a2 ,..., an се позитивни реални броеви такви што

a1 + a2 + ... + an = 1 . Докажете дека
n
-1 -2
å ai ³ n . (3)
i =1
Решение. Од неравенството меѓу аритметичката и хармониската средина
и од условот a1 + a2 + ... + an = 1 непосредно следува дека
n n
1 n , т.е. å ai-1 ³ n -2 = n2 .
n å ai ³ n n
i =1 å ai-1 i =1 1
n å ai
i =1 i =1

Јасно, знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2 = ... =an =1n . ¨

Пример 4. Докажете го неравенството

n ! < ( n2+1 )n , n > 1 .
Решение. Од неравенството меѓу аритметичката и геометриската среди-
n (n +1)
на, применето на броевите ai = i, i = 1,..., n , равенството 1 + 2 + ... + n = 2
и
фактот дека ai ¹ ak , i ¹ k добиваме
n ( n +1) n
n ! < ( 1+ 2+n...+ n )=n [ 2n
]= ( n2+1)n . ¨

Пример 5. Докажете дека за секој природен број n и за секои ненега-

тивни реални броеви a1, a2 ,..., an важи
n n ( a + a +...+ a )k
Õ (1 + ai ) £ å 1 2
k!
n
.
i =1 k =0
Решение. Нека

3
 s = a1 + a2 + ... + an .
Ако прво го примениме неравенството меѓу аритметичката и геометриската
средина, а потоа ја искористиме Њутновата биномна формула и искористиме дека
n(n - 1)...( n - k + 1) £ nk , за k = 1, 2,..., n добиваме
n
n( n -1) 2 n
Õ (1 + ai ) £ (1 + ns )=n 1 + 1!n ns + 2! ns 2 + ... + nn !! ns n
i =1
n ( a + a +...+ a )k
£ 1 + 1!s + s2 + ... + sn = å 1 2 n
.
2! n! k!
k =0
Јасно, за n ³ 2 знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2 = ... =an =0 . ¨

Пример 6. Нека x1, x2 ,..., xn се позитивни реални броеви такви што

x1x2 ...xn = a . Докажете дека
(1 + x1 )(1 + x2 )...(1 + xn ) ³ (1 + n a ) n .
Решение. Левата страна на неравенството ќе ја запишеме во видот
(1 + x1 )(1 + x2 )...(1 + xn )= 1 + x1 + x2 + ... + xn + x1x2 + x2 x3 + ... + xn -1xn +
+ x1 x2 x3 + x1 x2 x4 + ... + xn - 2 xn -1 xn + ... + x1 x2 ...xn .
Притоа производи од видот xi x j има (n2 ) , производи од видот xi x j xk има (3n )
итн. Од равенството (4), неравенството меѓу аритметичката и геометриската сре-
дина и Њутновата биномна формула следува
(1 + x1 )(1 + x2 )...(1 + xn )= 1 + x1 + x2 + ... + xn + x1 x2 + x2 x3 + ... + xn -1xn +
+ x1 x2 x3 + x1 x2 x4 + ... + xn -2 xn -1xn + ... + x1x2 ...xn

³ 1 + n n x1 x2 ...xn + ( 2n ) n ( x1x2 ...xn ) 2 + (3n ) n ( x1 x2 ...xn )3 + ... + ( nn ) n ( x1 x2 ...xn ) n

n n n
= 1 + n n a + ( 2n ) a 2 + (3n ) a3 + ... + (nn ) a n = (1 + n a ) n ,
што и требаше да се докаже. ¨

Пример 7. Нека x1, x2 ,..., xn се позитивни реални броеви. Докаже дека

x1 x x
x2 + x3 +...+ xn
+ x + x +2...+ x + ... + x + x +...
n
+ xn -1
³ nn-1 .
1 3 n 1 2
n
Решение. Нека S = å xi . Од неравенството меѓу аритметичката и хармо-
i =1
ниската средина применето на броевите Si = S - xi , i = 1, 2,..., n и фактот дека
n n
å Si = nS - å x=i nS - S =(n - 1)S
i =1 i =1
добиваме
n n n n 2
2
å Si å S1i ³ n Û (n - 1) S å S1 ³ n2 Û å SSi ³ nn-1
i
i =1 i =1 i =1 i =1
n S +x 2 n x 2 n x 2
å iS i i ³ nn-1 Û å (1 + Sii ) ³ n
n -1
Û å Sii ³ nn-1 - n = nn-1 ,
i =1 i =1 i =1

4
што и требаше да се докаже. ¨

Пример 8. Докажете го неравенството

4
+ y4 2 2
( x 2 + y 2 + 2) x > ( x 4 + y 4 + 2) x y
.
Решение. Имаме
( x 2 + y 2 + 2)2= x 4 + y 4 + 2 x 2 y 2 + 4 x 2 + 4 y 2 + 4 > x 4 + y 4 + 2 .
Сега од горното неравенство и од неравенството меѓу аритметичката и геоме-
триската средина следува
x4 + y4
4 4
x4 y4
( x 2 + y 2 + 2) x=+ y [( x 2 + y 2 + 2)2 ] 2 ³ [( x 2 + y 2 + 2)2 ]
2 2 2 2
= [( x 2 + y 2 + 2)2 ]x y > ( x 4 + y 4 + 2) x y ,
што и требаше да се докаже. ¨

Пример 9. Докажете дека за секој n ³ 2 важи

log n 2 × log n 4 × ... × log n (2n - 2) £ 1 .
Решение. Од неравенството межу аритметичката и геометриската среди-
на и од својствата на логаритмите следува
log n k × log n (2n - k ) £ 12 [log n k + log n (2 n - k )] 12 log n =
k (2 n - k )

£ 12 log n [ k + 2=2n - k ]2 12 log

= n n2 1,
за k = 1, 2,..., n . Според тоа, производите на паровите кои се еднакво оддалечени
од краевите на изразот A = log n 2 × log n 4 × ... × log n (2 n - 2) не надминуваат единица,
па значи A £ 1 , за n = 2k + 1 . Но, A £ 1 и за n = 2k , бидејќи
log n (2n - n) log=n n 1 . =¨

Пример 10. Докажете дека за секој природен број n > 1 важи

n -1
1 + 31 + ... + 1n < n - n n . (4)
2
Решение. Ако го искористиме неравенството меѓу аритметичката и гео-
метриската средина го добиваме неравенството
n - ( 12 + 13 + ... + 1n )= 1 + (1 - 12 ) + (1 - 13 ) + ... + (1 - 1n )= 1 + 12 + 32 + ... + nn-1
n -1
³ n n 1 × 12 × 32 × ... × nn-=1 =n n 1n n n ,
кое е еквивалентно со неравенството (4). ¨

На крајот од оваа статија ќе наведеме неколку задачи за самостојна рабо-

та, кои како и разгледаните примери се на ниво на задачите кои се задаваат на
националните и меѓународните натпревари по математика за учениците од сред-
ното образование.

Задача 1. Докажете дека за x ³ 2, y ³ 2, z ³ 2 важи неравенството

( y 3 + x )( z 3 + y )( x 3 + z ) ³ 125 xyz .

5
 Упатство. Искористете дека за a ³ 2 важи a3 + b ³ 4a + b , а потоа
применете го неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина.
Задача 2. Нека x, y , z се позитивни реални броеви. Докажете дека
xy yz
z
+ x + zxy ³ x + y + z .

Задача 3. Нека x, y , z се позитивни реални броеви такви што x + y + z = 1 .

Докажете го неравенството: (1 + 1x )(1 + 1y )(1 + 1z ) ³ 64 .

Задача 4. Докажете, дека за секој x > 0 и за секој природен број n важи

1 + nx ³ n 1 + x .

Задача 5. Докажете, дека ако x > y ³ 0 , тогаш

x+ 4 ³ 3.
( x - y )( y +1) 2

Задача 6. Нека a, b, c, d се позитивни реални броеви и m, n се природни

броеви. Докажете го неравенството
m+ n m n m+n m n
a c + b d £ m+ n (a + b )m (c + d ) n .

Упатство. Поделете го даденото неравенство со m+ n (a + b)m (c + d ) n , а

потоа одделно за секој од двата собирци применете го неравенството меѓу аритме-
тичката и геометриската средина.
( n +1)(2 n +1) n
Задача 7. Докажете го неравенството: (n !)2 < [ 6
] ,n >1.

Задача 8. Докажете го неравенството

1 1 1 2(n 2 + n -1)
1+ + + ... + > n( n +1)
.
1! 2! 2 2! 3 3! ( n -1) n -1 ( n -1)! n n!
Упатство. Искористете го пример 4 за да докажете дека
1 ³ 1+ 2+...1+ ( k -1) - 1+ 2 +1...+ k
k -1 k
( k -1) ( k -1)! k !
а потоа соберете ги добиените неравенства.
Задача 9. Ако a, b, c > 1 или 0 < a, b, c < 1 докажете дека
log b a 2 log b 2 log c 2
+ b +c c + c +a a ³ a +9b + c .
a +b
Упатство. Применете го двапати неравенството меѓу аритметичката и
геометриската средина и искористете дека logb a × logc b × log a c = 1 .

Литература

1. Arslanagić, Š.: Matematika za nadarene, Bosanska riječ, Sarajevo, 2005

2. Малчески, Р.: Основи на математичка анализа, Универзитет “Св. Кирил и
Методиј”, Скопје, 2001
3. Mitrinović, D. S.; Vasić, P. M.: Analitičke nejednakosti, Građevinska knjiga,
Beograd, 1970

6
Ристо Малчески,
Скопје

НЕРАВЕНСТВО НА ЧЕБИШЕВ
Во оваа статија ќе го разгледаме неравенството на рускиот математичар
Чебишев и неколку негови примени.

Тврдење 1 (неравенство на Чебишев). Нека ai , bi Î R , i =1, 2,..., n се

такви што a1 £ a2 £ ... £ an и b1 £ b2 £ ... £ bn , тогаш
n n n
å ai × å bi £ n å ai bi , (1)
i =1 i 1= i 1=
при што знак за равенство важи ако и само ако ai = a, за i = 1, 2,..., n или bi = b ,
за i = 1, 2,..., n .
Доказ. I начин. Од условот следува дека за секои i , k Î {1, 2,..., n} е испол-
нето неравенството
(ai - ak )(bi - bk ) ³ 0 , (2)
од што следува
å (ai - ak )(bi - bk ) ³ 0 Û 2 å ai (bi - bk ) ³ 0 Û
i¹ k i ¹k
n
å ai (bi - bk ) ³ 0 Û (n - 1) å ai bi - å ai bk ³ 0 Û
i¹ k i =1 i¹ k
n n n
n å ai bi ³ å ai × å bi ,
i =1 = i 1 = i 1
т.е. точно е равенството (1). Јасно, во (1) знак за равенство важи ако и само ако за
секои i ¹ k во (2) важи знак за равенство, т.е. ако и само ако ai = a, за i = 1, 2,..., n
или bi = b , за i = 1, 2,..., n .
II начин. Равенството (1) ќе го докажеме со помош на математичка
индукција.
За n = 1 имаме a1 × b1 £ 1× a1b1 , т.е. важи (1).
Нека претпоставиме дека неравенството (1) е точно за n = k ³ 1 , т.е. дека
за
k k k
å ai × å bi £ k å ai bi . (3)
i =1 i 1= i 1=
Нека се дадени реалните броеви ai , bi , i = 1, 2,..., k + 1 такви што a1 £ ... £ ak £ ak +1
k k
и b1 £ ... £ bk £ bk +1 . Да ставиме A = å ai и B = å bi . Тогаш
i =1 i =1
k k
A = å ai £ kak +1 и B = å bi £ kbk +1 ,
i =1 i =1
па затоа последователно добиваме

1
 ( A - kak +1 )( B - kbk +1 ) ³ 0 Û (4)
2
AB + k ak +1bk +1 ³ kBak +1 + kAbk +1 Û
(k + 1) AB + k (k + 1)ak +1bk +1 ³ k ( AB + Abk +1 + Bak +1 + ak +1bk +1 ) Û
(k + 1) AB + k (k + 1)ak +1bk +1 ³ k ( AB + Abk +1 + Bak +1 + ak +1bk +1 ) Û
(k + 1) AB + k (k + 1)ak +1bk +1 ³ k ( A + ak +1 )( B + bk +1 ) Û
1 AB + ak +1bk +1 ³ 1 (A+ a
k k +1 k +1 )( B + bk +1 ) (5)
Понатаму, од индуктивната претпоставка и од неравенството (5) добиваме
k +1 k k k
å ai bi = å ai bi + ak +1bk +1 ³ 1k å ai × å bi + ak +1bk=+1 1
k
AB + ak +1bk +1
i =1 = i 1= = i 1 i 1
k +1 k +1
1 (A + a 1=
³ k +1 k +1 )( B + bk +1 ) k +1 å ai × å bi ,
i =1 i =1
т.е. неравенството (1) важи за n = k + 1 , па од принципот на математичка индук-
ција следува дека важи за секој природен број n .
Конечно, од (4) следува дека во (1) знак за равенство важи ако и само ако
A - nan +1 = 0 или B - nbn +1 = 0 , односно ако и само ако ai = a, за i = 1, 2,..., n + 1
или bi = b , за i = 1, 2,..., n + 1 . ¨

Забелешка 1. Аналогно се докажува дека равенството (1) важи и во слу-

чај кога ai , bi Î R , i = 1, 2,..., n се такви што a1 ³ a2 ³ ... ³ an и b1 ³ b2 ³ ... ³ bn .

Забелешка 2. На потполно ист начин како во тврдење 1 се докажува дека за

реалните броеви ai , bi , i = 1, 2,..., n за кои важи a1 ³ a2 ³ ... ³ an и b1 £ b2 £ ... £ bn
или пак важи a1 £ a2 £ ... £ an и b1 ³ b2 ³ ... ³ bn е точно неравенството
n n n
å ai × å bi ³ n å ai bi . (6)
i =1 i 1= i 1=
Притоа доказот се разликува само во неравенството (4), кое во овој случај го
добива видот
( A - kak +1 )( B - kbk +1 ) £ 0 .

Во натамошните разгледувања ќе ја покажеме примената на неравенство-

то на Чебишев.

Пример 1. докажете дека за секои позитивни реални броеви xi , i = 1,..., n

е исполнето равенството
1 - 1 1 1 1 ³ 1n .
1 1 1 + 1+ x +...+ 1+ x + x +...+ x
1+ x1 2 n x1 2 n
Кога важи знак за равенство?
Решение. Без ограничување на општоста можеме да претпоставиме дека
x1 ³ x2 ³ ... ³ xn . Нека,
ai = 1 , bi =1+1x , i =1, 2,..., n .
xi i

2
Ако го искористиме неравенството на Чебишев и земеме предвид дека
1 =- 1 1+ x - x
ai - bi xi 1+ xi
=x (1i+ x i) = x (11+ x )= ai bi , i= 1, 2,..., n
i i i i
го добиваме неравенството
n n n n n
å x1i × å 1+1xi £ n å xi (11=+ xi ) n[ å x1i - å 1+1xi ] .
i =1 i 1= = i 1 = = i 1 i 1
n n
Конечно, ако во последното неравенство поделиме со n å 1 × å 1+1x добиваме
xi i
i =1 i =1
n n
å x1i - å 1+1xi
1 £ i =1
=
i =1 1 - 1 ,
n n n n n
å xi × å 1+1xi
1
å 1
1+ xi å x1i
i =1 i 1 = i 1 = i 1 =

што и требаше да се докаже. Јасно, знак за равенство важи ако и само ако xi = c,
i = 1, 2,..., n . ¨

Пример 2. Најдете n реални броеви x1 £ x2 £ ... £ xn за кои е исполнето

неравеството
n n
( å xi )2 £ n å xi xn -i +1 . (7)
i =1 i =1
Решение. Нека ai = xi , bi = - xn-i +1, i = 1, 2,..., n . Тогаш a1 £ a2 £ ... £ an и
b1 £ b2 £ ... £ bn , па од неравенството на Чебишев следува
n n n n n
-( å xi )2 = å xi å (- xn -i +1 ) £ n å xi (- xn -i +1 ) = -n å xi xn -i +1 ,
i =1 i 1 i 1 = i 1 = i 1 = =
т.е.
n n
( å xi )2 ³ n å xi xn -i +1 . (8)
i =1 i =1
Од (7) и (8) следува дека важи знак за равенство, а во неравенството на Чебишев
знак за равенство важи ако и само ако ai = a, за i = 1, 2,..., n или bi = b , за
i = 1, 2,..., n , што значи ако и само ако xi = x , за i = 1, 2,..., n . ¨
.
Пример 3. Нека x1 ³ x2 ³ x3 > 0 и 0 < y1 £ y2 £ y3 . Докажете дека
x1 x x x +x +x
y1
+ y2 + y3 ³ 3 y1 + y2 + y3 . (9)
2 3 1 2 3

Решение. Ако ставиме ai = xi , bi = 1 , i= 1, 2,3 , тогаш од неравенството

yi
на Чебишев добиваме
x1 x x
+ y2 + y3 ³ 13 ( x1 + x2 + x3 )( y1 + y1 + y1 ) .
y1
(10)
2 3 1 2 3
Понатаму, од неравенството меѓу аритметичката и хармониската средина за пози-
тивните реални броеви 0 < y1 £ y2 £ y3 добиваме
1 + 1 + 1 ³ 9 . (11)
y1 y2 y3 y1 + y2 + y3

3
Конечно, неравенството (9) следува од неравенствата (10) и (11). ¨

Пример 4. Нека a , b , g се аглите (изразени во радијани) и a, b, c се дол-

жините на страните на триаголник. Докажете дека
1 + 1 +1 ³ 9 .
a b g p
Кога важи знак за равенство?
Решение. Ако во равенството (9) ставиме x1 = x2 = x3 = 1 , y1 = a , y2 = b ,
y3 = g и земеме предвид дека a + b + g = p , добиваме
+ b1 + g1 ³ 3 a1++1b++1g = p9 .
1
a
Јасно, зна за равенство важи ако и само во (9) важи знак за равенство, што значи
ако и само ако во неравенствата (10) и (11) важи знак за равенство. Но, во (11)
важи зна за равенство ако и само ако y1 = y2 = y3 , што во нашиот слуја значи ако
и само ако триаголникот е рамностран. ¨

На крајот од нашите разгледувања ќе наведеме неколку задачи за само-

стојна работа за чие решавање може да се искористат неравенството на Чебишев и
претходните примери.

Задача 1. Нека ai , bi Î R , i =1, 2,..., n . Докажете дека

а) ако a1 £ a2 £ ... £ an и b1 £ b2 £ ... £ bn , тогаш
a1bn + a2bn -1 +...+ anb1 a1 + a2 +...+ an b1 + b2 +...+ bn
n
£ n
× n
.
б) ако a1 £ a2 £ ... £ an и b1 ³ b2 ³ ... ³ bn , тогаш
a1bn + a2bn -1 +...+ anb1 a1 + a2 +...+ an b1 + b2 +...+ bn
n
³ n
× n
.

Задача 2. Нека a , b , g се аглите (изразени во радијани) и a, b, c се дол-

жините на страните на триаголник. Докажете дека
а) b+ac -a + c +ba -b + a +gb- c ³ 3 a +pb+ c , б) b+aca- a + c +bab-b + a+cbg-c ³ p9 .

Задача 3. Ако a, b, c се позитивни реални броеви и s = a +b +c , тогаш

2
n n n
a
b+c
+ ab+ c + ac+ b ³ ( 23 )n- 2 s n -1 .
Упатство. Најпрво со помош на математичка индукција докажете дека за
произволни позитивни реални броеви ai , i = 1, 2,..., k важи
(a1 + a2 + ... + ak )n £ k n -1 ( a1n + a2n + ... + akn ) ,
А потоа искористете го претходното неравенство и неравенството на Чебишев.

Литература

1. Arslanagić, Š.: Matematika za nadarene, Bosanska riječ, Sarajevo, 2005

2. Mitrinović, D. S.; Vasić, P. M.: Analitičke nejednakosti, Građevinska knjiga,
Beograd, 1970

4
Ристо Малчески,
Скопје

НЕРАВЕНСТВО НА КОШИ-БУЊАКОВСКИ-ШВАРЦ

Во оваа статија ќе го разгледаме неравенството на Коши-Буњаковски-

Шварц, која има забележителна примена во бројните математички дисциплини.
Ова неравенство прв го докажал францускиот математичар Коши во 1821 година,
а интегралната аналогија на истото ја докажал рускиот математичар Буњаковски
во 1859 година. Да забележиме дека ова неравенство во своите работи го користел
и германскиот математичар Шварц, но дури во 1884 година.

Тврдење 1 (неравенство на Коши-Буњаковски-Шварц). Ако ai , bi Î R ,

за i =1, 2,..., n , тогаш
n n n
( å ai bi )2 £ å ai2 × å bi2 , (1)
i =1 = i 1= i 1
при што знак за равенство важи ако и само ако
a1 a a
= b2 = ...= bn .
b1
(2)
2 n
Доказ. Да го разгледаме квадратниот трином
n n n n
P (t ) = å (ai t - bi )2 t2 å
= ai2 - 2t å ai bi + å bi2 .
i =1 = i =1 i= 1 i 1
Полиномот P (t ) е ненегативен за секој t Î R , па затоа неговата дискриминанта е
непозитивна, т.е. точно е неравенството
n n n
4( å ai bi )2 - 4 å ai2 × å bi2 £ 0 ,
i =1 = i 1= i 1
кое е еквивалентно со неравенството (1). Понатаму, во (1) важи знак за равенство
ако и само ако дискриминатата на полиномот P (t ) е еднаква на нула, што значи
ако и само ако ai t - bi = 0 , за i = 1, 2,..., n , т.е. ако и само ако се исполнети равен-
ствата (2). ¨

Во следните две последици ќе покажеме како со помош на неравенството

на Коши-Буњаковски-Шварц може да се докажат некои од добро познатите не-
равенства меѓу средните.

Дефиниција. Нека се дадени n позитивни реални броеви a1, a2 ,..., an .

Броевите
n n n
1
n
1/ n
å ai , (Õ ai ) , n
n
-1
и 1
n å ai2
i= 1 i =1 å ai i =1
i =1
ги нарекуваме аритметичка, геометриска, хармониска и квадратна средина на
броевите a1, a2 ,..., an , соодветно.

1
 Последица 1 (неравенство меѓу аритметичката и квадратната среди-
на). Ако ai , i = 1, 2,..., n се позитивни реални броеви, тогаш
n n
1
n å ai £ 1
n å ai2 , (3)
i =1 i =1
при што знак за равенство важи ако и само ако a1 = a2= ...= an .
Доказ. Нека ai , i = 1, 2,..., n се позитивни реални броеви и да земеме
bi = 1, i = 1, 2,..., n . Тогаш од неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц добиваме
n n n
( å ai × 1)2 £ å ai2 × å 12 Û
i =1 = i 1= i 1
n n
( å ai )2 £ n å ai2 Û
i =1 i =1
n n
1
n å ai £ 1
n å ai2 .
i =1 i =1
Јасно, знак за равенство важи ако и само ако во неравенството на Коши-Буња-
ковски-Шварц важи знак за равенство, т.е. ако и само ако a1 = a2= ...= an . ¨

Последица 2 (неравенство меѓу аритметичката и хармониската сре-

дина). Ако xi , i = 1, 2,..., n се позитивни реални броеви, тогаш
n
n
n
-1
£ 1
n å xi , (4)
å xi i =1
i =1

при што знак за равенство важи ако и само ако x1 = x2= ...= xn .
Доказ. Земаме ai = xi , bi= 1 , =i 1, 2,..., n . Со замена во неравенство-
xi
то (1) добиваме
n n 2 n
( å xi × 1 )2 £ å xi × å 1
2
Û
i =1 x=i i 1= i 1 xi
n n
n2 £ å xi × å xi-1 Û
i =1 i =1
n
n
n
-1
£ 1
n å xi .
å xi i =1
i =1
Јасно, знак за равенство важи ако и само ако во неравенството на Коши-Буња-
ковски-Шварц важи знак за равенство, т.е. ако и само ако
x1 x2 xn
1
= 1
= =
... 1
,
x1 x2 xn

т.е. ако и само ако x1 = x2= ...= xn . ¨

Забелешка. Во претходните разгледувања го докажавме неравенството

меѓу аритметичката и хармониската средина на позитивни реални броеви. Меѓу-

2
тоа, во случајот важна улога има и геометриската средина, односно за позитивни
реални броеви ai , i = 1, 2,..., n точни се неравенствата
n n
1
n å ai ³ (Õ ai )1/ n ³ n
n
-1
,
i =1 i =1 å ai
i =1
кои ќе ги прифатиме без доказ.

Во претходните разгледувања го докажавме неравеството на Коши-Буња-

ковски-Шварц и со негова помош докажавме две важни неравенства меѓу аритме-
тичаката, хармониската и квадратната средина. Во натамошните разгледувања ќе
ја покажеме примената на овие неравенства.

Пример 1. Нека xi , i = 1, 2,..., n, n + 1 се реални броеви такви што

x1 + x2 + ... + xn = xn+1 .
Докажете дека
n n
å xi ( xn+1 - xi ) £ å xn+1 ( xn+1 - xi ) .
i =1 i =1
Решение. Од неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц следува
n n n
å xi ( xn+1 - xi ) å 1× =xi ( xn +1 - xi ) £ 12 + 12 + ... + 12 × å xi ( xn+1 - xi )
i =1 i 1 = i 1 =
(5)
n n n
= n[ xn +1 å xi - å xi2 ] = n[ xn2+1 - å xi2 ].
i =1 i 1 = i 1 =
Повторно, од условот на задачата и од неравенството на Коши-Буњаковски-
Шварц добиваме
n n
xn2+1 = ( å 1× xi )2 £ n å xi2 ,
i =1 i =1
т.е.
n
-n å xi2 £ - xn2+1 . (6)
i =1
Конечно, од условот на задачата и од неравенствата (5) и (6) следува
n n
å xi ( xn+1 - xi ) £ nxn2+1 - n å xi2 £ nxn2+1 - xn2+1 =xn +1 (nxn +1 - xn +1 )
i =1 i =1
n n n
= xn +1 (nxn +1 - å xi ) å ( xn+1 - xi )
xn +1 = å xn+1 (=xn+1 - xi ),
i =1 i 1 = i 1 =
што и требаше да се докаже. ¨

Пример 2. Нека a1a2 ...an = 1, ai > 0, i = 1, 2,..., n . Докажете дека

a1 + a2 + ... + an £ a1 + a2 + ... + an . (7)
Решение. Од неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина
имаме

3
 a1 + a2 +...+ an
n
³ n a1 a2 ... an = 1 ,
т.е.
n £ a1 + a2 + ... + an . (8)
Понатаму, од неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц и од неравенството (8)
следува
( a1 + a2 + ... + an )2 £ (12 + 12 + ... + 12 )(a1 + a2 + ... + an=) n( a1 + a2 + ... + an )
£ ( a1 + a2 + ... + an )(a1 + a2 + ... + an ).
Конечно, ако последното неравенство го поделиме со a1 + a2 + ... + an го до-
биваме неравенството (7). ¨

Пример 3. Докажете дека за секои реални броеви ai , i = 1, 2,..., n важи

( a1 + a2 +...+ an )2 a1 a2 a
£ a2 + a3
+a + ... + a +na . (9)
2( a12 + a22 +...+ an2 ) 3 + a4 1 2

Решение. Со последователна примена на неравенството на Коши-Буња-

ковски-Шварц, за броевите
ai
xi = ai (ai +1 + ai + 2 ), yi =a , i 1,=2,..., n ,
i +1 + ai + 2

ai2 + a 2j
каде an +1 = a1 , an+ 2 = a2 и очигледното неравенство ai a j £ 2
го добиваме
неравенството
(a1 + a2 + ... + an=) 2 ( x1 y1 + x2 y2 + ... + xn yn ) 2 £ ( x12 + x22 + ... + xn2 )( y12 + y22 + ... + yn2 )
a1 a2 a
= [a1 (a2 + a3 ) + a2 (a3 + a4 ) + ... + an (a1 + a2 )]( a + + ... + a +na )
2 + a3 a3 + a4 1 2

a12 + a22 a12 + a32 a22 + a32 a22 + a42 an2 + a12 an2 + a22 a1 a2 a
£( + + + + ... + + )( a +a + ... + a +na )
2 2 2 2 2 2 2 + a3 3 + a4 1 2
a a2 an
= 2( a12 + a22 + ... + an2 )( a +1a + a3 + a4
+ ... + a1 + a2
),
2 3

кое е еквивалентно со неравенството (9). ¨

Пример 4. Нека се x, y , z позитивни броеви такви да x + y + z = 1 . Дока-

жете дека
xy (1 - z ) + yz (1 - x ) + zx(1 - y ) £ 2 .
3
Решение. Најпрво да забележиме дека од очигледното неравенство
( x - y ) 2 + ( y - z ) 2 + ( z - x) 2 ³ 0
следува неравенството
3( xy + yz + zx ) £ ( x + y + z )2 (11)
Понатаму, применувајќи го неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц и нера-
венството (11) добиваме
xy(1 - z ) + yz (1 - x ) + zx (1 - y ) = 1 - z + yz 1 - x + zx 1 - y
xy

4
 £ xy + yz + zx (1 - z ) + (1 - x) + (1 - y )
( x + y + z )2 2,
= xy + yz + zx 2 £ 2 3
= 3
што и требаше да се докаже. ¨

Пример 5. Нека ai , i = 1, 2,..., n се ненегативни броеви. Докажете, дека не-

равенството
n n
( å ai xi2 )2 £ å ai xi4 (12)
i =1 i =1
n
е точно за произволни реални броеви xi , i = 1, 2,..., n ако и само ако å ai £ 1 .
i =1
Решение. Нека за произволни реални броеви xi , i = 1, 2,..., n е точно нера-
венството (12). Земаме xi = 1, i = 1, 2,..., n и добиваме
n n
( å ai )2 £ å ai ,
i =1 i =1
n
од што следува å ai £ 1 .
i =1
n
Обратно, нека å ai £ 1 . Тогаш од неравенството на Коши-Буњаковски-
i= 1
Шварц следува
n n n n n
( å ai xi2 )2 = ( å ai ai xi2 )2 £ å ai × å ai xi4 £ å ai xi4 . ¨
i =1 = i 1 = =i 1 i 1= i 1

Пример 6. Нека c е произволен позитивен реален број. Најдете ја онаа

пермутација k0 , k1, k2 ,..., kn на броевите 0,1, 2,..., n за која изразот
c k0 + c × c k1 + c 2 × c k2 + ... + c n × c kn (13)
достигнува максимална вредност.
Решение. Од неравенството на Коши-Буњаковски Шварц добиваме
n n n
1 × c k0 + c × c k1 + c 2 × c k2 + ... + c n × c kn £ å (ci )2 × å= (c ki )2 å c 2i . (14)
i =0 i =0 i =0
Според тоа, за која било пермутација k0 , k1, k2 ,..., kn изразот (13) не е поголем од
n
2i
å c . Меѓутоа, во неравенството (14) знак за равенство се достигнува ако и само
i= 0
ако
1 = c= c=2 =... cn ,
c k0 c k1 c k2 c kn
што е можно ако и само ако k0 = 0, k1 = 1, k2 = 2,..., k=n n . Според тоа, бараната
пермутација за која изразот (13) достигнува максимална вредност е идентичната
пермутација. ¨

5
 На крајот од нашите разгледувања ќе наведеме неколку задачи за само-
стојна работа, за чие решавање може да се искористи неравенството на Коши-Бу-
њаковски-Шварц.

Задача 1. Ако ai , bi Î R , за i = 1, 2,..., n , тогаш

n n n
å (ai + bi )2 £ å ai2 + å bi2 .
i =1 = i 1 = i 1
Докажете!

Задача 2. Нека се a, b, c должини на страни на триаголник. Докажете го

неравенството
a 2 b ( a - b) + b 2 c ( b - c ) + c 2 a ( c - a ) ³ 0 .
Упатство. Земете
s = a +b2 +=c , x s - a, y = s - b, z = s - c, a = y + z , b = z + x, c = x + y ,
трансформирајте го почетното неравенство и искористете го неравеството на Ко-
ши-Буњаковски-Шварц.

Задача 3. Докажете дека за страните a, b, c и тежишните линии ma , mb ,

mc на произволен триаголник важи
3
ama + bmb + cmc £ 2
(a 2 + b 2 + c 2 ) .
Упатство. Искористете го неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц и
познатото равенство
ma2 + mb2 + mc2 £ 34 (a 2 + b2 + c 2 ) .

Литература

1. Govedarica, V.: Matematička takmičenja u Republici Srpskoj, ZUNS, Sarajevo,

2007
2. Arslanagić, Š.: Matematika za nadarene, Bosanska riječ, Sarajevo, 2005
3. Mitrinović, D. S.; Vasić, P. M.: Analitičke nejednakosti, Građevinska knjiga,
Beograd, 1970

6
Ристо Малчески
Скопје

МЕТОД НА ИНВАРИЈАНТИ

Во математиката често се среќаваме со задачи од следниов вид:

Дадени се некој математички објект А и дозволени трансформации на исти-
от. Се поставува прашањето дали со повеќекратна примена на дозволените
трансформации дадениот објект А може да се претвори (трансформира) во
некој друг однапред зададен објект Б.
Решавањето на задачите од овој вид се сведува на следниве два случаја:
- ако одговорот на поставеното прашање е позитивен, тогаш доволно е да се
наведе било кој пример кој покажува како може со помош на допустливите
трансформации од објектот А да се добие објектот Б и
- ако одговорот на поставеното прашање е негативен, тогаш е потребно да се
докаже дека при произволно реализирање на допустливите трансформации
од објектот А никогаш нема да се добие објектот Б.
Очигледно, во првиот случај треба да го докажеме постоењето на низа допустливи
трансформации која ја обезбедува трансформацијата на објектот А во објектот Б,
што секогаш не е едноставна задача. Како да постапиме во вториот случај? Иако
одговорот на ова прашање не е еднозначен, а уште помалку едноставен, сепак во
многу случаи го користиме следниов метод:
- наоѓаме својство кое го има објектот А и кое не се менува кога на А ќе се
примени која било од допустливите трансформации,
- докажуваме дека објектот Б го нема наведеното својство, и
- заклучуваме дека при произволно реализирање на допустливите трансфор-
мации од објектот А никогаш нема да се добие објектот Б.
Својството кое го има објектот А и кое не се менува кога на А ќе се примени до-
пустлива трансформација го нарекуваме инваријанта на допустливата трансфор-
мација, а претходно опишаниот метод го нарекуваме метод на инваријанти. Ќе
разгледаме неколку примери во кои ќе го користиме методот на инваријанти.

Пример 1. Квадратна табла 3  3 пополнета е со броевите 0,1,2,...,8, редослед-

но почнувајчи од горното лево теме. Во секој чекор можеме да избереме две со-
седни полиња (имаат заедничка страна) и броевите во нив да ги намалиме за
вредноста на помалиот, без да ги менуваме останатите. Дали со ваквите промени
може да се добие табла пополнета само со нули?
Решение. Таблата 3  3 ја боиме како шаховска табла. Разликата на збирот на
броевите кои се наоѓаат на црните и збирот на броевите кои се наоѓаат на белите
полиња е еднаква на 4. Со секој дозволен чекор оваа разлика не се менува, т.е. таа
е инваријанта, па затоа со дозволените промени не е можно таблата да е попол-
нета само со нули. ■

Пример 2. Една 9 10 табла е покриена со 2 1 домина, а потоа домината се

измешани. Докажи дека таблата не може повторно да се покрие со овие домина,
така што секое домино кое во првото покривање било во хоризонтална положба
во второто покривање е во вертикална положба и обратно.
Решение. Нека таблата е поставена така што има 10 редици и 9 колони. Верти-
калните домина од првата колона покриваат парен број полиња, па затоа и бројот

1
на полињата покриени со хоризонталните домина е парен. Според тоа, хоризон-
талните домина покриваат парен број полиња од втората колона. Бидејќи и вер-
тикалните домина од втората колона покриваат парен број полиња, добиваме дека
остануваат парен број полиња кои се покриени од домина кои “преминуваат” и на
третата колона. Продолжувајќи ја постапката заклучуваме дека вкупниот број хо-
ризонтални домина е парен. Но, вкупно имаме 45 домина, па затоа вкупниот број
вертикални домина е непарен.
Од претходните разгледувања следува, дека при секое покривање парноста на
вкупниот број хоризонтални домина и непарноста на вкупниот број вертикални
домина се инваријанти, па затоа второто покривање во кое хоризонталните доми-
на стануваат вертикални, а вертикалните хоризонтални не е можно. ■

Пример 3. На почетокот на таблата се напишани броевите 1,2,3,..., 2010. Во

еден чекор е дозволено некои два броја а и b да ги замениме со бројот ab  a  b .
Дали на овој начин може да се добие бројот
а) 22011  1 , б) 22011 .
Решение. Ако почетните броеви ги зголемиме за 1 ги добиваме броевите 2,3,4,
..., 2011, чиј производ е 2011! . Но, (a  1)(b  1)  (ab  a  b)  1 , па значи со зголе-
мување на запишаните броеви за 1 нивниот прозвод не се менува, т.е. тој е инва-
ријанта. Ако го добиеме бројот 22011  1 , тоа значи дека 22011 е делител на 2011!,
што не е точно. Ако добиеме 22011 , тоа значи дека 22011  1 е делител на 2011!,
што не е точно бидејќи сите прости делители на 13 (22011  1) се поголеми од 2011
(провери!). ■

Пример 4. На почетокот се запишани полиномите x, x3 , x5 ,..., x2k 1,... . Ако во

еден момент се запишани полиномите f ( x) и g ( x) , тогаш дозволено е да се
запишат полиномите af ( x)  b , ( a  0 ), f ( x)  g ( x) или f ( x) g ( x) . Дали може со
опишаната постапка да се добие полиномот x2013  20 x  11 ?
Решение. Почетните полиноми се неопаѓачки и со дозволените операции се
запазува ова својство, т.е. тоа е инваријанта. Но, полиномот x2013  20 x  11 не е
неопаѓачки на R , бидејќи f (0)  11  8  f (1) , што значи дека со опишаната
постапка не може да се добие овој полином. ■

Пример 5. Дадени се броевите 0,1 и 2 . Во еден чекор е дозволено еден од

броеви да се замени со бројот кој се добива така што нему му се додава разликата
на другите два помножена со некој рационален број. Дали со ваквите операции
може да се добијат броевите 0, 2 и 2 ?
Решение. Секој број кој се добива со опишаната постапка може на единствен
начин да се запише во обликот a  b 2 , a, b Q . На овој број во координатната
рамнина му ја придружуваме точката (a, b) , па така во секој момент на трите
броја во рамнината му соодветсвуваат три точки, кои се темиња на триаголник.
Понатаму, со наведените операции едно теме на триаголникот се поместува
паралелно со спротивната страна (провери?). Но, тоа значи дека плоштината на

2
триаголникот е инваријанта. Но, на броевите 0,1 и 2 соодветствува триаголник
со темиња (0,0), (1,0) и (1,0), кој има плоштина 12 , а на броевите 0, 2 и 2 соод-
вествува триаголник со темиња (0,0), (2,0) и (0,1), кој има плоштина 1. Според тоа,
со опишаната постапка од броевите 0,1 и 2 не може да се добијат броевите 0,1 и
2.■

Пример 6. На бесконечна шаховска табла во квадрат n  n се распоредени n 2

жетони, на секое шполе по еден жетон. Се игра следната игра. Во еден потег еден
жетон се преместува во хоризонтален или вертикален правец, преку жетонот на
соседното поле, на следното поле, ако истото е слободно. Прескокнатот жетон се
отстранува од таблата. За кои n може да се постигне на таблата да остане само
еден жетон?
Решение. Нека претпоставиме дека играта може да заврши за n  3k . Колони-
те и редиците последователно ги нумерираме со природните броеви. Нека Sm ,
m  0,1, 2 е бројот на жетоните на полињата (i, j ) за кои важи i  j  m(mod3) . На
почетокот имаме S0  S1  S2  3k 2 , што значи дека броевите Sm , m  0,1, 2 имаа
иста парност. Со секој потег се менува парноста на сите три броја, двата се
намалуваат за 1, а третиот се зголемува за 1, што значи дека својството броевите
Sm , m  0,1, 2 имаат иста парност е инваријанта. Но, ако на таблата може да
остане само еден жетон, тогаш два од
овие броја се еднакви на 0 и еден е една-
ков на 1, што значи дека броевите Sm ,
m  0,1, 2 немаат иста парност. Значи, за
n  3k целта не може да се постигне.
Ако 3 | n , тогаш целта може да се исполни. За
n  2 тоа лесно се проверува. За n  4 , со низата
потези прикажани на цртеж 1 се отстрануваат по 3
жетони во правоаголникот 1 3 , при што се користи
само еден жетон и едно слободно поле. Така играта
можеме да ја сведеме од квадрат n  n , на квадрат
(n  3)  (n  3) , цртеж 2. ■

Пример 7. На правоаголна m  n табла на полињата се поставени жетони кои

се бели од едната страна и црни од другата страна, така да сите жетони се свртени
на белата страна, освен жетонот кој се наоѓа во еден од аглите на таблата кој е
свртен на црната страна. Во еден потег е дозволено да се земе еден жетон кој е
свртен на црната страна и притоа сите негови соседни по страни жетони се свр-
туваат. За кои m и n од таблата можеме да ги земеме сите жетони?
Решение. Нека A е бројот на жетоните свртени на белата страна, а B е бројот
парови жетони соседни по страни. Со отстранување на црн жетон со k бели и p
сосоеди, A се намалува за k  p , а B за k  p , па оттука следува дека бројот
A  B не ја менува парноста. На почетокот важи A  B  3mn  m  n 1 и ако
успееме да ги земеме сите жетони, на крајот ќе важи A  B  0 . Според тоа, треба

3
да важи 2 | (3mn  m  n  1) , што значи дека барем еден од броевите m и n мора
да биде непарен.
Навистина, ако на пример
m непарен, можеме да ја по-
стигнеме целта (види цртеж).
Имено, од позицијата (1) во
позицијата (2) можеме да стиг-
неме со m чекори; потоа во
позицијата (3) можеме да стиг-
неме со m2
1 чекори, па во позицијата (4) можеме да стигнеме во следните m1
2
чекори. Понатаму, ги повторуваме чекорите за премин од позицијата (2) во пози-
цијата (4) и продолжуваме се додека не ја испразниме таблата. ■

ЗАДАЧИ ЗА САМОСТОЈНА РАБОТА

1. Рамностран триаголник ABC со страна AB  n е поделен на n 2 единечни

рамнострани триаголници. Во секое теме на малите триаголници придружен е по
еден број, и тоа бројот 1 на темињата A, B, C и точката D таква да AD  3 , а 0
на сите останати темиња. Во еден чекор броевите запишани во темињата на некој
ромб со должина на страна 1 (составен од два мали триаголници), да ги зголемиме
или намалиме за иста вредност. За кои n може да се постигне сите броеви да се
еднакви на нула?
2. На почетокот на таблата се запишани n единици. Во еден чекор е дозволено од
x y
таблата да се избришат броевите x и y , а наместо нив да се запише бројот 4
.
После n  1 чекори на таблата ќе остане само еден број. Докажи дека овој број не е
помал од 1 .
n

3. Во сала има 20112 сијалици распоредени во темињата на квадратна решетка со

страна 2010. На почетокот се запалени k сијалици. Во секој чекор избираме
единечен квадрат, и ако во него се запалени 3 сијалици, ја палиме и четвртата. За
кое k постои почетна позицијакоја допушта после конечен број чекори сите
сијалици да бидат запалени?
4. На некои целобројни точки на бројната права се наоѓаат по неколку жетони.
Дозволено е да ги изведуваме следниве два вида операции:
1) Отстрануваме по еден жетон од точките n  1 и n и ставаме еден жетон на
точката n  1 ,
2) Отстрануваме два жетони од точката n и ставаме по еден на точките n  2 и
n 1 .
Докажи дека после одреден број чекори веќе нема да можеме да извршиме ниту
една операција. Докажи дека завршната операција не зависи од редоследот на
потезите.

ЛИТЕРАТУРА

1. Малчески, Р.: Метод на инваријанти I и II, Нумерус, Скопје, 2005

2. Тошиќ, Р.: Инваријанте – варијације на тему, АЛЕФ, Нови Сад, 1996
3. Тренчевски, К.; Малчески, Р.; Димовски, Д.: Занимлива математика, МММ,
Скопје, 1994

4
Ристо Малчески, Скопје
Катерина Аневска, Скопје

ХОМОТЕТИЈА

Геометриските трансформации во рамнината се важен дел од математиката,

при што посебна улога имаат движењата и сличностите. Притоа, во делот на
сличностите важна улога има хомотетијата, која е предмет на разгледување во
оваа статија.

1. Поим за хомотетија. Основни својства

Дефиниција 1. Нека O е точка во рамнината и k е реален број различен од

нула. Трансформацијата со која произволна точка X се пресликува во точка X '
таква што OX '  kOX ја нарекуваме хомотетија, во ознака O,k , со центар во
O и коефициет k . За две фигури ќе велиме дека се хомотетични ако постои
хомотетија која едната фигура ја пресликува во другата.

Ако k  0 , тогаш за хомотетијата O,k велиме дека е позитивна, а ако k  0 ,

тогаш велиме дека таа е негативна. Јасно, ако хомотетијата со центар O ја
пресликува точката X во точката X ' , тогаш точките O, X , X ' се колинеарни.
Понатаму, од дефиницијата на хомотетијата непосредно следува дека ова пресли-
кување е биекција и дека хомотетијата еднозначно е определена со својот центар
O и коефициент k . Исто така, од дефиниција 1 следува и точноста на следнава
теорема, чиј доказ го оставаме на читателот за вежба.

Теорема 1. а) Хомотетија со произволен центар и коефициент k  1 е иден-

тичното пресликување.
б) Хомотетија со центар O и коефициент k  1 е централна симетрија со
центар O . □

Теорема 2. Нека се O,k и O,k ' хомотетии со ист центар. Тогаш

а) O,k ' O,k  O,kk ' .
б) O,k O,k '  O,k ' O,k .
в) ( O,k )1  O, 1 .
k

Доказ. а) Нека X е произволна точка. Тогаш од O,k ( X )  X ' следува

OX '  kOX , а од O,k ' ( X ')  X '' следува OX ''  k ' OX ' . Според тоа,
(O,k ' O,k )( X )  O,k ' (O,k ( X ))  O,k ' ( X ')  X ''
и притоа важи OX ''  k ' OX '  k ' kOX , т.е. X ''  O,kk ' ( X ) . Конечно, од произ-
волноста на точката X следува O,k ' O,k  O,kk ' .
б) Од тврдењето под а) следува O,k O,k '  O,kk '  O,k ' k  O,k ' O,k .
в) Непосредно следува од теорема 1 а) и тврдењето под б). ■

1
 Во претходната теорема всушност докажавме дека множесвото хомотетии со
ист центар во однос на композицијата на пресликувања е комутативна група.

Теорема 3. За точките A , B и нивните слики A ', B ' при хомотетија O,k

важи A ' B '  k AB .
Доказ. Од OA '  kOA и OB '  kOB следува OB '  OA '  kOB  kOA , па затоа
A ' B '  OB '  OA '  k (OB  OA)  k AB . ■

Теорема 4. а) Со хомотетија секоја права се пресликува во паралелна права.

б) Секои две паралелни прави се хомотетични.
в) Единствени прави при хомотетија O,k , k  1 се пресликуваат во самите
себе се правите кои минуваат низ центарот на хомотетијата.
г) Агол при хомотетија O,k се пресликува во складен агол.
Доказ. а) Непосредно следува од теорема 3.
г) непосредно следува од тврдењето под а) и теоремата за агли со паралелни
краци.
Доказите на тврдењата под б) и в) ги оставаме на читателот за вежба. ■

Теорема 5. а) Кружница при хомотетија се пресликува во кружница.

б) Секои две кружници се хомотетични.
Доказ. а) Нека е дадена хомотетијата O,k и кружницата ( A, r ) . Ако M е
произволна точка од кружницата K и A '  O,k ( A) , тогаш од теорема 2 следува
A ' M '  k AM , па затоа A ' M '  k AM , што значи дека M '  '( A ', kr) . Според
тоа, O,k ()   ' . Аналогно се докажува дека O, 1 ( ')   и како O,k и O , 1
k k

се биекции заклучуваме дека O,k ()   ' .

б) Ако кружниците ( A, r ) и  '( A, r ') , r  r ' се концентрични, тогаш бара-
ната хомотетија е, на пример,  A, r . Ако кружниците ( A, r ) и  '( A ', r ') не се
r'

концентрични, тогаш постои единствена точка O таква што AO  r rr ' AA ' и при-
тоа важи O, r ' ( )   ' . ■
r

Лесно се докажува дека во случај кога круговите се дисјунктни, тогаш пре-

секот на нивните надворешни тангенти O е центар на хомотетија O , r таква да
r'

O, r ' ( )   ' , а додека пресекот на низвните внатрешни тангенти O ' е центар на
r

хомотетија O ', r ' таква што O, r ' ( )   ' .

r r
Непосредно од теорема 3 следува дека хомотетијата ги запазува односите
меѓу должините, од теорема 4 следува дека хомотетијата ја запазува паралелноста,
што значи дека ја запазува колинеарноста на точките, а од теорема 5 следува дека
хомотетијата ја запазува и концикличноста. Понатаму, во теорема 2 ги разгледав-
ме композициите на хомотетиите со ист центар. Логично се поставува прашањето

2
што претставува композиција на хомотетии со различни центри и дали пресли-
кувањата кои се резултат на ваквите композиции заедно со хомотетиите форми-
раат некоја алгебарска структура. Одговорот на ова прашање го дава следнава
теорема, која ќе ја прифатиме без доказ.

Теорема 6. а) Композиција на две хомотетии со различни центри е хомо-

тетија или транслација.
б) Композиција на хомотетија и транслација е хомотетија. □

Од теоремите 3 и 6 и фактот дека композиција на транслации е транслација

непосредно следува дека множеството хомотетии и транслации во однос на опе-
рацијата композиција на пресликувања е некомутативна група. Понатаму, во
случајот кога композицијата на две хомотетии е хомотетија за трите центри на
хомотетија точна е следнава теорема.

Теорема 7. Ако 1 и  2 се хомотетии со центри O1 и O2 и   2 1 е

хомотетија со центар во O , тогаш точките O, O1 и O2 се колинеарни.
Доказ. Со k1 и k2 да ги означиме коефициентите на хомотетиите 1 и  2 ,
соодветно. Нека A е произволна точка во рамнината, B  1( A) и C  2 ( B)
 ( A) . Точките O, O1 и O2 припаѓаат на страните AB, BC и AC на ABC , со-
AO1 BO2
одветно. Притоа важи  k1,   k2 и CO   k 1k , па затоа од теоремата на
O1B O2C OA 1 2

Менелај следува дека точките O, O1 и O2 се колинеарни. ■

Последица 1 (Монжова теоре-

ма). Ако центрите на кружниците
i , i  1,2,3 се неколинеарни и нив-
ните радиуси се меѓусебно различ-
ни, тогаш нивните центри на хомо-
' ' '
тетија S12 , S23 , S13 , S12 , S23 , S13 , цр-
теж 1, лежат на четири прави, така
што на секоја од нив лежат по три
центри на хомотетија.
Доказ. Нека 1 и  2 се хомо-
тетии со центри во точките S12 и
S23 кои ги пресликуваат 1 во 2
и 2 во 3 , соодветно. Хомотетија-
та   2 1 која ја пресликува 1 во 3 има центар S13 . Конечно од теорема
7 следува дека точките S12 , S23 и S13 се колинеарни. ■

Последица 2. Нека кружиците 1 и 2 од внатре ја допираат кружницата 

во точките A и B . Тогаш надворешните тангенти на кружниците 1 и 2 се
сечат на правата AB .

3
 Доказ. Непосредно следува од последица 1. ■

2. Примена на хомотетијата

Теорема 8. Ако триаголниците ABC и A ' B ' C ' се такви што AB || A ' B ' ,
BC || B ' C ' и CA || C ' A ' , тогаш тие се складни или се хомотетични.
Доказ. Ако никои две од правите AA ', BB ' и CC ' не се сечат, тогаш јасно
AB  A ' B ' , BC  B ' C ' и CA  C ' A ' , што значи дека триаголниците ABC и
A ' B ' C ' се складни.
Нека претпоставиме дека две од правите AA ', BB ' и CC ' . Без ограничување
на општоста можеме да земеме дека правите AA ' и BB ' се сечат во точка O .
Хомотетијата со центар во O која ги пресликува точките A и B во точките A ' и
B ' ја пресликува точката C во точка C1 така да важи B ' C1 || BC и A ' C1 || AC , па
затоа C1  C ' , што и требаше да се докаже. ■

Пример 1. Во триаголник ABC ортоцентарот H , тежиштето T и центарот

на опишаната кружница O лежат на една права (Ојлерова права) и притоа важи
HT  2OT . Докажи!
Решение. Нека A1, B1, C1 се средините на страните BC, CA, AB , соодветно.
Од BC || B1C1 и OA1  BC следува OA1  B1C1 . На потполно ист начин се дока-
жува дека OB1  A1C1 и OC1  B1 A1 . Според тоа, точката O е ортоцентар на три-
аголникот A1B1C1 . Хомотетијата T , 1 го пресликува триаголникот ABC во
2

триаголникот A1B1C1 , па затоа слика на ортоцентарот H на триаголникот ABC е

ортоцентарот O на триаголникот A1B1C1 . Според тоа, HT  2TO , што значи дека
точките H , T и O лежат на една права и притоа важи HT  2OT . ■

Пример 2. Кружниците 1 и 2 со
центри O1 и O2 , соодветно, се сечат во
точките K и K ' . Едната заедничка тан-
гента ги допира 1 и 2 во точките P1 и
P2 , а другата во точките Q1 и Q2 . Нека
M1 и M 2 се средините на P1Q1 и P2Q2 ,
соодветно. Докажи дека
O1KO2  M1KM 2 .
Решение. Прво да забележиме дека условот O1KO2  M1KM 2 е еквива-
лентен со условот O1KМ1  O2 KM 2 . Нека S е пресекот на заедничките
тангенти. Хомотетијата со центар во S која ја пресликува 1 во 2 ја пресликува
точката K во точката L , цртеж 2. Од SO1P1 ~ SP1M1 следува
SK  SL  SP 12 SO1  SM1 ,

4
што значи дека точките K , L, O1, M1 се коциклични (лежат на иста кружница).
Затоа, O1KМ1  O1LМ1  O2 KM 2 , што и требаше да се докаже. ■

Пример 3. Во нерамнокрак триа-

голник A1 A2 A3 со ai е означена стра-
ната наспроти темето Ai . За i  1, 2,3
нека M i , е средината на страната ai ,
Ti е допирната точка на страната ai со
впишаната кружница во триаголникот
A1 A2 A3 и Si е точката симетрична на
точката Ti во однос на симетралата на
аголот во темето Ai . Докажи дека пра-
вите M1S1 , M 2 S2 и M 3 S3 се сечат во една точка.
Решение. Точките Si , i  1,2,3 лежат на впишаната кружница. Со XY да го
означиме ориентираниот лак XY . Лаците T2 S1 и T1T3 се еднакви бидејќи се
симетрични во однос на симетралата на A1 . Аналогно T3T2  S2T1 . Оттука
следува T3S1  T3T2  T2 S1  S2T1  T1T3  S2T3 , па затоа правата S1S2 е паралелна
со правата A1 A2 , што значи и со правата M1M 2 . Слично, S1S3 || M1M 3 и
S2 S3 || M 2 M3 . Но, триаголниците M1M 2 M 3 и S1S2 S3 немаат исти радиуси на
опишани кружници, што значи дека тие не се складни, па од теорема 8 следува
дека тие се хомотетични. Но, тоа значи дека правите M1S1 , M 2 S2 и M 3 S3
минуваат низ центарот на хомотетија, т.е. се сечат во една точка. ■

Пример 4. Нека P е точка на

страната AB на конвексниот чети-
риаголник ABCD . Нека k ' е впи-
шаната кружница во CPD и I е
неговиот центар. Да претпоставиме
дека k ' ги допира впишаните круж-
ници во триаголниците APD и
BPC во точките K и L , соодветно.
Нека дијагоналите AC и BD се
сечат во точката E , а правите AK и
BL во точката F . Докажи дека точ-
ките E , I и F се колинеарни.
Решение. Со J да го означиме
центарот на кругот k кој во полурамнината определена со правата AB ги допира
правите DA, AB и BC и со k '' и k ''' да ги означиме кружниците впишани во
ADP и BCP , соодветно. Нека F ' е центарот на негативната хомотетија која
ја пресликува k ' во k . Центрите на негативната и позитивната хомотетија кои ја
пресликуваат k '' во k ' и k се K и A , соодветно. Сега од теорема 7 следува дека

5
F '  AK и аналогно F '  BL . Но, тоа значи дека F '  AK  BL  {F} , т.е. F '  F .
Според тоа, правата IJ која минува низ центрите на k и k ' ја содржи точката F .
Од условот дека тангентните отсечки повлечени од P на k ' и k '' се еднакви
добивае дека AP  AD  CP  CD , што значи дека во четириаголникот APCD
може да се впише кружница k * . Нека X е центарот на хомотетијата оја ја
пресликува k * во k ' . Сега од теорема 7, применета на кружниците k '', k*, k '
следува дека точката X лежи на правата AC . Од друга страна, повторно од тео-
рема 7 применета на кружниците k '', k ', k следува колинеарноста на точките
X , A, E ' , каде E ' е центарот на позитивната хомотетија која k ' ја пресликува во
k . Оттука E '  AC и аналогно E '  BD , па затоа E  E ' . Конечно, правата IJ ја
содржи и точката E , со што доказот е завршен. ■

Пример 5. Нека ABCD е конвексен

четириаголник таков што BA  BC . Нека
1 и 2 се впишаните кружници во три-
аголниците ABC и ADC , соодветно. Да
претпоставиме дека постои кружница 
која ја допира полуправата BA после точ-
ката A и ја допира полуправата BC после
точката C , а која истовремено ги допира и
правите AD и CD . Докажи дека надво-
решните заеднички тангенти на 1 и 2
се сечат на  .
Решение. Нека  ги допира правите
AB, BC, CD, DA во точките K , L, M , N , со-
одветно. Тогаш
BA  AD  BA  AN  DN  BK  DN  BL  DM  BC  CM  DM  BC  CD .
Тоа значи дека, ако со P и Q ги означиме допирните точки на 1 и 2 со AC ,
соодветно, тогаш
AP  AC  AB  BC  AC CD  AD  CQ .
2 2
Со други зборови, припишаната кружница b наспроти темето B во триагол-
никот ABC ја допира страната AC во точката Q .
Да ја разгледаме хомотетијата  со центар во B која ја пресликува b во
 и да ставиме T  (Q) .Понатаму, точката P ' дијаметрално спротивна на
точката P на 1 лежи на правата AC , а точката Q ' дијаметрално спротивно на
точката Q на 2 лежи на правата DP . Тангентите во P ', Q ', T на 1, 2 ,  ,
соодветно се паралелни со правата AC . Според тоа, хомотетијата со центар во D
која ја пресликува 2 во  ја пресликува точката Q ' во T , па затоа точките
T , D, Q ', P се колинеарни. Значи, правите P ' Q и Q ' P се сечат во точката T , па
како е PP ' || QQ ' , точката T е центар на хомотетијата која 1 ја пресликува во
2 , од каде следува тврдењето. ■

6
3. Задачи за самостојна работа

1. Триаголник ABC таков што AB  AC впишан е во кружница k . Круж-

ницата k ' однатре ја допира кружницата k и ги допира страните AB и
AC во точките P и Q , соодветно. Докажи дека центарот на впишаната
кружница во триаголникот ABC е средина на отсечката PQ .

2. Нека за ABC важи AB  AC  2BC . Докажи дека точката A , средини-

те M и N на страните AB и AC и центрите на впишаната и опишаната
кружница I и O , соодветно, припаѓаат на една кружница k . Исто така,
докажи дека IT е тангента на кружницата k , каде T е тежиштето на
триаголникот.

3. Три кружници со еднакви радиуси минуваат низ точката O и лежат во

внатрешноста на триаголникот ABC . Секоја од кружниците допира по
две страни на триаголникот. Докажи дека точката O и центрите на
впишаната и опишаната кружница околу триаголникот ABC се колине-
арни.

4. (теорема на Паскал). Нека шестаголникот ABCDEF , чии спротивни

страни не се колинеарни е впишан во кружница. Со L, M , N да ги озна-
чиме пресечните точки на трите парови спротивни страни AB и ED ,
BC и EF , FA и CD , соодветно. Тогаш, точките L, M , N се колинеар-
ни.

5. Впишаната кружница во триаголникот ABC ги допира страните BC, CA

и AB во точките D, E и F , соодветно. Докажи дека центрите на впиша-
ната и опишаната кружница околу триаголникот ABC и ортоцентарот на
триаголникот DEF се колинеарни.

6. Во нерамностран триаголник ABC впишаната кружница ги допира

страните BC, CA и AB во точките D, E и F , соодветно. Точките P, Q,
R се подножјата на висините во триаголникот DEF спуштени од
темињата D, E и F , соодветно. Докажи дека правите AP, BQ, CR се
сечат на Ојлеровата права на триаголникот DEF .

Литература

1. Mitrović, M.; Ognjanović, S.; Veljković, M.; Petković, Lj.; Lazarević, N.:
Geometrija za I razred Matematičke gimnazije, Krug, Beograd, 1998
2. Јаничиќ, П.: Збирка задатака из геометрије (седмо издание),
Математички факултет, Београд, 2007
3. Малчески, Р.: Теорема на Менелај, Сигма 43, Скопје, 1999
4. Самарџиски, А.: Хомотетија, инверзија и задачите на Аполониј, ПМФ,
Скопје, 1988

7
Ристо Малчески, Скопје

ФУНКЦИИТЕ [ x ] И {x}

Во оваа статија ќе ги разгледаме функциите цел дел и дробен дел, кои имаат
голема примена во теоријата на броеви и воопшто во математиката.

Дефиниција 1. Функцијата []: R  Z определена со: ако x е меѓу после-

дователните цели броеви k и k  1 , т.е. k  x  k  1 , тогаш [ x ]  k ја нарекуваме
цел дел од x .

Пример 1. Ако NZD(a,4)  1 , тогаш [ a4 ]  [ 24a ]  [ 34a ]  3a

2
3 . Докажи!

Решение. Од условот во задачата имаме a  4q  1 или a  4q  3 . Во првиот

случај
[ a4 ]  [ 24a ]  [ 34a ]  q  2q  3q  6q  3a23 .
Во вториот случај
[ a4 ]  [ 24a ]  [ 34a ]  q  (2q  1)  (3q  2)  6q  3  3a23 . ■

2( p 1) p 1
Пример 2. Докажи дека [ 4p ]  [ 6p ]  [ p
][ 4 ], каде р е непарен
прост број.
Решение. За р  3 точноста на тврдењето е очигледна. Ако p  3 , тогаш
p  4n  1 или p  4n  3 . Бидејќи [ 4p ]  0 и [ 2( pp1) ]  [1  p 2
p
] 1, добиваме дека
p1
во збирот од левата страна имаме само нули и единици, при што собираме 2
броеви.
За да го определиме бројот на нулите од левата страна доволно е во собиро-
кот од облик [ 2p2 x ]  [ 4px ] да ставиме 4x  p или x  4 . Значи, x  [ 4 ] . Според
p p

p 1 p
тоа, бројот на собраните единици е 2
[ 4 ] , т.е. n ако p  4n  1 или n  1 ако
p1
p  4n  3 . Но, [ 4 ] е еднаков на n ако p  4n  1 или n  1 за p  4n  3 . ■

 R  [0,1) определена со {x}  x  [ x] ја наре-

Дефиниција 2. Функцијата {}:
куваме дробен дел од x

Пример 3. Докажи дека сите броеви {10n 2}, n  0,1,... се различни меѓу себе.
Решение. Нека {10 p 2}  {10q 2}, p  q и нека 2  1, d1d2d3... е децимал-
ниот запис на бројот 2 Од претходното равенство следува dn p  dnq , за
n  1,2,3,... . Според тоа, 2 има мешовит периодичен децимален запис со пери-
ода | p  q | , што не е можно, бидејќи 2 е ирационален број. ■

1
 Теорема 1. Нека x и y се реални броеви. Тогаш
а) [ x]  x  [x]  1 , x  1  [ x]  x , 0  x [ x]  1
0, ако х е цел број,
б) [x ]  [ x ]  
1, ако х не е цел број.
в) [ x  m]  [ x]  m , ако m е цел број.
г) [ x]  [ y]  [ x  y]  [ x]  [ y]  1 .
д) [ x  y ]  [ x]  [ y ]  [ x  y ]  1 .
ѓ) [ x][ y]  [ xy]  [ x][ y]  [ x]  [ y] , ако x, y  0 .
[ x]
e) [ m ]  [ mx ] , ако m е природен број.
ж) [ [ x]]  [ x ] , ако x  0 .
Доказ. а) Секој дел од тврдењето следува од дефиниција 1.
б) Ако х е цел број, тогаш [ x]  [ x] . Aко x не е цел број, тогаш од
[ x]  y следува  y  1  x   y или [ x]   y  1 и [ x]   [ x]  1 .
в) Од а) следува дека x  m  1  [ x  m]  x  m и x  m  1  [ x]  m  x  m .
Бидејќи [ x  m] и [ x]  m се цели броеви, од претходните две неравенства следува
[ x  m]  [ x]  m .
г) Нека x  n   , y  m   , каде m, n Z и 0   ,   1 . Тогаш
[ x]  [ y]  m  n  [n    m   ]  [ x  y]  m  n  [   ]  n  m  1  [ x]  [ y]  1 .
д) Според г) имаме
[ x  y ]  [ y ]  [( x  y )  y ]  [ x  y ]  [ y ]  1 ,
т.е.
[ x  y]  [ x]  [ y]  [ x  y]  1.
ѓ) Според a) имаме [ x][ y]  xy  ([ x]  1)([ y ]  1) . Значи,
[ x][ y]  [ xy]  ([ x]  1)([ y]  1)  1  [ x][ y]  [ x]  [ y].
e) Нека x  n   , n  qm  r, 0    1, 0  r  m  1 . Имаме
qmr 
[ mx ]  [ m
]  q  [ r m ]  q . (1)
Од друга страна, бидејќи 0  r    m добиваме
[ x]
[ m ]  [m
n ]  [q  r ]  q .
m
(2)
[ x]
Конечно, од (1) и (2) следува [ m ]  [ mx ] .

ж) Бидејќи x  0 , x може да се запише во облик x  n2  r  {x} каде n и r

се ненегативни цели броеви, 0  r  2n . Тогаш,
[ [ x]]  [ n2  r ]  [ n 2  r  n  n]  n  [ n 2  r  n]  n  [ r ]  n.
n 2  r n
Слично,
r {x}
[ x ]  [ n2  r  {x}  n  n]  n  [ n 2  r  {x}  n]  n  [ ]n
n2  r {x}n

бидејќи 0  r  {x}  2n  n2  r  {x}  n . Значи, [ [ x]]  [ x ] . ■

2
 Лема 1. За секој x R важи
[ x  12 ]  [2 x]  [ x] . (3)
Доказ. Секој реален број x може да се запише во облик x  k   или
x  k  12   каде што k Z и 0    12 .
Ако x  k   , тогаш
[k    12 ]  k ; [2k  2 ]  2k ; [k   ]  k ,
па затоа точно е равенството (3).
Ако x  k    12 , тогаш
[k    12  12 ]  k  1 ; [2k  2  1]  2k  1 ; [k    12 ]  k ,
па затоа точно е равенството (3). ■

Пример 4. Нека n N . Пресметај го збирот

[ n21]  [ n22 ]  [ n32 ]  ...  [ nk 21 ]  ... .
2 k

2 2 2
Решение. Прв начин. Од лема 1 следува
[ n21]  [ n 22 ]  [ n 32 ]  ...  [ n k 21 ]  ...  [ n2  12 ]  [ n4  12 ]  ....  [
2 k
n  1 ]  ...
2 2 2 2k 1 2
 [n ]  [ n2 ]  [ n2 ]  [ n4 ]  ...  [ nk ]  [ kn1 ]  ..  n,
2 2
бидејќи почнуваќи од k  [log2 n]  1 сите собироци во разгледуваниот збир се
еднакви на 0.
Втор начин. Нека
m
n  xm xm1... x1x0   2i xi , xi {0,1}
k o
е запис на бројот n во бинарен броен систем. Тогаш
 xm xm .... xk 1  xk , ако k  m,
 k 
[ k 1 ]   xm ,
n 2 ако k  m,
2
0, ако k  m.

Ако го искористиме претходното равенство, добиваме:

 [ n2k 21 ]  ( xm xm1... x1  xo )  ( xm xm1... x2  x1 )  ...  ( xm  xm1 )  xm
k

k 0
 xm (2m1  ...  21  20  1)  xm1(2m2  ...  21  20  1)  ... x1(20  1)  x0
 2m xm  2m1 xm1  ...  2 x1  xo  n ,
што и требаше да се докаже. ■

Лема 2. Ако n  N и x  0 , тогаш постојат точно [ nx ] природни броеви по-

мали или еднакви на x , деливи со n .
Доказ. Броеви деливи со n се: n,2n,3n,... . Нека има ј природни броеви по-
мали или еднакви на x , деливи со n . Тогаш

3
 jn  x  ( j  1)n , т.е. j  nx  j  1 .
Според тоа, j  [ nx ]  j  1 , односно [ nx ]  j . ■

Теорема 2. Нека р е прост број, n e природен број и а е најголемиот

степен на бројот р таков што p a | n ! . Тогаш,
a  [ np ]  [ n ]  ...  [ n ]  ... (4)
p2 pk

Доказ. Според лема 2 во низата 1,2,..., n има [ np ] броеви деливи со р , па

затоа
n !  p  2 p  ...  [ np ] pM1  p[n / p ]  [ np ]! M1
и M1 е природен број кој не е делив со р .
Ако претходното размислување го примениме на низата 1, 2,...,[ np ] и ако
[n / p ]
земеме во предвид дека [ p ]  [ n2 ] , добиваме дека
p

n !  p 
n / p [ n / p 2 ]
[ n ]! M
2
p2
и M 2 е природен број кој не е делив со p .
Продолжувајќи ја постапката добиваме дека
n !  Mp[n / p ][n / p ][n / p ]
2 3

каде М е природен број кој не е делив со p , што значи дека точно е равенството
(2). ■

Забелешка 1. Постапката во претходниот доказ ќе заврши после конечен

број чекори,бидејќи простиот број р е конечен број пати е делител на природниот
број n ! .

Пример 5. На колку нули завршува бројот 1993! ?

Решение. Ако N е бараниот број нули, тогаш е 1993!  10N M , M e при-
роден број кој не е делив со 10. Бидејќи 10  2  5 добиваме N  min{N1, N2 } , каде
N1  [1993
5
]  [1993
2
]  [1993
5
]  [1993
4
]  [1993
5
]  ...  495 и
5 5 5 5
N1  [ 2 ]  [ 2 ]  [ 3 ]  ...  [ 10 ]  [1993
1993 1993 1993 1993 ]  ...  1986 .
2 2 2 211
Значи, N  495 , т.е. бројот 1993! завршува на 495 нули. ■

Пример 6. Ако a  b  ...  m  n; n, a, b,..., m N , тогаш a!b!n...

!
m!
 N . Докажи!
Решениe. Според теорема 2 простиот број р учествува во каноничното
разложување на броевите n !, a !, b!,..., m! соодветно со степени
[ np ]  [ n ]  ...  [ n ]  ...
p2 pk

4
 [ ap ]  [ a2 ]  ...  [ ak ]  ...
p p

[ bp ]  [ b2 ]  ...  [ bk ]  ...
p p
........................................
[ mp ]  [ m2 ]  ...  [ mk ]  ...
p p
Според тоа, ако р е прост број, тогаш од теорема 2 следува дека за степените во
каноничните разложувања на именителот и броителот на дропката a!b!n... !
m!
важи
([ ap ]  [ a2 ]  ...  [ ak ]  ...)  ([ bp ]  [ b2 ]  ...  [ bk ]  ...)  ...  ([ mp ]  [ m2 ]  ...  [ mk ]  ...) 
p p p p p p

 ([ ap ]  [ bp ]  ...  [ mp ])  ([ a2 ]  [ b2 ]  ...  [ m2 ])  ...  ([ ak ]  [ bk ]  ...  [ mk ])

p p p p p p

 ([ ap  bp  ...  mp ])  ([ a2  b2  ...  m2 ])  ...  ([ ak  bk  ...  mk ])

p p p p p p

 [ np ]  [ n2 ]  ...  [ nk ]  ...
p p
т.е. степенот на простиот број p во каноничното разложување на именителот е по-
мал или еднаков од степенот на простиот број p во каноничното разложување на
броителот. Ова важи за секој прост број, па затоа
p11 p22 ... ptt   1 2 2 t   t
n!   p1 1 p2 ... pt , 0  i  i , за i  1,2,..., t ,
a!b! ...m! p11 p22 ... ptt

т.е. a!b!n...
!
m!
N . ■

Лема 3. Ако a, b R  . Тогаш

[2a]  [2b]  [a]  [b]  [a  b]
Доказ. Нека a  [a]   и b  [b]   , каде што 0    1 и 0    1 .
Ако     1 , тогаш [a  b]  [a]  [b] и затоа
[2a]  [2b]  2[a]  2[b]  [a]  [b]  [a  b]
Ако     1 , тогаш 2  1 или 2  1 . Нека 2  1 . Тогаш
[a  b]  [a]  [b]  1 и [2a]  2[a]  1 ,
па затоа
[2a]  [2b]  2[a]  1  2[b]  [a]  [b]  [a  b] . ■

(2 m)! (2 n )!
Пример 7. Докажи дека m!n!( mn )!  N , за секои m , n N .
Решение. Ќе докажеме дека максималниот степен на произволен прост број
p со кој е делив броителот на дадената дропка, не е помал од максималниот
степен на бројот p со кој е делив именителот на дадената дропка. Нека p е прост
број. Од теорема 2, следува дека степенот на бројот p во броителот на дропката е
s  [ 2pn ]  [ 2n2 ]  [ 2n3 ]  ...  [ 2pm ]  [ 2m2 ]  [ 2m3 ]  ... ,
p p p p
а степенот на бројот p во именителот е

5
 t  [ np ]  [ n ]  [ n ]  ...  [ m ]  [ m ]  [ m ]  ...  [ mn ]  [ mn ]  [ mn ]  ... .
p2 p3 p p2 p3 p p2 p3

Сега тврдењето на задачата следува од лема 3, за a  nk , b  mk , k  1, 2,... . ■

p p

Задачи за самостојна работа

1. Докажи дека постојат бесконечно многу природни броеви n такви што n не е цел
број, и n е делив со [ n ] .
2. Докажи дека x  [ nx ]  2[ n ] , за секои x, n N .

3. Докажи дека важи [a[na ]]  1  [na 2 ] , за секој n N и a  12 5 .

4. Кој е степеновиот показател на простиот број p во каноничното разложување на p n !
?
p p p
5. Докажи, дека ако q
, p, qN не е цел број, тогаш q
 [ q ]  1q .
6. Докажи, дека за секој реален број a и за секој природен број n важи
n[a]  [na]  n[a]  n  1 .
( ab )!
7. Докажи дека е природен број, за секои a, bN.
a !( b!)a

8. Докажи дека за секој позитивен број х важи [ [ x ]]  [ x].

9. а) Дади пример на број a таков што {a}  { a1 }  1 .
б) Докажи, дека таков број a не може да биде рационален.
a ]  [ 2a ]  ...  [ ( m1) a ( m1)( a 1)
10. Докажи, [ m m m
] 2
, ако m  2, a  2 и NZD(a, m)  1 .
n 1
11. Докажи дека  [ x  kn ]  [nx ] , за секој n N и за секој x R .
k 0
n 2 1
12. Докажи дека  [ k ]  16 (n  1)n(4n  1) , за секој n N .
k 1
13. Докажи дека, ако n e природен број поголем од 1, за кој важи
[ n1 ]  [ n2 ]  ...  [ nn ]  2  [ n11]  [ n21]   [ nn 11] ,
тогаш n е прост број.
n2  2n n2
n [ k 1]
14. Пресметај ги збировите: а)  k[ k ] , б)  k  k 1
.
k 1 k 1
 k x]
( 1)[2
15. Нека 0  x  1 . Докажи дека  2k
 1  2x .
k 1
16. Низата {an }, n  1, 2, ... е дефинирана со: n -тиот член на оваа низа е последната

цифра на бројот [ 10n ] , за n  1,2,... . Дали оваа низа е периодична?

17. Дали постои природен број n таков што дробниот дел на бројот (2  2)n е поголем
од 0,999999?
18. Докажи дека за секој природен број n , бројот [(2  3)n ] е непарен природен број.

6
Ристо Малчески

Ристо Малчески
Скопје

ЕНГЕЛОВ ПРИНЦИП НА МИНИМУМ

Во оваа статија ќе го разгледаме таканаречениот Енгелов принцип на
минимум, кој всушност е само запис на неравенството на Коши-Буњаков-
ски-Шварц во друга форма.

Теорема 1 (Енгелов принцип на минимум). Нека а1, а2 ,..., аn се реал-

ни броеви и x1, x2 ,..., xn се ненегативни реални броеви. Тогаш
a12 a2 a2 ( a  a ... a )2
x1
 x2  ...  xn  x1  x2 ... xn , (1)
2 n 1 2 n

при што знак за равенство важи ако и само ако

a1 a a
x1
 x2  ...  xn . (2)
2 n

Доказ. Прв начин. Од неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц не-

посредно следува неравенството
a1 a2 an
(a1  a2  ...  an )2  ( x1  x2  ...  xn ) 2
x1 x2 xn

a2 a2 a2
 ( x1  x2  ...  xn )( x1  x2  ...  xn ),
1 2 n

кое е еквивалентно со неравенството (1).

Јасно знак за равенство важи ако и само ако
a1 a2 an
: x1  : x2  ...  : xn ,
x1 x2 xn
т.е. ако и само ако важи (2).
Втор начин. За n  2 неравенството (1) има облик
a12 a2 ( a  a )2
x1
 x2  x1  x2 ,
2 1 2

и тоа е еквивалентно со неравенството

(a12 x2  a22 x1)( x1  x2 )  (a1  a2 )2 x1x2 ,
т.е. со неравенството (a1x2  a2 x1 )2  0 , кое очигледно е точно и притоа
a a
знак за равенство важи ако и само ако x1  x2 .
1 2

Нека претпоставиме дека неравенството важи за n  k . Тогаш, за

n  k  1 , од индуктивната претпоставка и претходно докажаното следува

20
 СИГМА 107, 2015/2016

a12 a2 a2 a2 ( a  a ... a )2 a2 ( a  a ... a  a )2

x1
 x2  ...  xk  xk 1  x1  x2 ... xk  xk 1  x1  x2 ... xk  xk 1 ,
2 k k 1 1 2 k k 1 1 2 k k 1

па од принципот на математичка индукција следува дека тоа важи за секој

n N . ■

Задача 1. Докажи дека за секои позитивни реални броеви a, b, c, d е

точно неравенството
1
a
 b1  4c  16  64 .
d 1bc d
Решение. Користејќи го Енгеловиот принцип на минимум, т.е. нера-
венството (1), добиваме
2 2 2 2 (11 2 4)2
1
a
 b1  4c  16
d
 1a  1b  2c  4d  a bc d  1b64
c  d
.■

n n
Задача 2. Ако ai , bi  0 , за i  1,2,..., n се такви што  ai   bi , дока-
i 1 i 1
жи дека
a12 a2 a2
a1 b1
 a 2b  ...  a nb  12 (a1  a2  ...  an ) .
2 2 n n

Решение. Од Енгеловиот принцип на минимум и условот на задачата

следува
a12 a2 a2 ( a  a ... a )2 ( a  a ... a ) 2
a1 b1
 a 2b  ...  a nb  a b 1 a 2 b ...n a b  2(1a 2a ...na )
2 2 n n 1 1 2 2 n n 1 2 n

 12 (a1  a2  ...  an ),
што и требаше да се докаже. ■

Задача 3. Ако позитивните броеви x, y и z го задоволуваат условот

xyz  1 , докажи го неравенството
2
x2 y 2
 z  x  xz y  32 .
y z
Решение. Со примена на Енгеловиот принцип на минимум имаме
x2 y2 2 ( x  y  z )2 x y  z
y z
 z  x  xz y  2( x  y  z )  2 .

Ако пак го примениме неравенството меѓу аритметичката и геометриската

средина и го користиме условот xyz  1 , добиваме
x y  z
2
 23 3 xyz  23 . ■

21
Ристо Малчески

Забелешка 1. а) Непосредна последица од теорема 1 е неравенството на

Коши-Буњаковски-Шварц. Имено, ако ai , bi  R , за i  1,2,..., n , тогаш од
неравенството (1) следува неравенството
a12b12 a22b22 an2bn2
a12  a22  ...  an2    ... 
b12 b22 bn2
( a1b1 )2 ( a2b2 )2 ( anbn )2
   ... 
b12 b22 bn2
( a1b1  a2b2 ... anbn )2
 ,
b12 b22 ...bn2
кое е еквивалентно со неравенството на Коши-Буњаковски-Шварц.
б) Непосредна последица од теорема 1 е неравенството меѓу аритметич-
ката и квадратната средина. Навистина, ако ai  0 , за i  1,2,..., n , тогаш од
(1) следува неравенството
a12 a2 a2 ( a  a ... a )2
n 2 a  a ... a
 n2  ...  nn  1 n2n...nn  ( 1 2 n
n
) ,
кое е еквивалентно со неравенството меѓу аритметичката и квадратната
средина.

Задача 4. Нека a, b се позитивни реални броеви. Докажи дека

8(a 4  b4 )  (a  b)4 .
Решение. За n  2 , прво од Енгеловиот принцип на минимум, а потоа
од неравенството меѓу аритметичката и квадратната средина следува
( a  b )2 2
4 4 a4 b4 ( a 2 b 2 ) 2 [ ] ( a b)4
a b  1
 1
 2
 2
2
 8
.■

Задача 5. Докажи, дека ако позитивните реални броеви a, b и c го задо-

волуваат условот a  b  c  1 , тогаш точно е неравенството
1
1a
 11b  11c  12a  12b  12c .
Решение. Прво да забележиме дека од условот на задачата следува
1
1a
 11b  11c  a1b  b1 c  c1a .

Сега од Енгеловиот принцип на миниму следува a1b  b1 c  a24bc  14b и

аналогно b1 c  c1a  14c и c1a  a1b  14a . Ако ги собереме последните

три неравенства добиваме дека 2( a1b  b1 c  c1a )  14a  14b  14c , од каде
директно следува бараното неравенство. ■

22
 СИГМА 107, 2015/2016

Задача 6. Докажи дека

 cbd  d c a  adb  2 , каде a, b, c и d се позитивни броеви.
a
b c
Решение. Од Енгеловиот принцип на минимум следува
2 2 2 2 ( a b  c  d ) 2
a
bc
 cbd  d c a  adb  a (bac)  b(cbd )  c(dca)  d (da b)  2ac 2bd abbc cd da
Од друга страна
(a  b  c  d )2  a2  b2  c2  d 2  2(ab  ac  ad  bc  bd  cd )
па значи
(a  b  c  d )2  2(2ac  2bd  ab  bc  cd  da)  a 2  b 2  c 2  d 2  2ac  2bd
 (a  c)2  (b  d )2  0,
од каде следува бараното неравенство. ■

Задача 7. Нека x, y, z се позитивни реални броеви. Докажи дека

2
x y
 y 2 z  z 2 x  x 9y  z .
Решение. Од Енгеловиот принцип на минимум непосредно следува
2 2 2
( 2  2  2) 2
2
x y
 y 2 z  z 2 x  x 2 y  y 2 z  z 2x  x  y  y  z  z  x  x  9y  z . ■

Задача 8. Нека x, y, z се позитивни реални броеви. Докажи дека

x2  y 2 y2  z2
 y  z  z z  xx  x  y  z .
2 2
x y
Решение. Од Енгеловиот принцип на минимум следува
x2  y 2 y z
2 2 2 2
 y  z  z z  xx  ( xx y  y  z  zz x )  x  y  yz z  zx x
2 2 2 y 2 y 2 2
x y

( x  y  z )2 ( x  y  z )2
 2( x y  z )  2( x y  z )
 x  y  z. ■

Задача 9. Докажи дека за секои a, b, cR е точно неравенството

(a  b  c)2  3(ab  bc  ca) .
Решение. Од очигледното неравенство (a  b)2  (b  c)2  (c  a)2  0
после квадрирање и средување го добиваме неравенството
a2  b2  c2  ab  bc  ca .
Ако на последното неравенство од двете страни додадеме 2ab  2bc  2ca ,
после средувањето го добиваме бараното неравенство. ■

23
Ристо Малчески

Последица 1 (неравенство на Несбит). Ако a, b, c  0 , тогаш

a
b c
 cba  a c b  32 .
Доказ. Од Енгеловиот принцип на минимум и од задача 9 непосредно
следува
2 2 2
a
b c
 cba  a c b  a(bac)  b(cba )  c(acb)

( a b  c ) 2 3( abbc ca )
 2( abbcca)  2( abbc ca)  23 . ■

Задача 10. Нека a, b, c R  се такви што abc  1 . Докажи дека

1
abb
 bc1c  ca1a  32 .
y
Решение. Земаме a  xy , b  z , c  xz и добиваме дека даденото неравен-
y
ство е еквивалентно на неравенството на Несбит y x z  z  x  xz y  32 . ■

Задача 11. Нека a , b , c  R  се такви што такви што abc  1 . Докажи

дека
1  1  1  32 .
a 3 (b  c ) b3 ( a c) c3 ( a b)
Решение. Со примена, прво на Енгеловиот принцип на минимум, а по-
тоа на неравенството меѓу аритметичката и геометриската средина и
условот на задачата, добиваме
1 1 1
2 2 2 ( 1  1  1 )2
1  1  1  a(ba c)  b(cba)  c(ac b)  2(ab
a b c
bc ca )
a 3 (b  c ) b3 ( c  a ) c3 ( a b)

33 ( abc)2
 ab2bc
abc
ca 
2abc
 23 . ■

Задача 12. Нека a, b и c се позитивни броеви такви да a  b  c  3 . До-

кажи дека
1
1 a
 11b  11c  23 .
Решение. Од Енгеловиот принцип на минимум следува, дека
2
1
1 a
 11b  11c  3a3bc .
Од друга страна, од условот на задачата добиваме a  b  c  3  6 и значи
1  16 од каде добиваме 32  96  32 . ■
3 a bc 3 a bc

24
 СИГМА 107, 2015/2016

Задача 13. За позитивните броеви x и y да се докаже неравенството:

5

4
1  1
4 y
 24 .
4 x y
x
Решение. Од Енгеловиот принципи на минимум добиваме
1  41  22 .
4
x y 4
x 4 y
Понатаму од неравенството меѓу аритметичката и квадратната средина на-
оѓаме
4
x2  4 y 2 1
x y 1
4 x4 y 2 2
 22 x y и x y 2 2
 22 x  y ,
па затоа
1 3
4 x  4 y  2 2 .4 2.4 x  y  2 4 .4 x  y , т.е. 1  1 .
4
x 4 y 3
2 4 .4 x y
Конечно,
5
1  1  22  22  24 .■
4
x 4 y 4
x 4 y 3 4 x y
2 4 .4 x  y

Задача 14. Ако a, b, c R  се такви што a2  b2  c2  1 , докажи дека

a  b  c  3 (a a  b b  c c )2 .
b2 1 c2 1 a 2 1 4
Решение. Имаме
a  b  c  a3 b3 c3 ( a a )2 (b b ) 2 (c c )2
     .
b 1 c 1 a 1 a b a 2
2 2 2 2 2
b c b2
2 2
c a c 2
2 2
a 2b2 a 2 b2c 2 b2 c 2a 2 c 2
Со примена на Енгеловиот принцип на минимум добиваме
a  b  c  ( a a b b  c c ) 2 ( a a b b  c c ) 2
 .
b 1 c 1 a 1 a b  a 2 b2c2 b2 c2a 2 c2
2 2 2 2 2
a 2b2 b2c2 c2a 2 1
Сега од неравенството
1  (a2  b2  c2 )2  3(a2b2  b2c2  c2a2 )
следува, дека
a 2b2  b2c2  c2 a 2  1  13  1  34 , т.е. 1 3 .
a 2b2 b2c2 c2a 2 1 4
Затоа,
a  b  c  ( a a b b  c c )  3 ( a
2
a  b b  c c )2 . ■
b2 1 c2 1 a2 1 a2b2 b2c2 c2a 2 1 4

25
 СИГМА 111, 2017/2018

Ристо Малчески, Скопје

Самоил Малчески, Скопје

РЕД НА БРОЈ ПО МОДУЛ И ПРИМИТИВНИ КОРЕНИ

1. ВОВЕД

Познатата мала теорема Ферма, која гласи: Ако p е прост број и

p 1
NZD(a, p)  1 , тогаш a  1 (mod p) , е непосредна последица од теоремата на
Ојлер, која гласи: Ако NZD(a, m)  1 , тогаш a ( m)  1(mod m) .
Меѓутоа, обратното тврдење на теоремата на Ферма не важи. Така, на пример,
390  1 (mod 91) , но 91  7 13 е сложен број. Од друга страна ако p е природен
број и 0  p  a е таков што a p1  1 (mod p) , тогаш p не е прост број. Затоа,
теоремата на Ферма содржи парцијален тест дали бројот е прост или не, т.е. може
да се искористи да се докаже дека бројот p не е прост без наоѓање на нетри-
вијален делител на p .
Претходно кажаното е непосредна причина за продлабочени разгледувања на
конгруенцијата a k  1(mod n) , на кои ќе се осврнеме во оваа статија.

2. РЕД НА БРОЈ ПО МОДУЛ

Дефиниција 1. Нека n е природен број и a е цел број таков што NZD(a, n)  1.

Ред на бројот a по модул n , го нарекуваме најмалиот природен број
   (a, n) таков што a  1(mod n) .
Пример 1. Имаме  (3,11)  5 , бидејќи 35  1(mod11) , а 3i  1(mod11) , за
i {1, 2,3, 4} . ■
Теорема 1. Нека n е природен број, NZD(a, n)  1 и нека    (a, n) . Тогаш
а) a m  1(mod n), m  ако и само ако  m
б)  |  (n)
в) за природните броеви r и s важи a r  a s (mod n) ако и само ако
r  s (mod  ) ,
г) ai  a j (mod  ) за i, j {1, 2,..., } , i  j
д) ако m е природен број, тогаш редот на a m по модул n е еднаков на

NZD( ,m)

ѓ) редот за a m по модул n е  ако и само ако m и  се заемно прости

броеви.
е) низата 1, a, a 2 , a3 ,... е периодична по модул n со минимален период  .

29
Ристо Малчески, Самоил Малчески

Доказ. а) Ако a m  1(mod n) за некој природен број m , тогаш од m   q  r ,

0  r   , добиваме am  a q r  a q ar , па затоа a r  1 (mod n). Ако r  0 , тогаш
претходната конгруенција противречи на фактот дека редот на a по модул n е  ,
па затоа r  0 . Значи, m   q , т.е.  m .
Обратно, ако m   q , тогаш
am  aq  (a )q  1(mod n) .
б) Според теоремата на Ојлер имаме a ( n )  1(mod n) па од тврдењето под а)
следува  |  (n) .
в) Нека r  s. Бидејќи a и n се заемно прости броеви важи a r  a s (mod n)
ако и само ако a r s  1(mod n) , па од а) следува  | (r  s) т.е. r  s (mod  ) .
г) Непосредно следува од тврдењето под в)
д) Нека d  NZD( , m) . Тогаш   ud и m  vd , па затоа
 ud
(a m ) NZD( , m)  (am ) d  a mu  auvd  a(ud )v  a v  1(mod n)
Нека претпоставиме дека t е таков што (a m )t  1(mod n) . Тогаш
a mt  1(mod n)
па од    (a, n) и тврдењето под а) следува  | mt . Затоа, ud | vdt и како u и v
се заемно прости добиваме u | t . Бидејќи
  ud , u  d  
NZD( ,m)

го дели произволниот број t со својство (a m )t  1(mod n) од дефиницијата на ред

по модул следува дека NZD( ,m) е ред за a m по модул n.
ѓ) Непосредно следува од тврдењето под д).
е) Непосредно следува од в) и г). ■
Последица 1. Ако p  2 е прост број и a  , тогаш за секој прост делител q
на бројот aa 11  a p 1  a p 2  ...  a  1 важи p | q  1 или p  q .
p

Доказ. Ако q | a  1 , тогаш q | a p 1  ...  a  1  1  ...  1  1  p (mod q) , па затоа

q p.
Од друга страна, ако q | a  1 , редот на бројот a по модул q е делител на p ,
што значи дека е еднаков на p . Бидејќи овој ред е делител на q  1 , следува дека
p | q 1 . ■
Теорема 2. Ако NZD(a, n)  NZD(b, n)  1 и  (a, n) е заемно прост со  (b, n) ,
тогаш
 (ab, n)   (a, n)   (b, n) .
Доказ. Нека  (a, n)  R и  (b, n)  S . Тогаш
(ab) RS  a RS bRS  (a R ) S (bS ) R  11  1(mod n)

30
 СИГМА 111, 2017/2018

Според теорема 1. а) имаме  (ab, n) | RS . Бидејќи R и S се заемно прости, посто-

јат цели броеви r и s за кои  (ab, n)  rs, rw  R и sx  S . Ќе докажеме дека
r  R и s  S . Од дефиницијата на r и s имаме
(ab)rs  a rs brs  1(mod n), (a rs brs ) w  1(mod n)
(a rw ) s (brw ) s  1(mod n)
Меѓутоа, бидејќи a rw  1(mod n) и rw  R имаме b Rs  1(mod n) . Од теорема 1 а)
имаме S   (b, n) | Rs и како NZD( R, S )  1 следува S | s. Но, s | S , па затоа S  s .
Аналогно се докажува дека r  R , па затоа
 (ab, n)  RS   (a, n)   (b, n) . ■
Теорема 3 (Лукас). Ако n е природен број и ако постои цел број a таков што
n 1
a n1  1(mod n) и a p  1(mod n)
за секој прост делител p на n  1 , тогаш n е прост број.
Доказ. Од a n1  1(mod n) следува NZD(a, n)  1 и од теорема 1 а) имаме
n 1
 (a, n) | (n  1). Ако p е прост број таков што p | (n  1), тогаш од a p
 1(mod n)
n 1
следува дека  (a, n) | np1 . Навистина, ако  (a, n) | np1 , тогаш a p
 1(mod n) , што

е противречност. Меѓутоа,  (a, n) | (n  1) и  (a, n) | np1 , за секој p кој е делител

на n  1 повлекува  (a, n)  n  1. Според теорема 1 б) имаме  (n)  n  1, што
значи дека бројот n е прост. ■
Дефиниција 2. Нека p е прост број, k  и m . Ќе велиме дека p k
точно го дели m ако p k | m и p k 1 | m . Притоа ќе пишуваме p k || m .
Теорема 4. Нека p  2 е прост број, a  1 е цел број и n  . Ако p k || a  1 и
pl || n , тогаш p k l || a n  1 .
Доказ. Имаме a  p k B  1 , за некој цел број B кој не е делив со p . Тогаш
an  1  (1  pk B)n  1  npk B  (n2 ) p2k B2  (3n ) p3k B3  ...  pnk Bn . (1)
Тврдењето ќе го докажеме со индукција по l . За l  0 и l  1 , очигледно сите
собирци, освен првиот, на десната страна на (1) се деливи со p k l 1 , а додека
првиот собирок е дели со p k l , па затоа p k l || a n  1 .
Нека претпоставиме дека, тврдењето важи за l  0,1, 2,..., t  1 и нека l  t .
k 1
Тврдењето важи за l  1 , па затоа p || a  1 . Понатаму, бидејќи pt 1 || N 
p n
p
,

тогаш од индуктивната претпоставка применета на A  a p и N следува дека

n
p k t  p(k 1)(t 1) || AN  1  (a p ) p  1  a n  1 . Конечно, од принципот на матема-
тичка индукција следува дека тврдењето важи за секој природен број l . ■

31
Ристо Малчески, Самоил Малчески

n
Пример 2. Докажи, дека за секој n  бројот 23  1 е делив со 3n1 , но не е
делив со 3n 2 .
Решение. Имаме 31 || (2)  1 и 3n || 3n . Сега, од теорема 4 следува дека
n n
3n1 || (2)3  1  (23  1) . ■
Последица 2. Ако    ( p, a) и p k || a  1 , тогаш  ( pk l , a)  pl  .
Доказ. Непосредно следува од теорема 4, применета на a . ■
Последица 3. Нека p  2 е прост број, p k || a  b и pl || n . Тогаш
pk l || an  bn .
Доказ. За секој b  , p | b , постои цел број c таков што bc  1(mod p k l ) . Во
теорема 4 го заменуваме a со ac . Условите p k || ac  1 и pk l || (ac)n 1 се ек-
вивалентни со условите p k || a  b и pk l || an  bn , од што следува тврдењето. ■
За p  2 теорема 4 не е точна. На пример, 2 || 3  1 и 2 || 2 , меѓутоа 23 | 32  1 .
Но, за p  2 точна е следнава теорема.
Теорема 5. Нека a  1 е непарен цел број и нека 2k || a 2  1 . Тогаш за секој цел
број l  0 важи 2k l | a n  1 ако и само ако 2l 1 | n .
Доказ. Постапете аналогно како во доказот на теорема 4. ■

3. ПРИМИТИВНИ КОРЕНИ
Во теорема 1 докажавме дека  (a, n) |  (n) . Логично е да се запрашаме дали за
даден природен број n може да се избере a таков што  (a, n)   (n) ? Во врска со
ова прашање ја имаме следнава дефиниција.
Дефиниција 3. Нека n  и NZD(a, n)  1 . Ако  (a, n)   (n) , тогаш ќе вели-
ме дека a е примитивен корен по модул n .
Теорема 6. Ако a е примитивен корен од n , тогаш {a, a 2 ,..., a (n) } е реду-
циран систем на остатоци по модул n .
Доказ. Според дефиниција 4 имаме NZD(a, n)  1 . Оттука следува дека
NZD(ai , n)  1 , за секој 1  i   (n) . Понатаму, броевите a i , i {1, 2,..., (n)} не се
меѓусебно конгруентни по модул n (зошто?). Бидејќи имаме само  (n) природни
броеви помали од n кои се заемно прости со n , заклучуваме дека елементите на
множеството {a, a 2 ,..., a (n) } мора да се конгруентни со нив. Според тоа,
{a, a 2 ,..., a (n) } е редуциран систем на остатоци по модул n . ■
Во натамошните разгледувања ќе ја користиме следната лема, која ќе ја при-
фатиме без доказ.
Лема 1. Нека p е прост број. Ако n | p  1 , тогаш конгруентната равенка
xn  1(mod p) има n решенија. □

32
 СИГМА 111, 2017/2018

Лема 2. Ако n  , тогаш   (d )  n .

d |n
Доказ. Ќе докажеме дека за секој d , d | n , бројот на елементите x {1, 2,..., n}
за кои NZD( x, n)  dn е еднаков на  (d ) . Навистина, NZD( x, n)  dn ако и само
ако x  dn  k , k {1, 2,..., d } и NZD(k, d )  1 , а вакви броеви k има точно  (d ) .
Според тоа, збирот на сите  (d ) , кога d | n е еднаков на бројот на сите елементи
x {1, 2,..., n} , па затоа   (d )  n . ■
d |n
Теорема 7. За секој прост број p постои примитивен корен по модул p .
Доказ. Со индукција по делителите d на бројот p  1 ќе докажеме дека
постојат  (d ) елементи на множеството p (остатоци по модул p ) со ред по
модул еднаков на d . Тврдењето е тривијално за d  1 . Нека претпоставиме дека
тврдењето е точно за сите делители на бројот p  1 помали од d . Од лема 1
следува, дека постојат точно d елементи на p чиј ред е делител на d . Од
индуктивната претпоставка следува, дека меѓу тие d елементи, точно  (m) имаат
ред m , каде m е произволен делител на d помал од d . Преостанатите
d    (m) имаат ред d , а од лема 2 следува дека d    (m)   (d ) . ■
d m|d d m|d
Последица 4. Постојат точно  ( p  1) примитивни корени на p .
Доказ. Непосредно следува од теорема 7. ■
Последица 5. Нека p е прост број и n  . Ако за секој a таков што
NZD(a, p)  1 важи p | a n  1 , тогаш p  1| n .
Доказ. Доволно е да земеме a  u , каде u е примитивен корен по модул p . ■
Теорема 8. Нека p е непарен прост број. Тогаш за секој n  постои при-
митивен корен по модулите p n и 2 p n .
Доказ. Според теорема 6 постои примитивен корен u по модул p . Прво ќе
докажеме дека барем еден од броевите u, u  p е примитивен корен по модул p 2 ,
т.е. дека има ред  ( p2 )  p( p  1) по модул p 2 . Секој од овие два броја има ред
p  1 по модул p , па затоа нивните редови по модул p 2 се деливи со p  1 , што
значи дека тие се еднакви на p  1 или p( p  1) . Ако ниту u ниту u  p не е
примитивен корен по модул p 2 , тогаш u p1  (u  p) p 1  1(mod p2 ) . Меѓутоа,
од Њутновата биномна формула следува дека
(u  p) p1  u p1  ( p  1) pu p2  0(mod p2 ) ,
што е противречност.
Нека u е примитивен корен по p 2 . Ќе докажеме дека u е примитивен корен
по модул p n . Бидејќи p точно го дели u p 1  1 , од теорема 4 следува, дека

33
Ристо Малчески, Самоил Малчески

p n | u m  1 ако и само ако pn1 ( p  1) | m , т.е. редот на u по модул p n е еднаков

на  ( p n ) , што значи дека u е примитивен корен по модул p n .
Конечно, бидејќи  (2 pn )   ( pn ) , секој непарен примитивен корен по модул
p n е и примитивен корен по модул 2 p n . Според тоа, u или u  p е примитивен
корен по модул 2 p n . ■
На крајот од овој дел, без доказ ќе наведеме уште едно тврдење за при-
митивните корени по модул n, n  .
Теорема 9. Примитивен корен по модул n, n  постои ако и само ако n  p k
или n  2 p k , каде p е непарен прост број и k  , или n {2, 4} . □

4. ДОПОЛНИТЕЛНИ РЕШЕНИ ЗАДАЧИ

Во претходните разгледувања се осврнавме на редот на број по даден модул и
на примитивните корени по даден модул, при што теориските разгледувања ги
илустриравме со неколку елементарни примери. На крајот од нашите разгледу-
вања ќе разгледаме неколку задачи кои се задавани на различни математички
натпревари и во чии решенија се користат претходно разгледаните поими и
својства.
Задача 1. Докажи, дека ако NZD(a, n)  1 и n  p1a1 p2a2 ... ptat е каноничното
разложување на n , тогаш редот на бројот a по модул n е еднаков на најмалиот
заеднички содржател на редовите на a по модулите piai , i  1, 2,..., t . ■
Решение. Нека редот на a по модул piai е ki , k е ред на a по модул n и
m  NZS(k1, k2 ,..., kt ) . Тогаш, од конгруенцијата a k  1(mod n) следуваат
конгруенциите
a
a k  1(mod pi i ), i  1, 2,..., t ,
па затоа ki | k , за секој i  1,2,..., t , т.е. m  k . Но, од друга страна од
a
a ki  1(mod pi i ), i  1, 2,..., t
следува
a
a m  1(mod pi i ), i  1, 2,..., t ,
од каде добиваме a m  1(mod n) . Но, тоа значи дека k  m , па затоа k  m , што и
требаше да се докаже.
Задача 2. Нека n, a  1 се природни броеви. Докажи, дека n |  (a n  1) .
Решение. Јасно, a n  1(mod a n  1) и a m  1(mod a n  1) , за 0  m  n . Според
тоа, редот на бројот a по модул a n  1 е n , па затоа n |  (a n  1) . ■
Задача 3. Нека a, b  и d  NZD(a, b) . Докажи, дека ако n е произволен
природен број и db е непарен број, тогаш NZD(na  1, nb  1)  2 .

34
 СИГМА 111, 2017/2018

Решение. Да ставиме m  n d , a  dx, b  dy . Според условот на задачата y е

непарен број. Тогаш
na  1  ndx  1  m x  1, nb  1  ndy  1  m y  1.
Нека NZD(m x  1, m y  1)  l . Ако l  1 и k е ред на m по модул l (јасно
NZD(m, l )  1 ), тогаш од конгруенцијата m y  1(mod l ) следува дека k | y , па
значи k е непарен број. Понатаму, од конгруенцијата m x  1(mod l ) следува
m2 x  1(mod l ) , па значи k | 2 x и како k е непарен број добиваме дека k | x . Но,
NZD( x, y)  1 и k е заеднички делител на x и y , па затоа k  1 . Но, k  1 е ред
на m по модул l и затоа m  1(mod l ) , па затоа m x  1(mod l ) . Но, m x  1(mod l )
па затоа 2  0(mod l ) , т.е. l  2 . ■
Задача 4. Нека a  и p и q се непарни прости броеви такви да
a p  1(mod q) . Докажи, дека или q е делител на a  1 или q  1  2np .
Решение. Јасно, NZD(a, q)  1 . Нека k е редот на a по модул q . Според те-
орема 3.4 а) имаме k | p и како p е прост број, можни се два случаја:
1) k  1 и тогаш a  1(mod q) , т.е. q | (a  1) ,
2) k  p и тогаш k |  (q)  q  1 , т.е. p | q  1 . Но, броевите p и q се непарни,
па затоа q  1 се дели со 2 p , што значи q  1  2np . ■
Задача 5. Нека p и q се прости броеви и 2 p  1(mod q) . Докажи, дека или
q  3 или q  1  2np .
Решение. Ако p  2 , тогаш q  5 , т.е. q е од облик 1  2np . Нека p  2 .
Јасно, q  2 . Ако q  3 , 2 p  (1) p  1(mod 3) и условот е исполнет. Нека q  3 .
Тогаш од конгруенцијата 2 p  1(mod q) следува 22 p  1(mod q) . Но, редот k
на 2 по модул q е делител на 2 p , па затоа можни се следниве случаи:
1) k  1 и тогаш 2  1(mod q) , т.е. q  1 , што е противречност.
2) k  2 и тогаш 22  1(mod q) , т.е. q  3 , што е противречност.
3) k  p и тогаш 2 p  1(mod q) , па заедно со 2 p  1(mod q) добиваме q  2 ,
што е противречност.
4) k  2 p и како k |  (q)  q  1 , добиваме 2 p | q  1 , што значи дека
q  1  2np . ■
Задача 6. Докажи, дека ако NZD( x, y )  1 , тогаш секој непарен прост делител

на бројот x 2  y 2 е од облик 2n 1m  1 .

n n

n n
Решение. Нека p е непарен прост делител на бројот x 2  y 2 , каде
n n
NZD( x, y )  1 . Јасно, p | y , бидејќи во спротивно од p | ( x 2  y 2 ) ќе следува
p | x , што противречи на NZD( x, y )  1 . Ставаме z  xy p  2 . Од конгруенцијата

35
Ристо Малчески, Самоил Малчески

n n
x 2  y 2  0(mod p) ,

после множењето со ( y p  2 )2 добиваме

n

z 2  ( y p1 )2  0(mod p) .
n n

Од малата теорема на Ферма имаме y p 1  1(mod p) , па затоа од последната

конгруенција следува
n
z 2  1(mod p) ,
од каде наоѓаме
n 1
z2  1(mod p)
Нека k е редот на бројот z по модул p . Тогаш k | 2n 1 , па затоа k  2m , m  n  1

Но, ако m  n , тогаш z 2  1(mod p) , од каде после степенување на 2n  m

m

n n
добиваме z 2  1(mod p) , што противречи на z 2  1(mod p) , бидејќи p  2 .
Значи, m  n  1 и k  2n 1 . Конечно,
k  2n 1 |  ( p)  p  1 , т.е. p  2n 1m  1 . ■
Задача 7. Докажи, дека броевите 1, 2, ..., 100 можат да се распоредат во по-
лињата на таблица 10 10 така, што во секој 2  2 квадрат производите на бро-
евите на дијагоналите се еднакви по модул 101.
Решение. Нека u е примитивен корен по модул 101. Во полето на i  тата
редица и j  тата колона, i, j  1, 2,...,10 , да го запишеме остатокот на u10i  j при
делење со 101. Во секој квадрат определен со редиците i, i  1 и колоните j, j  1 ,
производот на броевите на секоја од дијагоналите е еднаков на
k  1010(2i 1)(2 j 1) (mod101) . ■

ЛИТЕРАТУРА

1. Andreescu, T., Andrica, D. Number Theory – Structures, Examples and Problems,

Birkhauser, 2009
2. Burton, D. M. Elementary Number Theory, Wm. C. Brown, Dubuque, Iowa, 1994
3. Niven, I., Zuckerman, H. S. An introduction to the Theory of Numbers, John Wiley
& Sons, Inc., New Yor, 1980
4. Малчески, Р. (2004). Мултипликативни функции и теорема на Ојлер, Сигма,
Скопје
5. Малчески, Р., Аневска, К. (2016). Мала теорема на Ферма, Нумерус, Скопје
6. Малчески, Р., Малческа, В. Математика 1 – алгебарски структури, ФОН
универзитет, Скопје, 2011
7. Малчески, Р., Малчески, А., Аневска, К. Вовед во елементарна теорија на
броеви, СММ, Скопје, 2015

36
Ристо Малчески, Катерина Аневска

Ристо Малчески, Скопје

Катерина Аневска, Скопје

ТЕОРЕМА НА СТЈУАРТ

Теоремата на шкотскиот математичар Стјуарт (1717-1785) наоѓа широ-

ка примена во решавање на метрички задачи во триаголник. Во овој напис
ќе презентираме доказ на оваа теорема и ќе се осврнеме на некои
карактеристични примени на ситата.

Теорема 1 (Стјуарт). Ако на страната BC на ABC е избрана точка

D , која лежи меѓу точките B и C , тогаш точно е равенството
2 2 2
AC  BD  AB  CD  BC  CD  BD  AD  BC. (1)
Доказ. Да ги разгледаме триаголни-
ците ABD и ADC (цртеж десно). Од
косинусната теорема применета на овие
триаголници добиваме
2 2 2
AC  AD  CD  2 AD  CD cos ADC
2 2 2
AB  AD  BD  2 AD  BD cos ADC
Ако првото равенство го помножиме со
BD и второто го помножиме со CD и добиваме
2 2 2
AC  BD  AD  BD  CD  BD  2 AD  CD  BD cos ADC и
2 2 2
AB  CD  AD  CD  BD  CD  2 AD  BD  CD cos ADC .
Собирајќи го последните две равенства го добиваме равенството
2 2 2 2 2 2
AC  BD  AB  CD  AD  BD  CD  BD  AD  CD  BD  CD
2
 AD ( BD  CD)  CD  BD( BD  CD)
2
 AD  BC  CD  BD  BC
кое е еквивалентно со равенството (1). ■

Задача 1. Нека mA , mB , mC се должините на тежишните линии на

ABC повлечени од темињата A, B, C соодветно. Докажи, дека
2 2 2 2 2 2 2 2 2
m2A  AC 2 AB  BC
4
, mB2  BC 2 BA  AC
4
, mC2  CA 2CB  AB
4
. (2)
Решение. Ќе го докажеме само првото равенство во (2). Останатите две
равенства се докажуваат аналогно.

18
 СИГМА 112, 2017/2018

Нека A ' е средината на страната BC . Бидејќи

CA '  BA '  BC
2
и mA  AA ' ,
од теоремата на Стјуарт го добиваме равенството
2 2
m2A  BC  AC  BC
2
 AB  BC
2
 BC  BC
2
 BC
2
и ако скратиме со BC го добиваме равенството
2 2 2
m2A  AC 2 AB  BC
4
. ■

Задача 2. Докажи, дека за секој ABC е точно неравенството

2 2
AC  AB  2BC  mA ,
каде m A е должината на тежишната линија повлечена кон страната BC .
Решение. Од првото равенство во (2) и од неравенството меѓу аритме-
тичката и геометриската средна следува
2
2 2 4m2A  BC 2
AC  AB  2
 4m2A  BC  2BC  mA . ■

Задача 3. Нека ha , hb , hc се должините на висините во ABC . Докажи

2 2 2
hA2  hB2  hC2  34 ( AB  BC  AC ) . (3)
Решение. Ако ги собереме равенствата (2) го добиваме равенството
2 2 2
m2A  mB2  mC2  34 ( AB  BC  AC ) . (4)
Сега неравенството (3) непосредно следува од равенството (4) и неравен-
ствата hA  mA , hB  mB , hC  mC . Јасно, во неравенството (3) знак за
равенство важи ако и само ако hA  mA , hB  mB , hC  mC , т.е. ако и само
ако ABC е рамностран. ■

Забелешка 1. Од формулата (4) добиваме дека во ABC со должини на

медијани mA , mB , mC важи
2 2 2
AB  BC  AC  43 (m2A  mB2  mC2 ) ,
а од (2) добиваме дека
2
2 2 4m2A  BC
AC  AB  2
.
Ако ги одзмеме едно од друго последните две равенства, после средува-
њето добиваме

19
Ристо Малчески, Катерина Аневска

2
BC  94 (2(mB2  mC2 )  m2A ) .
Аналогно се докажува дека
2 2
AB  94 (2(m2A  mB2 )  mC2 ) и CA  94 (2(mC2  m2A )  mB2 ) .

Задача 4. Изрази ги должините на симетралите на внатрешните агли на

ABC со помош на должините на неговите страни.
Решение. Нека D е пресечната точка
на симетралата l A на аголот при темето
A со страната BC . Знаеме дека
BD  ABBC и CD  ACBC .
CA AB CA AB
Сега бидејќи l A  AD од теоремата на
Стјуарт следува
2 2
l A2  BC  AC  ABBC  AB  AC BC  BC  AC BC  ABBC
CA AB CA AB CA AB CA AB
2 2 2
l A2  AC  AB  AB  AC  BC  AC  AB
CA AB CA AB CA AB CA AB
2
l A2  AB  AC (1  BC .
( AB  AC )2
Аналогно се докажува дека
2 2
lB2  AB  BC (1  AC и lC2  AC  BC (1  AB .■
( AB  BC )2 ( AC  BC )2

Забелешка 2. Нека D е пресечната точка на симетралата l A на аголот

при темето A со страната BC . Ако земеме предвид дека BD  ABBC и

CA AB

CD  ACBC , тогаш
CA AB

l A2  AB  AC  ABBC AC BC  AB  AC  BD  DC .
AB AC AB AC

Аналогно се изведуваат соодветните формули за lB2 и lC2 .

Задача 5. Даден е правоаголен ABC

со прав агол во темето C и точки D и E
на хипотенузата AB такви што
AD  DE  EB ,

20
 СИГМА 112, 2017/2018

(цртеж десно). Докажи, дека

2 2 2 2
CD  DE  EC  23 AB . (5)
Решение. Од теоремата на Стјуарт следува
2 2 2
CD  AB  BC  AD  AC  DB  AB  AD  BD и
2 2 2
CE  AB  BC  AE  AC  EB  AB  AE  EB .
Понатаму, од AD  13 AB, DB  32 AB, DE  13 AB, EB  13 AB, AE  32 AB и од
последните две равенства добиваме
2 2 2 2 2 2 2 2
CD  13 BC  23 AC  92 AB и CE  23 BC  13 AC  92 AB .
Конечно, ако прво ги собереме последните две равенства, потоа добиеното
2 2
равенство го собереме со равенството DE  19 AB и земеме предвид дека
2 2 2
AC  BC  AB , го добиваме равенството (5). ■

Дефиниција 1. Правата симетрична на тежишната линија во однос на

симетралата на аголот повлечена од исто теме ја нарекуваме симедијана.
За симедијаната е точна следнава теорема.

Теорема 2. Ако A '' е пресечната точка

на симедијаната соодветна на темето A на
ABC со страната BC , тогаш
2
BA ''  AB2 . (6)
CA" CA
Доказ. Нека AM и AA" се тежишната
линија и симедијаната повлечени од темето
A , соодветно и hA е висината повлечена од темето A . Имаме
1 BA"h 1 BA AA"sin BAA"
P
  BAA"  12  BA AA" и
BA" 2 A
1 MC h
MC 2 A PMAC 2 AM  AC sin MAC AM  AC
1 BM h 1BA AM sin BAM
 BA AM
P
  PBMA  12
BM 2 A
CA" 1 CA"h AA " AC sin CAA " AA" AC
A CAA"
2 2

Ако ги помножиме последните две равенства и земеме предвид дека

BM  MC го добиваме равенството (6). ■

Задача 6. Изрази ги должините на симедијаните на ABC со помош на

должините на страните.

21
Ристо Малчески, Катерина Аневска

Решение. Имаме BA"  BC  CA" , па ако замениме во равенството (6),

2
после средувањето добиваме CA ''  AC2 BC2 . Слично, од CA"  BC  BA"
AB CA
2
и равенството (6) следува BA ''  AB2 BC2 . Ако ги искористиме последните
AB CA
две равенства, тогаш од теоремата на Стјуарт за должината на симедијана-
та AA '' добиваме
2 2 2 2
A '' A  AC  AB (2  BC
2 2
).
( AC  AB )2
Аналогно за должините на симедијаните BB '' и CC '' имаме
2 2 2 2
B '' B  BC  AB (2  AC
2 2
) и
( BC  AB )2
2 2 2 2
C '' C  AC  BC (2  2
AB
2
).■
( AC  BC )2
На крајот од ова наше дружење ќе разгледаме неколку задачи, кои се
задавани на математички натпревари од различен ранг.

Задача 7. Точката M е тежиште на ABC и важи AMB  2 ACB .

Докажи, дека
2 2 2
9 AM  BM  AB  BC  CA .
Решение. Нека M е втората пресечна
точка на правата AM со кружницата опи-
шана околу ABC . Тогаш MNB  ACB
и MBN  AMB  MNB  ACB , т.е.
MB  MN . Ако A1 е средина на BC ,
x  MA1 и y  A1N , тогаш
2
AA1  A1N  3xy  BC
4
,
2
па затоа xy  BC
12
. Од формулата за тежиш-
ната линија имаме
2 2 2
9 x2  14 (2 AB  2 AC  BC ) , т.е. x 2  2 AB 236
AC  BC .
2 2 2

Според тоа,
2 2 2 2
AM  BM  2 x  MN  2 x( x  y)  2 x 2  2 xy  2 AB 218
AC  BC  BC  a 2 b2 c 2 ,
6 9

22
 СИГМА 112, 2017/2018

што и требаше да се докаже. ■

Задача 8. Даден е ABC . За точката X од рамнината на триаголн-

икот, различна од темињата на триаголникот, со AX и BX да ги означиме
пресечните точки на симетралите на AXC и BXC со страните AC и
BC , соодветно. За кои точки X изразот 1  1 прима минимална
AX C BX C
вредност?
Решение. Од својството на симетралите и неравенството на Птоломеј
следува
AX BC  BX  AC CX ( AC  BC )
1  1  AX CX  BX CX 
AX C BX C AC CX BC CX AC BC CX
CX  AB CX ( AC  BC )
  AB  AC  BC .
AC BC CX AC BC
Знак за равенство важи ако и само ако X припаѓа на лакот од опишаната
кружница околу ABC кој не ја содржи точката C .

Задача 9. Даден е четириаголник ABCD , AB  a, BC  b, CD  c,

DA  d , BD  f , AC  e
а) Докажи, дека a 2  b2  c2  d 2  e2  f 2 .
б) Ако четриаголникот ABCD е тетивен, докажи дека | a  c || e  f | .
Решение. а) Средините на AC и BD да ги
означиме со M и N соодветно. Ако ја иско-
ристиме формулата за должината на тежиш-
ната линија, применета на BMN добиваме
2 2
2 2 MB  2 MD  f 2
MN  4
.
Понатаму,
2 2
MB  2a 24b e , MD  2c 24d e
2 2 2 2 2 2

и ако замениме во горното равенство добиваме

2
4MN  a 2  b2  c2  d 2  e2  f 2  0 .
б) Од теоремата на Птоломеј имаме ac  bd  ef . Ако го искористиме
последното равенство, тогаш равенството добиено под а) можеме да го
запишеме во видот
2
(a  c)2  (b  d )2  (e  f )2  4MN .

23
Ристо Малчески, Катерина Аневска

За да го докажеме саканото неравенство доволно е да докажеме дека

2
(b  d )2  4MN . Но, последното неравенство следува од неравенството на
триаголник применето на MNP , каде P е средината на страната CD . ■

Задача 10. На дијаметар на кружница со радиус 5 на еднакво расто-

јание од нејзиниот центар O земени се точки M и N . Низ точката M е
повлечена тетива AB , а низ точката N е повлечена тетива AC така што
1
2
 12  32 .
MB NC MN
Определи го растојанието од центарот на кружницата до точките M и N .
Решение. Нека PQ е дијаметар на кружницата
на кој лежат точките M и N ( M  PO, N  QO ).
Да означиме x  MO  NO , 0  x  5 . Тогаш
MA  MB  MP  MQ  ( 5  x)( 5  x)  5  x 2 .

Аналогно NA  NB  5  x2 . Оттука наоѓаме

2 2
1  1 2  MA 2NA2 .
MB
2
NC (5 x )
Од формулата за тежишната линија AO во MNA имаме
2 2 2 2 2
5  AO  14 (2(MA  NA )  4 x 2 ) , т.е. MA  NA  2(5  x2 ) .

Според тоа, бидејќи MN  2 x добиваме дека

2 2
2(5 x ) 2
3  3 2  1 2  1 2  MA 2NA2  2 2 ,
3 x2 MN MB NC (5 x ) (5 x )

од каде наоѓаме x  14 x  15  0 , т.е. x  1 . ■

4 2

Задача 11. Триаголникот ABC е таков што во рамнината постои точка

P таква, што триаголниците PAB, PBC и PCA имаат еднакви периметри
и еднакви плоштини. Докажи, дека
a) Ако P е внатрешна точка за ABC , тогаш тој е рамностран.
b) Ако P не е внатрешна точка за ABC , тогаш тој е правоаголен.
Решение. Плоштината на ABC да ја означиме со S .
а) Бидејќи P е внатрешна точка, од условот следува дека PPAB  S3 .
Според тоа, должината на висината повлечена од P во PAB е еднаква
на 13 од должината на висината повлечена од C во ABC . Тоа значи

24
 СИГМА 112, 2017/2018

дека P лежи на права која минува низ тежиштето G на ABC , која е

паралелна на BC и затоа P се совпаѓа со G . Сега, од условот следува
a  23 (mb  mc )  b  23 (ma  mc )  c  23 (mb  ma ) .
Без ограничување на општоста можеме да
земеме дека a  b  c . Бидејќи
4ma2  2(a 2  b 2  c 2 )  3a 2 ,
4mb2  2(a 2  b 2  c 2 )  3b 2 ,
4mc2  2(a 2  b 2  c 2 )  3c 2 ,
добиваме дека ma  mb  mc . Оттука сле-
дува
a  23 (mb  mc )  b  23 (ma  mc )  c  23 (mb  ma ) ,
при што равенства се можни само ако a  b  c , т.е. ABC е рамностран.
b) Нека претпоставиме дека точката P лежи во некој од трите надво-
решни агли при темињата A, B и C (цртеж десно). Тогаш PBC се содр-
жи во PAB , што значи дека нивните плоштини не може да се еднакви.
Без ограничување на општоста можеме
точката P да ја избереме како на цртежот
лево. Ако PPAB  PPAC  PPBC  t , тогаш
S  PPAC  PPBC  PPAB  t ,
па затоа S  PPAC  PPBC . Оттука добива-
ме дека висината во ACP повлечена од
темето P е еднаква на висината во
ABC повлечена од темето B , т.е. BP е
паралелна на AC . Аналогно PA || BC , т.е.
PBCA е паралелограм. Сега од еднаквоста на периметрите на PAB и
PCB добиваме PA  AB  BP  PC  CB  BP , од каде следува PC  AB
т.е. PBCA е правоаголник. Според тоа, ACB  90 .

Литература

1. Coxeter, H. S. M. , Greitzer, S. L. Geometry Revisited, MAA, 1967

2. Malcheski, R., Grozdev, S., Anevska, K. Geometry of complex numbers, Arhimed,
Sofia, 2015
3. Mitrović, M, Ognjanović, S., Veljković, M., Petković, Lj. Lazarević, N.
Geometrija za I razred matematičke gimnazije, Krug, Beograd, 1998

25

View publication stats

 СИГМА 113, 2018/2019

Алекса Малчески, Скопје

Ристо Малчески, Скопје

ТЕОРЕМА НА ЧЕВА

Во геометријата многу тврдења се докажани пред стотици, па дури и илјади

години. Некои од овие тврдења, т.е. нивната примена се посебно интересни и
разновидни, па затоа често пати се составен дел од решенијата на голем број
задачи, а особено на геометриските задачи кои се задаваат на престижните
натпревари по математика. Едно такво тврдење е теоремата на Чева, која е
предмет на нашите разгледувања.

Теорема (Чева). Нека P, Q, R се точки на правите BC, CA, AB определени со

страните на триаголникот ABC . Правите AP, BQ, CR се сечат во една точка ако и
само ако
BP  CQ  AR 1. (1)
PC QA RB

Доказ. Нека правите AP, BQ, CR се сечат во точката T . Нека hc и hc' се

дожините на нормалите повлечени од точките C и T на правата AB , соодветно
(цртеж десно). Имаме
ARhc BRhc
P ACR  2
, P BCR  2
,
ARhc' BRhc'
P ATR  2
, P BTR  2
.
Според тоа,
AR( hc hc' )
P CAT  P ACR  P ATR  2
и
BR( hc hc' )
P BCT  P BCR  P BTR  2
.

Бидејќи векторите AR и RB се олинеарни и истонасочени добиваме

AR ( hc  hc' )
P CAT
 2
 AR  AR .
P BCT BR ( hc  hc' ) BR RB
2

P ABT P BCT CQ
Аналогно се докажува дека P CAT
 BP и P ABT
 . Ако ги помножиме
PC QA
последните три равенства добиваме
BP  CQ  AR P ABT P P
 P CAT
 P BCT  P CAT  1 ,
PC QA RB ABT BCT

т.е. точно е равенството (1).

Обратно, нека P, Q, R на страните BC, CA,
AB се такви што важи (1). Нека праите AP и

39
А. Малчески, Р. Малчески

BQ се сечат во точката T и нека правата CT ја сече страната AB во точката R '

(цртеж десно). Тогаш точките P, Q, R ' припаѓаат на страните BC, CA, AB и се
такви што правите AP, BQ, CR ' се сечат во точката T . Затоа од претходно
CQ AR '
докажаното следува дека BP    1 . Од последното равенство и од (1)
PC QA R ' B

следува дека AR '  AR . Понатаму, на дадена отсечка постои единствена точка

R'B RB
која таа отсечка ја дели во даден однос, па од последното равенство следува дека
R  R ' , што значи дека правите AP, BQ, CR се сечат во една точка. ■

Последица 1. Тежишните линии на триаголникот се сечат во една точка

(тежиште на триаголникот).
Доказ. а) Нека A1, B1, C1 се средините на стра-
ните BC, CA, AB на триаголникот ABC (цртеж
десно). Тогаш
BA1 CB1 AC1
 1,  1, 1,
A1C B1 A C1B
т.е.
BA1 CB1 AC1
  1,
A1C B1 A C1B

па од теоремата на Чева следува дека тежишните линии AA1, BB1, CC1 се сечат во
една точка. ■

Последица 2. Симетралите на внатрешните агли на триаголникот се сечат во

една точка (центар на впишаната кружница во триаголникот).
Доказ. Нека A ', B ', C ' се точките во кои
симетралите на аглите во темињата A, B, C
ги сечат страните BC, CA, AB (цртеж десно).
Од теоремата за симетралата на агол следува
BA '  AB , CB '  BC , AC '  CA .
A'C CA B ' A AB C ' B BC
Ако ги помножиме последните три равенства
добиваме
BA '  CB '  AC '  AB  BC  CA  1.
A'C B ' A C ' B CA AB BC
Конечно, од теоремата на Чева следува дека симетралите на внатрешните агли на
триаголникот се сечат во една точка. ■

Последица 3. Симетралата на еден внатрешен агол на триаголникот и

симетралите на преостанатите два надворешни агли се сечат во една точка (центар
на припишана кружница на триаголникот).

40
 СИГМА 113, 2018/2019

Доказ. Без ограничување на општоста можеме

да ја разгледуваме само симетралата на внатреш-
ниот агол во темето A . Нека A1, B1, C1 се пресеч-
ните точки на симетралите на внатрешниот агол
во темето A и симетралите на надворешните агли
во темињата B и C со правите BC, AC, AB (цр-
теж десно). Од теоремата за симетралата на аголот
BA1
во темето A следува  AB и теоремата за сметралата на надворешен агол
A1C CA

CB1 BC , AC1
следува   CA , Ако ги помножиме последните три равенства
AB1 AB BC1 BC
добиваме
BA1 CB1 AC1
   AB  BC  CA 1.
A1C B1 A C1B CA AB BC
Конечно, од теоремата на Чева следува дека симетралата на внатрешниот агол и
симетралите на другите два надворешни агли се сечат во една точка. ■

Последица 4. Висините на триаголникот се сечат во една точка (орто-

центар на триаголникот).
Доказ. Нека A1, B1, C1 се подножјата на
висините на триаголникот повлечени од
темињата A, B, C кон страните BC, CA, AB
(цртеж десно). Од AB1B  AA1B  90 сле-
дува дека четириаголникот BA1B1 A е тети-
вен. Затоа CB1 A1  ABC . Триаголниците
ABC и A1B1C имаат еден заеднички агол и
еден пар еднакви агли, па затоа тие се
слични. Од сличноста на овие триаголници
CB1
следува  CB . Аналогно се докажува
CA1 CA

AC1 BA1
дека  AC и  BA . Ако ги искористиме претходните равенства добиваме
AB1 AB BC1 BC

BA1 CB1 AC1 BA1 CB1 AC1 CB1 AC1 BA1

         AC  CB  BA 1.
A1C B1 A C1B A1 C B1 A C1B CA1 AB1 BC1 AB CA BC
Конечно, од теоремата на Чева следува дека висините на триаголникот се сечат во
една точка. ■

Последица 5. Ако впишаната кружница во ABC ги допира страните

BC, CA, AB во точките D, E, F , соодветно, тогаш правите AD, BE, CF се сечат во
една точка (точка на Жергон на триаголник).

41
А. Малчески, Р. Малчески

Доказ. Заради еднаквоста на тангентните

отсечки на впишаната крружница важи
CD  CE, BD  BF , AF  AE (цртеж десно).
Оттука следува
BD  CE  AF  BD  CE  AF  BD  CD  AE  1.
DC EA FB DC EA FB DC EA BD
Конечно, од теоремата на Чева следува дека
правите AD, BE, CF се сечат во една точка. ■

Во претходните разгледувања ја докажавме теоремата на Чева и како после-

дици од истата докажавме пет тврдења кои се однесуваат на повеќето значајни
точки за триаголникот. Во продолжение ќе разгледаме неколку задачи кои се
задавани на различни натпревари и за чие решавање ќе ја искористиме теоремата
на Чева.

Задача 1. Даден е остроаголен ABC така што AB  AC . Нека V е пресекот

на симетралата на аголот кај темето A со страната BC и D е подножјето на
висината од спуштена од темето A кон страната BC . Ако E и F се пресечните
точки на опишаната кружница на AVD со страните CA и AB соодветно,
докажи дека AD , BE и CF се сечат во иста точка.
Решение. Имаме ADV  90 па затоа точките A , D , V , E , F лежат на
иста кружница и BFV  180  AFV  90 , CEV  180  AEV  90 . Значи,
BFV BDA и CEV CDA , од каде добиваме
BD  AB и CD  AC (1)
BF VB CE VC
Но,
AB  AC (2)
VB VC
Од (1) и (2) следува дека
BD  AB  AC  CD
BF VB VC CE
т.е.
BD  CD (3)
BF CE
Исто така FAV  VAE па следува
AE  AF . (4)
Сега од (3) и (4) имаме
BD  CE  AF  BD  CE 1.
DC EA FB BF CD
Конечно, од теоремата на Чева следува дека AD , BE и CF се сечат во иста
точка. ■

42
 СИГМА 113, 2018/2019

Задача 2. Нека M е внатрешна точка за ABC . Правите AM , BM , CM ги

сечат страните BC, CA, AB во точките A1, B1, C1 , соодветно така што
PCB1M  2PAC1M . Докажи дека точката A1 е средина на страната BC ако и само
ако PBA1M  3PAC1M .
Решение. Нека A1 е средината на страната BC . Од
AC1 BA1 CB1
теоремата на Чева следува дека    1 . От-
C1B A1C B1 A

AC1 B1 A
тука добиваме , т.е.  , т.е. B1C1 || BC , па затоа
C1B CB1

PBC1M  PCB1M  2PAC1M и PAB1M  PAC1M .

Тогаш
PAC1M C1M PBC1M 2 PAC1M
1
3
 PAMC
  PBMC
 2 PBA1M
MC

па затоа PBA1M  3PAC1M .

Обратно, нека PAC1M  1, PCB1M  2 и PBA1M  3 , PBC1M  x , PCA1M  3 y и
PAB1M  2 z . Треба да докажеме дека y  1 . Имаме
PAC M CM PBC M
1
2( z 1)
 P 1  1  P 1  3( yx1) .
AMC MC BMC

Аналогно
3y
3
x 1
 3( z 1) и 3( y21)  y2z1 .

Ако ги помножиме овие неравенства добиваме xyz  1 . Затоа z  xy

1 и од првото

равенство следува дека

3 y 2 3 y  2
xy  2
. (1)
Аналогно од второто равенство добиваме дека
2(1  xy
1 )  xy  y . (2)
Ако од (1) замениме во (2) го добиваме равенството
(3 y
2
 3 y  2)2  2 y(3 y 2  3 y  2)  12 y( y  1)  0 ,
кое е еквивалентно со равенството
( y  1)(3( y  2)(3 y 2  3 y  2)  6 y 2  16)  0 .
Од (1) следува дека 3 y 2  3 y  2 и како y  0 заклучуваме дека

3( y  2)(3 y 2  3 y  2)  6 y 2  16  6(3 y 2  3 y  2)  16  8 .
Затоа y  1, x  2 и z  12 , со што задачата е решена. ■

43
А. Малчески, Р. Малчески

Задача 3. Три кружници ki (Oi , ri ), i  1, 2,3, r1  r2  r3 , кои не се сечат внат-

решно ги допираат краците на даден агол. Едниот крак на аголот ги допира k1 и
k3 во точките A и B соодветно, а другиот крак ја допира k2 во точката C .
Пресечните точки на AC со k1 и k2 се означени со K и L , соодветно, а пре-
сечните точки на BC со k2 и k3 се означени со M и N , соодветно. Правите низ
C кои минуваат низ P  AM  BK , Q  AM  BL , R  AN  BK и S  AN  BL
ја сечат AB во точките X , Y , Z и T , соодветно. Докажи, дека XZ  YT .
Решение. Ако F и E се вторите
допирни точки на k1 и k2 со краците
на аголот, тогаш од
2 2
AF  AL  AC, CE  CK  CA
и AF  CE следува дека AL  CK .
Според тоа, AK  CL и аналогно
CM  BN . Од теоремата на Чева за
точките P и S наоѓаме
AX  AK CM и AT  ALCN .
XB KC MB TB LC  NB

Ако ги помножиме последните равенства добиваме AX  TB , па затоа

XB AT
AX  XB  TB  AT , т.е. AT  BX ,
XB AT
одкаде следува дека
AX  BT . (1)
Аналогно, ако ја искористиме теоремата на Чева за точките Q и R , добиваме
AZ  YB . (2)
Конечно, од (1) и (2) следува дека XZ  YT . ■

Задача 4. Во триаголникот ABC точките M и N се соодветно на стра-

ните AB и AC такви, што правата MN е паралелна со страната BC . Нека
P е пресекот на правите BN и CM . Кружниците опишани околу BMP и
CNP се сечат во две различни точки P и Q . Докажи дека BAQ  CAP .
Решение. Нека правата AP ја сече BC
во точка L . Од теоремата на Чева следува
BL  BM  AN  1,
LC MA AC
т.е. L е средина на страната BC . Нека Lb и
Qb (односно Lc и Qc ) се соодветно под-

44
 СИГМА 113, 2018/2019

ножните точки на нормалите повлечени од L и Q на AC (односно на AB

).
Бидејќи QBN  QPC  QNC и аналогно QMB  QCN , триаголни-
ците BQM и NQC се слични. Од оваа сличност следува дека
QQb LLc
 NC  AC  ,
QQc MB AB LLb

па затоа QbQQc ~ Lc LLb и притоа важи

BAQ  Qc AQ  QcQbQ  Lb Lc L  CAL  CAP . ■

Задача 5. Даден е конвексен четириаголник ABCD . Кружницата k ги допира

страните AD и BC соодветно во точките D и C . Кружницата k ја сече стра-
ната AB во точките K и L и притоа важи DL  CL . Нека E е средината на
страната CD . Докажи, дека пресекот на дијагоналите AC и BD лежи на правата
KE .
Решение. Нека E е средината на CD , O е пресекот на AC и BD ,
X  AC  DK и Y  BD  CK . Од теоремата на Чева за DKC следува, дека
доволно е да го докажеме равенството
DX  KY  CE 1.
XK YC ED
Последното равенство е еквивалентно со равенството
PACD PDCB PAKC PACD
DX  YC  PAKC
 PDKB
 PDKB
 PDCB
.
XK KY
Ако искористиме, дека ADC  BCD и AKD  BKC , последното равенство се
сведува на равенството
AK KC  AD . (1)
DK KB BC
Од ALD ~ AKD следува
DL  AD . (2)
DK AK
Од BKC ~ BLC следува
KC  BK . (3)
CL BC
Ако ги помножиме (2) и (3) и искористиме,
дека DL  CL , го добиваме равенството
KC  AD  BK ,
DK AK BC
кое е еквивалентно на равенството (1). ■

45
 СИГМА 113, 2018/2019

Ристо Малчески
Самоил Малчески
Скопје

БЕЛЕШКА ЗА РАСПРЕДЕЛБАТА
НА ПРОСТИТЕ БРОЕВИ

Како што знаеме множеството прости броеви е есконечно и, на пример, со

помош на Евклидовиот алгоритам може да се провери дали еден природен број е
прост или сложен. Понатаму, природно се наметнуваат прашањето како простите
броеви се распоредени во множеството природни броеви? Во потрагата по
одговор на распределбата на простите броеви, една од најчесто користените
функции е функцијата  ( x) , која се дефинира како што следува:
За секој реален број x со  ( x) го означуваме бројот на сите прости броеви кои
се помали или еднакви на x . Јасно, функцијата  ( x) е неопаѓачка функција. На
пример,  (17)  7,  ( 34)   ( 33)   (5,5)  3 .
Функцијата  ( x) ја дава распределбата на простите броеви, за која може да се
каже дека е прилично нерамномерна. Меѓутоа, додека на мали интервали распре-
делбата на простите броеви изгледа крајно нерегуларна, за големи интервали
случајот не е таков и постојат едноставни формули кои даваат приближни вред-
ности на  ( x) , кога x е многу голем број. Сепак, за распределбата на простите
броеви не се знае многу и теоријата се заснива на хипотези. Исто така, докажани
се малку теореми, дел од кои ќе презентираме во натамошните изагања. Притоа,
да споменеме дека доказите на овие тврдења се крајно комплицирани, па затоа
нема да ги презентираме. Во следниот пример ќе докажеме едно тврдење во врска
со функцијата  ( x) .

Пример 1. Нека pn е n  тиот прост број ( p1  2, p2  3, ) и нека  (n) e

бројот на простите броеви кои се помаили или еднакви на n . Ако
A  {n  pn | n  } и B  {n   (n)  1| n  } ,
тогаш A  B   и A  B  \{1} . Докажи!
Решение. Од дефиницијата на функцијата  следува:
i)  ( pk )  k , за секој k  ,
ii)  (n)   (n  1) , за секој n  ,
iii)  (n)   (n  1) , ако n  1 е прост број.
Нека претпоставиме дека за некои m и n важи
iv) m  pm  n   (n)  1 .

1
Р. Малчески, С. Малчески

Можни се два случаи: pm  n и pm  n Aко pm  n , тогаш ако се земе пред-

вид дека m   ( pm )   (n) добиваме
m  pm  n   (n)  n   (n)  1 ,
што противречи на iv). Ако pm  n , тогаш од m   ( pm )   (n) следува
m   (n)  1 и m  pm  n   (n)  1 што противречи на i). Според тоа A  B   .
Ќе докажеме дека A  B  \{1} . Јасно, 1 A и 2  B е најмалиотелемент на
B . Нека n  2 е произволен природен број кој не припаѓа на множеството А . Ќе
докажеме дека n  B . Бидејќи за некој m  важи m  pm  n  m  1  pm1 , т.е.
pm  n  m  1  pm1 , добиваме дека  (n  m  1)  m , па значи
n   (n  m  1)  (n  m  1)  1 B .

1. ТЕОРЕМА НА ЧЕБИШЕВ

Доказот на следната теорема излегува од рамките на нашите разгледувања, па

затоа истиот нема да го презентираме.

Теорема 1 (Чебишев). Ако n  5 , тогаш меѓу броевите n и 2n постојат

најмалку два прости броја. □

Пример 2. Ако k  3 , тогаш pk 2  2 pk , каде pk е k  тиот прост број. Дока-

жи!
Решение. Бидејќи k  3 имаме pk  p3  5 . Сега од теорема 1 следува дека
постојат барем два прости броја q и r такви, да
pk  q  r  2 pk .
Но, pk 1  q и pk 2  r , па затоа pk 2  2 pk . ■

Пример 3. Нека n  10 е природен број. Докажи, дека во каноничното

разложување на n ! учествуваат барем два прости броја со степен 1.
Решение. Во каноничното разложување на 11! простите броеви 7 и 11
учествуваат со степен 1. Затоа ќе претпоставиме дека n  11 . Сега, ако n  2k  r ,
r  0 или 1, тогаш k  5 и согласно теоремата на Чебишев постојат барем два
прости броја p и q такви што k  p  q  2k . Имаме k  1  p  q  n и
n  2 p  2q , па затоа во каноничното разложување на бројот n ! секој од броевите
p и q е со степен 1. ■

Пример 4. Докажи, дека за секој природен број n  4 меѓу броевите n и 2n

има најмалку еден број кој е производ на два различни прости броја.

2
 СИГМА 113, 2018/2019

Решение. Нека n  2k , каде k  2 . Согласно теоремата на Чебишев постои

прост број p , за кој важи k  p  2k . Но, p  k  2 , па затоа p е непарен прост
број. Тогаш
n  2k  2 p  4k  2n ,
па затоа бројот 2 p го задоволува условот на задачата. Нека n  2k  1, k  2 .
Повторно од теоремата на Чебишев следува дека постои прост број p , за кој важи
k  p  2k . Но, p  k  2 , па затоа p е непарен прост број. Тогаш
n  2k  1  2k  2  2 p  4k  4k  2  2n ,
па затоа бројот 2 p го задоволува условот на задачата. ■

Пример 5. Ако n  1 и pn е n  тиот прост број, тогаш pn  2n . Докажи!

Решение. Тврдењето ќе го докажеме со индукција по n . Од p2  3  22 следу-

ва дека тврдењето важи за n  2 .
Нека претпоставиме дека тврдењето важи за n  k , т.е. дека pk  2k .

За n  k  1 имаме pk  pk 1 . Ако pk 1  2k , тогаш е јасно дека pk 1  2k 1 .

Нека 2k  pk 1 и да ги разгледаме броевите m  2k и 2m  2k 1 . Од теоремата на

Чебишев следува дека меѓу броевите m  2k и 2m  2k 1 има најмалку два прости

броја q и r . Но, pk  2k и 2k  pk 1 , па затоа pk 1 и pk  2 се меѓу m и 2m , т.е.

pk 1  2m  2k 1 .
Конечно, од принципот на математичка индукција следува дека pn  2n , за
секој n  1 . ■

Пример 6. Докажи, дека за секој природен број n  15 меѓу броевите n и 2n

постои најмалку еден природен број, кој е производ на три различни прости
броеви.
Решение. За n  16,17,18,..., 29 имаме n  30  2  3  5  2n . Нека n  30 . Тогаш
n  6k  r , каде k  5 и 0  r  5 . Од теоремата на Чебишев следува дека постои
прост број p  5 таков да k  p  2k . Според тоа, k  1  p  2k , па затоа
n  6k  r  6(k  1)  2  3 p  12k  2n
и бројот 2  3p го задоволува условот на задачата. ■

Пример 7. Докажи, дека за секои природни броеви n и s , n  p1 p2 ... ps , меѓу

броевите n и 2n постои најмалку еден природен број кој е производ на s
различни прости множители ( pk е k  тиот прост број).

3
Р. Малчески, С. Малчески

Решение. Нека n  kp1 p2 ... ps 1  r , каде r е остатокот од делењето на n со

p1 p2 ... ps 1 . Од n  p1 p2 ... ps , следува
k  ps и 0  r  p1 p2 ... ps 1 .
Сега, од теоремата на Чебишев следува дека постои прост број p таков, да
k  p  2k . Точни се неравенствата
p  ps , k  1  p  2k
и
n  kp1 p2 ... ps 1  r
 p1 p2 ... ps 1 (k  1)
 p1 p2 ... ps 1 p
 2 p1 p2 ... ps 1k  n
па затоа бројот p1 p2 ... ps 1 p го задоволува условот на задачата.

2. ПОСТУЛАТ НА БЕРТРАН

Последица 1 (постулат на Бертран). Ако n  3 , тогаш меѓу броевите n и

2n  2 постои најмалку еден прост број.
Доказ. Навистина, ако n  4 , тогаш 5 е меѓу 4 и 6, а ако n  5 , тогаш 7 е меѓу 5
и 8.
Ако n  5 , тогаш од теорема 1 следува дека меѓу n и 2n има најмалку два
прости броја. Ако поголемиот од овие прости броеви е 2n  1 , тогаш бидејќи
2n  2  2(n  1) е сложен број, вториот прост број ќе биде помал или еднаков на
2n  3 , што значи дека меѓу n и 2n  2 постои најмалку еден прост број. ■

Пример 7. Ако n  1 , тогаш во каноничното разложување на n ! има најмалку

еден прост број со степен еден.
Решение. За n  7 тврдењето на задачата е очигледно.
Ако n  2k , k  4 , тогаш согласно постулатот на Бертран постои барем еден
прост број p таков што k  p  2k  2  n . Но, тогаш 2 p  2k  n , што значи дека
p  n  2 p , од што следува дека простиот број p во каноничното разложување
на n ! е со степен еден.
Ако n  2k  1, k  4 , тогаш повторно од постулатот на Бертран следува дека
постои прост број p таков што k  p  2k  2  n . И во овој случај 2k  2 p , па
значи и 2k  1  2 p , т.е. p  n  2 p , од што следува дека простиот број p во
каноничното разложување на n ! е со степен еден. ■

4
 СИГМА 113, 2018/2019

3. ТЕОРЕМА НА ДИРИХЛЕ

Во врска со распределбата на простите броеви, ќе дадеме уште една теорема,

чиј доказ излегува надвор од рамките на нашите разгледувања.

Теорема 2 (Дирихле). Секоја аритметичка прогресија ak  b, k  0,1, 2, , каде

a, b се заемно прости природни броеви, содржи бесконечно многу прости броеви. □

Последица 2. Секоја аритметичка прогресија ak  b, k  0,1, 2,... , каде a, b се

заемно прости природни броеви, за секој природен број s содржи бесконечно
многу членови кои се производ на s различни прости броеви.
Доказ. За s  1 тврдењето следува од теоремата на Дирихле.
Нека претпоставиме дека тврдењето важи за приридниот број s  1 . Од
NZD(a, b)  1 следува дека постои број k0 таков што
ak0  b  q1q 2qs
каде q1  q 2   qs се прости броеви. Согласно теоремата на Дирихле постојат
бесконечно многу природни броеви k , такви што ak  1  q е прост број погoлем
од qs . За
t  q1q 2qs k  k0
имаме
at  b  q1q 2  qs ak  ak0  b
 q1q 2 qs (ak  1)
 q1q 2 qs q,
т.е тврдењето важи за s  1 .
Конечно, од принципот на математичка индукција следува дека тврдењето
важи за секој s  . ■

Пример 8. Докажи, дека за секој природен број m постои прост број чиј збир
на цифрите е поголем од 9m .
Решение. Нека m е природен број. Бидејќи NZD(10m ,10m  1)  1 , според тео-
ремата на Дирихле, постои таков природен број k , што p  10m k  10m  1 е
прост број. Бидејќи последните m цифри на p се еднакви на 9, добиваме дека
збирот на цифрите на p е поголем од 9m . ■

Пример 9. За простите броеви p и q, p  q ќе велиме дека се прости броеви

близнаци ако p  q  2 . Докажи, дека постојат бесконечно многу прости броеви
кои не припаѓаат на паровити прости броеви близнаци.

5
Р. Малчески, С. Малчески

Решение. Согласно теоремата на Дирихле во аритметичката прогресија

15k  7, k  1, 2,... се содржат бесконечно многу прости броеви. Ниту еден од овие
броеви не припаѓа на ниту еден пар прости броеви близнаци, бидејќи
(15k  7)  2  3(5k  3) и (15k  7)  2  5(3k 1)
се сложени броеви. ■

Пример 10. Докажи, дека за секој природен број m постои прост број, во чиј
декаден запис има најмалку m нули.
Решение. Нека m е даден природен број. Бидејки NZD(10m1,1)  1 од теоре-

мата на Дирихле следува, дека постои природен број k таков што p  10m1 k  1

е прост број. Последните m  1 цифра на бројот 10m1 се нули, па затоа во

декадниот запис на бројот бројот p има најмалку m нули. ■

Пример 11. Докажи дека за секој природен број n постои полином f ( x) со

целобројни коефициенти таков што f (1)  f (2)   f (n) при што сите овие
вредности се прости броеви.
Решение. Нека n е даден природен број. За k  n индуктивно ќе определиме
природни броеви tk на следниов начин.
Нека t0  1 . Да претпоставиме дека за даден k  n е определен бројот tk 1 .
Според теоремата на Дирихле постои природен број tk таков што бројот
qk  (k  1)!(n  k )!tk  1
е прост и кога k  1 тој е поголем од бројот
(k  2)!(n  k  1)!tk 1  1 .
Така, броевите q1, q2 ,, qn се прости и притоа важи q1  q2   qn . Нека
n
n  j ( x 1)( x 2)( x  n)
f ( x)  1   (1) x j
.
j 1
Јасно, f ( x) е полином со степен помал или еднаков на n  1 со целобројни
коефициенти и f (k )  1  (k  1)!(n  k )!tk  qk . ■

4. ДОПОЛНИТЕЛНИ ЗАДАЧИ
Пример 12. Докажи дека, за секој природен број n постои прост број p таков
што секој од броевите p  1 и p  1 има повеќе од n различни природни делители.
Решение. Нека n е даден природен број. Согласно теоремата на Дирихле во
n 1
аритметичката прогресија 6n k  2  32  1 , каде k  постојат прости броеви.

6
 СИГМА 113, 2018/2019

n 1
Оттука бидејќи 2n1  n , за n  добиваме дека 3n | 6n k  2  32  p  1 и бројот
p  1 има повеќе од n различни природни делители, на пример 1,3,32 , ...,3n .
n 1
Согласно со теоремата на Ојлер имаме 3 (2 )  1 (mod 2n ) , па е 2n | 32  1 , што
n

n 1
значи 2n | 6n k  2  32  2  p  1 и бројот p  1 има најмалку n различни
природни делители, на пример броевите 1, 2, 22 ,2n . ■

Пример 13. Докажи, за секој природен број n постојат прост број p и при-
роден број m , такви што
1) p  5(mod 6) ,
2) p не е делител на n ,

3) n  m3 (mod p) .
Решение. Од теоремата на Дирихле следува дека постојат бесконечно многу
прости броеви од видот 6k  5 . Да избереме прост број p  6k  5 кој е поголем

од n . Јасно, бројот p ги задоволува условите 1) и 2). За m  n4k 3 од теоремата

на Ферма следува
m3  n12k 9  n6k 4 n6k 4 n  n p1n p1n  n(mod p) . ■

Пример 14. Докажи, дека за секој природен број n постои прост број p таков,
што секој од броевите p  1, p  1, p  2 има најмалку n различни прости
делители.
Решение. Нека n е даден природен број, а pi е i  тиот прост број. Од ки-
неската теорема за остатоци следува дека постои природен број b , таков што
b  1(mod p1 p 2  pn ),
b  1(mod pn1 pn 2  p2n ),
b  2(mod p2n1 p2n2  p3n ) .
Бидејќи NZD(b, p1 p2  p3n )  1 од теоремата на Дирихле следува дека постои
природен број k таков што
p  p1 p 2  p3n k  b
е прост број. Во овој случај pi | (b  1) , за i  1, 2,..., n и pi | (b  1) , за i  n  1,
n  2,..., 2n , што значи pi | ( p -1) , за i  1, 2,..., n и pi | ( p  1) , за i  n  1, n  2,
..., 2n . Аналогно pi | (b  2) , за i  2n  1, 2n  2,...,3n , па затоа pi | ( p  2) , за
i  2n  1, 2n  2,...,3n .
Конечно, секој од броевите p  1, p  1, p  2 има најмалку n различни прости
делители. ■

View publication stats