2015 Proceedings

w
ie
ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ
ev
PROCEEDINGS
Pr
EB
W
9. СОВЕТУВАЊЕ
Охрид, 27−29 септември 2015
Издавач
МАКЕДОНСКИ КОМИТЕТ ЗА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ СИСТЕМИ ВО СИГРЕ
Факултет за електротехника и информациски технологии
Ул. Руѓер Бошковиќ бб
1000 Скопје
Тел. +389 2 3099-125
w
За издавачот
Рубин Талески
Уредник
ie
Техничка подготовка
Јорданчо Ангелов
Јовица Вулетиќ ev
Петар Крстевски
Графички дизајн
Огнен Стаматовски
Pr
CIP – Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
EB
621.31(062)
СОВЕТУВАЊЕ на МАКО СИГРЕ (9 ; 2015 ; Охрид)

Зборник на трудови [Електронски извор] / Деветто советување MAKO
CIGRÉ, Охрид, 27-29 септември 2015 ; [уредник Рубин Талески]. -
Текст во PDF формат, содржи 1098 стр. - Скопје : Македонски
комитет за големи електрични системи во СИГРЕ, 2015
W
Начин на пристап (URL):

mako-cigre.mk/sovetuvanja/2015/pdf/2015-proceedings.pdf -
Текст на македонски и англиски јазик. -
Библиографија кон трудовите
ISBN 978-608-4578-07-9
1. Талески, Рубин [уредник]
а) Електроенергетски системи - Собири
COBISS.MK-ID 99319050
i
СПИСОК НА ТРУДОВИ
СТК А1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ
A1-040R-MK Можности за намалување на загубите во електромоторните погони на

транспортерите во ПЕ Рудници во РЕК Битола
Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски
A1-041R-MK Поправка на факторот на моќност во енергетските мрежи на ПЕ Рудници
Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Миле Тодоровски
A1-060R-MK Зголемување на енергетската ефикасност кај водоснабдителните
w
системи
Славица Костадинова, Аце Панев, Влатко Чингоски
A1-063R-MK Високо ефикасни Transnorm TN асинхрони мотори
Коста Папастеревски, Влатко Чингоски
ie
A1-064R-MK Споредба и избор на ветрогенератори за модел на ветерно поле со
познати локациски услови
Маја Целеска, Влатко Стоилков, Крсте Најденокоски, Владимир Димчев
ev
A1-067R-MK Анализа на енергетската ефикасност на синхрониот генератор во МХЕ
Јабланица преку неговата погонска карта
Дејан Пејовски, Крсте Најденкоски, Марија Илиева
A1-082R-MK Пресметување на електромагнетни карактеристики на трифазен
асинхрон мотор со кафезен ротор по метод на конечни елементи
Николче Талевски, Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски, Весна
Pr
Чешелоска
A1-085R-MK Определување на параметрите на трифазен асинхрон мотор со двоен
кафезен ротор преку тридимензионална пресметка на магнетното поле
Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска, Миле
Спировски
EB
A1-102R-EN Ревитализација на генератори и системи за возбуда и примена на

современи системи за мониторинг кај ревитализираните генератори во
хидроелектрични централи
Јадранко Сударевиќ, Марио Брчиќ, Игор Бартуловиќ, Андријана Каповиќ
A1-051I-MK Експлоатација и одржување на асинхрон мотор со употреба на
фреквентен регулатор за подобрување на енергетската ефикасност
W
Дејанчо Трајанов, Игор Ристов, Јован Евтимов

A1-058I-MK Состојба на изолациониот систем на 6 kV високонапонски синхрон мотор
со моќност 5000 HP во Рудник Бучим
Тане Петров, Борче Јованов, Санде Стоичков
A1-069I-MK Новости во подрачјето на големи електрични мотори во CIGRE SC A1
Слободан Мирчевски, Драган Видановски
A1-081I-MK Класична пресметка на трифазен асинхрон мотор со кафезен ротор
Чешелоска
ii
СТК А2 ТРАНСФОРМАТОРИ
A2-042R-MK Управување со работата на енергетските трансформатори од аспект на

загубите на моќност
Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Михаил Дигаловски, Робе Робески,
Милош Буквиќ
A2-043R-EN Споредба на резултатите за густината на силите добиени со 2D и 3D
пресметка и нивно влијание на издржливоста на куси врски на
енергетски трансформатор
Фрањо Келемен, Горан Плишиќ
A2-086R-MK Прецизно определување на загубите во магнетното коло на
w
трансформаторот во фазата на проектирање
Михаил Дигаловски, Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски
A2-026I-MK Дополнителни загуби во регулациона намотка кај енергетски
автотрансформатори со индуктивна преклопка под товар
ie
Жан Кипаризоски
СТК А3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА
A3-077I-MK
ev
A3-055R-MK Менаџерски и лидерски вештини во проекти во електроенергетика
Зорица Сапламаева, Вангел Фуштиќ
Новиот високонапонски прекинувач во склад со тенденциите за заштита
на околината
Роберт Фекетија, Робе Робески, Виолета Попова
Pr
A3-138I-MK Концепт на управување на каскадно поврзани хидроелектрани
Маја Јованова
СТК Б1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ
B1-009R-MK Пресметка на електричните параметри на XLPE кабли со MATLAB

power_cableparam
EB
Методија Атанасовски, Николче Ацевски, Благоја Стевановски

B1-083R-MK Анализа на извезените потенцијали во 6 kV кабелска мрежа на рудникот
Осломеј
Никола Ацевски, Миле Спировски, Елена Стојкоска, Александар Ацевски
W
СТК Б2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ
B2-012R-MK Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на

надземен вод
Николче Ацевски, Методија Атанасовски, Благоја Стеваноски, Александар
Ацевски
B2-037R-MK Отстранување на вегетација кај надземните дистрибутивни водови во
Република Македонија анализа на практиките и можности за
подобрување на истите
Стојан Марков
iii
B2-068R-MK Техничко решение за поправка на оштетен дел од ДВ 10 kV Дебар -

Косоврасти
Киро Тасески, Оливер Мирчевски, Веле Танески
B2-074R-MK Привремено техничко решение за поправка на оштетен дел од
двосистемскиот ДВ 110 kV Скопје 4 - Драчево
Киро Тасески, Бранко Минов
B2-115R-MK Компензација на реактивна енергија кај долги неоптоварени
комбинирани водови во дистрибутивни среднонапонски мрежи
Миле Спировски, Христо Трајковски, Николче Ацевски, Наташа Мојсоска
B2-048I-MK Влијание и придобивки од далечински контролирани уреди во
w
возобновувањето на процесите во дистрибутивната мрежа
Миле Дабески
B2-147I-MK Апликација за електронско евидентирање на податоци од инспекции на
СН надземни водови
ie
Александра Арсовска, Димитар Сугарев
СТК Б3 РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ
B3-027R-MK Безбедност и заштита при работа во високонапонски електроенергетски

постројки
ev
Димитар Арсов, Атанас Илиев
B3-107R-MK Напредни технологии во разводните постројки за поддршка на
паметните мрежи
Атанас Илиев, Ангела Ѓеоргиевска
Pr
B3-110R-MK Едукативен софтвер за проучување на сили помеѓу паралелни
проводници во режим на куса врска
Атанас Илиев, Мартин Трајковски, Теодора Тодоровска
B3-020I-MK Ревитализација на дробилична постројка во ПК Суводол РЕК Битола
Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Јове Ѓорѓијевски
EB
B3-076I-MK Анализа на предностите на хибридните високонапонски

електроенергетски постројки
Бруно Штамбак, Робе Робески, Виолета Попова
B3-112I-MK Примена на стандардизирани решенија при проектирање на типски и
адаптирани дистрибутивни трафостаници 10(20)/0,4 kV
W
Миле Спировски, Христо Трајковски, Николче Ацевски, Благоја Арапиноски
СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА
B4-023R-MK Енергетски преобразувачи како активни филтри

Гога Цветковски
B4-097R-MK Подобрување на управувањето на асинхрон мотор кај пумпна постројка
за санитарна вода
Данчо Смилевски, Гога Цветковски
iv
B4-174R-MK Корекција на факторот на моќност за временско зависни товари во

присyство на дисторзии
Иљјас Иљјази, Златко Николовски, Миле Маркович, Златко Крстевски, Алајдин
Абази
B4-021I-MK Примена на фреквентни регулатори за подобрување на енергетската
ефикасност во процес за добивање на катоден бакар
Игор Ристов
СТК Б5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ
B5-006R-MK Користење на инверзните и нулти симетрични компоненти на
w
величините при одредување на насоченоста кај заштитните релеи со
осврт на нагодувањето на насоченоста во релејот SEL 411L
Кирил Коларовски, Тодор Анѓушев
B5-018R-MK Развој на метролошката инфраструктура за електрична енергија и
ie
моќност во Република Македонија
Бојан Илиев, Марија Чундева Блајер
B5-065R-MK Проценка на Ваибуловите параметри на ветрот со статистички методи за
распределба на густината на енергијата
ev
Маја Целеска, Владимир Димчев, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски
B5-071R-EN Aзербејџанско искуство од имплементација на IEC 61850 Kако да се
спроведат барањата од IEC 61850
Сеид Шоаринејд, Хорхе Секо, Хорхе Карденас
B5-005I-MK Користење термовизиски камери за управување на процесот
Pr
електролиза за добивање на катоден бакар
Дејанчо Трајанов
B5-025I-MK Намерни далечински деструктивни влијанија врз системите на релејна
заштита и Cyber безбедност
Зоранчо Митев, Стефче Стефановски, Тони Атанасов, Горан Андоновски
B5-061I-MK Влијание на ферорезонантните појави при доземен спој во 6 kV ЕЕС на
EB
Рудник Бучим и реакцијата на релејната заштита

Дејан Крстев, Тане Петров
B5-131I-MK Оптички мерни трансформатори
Андреј Станковски, Владимир Димчев
W
СТК Ц1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ
C1-022R-EN Статички методи за компаративна процена на напонската стабилност:

Студија за ЕЕС на Албанија
Марјела Кемали, Рајмонда Буалоти, Мариалис Чело, Мариглен Ѓерѓи
C1-124R-MK Придобивки од изградба на нова ХЕЦ Глобочица 2 во хидросистемот Црн
Дрим
Антон Чаушевски, Софија Николова Поцева, Предраг Поповски, Љупчо
Петковски, Тони Маркоски
v
C1-125R-MK Енергетско искористување на дел од водите од река Вардар во

електраните на река Треска преку тунел Теново - Козјак
Антон Чаушевски, Софија Николова Поцева, Љупчо Петковски, Влатко
Павлевски
C1-153R-MK Енергетски придобивки од нови инвестициони проекти кај
хидроенергетските системи во Македонија
Антон Чаушевски, Томе Бошевски, Софија Николова Поцева
C1-158R-MK ТЕ ТО Железара проширување конзум енергетска ефикасност ноќе со
акумулатор на топлина
Душко Виларов, Шпреса Дургути
w
СТК Ц2 РАБОТА НА ЕЕС И УПРАВУВАЊЕ
C2-053R-MK Влијание на ветерните електрани врз оптималниот режим на работа на

класичните електрични централи
ie
Кристина Стојаноска, Марија Смокварска, Лилјана Богоевска Мирчевски
C2-062R-MK Дистрибутивна контрола за оптимален економски диспечинг на
производсвени капацитети
Игор Стојановски, Филип Тодороски
ev
C2-075R-MK Анализа на системот со софтверските алатки MAED и MESSAGE
Елена Ачкоска, Елизабета С Атанасова
C2-090R-MK Обезбедување на дополителни системски услуги во ЕЕС на РМ од
термоблоковите на РЕК Битола
Влатко Чингоски, Димитар Танурков, Емил Јовановски, Коста Папастеревски
Pr
C2-096R-MK Проблем на определување на оптимални моќности и напони во ЕЕС
Моника Лабоска, Александра Крколева Матеска
C2-106R-EN Магнетен засилувач - Стар принцип за нови апликации во ЕЕС
Александар Димитровски, Зи Ли, Бурак Озпинеци
C2-148R-MK Комуникација помеѓу софтверски системи при управување на енергетски
EB
дистрибутивни мрежи
Јаким Ристовски, Влатко Манев, Горан Маневски, Ристе Стојанов
C2-151R-MK Употреба на симулационен мод во SCADA системот
Марија Мерџановска, Димитар Бишкоски, Влатко Манев
C2-152R-MK Управување со планирани и непланирани активности во SCADA системот
W
Марија Мерџановска, Влатко Манев, Димитар Бишкоски, Ристе Стојанов,

Горан Маневски
C2-165R-MK Accounting процес во D+1 во Националниот диспечерски центар
Изабела Неткова, Даниела Гаврилоска Јовковска, Бранка Васиќ, Синиша
Спасов
C2-139I-MK Анализа на испади во 110 kV мрежа во охридско струшкиот регион и
можноста ХЕЦ Шпиље да работи во островски режим
Ванчо Шахпаски, Никола Панговски
vi
СТК Ц3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА
C3-172R-MK Компаративна анализа на бројот и типовите громобрански фаќачи со

уред за рано стартување во Република Македонија
Петре Ристески, Владимир Димчев, Владимир Митревски
C3-173R-MK Модуларен громобрански фаќач Веда Тотал
Петре Ристески, Владимир Димчев
СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ
C4-002R-MK Алгоритам на итеративна оптимизација за пресметка на преносни
w
капацитети на ЕЕС земајќи го во предвид влијанието на тековите на
реактивна моќност
Јорданчо Ангелов, Рубин Талески
C4-013R-MK Намалување на загуби и вкупно хармониско изобличување во
ie
дистрибутивни мрежи за различни модели на потрошувачите со
поставување кондензатори и примена на генетски алгоритам без пенали
Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски
C4-014R-MK Оптимално поставување на дисперзирани генератори напојувани преку
ev
енергетски преобразувачи во дистрибутивни мрежи со примена на
кластер метода
C4-016R-MK Методи на подобрување на транзиентните параметри кај
кондензаторските батерии
Pr
Бранко Наџински
C4-029R-MK Анализа на несиметрични и неполнофазни режими на работа на четири
спроводни системи со примена на МатЛаб Симулинк
Борислав Тројачанец, Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски
C4-032R-MK Транзиентни состојби при степенасто вклучување на кондензаторски
батерии кај електролачна печка
EB
C4-033R-MK Кружен дијаграм на електролачната печка во Макстил
C4-046R-MK Статистичка анализа на хидролошки подлоги на дотеците како
параметри потребни за енергетска и економска валоризација на проекти
W
за хидроелектрана
Гоце Божиновски, Атанас Илиев
C4-056R-MK Подобрен модел со две експоненцијални функции за претставување
струи на атмосферски ударни празнења
Драгослав Рајичиќ, Мирко Тодоровски
C4-114R-EN Парареал пристап за паралелна динамичка симулација на ЕЕС
Александар Димитровски, Срѓан Шимуновиќ, Гурунат Гурала
C4-119R-MK Техно економска анализа на ефектите од инсталираниот фреквентен
регулатор на системот за ладење на агрегатите во ХЕ Шпилје
Гоце Божиновски, Зоран Манојловиќ, Евзија Дестаноски, Ибрахим Лала
vii
C4-128R-EN СИГРЕ/СИРЕД/ИЕЕЕ работна група C4.24 - Квалитет на електрична

енергија и електромагнетна компатибилност во идните електрични
мрежи - Статусен извештај
Мат Болен, Снежана Чундева
СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА
C5-007R-MK Менаџмент на производството производствената цена и предизвиците

на РЕК Осломеј
Имер Зенку
C5-038R-EN Потребата од заеднички третман на дебалансите во албанскиот и
w
косовскиот електроенергетски систем
Ени Саќе, Мариалис Чело, Мариела Џемали
C5-120R-MK Влијание на откупот на електрична енергија произведена од
повластените производители врз цената на електрична енергија за
ie
потрошувачите во Република Македонија
Наташа Вељановска, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова, Димитар Петров,
Светлана Јаневска
C5-121R-MK Ефекти од либерализацијата на пазарот на електрична енергија
ev
Марко Бислимоски, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова, Видан Кулевски,
Куштрим Рамадани
C5-122R-MK Влијание на укинувањето на ниската тарифа врз дневниот дијаграм на
оптоварување и вкупните трошоци на ЕЕС на Република Македонија
Марко Бислимоски, Димитар Петров, Видан Кулевски, Светлана Јаневска,
Pr
Елена Маркова Велинова
C5-123R-MK Подобрување на начинот и условите за приклучување на корисниците на
електродистрибутивната мрежа согласно Мрежните правила за
дистрибуција на електрична енергија
Елизабета Арсова, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска, Елена Маркова
Велинова, Куштрим Рамадани
EB
C5-130R-MK Анализа на можностите за примена на интелигентни броила како

предуслов за реализирање на интелигетни електроенергетски мрежи
Мерита Дема, Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна Борозан
C5-154R-MK Истражување на модели на берза на електрична енергија во Република
Македонија
Петар Крстевски, Весна Борозан, Александра Крколева Матеска, Јорданчо
W
Ангелов, Рубин Талески

C5-155R-MK Истражување на можностите за формирање регионална берза на
електрична енергија
Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна Борозан, Јорданчо
C5-170R-MK Обврски и пазарни функции на современ оператор на дистрибутивен
систем
Александра Дејкоска, Елена Колевска, Петар Крстевски, Александра Крколева
Матеска, Весна Борозан
viii
СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО
C6-001R-MK Анализа на прекуструјната заштита на дистрибутивните изводи со

дисперзиранo производство
Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски
C6-003R-MK За една формула во Измени и дополнување на мрежните правила за
Драгослав Рајичиќ
C6-008R-MK Браните како можни локации за фотоволтаични електрани
Димитри Јанкоски
w
C6-010R-MK Xибриден систем за снабдување на оранжерија со постројка на биогас и
фотоволтаичен генератор
Владимир Најдовски, Димитар Димитров
C6-035R-EN Потреба од примена на паметни мерења при управувањето на
ie
дистрибутивниот систем од албанскиот електроенергетски систем
Генци Шарко, Ани Дашо, Раимонда Буаљоти
C6-047R-MK Нов метод за распределба на загубите на енергија во РДМ без
дисперзирано производство
ev
Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Томче Мијовски
C6-049R-MK Интегрирана регулација на напоните и реактивните моќности во
дистрибутивните системи
Марија Ташовска, Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Оливер
Мирчевски, Влатко Манев, Весна Борозан
Pr
C6-079R-EN Влијание на мала хидроелектрична централа врз напонските прилики во
дистрибутивен систем
Астрит Барди, Миртеза Бранеши
C6-092R-MK Примена на фотоволтаичен систем во домаќинства при можност за
размена на електричната енергија
Димитар Димитров, Горан Чогеља
EB
C6-098R-MK Биогасна електрана со моќност од 2 МW во Логоварди од проект до

реализација
Наташа Мојсоска, Миле Спировски
C6-109R-MK Алгоритми за подредување на јазли и гранки во радијални
W
Љубен Илиоски, Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна

Борозан
C6-136R-EN Анализа на загуби на моќност и напонски прилики во дистрибутивен
извод со повеќе дисперзирани генератори
Стефани Гелева, Димитар Димитров
C6-143R-MK Алгоритам за проценка на максимална активна моќност на корисник во
нисконапонска мрежа
Влатко Манев, Киро Милевски, Ристе Стојанов, Горан Маневски
ix
СТК Д1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ИСПИТНИ ТЕХНИКИ
D1-036R-MK Реализација и верификација на виртуелен инструмент за мерење на агол

на загуби
Бодан Велковски, Живко Коколански
D1-057R-MK Испитување на електрични проводници со помош на секундарна емисија
на X-зраци
Живко Коколански, Маре Србиновска, Владимир Димчев
D1-132R-MK Преглед на современи мерни техники за карактеризација на магнетни
материјали
Марија Чундева Блајер
w
D1-175R-MK Нови концепти на мезопорозни филмови од титаниум диоксид за
сензитивни сончеви ќелии
Христина Спасевска, Тања Ивановска, Џанпиеро Руани
ie
D1-135I-EN Развој на виртуелен инструмент за мерење на квалитет на електрична
енергија
Стефан Аговски, Владимир Димчев, Живко Коколански
СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНИ СИСТЕМИ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ
D2-034R-EN
ev
Интерфејс на системот за наплата на албанскиот оператор за
дистрибуција на електрична енергија со банкарскиот систем
Ани Дашо, Генци Шарко, Индрит Бахоли, Ердет Келичи
D2-073R-MK Справување со ХД и ПМД во оптичките транспортни мрежи
Pr
Благој Трајкоски, Борислав Поповски
D2-103R-MK Примена на програмибилни логички управувачи во интелигентни
домови
Димитар Трајковски, Александра Крколева Матеска
D2-126R-EN Информационен систем за поддршка на деловните процеси на локална
канцеларија за издавање на EIC кодови
EB
Иван Фучек, Борис Голуб, Нела Билчар, Ѓордана Миличиќ

D2-134I-MK Функционално разграничување помеѓу МЕПСО и ЕВН Македонија и ЕЛЕМ
Антон Петровски
W
x
ИНДЕКС НА АВТОРИ
Абази, Алајдин
Абази
Аговски, Стефан
енергија
w
Ангелов, Јорданчо
ie
Македонија ev
Pr
Анѓушев, Тодор
EB
Андоновски, Горан
Арапиноски, Благоја
W

Чешелоска
Спировски
Чешелоска
xi

Арсов, Димитар
постројки
Арсова, Елизабета
w
ie
ev
Арсовска, Александра
Pr
Атанасов, Тони
EB

Атанасовски, Методија
power_cableparam
W

Ацевски
xii
Ацевски, Александар
Осломеј
Ацевски
Ацевски, Никола
w
Осломеј
Ацевски, Николче
ie
power_cableparam
Ацевски
ev

Pr
Ачковски, Ристо
EB

Ачкоска, Елена
W
Барди, Астрит
Бартуловиќ, Игор
xiii
Бахоли, Индрит
D2-034R-EN Интерфејс на системот за наплата на албанскиот оператор за
Билчар, Нела
Бислимоски, Марко
w
ie
ev
Pr
Бишкоски, Димитар
EB

Богоевска Мирчевски, Лилјана
W

Божиновски, Гоце
xiv
Болен, Мат
Борозан, Весна
w
ie
ev
систем
Pr
Борозан
EB
Бошевски, Томе
Бранеши, Миртеза
W

Брчиќ, Марио
xv
Буалоти, Рајмонда
Буаљоти, Раимонда
Буквиќ, Милош
w
ie
Васиќ, Бранка
Спасов
Велковски, Бодан
ev
на загуби
Вељановска, Наташа
Pr
EB

W

Видановски, Драган
xvi
Виларов, Душко
Вулетиќ, Јовица
w
Гаврилоска Јовковска, Даниела
ie
Спасов
Гелева, Стефани
ev
Ѓеоргиевска, Ангела
Pr
Ѓерѓи, Мариглен
EB

Голуб, Борис
W
Ѓорѓијевски, Јове
Гурала, Гурунат
xvii
Дабески, Миле
B2-048I-MK Влијание и придобивки од далечински контролирани уреди во
возобновувањето на процесите во дистрибутивната мрежа
Дашо, Ани
w
Дејкоска, Александра
систем
ie
Дема, Мерита ev
Дестаноски, Евзија
Pr
Дигаловски, Михаил
EB
Димитров, Димитар
W

xviii
Димитровски, Александар
Димчев, Владимир
w
ie
ev
на X-зраци
Pr
енергија
Дургути, Шпреса
EB
Евтимов, Јован
W

Зенку, Имер
C5-007R-MK Менаџмент на производството производствената цена и предизвиците
на РЕК Осломеј
Имер Зенку
Ивановска, Тања
xix
Илиев, Атанас
постројки
w
ie
Илиев, Бојан
ev
Илиева, Марија
Pr
Илиоски, Љубен
Борозан
Иљјази, Иљјас
EB

Абази
Јаневска, Светлана
W

xx
Јанкоски, Димитри
C6-008R-MK Браните како можни локации за фотоволтаични електрани
Јелисковски, Здравко
Јованов, Борче
w
Јованова, Маја
A3-138I-MK Концепт на управување на каскадно поврзани хидроелектрани
ie
Јовановски, Емил
Каповиќ, Андријана
ev

Pr
Карденас, Хорхе
EB
Келемен, Фрањо
Келичи, Ердет
W

Кемали, Марјела
xxi
Кипаризоски, Жан
A2-026I-MK Дополнителни загуби во регулациона намотка кај енергетски
автотрансформатори со индуктивна преклопка под товар
Коколански, Живко
на загуби
на X-зраци
w
енергија
ie
Коларовски, Кирил
ev
Колевска, Елена
систем
Pr
Костадинова, Славица
системи
EB
Крколева Матеска, Александра

W

xxii

систем
w
Борозан
домови
ie
Крстев, Дејан
ev
Крстевски, Златко
Pr
Абази
Крстевски, Петар
EB

W

систем
xxiii

Борозан
Кузмановски, Томе
Кулевски, Видан
w
ie
Лабоска, Моника
ev
Лала, Ибрахим
Pr
Ли, Зи
Манев, Влатко
EB
W

xxiv
Маневски, Горан
w
Манојловиќ, Зоран
ie
Марков, Стојан
B2-037R-MK Отстранување на вегетација кај надземните дистрибутивни водови во
Република Македонија анализа на практиките и можности за
подобрување на истите
Маркова Велинова, Елена
ev
Pr
EB
Маркович, Миле
Абази
W
Маркоски, Тони
Дрим
Мерџановска, Марија
xxv

Мијовски, Томче
Милевски, Киро
w
Миличиќ, Ѓордана
ie
Минов, Бранко
ev
Мирчевски, Оливер
Pr
EB
Мирчевски, Слободан
W

Митев, Зоранчо
xxvi
Митревски, Владимир
Мојсоска, Наташа
w
Најденкоски, Крсте
ie
ev

Pr
Најденокоски, Крсте
EB

Најдовски, Владимир
W
Наџински, Бранко
C4-016R-MK Методи на подобрување на транзиентните параметри кај
кондензаторските батерии
C4-032R-MK Транзиентни состојби при степенасто вклучување на кондензаторски
батерии кај електролачна печка
C4-033R-MK Кружен дијаграм на електролачната печка во Макстил
xxvii
Неткова, Изабела
Спасов
Николова Поцева, Софија
Дрим
w
Павлевски
ie
Николовски, Златко
ev
Абази
Озпинеци, Бурак
Pr
Павлевски, Влатко
EB
Павлевски
Панговски, Никола
W
Панев, Аце
системи
Папастеревски, Коста
xxviii
Пејовски, Дејан
Петковски, Љупчо
Дрим
w
Павлевски
Петров, Димитар
ie
ev
Pr
Петров, Тане
EB

Петровски, Антон
D2-134I-MK Функционално разграничување помеѓу МЕПСО и ЕВН Македонија и ЕЛЕМ
W
Плишиќ, Горан
Попниколова Радевска, Мирка
Чешелоска
xxix

Спировски
Чешелоска
Попова, Виолета
A3-077I-MK Новиот високонапонски прекинувач во склад со тенденциите за заштита
w
ie
Поповски, Борислав
Поповски, Предраг
ev
Дрим
Pr
Рајичиќ, Драгослав
C6-003R-MK За една формула во Измени и дополнување на мрежните правила за
EB
Рамадани, Куштрим
W

Рафајловски, Горан
xxx

Ристески, Петре
w
Ристов, Игор
ie
B4-021I-MK Примена на фреквентни регулатори за подобрување на енергетската
ефикасност во процес за добивање на катоден бакар
Ристовски, Јаким ev
Робески, Робе
Pr
EB

Руани, Џанпиеро
W

С Атанасова, Елизабета
Саќе, Ени
xxxi
Сапламаева, Зорица
Секо, Хорхе
Смилевски, Данчо
w
Смокварска, Марија
ie
Спасевска, Христина
ev
Спасов, Синиша
Pr
Спасов
Спировски, Миле
EB
Спировски
Осломеј
W

xxxii
Србиновска, Маре
на X-зраци
Станковски, Андреј
Стевановски, Благоја
power_cableparam
w
Стеваноски, Благоја
ie
Ацевски
Стефановски, Стефче ev
Стоилков, Влатко
Pr
EB
Стоичков, Санде
Стојанов, Ристе
W

xxxiii
Стојановски, Игор
Стојаноска, Кристина
Стојкоска, Елена
w
Осломеј
Сугарев, Димитар
ie
Сударевиќ, Јадранко ev
Талевски, Николче
Pr
Чешелоска
EB
Чешелоска
Талески, Рубин
W

xxxiv
Танески, Веле
Танурков, Димитар
Тасески, Киро
w
ie
Ташовска, Марија
ev
Тодоровска, Теодора
Pr
Тодоровски, Миле
EB

Тодоровски, Мирко
W

xxxv

Тодороски, Филип
Трајанов, Дејанчо
w
B5-005I-MK Користење термовизиски камери за управување на процесот
електролиза за добивање на катоден бакар
ie
Трајковски, Димитар
домови ev
Трајковски, Мартин
Pr
Трајковски, Христо
EB

Трајкоски, Благој
W
Тројачанец, Борислав
Трпезановски, Љупчо
xxxvi

Фекетија, Роберт
Фучек, Иван
w
Фуштиќ, Вангел
ie
Цветковски, Гога
B4-023R-MK Енергетски преобразувачи како активни филтри
Гога Цветковски ev
Целеска, Маја
Pr
EB
Чаушевски, Антон
Дрим
W

Павлевски
Чело, Мариалис
xxxvii

Чешелкоска, Весна
Спировски
Чешелоска, Весна
w
Чешелоска
ie
Чешелоска
Чингоски, Влатко
системи
ev

Pr
Чогеља, Горан
EB

Чундева Блајер, Марија
W
D1-132R-MK Преглед на современи мерни техники за карактеризација на магнетни

материјали
Марија Чундева Блајер
Чундева, Снежана
xxxviii
Џемали, Мариела
Шарко, Генци
w
Шахпаски, Ванчо
ie
Шимуновиќ, Срѓан
ev
Шоаринејд, Сеид
Pr
Штамбак, Бруно
EB
W
xxxix
LIST OF PAPERS
SC A1 ROTATING ELECTRICAL MACHINES
A1-040R-MK Possibilities for Reduction of Power Losses in Electric Motor Drives in Open
Pit Mines in REK Bitola
Mile Todorovski, Slobodan Mirchevski, Dragan Vidanovski
A1-041R-MK Power Factor Correction in Supply Networks in Open Pit Mines
Dragan Vidanovski, Slobodan Mirchevski, Mile Todorovski
A1-060R-MK Increasing of the Energy Efficiency of the Water Supply Systems
w
Slavica Kostadinova, Ace Panev, Vlatko Cingoski
A1-063R-MK Premium Efficient Transnorm TN Induction Motors
Kosta Papasterevski, Vlatko Cingoski
A1-064R-MK Comparison and Selection of Wind Generators for Wind Field Model with
ie
Known Site Conditions
Maja Celeska, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski, Vladimir Dimcev
A1-067R-MK Analysis of Synchronous Generator Efficiency in SHPP Jablanica Using PQ
Diagram ev
Dejan Pejovski, Krste Najdenkoski, Marija Ilieva
A1-082R-MK Elektromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Cage Rotor
Utilizing Finite Element Method
Nikolce Talevski, Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski, Vesna
Cheshelkoska
Pr
A1-085R-MK Calculating the Parameters of the Three Phase Induction Motor with a Double
Cage Rotor Through the Three Dimensional Magnetic Field Calculation
Blagoja Arapinoski, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska, Mile Spirovski
A1-102R-EN Refurbishment of Generators and Excitation Systems and Application of the
Most Recent Monitoring Systems in Hydro Power Plants
Jadranko Sudarević, Mario Brčić, Igor Bartulović, Andrijana Kapović
EB
A1-051I-MK Exploitation and Maintenance of Induction Motor Using a Frequency

Regulator to Improve Energy Efficiency
Dejancho Trajanov, Igor Ristov, Jovan Evtimov
A1-058I-MK Condition od 6 kV High Voltage Synchronous Motor Insulation System with
Power of 5000 HP in Copper Mine Bucim
W
Tane Petrov, Borche Jovanov, Sande Stoichkov

A1-069I-MK News in Area of Large Electric Motors in CIGRE SC A1
Slobodan Mirchevski, Dragan Vidanovski
A1-081I-MK Classic Calculation of Three Phase Induction Motor whit Rotor Cage
Cheshelkoska
xl
SC A2 TRANSFORMERS
A2-042R-MK Management of Power Transformers Operation from the Aspect of Power

Losses
Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic
A2-043R-EN Comparison of 2D and 3D Calculation Results of Force Densities and Impact
on the Short Circuit Withstand Capability of a Power Transformer
Franjo Kelemen, Goran Plišić
A2-086R-MK Transformer Magnetic Core Losses Accurate Determination in the
Premanufacturing Phase
Mihail Digalovski, Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski
w
A2-026I-MK Additional Losses in Regulating Winding at Medium Power Autotransformers
with Inductive On Load Tap Changer
Zan Kiparizoski
ie
SC A3 HIGH VOLTAGE EQUIPMENT
A3-055R-MK Management and Leadership Skills in Electric Power Projects

Zorica Saplamaeva, Vangel Fustic
ev
A3-077I-MK New High Voltage Circuit Breaker in Accordance with Modern Tendencies for
Environmental Protection
Robert Feketija, Robe Robeski, Violeta Popova
A3-138I-MK Management Concept of Cascade Hydro Power Plants
Maja Jovanova
Pr
SC B1 INSULATED CABLES
B1-009R-MK Electrical Parameters Calculation of XLPE Cables with MATLAB

power_cableparam
Metodija Atanasovski, Nikolce Acevski, Blagoja Stevanovski
EB
B1-083R-MK Transferred Potentials Analysis in the 6 kV Cable Network of the Mine

Oslomej
Nikola Acevski, Mile Spirovski, Elena Stojkoska, Aleksandar Acevski
SC B2 OVERHEAD LINES
W
B2-012R-MK Transferred Potentials Analysis in the Grounding System of Overhead Line

Nikolche Acevski, Metodija Atanasovski, Blagoja Stevanoski, Aleksandar Acevski
B2-037R-MK Tree Trimming and Overhead Power Distribution Lines in Republic of
Macedonia Best Practice Analysis and Possibilities for Improvement
Stojan Markov
B2-068R-MK Technical Solution to Repair the Damaged Part of 10 kV Power Line Debar -
Kosovrasti
Kiro Taseski, Oliver Mirchevski, Vele Taneski
B2-074R-MK Temporary Technical Solution to Repair the Damaged Part of a Double Circuit
110 kV Power Line Skopje 4 - Drachevo
Kiro Taseski, Branko Minov
xli
B2-115R-MK Compensation of Reactive Power in Long Unloaded Combined Power Lines in

Distribution MV Networks
Mile Spirovski, Hristo Trajkovski, Nikolce Acevski, Natasa Mojsoska
B2-048I-MK Impact and Benefits of Remote Controlled Devices on Distribution Grid
Recovering Processes
Mile Dabeski
B2-147I-MK Application for Electronic Evidence of Data from Inspections of MV Overhead
Lines
Aleksandra Arsovska, Dimitar Sugarev
SC B3 SUBSTATIONS
w
B3-027R-MK Security and Safety in High Voltage Energy Plants
Dimitar Arsov, Atanas Iliev
B3-107R-MK Advanced Electrical Substations Technologies for Smart Grids Support
ie
Atanas Iliev, Angela Gjeorgievska
B3-110R-MK Educational Software for Studying the Forces on the Parallel Conductors
under Short Circuit
B3-020I-MK
ev
Atanas Iliev, Martin Trajkovski, Teodora Todorovska
Revitalization of Plant for Crushing Coal in OM Suvodol REK Bitola
Tome Kuzmanovski, Zdravko Jeliskovski, Jove Gjorgijevski
B3-076I-MK Analysis of the Advantages of the Hybrid High Voltage Transformer Stations
Bruno Stambak, Robe Robeski, Violeta Popova
Pr
B3-112I-MK Implementation of Standardized Solutions in Designing of Typical and
Adapted Distribution Substations 10(20)/0,4 kV
Mile Spirovski, Hristo Trajkovski, Nikolce Acevski, Blagoja Arapinoski
SC B4 HVDC AND POWER ELECTRONICS

EB
B4-023R-MK Power Converters as Active Filters

Goga Cvetkovski
B4-097R-MK Improvement of Induction Motor Control in Sanitary Water Pump Station
Dancho Smilevski, Goga Cvetkovski
B4-174R-MK Power Factor Correction at Time Variant Load in Presence of Distortions
W
Iljas Iljazi, Zlatko Nikolovski, Mile Markovich, Zlatko Krstevski, Alajdin Abazi
B4-021I-MK Using of Variable Frequency Drives for Improving Energy Efficiency in Process
for Obtaining of Cathode Copper
Igor Ristov
SC B5 PROTECTION AND AUTOMATION
B5-006R-MK The Use of Negative and Zero Sequence Directional Elements in Protective
Relays with Regard on directionality setting in Protection Relay SEL 411L
Kiril Kolarovski, Todor Angjusev
xlii
B5-018R-MK Development of Metrology Infrastructure for Electrical Energy and Power in

the Republic of Macedonia
Bojan Iliev, Marija Cundeva Blajer
B5-065R-MK Assessment of the Best Weibull Parameters with Statistical Distribution
Methods for Wind Energy Density
Maja Celeska, Vladimir Dimcev, Vlatko Stoilkov, Krste Najdenkoski
B5-071R-EN The Azerbaijani Experiences in Digital Substation Deployment How Process
Bus and IEC 61850 Addresses Utility Requirements
Saeid Shoarinejad, Jorge Seco, Jorge Cardenas
B5-005I-MK Using of Thermal Camera for Management Process Electrolysis for Obtaining
w
of Cathode Copper
Dejancho Trajanov
B5-025I-MK Intentional Remote Destructive Impacts on the Systems of Relay Protection
and Cyber Security
ie
Zorancho Mitev, Stefche Stefanovski, Toni Atanasov, Goran Andonovski
B5-061I-MK Effect of Ferroresonace Occurance with Ground Fault in 6 kV Power System of
Copper Mine Bucim and Reaction of Relay Protection
Dejan Krstev, Tane Petrov
ev
B5-131I-MK Optical Instrument Transformers
Andrej Stankovski, Vladimir Dimchev
SC C1 SYSTEM DEVELOPMENT AND ECONOMICS

Pr
C1-022R-EN The Static Methods for Voltage Stability Comparative Assessment: Case Study
Albanian Power System
Marjela Qemali, Rajmonda Bualoti, Marialis Çelo, Mariglen Gjergji
C1-124R-MK Benefits of Building a New HPP Globocica 2 in the Hydro Power System Crn
Drim
Anton Causevski, Sofija Nikolova Poceva, Predrag Popovski, Ljupco Petkovski, Toni
EB
Markoski
C1-125R-MK Energetic Use of Water Transfer from Vardar River in the Power Plants on
Treska River through Tunnel Tenovo - Kozjak
Anton Causevski, Sofija Nikolova Poceva, Ljupco Petkovski, Vlatko Pavlevski
C1-153R-MK Energetic Benefits of New Investment Projects in the Hydropower Systems in
Macedonia
W
Anton Caushevski, Tome Boshevski, Sofija Nikolova Poceva

C1-158R-MK Energy Efficiency by Night with Heat Accumulator in CCHPP Zelezara
Duško Vilarov, Špresa Durguti
SC C2 SYSTEM OPERATION AND CONTROL
C2-053R-MK Influence of Wind Farm on Optimal Work of Classical Power Plants

Kristina Stojanoska, Marija Smokvarska, Liljana Bogoevska Mirchevski
C2-062R-MK Distributed Control for Optimal Economic Dispatch of Power Generators
Igor Stojanovski, Filip Todoroski
xliii
C2-075R-MK Analysis of the Power System with Software Tools MAED and MESSAGE
Elena Achkoska, Elizabeta S Atanasova
C2-090R-MK Providing Additional Ancillary Services for Macedonian Electric Power
System from TPP in REK Bitola
Vlatko Cingoski, Dimitar Tanurkov, Emil Jovanovski, Kosta Papasterevski
C2-096R-MK Optimal Power Flow Problem in Electric Power Systems
Monika Laboska, Aleksandra Krkoleva Mateska
C2-106R-EN Magnetic Amplifier - An Old Principle for New Applications in EPS
Aleksandar Dimitrovski, Zhi Li, Burak Ozpineci
w
C2-148R-MK Communication Between Software Systems for Management of Electricity
Distribution Networks
Jakim Ristovski, Vlatko Manev, Goran Manevski, Riste Stojanov
C2-151R-MK Using the Simulation Mode in SCADA System
ie
Marija Merdzanovska, Dimitar Bishkoski, Vlatko Manev
C2-152R-MK Managing the Planned und Unplanned Activities in SCADA System
Marija Merdzanovska, Vlatko Manev, Dimitar Bishkoski, Riste Stojanov, Goran
Manevski ev
C2-165R-MK Accounting Process in D+1 in the National Dispatching Centre
Izabela Netkova, Daniela Gavriloska Jovkovska, Branka Vasikj, Sinisa Spasov
C2-139I-MK Analysys of Outages in 110 kV Transmision Network in Ohrid and Struga
Region and Possibility HPP Spilje to Work in Island Operation
Vancho Shahpaski, Nikola Pangovski
Pr
SC C3 SYSTEM ENVIRONMENTAL PERFORMANCE
C3-172R-MK Comparative Analysis of the Number and Types of Lightning Conductors for
Early Detection Installed in Republic of Macedonia
Petre Risteski, Vladimir Dimchev, Vladimir Mitrevski
EB
C3-173R-MK Modular Lightning Arrester Veda Total

Petre Risteski, Vladimir Dimchev
SC C4 SYSTEM TECHNICAL PERFORMANCE
C4-002R-MK Iterative Optimization Algorithm for Total Transfer Capacity Calculation with
Consideration of Reactive Power Flow
W
Jordancho Angelov, Rubin Taleski

C4-013R-MK Reduction of Losses and Total Harmonic Distortion in Distribution Networks
with Different Load Models by Placing Shunt Capacitors using Penalty Free
Genetic Algorithm
Jovica Vuletic, Mirko Todorovski
C4-014R-MK Optimal Placement of Converter Coupled Dispersed Generation in
Distribution Systems using Clustering Based Optimization
C4-016R-MK Metods for Improvment of the Transient Parameters in Capacitor Batteries
Branko Nadzinski
xliv
C4-029R-MK Asymmetrical and Faulted Regimes in Four Wire Systems using Matlab
Simulink
Borislav Trojacanec, Risto Ackovski, Mirko Todorovski
C4-032R-MK Transient States During Step by Step Switching of Capacitor Bateries in an
Electric Arc Furnace
Branko Nadzinski
C4-033R-MK Circle Diagram for Electrical Arc Furnace in Makstil
Branko Nadzinski
C4-046R-MK Statistical Analysis of Hydrological Inflows as Bases for HPP Energy and
Economy Project Evaluation
w
Goce Bozinovski, Atanas Iliev
C4-056R-MK An Enhanced Model of Two Exponential Functions for Lightning Current
Simulation
Dragoslav Rajichikj, Mirko Todorovski
ie
C4-114R-EN Parareal Approach to Parallel EPS Dynamic Simulation
Aleksandar Dimitrovski, Srđan Šimunović, Gurunath Gurrala
C4-119R-MK Techno Economic Analysis of the Effects of Installed Frequency Regulator of
ev
the System for Cooling the Aggregates in HPP Spilje
Goce Bozinovski, Zoran Manojlovic, Evzija Destanoski, Ibrahim Lala
C4-128R-EN CIGRE/CIRED/IEEE Working Group C4.24 - Power Quality and EMC Issues
Associated with Future Electricity Networks - Status Report
Math Bollen, Snezana Cundeva
Pr
SC C5 ELECTRICITY MARKETS AND REGULATION
C5-007R-MK Management of Production Production Price and Challenges of TPP Oslomej

Imer Zenku
C5-038R-EN Ancilliary Services and Imbalance Netting Study in the Albanian and Kosovan
Power Systems
EB
Eni Saqe, Marialis Çelo, Mariela Qemali

C5-120R-MK The Impact of the Purchased Electricity Generated by the Preferential
Producers on the Electricity Price for the Customers in the Republic of
Macedonia
Natasha Veljanovska, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova, Dimitar Petrov, Svetlana
W
Janevska
C5-121R-MK Effects from Liberalization of Electricity Market in Republic of Macedonia
Marko Bislimoski, Natasha Veljanovska, Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kushtrim
Ramadani
C5-122R-MK Effect from Abolishing of Daily Low Tariff to Daily Power Diagram and Total
Costs of Energy Power System in Republic of Macedonia
Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Vidan Kulevski, Svetlana Janevska, Elena
Markova Velinova
xlv
C5-123R-MK Improvement of the Manner and Conditions of Distribution Grid Connection

According to the Grid Code for Distribution of Electricity
Elizabeta Arsova, Marko Bislimoski, Natasha Veljanovska, Elena Markova Velinova,
Kushtrim Ramadani
C5-130R-MK Analysis of Opportunities for Smart Metering Applications as a Precondition
for Smart Grids
Merita Dema, Aleksandra Krkoleva Mateska, Petar Krstevski, Vesna Borozan
C5-154R-MK Investigation of Models for Power Exchange in Republic of Macedonia
Petar Krstevski, Vesna Borozan, Aleksandra Krkoleva Mateska, Jordanco Angelov,
Rubin Taleski
w
C5-155R-MK Research on the Possibilities for Establishing a Regional Power Exchange
Aleksandra Krkoleva Mateska, Petar Krstevski, Vesna Borozan, Jordancho Angelov,
Rubin Taleski
C5-170R-MK Responsibilities and Market Functions of a Contemporary Distribution System
ie
Operator
Aleksandra Dejkoska, Elena Kolevska, Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva
Mateska, Vesna Borozan
SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED GENERATION

ev
C6-001R-MK Overcurrent Protection Analysis of Distribution Feeders with Dispersed
Generation
Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski
C6-003R-MK On One Formula in Changes and Supplements in Network Rules for Electricity
Pr
Distribution
Dragoslav Rajichikj
C6-008R-MK The Dams as Possible Locations for Photovoltaic Power Plants
Dimitri Jankoski
C6-010R-MK Hybrid System for a Green House Power Supply with a Biogas Plant and a
Photovoltaic Generator
EB
Vladimir Najdovski, Dimitar Dimitrov

C6-035R-EN Smart Metering Applications Necessity in Distribution Meter Management
System of the Albanian Power System OSHEE
Genci Sharko, Anni Dasho, Raimonda Buhaljoti
C6-047R-MK New Calculation Method for Energy Loss Allocation in RDN without Dispersed
W
Generation
Ljupco Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Tomce Mijovski
C6-049R-MK Integrated Volt Var Control in Distribution Systems
Marija Tashovska, Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Oliver Mirchevski,
Vlatko Manev, Vesna Borozan
C6-079R-EN The Impact of Small Hydropower Plant on the Voltage Profile at Distributed
System
Astrit Bardhi, Myrteza Braneshi
xlvi
C6-092R-MK Application of a Photovoltaic System in Households with Net Metering Billing

Mechanism
Dimitar Dimitrov, Goran Cogelja
C6-098R-MK Biogas Power Plant with Capacity of 2 MW in Logovardi from Project to
Realization
Natasa Mojsoska, Mile Spirovski
C6-109R-MK Branch and Node Numbering Algorithms for Radial Distribution Networks
Ljuben Ilioski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Petar Krstevski, Vesna Borozan
C6-136R-EN Power Loss and Voltage Conditions Analysis in a Distribution Feeder with
more Dispersed Generators
w
Stefani Geleva, Dimitar Dimitrov
C6-143R-MK Algorithm for Determination of Maximal Active Power of Customer on Low
Voltage Grid
Vlatko Manev, Kiro Milevski, Riste Stojanov, Goran Manevski
ie
SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST TECHNIQUES
D1-036R-MK Realization and Verification of a Virtual Instrument for Loss Tangent

Measurement
ev
Bodan Velkovski, Zhivko Kokolanski
D1-057R-MK Examination of Electrical Conductors by Using X-Ray Fluorescence
Zivko Kokolanski, Mare Srbinovska, Vladimir Dimcev
D1-132R-MK Review of Modern Measurement Techniques for Characterization of Magnetic
Pr
Materials
Marija Cundeva Blajer
D1-175R-MK New Concepts of Titanium Dioxide Mesoporous Films for Dye Sensitized Solar
Cells
Hristina Spasevska, Tanja Ivanovska, Giampiero Ruani
D1-135I-EN Development of Virtual Instrument for Power Quality Measurements
EB
Stefan Agovski, Vladimir Dimchev, Zhivko Kokolanski
SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND TELECOMMUNICATION
D2-034R-EN Albanian Power Distribution OSHEE Billing System Interface with Banking
System
W
Anni Dasho, Genci Sharko, Indrit Baholli, Erdet Kellici

D2-073R-MK Coping with CD and PMD in Fiber Optic Transport Networks
Blagoj Trajkoski, Borislav Popovski
D2-103R-MK Application of Programmable Logic Controllers in Smart Homes
Dimitar Trajkovski, Aleksandra Krkoleva Mateska
D2-126R-EN Information System Supporting Local Issuing Office Business Processes
Ivan Fućek, Boris Golub, Nela Bilčar, Đordana Miličić
D2-134I-MK Functional Unbundling between MEPSO and EVN Macedonia and ELEM
Anton Petrovski
W
EB
Pr
ev
ie
w
xlvii
xlviii
INDEX OF AUTHORS
Abazi, Alajdin
Acevski, Aleksandar
Oslomej
w
Acevski, Nikola
ie
Oslomej
Acevski, Nikolce
ev
power_cableparam
Pr
Acevski, Nikolche
EB

Achkoska, Elena
Ackovski, Risto
W
Simulink
Agovski, Stefan
Andonovski, Goran
and Cyber Security
xlix
Angelov, Jordancho
Rubin Taleski
Angelov, Jordanco
w
Rubin Taleski
Angjusev, Todor
ie
Arapinoski, Blagoja
ev
Cheshelkoska
Pr
Cheshelkoska
EB

Arsov, Dimitar
Arsova, Elizabeta
W

Macedonia
Janevska
Ramadani
l

Kushtrim Ramadani
Arsovska, Aleksandra
Lines
Atanasov, Toni
w
and Cyber Security
Atanasovski, Metodija
ie
power_cableparam
ev
Generation
Pr
Generation
Baholli, Indrit
System
EB
Bardhi, Astrit
System
W
Bartulović, Igor
Bilčar, Nela
Bishkoski, Dimitar
li

Manevski
Bislimoski, Marko
Macedonia
Janevska
w
Ramadani
ie
Markova Velinova
ev
Kushtrim Ramadani
Bogoevska Mirchevski, Liljana
Pr
Bollen, Math
Borozan, Vesna
EB

for Smart Grids
Rubin Taleski
W

Rubin Taleski
Operator
lii
Boshevski, Tome
Macedonia
Bozinovski, Goce
w
ie
Braneshi, Myrteza
System
ev
Brčić, Mario
Pr
Bualoti, Rajmonda
Buhaljoti, Raimonda
EB

Bukvic, Milos
Losses
W
Cardenas, Jorge
Causevski, Anton
Drim
Markoski
liii
Caushevski, Anton
Macedonia
Celeska, Maja
w
ie
Çelo, Marialis
ev
Power Systems
Ceselkoska, Vesna
Pr
Cheshelkoska, Vesna
EB

Cheshelkoska
Cheshelkoska
W
Cingoski, Vlatko
liv
Cogelja, Goran
Mechanism
Cundeva Blajer, Marija
D1-132R-MK Review of Modern Measurement Techniques for Characterization of Magnetic
Materials
w
Marija Cundeva Blajer
Cundeva, Snezana
ie
Cvetkovski, Goga
B4-023R-MK Power Converters as Active Filters
ev
Goga Cvetkovski
Dabeski, Mile
Pr
B2-048I-MK Impact and Benefits of Remote Controlled Devices on Distribution Grid
Recovering Processes
Mile Dabeski
Dasho, Anni
EB

System
Dejkoska, Aleksandra
W

Operator
Dema, Merita
for Smart Grids
lv
Destanoski, Evzija
Digalovski, Mihail
Losses
w
Dimcev, Vladimir
ie
ev
Dimchev, Vladimir
Pr
EB

Dimitrov, Dimitar
W
Mechanism
lvi
Dimitrovski, Aleksandar
Durguti, Špresa
Evtimov, Jovan
w
Feketija, Robert
ie
Fućek, Ivan
D2-126R-EN
ev
Information System Supporting Local Issuing Office Business Processes
Fustic, Vangel
Pr
Gavriloska Jovkovska, Daniela
Geleva, Stefani
EB
Gjeorgievska, Angela
W

Gjergji, Mariglen
Gjorgijevski, Jove
B3-020I-MK Revitalization of Plant for Crushing Coal in OM Suvodol REK Bitola
lvii
Golub, Boris
Gurrala, Gurunath
Iliev, Atanas
w
under Short Circuit
ie
ev
Iliev, Bojan
Pr
Ilieva, Marija
Diagram
Ilioski, Ljuben
EB
Iljazi, Iljas
W
Ivanovska, Tanja
Cells
Janevska, Svetlana
Macedonia
Janevska
lviii
Markova Velinova
Jankoski, Dimitri
C6-008R-MK The Dams as Possible Locations for Photovoltaic Power Plants
Dimitri Jankoski
Jeliskovski, Zdravko
w
Jovanov, Borche
ie
Jovanova, Maja
A3-138I-MK Management Concept of Cascade Hydro Power Plants
Maja Jovanova ev
Jovanovski, Emil
Pr
Kapović, Andrijana
Kelemen, Franjo
EB

Kellici, Erdet
System
W

Kiparizoski, Zan
A2-026I-MK Additional Losses in Regulating Winding at Medium Power Autotransformers
with Inductive On Load Tap Changer
Zan Kiparizoski
Kokolanski, Zhivko
Measurement
lix

Kokolanski, Zivko
Kolarovski, Kiril
w
Kolevska, Elena
Operator
ie
Kostadinova, Slavica
ev
Krkoleva Mateska, Aleksandra
Pr
for Smart Grids
Rubin Taleski
EB

Rubin Taleski
Operator
W

lx
Krstev, Dejan
Krstevski, Petar
for Smart Grids
w
Rubin Taleski
Rubin Taleski
ie
Operator
Mateska, Vesna Borozan ev
Pr
Krstevski, Zlatko
Kulevski, Vidan
EB

Ramadani
W
Markova Velinova
Kuzmanovski, Tome
Laboska, Monika
lxi
Lala, Ibrahim
Li, Zhi
Manev, Vlatko
w
ie
Manevski
ev
Voltage Grid
Pr
Manevski, Goran
EB

Manevski
Voltage Grid
W
Manojlovic, Zoran
Markoski, Toni
Drim
Markoski
lxii
Markov, Stojan
B2-037R-MK Tree Trimming and Overhead Power Distribution Lines in Republic of
Macedonia Best Practice Analysis and Possibilities for Improvement
Stojan Markov
Markova Velinova, Elena
Markova Velinova
w
Kushtrim Ramadani
Markovich, Mile
ie
Merdzanovska, Marija ev
Manevski
Pr
Mijovski, Tomce
Generation
Milevski, Kiro
EB

Voltage Grid
Miličić, Đordana
W

Minov, Branko
Mirchevski, Oliver
Kosovrasti
lxiii

Mirchevski, Slobodan
w
Mitev, Zorancho
ie
and Cyber Security
Mitrevski, Vladimir
ev
Mojsoska, Natasa
Pr
Realization
Nadzinski, Branko
EB
C4-016R-MK Metods for Improvment of the Transient Parameters in Capacitor Batteries

Branko Nadzinski
C4-032R-MK Transient States During Step by Step Switching of Capacitor Bateries in an
Electric Arc Furnace
Branko Nadzinski
W
C4-033R-MK Circle Diagram for Electrical Arc Furnace in Makstil

Branko Nadzinski
Najdenkoski, Krste
Diagram
lxiv

Losses
Najdovski, Vladimir
w
ie
Netkova, Izabela
Nikolova Poceva, Sofija ev
Drim
Markoski
Pr
Macedonia
EB
Nikolovski, Zlatko
Ozpineci, Burak
W

Panev, Ace
Pangovski, Nikola
lxv
Papasterevski, Kosta
Pavlevski, Vlatko
w
Pejovski, Dejan
Diagram
ie
Petkovski, Ljupco
Drim ev
Markoski
Pr
Petrov, Dimitar
Macedonia
Janevska
EB
Markova Velinova
Petrov, Tane
W

Petrovski, Anton
D2-134I-MK Functional Unbundling between MEPSO and EVN Macedonia and ELEM
Anton Petrovski
lxvi
Plišić, Goran
Popnikolova Radevska, Mirka
Cheshelkoska
w
ie
Cheshelkoska
Popova, Violeta
B3-076I-MK
ev
Analysis of the Advantages of the Hybrid High Voltage Transformer Stations
Popovski, Borislav
Pr
Popovski, Predrag
Drim
EB
Markoski
Qemali, Mariela
Power Systems
W
Qemali, Marjela
Rafajlovski, Goran
Losses
lxvii

Rajichikj, Dragoslav
Simulation
C6-003R-MK On One Formula in Changes and Supplements in Network Rules for Electricity
Distribution
Dragoslav Rajichikj
w
Ramadani, Kushtrim
Ramadani
ie
Kushtrim Ramadani
Risteski, Petre
ev
Pr
Ristov, Igor
EB
B4-021I-MK Using of Variable Frequency Drives for Improving Energy Efficiency in Process
for Obtaining of Cathode Copper
Igor Ristov
Ristovski, Jakim
W
Robeski, Robe
Losses
lxviii
Ruani, Giampiero
Cells
S Atanasova, Elizabeta
w
Saplamaeva, Zorica
ie
Saqe, Eni
Power Systems
Seco, Jorge
B5-071R-EN
ev
The Azerbaijani Experiences in Digital Substation Deployment How Process
Shahpaski, Vancho
Pr
Sharko, Genci
EB

System
W
Shoarinejad, Saeid
Šimunović, Srđan
Smilevski, Dancho
lxix
Smokvarska, Marija
Spasevska, Hristina
Cells
Spasov, Sinisa
w
Spirovski, Mile
ie
Oslomej
ev
Pr
Realization
Srbinovska, Mare
EB

Stambak, Bruno
W
Stankovski, Andrej
Stefanovski, Stefche
and Cyber Security
lxx
Stevanoski, Blagoja
Stevanovski, Blagoja
power_cableparam
Stoichkov, Sande
w
Stoilkov, Vlatko
ie
ev
Stojanoska, Kristina
Pr
Stojanov, Riste
EB
Manevski
Voltage Grid
Stojanovski, Igor
W

Stojkoska, Elena
Oslomej
Sudarević, Jadranko
lxxi
Sugarev, Dimitar
Lines
Taleski, Rubin
w
Rubin Taleski
Rubin Taleski
ie
Talevski, Nikolce
A1-081I-MK
ev
Cheshelkoska
Classic Calculation of Three Phase Induction Motor whit Rotor Cage
Cheshelkoska
Pr
Taneski, Vele
Kosovrasti
Tanurkov, Dimitar
EB

Taseski, Kiro
Kosovrasti
W

Tashovska, Marija
lxxii
Todoroski, Filip
Todorovska, Teodora
under Short Circuit
Todorovski, Mile
w
ie
Todorovski, Mirko
Genetic Algorithm ev
Pr
Simulink
Simulation
EB
Trajanov, Dejancho
B5-005I-MK Using of Thermal Camera for Management Process Electrolysis for Obtaining
of Cathode Copper
W
Dejancho Trajanov
Trajkoski, Blagoj
Trajkovski, Dimitar
lxxiii
Trajkovski, Hristo
Trajkovski, Martin
under Short Circuit
w
Trojacanec, Borislav
Simulink
ie
Trpezanovski, Ljupco
ev
Generation
Generation
Pr
Vasikj, Branka
Veljanovska, Natasha
EB

Macedonia
Janevska
W
Ramadani
Kushtrim Ramadani
Velkovski, Bodan
Measurement
lxxiv
Vidanovski, Dragan
Vilarov, Duško
w
Vuletic, Jovica
ie
Genetic Algorithm
ev
Zenku, Imer
C5-007R-MK Management of Production Production Price and Challenges of TPP Oslomej
Imer Zenku
Pr
EB
W
Охрид, 27 − 29 септември
w
ie
ev
СТК A1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ
Pr
Претседател
Влатко Стоилков
EB
Секретар
Маја Целеска
W
w
ie
ev
СТК A1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ
Pr
Влатко Стоилков
EB
Секретар
Маја Целеска
W
9. CONFERENCE
Ohrid, September 27 − 29
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vlatko Stoilkov
EB
Secretary
Vlatko Stoilkov
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vlatko Stoilkov
EB
Secretary
Vlatko Stoilkov
W
Охрид, 27 − 29 септември 2015
Миле Тодоровски
АД „ЕЛЕМ“ подружница РЕК „Битола“, Битола
Слободан Мирчевски
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, ФЕИТ Скопје
Драган Видановски
w
МОЖНОСТИ ЗА НАМАЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ ВО ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ

ПОГОНИ НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ВО ПЕ „РУДНИЦИ“ ВО РЕК „БИТОЛА“
ie
КУСА СОДРЖИНА
Транспортерите во ПЕ „Рудници“ со својата инсталирана моќност од 30,700 [kW]
заземаат значаен дел во вкупната потрошувачка на електрична енергија во РЕК „БИТОЛА“.
ev
Секој процент на намалување на загубите ќе придонесе во зголемување на енергетската
ефикасност на транспортерите а со тоа и намалување на емисијата на СО2 Транспортерите во
ПЕ „Рудници“ се со гумени ленти и имаат по два погонски барабани. Како погонско стредство
за задвижување на погонските барабани, се користат 6 [kV] асинхрони мотори со намотан и
кафезен ротор. Електромоторите се со моќности од 400 и 500 [kW]. Пуштањето во работа на
електромоторите се врши со воведување на дополнителен омски отпор во роторскиот круг на
Pr
моторот, со софтстартери и хидроспојки.
Во трудот ќе биде анализирана работата на транспортерите од аспект на часовен
капацитет и инсталиран капацитет на системот со цел да се согледа факторот на моќност на
електромоторниот погон. Во трудот ќе се осврнeмe на динамиката на работа на
среднонапонските електромотори со акцентирање на бројот на часови на работа со номионален
товар, видот на товарот при пуштањето во работата, динамички режим на работа и кочење на
транспортерот без товар и при променливо оптоварување на транспортерот.
EB
Иако до неодамна се сметаше дека транспортерите се со константен товар и кај нив

динамички режим на работа имаме само во задвижување и запирање на транспортерот.
Меѓутоа со промена на товарот по должината на транспортерот и честата работа со многу
помал капацитет од номиналниот се наметнува потребата од регулиран погон со цел да се
прилагоди брзината на транспортерот со количината на материјалот по транспортерот.
W
Со регулиран погон на транспортерот и зголемување на енергетската ефикасност на

транспортниот систем значително би се намалиле загуби и абењето во вртливите делови и на
гумената лента.
Клучни зборови: Транспортер, среднонапонски асинхрон мотор со намотан и со кафезен ротор,
софстартер, хидроспојка, меко пуштање, дополнителен омски отпор.
1 ВОВЕД
За производство на електрична енергија (ЕЕ) во трите блока во ПЕ „Термоелектрани“ во
РЕК „Битола“ потребните количества на јаглен се земаат од депонијата на јаглен во ПЕ
„Рудници“. Од рудниците до депонијата ископаниот јаглен од страна на багерите се носи со
помош на транспортери.
A1-040R 1/11
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 2/11
Во површинските копови ПК „Суводол“ и во ПК „ Брод-Гнеотино“ има инсталирана

моќност од околу 60 [MW] меѓутоа едновремената моќност е околу 24 [MW]. Големата
потрошувачка на ЕЕ се должи на потрошувачка на активна, реактивна и реактивна –
дисторзиона енергија. Мерењата на моќност покажуваат дека вкупниот фактор на моќност и
коефициентот на корисно дејство се на многу ниско ниво, што е резултат малиот процент на
користење на современи хардверски и софтверски решенија во електромоторните погони. Само
4,5 % од електромоторните погони се регулирани погони.
Транспортерите во ПЕ „Рудници“ со својата инсталирана моќност од 30,700 [kW]
заземаат значаен дел во вкупната потрошувачка на електрична енергија во РЕК „БИТОЛА“.
Секој процент на намалување на загубите ќе придонесе во зголемување на енергетската
ефикасност на транспортерите а со тоа и намалување на емисијата на СО2 Транспортерите во
ПЕ „Рудници“ се со гумени ленти и со по два погонски барабани. Како погонско стредство за
w
задвижување на погонските барабани се користат среднонапонски 6 [kV] асинхрони мотори со
намотан ротор и 6 [kV] асинхрони мотори со кафезен ротор. Електромоторите се со моќност од
400 и 500 [kW]. Пуштањето во работа на електромоторите се врши со воведување на
дополнителен омски отпор во роторскиот круг на моторот и со софтстартери со хидроспојки.
ie
2 ПРЕГЛЕД НА ПОТРОШУВАЧКАТА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА НА
ЈАГЛЕНОВИОТ СИСТЕМ
По барање на РЕК „Битола“ од страна на техничкиот факултет во Битола е направена
студија [18] за потрошената електрична енергија во ПЕ „Рудници“ за период од 2009 год. до
ev
2010 год. за согледување на потребата за дополнителни уреди за компензација на јаловата
енергија. На следната слика графички се претставени податоците за потрошена активна и
реактивна електрична енергија во рудник „Суводол“ [18], на транспортерите и другите
потрошувач што се напојувани од Т1 во период од 2009 до 2010 година:
Pr
EB
а) за 2009 год. б) за 2010 год.

W
Слика 1 Графици на потрошена активна и реактивна енергија на потрошувачите

WR kWh
cos ϕ1 = = (1)
W +W ( kWh ) + ( kVArh )
2 2 2 2
R Q
А, промената на факторот на моќност, како средна вредност во период од еден месец, за

периодот од февруари – декември за 2009 год. и за 2010 год. е даден на сликата:
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 3/11
а) во 2009 год. б) во 2010 год.
w
Слика 2 Дијаграм на промената на факторот на моќност на потрошувачите
Од презентираните податоци, произлегува дека искористувањето на електричната
енергија на потрошувачите напојувани од трансформатор Т1 во ПЕ „Рудници“ за 2009 година е
нерационално [18]. За рационално користење на електричната енергија, факторот на моќност
ie
треба да е поголем од 0.95 (соѕφ1>0.95).
Врз основа на анализата на потрошената активна и реактивна електрична енергија
произлегува потребата за вклучување на дополнителни компензациони уреди за компензација
на јаловата електрична енергија. ev
Од студијата [18] е произлезен заклучок дека вложените средства во компензација се
враќаат за една до две години и дека за конкретниот случај бидејќи се работи за исклучително
важен објект тие средства се незначителни од аспект на важноста од остварување на
планираниот број на саати во производството на јаглен
3 ПРАЗЕН ÔД – КОЛКУ РАБОТИ СИСТЕМОТ ВО ПРАЗЕН ÔД ИЛИ

Pr
ПОДОПТОВАРЕН
Со цел да се согледа работата на јагленовиот систем за истиот период кога е направена
студијата [18], графички е претставен часовниот капацитет остварен во месеците во 2009 год. и
2010 год. и бројот на работни часови по месеци во истиот период.
EB
W
Слика 3 Дијаграм на часовниот капацитет и работните часови на јагленовиот систем

Како споредба со можниот капацитет, во однос на капацитетот на дробилицата, на
следната слика е прикажан нормираниот капацитет за истиот период.
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 4/11
w
Слика 4 Дијаграм на остварениот процентуален часовен капацитет на јагленовиот
Графичките прикази во горните слики се од податоци што се прибираат од мерната вага
поставена на дробилицата. Како што погоре напоменав за моќноста, и тука постои голема
ie
разлика помеѓу проектираниот часовен капаците (2400 t/h-капацитивна пропустливост на
дробилицата за јаглен [15]) и остварениот часовен капацитет. Од графиците може да се заклучи
дека транспортерите работат со помал капацитет во однос на номиналниот капацитет на
дробилицата, а од друга страна имаме многу часови на работа на системот во однос на
проектираното време на работа од 4000 часа [11].
ev
4 ТРАНСПОРТЕРИ
4.1 Инсталирана моќност
Како пример ќе биде разгледан транспортерот ИТУ2 од јагленовиот систем кој ја има
истата структура од неговата монтажа. Неговата инсталирана моќност е дадена во следната
Pr
табела:
Табела 1 Табеларен приказ на инсталирана и едновремена моќност на транспортот ИТУ2
Систем Погонска Максимална инсталирана Моментална инсталирана

станица моќност ([kW]) моќност ([kW])
Јагленов систем ИТУ2 1200 1200
EB
W
Слика 5 Графички приказ на моќностите на довод на ИТУ2

Ако се спореди инсталираната со моќноста што се користи според горната слика, ќе се
забележи голема разлика P < Pn, транспортерот работи под оптоварен. Од табелата за часовниот
капацитет исто така може да се согледа дека транспортерот работи подоптоварен а со оглед на
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 5/11
исталираната моќност, може да се каже дека транспортерот во поголем дел од работата, работи
во празен ôд.
w
Слика 6 а) Облик на доводната струја, б) Вкупен фактор на моќност на довод на ИТУ2
На слика 7 се претставени статорските струи на моторите М2 и М4, кои се дел од
електромоторниот погон на горниот погонски барабан на транспортерот ИТУ2. Разликата во
ie
оптоварувањето се движи од 5 до 10 [А] , а разликата во оптоварувањето на погонските мотори
на различна погонски барабани се движи и до 15 [А].
Проблемот е поизразен при старт на транспортерот затоа што целиот старт го започнува
само една погонска група, во конкретниов случај, кај транспортерот ИТУ2, погонот М3, кој е и
ev
единствен мотор на тој барабан. Обликот и времетраењето на стартот на моторите М2 и М3 е
претставен на сликата 7б.
Pr
EB
а) б)
Слика 7 Статорски струи - а) стационарна работа на М2 и М4, б) при старт на моторите М2 и М3
на ПС ИТУ2
4.2 Управување
W
Транспортерите во рудникот „Суводол“, после стартувањето работат со постојана

брзина. За задвижување на овие мотори моментално се користи шемата на дополнителна омска
отпорност во ротоскиот круг [12].
4.2.1 Загуби на енергија на ЕМП во стационарен режим на работа
На сликата 27 се претставени загубите во елементите од елетромоторниот погон. Од
енергијата што се зема од мрежа (100 %) во вклучувачката единица на погонот (а) за
напојување на електрониката се троши енергија како топлина (обично 5 %). Моторите во себе
имаат разни внатрешни места за загуба на енергија (b), и ако е споен на системот за пренос (c)
(на пример, редуктор или барабан), тогаш ова доведува до дополнителни загуби во форма на
триење, па обично само 75-80 % од енергијата се испорачува на осовината на електромоторниот
погон. Поголемиот дел од загубите се во вид на топлина [10].
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 6/11
w
Слика 8 Пример на електромоторен погон со загубите во деловите од ЕМП
ie
За да може да се анализира ЕМП, од економски аспект, а истовремено да се процени и
загреаноста на моторот ќе биде потребно да се познаваат загубите во различни режими на
работа. Вкупните загуби на ЕМП, условно можат да се третираат како збир од константни (‫݌‬௖ )
и варијабилни (‫݌‬௩ ) загуби на моќност:
Δp = pc + pv
ev
Вкупните загуби на моќност на моторот можат да се определат и преку познат
коефициент на корисно дејство:
(2)
1 −η
P = P2 ⋅ (3)
η
Pr
1 − ηn
Pn = P2n ⋅ (4)
ηn
со P2 е изразен вистинскиот товар кој од номиналниот товар се разликува за x-пати.
Загубите на енергија кај нерегулираните електромоторни погони коишто во најголем
дел од времето работат во стационарен режим на работа (S1) ќе бидат изразени со:
EB
Az = ΔP ⋅ tr (5)
Az – загуби на енергија, tr – времетраење на работата на моторот
Доколку моторот работи со повремена промена на оптоварувањето тогаш загубите на
енергија ќе изнесуваат:
W
x
Az = ΔP1 ⋅ tr1 + ΔP2 ⋅ tr 2 + ΔP3 ⋅ tr 3 +  ΔPx ⋅ trx = ΔPi ⋅ tri (6)
i =1
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 7/11
4.2.2 Загуби на енергија при впуштање на моторот
w
Слика 9 Акумулирана енергија во период на старт а) стандарден мотор б) мотор со
преспојување на полови(1:2) и в) мотор со фреквенциско регулирана брзинаVSD [16]
Кај асинхроните мотори загубите на енергија при впушање се изразени со следниот
ie
израз:
tp
Ap =  ( pc + pv ) ⋅ dt (7)
0
pv = 3 ⋅ I 12 ⋅ R1 + 3 ⋅ I 2' 2 ⋅ ( R2' + R2d )

'
ev
R2' d - дополнителен отпор во роторскиот круг за впуштање на моторот
(8)
Во случај кога моторот се впушта без товар

Ms = 0 (9)
Pr
  2  R1  s12 − s22  s1 = 1
1 s
R
Ap =  J ⋅ ω02 ⋅  1 + 1'  ⋅ ⋅ = ⋅ ω ⋅
0  + ⋅ (10)
2  s2 = 0
s ds J 1
s2  R2   R2' 
границите на лизгањето на впуштањето се: од s1=1 до s2=0.
Десната страна од решението на интегралот се состои од два члена, од кои првиот ги
претставува загубите во роторот на моторот:
EB
Ј ⋅ ω02
Ap 2 = (11)
2
а вториот ги претставува загубите во статорот:

Ј ⋅ ω02 R1
Ap1 = ⋅ ' (12)
W
2 R2
Од горните изрази за загубите на енергија во роторот, при впуштање на моторот без
товар ( M s = 0 ), произлегува дека загубите на енергија во роторот се еднакви на кинетичката
енергија што се акумулира во замавните маси и не зависи од големината на отпорот, ниту во
роторот ниту во статорот.
Загубите на енергија во статорот се пропорционални на акумулираната кинетичката
енергија, но зависат и од активните отпори во роторскиот и статорскиот круг. Поголемиот
отпор во роторскиот круг придонесува за намалување на загубите во статор, што се објаснува
со намалување на струјата на впуштање.
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 8/11
4.3 Можност за подобрување на енергетската ефикасност на постоечкиот погон

4.3.1 Можност за намалување на напонот за Ms=0
Од претходните анализи може да се предложи транспортерот да работи со смален напон
и намалена брзина со вградување на нови технолошки решенија кои треба да се вклопат во
финансиската конструкција на поврат на инвестицијата и животниот век на рудникот.
4.4 Промена на брзината
Бидејќи во рудникот „Суводол“ како погонски мотори се користат 6 [kV] асинхрони
мотори со намотан ротор, можните начини на промена на брзината се поврзани со промена на
лизгањето (s) на моторот .
4.4.1 Промена на брзината со промена на активниот отпор во роторскот круг на
w
моторот
Електричната шема е иста како шемата за впуштање на асинхроните мотори со намотан
ротор [51], со таа разлика што во овој случај отпорите се димензионираат за продолжителен
режим на работа.
ie
4.4.2 Промена на брзината со импулсно управување со дополнителниот отпор во
роторскот круг на моторот
Лизгањето на асинхрониот мотор со намотан ротор може да се менува со импулсна
промена на дополнителниот отпор во роторот.
ev
Pr
EB
W
Слика 10 Електрична шема на впуштач ECOSS од АББ управуван со ИШМ (PWM) [2]
Во електричната шема од слика 10 главниот дел на системот е модулот од енергетската
електроника. Тој се состои од исправувач, IGBT прекинувач, пригушувачки модул и
управувачката единица. Модулот од енергетската електроника е управуван со импусно
широчинско модулирани (анг. - PWM) сигнали.
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 9/11
4.4.3 Примена на енергетски ефикасни мотори

Гледано на глобално ниво, фактот дека асинхроните мотори трошат од 35% до 40% од
вкупно произведената електрична енергија во светот, со воведување на енергетски ефикасни
мотори има можност за заштеда на електрична енергија од 40÷50 % [1].
4.4.4 Заштеда на енергија со мотори од повисока енергетската класа
Како што се проценува, со користење на мотори со повисока енергетска класа , може да се
очекува 6÷7 % заштеда [3,4,5] во потрошувачка на електрична енергија. Најголем дел од
заштедата се однесува на мотори со моќност од 0,75÷375 [kW], и на слика 11 се прикажани
заштедите на енергија и моќност во (%) од потрошената моќност во номинален режим на
работа на моторите од класа IE2, IE3 и IE4, во споредба со стандардните мотори од енергетска
класа IE1. Врз основа на овие зависности може да биде утврден процентот на намалување на
w
потрошувачката на моќност и енергија при замената (купувањето) на мотори од било која
пониска класа со мотор од повисока енергетската класа, на пример, кога се заменуваат мотори
од IE2 класа со мотори од IE3 класа (Слика 11).
ie
ev
Pr
EB
Слика 11 Заштеда на ЕЕ во % за мотори 0,75-375 [kW]

Годишната заштеда во потрошувачката на електрична енергија се пресметува со
W
користење на изразот:
 100 100 
W1 = ps ⋅ PN  − ⋅ N (13)
 ηB ηA 
W1 – годишна заштеда на енергија, ([kWh] / god)
PN - корисна (механичкa) моќност на моторот ([kW])
ps = Ps / PN - релативно оптоварување
ηB - помала вредност на степенот на корисно дејство, (%)
ηA - поголема вредност на степенот на корисно дејство,(%)
N – вкупни годишни работни сати, ([h]/god)
Врз основа на ралацијата 13 се заклучува дека вредноста на заштедата на електрична
енергија зависи од релативнoтo оптоварување на моторот (ps = Ps / PN), при тоа мора да се има
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 10/11
на ум дека со намалување на товарот под 50÷60 % се намалува вредноста на степенот на

корисно дејство, а со тоа дополнително се намалува заштедата во потрошувачка на електрична
енергија.
5 ЗАКЛУЧОК
Слабата распространетост на погони со регулирана брзина е условено од историскиот
развој. До пред извесно време, пoгони со променлива брзина се користеле само таму каде што
процесните технолози го сметале за многу поволно, дури и апсолутно неопходно, за да
постигнат оптимална регулација на процесот. Во поново време, посебно од 90-тите, оваа слика
се повеќе се менува, и тоа поради постојаното зголемување на цената на енергијата. При тоа
еколошката свест во индустријата и кај населението значително е променета. Енергетски
ефикасните електромоторни погони ја чуваат нашата околина со намалувањето на
w
потрошувачката на фосилни горива. Со употреба на фреквенциски преобразувач со степен на
енергетска ефикасност 98 %, за погон со моќност од 500 [kW] кој се користи во три смени за
временски период од 10 години можна е заштеда на електрична енергија и до 876000 [kWh]. За
споредба, оваа вредност одговара на годишна потрошувачка на електрична енергија на 35
просечни семејства во Германија [1].
ie
Уште од 2005 година во рамките на европската унија со Директивата 2005/32/EC е
пропишано да биде задолжителна примената на мотори од повисока енергетската класа, и тоа
од:
- 16 јуни 2011 година моторите мора да бидат најмалку класа IE2,
ev
- 1 јануари 2015 година моторите со моќност од 0,75÷375 [kW] мора да бидат најмалку
IE3 или IE2 класа и мора да имаат претварачи за регулација на брзината (фреквенција),
- Од 1 јануари 2017 година сите мотори со номиналната моќност од 0,75÷375 [kW] мора
да бидат најмалку класа IE3 класа и мора да имаат претварачи за регулација на брзината
(фреквенција).
Pr
Со користење на ЕМП со фреквенциски преобразувачи можно е да се постигнат
значителни подобрувања во експлоатација. Поради големите погодности што ги овозможува
оваа технологија, во прашањето за употреба на контролни елементи, наведените недостатоци,
како што се:
- загуби во преносот на повеќе барабанскиот погон, високи динамички напрегања при
стартување и кочење, висока потрошувачка на електрична енергија и абење на
EB
гумената лента и вртливите делови во оние периоди на време кога проектиранат

брзина е преголема, повисоки инвестиции и оперативни трошоци поради
предимензионираност и интензивно абење на системот без контрола на брзината
може да се избегнат или поголем дел да се намалат во подолг временски период. Со
користење на фреквенциски регулатори може да се постигне намалување на
трошоците за електрична енергија помеѓу 7 и 24 %. Трошоците за одржување може
да се намалат до 14 % во споредба со транспортери без контрола на брзината во
W
зависност од добиената просечна годишна брзина.

- Систем за детекција на пролизгувањето (само кај погони со фреквенциски
преобразувачи)- работи на принцип на споредување на брзината на погонскиот и на
еден пасивен барабан
- Класичните решенија на погоните, па и со софтстартери, не обезбедуваат можност за
директна контрола на влечната сила, односно на моментот, и кај нив не е можно да
се примени методата на пролизгувањето освен да се исклучи погонот.
Поради својата робусност и ниските трошоци асинхроните мотори со кафезен ротор се
многу попогодни за употреба во рудници. Поради тоа, денес општо применет концепт на
регулиран погон на транспортните ленти е асинхрони мотори со кафезен ротор и фреквенциски
преобразувачи. Во однос на класичните транспортери, транспортерите со погони со асинхрони
мотори и фреквенциски преобразувачи можат да се димензионираат на помала сила на кинење
MAKO CIGRE 2015 A1-040R 11/11
на лентата, помали погонски редуктори, помали барабани, а со тоа и помала носечка

конструкција.
Со преклопување на плановите за животниот век на рудник „Суводол“ и временскиот
период на повраток на средствата што треба да се иинвестират за модернизација на
електромоторните погони на транспортерите, пресечната точка на двата графици ќе го
формираат конечниот одговор. Но, времето кое доаѓа заедно со заклучоците и препораките од
ЕУ за задолжителна примена на енергетски ефикасни погони заради намалување на загубите,
налага да се вклопиме во мозаикот на светската еколошка програма за намалување на
производството на стакленичките гасови и можноста за дополнителни заштеди на електрична
енергија. Поради промената на параметрите во новите рударски проекти [11], а транспортерите
кои се со технолошки решенија од пред 50 години и опрема монтирана од отварањето на
рудникот, ревитализацијата на електромоторните погони се наметнува како нужна. Со
w
техничките решенија за ревитализација на електромоторните погони треба да се
имплементираат варијантите со енергетски ефикасни мотори и енергетски преобразувачи.
6 ЛИТЕРАТУРА
ie
[1] German Electrical and Electronic Manufacturers’ Association (ZVEI)
[2] http://www.abb.com/motors&drives
[3] IEC 60034-30: Efficiency classes of single-speed,three-phase, cage-induction motors (IE Code).
[4] IEC 6034-31 Part 31: Guide for selection and application of energy-efficient motors including variable-
speed applications, 2008. ev
[5] IEEE ST. 112-1991: IEEE Standard Test Procedure for Induction Machines
[6] Improving Motor and Drive System Performance: A Sourcebook for Industry was developed for the U.S.
Department of Energy’s (DOE) Industrial Technologies Program (ITP).
[7] Improving the Penetration of Energy – Efficient Motors and Drives, SAVE, 2000.
[8] STANDARD IEC 34-2, 1972, Part 2: Methods for Determining Losses and Efficiency of Rotating
Pr
Electrical Machines.
[9] STANDARD IEC 60034-2-1, 2008, Part 2: Methodsfor Determining Losses and Efficiency of Rotating
Electrical Machines from tests.
[10] www.carbontrust.co.uk/energy/ Motors and drives/Introducing energy saving opportunities for
business
[11] Главен рударски проект за отварање и експлоатација на јагленот од подинската јагленова серија
(5м.2010г. – Рудкоп,Скопје,- Рударско Геолошки Факултет –Белград)
EB
[12] М. Тодоровски, С. Мирчевски, „МОЖНИ МОДЕРНИЗАЦИИ НА ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ

ПОГОНИ СО АСИНХРОН МОТОР СО НАМОТАН РОТОР НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ВО ПК
„СУВОДОЛ““ МакоСИГРЕ, Охрид од 2 до 4 октомври 2011год.
[13] М. Тодоровски, С. Мирчевски, „ОПИС НА ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ ПОГОНИ НА
ТРАНСПОРТЕРИТЕ ВО ПК „СУВОДОЛ““, МакоСИГРЕ, Охрид од 2 до 4 октомври 2011год.
[14] М. Тодоровски, С. Мирчевски, Д. Видановски, Б. Арапиновски „ ОПИС НА
ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ ПОГОНИ НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ОД ГЛАВНИОТ ТРАНСПОРТЕН
W
СИСТЕМ ЗА ЈАГЛЕН ОД ПК „БРОД-ГНЕОТИНО“ ДО ПК „СУВОДОЛ““, МакоСИГРЕ, Охрид

од 22 до 24 септември 2013год.
[15] РЕК „Битола“ техничка документација - Rudarski institute Bograd, Povrsinski otkop “
Suvodol”transport uglja,knjiga II-1.1.02-2012
[16] С. Мирчевски. Предавања и вежби за предметот Електромоторни погони
[17] Т. Јакимов. Електромоторни погони. Скопје: МЕДИС-информатика, 1994
[18] Технички факултет Битола, Мирка Попниколова Радевска, „Студија за техно-економска анализа
за компензација на реактивна енергија во П.Е. рудник Суводол-Битола, арх. бр.03-449/3 од
18.10.2010 год.
[19] Todorovski M., Vidanovski D., Mircevski S., “Possibilities for Reducing Power Losses of Conveyor
Belt Electric Drives”, PEMC2014, Antalia 2014.
ЕЛЕМ РЕК „Битола“
Миле Тодоровски
w
ЕЛЕМ РЕК „Битола“
ПОПРАВКА НА ФАКТОРОТ НА МОЌНОСТ ВО ЕНЕРГЕТСКИТЕ МРЕЖИ НА

ПЕ „РУДНИЦИ“
ie
Во рамките на РЕК Битола постојат два рудници: Суводол и Брод-Гнеотино.
Енергетската мрежа во ПК Суводол се состои од два енергетски трансформатори со моќност од
ev
31,5 [MVA] и ПК Брод-Гнеотино со еден енергетски трансформатор со моќност од 31,5 [MVA].
Инсталираната моќност за ПЕ Рудници е следнава: 61,293 [MW] за рудник Суводол и 32,234
[MW] за рудник Брод–Гнеотино. Едновремената моќност е: 24,517 [MW] за рудник Суводол и
12,894 [MW] за рудник Брод–Гнеотино. Во моќностите по рударски машини земени се во
предвид и АМ на 0,4 [kV] страна.
Клучни зборови: фактор на моќност, мерење на активната и реактивната моќност, компензација
Pr
на реактивната моќност, пасивни и активни филтри.
1 ВОВЕД
Производствениот капацитет на РЕК „Битола“ во рамките на ЕЛЕМ претставува 75-80%
од вкупното производство на електричната енергија во Р. Македонија. Во изработката на
трудот користени се податоци од мерењата на активната и реактивната моќност и енергија во
текот на 2013 година. Мерењата се отчитани од броилата кои се во сопственост на МЕПСО и
EB
ЕЛЕМ, ги задоволуваат техничките и законските услови за точнoст на мерењата (класа на

точност на броилата, на мерните трансформатори и тн.). При изработката на трудот користени
се и други мерења, технички податоци за топологијата на енергетските мрежи во рудниците
Суводол и Брод-Гнеотино, инсталираната и моменталната моќност при работа на постројките
во рудниците, како и типовите на погони, асинхроните мотори (АМ) и напонските нивоа на кои
се интересни за анализа.
W
За поефикасно комплексната енерететска мрежа ќе ја поделиме на енергетските мрежи

на рудник Суводол и рудник Брод-Гнеотино. Нашето мислење анализата да се фокусира на
компензацијата на средно-напонската мрежа (6 [kV]) затоа што најголемиот процент од
инсталираните моќности се на ова напонско ниво.
2 МЕРЕНИ ВРЕДНОСТИ НА ПОТРОШЕНАТА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО

РУДНИЦИТЕ
Енергетската мрежа во рудникот Суводол се состои од два енергетски трансформатори
со моќност од 31,5 [MVA] и рудникот Брод-Гнеотино со еден енергетски трансформатор со
моќност од и рудникот Брод-Гнеотино со еден енергетски трансформатор со моќност од 31,5
[MVA]. Во следната табела прикажани се исталираната и едновремената моќност во рудниците.
A1-041R 1/10
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 2/10
Табела 1. Приказ на инсталираната и едновремената моќност на рудници
инстали- едновре-
рударска
рана мена Суводол Брод-Гнеотино
машина
моќност моќност
1 SRs 2000-1 3,392 1,357 3,392 1,357
2 ZP 6600-8 1,500 600 1,500 600
3 SRs 2000-2 3,392 1,357 3,392 1,357
4 ZP 6600-18 1,500 600 1,500 600
5 SRs 1300 2,700 1,080 2,700 1,080
6 A2RsB 5500.55 1,375 550 1,375 550
w
7 KU 300 1,810 724 1,810 724
8 BRs 5500 990 396 990 396
9 SRs 630-1 997 399 997 399
10 BRs 1200-1 295 118 295 118
ie
11 SRs 630-2 295 118 295 118
12 SRs 323 820 328 820 328
13 Ars 1400 496 198 496 198
14 Drobilica 3,720 1,488 3,720 1,488
15
16
17
18
SRs 1050
A2RsB 5500.55
BRs 1800
ЕШ 6/45 - 1
2,300
1,375
1,250
2,810
ev 920
550
500
1,124
2,300
1,375
1,250
2,810
920
550
500
1,124
19 ЕШ 6/45 - 2 2,810 1,124 2,810 1,124
Pr
20 ЕШ 6/45 - 3 2,810 1,124 2,810 1,124
21 ЕШ 10 - 1 7,330 2,932 7,330 2,932
22 ЕШ 10 - 2 7,330 2,932 7,330 2,932
23 ЕШ 10 - 3 7,330 2,932 7,330 2,932
24 Пог Ст. Јаглен 8,600 3,440 8,600 3,440
25 Пог. Ст. ПЈС 11,000 4,400 11,000 4,400
EB
26 Пог. ста. ГТС 5,800 2,320 5,800 2,320

27 Пог. Ст. 1БТО 5,000 2,000 5,000 2,000
28 Пог. Ст. 2БТО 4,500 1,800 4,500 1,800
вкупно [MW] 93,527 37,411 61,293 24,517 32,234 12,894
W
Од табелата 1 се гледа моменталната конфигурација на потрошувачи на енергетската

мрежа на рудниците. рудникот Суводол има едновремена моќност од Pedn=24,517 [MW], додека
Брод-Гнеотино има Pedn=12,894 [MW]. Во моќностите по рударски машини земени се во
предвид и АМ на 0,4 [kV] страна.
2.1 Рудник Суводол - отчитани вредности на потрошувачката на електрична енергија
од броила
Во изработката на трудот користени се податоци од мерењата на активната и
реактивната моќност и енергија во текот на 2013 година. Мерењата се отчитани од броилата
кои се во сопственост на МЕПСО и ЕЛЕМ, ги задоволуваат техничките и законските услови за
точнаст на мерењата. Анализата на потрошените моќности во 2013 година за Суводол се
образложени во наредната табела:
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 3/10
Табела 2. Приказ на мерените моќности во Суводол
4_B_BT2_IZV_R
мерно 4_B_BT2_IZV_RUD 4_B_BT2_IZV_RUD 4_B_BT2_IZV_RUD
UDN_1_2_R+_30
место N_1_2_A__001 N_1_2_A+_101 N_1_2_R__201
1
напоен
рудник Суводол DV 149 A рудник Суводол DV 149 A
ДВ
моќно
[MW] [MW] [MVAr] [MVAr]
сти
сума
на
251550,820 0 339484,620 55,180
моќно
сти
w
средна
годиш
на 7,179 0 9,688 2
моќно
ст
ie
Q/P 1,3496
S
422525,292
[MVA]
cos 0,5954
sin 0,8035
ev
Како што може да се види од табелата 2, рудникот Суводол за 2013 година потрошил
повеќе реактивна енергија од активна. Тоа се гледа и од факторот на моќност cosϕ=0,5954.
2.2 Рудник Брод-Гнеотино - отчитани вредности на потрошувачката на електрична
Pr
енергија од броила
Анализата на потрошените моќности во 2013 година за Брод-Гнеотино се образложени
во наредната табела:
Табела 3. Приказ на мерените моќности во Брод-Гнеотино
4_B_BT2_IZV_R
мерно 4_B_BT2_IZV_RU 4_B_BT2_IZV_RUDN 4_B_BT2_IZV_RUD
UDN_2_2_R+_70
место DN_2_2_A__401 _2_2_A+_501 N_2_2_R__601
EB
1
напоен
Рудник Брод-Гнеотино DV 149 B Рудник Брод-Гнеотино DV 149 B
ДВ
Моќно
[MW] [MW] [MVAr] [MVAr]
сти
сума на
W
моќнос 144320,850 0 168930,770 482,300

ти
средна
годишн
а 4,119 0 4,821 14
моќнос
т
Q/P 1,1705 1,1739
S
222184,862 222551,783
[MVA]
cos 0,6496 0,6485
sin 0,7603 0,7612
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 5/10
Во работата на Јагленовиот систем се појавуваат виши хармоници кои се прикажани на

следните слики:
w
ie
ev
Pr
EB
W
a)
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 6/10
w
ie
ev
Pr
EB
W
б)
Слика 3 Изглед на струјните хармоници од 0-31 а) и амплитудите на останатите освен за први
б) за изводот В6
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 8/10
Како што е презентирано на сликите, рудникот Брод-Гнеотино работи со подобар

фактор на моќност одошто рудникот Суводол. Ова првенствено се должи на конфигурацијата
на 6 [kV] мрежа (помали должини на каблови), постоењето на енергетски преобразувачи во
склоп на рударските машини, работа на три рударски машини кои во себе имаат синхрони
мотори (Pinst=1,2 [MW])
3 НАЧИНИ НА КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНАТА МОЌНОСТ ВО

РУДНИЦИТЕ
Освен мерењата потребни се и анализа на товарите во енергетската мрежа, кои би се
симулирале со некој софтверски пакет. Во овој случај ќе го употребиме програмскиот пакет
MatLab Simulink, со што ќе користиме динамичка промена на товарот за изводите за
напојување на рударските машини. Како пример ќе го прикажеме изводот А06 од Брод-
w
Гнеотино, кој ги напојува багерите SRs 2000/1 и SRs 2000/2 со инсталирани моќности од
Pins=6,0 [MW] и Qins=2,0[MVAr] соодветно.
5000
4000
ie
P [MW] Q [MVAr]
3000
2000
1000
0
0 2.7 5.3 8.0 10.7 13.3 16 18.7 21.3 24
ev
Слика 7 Симулирани вредности на P [MW] Q [MVAr] на изводот А06 без вклучена
компензација на реактивната моќност
1
t [h]
0.8
Pr
0.6
PF
0.4
0.2
0
0 3.0 8.0 16.0 24.0
Слика 8 Симулирани вредности на факторот на моќност за изводот А06 без вклучена

EB
Во наредните слики ќе ги прикажеме вредностите на моќностите и факторот на моќност

за компензирана мрежа:
60
P [MW] Q [MVAr]
40
20
W
0
0 2.7 8.0 16.0 24.0
t [h]
Слика 9 Симулирани вредности на P [MW] Q [MVAr] на изводот А06 со вклучена компензација

на реактивната моќност
1
0.5
PF
0
0 2.7 9.0 16.0 24.0
t [h]
Слика 10 Симулирани вредности на факторот на моќност за изводот А06 со вклучена

MAKO CIGRE 2015 A1-041R 9/10
P [MW] Q[MVAr]
2
0
0 2.7 8.0 16.0 24.0
t [h]
Слика 11 Динамички товар PQ за изводот А06

На слика 11 прикажан е динамичкиот товар за изводот А06. Овие податоци се добиени
со мерење. Оваа е искористено во симулацијата како би се добил реален приказ на случувањата
во енергетската мрежа. За компензација на изводот А06 употребена е статичка компензација со
моќност од 120 [kVAr]. Исто така употребени се и статички филтри за 3, 11, 13 и 24 хармоник,
како би се подобрила напонската состојба во мрежата.
w
На следната слика прикажан е блок дијаграмот на изводот и уредите за компензација за
изводот А06:
ie
ev
Pr
Слика 12 Блок дијаграм на MatLab за симулација на потрошувачката на А06
4 ЗАКЛУЧОК
Од предходно прикажаните мерења, снимки и симулации може да се заклучи следново:
- Енергетската мрежа во рудниците работи со многу лош фактор на моќност;
EB
- Зголемените вредности на реактивната моќност дополнително ги товарат елементите

во мрежата (трансформатори, каблови, склопно - раставната опрема и електричните
машини), со што се намалува нивниот работен век;
- Поради зголемената реактивна моќност се зголемува и потрошувачката на јаглен со
што се зголемува и емисијата на CO2 и стакленичките гасови во атмосферата;
- Се зголемува и цената на чинење на потрошенета електрична енергија, прикажано
W
сликовито во следната табела 4:

Табела 4 Цени на произведената и потрошената електрична енергија за сопствени потреби во РЕК
Битола за 2013 година
[Eur]
Ел. енергија AP [kWh] AQ [kVArh]
произведена ел.
138572652 9571159
енергија
сопствена
12909143 3399131
потрошувачка
MAKO CIGRE 2015 A1-041R 10/10
Ако се компензира реактивната моќност како би се добил фактор на моќност до

cosϕ=0.95, ќе се компензира 33% од мерената реактивна моќност. Оваа пресметка е добиена во
студијата која е направена во РЕК Битола при анализа на потрошувачката на електричната
енергија за 2013 година. Ако ова се погледа од економски аспект тогаш цената која ЕЛЕМ РЕК
Битола би ја заштедила би билa:
0,33 ⋅ 3399131 = 1121713 [Eur ] (1)
Оваа сума не е за занемарување и секоја инвестиција која ќе се направи многу брзо ќе има
поврат на парите.
Конкретните предлози кои би требало да го поправат факторот на моќност би биле
следниве:
w
- Да се направи локална или групна компензација на сите АМ (6 и 0,4 [kV]) со
потребната опрема. На дел од машините има веќе вградена компензација.
- На погони кај кои има промена на брзината да се употребат енергетски
преобразувачи;
- Онаму каде што има можност да се користат виско ефикасни мотори;
ie
- Да се искористат рударските машини кои во себе имаат синхрони машини како би
можеле со управувањето на нивната возбуда да се поправи факторот на моќност;
- На изводите на енергетските трансформатори (на 6 [kV] страна) да се вградат
пасивни и активни филтри, со кои би се намалиле влијанијата на вишите хармоници
во енергетската мрежа. Овој начин е прикажан во симулацијата за изводот А06.
ev
[1] Видановски Д. и други, „ Комензација на електричната енергија во РЕК Битола“, студија 2014
год.
[2] DIN 40 110: Wechselstromgrößen, Teil 1, Zweileiter - Stromkreise, Beuth Verlag GmbH, Berlin und
Köln 03.94 und DIN 40 110: Wechselstromgrößen, Teil 2, Mehrleiter - Stromkreise, Beuth Verlag
Pr
GmbH, Berlin und Köln
[3] STANDARD IEC 60034-2-1, 2008, Part 2: „Methods for Determining Losses and Efficiency of
Rotating Electrical Machines from tests“.
[4] IEC 61000-4-7 ed. 2.1 Consol. With am1, „Testing and measurement techniques-general guide on
harmonics and interharmonics measurements for power supply systems and equipements connected
thereto“, Oct-10 2010.
[5] IEEE Std. 1459 TM -2010, „IEEE Stadard Definitions for the Measurement of the Electric Power
EB
Quantities under Sinusoidal, Nonsinusoidal, Balanced or Nonbalanced Conditions“, 19-Mar 2010.

[6] Мирчевски С. и други, „Рационално користење на електричната енергија кај наизменичните
електормоторни погони“, научно истражувачки проект, 1994 - 1996;
[7] Mirčevski S., „Energy Effiency in Electric Drives“, (invited paper P-4.1), 16th International Symposium
on Power Electronics Ee 2011, Novi Sad, Republic of Serbia, October 26th - 28th, 2011;
[8] Mirčevski S., „The importance of Reactive Power in Energy Effiency of Electric Drives“, 8th WSEAS
W
Intrenational Conference on Energy, Enviroment, Ecosuystems and Sustainable Develoment (EEESD

'12), University of Algarve, Faro, Portugal, 2-4 May 2012;
[9] Mirčevski S., „The Impact of Reactive Power on Energy Efficiency in Electric Drives“, Plenary
Lecture, WSEAS Conference 13-th POWER'13, 27-29 August 2013, Chania, Creta, Greece.
[10]Vidanovski D., Mirčevski S., Radevska M., Lj. Arsov, “Energy Consumption in Bucket Whell SRs
1050 Transport Drive from Energy Efficiency Aspect”, paper ID:502, IEEE - 4th International
Conference on Power Engineering, Energy and Electrical Drives, Istanbul-Turkey, 13-17.05.2013.

Бучим, ДОО
ЕКСПЛОАТАЦИЈА И ОДРЖУВАЊЕ НА АСИНХРОН МОТОР СО УПОТРЕБА

НА ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКАТА
w
ЕФИКАСНОСТ
Целта на овој труд е да се прикаже позитивниот ефект кој е постигнат со употреба на
ie
фреквентен регулатор за управување на асинхрон мотор Pn=190 kW во однос на
експлоатацијата, одржувањето и енергетскта ефикасност на електромоторниот погон
придвижуван со овој мотор во погонот РПЕ Лужење, Бучим Радовиш.
Електромоторниот погон придвижуван со овој мотор претставува потопна пумпа која е
ev
дел од четири пумпи со исти капацитет со првична замисла да стартуват со фреквентен
регулатор а со постигнување на номиналната брзина се префрла на работа на мрежа и
преминува во нерегулиран електромоторен погон. Со вградување на фреквентни регулатори за
секој електромоторен погон се преминува на целосно регулиран електромоторен погон чија
регулација се врши по протокот на течноста.
Со употребата на фреквентен регулатор за секој работен мотор се постигнува поголем
Pr
експлоатациски век, заштита на моторот, подобрување на cos φ на мрежата, зголемена
енергетска ефикасност.
Клучни зборови: Асинхрон мотор, експлоатација, одржување и енергетска ефикасност.
1 ВОВЕД
Асинхрониот мотор тип: MMS 12000N, P2=190 kW, Un=380 V, 50 Hz, Imax=390 A,
EB
cosφ=0.88, n=2920min-1 е дел од потопен пумпен агрегат тип: SP 215-10-AAN, Grundfos и е дел
од пумпната станица (составена од четири пумпи со исти карактеристики) преку која се
испумпуваат работните раствори од производствениот погон до оросителните полиња. Моторот
е херметички затворен а внатрешноста помеѓу статорот и роторот е исполнета со течност за
ладење, освен оваа ладење надворешното ладење на моторот е со помош на флуидот кој го
пренесува пумпата, токму поради тоа мотор е поставен во капсула така што флуидот поминува
помеѓу капсулата и надворешниот дел на моторот одведувајќи ја топлината која се создава во
W
намотките на моторот. Поради неможноста да се мери работната температура на моторот со

независен инструмент, производителот вградил термо сонда Pt 100 во намотките на моторот
која ја дава температурата во секој момент од неговото работење. Според првичната замисла на
проектантот на погонот овaа одделение со четири пумпи по две на два цевководи стартувањето
на пумпите е со фреквентен регулатор FC 200, Danfoss а по развртувањето на моторот до 50 Hz
моторот се префла на работа на мрежа. Во тој случај електромоторниот погон станува
нерегулиран погон поради немање на можност за регулирање на протокот а проблем е и
регулацијата на протокот со потисните вентили на пумпата поради појавата на висок притисок.
Висината на која се испумпуваат работните раствори се менува од зависност на кое оросително
поле се работи и се движат од 160m до 240m што значи работен притисок на пумпата од 16 до
24 bar-a. На слика 1.1 е дадена работната карактеристика на овој тип на мотор .
A1-051I 1/6
MAKO CIGRE 2015 A1-051I 2/6
w
ie
Слика 1.1 Работни к-ки на мотор тип MMS 12000N
Од работните карактеристики се забележува дека најдобри карактеристики за факторот

ev
на моќност и кефициентот на искористување се добиват при наминална работа на моторот.
2 РАБОТНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА АСИНХРОНИОТ МОТОР ПРИ

ДИРЕКТНА РАБОТА НА МРЕЖА
При директна работа на мрежа на моторот протокот кој е зависен од притисокот не сме
во можност да го регулираме и моторот работи со номинално и повисоко оптоварување при
Pr
помали притисоци а под номинално на повисоки притисоци додека протокот е обратно
пропорционален од притисокот. На слика 2.1. се дадени работните карактеристики на
пумпениот агрегат при проток Q=220 m3/h и висина H=220 m.
EB
W
Слика 2.1 Работни к-ки на пумпа тип SP 215-10-AAN при директна работа на моторот на
мрежа
Во конкретниот случај за претпоставениот проток и висина според работните

карактеристики за пумпата и моторот од слика 2.1 можеме да забележиме дека при директна
работа на моторот на мрежа доаѓа до поместување на работната точка поради тоа што бараната
точка не е пресек на кривите на цевководот и пумпата. За да се постигне бараниот проток во
овој случај потребно е да се притвори вентилот на потисот од пумпата со што се јавуваат
загуби. Притварањето на вентилот на потисот од пумпата придонесува и до зголемување на
притисокот на пумпата а до колку сакаме да го ограничиме притисокот во цевководот на некоја
гранична дозволена вредност не постои друга можност освен исклучување од работа на
пумпата штом се достигне критичната точка на притисок. Моќноста која ја дава моторот е
w
P1=195 kW со коефициент на корисно дејство 72,7%, додека моќноста што ја дава агрегатот
мотор-пумпа P2=172 kW со коефициент на корисно дејство 82,6%. Енергијата која е потребна
во овој случај за да се испумпа еден m3 флуид изнесува 0,8664 kWh/m3. Директната работа на
мрежа на моторот има свое влијание и врз факторот на моќност cosϕ. На слика 2.2 е
представено мерењето од факторот на моќност cosϕ при директна работа на моторот на мрежа.
ie
Мерењето е извршено со осцилоскоп тип: 125, Fluke.
ev
Pr
Слика 2.2 Фактор на моќност cosϕ на мрежата при директна работа на моторот.
Факторот на моќност cosϕ во овој случај има вредност од 0,89.

EB
Слика 2.2 Фактор на моќност cosϕ на мрежата без работа на асинхрониот мотор од 190 kW
W
На слика 2.2 е представен факторот на моќност кога не е во работа моторот од 190 kW и

има вредност од 0,95 што покажува дека работата на моторот влијае на намалување на
факторот на моќност на електричната мрежа. На слика 2.3 пак е прикажана величината на
струјните хармоници кои се јавуваат во мрежата при директна работа на моторот на мрежа.
w
Слика 2.3 Спектар на струјни хармоници при работа на моторот директно на мрежа.
Од слика 2.3 од спектарот на струјните хармонице видна е изразеноста на петиот и
седмиот хармоник а вкупното хармониско изместување THDf во однос на основниот хармоник
е 9,09 %.
ie
3 РАБОТНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА АСИНХРОНИОТ МОТОР ПРИ РАБОТА
ПРЕКУ ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР
Работата на асинхрониот мотор преку фреквентен регулатор ни овозможува регулација
ev
на брзината на моторот а со тоа и регулација на протокот на флуидот кој сакаме да го
постигнеме. На слика 3.1 се дадени работните карактеристики на пумпениот агрегат при
проток Q=220 m3/h и висина H=220 m кога моторот работи преку фреквентен регулатор.
Pr
EB
W
Слика 3.1 Работни к-ки на пумпа тип SP 215-10-AAN при работа на моторот преку фреквентен
регулатор.
Кога моторот работи преку фреквентен регулатор не се поместува работната точка на

пумпата поради неусогласените проток и притисок туку се поместува целата крива на пумпата
со промена на брзината на моторот. Поради тоа е едноставно и да се постигне бараниот проток
без притоа да се зголемува непотребно притисокот на пумпата и цевководот. Моќноста која ја
дава моторот е P1=182 kW со коефициент на корисно дејство 72,6%, додека моќноста што ја
дава агрегатот мотор-пумпа P2=160 kW со коефициент на корисно дејство 82,6%. Енергијата
која е потребна во овој случај за да се испумпа еден m3 флуид изнесува 0,8255 kWh/m3. На
слика 3.2 е представено мерењето од факторот на моќност cosϕ при работа на моторот преку
фреквентен регулатор.
w
Слика 3.2 Фактор на моќност cosϕ на мрежата при работа на моторот преку фреквентен
регулатор
Факторот на моќност на мрежата кога моторот работи преку фреквентен регулатор

изнесува 0.96 што е поголема вредност во однос на вредноста што ја има кога моторот работи
ie
директно на мрежа. На слика 3.3 пак е прикажана величината на струјните хармоници кои се
јавуваат во мрежата при работа на моторот преку фреквентен регулатор.
ev
Pr
EB
Слика 3.3 Спектар на струјни хармоници при работа на моторот преку фреквентен регулатор.
Од слика 3.3 од спектарот на струјните хармонице видна е изразеноста на петиот,
седмиот и единаесетиот хармоник а вкупното хармониско изместување THDf во однос на
основниот хармоник е 19,72 %.
4 ЗАКЛУЧОК
W
Од прикажаното во точка 2 и точка 3 за работата на асинхрониот мотор кој е дел од

пумпен агрегат, директно на електрична мрежа и преку фреквентен регулатор јасно се гледаат
предностите и негативностите со користењето на фреквентен регулатор. Во прв случај со
користење на фреквентен регулатор добиваме регулиран електромоторен погон кој овозможува
рационално и точно користење на работните раствори, ограничување на работниот притисок на
пумпата и цевководот со што се спречуваат несакани хаварии, намалување на потрошувачката
на електрична енергија, подобрување на факторот на моќност а како негативна последица се
забележува појавата на виши хармоници.
Со користење на фреквентен регулатор управуван од програмски логички контролер,
пумпениот агрегат се управува со зададен проток, со задавање на проток преку фреквентниот
регулатор автоматски пумпата се труди да го постигне се до зададената гранична вредност на
притисокот која вредност треба да го заштити од превисок притисок цевководот.
Заштедата на електрична енергија е претставена во слика 2.1 и слика 3.1 каде се

претставени работните карактеристики на пумпата, раликата на енергија потребна за пренос на
еден m3 флуид е 0,0409 kWh, што значи за проток од 220 m3/h за еден час пумпата што работи
на фреквентен регулатор ќе потроши 9 kW помалку електрична енергија во однос на пумпата
што работи директно на мрежа. За помали протоци на флуидот оваа разлика се зголемува така
да имаме поголема заштеда на енергија.
Намалувањето на потрошувачката се должи и на подобрувањето на факторот на моќност
кој доколку моторот работи директно на мрежа изнесува 0.89 (слика 2.2) а кога моторот работи
преку фреквентен регулатор изнесува 0.96 (слика 3.2).
Негативна работа која е резултат на употребата на фреквентен регулатор е појавата на
виши хармоници во електричната мрежа, вредноста на вкупните струјни хармоници кога
w
моторот работи преку фреквентен регулаотор THDf = 19.72% а кога моторот работи директно
на мрежа THDf = 9,09% што значи дека иамаме 10 % зголемување на струјните хармоници.
[1] Valery Vodovozov, “Electric Drive Systems and Operations”, ISBN978-87-403-0166-3, Ventus
ie
Publishing Aps, 2012.
[2] WinCAPS 2012.04.041 Balkan, Grundfos softwer,2012;
[3] Baburay K., Rahman M.F., Grantham K., „Identification of Induction Motor Parameters in Industrial
Drive with Artficial Neural Networks“, Hindawi Publishing Corporation doi:10.1155/2009/241809,
ev
2009;
[4] Fluke, „SW90W Scope Meter User Manual“, Fluke Corporation, 2008;
[5] IEEE Std. 1459 TM -2010, „IEEE Stadard Definitions for the Measurement of the Electric Power
Quantities under Sinusoidal, Nonsinusoidal, Balanced or Nonbalanced Conditions“, 19-Mar 2010;
Pr
EB
W

ДПТУ Бучим ДОО Радовиш
СОСТОЈБА НА ИЗОЛАЦИОНИОТ СИСТЕМ НА 6 KV ВИСОКОНАПОНСКИ

СИНХРОН МОТОР СО МОЌНОСТ 5000 HP ВО РУДНИК БУЧИМ
w
Во трудот се изнесени заклучоците и анализите од извршените испитувања на
изолациониот систем на високонапонскиот 6 kV синхрон мотор со моќност од 5000 HP. Истиот
ie
погонува мелница со челични топки. Електромоторот работи во исклучително тешки услови
(нечистотии и влага), што значително допринесува за влошување на состојбата на неговиот
изолационен систем. Периодично, изолациониот систем на електромоторот се проверува со
мерење на отпорноста на изолацијата и одредување на коефициентот на апсорпција Rad.
ev
Во 2011 година дојде до пробив на изолациониот систем на намотките од фазите U и V
спрема маса. Извршено е санирање на оштетените намотки, по што стручна екипа од ФЕИТ ги
изврши следните мерења на намотките:
• мерење на омската отпорност на роторската намотка;
• мерење на изолационата отпорност на роторската намотка;
• омска отпорност на статорска намотка по фаза;
Pr
• импеданса на статорската намотка по фаза;
• индуктивност на статорската намотка по фаза;
• отпорност на изолацијата на статорската намотка;
• капацитивност и фактор на диелектрични загуби.
Клучни зборови: синхрон мотор, намотки, изолација, фактор на диелектрични загуби.
EB
1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА СИНХРОНИОТ МОТОР

• Тип: AKW
• Производител: ALLIS – CHALMERS
• Година на произвпдство: 1976
• Фабрички број: 47315-2
•
W
Pn=5000 HP
• I[A]: 379
• n [min-1]: 120
• Возбуда: U=250V; I=214A
2. ВОВЕД
Изолациониот систем на машините кои работат во тешки услови (влага, нечистотии,
температурни влијанија и сл.) е подложен на засилено стареење, што може да доведе до
хаварија и непланирани испади на машината од процесот на производство. Од тие причини,
пожелно е повремено да се вршат профилактички испитувања на изолациониот ситем на
машините, кои треба навремено да ги откријат дефектите во изолацијата.
A1-058I 1/4
Едно од тие испитувања кои можат да дадат информација за состојбата и стареењето на

изолациониот систем е испитувањето на диелектричните загуби , т.е аголот на загуби .
Испитувањето за одредување на диелектричните загуби е базиран на принципот дека
секоја изолација во идеален случај се однесува како кондензатор. При ова, струјата низ
изолацијата ќе предничи пред напонот за 900. При стареењето на изолацијата, струјата која
поминува низ неа ќе има отпорничка компонента, што ќе предизвика струјата да предничи пред
напонот за агол помал од 900 (Сл. 1). Тангенсот од овој агол ни дава податок за состојбата на
изолацијата.
Со одредување на tgδ ги определуваме диелектричните загуби во изолацијата како што
се загубите од електрична спроводливост (при ниски нпаони), а при поголеми напони ги
содржи и загубите од парцијални празнења. Доколку сакаме потполна слика за состојбата на
w
изолацијата, треба испитувањето да се врши и при повисоки и при пониски напони во однос на
напонот на јонизација. За определување на диелектричните загуби поради проводноста,
испитувањето се врши при испитен напон 20% од номиналниот напон, односно при 0,2 Un. Овој
е почетниот коефициент на диелектрични загуби.
Втор критериум според кој се цени состојбата на изолациониот систем е максималниот
ie
пораст на коефициентот на диелектрични загуби ∆ во интервал од (0,6-1) Un (1):
, ,
∆ = 1) Максимален пораст на коефициентот на диелектрични загуби
ev
Pr
Сл. 1 Графички приказ на аголот на диелектрични загуби

EB
3. НАЧИН НА МЕРЕЊЕ И ТОЛКУВАЊЕ НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ

Намотката чија изолација се тестира најпрвин се исклучува и се изолира. Испитниот
напон се нанесува од нискофреквентен извор од кој контролерот ги отчитува мерењата и го
пресметува факторот на диелектрични загуби.
W
Испитниот напон постепено се зголемува до номинален напон на моторот. Од мерењата се

се составува график. Кај исправна и чиста изолација tgδ има мала вредност и при промена на
напонот многу малку се менува. Доколку графикот е крива линија и расте со промена на
напонот, тоа укажува на нечиста изолација. Доколку при промена на испитниот напон има
константно голема вредност, тоа е знак дека изолацијата е во лоша состојба. Испитувањето во
нашиот случај е извршено со автоматски мерен мост Presco AG, FT-12 CTR. Резултатите кои се
добиени од ова испитување се дадени во Табела 1, а изгледот на добиениот график е како на
Сл. 2.
Табела 1 Резултати од испитувањето на

U V W
[%] ∆ [%] ∆ [%] ∆
∙ 10 ∙ 10 ∙ 10
20 % 3,70 3,53 3,88
40 % 3,95 , ⁄ 4,10 , ⁄ 4,17 , ⁄
60 % 4,17 2,35 4,44 2,35 4,28 2,35
80 % 4,42 , , ⁄ 4,61 , , ⁄ 4,45 , , ⁄
100 % 4,56 1,95 4,79 1,95 4,65 1,95
w
ie
ev
Pr
Сл. 2 Графички приказ на добиените резултати
Според заклучокот од студијата, големите вредности на укажуваат на остарена
изолација поради тешките услови на работа на моторот. Предложено е сушење на изолацијата
по пат на струјно оптоварување и дување со топол воздух. Препорачано е понатамошно
EB
следење на состојбата на изолацијата со нови профилактички испитувања.

Пред пуштањето на електромоторот во работа по сервисирањето, извршено е мерење на
отпорот на изолација и коефициентот на апсорпција на намотките, при што се добиени
резултати како во Табела 2.
Табела 2 Измерен отпор на изолација и коефициент на апсорпција на намотките
W
Вредности на измерените параметри

Мерењето е извршено помеѓу
Risp[MΩ] Uisp[V] Rad
T1,T4 - m 1764 2574 1,48
T2,T5 -m 1278 2574 1,36
T3, T6 - m 1382 2575 1,37
T1,T4 -T2,T5 2728 2576 1,39
T1,T4 - T3,T6 3600 2575 1,37
T2,T5 -T3,T6 2259 2575 1,29
Ротор - m 3200 552 1,47
Според овие резултати, состојбата на изолациониот систем е добра, што ветуваше дека
моторот ќе може да работи доверливо.
4. ЗАКЛУЧОК
И покрај тоа што се преземени сите мерки за утврдување на состојбата на изолацијата,
кратко по пуштањето на електромоторот во погон, дојде до пробив на изолацииониот систем на
истиот, но не на местото на санација, што наведуваше дека општата состојба на изолацијата е
недоверлива и беше донесена одлука за комплетна замена на статорските намотки.
Се испостави дека имаше пробиви помеѓу проводниците во секциите во составот на
намотките.
Факторот на диелектрични загуби tgδ ни дава информација за потенцијалните дефекти
кои можат да имаат влијание на животниот век и квалитетот на изолацијата, меѓутоа, тешко е
да се воспостави директна врска помеѓу овие вредности и очекуваниот животен век на
изолацијата.
w
И мерењето на отпорот на изолација и коефициентот на апсорпција не ни дава
информација за преостатиот животен век на изолациониот систем.
За приближно одредување на животниот век на изолацијата, може да се направат други
испитувања, како што е испитувањето на електричната издржливост, при што на изолацијта и
ie
се донесува многу повисок напон од оној што се појавува при погонски услови.
5. ЛИТЕРАТУРА
[1] Дамјан Д. Христовски Испитување на електрични машини. Скопје: ЕТФ, 1996
ev
[2] Влатко Стоилков Испитен елаборат за состојбата на изолациониот систем на високонапонски
синхрон мотор со моќност 5000 HP, напон 6 kV во рудник Бучим ФЕИТ Скопје, Јули 2011
Pr
EB
W

Електротехнички факултет, Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип, Македонија
ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ КАЈ

ВОДОСНАБДИТЕЛНИТЕ СИСТЕМИ
w
Сведоци сме на брзиот и постојан раст на цените на енергенсите, а и сите очекувања се
дека тие и во иднина ќе растат така што се јавува потреба од зголемување на енергетската
ie
ефикасност при нивното користење. Со зголемувањето на енергетската ефикасност значително
може да се постигне намалување на загубите и трошоците како за топлинска така и за
електрична енергија.
Водоснабдителните системи спаѓаат во редот на релативно големи потрошувачи на
ev
електрична енергија, а особено на ангажирана моќност. Инвестициите во зголемување на
енергетската ефикасност кај овие системи не само што имаат економска димензија, туку
обезбедува и дополнителни позитивни ефекти особено во делот на заштитата на животната
средина. Во овој труд, на прво место дадена е анализата на степенот на ефикасно користење на
електрична енергија како и изработката на соодветна техно-економска анализа за енергетската
потрошувачка за еден реален водоснабдителен систем, а потоа се презентирани предлог методи
Pr
за подобрување на енергетската ефикасност на водоснабдителниот систем, заедно со
економската анализа на придобивките од реализацијата на овие методи.
Клучни зборови: водоснабдување, енергетска ефикасност, оптимизација, економија.
1 ВОВЕД
Кај водоснабдителните системи енергијата се користи во сите чекори на нејзиното
производство, почнувајќи од пумпањето на водата во водените резервоари, преку процесот на
EB
прочистување на водата, па се до пренесување на истата преку водоводната мрежа до крајните

корисници.
Загубите на енергија кај овие системи генерално е условено од повеќе причини:
– несоодветно дизајнирани пумпни станици,
– недостатоци во инсталацијата и одржувањето на опремата,
W
– стари цевководи со големи загуби,

– „тесни грла“ во водоснабдителната мрежа,
– прекумерен или недоволен притисок на водата во системот и сл.
Во овој труд се предложени неколку посовремени мерки за зголемување на енергетската
ефикасност кај водоснабдителните системи, а дополнително е дадена и анализа на
евентуалните технички и економски придобивки од тие мерки и дефинирани се соодветни
предлози за модернизација на водоснабдителните системи, преку примена на современи
компјутерски и телекомуникациски техники и постапки.
При тоа, на барање на сопственикот на водоснабдителниот систем, намерно е одбегната
анализа со примена на современи енергетски претворувачи како уреди за управување на
погонските мотори од две причини:
A1-060R 1/8
MAKO CIGRE 2015 A1-060R 2/8
(1) бидејќи постојните електромотори се релативно нови и нивната замена со нови и

посовремени нема економска оправданост, и
(2) бидејќи се работи за релативно мал водоснабдителен систем, нема потреба од
континуирана регулација при работата на пумпните системи, напротив, барањето беше со
користење на веќе постоечките водени резервоари да се оптимира и максимално намали
потребата од работа на пумпните системи, а со тоа и да се намалат оперативните трошоци на
претпријатието.
Заради овие две причини, од авторите се бараше да се анализираат и предложат други
административно-технички методи за оптимизација на работниот режим и зголемување на
енергетската ефикасност, односно намалувањето на оперативните трошоци на претпријатието.
Анализите се поткрепени со реални податоци за работата и трошоците при работата на
w
еден конкретен водоснабителен систем, водоснабдителниот систем при ЈП „Плаваја“ од
Радовиш, за кој е прикажана постоечката енергетска состојба и е одредена референтната
годишна потрошувачка на енергетските ресурси.
2 АНАЛИЗА НА РЕАЛЕН ВОДОСНАБДИТЕЛЕН СИСТЕМ
ie
Општина Радовиш има покриеност од 75% со водоводна инфраструктура. Наголем дел
од оваа покриеност припаѓа на водоснабдителниот систем ЈП „Плаваја“ – Радовиш, а помалку
на помали локални водоснабдителни системи. Водоснабдувањето во градот се обезбедува по
гравитациски пат од каптажа „Амбари“, „Стара каптажа“ и „Филтер станица“, како и со
ev
пумпање од двете пумпни станици „Индустрија“ и „Куклевица“. Овие две пумпни станици се
поврзани со црпен базен кој се полни со вода од десет бунари [1].
Потрошувачката на вода претставува променлива величина. Нејзината вредност варира
во годишните, месечните, дневните и часовните биланси на потрошувачка. Променливите
вредности за потрошувачката на вода воглавно потекнуваат од климатските услови, режимите
на работа на индустриските погони, бројот на жители, стандардот на населението и сл.
Pr
Вообичаено се јавува поголема потрошувачка на вода во летниот во споредба со зимскиот
период [2].
За да се направи анализа на карактеристиките на водоснабдителниот систем на ЈП
„Плаваја“ – Радовиш направена е реална симулација на истиот со помош на програмскиот пакет
LabView на National Instruments.
3 РЕФЕРЕНТНА ГОДИШНА ПОТРОШУВАЧКА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

EB
За потребите на оваа студија извршена е анализа на трошоците за електрична енергија за

последните 6 години со цел да се определат мерките за поголема енергетска ефикасност на
системот. На Сл. 1 и 2 се прикажани графиците за износите за потрошените парични средства
за електрична енергија и моќност за 2009 и 2012 година.
Од графиците може да се забележи дека во 2009 г. претпријатието имало големи
W
трошоци за електрична енергија, последователно во сите месеци. Заради зголемената

потрошувачка на вода во текот на летните месеци, трошоците се поголеми во овој период на
годината. За разлика од 2009, во 2012 г. претпријатието значително ги намалило трошоците за
електрична енергија. Ваквата намалена потрошувачка на електрична енергија се должи пред сé
на исклучувањето на пумпните станици во текот на зимскиот период, односно промена во
режимот на работа и користење само на т.н. гравитационо водоснабдување на граѓаните во
текот на зимскиот период. Ваквиот режим на водоснабдување е воведен на крајот од 2010 г.
W
EB
Pr
ev
ie
w
5 РЕЗУЛТАТИ ОД ИСТРАЖУВАЊЕТО
Во текот на истражувањето е дојдено до идеја, покрај реорганизацијата на работата на
пумпите, да се примени сет од дополнителни мерки за надминување на воочените слабости во
системот за водоснабдување, меѓу кои како позначајни се:
– подобрување на факторот на моќност cosᵩ кај електромоторите кои ги погонуваат
пумпите со цел елиминирање на вишокот на реактивна моќност која системот за
водоснабување ја превзема од електроенергетската мрежа и за која се плаќаат
дополнителни финансиски трошоци,
– развој на систем за автоматско регулирање на трите основни параметри во системот
за водоснабдување: притисок, проток и количина на вода во резервоарите.
5.1 Мерка #1: Реорганизација на работата на пумпите
w
Со примената на оваа мерка, не само што е овозможено намалување на трошоците за
електрична енергија, туку се овозможени и следниве технички придобивки:
– „ослободување“ на моторите и пумпите од непотребно оптоварување,
– зголемување на ефикасноста на моторите и пумпите,
ie
– продолжување на нивниот работен век,
Главниот недостаток на овој метод е намалување на квалитетот на услугите за
водоснабдување, односно намален притисок и проток на вода во текот на летните месеци и
постојано исти трошоци за водоснабдување. Но, ако се земе во предвид дека за реализација на
ev
оваа мерка нема инвестициони трошоци и дека постои заштеда од околу 67.5%, можеме да
констатираме дека станува збор за економски исплатлива мерка.
5.2 Мерка #2: Компензација на потребната реактивна моќност и енергија
Со примена на соодветна компензација на реактивната моќност од кондензаторски
батерии во системот на ЈП „Плаваја“ може да се постигне значително зголемување на
Pr
енергетската ефикасност на целиот систем. Примената на кондензаторски батерии, може да
обезбеди само дел од потребната рекативна моќност, со што ќе се обезбеди значително
зголемување на факторот на моќност до вредност 0.96, односно до границите на дозволено
превземање на реактивна енергија од електроенергетскиот систем [4].
Пресметката за потребната реактивна моќност за компензација и изборот на типот на
компензација се двата најбитни чекори во постигнувањето на економските придобивки на
предложената мерка.
EB
Реактивната моќност која треба да биде генерирана од кондензаторските батерии може

да се добие со равенката:
= − = ∗( − ) [ А ] (1)
Врз основа на податоците добиени од одговорните лица во ЈП „Плаваја“ – Радовиш и
прикажаната формула може да се направи пресметка на потребната реактивна моќност која ја
користат двата типа на асихрони мотори кои се применуваат во овој водоснабдителен систем за
W
погонување на пумпите. Според нашите пресметки, вкупната реактивна моќност која

дополнително треба да биде обезбедена од кондензаторските батерии е 4.9 kVAr за првиот тип
на асинхронен мотор и 12.9 kVAr за вториот тип на асинхронен мотор. Односно, за
компензација на вкупната реактивната моќност за целиот систем (двете пумпни станици и
сите пет мотори), потребна е вкупна рекативна моќност од најмалку 40.5 kVAr.
Поради стабилноста на системот и постојаниот фактор на оптоварување, како и поради
краткото растојание помеѓу пумпните станици и трафостаницата (помалку од 10 m), се предлага
централна компензација. Според ваквиот начин на компензација, кондензаторските батерии би
требало да бидат поставени веднаш до пумпните станици, односно до напојниот
трансформатор, со цел да се обезбеди доволно реактивна моќност за целиот систем.
Со примената на централната компензација, освен што ќе се овозможи намалување на
трошоците за прекумерно користење на реактивна моќност, ќе се овозможи и „ослободување“
на енергетскиот трансформатор од непотребно дополнително оптоварување, со што би се

овозможило:
– зголемување на неговата ефикасност, и
– продолжување на неговиот работен век [5].
Главниот недостаток на централниот тип на компензација е тоа што реактивната струја
која е генерирана од кондензаторските батерии ќе протекува и низ каблите за напојување до
пумпните станици со што ќе се добијат дополнителни загуби. Но, поради краткото растојание
помеѓу трансформаторот и пумпните станици, може да се смета дека во пракса овие загубите ќе
бидат незначителни.
w
ie
ev
Слика 4 Шема на пумпните станици на ЈП „Плаваја“.
На Сл. 4 прикажана е шемата на двете пумпни станици на ЈП „Плаваја“ со додадената
кондензаторска батерија за компензација на реактивната моќност. Применета е фиксна
кондензаторска батерија со минимална инсталирана моќност од 40.5 kVAr.
Што се однесува на финансиските придобивки од реализацијата на оваа мерка, потребни
Pr
се единечни инвестициски трошови на ниво од околу 8.89 €/kVAr, односно околу 547
МКД/kVAr, односно вкупната инвестиција за нарачка на предложената опрема за компензација
во висина од 40,5 kVAr потребни се околу 326.5 €.
Со оглед дека вкупните финансиски средства потрошени за реактивната моќност за
период од 2008 до 2013 (Сл. 3) година изнесуваат 95.908 МКД = 1.559 €, т.е просечно 259.83 €
годишно, може да заклучиме дека оваа инвестиција е високо исплатлива бидејќи истата би се
отплатила за период од околу 1 година и 3 месеци, што резултира со намалување на годишните
EB
енергетски трошоци на претпријатието за приближно 1,7% од вкупните трошоци за електрична

енергија.
5.3 Мерка #3: Оптимизација на режимот на работа на пумпите во зависност од
потребите и цените на електричната енергија
Режимот на работа на пумпите станува комплексен процес кога станува збор за поголем
W
водоснабдителен систем. Во нашето истражување се разгледувани различните распореди на

работа на пумпите на водоснабдителниот систем на ЈП „Плаваја“ – Радовиш со цел да се најде
оној кој ќе обезбеди намалена потрошувачка на електрична енергија, како и намалени трошоци
за одржување на пумпите. Зголемената потрошувачка на електрична енергија во текот на
месеците од мај до ноември покажува дека во овој период потребно е да се врши вклучување на
двете пумпни станици. Имајќи предвид дека примена на фреквентни претворувачи за
управување на погонските мотори не беа цел на истражувањето заради специфичните барања
на инвеститорот наведени во воведот на овој труд, потребно беше да се пристапи кон
реализација на нови активности за зголемување на ефикасноста во процесот.
За да можеме да одредиме колкава е заштедата на електричната енергија со реализација
на оваа мерка користиме реална симулација на системот во LabView на National Instruments. За
таа цел користиме податоци за максималната часовна потрошувачка на вода деловите од градот
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
примена на методот на регулирање само на количина на вода во резервоар, или околу 2.5
години доколку се регулираат двата параметри, количината на водата во резервоар и нејзиниот
притисок во дистрибутивната водоводна мрежа.
6 ЗАКЛУЧОК
Според претходно изложеното, видот и суштината на предложените мерки за
намалување на оперативните трошоци и зголемување на ефикасноста, во Табела 2 се
прикажани и економските придобивки од секоја од предложените мерки:
Табела 2: Инвестициона вредност и време на отплата за предложените мерки
Време на отплата на
Предложена мерка Инвестициона вредност
инвестицијата
w
Реорганизација на работата на пумпите / /
Компензација на потребната реактивна
20 079 МКД / 326.5 € 1 година и 3 месеци
моќност и енергија
Оптимизација на режимот на работа на
2 години и 4 месеци /
пумпите во зависност од потребите и 1 334 550 МКД / 21 700 €
ie
2 години и 6 месеци
цените на електричната енергија
Според сумарните резултати од истражувањето, прикажани во Табела 2, за

водоснабдителниот систем на ЈП „Плаваја“, а при тоа имајќи предвид дека опцијата за примена
ev
на фреквентни претворувачи како дополнителна опрема за регулација на протокот на вода во
пумпниот систем, беа исклучени од анализата по барање на инвеститорот, како оптимални и
применливи на краток рок за намалување на оперативните трошоци на претпријатието беа
предложени следните мерки:
1) Усовршување на методот на зонско водоснабдување на градот со цел
подобрување на квалитетот на водоснабдителните услуги на корисниците.
Pr
2) Купување на опрема за компензација на реактивната енергија и со тоа за
елиминирање на финансиските трошоци за на набавка на истата од
дистрибутивната мрежа.
3) „Активирање“ на резервоарот „Индустрија“.
4) Инвестирање во SCADA систем за мониторинг и управување на количината на
вода во резервоарот со цел оптимизирање на режимот на работа на пумпите во
EB
зависност од потребите и цените на електрична енергија.

Ваквата ранг-листа на мерки е предложена на одговорните лица во ЈП „Плаваја“ -
Радовиш со цел тие да одлучат кои од предложените мерки се технички и економски
прифатливи.
W
[1] ЈП “Плаваја”. Снабдување со вода за пиење и одведување на урбани иотпадни води во Општина
Радовиш 2013 годиna. Јануари, 2014
[2] L.K Reynolds, S. Bunn. Integrating Water Systems - Boxall && Maksimovic (eds): Improving energy
efficiency of pumping systems through real-time scheduling systems, Taylor & Francis Group, London
2010
[3] Schneider Electric. Reactive Energy Management – Low Voltage components, January 2013
[4] Свет на енциклопедиски знаења. Реактивна моќност, Превземено на 21 април 2015 г.
http://mk.swewe.net/
[5] ABB, Power factor correction and harmonic filtering in electrical plants, Tchnkical Application Papers
No. 8, December, 2010
Коста Папастеревски
АТБ СЕВЕР МАК, Скопје
Влатко Чингоски
w
ВИСОКО ЕФИКАСНИ TRANSNORM (TN) АСИНХРОНИ МОТОРИ
Повеќе од 60% од целокупното искористување на електричната енергија отпаѓа на
ie
нејзино претворање во механичка енергија за потребните на различни индустриски погони,
најчесто со користење на асинхрони мотори.
Од друга страна, порастот на цената на енергенсите на глобално ниво, условува потреба
од континуиран развој, сé со цел на замена на старите асинхрони мотори со конвенцијална
ev
изведба, со нови, современи и пред сé силно енергетски ефикасни асинхрони мотори, кои
можат да работат како на низок така и на висок напон. Тенденцијата за постојано намалување
на нивото на загуби како и значително подобрениот начин на одведување на топлината
создадена при нивната работа, допринесуваат новата класа на мотори да се изработува според
високите стандарди за енергетска ефикасност за овој тип на електрични машини, особено
стандардот IEC 60034.
Pr
Во овој реферат, накратко ќе бидат обработени основните карактеристики на т.н.
transnorm (TN) асинхроните мотори за низок и висок напон кои произлегуваат од нивниот
специфичен дизајн и конструктивна изведба, како и придобивките од замена на класичните
асинхрони мотори со соодветни современи transnorm асинхрони мотори, како од технички така
и од инвестициско-економски аспект.
Клучни зборови: асинхрон мотор, енергетска ефикасност, norm мотори, transnorm мотори.
EB
1 ВОВЕД
Најголемиот број на користени електромотори се асинхрони, пред сé заради нивната
едноставна конструкција, лесното одржување, можност за работа во различни работни услови и
дополнително со примената на полупроводничката опрема, создавање на можности за промена
и регулација на нивната брзина на вртење и големината на електромагнетниот момент во
поширок дијапазон.
W
Transnorm класата на асинхрони мотори претставува нова, современа класа на

нисконапонски (LV) и високонапонски (HV) асинхрони мотори кои нудат низа предности во
споредба со конвенционалните асинхрони мотори кои сé уште се во употреба. Пред сé, овие
мотори се изработуваат во повисоките класи на ефикасност согласно IEC 60034, со што
овозможуваат повисок степен на енергетска ефикасност.
2 ОСНОВНИ ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И ПРЕДНОСТИ НА TRANSNORM

АСИНХРОНИ МОТОРИ
2.1 Основни технички карактеристики
Основните технички карактеристики на овој тип на асинхрони мотори директно
произлегуваат од нивната специфична конструктивна изведба која е соодветна на
A1-063R 1/9
перформансите кои се бараат од оваа класа на асинхрони мотори. Карактеристики кои ги

издвојуваат овие transnorm асинхроните мотори во однос на класичните или т.н. norm
асинхрони мотори се:
• ги исполнуваат условите за класификација во повисока класа на енергетска ефикасност,
воглавно IE2 и IE3, според условите дадени во кривата B од стандардот IEC TS 60034-
25 и EN 60.034-30: 20129,
• се изработуваат во тип IM B3, IM B35 и IM V1, согласно соодветните IEC стандарди,
• тип на заштита IP 55, опционално се изработуваат и во класите IP 56 или IP 65,
• намотки со вакуум импрегнација во класа на изолација F, или опционо во класа H,
• имаат високо оптимизиран систем за вентилација со внатрешно и надворешно ладење,
• континуирано следење на температурата со помош на вградени PTC или PT100 сонди,
• се карактеризираат со т.н. просторно дизајнирана приклучна кутија,
w
• се изработуваат во широк спектар на инсталирана моќност, од 160 kW до и 4 MW,
• имаат висок степен на корисност до 97,5%,
• се изработуваат за висок (HV), среден (MV) и низок (LV) номинален напон и различен
број на полови – најчесто 2 до 8 пола.
ie
• ниско ниво на бучавост.
2.2 Предности
Оваа класа на transnorm асинхрони мотори, покрај малата тежина со високи енергетски
перформанси, ги нуди и следните основни предности:
ev
• значително намалени енергетски загуби и одлично одведување на топлината надградена
со семејството на системи за ладење IC411, опционо IC416,
• компактен дизајн со модуларна изведба,
• висока енергетска ефикасност при работни режими со или без инверторски единици,
• високата доверливост во нивната работа.
Pr
Можните различни оперативни опции на новата генерација на transnorm мотори се
речиси без граници. Оптималниот дизајн на намотките, овозможува користење на овие мотори
во погони каде е потребна променлива брзина и поголем вртлив момент при помали димензии
на моторот. Во комбинација со соодветни фреквентни претворувачи, овие мотори нудат
можност за оптимизирање на процесите на управување што овозможува постигнување на
високо ефикасни решенија и задоволување на специфичните барања на различни
електромоторни погони.
EB
Посебни предности кои ги нудат transnorm асинхроните мотори во однос на

конвенционалните norm асинхрони мотори при примена во електромоторните погони се:
• зголемена моќност во однос на осната висина и тежината на моторот,
• оптимален дизајн со цел зголемување на енергетската ефикасност на моторот,
• едноставниот систем за ладење IC411 (или IC416),
•
W
тркалачки лежишта и пониска температура во лежиштата, што за возврат обезбедува

полесно одржување на истите,
• значително намалено ниво на бучава во процесот на работа,
• позиција на приклучна кутија соодветна на потребите и можностите во погонот,
• универзални монтажни димензии,
• лесна прилагодливост на погонот преку користење на модуларна помошна опрема.
• погоден за употреба во спрега со соодветени фреквентни регулатори,
• лесно прилагодување кон различни индустриски апликации и сегменти.
3 ОПШТИ ПРИНЦИПИ ПРИ ПРОЕКТИРАЊЕ НА TRANSNORM МОТОРИТЕ

Во процесот на дизајнирање на трифазните асинхрони мотори, вообичаено е првиот
чекор да биде дефинирање на обликот на магнетните активни делови, т.е. распоредот на
динамолимовите на статорот и роторот со цел обезбедување на соодветни магнетни патеки за
магнетниот флукс. Димензиите, обликот и поставеноста на магнетните материјали, пред сé

зависат од следните параметри на моторот:
• номинална излезна моќност на моторот,
• тип на електромоторен погон каде ќе се користи моторот и режим на работа,
• број на полови и работна фреквенција, т.е. номинална брзина на вртење на моторот,
• тип на ладење на моторот (надворешно, внатрешно, водено ладење).
• номинален напон (низок, среден, висок напон),
• тип на ротор на асинхрониот мотор (кафезен, односно намотан ротор).
3.1 Дизајн на динамолимовите
Дизајнирањето на динамолимовите како кај конвенционалните (norm) асинхрони мотори
така и кај современите transnorm мотори претставува основа за реализација на повеќе барања во
w
врска со, на пример, задоволување на големината на вртежниот момент, ефикасноста во
работењето на моторот, висок фактор на моќност (cosφ), ниско ниво на бучава, како и
задоволување на границите на загревање, односно нивото на надтемпературата. За разлика од
стандардните услови постојат и други генерално специјални барања, кои може да се реализира
ie
само со реализација на оптимални технички и економски решенија, односно со реализација на
посебен дизајн.
Класичните norm мотори со кафезен ротор се изработуваат во согласност со стандардот
DIN EN 50 347. За поголеми мотори, градацијата на големината на куќиштето продолжува во
стандардот IEC 60072, односно истата е надвор од претходно споменатиот стандард DIN EN 50
ev
347. Поради тоа, овие и вака дизајнирани мотори и го добиваат своето специфично име –
transnorm мотори.
Производителите на електрични машини за сопствените norm мотори имаат развиено
оптимизирани дизајни на динамолимови согласно Слика 1, со цел обезбедување доволен
вртежен момент за стандардните апликации, и дополнително создавање основа за остварување
Pr
на барањата во врска со подобрената ефикасност, високиот фактор на моќност (cosφ), ниското
ниво на бучава, како и дозволените нивоа на загревање и надтемпература.
Техничките барања кои се поставуваат пред transnorm моторите може да се исполнат
само со оптимален начин на користење на поединечните дизајнeрски решенија на
динамолимовите за секоја големина (различна осна висина) и соодветен број на парови полови
(од 2 до 8 полови), засебно. Употребата на еден ист дизајн на динамолим за неколку различни
мотори со различни парови полови може да биде од корист, со оглед на палетата на производи
EB
кај одредени производители. На Слика 2 покажана е распределбата на магнетното поле,

односно распределбата на електромагнетниот флукс во еден мотор со ист попречен пресек на
динамолим и различен број на парови полови 1, 2, и 3, соодветно.
W
Слика 1 - Димензии на динамолимовите за norm мотори (лево) и transnorm мотори (десно)

Слика 2 Распределба на магнетно поле кај transnorm мотор со ист попречен пресек на
w
динамолимовите за 2, 4 и 6 полови
Сликата 2 јасно укажува на фактот дека и статорот и роторот имаат најизразени
магнетни промени во магнетното коло кај 2-полните машини. Меѓутоа, уште поважен е фактот
што може да се забележи дека ист дизајн на динамолимови може да се користи не само за 2-
полни машини туку и за 4 или 6 полни машини. Очигледно е дека ваквиот начин на користење
ie
на ист дизајн за добивање на одредени, но различни технички параметри, може да даде
оптимално решение и од економска гледна точка [1].
Со правилен избор на дизајн на динамолимот на роторот може да се постигнат
посакуваните карактеристики на моторот, т.е. почетниот вртежен момент, почетна или ударна
ev
струја и сл. Каналите на роторот кај transnorm моторите вообичаено се исполнети со
алуминиум, а воедно при производството се изведуваат и кафезните прстени, исто така од
алуминиум. На тој начин се обезбедува многу стабилна работа која гарантира долг работен век
на моторот, без значителни напори за негово одржување. Не ретко, а во зависност од потребите,
каналите и намотките на роторот се изведуваат и со бакарни проводници. Со оглед дека
бакарот има подобра електрична спроводливост од алуминиумот, со негово користење се
Pr
постигнуваат пониски електрични загуби и се подобрува енергетската ефикасност на моторот.
Со цел да се постигне доволен почетен вртежен момент кај поголемите мотори,
дизајнирањето на роторските канали вообичаено се врши со двоен кафез. На Слика 3 може да
се види, како овие типични облици на канали влијаат врз постигнувањето на потребниот
вртежен момент [2].
EB
W
Слика 3 Форма на роторскиот канал и крива на вртежен момент за norm и transnorm мотори
3.2 Модификација на статорската намотка
Типот на трифазната статорска намотка на моторот е исто така дефиниран од дизајнот
на динамолимот на статорот. Кај norm моторите најчесто се користи кружен пресек на
проводник за намотки. Истото важи и за помали transnorm мотори, но за поголеми transnorm
мотори (над 800 kW) и за средни напони од 3 kV до 11 kV, намотката вообичаено се изведува од
правоаголни бакарни проводници [3], [4], [5].
Модификација на статорската намотка кај transnorm моторите е релативно едноставна.
Во случај, барањата да се разликуваат од стандардните модели, прво уште во процесот на
проектирањето на моторот се прави обид да се модифицира намотката во согласност со
постоечкиот дизајн на динамолимовите. Доколку мрежниот напон или фреквенција се
разликуваат во однос на стандардните модели, модифицирањето на намотката се прави на таков
начин да магнетното заситување на моторот остане исто. Како последица на ова, другите важни
податоци како cosφ, коефициентот на полезно дејство, односите помеѓу почетниот и
номиналниот момент (Tstart/Tnorm), моментот на кочење/номиналниот момент (Tk/Tnorm) и
почетната струја/номиналната (Istart/In), остануваат исти. Ваквата модификација кај моторите од
400 V на 500 V, или од 50 Hz на 60 Hz, може да се изведе без никакви проблеми. Дури за
w
работна фреквенција од 60 Hz, при поголемата брзина се добиваат и поголеми излезни
параметри на електромоторот, кои во зависност од бројот на полови и осната висна, може да се
движат од 12% до 20%.
3.3 Начин на ладење на transnorm електромоторите
ie
Во однос на типот на ладење кај новите transnorm мотори, карактеристично е тоа што
овие мотори најчесто се изведени со ребрасто куќиште и имаат сопствена вентилација, која
одговара на метод на ладење IC411 со дополнителен внатрешен вентилатор кој се поставува во
согласност со меѓународниот стандард IEC 60034-6. Како што е прикажано на Слика 4,
вентилаторот всисува воздух од надворешноста на моторот и истиот го потиснува аксијално по
ev
должината на надворешните ребра на моторот. Топлинската размена се врши во внатрешноста
на моторот со што се обезбедува рамномерна дистрибуција на температурата во активните
делови на моторот и во неговите лежишта. Специјални отвори кои помогаат при ладењето на
воздухот во внатрешноста и надворешноста, дополнително се монтирани во вратилото на
моторот и имаат значајна улога во намалување на бучавата.
Pr
При одредувањето на типот на ладењето исто така може да се користи покрај
сопственото ладење и т.н. форсирано односно дополнително ладење, тип IC416 според IEC
60034-6. Овој тип најчесто се користи кај мотори предвидени за работа со фреквентни
регулатори. На Слика 5 е прикажана зависноста на моментот од системот на ладење.
EB
W
Слика 4 Попречен пресек на transnorm мотор и циркулација на воздух за ладење

w
Слика 5. Зависност на моментот од системот на ладење и фреквенцијата кај фреквентно
регулирани електромотори
ie
4 СТАНДАРДИ ЗА ПРОЕКТИРАЊЕ НА TRANSNORM МОТОРИ
Стандардот IEC/EN 60034-30-1 ги дефинира класите на ефикасноста за моторите за
наизменична струја и е објавен од страна на Меѓународната електротехничка комисија (IEC) во
ev
2014 година. Овој IEC стандард ги опфаќа глобалните усогласувања на класите за енергетска
ефикасност на електричните мотори. Во споредба со претходниот соодветен стандард IEC/EN
60034-30:2008 година, новиот стандард значително го проширува асортиманот на производи
опфатени со вклучување на 8-полни мотори и воведува нова т.н. IE4 класа на ефикасност [6].
Стандардот IEC/EN 60034-30-1:2014 дефинира четири класи на ефикасност, кои се
рангирани според IEC 60034-1 или IEC 60079-0 (за експлозивна атмосфера) соодветно како:
Pr
• Супер-премиум ефикасност (IE4)
• Премиум ефикасност (IE3)
• Висока ефикасност (IE2)
• Стандардна ефикасност (IE1)
За следната ревизија на стандардот, предвидено е воведување на уште едно, уште
повисоко ниво на ефикасност, т.н. класа IE5, со цел понатамошно и континуирано да се
EB
намалуваат загубите за околу 20%, во однос на веќе постоечката класа IE4. На Слика 6 даден е
дијаграм на коефициентот на полезно дејство во однос на моќноста за 4-полни електромотори
за 50Hz, во согласност со препораките на постојниот стандард.
Соодветно, при проектирањето на новите генерации на transnorm мотори задолжително
е потребно да се почитуваат следните стандарди и толеранциите пропишани со истите:
W
w
Слика 6 Споредба на класите на ефикасност за 4-полни електромотори, 50Hz
Табела 1 Основни стандарди за проектирање на transnorm мотори
ie
Rotating electrical machines – Part 1: Rating and performance IEC60034-1
Rotating electrical machines – Part 5: Degrees of protection provided by the integral
IEC60034-5
design of rotating electrical machines (IP code) – Classification
Rotating electrical machines - Part 6: Methods of cooling (IC Code)
ev IEC60034-6
Rotating electrical machines – Part 7: Classification of types of construction,
IEC60034-7
mounting arrangements and terminal box position (IM Code)
Rotating electrical machines – Part 8: Terminal markings and direction of rotation IEC60034-8
Rotating electrical machines – Part 14: Mechanical vibration of certain machines with
IEC60034-14
shaft heights 56 mm and higher – Measurement, evaluation and limits of vibration
Rotating electrical machines — Part 15: Impulse voltage withstand levels of rotating a.c.
Pr
IEC60034-15
machines with form-wound stator coils
Electrical insulation - Thermal evaluation and designation, Mechanical vibration -
Balance quality requirements for rotors in a constant (rigid) state, Part 1: Specification and IEC60085
verification of balance tolerances
Rotating electrical machines - Part 2-1: Standard methodsfor determining losses and
IEC60034-2-1
efficiency from tests (excluding machines for traction vehicles)
EB
Во согласност со овие стандарди, различни производители успеаваат во помала или

поголема мера да произведат transnorm мотори со основни карактеристики дадени во Tабела 2:
W
W
EB
Pr
ev
ie
w
енергетската ефикасност на истите споредено со класичните norm асинхрони мотори. Како

резултат на специфичниот пристап во процесот на дизајнирање, употребата на современи
материјали и зголемената енергетска ефикасност, овие мотори нудат сé поголема примена во
најразлични електромоторни погони, без разлика дали станува збор класичен пристап на
регулација на брзината, вртежниот момент и отповарувањето или пак современи
електромоторни погони во кои се користат асинхрони мотори во спрега со фреквентни
претворувачи. Во иднина, се очекува понатамошен развој на transnorm асинхронитe мотори,
особено имајќи ја предвид постојаната потребата од користење на современа класа на високо
енергетско ефикасни мотори од класите IE4 или IE5.
[1] Greiner, H.; Weltweite Klassifizierung der Motorwirkungsgrade (Worldwide classification of motor
w
efficiencies), ЕМА, June, 2006.
[2] Technische Schrift: Drehzahlverstellung von Asynchronmaschinen (Technical book: Speed control of
asynchronous machines), Loher GmbH 2005.
[3] Technische Liste IM: Industriemotoren (Technical catalogue IM: Industrial motors), Loher GmbH.
ie
[4] Niederspannungsmotoren – IEC Käfigläufermotoren 0,06 – 1250 kW (Low voltage motors – IEC squirrel
cage motors 0,06 – 1250 kW), Siemens AG 2006.
[5] I. Cioc, Projectarea masinilor electrice, (Editura didactica si pedagogica), R.A. Bucuresti 2007.
[6] International standard IEC 60034-1, Eleventh edition 2004-4.
ev
Pr
EB
W
Маја Целеска, Влатко Стоилков, Крсте Најденкоски, Владимир Димчев

Универзитет “Св. Кирил и Методиј”, Факултет за електротехника и информациски
технологии-Скопје
СПОРЕДБА И ИЗБОР НА ВЕТРOГЕНЕРАТОРИ ЗА МОДЕЛ НА ВЕТЕРНО
w
ПОЛЕ СО ПОЗНАТИ ЛОКАЦИСКИ УСЛОВИ
Генераторот е една од најважните компоненти на системот за конверзија на енергијата
ie
на ветрот. За разлика од другите конвенционални генератори, генераторот за ветерната турбина
мора да работи на извор на енергија кој е погонуван од стохастички променливата механичка
енергија на ветрот. Во системите за конверзија на енергијата на ветрот се користат различни
видови електрични машини.
ev
Во трудот е прикажана анализа за избор на најадекватен ветрогенератор за теренот
околу мерната станица за ветер на локацијата Св. Николе–Орел. Проценките се правени врз
основа на анализирани мерни податоци за мерен период од дваесет и два месеци и првично се
изложени неколку сценарија како предлог решенија за избор на ветрогенератори за идејно
решение за ветерно поле на конкретната локација. Предложеното решение за избор на тип на
генератори SIEMENS SWT–2.3–113 е енергетски оптимално и економски најоправдано
Pr
решение.
При истражувањата и пресметките, земени се предвид современите достигнувања во
областа на ветрогенераторските системи, како и методологиите за избор на ветрогенератори
при сложена конфигурација на теренот.
Клучни зборови: Ветрогенератори, ветерни турбини, ветерно поле, фактор на моќност, фактор
на искористување.
EB
1 ВОВЕД
Големиот пораст во развојот на ветерните електрани во деведесеттите години на
минатиот век е постигнат благодарение на државните субвенции во цената на произведената
електрична енергија од обновливи извори на енергија (ОИЕ) во земјите членки на Европската
Унија и САД. До крајот на 2014 година ширум светот изградени се ветерни електрани со
вкупен инсталиран капацитет од 369,6 GW, [1]. Во овој период се инсталирани голем број
W
ветерни турбини и истовремено се реализирани голем број развојно–истражувачки проекти.

Како резултат на тоа постигнат е значителен развој во технологијата на ветерните турбини и
генератори. Индустијата за нивното производство е една од најбрзо растечките во последните
две децениии, со просечен годишен раст од над 25 %. Овој тренд подоцна го следат и
останатите, помалку развиени земји ширум светот.
Република Македонија се обидува да го следи светскиот тренд кон што помасовно
искористување на енергијата на ветрот. За таа цел се спроведуваат детални истражувања за
енергетската обилност на ветрот на целата територија на државата. Мерните податоци кои се
искористени во истражувањата изложени во овој труд, се дел од втората мерна кампања за
евалуација на ветерниот потенцијал во Република Македонија.
Анализите во трудот се правени за идејно решение на ветерно поле на локацијата Св.
Николе–Орел, врз база на мерни податоци од периодот јули 2012–март 2014. За да се направи
A1-064R 1/11
MAKO CIGRE 2015 A1-064R 2/11
детален и правилен избор на ветрогенератори за модел на ветерно поле на одредена локација,

потребно е: сумирање на мерните резултати од мерната кампања – во случајов направено со
програмскиот пакет WindPRO, изработка на симулациски резултати за искористување на
енергијата на ветрот, избор на бројот и типот на генераторите и турбините, оптимизација на
распоредот на поединечните ветерни турбини во зависност од параметрите на ветрот,
пристапоста на теренот, инвестициските трошоци, излезната моќност и сл.
При изборот на најадекватен модел на ветрогенератор, сепак големо влијание имаат
инвестициските трошоци [2,3]. Едноставно кажано, при пресметките оној тип на
ветрогенератор според кој ќе се добие највисока нето сегашна вредност (Net Present Value–
NPV), ќе биде избран за конечната изведба на ветерното поле. Сепак, при донесувањето на
крајната одлука имаат влијание и следниве ограничувања:
w
- Просторни и инфраструктурни (ограничувања поради пристапноста на земјиштето,
параметрите на ветрот и постоењето и капацитетот на енергетската мрежа);
- Инвестициски (ограничувања од почетната вредност на инвестицијата);
- Ограничувања за големината на капацитетот (производство на ветерната турбина,
техничка изведба) и
ie
- Достапност (одредени типови на ветрогенератори и турбини не се достапни или не
се практични за транспорт до Република Македонија), [4].
Во овие анализи потребно е да се претпостави одредена сума за почетниот капитал, да
се направи прецизна проценка за обилноста на ветрот на конретната локација, па така да се
создаде мала подгрупа од достапни ветрогенератори. Понатаму, производството на секоја
програмски пакет.
2
ev
ветерна турбина се оценува со користење на Ваибулова дистрибуција со помош на некој
МЕРЕЊЕ НА ПАРАМЕТРИТЕ НА ВЕТРОТ

Мерната станица кај Св Николе–Орел, е лоцирана на 41о55,02’ северна географска
Pr
ширина и 21о56,796’ источна географска должина, на надморска висина од 398 m. Брзината на
ветрот се мери со шест анемометри, на висини од 30 m, 40 m и 50 m, со адекватна опрема
пропишана според стандардот IEC 61400–12–1, [5], според кој понатамошните пресметки за
кривите на моќност би биле комплетно доверливи. За анализите во трудот се користени
мерните податоци на висина од 50 m. Правецот на ветрот се мери на две различни висини, 38 m
и 48 m. Пресметаната средна брзина на ветрот, врз база на мерните податоци на висина 50 m
над земјиното тло, изнесува 4,6 m/s.
EB
Со цел да се искористи поголем дел од расположивата моќност на ветрот, како и да се

избегнат ниските слоеви над површината на земјата кои предизвикуваат турбулентни ветри,
ветерните турбини се поставуваат повисоко. За да се добијат поточни пресметки во
симулациите за излезната моќност на ветерните турбини, брзините на ветрот мерени на висина
од 50 m, се екстраполирани на висини на поставување на гондолата на ветерните турбини, [6],
според формулата:
W
α
 z 
v ( z ) = v ( z 0 )  (1)
 z0 
каде: v(z) е екстраполираната брзина на ветрот (m/s) на висина z (m), v(z0) e познатата брзина на
ветрот (m/s) на висина z0 и α е коефициент на триење. Коефициентот на триење, е тесно поврзан
со класата на нерамност и по емпириски пат се одредува за секоја локација соодветно, [7]. За
областа околу мерната станица кај Св. Николе–Орел, коефициентот на триење има вредности
помеѓу 0,18–0,2, со оглед на тоа што станува збор за житни земјоделски површини и површини
покриени со нискостеблеста шума.
За овие локациски услови, направен е потесен избор на ветерни турбини со различен
капацитет (табела 1). Деталната спецификација за овие типови на ветерни турбини е приложена
во табела 3 (додаток 1).
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A1-064R 4/11
Pr (v ) 2 Pr (v ) (5)
Cp = =
P (v ) ρAv 3
Коефициентот на моќност е покзател за тоа колку ефикасно ветерната турбина ја конвертира
ветерната енергија во електрична, [15–18]. Покрај коефицинетот на моќност, се дефинира и
коефициент на ефикасност–Се кој директно зависи од брзината на ветрoт и се пресметува
според формулата:
1 C T v( z ) (6)
Ce =
2π C M nD
каде: CM е коефициент на вртежен момент, CT е коефициент на потисок, n (врт./мин.) е брзина
на вртење на роторот и D (m) е дијаметар на роторот, [17, 18]. Симулираните вредности за
ефикасноста на секој тип на ветерна турбина од потесниот избор, е прикажан на сликите 1–7.
w
ie
ev
Слика 1 График за приказ на Се и СТ за Слика 2 График за приказ на Се и СТ за
NORDEX N100/3300 NORDEX N117 2,4
Pr
EB
Слика 3 График за приказ на Се и СТ за Слика 4 График за приказ на Се и СТ за

SIEMENS SWT–3,0–108 SIEMENS SWT–2,3–113
W
MAKO CIGRE 2015 A1-064R 5/11
Слика 6 График за приказ на Се и СТ за

Слика 5 График за приказ на Се и СТ за
VESTAS V112
w
SIEMENS SWT–1,3–62
ie
ev
Слика 7 График за приказ на Се и СТ за VESTAS V117–3,3
3.1 Параметри за избор на ветерна турбина

Откако е направен потесниот избор на ветерни турбини за конкретната локација,
Pr
потребно е да се направат пресметки за избор на оптималниот тип на машина.
3.1.1 Нивелирана цена на електрична енергија
При проектирањето и изградбата на едно ветерно поле, целта е тоа да произведува што е
можно повеќе електрична енергија за да се добие максимален профит. Како мерка за споредба
во проектите од енергетиката кои со себе повлекуваат големи инфраструктурни изведби, се
користи т.н. нивелирана цена на електрична енергија (cents/kWh) (Levelized Cost of Electricity-
EB
LCoE), [19–21], која е дефинира со следниот израз:

N
Cn
C0 + 
n =1 (1 + d ) n (7)
LCoE = N
Qn
 (1 + d )
n =1
n
W
каде: C0 e иницијална ивестиција, N e период на експолатација(за пресметките е земено

N=20 години), d e дисконтна стапка, Cn e вкупни трошоци до n-тата година и Qn се приходи од
произведената електрична енергија до n-тата година. Иницијалната инвестиција се однесува на
трошоците за ветерните турбини, целата дополнителна електрична опрема, транспорт, изградба
на целата потребна инфраструктура, монтажа и поврзувањето на мрежа. Во текот на
експлоатација трошоците се однесуваат на одржувањето оперативното работење (околу 3% од
цената на ветерната турбина). Нивелираната цена на електрична енергија е корисна за споредба
на ветерните турбини, бидејќи ја зема предвид адекватноста на конкретната ветерна турбина за
локацијата (т.е. годишното производство на електрична енергија), како и потешкотиите при
конструкција и одржување на ветерните турбини.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A1-064R 7/11
По извршените симулации за пердложените седум типа ветерни турбини, најдобри

резултати се добиени за ветерените турбини SIEMENS SWT–2,3–113 и NORDEX N117.
Несомнено за оваа локација најадекватни се ветрогенератори со моќност околу 2,3–2,4 MW.
Ветрогенераторите со помал капацитет би работеле со многу лош фактор на искористување на
капацитетот, а со тоа во текот на експолатацијата ќе следат и поголеми трошоци за одржување.
За ветрогенераторите со капацитет од 3 MW и над 3 MW, иако почетната инвестиција не би се
разликувала многу споредено со онаа за ветрогенераторите со моќност околу 2 MW, сепак кога
ќе се споредат кумулативните трошоци, кривите за коефициентот на ефикасност и
коефициентот на потисок, евидентно е дека поголемите ветрогенератори не се најдобaр избор
за локација со средна брзина на ветрот 4,6 m/s.
Покрај вредносите на нивелираната вредност на електричната енергија, кои за SIEMENS
SWT–2,3-113 и за NOREDX N117, изнесуваат 0,119 и 0,096 соодветно, треба со посебно
w
внимание да се анализираат и кривите на сликите 1–7. Веднаш се забележува дека овие два
типа на ветерни турбини би работеле со максимална ефикасност во поширок дијапазон на
брзини на ветрот (слика 2 и слика 4). Кривата на коефициентот на потисок, пак е показател за
интензитетот на оптоварување на перките на роторот. За SIEMENS SWT–2,3-113 видливо е
комплетно совпаѓање на двете криви за почетните брзини на вклучување на ветерната турбина
ie
за локацијата Св. Николе–Орел. Кривата за коефицинетот на ефикасноста се пресметува според
мерните податоци за конкретната локација, а кривата за коефициентот на потисок е однапред
позната од прозиводителот и претставува технички станддард.
По споредбата на сите параметри добиени по извршените симулации, конечно ветерната
ev
турбина SIEMENS SWT–2,3-113 се избира како најадекватана за конкретната мерна локација.
Техничките спецификации на оваа ветерна турбина се: 2300 kW моќност, висина на столб
92,5 m, дијаметар на елисата 113 m, активна регулација на перките, асинхрон генератор, ниво
на бучава 105 dB. Пресметаните енергетски параметри се: 5,348 GWh/god можната призведена
електрична енергија, 932,6 MWh загуби на моќност поради нерамноста на теренот, 30,2 %,
процентуална искористеност на енергијата на ветрот, 7144 h/god часови на оперативно
Pr
работење на ветерната турбина во текот на една година, од нив 2435 h/god со номинална
моќност, 27,8 фактор на искористување на капацитетот.
Сите фактори кои се прикажани во табела 2 и табела 4, како и економската анализа која
е направена, целосно укажуваат на тоа дека за ветерното поле на локацијата Св. Николе – Орел
најдобар избор на ветерна турбина е токму SWT-2.3-113.
EB
[1] Global Wind Energy Council. Достапност: http://www.gwec net/global-figures/wind-energy-global-

status/
[2] Schelz W., Neubert A., Smith G., “New developments in precision wind farm modelling”, National
Power, Oldenburg, Germany, 2008.
[3] Hansen L. H., Hellel L., BlaaBjerg F., Eta L., “Conceptual survey of generators and power electronics for
wind turbines” Riso National Laboratory Technical Report Riso-R-1205(EN) Roskilde, Denmark, (2001)
W
[4] Chattot J.J., “Optimization of wind turbines using helicoidal vortex model”, Eng. Trans. ASME, 2003.
[5] International Electrotechnical Commission, Wind turbines – Part 12-1: Power performance measurements
of electricity producing wind turbines, 2012.
[6] Hiels G. Mortensen, Erik L. Petersen, “Influence of topographical input data of the accuracy of wind flow
modeling in complex terrain”- Wind Energy and Atmospheric Physics Department, Riso National
Laboratory, Roskilde- Denmark, 2007.
[7] Dubois M.R., Plinder H., Ferreira J.A., “Comparison of generator topologies for direct-drive wind
turbines”, Power and Industrial Electronics Conf., Aalborg, Denmark, 2000.
[8] Carlson O., Grauers A., Svensson J., Et A.L., “A comparison of electrical systems for variable speed
operation of wind turbines”, European wind energy Conf., (1994)
[9] Technical data about SIEMENS SWT-1.3-62 wind turbine. Достапност: www.thewindpower.net;
www.energy.siemens.com
MAKO CIGRE 2015 A1-064R 8/11
[10] “Technical data about SIEMENS SWT-2.3-113 wind turbine”. Достапност: www.thewindpower.net;
www.energy.siemens.com
[11] “Technical data about SIEMENS SWT-3.0-108 wind turbine”. Достапност: www.energy.siemens.com;
en.wind-turbine-models.com
[12] “Technical specifications about Vestas V110-2.0 MW wind turbine”. Достапност:
http://www.vestas.com/en/products_and_services/turbines/v100-2_0_mw#!technical-specifications
[13] “Technical specifications about Vestas V112-3,3 MW wind turbine”. Достапност:
http://www.vestas.com/en/products_and_services/turbines/v112-3_3_mw#!technical-specifications
[14] “Technical data about Nordex N117/2400 wind turbine”. Достапност: http://www nordex-
online.com/en/produkte-service/wind-turbines/n117-24-mw html?no_cache=1
[15] “Technical data about Nordex N117/3000 wind turbine”.
[16] S.A. Akdag, A. Dinler, “A new method to estimate Weibull parameters for wind energy applications”,
w
Energy Conversion and Management 50, pp. 1761-1766, 2009.
[17] EMD International A/S, “WindPro 2.9 Energy Tutorial”, July 2013.
[18] Hansen L. H., Hellel L., BlaaBjerg F., Eta L., “Conceptual survey of generators and power electronics
for wind turbines” Riso National Laboratory Technical Report Riso-R-1205(EN) Roskilde, Denmark,
2001.
ie
[19] Polinder H., Morren J., “Developments in wind turbine generator systems”- Electrimacs, Hammamet,
Tunisia, 2005.
[20] Gonzales-Longatt F., Wall P., Terzija V., “Wake effect in wind farm performance: Steady-state and
dynamic behavior”, School od Electrical Engineering The University of Manchester M60 1QD, United
Kingdom, 2011.
ev
[21] Schelz W., Neubert A., Smith G., “New developments in precision wind farm modelling”, National
Power, Oldenburg, Germany, 2008.
Pr
EB
W
W
EB
Pr
evi
ew
W
EB
Pr
evi
ew
W
EB
Pr
evi
ew
Дејан Пејовски, Крсте Најденкоски

Факултет за електротехника и информациски технологии – Скопје
Марија Илиева
Феро Инвест ДОО Скопје
w
АНАЛИЗА НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ НА СИНХРОНИОТ
ГЕНЕРАТОР ВО МХЕ ЈАБЛАНИЦА ПРЕКУ НЕГОВАТА ПОГОНСКА КАРТА
ie
Погонската карта (PQ-дијаграмот) на синхрон генератор вклучен паралелно на
електричната мрежа е неопходен дијаграм за да можат операторите во електричните централи
правилно да го изберат оптоварувањето на генераторот. Преку овој дијаграм се определуваат
активната и реактивната моќност што генераторот ги предава во мрежата, зависно од неговата
ev
работна точка. Погонската карта ги покажува состојбите во генераторот кога тој работи во
стационарен режим, со претпоставка дека напонот на неговите приклучоци е константен.
Главните теоретски криви од дијаграмот го претставуваат максималното дозволено загревање
на различните активни делови од синхрониот генератор. Овие криви ги дефинираат граничните
режими на работа, односно ја определуваат граничната реактивната моќност QG≥ QGn (MVAr)
при работа на синхрониот генератор со номинална или со намалена активна моќност PG≤ PGn
(MW).
Pr
Целта на овој труд е да го прикаже конструирањето на погонската карта за генераторот
во МХЕ „Јабланица“ и да се определи поместувањето на работната точка на генераторот,
зависно од промената на параметрите кои влијаат врз неговата стабилност (cosφ, xd, xq, δ).
Погонската карта е изработена врз основа на техничката документација и резултатите од тест-
испитувањата на генераторот кои ги обезбедува производителот. Преку неколку работни точки
на погонската карта, се анализира ефикасноста на генераторот.
EB
Клучни зборови: погонска карта, синхрон генератор, стабилност на хидрогенератор.

1 ВОВЕД
PQ-дијаграмот на сихнрон генератор ги покажува дозволените работни состојби на
генераторот, зависно од неговите физички карактеристики и работните услови. Кривите од кои
е сочинет овој дијаграм ја определуваат граничната реактивната моќност QG≥ QGn (MVAr) при
работа на синхрониот генератор со номинална или со намалена активна моќност PG≤ PGn (MW).
W
Зависно од тоа кој го изработува овој дијаграм, постојат три различни типa: од производителот,
експлоатациски и реален (моментален, кориснички) дијаграм.
Производителот гарантира дека испорачаниот генератор сигурно ќе ги задоволува
договорените и дозволените режими на работа, претставени на производствената погонска
карта. Реалниот PQ-дијаграм го составува самата електрична централа каде што е инсталиран
генераторот. Тој се определува преку проверка на режимите на работа над дозволените
подрачја, па понекогаш кај новите генератори може да се утврдат проширувања на границите
кои не биле претходно договорени со производителот.
При долгогодишна работа на генераторот, неминовно доаѓа до помали или поголеми
промени на неговите параметри кои се важни за дефинирање на PQ-кривите. Затоа е воо-
бичаено во периодот на експлоатација, на секои шест-седум години или по големи ремонти,
преку испитување да се провери погонската карта на генераторот. Така често може новиот
A1-067R 1/8
дијаграм да покаже намалување на дозволените режими на работа, заради стареење на

составните делови од генераторот.
Главно, кривите од PQ-дијаграмот е тешко да се определат со директни мерења при
работа на генераторот во многубројни различни режими, кои ги карактеризираат различните
активни и реактивни моќности, за дадена вредност на напонот, а притоа достигнатата
максимална вредност на возбудната струја да се одржува константна. Затоа најчесто PQ-
дијаграмот се определува комбинирано: преку мерења и преку пресметки врз основа на
генераторската реактанса.
2 ОСНОВНИ ПОДАТОЦИ ЗА ОПРЕМАТА ЗА МХЕЦ ЈАБЛАНИЦА

Основните податоци потребни за да се изработи погонската карта на сихрониот
генератор се дадени во продолжение.
w
Номинални податоци за турбината
тип: Пелтонова вертикална
номинален број на вртежи....................................................... 500 vrt/min
номинална моќност............................................................ 3 460 kW
ie
максимална моќност................................................................. 3 575 kW
Номинални податоци за генераторот

тип: трифазен синхрон генератор со воздушно ладење
работен напон............................................................................ 0,4 kV
ev
фреквенција................................................................................
номинален излезен напон.........................................................
номинална привидна моќност..................................................
номинална активна моќност.....................................................
50
1 000
4 100
3 280
Hz
V
kVA
kW
номинален фактор на моќност................................................. 0,8
номинален број на вртежи........................................................ 500 vrt/min
Pr
номинална струја на оптоварување......................................... 2 367,1 A
група на врзување на статорската намотка............................. Y 4 жици
директна трајна синхрона реактанса по надолжна оска.... 1,417 p.u.
трајна синхрона реактанса по напречна оска...................... 1,285 p.u.
3 ПОСТАПКА ЗА ИСЦРТУВАЊЕ НА ПОГОНСКАТА КАРТА

EB
Погонската карта претставува дијаграм во кој главните криви ги покажуваат

максимално дозволените загревања на различните делови од генераторот (на статорската и
роторската намотка, како и на елементите од бочниот простор). Освен термичките, на PQ-
дијаграмот се прикажуваат и следниве ограничувања:
- граница на максимална активна моќност поради погонската машина (турбината),
- граница на минимална активна моќност поради техничкиот минимум на турбината,
W
- граница на минималната возбудна струја поради ограничувањата на возбудниот систем,

регулаторот на напон и генераторската заштита,
- граница на статичка стабилност со резерва од 10%.
Топлинските граници за определена класа на изолација на намотките од генераторот
можат да се определат со мерење на напонот, струјата, моќноста и загревањата во статорската и
роторската намотка, во статорскиот пакет и лимовите кај крајните заби во стационарни
температурни режими.
Конструирањето на погонската карта започнува од фазорскиот дијаграм на синхрониот
генератор. Секој од фазорите од напонскиот дијаграм се дели со импедансата, при што доаѓа до
нивна ротација за агол од 900. Потоа со множење на напонскиот и струјниот фазорски дијаграм
се добива дијаграмот на моќности, во кој вертикалната оска ја претставува активната моќност
P(kW), а хоризонталната ја претставува реактивната моќност Q(kVAr). Во ваквиот координатен

систем се нанесуваат кривите на ограничувањата.
3.1 Ограничувања од активната моќност на турбината
Во PQ-дијаграмот на почетокот ги внесуваме границите на активната моќност
(максимална и минимална) кои се дефинирани зависно од погонската машина-турбината. Кога
моќноста на турбината е поголема од номиналната моќност на генераторот (PT > PG), може да се
земе дека Pmax = PnG . Долната граница на оваа моќност зависи само од типот на турбината. Кај
Пелтоновите турбини вакво ограничување не постои, па затоа генераторот ќе може да предава
активна моќност во граници од 0 до Pn.
3.2 Ограничување поради загревање на статорската намотка
w
Во електроенергетскиот систем напонот на мрежата не е константен, па затоа ниту
напонот на генераторот не е секогаш еднаков на номиналниот. Најчесто генераторите се
проектираат за да можат да работат при повисоки (U3), односно пониски напони (U1) од
номиналниот (U2=Un), а притоа номиналната привидна моќност да остане непроменета.
При испитување на генераторот во МХЕЦ Јабланица од страна на производителот
ie
утврдено е дека тој може да работи при пренапон со големина U 3 = 1,3 ⋅ U n = 1300V во
времетраење од 3 минути. Во овој случај, струјата во статорската намотка ќе изнесува
I 3 = 1820,9 A . При дозволено струјно преоптоварување I 1 = 1,5 ⋅ I n = 3327 A во време од 2
ev
минути, излезниот напон ќе се намали на U 1 = 711,5V . Разладниот систем кај генераторот
мора да биде во состојба да ја одведе дополнителната топлина создадена во статорската
намотка поради зголемување на струјата на оптоварување (при намален напон и номинална
моќност). Исто така, тој мора да ја одведе дополнителната топлина создадена од загубите во
железото поради зголемен напон (при номинална моќност и струја помала од номиналната).
Меѓутоа, ова не значи дека мора да се гарантира стабилна работа при максимален дозволен
Pr
напон и со максимална струја на оптоварување. Затоа при зголемен напон се дозволува работа
со номинална струја низ намотката на индуктот, а не максимално дозволена. Реалните граници
можат да се определат исклучиво со мерење на загревањето за секоја од наведените работни
точки.
Во стационарен режим на работа, границата на стабилност на генераторот поради
загревање на статорската намотка се определува според номиналната привидна моќност. Оваа
граница се исцртува како полукружница со центар во координатниот почеток и радиус
EB
Sn = 4100kVA. Потоа можат да се определат местоположбата на номиналната работна точка N

за cos ϕ n = 0,8 и номиналната реактивна моќност во овој режим (графички или аналитички).
W
Слика 1 Ограничување поради загревањето на статорот (крива на константна привидна

моќност)
3.3 Ограничување поради загревање на возбудната намотка

Максималната дозволена возбудна струја низ намотката на индукторот се определува со
слична постапка како и за арматурната струја. Условот е генераторот да може да работи во
номинален режим за сите три генерирани напони на статорската намотка.
Оваа граница содржи две криви кои го покажуваат ограничувањето на роторската струја
(максимална и минимална). Тие можат математички да се опишат со P = f(Q).
I n cos ϕ n
δ n = arctg (1)
Vn
+ I n sin ϕ n
xq
E n = Vn cos δ n + x d I n sin(ϕ n + δ n ) (2)
w
E V V
2
x d − xq 
P = 3 ⋅  n n sin δ + n ⋅ sin 2δ  (3)
 xd 2 x d ⋅ xq 
 
ie
E V V
2
2 xd − xq

Q = 3 ⋅  n n cos δ − n + Vn ⋅ sin 2 δ  (4)
 xd xd xd ⋅ xq 
 
Un
каде што V n = = 578,03V . Од овие изрази може да се определи номиналниот агол на
ev
3
оптоварување δ n = 30,15 o , потоа Qn = 2460kVAr и номиналниот индуциран напон во празен од
E 0 n = 1253,3V , кој едновремено го претставува и максимално дозволениот индуциран напон
E 0 max = E 0 n . Минималниот напон изнесува:
E min = k ⋅ E max (5)

Pr
Коефициентот k зависи од карактеристиките на возбудницата и најчесто се движи од 0 до 0,3.
Во овој случај, доколку k = 0,3 тогаш E0min=376V. Работењето со возбудна струја помала од
минималната го оневозможува дејствувањето на регулаторот на напон.
Постапката за исцртување на кривата која го покажува ограничувањето поради
максималната возбудна струја е следна:
EB
 U 2 xd + xq  U 2 xd − xq
- се црта полукружница со центар C  − ⋅ ,0  и радиус R = ⋅ ,
 2 x ⋅x  2 x ⋅ x
 d q  d q
( )
односно во овој случај C − 3038,5 ⋅ 10 3 ,0 и R = 148,3 ⋅ 10 3 . Може да се определат и х-
U ⋅ E min U ⋅ E max
координатите на точките А и В: Ax = = 3186,7 ⋅ 10 3 и B x = = 2890 ⋅ 10 3
xd xd
W
(слика 2).
- од точката А се повлекуваат правци под агли на оптоварување од 0 до δn
- на секој од овие правци, од нивниот пресек со кружницата Е=0 се нанесуваат
U ⋅ E max U ⋅ E min
должините и
xd xd
- со поврзување на крајните добиени точки, за различните агли на оптоварување се
добиваат Паскаловите криви за минимално и максимално дозволена возбудна струја
I v max и I v min , т.е. за напоните E 0 = E max и E 0 = E min (слика 3 и слика 4)
w
Слика 2 Подготовка за цртање правци при различни агли на оптоварување
ie
ev
Pr
EB
Слика 3 Паскалова крива која ја покажува границата поради максималната возбудна струја
W
Слика 4 Паскалова крива од ограничувањето поради минимална возбудна струја

3.4 Ограничување поради загревање на возбудната намотка

За цртање на теориската граница на стабилност тргнуваме од изразите за активна и за
реактивна моќност, определени со равенките (3) и (4). Оваа крива е множество од сите точки
во кои за некоја возбудна струја се достигнува максимална активна моќност. Равенките (3) и (4)
можат да се напишат во параметарски облик:
1 1  1
P=a − 2 s 2 + 2s s 2 + ⋅  3s + s 2 +  (6)
2 2  2
1 1
Q = a ⋅  − 2s 2 + 2s s 2 +  + Q0 (7)
2 2
w
E xq xd − xq U2
каде што: s = ⋅ , a =U2 и Q0 = . Оттука може да се нацрта теориската
4U x d − x q xd ⋅ xq xq
граница на стабилност. Понатаму, од центарот на полукружницата Е=0 се повлекуваат неколку
кружни лаци за различна возбудна струја, т.е. за различен напон Е0 Пресечната точка на секој
ie
кружен лак со кривата на теориската граница на стабилност (TGS) се спушта вертикално
надолу за 0,1 ⋅ S n = 410 ⋅ 10 3 и се повлекува права паралелна со апсцисата. Секоја таква права
уште еднаш го пресекува сопствениот кружен лак, па новодобиените точки ја сочинуваат
кривата на практична граница на стабилност (PGS), како што е прикажано на сликата 5.
ev
Pr
EB
Слика 5 Теориска и практична граница на стабилност на генераторот

W
Конечно, со поврзување на претходно исцртаните криви се добива погонската карта на

генераторот.
w
Слика 6 Погонска карта на генераторот во МХЕ Јабланица
ie
4 ТОЛКУВАЊЕ НА ПОГОНСКАТА КАРТА
Од погонската карта на генераторот при кој било работен режим може да се отчитаат
потребните податоци за неговата работна точка. При даден фактор на моќност cos ϕ и
ev
определена активна моќност што генераторот ја предава во мрежата, од погонската карта се
отчитува реактивната моќност која соодветствува на оваа работна точка. Десно од P-оската
генераторот е индуктивно оптоварен и создава реактивна моќност која ја предава во мрежата,
додека пак лево од оваа оска оптоварувањето е капацитивно, па генераторот презема реактивна
моќност од мрежата.
Pr
При проектирање на ХЕЦ препорачливо е да се избере генератор чие дозволено
капацитивно подрачје на работа ќе биде што е можно поголемо. Во ваквиот подвозбуден режим
на генераторот главна придобивка е подобрувањето на напонската регулација преку
регулаторот на напон. Со тоа ќе се обезбеди поголема стабилност на системот, со зголемено
производство на енергија.
За определување на реактивната моќност на генераторот при различни оптоварувања,
погодно е на самата погонска карта да се исцртаат правците за различни фактори на моќност,
EB
како што е прикажано на сликата 7.

W
Слика 7 Правци за различен фактор на моќност cos ϕ

Погоре опишаниот класичен пристап при исцртувањето на погонската карта подразбира

дека генераторот е приклучен на крута мрежа, со константен напон. Но, во практиката, оваа
претпоставка не е точна, поради варијациите на напонот кои се должат на незанемарливата
импеданса на мрежата. Дополнително, претпоставката за константна директна синхрона
реактанса исто така е неточна. Денешните машини се изработуваат со определено магнетско
заситување поради економски причини, па затоа нивото на магнетско заситување се менува со
промена на работната точка на генераторот. Од оваа анализа е јасно дека мора да се направат
некои модификации во моделот и во методологијата на определување на статичката погонска
карта, со цел да се опишат сите промени во параметрите на генераторот кои настануваат со
промена на оптоварувањето.
5 ЗАКЛУЧОК
w
Погонската карта на секој синхрон генератор дава важни податоци за моќноста што тој
може да ја предава во мрежата, како и за неговата работна точка. Доброто познавање на
можностите на секоја производствена единица е важно од технички и од економски аспект.
Така се зголемуваат сигурноста на генераторот и брзината на управување при работа во мрежа.
Преку PQ-дијаграмот можат да се откријат неискористени потенцијали на генераторот, или пак,
ie
преку споредба со претходни мерења, да се утврдат потенцијални проблеми. Одделните
граници определени со корисничката погонска карта се подложни на промени поради стареење
на деловите од генераторот.
Синхроните генератори се разгледуваат во однос на максималната привидна моќност
ev
што можат да ја предадат при определен напон и фактор на моќност, со кои можат
континуирано да работат без прегревање. Активната моќност е ограничена од погонската
машина (турбината). Реактивната излезна моќност е ограничена со: струјата на оптоварување
(низ статорската намотка), возбудната струја (низ ротоската намотка) и ограничувањето заради
загревање на бочниот простор. Определувањето на кривите во PQ-дијаграмот се врши
комбинирано: преку реални мерења и со помош на податоците познати од прозиводителот.
Pr
[1] Ilić Ivan, et al.. “Metodologija određivanja korisnićke pogonske karte hidroagregata” Energija. br.2 god.
56(2007) str. 144-181
[2] Vrazić Mario. Sinkroni stroj, skripta. Zagreb, studeni 2012
[3] Мићић Ненад. “Погонска карта генератора“, Факултет техничких наука, Чачак
EB
W
w
НОВОСТИ ВО ПОДРАЧЈЕТО НА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ МОТОРИ ВО
CIGRE SC A1
ie
Во информацијата се претставуваат работните групи, нивните извештаи во часописот
„Electra“ и техничките брошури од работата на CIGRE SC A1. Обработени се 9 (девет) работни
групи: А1.13 – Изводливост на премин од класа на изолација F(155) кон H (180) кај
електричните вртливи машини, А1.17 – Упатство за методи на определување на состојбата кај
ev
статорската намотка за големи електрични мотори, А1.21 - Лежишни сегменти со пластична
облога (искуство и одржување), А1.26 – Упатство за методи на надгледување, дијагностика и
прогноза кај големи електрични мотори, А1.27 – Погони со променлива брзина и високо
ефикасни мотори во електрични централи, Даден е преглед на нивните извештаи и технички
брошури. Направена е компарација со работата на СТК А.1 во МАКО СИГРЕ. Се дава
приоритет на работните групи од аспект на условите на работа во ЕЛЕМ.
Pr
Kлучни зборови: Работни групи во CIGRE SC A1.
1 ВОВЕД
Во работата на CIGRE како еден од важните сегменти се смета работата на членовите во
работни групи кои се специјализрани за одредена област во енергетските системи. Студискиот
комитет SC A1 е специјализиран за вртливи машини. Во овој труд ќе се осврнeме на
извештаите и техничките брошури кои се одработени и презентирани од SC А1 во часописот
EB
ELECTRA
2 А1.13 - ИЗВОДЛИВОСТ НА ПРЕМИН ОД КЛАСА НА ИЗОЛАЦИЈА F(155)

КОН H(180) КАЈ ЕЛЕКТРИЧНИТЕ ВРТЛИВИ МАШИНИ
Животниот век на вртливите машини зависи од товарот, условите во кои работаат и
класата на изолација. Досегашна пракса е вртливите машини кои работаат за товар/услови за
W
класа В(130), додека изолациониот систем на машината да биде направен во класа F(155).
Дилемата е што ќе се случи ако вртливите машини стадардно се намотуваат во класа на
изолација Н(180), додека работаат во температурна класа F(155). За тешки услови на работа
досега најчесто се одбираа вртливи машини со напонско ниво под 1[kV].
Во оваа техничка брошура се разгледува можноста за користење на вртливи машини со
напонско ниво од 6 до 15[kV] со класа на изолација Н(180) кои би работеле со товар и услови
дизајнирани за темепературна класа F(155). Целта е да се добие искуство слично како што се
направило за вртливите машини со напонско ниво под 1[kV] со класа F(155), а работаат со
товар и термички услови на работа за класа B(130).
A1-069I 1/8
2.1 Методологија
Спремени се и пратени два прашалници до сите регуларни членови, набљудувачи и
технички експерти во 2009 година кои се занимаваат со производство и користење на
електрични генератори.
2.2 Основни точки на интерес за производителите на генераторите
- Изработка на генератори во класа на изолација Н(180), нови и ревитализирани
(преработени).
- Термичка класификација на компонентите.
- Метода која е употребена при контролата на изолациониот систем.
- Проблеми предизвикани од зголемувањето на работната температура на машината.
- Подобрување на технологијата за да би се достигнала класата Н(180) за изолирање
w
на намотката кон маса.
2.3 Основни точки на интерес за корисниците на генераторите
- Дали да се набават или преправат генераторите на класа Н(180).
- Дали има посебни причини за да се премини на каласа на изолација Н(180).
ie
- Проблеми кои би се појавиле ако се подигне температурната граница.
- Прифатливи методи за проверка на изолациониот систем на генераторите.
На прашалниците добиени се одговори од 13 фирми и тоа 6 произведувачи на
електрична енергија и 7 произведувачи на генераторите. Земји од кои се добиени одговорите од
ev
произведувачите на електрична енергија се: Бразил, САД, Канада, Нов Зеланд, Шпанија, додека
од производители на генератори се: Кина, Германија, Шпанија, Јапонија и Бразил.
Во добиените извештаи од прашалниците моќностите на вртливите машини се движи од
10[MVA] и 6[kV] па нагоре. Единствено еден произведувач на генератори произвел два
генератори со класа на изолација Н(180) и термичка класа F(155). Од добиените одговори може
да се заклучи дека производителите на генератори стандардно не прават генератори од класа
Pr
Н(188).
Ако би се направиле генераторите во класа Н(180), тогаш очекуваниот животен век на
генераторите би бил во границите од 30 до 40 години.
Системите и методите за контролата на изолацијата на генераторите би се видоизменила
(би биле слични на досегашните). Проблемот би се јавил поради фактот дека нема референтни
податоци со кои можат да се споредат мерените вредности.
EB
Проблемите кои би се појавиле поради зголемувањето на термичката класа

(зголемување на работната темепература) би биле:
- Зголемување на температурите во статор и ротор.
- Побрзо стареење на заштитниот слој (заштитниот лак и другите материјали).
- Побрзо стареење на клиновите.
W
Некои посебни бенефити од преминот на повисоки класи во одговорите не се наведени и

не се осознаени (перцепирани).
Кај корисниците на генераторите најважни се неколку работи:
- Надежност (поузданост) на системот.
- Ефтино одржување.
- Подолг животен век.
За реално намалување на цената на генераторите потребно е производителите да го
намалат габаритот на генераторите, но тоа не е секогаш изводливо поради потребите од
повисок момент на инерција, поради фактот дека ако се оди со помала брзина на генераторот би
се зголемил и дијаметарот на машината и со тоа нејзината маса.
2.4 Заклучок
Како заклучок од добиените одговори по однос на овој прашалник би била констацијата
дека ќе се причека со воведување на новите класи на изолација Н(180) и термичка класа F(155)
за хидро генератори.
3 А1.17 – УПАТСТВО ЗА МЕТОДИ НА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА СОСТОЈБАТА КАЈ

СТАТОРСКАТА НАМОТКА ЗА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ МОТОРИ
Статорскиот изолационен ситем кај вртливите машини не се очекува да трае вечно.
Стареењето на изолацијата се случува од термички, механички, електрични и надворешни
влијанија. Инженерите за одржување користат недеструктивни и деструктивни методи со кои
се оценува статорската изолација и носат одлука дали треба да се менува моторот.
w
3.1 Методологија
Во ова упатство се разгледувани моторите од 3[kV] па нагоре во услови на
производство, режимите на работа и одржување по погоните. Направени се заклучоци кои се
внесени во цртежи и табели кои би биле од корист на инженерите во производство.
ie
3.2 Опис на техничката брошура
Оваа брошура е поделена на неколку делови:
- Процес на фабрикација на статорската намотка и матерјали.
- Типични дефекти на статорската намотка.
ev
- Методи за утврдување на состојбата на изолација на статорската изолација.
- Заклучоци.
3.2.1 Процес на фабрикација на статорската намотка и матерјали
Во техничката брошура опишани и наведени се начините за формирањето на
изолацијата на статорската намотка за големи мотори.
Pr
3.2.2 Дефекти на статорската намотка
Дефектите на статорските намотки се случуваат од повеќе фактори од кои најголем
процент е термичкото стареење на намотката и зголемениот товар на осовината на моторот. Кој
процес до дефект на изолацијата на намотката и колку брзо ќе дојде до него зависи од:
- Проектираните параметри на моторот како термичка класа на изолација, работна
температура, механички удари кои може моторот може да ги издржи.
EB
- Колку квалитетно е направен изолациониот систем на намотката.

- Каков е режимот на работа на моторот, дали работи со константен или со променлив
товар и брзина.
- Колку е добро одржувањето на моторот, односно дали вибрациите на моторот се
држат во нормални граници, каква е чистотата на моторот и сл.
На следниот график дадени се процентуалните вредности на дефектите на големите
W
мотори:
W
EB
Pr
ev
ie
w
Разгледувањето беше ограничено на хидро генератори над 10[MVA], вертикално и

хоризонтално поставени.
4.1 Одговори
Прашалникот беше испратен во овеќе од 30 земји. Добиени се одговори од 14 земји и
тоа 10 се производители на електрична енергија, додека 4 се производители на хидро
генератори. Одговорите се сите за вертикално поставени генератори со ЛСПО. Најчесто
користен матерјал за ЛСПО е поли тетра флоур етилен (ПТФЕ) и поли етер етер кетон (ПЕЕК).
4.2 Оценка за најголемиот номинален специфичен притисок во ЛСПО
Најмалиот специфичен притисок кој е во ЛСПО е 2,6[MPa], додека највисокиот е
6,0[MPa]. Номиналниот товар на хидро генераторите со ЛСПО се движи од 1,6[MN] до
32,3[MN]. Номиналната брзина е во границите од 62,5[min-1] до 600[min-1]. Сите генератори
w
работаат во една насока, односно работаат само како генератори.
5 А1.26 – УПАТСТВО ЗА МЕТОДИ НА НАДГЛЕДУВАЊЕ, ДИЈАГНОСТИКА И

ПРОГНОЗА КАЈ ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ МОТОРИ
ie
Електричните мотори се најефикасен и најмногу користен метод за претворба на
електричната енергија во механичка работа и со тоа се основата на секој технолошки процес.
Во оваа техничка брошура се разгледуваат големи мотори над 1[kV] и со моќност над 800[kW]
што се подолго во работа. Целите на разгледувањето се следниве:
-
-
погоните.
ev
Да ги сумира сите дијагностички методи и мониторинг системи кои се користат во
Да се направи практично сервисно насочување кои техники за откривање на дефекти

се најефикасни.
- Кои техники ги користат различни земји.
5.1 Опис на техничката брошура
Pr
Техничката брошура е составена од следниве делови:
- Директива за контрола на состојбата кај големите мотори.
- Директива за дијагностички проблеми кај големите мотори.
- Директива за прогноза за дефект кај големите мотори.
- Најчесто користени методи за мониторинг на состојбата и дијагностика на дефекти.
- Детално објаснување на техниките за монторинг на изолационата состојба и
EB
дијагностика на грешките.
5.2 Ефективни системи за мониторинг за мотори
Целта на системите за мониторинг на моторите е да се превенираат сите дефекти кои
можат да се појават. Тоа би било идеално. Реално досега најчесто се користат методи кога
моторот е во исклучена состојба. Потребно е да се развијат методи кои ќе го штитат моторот во
работа. Тоа би значело дека моторите ќе бидат добро заштитени и ќе го достигнат нивниот
W
животен век. Искуството на одржувачите и експертите се најважни при правењето на анализа

на дефектите, со што се прави услов за автоматизирање на мониторингот. Со овој
автоматизиран мониторинг за многу ќе се намалат трошоците за одржување.
5.3 Ефективни методи за дијагноза за мотори
Со процесот на мониторингот на состојбите во моторите се добива голема количина на
податоци, нарочито ако во некоја постројка или фабрика има неколку стотини мотори.
Два типа на дијагностика се користат: нумеричка и искуствена метода. Нумеричкиот
метод е автоматизиран и нема потреба од експертско толкување на причината за дефектот.
Како би бил ефективен нумеричкиот метод, потребна е огромна база на податоци за состојбите
и работните циклуси на моторите. Искуствениот метод се заснива на студирањето на
историските случувања, се праават модели на однесување и модели на грешки.
За да се направи автоматизиран систем за заштита на моторот потребни се сите бази на

податоци да се вчитаат во централна база од каде софтверот за заштита ќе може да биде
ефективен.
Најголем проблем е да се соберат сите релевантни податоци за моторите. Тоа доаѓа од
фактот дека сите мерени податоци, податоците од грешките, од поправките и испитните
протоколи не се секогаш добро земени (внесени, отчитани исл.), моторот може да биде
преместен на друга работна позиција и сл. Со немање на точни податоци ефикасна заштита на
моторите е невозможна.
5.4 Прогноза за грешки на моторот
Прогнозата е проценка на времето до кога моторот може да работи без дефект.
Методологија на прогноза бара познавање на сите прилики за моторот и погонот. Многу е
w
тешко 100% да се заштити моторот. Сепак искуството е најважно кога се работи за прогноза.
Во поново време има софтвери кои им помагаат на одржувачите полесно да носат
одлуки кога моторот треба да се сервисира, како не би случил несакан дефект.
ie
Мониторингот на големите мотори е пракса секаде во светот. Многу од одржувачите
спроведуваат различни методи на контрола на изолацијата, од стални мерења (без да се
исклучува моторот од напон), па се до периодични мерења при исклучена состојба. Во
зависност од големината, цената и критичноста на моторот различни методи на дијагностика и
ev
мониторинг се користат. Има уште многу да се работи на глобален интегриран систем на
мониторинг и диагностика, каде ќе внесат бази на податоци за мерења, тестирања и практични
искуства.
6 А1.27 – ПОГОНИ СО ПРОМЕНЛИВА БРЗИНА И ВИСОКО ЕФИКАСНИ

МОТОРИ ВО ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ
Pr
Многу експерти од Цигре и други организациии го прашуваат СК А1 како да се истражи
проблемот за заштеда на енергија кај мотори кои се користат во термоцентрали, затоа што ова е
веќе направено за моторите кои работаат во индустријата.
Од предходните прашалници кои се пратени до индустријата и до електраните може да
се заклучи дека во индустријата многу повеќе се води сметка за енергетската ефикасност
отколу во електраните. Во најновиот прашалник целта беше да се види причината е од техничка
или економска страна. Во овој прашалник земени за разгледување се мотори со напон и
EB
моќности од над 1[kV] и 800[kW].

На прашалникот одговориле само осум земји: Австралија, Бразил, Кина; Русија, Кореа,
Италија и САД, од кој од електраните одговориле 4, консултанти 1, истражувачки центри 1 и
универзитети 1.
6.1 Апликации
W
Различен тип на термо централи се анализирани, во зависност од горивото што го

користат и од погоните кои тие ги користат. Така имаме:
- Конвенционални електрани кои ги имаат следниве погони: индукциони
вентилатори, примарни воздушни вентилатори, секундарни воздушни вентилатори,
бустери, вентилатори, напојни пумпи, конденз пумпи, димни вентилатори, млински
вентилатори и тн.
- Електрани на гас: димни вентилатори, вентилатори за дување, напојни пумпи,
циркулациони пумпи, други пумпи и тн.
- Нуклеарни електрани: пумпи за ладење на реакторот.
6.1.1 Пумпи
Најчесто се користат вентили за управувањето на протокот на флуидот. Ако би се
користел енергетски преобразувач (ЕП) за управување со брзината на моторот на пумпите,
тогаш потрошувачката на електрична енергија е директно пропорционална на брзината на
моторот. Најголемите заштеди на ел. енергија би биле кога протокот падне под 40%.
6.1.2 Вентилатори и дувалки
И кај овие вентилатори заштедата со користење на ЕП би била поголема при помали
брзини на моторот (вентилаторот). Од истражувањето најголема заштеда на ел.енергија би била
кога брзината би паднала под 20%.
Во секојдневната работа елекраната никогаш не работи со номиналната моќност, со што
и сите други погони работаат со пригушување (односно моторите треба да работат со помали
w
брзини). Користењето на ЕП кај моторите многу би ја зголемила енергетската ефикасност на
целата електрана.
Предностите на користење на ЕП се гледа и од тоа дека моторите нема да се пуштаат
директно, ќе се намали динамичкиот, механичкиот и термалниот стрес при старт, ќе се
ie
заштитат лежиштата и тн.
6.2 Економска евалуација
Ако се земе во предвид искуството на Кореа, времето на поврат на инвестицијата била
за 2,4 години. Тие го промениле управувањето со ЕП за мотори на напојните пумпи.
ev
За нуклеарна централа во САД при користење на ЕП за пумпите за ладење на реакторот
заштедиле 20% од ел.енергија.
За Русија една од главните придобивки во користењето на ЕП е за напојните пумпи во
котелот со моќност и брзина од 2500[kW] и 3000[min-1], исто така за вентилатори во опсег од
300-5000[kW] кога номиналната брзина се движи од 375-1000[min-1]. Тие дадоа податок дека за
Pr
електрана од 200[MW] со користењето на ЕП на пумпите, добиле заштеда од 8-10% во однос на
поранешната потрошувачка.
6.3 Причини за не воведување на ЕП во термо елктраните
Во прашалникот постоеше прашање зошто да не ставаат ЕП на моторите во
електраните. Добиени се следниве одговори:
- Подобра расположивост-доверливост на традиционалните решенија.
EB
- Немањето на искуство во новите решенија, од гледна точка на ракувачите.

- Преостанатиот животен век на постојните мотори.
- Други.
Првата причина била важна за три држави: Бразил, Кина и САД, втората причина за
Русија. Австралиските експерти сметаат дека цената на опремата за високонапонски мотори и
ЕП е висока и дека со повратот на парите би било како да направат компензација на 30-
W
40[MWh] потрошена енергија.

Од добиените одговори на прашалникот не може да се донесат целосни заклучоци, но
може да се видат главните насоки. Користењето на ЕП би ја зголемила енергетската ефикасност
во електраните. Би се зголемила доверливоста на работа на моторите и со тоа и на цел систем
на електраната. Повратот на пари би зависел од тоа каде ќе се користат ЕП и во секоја земја не
е исто (поради различните цени на ел.енргија).
Од прашалникот исто така се гледа има мислења и да не се воведуваат ЕП во погоните
на електраните. Тие се од економски и практични причини.
7 ЗАКЛУЧОК
Од предходно изнесеното се гледа дека во централата на Цигре проблематиката на
работа и одржување на големи мотори е многу важна и и’ се посветува големо внимание.
Направени се повеќе работни групи кои што припремаат прашалници кои ги праќаат до
одржувачите и производителите на големи мотори (вртливи машини).
Активноста на македонската секција наСК А1 во однос на оваа проблематика се состои
во презентирање на научни и стручни трудови. Овие трудови како своја база ги користат
големите мотори кои се вградени во погоните на ЕЛЕМ а многу поретко во други индустрии.
Авторите на трудови многу често се вработени во ЕЛЕМ и заедно со наставничкиот кадар од
техничките факултети ја обработуваат проблематиката на одржување, дијагностика,
репарирање и управување на големите мотори. По наша оценка членовите на Мако Цигре СК
w
А1 треба повеќе да соработуваат со централата на Цигре во Париз, како би имале достап до
најновите достигнувања во проблематиката со одржувањето на погоните со големи мотори. Од
нашите членови треба да се очекува да научените новини ги имплементираат во пракса.
ie
[1] Electra A1.13 – Feasibility of updating from class 115 (F) to class 180 (H) the electrical insulation
systems in electrical rotating machines,
[2] Electra A1.17 – Guide of methods for determining the condition of stator winding insulation and their
effectiveness in large motors,
ev
[3] Electra A1.21 – Baring segments with plastic lining: operating and maintenance experience,
[4] Electra A1.26 – Guide for the monitoring, diagnostic and prognosis of large motors,
[5] Electra A1.27 – Adjustable speed drives and high-efficiency motors applications in power plant,
Pr
EB
W
Николче Талевски
ЕЛЕМ Подружница РЕК – Битола
Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиновски, Весна Чешелкоска
Технички Факултет Битола
w
КЛАСИЧНА ПРЕСМЕТКА НА ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР СО КАФЕЗЕН
РОТОР
ie
Од трифазните индукциони машини, асинхроните мотори со кафезен ротор се
издвојуваат со своите специфични карактеристики, како во конструктивен така и во поглед на
технички перформанси. Во овој труд ќе биде преставена класичната пресметка на трифазен
асинхрон мотор со кафезен ротор. За конкретниот тип на мотор се земени номиналните
ev
податоци кои се дадени од производителот прикажани на натписната плоча на моторот. Како
резултат на анализата ќе бидат презентирани резултати кои се добиваат со класичната
пресметка.
Клучни зборови: Трифазен асинхрон мотор со кафезен ротор, класична пресметка.
1 ВОВЕД
Pr
Асинхроната машина е вртлива машина за наизменична струја, каде брзината на вртење
на роторот n , при константна фреквенција во мрежата, се менува во мали граници во зависност
од оптоварувањето на неговата осовина.
Тие можат да работат во режим на генератор, мотор или електромагнетна кочница.
Асинхроните машини исто така се делат на:
EB
- Колекторски и
- Бесколекторски
Бесколекторските асинхрони машини наоѓаат најширока примена во пракса, како
асинхрони мотори.
Самото проектирање на асинхроните мотори наведува на фактот дека постојат голем
број на изведувања, за задоволување на денешните светски потреби. Прво е димензионирање на
W
моторите, према потребите и примената, постојат изведби во повеќе држави кои создаваат
серии кои датираат од различни години. Проектирањето, изведбата и усовршувањето на
моторите секојдневно ја променуваат примената, со подобрени карактеристики за потребите на
крајните корисници, компаниите, претпријатијата и физичките лица како крајни корисници.
Сериите и типовите на мотори произведени од различни заводи, се карактеризираат со добри
особини, но немале меѓусебна корелација, па сето тоа доведувало до несакани потешкотии кај
крајните корисници при нивната замена. Се појавувале различни монтажни и габаритни
размери, различни конструкции на телото, различни лежишта и други особини и
карактеристики. Како се зголемувале потребите на светскиот пазар, така се повеќе се
зголемувале модификациите и усовршувањата на истите мотори, со подобри особини и
специфични карактеристики за работа со подобрени услови. Со самата појава на новите
електроизолациони материјали и успесите во изучувањата на електромагнетните и топлоните
процеси кои се одвиваат во самите машини, во периодот на касните педесетти години на
A1-081I 1/14
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 2/14
минатиот век, биле создадени нови серии на асинхрони мотори со голем дијапазон на
можности, подобри перформанси и знатно подобрени карактеристики. Овие серии на мотори со
подобрени карактеристики се произведуваат и денес, нивната примена во севкупното
производство е сеуште голема. Исто така во тој период била произведена уште една серија на
мотори со голем дијапазон на можности, тоа е серијата на асинхроните мотори со кусо врзани
ротори. Но и ова серија на мотори подоцна била надградена и поусовршена. Друга генерација
на мотори датира во крајните шеесетти и почетокот на седумдесетти години на минатиот век,
оваа генерација на мотори се произведува и денес, а се однесувала на препораките на
меѓународната комисија за скалата на можности за искористеноста на истите, како и
препораките со кој се обврзуваа самите производители.
2 УПАТСВО ЗА ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА АСИНХРОН МОТОР СО КАФЕЗЕН
w
РОТОР, ОСНОВНИ ЕДИНИЦИ НА АСИНХРОНИОТ МОТОР
За да се изврши пресметка на основните големини и вредности на асинхрониот мотор,
потребно е предходно да се знаат, основните номинални големини и тоа: корисна (механичка)
моќност Pn , брзината на вртење изразена во број на врежи во минута n , напонот по фаза или
ie
номиналниот напон U n , номинална фреквенција f и бројот на половите 2 p . Овие големини
или зададени вредности се основните појдовни показатели за пресметка, на веќе постоечкиот
испитан мотор, со што би се докажала точноста на вака конструираниот мотор. Главните
особини на моторот се: степен на искористување при номинално оптоварување η n , моќноста
ev
при номинално оптоварување cos f n и преоптовареноста на моторот ν , која се мери во
сооднос со најголемиот момент на моторот која може да ја постигне M max , према моментот
при номинално оптеретување ν = M max M n .
2.1 Зададени големини

Pr
За реконструкција на пресметките, се користи асинхрон мотор со кафезен ротор, со
следните номинални параметри: номинална моќност Pn = 400(kW ) , номинален напон
U n = 6000(V ) , номинална фреквенција f = 50( Hz ) , број на парови полови 2 p = 6 . Со помош
на зададените номинални вредности, моќноста и вредноста на степенот на искористување, се
прави пресметка за привидната електрична моќност која што моторот ја зема од мрежата:
Pn
EB
P1 = (1)
η n cos f n
Од вака добиената вредност за моќноста, може да се пресмета номиналната струја I n ,
како и струјата во намотките во статорот I1 . Кај трифазните мотори, намотките на статорот
можат да бидат изведени или во ѕвезда или пак во триаголник. Главната димензија на моторот
не зависи директно ни од корисната, ни од потрошената привидна моќност, туку од привидната
W
моќност на кружното поле ( од внатрешната моќност ).

2.2 Пресметување на основните големини
За пресметување на основните големини на асинхрониот мотор со кафезен ротор, се
користат соодветни табели и дијаграми. Со помош на тие вредности се добиваат основните
големини.
1.Фазниот напон на моторот изнесува:
U f = U n = 6000 (V ) (2)
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 3/14
2.Привидната моќност на моторот: за 2 p = 6 и Pn = 400(kW ) одговара cos f n = 0.86 и

степен на искористување η n = 0.84 . Активната моќност која што моторот ја превзема од
мрежата е еднаква на:
Pn 400 ⋅103
P1n = = = 476.2kW (3)
η 0.84
Додека пак привидната моќност која што моторот ја зема од мрежа е:
P1n
S1n = = 553.71kVA (4)
η
3.Струјата која што се зема од мрежа при номинален режим на работа:
w
S1n
I1 f = = 30.76 A (5)
3U 1 f
I1l = 3I1 f = 53.27 A (6)
ie
4.Синхроната брзина:
60 ⋅ f1
n1 = = 1000 min −1 (7)
p ev
5.Одредувањето на полниот чекор е преставен преку следниот израз:
14
 S1n bs 
τ p = C s   (8)
 1 . 4142 ⋅ 2 p ⋅ f 1 ⋅ λ1 
Во овој израз се применети следните константи: C s = 3.9 е константа која ја зема во

Pr
предвид димензијата на статорот и се движи во следните граници, помеѓу 3.3 − 4.2 , другата
константа која фигурира во изразот е bs = 0.71 , овој коефициент најмногу зависи од обликот
на полот, а λ1 = 0.31 преставува проводност. Доколку се искористат вредностите од погоре
споменатите коефициенти, и се заменат во горниот израз тогаш за полниот чекор се добива
следната вредност:
EB
τ p = 28.33cm
6.Внатрешниот дијаметар на статорот изнесува:
2 p ⋅τ p
D= = 55cm (9)
π
Вистинскиот внатрешен дијаметар на статорот изнесува 54 .6cm . Можат да се појават
W
одредени отстапки во пресметувањето на пречникот на статорот, а сето тоа доаѓа поради

усвојувањето на приближните вредности на преставените константи. Па поради тоа, во предвид
се зема вистинскиот пречник за определувањето на точната вредност на полниот чекор.
D ⋅π
τp = = 28.58cm (10)
2p
7.Пресметаната должина на статорот е преставена преку следниот израз:
τp
Li = = 40.26cm (11)
bs
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 4/14
Вредноста на пресметаната должина на статорот е Li = 40.26cm , а отстапката која се

јавува е произлезена поради произволно избраната вредност на bs . Ефективната должина на
јадрото на статорот се пресметува преку следниот израз:
L fe = Li ⋅ k fe = 37.04 cm (12)
Каде што со k fe е преставен коефициентот за пополнување на јадрото и во конкретниот
случај е усвоено да биде 0.92 .
8.Должината на воздушниот процеп помеѓу статорот и роторот (меѓурастојание)
изнесува:
δ min = 0.1 + 0.02 ⋅ D ⋅ L = 1.037 cm (13)
w
Вистинската должина на воздушниот процеп изнесува:
δ = 1cm
2.3 Димензионирање на статорот и роторот
ie
Типот на намотки во статорот кај асинхрониот мотор можат да бидат изведени или како
еднослојни или двослојни. Определбата на типот се однесува најповеќе од моќноста на
моторот. Еднослојните намотки се применуваат кај моторите со мала и средна моќност. Бројот
на проводници по фаза кај овие машини е релативно мал како и пресекот, па е можно да се
ev
употреби полузатворен канал, низ кој се провлекува проводник по проводник. Додека пак
двослојните намотки се препорачува да се полагаат во отворени канали. Отворените канали се
применуваат кај мотори со поголема моќност. Отворените канали имаат различни својства во
однос на оние кој се сретнуваат кај моторите со мали моќности т.е. затворените и
полузатворените канали. Тие различности се состојат во следното: еквивалентното растојание е
поголемо, загубите на моќноста која се јавува помеѓу забите е поголема. Но како такви својства
не ја намалува севкупната примена на отворените канали, бидејќи двослојните намотки кои се
Pr
сместени во отворените канали покажуваат други подобрени својства, кои не се среќаваат кај
еднослојните, а тоа е што овде можи намотувањето на навојниот чекор да биде скратен, т.е.
( )
помал од полниот чекор y < τ p и на тој начин да се изврши намалување на дејството на
одредени хармонични компоненти. Анализираниот асинхрон мотор во својата структура е
изведен со Z1 = 72 канали. Во секој канал имаме по два проводника распоредени во два слоја, а
намотката кај овој тип на мотор е двослојна.
EB
При изборот на бројот на канали на статорот, треба да се земат во предвид следните

показатели:
1.Чекорот на ожлебување t мора да остани во дозволени граници. Долната границамора
биде сведена на минимум во однос на ширината на забите. Па во зависност од чекорот на
ожлебување, нетреба да биде помал од 1cm . Горната граница на чекорот на ожлебување се
W
нагодува во зависност од полниот чекор но сепак треба да остане во граници под 4.5cm .
1cm < t < 4 .5cm
2.Бројот на канали по пол и фаза никогаш нетреба да се усвојува да е помал од . Па кај
овој тип на асинхрон мотор се добива:
Z1
q1 = = 4k / pf (14)
2mp
3.При ист полн чекор, подобро би се искористил навојниот простор, доколку се
искористи поголем чекор на ожлебување, а со тоа се добива искористување на целиот простор.
Па за чекорот на ожлебување се добива:
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 5/14
πD
t1 = = 2.38cm (15)
Z1
Колку е напонот поголем, толку искористувањето на просторот во самиот канал е
поголема и се предвидува во тој случај осовината на моторот да биде поголема. Према тоа кај
моторите со високи напони се зема чекорот на намотување да биде поголем. Вкупниот број на
канали во статорското коло се пресметува по следниот израз:
Z1 = 2 pmq (16)
А за вкупниот број на канали по пол се добива:
Z1
τ1 = (17)
w
2p
4.Навоен чекор. Кај асинхроните мотори се разликуваат два типа на навојни чекори:
појасни и тетивни навојни чекори. Појасниот навоен чекор е последица од растојанието на
навојниот дел помеѓу два или повеќе канали по пол и фаза. А додека тетивниот е последица од
нееднаквоста која се јавува помеѓу навојниот и полниот чекор. Резултатот од навојнот чекор се
ie
добива како производ од појасниот и тетивниот навоен чекор:
k = k p ⋅ kt (18)
Кај овој мотор статорската намотка е изведена со скусен навоен чекор. Тоа се добива со
ev
пресметување кој е изведено преку следниот израз:
τ 1 = 12kanali
11
y= τ 1 = 11 (19)
12
5.Коефициентот на намотување кај распределената намотка за првиот хармоник е
Pr
преставен преку следниот израз:
kw1 = k p1 ⋅ k y1 (20)
Каде што со:
- k w1 - е преставен коефициентот на намотката за првиот хармоник,
EB
- k p1 - коефициент за распределба на првиот хармоник,
- k y1 - коефициент на скаратување на првиот хармоник.
Општата формула за коефициентот на намотување за повеќефазната симетрична

намотка со произволен број на канали по пол и фаза се добива:
W
y π a y π
es = 2ek sin , y :τ p = a : π , =
τp 2 2 τp 2
sin (q1 ξ1 2 )
k p1 =
q1 sin (ξ1 2 )
360
ξ1 = p = 15 elektri. (21)
Z1
k p1 = 0.95766 (22)
y π
k y1 = sin  1  = 0.991444 (23)
τ 2
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 6/14
Вкупниот навоен коефициент за првиот хармоник е:

k w1 = 0.949467 (24)
За коефициентите на распределба на првиот хармоник кај трифазните намотки се
користи следната табела:
Табела 1 Коефициенти на распределба на првиот хармоник
q1 1 2 3 4 5 6 7
k p1 1.00 0.965 0.96 0.958 0.957 0.956 0.955
6.Средната густина на магнетниот флукс во забите на статорот се движи во граници од
w
1.2T до 1.8T . Во принцип се зема долната граница на магнетната индукција од 1.2T која се
јавува во забите на статорот:
BZ 1 = 1.2T (25)
ie
7.Индукција која се јавува во железото, се пресметува преку следниот израз:
Bδ = ξk fe BZ 1 = 0.6T (26)
Каде за преставените коефициенти следи: ξ = bZ t = 0.55 овој коефициент е во

ev
директна поврзаност со формата и изгледот на статорските заби, додека пак со φ fe = k fe = 0.92 ,
е преставен коефициентот за пополнување на железото кај машини кој во својот состав немаат
вентилациони жлебови или отвори.
8.За магнетниот флукс по пол се добива следната вредност:
2
φδ = Bδ τ p Li = 4.4 ⋅ 10 − 2 Wb (27)
Pr
π
9.Електромоторната сила по фаза кај статорското коло е:
U
E1 = = (0.95 + 0.97 )U n = 5760V (28)
(1 + σ 1 )
10.За бројот на навивки по фаза кај статорот се добива:
EB
E1
W1 = = 619.35naviv. (29)
2πfk w1φδ
11.За бројот на проводници во еден канал може да биде одреден преку следниот израз:
2W1
NZ = = 51.61
2 pq
W
Поради одредената отстапка која се јавува за бројот на проводниците се усвојува

приближна вредност N Z = 52 . Со вака усвоената вредност за бројот на проводници во каналот
на статорот, се врши одредена корекција на бројот на навивки по фаза за конкретниот случај на
мотор.
2 N Z Z1
W1 = = 416navivki (30)
2 pm1
12.Корегираната вредност на магнетниот флукс по пол и фаза е следен:
E10
φδ = = 0.06565Wb (31)
2πf1kW 1W1
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 7/14
13. За корегираната вредност на магнетната индукција се добива:

φδ
Bδ = = 0.896 ⋅10 −4 Wb cm 2 = 0.9T (32)
2 π τ p L1
14.Линиското оптоварување на статорот или густината на ампернавивките е:
2m1W1 L1
A= = 447.6 A (33)
Dπ cm
15.Бројот на паралелни гранки во намотката на статорот се сведува на бројот 52
проводници во еден слој од каналот, поврзани со навивките по фаза со по две паралелни
гранки, оттука следи:
w
a = 2 parale.granki
16.Густина на струјата во проводниците на статорот. Намотајот е изведен со проводници
со правоаголен напречен пресек со пречник d = 1.08cm . Густината на струјата во
проводниците на статорот ќе биде еднаква на:
ie
I1
g1 = 2
= 16.8 A mm 2 (34)
d 
a  π
2
lw1 2 = Li + Lcv
ev
17.Средна должина на една полунамотка може да се пресмета по следниот израз:
Каде што со Lcv е преставена средната должина на челната врска на намотката:

(35)
Lcv = l k k1 + k 2 (36)
Pr
Каде со lk е преставена средната должина на чекорот на намотување, а k1 и k 2 ни
преставуваат константи. lk може приближно да биде пресметана по следниот израз:
π (D + hk ) y
lk = = 29cm
2p τp
lcv = 2 ⋅ 29 + 3.5 = 61.5cm , l w1 2 = 101.76cm
EB
(37)
18.Активната отпорност во една секција на намотката на статорот може да се пресмета
преку следниот израз:
l w1 2Ws l w1 2Ws
R1s = ρ =ρ 2
= 2.5Ω (38)
S1 d 
  π
W
2
Ws = 2 N k = 104 (39)
Вкупниот активен отпор кој се јавува во намотката на статорот има четирикратна
вредност од активниот отпор на една секција:
R1 = 4 R1s = 10Ω (40)
19.Вкупната тежина на бакарот во статорскиот дел од колото. Намотките во статоркиот
дел од колото се изработени од бакар кои имаат специфична маса од 8900kg / m 3 . Во тој случај
за вкупната тежина на бакар во статоркото коло се добива:
GCU = γ CU 2lw1 2 S1W1m = 22.15kg (41)
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 8/14
20.Димензијата на магнетното коло на статорот може да се одреди преку следните

показатели:
-висина на магнетниот венец на статорот кој изнесува:
hvl = 7.1cm
-висина на статорските жлебови, и изнесуваат:
hkl = 5.6cm
За надворешниот пречник на статорот во тој случај се добива:
D1 = D + 2hkl + 2hvl = 80cm (42)
21.Магнетната индукција во венецот на статорот изнесува:
w
φδ
Bvl = = 1.25 ⋅10 −4 Wb cm 2 = 1.25T (43)
2 L fe hvl
Осната должина на роторот обично е еднаква на осната должина на статорот. Во некои
ie
случаеви таа се зема да биде пократка со неколку милиметри. Ако при иста должина на
статорот и роторот се усвои и ист број на вентилациони отвори, во тој случај сведената
должина на статорот е еднаква на должината на роторот. При големи брзини на вртење во
вентилационите отвори се јавуваат големи звуци од движењето на ветерот. За избегнување на
тие несакани појави мора да се раздвојат отворите, а е потребно и бројот на отворите да биде
ev
различен. Во таков случај е потребно да се пресмета сведената осна должина на роторот.
Изборот на намотката на роторот се изведува на два начини: или роторот ќе биде со
прстени или ќе биде кафезен. Ротор со прстени се применува кај мотори со големи и средни
моќности и кај мотори со мали моќности каде има потреба струјата на пуштање да е што
помала. Кај малите мотори роторот е обично во кафез, меѓутоа роторите со двојни жлебови
Pr
(бушеро) и со длабоки засечени проводници се применуваат кај мотори со голема моќност.
Кога постои случај на ротор со прстени изведен со еден слој на намотки тогаш неговата
примена се сведува кај мотори со мали моќности, а изведбата на намотките е со кружна шица,
додека за моторите со средни и големи моќности намотките на роторот по правило се
двослојни. Проводниците во тој случај се во форма на четвртасти шипки. Па има ужлебување
во секој од канал по една, две, три или најповеќе четири шипки. Брановидната форма на
намотување која се јавува кај одредени типови на ротори се изведува со помош на чекорот на
( )
EB
намотување y = τ p . Во случаеви кога има директно напојување на роторот, односно кога

(
роторот е примар, во тој случај подобро е намотувањето на роторот да биде тетивно y < τ p . )
Во најголем број на случаеви намотувањето на роторот е трифазно со спрега во ѕвезда. Се
јавува одредена отстапка со тоа што фазите на роторот немора да бидат еднакви на фазите на
статорот. Па во конструктивна изведба се сретнуваат ротори со двофазно или четирифазно
намотување. Кога има кафезен ротор во тој случај проводниците се шипки чии пресек се
W
прилагодува на веќе дефинираниот облик на каналот.

Кај роторите со прстени бројот на каналите по пол и фаза не треба да биде ист како кај
статорот m2 ≠ m1 , кога е овој услов исполнет, во тој случај при пуштање во работа роторот
забрзува постепено. Најчесто за бројот на каналите по пол и фаза се усвојува цел број, но има
1 2
случаеви кога се прави отстапки на пример 2 ,3 ........ Кога се предвидува да има директно
2 5
напојување на роторот, во случај кога се усвојува да работи како примар, m2 треба да биде цел
број. При избор на бројот на каналите кај ротори кој се кусо врзани, треба да се има во предвид
фактот дека изборот на бројот директно влијае врз работата на моторот (звучноста). Доколку
бројот на каналите во статорот и роторот се исти (Z1 = Z 2 ) во тој случај се јавува голем звук, па
поради тој факт бројот на каналите на роторот секогаш се зема да биде различен од оној кај
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 9/14
статорот (Z1 ≠ Z 2 ) . Што се однесува на дејството на почетниот момент, се напоменува тоа дека
потекнува не само од вртливото поле, туку и од хармоничните компоненти од повисок ред. За
да се намали дејството на хармониците, потребно е односот на каналите на статорот и роторот
да биде (Z1 : Z 2 ) 1 : 1; 1 : 2; 1 : 3 . Друга важна препорака за изборот на бројот на каналите на
роторот е да биде со парен број, бидејќи во спротивно ќе има немирен старт и ќе се појават
одредени потреси. Кај асинхроните мотори изборот на каналите на роторот се сведува да бидат
искосени. Од овие наведени карактеристики, за бројот на канали кај роторот не е утврден
дефинитивно, па затоа тој мора да се прилагоди на условите кој се наметнати со изборот на
бројот на проводниците како и ширината на забите на роторот. Кај малите мотори кој имаат
ротор со помал пречник, бројот на канали не се зема за дефинитивен бидејќи има можност
ширината на запците на роторот да испадни да биде премногу мала. Таа ширина несмее ни во
најповолен случај да биде помала од 3mm .
w
22.Роторот на оваа машина е изведен со Z 2 = 90 канали во кој е сместен самиот кафез и
неговата изведба е таква да во секој канал се наоѓаат проводници.
23.За чекорот на ожлебување на роторот се користи следниот израз:
ie
π (D − 2δ )
t2 = = 1.84cm (44)
Z2
24.Внатрешниот пречник на роторот изнесува:
D2 = D − 2δ = 52.6cm
ev
25.Електромоторната сила во роторот е:
W2 k w 2
(45)
E 2 = E1 = 7.3V (46)
W1 k w1
Pr
26.Еквивалентната фазна струја која протекува низ роторското коло (приближна
вредност) е:
P2 n (1 + 0.015)
I2 = = 640 A (47)
Z 2 E 2 (1 − s n )
27.Одредување на приближните вредности на активната отпорност во роторското коло
на асинхрониот мотор со кафезен ротор:
EB
Pp
R2' (s =1) = 2
(48)
m1 I 2' p
Каде со R' е преставена еквивалентната активна отпорност при пуштање на моторот во
работа. Во конкретниот случај се усвојува уште еден показател а тоа е, почетната струја на
моторот во сооднос на номиналната која е еднаква на 4.5, па следи:
W
2
I 2' p = I1 p = 4.5 I n = 138.42 A (49)
Се усвојува уште еден параметар во конкретниот случај, а тоа е почетниот момент во
сооднос со номиналниот момент, кој изнесува 1.5:
R2' (s =1) = 10.44Ω
27.Вкупната импеданса при пуштање на моторот во работа изнесува:
U1
Zk = = 43.35Ω (50)
I1 p
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 10/14
28.Одредувањето на индуктивниот отпор поради растурање низ намотките на статорот

може да се одреди со помош на следниот израз:
W12
xγl = 4πμ 0 f L1 (λk1 + λcv1 + λδ 1 ) (51)
pq1
Каде имаме λk1 магнетна проводност поради каналното постатување на проводниците на
статорот, λcv1 магнетна проводност која се јавува кај челните врски на намотките на статорот и
λδ 1 преставува исто така магнетна проводност поради диференцијалното поставување на
намотките на статорот.
29.Магнетната проводност на каналното растурање најмногу зависи од обликот и
w
големината на каналот во кој се наоѓаат проводните намотки на статорот. Во тој случај за
каналното распределување може да се напише следниот израз:
2h1 h
λk 1 = + 0 + 0.623 (52)
3(b1 + b2 ) b0
ie
Каде имаме за:
h1 = 5.6cm
b1 = 1.12cm ev
b2 = 1.3cm
h0 = 0.7cm
b0 = 1.1cm
Земајќи ги во предвид димензиите на каналот на статорот, за магнетната проводност се
Pr
добива следната вредност:
λkl = 2.8
30.Растурањето на магнетната проводност низ челните врски, најмногу зависи од
обликот на самата намотка, чекорот на намотување и должината на челните врски на
намотката. За одредување на магнетната проводност се користи седниот израз:
EB
3β − 1 τ
λcv1 = k1 q (53)
2 Li
Каде со β се преставува односот помеѓу чекорот на намотување и полниот чекор, и тој
однос за овој тип на асинхрон мотор е 11 12 = 0.91666 . Додека k1 е константа која зависи од
бројот на полови на самиот мотор. Неговата вредност се добива преку следниот израз:
W
2m1
k1 = k1' 0.57 (54)
π
Оттука за вредноста на магнетната проводност се добива:
λcv1 = 1.4166
31.Диференцијалното распределување на магнетната проводност е резултат на вишите
хармоници кој ја индуцира електромоторната сила во самата намотка на статорот, при што се
манифестира како дополнителен индуктивен отпор поради самата распределба. Оваа магнетна
проводност најмногу зависи од димензијата на самата намотка на статорот како и од самата
изведба. За определување на ова диференцијално распределување на магнетната проводност се
добива:
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 11/14
t 2 − b01 − b02
λδ 1 = (0.4β1 + 0.6 ) (55)
16δ
Каде со b01 е преставена ширината на отворот на каналот кај статорот, додека со b02
ширината на отворот на каналот кај роторот.
b01 = 1.1cm и b02 = 0.3cm
λδ 1 = 0.0266 2
Во тој случај за индуктивниот отпор кој се распределува низ намотките на статорот се
добива:
xγl = 19.45Ω
w
За резултантната магнетна проводност во намотките на статорот се добива следната
вредност:
λ1 = 4.2432
ie
32.Определувањето на индуктивната отпорност при диференцијално распределување
низ намотките на статорот:
xδ' 2 = 2πμ0 f1 L12 k12λδ 2 (56)

ev
Каде со L12 е преставена идеалната пресметана должина на роторот и таа изнесува
40 .6cm , а k12 е преставен коефициентот на сведување на отпорот на намотката на роторот во
однос на статорот.
m1 (W1k w1 )
2
k12 = = 46802.252 (57)

m2 (W2 k w 2 )
2
Pr
Каде λδ 2 преставува магнетна проводност кај роторот, и нејзина вредност е следна:
t1 − b01 − b02
λδ 2 = (0.4β 2 + 0.6) = 0.06125 (58)
16δ
β 2 за кусоврзани кафезни ротори има вредност единица.
EB
За дифернцијалното распределување на индуктивниот отпор се добива:
xδ' 2 = 0.46Ω
33.Распределување на индуктивен отпор помеѓу отворите на каналите на роторот:
xk' 0 = 2πμ0 f1 L12 k12λk 0 (59)

W
Каде што со λk 0 е преставена магнетната проводност поради растурање низ отворите на

каналите:
h02 0.35
λk 0 = = = 1.1666 (60)
b02 0. 3
xk' 0 = 8.751Ω
34.Определување на индуктивен отпор низ намотката на роторот при пуштање на
моторот во работа:
(
xγ' 2 e ( S =1) = Z k2 − R1 + R2' (S −1) )
2
− xσ (61)
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 12/14
Каде имаме xσ = xγ 1 + xδ' 2 + x k' 0 = 28.661Ω
xγ' 2 e( S =1) = 43.35 2 − (10 + 10.44) − 28.661 = 9.567Ω

2
35.Приближно определување на еквивалентниот активен отпор при номинално

опроварување на моторот:
S n E2
R2 e ( S = S n ) = = 0.00038Ω (62)
I 2n
Оттука за сведената вредност на еквивалентниот активен отпор на страна на статоротсе
добива следната вредност:
w
R2' e ( S = S n ) = R2 e ( S − S n ) k12 = 17.77 Ω (63)
36.Приближното определување на еквивалентната индуктивна отпорност низ роторот
при номинално оптоварување:
M 
ie
xγ' 2 e ( S = Sn ) ) = xσ  max 0 − 1 (64)
 M max 
Оттука следи:
m1U 12 ev
M max 0 = = 1.713 ⋅10 6 (65)
2 xσ C
Се усвојува дека:
M max M n = 2
xγ' 2e( S = Sn ) ) = 32.7Ω
Pr
M max 0 M n = 1.713⋅106 400 ⋅103 = 4.282 (66)
Приближната вредност на активниот отпор на кафезот изнесува:
 x 2

'
R =R ' 1 +  γ 2 e ( S =1)   = 19.2Ω (67)
k 2 ( S =1)   R'  
  2 ( S =1)  
EB
37.Определувањето на вредноста на индуктивниот отпор во кафезот, може да се добие

преку следниот израз:
xγ' = 2πμ 0 f1 k12 L12 (λk + λcv ) (68)
Магнетната проводност која што се јавува кај самиот жлеб на роторот изнесува:
W
h0
λk = = 0.212 (69)
3b0
Магнетната проводност која што се јавува на челните врски на роторот изнесува:
Z 2τ p
λcv = 0.09 = 0.95 (70)
2 pL12
Па во тој случај за индуктивниот отпор кој што се јавува во кафезот од роторот се
добива:
xγ' = 8.717 Ω
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 13/14
38.Димензионирање на магнетното коло на роторот, се добива со определувањето на

магнетната индукција од самиот венец на роторот, преку следните податоци: висината на
магнетниот венец на роторот и внатрешниот пречник на роторот:
φδ
Bv 2 = = 0.587 ⋅10 − 4 Wb cm 2 = 0.587T (71)
2 L fe hv 2
D2 r = D − 2δ − 2hk 2 − 2hv 2 (72)
hv 2 = 15.1cm , hk 2 = 3.7cm
Оттука за внатрешниот пречник на роторот се добива:
D2 r = 15cm
w
39.Максималната индукција која што се јавува во забите на роторот има вредност:
L12 t 2
Bmax Z 2 = Bδ (73)
L fe bmin
ie
Каде имаме:
bmin = t 23 − bk 2 = 1.2413cm (74)
t 23 =
(D2 − 2hk 2 )π = 1.647cm ev (75)
Z2
Оттука земајќи ги во предвид предходните вредности, за максималната индукција која
што се јавува во забите на роторот се добива следната вредност:
40.6 ⋅ 1.84
Bmax Z 2 = 0.9 ⋅ 10 − 4 = 1.4616 ⋅ 10 − 4 Wb cm 2 = 1.462T
37.04 ⋅1.2413
Pr
3 ЗАКЛУЧОК
Класичната пресметка ја дава основната база на податоци за испитуваниот мотор, во
овој сличај асинхрон мотор со кафезен ротор. Овие типови на мотори се издвојуваат со своите
специфични карактеристики. Основните параметри за пресметување на големините, се
номиналните податоци кои ги задава самиот производител. Добиените вредности и големини
можат да бидат со одредена отстапка, тоа се однесува поради приближно земените вредности за
EB
одредени коефициенти. За да се избегнат овие пресметувања, се направени софтверски пакети

кои автоматски ја вршат целата пресметка за испитуваните машини (мотори, генератори,
трансформатори). Постојат повеќе методи, меѓу кои и методата на конечни елементи.
[1] E.Lopuhina, G.Somuhina, “Izceslenie na ednofazni I trifazni sinhroni dvigateli” Sofia 1964
W
[2] Vladimir V.Petrovic, “Uput u proracun asinhronog motora” naucna kniga Beograd 1963
[3] B.Arapinoski, M.Radevska, V. Ceselkoska and M.Cundev|, “Modeling of Three Dimensional Magnetic
Field in Three-Phase Induction Motor with Double Squirrel Cage “ TEM Journal 2013.
[4] M. Popnikolova-Radevska, M. Cundev, L.Petkovska, “From Macroelements to Finite Elements
Generation for Electrical Machines Field Analyses”, ISEF International Symposium on Electromagnetic
Fields in Electrical Engineering, Thessaloniki, Greece, 1995, p.p. 346-349.
[5] M. Jadric, B.Francic, “Dinamika Elektricnih Strojeva” Zagreb, Raphis – Zagreb 1995.
[6] P. Krause, “ Analysis of Electric Machinery” McGrawHill, Inc, New York 1986.
[7] Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski, Computation of solid salient poles synchronous motor
electromagnetic characteristic, 10thinternational conference of applied electromagnetic ПЕС 2011, Nis,
Serbia, September, 2011.
MAKO CIGRE 2015 A1-081I 14/14
[8] B. Arapinoski, M. PopnikolovaRadevska, D. Vidanovski “FEM Computation of ANORAD Synchronous

Brushless linearmotor” ELMA 2008,Sofia – Bulgaria.
w
ie
ev
Pr
EB
W
Николче Талевски
Подружница ЕЛЕМ РЕК – Битола
Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски, Весна Чешелкоска
Технички Факултет - Битола
w
ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА
ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР СО КАФЕЗЕН РОТОР ПО МЕТОД НА
КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ
ie
Трифазните индукциони машини наоѓаат широка примена во секојдневието.
Асинхроните мотори се издвојуваат како покарактеристични, како во конструктивен така и во
поглед на техничките перформанси. Еден ваков тип на електромотор, односно асинхрон мотор
ev
со кафезен ротор е избран како предмет на истражување од кое еден дел ќе биде презентиран во
овај труд. Ќе биде направена соодветна електромагнетна анализа, на конкретниот асинхрон
мотор. Оваа анализа ќе биде направена софтверски, кој што пресметките ќе бидат направени
врз основа на добро познатата метода на конечни елементи. Како резултат на анализата ќе
бидат презентирани: Распределбата на магнетното поле во сите региони на моторот, магнетната
индукција во воздушниот зјај на машината, како и пресметка на електромагнетниот момент на
моторот при номинално оптоварување.
Pr
Клучни зборови: Трифазен асинхрон мотор кафезен ротор, електромагнетна анализа, конечни
елементи.
1 ВОВЕД
Асинхрона машина е вртлива машина за наизменична струја, каде брзината на вртење на
роторот n, при константна фреквенција во мрежата, се менува во мали граници во зависност од
EB
оптоварувањето на неговата осовина.

Општи карактеристики за асинхроната машина се:
• имаат едноставна конструкција,
• асинхроните мотори се најчесто применувани електрични машини,
• најчесто се користат во режим на мотор, а денес се користат и како асинхрони
W
генератори во електричните централи што ја користат енергијата на ветерот,

• електричната моќност е од неколку вати до 30 MW,
• се произведуваат како еднофазни со напон од 230V мали моќности,
• како трифазни со напон од (6-10) kV и моќности од неколку MW,
• наоѓаат широка примена во домаќинствата, индустријата, транспортните
системи.
Тие можат да работаат во режим на генератор, мотор или електромагнетна кочница.
Асинхроните машини исто така се делат на:
- колекторски и
- безколекторски.
Безколекторските асинхрони машини наоѓаат најширока примена во праксата, како
асинхрони мотори.
A1-082R 1/7
Основни конструктивни елементи од кои е составен асинхрониот мотор се:

• статор со намотка, кој е неподвижен дел на моторот и
• ротор со намотка, поставен на осовина и ротира.
Постојат две основни изведби на роторот на асинхрониот мотор и тоа:

• со намотан ротор,
• со кусоврзан или кафезен ротор
Како предмет на истражување од кое еден дел е презентиран во продолжение на трудот,

е избран трифазен асинхрон мотор, со следните номинални податоци:
Pn = 400 kW ,U n = 6000V , f = 50 Hz , 2 p = 6, cosϕ = 0.85, η = 84%, спрега на намотки
w
ѕвезда.
Даден е краток опис на асинхрониот мотор со кафезен ротот, изведбата на статорското и
роторското коло, опис на моделот над кој е направена симулациона електромагнетна анализа
при што е применет софтвер кој во основа ја има можностa да направи пресметка по метода на
ie
конечни елеметни во дводимензионален домен. Добиените резултати од направената
електромагнетна анализа се споредувани со резултатите добиени од класичната пресметка
направена за овој тип на мотор, што ја потврдува веродостојноста на ваквиот начин на
проектирање и анализирање на перформансите кај електричните машини.
ev
2 ОПИС НА МОДЕЛОТ НА МОТОРОТ
Моторот кој е предмет на оваа анализа е трифазен асинхрон со кафезен ротор.
Статорското коло е направено од 72 канали, во кои е поставена трифазна распределена намотка
со скусен навоен чекор 11/12. На роторското коло има 90 канали. Комплетната геометрија на
трифазниот асинхрон мотор со кафезен ротор во дводимезионален домен е дадена на Слика 1.
Pr
EB
W
Слика 1 Геометрија на трифазниот асинхрон мотор со кафезен ротор во 2Д домен
3 ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА НА АСИНХРОН МОТОР СО КАФЕЗЕН

РОТОР СО ДВОДИМЕНЗИОНАЛНА МЕТОДА НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ
3.1 Распределба на електромагнетното поле во 2Д доменот на моторот
Како алатка која се користи при проектирањето и добивањето на резултатите во ова
истражување е софтвер кој ја користи методата на конечни елементи. Тоа е моќна метода со
која се овозможува тешко решливите сложени диференцијални равенки кои ги опишуваат
електричните машини при ваквите анализи, а со помош на современите компјутери се
овозможува релативно брзо решавање на конкретните проблеми. Применетиот софтвер
овозможува точно да биде внесена геометријата на разгледуваниот проблем како димензионо,

така и во поглед на конструктивните материјали на одделни елементи на моторот. Зависно од
тоа какви се барањата за точноста на самите пресметки, истиот софтвер нуди опција,
пресметките да ги врши во рамнина односно 2Д, или во 3Д домен, во зависност од изборот на
самата проекција.
Откако се дефинира геометријата на разгледуваниот проблем, постои можност за
пресметка на сите параметри кои го карактеризираат трифазниот асинхрон мотор со кафезен
ротор.
Математичкиот модел кој е во основа на програмот се состои од системот на
Максвелови равенки, добро познати за ваквите анализи. Со задавањето на возбудата на
статорското и роторското коло процесот делумно се завршува. Потребно е да се направат
w
дополнителни пресеци или места каде што ќе се престават струјните оптоварувања. Преку
сликата 2 ќе биде преставена возбудата и терминалите.
ie
ev
Pr
Слика 2 Дефинирање на возбудите и терминалите на асинхрониот мотор со кафезен ротор
Прв чекор во анализата е генерирањето на мрежата од конечни елементи над моделот од
асинхрониот морот со кафезен ротор. При генерирањето на мрежата е возможно од страна на
корисникот да биде направено избор за густината на конечните елементи во поедини делови на
геометријата. Најгуста мрежа е избрана во делот на воздушниот зјај помеѓу статорот и роторот.
EB
На Слика 3, е прикажана мрежата од конечни елементи над целиот модел на асинхрониот

мотор, која во оваа анализа содржи 31538 конечни елементи.
W
Слика 3 Мрежа на конечни елементи на асинхрон мотор со кафезен ротор комплетна

геометрија
Следен чекор по исцртувањето на мрежата на конечни елементи е делот за

постпроцесирање, односно решавачкиот дел во кој се пресметува вредноста на магнетниот
вектор потенцијал во секоја точка на разгледуваниот проблем A = {Ax , Ay , Az } . Оваа постапка е
исто така временски определена со цел да се заврши анализата, а тоа решение најмногу зависи
од бројот на конечните елементи. Во конкретниот пример времетраењето на една пресметка е
проследена преку одреден број на итерации. Распределбата на векторот на магнетната
индукција во сите делови на моторот е поврзана со вредноста на магнетниот вектор потенцијал
со следниот израз: B = rotA , тоа може да се прикажи преку сликата 4, од каде што може да се
види во кои граници се движи магнетната индукција во моторот.
w
ie
ev
Слика 4 Распределба на магнетната индукција во 2Д доменот на асинхрониот мотор со
кафезен ротор, при номинално оптоварување
Pr
Покрај магнетната индукција за асинхрониот мотор кој е преставен преку сликата 4,
може да биде прикажана и распределбата на магнетното поле при номинално оптоварување, во
постпроцерскиот дел, тоа може да се види преку сликата 5.
EB
W
Слика 5 Распределба на магнетното поле на асинхрониот мотор со кафезен ротор при

номинално оптоварување
Од добиените резултати во постпроцерскиот дел и решавањето на соодветните матрици
можи да се добие флуксот кој се јавува во статорот и роторот, за една полупериода од 20ms
или 50 Hz . Тоа е преставено преку сликата 6.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
[2] M. Popnikolova-Radevska, M. Cundev, L.Petkovska, “From Macroelements to Finite Elements Generation

for Electrical Machines Field Analyses”, ISEF International Symposium on Electromagnetic Fields in
Electrical Engineering, Thessaloniki, Greece, 1995, p.p. 346-349.
[5] Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski, Computation of solid salient poles synchronous motor
electromagnetic characteristic, 10th international conference of applied electromagnetic ПЕС 2011, Nis,
Serbia, September, 2011.
[6] B. Arapinoski, M. Popnikolova Radevska, D. Vidanovski “FEM Computation of ANORAD Synchronous
Brushless linear motor” ELMA 2008, Sofia – Bulgaria.
[7] Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски, Весна Чешелкоска, “Анализа на
електромагнетно поле на синхрон мотор во 3Д” Хоризонти 2013, Битола 2013.
w
[8] E.Lopuhina, G.Somuhina, “Izceslenie na ednofazni I trifazni sinhroni dvigateli” Sofia 1964.
[9] Vladimir V.Petrovic, “Uput u proracun asinhronog motora” naucna kniga Beograd 1963.
ie
ev
Pr
EB
W
Благоја Арапиноски, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска, Миле Спировски

Технички Факултет - Битола
ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ПАРАМЕТРИТЕ НА ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР

СО ДВОЕН КАФЕЗЕН РОТОР ПРЕКУ ТРИДИМЕНЗИОНАЛНА ПРЕСМЕТКА
w
НА МАГНЕТНОТО ПОЛЕ
ie
Во трудот ќе биде презентиран дел од едно истражување направено над модел на
трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор. Опишани ќе бидат начините за определување
на параметрите кај ваквите асинхрони мотори, а акцентот е ставен на пресметувањето со
помош на тридимензионалното магнетно поле кое е добиено преку методата на конечни
елементи во 3D доменот на моторот. Направени се повеќе пресметки и тоа: еквивалентната
ev
индуктивност на машината во зависност од струите на оптоварување и аголната положба на
роторот во однос на статорот, пресметување на сопствените и растурните реактанси на
пооделни делови на машината како и пресметка на електромагнетниот момент. Добиените
резултати ќе бидат прикажани табеларно и графички.
Клучни зборови: Трифазен асинхрон мотор со двоен кафез, електромагнетна анализа, конечни
елементи, Maxwell 14 – 3D Design.
Pr
1 ВОВЕД
Постојат неколку методи за определување на параметрите на асинхрониот мотор со
двоен кафез и тоа:
- Класични (аналитички) методи за определување на параметрите. Според овие
методи опфатени во секоја стручна литература која се користи за проучување и
EB
проектирање на електричните машини, параметрите се определуваат преку гломазни

емпириски равенки добиени со идеализација на електромагнетните процеси во
моторот. Пресметките не се едноставни а самото пресметување е поврзано со
потребата од очитување на голем број основни податоци од дијаграми и табели кои
се добиени со експериментални мерења.
- Современи (нумерички) методи за определување на параметрите. Определувањето
W
на параметрите на моторот е со помош на сметачка машина и соодветен софтверски

пакет, кој има во основа агоритми со кои може да се пресметуваат одредени
карактеристични магнетни големини на електричната машина.
- Експериментално определување на параметрите. Се прави во лабораторија за
испитување на електрични машини, а може да биде изведено преку индирекна или
дирекна метода. Овој начин на определување бара опремена лабораторија и
соодветна машина која се испитува. При тоа, можноста да се направи грешка во
мерењето и очитувањето е поголема. Поради тоа нумеричките методи се издвојуваат
како најпрецизни за определувањето на параметрите на машината.
Како предмет на истражување од кое еден дел е презентиран во продолжение на трудот,
е избран трифазен асинхрон мотор [1], со двоен кафез, со следните номинални податоци:
Pn = 3.5kW , U n = 240V , f = 50 Hz , 2 p = 4, cos ϕ = 0.85, η = 84%.
A1-085R 1/8
Применет е софтверски пакет Ansoft Maxwell 14. 3D Desing, во које направен соодветен
модел на моторот кој е предмет на истражување и добиена е распределбата на магнетното поле.
Познавањето на распределбата на магнетното поле во тридимензионалниот домен на
асинхрониот мотор со двоен кафез, односно резултатите за магнетниот вектор потенцијал во
сите јазли од мрежата на конечни елементи се доволни за одредувањето на параметрите.
2 ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЕКВИВАЛЕНТНАТА ИНДУКТИВНОСТ ВО ЗАВИСНОСТ

ОД СТРУИТЕ НА ОПТОВАРУВАЊЕ И АГОЛНАТА ПОЛОЖБА НА РОТОРОТ
ВО ОДНОС НА СТАТОРОТ
Еквивалентната индуктивност помеѓу статорот и роторот е можно да се определи,
доколку се располага со податоци за вредноста на вкупната коенергија W на магнетното поле,
која се акомулира во воздушниот зјај на асинхрониот мотор со двоен кафез. Изразот со кој се
w
пресметува коенергијата на магнетното поле W , според [1], [8], [9], преку векторот на
волуменската густина на струјата J и вредноста на магнетниот вектор потенцијал A , во
воздушниот зјај на моторот, е даден со:
1
 (J ⋅ A )dV
ie
W= (1)
2 v
Изразот (1), се споредува со познатите соодноси за пресметување на основниот магнетен

флукс според [1], [8], [9], кој се определува преку густината на струјните оптоварувања на
намотките и магнетниот вектор потенцијал, даден со:
ev
1
Ψ=
I  (J ⋅ A )dV
v
(2)
По завршувањето на процесирањето, односно решавањето на релевантните равенки кои

го еквивалентираат моделот на асинхрониот мотор со двоен кафез, во базите на податоци од
излезните резултати се располага со вредностите на магнетниот вектор потенцијал, добиени
Pr
после неколку итеративни повторувања. Кога се замени изразот (2), во изразот (1), за
пресметување на вкупната коенергија во воздушниот процеп се користи изразот:
1
W= Ψ⋅I (3)
2
Бидејќи во текот на една симулација за пресметување на магнетниот вектор потенцијал,
возбудната струја во моторот се одржува константна, изразот за основниот магнетен флукс
EB
може да се напише како производ на индуктивноста и струјата:

Ψ = LI (4)
Според последниот израз (4), определувањето на еквивалентната индуктивност во
асинхрониот мотор со двоен кафез е според :
2W Ψ
L= = (5)
W
I2 I
Вкупниот магнетен флукс во воздушниот процеп на асинхрониот мотор со двоен кафез
Ψδ , зависи од струите на оптоварување на моторот но и од полжбата на роторот во однос на
магнетната оска на статорот. Поради тоа и вредноста на еквивалентната индуктивност на
моторот зависи од истите големини, а изразот со кој таа се пресметува е даден со:
Ψδ (θ , I )
Lδ = (6)
I
Одредувањето на основниот магнетен флукс во воздушниот процеп на асинхрониот
мотор со двоен кафез во Maxwell 14 - 3D Design, е претходно направено и тоа направени се
повеќе симулации, за анализа на електромагнетните процеси во моторот. Добиена е
распределбата на основниот магнетен флукс во воздушниот процеп на асинхрониот мотор со
двоен кафез, за седум произволни работни точки на моторот. Симулациите се изведувани при
ротација на роторот во однос на магнетната оска на статорот од 0  до 90  механички, со чекор
на ротација од 7.5  механички. Односно, за секоја работна точка се прави едно полово
завртување на четири полниот асинхрон мотор со двоен кафез. Описот на работните точки
според кои е направена симулационата електромагнетна анализа е дадена во продолжение:
Табела 1 Опис на работните точки при кои е направена симулационата анализа
Работна s(% ) P1 [W] P2 [W] I 1 [A ] I D [A] I G [A ] cos ϕ η (% )
точка
1. 0.1 416.34 32.85 2.1187 4.901 1.847 0.272 7.89
2. 0.7 1203.9 804.62 2.6916 33.923 12.801 0.621 66.83
w
3. 1.3 1963.6 1526.1 3.5545 62.195 23.487 0.767 75.35
4. 1.9 2685.4 2190.2 4.5126 89.232 33.865 0.826 81.54
5. 2.5 3363.7 2792.6 5.4857 115.13 43.905 0.851 83.02
ie
6. 3.3 4190.3 3496.7 6.7498 147.52 56.783 0.862 83.44
7. 3.7 4568.8 3806.5 7.3571 162.76 62.902 0.862 83.31
Во табелата 1. се дадени вредностите за секоја работна точка на: лизгањето во

ev
проценти s (% ) , моќноста која моторот ја зема од мрежа P1 [W ] , моќноста која како полезна ја
развива на осовината P2 [W ] , струјата во статорската намотка I 1 [A ], струите кои протекуваат во
долниот I D [A ] и горниот кафез на роторот I G [A ] , факторот на моќност cos ϕ и коефициентот
на полезно дејство η (% ) .
Pr
Се забележува дека пет работни точки се за оптоварување под номиналното, точката со
број шест е при номинално оптоварување и точката седум е за оптоварување поголемо од
номиналното. При секоја анализа, за секоја работна точка е потребно промена на
оптоварувањата во моделот на моторот за секоја позиција на роторот во однос на статорот.
Времето потребно за анализа на секој работен режим изнесува 9h 9min 43sek. При тоа
генерираната мрежа на конечни елементи е идентична за секое поединечно пресметување[1].
Резултатите од пресметката се сместуваат во табела (која заради обемноста не е
EB
преставена), од која следи графичката интерпретација на зависноста на еквивалентната

индуктивност на моторот во функција од аголната положба на роторот во однос на магнетната
оска на статорот, за сите седум разгледани работни точки и истата е преставена на сликата 1.
На слика 2. е прикажана зависноста на еквивалентната индуктивност на асинхрониот
мотор со двоен кафез од струите на оптоварување, за секоја од седумте разгледани работни
точки, при константни положби на роторот во однос на магнетната оска на статорот.
W
w
ie
Слика 1 Еквивалентна индуктивност во воздушниот зјај на асинхрониот мотор со двоен кафез
при различни аголни положби на роторот во однос на магнетната оска на статорот
ev
Pr
EB
Слика 2 Еквивалентната индуктивност на асинхрониот мотор со двоен кафез за различни струи

на оптоварување и константни положби на роторот во однос на магнетната оска на статорот
Од слика 1, може да се забележи дека, еквивалентната индуктивност ја прати промената
W
на основниот магнетен флукс во воздушниот зјај, како и тоа дека при константни струјни
оптоварувања најголема вредност има кога роторот е во правец со неговата магнетна оска. При
одредена заротираност на роторот, индуктивноста опаѓа на вредност блиска до нула кога
роторот дејствува размагнетизирачки, односно достигнува максимална вредност кога насоките
на возбудниот флукс на статорот и роторот се поклопуваат. Исто така од карактеристиката се
забележува дека промената на еквивалентната индуктивност е поголема кога оптоварувањата
во статорките намотки се помали, а моторот работи во линеарниот дел од карактеристиката на
магнетизирање. Од сликата 2, може да се забележи дека еквивалентните индуктивности
помалку се менуваат со зголемување на оптоварувањето, така да при оптоварувања кои се
блиски до номиналните, промените се поизразени во функција од положбата на роторот.
Влијанието на оптоварувањето врз вредноста на еквивалентната индуктивност е минимално,
заради заситеноста на магнетните кола на статорот и роторот.
3 ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА СОПСТВЕНИТЕ И РАСТУРНИТЕ РЕАКТАНСИ

3.1 Сопствена реактанса на една фаза од статорската намотка
Сопствената реактанса на една фаза од статорската намотка на асинхрониот мотор со
двоен кафез, се определува преку вредноста на магнетниот вектор потенцијал во
тридимензионалниот домен на моторот, кога номиналната фазна струја течи само низ една
фазна намотка на пр. фаза А. Определувањето е преку вредноста на вкупниот магнетен флукс
во воздушниот зјај на моторот под еден магнетен пол. Се користи вредноста на магнетниот
флукс при номинално оптоварување која изнесува: Ψ AA = 0.792 Vs , спрема тоа сопствената
индуктивност на статорската фаза изнесува: L AA = Ψ АА / I 1nf = 0.117 H , додека вредноста на
статорската реактанса изнесува: X AA = ωL AA = 36.74 Ω .
w
3.2 Растурна реактанса на статорската намотка
Растурната реактанса на статорската намотка претставува збир од реактансата на
каналното растурање на магнетниот флукс во активниот дел на проводникот и реактансата од
растурниот магнетен флукс во челните врски:
ie
X σ 1 = X k1 + X cv1 (7)
При определувањето на растурната реактанса на статорската намотка, според
аналитичките емпириски равенки, изразот (7), се надополнува со уште еден собирок за
растурна реактанса од диференцијалното растурање. Таа е резултат на постоењето на виши
ev
хармоници во индуцираниот напон на статорската намотка. Ова магнетно растурање на
флуксот, главно зависи од димензиите на каналите на статорското магнетно коло како и од
самата изведба на намотката. При определувањето на растурната реактанса на статорот во
трудот, влијанието на еден дел од диференцијалното растурање е земено во предвид во самиот
растурен флукс во каналите и еден дел во растурниот флукс во челните врски.
Во ова истражување пресметувањата се направени со помош на вредностите од
Pr
растурните флуксеви кои се претходно определени и тоа: при номинално оптоварување на
асинхрониот мотор со двоен кафез, растурниот канален магнетен флукс изнесува
 ΔΨk1 = 0.0335 Vs . Индуктивноста од каналниот растурен магнетен флукс има
вредност: Lk1 = 0.00496 H . Реактансата од каналното растурање на магнетниот флукс X k1 може
да се пресмета од познатиот израз: X k1 = ωLk1 = 1.56 Ω .
EB
За одредување на реактансата од растурниот магнетен флукс во челните врски, се


користи резултатот даден претходно ΔΨcv1 = 0.0412 Vs . Аналогно како и претходно за
индуктивноста од растурниот флукс во челните врски и за реактансата важи:
Lk 1 =
 ΔΨcv1
= 0.00611 H . Вкупната вредност на растурната реактанса на статорската намотка
I 1nf
W
изнесува: X σ 1 = X k1 + X cv1 = 1.56 + 1.92 = 3.48 Ω .

3.3 Растурна реактанса на долниот и горниот кафез на роторот
Растурната реактанса на долниот кафез на роторот X σd , претставува збир од растурната
реактанса на активниот дел на долниот кафез (делот опфатен со стаповите на долниот кафез) -
X σds , и растурната реактанса од челните врски (прстенот на долниот кафез) - X σdp . За
пресметување на растурната реактанса од активниот дел на долниот кафез на роторот се
користи вредноста на растурниот магнетен флукс во роторските канали на долниот кафез
 ΔΨ2kd = 2.57 ⋅ 10 −4 Vs . Вкупната вредност на растурната реактанса на долниот кафез на
роторот е дадена со: X σdk = X σds + X σdp = 0.000589 Ω . Сведената вредност на растурната
реактанса од долниот кафез на роторот кон статор изнесува: X σdk ′ = X σdk k12 = 9.8 Ω .
За определување на растурната реактанса на горниот кафез на роторот е спроведена

идентична постапка како и при определувањето на растурната реактанса од долниот кафез. Се
користат веќе определените вредности на растурните магнетни флуксеви од активниот дел на
горниот кафез (каналите во кои се сместени стаповите) и магнетните флуксеви во прстенот
(челната врска) која прави електрична врска на активните делови на кафезот. Слично како и за
долниот кафез и во овој случај, вкупната растурна реактанса на горниот кафез X σg ,
претставува збир од растурните реактанси на стаповите на горниот кафез X σgs и прстенот
X σgp . Од вкупната вредност на растурниот магнетен флукс на каналите од горниот кафез која
изнесува  ΔΨ 2kg = 0.26 ⋅ 10 −5 Vs , се определува индуктивноста и растурната реактанса на
Δψ 2 kg
активниот дел од горниот кафез: Lσgs = = 0.045 ⋅ 10 −6 H , X σgs = ωLσgs = 0.0000144 Ω
w
I 2 gk
При определување на растурната реактанса од прстенот на горниот кафез на роторот се

користи растурниот флукс во прстенот на горниот кафез 
ΔΨ2 pg = 0.76 ⋅ 10 −5 Vs , па аналогно
Δψ 2 pg
ie
како и во стаповите пресметувањето е според: Lσgp = = 0.000000133 H ,
I 2 gk
X σgp = ωLσgp = 0.0000421 Ω . Растурната реактанса на горниот кафез на роторот е дадена со:
X σgk = X σgs + X σgp = 0.0000568 Ω , а нејзината сведена вредност кон статор изнезува:
ev
′
X σgk = X σgk k12 = 0.945 Ω .
Табела 2 Споредба на пресметаните вредностите на реактансите

Параметар Пресмета со Rmxprt на Аналитичка пресметка Нумеричка пресметка
Maxwell 14
Pr
Растурна реактанса на X σ 1 = 3.589Ω X σ 1 = 3.6Ω X σ 1 = 3.48Ω
статорот
Растурна реактанса на ′ ′ ′
X σd = 10.187 Ω X σd = 10.2Ω X σd = 9.8Ω
долниот кафез
Растурна реактанса на ′ ′ ′
горниот кафез
X σg = 0.935Ω X σg = 0.94Ω X σg = 0.945Ω
EB
Во табела 2, е дадена споредба на вредностите на растурните реактанси од горниот и

долниот кафез на роторот како и на статорската растурна реактанса
Прикажани се соодветните вредности добиени со аналитичка пресметка, како и со
помош на програмабилниот дел на Ansoft Rmxprt – Maxwell 14 [1]. Со споредба на добиените
резултати со вредностите кои се добиени со класичните пресметки се забележуваат минимални
отстапувања, што ја потврдува веродостојноста на ваквиот начин на определување.
W
4 СТАТИЧКА КАРАКТЕРИСТИКА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИОТ МОМЕНТ НА

ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР СО ДВОЕН КАФЕЗ
Определувањето на статичката карактеристика на електромагнетниот момент на
асинхрониот мотор со двоен кафез претставува една од најважните цели кај ваквите
истражувања. Познавањето на оваа карактеристика е од особена важност, бидејќи дава
претстава на однесувањето на моторот во различни режими на работа. Определувањето на
статичкиот момент на моторот со применетиот софтверски пакет Maxwell 14 – 3D Design, е
лесно и потполно автоматско, а се изведува со претходно задавање на параметарот за
одредување на статичкиот момент во делот за предпроцесирање.
Пресметките програмот ги изведува на тој начин што ги користи вредностите на
магнетниот вектор потенцијал во конкретниот случај од доменот во кој е опфатен воздушниот
процеп на моторот. Бидејќи комплетна електромагнетна анализа е направена за седум различни

работни точки, за кои во претходните поглавја беа дадени вредностите за магнетните флуксеви
за карактеристичните работни точки при различна дефазираност на роторот во однос на
статорот, во овој дел ќе биде определена статичката карактеристика на електромагнетниот
момент за истите седум работни точки, во зависност од аголната положба на роторот во
дијапазон од ( 0 0 - 180 0 ) електрични. Самото определување на моментот кој го развива
асинхрониот мотор со двоен кафез во Maxwell 14 – 3D Design, е врз принципот на виртуелна
работа, при што се применува енергетската метода, со користење на веќе определените
вредности на основниот магнетен флукс во воздушниот процеп на моторот.
Процесирањето и добивањето на вредностите на електромагнетниот момент е преку
вредностите на магнетниот вектор потенцијал во сите јазли од тридимензионалниот домен на
w
квазистатичкиот модел на асинхрониот мотор Ax , Ay , Az , при конкретно зададени вредности на
струите на оптоварување низ намотките и дефиниран чекор на завртување на роторот во однос
на статорот Δθ . Точноста на определената вредност од статичкиот електромагнетен момент
дирекно е поврзана, од една страна со големината на чекорот со кој се прави промена на
струите на оптоварување во моторот и промената на аголот (положбата која ја зафаќа роторот
ie
во однос на статорот), а од друга страна со прецизноста на определувањето на магнетниот
вектор потенцијал. Комплетната анализа е во дирекна врска со точноста на прилагоденост на
математичкиот модел на моторот со реалниот мотор.
Од податоците за вредноста на електромагнетниот момент се исцртуваат
ev
карактеристиките на електромагнетниот момент за различни положби на роторот при одредени
константни струи на оптоварување во статорската намотка и се преставени на сликата 3.
Pr
EB
W
Слика 3 Карактеристика на статичкиот момент во зависност од аголот на дефазираност

θ (ротор – магнетна оска на статор), за седум различни работни точки на моторот
Од карактеристиката на слика 4, при номинална струја на оптоварување на асинхрониот
мотор со двоен кафез (тоа е работната точка означена со број 6), може да се очита вредноста на
електромагнетниот момент која изнесува M = 23.27 Nm , при аголна дефазираност на роторот
во однос на статорот од 15º степени механички или 30º електрични. Споредбено со вредноста за
номиналниот момент на анализираниот асинхрон мотор со двоен кафез добиена според
аналитичките пресметки која изнесува M = 23.67 Nm , ја покажува големата можност што ја
нуди методата на конечни елементи за пресметување на електромеханичките карактеристики на
електричните машини.
6 ЗАКЛУЧОК
Сите направени пресметувања и симулациони анализи врз моделот на асинхрониот
мотор со двоен кафез, можат да се воопштат и на сличен начин да бидат применети кај било
која друга електрична машина. Како цел во понатамошни истражувања се налага разработка на
делот за транзиентна анализа, односно разгледување на динамичките карактеристики и
транзиентните појави кај асинхрониот мотор со двоен кафез со примена на методата на конечни
елементи во тридимензионален домен. Генерирање на математички модел за динамичка
анализа, добивање на стартните механички карактеристики и оптимизирање на проектирањето
на асинхроните мотори.
[1] Б. Арапиноски, “ Придонес кон определувањето на карактеристиките на асинхрон мотор со двоен
w
кафез на роторот со тридимензионална метода на конечни елементи “ Докторска дисертација,
Скопје 2013.
[2] Б. Арапиноски, М. Чундев, М. Попниколова Радевска“ Електромагнетна анализа на трифазен
асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д“ Осмо Советување
ie
на Мако Сигре, Охрид 2013.
[3] B. Arapinoski, M. Cundev, M.Radevska, V. Ceselkoska, “Computation of Three Phase Induction Motor
with Double Squirrel cage Electromagnetic Characteristic” International Conference of Electrical
Control and Automation Engineering , ECAE 2013, Hong Kong 2013.
[4] B.Arapinoski, M.Radevska, V. Ceselkoska and M.Cundev|, “Modeling of Three Dimensional Magnetic
ev
Field in Three-Phase Induction Motor with Double Squirrel Cage “ TEM Journal 2013.
[5] M. Popnikolova-Radevska, M. Cundev, L.Petkovska, “From Macroelements to Finite Elements
Generation for Electrical Machines Field Analyses”, ISEF International Symposium on Electromagnetic
Fields in Electrical Engineering, Thessaloniki, Greece, 1995, p.p. 346-349.
Pr
[8] Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski, Computation of solid salient poles synchronous
motor electromagnetic characteristic, 10th international conference of applied electromagnetic ПЕС
2011, Nis, Serbia, September, 2011.
[9] B. Arapinoski, M. Popnikolova Radevska, D. Vidanovski “FEM Computation of ANORAD
Synchronous Brushless linear motor” ELMA 2008, Sofia – Bulgaria.
EB
W
Jadranko Sudarević
Končar – Inženjering za energetiku i transport d.d.
Mario Brčić
Končar – Generatori i Motori d.d.
Igor Bartulović
w
Končar – Elektronika i Informatika d.d.
Andrijana Kapović
Končar – Institut za elektrotehniku d.d.
ie
REFURBISHMENT OF GENERATORS AND EXCITATION SYSTEMS AND
APPLICATION OF THE MOST RECENT MONITORING SYSTEMS IN HYDRO
POWER PLANTS
ABSTRACT
ev
The paper describes main reasons for refurbishment of hydro power plants and summarizes the
most frequent works during refurbishment. A special attention is paid to the process of refurbishment
of the electric equipment, in the first line generators and excitation systems, and integration of the
most contemporary monitoring system. The paper talks about some of the methods of estimation of the
generator operating life time as well as possibilities of an increase of the power and the efficiency of
Pr
revitalised machines. The paper describes possibilities of replacement of existing excitation DC
rotating system with new static or brushless excitation systems with digital voltage regulators.
Possibilities of application of new contemporary monitoring system to the refurbished and
rehabilitated generators are also described. The paper also describes possible rehabilitation and
refurbishment benefits
Keywords: refurbishment, rehabilitation, hydro power plant, generator, excitation system, monitoring
system, residual operating life time, stator winding insulation condition
EB
1 INTRODUCTION
Construction of hydro power plants started at the end of the 19th century. The first power plant
based on the principle of the alternate current invented by Nikola Tesla was put into operation on the
Niagara Falls in 1881. Since the moment, the hydro power plant construction technology has been
successfully spread all around the world and today hydro power plants generate about 15.8 % of the
W
total global generation of the electric energy. The size of units has been gradually increased from
starting small powers of a few kilowatts during the time to current powers of several hundred
megawatts. Refurbishment of equipment enables a continuance of the generation of the electric power
from the water potential by existing power plants in a safe manner at an acceptable investment.
Investments into refurbishment of existing plants are significantly lower than investments into new
hydro power plants since civil engineering facilities do not require any reinvestment and their value
amounts up to 80 % of the investment into a new power plant.
Practically speaking, refurbishment comprises all the parts of a hydro power plant including
civil engineering parts of the facility (dams, tunnels, power houses, input and output buildings, etc.),
hydro-mechanical equipment and electric and mechanical equipment.
A1-102R 1/10
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 2/10
2 MAIN REASONS FOR HYDRO POWER PLANT REFURBISHMENT

There is a range of reasons to refurbish a hydro power plant. The most frequent are
obsoleteness and worn out condition of the equipment resulting in a gradual decrease of generation of
the electric power during years and in a lowered profitability of the hydro power plant.
Refurbishment of a hydro power plant and its equipment should be considered in following
situations: when the availability of units is decreased, if there is a possibility to return the equipment
performance to the initial ones or to improve them, when significant changes of plant operating
conditions or operating units have been faced, if there is a possibility to automate the plant, when the
operating capacity of the plant is decreased, if large failures of the main equipment are faced requiring
large investments, when the plant of the equipment cannot stand possible earthquakes, when spare
parts are not available any more, if the equipment maintenance cost is significantly increased and plant
w
operating cost are high or if the operational safety of the equipment cannot be guaranteed.
3 REFURBISHMENT
3.1 Plant and equipment condition assessment
ie
To perform a high quality refurbishment, the condition of the complete plant and its most
important elements should be assessed at the beginning.
The main causes of problems at the hydro power plant should be found out as well types of
standstills, their frequency and duration. Load of the equipment, flows, temperatures and cooling
systems should be checked up since all of them influence the operational life time of the equipment.
ev
Changes that have happened since the moment of construction of the plant should be taken into
consideration for planning of the scope of refurbishment, selection of new equipment, decisions on the
increase of the output power or possible extension with a new unit.
3.2 Possible approaches to refurbishment
Pr
There are two main possible approaches to refurbishment having the following aim:
a) Extension of the hydro power plant life time;
b) Extension of the hydro power plant life time together with an increase of the output
power or upgrade.
In the first case the existing equipment is replaced with new, more recent equipment while the
plant output power remains the same. In the second case the existing equipment is being replaced with
EB
the new equipment with a higher output power. A detailed technical feasibility study is to be made for
both cases as well as an economic profitability analysis of investment of additional assets into the
increase of the output power regarding additional revenue generated by the increased generation
during the extended life time of the refurbished hydro power plant.
3.3 Scope of refurbishment
A decision on a partial refurbishment of individual parts of the hydro power plant or on
W
complete replacement is made on the basis of the condition of the equipment.

One of the important factors lobbying for the complete replacement of the equipment is its age.
Some of the electric equipment features such as insulation are weakening during the time and it is hard
to determine their changes by inspections and non-destructive testing. Therefore the safest thing to do
is replacement of such equipment after a certain number of years.
3.4 Refurbishment of generators
Key parts when a refurbishment of a generator is in question are stator winding, rotor winding,
stator core, exciter and losses. An analysis of the condition of all the generator parts should be made to
assess the generator refurbishment scope. In addition to the condition of the stator and the rotor whose
failures cause the longest standstills, a care should be taken on the condition of auxiliary systems that
tear and wear during the normal operation such as slip rings, brake shoes, oil-water and water-air
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 3/10
coolers that can also cause significant outages. A special attention should be paid to the replacement of
parts that are possibly made of asbestos or similar materials whose usage is forbidden nowadays.
When the condition of a generator is being assessed, in addition to the electrical features,
mechanical features of the machines should be estimated as well.
The generator stator winding is considered to be a key indicator of the condition of the
generator. The majority of studies and expert literature are dedicated to the understanding of factors
influencing the operating life time of the stator winding. Figure 1 shows that the largest number of
failures of hydro generators is bound to the fails of insulation.
w
ie
Figure 1 Damages of hydro generators (left) and root causes of insulation damages (right) [10]
Numerous longstanding generator standstills are caused by problems with bearings. Therefore
ev
the condition of existing bearings should be considered seriously as well. Existing bearings should be
refurbished or reconstructed decreasing the possibility of their failure in the future. Oil and grease
lubrication systems are bound to bearings. After a long time operation they can start leaking resulting
in insufficient lubrication that can cause serious damages and environmental pollution. Therefore
stated systems shall be necessarily refurbished and upgraded whenever it is possible.
Refurbishment is also a chance to replace existing DC or AC rotating machine exciters with
Pr
technologically improved static excitation systems.
When the diagnostic tests are completed and certain calculations made, the complete condition
of the existing generator can be estimated on the basis of collected data and a conclusion on the
necessary scope of refurbishment and replacement of parts of the generator can be reached from the
technical point of view. Economic circumstances of the referred project should be also taken into
consideration to make a final decision on the stated scope of the refurbishment. It is clear that a
complete replacement of the whole generator is the best solution, but it is also the most expensive
EB
solution as well and in some cases it has no economic justification. Other solutions understand a
partial replacement of generator parts that depends on the above described analyses, economic
circumstances, aimed operating life time of the refurbished generator, decrease of some risks, etc.
When a partial refurbishment of the generator is performed, a larger part of machine active
parts or all machine active parts are almost always replaced:
W
- Stator winding – almost always

- Stator core – very often
- Re-insulation of pole winding – almost always
- Replacement of pole winding – sometimes
- Complete replacement of poles – often
A complete stator can be replaced additionally (and relatively often) or a complete rotor
(rarely). The scope of refurbishment frequently comprises refurbishment of bearings, braking system,
ventilation system, cooling system, etc. as well.
In addition to stated causes of refurbishment, effects of the refurbishment in the form of a
possible increase of the generator power or in other words an increase of the generation of the electric
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 4/10
power should be taken into consideration as well. More significant increase is possible if other parts of
the hydro power plant allow that in the first line. The most important element here is the turbine that
gives the necessary increase of power as well as the system that transmits the power into the gird
(busbars, transformers, switches). Power increase is achieved through application of new windings
having the insulation significantly thinner compared to the thickness of older insulations and therefore
they can work at higher temperatures. Possibilities of the increase of the generator output power are
described below in connection with replacement of some older insulation technologies with the most
recent insulation technologies:
• From 1930 to 1955 lacquer and asphalt glued mica was used as insulation. When
windings with modern insulation are used on generators manufactured before 1955, it
is possible to increase the generator output power by 15 % if the same dimensions are
kept;
w
• From 1955 to 1970 synthetic resins were gradually introduced for insulation with the
improvement of the insulation from the class B to the class F. The output power can
be increased from 7.5 to 10 % for generators manufactured between 1955 and 1970,
since the thin “hard” F class insulation was not applied then;
ie
• Since 1970 advanced polyester resins or epoxy resins have been applied to almost all
the stator windings having the class F of “hard” insulation systems. For generators
manufactured after 1970 minimum increases of power are possible decreasing the
thickness of insulation and improvement of other insulation characteristics such as
voltage gradients, thermal transfer, etc. [2].
ev
In addition to the above stated increase of the generator output power, the power can be also
increased on the basis of an improvement of the generator efficiency. Possibilities of the efficiency
improvement depend directly on the decision regarding the scope of refurbishment, installed materials
and optimization of the complete machine. We can say that the efficiency improvement is frequently
connected directly to assets invested into the refurbishment. A more significant improvement of
Pr
refurbished generator efficiency can be achieved by a decrease of losses in the iron and losses of the
ventilation. New materials enable lower iron losses in the stator core compared to older generations of
materials. When ventilation losses are being decreased the main challenge is decreasing of the cooling
air flow without increasing of the temperature of machine active parts (stator and rotor windings).
Such an approach can be generally applied to generators of middle / high speed (> 250 rotations per
minute) designed with the old ventilation system concept. Potential of decrease of those losses when
improving efficiency amounts up to 0.3 %. The typical total increase of the refurbished generator is
EB
from 0.2 % to over 1 %. In such a way the increase of the efficiency on projects in Scandinavia were
the following: Imatra 7 HPP (Finland) over 1.5 %; Batfors HPP (Sweden) almost 1 % (0.98 %) [11].
3.4.1 Assessment of the residual operating life time of generator
Methods for assessment of the residual operation life of generators are mostly based on
measuring, data on installed materials and calculations that require certain input data. In addition to
input data on characteristics of installed materials, certain presumptions are also often taken into
W
consideration not only regarding past events, but also regarding future events for making calculations.
Parts of the generator that are mostly subject to aging and that should be treated in a special
way when the operating life time is being assessed can be divided into two basic “branches”:
- Insulation (or more generally we can say active generator parts comprising stator winding,
stator core and rotor winding);
- Mechanical parts or in other words rotational mechanical parts comprising pole cores,
laminated rotor rim, rotor spider and shaft.
The spent operational life time of the insulation is determined by comparison of measured
values to the previous condition (if we have previously measured values), analyses of collected data on
passed operation of the machine and analyses of diagnostic test results.
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 5/10
Some of diagnostic tests of the stator winding are: measuring of the winding insulation
resistance, measuring of the polarisation index, measuring of partial discharges per phase, visual
inspection of the winding and finding out of corona effect traces on the winding, visual inspection and
measuring of hardness of wedging of keys fixing the winding in the slot, measuring of the winding
operating resistance, measuring of the loss angle of the winding insulation, measuring of the stator
winding insulation capacity, measuring of the insulation output current during a linear voltage increase
(Ramp Test), testing of the winding insulation with high direct voltage, testing of the stator winding
inter-turn insulation with impulse voltage, checking of the winding insulation with high alternated
voltage and a range of other measuring.
Useful information that can help to determine the condition of the insulations are for example
the number of outages due to possible replacement of bars / coils, results of previously performed
tests, findings of the user and similar.
w
The most frequent diagnostic tests of the stator core are: magnetization of the stator core and
thermo-vision – seeking of stator core hot spots (damages of the insulation), stator core visual
inspection – finding of any irregularities on the stator core (excessive ruggedness, stator core damages,
damages on the stator core fixing system).
ie
The most frequent diagnostic tests of the rotor winding are: measuring of the insulation
resistance, measuring of the polarisation index, testing of the rotor winding inter-turn insulation, rotor
winding high voltage tests, testing of the rotor winding inter-turn insulation with impulse voltage,
measuring of rotor winding operation resistance, checking of the rotor winding insulation with high
alternate voltage.
ev
Mechanical tests are generally reduced to non-destructing tests of materials such as tests of
welds and materials and finding of cracks. If any crack is found out, it shall be analysed in great
details.
Nowadays the finite element method can be used for making of numerous mechanical
calculations that can determine the residual operating life time of mechanically loaded parts on the
Pr
basis of data on the material, previous loading of the material, features of the installed materials and
expected loads in the future.
There are also several methods of assessment of the residual stator winding life time. The aim
of the assessment is an exact determination of the term in which it is necessary to plan replacement of
the winding that should not be earlier than when the replacement is necessary and that should not be
later than a possible damage that could cause any unplanned standstills and costs.
EB
One of the methods invented by Japanese authors is based on the residual breakdown voltage
on the basis of which the residual life time is assessed. [9]
Other authors calculate the residual operating life time combining the influence of diagnostic
measuring measured values, the total generator operating time, the number of starts and stops and
applying certain statistic methods. [7]
Some authors consider that a complex analysis is necessary to assess the residual operating life
W
time comprising a range of diagnostic tests due to a large number of insulation weakening processes
that cannot be found out by only one type of diagnostic measuring. Some of insulation collapsing
processes are slow, while some of them are very quick (for example damaging and sparkling due to
vibrations), and the results of their diagnostic measuring can be similar. Besides, the real moment of
an insulation breakdown does not depend on the weakened condition of the insulation due to aging
process and other unfavourable processes only, but also on outside stressing factors coming from the
environment and the grid such as over voltages and various transient phenomena. Under the
circumstances when no additional outside stresses exist, even the significantly weakened insulation
can survive a range of additional years without a breakdown. Some of processes leading into a
breakdown such as for example end winding vibrations do not show significant changes of dielectric
characteristics as long as no insulation braking and its breakdown happens. To assess the residual
operational life time the experience in correct interpretation of diagnostic measuring results is of a
great importance. [8]
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 6/10
It has been also proved that the design and the quality of the construction of the winding have
also a significant influence on the winding operating life time [10].
A data base regarding the operation of the unit and results of various diagnostic measuring that
can be provided for by the installation of a modern monitoring system has an important role in the
assessment of the life time.
3.5 Refurbishment of the excitation system
Expected aims of replacement of the excitation systems are in the first line: replacement of
obsolete equipment with new equipment that is at the level of state of the art technological and
technical solutions, decrease of costs and simplification of maintenance, achievement of better
generator behaviour characteristics, increasing of the flexibility of the plant and assurance of a higher
operational reliability and availability.
w
Due to the obsoleteness of the solution, direct current or alternate current excitation systems
are most frequently replaced with static excitation systems.
All static excitation system components are static, i.e. stationary. Static rectifiers, controllable
or uncontrollable, deliver the excitation current directly to the excitation circuit of the main
ie
synchronous generator over brushes or slip rings. Rectifiers are power supplied by the main generator
line up terminals (or by auxiliary busbars) over the excitation transformer or in some cases with the
help of generator auxiliary windings.
Recent excitation systems fulfil significantly bigger task than a simple voltage governor since
ev
they comprise a significant number of regulatory, limiting and protection functions. Micro processing
control systems enable not only the basic voltage regulation, but also logic and sequence control,
monitoring and protection, diagnosis and signalling as well as communication. Systems are completely
automatic, foreseen for crewless power plants and adjusted to the remote control from master control
centres. The state of the art digital excitation systems also comprise solutions that could not be
implemented into the old excitation systems as transient phenomena register, chronological event
Pr
register; power system stabilizer (PSS), reactive power regulator (Q-regulator), power factor regulator
(cos fi-regulator) and remote supervision of the excitation system operation.
EB
W
Figure 2 New Končar excitation system of the synchronous generator at Varaždin HPP, Croatia
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 7/10
Requirements for the operation of the unit regarding the excitation system are frequently
different from requirements before the refurbishment. First of all it refers to the following facts: units
do not operate as basic, but as peak ones and it understands more frequent starts and stops, a wider
range of reactive power regulation, requirement for a higher stability of the unit, as well as a higher
influence to the stability of the electric energy system itself. All the listed requirements should be
taken into consideration when a new excitation system is being designed. Possible new parameters of
the synchronous machine should be also taken into consideration, especially when the output power of
the generator is increased. The selection of the main technical characteristics of the new excitation
system (nominal current, nominal voltage, maximum continuous excitation current, forcing factor,
etc.) shall be coordinated with the data of the existing or a new synchronous machine.
In case a new excitation is implemented to the existing machine, the rotor circle insulation
condition should be checked up due to applications of higher (peak) excitation voltages, and also due
w
to the wave form of the excitation voltage caused by the directional thyristor preventing unwanted
breakdowns. In some cases regulated slowed don increase of the voltage is applied (slowed down
excitation) to decrease the speed of voltage increase on the insulation.
3.6 Installation of monitoring system
ie
Regarding the time before the most contemporary monitoring systems, the data base with
automatic reports represents a big step forward in the technology of recording of machine operation
parameters. Only individual states of the interest had to be recorded earlier and the obtained data were
subsequently compared. That hard work is done as a back ground process on a server computer today.
You only have to click the mouse several time on the web application you will obtain relevant data
ev
such as number of operating hours of the generator, number of starts and stops, operating regimes of
the machine, frequency of appearance of the vibrations, etc. on the basis of which the current condition
of the machine can be assessed as well as its residual life time, time period by the following overhaul
or the necessity of a repair or refurbishment.
In addition to the generator and the turbine the hydro power plant monitoring system can
Pr
comprise the block transformer, switchgear, HV cables to obtain a complete image of the condition of
the power plant.
Every modern monitoring system consists of 3 major parts:
1. a front edge, i.e. measuring sensors,
2. a processing unit for acquisition and processing of data from measuring sensors,
EB
3. a server computer comprising the data base.

Sensors transform one physical unit into another and they can, but they do not have to
comprise signal conditioning.
Signals are transmitted from sensors to the processing unit through cables. They are processed
there and sent to the permanent data base in the server computer. The computer equipment
development has enabled the processing unit to perform the role of the server including the data base
W
as well in smaller systems. In such a manner the total costs of the system is further decreased.
The server computer is a central place for storage of all measured and processed values from
processing units. During recent times, a web server is established on the server computer to enable the
access to the monitoring system from any computer within the local area network. Application
software should not be installed on each computer from which the monitoring system is going to be
used, but a web application that communicates with the web server on the server computer is opened
simply from the web browser. That means that simultaneous values of measured units can be
examined over a web application as well as their trends in the real time or historical data, orbits and
other presentations agreed pursuant special user specifications. More sophisticated monitoring systems
have an integrated automatic report function that are periodically generated from the system and
comprise important statistic data helping the user monitor the machine operation selected parameters.
Automation of power plants that has also contributed to the development of the monitoring system
enables a safer usage and control of the plant.
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 8/10
The main task of the monitoring system is permanent collection of data on the condition of the
machine and alarming and/or trigging protection relays in case of more significant changes in the
system. Alarming is usually performed at two levels out of which the first one represents a warning
signal – meaning that the measured value has reached the set amount and that the machine can operate
under such conditions for some time until the reasons causing sending of the warning signals are
examined and a danger signal – meaning that any further operation of the machine can cause more
significant damages and it is necessary to take measures to lower the value causing the danger or to
stop the machine. When alarming is designed the care should be taken about differentiation of the
level of warning and dangers under various operating regimes (start, operation, and stop).
Some of basic values supervised by the monitoring system are vibrations. Vibrations are
monitored on all the important unit parts, radially (more rarely axially on the bearing housing) on two
axis that are rectangular to each other in the direction of the water and in the direction turned by 90º
w
from the direction of the water, radially on the stator frame, one measuring on each segment and
additionally vibrations can be measured on the stator end winding fixing. Vibrations of rotating parts
(the shaft) are also monitored in the form of radial relative movements of the shaft in relation to the
bearing housing in two axis that are rectangular to each other. Absolute vibrations are usually
monitored by piezoelectric sensors although the development of the technology has enabled also
ie
optical measuring of vibrations. Due to economic calculations such measuring is most frequently used
only at points where conventional accelerometers are not applicable (mostly due to high voltage).
Vibrations alone are not sufficient for a high quality assessment of the conditions of a unit.
Therefore other values important for recognising of faulty conditions of the machine are also
ev
monitored:
a) Speed of rotation that is measured by an inductive sensor and a marker that is used as
a synchronisation probe for individual measuring, in the first vector measuring, among
the other things;
b) Clearness and magnetic induction on the stator core due to identification of
Pr
eccentricity and asymmetry as well as inter-turn short circuits on the rotor and the
stator;
c) Shaft currents and voltages that can cause damaging of the bearing if not detected;
d) Continuous measuring of the load angle during the operation due to control and
protection of the stability;
e) Partial discharges due to identification of the winding insulation and end winding
EB
insulation problems;
f) Temperature in the stator core and in bearing as well as optical measuring of the
temperature on the HV equipment (where conventional sensors, thermal couples or
Pt100 probes are not applicable);
g) Hydraulic values, in the first line pressures, levels and flows, that give the data on
turbine operating parameters, and that can be a useful indicator of deviations of
W
reference operating parameters of the generator;

h) Cavitation that can cause an increase erosion of the machine parts placed in the
circulating channel;
i) Operational electric values of the machine such as powers, currents, voltages, power
factors, etc. can be measured directly from the generator by appropriate equipment or
more frequently transferred by agreed communication protocols from the control
system (MODBUS, PROFIBUS, IEC104, etc.).
Contemporary monitoring systems are characterised by modularity not only of the hardware,
but also of the software meaning that such a system can be installed at a minimum economic price at
the beginning and it can be simply extended and upgraded with necessary modules as necessary.
During refurbishment a new monitoring systems are usually installed or the existing ones are upgraded
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 9/10
with new modules. The example of such upgrading is the refurbishment of Senj HPP when all the
correct sensors were kept and incorrect ones were replaced with new sensors- The processing unit was
kept, while the server computer was replaced with a more contemporary one together with the
belonging software. The data base was kept with all the data up to date, while the existing application
programme was replaced with a new web application.
4 CONCLUSION
Since a long time period has elapsed from the beginning of construction of the first hydro
power plants and that the installed equipment has its operating life time, the equipment of a large
number of plants has been and will be necessary to replace in the future with new equipment due to its
obsoleteness and worn out condition. Refurbishment of any hydro power plant should result in a
prolonged operating life time of the plant, improved safety and security of operation of the equipment,
w
improved environmental protection and human health protection, advanced performance of the
equipment adjusted to new operating regimes (increased power, increased efficiency, larger generation
of the electric energy), improved reliability, increased availability, bettered monitoring of the
operation of the machine and condition of the equipment, decrease of operating cost and decrease of
maintenance costs.
ie
The scope of refurbishment of generators varies from a case to a case and depends on the aims
wished to be achieved by the refurbishment. In most of the cases, refurbishment results in the
increased generator power and almost always in the increased efficiency of the generator.
Obsoleteness of the technology, expensive maintenance due to unavailability of spare parts and
ev
worn out condition of components resulting in a lower reliability of systems represent main reasons for
the need of replacement and refurbishment of the excitation system. New state of the art micro
processing excitation systems improve monitoring of the condition of processes, control and
diagnostics. All the stated results in decreased operating costs and simpler excitation system
maintenance.
Pr
Safer usage and control of hydro power plants are achieved by the application of a
contemporary monitoring system enabling permanent monitoring of a range of operating parameters of
the machine as well as monitoring of trends and changes of stated parameters. Development of higher
quality sensors, probes and micro processing units enables maintenance of the machine in operation on
the basis of its real condition found out with the help of monitored values and supported with
characteristic processing and diagnostic tools. In such a way the maintenance and the control of the
hydro power plant operating life is significantly facilitated.
EB
5 BIBLIOGRAPHY
[1] IEEE Guide for the Rehabilitation of Hydroelectric Power Plants, IEEE Standard 1147, 2005 (R2012)
[2] Joseph Goldberg, Oeyvind Espeseth Lier: Rehabilitation of hydropower-An introduction to economic and
technical issues –link http://water.worldbank.org/water/node/83808
[3] B. Brkljač, I. Bartulović, «Novi sustav uzbude sinkronog generatora TE Rijeka», 9. savjetovanje HRO
W
CIGRE Cavtat, 8. – 12. studenog 2009 (“New synchronous generator excitation system of Rijeka TPP –
9th HRO CIGRE Conference, Cavtat, 8-12th November, 2009)
[4] D. Bajs, N. Dizdarević, M. Majstrović, G. Majstrović, "Dugoročno i kratkoročno planiranje prijenosne
mreže Hrvatske elektroprivrede", Energetski institut Hrvoje Požar, Zagreb, Hrvatska, 2003 (“Long term
and short term planning of the Croatian Power Authority Transmission Network”, Hrvoje Požar Energy
Institute, Zagreb, Croatia)
[5] Institut za elektroprivredu i energetiku, Končar-Institut za elektrotehniku, „Trajno mjerenje i praćenje
stanja objekata i glavne opreme hidroelektrana u EES-u Republike Hrvatske“, studija, Zagreb, srpanj
2004. (Institute for electric energy systems and generation, transmission and distribution of electric
power: “Permanent measuring and monitoring of the condition of facilities and main equipment of hydro
power plants in the electric energy system of the Republic of Croatia”, a study, Zagreb, July, 2004)
[6] B. Pavlović, A.Elez, A. Čolak, N. Živčić, "Fleksibilni sustavi monitoringa“, 9. savjetovanje HRO CIGRE,
Cavtat, studeni 2009. (“Flexible monitoring systems” 9th HRO CIGRE Conference, November 2009)
MAKO CIGRE 2015 A1-102R 10/10
[7] Andreas Karlsson, Tommmy Karlsson: Estimating Lifetimes for Stator Windings in Hydropower
Generators; 9th International Conference on Probabilistic Methods Applied to Power Systems KTH,
Stockholm, Sweden - June 11-15, 2006,Page(s): 1 - 8
[8] G.C. Stone, I.Culbert: Prediction of Stator Winding Remaining Life From Diagnostic Measurements-
Conference Record of the IEEE International Symposium on Electrical Insulation (ISEI),USA San Diego
June 2010 Page(s):1 - 4
[9] Nakayama, A., Haga, K., Muraoka, M., Fukuchi K.: Estimating remaining BDV and life expectancy for
stator winding insulation of rotating machines by using nondestructive insulation diagnostic data;
Proceedings of the 7th International Conference on Properties and Applications of Dielectric Materials,
Nagoya, Japan, June 2003; Page(s): 286 - 289 vol.1
[10] Bruetsch R., Tari M., Frohlich K., Weiers, T., Vogesang R.: Insulation Failure Mechanisms of Power
Generators, Electrical Insulation Magazine, IEEE (Volume:24 , Issue: 4 ), July-Aug. 2008Page(s): 17 -
w
25
[11] Z. Milojković, M. Brčić, B. Milašinčić: Revitalizacija i povećanje snage hidogeneratora u
skandinavskim zemljama 10. savjetovanja HRO CIGRE (Cavtat 2011. g) referat A1-01_R25047
(Refurbishment and increase of power of hydro generators in Scandinavian countries, 10th HRO CIGRE
Conference, a paper)
ie
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
СТК A2 ТРАНСФОРМАТОРИ
Pr
Крсте Најденкоски
EB
Секретар
Михаил Дигаловски
W
w
ie
ev
СТК A2 ТРАНСФОРМАТОРИ
Pr
Крсте Најденкоски
EB
Секретар
Михаил Дигаловски
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC A2 TRANSFORMERS
Pr
Chairman
Krste Najdenkoski
EB
Secretary
Mihail Digalovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC A2 TRANSFORMERS
Pr
Chairman
Krste Najdenkoski
EB
Secretary
Mihail Digalovski
W
Howard Industries, USA
ДОПОЛНИТЕЛНИ ЗАГУБИ ВО РЕГУЛАЦИОНА НАМОТКА КАЈ

АВТОТРАНСФОРМАТОРИ СО ИНДУКТИВНА ПРЕКЛОПКА ПОД ТОВАР
w
Енергетските автотрансформатори како специјална група на трансформатори се
ie
користат за поврзување на мрежи со различни напони и често се проектираат да работат во
снижувачки и повишувачки режими на работа. Овие автотрансформатори често се опремени со
преклопка под товар и терциерна намотка која може да се користи под слични услови како и
примарната и секундарндата намотка и воедно служи за компензирање на циркуларните струи
кои се јавуваат поради недостаток на намотка врзана во триаголник.. Проектните спецификции
ev
за автотрансформаторите се релативно комплицирани со многу специфични барања како од
електричен така и од механички и термален аспект. Посебен проблем на кој овај труд ке се
осврне, е пресметката на дополнителните загуби во регулационата намотка , нивна пресметка и
нивно редуцирање.
Клучни зборови: Автотрансформатор, преклопка под товар, дополнителни загуби,
циркулациони струи.
Pr
1 ВОВЕД
При проектирање на енергетски авгтотрансформатори со моќности поголеми од 20
MVA и напони на високонапонската намотка поголеми од 115 kV, покрај другото, од голема
важност е прецизно да се предвидат и пресметаат дополнителните загуби во сите намотки. Во
зависност од конфигурацијата на автотрансформаторот и меѓусебните импеданси на намотките,
регулационата намотка може да биде значителен извор на дополнителни загуби. Овие загуби
EB
доколку не се пресметаат прецизно, може да предизвикаат прегревање на намотките и маслото

и креирање на врели точки над дозволените граници.
2 КАРАКТЕРИСТИЧЕН АРАНЖМАН НА НАМОТКИ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ

АВОТРАНСФОРМАТОРИ СО ПРЕКЛОПКА ПОД ТОВАР
Вообичаено енергетските автотрансформатори со прекоплка под товар го имаат
W
следниов аранжман на намотки; (Слика1).
A2-026I 1/7
Gor en jar em
St ol b TV RV LV HV
w
ie
Dol en jar em
TV – Терциерна намотка
RV – Регулациона намотка
ev
LV – Нисконапонска намотка (заедничка намотка)
HV – Високонапонска намотка (сериска намотка
Слика 1 Распоред на намотките
Важно е да се напомене дека автотрансформаторите во дадените примери се опремени
Pr
со индуктивни преклопки под товар за кои е потребна посебена трифазна пригушница. Врските
на автотрансформаторот со аранжман на намотки како на Слика1 е прикажан на Слика 2.
Регулациоаната намотка е од типот на “потпoлно дистрибуирана“ намотка со 9
меѓусебно изолирани гранки. Овај тип на намотка овозможува елиминирање на заварени
отцепки и рамномерна дистрибуција на магнетниот флукс. Намотката исто така се користи во
“buck“ и “boost“ режим на работа, со што се постигнува регулацијата да биде во +/- 16 степени
со само 8 изводи на регулационата намотка. Дополнително тоа е овозможено со користењее на
EB
индуктивна преклопка под товар и посебна трифазна пригушница порврзана во колото на

преклопката.
Изглед на “потполно дистрибуирана“ регулациона намотка е прикажан на Слика 3.
W
H1 H2 H3
FATY FATY FATY
HV HV HV
Ø1 Ø2 Ø3
PA PA PA
12 11 P4 12 11 P4 12 11 P4
P3 P3 P3
10 10 10
9 9 9
SABY R A 8 P SABY R A 8 P SABY R A 8 P
B 7 B 7 B 7
FATY 6 FATY 6 FATY 6
5 P2 5 P2 5 P2
3 4 P1 3 4 P1 3 4 P1
M M M
LV LV LV
Ø1 Ø1 REGULATING Ø1
COIL
w
SABY SABY SABY
LTC TYPE RMV-II-1500-72.5
H0 X 0 X1 X2 X3
ie
Y1 Y1 Y1
FA TY
TV
Ø1
ev FA TY
TV
Ø1
FATY
TV
Ø1
SA BY S ABY SA BY
Pr
Каде што:
H1, H2, H3 – Високонапонски изолатори
X1, X2, X3 – Нисконапонски изолатори
Y1, Y2, Y3 – Терциерни изолатори
EB
H0X0 – Неутрална точка

PA – Трифазна пригушница (protective autotransformer)
Слика 2 Поврзување на автотрансформаторот
W
w
Слика 3 Изглед на “потполно дистрибуирана“ регулациона намотка
ie
Намотката е изведена во два слоеви “Layer 1” и “Layer 2” со 9 независни гранки,
поврзани како на сликата.
3 ПРЕСМЕТКА НА ЦИРКУЛАЦИОНИТЕ СТРУИ

Познато е дека кога обликот на магнетното поле или на проводникот во тоа поле е
ev
таков да текот на индуцираните струи во проводникот не е спрема строго дефинирани патеки
зборуваме за таканаречени виорни струи. Доколку за овие струе постои начин добро да се
дефинира нивниот тек, во тој случај тие може да се наречат циркулациони струи.
Еден од методите за определување на циркулационите струи е употребата на
Тевененовата теорема врз еквивалентната шема на Слика 4. Спрема Тевененовата теорема
Pr
струјата која би течела помеѓу точките а-а на Слика 4(а), е еднаква на напонот измерен помеѓу
овие две точки при струја низ колото со , поделена со импедансата мерена помеѓу точките
а-а со кусо врзана примарна страна.
I1 I2
L1 L2 R2
EB
a a
M
Mutual Imductance
Слика 4 (a). Елементарно коло кое го илустрира принципот преку кој Тевененовата теорема е
употребена за решавање на овај случај
W
Rp Xm X Rs
X2
R2
2Z x 2Z x
Слика 4 (б). Заменска шема на трансформаторот каде реактансата X од Слика 3 (a). е

примарната реактанса која кореспондира на L1 од (а) додека X2 и R2 го претставуваат патот на
виорните односно циркулациоите струи низ намотките и другите метални делови.
2 2
Rp X R2 ( )
Xm -X2
Z2 ( )
Xm
Z2 Rs
2 2
R2= R2 + X2
Слика 4 (ц). Конечна трансформација на еквинвалентана Тевененнова шема, која го покажува

ефектот на виорните односно циркулационите струи преку зголемување на ефективната
w
отпорност и истовремено намалување на ефективната реактанса на трансформаторот
Возбудното коло прикажано како на Слика 3(а) ја претставува реактансата на
трансформаторот, додека колото ги претставува контурите низ кои течат циркулационите
струи, кои воедно можат да бидат проводниците на намотките или металната конструкција на
ie
стегачите заемно спрегнати со колото преку взаемна индуктанса М. Во конкретен проблем
точната пресметка на и М е доста тешко , и доколу струјнните токови не можат конкретно да
се дефинираат , вредностите зза и М може само приближно да се определат .
Загубите од циркулационите струи кај автотрансформаторите со аранжман како на
Слика 1. Може релативно прецизно да се пресметаат со постапката на Слика 4.
ev
TV RV LV HV
Pr
S
X
Bm
Ba
Слика 5. Распределба на магнетната индукција

EB
Густината на загубите од циркулационите струи во проводниците на RV намотка се

пропорционални на густината на флуксот. Ова ми можело да се опише со следната равенка.
P= [ − ] (3.1)
P=[ − − + − /3]
W
Каде Р е површина на делот со должина S.

Загубите во RV намотка на автотрансформатор со опишаниот аранжман на номотки e
пропорционални на флуксот спрема равенката (3.1). Само за напомена, дополнителните загуби
кај останатите намотки ке бидат пропорционални со Bm и Ba последователно.
4 ПРЕСМЕТКА НА ЦИРКУЛАЦИОНИТЕ СТРУИ СО „АНДЕРСЕН“ ПРОГРАМ

Иако постојат повеќе нумерички методи за пресметка на циркулационите струи, тие
често не се доволно практични за секојдневна употреба при проектирање на трансформаторите.
„Андерсен“ програмот, кој е распространет и доста често користен при проектирање на
трансформатори , може доста ефективно да се искористи за прецизно определување на
циркулационите загуби како кај двонамотни така и кај тронамотни и авототрансформатори со
комплексен аранжман.
Моделирањето на намотките а посебно на RV може да се претстави со транспониран и

нетранспониран проводник. Ова дава можност за пооптимално проектирање на
трансформаторот и одбегнување на непотребна употреба на транспониран или континуирано
транспониран проводник , што би го направил проектот поскап. Табелата 1 дава приказ на овие
опции:
Табела 1 Користење на транспониран и нетранспонирани проводници
# RV пакет проводници “Andersen” - модел
1 Транспониран пакет d d
проводници w 1 1 w 1 1
n - проводници во
аксијален правец. 2 2 2 2
2 – проводници во
w
радијален правец
n n n n
ie
2 Не-Транспониран d 2d
пакет проводници w 1 1 w 1
n - проводници во
аксијален правец. 2 2 2
2 – проводници во
радијален правец
n
ev n n
Pr
w – ширина на проводникот ; d – дебилина на прводникот
Пресметаните вредности за дополнителните загуби добиени со моделиранње на
параметрите на намотките дефинирани како во Табелата 3 се практично потврдени перку
мерења на загубите на 3 различни типови на трансформатори.
Практичните мерења се извршени на автотрансформаторите со следниве
карактеристики:
EB
1. Автотрансформатор АТ1
50/67/84 MVA, ONAN.ONAF,ONAF, OLTC
115-69-13.2 kV, BIL 550-350-250 kV
Zk%: 12% (HV-TV)
W
161-70.6-13.2 kV, BIL 550-350-250 kV
Zk%: 7% (HV-TV);
138-69-13.2 kV, BIL 550-350-250 kV
Zk%: 6% (HV-TV)
Резултатите од мерењата на релевантните податоци се прикажани во Табела 2.
Табела 2. Резултатите од мерењата

Автотрансформатор Мерени Андерсен - Мерени загуби Андерсен - Импеданса
загуби под Пресметани под товар Пресметани HV – TV
товар не- загуби под транспониран загуби под товар (%)
трансониран товар не- провдник (W) транспониран
провдник транспониран прводник
(W) прводник (W)
(W)
АТ1, 84 MVA 64000 64800 41150 42000 12
(test MVA=11.7)
АТ2, 70 MVA 42000 42650 38700 39000 7
w
(test MVA=13)
АТ3, 50 МВА 38000 36500 35650 36700 6

(test MVA=8.4)
ie
*Мерењата на загубите се извршени при кусо врзан терциер и доведен напон на примарните (HV)
изолатори, додека LV изолатори се отворени. Ова би бил најлош случај , кога RV е потполно
неоптоварена и се наоѓа во поле помеѓу HV-LV намотка и TV намотка.
5 ЗАКЛУЧОК
ev
Генерираните загуби од циркулационите струи во RV како во случаите опишани во овај
труд може да се третираат како специијален случај, и поради нивниот ефект врз вкупните
загуби на трансформаторот мора да се пресметаат доста прецизно за да се одбегнат несаканите
ефекти а посебно прегревање на намотките и маслото.
Pr
Употребата на „АНДЕРСЕН“ програмот за пресметка на овие загуби е доста ефикасна
алатка , со чива примиена може да се заштеди доста време при проектирање, и воедно да се
добие оптимален и прецизно пресметан трансформатор кој ке ги задоволи сите барани
карактеристики.
[1] L.F.Blume, A.Boyajian, G.Camili, T. Lennox, S. Minneci, V. Montsinger, “Transformer Engineering”
EB
[2] O. Andersen, “ Complex Potential Transformer Leakage Flux – Manual”, Skin effect and Eddy
Currents – Manual
[3] S. Kulkarni, S.. Khaparde, “Transformer Engineering – Design and Practice”
[4] R. Bean, N. Chackan, H. Moore, E. Wentz,“Transformers for the Electric Power Industry”
W
Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Михаил Дигаловски

Факултет за електротехника и информациски технологии -Скопје
Робе Робески, Милош Буквиќ
АД МЕПСО Скопје
w
УПРАВУВАЊЕ СО РАБОТАТА НА ЕНЕРГЕТСКИТЕ ТРАНСФОРМАТОРИ ОД
АСПЕКТ НА ЗАГУБИТЕ НА МОЌНОСТ
ie
Во последниве дваесетина години, гледано технолошки, во енергетиката не настанаа
некои големи промени и затоа може да се каже дека енергетиката не се карактеризира со брз
технички развој. Главните електроенергетски уреди (генератори, мотори, трансформатори,
прекинувачи и др.) се високо оптимизирани. Новите материјали кои што се употребуваат
ev
секако дека нудат нови можности, но може исто така да значат нови ризици. Акцентот на
доверливоста (сигурноста) често води кон конзервативен и внимателен пристап спрема новите
конструкции, особено затоа што подобрувањата во карактеристиките често пати се маргинални.
Подобрувањето на перформансите на некој уред за 5% е важно достигнување на една
енергетска компонента. Освен тоа, електроенергетските уреди како што се трансформаторите
не се со ниска цена. Новите енергетски трансформатори за поголеми моќности може да вредат
Pr
и милиони евра. Затоа сопствениците на енергетска опрема имаат добри причини правилно да
ја експлоатираат и да ја одржуваат нивната стара опрема колку што е можно подолго.
Во трудот се се анализираат 400 kV трансформатори инсталирани во трафостаниците на
електропреносната мрежа во Република Македонија, од аспект на подобрување на енергетската
ефикасност во преносната мрежа преку поефикасно управување со трансформаторите.
Клучни зборови: енергетски трансформатори, загуби на моќност, енергетска ефикасност.
EB
1 ОСНОВНИ ПОДАТОЦИ ЗА ТРАНСФОРМАТОРИТЕ

Во електропреносната мрежа на Република Македонија сите 400 kV трансформатори се
со моќност од 300 (MVA). Според годините на производство, најстариот трансформатор е
произведен во 1967 година, а најновиот трансформатори е од 2014 година. Освен во 1977
година кога се набавени 3 трансформатори, наредните набавки се по еден трансформатор
(Слика 1). На Слика 2 е даден графички приказ на бројот на трансформатори според годините
W
на производство.
A2-042R 1/10
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A2-042R 3/10
Табела 1 Основни податоци за 400 kV трансформатори

Произведен
Шифра Напони (U1/U2/U3) (kV) Моќности (S1/S2/S3) (kVA)
(год)
1-БТ2-1ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1979
2-БТ2-2ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1980
3-ДУБ-1ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1979
4-ДУБ-2ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1977
5-СК4-1ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1976
6-СК4-2ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 1979
7-СК4-3ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 2007
8-СК5-1ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 2014
w
9-СК5-2ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 2003
10-ШТ-1ТА 420000/115000/35000 300000/300000/100000 2008
Во трафостаницата Битола 2 инсталирани се два трансформатори: 1БТ2-1ТА и 2БТ1-
ie
2ТА, со номинална моќност од 300 (MVA). Вообичаено работи само еден трансформатор и тоа
оптоварен само со околу 25% од неговата номинална моќност, бидејќи тоа го задоволува
локалниот конзум. Вклучувањето на трансформаторите се менува циклично на 6 месеци, што
значи дека се двата во исправна и функционална состојба. Во ТС Дуброво има два инсталирани
трансформатори 3ДУБ-1ТА и 4ДУБ-2ТА со номинална моќност од 300 (MVA). Овие
ev
трансформатори постојано се приклучени на мрежа, а нивното оптоварување изнесува околу
30-40 (%). Во ТС Скопје 4 има три енергетски трансформатори: 5СК4-1ТА, 6СК4-2ТА и 7СК4-
3ТА. Трансформаторот 6СК4-2ТА е резерва и се наоѓа на новоизградениот фундамент во
трафостаницата, додека трансформаторот 7СК4-3ТА е донесен од ТС Скопје 5 и сега е
приклучен на мрежа. Трансформатори се со номинална моќност од 300 (MVA) и напон од 400
(kV). Просечното оптоварување на трансформаторите изнесува 33 (%). Во трафостаницата
Pr
Скопје 5 има два енергетски трансформатори: 8СК5-1ТА и 9СК5-2ТА со номинална моќност од
300 (MVA) и напон од 400 (kV). Трансформаторот 8СК5-1ТА е произведен и инсталиран во
2014 година. Оптоварувањето на трансформаторите е околу 33 (%). Во ТС Штип има еден
трансформатор 15ШТ-1ТА со номинална моќност од 300 (MVA) и напон од 400 (kV).
2 ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ НА МОЌНОСТ И ТЕМПЕРАТУРИТЕ ЗА

РАЗЛИЧНИ УСЛОВИ НА ОПТОВАРУВАЊЕ
EB
За секој од 400 kV трансформатори, при различни услови на оптоварување (10, 20, 30,
40, 50, 60, 70, 80, 90 и 100 %) се пресметани загубите на моќност во намотките и во магнетното
коло, како и температурите во намотките и маслото.
Врз основа на добиените пресметки се донесуваат заклучоци за работењето на
трансформаторите од аспект на енергетската ефикасност односно при кое оптоварување треба
да работи еден, а кога двата трансформатори.
W
2.1 Номинални загуби на моќност во трансформаторите

Загубите во трансформаторите се поделени на две групи:
– загуби во празен од: постојат и кога ТР не е оптоварен. Тие се практично
константни, заради што завземаат голем дел од загубите на енергија.
– загуби при оптоварување: се резултат на протекувањето на струјата низ проводните
делови (намотки, приклучоци). Овие загуби се променливи во текот на
експлоатацијата и зависат од оптоварувањето.
Загубите на моќност во куса врска или загубите на моќност во намотките се приближно
изедначени поради нивната зависност од отпорноста на намотките. За да се постигне
намалување на овие загуби, потребно е да се зголеми пресекот на проводниците од кои се
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A2-042R 7/10
Во продолжение на ова поглавје е извршена евалуација на загубите на електрична

енергија за еден ден, како и за една година, при просечни оптоварувања на трансформаторите.
Просечните вредности за оптоварувањето на поединечните трансформатори се добиени од
соодветните стручни служби во АД МЕПСО. Извршена е и оптимизација на вклучувањето на
трансформаторите од аспект на тоа дали е поефикасно да работи еден или два трансформатори,
во зависност од нивното оптоварување.
Табела 5 Загуби на ЕЕ во трансформаторите за 1 ден и за 1 година според просечното оптоварување
Загуби на ЕЕ(kWh) Загуби на ЕЕ(kWh)
Шифра Po (kW) Pk (kW) Оптоварување(%)
1 ден 1 година
1-БТ2-1ТА 127,91 612,94 20 3658,26 1335265,78
2-БТ2-2ТА 125,80 621,65 20 3615,98 1319834,16
3-ДУБ-1ТА 124,24 608,25 35 4770,02 1741055,48
w
4-ДУБ-2ТА 138,75 684,34 35 5341,96 1949815,25
5-СК4-1ТА 132,10 699,50 32 4889,49 1784664,29
6-СК4-2ТА 123,80 641,00 0 (резерва) 0,00 0,00
7-СК4-3ТА 91,20 609,10 27 3254,48 1187885,70
ie
8-СК5-1ТА 88,16 548,59 33 3549,63 1295616,71
9-СК5-2ТА 92,81 577,86 33 3737,73 1364273,24
10-ШТ-1ТА 88,91 579,51 33 3648,45 1331683,28
Во табелата дадени се податоците за загубите на електрична енергија во текот на еден

ev
ден и за една година, според просечното оптоварување на трансформаторите. Бидејќи
оптоварувањето на трансформаторите е релативно ниско, најмногу до 40 (%), најголем дел од
загубите на моќност односно загубите на електрична енергија се резултат на загубите во
магнетното коло. Со оглед на оптоварувањето на трансформаторите, во секоја од
трафостаниците има воспоставена пракса определен период во година да работи еден од
трансформаторите, а потоа се вклучува вториот трансформатор, а се исклучува првиот. Постои
Pr
можност за намалување на загубите на електрична енергија, со соодветен избор на
трансформатор кој ќе биде приклучен во работа, односно со избор на трансформатор кои има
помали загуби на моќност.
Според ново воспоставената практика во трафостаниците: Битола 2, Дуброво и Скопје 4
определен период од годината работи еден од трансформаторите, а во другиот период вториот
трансформатор, додека пак во трафостаница Скопје 5 постојано работат двата трансформатори
и во Штип едниот трансформатор.
EB
Врз основа на знализата на податоците за загубите на електрична енергија во поедините

трансформатори, како најповолна варијанта е издвоена комбинацијата на трансформатори
дадени во Табела 6. Според тоа најповолна варијанта е да работат следниве трансформатори:
– во ТС Битола2 - трансформатор 2ТА,
– во ТС Дуброво - трансформатор-1ТА,
W
– во ТС Скопје 4 - трансформатор-3ТА,
– во ТС Скопје 5 - трансформатор-1ТА и 2ТА, и
– во ТС Штип –трансформатор -1ТА.
Ако претходно наведените трансформатори работат во текот на целата година, загубите
на електрична енергија ќе изнесуваат 8,24 (GWh), односно трошоците за загубите на
електрична енергија изнесуваат 494420,00 ЕУР. При пресметките на загубите на електрична
енергија се користи цена од 60 ЕУР/MWh.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A2-042R 10/10
[1] M. Wang et al. “Review of Condition Assessment of Power Transformers in Service.” IEEE Electrical
Insulation Magazine, Vol.18, No6, 2002.
[2] IEC 60076-7, " Loading guide for oil-immersed power transformers”.
[3] D.Peterchuck, A.Pahwa, "Sensitivity of Transformer's Hottest-Spot and Equivalent Aging to Selected
Parameters”, IEEE Transactions on Power Delivery, Vol.17, No.4, 2002, pp.996-1001.
[4] W.J.McNutt, "Insulation Thermal Life Consideration for Transformer Loading Guides”, IEEE
Transactions on Power Delivery, Vol.7, No.1, 1992, pp.392-401.
[5] M.A.Lachman, P.J.Griffin, W.Walter, A.Wilson, "Real-Time Dynamic Loading and Thermal Diagnostic
of power Transformers", IEEE Transactions on Power Delivery, vol. 18, no. 1, pp.142-148, Jan.2003
w
ie
ev
Pr
EB
W

Končar Power Transformers Ltd.
COMPARISON OF 2D AND 3D CALCULATION RESULTS OF FORCE DENSITIES

AND IMPACT ON THE SHORT CIRCUIT WITHSTAND CAPABILITY OF A
w
POWER TRANSFORMER
ABSTRACT
The focus of this paper is to analyze one of the many factors influencing the short-circuit-
ie
withstand capability of power transformers, which is commonly suggested to improve the result
accuracy. This factor is the 2D calculation in two different cross sections of the transformer, and
comparison to 3D FEM solution. The aforementioned comparison of 2D and 3D solution is given for
the solution of stray magnetic field calculated on a rotationally symmetric model in a cylindrical
coordinate system representing a single phase of the transformer in different cross-sectional planes
ev
using Rabins' method with the 3D finite element method solution calculated using the Maxwell
software package. Force density distributions calculated using these two methods are given, as well as
2D and 3D solutions with and without the influence of the yokes and with and without the influence of
the tank wall. Appropriate attention is given to the calculation of the stray magnetic field distribution
at the winding ends that have been identified as positions of interest according to expectations based
on the theoretical distribution of the force density and, subsequently, the stresses.
Pr
Keywords: power transformer, stray magnetic field, finite element method, short-circuit withstand
capability
1 INTRODUCTION
The ability of the power transformers to withstand the forces and consequential stress that
occurs in the windings and constructional parts during the short circuit event is of crucial value to the
EB
customer. Due to this reason, the experimental verification of the adequacy of the mathematical
models used during the design of the transformer becomes of the highest importance, i.e. to type test
one unit from the series (or a scaled model based on the same geometry, stresses) to the short circuit
withstand conditions to prove the actual ability of the designed transformer to meet the requirements.
Both types of approaches, whether the unit or full scale model testing have their inherent merits and
demerits. The model testing, while economically more acceptable, is much more prone to the debate,
because one has to ensure that the force densities and stresses on the windings represent the real
W
behaviour of the transformer during the short circuit test. In either case, the manufacturer has to prove
the ability of their product to withstand such a test [2,3].
In this paper a series of influential factors are investigated to illustrate the quantity of details
needed to be covered by the calculation design process to ensure the desired behavior of the
transformer.
2 MATHEMATICAL MODEL USED IN THE CALCULATION

As the object of the analysis, a real successfully short-circuit tested transformer unit of 100
MVA for Algerian market was chosen.
A2-043R 1/9
2.1 2D rotationally symmetric model

For the Rabins’ method calculation (described in [4]), a rotationally symmetric model was
used as shown in Figure 1.
Upper yoke
r1
r2
w
F F dz
M R
Core LV
V
R HV (Tank)
A B
ie
z
z1 z2
ev Lower yoke
y
Pr
Figure 1 Schematics of the rotationally-symmetric model.
In the winding area, the currents flowing in the plus tap position were imposed, because this
tap position was identified as the one which produces maximum forces and stresses on the winding in
question. The core, yokes and the tank were modeled with infinite permeability, and their geometry
extends radially to the infinity. In the case, where the influence of the tank is not considered, only the
yokes extend to infinity. Model, which excludes the influence of the yokes is arranged in the manner
that the yokes in the model are moved axially several winding heights in distance, so it can be
EB
reasonably assumed that their influence is negligible with respect to the cases with lower yoke
positions. The winding currents are defined as maximum (temporal) values during the single phase
short circuit (equivalent to three-phase short circuit on a three phase transformer). For such defined
geometry the partial differential equation governing the vector magnetic potential inside the
transformer core window is solved using the method described in [1]. Using this solution, the stray
flux field in the core window is calculated. For the force density distribution, in this analysis, the MV
W
winding is chosen, as it is the winding with highest force density amplitudes.

W
EB
Pr
ev
ie
w
2.2 3D FEM model

The 3D FEM model used in the Maxwell suite v14.0 [5] is presented in Figure 3.
w
ie
ev
Figure 3 A 3D isometric view of the FEM model.
The geometry of the MV winding used in the analysis consists of 40 equidistantly subdivided
Pr
elements on which the radial and axial force density per millimeter height of the winding is calculated.
The currents through the windings are equal in magnitude as the ones in the 2D calculation (the peak
current values during the short circuit). Using FEM software the magnetic field strength vector
distribution is calculated, as well as the force density distribution using the equations (5) and (6). The
overall geometry during the calculation is discretized into more than one million and two hundred
thousand tetrahedra, and the convergence is ensured with the usage of the energy error limit below
0,00001% on the whole transformer geometry.
EB
3 RESULTS
The results of the 3D FEM calculation in two cross sections, one perpendicular to the tank wall
and one parallel to the tank wall are given in Figure 4-5.
W
w
ie
Figure 4 The module of magnetic flux density distribution during the single phase short circuit in the
cross section perpendicular to the tank.
ev
Pr
EB
Figure 5 The module of magnetic flux density distribution during the single phase short circuit in the
cross section parallel to the tank.
W
Radial and axial components of force densities are calculated using the dot product of the force
density vector with the corresponding unit direction vector in the cylindrical coordinate system. Two
dimensional axially symmetric models have the current vector only in the azimuthal direction, while
the magnetic flux density vector spatial distribution is the function of r and z coordinates. The three-
dimensional model with cylindrical windings presented in the paper also has only the r and z
components of the magnetic flux density vector (provided that the coordinate system vertical axis
coincides with the symmetry line of the core limb on which the windings are wound). With this
convention accepted, the following relation for the force density calculation holds:
  
ar aϕ az
    
f = J ×B = 0 Jϕ 0 = J ϕ Bz ar − Br J ϕ a z (7)
Br 0 Bz
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
[3]. L. Bergonzi, G. Bertagnolli, G. Cannavale, G. Caprio, F. Iliceto, B. Dilli, O. Gulyesil „Power

Transmission Reliability. Technical and Economic Issues relating to the Short-Circuit Performance of
Power Transformers“ CIGRE Session 2000, Paper No. 12-207, Paris, France, 2000.
[4]. R. Del Vecchio, B. Poulin, P. Feghali, S. Shah, R. Ahuja „Transformer Design Principles“, CRC Press,
Boca Raton, USA, April, 2010.
[5]. User Documentation Maxwell 14.0
w
ie
ev
Pr
EB
W

Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје
ПРЕЦИЗНО ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ ВО МАГНЕТНОТО КОЛО НА

ТРАНСФОРМАТОРОТ ВО ФАЗАТА НА ПРОЕКТИРАЊЕ
w
Предмет на разгледување е дистрибутивен трансформатор: 50 kVA, 20/0,4 kV , Yzn5, во
ie
маслена изведба, од производната програма на Раде Кончар – Скопје.
За дадениот трансформатор е направен соодветен тридимензионален симулационен
модел во програмскиот пакет ANSOFT/Maxvell. Симулациониот модел се базира на методот на
конечни елементи. Геометријата на моделот е направена според вистинските димензии на
трансформаторот добиени од проектната документација. Магнетните и електричните
ev
материјали се дефинирани со нивните карактеристики. На тој начин се добива т.н. виртуелен
прототип на трансформаторот од кој во постпроцесорската фаза се добиваат загубите во
магнетното коло.
Трансформаторот е изработен во Раде Кончар – Скопје, измерени се загубите во
железото и е потврдена нивната вредност добиена преку симулација.
Pr
Во трудот е даден детален опис на симулациониот модел и сите негови одделни фази.
На крај се прикажани резултатите и направена е компаративна анализа на прогнозираните од
симулација и измерените вредности за загубите во магнетното коло на трансформаторот.
Клучни зборови: Дистрибутивен трансформатор, Симулационен модел, Загуби во магнетно
коло, ANSOFT/Maxvell.
1 ЗАГУБИ НА МОЌНОСТ ВО ЖЕЛЕЗОТО НА ТРАНСФОРМАТОРОТ

EB
Кај трансформаторите вкупните загуби Pγ се поделени на: загуби во железото, загуби во

бакарот и дополнителни загуби. Загубите во железото и загубите во бакарот претставуваат
основни загуби во трансформаторот. Загубите во железото се поделени на две компоненети:
загуби заради хистерезис и загуби заради виорни струи. Изразите со кои се пресметуваат се
следните:
W
Ph = k h ⋅ f ⋅ B m1,6 ⋅ m Fe ( W ) - загуби заради хистерезис (1)
Pv = k v ⋅ f 2 ⋅ B m 2 ⋅ d 2 ⋅ m Fe ( W ) - загуби заради виорни струи (2)

PFe = Ph + Pv ( W ) - загуби на железото (3)
каде што:
kh, kv – константи зависни од магнетниот материјал
f – фреквенција
Bm – максимална вредност на магнетната индукција
d – дебелина на магнетните лимови
mFe – маса на магнетното јадро
A2-086R 1/11
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 2/11
2 КАРАКТЕРИСТИКИ НА МАГНЕТНИОТ МАТЕРИЈАЛ

Карактеристиката на магнетизирање Bm=f(Hm) на магнетниот лим (GOST 0,30 – 3407) е
дадена на сликата 1. На сликата 2 е дадена зависноста на специфичните загуби во железото
како функција од магнетната индукција ГFe=f(Bm).
Bm (T)
20
18
16
14
12
w
10
08
06
04
02
ie
00
0 1000 2000 3000 4000 5000
Hm (A/m)
Слика 1 Карактеристика на магнетизирање Bm=f(Hm)
Гfe (W/kg)
20
18
16
ev
14
Pr
12
10
08
06
04
02
00
EB
00 02 04 06 08 10 12 14 16 18 20
Bm (T)
Слика 2 Карактеристика на специфичните загуби во железото, ГFe=f(Bm)
3 ФАКТОР НА ИЗВЕДБА (BUILDING FACTOR) НА ТРАНСФОРМАТОРОТ И

НЕГОВО ОПРЕДЕЛУВАЊЕ
W
Факторот на изведба или Building Factor-от (BF) на еден трансформатор се дефинира

како однос на пресметковните загуби во празен од определени како производ од вкупната маса
на магнетното коло и специфичните загуби на железото (добиени од Епштајнов апарат за
единечен лист од магнетен лим) и вистинските загуби во празен од добиени од обидот на
празен од трансформаторот. Овој однос секогаш е поголем од еден и за трифазни тристолбни
трансформатори се движи во опсег (1,08-1,35). Вредностите за Building Factor-от се добиваат
емпириски и секој производител прави сопствени пресметки за негово определување. Причини
за зголемување на пресметковните загуби во железото се следните:
• Споевите на магнетните лимови кога се формира магнетното коло.
• Квалитетот на изработката на магнетното коло од страна на стручните лица.
• Видот на материјалот од кој се изработени трафо-лимовите.
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 3/11
Кај трансформаторите со големи моќности Building Factor-от има помали вредности за

разлика од трансформаторите со помали моќности. Ова се должи на тоа што волуменот кој го
зафаќаат спојните места кај помалите трансформатори е споредлив со вкупниот волумен на
магнетното коло, додека кај големите трансформатори волуменот на спојните места е многу
помал во однос на вкупниот волумен и има помало влијание. На спојните места се јавуваат
големи вредности на магнетната индукција заради намалување на напречниот пресек на
магнетното коло односно присуство на воздушни зјаеви, а со тоа се зголемуваат и загубите во
железото на тој дел од волуменот. На сликата 3 е прикажан изглед на магнетни силови линии во
зоната на спојните места.
w
ie
ev
Pr
Слика 3. Изглед на силовите линии во зоната на спојните места
BF на веќе произведен трансформатор со наведените номинални податоци се
пресметува на следниот начин:
EB
-Максималната вредност на магнетната индукција со која работи трансформаторот

изнесува: Bm=1,676 (T). Од карактеристиката ГFe=f(Bm) се отчитуваат специфичните загуби за
Bm=1,676 (T) и тие изнесуваат ГFe(1,676)=1,267(W/kg).
-Пресметковните загуби во железото се добиваат кога специфичните загуби за
работната магнетна индукција се помножат со масата на железото (mFe=140,5 kg) од кое е
направено магнетното коло. Така се добива: PFe’= ГFe· mFe=1,267·140,5=178 (W).
W
-Измерената вредност на загубите во железото добиена од обидот на празен од е:

PFe=240(W). Односот на измерените и пресметковните загуби во железото го дава BF и тој
изнесува:
BF=240/178=1,3483
Забелешка: Во карактеристиката ГFe=f(Bm) која се користи во симулациониот
модел земен е предвид BF на трансформаторот.
4 СИМУЛАЦИОНЕН МОДЕЛ
На сликата 4 е прикажан симулациониот модел на трансформаторот, претставен заедно
со граничниот регион.
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 4/11
Во следниот чекор се дефинираат материјалите од кои се направени активните делови

на трансформаторот: магнетното коло и намотките. Трансформаторскиот лим се дефинира со
соодветната карактеристика на магнетизирање, која што беше прикажана на слика 1. Бакарот за
изведба на намотките се зема како готов материјал од библиотеката на програмот.
Потоа се дефинираат намотките и нивните приклучни краеви. Најпрво се прави
симетричен пресек на намотките и се добиваат два еднакви делови. На едниот напречен пресек
кој што е прикажан со виолетова боја на сликата 5 се дефинира приклучен крај на ВНН за фаза
A, во кој понатаму ќе се дефинира струјното или напонското оптоварување. Постапката се
повторува на ист начин за останатите две високонапонски и трите нисконапонски намотки и се
дефинираат сите приклучни краеви.
Понатаму се дефинира граничниот регион на анализираниот домен, кој фактички го
w
претставува казанот на трансформаторот. На сликата 4 граничниот регион е прикажан како
квадар со црвени контури.
Дефинираните граничните услови во моделот се Дирихлеови од I ред (Ht>0, Hn=0) и се
зададени на граничната површина од моделот.
ie
ev
Pr
EB
Слика 4. Симулационен моел на трансформаторот

W
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 5/11
w
ie
Слика 5. Дефинирање приклучен крај на намотка (ВНН-фаза A)
ev
Заклучно со оваа фаза, тридимензионалниот модел е подготвен за различни видови
анализа.
5 ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ ВО ЖЕЛЕЗОТО НА ТРАНСФОРМАТОРОТ

СО ТРАНЗИЕНТНА АНАЛИЗА НА ТРИДИМЕНЗИОНАЛНИОТ МОДЕЛ
Pr
За транзиентна анализа се користи тридимензионален модел на трансформаторот, со тоа
што се прават соодветни подесувања во влезните податоци за овој вид на анализа. Во моделот
се отстранети нисконапонските намотки, бидејќи ќе се моделира празен од со напојување од
високонапонска страна. Прво се прави избор на типот на анализата.
На влезовите на намотките се дефинираат моменталните вредности на напонските
извори. За да се избегнат преодните процеси при вклучување на трансформаторот се задаваат
експоненцијални функции за напонските извори и на тој начин напоните постепено се
EB
зголемуваат до нивната номинална вредност. Функциите за напоните на трите фази од

високонапонската намотка ги имаат следните изрази:
2
u A ( t ) = 16330 ⋅ (1 − e −50⋅t ) ⋅ sin(314 ⋅ t + ⋅ π) (V) (4)
3
u B ( t ) = 16330 ⋅ (1 − e −50⋅t ) ⋅ sin(314 ⋅ t ) (V) (5)
W
2
u C ( t ) = 16330 ⋅ (1 − e −50⋅t ) ⋅ sin(314 ⋅ t − ⋅ π) (V) (6)
3
Дефинирањето на напонот и сериските параметри на високонапонските намотки е
прикажано на слика 6.
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 6/11
w
Слика 6. Дефинирање на приклучен напон и сериски параметри на ВН намотки
ie
Магнетното јадро беше дефинирано со неговата карактеристика на магнетизирање, со
тоа што за транзиентна анализа дополнително треба да се дефинира карактеристиката на
специфичните загуби во железото, што е прикажана на слика 7. Како што беше претходно
напоменато, во карактеристиката за специфичните загуби која се вметнува во програмот земен
е предвид факторот на изведба на трансформаторот.
ev
Pr
EB
Слика 7. Дефинирање на карактеристиката на специфичните загуби во железото

Потоа се подесува мрежата на конечни елементи со избор на максималниот број на
W
конечни елементи со кој ќе се дискретизира моделот на трансформаторот. Се прави подесување

на транзиентната анализа, со избор на вкупното време на траење на анализата и на чекорот со
кој ќе се прават пресметките на магнетното поле.
На сликата 8 е прикажана мрежата на конечни елементи и дискретизираниот модел на
трансформаторот.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 10/11
w
ie
6 СПОРЕДБА НА РЕЗУЛТАТИТЕ
ev
Слика 14. Површинска распределба на магнетнота индукција
Како што беше споменато на почетокот на трудот, за дистирбутивен трансформатор 50

Pr
kVA, 20/0,4 kV , Yzn5 со магнетно јадро кое не е степенесто наредено беше одреден факторот
на изведба - BF на веќе направен трансформатор. Карактеристиката на специфичните загуби во
железото беше интерполирана за вредноста на BF и како таква беше внесена во програмот.
Потоа беше направен симулационен модел на трансформатор од истиот тип кој е во проектна
фаза и кога трансформаторот беше физички реализиран, беа измерени загубите во празен од. Во
табелата 1 се дадени споредбено резултатите од симулацијата и од експерименталните
испитувања.
EB
Табела 1
PFe (W)
Експериментално 228
Симулација 230,7
Релативно отстапување 1,18 (%)
W
Од резултатите прикажани во табелата 1, се гледа дека отстапувањата на симулираните

вредности во однос на експериментално добиените се многу мали, практично занемарливи и
оттука може да се заклучи дека тридимензионалниот симулационен модел на
трансформаторот е соодветен и многу прецизен, така што може да се користи за
правење веродостоен виртуелен прототип на нов трансформатор, а добиените вредности
за загубите во железото ќе може да се сметаат како точни.
[1] P. S. Georgilakis, Spotlight on Modern transformer Design, Springer, 2009, pp. 331-377.
[2] M. A. Tsili, A. G. Kladas, P. S. Georgilakis, Computer Aided Analysis and Design of Power
Transformers, Computers in Industry (Elsevier), Vol.59, pp. 338–350, 2007.
MAKO CIGRE 2015 A2-086R 11/11
[3] E. I. Amoiralis, M. A. Tsili, A. G. Kladas, Design Optimization Procedure for Amorphous Core
Distribution Transformers, Materials Science Forum, Vol. 721, pp. 159-164, 2012.
[4] R. A. Jabr, “Application of geometric programming to transformer design,” IEEE Transactions on
Magnetics, vol. 41, no. 11, pp. 4261-4269, 2005.
[5] R. M. Del Vecchio, B. Poulin, P. T. Feghali, D. M. Shah, R. Ahuja, Transformer design principles with
applications to coreform power transformers. Boca Raton, Florida: CRC Press, 2002.
w
ie
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
СТК A3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА
Pr
Вангел Фуштиќ
EB
Секретар
Невенка Китева
W
w
ie
ev
СТК A3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА
Pr
EB
Секретар
Невенка Китева
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vangel Fustik
EB
Secretary
Nevenka Kiteva
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vangel Fustik
EB
Secretary
Nevenka Kiteva
W
Зорица Сапламаева
ЕКА Д.О.О. Скопје
Факултет за Електротехника и Информациски Технологии - ФЕИТ, Скопје
w
МЕНАЏЕРСКИ И ЛИДЕРСКИ ВЕШТИНИ ВО ПРОЕКТИ ВО
ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТИКА
ie
Проектите во електроенергетиката се многу сложени и комплексни со специфични
бизнис побарувања. Нивната имплементацијата понекогаш трае и со години. Истражувањата
покажуваат дека 30% од проектите во енергетиката се неуспешни, додека голем дел од
останатите 70% се испорачуваат доцна и не ги исполнуваат првичните проектни барања.
ev
Според истражувањата клучни причини за тоа е недоволното разбирање на потребите на
засегнатите страни, незнаење за методите на ризик и менаџмент на ризик, некористење на
готови алатки/техники за предвидување на проектните параметри како и лош избор и
управување со проектниот тим. Во рамките на овој труд е направена и извршена анкета - со
која се прави анализа за свесноста и употребата на менаџмент и лидерските вештини од страна
на менаџментот во компании од областа на електроенегетиката. Анкетата опфаќа менаџери од
Pr
македонската компанија “МЕПСО” која е компанија чија основна дејност е непречен пренос на
електрична енергија низ високонапонска мрежа, управување со електроенергетскиот систем и
редовен и навремен ток на ел. eнергија до своите клиенти и со дистрибутивната мрежа на ЕВН
Македонија.
Клучни зборови: Лидерство, Проектен Менаџмент, Менаџмент вештини
1 ВОВЕД
EB
За да се остане во чекор со денешната конкурентна и хаотична глобална економија,

компаниите од сите сфери на бизнисот се свртуваат кон проектниот менаџмент и лидерството
како клучни фактори за конзистентно испорачување на ефективни бизнис резултати. Важноста
на менаџментот и лидерството се гледа преку квалитетот на производите, зголемена
ефикасност во бизнисот, намалување на ризиците, задоволство на клиентите и вработените,
како и поголема конкурентна предност. Позитивниот карактер на сите овие фактори
W
овозможува развивање на поволна бизнис околина која позитивно влијае на развојот на

општеството, со што се зголемува бенефитот и задоволството на сите засегнати страни. До пред
неколку години, менаџментот и лидерството во проектите од електроенергетиката не се земаа
сериозно во предвид, и најчесто организациите се свртуваа кон нив само доколку проектот се
оценеше како неуспешен. Меѓутоа денес, проектните менаџери со силни развиени лидерски
вештини во електроенергетиката се најмногу барани, и нивните техники и искуство се потребни
за успешно водење на проектот низ сите фази/процеси на проектниот менаџмент од
иницијализација, планирање, извршување па се до затворање.
2 УЛОГА НА ПРОЕКТНИОТ МЕНАЏЕР И ПРОЕКТНИОТ ЛИДЕР ВО ПРОЕКТИ

ОД ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТИКАТА
Лидерството и менаџментот се надополнуваат едно со друго, тие се поврзани и
комплементарни, меѓутоа овие два концепти се разликуваат меѓу себе. Секој напор за тие да се
A3-055R 1/9
разделат создава повеќе проблеми отколку да реши. Лидерството е само една од многуте
вредности кои треба да ги поседува менаџерот, кога станува збор за проекти од
електроенергетиката. Главната задача на менаџерот е да го максимизира резултатот на проектот
преку административно спроведување. Затоа менаџерите мора да ги применуваат следниве
функции: организација, планирање, екипирање, делегирање, контролирање итн. Тоа значи дека
менаџерите ги прават работите “by the book” и ги следат полисите на компанијата, додека
лидерите ја следат нивната интуиција, што би можело да биде од поголемо значење и корист за
компанијата.
2.1 Улога на проектниот менаџер во проекти од електроенергетиката
Проектниот менаџер е личност кој ја има целосната одговорност за успешно иницирање,
планирање, дизајн, извршување, мониторинг, контрола и затворање на проектот. Тој мора да
w
поседува комбинација од вештини вклучувајќи способност за откривање неискажани
претпоставки, предвидување на ризик и решавање на конфликти, како и вештини за
управување. Клучна улога е препознавањето на ризик кој директно може да влијае на
веројатноста на успех на проектот и истиот мора формално и неформално да се мери за време
на животниот циклус на проектот. Ризикот по дефиниција е несигурен настан или услов кој ако
ie
се случи ќе има позитивен или негативен ефект барем на еден од проектните параметри (време,
трошоци, квалитет). Ризикот потекнува од несигурноста и успешен е оној менаџер кој се
фокусира токму на ова како главна задача. Ризикот може значително да се намали со употреба
на отворена комуникација како и со обезбедување можност секој учесник во проектот да ги
искаже своите мислења и грижи. ev
Главната цел на проектниот менаџер е да го испорача проектот на време, во рамките на
буџетот и според предвидените спецификации. Улогата на проектниот менаџер во проекти од
енергетиката може да се опише во следниве ПМ задачи:
1. Регрутација на најдобриот можен тим
Проектот ќе биде успешен само ако е испорачан од успешен тим. Тоа е прва и основна
Pr
одговорност на проектниот менаџер. Со други зборови, улогата на ПМ е да ги најде и да ги
регрутира најдобрите луѓе и да биде сигурен дека со нивните способности и вештини ќе се
постигнат целите на проектот. Затоа е потребен детален опис на работното место за секој член
на тимот, за секој од нив да знае и разбере што може да се очекува од нив, за целото време и во
секоја фаза од проектниот циклус.
2. Мотивација и водење на тимот
EB
Следната задача и улога на проектниот менаџер е да биде лидер кој ќе може да објасни
што треба да се направи и до кога. За време на проектот, менаџерот мора да ги дефинира сите
задачи и активности и да обезбеди дека истите се завршени навремено во предвидените рамки
на буџетот. Ако некои задачи се задоцнети или бараат дополнителен притисок, менаџерот мора
да користи корективен акционен план за справување со предизвиците. Во исто време, тој мора
да биде позитивен и да дава поддршка на тимот, така што секој член ќе знае дека се грижи за
време на целиот процес. Значи проектниот менаџер треба да води според својот пример [lead by
W
example] и да го мотивира тимот.

3. Контрола на финансии
Секој проект има одреден буџет. Улогата на проектниот менаџер е да дефинира и
алоцира доволен буџет кој ќе придонесе за остварување на целите на проектот. Главната цел е
да се осигура дека не се троши повеќе од тоа што треба да се потроши, во спротивно, спонзорот
ќе биде незадоволен од исходот на крајот на проектот. Финансиите треба да се менаџираат
внимателно, постојано да се прави анализа и да се превземат брзи реакции во случај на
непредвидени компликации и истите да се искомуницираат со проектниот спонзор за да се
спречат навремено.
4. Одговор на промени
Една од главните улоги на проектниот менаџер е да ги контролира промените како

најкритични барања за да го заврши успешно проектот. За време на животниот циклус на
проектот, менаџерот треба да биде авторизирана личност кој ќе ги контролира сите промени
направени на обемот на работа на проектот и соодветно да одговори на нив во соработка со
спозорот, тимот и останатите засегнати страни. Одговорноста на проектниот менаџер е да го
дефинира обемот на работа однапред, во фазата на планирање и потоа да го контролира и
обезбеди тимот да не изведува неавторизирана работа. Секоја промена мора да биде
искомуницирана со проектниот спонзор и откако ќе биде одобрена, истата да биде спроведена
од страна на проектниот тим.
5. Комуникација
За проект менаџерот да биде успешен, мора да има добро развиени комуникациски
w
вештини. Ако може да се искомуницира статусот на проектот регуларно и да се направат
извештаи, менаџерот може да се справи со многу проблеми, како лоша изведба, недостаток на
работа, лоши проценки итн. Одговорноста на менаџерот е да биде постојано во тек со проектот
и со статусот во целиот негов тек и за истото да бидат информирани сите засегнати страни
(тим, спонзор, клиент итн.). Идејата е да не се пропушти ниедна работа и активност, туку
ie
постојано да се комуницира со вистинските пораки на вистинските луѓе во вистинско време.
2.2 Справување на проектниот тим со рокови
Проектните рокови се секогаш присутни во проектите од електроенергетиката, меѓутоа
проектниот тим не секогаш лесно се справува со нив. Секогаш има луѓе кои не се навикнати да
ev
работат на проектни рокови, како и луѓе кои неможат да ги запазат роковите успешно.
Проектниот менаџер мора да го научи својот тим како да се справи со роковите, бидејќи тој е
одговорен дали ќе се запазат истите или не. Следниве концепти се употребуваат за да може
тимот да се справи со проектните рокови.
1. Комуникација во две насоки
Pr
Првата работа која треба да се направи за тимот да ги запази роковите, е комуникација.
Од витално значење е сите од тимот да ја разберат важноста на комуникацијата во двете насоки
за запазување на рокови. Роковите треба да бидат искомуницирани однапред од страна на
проектниот менаџер, така што секој ќе може да ја сфати нивната важност. Од друга страна,
проектниот тим мора да го искомуницира прогресот и статусот на роковите. Проектниот
менаџер треба да ја обезбеди цела своја поддршка при запазување на проектните рокови,
бидејќи тие директно влијаат на проектните параметри (време, буџет, квалитет) а со тоа на
EB
успехот на проектот.
2. Дефинирање на задачи
Во проектниот план, задачите/активностите треба да бидат добро дефинирани и
расцепкани во детаљи за да можат полесно да се следат. Сите задачи мора да имаат рокови, но
во проектниот план, некои рокови се повеќе битни од другите. Како што е креиран распоредот
и задачите се дефинирани во помали единици кој проектниот тим треба да ги изврши,
W
проектниот менаџер мора да ги идентификува сите поголеми рокови (milestones) кои мора да
бидат запазени од страна на проектниот тим. Овие рокови може да бидат критичен пат, или
може да бидат диктирани од страна на спонзорот, или идентификувани од страна на други
засегнати страни за време на фазата на планирање. Сите тие информации мора да бидат
искомуницирани јасно со проектниот тим.
3. Време на водење (Lead Time) и Време на доцнење (Lag Time)
Проектните менаџери треба да се фокусираат доста на времето на водење и доцнење на
проекните задачи во проектниот план. Многу е битно и проектниот тим да го разбере времето
на водење и доцнење на задачите. Тоа ќе им помогне да ја видат големата слика и да останат
фокусирани за да ги запазат роковите. Ако знаат зошто треба да почекаат пред да започне
одредена задача или зошто некои задачи се преклопуваат а други не, тогаш ќе имаат можност
подобро да следат што се случува со нивната работа.
4. Мултитаскинг наспроти фокус

Во денешницата, скоро сите работат на повеќе задачи истовремено (мултитаскинг).
Многу е битно да се искомуницира со проектниот тим дека работењето на една задача во
дадено време може да биде огромен бенефит за завршување на задачите навремено и со
определен квалитет. Со исклучување на дистракциите кога личноста се фокусира на дадена
задача, се овозможува ефикасно извршување на истата. Понекогаш е многу тешко да се
исклучи поединецот од сите дистракции, но од друга страна вреди посебно кога се соочува со
тешки рокови кои мора да бидат запазени.
2.3 Улога на проектниот лидер во проекти од електроенергетиката
Лидерството е начин на фокусирање и мотивирање на одредена група со цел
остварување на нивната визија/цел. Тоа вклучува и одговорност за групата како целина.
w
Лидерот треба да обезбеди континуитет и флексибилност при одредени промени на насоката.
Идеално, лидерот би требало да биде неколку чекори напред од неговиот тим, но не предалеку
за да може да ги разбере и истите да можат да го следат. Лидерите мора да имаат огромен ранг
на вештини, техники и стратегии. Тоа вклучува: планирање, комуникациски вештини,
организација, визија, свесност за пошироката околина во која дејствува тимот итн. Кога станува
ie
збор за лидер во проекти од електроенергетиката, тоа значи личност која јасно ја разбира
финалната слика, ги знае чекорите, дури и оние кои следат во иднина. Лидер – инжинер е оној
кои носи идеи и решава потенцијални проблеми на проектот, но не троши многу време на
тимот, како што тоа го прави менаџерот. Овој пристап ги елиминира проблемите на лидерот да
биде изолиран од групата. Најдобриот начин за перманентно лидерство не е само делегирање
ev
на одговорноста на индивидуални задачи, туку и овозможување на другите да превземат
лидерство на тимот кога е потребно. Лидер е оној кој луѓето го следат како резултат на нивен
избор, за разлика од менаџерот кои мораат да го слушаат. Менаџерот може да ја добил неговата
позиција како резултат на долгогодишна работа и лојалност на компанијата, а не како резултат
на неговите лидерски капацитети. Од друга страна, лидерот можеби нема развиени
организациски вештини, меѓутоа неговата визија ги обединува луѓето.
Pr
2.4 Претстава за лидер во проекти од електроенергетиката
Лидер претставува мултикултурна личност, која ја усовршува својата сензитивност
преку обсервација и разбирање на културните меѓучовечки разлики. Тој ја разбира различноста
на голем број на луѓе кој работат под ист “чадор”, според нивните интерперсонални вредности.
Лидерот е тој кој ги осознава луѓето според културата на однесување и вредности како според
формалниот наспроти неформалниот однос, и воспоставува добра стратегија за мотивирање се
EB
со цел успех на проектот.

Електро инжинер може да биде лидер ако ги разбере потребите на различни инжинери
кои работат на ист проект со исти вредности за една иста цел. Една од најважните
карактеристики е искуството, кое може да помогне инжинер-лидер да процени голем број на
човечки ресурси, време, финансии и да направи функционална комуникација помеѓу членовите
на тимот. Главни карактеристики на ефективен лидер се следните:
W
Визија: Ефективниот лидер има ментална слика за тоа кај ја гледа организацијата во
иднина и обезбедува насока и инспирација за постигнување на истата.
Цел: Ефективен лидер поставува остварливи цели.
Интегритет: Да се биде лидер значи да се знае кој си, односно да се има вистинска
перцепција за себеси, вклучувајќи слабости и предности.
Чесност: Лидерот мора да има чесност во професионалниот живот и да ја придобие
довербата на неговите следбеници и да се однесува согласно на тоа.
Самодоверба: Лидерот мора да поседува чувство на доверба во неговите вештини,
квалитети и одлуки.
Комуникација: Лидерите имаат развиени комуникациски вештини со кои

овозможуваат инспирација и мотивација на групата, вклучувајќи и говор на тело.
Љубопитност: Лидерите се во постојан “never-ending” процес на учење.
Ризик: Ефективниот лидер го пресметува ризикот кога е потребно за да се постигнат
целите. Ако се направи грешка, лидерот учи од неа и ја користи како идна можност за
справување со ризични ситуации.
Размислување: Лидерите обрнуваат внимание на нивната интуиција и не се плашат да
постават тешки прашања, како и да ја развијат способноста за “читање” на луѓе.
Харизма: Харизмата е еден од атрибутите кој е најтешко да се поседува. Сочинета е од
почит кон другите следбеници, сочувство, смисла за хумор, љубов и човечност. Резултат е
w
можност за мотивирање на луѓето. Харизмата е еден од најголемите лидерски квалитети и го
прави лидерот ентузијаст, оптимист и енергичен.
Слушање: Лидерите слушаат! Ова е најважен атрибут од сите, да се слушаат
следбениците.
ie
Пасија: Ефективен лидер верува со пасија во неговите цели. Тој има позитивен поглед
на тоа кој е и го сака тоа што го прави. Пасијата е водилка за другите да го следат.
Претставата/сликата за лидер е присутна во секоја прилика. Начинот на кој лидерот стои
или седи кажува дали тој/таа е отворена личност, достапна, како и дали е пријателски
настроена. Начинот на кој лидерот се облекува кажува дали личноста има конвенционални
ev
идеи или радикални, кажува дали е уреден/на, и дали се грижи за компанијата, како и за нивото
на самодоверба. Начинот на кој лидерот пишува кажува дали личноста е топла и пријателски
настроена или ладна и резервирана, дали е динамична, енергична или летаргична. Секој аспект
од лидерот е битен и затоа секој лидер никогаш не треба да престане да се развива, наградува и
образува.
Pr
3 АНАЛИЗА НА ПОТРЕБНИТЕ МЕНАЏЕРСКИ И ЛИДЕРСКИ ВЕШТИНИ ВО
ПРОЕКТИ ОД ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТИКАТА
Во оваа глава од трудот ќе прикажеме анализа на резултати добиени од анкета
спроведена на менаџери од македонската компанија “МЕПСО”. Со анкетата е добиена анализа
за потребата на менаџерски и лидерски вештини за успешно завршување на проекти од
електроенергетиката. Таргет група на анкетата се: проект менаџери, проектни лидери и
EB
раководители на оддели. Број на испитаници е 35 (триесет и пет).

Според резултатите:
1. 38,5% испитаници имаат повеќе од 5 години менаџерско/лидерско искуство
2. 38,5% имаат 3-5 години менаџерско/лидерско искуство
3. 15,4% две години менаџерско/лидерско искуство
W
4. 7,7% имаат една година менаџерско/лидерско искуство во проекти од електро

енергетиката.
На прашањето кои клучни вештини треба да ги поседува успешен проектен лидер,
најмногу одговори (61,5%) од испитаниците одговориле дека клучни вештини кои се потребни
се: развој на тимски дух и мотивација на тим.
Слика 3.1 Резултати од анкета: клучни вештини кои треба да ги поседува успешен лидер
w
На прашањето дали проектниот менаџер треба да поседува лидерски вештини 84,6% од
испитаниците одговориле дека е потребно, а само 15,4% одговориле дека не е потребно. Во
однос на тоа дали лидер се раѓа или се создава, 53,8% од испитаниците сметаат дека лидер се
создава со постојано учење, развој и искуство, додека 46,2 сметаат дека лидер и се раѓа и се
создава со текот на животот. Исто така 38,5% од испитаниците, како што напоменавме погоре
ie
вклучувајќи проект менаџери, проектни лидери и раководители сметаат дека луѓето треба сами
да превземат иницијатива.
ev
Pr
Слика 3.2 Резултати од анкета
На прашањето кој стил на лидер е најпотребен да го поседува лидерот со цел проектот
да биде успешен:
EB
1. Автократски: ги диктира сите работни методи и процеси, донесува одлуки, тимот не е

или многу ретко е вклучен во одлуките и клучните задачи.
2. Демократски: тимот споделува идеи и мислења, иако крајната одлука е на лидерот,
тимот се чувствува вклучен во процесите, креативноста е охрабрена и наградена.
3. Laissez-faire: сите права и моќ за одлучување е кај тимот. Лидерот ги делегира задачите
W
на тимот со мала насока.

4. Трансформациски: лидерот работи на промена или трансформација на потребите на
неговиот тим и го пренасочува нивното мислење. Лидерот го инспирира тимот со
чувство на цел и со споделување на визија.
Испитаниците според дијаграмот подолу сметаат дека треба да биде или демократски
(53.8%) или трансформациски (46.2%).
w
Слика 3.3 Резултати од анкета: Стил на лидер
На прашањето од анкетата кој се начести причини за неуспех на проектите од електро
енергетиката, испитаниците одговориле дека најчеста причина е лошата проценка на
проектните параметри (време, трошоци, квалитет), како и недоволна комуникација и
мотивација на проектниот тим.
ie
ev
Pr
Слика 3.4 Резултати од анкета: Најчести причини за неуспех на проект
Испитаниците исто така сметаат дека потребно е менаџерите во организацијата редовно
да посетуваат дополнителни тренинзи/програми/семинари се со цел зајакнување и развивање на
веќе стекнатите вештини. Според резултатите 92,3% одговориле дека е потребно. Меѓутоа, како
резултат на недостаток на време, немаат можност да посетуваат дополнителна едукација од
областа на менаџмент и лидерство. Резултатите се следни:
EB
W
Слика 3.5 Резултати од анкета

Испитаниците од анкетата спроведена на менаџери кои работат на проекти од
електроенергетиката ги користат следните алатки и техники за предвидување на проектните
параметри и тоа:
1. Гант дијаграм
2. WBS – Work Breakdown Structure
3. PERT – Program Evaluation and Review Technique

На прашањето дали некој од проектите што испитаниците ги воделе го надминале
проектниот рок и буџет и кои биле главните причини за тоа, сите одговориле дека проектите го
надминале времето и трошоците и како главни причини ги набројуваат:
1. Човечките ресурси
2. Административни пречки од вид непотребно усложнети комерцијални процедури
3. Неажурно спороведување на царински постапки од страна на недоволно или
несоодветно обучен персонал
4. Некомпетентни надредени раководни структури кои носат одлуки за проблематика која
не ја познаваат.
w
5. Непредвидување на проектните параметри.
Ризикот по дефиниција е несигурен настан или услов кој ако се случи може позитивно
или негативно да влијае на барем еден од проектните параметри (време, трошоци, квалитет).
Според искуството/одговорите на испитаниците, најчести ризици со кои се среќаваат во
ie
проекти од електроенергетиката се следниве:
1. Доцнење на инвестициски одлуки
2. Лоша презентација на проектот, интерно и во јавност
ev
3. Зависност на рокови од легислативата
4. Законите и законските прописи, некомуникација/нетранспарентност помеѓу државните
структури/институции
5. Непредвидени/чести измени на законски и подзаконски акти (правна регулатива)
6. Ризик од лош квалитет, како резултат на тренденција да се обезбедат услуги/добра со
Pr
најнизок трошок и за најкратко можно време.
7. Масивност на цела институционална постапка.
Во анкетата како последно прашање до испитаниците е како се справуваат со ризиците
за време на проектот. Според резултатите во табелата подолу, најмногу одговориле (76.9%)
дека однапред планираат резерва за проектните параметри (време, трошоци, квалитет).
EB
W
Слика 3.6 Резултати од анкета: Справување со ризици за време на проектот
4 ЗАКЛУЧОК
Според резултатите добиени од анкетата во претходната глава, како и од искуството и
истражувањата спроведени на проекти во енергетиката може да заклучиме дека менаџерите на
проектите мора да поседуваат менаџерски и лидерски вештини ако сакаат да имаат успех во
проектите. Тоа вклучува навремено завршување на проектот, во рамките на буџетот и со
потребниот баран квалитет. Овие вештини го надополнуваат проектниот менаџер и му
овозможуваат да се справи со сите предизвици и ризици кои настануваат за време на животниот
циклус на проектот. Исто така, овој склоп на вештини му овозможува да се справи и со
најделикатниот предизвик – човечкиот фактор, кој според истражувањата е најкритичен и

најсензитивен фактор за успех на проектот.
[1] Nikola Milivojević, Project Management and Leadership skills in power electronics research
engineering, Serbia, 2006
[2] World Health Organization, Chapter 10, Leadership and Management Skills,UK, 2010
[3] http://managementhelp.org/freebusinesstraining/leadership.htm
[4] BizMove Management Institute, How to improve your leadership and management skills, USA, 2010
[5] Project Management Professional Handbook, PMP, 2010
[6] Kurt Darr, Introduction to Management and Leadership concepts, Principles and Practices, 2014
w
[7] http://www.forbes.com/sites/tanyaprive/2012/12/19/top-10-qualities-that-make-a-great-leader/
[8] http://www.learningforlife.org/exploring-resources/99-720/x10.pdf
ie
ev
Pr
EB
W
Роберт Фекетија, Виолета Попова

АББ
Робе Робески
МЕПСО
w
НОВИОТ ВИСОКОНАПОНСКИ ПРЕКИНУВАЧ ВО СКЛАД СО
ТЕНДЕНЦИИТЕ ЗА ЗАШТИТА НА ОКОЛИНАТА
ie
Барањата за намалување на загадувањето на животната средина предизвикани од
дејството на високонапонската опрема предизвика производителите да вложуваат повеќе
напори во истражување и развој на високонапоскиот прекинувач како еден од најважните
елементи во мрежата. За разлика од порано применуваната технологија за гасење на лакот со
ev
изолациски медиуми како што е компримираниот воздух или нафта, денес најчесто се користи
како средство SF6 гасот, кој има исклучително добри диелектрични и термички својства, но
исто така, е исклучително моќен стакленички гас, кој во голема мера придонесува за
глобалното затоплување и поради тоа, потребно е да се намали неговата употреба секогаш кога
тоа е можно. Долго време се бара алтернатива за SF6 гасот, и вложени се големи напори во
истражување и развој, за конечно да се најде на решение. Решението на еден од најголемите
производители на високонапонскиот прекинувачи, доведе до употребата на јаглерод
Pr
диоксидот (CO2) гас, која обезбедува соодветна алтернатива за SF6 гасот како изолациски
медиум за гасење на лакот.
Спроведени се различни студии за проценка на животниот век на прекинувачот и
влијанието на загадувањето на животната средина со гасот CO2. Истражувањата покажаа дека
замената на SF6 гас со гас CO2 доведува до намалување на еквивалентните емисии на CO2 гас во
текот на животниот век на производот за 15-20%. Испитување на перформансите на
EB
прекинувачот со гас CO2 беа спроведени на експериментален прекинувач на терен, каде што
истиот се користи истовремено за операции на склопување на кондензаторски батерии и како
прекинувач за далекуводни полиња. Студијата покажала дека прекинувачите со CO2 гасови во
потполност ги исполнуваат барањата на модерната високонапонска мрежа со нагласено
намалување на загадувањето на животната средина, и дава индикација дека е е пронајдена
алтернатива за употребата на SF6 гасот во иднина.
Клучни зборови: заштита на животната средина, јаглерод диоксид, изолациски медиум,
W
високонапонски прекинувач, животен век
1 ВОВЕД
Историскиот развој на високонапоскиот прекинувач во голема мера влијаеше на
развојот на технологијата на прекинување на електрична енергија и зголемување на
сигурноста на прекинувачот. Прекинувачите кои за префрлување струи користат
компримиран воздух („air-blast“ прекинувачи) имаа можност за прекинување на високи струи
во многу краток временски период. Сепак, прекинувачките комори на овие прекинувачи имаа
ограничена способност да ги издржат диелектричките стресови и затоа прекинувач на 400 kV
од овој тип мораше да има и до 10 прекинувачки елементи во секое поле. Гасењето на лакот
бара висок притисок (околу 2 MPa), што укажуваше на многу висок ризик од губење на
притисокот во внатрешноста на прекинувачот.
A3-077I 1/6
Значаен технолошкиот напредок се случи со воведувањето на малку маслени

прекинувачи („minimum oil“ прекинувачи) кои користат само 4 сериски поврзани
прекинувачки елементи по пол, со што се овозможи примена на опружни механизми и со
самото тоа и посигурен перформанс на прекинувачот. Со воведувањето на оваа технологијата
на SF6 прекинувачите драматично им се намали вкупниот број на делови на прекинувачот, што
исто така ја оптимизираше прекинувачката моќност на прекинувачот и бројот на прекинувачки
елементи. До 300 kV е доволен само еден прекинувач по пол на прекинувач, а до 550 kV само
два. Работните механизми на прекинувачите, исто така, го следеа трендот на развој, па така ако
претходно биле користени пневматски и хидраулични видови на работни механизми, денес се
целосно заменети со моторно опружен тип на работен механизам. Технолошкиот развој не е
само одраз на зголемување на капацитетот на префрлување на прекинувачот и намалување на
прекинувачки елементи, туку исто така е одраз на подобра заштита на животната средина како
w
резултат на еколошката свест на производителите и корисниците на опремата. Затоа, посебно
внимание се обрнува на намалувањето на обемот на гас во прекинувачот кој е потребен за
гасење на лакот, без оглед на тоа дали се работи за воздушно изолирани постројки (AIS) и гасно
изолирани постројки (GIS).
ie
2 ГЛОБАЛНИ БАРАЊАТА ЗА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА
Во последниве децении, концентрацијата на стакленички гасови во атмосферата се
зголеми од согорување на фосилни горива во индустријата, транспортот и т.н, што придонесе за
глобалното затоплување и климатски промени. Со Протоколот од Кјото, кој датира од 1997
година, SF6 гасот е признат како стакленички гас, кои во голема мера придонесува за
ev
глобалното затоплување и климатските промени. Протоколот од Кјото кон Рамковната
конвенција на Обединетите нации за климатски промени е меѓународен договор за климатските
промени, потпишан со цел за намалување на емисиите на јаглерод диоксид и други
стакленички гасови. Со протоколот се намалува испуштањето на шест стакленички гасови:
јаглерод диоксид, метан, азотен оксид, Хидрофлуоројаглероди, perfluorocarbons и
хексафлуорид. Протоколот стапи во сила на 16 февруари 2005 година и досега го имаат
Pr
потпишано повеќе од 170 земји и меѓународни организации во светот. Хрватскиот парламент
на 27 април 2007 година, го ратификуваше Протоколот од Кјото и негово приспособување на
Хрватска е посветена на намалување на емисиите на стакленички гасови од 5% до 2012 година.
Земјите кои досега го ратификуваа, сочинуваат 61% од загадувачите на животната средина во
светот.
Европската унија, исто така, пропишува насоки и упатства како 305/2008 и 842/2006, со
EB
кој се пропишува минималниот број на обучен персонал во рамките на една организација за

безбедно рециклирање на прекинувачи гас флуорид со ефект на стаклена градина. Неколку
земји имаат воведено законската регулатива која мора да се следи за набавка и ракување со
опремата којашто содржи SF6 гас, вклучувајќи и негово рециклирање, а во Австралија се има
воведено плаќање на данок за секој килограм на увезен SF6 гас. Некои од индустријата со
електрична енергија во светот, исто така, дефинираа и внатрешни прописи во однос на
ефективно депонирање на SF6 гас, кои се обично построги критериуми во однос на
W
националните закони. На пример, Ватенфал шведски електродистрибуциски оператор

воспостави граница за дозволено истекување на SF6 гас под 0,25% на годишна основа.
3 НОВИ ИЗОЛАЦИСКИ МЕДИУМИ ЗА ГАНЕЊЕ НА ЕЛЕКТРИЧЕН ЛАК

3.1 CO2 гас
CO2 гас или јаглерод диоксид во атмосферата на Земјата е моментално во концентрација
од 0,039% (по волумен) и 0,0591% (тежински), додека вкупната маса на гас CO2 во атмосферата
е 3,16 x 1015 кг. При ниски концентрации, CO2 гасот е безбоен, без мирис, а во повисоки
концентрации има остар и кисел мирис. Концентрација над 0,5% се смета за многу нездрава, а
над 5% се смета дека е опасна по живот. Се проценува дека само вулканската активност исфрла
помеѓу 130 и 230 милиони тони на CO2 гас секоја година.
Од гледна точка на заштита на животната средина одлична алтернатива за SF6 гасот е

гас CO2 кој има стабилни диелектрични својства и термички карактеристики кои се бараат во
високонапонските мрежи. Ефектот на глобалното затоплување предизвикано од гас CO2 е
23.900 пати помал од оној што го предизвика SF6 гасот на ист начин. Земајки во предвид дека
диелектричните својства на CO2 гас се малку полоши отколку диелектрични својства на SF6
гас, кај прекинувачот со CO2 е потребен поголем притисок на гас со цел да се постигнат
номинални податоци кои се еквивалентни на оние кај SF6 прекинувачите. Прекинувачката моќ
на прекинувач со CO2 исто така е пониска отколку за прекинувачот со SF6 га чиј прекинувачки
капацитет често ги надминуваат реалните потреби на мрежите за електрична енергија. Сепак,
без разлика што прекинувачката моќ на прекинувачот со CO2 е помала, таа се уште ги
исполнува сите барања на електраните и примената во рамките на истите. Исто така е важно да
се напомене дека, и покрај одличните карактеристики на SF6 гасот како изолациски медиум за
w
гасење на лакот, развојот на SF6 Автоматски прекинувачи од 72 kV до 245 kV траеше повеќе од
една деценија.
Табела 1. Номинални карактеристики на гасови употребувани како изолација медиум кај
високонапонски постројки
ie
Параметар SF6 CO2
Маса на молекула [g/mol] 146.06 44.01
3
Густина [kg/m ] 5.9 1.8
1)
GWP ev 23900 1
Хемиска стабилност Стабилен Стабилен
GWP = Потенцијал на Глобално затоплување (ефектот на глобално затоплување)

3.2 Вакуум
Една од алтернативите за SF6 гас како изолациски медиум кој има добри диелектрични
Pr
својства е вакуумот, кој е денес најшироко користен медиум за изолација во апарати на среден
напон до 52 kV напонско ниво. Сепак, постојат некои ограничувања кај вакуум технологијата
при примена во високиот напон. Употребата на вакуум технологијата на 110 kV и повисоко
напонско ниво, ќе бара или зголемување на бројот на прекинувачки елементи по пол на
прекинувач или зголемување на димензиите на вакуумските прекинувачки комори. Во двата
случаи, наидуваме на пречки поради зголемување на бројот на прекинувачки елементи, како и
развој и производство на робусни прекинувачки комори кои создаваат дополнителни трошоци
EB
кои на крајот ја зголемува цената на самиот производ.
4 ВИСОКОНАПОНСКИ ПРЕКИНУВАЧ СО CO2 ГАС

4.1 Трендот на технолошкиот развој
Многу производители на опрема се обиделе да најдат соодветна замена на SF6 гас со
друг гас со исти или слични карактеристики. Земајки во предвид дека вакуумот се користи во
W
областа на среден напон во текот на долг временски период, развојот на вакуум технологија
успева да ја достигне долната граница на полето на примена кај висок напон. Така, денес не е
невообичаено да се сретнеме со тест извештаи од испитувања на одредени производители на
опрема поврзана со тест вакуумски прекинувачки комори, за нивото на напон од 72 kV до 145
kV.
Говорејќи за карактеристиките на алтернативни гасови за гаснење на електричниот лак,
главниот фокус на производителите е да се постигнат задоволителни резултати во однос на
ефикасноста на ладењето, диелектричните способности да се издржи стресот и гасење на
лакот. Бројни студии спроведени од страна на различни институции покажаа дека примената на
гас CO2 има карактеристики кои се повеќето слични на оние на SF6 гас во однос на
горенаведените услови. CO2 има добри диелектрички способноста да го издржи стресот и
задоволителен ефект на ладење, иако тоа не е на ниво на SF6 гас, додека можноста да се изгасне
електричниот лак со CO2 гас во потполност ги исполнува сите меѓународни стандарди.

Меѓутоа, за да навистина може да се проверат задоволителните перформанси и ефикасноста на
CO2, главниот предизвик на производителот е проектирање на прекинувач и производство на
прекинувачот кој ке работи на 145 kV напонско ниво. Со цел да се постигне ова, во развојот на
нов вид на прекинувач со гас CO2 беше искористен целиот развој на технологијата за SF6
прекинувачи. Тестовите во текот на развојната фазата на новиот прекинувач се покажаа како
мошне успешна. Спроведени се целосни типски тестови кои ги исполниле сите барања во
согласност со важечките стандарди. При вршењето на тестирањето на прекинувачите при
зголемување на температурата се покажаа мали отстапувања кај CO2 гасот во споредба со SF6
гасот, каде што CO2 гасот покажува намалена способност на дисипација на топлина при
изложеност на повисоки температури (за околу 10%).
w
ie
4.2
ev
Слика1 Споредба на својствата на SF6 и CO2 гасот со оглед на пораст на температурата при
4000 A
Сигурноста и квалитетот на новите технологии
Високонапонскиот прекинувач тип: LTA 72D1 е првиот во светот прекинувач на висок
напон кој користи гас CO2 како изолациски медиум за гаснење на електричен лак и во
Pr
потполност го исполнува стандардот IEC 62.271-100.
Области на примена на прекинувачот се следниве:
− електроенергетски мрежи со напонско ниво од 72,5 kV со барања за прекин на
куса врска со струи до 31,5 kA;
− како стандарден прекинувач и прекинувач со функција на раставувач (DCB);
EB
− со строги барања за заштита на животната средина.

Платформата на новиот прекинувач користи оптимизирана изведба на прекинувачка
комора која бара многу малку енергија за работа и следствено и самите напрегања во
внатрешноста на прекинувачот се помали. Развиена во целосна во согласност со технологијата
и компонентите кои се користат во прекинувачи со SF6 гас, вклучувајќи висока спроводливост
и низок отпор на контактите. Прекинувачот користи моторно опружен тип оперативен
W
механизам кој во согласност со стандардот IEC исполнува класа на механичка издржливост М2

(10.000 операции).
Врз основа на оптимизираната структури на прекинувачките комори, прекинувачот го
користи истиот CO2 гас под притисок за да се постигне внатрешна диелектрична цврстина и
функција за прекинување на струјата или гасење на лакот. Притисокот и нивото на CO2 гасот се
следи со „on-line“ технологија, која е исто така се користи за прекинувачи со SF6 гас.
Прекинувачот LTA 72D1 има најстабилната способност да издржи диелектрични напрегања
од сите други видови на прекинувачи кои не користат SF6 гас, а во исто време обезбедувајќи
голема издржливост на електричните контакти на прекинувачот. Со фокус на минимизирање на
негативните влијанија врз животната средина во текот на животниот циклус на производот,
прекинувачот ги исполнува техничките услови на електричната мрежа со оптимизирана
употреба на материјали во текот на производството. Со користење на CO2 гас наместо на
стандарден SF6 гас целосно се избегнуваат негативните последици од истекување на SF6 гас за
време на работењето на производот. Исклучителниот систем на запечатување кај овој тип на
прекинувачи гарантира дека нивото на истекување на гас CO2 на годишна основа е пониска од
0,5%.
Табела 2. Номинални карактеристики на прекинувач тип LTA 72D1
Параметар CO2 гас

Номинален напон [kV] 72.5 – 84
Номинална струја [A] 2750
Краткоспојна моќ [kA] 31.5
Фрекфенција [Hz] 50
w
Температурно подрачје - 500C do +500C
Управување Трополно
Тип на механизам MSD1
ie
Важно е да се напомене дека типот на прекинувач LTA 72D1 исто така е достапен како
прекинувач со функција на расклопување (DCB). Со оглед дека функцијата на расклопување е
интегрирана во рамките на прекинувачот, се елиминираат барањата за инсталација на посебни
раставувачи во некоја трафостаница. Со оглед на погоре наведеното, можеме да кажеме дека со
4.3 Проценка на животниот век

ev
овој концепт дури уште повеќе вршиме заштита на животната средина бидејќи заштедата на
простор во рамките на една трафостаница расте до 50%.
Важноста на проценката на животниот циклус на производот во однос на животната

средина не може да се нагласи доволно. Досега, на меѓународни конференции на СИГРЕ
објавени се бројни студии и споредби на споменатата проблематика. Од гледна точка на
Pr
крајниот корисник, набавката на високонапонски прекинувач е секако трошок во кој можеме да
ги вклучиме и трошоците за инсталација, пуштање во работа и одржување во текот на
животниот век на производот. Процената на животниот циклус ги зема во предвид сите овие
елементи врз основа на кои се пресмета моменталната вредност, а цената на поправките исто
така може да бидат вклучени во таквата пресметка врз основа на проценка на дефекти на
опремата. Типичните пресметки за процени на животниот век на прекинувачот покажа дека
учеството на трошоците за одржување и поправка на опремата е релативно мала во споредба со
EB
цената на нова опрема.

Проценката на животниот век на прекинувачот покажа намалување на емисијата на CO2
еквивалентно на гас во текот на триесетгодишно користење на прекинувач за 15-20%, што
изнесува околу 10 тони, во споредба со прекинувач кој како изолациски медиум за гаснење на
електричен лак користи SF6 гас. Оваа проценка се базира на студија објавена од страна на
Меѓувладиниот панел за климатски промени, организација IPCC. Значи, можеме да кажеме
W
дека со употребата на прекинувач кој користи новата технологија базирана на CO2 гас целосно
го елиминираме дополнителниот ризик од истекување на емисиите на CO2 еквивалентно на гас
во износ од 170 000 kg во случај на несоодветно ракување и одлагање на гас, што може да се
случи кај прекинувачи кои користат технологија на гасење на лакот со SF6 гас.
4.4 Испитен погон на прекинувач тип lta 145d1 со CO2 гас
Типот на прекинувач LTA 145D1 е во испитен процес од 2010 година во 132/45 kV
трафостаница во надлежност на Ватенфал во областа на Шведска. Сместен како собирнички
прекинувач, во едно време од годината се користи за операции на склопување кондензаторски
батерии со вкупна снага од 24 Mvar, додека во вториот период од годината е прекинувач на
далекуводно поле. Тестот на прекинувачот минува без никакви проблеми, додека вкупниот број
на операции на годишна основа изнесува околу 400 вклучувања и исклучувања. При ваков тип
на тестирање на прекинувачот во вистински работни услови се потврдува потенцијалот на

производот за примена на уште повисоко напонско ниво.
w
ie
5 ЗАКЛУЧОК
ev
Слика 2 Експериментален погон на прекинувач LTA 145D1 со CO2 гас
Од се изнесеното, можеме да заклучиме дека CO2 гасот е одлична алтернатива за SF6

гасот како изолациски медиум за гасење на лакот кај високонапонските прекинувачи. Денес,
Pr
CO2 гасовите можат да бидат задоволени поголемиот дел од техничките барања на
електроенергетските мрежи, освен во случај на барања за многу висока номинална струја и
струја на куса врска каде се уште треба да се користи прекинувач со SF6 гас. Според досега
спроведените истражувања и тестирања во фаза на развој, јасно е дека со тек на време ќе
почнат да се применуваат прекинувачи со CO2 гас за напонско ниво не поголемо од 145 kV.
Новата технологија базирана на CO2 гас обезбедува сигурни перформанси на прекинувачот и
неговата експлоатација со минимални негативни влијанија врз животната средина, додека
EB
употребата на револуционерниот концепт на прекинувач со функција на разделувач ова

влијание се намалува за дополнителни 50%.
[1] ABB publication 1HSM 9543 2302en, Edition 1.1 2009-06 “Live Tank Circuit Breakers: Application
guide”
W
[2] IEC 62271-100, Edition 1.1 2003-05, “High-voltage switchgear and controlgear – Part 100: High-voltage
alternating-current circuit-breakers”
[3] T. Uchii, Y. Hoshina, H. Kawano, K. Suzuki, T. Nakamoto M. Toyoda, “Fundamental Research On SF6-
free Gas Insulated Switchgear Adopting CO2 Gas and Its Mixtures”, International Symposium on
EcoTopia Science 2007, ISETS07 (2007)
[4] P Söderström, J Lidholm, U Åkesson, “Suitability evaluation of improved high voltage circuit breaker
design with drastically reduced environmental impact”, CIGRE session 2012, referat br. A3-302
[5] Rasmus Larsson, Martin Magnusson, “Improved substation design at lower cost with SF6 free
Disconnecting Circuit Breakers”, EEA Conference and Exhibition 2014, 18-20 Lipanj, Auckland
[6] ABB publication 1HSM 9543-21-06en, Edition 1 2012-06 “High voltage CO2 circuit breaker type LTA”
КОНЦЕПТ НА УПРАВУВАЊЕ НА КАСКАДНО ПОВРЗАНИ

ХИДРОЕЛЕКТРАНИ
w
Во овој труд е презентиран еден концепт на управување на каскадни централи кои се
изградени на реката Треска: ХЕ Козјак, ХЕ Св.Петка и ХЕ Матка. Системот за управување на
ie
каскадни централи е доста сложен и тежок. Поединечното управувањето на секоја од трите
електрани е доста комплицирано, пред се поради конфигурацијата на каскада. Затоа основен
чекор при проектирањето на системот за управување е да се координира работата на
електраните и да се обезбеди оптимална работа на каскадата во целост.
1 ОПШТ ОПИС
ev
Клучни зборови: Каскадни централи, Систем за управување.
Главна цел на овој труд е презентирање на концепт на управување на каскадни централи

кои се изградени на реката Треска, лоцирани во северозападниот дел на Р.Македонија..
Искористувањето на водениот потенцијал на реката Треска е започнато со изградбата на
Pr
првата хидроелектрана во 1938 година, ХЕ Матка. Подоцна, за пооптимално искористување на
потенцијалот на реката Треска, е изградена и ХЕ Козјак. Како трета е изградена ХЕ Св.Петка.
Нејзината изградба е започната во 2004 година и е пуштена во функција во 2012 година. Трите
централи го формираат повеќенаменскиот хидросистем Скопско Поле, чија основна цел беше
заштита на градот Скопје од поплави, наводнување на Скопско поле, обезбедување на вода за
пиење како и технолошка вода и на крајот производство на електрична енергија.
EB
W
Сл.1 Каскада на р.Треска

1.1 Управување на каскадни централи
Управувањето на овие каскадно хидроенергетски поврзани ХЕ има 3 нивои:
A3-138I 1/7
- I ниво –Локално
- II ниво –ниво на ХЕ (од командна просторија, автоматски)
- III ниво – далечински (од диспечерски центар)
Управувањето на каскадата која jа разгледуваме е замислено да биде со два нивоа.
Локално ниво на управување како I-ниво и далечинско управување, односно да работат без
оперативен персонал.
Начинот на управување може да биде:
- Рачно
- Автоматски
Рачно управување (чекор по чекор) се применува во локално ниво и ниво на ХЕ.
w
Далечинското управување на ХЕ “Козјак”, “Св.Петка” и “Матка ” ќе се врши од Националниот
диспечерски центар (НДЦ) во Скопје. Притоа, рачно управување значи водење и подесување
преку компјутер (операторска или мобилна инженерска станица).
Еден од основните проблеми кој се јавува кај оваа каскада е што трите електрани кои се
на каскадата не припаѓаат на иста компанија. ХЕ Матка е во сопственост на EVN Македонија,
ie
додека ХЕ Св.Петка и ХЕ Козјак се во сопственост на ЕЛЕМ. Затоа управувањето на трите ХЕ
бара координација за да може да се усклади работата и оптимално да се користи водата. Во
главниот компјутер (оној кај контролниот систем сместен во една од трите електрани ХЕ
Козјак), се примаат податоците во “реално време” па се извршуваат различни операции кај
ev
електраните (комуникација, параметризација, оптимирање и сл.).
Во овој случај управувачкиот систем на каскадате се состои од :
Real Time Control System (RTCS) –управувачки систем во реално време – овој систем
работи во реално време. Овој систем е дизајниран за работа со : далечинско управување на ХЕ,
управување на нивото на вода и количество енергија.
Pr
Управувачки систем на ХЕ (поставен во секоја од трите ХЕ). Во ХЕ Матка, ХЕ Св.Петка
и ХЕ Козјак.) – кој извршува разни функции за контрола во реално време кои се потребни кај
RTCS. Тоа се операции со заедничко оптоварување на агрегатите, операции со протокот и сл.
За реализација на врските на сите поединечни управувачки системи и на каскадниот
систем поставена е интелигентна телекомуникациска мрежа на системот каскада на реката
Треска.
EB
Така, шематски приказот на постоечкиот телекомуникациски систем се состои од:

W
Сл.2. Систем за следење на податоците

2 ОПТИМАЛНА РАСПРЕДЕЛБА НА ПОТРЕБНАТА МОЌНОСТ

Во трудот е прикажан еден начин на оптимална распределба на побарана моќ (OD
STRANA NA DISPE;ERSKIOT CENTAR), PL (power load) од системот помеѓу хидроагрегатите
на каскадата Козјак, Св.Петка согласно избрано сценарио со контрола на електричните и
хидрауличките ограничувањата.
- Предложениот моделот се базира врз неколку математички релации со кои се
распределува оптоварувањето помеѓу агрегатите и се контролираат хидрауличките
процеси во акумулациите.
Промените на кумулативниот волумен во акумулацијата и котата на горна вода се
поврзани со функцијата (1)
w
Z (V ) = γ + α ⋅ (V − ξ )β (1)
g.v.
Каде променливата
ie
Z g.v. -кота на горна вода на акумулацијата, V -кумулативен волумен во
акумулацијата, γ -кота на горна вода на мртов волумен во акумулацијата, ξ -големина на мртов

волумен во акумулацијата, α , β -карактеристични параметри кои зависат од формата на аку-
мулацијата.
ev
Во понудениот модел се користи оваа функционална зависност за одредување на
состојбите во акумулациите во однос на промените на нивните кумулативни волумени и коти
на горни води во секој временски интервал.
Нето падот кој го има на располагање секој хидроагрегат во интервалот Δt во моделот
се одредува со следната релација:
Pr
H =Z −Z − Δh (2)
n g.v. d .v.
Каде Z горна вода одредена од ниво-волумен функција, Z
g.v. -кота на d .v.
-пораст на
кота на долна вода која е функција од вкупниот проток низ двата хидроагрегата на централата,
Δh -загуби на висина во доводно-одводните органи кои се функција од протокот
EB
Енергетски карактеристики на хидроагрегатите на централите ја даваат вредноста на

протокот во m3/s за ангажирана моќ во MW и се дадени во следниот облик:
q = a + b ⋅ P + c ⋅ P2 (3)
За нивно одредување се користи методот на најмали квадрати. Потребни се неколку
W
парови на точки кои ги сочинуват податоци за ангажираната моќ мерена на клемите на

хидроагрегатот P и протокот низ него q. Според овој метод вистинската карактеристика
формирана од паровите точки на мерени вредности се апроксимира со полином од втор ред.За
таа цел се применува постапка со која се минимизира сумата на квадратите на разликата помеѓу
измерената и апроксимираната вредност.
Врвната моќ- P
vrvna на хидроагрегатот е еднаква на вредноста на инсталираната моќ
на хидроагрегатот или на вредност помала од неа со оглед дека не е предвидено
преоптоварување. Таа е во функција од H нето-падот кој стои на располагање на
n
хидроагрегатот.
Во моделот е употребена следнава математичка форма за нејзино пресметување.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
КОМБИНАЦИЈА1:
Оваа комбинација се користи кога оптоварувањето кое го бара системот PL (powerload)
е поголемо од техничкиот минимум на една ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во ХЕЦ Козјак, т.е.
Каскадата е земена во AGCрежим: Оптоварувањето се распределува на една
ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦА во ХЕЦ Козјак и една ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦА во ХЕЦ
Св.Петка,
Оваа комбинација се користи кога оптоварувањето кое го бара системот PL (powerload)
е поголемо од техничкиот минимум на две ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦИ во ХЕЦ Козјак, т.е.
Каскадата е земена во AGCрежим: Оптоварувањето се распределува на две
ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦИ во ХЕЦ Козјак и две ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦИ во ХЕЦ
w
Св.Петка,
3. 0 < PL ≤ 30 , 1Св.Петка, 1Козјак, 1Козјак+1Св.Петка
1. 30 < PL < 56.85 , 1Козјак +1 Св.Петка,
ie
2. 60 < PL ≤ 113.7 , 2Козјак+2Св.Петка,
Оваа комбинација се користи кога оптоварувањето кое го бара системот PL
(powerload)е помало од техничкиот минимум на едната ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во
ev
ХЕЦ Козјак, т.е. Каскадата не е земена во AGCрежим: Оптоварувањето може да го превземе
G1-првата или G2-втората ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во ХЕЦ Козјак. Оптоварувањето
може да го превземе G3-првата или G4-втората ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во ХЕЦ
Св.Петка. Оптоварувањето може да се распредели на една ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во
ХЕЦ Козјак и една ГЕНЕРАТОРСКА ЕДИНИЦА во ХЕЦ Св.Петка.
Pr
3 АЛГОРИТАМ ЗА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ОПТИМАЛНА МОЌНОСТ
Алгоритмот се состои од следните чекори:
1.Одредување на кумулативен волумен во акумулациите Козјак, Св.Петка кој
одговара на внесените почетни коти на горна вода кај нив.
2.Одредување на максималната расположива моќ кај агрегатите на хец Козјак, хец
Св.Петка согласно H и q
EB
и ограничувањето за инсталиран капацитет и дозволено преоп-

n inst
товарување.
3.Одредување на вкупната моќ која може да ја дадат комбинациите на
ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦИ во ХЕЦ Козјак и ХЕЦ Св.Петка согласно овие пресметки.
4.Согласно бараната моќност од ЕЕС се одредува режимот во кој ќе работи
каскадата и комбинацијата на ГЕНЕРАТОРСКИ ЕДИНИЦИ на која ќе се распредели
W
оптоварувањето.
5.Распределба на оптоварувањето помеѓу ГЕНЕРАТОРСКИТЕ ЕДИНИЦИ во
избраната комбинација согласно методот на ЕНЕРГЕТСКИ КАРАКТЕРИСТИКИ.
6.Одредување на протоците низ хидроагрегатите кои се потребни да се ангажира
пресметаната оптимална моќ низ ГЕНЕРАТОРСКИТЕ ЕДИНИЦИ и контрола на електричните
и хидрауличките ограничувања во ХЕЦ-овите и акумулациите. Електричните ограничувања се
однесуваат на инсталирана моќ, врвната моќ, техничкиот минимум. Хидрауличките
ограничувања се однесуваат во однос на инсталираниот проток, максималната и минималната
работна кота во акумулацијата на ХП Св.Петка. Ако некоја од овие вредности е надмината се
корегира распределбата на моќноста на вредности кои ги задоволуваат хидрауличките и
електричните ограничувања.
W
EB
Pr
ev
ie
w
w
ie
ev
Pr
Никола Ацевски
EB
Секретар
Методија Атанасовски
W
w
ie
ev
Pr
Никола Ацевски
EB
Секретар
Методија Атанасовски
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Nikola Acevski
EB
Secretary
Metodija Atanasovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Nikola Acevski
EB
Secretary
Metodija Atanasovski
W

Технички факултет - Битола
ПРЕСМЕТКА НА ЕЛЕКТРИЧНИТЕ ПАРАМЕТРИ НА XLPE КАБЛИ СО

MATLAB/POWER_CABLEPARAM
w
Енергетските кабли со изолација од умрежен полиетилен (XLPE кабли) сега се и ќе
бидат во иднина доминантни во примената во дистрибутивните и преносните мрежи.
ie
Вообичаено ваквите кабли се конструираат како едножилни со електрична заштита.
Трифазните среднонапонски и високонапонски кабелски водови се образуваат со три
едножилни кабли кои можат да бидат поставени во формација триаголен сноп или рамнина.
Триаголниот сноп најмногу се користи, бидејќи има низа на предности во однос на
формацијата во рамнина. Електричните параметри на каблите се R, L и C матриците во чија
ev
пресметка се земени предвид карактеристиките на: спроводникот и неговата изведба,
изолацијата со сите нејзини димензии и карактеристики, електричната заштита, земјата како
повратен спроводник и нејзината специфична отпорност, соседните кабли доколку ги има и
други фактори. Во програмскиот јазик MATLAB од 2011 година e вграден модул за пресметка
на електричните параметри на трифазни кабелски водови изградени од три едножилни XHE
кабли поставени во формација триаголен сноп. Овој модул во MATLAB се повикува со
Pr
наредбата power_cableparam. Во овој труд ќе биде опишана оваа алатка и ќе биде прикажана
нејзината примена за пресметка на електричните параметри на еден среднонапонски кабелски
вод.
Клучни зборови: XLPE кабли, електрични параметри, MATLAB/power_cableparam.
1 ВОВЕД
EB
Енергетските кабли во последно време значително ја зголемуваат примена во

среднонапонските и високонапонските мрежи поради се подобриот однос на цена-квалитет. Тоа
доаѓа со развојот на технологијата и пронаоѓањето на нови изолациони материјали, како што е
XLPE (умрежен полиетилен).
Полиетиленот има молекуларно-линеарна структура. Неговите молекули не се хемиски
поврзани поради што брзо се деформираат при високи температури. За разлика од
W
полиетиленот, умережениот-полиетилен има цврста хемиска врска помеѓу неговите молекули

при што се создава голема отпорност на деформации при високи температури.
Хемиската реакција на умрежување на полиетиленот – вулканизација се врши на повеќе
начини. Еден од начините е умрежување во прегреана водена пареа на температура од околу
200 oC и притисок од околу 2 MPa, во присуство на пероксид како катализатор. Кај оваа
технологија висината на температурата ја одредува висината на притисокот и обратно. Друг
начин е умрежување на полиетиленот во гас. Во овој случај вулканизационата цевка е
исполнета со азот или некој инертен гас под притисок 0.5-2 MPa. Брзината на умрежување се
зголемува со зголемување на протокот на претходно загреаниот гас низ вулканизационата
цевка. Големината на притисокот во вулканизационата цевка не влијае на брзината на
умрежување, но притисокот на гасот во текот на вулканизацијата обезбедува формирање на
хомогена и компактна изолациона туба додека настанатите шуплини се исполнуваат со
B1-009R 1/7
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B1-009R 3/7
U A   Z 11 Z 12 Z 13 Z 14 Z 15 Z 16   I A 
U   Z Z 22 Z 23 Z 24 Z 25 Z 26   I B 
 B   21
U C   Z 31 Z 32 Z 33 Z 34 Z 35 Z 36   I C 
 =   (1)
 0   Z 41 Z 42 Z 43 Z 44 Z 45 Z 46   I 4 
 0  Z Z 52 Z 53 Z 54 Z 55 Z 56   I 5 
   51  
 0   Z 61 Z 62 Z 63 Z 64 Z 65 Z 66   I 6 
Каде што U A , U B и U C се фазните напони, I A , I B и I C се фазните струи, импеданциите Z ii

се сопствените импеданции на спроводниците односно екраните, а Z ij се соодветните
меѓусебни импеданции ( Z ij = Z ji ).
За овој труд, од интерес е поставувањето на каблите во формација триаголен сноп, кој
w
може да се разгледува како специјален случај на формацијата хоризонтална рамнина, за кој
важат следниве односи на импеданциите во матрицата Z од равенката (1):
Z 11 = Z 22 = Z 33 = Z f , Z 44 = Z 55 = Z 66 = Z e , Z 14 = Z 25 = Z 36 = Z fe (2)
ie
Z 12 = Z 13 = Z 23 = Z 45 = Z 46 = Z 45 = Z 15 = Z 16 = Z 24 = Z 26 = Z 34 = Z 35 = Z ff (3)
Практично, за овој случај матрицата на импеданции [ Z] станува симетрична и е
составена од следниве субматрици:
 Zf Z ff Z ff   Z fe Z ff Z ff   Ze Z ff Z ff 
Z pp

=  Z ff
 Z ff
Zf
Z ff

Z f 

ev
Z ff  , Z pe = Z ep =  Z ff
 Z ff
Z fe
Z ff

Z fe 
Начинот на пресметка на членовите Z f - сопствена импеданција на контурата


Z ff  , Zee =  Z ff
 Z ff
Ze
Z ff

Z ff  .
Z e 
(4)
спроводник-земја, Z ff -меѓусебна импденција не контурите спроводник-земја и спроводник-

Pr
земја, Z fe - меѓусебна импденција не контурите фазен спроводник-земја и електрична заштита-
земја, на субматриците од равенката (4) ќе биде изложен во продолжение [2]. Сите импеданции
се подолжни во ( Ω / km ).
Сопствената импеденција на контрурата спроводник-земја е:
μ0 D
Z f = Rp + Rz + jX Sp = Rp + Rz + jω ⋅ Lf = Rp + Rz + jω ⋅ ⋅ ln ek (5)
2π rekp
EB
ω ⋅ μ0
Каде што: Rp -подолжна отпорност на спроводникот, Rz = -електрична отпорност на
8
земјата ω − кружна фреквенција, Lf -сопствена индуктивност на спроводникот, μ0 -магнетна
пермеабилност за вакуум, X Sp -сопствена реактанција на спроводникот, rekp -еквивалентен
ρ
радиус на спроводникот кој е 76,8% од геометрискиот радиус, Dek = 658 -еквивалентна
W
f
длабочина на повратниот спроводник, ρ -специфична отпорност на тлото, f -фреквенција.
Mеѓусебна импеданција не контурите фазен спроводник-земја и електрична заштита-
земја e:
μ0 D
Z fe = Rz + jX fe = Rz + jω ⋅ Lfe = Rz + jω ⋅ ln ek (6)
2π rsr ,ez
каде што: Lfe -меѓусебна индуктивност на контурите на спроводникот и електричната заштита,
rsr ,ez -среден радиус на електричната заштита.
Сопствената импеданција на контурата електрична заштита - земја е:

Z e = Re + Rz + jX fe = Re + Rz + jω ⋅ Lfe (7)
Меѓусебна импденција на контурите спроводник-земја и спроводник-земја Z ff се
пресметува со следнава равенка:
μ0 Dek
Z ff = Rz + jX ff = Rz + jω ⋅ Lff = Rz + jω ⋅ ln (8)
2π dk
каде што: Lff -меѓусебна индуктивност на контурите на спроводниците на кабелот, dk -е
дијаметарот на кабелот.
Капацитивност на кабелот помеѓу спроводникот и електричната заштита се пресметува
согласно следнава релација:
w
2πε 0ε r
Cp = (9)
R
ln
rp
каде што: rp -радиус на спроводникот, R-надворешен радиус на изолацијата (еднаков на збирот
ie
на радиусот на спроводникот и дебелината на изолациониот слој), ε 0 -диелекрична константа за
вакуум, ε r -релативна диелекрична константа на изолацијата.
Иста равенка како (9) се користи за пресметка на капацитетот помеѓу електричната
заштита и земјата Ce . Повеќе за пресметката на електричните параметри на каблите може да се
ev
најде во литературата [1].
3 АЛАТКА MATLAB/POWER_CABLEPARAM И ПРИМЕР ЗА ПРЕСМЕТКА

Во програмскиот јазик MATLAB од 2011 година e вграден модул за пресметка на
електричните параметри на трифазни кабелски водови изграден од три едножилни XHE кабли
поставени во формација триаголен сноп. Најдобро алатката може да се објасни со нејзина
Pr
примена на конкретен пример за пресметка на електричните параметри на еден среднонапонски
XLPE кабел. Трифазниот кабел се состои од три едножилни кабли XHE 49-A 1x120 6/10 kV,
кои се поставени во триаголен сноп како на сликата 1а. Влезните податоци за кабелот се:
– дијаметар на кабелот d k = 29 mm ,
– дијаметар на спроводникот d p = 13 mm
EB
– број на жици во спроводникот 37

– електрична заштита од бакар со пресек Se = 16 mm2
– дебелина на изолацијата на спроводникот δ iz = 3, 4 mm
– подолжна електрична отпорност на спроводникот R p = 0, 253 Ω/km
W
– подолжна електрична отпорност на електричната заштита Re = 1,14 Ω/km

– специфична електична отпорност на земјата ρ = 50 Ω ⋅ m
Mодулот за пресметка на електричните параметри на каблите во MATLAB се повикува
со наредбата power_cableparam [3]. Со извршување на наредбата се добива дијалог прозорецот
кој е прикажан на сликата 2, на која се дадени објаснувања за секој податок за кабелот кој треба
да се внеси во истиот. Внесените податоци одговараат на кабелот од примерот изложен погоре.
w
ie
ev
Pr
Слика 2. Дијалог прозорец од алатката power_cableparam со внесени податоци од примерот за
трифазен кабел составен од три едножилни кабли XHE 49-А 1x120 6/10 kV во триаголен сноп
Во дијалог прозорецот на алатката, влезните податоци се структурирани во 5 дела.
EB
Првиот дел е конфигурацијата каде се внесува бројот на кабли, фрекевенцијата, специфичниот

отпор на земјата, растојанието меѓу каблите ако се повеќе и коментар за разгледуваниот кабел.
Вториот дел е наменет за фазниот спроводник, каде се внесуваат бројот на жици и
дијаметарот на една жица, специфичниот отпор и релативната пермеабилност на материјалот на
спроводникот, надворешниот дијаметар на спроводникот.
Во третиот дел се внесуваат податоците за изолацијата на спроводникот и тоа:
W
релативната диелектрична константа, внатрешниот и надворешниот дијаметар. Внатрешниот

дијаметар е еднаков со дијаметарот на спроводникот, а надворешниот дијаметар за конкретниот
пример е:
d niz = d p + 2 ⋅ δ iz = 13 + 2 ⋅ 3, 4 = 19,8 mm (10)
Во четвртиот дел се внесуваат податоците за електричната заштита и тоа: специфичната
електрична отпорност на бакарот, пресекот на електричната заштита, внатрешниот дијаметар
(еднаков на надворешниот дијаметар на изолацијата на спроводникот) и нејзиниот надворешен
дијаметар кој може да се пресмета со следнава формула [2]:
4 ⋅ Se 2 4 ⋅16
d nez = + d niz = + 19,82 =20,318 mm (11)
π 3,14
Во петтиот дел се дадени податоците за надворешната изолација и тоа: релативнта

диелектрична константа, внатрешниот и надворешниот дијаметар.
Извршувањето на пресметките се врши со притискање на дијалог прозорецот од слика 2
на наредбата Compute RLC matrices. Резултатот (извештајот) од пресметките се добива во
форма како на сликата 3.
w
ie
ev
Pr
EB
Слика 3. Резултати од пресметката на параметрите за трифазен кабел составен од три

едножилни кабли XHE 49-А 1x120 6/10 kV со power_cableparam
Врз основа на пресметаните RLC матрици на кабелот, можат да се пресметаат
W
соодветните импеданции од равенките (5)-(8). Сопствената импеданција на контурата

спроводник земја е:
Z f = Rp + Rz + jX Sp = Rp + Rz + jω ⋅ Lf = ( 0, 302348 + j0, 7407 ) Ω / km (12)
Mеѓусебна импеданција не контурите фазен спроводник-земја и електрична заштита-
земја e:
Z fe = Rz + jX fe = Rz + jω ⋅ Lfe = ( 0, 049348 + j 0,6968) Ω / km (13)
Меѓусебна импденција на контурите спроводник-земја и спроводник-земја Z ff се
пресметува со следнава равенка:
Z ff = Rz + jX ff = Rz + jω ⋅ Lff = ( 0, 049348 + j0,63) Ω / km (14)
Сопствената импеданција на контурата електрична заштита - земја е:

Z e = Re + Rz + jX fe = Re + Rz + jω ⋅ Lfe = (1,189348 + j0, 6968 ) Ω / km (15)
Со помош на пресметаните импеданции со равенките од (12)-(15), може да се пресмета и
нултата импеданција на кабелот, преку следниот израз:
( Z fe + 2Z ff )2
Z 0 = Z f + 2Z ff − = (1,0879 + j 0,507 ) Ω / km (16)
Z e + 2 Z ff
4 ЗАКЛУЧОК
Во програмскиот јазик MATLAB од 2011 година e вграден модул за пресметка на
електричните параметри на трифазни кабелски водови изграден од три едножилни XHE кабли
w
поставени во формација триаголен сноп. Овој модул во MATLAB се повикува со наредбата
power_cableparam. Во овој труд успешно е опишана оваа алатка и прикажана е нејзината
примена за пресметка на електричните параметри на еден среднонапонски кабелски вод. Ако се
располагаат потребните влезни податоци за кабелот, со едноставно нивно внесување во
ie
алатката power_cableparam, можат да се добијат RLC матриците на кабелот, а со нивна помош
да се пресметаат сите импеданции на кабелот. Брзото и точно пресметување на електричните
параметри на кабелот е од особено значење за оформување на математичкиот модел на кабелот,
со кој може да се извршуваат сите потребни анализи за самиот кабел, како и за целокупната
дистрибутивна или преносна мрежа, чиј составен дел е истиот.
ev
[1] Dragan S. Tasic. OSNOVI ELEKTROENERGETSKE KABLOVSKE TEHNIKE. Nis: ELEKTRONSKI
FAKULTET, 2003.
[2] Dragan S. Tasic. OSNOVI ELEKTROENERGETSKE KABLOVSKE TEHNIKE, ZBIRKA RESENIH
ZADATAKA. Nis: SX PRINTCOPY, 2003.
Pr
[3] User’s Guide MATLAB/SIMULINK/SimPowersystems Toolbox, The MATHWORKS, 2011.
EB
W
Никола Ацевски, Миле Спировски, Елена Стојкоска

Александар Ацевски
ФЕИТ Скопје, студент
w
АНАЛИЗА НА ИЗВЕЗЕНИТЕ ПОТЕНЦИЈАЛИ ВО 6 кВ КАБЕЛСКА МРЕЖА НА
РУДНИКОТ ОСЛОМЕЈ
ie
За анализа на заземјувачкиот систем (ЗС), проблемот со извезени потенцијали и
заштитата од опасни напони на допир и чекор, меродавна е струјата на еднофазна куса врска на
110 kV страна. При појава на еднофазна куса врска на 110 kV страна на разводната постројка
Осломеј во близина на рудникот или во ТС 35/6 kV/KV на Рудникот, струјата се распределува
ev
на сите заземјувачи, при што на металните делови од опремата во рудникот можат да се јават
потенцијали значително повисоки од потенцијалот на почвата.
Идејата за изработка на овој труд е да се изврши анализа на 6kV кабелска мрежа во
рударско енергетскиот комбинат Осломеј, односно со користење емпириски формули и
соодветни софтверски пакети да се пресметаат приликите во заземјувачкиот систем (ЗС),
напоните на допир и чекор.
Pr
Клучни зборови: кабелска мрежа, заземјувачки систем, извезени потенцијали.
1 ВОВЕД
РЕК Осломеј претставува сложена техничко технолошка целина каде е потребно да се
преземат соодветни мерки и средства со цел да се обезбеди нормална работа на системот,
безбедна работа и движење на работниот персонал. За тоа да се постигне потребно е соодветно
EB
димензионирање и изведба на ЗС, со што би се елиминирале штетните последици кои може да

ги предизика извозот на потенцијали и да се оцени и спречи опасноста од појава на високи
напони на допир и чекор во кругот на рудникот. Овој проблем е посебно изразен поради
близината на 110 kV разводната постројка на електраната. Доколку се случи еднофазна куса
врска на 110 kV страна во ЕЕС, таа струја се распределува на сите заземјувачи од ЗС на
електраната, 110 kV надземните водови, како и ЗС на рудникот, поради галванската поврзаност
на заземјувачите на напојните објекти во 6 kV мрежа. Најпрво се врши моделирање на ЗС со
W
еквивалентни шеми на елементите, а потоа со користење на софтверскиот пакет NEPLAN 5.2.

се пресметува струјата на куса врска инјектирана во ЗС. Карактеристиките на заземјувачите се
анализираат со помош на програмот Zazem.xls, MrezZaz.xls и програмот
Spregnati_zazemjuvaci.xls додека за пресметка на потенцијалите на заземјувачите, струите на
одведување во гранките на ЗС, потенцијалните разлики на допир и чекор се користи соодветна
програма изработена во софтверскиот пакет Matlab R 2011a. Добиените резултати може да
послужат за утврдување на критичните места во мрежата и предлагање соодветни технички
решенија.
B1-083R 1/8
2 ЗАЗЕМЈУВАЧКИ СИСТЕМ
• Моделирање на мрежастите заземјувачи на трафостаниците
w
ie
Слика 1. Мрежаст заземјувач на ТС 110/35 kV Осломеј
Трафостаниците 110/35 kV и 35/6 kV, сл. 1 и 2 се мрежа од хоризонтални ленти на кои е
поврзана целата електрична опрема внатре во оградата. Отпорот на распростирање и
ev
потенцијалните разлики на допир и чекор се пресметани како во [1], [3], табели 1 и 2.
Табела 1 Пресметка на отпорот на распростирање и потенцијалните разлики на допир и чекор
Според: Rz (Ω) ∆Ed % ∆Ec %
Zazem.xls 0,85 47,12 5,30
Nahman [1] 0,82 31,31 4,78
Pr
EB
W
Слика 2. Мрежаст заземјувач на ТС 35/6 kV рудник Осломеј

Табела 2 Пресметка на отпорот на распростирање и потенцијалните разлики на допир и чекор
Според: Rz (Ω) ∆Ed % ∆Ec %
Zazem.xls 2,59 43,79 10,50
Nahman [1] 2,53 18,73 6,29
• Моделирање на ТС 6/0,4 kV и помошните заземјувачи
Секоја од СН ТС 6/0,4 kV има свој концентриран заземјувач со познат отпор на
распростирање R пресметан според [3], кој претставува јазол во заменската шема на ЗС,
односно заземјувачко место, додека во заменската шема заземјувачот ќе се моделира со
попречно поставена активна отпорност R. Секој помошен заземјувач ќе претставува
концентриран заземјувач, кој во еквивалентната шема на ЗС воведува по една активна
отпорност R. Доколку постојат повеќе заземјувачи од различен тип, кои се галвански поврзани
во ист јазел, се воведуваат онолку паралелно врзани активни отпорности колку што има
разновидни зазмјувачи, галвански поврзани во соодветниот јазел.
• Моделирање на површинските заземјувачи
Доколку шината или лентата, поставена на површината на земјата, на едниот крај е
врзана со ЗС, а на другиот крај е слободна, се смета како елементарен заземјувач. При ваков
случај во моделот на ЗС тоа внесува една попречно поставена активна отпорност R. За
w
пресметка на R на транспортна шина или лента со должина l, еквивалентен дијаметар d:
ρ 2l
R= ln
π ⋅l d (1)
ie
ev
Слика 3. π –заменска шема на шина/лента чии краеви се поврзани на различни јазли
Ако двата краја на шината/лентата се галвански поврзани за различни заземјувачки
места, во заменската шема транспортната лента/шина ќе биде π – четворокрајник, сл. 3, [1].
Pr
ρ ⋅l    2D  
Z =  Fe + 0,05 + j 0,1445 log e  + 0,0157 μ r 
 S    d   (2)
2
каде што: ρ Fe [Ω·mm /km] - специфична отпорност на железото; l [km] - должина на
шината/лентата; S [mm2] - напречен пресек на шината/лентата; µr =30- релативна магнетна
пермеабилност на материјалот; d [mm] - еквивалентен дијаметар на лентата/шината,
d = 1,128 ⋅ S ; De [m] – еквивалентна длабочина на повратниот пат на струјата низ земја.
EB
De = 658 ρ / f
(3)
Машините кои имаат голема нагазна површина како багери, одлагачи и други рударски
објекти, преку своите гасениците остваруваат добар електричен контакт со тлото. При појава на
грешка во мрежата, овие машини добиваат одреден потенцијал, а преку нив се одведува струја
во земја. Во еквивалентната шема на ЗС, багерите, одлагачите и другите рударски објекти
W
можат да се моделираат како концентриран или мрежест заземјувач. Доколку се третираат како
концентриран заземјувач, на соодветното заземјувачко место ќе воведат активна отпорност R.
За пресметување на отпорот на распростирање на контактот што гасениците од багерот или
одлагачот, го остваруваат во спојот со земја, може да се користи моделот на кружна плоча. Во
случај кога се моделираат со мрежест заземјувач, можат да се изведат пресметки за
определување на напоните на чекор и допир, односно распределба на потенцијалите по
површината на земјата. При тоа, мрежестиот заземјувач со кој се моделирани нагазните
површини на багерите и другите машини, треба да има иста геометрија како и геометријата на
нагазната површина. Самото моделирање задоволува ако се замени со хоризонтално поставена
мрежа во земја на мала длабочина h (5 cm), со голем број хоризонтални елементи кои се
поставени на растојание D (20-70 cm).
• Моделирање на електроенергетските кабли

Во рудникот Осломеј се користат среднонапонски електроенергетски кабли од типот
EpN 78, табела 3, кои покрај трите фазни проводници имаат и три сигнални проводници
односно спроводен метален плашт. Сигналните проводници се изолирани во однос на земјата и
во однос на фазните спроводници. При појава на еднофазна куса врска на 110 kV и 35 kV ЕЕ
мрежа преку сигналните проводници се врши извоз на потенцијали во ЗС на рудникот. Земајќи
го во предвид повратниот пат на струјата низ земја, се претставуваат со I – еквивалентна
заменска шема, со редна импеданса Z=z·l, каде z се дефинира според релацијата на Carson, [1]:
 1000  D
z = r + jx =  + R z  + j ⋅ (0,1445 ⋅ log e + 0.0157 ⋅ μ r )
 k ⋅S  DS (4)
w
2
k (S·km/mm )- специфична спроводност на материјалот за плашт/ сигнални спроводници; S
(mm2) - вкупен напречен пресек на спроводниот дел; De (m) - еквивалентна длабочина на
повратниот пат на струјата низ земја; ρ(Ω·μ)- просечна вредност на специфична отпорност на
тлото; Ds(m) - сопствено средно геометриско растојание на плаштот/сигналните спроводници;
Ds=0,7788·rp– кога се работи за кабел само со еден сигнален спроводник; Ds = D – кога кабелот
ie
има само спроводен плашт или пак концентричен спроводник (електрична заштита) со
надворешен пречник D, Ds= D s = 3 r p ⋅ (D / 2) 2 - кога кабелот има три сигнални спроводници во
темињата на рамностран триаголник со страна (D/2); rp - радиус на спроводникот; D -
надворешен пречник на спроводен плашт. ev
Табела 3 Подолжни параметри на каблите EPN78
Кабел D(mm) Ds(mm) r(Ωm) x(Ωm)
1 EpN78 3x35+3x10 54 11,4 0,688 0,710
2 EpN78 3x50+3x16 60 13,2 0,679 0,700
3 EpN78 3x70+3x16 65 14,3 0,673 0,695
4 EpN78 3x95+3x25 67 15,5 0,669 0,690
Pr
• Моделирање на надземните водови со заштитно јаже
Преку заштитното јаже на НВ од тип FeIII 50mm2 се врши извозот на потенцијали.
Растојанието меѓу столбовите е lj = 300m. Импендансата на јажето по распон е, [3]:
( )
Z r1 = r j + jx j ⋅ l j = (1,82 + j 0,36 )Ω (5)
EB
10 3
r j = 0,05 + ρ j = 6,05Ω / km (6)
Sj
2 ⋅ De
x j = 0,1445 ⋅ log + 0,016 ⋅ μ r = 1,22Ω / km (7)
dj
dj =0,009 m- дијаметар на заштитното јаже Sj = 50mm2 ; De - еквивалентно растојание помеѓу
W
јажето и фазнитe спроводници (m); Rs=10Ω - отпор на распростирање на столб, [1]:
Zr1
Zek .v = Zr1 ⋅ Rs − = (2,97 + j1,61)Ω (8)
2
Сопствената, меѓусебната импенданса на јажето и спроводниците и редукциониот фактор:
De
Z mi = 0,05 + j ⋅ log = 0,05 + j 2,24
Dm (9)
Z si = r ⋅ jx = 6,05 + j1,22
(10)
Z mi 0,05 + j 2,24
r = 1− = = 0,9231 − j 0,3542 (11)
Z si 6,05 + j1,22
3 ПРЕСМЕТКИ И РЕЗУЛТАТИ
Со софтверскиот пакет NEPLAN 5.2.2 се врши моделирање на ТС Рудник 35/6 kV
вклучувајќи ги 6 kV – ните изводи, а претставена е врската на РП Осломеј со 110 kV - ните НВ
кон Кичево, Гостивар и Самоков, генераторот со блок трансформатор АТ, како и двата
трансформатори BT1 и BT2 за сопствена потрошувачка, сл. 4. Струјата која се инјектира во ЗС
на Iz, по разни патишта тече низ земја кон изворот на струјата. Дел на оваа струја се одведува
преку заземјувачот на ТС 110/35/6 kV Eлектрана, а дел преку заземјувачот на ТС 35/6 kV
Рудник и сигналните плаштови на каблите во 6 kV мрежа на рудникот, сл. 5. Покрај вредноста
на струјата при еднофазна куса врска 11017 A, може да се видат струите низ гранките, таб. 4.
Со софтверскиот пакет Matlab R2011a се пресметани напоните на заземјувачите,
потенцијалните разлики на допир, чекор и струите низ заземјувачите таб. 5.
w
ie
ev
Pr
Слика 4. Моделирање на Осломеј во Неплан

EB
W
Табела 4 Струи во системот при еднофазна куса врска на 110 kV страна
w
ie
ev
Pr
EB
W
Слика 5. Моделирање на 6 kV мрежа во рудникот Осломеј

Табела 5 Напони и струи во заземјувачкиот систем

N Заземјувач U(V) Ed(V) Ec(V) Iz(A)
1 RP110kV 1920,5 376,1 154,8 7435,9
2 TS35/6kV 382,8 167,6 40,2 247,8
3 RSO 321,4 82,7 28,9 30,9
4 US3 214,0 73,1 27,0 65,1
5 RP7 217,5 66,1 38,4 58,1
6 RSO 213,4 54,9 19,2 20,5
7 RP5 27,4 14,3 3,3 5,0
8 RSO 22,2 5,7 2,0 2,1
9 ARS3500 19,4 9,4 6,8 6,6
w
10 OT2 5,1 3,2 0,3 14,6
11 RSO 24,9 6,4 2,2 2,4
12 SRS401 21,2 8,2 3,1 9,3
13 BRS1200 18,9 9,0 2,3 12,4
14 ST2 22,9 13,8 1,4 46,7
ie
15 RSO 97,7 25,1 8,8 9,4
16 RP4 27,0 14,1 3,3 4,9
17 UE4 20,9 11,5 1,8 24,4
18 RSO 15,8 4,1 1,4 1,5
19 SX400 ev 14,7 5,5 4,9 3,7
20 PV31800 12,5 5,6 1,7 6,8
21 RSO 23,6 6,1 2,1 2,3
22 ES10/70 22,6 13,4 9,6 3,8
23 RP2 86,5 45,3 10,5 15,8
24 US7 81,9 45,1 7,0 95,2
25 RSO 78,7 20,3 7,1 7,6
26 ES6/45 76,7 47,0 14,3 12,9
Pr
27 RP1 83,7 43,8 10,1 15,3
28 RSO 70,2 18,1 6,3 6,7
29 OT1 47,0 29,5 2,5 134,1
30 ZP2500 53,7 25,9 18,8 18,2
31 ZT1 12,8 7,7 0,8 26,1
32 JE1 4,4 2,7 0,3 9,1
33 RSO 8,6 2,2 0,8 0,8
EB
34 SX400/1 8,7 3,3 2,9 2,2

35 PVP1800 8,9 4,6 0,9 7,8
36 SRS400 8,8 3,7 1,3 3,8
37 BRS1400 8,9 4,3 1,0 5,9
38 US6 75,9 41,9 6,5 88,3
39 US5 67,6 37,3 5,8 78,6
40 TS110kV 274,0 68,5 6,9 601,8
W
41 TS110kV 274,0 68,5 6,9 601,8

42 TS110kV 274,0 68,5 6,9 601,8
4 ЗАКЛУЧОК
При проценката на добиените резулати потребно е да се земе во предвид времето на
исклучување на еднофазната куса врска, како и соодветна техничка регулатива за дозволените
напони на чекор и допир во зависност од времето на исклучување. Според [8] доколку t=0,1
sec, ∆Ud = 300V. За вака усвоените критериуми за безопасност се добива дека реална опасност
од висок напон на допир се јавува кај еден заземјувач, напонот на допир е ∆Ud=365 V, додека во
останатата 6 kV мрежа на рудникот вредностите се многу помали од дозволените граници. Се
препорачува да се изведе дополнително мерење на терен. Доколку според податоците на новите
мерењата се утврдат вредности кои не ги задоволуваат стандардите и прописите за дозволени
напони на допир и чекор се препорачува да се изврши корекција на заземјувачот на ТС 110/35
kV со додавање вертикални електроди, и/или сол во почвата околу заземјувачот.
w
[1] Р. Ачковски, “Заземјувачи и заземјувачки системи во електроенергетските мрежи” ФЕИТ, Скопје,
септември 2008 г.
[2] М. Златановски, “Заземјување и заштитни мерки” ФЕИТ, Скопје, 2007 г.
ie
[3] Н. Ацевски, “Прилог кон моделите за решавање и анализа на заземјувачи заземјувачки системи”
ФЕИТ, Скопје, 2003 г, докторска дисертација.
[4] Д. Рајичич, Р. Талевски, “Методи за анализа на ЕЕС” ФЕИТ, Скопје, 1996 г.
[5] Software package NEPLAN 5.2.2. http://www.neplan.com
[6] И. Пешев, Р. Симитчев, К. Тулев, “Техничко известување на надворешно заземјување на ТЕ
Осломеј”, Скопје 1977 г.
ev
[7] В. Димчев, “Студија за испитување на отпор на заземјување и громобранска заштита во РЕК
Осломеј’’, Скопје 2009 г.
[8] IEEE Std 80-2000, „IEEE Guide for safety in AC Substation grounding “, IEEE 2000.
[9] MATLAB® & Simulink® R2001a.
Pr
[10]МАНУ, „Стратегија за развој на енергетиката во Р.Македонија, за период 2008-2020 со визија во
2030“ , Скопје, 2009.
EB
W
w
ie
ev
Pr
Рубин Атанасоски
EB
Секретар
Симон Шутиноски
W
w
ie
ev
Pr
Рубин Атанасоски
EB
Секретар
Симон Шутиноски
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Rubin Atanasoski
EB
Secretary
Simon Šutinovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Rubin Atanasoski
EB
Secretary
Simon Šutinovski
W
Николче Ацевски, Методија Атанасовски, Благоја Стевановски

Александар Ацевски
ФЕИТ Скопје, студент
w
АНАЛИЗА НА ИЗВЕЗЕНИТЕ ПОТЕНЦИЈАЛИ ВО ЗАЗЕМЈУВАЧКИОТ
СИСТЕМ НА НАДЗЕМЕН ВОД
ie
Презентиран е егзактен модел на заземјувачкиот систем (ЗС) на надземен вод (НВ), со
уважување на заемните спреги помеѓу фазните спроводници и заштитните јажиња, вистинските
должини на распоните и вистинските отпори на заземјување на столбовите. Тој овозможува
пресметка на извезените потенцијали, напоните на допир и чекор и струите во заземјувачкиот
Вруток со помош на Matlab.

ev
систем во услови на еднофазна куса врска. Правена е анализа на дел од 110 kV НВ Битола 1 –
Клучни зборови: надземен вод, заземјувачки систем, извезени потенцијали
1 ВОВЕД
Се разгледува 110 kV НВ Битола 1 – Сопотница, кој што претставува дел од НВ Битола
Pr
1 – Вруток, со должина 30 km. Просечната должина на еден распон е ai = 320m . Употребени се
два типа на столбови и тоа носечки столб тип N-360 и затезен столб KZ. Како ЗЈ се користи тип
Fe III – 35 mm2 по целата должина на НВ. За заземјување на столбовите се користи бакарно
јаже со пресек 50 mm2. Применети се два типа на заземјување: прстенесто и зракасто.
Просечната специфична отпорност на тлото на еден дел е 200 Ω ⋅ m , а за останатиот дел е
100 Ω ⋅ m , при што просечен отпор на распростирање на заземјувачите на столбовите за првиот
дел е RS 1 = 10,415Ω , а за вториот дел RS 2 = 5,2Ω .
EB
2 МОДЕЛ
Кога се работи за земјоспој на самиот НВ и кога е потребно да се пресметуваат
приликите во секое негово столбно место (секоја точка од било кој распон), се применува
егзактниот модел на водот. Во тој случај мора да се води сметка за вистинските должини на
сите распони, вистинските вредности на отпорностите на распростирање на секое столбно
W
место, но ќе треба уште да се уважи и магнетната (индуктивната) спрега помеѓу ЗЈ и фазните

спроводници. Индуктивната спрега се уважува преку меѓусебната импеданија Z m на фазниот
спроводник (ФС) во кој тече струјата на доземниот спој и ЗЈ, според (1):
Dek
Z m = rz + 0,1445 ⋅ log (1)
D zm
μ ⋅π ⋅ f Ω
rz = ≈ 0,05 (2)
4 km
D zm = 3 D zA ⋅ D zB ⋅ D zC (3)
Величината rz што фигурира во (1) и (2), е активна отпорност по единица должина на
B2-012R 1/8
“повратниот пат” на струјата во земјата, [1]. Величината D zm , пак, што фигурира во (3) е
средна-геометриска вредност од растојанијата меѓу ЗЈ на НВ и трите фазни спроводници.
Нека посматраме НВ што поврзува две постројки p и q. Нека НВ работи во режим на
земјоспој на столбното место k (1 < k < n ) . По повредената фаза од НВ кон местото на
земјоспојот (еднофазната куса врска) течат струите I k1 и I k 2 (I k1 + I k 2 = J k ) . Да го
набљудуваме i-тиот распон кој што се наоѓа меѓу столбовите i и i+1, слика 1), каде i < k.
w
ie
Слика 1. Приказ на еден распон од НВ кој се наоѓа лево од местото на грешката
Поради постоењето на индуктивна спрега помеѓу ФС на кој што настанал земјоспојот и
ЗЈ, во јажето се индуцира ЕМС која дејствува во насока спротивна од насоката на струјата на
ev
грешка I k1 во фазниот спроводник, т.е. во насока на струјата I i .
Z fi - надолжна импеданција на фазниот спроводник на гранката i ;

Z ri - надолжна импеданција на ЗЈ на гранката i;
Z mi - меѓусебна импеданција меѓу фазниот спроводник и ЗЈ во распонот i;
R Si - отпор на распростирање на заземјувачот на столбот со реден број i од НВ ;
Pr
I k1 - струја во фазен спроводник при КВ која тече од постројка 1 кон јазол k;
I i - струја во ЗЈ во гранката i;
V i - потенцијал на столбот i; V i +1 - потенцијал на столбот i+1.
Според II Кирхофов закон, за контурата ЗЈ−земја на распонот i, кој што се наоѓа помеѓу
постројката p и столбот k на кој дошло до грешката (i < k), важи:
EB
V i +1 − V i − Z ri ⋅ I i + Z mi ⋅ I k1 = 0 (4)
Разгледуваниот распон ai се претставува на тој начин што ФС од погодената фаза и ЗЈ се
распрегнуваат, а заемната спрега се уважува со воведување на еквивалентен напонски
генератор со напон E i (сл. 2) чија вредност се пресметува според (5). Од (4) и (5) следи (6):
E i = Z mi ⋅ I k 1 (5)
W
Слика 2. Заменска шема на еден распон со еквивалентен напонски генератор

V i +1 − V i = Z ri ⋅ I i − Ei = 0 (6)
Ако во шемата од слика 2 се изврши трансфигурација на напонскиот генератор во

струен (слика 3), ќе се добие нов модел во кој напонскиот генератор е еквивалентиран со
струен генератор со струја J i , кој се еквивалентира со два струјни генератора слика 3.
w
Слика 3. Заменска шема на еден распон со Слика 4. Заменска шема со еквивалентни
еквивалентен струен генератор генератори
E Z
J i = i = mi ⋅ I k1 (7)
Z ri Z ri
ie
На овој начин меѓусебната индуктивност помеѓу ФС и ЗЈ во секој распон i ( i < k − 1 ) се
зема предвид преку поставување на два еквивалентни струјни генератора на краевите на
распонот, според слика 4 со струја пресметана според изразот (7). Притоа, во јазелот со
поголем индекс се вклучува струен генератор чија што насока е негативна (струјата излегува од
ev
јазелот), додека во јазелот со помал индекс струјниот генератор има позитивна насока (струјата
влегува во јазелот). Истата постапка се применува и за делот од водот десно од столбот k каде
што настанал земјоспојот, со таа разлика што струјата I k 2 во ФС тече од десно на лево, кон
местото на грешка (столбот k). За распонот i (i > k) може да се нацрта шема слична на онаа од
сл.1 со тоа што насоките на струите се обратни.
Доколку секој од распоните ai (i = 1, n) од НВ се прикаже со помош на еквивалентот од
Pr
слика 4, тогаш целиот ЗС, кој е каскада од n+1 четворополи, може да се прикаже со шемата од
слика 5. Во неа со p и q се означени почетниот и крајниот јазел од НВ.
EB
Слика 5. Еквивалентна шема на ЗС од посматраниот надземен вод

На сликата 5 сите напонски генератори Ei , со кои се опфаќаат индуцираните ЕМС во ЗЈ
на секој распон, се еквивалентирани со по 2 струјни генератори поставени лево и десно кај
W
двата столба кои го содржат разгледуваниот распон ai . Да забележиме дека според (7), струите
на овие струјни генератори не зависат од должината на распонот, туку од односот Z mi Z ri кој
што е константен. На овој начин во секое столбно место се јавуваат по два, исти по јачина,
струјни генератора кои се опозиционо поставени така што се поништуваат. Така се добива дека
еквивалентната шема на целиот вод ќе содржи само 3 струјни генератори со струи S p , S k и
S q , релација (8), поставени во јазлите k, p и q.
J k = I k1 + I k 2
Zm Zm  Z 
Sp = I k1 ; Sq = I k2 ; S k = J k − S p − S q = J k ⋅ 1 − m  (8)
Zr Zr  Zr 
На слика 5 со R p и Rq се означени отпорите на распростирање на заземјувачите во

крајните постројки p и q, додека со Ri (i=1, n) Z i = Z ri (i=1, n+1) се означени отпорите на
распростирање на заземјувачите од столбовите и импеданците на ЗЈ во распоните од НВ.
Познато е дека за пресметување на распределбата на фазните струи J k , I k1 и I k 2 при доземен
спој во произволно место k долж водот е доволно да бидат познати стандардните податоци кои
се излезен резултат од вообичаените пресметки на струите на куси во ЕЕС, а тоа се фазните
струи на трифазна и еднофазна КВ за трите карактеристични периоди − суптранзиентен,
транзиентен и траен. Со нивна помош се пресметуваат струите. Понатаму решавањето на
електричното коло од слика 5 може да се изврши на разни начини. Овде ќе биде прикажан еден
сосема едноставен начин за решавање на состојбата во ЗС на водот. Тој овозможува директно
пресметување на потенцијалот U k на столбот k кај кој настанал земјоспојот, но и
w
пресметување на струите I k и I k +1 што течат во ЗЈ лево и десно од местото на грешката. На
слика 6 е прикажана упростена шема на ЗС од слика 5.
ie
ev
Слика 6. Упростена шема на колото од сликата 5
Во неа делот од ЗС на НВ лево од местото на грешката k е прикажан со еден π -
четворопол со параметри Y p1 , Y p 2 и Z p , а преостанатиот дел од ЗС, десно од местото на
грешка, со друг еквивалентен π - четворопол, со параметри Y q1 , Y q 2 и Z q . Параметрите на
Pr
двата еквивалентни π−четворопола можат да се добијат по пат на последователни
трансфигурации со кои се елиминираат непотребните јазли. Но поедноставно е ако за таа цел се
примени повеќекратно техниката на сукцесивно еквивалентирање на два каскадно врзани
четворопола со еден еквивалентен, според процедурата прикажана на сл. 7.
EB
Слика 7. Еквивалентирање на два каскадно врзани четворопола со еден еквивалентен

A e = A1 ⋅ A 2 + B 1 ⋅ C 2
B e = A1 ⋅ B 2 + B 1 ⋅ D 2
W
C e = C 1 ⋅ A 2 + D1 ⋅ C 2
D e = C 1 ⋅ B 2 + D1 ⋅ D 2 (9)
 A1 B1   A 2 B 2   Ae Be 
⋅ = (10)
C
 1 D1  C 2 D 2  C e D e 
Слика 8. Општ случај на π − четворопол

За врската меѓу A , B , C , D параметрите и Y P1 , Y P 2 и Z P (слика 8), важи:
A = 1 + Z P ⋅ Y P2
ZP =B
B=ZP
; Y P1 = (D − 1) B (11)
w
C = Y P1 + YP 2 + Z P ⋅ Y P1 ⋅ Y P 2
Y P 2 = ( A − 1) B
D = 1 + Z P ⋅ Y P1
Колото од сликата 6 има само 3 јазли: p, k и q. Тоа лесно се решава со помош на методот
на независни напони. Така се добиваат бараниот напон U k и бараните струи I k и I k +1 , и
ie
напоните U p и U q . Доколку е потребно да се пресметаат и преостанатите напони и струи во ЗЈ
од НВ, се враќаме на слика 5. Тргнувајќи од јазел k со познати напон U k и струи I k −1 и I k , и
одејќи влево кон почетниот јазол p, односно вдесно кон крајниот јазол q, ги пресметуваме
напоните и струите во преостанатите распони од ЗС на НВ. На местото на грешка се инјектира
ev
вкупната струја корегирана за т.н. редукционен фактор, (12).
Zm Z Zm
Sk = Jk −
Zr Zr
(
⋅ I k1 − m ⋅ I k 2 = J k ⋅ 1 − r f ;) r f =1−
Zr
(12)
3 ПРЕСМЕТКИ И РЕЗУЛТАТИ
Pr
Според пресметките, еквивалентната импеданција на распростирање на заземјувачот на
ТС Битола 1 изнесува Z P = 0,2296Ω , а на заземјувачот на ТС Сопотница изнесува
Z q = 0,462Ω . Струјата на еднофазна куса врска на собирниците кај ТС Битола 1 изнесува
I k1 = 12753 А, а кај ТС Сопотница, I k 2 = 4100 А. Сопствената импеданција на јажето е
z = (4,36 + j1,251)Ω / km , а меѓусебната индуктивност по единица должина помеѓу фазниот
EB
спроводник и ЗЈ на НВ е, z m1 = (0,05 + j 0.328)Ω / km и z m 2 = (0,05 + j 0,307)Ω / km . Со цел да се

одредат приликите по должината на гореспоменатиот вод кои се јавуваат при еднофазна куса
врска и да се изврши соодветна анализа на истите се користи програмскиот јазик Matlab.
Резултатите се прикажани на слики 9,10 и табели 1 и 2.
W
w
ie
Сл.9 – Приказ на потенцијалите на секое столбно место во зависност од местото на кое
настанала еднофазна куса врска
Табела 1. Напони на допир при еднофазна куса врска кај столб број 10, најкритичен случај
ev
Pr
Од табела 1 се гледа дека напоните на допир кај столбовите од 5 до 16 се поголеми од
дозволените напони според VDE препораките [6], слика 12 и HD 637 стандардите [6], слика 11.
Слично е и со напоните на чекор кои се помали од напоните на допир. Според ова потребно е
да се превземат заштитни мерки со цел да се намалат напоните на допир и чекор. Тоа може да
се постигне ако се изврши подобрување на заземјувањето на столбовите пред се во првиот дел
каде специфичната отпорност на тлото е поголема и со промена на постоечкото ЗЈ од типот Fe
III 35 mm2 со ЗЈ од типот Al/Fe 95/55 mm2/mm2 со што ќе се намали и надолжната импеданција
EB
Z = (0,595 + j 0.78)Ω . Подобрување на заземјувањето на столбовите во првиот дел се

постигнува со поставување на дополнителни 4 краци во должина од по 40m со што отпорот на
распростирање на заземјувачот се намалува на 2,95 Ω , а додека пак во вториот дел каде има
помал специфичен отпор на тлото се поставуваат 4 краци со должина од по 20m, со што
отпорот на распростирање на заземјувачите е 2,34 Ω . Со ваквите мерки се добиваат подобри
резултати, сл. 10, табела 2.
W
w
ie
Сл.10 – Приказ на потенцијалите на секое столбно место во зависност од местото на кое
настанала еднофазна куса врска
Табела 2. Напони на допир при еднофазна куса врска кај столб број 7, најкритичен случај
ev
Pr
4 ЗАКЛУЧОК
Разгледуваниот НВ Битола1 – Сопотница не ги задоволува критериумите за максимален
напон на допир и на чекор. При појава на еднофазна куса врска на било кое место по должината
на НВ се јавуваат превисоки напони на допир и на чекор. Напоните на допир достигнуваат и
EB
вредности од неколку илјади волти, а според стандардите тие напони треба да се пониски од
(700-750)V. Според германските VDE 0141 стандарди напоните на допир треба да се пониски
од 750 V, а според HD 637 стандардите, пониски од 700 V.
Поради тоа потребно е да се превземат дополнителни заштитни мерки со цел да се
намалат вредностите на напоните на допир и на чекор во дозволените граници. Тоа може да се
постигне на два начини: со подобрување на заземјувачите на секој од столбовите и со промена
W
на постоечкото Fe III 50 mm2 ЗЈ со ново Al/Fe 95/55 mm2/mm2. Со вака превземените заштитни
мерки се постигнува намалување на отпорноста на распростирање на заземјувачите кај
столбовите и намалување на напоните на допир и на чекор. Како најкритични столбови кај кои
се јавуваа највисоки потенцијали беа столбовите од 5 до 16. После подобрувањето на
заземјувачите и промената на ЗЈ се добиваат напони на допир и на чекор кои се во дозволените
граници според гореспоменатите стандарди.
w
Слика 11. Дозволени напони на допир според HD 637 стандарди
ie
ev
Pr
Слика 12.Дозволени напони на допир според VDE 0141 стандарди
[1] Р. Ачковски, “Заземјувачи и заземјувачки системи во електроенергетските мрежи” ФЕИТ, Скопје,
EB
септември 2008 г.
[2] М. Златановски, “Заземјување и заштитни мерки” ФЕИТ, Скопје, 2007 г.
[3] Н. Ацевски, “Прилог кон моделите за решавање и анализа на заземјувачи заземјувачки системи”
ФЕИТ, Скопје, 2003 г, докторска дисертација.
[4] Д. Рајичич, Р. Талевски, “Методи за анализа на ЕЕС” ФЕИТ, Скопје, 1996 г.
[5] Software package NEPLAN 5.2.2. http://www.neplan.com
W
[6] VDE 0141 препораки, HD 637 стандарди

[7] IEEE Std 80-2000, „IEEE Guide for safety in AC Substation grounding “, IEEE 2000.
[8] MATLAB® & Simulink® R2001a.
ЕВН Македонија АД Скопје
ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА КАЈ НАДЗЕМНИТЕ ДИСТРИБУТИВНИ

ВОДОВИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА – АНАЛИЗА НА ПРАКТИКИТЕ И
w
МОЖНОСТИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА ИСТИТЕ
Доверливоста на надземната дистрибутивна мрежа односно малиот број на испади во
ie
голема мерка зависи од тоа дали трасата на надземните водови е обрасната со вегетација.
Среднонапонските дистрибутивни мрежи се штитат од доземен спој, куса врска,
преоптоварување. Кога трасата на надземниот вод е обрасната со вегетација најчест испад на
мрежата e заради делување на заштита од доземен спој. Не е ретка и појавата на куса врска, која
е проблем и кај среднонапонските и кај нисконапонските мрежи во Република Македонија, чија
ev
причина исто така може да биде вегетација во трасата на водот. Кога трасата е обрасната со
вегетација постои опасност од предизвикување на пожар. Прекинот на проводник и прескоците
кон дрва можат да бидат опасни по здравјето на луѓето и животните заради напон на допир и
чекор, така да и на таков начин се потенцира потребата од навремено отстранување на
вегетацијата од трасата на водовите.Најголема опасност кон мрежата се јавува при пад на
гранка или цело дрво врз мрежата кога надземниот вод се здобива со механички оштетувања од
Pr
типот на скинат проводник или скршен столб, дури и разрушен вод во цело затезно поле.
Во дистрибутивната мрежа на Република Македонија чиј Оператор (ОДС) е ЕВН
Македонија е воспоставена пракса на отстранување на вегетација во годишен циклус, чии
карактеристики, добри особини, слабости и можности за подобрување ќе бидат обработени во
овој труд. Ќе се обработи и праксата која ја имаме во Република Македонија на одржување и
отстранување на вегетација кај туѓи водови (кои не се во сопственост на Операторот на
EB
дистрибутивниот систем).
Клучни зборови: Оператор на дистрибутивниот систем, надземна мрежа, отстранување на
вегетација, вегетациски менаџмент
1 ВОВЕД
Отстранување на вегетација од трасата на надземните водови е активност која
W
задолжително треба да се спроведува на организиран и систематски начин со цел да се

обезбеди функционирање на енергетскиот систем. Од друга страна човекот како интелигентно
битие треба кон таа активност да пристапи на одговорен начин почитувајќи ги еколошките
стандарди и третирајки ја вегетацијата не како непријател на технологијата туку како украс на
природата.
Според Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија [1] Операторот на
дистрибутивниот систем (ОДС) е должен да обезбеди сигурна и континуирана испорака на
електрична енергија освен во случаеви на дефекти во дистрибутивниот систем или во
електроенергетски објекти на корисниците, при дефекти во преносниот систем, при прекини
поради планирани активности и при околности и настани кои се надвор од негова контрола
(виша сила), но во кои околности ОДС ќе настојува да ја обнови испораката што е можно
побрзо.
B2-037R 1/11
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 2/11
ОДС доставува прегледи за индикаторите за континуитет во испораката на енергија за

секоја година до Регулаторната комисија заедно со планови за намалување на бројот и
времетраењето на системските прекини.
Работата на отстранување на вегетација припаѓа во делот на одржување кај постоечките
водови и во делот на инвестиции кај новите водови кои се градат. Во овој труд фокусот на
интересирање е одржувањето на постоечките водови.
2 ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА – ЗАКОНСКИ ОСНОВИ И ПРАВИЛНИЦИ

Во Законот за енергетика[2] во член 2 се објавува дека целта на самиот Закон е да
обезбеди сигурно, безбедно и квалитетно снабдување со енергија на потрошувачите, а притоа
да обезбеди и заштита на животната средина од негативните влијанија при вршењето на
одделни дејности од областа на енергетиката. Член 143 уредува дека не се дозволени
w
засадувања на дрва и растенија под, над и до енергетските објекти уреди и постројки при што
би се нарушило производството, пренесувањето и дистрибуцијата на енергија или се загрозува
безбедноста на луѓето и имотот. Истото важи и за изведба на објекти во близина на енергетски
објекти, така да за да можат да се вршат такви дејства потребна е согласност од ОДС, и доколку
ie
има трошоци кои произлегуваат од тие дејства истите ги сноси инвеститорот. Член 144 уредува
дека сопствениците на земјиште се должни да дозволат пристап преку земјиштето на
Операторите на енергетски систем за потреби на планирање, инспекција и одржување на
енергетскиот објект.
Во Мрежните правила[1] се дефинирани активностите за одржување поделени на две
ev
групи – активности со кои се утврдуваат состојбите на поединечни делови од дистрибутивниот
систем како прегледи, контроли испитувања и ревизии, и од друга страна група на активности
со кои треба да се доведат во исправна состојба поединечните делови од дистрибутивниот
систем како поправки и отстранување на недостатоци, отстранување на дефекти и ремонти.
Така, и отстранувањето на вегетација се прави првин преку инспекција, а потоа преку
расчистување на трасата. ОДС според [1] треба да врши работи на одржување на сопствената
Pr
мрежа и дополнително на мрежа со непознат сопственик, додека обврската на одржување на
мрежата на познат сопственик е на самиот сопственик.
Според Законот за шумите [3] шумите можат да бидат во државна или во приватна
сопственост. Под шума не се подразбираат одвоени групи на дрва и на површина помала од два
ари, меѓни дрва меѓу земјоделски површини, плантажи од брзорастечки дрва, дрвореди и
паркови во населени места. За изградба на далекувод или друг енергетски објект во шума при
EB
самото изготвување на техничката документација за градба треба да се обезбеди согласност од

органот на државната управа надлежен за работите од областа на шумарството, која вклучува и
трошковник. Сеча во шума се врши само по претходна ознака за сеча (жигосување на стеблата)
од страна на органот на државната управа надлежен за работите од областа на шумарството.
Отстранувањето на вегетација во близина на надземен вод е во функција на заштита на шумите
од пожари во смисол на член 56 од Законот за шуми [3].
Според пресуда од Врховен суд на Република Македонија Рев. Број 1080/97 од
W
04.03.1999 г. ,,Имателот на опасен предмет (далековод) е должен да ги презвеме сите дејствија

меѓу кои и сечење на гранки и стебла во пречник што претставува сигурносна оддалеченост од
водовите, како не би настанале штетни последици”.
Сигурносната оддалеченост е дефинирана во Правилникот за технички нормативи за
изградба на надземни електроенергетски водови со номинален напон од 1 kV до 400 kV[4].
Така, на пример за напонско ниво од 10 kV сигурносната оддалеченост од гранките на дрвото
до голите проводници треба да изнесува минимум 3 m.
За работа на чистење на траси од вегетација и отстранување на наслаги од мраз и снег на
надземни водови до 110 kV ЕВН Македонија има донесено Работно упатство во согласност со
Деловно упатство GA-CS-10 со кое Работно упатство се одредуваат: прекин на работа под
напон, назнаки за користење на материјали, алат и заштитни и помошни средства, лична
заштитна опрема и други напомени. Исто така работата над отстранување на вегетацијата од
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 3/11
трасата на водовите е објаснета и во Прирачник за одржување кој е интерен документ на ЕВН

Македонија донесен во март 2012 година.
3 ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА – АКТУЕЛНА ПРАКСА И НЕКОИ

ПОКАЗАТЕЛИ
Со влезот на ЕВН во бизнисот на дистрибуција на електрична енергија во Република
Македонија односно со купувањето на дистрибутерот ЕСМ од страна на ЕВН, се воведе
програма за инспекции и поправки по инспекција на дистрибутивните водови и трафостаници
кои вклучуваат и пријавување на вегетација по трасата на водовите и план и реализација за
отстранување на таа вегетација. На таков начин се пристапи кон систематско евидентирање и
отстранување на вегетацијата во трасата на водовите во минатите неколку години. Ефектите од
таквиот пристап веќе се видливи преку намалување на бројот и времетраењето на испадите на
w
годишно ниво за секој Кориснички енерго центар (КЕЦ) на ЕВН во Македонија кои работат на
регионално ниво, а се очекува тој тренд да се зголеми наредните години. Набавена е опрема и
алат за отстранување на вегетација (моторни пили, телескопски моторни пили, изолирани
рачни пили, заштитни работни одела за работа со моторни пили и друго) и обучени се
вработени за употреба на моторни пили и за безбедносни мерки при отстранување на веге-
ie
тација на водови. Усвоени се стандарди во смисол на потребни работни часови за отстранување
на вегетација во коридорите на водовите, според пријавена количина на вегетацијата која треба
да се отстранува. Така, ЕВН Македонија ја отстранува вегетацијата со сопствени вработени,
возила, опрема и во сопствена организација-главно преку КЕЦ-овите. Секоја година се прави
целосна инспекција на среднонапонските мрежи и се пријавуваат количини на вегетација чие
ev
отстранување е потребно, врз основа на што се прави и план за отстранување на вегетацијата и
истиот се реализира пред почетокот на зимските месеци. Приоритетни траси за отстранување
на вегетација се кај водовите кои имаат значајни потрошувачи и кај оние водови кои имаат
поголем број на испади отколку просекот.
ЕВН Македонија преку Правилата за одговорно корпоративно управување доброволно
Pr
се има обврзано дека ќе постапува одговорно кон животната средина. Така, во делот на работа
на отстранување на вегетација се внимава да не се наштети на дрвото како целина и да не се
надмине неопходниот обем на кастрење на гранки. Дополнително се внимава да не се оштетат
растенијата кои се во близина на местото на работа а самите не сметаат на водот. Во праксата
се внимава на остварување на шумски ред во шумата, односно отстранувањето на исечените
гранки.
Разликуваме отстранување на вегетација во планинско подрачје и тоа кај шуми на
EB
земјиште кое е сопственост на Република Македонија и шуми кои се во сопственост на

приватни сопственици, потоа дрва и вегетација на земјиште во урбана средина, а посебен случај
е вегетација која треба да се отстрани а се наоѓа на територијата на Национален парк.
Сопствениците на шума односно земјиште по принцип претходно се информираат писмено за
потребата и намерата на ОДС за отстранување на вегетација. ЕВН Македонија не применува
инвазивни методи за менаџирање на вегетацијата како прскање со хербициди туку вегетацијата
се отстранува преку сеча.
W
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 4/11
w
ie
ev
Слика 1: Вработен во КЕЦ кој е подготвен за отстранување на вегетација
Извршувањето на работите над отстранување на вегетација е дозволено да се врши
додека водот е под напон, така да тоа припаѓа во категоријата на дозволени работи под напон,
Pr
но тоа повлекува примена на мерки за дополнителна предострожност при работата од страна на
вработените. Доколку вработениот кој е одговорен за извршување на работата под напон
процени дека не е безбедно да се продолжи со работа, истиот има право да ја прекине работата
на отстранување на вегетација и потоа заедно со претпоставените да организира најавување на
исклучување на водот кај потрошувачите и кај диспечерите и по неколку денови работата да се
изврши во безнапонска состојба.
EB
W
Слика 2: Предупредувања за дозволени растојанија кај телескопска моторна пила при работа во
близина на напон
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 5/11
Најавувањето на прекините во напојувањето кон потрошувачите се врши преку писмени

дописи и преку медиумите, исто така и преку Центар за управување со кризи, а кај диспечерите
во Диспечерски центар на ОДС преку интерна писмена и телефонска комуникација.
Отстранувањето на вегетација претходно писмено се најавува и кај сопствениците на
дрвата или кај Македонски шуми доколку станува збор на шума посадена на државно земјиште,
а кастрењето на гранки кое најчесто се врши во случај на дефекти се најавува усно.
Кај среднонапонските водови инспекција на водот која вклучува и инспекција на трасата
на водот и проценка на обраснатост на трасата со вегетација се врши еднаш годишно. Од
инспекциските листи по секоја завршена инспекција се прави резиме, преку кое се проценуваат
потребните активности и ресурси за да можат да се направат поправки по инспекција на водот и
трасата да се исчисти од вегетација. Често при состојба во која се јавуваат зачестени испади на
w
водот се превземаат мерки и за вонредна инспекција, каде повторно се проценува и приоѓа кон
отстранување на вегетација на водот со цел да се спречат понатамошни испади на водот.
Состојбата со обраснатост од вегетација не е еднаква во сите КЕЦ-ови, така да КЕЦ-ови
кои покриваат воглавно планински подрачја како што е КЕЦ Кратово годишно пријавуваат
поголеми количини на вегетација чие отстранување е потребно во однос на КЕЦ-ови кои
ie
покриваат поголеми градски центри, како на пример КЕЦ Штип. Секако дека на тоа влијае и
типот на дистрибутивната мрежа – во поголемите градови поприсутна е кабелска подземна
мрежа каде не се пријавува потреба од отстранување на вегетација во таков обем како кај
надземната мрежа.
ev
Различен е пристапот кон кастрење на гранки кај дрва кои се брзорастечки, како што е
топола, липа, врба, орев; каде кастрењето се врши на поголемо растојание од проводниците,
заради овозможување на поголем временски интервал до наредната интервенција во однос на
дрвата кои се спорорастечки, како што е дабот, багремот. Кај нисконапонските водови не се
инсистира на оформување на коридор од 3 m лево и десно од оската на водот, туку понекогаш,
зависно од видот на дрвото кое е во близина на водот се дозволува сигурносно растојание на
Pr
приближување до проводниците од водот од 1 m.
ОДС има обврска да ги следи индикаторите за мерење на континуитет на испораката на
електрична енергија и тоа редовно се прави, а нема посебна обврска да ги следи бројот и
времетраењето на испадите заради вегетација, што е случај и во повеќето земји. Тоа не е
погрешно имајќи во предвид дека е тешко да се дефинира во моментот дали еден прекин е
предизвикан чисто заради вегетација. Така, често прекините заради вегетација припаѓаат во
категоријата ,,непозната причина’’, или се опфатени преку друго објаснување, како што е на
EB
пример ,,скинат проводник’’.

W
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 6/11
w
ie
Слика 3: Дефект на водот предизвикан од вегетација, заради комбинација на присуство на
вегетација во близина на водот и зимски услови на дополнителен товар од снег и мраз
ev
Pr
EB
Слика 4: Отстранување на вегетација со помош на специјално возило, водот е во безнапонска

состојба
W
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 7/11
w
ie
Слика 5: Траса на нисконапонски вод пред и после отстранување на вегетација
4
ev
ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА – НЕДОСТАТОЦИ И ПОТЕШКОТИИ ВО
РЕАЛИЗАЦИЈАТА
Pr
EB
Слика 6: Траги од празнење на проводниците кои настанале при контакт со гранките од оревот
W
чие кастрење подолго време било оневозможено од сопственикот на оревот

Спротивно на член 143 од Законот за енергетика[2] според кој не е дозволено садење на
дрва под над и во близина на водовите, во праксата и на теренот често се среќава садење на
дрва од сопственици на парцели или од лица кои не се сопственици на тие парцели во
непосредна близина или под изградените далекуводи. На таков начин со тек на време со растот
на тие дрва се создава безбедносен проблем заради можен прескок од водот кон дрвото и
проблем кој е поврзан со намалување на доверливоста на водот, исто така и зголемен ризик од
механичко разрушување на водот. Притоа не се бара согласност за садење на дрва од ОДС.
Посебно големи проблеми во праксата се јавуваат со сопствениците на ореви и тополи
посадени во близина на водовите.
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 8/11
Сечата на дрва во близина на водовите од страна на сопственици на самите дрва често се

прави без најава до OДС и притоа заради нивна лоша проценка при падот на дрвото над
проводниците на водот се предизвикува штета на водот која може да биде значителна.
Спротивно на член 144 од Законот за енергетика [2] според кој сопственикот на
земјиштето е должен да овозможи пристап за изведување на работи на одржување и
реконструкција на преносни и дистрибутивни системи, во праксата се случува сопственици на
родни дрва да го спречуваат кастрењето на истите и ОДС е принуден да обезбеди завршување
на активноста за отстранување на вегетацијата преку судски пат, на што обично претходи
интензивна писмена комуникација со сопствениците на дрвата и институциите. Понекогаш од
брзината на одговор на институциите зависи и брзината на отстранување на дефектна состојба
на водот.
w
Спротивно на член 112 од Мрежните правила[1] се случува сопствениците на приватни
водови да ги запоставуваат обврските на одржувањето на водовите вклучително и
отстранувањето на вегетација, поради што ОДС е принуден заради безбедноста на
напојувањето на другите корисници да доставува писмени предупредувања до сопствениците
на такви водови со рокови за завршување на обврските на одржување.
ie
5 ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА – ПРАКТИКИ ОД СТРАНСТВО
Во САД отстранувањето на вегетација е регулирано преку правилата за безбедни
работни практики кои ги уредува институцијата OSHA (Occupational Safety and Health
Administration), потоа преку Националниот код за електротехничка безбедност – NESC
ev
(National Electrical Safety Code) и преку стандардите А300 и Z133 кои ги носи Американскиот
институт за стандардизација ANSI (American National Standards Institute)[5]. Стандардот АNSI
A300 објаснува како дрвата треба да се сечат и како се отстранува вегетацијата а кај нас немаме
донесен сличен стандард.
Австралија – ОДС соработуваат со квалификувани и специјално обучени надворешни
Pr
изведувачи (обучени да работат во близина на напон и да вршат сеча и нега на дрвата) кои ги
идентификуваат и ги отстрануваат дрвата во близина на водовите. Изведувачите при
управувањето со вегетација ги следат работните практики во кастрењето дрва на австралискиот
стандард AS4373 [6].
Германија – Стандардот Zusaetzliche Technishe Vertaragsdedingungen und Rechtlinien fuer
Baumpflege дозволува врзување на гранките со кабли/сајли за да се спречи нивно паѓање [7].
EB
Австрија – врв во практиката на отстранување вегетација во Австрија, според тоа што го

дознаваме од колегите од Австрија е отстранување на вегетација со помош на хеликоптер, на
места кои се тешко достапни и кај водови кои се од повисоко значење и каде таквиот начин на
отстранување на вегетација е економски исплатлив (Слика 7).
W
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 9/11
w
Слика 7: Отстранување на вегетација со помош на хеликоптер
ie
6 ОТСТРАНУВАЊЕ НА ВЕГЕТАЦИЈА – МОЖНОСТИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ
Ќе наведам дел од можностите за подобрување:
ev
1. Донесување на стандард за отстранување на вегетација сличен на американскиот
стандард А300 или австралискиот стандард AS4373, кој ќе ги стандардизира процедурите за
сеча, кастрење како и начините на одредување на ризични дрва кои можат да паднат врз водот,
исто така и усогласување на стандардни поими кои ќе важат при отстранување на вегетација,
заштита на дрвата при градба, пресадување на дрвата, интегриран вегетациски менаџмент
(Слика 8).
Pr
EB
W
Слика 8: Кружен блок дијаграм на интегриран вегетациски менаџмент

2. Во стандардот би се објасниле основите на кастрење на гранки (како на Слика 9), а
потоа тие можат да се достават на пошироката јавност со цел да се олесни кастрење на гранки
под водови од страна на самите сопственици на дрвата. Со засек број 1 се осигуруваме дека
кората од дрвото нема да се олупи, со засек број 2 се отстранува поголемиот дел од гранката, со
засек број 3 гранката се отстранува во близина на стеблото со што дрвото се заштитува.
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 10/11
w
ie
ev
Слика 9: Правилен начин на кастрење на гранка
3. Одредување и објавување на видови дрва кои се дозволени за садење под
далекуводите (пример висина на раст до 4 m), видови дрва кои не се дозволени за садење во
Pr
близина на далекуводи заради нивниот голем раст, како што кај нас најчесто се јавува проблем
со тополите. Евентуално донесување на препораки за сигурносна оддалеченост за секој вид на
дрво до далекуводи од различни напонски нивоа. Ревидирање на добриот, но веќе застарен
Правилник [4].
4. Дополнителна обука на вработени кои вршат отстранување на вегетација за
почитување на основните правила одредени во стандардите, откако истите ќе бидат донесени.
EB
5. Еден од начините да се спречи навлегување на брзорастечки дрва во зоната близу до

проводниците е во трасата на водот да се посадат растенија кои не растат високо и да се
одржува нивниот развој со тек на времето, што е дел од интегрираниот вегетациски менаџмент.
6. Усвојување на измена на Законот за шуми [3] со вметнување на нови членови во врска
со отстранување на вегетација во близина на електроенергетски водови со кои ќе се објасни
приоритетна процедура за отстранување на вегетација и воведување на шумски ред, што е во
W
интерес и на непрекинато напојување на водот и во функција на заштита на шумите од пожари.

7. Информирање на населението за темата отстранување на вегетација преку флаери,
изработка на информација која би се поставила на интернет страната на ОДС. Препораки до
сопствениците на дрва кои растат во близина на водови пред да пристапат кон сеча да се
консултираат со ОДС кој доколку е потребно ќе ги симне проводниците од водот за да не
настане штета при сечата. Информирање на населението за штетноста на садење на дрва во
близина на водовите.
8. Изработка на анализа или студија преку експериментални показатели за околностите
кои влијаат за активирање на заштитата од доземен спој и куса врска при контакт на гранка од
дрво со проводникот на водот кој е под напон и донесување на препораки за подесување
(сетирање) на параметрите како што се време и струја на проработување на релејната заштита.
MAKO CIGRE 2015 B2-037R 11/11
Со таа студија би се усвоиле такви подесувања на заштитата да се избегнат чести испади при
доземен спој, а сепак водот да биде ефикасно заштитен.
9. Воведување на задолжително отстранување на сите гранки кои се надвиснати над
водот. Проценката на авторот е, (а тоа го потврдуваат и други извори, како [5]), дека таквите
гранки се најпроблематични бидејќи во случај на невреме се намокрени или во случај на мраз
замрзнати и тогаш заради дополнителната тежина се допираат до голите проводници на водот и
предизвикуваат испад заради реагирање на заштита од земјоспој или заради куса врска.
10. Нема потреба да се оди на тоа целата траса на водот да биде расчистена во
сигурносната оддалеченост (на пример голосек од 6 m). Подобар ефект за пократко време се
постигнува доколку правилно се проценат ризичните дрва и кај нив да се интервенира.
11. ОДС да продолжи со упорно опстојување на покривање на трошоците на
w
вегетациски менаџмент додека не се постигне целосно задоволително ниво на обраснатост на
трасите на водовите со вегетација. Иако ефектите од отстранување на вегетација не се видливи
веднаш, тие се влог за иднината, кога ќе има помал број на испади и трошоци за одржување
заради избегнати механички хаварии на водовите, како и зголемено задоволство на
потрошувачите.
ie
12. Со цел да можат да се евалуираат придобивките од вегетацискиот менаџмент се
предлага следење на испади предизвикани заради вегетација, односно одвојување на
категоријата испади заради вегетација од категоријата испади од непознати причини, бидејќи
преку индикаторите за континуитет во испораката генерално се следи состојбата со испадите но
ev
и по отстранувањето на вегетацијата на некој вод заради други причини на водот индикаторите
можат да добијат поголема вредност.
13. Приоритет во отстранување на вегетација да се дава на водовите каде има поголем
број на испади од непознати причини, но притоа да не се запостави работата на водови кај кои
има пријавен висок степен на обраснатост со вегетација а кои во моментот немаат испади.
Pr
[1] Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија, Службен весник на Р. Македонија бр. 87 од
10.07.2012 г.
[2] Закон за енергетика, Службен весник на Р. Македонија бр. 63/06, 36/07 и 106/08
[3] Закон за шумите, Службен весник на Р. Македонија бр. 64/09
[4] Правилник за технички нормативи за изградба на надземни електроенергетски водови со номинален
EB
напон од 1 kV до 400 kV, Службен лист на СФРЈ бр. 65, од 04.11.1988 г.

[5] B. Don Russell, Ph.D., P.E. Dept. of Electrical and Computer Engineering Texas A&M University“Best
Practices in Vegetation Management For Enhancing Electric Service in Texas” PUCT Project 38257,
November 11, 2011.
[6] https://www.powerwater.com.au/ data/assets/pdf file/0003/31449/powerlines.pdf
[7] http://www.sherrilltree.com/site/ZTV Tree Cabling SherrillB.pdf
W
ЕВН Македонија АД, Скопје
ВЛИЈАНИЕ И ПРИДОБИВКИ ОД ДАЛЕЧИНСКИ КОНТРОЛИРАНИ УРЕДИ

ВО ВОЗОБНОВУВАЊЕТО НА ПРОЦЕСИТЕ ВО ДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА
w
Далечински контролираните уреди се користат за да се подобри процесот на повторно
воспоставување на дистрибуцијата на ел.енергија во дистрибутивни мрежи. Овие уреди
ie
најчесто се инсталирани на надземните СН-мрежи и се користат за контрола и секционирање на
изводи, тие се евтин и ефикасен начин за подобрување на дистрибуцијата на ел.енергија, како и
брза локализација на дефектите или нарушувањата во мрежата. Исто така во трудот ќе бидат
презентирани плановите и искуствата на ЕВН Македонија од употребата на ваков вид на уреди.
ev
Во овој документ ќе се обидеме да покажеме како може да се подобри управувањето со
мрежата, преку зголемување на нивото на автоматизација и контрола и како со тоа се
подобрува оперативната ефикасност на среднонапонските дистрибутивни мрежи.
Презентацијата ќе ги покаже чекорите за опремување на мрежата во согласност со
инвестициските активности, почнувајќи од индикатори на минливи грешки со далечинска
контрола, далечински управувани разделувачи на моќност, до автоматски реклозери и
Pr
секционери кои се користат во шемата за автоматизација на изводите со цел за да се
минимизира бројот на нарушувања и времетраењето на хавариите.
Во трудот ќе бидат објаснети и начините на дефинирање на оптималниот број на
далечински контролирани уреди по извод.
Клучни зборови: делечински контролирани уреди, стандардизација, опрема, секционирање,
дистрибутивна мрежа, технички карактеристики, ефикасност.
EB
1 ВОВЕД
Во услови кога се наоѓаме во раната фаза на преструктуирање на дистрибутивните
компании и подготовката за да се задоволи конкуренцијата на пазарот неопходно е да се
пристапи кон се поголема употреба на технологијата и да се утврди нејзината улога и потреба
во подобрувањето на вкупните прилики во мрежата.
W
Се претпоставува дека компаниите кои управуваат со мрежата во иднина ќе бидат

фокусирани на својата експертиза со цел она што тие го прават да се направи најдобро. Покрај
тоа, дистрибутивните компании во денешно време ќе се обидуваат и понатаму да ја
подобруваат сигурноста и ефикасноста на системот со надградба и модернизација на
инфраструктурата на мрежата, а истовремено ќе се трудат да ја зголемуваат својата
рентабилност.
Во денешниот начин на функционирање на пазарот на електрична енергија, повеќе не е
доволна само дистрибуцијата на електрична енергија до клиентите; туку дистрибутивните
компании мора да обезбедат одредено ниво на квалитет на услугата и мора “стоката/услугата“
да ја достават безбедно, сигурно, економично и ефикасно.
Згора на тоа, информациите кои во минатото традиционално се користеле само во
рамките на дадена компанија сега се посакаувани од страна на многу “играчи на пазарот“. Со
B2-048I 1/10
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 2/10
оглед на тоа, интеграцијата, консолидацијата и ширењето на информациите како на итранет

така и на интернет стануваат важен дел од сликата за дерегулацијата.
Експоненцијалниот напредок во развојот на хардверот, софтверот и комуникациската
опрема овозможуваат транспорт, чување и манипулација со огромни количини на податоци со
многу голема брзина во однос на пред само неколку години. Како резултат на тоа,
дистрибутивните компании го менуваат фокусот на информатичката технологија и автоматика
за да се оптимизира и подобри работењето и во сите области.
Во овој труд ќе се направи краток осврт на глобалниот пристап за управување и
контрола на среднонапонските мрежи, со осврт на напорите кои се прават и во нашата
среднонапонска мрежа.
Ефикасноста на овој пристап е анализирана од аспект на квалитет на услуги,
w
оптимизација на инвестиции, оптимизација на инсталација, одржување, како и
поедноставување на работата во откривањето на дефекти, управувањето и потребите за
контрола. Од анализата на причините за грешки, може да се заклучи дека дека повеќето од
грешките доаѓаат од среднонапонските мрежи и нисконапонските мрежи, додека грешките во
високонапонските мрежи се помали.
ie
Како резултат на тоа, среднонапонската мрежа е делот од мрежата каде треба во прво
време да се осврне поголемо внимание, а се со цел да се подобри квалитетот на услугите.
Среднонапонската подземна мрежа е составена од голем број трафостаници.
Трафостаниците најчесто се рачно управувани и може да имаат отежнат пристап (географски
ev
ограничувања, оддалеченост, сообраќај), или да бидат подложни на лоши временски услови.
Овие специфичности, може да резултираат со лош квалитет на услугата, високи оперативни
трошоци и проблеми со безбедноста за персоналот кој ги ракува и за луѓето.
Надземните среднонапонски мрежи најчесто се состојат од долги линии (радијални
мрежи долги од 10-тина до 100-тина km) и се многу чувствителни на околните влијанија (се
соочуваат со сите видови на временски услови, загадување, итн). Резултатот на сето ова е
Pr
недостаток на ефикасност и послаб квалитет на услугата: бројни кратки прекини поради
минливи пречки, подолги испади, значителен пад на напон, преоптоварена мрежа и значителни
загуби. Оперативните трошоци се често високи, додека пак операторите и јавноста може да
бидат подложни на безбедносни проблеми.
Покрај тоа, барањата на менаџерите на мрежата за податоци за управување и одржување
на мрежите станува се повеќе важен дел од нивниот бизнис, особено во услови кога
регулаторните власти вршат се повисок притисок.
EB
На пример, во денешни услови на пазар со ел. енергија, традиционалните методи на

контрола на трафостаници, или локално или далечински (индикатори на грешка, далечинско
управување), не се соодветни. Всушност, операторите со мрежата мора да ги имаат сите
информации во врска со инсталациите во мрежата (опрема во трафостаница, статус на
инсталацијата, криви на оптоварување, итн), на едноставен и економичен начин.
W
2 ПАРАМЕТРИ КОИ ВЛИЈААТ ВРЗ ИЗБОРОТ НА ОПРЕМАТА

Од горната воведна анализа за потребите на менаџерите и операторите на СН мрежа,
констатирано е дека е важно да се контролира и управува дистрибутивната СН мрежа со цел да
се подобрат услугите и задоволството на клиентите, како и да се оптимизира работата на
мрежата.
Меѓутоа, изборот на опремата за откривање на грешките во мрежата, управување и
контрола не е лесна задача. При овој избор треба да бидат исполнети одредени критериуми,
како што се планирање на инвестиции, оптимизација на одржувањето, развој на индексот на
квалитет на дистрибуцијата, глобализацијата, како и компатибилноста на решенијата.
Да се биде во можност да се обезбеди одредено ниво на квалитет на услугата, потребно
е истата точно да се измери на фактички начин. Компаниите за дистрибуција најчесто за
мерење користат индикатори за квалитетот на нивните услуги, како што се просечниот индекс
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 3/10
траење на прекини на системот, просечниот индекс на траење на прекини на системот за

постојани испади, фреквенцијата на прекини на системот, фреквенцијата на просечни прекини
на системот само за постојани испади, просечниот индекс на фрекфенцијата на прекини само за
кратки испади.
Друга променлива која треба да се земе во предвид е проценка на трошоците за
неиспорачаната електрична енергија во текот на годината. Оваа променлива се зголемува со
бројот на прекини во текот на една година, врвот на побарувачката на електрична енергија,
должината на дистрибутивните водови или кабли кои се поврзани на секој извод, времетраење
на прекините, фактурираната цена по киловат-час и, пред сè, цената на последиците.
Накратко, квалитетот на услугата на дистрибуција на ЕЕ зависи од видот и густината на
населението (рурални или урбани средини), видот на дистрибуција (надземни или подземни
w
водови), и влоговите и вкупните трошоци што се прифатени како последица на прекините во
сервисот.
Управувањето со мрежата вклучува функционалност на далечинското управување.
Дистрибутивните СН мрежи често имаат структура на дрво, главно, со надземни водови.
Изборот и поставувањето на опремата и системите за контрола во овие мрежи бара внимателно
ie
планирање, со цел за да се оптимизира ефикасноста. Постојат многу можни начини
поставување на далечински управувани точки и индикатори на минливи грешки (ИМГ) во
мрежата, како:
- Поставување на далечинско управување на постоечки прекинувачи поставени на
столбови или во трафостаници, при што може да се очекуваат потешкотии при моторизацијата
на постоечките СН прекинувачи,
ev
- Поставување на ИМГ функција на постоечки прекинувачи монтирани на столб или
трафостаница,
- Формирање на нови далечински управувани точки (монтирани на столб или во
трафостаница) соодветно на растот на моќноста во СН мрежата,
Pr
- Формирање далечински управувани точки во СН мрежа за подобрување на сигурноста
на мрежата без зголемување на моќноста на истата (поставување на еден до три СН
прекинувачи без СН/НН трансформатор),
- Предвидување на проширување на далечински управуваните точки преку систематско
инсталирање на моторизирани СН прекинувачи.
EB
Изборот и позицијата на опремата мора да ја зголеми ефикасноста на управувањето со

мрежата во смисла на оптимизација на инвестициите, намалување на времето на прекин,
намалување на бројот на засегнати клиенти од прекинот на напон и намалување на времето за
локализација на грешката и повторно реконфигурирање на мрежата.
3 ОПРЕМА
Во една усогласена рамка, подобрувањето на услугите и задоволството на клиентите
W
може да се постигне преку намалување на времетраењето на испади и намалување на бројот на

испади. Пречките би можеле да бидат кратки паузи или долги паузи. На слика 1 е преставена
шема за подобрување на континуитетот во снабдувањето.
На пример, со цел да се избегнат кратки паузи, се следи мониторирањето и
превентивното одржување на мрежата; за долги паузи се користи следење на грешки во
мрежата и далечинско управување.
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 4/10
Сл.1. Шема за подобрување на континуитетот на снабдување

Подобрувањето на работењето на мрежата се постигнува преку намалување на времето
w
за локализација на грешката и отстранување на можни штети на опрема.
Меѓу овие различни проблеми, два од нив, долгите испади и многубројните кратки
прекини, може да бидат решени со помош на два вид на решенија:
- Индикатори на минливи грешки (ИМГ)
ie
- Систем за автоматизација и далечинско управување
3.1 Индикатори на минливи грешки (ИМГ)
Овие индикатори преставуваат ефективни решенија за да се лоцираат неисправните
ev
делови на мрежата. Моментално имаме широк спектар на овие индикатори кои се достапни на
пазарот, тие користат методи за откривање на грешки засновани или на насочена или на струјна
метода и ги опфаќаат сите видови на СН мрежи.
Функцијата за откривање на грешка мора да се гледа како дел од планот за заштита на
мрежата. Значи, во зависност од локалната специфичност на водовите и кабелската мрежа,
поставувањето на овие уреди треба да се прилагоди за подобра точност на нивната функцијата.
Pr
Како резултат на тоа, функцијата за минлива грешка (ИМГ) мора да биде целосно
програмабилна на лице место. ИМГ со контакти наменети за поврзување на далечински
терминални единици (RTU) овозможуваат далечинско откривање на грешката. Со цел да се
поедностави функцијата на комуникација, во овие случаи се препорачува да се користи
решение кое е компатибилно со контролната единица (со ист протокол и ист систем за пренос).
3.2 Автоматизирани и далечински системи за контрола
EB
Во трафостаница која е опремена со функции за далечинско управување, електронските

компоненти мора да ги обезбедат следните функции:
1. RTU комуникација со контролниот центар
2. Непрекинато напојување за:
3. ИМГ функција вклучува:
- Директен приклучок од струен трансформатор
W
- Прекуструјна детекција за фаза - фаза

- Прекуструјна детекција за Фаза - земјата
4. интерфејс со прекинувачот
5. Можност за локално управување и одржување.
Во денешно време, различни производители би можеле да ги обезбедат сите овие
функции. Па, за да се има комплетна ефикасност и контрола на мрежата, неопходно е една
единица, да е целосно испитана и проверена во погонот каде се произведува, тоа е
единствениот вид на опрема, која може да гарантира безбедна инсталација, поедноставено
пуштање во работа, сеопфатно одржување, и електромагнетна компатибилност. Намалувањето
на каблирање во такви единици, односно користењето на компактни уреди, значително го
зголемува квалитетот и можноста за контрола на системот.
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 5/10
3.3 Комбинирани решенија

Автоматизираните и системите за далечинско управување, како и ИМГ може да се
користат одделно, но, исто така и во комбинација. Во комбинираните случаи, дел од
трафостаниците користат можност за далечинско управување и/или автоматизација, додека
останатите користат ИМГ. Изборот помеѓу овие два вида на решенија преставува комбинација
од технички и економски избор.
Употребата на ИМГ преставува многу економично решение за значително подобрување
на квалитетот на услугата, додека системите за далечинско управување, бараат повисоки
инвестиции, а овозможи поголемо влијание во подобрувањето на квалитетотна услугата. На сл.
2 е прикажана мрежна СН опрема за подобрување на континуитетот на услугите, односно за
намалување на бројот и времетраењето на прекините.
w
ie
ev
Pr
Сл.2 Среднонапонска мрежна опрема за подобрување на континуитетот на услугите
4 ГЛОБАЛЕН ПРИСТАП
Како што и претходнонапоменавме овде е прикажан глобалниот пристап за откривање
на грешки, управување и контрола на среднонапонски мрежи. Овој пристап има за цел
зголемување на ефикасноста на управување со мрежата во смисла на оптимизација на
инвестициите, намалување на времето на прекин, намалување на бројот на засегнати клиенти
EB
од прекинот на напојувањето и намалување на времето за локализација на грешката и повторно

реконфигурирање на мрежата.
Овде презентираниот пристап вклучува сегментација на мрежата во делови во зависност
од видот на трафостаници, користејќи и сугерирајќи ефикасна шема за откривање на грешките,
управување и контрола. Покрај тоа, ова значи и поставување на нов мултифункционален уред
во трафостаниците и мрежата кој може далечински да се управува и следи.
W
5 СЕГМЕНТАЦИЈА НА МРЕЖАТА
Шемата за локализација на грешката и реструктуирањето на мрежата се дефинира со
употреба на три главни типови на трафостаници или прекинувачи:
- Трафостаници или прекинувачи монтирани на столб со единица за далечинско
управување вклучувајќи и ИМГ функција,
- Трафостаници или прекинувачи монтирани на столб со ИМГ поврзани на SCADA
- Трафостаници или прекинувачи монтирани на столб со самостојни ИМГ.
Овие три вида на трафостаници и прекинувачи ја делат мрежата на три главни дела, и
секој од овие делови има различни карактеристики:
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 6/10
- Големи делови кои се отсекуваат преку целосно далечински контролирани

трафостаници или прекинувачи монтирани на столб,
- Делови со средна големина кои се отсекуваат преку трафостаници или прекинувачи
монтирани на столб со ИМГ поврзани на SCADA, и
- Мали делови кои се отсекуваат преку трафостаници или прекинувачи монтирани на
столб со самостојни ИМГ.
Центарот за далечинско управување може веднаш да изолира еден голем дел од
мрежата. Сите клиенти во овој дел на мрежата остануваат без енергија кога мрежата повторно
ќе се реконфигурира. Колку е поголем овој дел, толку е поголем бројот на клиенти со долг
прекин.
Доколку на еден среден дел од мрежата се појави грешка таа е веднаш локализирана од
w
страна на контролниот (диспечетски) центар. На вака локализираниот дел екипите за
одржување може да бидат испратени директно на прекинувач кој се манипулира рачно и потоа
да работат на отстрнување на грешката. Резултатот на ова е дека сите клиенти кои се наоѓаат во
“здравиот“ дел од оваа секција со средна големина може повторно да се снабдуваат со
ie
електрична енергија во релативно средно време.
Малите делови имаат потреба од патролирање на екипите за одржување на мрежата.
Времето за пристап и изолирање на овој дел е прилично долго. Општо земено, овој дел треба да
биде колку што е можно пократок и треба функцијата ИМГ да биде инсталирана во секоја
трафостаница (за подземна мрежа) или на секоја нова гранка (за надземна мрежа).
ev
6 ЕФИКАСНОСТ ВО ОТКРИВАЊЕ НА ГРЕШКА
Сл. 3 илустрира локализација на делот на кој има грешка и комплетна реконфигурација
на мрежата од контролниот центар. Во случај на појава на грешка, ИМГ го меморира текот на
струјата на грешка и ја отвора заштита после него. Реконфигурацијата на мрежата од
Pr
контролниот центар вклучува избор на трафостаници кои се далечински управувани,
изолирање на делот кој е во дефект, враќање на снабдувањето со ел.енергија на делот кој се
наоѓа пред и после ИМГ.
EB
Сл.5 Локализација на секцијата со грешка

W
Најефикасен начин за отстранувњето на грешки е да се опремат сите трафостаници со

единици за целосно далечинско управување, но ова воопшто не е оптимална ситуација во однос
на економичниот пристап за развој на мрежата.
Најдобро и оптимизирано решение е да се користат сите три видови според различни
критериуми како што се:
- Број на трафостаници на извод
- Број на клиенти во секоја секција
- Важноста на клиентите во секоја секција (болница, министерство, фабрика, ...)
- Достапност на трафостаницата
- Постројки за пренос со далечинска индикација
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 7/10
- Моторизација на постројките во постојни трафостаници.

Една типична мрежа би можела да биде опремена со:
- Една до три целосно далечински управувани трафостаници на еден извод,
- Сите трафостаници опремени со ИМГ,
- Некои трафостаници опремени со далечински ИМГ.
Согласно горенаведеното, како добро решение може да биде следното: 10 до 15% од
мрежата да биде далечински контролирана од 20 до 30% од мрежата е опремена со далечински
ИМГ, а останатиот дел од мрежата е опремен само со ИМГ.
7 РАЗВОЈНИ ИНВЕСТИЦИИ
w
Автоматизацијата на постоечката мрежа преку развојна и долгорочна инвестиција, се до
замена на сите постоечки трафостаници со нови бара долго време и е многу скапо решение.
Покрај тоа, моторизацијата на старата опрема е тешка, а нејзината сигурност и доверливост не е
загарантирана.
ie
Се препорачува поставување на ИМГ во сите кабелски трафостаници. Користа од ова е
веднаш видлива во однос на времето кое е потребно да се локализираат грешките, но, исто така
тука имаме и заштеда на средства, бидејќи е лесно да се инсталира ИМГ на постоечка мрежа, а
локализацијата на делот на кој има грешка е релативно брзо изведена од страна на екипите за
одржување. ev
Далечински контролираните трафостаници може да се користат со цел да се задоволат
новите потреби на снабдување. Друго решение е да се додадат нови точки за далечинска
контрола на мрежата помеѓу постојните трафостаници, да се користи интерфејсот за
далечинска контрола за далечинско управување на трафостаници и постепено да се
автоматизира мрежата.
Pr
8 ДАЛЕЧИНСКО УПРАВУВАЊЕ И КОНТРОЛА НА ТРАФОСТАНИЦИ
Ова е краток осврт на еден нов мултифункционален уред за Далечинско управување и
контрола на трафостаници.
8.1 Архитектура на хардвер
Системот се состои од уред наречен единица за далечинско управување на секоја
EB
дистрибутивна трафостаница и веб сервер кој се наоѓа на Интранет кај корисникот, кој го
концентрира пристапот до информации. Веб серверот и единиците за далечинско управување
се поврзани преку глобалниот систем за мобилна комуникациона мрежа (GSM). Серверот има
телефонски модем. Оваа архитектура (прва фаза) овозможува пристап до податоци преку
интранет на клиентот. Покрај тоа, втората фаза вклучува поставување на сервер на Интернет.
Целта е да се обезбеди пристап до податоците за различни корисници и за подобрување на
обезбедувањето на услугите.
W
Архитектурата во втората фаза ќе биде слична на онаа на првата фаза, но серверот ќе

биде хостиран од давателот на услугата и мора да обезбеди бесбеден и сигурен пристап до
податоците.
Единицата за далечинско управување е сместена во делот за нисконапонскиот развод на
дистрибутивнта трафостаница. Веб серверот е персонален компјутер (PC) или некој еквивалент
на него, кој се користи исклучиво како концентратор на податоци. Серверот е поврзан со
Интранет мрежа преку стандардна Ethernet врска. На вака конфигуриран сервер, максимален
број на далечински единици кои може да се управувуваат е 8.000.
Ваквите системи, благодарение на новата веб и GSM технологија, се се поефтини и
овозможуваат:
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 8/10
- Пристап до релевантни информации од било каде преку комуникациски стандарди

(GSM, веб прелистувач)
- Обезбедување на услуги со информации за криви на товар, квалитет на услугата,
аларми за настаните и карактеристики за опремата во трафостаница.
Од својот компјутер, корисникот може да пристапи до информациите со користење на
едноставни навигатор. Ако се случи некој аларм во трафостаницата, корисникот добива e-mail
или кратка (SMS) порака. Сл. 6 го презентира целиот вака преставен комуникациски систем.
w
ie
Сл.6 Комуникациски систем
ev
8.2 Софтверска архитектура
Една трафостаница која е опремена со единица за далечинско управување, вклучува:
четири аналогни влезови за мерење на струја (три фази + неутрал), еден аналоген влез за
мерење на напон, еден аналоген влез за мерење на температурата на трансформаторот, шест
дигитални влезови (за аларми и настани), два излези за реле и приклучок за локален интерфејс.
Pr
Архивираните податоци се прилагодени за надзор на трафостаницата, и вклучуваат:
- Евиденција на превземената моќност за 1 година
- Аларми за прекини во снабдувањето
- Аларми за прагови на температура на дистрибутивниот трансформатор
- Аларми за прагови на моќноста
EB
- Разни информации за трафостаницата (опрема, интервенции, итн)

- Евиденција на статусни промени за влез / излез
- Евиденција испади и падови на напон.
Во далечински режим, информациите се прикажани преку веб прелистувачот. Веб
серверот тогаш е поставен во мрежата на корисникот (интранет или можеби интернет). За
W
секоја трафостаница, можно е да се прикажат на следниве страници:

- Страница за информации за трафостаницата, која покажува физичка локација на
трафостаница, тип на опрема, работи за одржување, итн
- Страница за статусот на трафостаницата, која го покажува статусот на трафостаницата
на датумот на последната врска со трафостаницата
- Страница за историја на настани, која покажува каква било промена на статусот на
еден од дигитални влезови или било пак пречекорување на некои прагови
- Страница со датотека за вчитување, која се користи за превземање на датотеки
зачувани во единицата за далечинско управување, со користење на протокол за пренос на
датотеки (FTP)
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 9/10
- Страницата за конфигурација, се користи за конфигурирање на единицата за

далечинско управување.
Во локален режим, може да се воспостави линк до лаптоп компјутер со едноставно
поврзување со конектор и локално на екранот се појавуваат истите податоци како и при
далечинска контрола.
8.3 Евалуација на архитектурата
Предложената архитектура, посветена на далечинско управување и контрола на
трафостаница или друг уред во СН мрежата, ги има следниве предности:
- Ги оптимизира промените во трансформаторот/мрежата: познато е оптоварувањето на
трансформаторот, па може да се избегне предвремена замена за надградба, или, од друга страна
исто така може да се избегне предвремено стареење поради преоптоварување,
w
- Го олеснува работењето при интервенции за одржување на трафостаницата и може да
се контролира точниот попис на опремата без да се посетуваат објектите,
- Го оптимизира времето за интервенција: причините за проблемот и неговото место се
ie
познати; има евиденција за податоците на релеата и евиденција на испадите па може да се
измери нивниот број и времетраење,
- Нуди можност за поврзување на влезно-излезни аларми кои се прилагодени според
потребите на клиентот: индикатор на грешка, сензор за врата, итн.
ev
- Покрај традиционалните методи за контрола на дистрибутивна трафостаница, му
обезбедува на операторот (на едноставен и економичен начин) информации во врска со сите
инсталации на неговата мрежа (опрема во трафостаница, статус на инсталација, криви на
оптоварување, итн.) и на тој начин тоа особено придонесува во подобрувањето на квалитетот
на услугата. Ова е соодветна алатка со која може да се направи и планирање на мрежата.
Предложената архитектура ги има следните предности во споредба со архитектура каде
Pr
што серверот е интегриран во единица за далечинско управување на секоја трафостаница:
- Брзо поврзување: пристапот до податоците е побрз со помошен сервер, бидејќи сите
страници се тука зачувани.
- Нема безбедносни проблеми: пристапот е заштитен од страна на интранет политиката
на клиентот.
- Поедноставна конфигурација: конфигурацијата на параметрите кои се заеднички за
EB
сите единици со далечинско управување се преземени од страна на серверот на транспарентен

начин, односно, конфигурирањето за добивање на e-mail за аларми не мора да биде надградено
во секоја далечински контролирана единица за управување.
9 РЕЛИЗАЦИЈА НА ДАЛЕЧИНСКИ УПРАВУВАНИ ЕДИНИЦИ ВО

ДИСТРИБУТИВАТА МРЕЖА НА ЕВН МАКЕДОНИЈА
W
ЕВН Македонија до сега во својата СН мрежа има инсталирано неколку десетина

далечински управувани прекинувачи кои се контролирани со помош на RTU систем и кои
имаат способност за самстојно делување а истовремено се контролирани, надгледувани и
управувани преку SCADA системот од страна на централниот диспечерски центар.
Од досега инсталираните уреди се добиваат податоци за состојбата на мрежата, бројот
на прекини, причините за настанувањето на тие прекини, времетраењето на прекините, АПВ и
сл.
Овие податоци се користат за подлабока анализа на мрежата, а истовремено даваат и
добри насоки за превземањето на навремени и соодветни инвестиции во истата.
Поради тоа како што е и погоре објаснето (начинот на планирање, инсталирање и
управување) се планира вградување на нови видови на далечински управувани единици и тоа:
MAKO CIGRE 2015 B2-048I 10/10
Индикатори за минливи грешки (ИМГ), разделувачи на моќност и дистрибутивни

трафостаници.
Со овој пристап за инвестиции и развој на мрежата ќе се подобри квалитетот на
услугата, ќе се намали времетраењето на прекините, ќе се врши брза локализација на
прекините, а со самото тоа и нивно брзо отстранување.
Со поставувањето на далечински управуваните единици во СН мрежата, особено во
урбаните средини каде што имаме развено поголема мрежа, многу брзо ќе може да се
воспостави нова вклопна состојба со преспојувања и исклучувања на изводи и/или
трафостаници, а се со цел брзо да се воспостави снабдувањето кое било прекинато поради
одредени грешки, односно, брзо локализирање на дефектните секции или трафостаници.
10 РЕЗИМЕ
w
Автоматизацијата на СН мрежата се покажа како добар влог и се покажа дека е
флексибилна и сигурна, односно со тоа уште од самиот почеток се добија планираните
бенефиции па дури и повеќе. Од тоа јасно се гледа дека многу поголем потенцијал допрва ќе
следи.
ie
Треба да се очекува дека во градските средини во иднина мрежите и самите
трафостаници ќе бидат дизајнирани за да може да бидат управувани од страна на паметни
системи кои ќе бидат водени од вештачката интелигенција, оптимизирање на ангажманите за
водење, состојбата на средствата и опремата и загубите.
ev
Исто така голема придобивка ќе биде можноста за следење на состојбата на мрежата и
опремата во реално време, а уште поголеми ќе бидат и очекувањата на клиентите.
Далечинската контрола и автоматизација на НН мрежите само ќе биде логичко
продолжение за подобрување на ефикасноста и ефективноста во процесот на дистрибуција и
снабдување со ЕЕ до крајните корисници.
Pr
[1] http://www2.schneider-electric.com/documents/
[2] http://www.dribo.cz/
[3] http://www.cired net/publications/cired2001/3_27.pdf
[4] http://www.abb.com
EB
[5] ЕВН Македонија, “Техничка спецификација за ормани за далечинско управување на СН разделувачи

на моќност“. Скопје, 2013
W

ЕВН Македонија АД
ТЕХНИЧКО РЕШЕНИЕ ЗА ПОПРАВКА НА ОШТЕТЕН ДЕЛ ОД ДВ 10kV

ДЕБАР-КОСОВРАСТИ
w
Во трудот е даден техничкиот аспект на решавањето на проблемот настанат со
оштетување на дел од ДВ 10kV Дебар-Косоврасти. Поради лоши временски услови со
ie
едновремена појава на зимски додатен товар и силен ветар дојде до паѓање на аголно-затезен
столб и распонот од водот на преминот преку Дебарското Езеро.
Во првиот дел од трудот е опишан начинот на времена реконструкција на оштетениот
распон со изработка на специјален дрвен аголно-затезен столб поставен на единствената можна
ev
локација. Прикажани се очекуваните проблеми кои произлегуваа од неповолната локација на
времениот столб и техничкиот аспект на нивното решавање.
Во вториот дел од трудот е опишано трајното техничко решение за реконструкција на
оштетениот распон од водот. Дадени се техничките параметри за избраното техничко решение,
од аспект на изборот на типот на столбови, начинот на изведба на реконструкцијата и
разрешувањето на очекуваните проблеми поради специфичната конфигурација на теренот и
Pr
ограничените временски рокови.
Клучни зборови: Привремен дрвен столб, гравитационен распон, електричен распон,
напрегање.
1 ПРИВРЕМЕНО ТЕХНИЧКО РЕШЕНИЕ ЗА ПОПРАВКА НА ВОДОТ

1.1 Затекната состојба на водот по настанатото оштетување
EB
Оштетувањето на постојниот ДВ 10kV Дебар-Косоврасти беше предизвикано од силно

невреме проследено со појава на зголемен додатен товар од снег и мраз со истовремено дејство
на силен ветар, кое се случи на ден 30.12.2014 г. Оштетувањето настана на најголемиот распон
од водот, односно на преминот преку кракот на Дебарското Езеро во близина на Бањата
Косоврасти, поради паѓање аголно-затезен челично-решеткаст столб тип ТА-140-10 (35kV)
лоциран на јужната страна од езерото и регионалниот пат Маврово-Дебар. До паѓање на
W
столбот дошло поради зголемена сила во правец на трасата на водот, предизвикана од

едновремената појава на зголемен додатен товар и силен ветар, и попуштање односно
навалување и корнење на темелот од столбот. Оштетениот столб е прикажан на Слика 1.
B2-068R 1/13
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 2/13
w
Слика 1 - Оштетениот столб ТА-1-140-10
Другиот столб од распонот (тип ТА-140-14, 35kV) лоциран северно од езерото во
непосредна близина на Бањата Косоврасти беше сочуван без видливи оштетувања и
ie
деформации. Проводниците од распонот останаа неоштетени и делумно беа потопени во
езерото. Затекнатата состојба на ден 01.01.2015 е прикажана на Слика 2 и Слика 3.
ev
Pr
Слика 2 - Поглед кон оштетениот столб Слика 3 - Поглед кон сочуваниот столб
Поради интензивните снежни врнежи околниот терен беше покриен со снег и беше
EB
непристапен, освен регионалниот пат Маврово-Дебар кој беше прооден но имаше остатоци од
снег на коловозот.
1.2 Можни варијанти за привремена поправка на оштетениот дел од водот
Поради поголеми оштетувања на далекуводите со напонско ниво 35kV и неможноста од
нивно брзо оспособување се наметна потребата од итна поправка на оштетениот дел од ДВ
W
10kV Дебар-Косоврасти. Од направениот увид на теренот, произлегоа две можни варијанти на

привремено решение:
1. Прва варијанта прикажана на Слика 4: Изградба на привремен 10kV надземен вод со 5 до 6
дрвени столбови со почеток од точката означена со 1, воден паралелно со регионалниот пат
Маврово-Дебар до локацијата означена со 2, која е наблиска точка со неоштетениот столб
означен со 3, на другата страна од езерото. На локацијата означена со 2 беше неопходна
изградба на специјален дрвен столб кој ќе овозможи премин преку езерото со релативно
голем распон со должина ≈300m.
2. Втора варијанта прикажана на Слика 5: Изградба на специјален дрвен столб покрај
регионалниот пат Маврово-Дебар на локацијата означена со 2 (најблиску до неоштетениот
столб означен со 3) кој ќе овозможи премин преку езерото со релативно голем распон со
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 3/13
должина ≈300m и негово поврзување со постојниот бетонски столб означен со 1 од ДВ

10kV Дебар-Косоврасти лоциран пред оштетениот челично-решеткаст столб.
w
ie
ev
Слика 4 - Времен ДВ 10kV - Прва варијанта Слика 5 - Времен ДВ 10kV - Втора варијанта
Реализирана е втората варијанта бидејќи беше потребна изградба само на специјалниот
Pr
столб кој е неопходен во двете варијанти заради преминот преку езерото. Од друга страна се
избегна делот од трасата на привремениот вод од првата варијанта на кој се лоцирани
постоечки цевковод за водоснабдување и постоечки подземен телекомуникациски оптички
кабел. Ископот над трасите од цевководот и телекомуникацискиот оптички кабел беше поврзан
со висок ризик од нивно оштетување.
Локацијата означена со 2 беше единственото место што овозможување сместување на
специјален привремен дрвен столб со поголем габарит и истовремено изведување на градежни
EB
работи (ископ), и монтажа на дрвените „А“ столбови, без да се попречи нормалното одвивање
на сообраќај на регионалниот пат. Аголот на скршнување на трасата од привремениот вод на
избраната локација изнесуваше ≈71о (>60o), и беше додатен отежнувачки фактор поради
зголемената резултантна сила од затегањето на проводниците и нејзиното директно влијание на
стабилноста на привремениот столб. Цевководот и телекомуникацискиот оптички кабел
минуваат под локацијата на привремениот столб и истите се откриени при ископот на средниот
столб без нивно оштетување.
W
Локацијата на привремениот столб е избрана како единствена можна солуција со

сознанија за можни пречекорувања на некои параметри од привремениот вод. Очекувани беа
следните параметри:
1. Распон помеѓу постојниот АЗ бетонски столб (1) и привремениот специјален столб (2)
поголем од 200m и висинска разлика поголема од 50m. Точниот распон по извршеното
мерење изнесуваше 225m, а висинската разлика 66,67m.
2. Распон помеѓу привремениот специјален столб (2) и сочуваниот АЗ челично-решеткаст
столб (3) поголем од 300m. Распонот помеѓу столбовите по извршеното мерење изнесуваше
299,90m, а висинската разлика 3,06m.
3. Зголемени вертикални сили на постојниот АЗ бетонски столб (1) поради големиот вкупен
гравитационен распон кој е последица од големата висинска помеѓу столбните места 1 и 2.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 5/13
3. Намалување на хоризонталните и вертикалните компоненти на силите на секој „А“ столб

посебно, и обезбедување на статичка стабилност на целата столбна конструкција, Тоа се
постигна со релативно големо растојание помеѓу крајните „А“ столбови од ≈8m.
4. Можност за едновремено изведување на градежни и монтажни работи за секој „А“ столб
посебно, со што скоро три пати се намали времето за комплетирање и подигање на столбот.
1.4 Развлекување и затегање на проводниците
По комплетирањето на столбната конструкција, се пристапи кон развлекување и
затегање на нови проводници Al-Fe 50/8 mm2 во распонот 1-2. Поради делумно замрзнатото
езеро не беше возможно развлекување на нови проводници во распонот 2-3, и се искористија
постојните проводници Al-Fe 70/12 mm2, кои се уште беа поврзани на оштетениот столб и на
сочуваниот столб (3) и не беа прекинати. По откачувањето од затезните изолаторски вериги на
w
оштетениот челично-решеткаст столб, проводниците беа извлечени од езерото и поврзани на
привремениот дрвен столб. Затегањето беше извршено приближно, без визирање или мерење на
силата на затегање, бидејќи за тоа немаше соодветни услови.
ie
ev
Слика 7 – Монтажна скица на горен дел од Слика 8 – Монтиран горен дел од конзола
Pr
конзола KZS-20kV KZS-20kV
На сликите 9 и 10 е прикажан изгледот на специјалниот привремен аголно-затезен дрвен
столб (означен со 2) по завршувањето на работите.
EB
W
Слика 9 – Специјален АЗ дрвен столб Слика 10 – Специјален АЗ дрвен столб

10(20)kV – поглед во правец на водот 10(20)kV – страничен поглед
1.5 Пресметани параметри на привремениот дел од водот

Пресметаните параметри за распонот 1-2 се прикажани на слика 11. Поради големата
висинска разлика помеѓу столбните места 1 и 2, вупниот гравитационен распон за столбот 1
изнесува 311,82m. Тоа резултира со вертикална сила на столбот 1 при појава на зимски додатен
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 6/13
товар од 343,50daN која е 1,76 пати поголема од дозволената вертикална сила на тој столб. Во
услови без зимски додатен товар, пресметаната вертикалната сила изнесува 126,40daN, односно
66% од дозволената вертикална сила.
w
ie
ev
Слика 11 – Надолжен профил 1-2
На слика 12 се прикажани пресметаните параметри за распонот 2-3. Специјалниот дрвен
привремен столб 2 има негативен лев гравитационен распон, поради што вкупниот
гравитационен распон е релативно мал и изнесува 57,85m, односно вертикалната сила поради
тежината од проводниците е мала и негативно се одразува на статичката стабилност на
Pr
столбот.
EB
W
Слика 12 – Надолжен профил 2-3

Сигурносната висина на најнискиот проводник во услови на максимално ниво на водата
во езерото би изнесувала 0,55m, односно е помала од дозволената вредност која за непловна
река изнесува 4,0m. Сигурносната висина на најнискиот проводник би била помала од
дозволената во услови на пораст на нивото на езерото над котата 576,55m. Во временскиот
период до 17.03.2015 г. до кога привремениот вод беше под напон, нивото на водата беше
помала од 576,55m така што не се појави проблем со сигурносната висина.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 8/13
ТРАЈНО техничко решение за поправка на водот

1.6 Избор на нова траса за трајно решение за поправка на водот
При изборот на траса за трајното решение за поправка на водот се искористи постојниот
пристапен пат од некогашната изградба на оштетениот далекувод. На Слика 14 е прикажана
новата траса која почнува од постоечкиот аголно-затезен столб означен со 1 до локацијата на
новопредвидениот аголно-затезен столб означен со 2, од каде водот скршнува кон запад за агол
од 35,6о и преминува на северната страна од езерото до крајниот столб означен со 3. Понатака
водот продолжува како подземен кабелски вод 20kV.
w
ie
ev
Pr
EB
Слика 14 – Новопредвидена траса на трајното решение за поправка на водот

На Слика 15 и на Слика 16 се прикажани локациите на новопредвидените столбови.
W
Слика 15 – Предвидена локација за столбно Слика 16 – Предвидена локација за столбно

место 2 место 3
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 9/13
1.7 Конструкција на новопредвидените столбови 2 и 3

Конструкцијата на новопредвидените стобови произлезе од специфичните барања
диктирани од должината на распонот 2-3 која изнесува 367,50m, односно потребата од доволно
голем електричен распон. Користењето на челично-решеткасти столбови 35kV (тип TA-1-140-
EMO) или армирано-бетонски столбови 35kV (тип АРБ-20(40)-Карпош) не обезбедуваше
доволен електричен распон. Пречекорувањето на електричните распони изнесува 1,5 пати
(151,28%) за чел.-решеткасти столбови и 1,4 пати (142,60%) за армирано-бетонски столбови.
Користењето на челично-решеткасти столбови 110kV обезбедува доволно голем електричен
распон и издржливост на сили но беше условено со временски рокови за испорака кои не
гарантираа навремена изведба со оглед на очекуваниот пораст на нивото на Дебарското Езеро.
Специфичните барања се обезбедени така што на секое столбно место се поставени по
w
три армирано-бетонски аголно-затезни столбови 20kV тип ВН 2250-АЗ60-13m (без бетонски
конзоли) во линија нормална на трасата на водот, на меѓусебно растојание од 3,60m. Овој тип
на столбови е стандардизиран во ЕВН Македонија и нивната набавка беше брзо обезбедена. За
обесување на проводниците се конструира специјална метална конзола со доволна механичка
издржливост за предвидените проводни јажиња 95-Al/15-ST1A (Al-Fe 95/15mm2), со избрано
ie
максимално работно напрегање 9,0daN/mm2 и коефициент на ЗДТ 1,6. На Сликите 17 и 18 е
прикажанo изведенотo столбнo местo 2 а на Сликите 19 и 20 изведеното столбно место 3.
ev
Pr
EB
Слика 17 – Поглед на столбно место 2 Слика 18 – Поглед на столбно место 3
1.8 Пресметани параметри за новоизградениот дел од водот

Избраниот тип на столбови составени од три посебни армирано-бетонски аголно-
затезни столбови 20kV (по еден за секоја фаза) овозможи поволни специфични параметри на
новоизградениот дел од водот, посебно во распонот 2-3 каде што барањата се најизразени.
W
Табела 3 - Монтажна табела за распонот 2-3 од трајното техничко решение за К=1,6
Тоталниот распон изнесува 564,90m и е помал од граничниот распон 1400,80m (40,3%) што
значи дека и во услови на исклучителен додатен товар силите се во дозволените граници.
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 10/13
Во Табела 4 се прикажани напрегањата, силите поради затегањето и провесите за различна

амбиентна температура за коефициент на ЗДТ 2,5 при што е симулирано максимално работно
напрегање од 12,45daN/mm2 со цел да се добијат истите провеси како во Табела 3.
Табела 4 - Монтажна табела за распонот 2-3 од трајното техничко решение за К=2,5
w
Максималната хоризонтална компонента на врвот од секој столб во овој случај би
изнесувала 1365,8daN (<2250daN, односно 60,7%). Тоталниот распон би изнесувал 561,29m и е
поголем од граничниот распон 550,69m (101,9%) што значи дека при појава на исклучителен
ie
додатен товар силите незначително би ја надминувале дозволената вредност. Тоа практично
значи дека усвоените параметри (9/1,6) овозможуваат издржливост на делот од водот и при
влошени услови кога би се појавил додатен товар со коефициент К=2,5 а напрегањето би се
зголемило на 12,45daN/mm2, (<13,0daN/mm2 – макс. дозволена вредност за Al/Fe-6:1). Во тој
случај само за температура од -5+ЗДТ провесот би бил поголем за 0,47m.
ev
Пресметаниот електричен распон за усвоените параметри (9/1,6) при хоризонтален распред со
меѓусебно растојание 3,60m за Un=20kV изнесува 375,26m. Тоа значи дека распонот 2-3 кој е
долг 367,50m не го надминува дозволениот електричен распон од 375,26m (97,93%).
Најниската точка на проводниците е темето на верижникот и во најлош случај (-5+ЗДТ) би
била на минимална висина од 6,21m над максималното ниво на езерото. Во сите други случаи
Pr
сигурносната висина на проводниците над максималното ниво на езерото е поголема.
Дозволената минимална сигурносна висина над непловна река според важечките прописи
изнесува 4,0m.
На Слика 19 е прикажан надолжниот профил на новоизградениот дел од водот.
EB
W
Слика 19 – Надолжен профил на новоизградениот дел од водот

W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 12/13
1.10 Затегање на проводниците во распонот 2-3

При изведбата на електромонтажните работи, кога требаше да се изврши затегање на
проводниците според монтажната табела, не беше можно визирање со визир летва бидејќи
провесот варира помеѓу вредностите од 23,96m до 25,17m, додека висината на столбовите од
земјата до точката на обесување на проводниците изнесува 11,0m (Слика 25).
w
ie
ev
Слика 25 – Неможност на затегање на проводниците со визирање во распонот 2-3
Поради тоа се изврши визирање (позиционирање) на темето на верижникот, во однос на
Pr
познатата кота на теренот за столбното место 3. Начинот на визирањето со оптички инструмент
(тотална станица) е прикажан на Слика 26.
EB
W
Слика 26 – Позиционирање на темето од верижникот во распонот 2-3

Табела 5- Висинска разлика помеѓу темето на верижникот и котата за столбно место 3
Висинската разлика помеѓу темето на верижникот и котата на столбно месо 3 е лесно мерлива
големина и е дадена во Табелата 5.
MAKO CIGRE 2015 B2-068R 13/13
2 ЗАКЛУЧОК
Поправката на оштетени надземни водови најчесто се врши во тешки метеоролошки
услови и во ограничен временски рок диктиран од потребата за навремено снабдување на
потрошувачите со електрична енергија. Случајот на поправка на оштетениот вод ДВ 10kV
Дебар-Косоврасти е карактеристичен таков пример, каде што беше неопходно воспоставување
на минимални напонски прилики, на специфичен терен (премин преку езеро), екстремно лоши
временски услови (снежна покривка ≈50cm, температура -10оС) во најкраток можен рок.
Временото техничко решение е пример за успешно реализиран зафат на поправка на вод со
релативно мал избор на материјал и расположива стандардизирана опрема. Можен беше
транспорт само на дрвени столбови, а работите можеа да се изведат без бетонирање. Работите
се изведуваа координирано и во секој момент беа познати сите параметри од пресудна важност
за стабилноста на водот и запазување на техничките прописи и стандарди.
w
Со трајното техничко решение практично се изврши оптимизација на далекуводот на
преминот преку Дебарското Езеро. Со користење на стандардни среднонапонски бетонски
столбови 20kV (по три единечни столбови на столбно место, односно посебен столб за секој
фазен проводник) се обезбедува електричен распон од 375,26m > 367,50m и три пати се
ie
намалува хоризонталната компонента на силата на врвот поради затегањето на проводниците.
Максималната хоризонтална компонента на врвот на секој столб изнесува 987,3daN, за К=1,6,
односно 43,9% од максималната декларирана сила која изнесува 2250daN. Направената
симулација покажува дека и во случај на зголемен додатен товар за К=2,5 хоризонталната
компонента на врвот на секој столб изнесува 1365,8daN односно 60,7% од максималната
ev
декларирана сила. Со тоа заначително се зголемува доверливоста на водот на преминот преку
Дебарското езеро и се намалува веројатноста за прекини во снабдувањето со електрична
енергија поради лоши временски услови.
[1] Ристо К. Ачковски Надземни и кабелски водови (Предавања) ЕТФ-Скопје 2004г.
Pr
[2] Технички прирачник. ЕВН Македонија, Скопје 2012г.
[3] Техничка спецификација ТС=09-0/02 – Бетонски столбови за среден напон 20kV, ЕВН Македонија.
[4] Техничка спецификација ТС=36-0/03 – Конзоли за столбови за среден напон, ЕВН Македонија.
EB
W

ЕВН Македонија АД
ПРИВРЕМЕНО ТЕХНИЧКО РЕШЕНИЕ ЗА ПОПРАВКА НА ОШТЕТЕН ДЕЛ

ОД ДВОСИСТЕМСКИОТ ДВ 110kV СКОПЈЕ 4 - ДРАЧЕВО
w
Во трудот е даден техничкиот аспект на решавањето на проблемот настанат со
оштетување на дел од двосистемскиот ДВ 110kV Скопје 4 - Драчево. Поради лизгање на
ie
земјиштето на столбното место бр. 9 и опасноста од паѓање на стобот, водот е исклучен, поради
што се појави проблем со снабдување со електрична енергија на конзумот од ТС 110/10kV
Драчево.
Со цел да се избегнат проблемите во снабдувањето со електрична енергија во периодот
ev
додека се постави нов столб на нова локација, се пристапи кон изработка на времено решение
со интерполирање на дава помошни дрвени портални столбови и оспособување на едниот
систем од водот.
Во трудот е обработен изборот на типот на времените столбови и нивната локација, со
цел да се избегне продолжување или скратување на проводниците и непотребно пролонгирање
на времето на изведување на градежните и монтажните работи.
Pr
Направена е и кратка анализа на силите што се јавуваат на времените столбови поради
новиот хоризонтален распоред на проводниците..
Клучни зборови: Привремен дрвен столб, гравитационен распон, електричен распон,
напрегање.
1 СОСТОЈБА НА ВОДОТ ПО НАСТАНAТОТО ОШТЕТУВАЊЕ

EB
На двосистемскиот надземен вод со номинален напон 110kV Скопје 4-Драчево настана

оштетување на носечкиот столб број 9 поради лизгање на земјиштето предизвикано од ископ во
близина на темелот на столбот од страна на трето лице. Столбот беше видливо накривен од
вертикалната положба со тенденција на натамошно накривување и паѓање. На сликите 1÷4 е
прикажана затекнатата состојба околу столбното место број 9 на местото на свлечиштето.
W
Слика 1 - Страничен поглед на свлечиштето Слика 2 - Оштетениот столб бр. 9
B2-074R 1/10
MAKO CIGRE 2015 B2-074R 2/10
w
Слика 3 - Поглед на свлечиштето и столбот бр. 9 Слика 4 - Темелот од столбот бр. 9
Со цел да се спречи неконтролирано паѓање на столбот и оштетување на поголем дел
ie
од затезното поле, се пристапи кон демонтажа на двата системи на проводници на столбот број
9, отспојување на системот проводници јужно од оската на водот на аголно-затезниот столб
број 10 и нивно привремено затегање (анкерисување) за да не се наруши стабилноста на
столбот број 8. Со тоа се ослободи простор за контролирано паѓање на столбот број 9 во правец
кон југ, при што се избегна отспојување и оштетување на другиот систем на проводници.
ev
По паѓањето на оштетениот столб број 9 се пристапи кон изградба на два привремени
портални дрвени столбови за напонско ниво 110kV со цел оспособување на еден систем на
проводници од водот и непречено снабдување на конзумот со квалитетна електрична енергија.
Основните параметри за механичката пресметка на водот според Основниот проект се:
- Тип на проводници: 343-Al1/39-ST1A (Al/Fe 240/40mm2)
Pr
- Тип на заштитно јаже: 97-AL1/56-ST1A (Al/Fe 95/55mm2)
- Максимално работно напрегање на проводниците σmp=9,0daN/mm2,
- Максимално работно напрегање на заштитното јаже σmz=9,8daN/mm2,
- Коефициент на ЗДТ К=1,6
На Слика 5 е прикажан надолжниот профил на ДВ 110kV Скопје 4-Драчево пред да
настане свлечиштето. Податоците за профилот се преземени од Основниот Проект за водот.
EB
W
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B2-074R 6/10
Слика 10- Монтажни работи на столбот ПС-1 Слика 11- Монтажни работи на столбот ПС-1
w
ie
ev
Pr
Слика 12- Монтажни работи на столбот ПС-2 Слика 13- Монтажни работи на столбот ПС-2
EB
W
Слика 14- ПС-1 по завршување на работитe Слика 15- ПС-2 по завршување на работите
На сликите 14 и 15 се прикажани столбовите по завршувањето на работите.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B2-074R 8/10
Како што се гледа во Табелата 2, максималната вкупна хоризонтална сила се јавува на

столбот ПС-1 за амбиентна температура од 0оС. Веројатноста за појава на пониска температура
до завршувањето на трајното техничко решение за санирање на водот е многу мала.
Табела 3 – Пресметани напрегања, сили на затегање и провеси за привремениот вод 110kV
w
Овде треба да се напомене дека хоризонталните сили се пресметани за максимално
ie
работно напрегање на проводниците од 9,0daN/mm2, односно за напрегањата на соодветната
амбиентна температура прикажана во Табела 3, но треба да се има предвид дека вредностите
отстапуваат од реалните поради неможност за нагодување на напрегањето и различните
должини на конзолите. Имено, при преминот на проводниците од вертикален во хоризонтален
распоред, и обратно, доаѓа до израз различната должина на конзолите, која за вертикален
ev
распоред нема никакво влијание. Тоа надобро се гледа на Слика 8 и Слика 9, каде што средната
конзола е значително подолга од другите две конзоли, поради што средниот фазен проводник
има намалено напрегање во однос на најнискиот фазен проводник.
2.3 Обесување на проводниците на привремените столбови
За изолација на привремените помошни столбови се користат стапести изолатори од
Pr
вештачки материјал 110kV. Очекуваната хоризонтална сила на средниот и најнискиот
проводник поради нивното поместување од вертикалната рамнина е причина за монтажа на
двојна изолаторска верига со облик „V“. Во време на градбата на привремениот вод не беа
познати точните вредности на вертикалните и хоризонталните компоненти на силите, поради
што не беше можно одредувањето на точниот агол на отклонување кој очекувано би требало да
биде поголем кај најнискиот проводник. Со изборот на изолаторска верига со облик „V“ се
постигна фиксирање на точките на обесување и запазување на потребните напонски растојанија
EB
помеѓу фазните проводници и помеѓу секој фазен проводник и металната конзола.

W
Слика 16 – Обесување на највисокиот Слика 17– Обесување на најнискиот

проводник на столбот ПС-1 проводник на столбот ПС-2
Изолаторските вериги на привремениот столб ПС-1 се состојат два комплети составени
од скопец, око со толчник, стапест изолатор 110kV (гнездо-толчник) и гнездо со вилушка (сите
со големина 16), на кои се обесени одстојник 250mm, око-око 90о и носечка стегалка.
Обесувањето на проводниците на столбот ПС-1 е прикажано на сликите 16 и 17.
MAKO CIGRE 2015 B2-074R 9/10
Изолаторските вериги на привремениот столб ПС-2 се состојат од два комплети

составени од скопец, стапест изолатор 110kV (вилушка-вилушка) на кои се обесени одстојник
250mm, око-око 90о и носечка стегалка. Обесувањето на проводниците на столбот ПС-2 е
прикажано на сликите 18 и 19.
2.4 Електрични распони на привремениот дел од водот
Табела 4 – Електрични распони за привремениот дел од водот
w
Во Табела 4 се дадени пресметаните електрични распони споредени со дозволените
ie
електрични распони за постојните и привремените столбови од водот. Од табелата се гледа
дека електричните распони не се пречекорени, односно се во дозволените граници. На Слика 18
и Слика 19 се дадени погледите на преодните распони 8–ПС-1 и ПС-2–10 соодветно, каде јасно
се гледа дека се запазени напонските растојанија помеѓу фазните проводници.
ev
Pr
EB
Слика 18 – Поглед на преодниот распон Слика 19 – Поглед на преодниот распон

распон 8–ПС-1 распон ПС-2–10
W
MAKO CIGRE 2015 B2-074R 10/10
w
ie
3 ЗАКЛУЧОК
ev
Слика 20 – Ситуација по завршување на привременото решение за поправка на водот
Привременото техничко решение за поправка на двосистемскиот вод 110kV Скопје 4 –

Драчево во потполност го исполни основното барање: Обезбедување на сигурно снабдување со
електрична енергија на конзумот напојуван од ТС 110/35/10kV – Драчево во периодот до
Pr
реализирањето на трајното техничко решение за замена на оштетениот столб.
Реализацијата на привременото решение траеше два дена при што се изведе на
наједноставен можен начин со дрвени столбови поставени на двојни бетонски ногари и двојни
хоризонтални конзоли од челичен профил U8.
Со обликот и димензиите на привремените столбови и нивните избрани локации се
овозможи изведба без дополнително скратување или продолжување на фазните проводници од
EB
двата системи, со што се обезбедени предуслови за побрза реализација на привременото и на

трајното техничко решение. Изборот на локациите на привремените столбови овозможува
нивна доволна оддалеченост од свлечиштето и доволна сигурносна висина на проводниците
над теренот. Со решението целосно се запазени сите барања од Правилникот за технички
нормативи за изградба на надземни електроенергетски водови со номинален напон од 1kV до
400 kV.
W
На Слика 20 е прикажана ситуацијата на водот по конечната изведба на привременото

техничко решение за поправка на водот.
[1] Ристо К. Ачковски Надземни и кабелски водови (Предавања) ЕТФ-Скопје 2004г.
[2] Технички прирачник. ЕВН Македонија, Скопје 2012г.
[3] Техничка спецификација ТС=29-0/01 – Дрвени столбови за среден напон 20kV, ЕВН Македонија.
Миле Спировски, Николче Ацевски, Наташа Мојсоска

Технички Факултет Битола
Христо Трајковски
Mеханотехника ДООЕЛ Битола
w
КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА ЕНЕРГИЈА КАЈ ДОЛГИ НЕОПТОВАРЕНИ
КОМБИНИРАНИ ВОДОВИ ВО ДИСТРИБУТИВНИ СРЕДНОНАПОНСКИ
МРЕЖИ
ie
Целта на овој труд е да се изврши споредба на неколку начини на компензација на
реактивната енергија кај среднонапонски водови, и да се изнајде оптимално техничко-
економско решение за истите. ev
Во трудот ќе биде прикажан еден пример на долг неоптоварен комбиниран кабелски и
надземен извод од напојна ТС 110/20 kV. Ќе бидат извршени анализи на текови на моќност при
различни режими на оптоварување на изводот, и ќе бидат дадени вредностите на напоните во
сите јазли на изводот за секој режим поединечно. Исто така, ќе бидат прикажани и тековите на
активна и реактивна моќност во сите јазли и нивната насока.
Согласно добиените резултати ќе се извршат пресметки за потребната компензација на
Pr
реактивната енергија низ водот, при што ќе се применат неколку решенија. За секое од овие
решенија ќе се применат техничко-економски анализи во поглед на финансиска исплатливост,
намалување на загуби на активна и реактивна енергија, подобрување на напонските прилики и
зголемување на расположивото струјно оптоварување на водот.
На крај, добиените резултати ќе се сумираат и преку техничко-економска анализа ќе се
одбере најдоброто решение.
Клучни зборови: компензација, реактивна енергија, техничко-економска анализа.
EB
1 ВОВЕД
Регулацијата на напоните на среднонапонските собирници во напојните трафостаници
110/X kV/kV претставува голем предизвик за операторите на дистрибутивната мрежа, и покрај
тоа што во ваквите трафостаници постои автоматска регулација под оптоварување (РПО) на
трансформаторот. Бидејќи е потребно во сите јазли на системот да се задржи вредноста на
W
напонот во дозволените граници (±10%), во принцип на самите собирници во ТС ВН/СН

вредноста ќе биде нешто повисока од номиналната, за да ја компензира загубата на напонот по
должината на водовите. Сепак, на собирниците се приклучени среднонапонски изводи на кои се
поврзани дистрибутивни трафостаници со потрошувачи од различен профил. Најголемите
проблеми се појавуваат кога на исти собирници има приклучено изводи со претежно рурални
потрошувачи, и изводи со индустриски потрошувачи. Првите се карактеризираат со долги
надземни или комбинирани водови, кои се практично неоптоварени, додека вторите се
претежно кабелски водови, со рекативно поголем товар. Во ваков случај, се појавува обратно
течење на реактивна енергија на неоптоварениот извод, односно од водот кон ТС ВН/СН, и
понатаму кон останатата мрежа. Ова претставува голем проблем, најпрвин поради
непосакуваните текови на реактивна енергија во системот, а со самото тоа и непосакувано
подигање на вредноста на напонот во јазлите. Второ, секое поврзување на нов потрошувач или
дистрибуиран производител на овој неоптоварен извод, повлекува опасност од оштетување на
B2-115R 1/7
опремата поради пренапон, со оглед на тоа што РПО ќе ја држи вредноста на напонот на
собирниците на ниво кое одговара на сите изводи. Поради сето ова, се појавува потреба од
засебно решавање на проблемите со изводите, односно утврдување на мерки и решенија за
компензирање на неповолните текови, кои влијаат и на остатокот од мрежата.
Целта на овој реферат е преку техничко – економски анализи да се утврди оптималното
решение за компензирање на реактивната енергија во еден типичен среднонапонски
комбиниран извод. За таа цел, ќе се разгледува еден долг и претежно неоптоварен
среднонапонски 20 kV извод од ТС 110/20 kV/kV, на кој се поврзани одреден број на
трафостаници 20/0,4 kV/kV, со одредени оптоварувања. На овој извод ќе се извршат анализи на
текови на моќност на постоечката состојба, и тоа при максимално и минимално оптоварување
на потрошувачите, а потоа и за двата режими при приклучен индустриски потрошувач на
собирниците во ТС ВН/СН. Ќе се изврши споредба на добиените резултати од анализите и ќе се
w
изврши економска анализа на применети решенија за компензација со синхрон компензатор,
паралелно поврзана пригушница, и сериски поврзана кондензаторска батерија.
2 АНАЛИЗА НА ТЕКОВИ НА МОЌНОСТ НА ДОЛГ НЕОПТОВАРЕН

СРЕДНОНАПОНСКИ ВОД
ie
Водот кој се разгледува е составен од 13 јазли, вклучувајќи ги и собирниците во ТС
ВН/СН, од кои 8 претставуваат дистрибутивни трафостаници, и се нумерирани со броевите од 1
до 8. Карактеристично за изводот е тоа што последните три трафостаници при максимално
оптоварување се значително оптоварени. Исто така, за вториот дел од анализите се додава уште
јазолот Индустрија, кој претставува потрошувач. Мрежата зад овие собирници е преставена со
ev
мрежен еквивалент, т.н. slack јазол. Заради поедноставување на пресметките и визуелниот
приказ, сите потрошувачи се претставени преку 20 kV собирниците на дистрибутивните
трафостаници, на кои директно се поврзани оптоварувањата. Овие јазли се претставени како PQ
јазли. Прикажан е и напојниот трансформатор 110/20 kV/kV, заради вклучување на
автоматската регулација. Водот е комбиниран надземен и подземен, со едножилни кабли и
неизолирани спроводници со различни пресеци, кои се прикажани на на Слика 1.
Pr
ndustr ja
L-Ind 20 kV
L-4 L-5
4 5
Sobirnica Sobirnica 20 kV 20 kV
110 kV 20 kV
2 3 3 x NA2XS(F)2Y 1x240 RM
1
3 x NA2XS(F)2Y 1x240 RM odzemna vo nadzemna Presek 20 kV 20 kV
20 kV
20 kV 20 kV
3 xAl/Fe 50/8
3 x Al/Fe 95/15 3xAl/Fe 50/8 3xNA2XS(F)2Y 1x240
3 x XHE-49 1x240 RM 3 x Al/Fe 50/8

Trafo
3 x NA2XS(F)2Y 1x240 RM
EB
VN mreza
3 x NA2XS(F)2Y 1x240
L-1 L-2
L-3
6 7
20 kV 20 kV
3 x NA2XS(F)2Y 1 x240 RM
L-6 L-7
8
20 kV
W
L-8
Слика 1. Изглед на среднонапонскиот вод

W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
што ќе создаде многу проблеми на потрошувачите од изводот Индустрија, и првите три јазли
од разгледуваниот извод.
Во поглед на загубите во системот, јасно е дека при состојбите 1 и 3, загубите на
активна моќност се мали, а растат при состојбите 2 и 4, со порастот на струјата, односно
оптоварувањето. Интересно е движењето на загубите на реактивна моќност, кои се во сите
четири случаи со негативен предзнак. Тоа значи дека водовите повеќе генерираат реактивна
моќност отколку што трошат, па оттаму и негативниот предзнак. При режими на минимално
оптоварување, загубите се условно речено поголеми, поради поголемата вредност, но тоа значи
дека струјата која протекува е мала, и мали се фактичките реактивни загуби низ водовите, а она
што се генерира се пренесува низ остатокот од системот, на потрошувачите и во 110 kV
мрежата. Од друга страна, при големи струи, односно оптоварувања, дел од генерираната
реактивна моќност се компензира со фактичките загуби на реактивна моќност, па затоа и помал
w
е делот на реактивна моќност кој се пренесува низ системот.
3 ТЕХНИЧКО-ЕКОНОМСКА АНАЛИЗА НА КОМПЕНЗАЦИЈА НА

РЕАКТИВНАТА ЕНЕРГИЈА НА ВОДОТ
ie
Во овој реферат ќе бидат разгледани три начини на компензација на реактивната
енергија која тече во обратна насока низ изводот, и понатаму во мрежата. Првиот начин е со
употреба на синхрон компензатор, вториот начин е со употреба на пригушница, односно
реактор, паралелно поврзана на собирниците, а последниот начин е со употреба на сериски
поврзана кондензаторска батерија на разгледуваниот извод. На сликите 2, 3 и 4 визуелно се
ev
прикажани овие уреди за големи моќности од редот на 1 MVAr.
Pr
EB
Слика 2. Кондензаторски батерии Слика 3. Пригушница

W
Слика 4. Синхрон компензатор

Кондензаторските батерии се добро познат начин за компензирање на реактивната

енергија, особено во НН и СН мрежи, меѓутоа тие претежно се користат паралелно поврзани на
собирниците и служат за дополнително инјектирање на реактивна моќност во системот. Сепак,
во случаи како разгледуваниот, можат да се поврзат сериски на изводот, и во тој случај, тие
функционираат како потрошувач на реактивна моќност, бидејќи создаваат загуби на реактивна
моќност при течење на струја низ нив. Конднзаторските батерии можат со соодветна
автоматика да се регулираат степенесто, односно да ја следат потребата од компензирање на
реактивната енергија, и постепено да се вклучуваат во зависност од вредноста. Сепак, не можат
во целост да ја задоволат потребата од компензација, бидејќи оптоварувањето се менува
континуирано, а со тоа и генерираната реактивна моќност, на што батериите реагираат со
вклучување или исклучување на степени, кои во најголема мера одговараат на моменталната
вредност.
w
Пригушниците се поставуваат паралелно на собирниците каде треба да се изврши
компензација на реактивна енергија, и поради нивната индуктивна природа, делуваат како
потрошувач. И тие како и кондензаторските батерии можат да бидат со повеќе степени, иако
вообичаено се користат пригушници со фиксна моќност, кои елиминираат една константна
вредност на генерирана реактивна моќност кај долги водови.
ie
Синхроните компензатори се всушност синхрони мотори без приклучен товар на
осовината на роторот, и во зависност од тоа дали се во режим на надвозбуда или режим на
подвозбуда, ќе делуваат како генератори на реактивна моќност, т.е. батерии, или како
пригушници. Во сите случаи каде има потреба од компензирање на реактивна енергија,
ev
најдобра опција се токму синхроните компензатори, поради нивното континуирано следење на
генерираната реактивна моќност, или пак потребата од истата, па во секој момент го
надополнуваат или трошат потребното количество од неа. Со помош на соодветна автоматика,
која ги следи тековите на моќност низ системот, возбудната намотка преминува од режим на
надвозбуда во режим на подвозбуда, и обратно.
Во однос на разгледуваниот систем, од досега презентираното, јасно е дека од технички
Pr
аспект, најдобро би било да се употреби синхрон компензатор, бидејќи за различни режими на
оптоварување, системот инјектира, односно прима релативно големи износи на реактивна
моќност, па со примена на ова решение, во било кој момент би се компензирала оваа моќност,
независно од насоката. Проблемите со пониските напони во крајните јазли, кои паѓаат на
0.88*Un ќе се решат со промена на регулационите преклопки на дистрибутивните
трансформатори, кои можат да анулираат до 5% од оваа вредност. Сепак, овој тип на
компензација е и најскап од трите предложени. Додека цената на еднофазна кондензаторска
EB
батерија со моќност околу 1000 kVAr се движи во редот на 2-3000 €, а и на пригушниците

цената е исто така слична, синхрониот компензатор чини неколку пати повеќе во однос на
претходните. Затоа, треба да се утврди дали со другите два типа на компензација може да се
добијат задоволителни резултати , барем приближно добри како со синхрониот компензатор.
Според варијацијата на оптоварувањето на изводот, максимално оптоварување се појавува само
во еден краток зимски период, додека во останатиот дел од годината, претежно има минимално
оптоварување на изводот, кога и се јавува течење на реактивна моќност во обратна насока.
W
Според тоа, поекономична варијанта би била да се постави сериски кондензаторска батерија,

која би ја компензирала реактивната енергија во поголемиот дел од годината, а оној краток
период кога се инјектира реактивна моќност во системот, би мирувала.
4 ЗАКЛУЧОК
Во рефератот е презентирана техничко-економска анализа на компензација на реактивна
енергија на долг и неоптоварен среднонапонски комбиниран вод. Прикажан е модел на еден 20
kV-ен извод од напојна ТС 110/20 kV/kV, на кој се приклучени 8 трафостаници, односно јазли,
со соодветни оптоварувања, a дополнително е додадена уште една трафостаница за симулација
на зголемено оптоварување. Притоа, во максимален режим, крајните трафостаници, кои се
кабелски поврзани со долги водови со надземниот вод, се значително оптоварени. На моделот
се анализирани вкупно 4 состојби, и тоа за минимален, максимален, минимален и максимален
режим со дополнително оптоварување. Од добиените резултати може да се заклучи дека при

режим на минимално оптоварување, поради генерирањето на реактивна моќност од страна на
неоптоварените кабелски водови, се јавува течење на реактивна моќност во обратна насока,
односно од водот кон мрежата на 110 kV ниво. Од друга страна, при режим на максимално
оптоварување се забележува инјектирање на реактивна моќност во системот, поради растење на
активните и реактивните загуби низ водот, но исто така при овој режим напоните на крајните
јазли паѓаат во границите на 88% од номиналниот напон. Додавањето на голем индустриски
потрошувач на собирниците не доведува до некоја поголема разлика, освен што придонесува за
зголемување на генерираната реактивна моќност при режим на минимално оптоварување, со
оглед на тоа што и тој потрошувач е поврзан со кабелски вод. Загубите на активна моќност се
во пропорционална врска со оптоварувањето, односно се доста поголеми при режим на
максимално оптоварување, додека загубите на реактивна моќност во водот за сите четири
w
случаи се со негативен предзнак, односно водот повеќе генерира реактивна моќност отколку
што се троши на загуби. Сепак, со зголемување на оптоварувањето, загубите на реактивна
моќност се зголемуваат, т.е. се намалува нивната негативна вредност.
На крај, предложени се три начини за компензација на реактивната енергија при режим
на минимално оптоварување, со синхрон компензатор, со пригушница и со сериски поврзана
ie
кондензаторска батерија, и образложени се карактеристиките на овие типови на компензација.
Прикажани се предностите и недостатоците на употребата на секој од овие типови на
разгледуваниот вод, и на крајот е дадено образложение кој тип на компензација би бил
најсоодветен од техничко-економски аспект за предметниот вод.
5
[1]
[2]
ЛИТЕРАТУРА
Neplan User’s Guide V5
ev
Nikola Rajaković. “Analiza elektroenergetskih sistema 1”. Akademska Misao, Beograd, 2002.
[3] Драгослав Рајичиќ. “Вовед во дистрибутивни електроенергетски системи”. Електротехнички
факултет Скопје, 1995.
Pr
[4] Arthur R. Bergen. Power Systems Analysis. Prentice-Hall INC, New Jersey, 1986.
EB
W

ЕВН Македонија АД Скопје
АПЛИКАЦИЈА ЗА ЕЛЕКТРОНСКО ЕВИДЕНТИРАЊЕ НА ПОДАТОЦИ ОД

ИНСПЕКЦИИ НА СН НАДЗЕМНИ ВОДОВИ
w
Согласно Законот за технички инспекции и Правилникот за користење на
електроенергетски постројки и електрична опрема, техничките прегледи и периодичните
ie
испитувања на техничката опрема треба да се вршат согласно стандарди, технички
спецификации или стандардизациски документи за одржување и испитување на
електроенергетски постројки и електрична опрема.
По однос на оваа регулатива во ЕВН Македонија е креиран интерен документ -
ev
Прирачник за одржување на среднонапонски водови, нисконапонски водови и
трансформаторски станици 10(20)/0,4 kV. Во него помеѓу другото опфатени се инспекциите на
среднонапонските надземни водови при што се дефинирани обемот и периодиката на
потребните прегледи на опремата.
Од причина што станува збор за голема должина на СН надземна мрежа во ЕВН, од
чија инспекција произлегуваат голем број на податоци кои е потребно да бидат
Pr
систематизирани и евидентирани, за подобар увид и планирање на потребните капацитети,
буџети и приоритети за надминување на увидените недостатоци, во ЕВН Македонија беше
креиран интерен софтвер/апликација.
Во трудот особено ќе се стави акцент на апликацијата за електронско евидентирање на
податоци од инспекции на СН надземни водови односно на начинот на нејзиното
функционирање, начини на систематизирање на податоците, функционалностите и
поволностите кои ваквата електронска база ги нуди.
EB
Клучни зборови: Инспекции на СН водови, Апликација за евидентирање на податоци од

инспекции
1 ВОВЕД
ЕВН Македонија како компанија за дистрибуција на електрична енергија се стреми кон
W
поголема доверливост при испораката на електричната енергија кон крајните корисници и

намалување на времетрањето на безнапонската состојба во среднонапонската мрежа. Еден од
клучните фактори за постигнување на оваа цел е систематско и ефикасно одржување во
исправна состојба на среднонапонските надземни далекуводи за што е потребно акционо
планирање. Значајни елементи на планирањето се мерките за одржување на исправната
состојба (разграничени според вид и обем), како и веројатните трошоци што ќе настанат поради
утврдените недостатоци. Во овие активности влегуваат инспекциите кои се особено погодни
за утврдување на потребните мерки за одржување, како и креирање на план на мерки -
поправки за санирање на утврдените недостатоци при инспекцијата.
Инспекциите на СН надземни водови претставуваат визуелен преглед за утврдување и
оценување на моменталната состојба на опремата и на трасите на водовите. Помеѓу другото ова
подразбира утврдување на сигурносните растојанија и висина на проводниците од тлото и од
други објекти, и растојанија на проводниците од околната вегетација на трасата на водовите,
B2-147I 1/9
MAKO CIGRE 2015 B2-147I 2/9
како и состојбата на елементите од надземниот вод (столбови, темели, заземјувачи, изолатори,

проводници, заштитни јажиња, раставувачи итн.). По направената инспекција писмено се
документираат отстапувањата од посакуваната состојба и мерките што се иницираат за
отстранување на утврдените отстапувања. При утврдување на отстапување при инспекцијата од
потребната состојба мора да се препорачaат мерки, чиј степен на итност налага итно и/или
планирано дејствување (утврдување на мерките и буџетирање).
Според погоре наведеното во трудот подетално се објаснети: процесот на реализација
на инспекциите на СН надземни далекуводи, евиденцијата и систематизацијата на податоците
кои произлегуваат како резултат на инспекциите, како и мерките кои треба да се превземат чиј
степен на итност налага итно и/или планирано дејствување (утврдување на мерките и
буџетирање).
w
2 АПЛИКАЦИЈА ЗА ИНСПЕКЦИЈА НА СН НАДЗЕМНИ ВОДОВИ
Од причина што oд инспекцијата произлегуваат голем број на податоци кои е потребно
да бидат евидентирани и систематизирани, за подобар увид и планирање на потребните
капацитети, буџети и приоритети за надминување на увидените недостатоци, во ЕВН
Македонија беше креиран интерен софтвер/апликација. Интерната апликација на ЕВН
ie
Македонија има повеќе модули кои се користат во целокупниот процес на инспекции. Тие се
користат при реализација на инспекцијата, за евидентирање на матичните податоци на
елементите од мрежата и на утврдените отстапувања од посакуваната состојба. Дополнително
се користат за планирање и реализација на поправки на увидените недостатоци од
инспекцијата, како и за извештаи кои го олеснуваат процесот на планирање на потребните
ev
капацитети, буџети и приоритети за надминување на увидените недостатоци. Овие
стандардизирани извештаи се: извештај со вкупен преглед на сите моментални матични
податоци (со можност за избор на ниво по КЕЦ, напојна ТС, извод), сумарен извештај на
недостатоци, сумарен извештај со буџети како и извештај за историја по елементи (кој елемент
кои промени ги претрпил).
Pr
3 ИНСПЕКЦИЈА НА СРЕДНОНАПОНСКИТЕ НАДЗЕМНИ ВОДОВИ
Комплетна инспекција - преглед на среднонапонската надземна мрежа на ЕВН
Македонија се реализира еднаш годишно. Инспекцијата на среднонапонските надземни
далекуводи се реализира со обиколка на трасата на далеководите при што визуелните прегледи
опфаќаат проверка на: состојбата на столбовите и на водовите, провес - затегнување на јажето,
глава на столб (изолатори, конзола, прицврстување на јажето на изолатор), слободен простор за
EB
траси, столбен разделувач и разделувач на моќност, (изолатори, налегнување на контактни

ножеви, струјни патеки), столб за премин од надземен вод на кабелски вод (состојба на
кабелска завршница, одводник на пренапон, заземјување), сигурносни растојанија оддалеченост
и висини (во однос на терен, објекти и сообраќајници и помеѓу проводници и делови од
столбот), заштитни јажиња, заземјувачи и земјоводи. Сигурноста на поставеноста на
столбовите, состојба на темел и и отстапување од вертикална состојба, треба да се утврди со
визуелна инспекција на состојбата во однос на површината на тлото.
W
3.1 Подготовка на помошни материјали и реализација на инспекција на терен

Еден од модулите во апликацијата се користи за реализирање на инспекцијата. Овој
модул опфаќа подготовка на помошни материјали за реализација на инспекцијата на терен,
како и заведување на податоци добиени од инспекцијата.
Слика 1 Модул за реализација на инспекција
w
Пред започнување на обиколка на трасите на терен, се пристапува кон подготовка на помошни
материјали. На почетокот на реализација на секоја инспекција е потребно да се отвори нова
инспекциска листа.
ie
ev
Pr
EB
Слика 2 Маска за отварање на инспекциска листа

Организацијата на податоците во апликацијата е вертикална со активирање на следен
степен по одбирање на примарен податок од паѓачко мени. Податоците се поделени одделно по
кориснички енерго центар - КЕЦ на ЕВН Македонија. По одбирањето на КЕЦ-от, во
W
апликацијата сите активни податоци се однесуваат на избраниот КЕЦ. Примарниот податок од

кој почнува отварањето на инспекциската листа се напојните трафостаници ВН/СН по чие што
одбирање, се пристапува кон одбирање на извод. По одбирање на изводот на кој ќе се пристапи
со реализација на инспекција се печатат потребните помошни материјали и се отвара
инспекцијата во апликацијата
w
ie
ev
Слика 3 Маска за печатење на помошни материјали за реализација на инспекцијата на терен
Како најважни помошни материјали за реализација на визуелната инспекција на терен
се: инспекциската листа и ГИС (Географско информационен систем) мапата за дадениот извод.
Инспекциската листа се печати и се пополнува рачно за време на визуелната инспекција на
Pr
терен.
EB
Слика 4 Инспекциска листа за реализација на инспекцијата на терен

Секоја инспекциска листа се генерира автоматски со генерирање на бројот на столбови
W
на дадениот извод. Кодирањето на столбовите во инспекциската листа, одговара на кодирањето

во ГИС мапата која се користи за поедноставна ориентација на терен и препознавање и
лоцирање на дадениот столб. Инспекциската листа се состои од два дела кои е потребно да
бидат пополнети за време на инспекцијата. Едниот дел се однесува на техничките податоци на
водот/опремата на столбовите. Овој дел се пополнува само во случај доколку не е пополнет.
Доколку техничките податоци се веќе внесени во апликацијата, (од предходна инспекција или
од проектна документација на нов вод) тие автоматски се печатат во инспекциската листа и се
предмет само на проверка на точноста (при евентуална промена или неажурирање на
апликацијата). Вториот дел од инспекциската листа е дел кој се пополнува при секоја
инспекција и се однесува на податоци за потребни поправки, односно недостатоци кои биле
увидени при визуелната инспекција. Како помагало за поедноставна ориентација на терен се
користи ГИС мапата со кодирани столбови. Секој столб добива унифициран број и
шифрирањето се прави според претходно унифициран и договорен начин.
w
ie
ev
Слика 5 ГИС мапа со шифриран извод
По печатење на потребните помошни материјали и по отварање на инспекциска листа за
дадениот извод во апликацијата се простапува кон реализација на инспекцијата на терен
согласно наведеното во точка 3. Како резултат од инспекцијата на терен произлегува
Pr
пополнетата инспекциска листа. Сите заведени податоци во инспекциската листа е потребно да
се пополнат во апликацијата.
3.2 Евидентирање на податоци во апликацијата по реализација на инспекцијата
По реализација на инспекцијата на терен, постојат два типа на податоци кои е потребно
да се внесат во апликацијата. Едната група на податоци се однесува на технички/матични
податоци на елементите на мрежата. Со внесување на овие податоци во апликацијата добиваме
EB
база на податоци за опремата со која ЕВН Македонија располага.Втората група на податоци се

однесува на документирање на забелешките/отстапувањата од посакуваната состојба и мерките
што се иницираат поради овие отстапувања. Овие податоци се користат за анализа и планирање
на поправките кои следуваат по реализација на инспекцијата. За внес и преглед на овие
податоци во апликацијата се креирани посебни модули. Организацијата на податоците во
модулот како и во останатите модули во апликацијата е вертикална со активирање на следен
степен по одбирање на примарен податок од паѓачко мени. По внесување на податоците (од
W
двете групи) во апликацијата, идејата е истите преку интерфејс да бидат префрлени во

Географско информациониот систем – ГИС. На тој начин апликацијата ќе претставува посредна
база на податоци од која ќе се трансферираат податоци во ГИС. Внесот на овие податоци во
ГИС има две главни цели. Првата цел е да се овозможи веродостојна база на технички податоци
кои ќе бидат директно поврзани со визуелен, георгафски приказ, додека втората цел е визуелен
приказ и лоцирање на недостатоци (преку најразлични прегледи со бои и сигнализација), преку
изготвување на мапи и подлоги кои ќе послужат за најразлични анализи во процесот на
акционо планирање за реализација на поправки на недостатоците.
Евидентирањето на првата група на податоци – технички податоци на водот се прави во
модулот „Столбна листа“. Податоците кои се заведуваат во една редица се однесуваат на
техничките податоци на вториот столб „до столб“ и на проводникот помеѓу првиот и вториот
столб, наведени во соодветната редица. Пополнувањето на податоците се реализира со
одбирање на дефиниран податок од паѓачкото мени во полето или со внесување на број во

полето.
w
ie
Слика 6 Модул за внес на технички податоци на мрежата
Евидентирањето на втората група на податоци – забелешки/отстапувања од
ev
посакуваната состојба се прави во модулот „Внес/Измена на инспекција“. Во оваа маска се
пополнуваат само полињата (столбовите) кај кои е увидено отстапување од посакуваната
состојба, односно треба да подлежат на соодветна поправка.
Pr
EB
Слика 7 Модул за внес на забелешки/отстапувања од посакуваната состојба

W
При пополнување на податоците во модулот се дефинира и итноста на потребната санација

преку соодветна маска.
w
Слика 8 Маска за дефинирање на итност за реализација на поправка
Евидентирањето на податоците во апликацијата завршува со комплетно пополнување на сите
технички – матични податоци и увидените недостатоци за дадениот извод.
ie
3.3 Затварање на инспекциска листа
Откако за даден вод, ќе се реализира целосна инспекција на сите столбови и ќе се
пополнат сите потребни податоци во апликацијата, потребно е инспекциската листа во
апликацијата да биде затворена. Затварањето на инспекциската листа значи архивирање на таа
ev
инспекциска листа за дадената година и можност за почеток со евидентирање на поправки /
санации за дадениот вод. Затворањето на инспекциската листа се прави преку посебен модул
„Затварање на инспекција“. Увидот на комплетно пополнетата инспекциска листа може да се
направи во делот за извештаи за затворени инспекциски листи.
4 РЕАЛИЗАЦИЈА И ЕВИДЕНТИРАЊЕ НА ПОПРАВКИ – САНАЦИИ НА

Pr
УВИДЕНИ НЕДОСТАТОЦИ ПО РЕАЛИЗАЦИЈА НА ИНСПЕКЦИЈА
По затворање на дадена инспекциска листа, кога на терен е реализрана поправка на
утврдена забелешка при инспекцијата потребно е да се реализира отварање и евиденција на
реализираната поправка. Ова се реализира од посебен модул во апликацијата „Поправки“.
Организацијата на податоците и во овој модул е вертикална со активирање на следен степен по
одбирање на примарен податок од паѓачко мени. Поправка може да се отвори само за
претходно затворена инспекциска листа. Со одбирање на затворената инспекциска листа за која
EB
е реализирана поправка се повлекуваат претходно пополнетите податоци за

забелешките/отстапувањата од посакуваната состојба.
W
Слика 9 Модул за евидентирање на поправки – санација на недостатоци

Евидентирањето на поправката се прави со одбирање на заведената забелешка по што се
отвара маска каде подетално се евидентираат информации за поправката.
w
ie
Слика 10 Маска за евидентирање на комплетно реализирана поправка
ev
По комплетно пополнување на маската и штиклирање на полето „Реализирано“, полето
се обојува плаво како знак дека недостатокот е комплетно реализиран на терен. Во
апликацијата е дадена можност и за делумно реализирање на поправка. Тоа најчесто се случува
кај активности кај кои поправката може да биде повеќедневна, односно да се реализира во
етапи - таков пример е забелешката сечење на вегетација.
Pr
EB
W
Слика 11 Маска за евидентирање на делумно реализирана поправка

По комплетно пополнување на маската и штиклирање на полето „Реализирано“, полето
се обојува розево како знак дека недостатокот е делумно реализиран на терен.
5 ЗАКЛУЧОК
Систематско и ефикасно одржување во исправна состојба на среднонапонските
надземни далекуводи е еден од клучните фактори за поголема доверливост при испораката на
електричната енергија кон крајните потрошувачи. За таа цел начинот на систематизирање и
евидентирање на податоците кои произлегуваат од инспекциите како активности кои се дел од
одржувањето е особено важен. Главната цел која е потребно да се постигне со
имплементирањето на апликацијата за електронско евидентирање на податоци од инспекции
на СН надземни водови е пред се подобар електронски увид во податоците (технички податоци
на мрежата и податоци од реализација на инспекцијата) како и поефикасно планирање на
потребните капацитети, буџети и приоритети за надминување на увидените недостатоци.
Дополнително по комплетно развивање на апликацијата (креирање на модул со специфични
извештаи) идејата е, апликацијата да се прошири и да опфати евидентирање и на податоците
w
кои се добиваат со реализација на инспекции на ВН надземни водови. Финалната цел која е
потребно да се постигне е трансферирање на сумираните податоци од апликацијата во ГИС. На
тој начин овие податоци би можеле да се користат за софистицирани анализи со географски
преглед. Дополнително преку трансферирање на овие податоци во ГИС, стануваат достапни и
ќе може да послужат за анализи и во други компаниски системи како што се DMS и SCADA.
ie
6 КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
[1] Прирачник за одржување среднонапонски водови, нисконапонски водови, трансформаторски
станици 10(20)/0,4 kV – ЕВН Македонија АД Скопје
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
Атанас Илиев
EB
Секретар
Софија Николова-Поцева
W
w
ie
ev
Pr
EB
Секретар
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC B3 SUBSTATIONS
Pr
Chairman
Atanas Iliev
EB
Secretary
Sofija Nikolova-Poceva
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC B3 SUBSTATIONS
Pr
Chairman
Atanas Iliev
EB
Secretary
Sofija Nikolova-Poceva
W
Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Јове Ѓорѓијeвски

АД ЕЛЕМ, РЕК Битола
РЕВИТАЛИЗАЦИЈА НА ДРОБИЛИЧНА ПОСТРОЈКА ВО ПК СУВОДОЛ,

РЕК БИТОЛА
w
РЕК Битола во својот состав има Дробилица (географски лоцирана во ПК Суводол).
ie
Изградена е во 1975 год, во периодот на формирање на РЕК Битола. Намената на Дробилицата
е да изврши дробење на ископаниот јаглен од Јагленовиот систем во ПК Суводол и ГТС од ПК
Брод-Гнеотино. Со нејзиното евентуално неработење нема да се изврши дотур на јаглен на
Депонијата за јаглен, со што би се довело во прашање работењето на ТЕ во РЕК Битола.
За време на изминатиот период Дробиличната постројка работи со полн интензитет и
ev
максимално е експлоатирана. Нејзината опрема е многу застарена и во голема мера е
aмортизирана. Така да повеќе од итно, се наметнува потреба од нејзина ревитализација.
Ревитализацијата ќе се одвива во летниот период, односно во период кога е време на
ремонтни активност во целиот комбинат. Покрај електро-монтажните работи со
ревитализацијата ќе се опфатат и градежни работи. Севкупните работи за ревитализација треба
да завршат за околу 15 дена.
Pr
Ревитализацијата ќе ги опфати следните технолошки активности:
1. Промена на 6КV ќелии и проширување со две моторни ќелии за позиција Т11,
2. Промена на доводни и разводни ормари,
3. Промена на исправувач 110 VDC,
EB
4. Надзорно-управувачки систем на дробилицата,

5. Безжичен систем за надзор од Централен Диспечер,
6. Промена на детектор на метали на Т1,
7. Промена на локални управувачки ормарчиња,
8. Промена на електро-хидраулични откочници со вградени микропрекинувачи на Т1,
W
Т3 и Т11,
Клучни зборови: Дробилична постројка, реконструкција, ревитализација.
КРАТОК ОПИС НА ТЕХНОЛОШКИОТ ПРОЦЕС

Дробиличната постројка е наменета за дробење на јаглен со капацитет од 2500 t/h јаглен,
за потребите на ТЕ “БИТОЛА“. Во склоп на главната технолошка линија е вметната секундарна
технолошка линија (класирница), која служи за класирање на јаглен за широка потрошувачка.
Дробилицата се напојува со 6КV со кабел EPN 3x185+3x25 mm2 од рудничка ТС 110/6
КV. Трансформацијата 6/0,4КV се врши преку два енергетски маслени трансформатори, со
карактеристики: тип Т4-1250, моќност Sn=1250 KVA, векторска група DY5.
B3-020I 1/11
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 2/11
Tехнолошкиот процес се управува од команден пулт сместен во просторија за команда

на кота 11,00.
1 ПРОМЕНА НА 6 KV ЌЕЛИИ
Промената опфаќа: набавка, инсталирање и пуштање во погон нови 6КV ќелии со
воздушна изолација и соодветни вакумски прекинувачи и тоа:
2.1. Доводна ќелија - едно парче,
2.2 Мерна ќелија - едно парче,
2.3 Tрафо ќелии - две парчиња,
2.4 Моторни ќелии - три парчиња, за трите дробилки (3х1MW),
w
2.5 Моторни ќелии - две парчиња, за погони на Т1, (2x200КW),
2.6 Моторни ќелии - две парчиња, за погони на Т11, (2x160КW),
2.7 Ќелија за компензација на реактивна енергија на 6 КV,
ie
Ќелиите треба да се сместат до ѕид во просторот одреден за 6КV разводна постројка.
Распоредот да биде таков, што повеќе да се избегне, евентуалното продолжување на постојните
6КV кабли. Ќелиите треба да се внатрешно поделени на следните оддели: Оддел за шинскиот
развод, оддел за прекинувачот, оддел за поврзување и оддел за нискиот напон,
ev
Одделите се составени во една ќелија, и така се добиваат двојни ѕидови помеѓу
посебните делови на ќелијата. Ќелиите да исполнуваат категорија LSC 2B (Loss of Service
Continuity Category) - гарантирана непрекината работа во посебните делови, додека останатите
оддели на ќелијата се во работа и заштита на персоналот (на пр. Да може безбедно да се работи
во нисконапонскиот оддел и одделот за поврзување додека шинскиот развод е под напон). Сите
метални делови се заземјени.
Pr
Одделот за шинскиот развод содржи изолирани шини, поради заштита на персоналот.
Прекинувачкиот оддел содржи: Извлечливи вакумски прекинувач и контактор.
Механичките индикатори за позиција и управувачките елементи за вклучувачките уреди
видливо се интегрирани во еднополна шема на вратата на одделот. Во состав со логички
механички интерлокинг систем се оневозможува издавање на погрешна команда.
Поврзувањето на нискиот напон помеѓу извлечливиот и фиксираниот дел на ќелијата да
EB
биде изведено со plug-in конектор.

6 КV ќелии треба да ги поседуваат следните IEC стандарди: 62 271-200, 62 271-1, 62
271-100, 60 529, 62 271-102, 60470, 62 271-105, 60-071-1, 60-282-1, 61-243-5, 60-044-1, 60-044-2
и да бидат опремени со термостат, грејач и светилка во секој посебен дел на ќелијата.
1.1. Доводна ќелија: 1 (едно) парче
W
Во доводната ќелија е вградена следната опрема:

1.1.1 Вакумски прекинувач со класификација E2/M2/C2 со номинален напон од 7.2 kV,
номинална струја од 1250А/mах 25kА за 1ѕ.
1.1.2 Мултифункционално заштитно реле со минимум следните карактеристики според
ANSI/IEEE стандардни кодови: 50, 50N, 51, 51N, 67, 67N, 67Ns, 50Ns, 59N/64, 87M,
37, 49, 27/59, 810/U, 50BF, 46, 47, 25, 79, 21FL, 86. Ова реле треба преку вградените
оптички комуникациски порти и протокол за индустриска комуникација да се поврзе
во НУС од каде ќе може да се прикажат мерењата на сите ел. големини, аларми на
опремата, можност за командување со прекинувачите, да обезбеди заштита на
опремата и заштита од повратен напон.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 3/11
1.1.3 Интегрирани две оптички комуникациски порти со IEC 61850, со што се

овозможува комуникациска топологија – прстен (Fiber Optic ring) и редундантност
во комуникацијата.
1.1.4 Струен мерен трансформатор 300/5/5 А.
1.1.5 Дигитален уред за мерење на ел. големини со дисплеј и индустриски
комуникациски протокол со можност за поврзување на НУС.
1.1.6 Светлосни индикатори за присуство на напон.
Во доводната ќелија не треба да има нож за заземјување.
1.2 Мерна ќелија 1 (едно) парче
Во мерната ќелија се вградени:
w
1.2.1 Напонски трансформатори, извлечливи, со сооднос на трансформација:
6kV 110 110
/ / ,
3 3 3
ie
1.2.2 Волтметар аналоген на вратата.
1.3 Трафо ќелии: 2 (две) парчиња
Во секоја трафо ќелија е вградена следната опрема :
25КА за 1ѕ,
ev
1.3.1 Вакумски прекинувачи со класификација E2/M2/C2 со Un=7.2 КV, In=800А, mах

ANSI/IEEE стандардни кодови: 27, 37,46, 47, 49, 50, 50BF, 50, 50N, 51, 51N, 59, 64,
67NS, 74TC, 810/U, 86. Ова реле треба преку вградените оптички комуникациски
порти и протокол за индустриска комуникација да се поврзе во НУС, од каде ќе
Pr
може да се прикажат мерењата на ел. големини, аларми на опремата, можност за
командување со прекинувачите, да обезбеди заштита на опремата, сервисерите и
заштита од повратен напон.
во комуникацијата
EB
1.3.4 Струен мерен трансформатор 150/5/5 А,

комуникациски протокол со можност за поврзување на НУС,
Напомена: Не е дозволена паралелна работа на Трафо 1 и Трафо 2, треба да се предвиди
W
интерлокинг механички и електричен.

1.4 Моторни ќелии: 3 (три) парчиња, за 3 х 1MW
Во моторните ќелии е вградена следната опрема:
1.4.1 Вакумски контактори со електро-механички погон, МV HRC осигурачи, 200А,
ANSI/IEEE стандардни кодови: 50, 50N, 51, 51N, 67N, 67Ns, 50Ns, 59N/64, 37, 48, 49,
14, 66/86, 51М, 27/59, 810/U, 50BF, 46, 47, 86. Ова реле треба преку вградените
во НУС, од каде ќе може да се прикажат мерењата на сите ел. големини: аларми на
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 4/11

во комуникацијата.
1.4.5 Кабелски струен трансформатор (опфатен) кој се користи за насочената
земјоспојна заштита,
1.5 Моторни ќелии: две парчиња, за 2 x 200 КW, 6КV мотори
w
Во моторните ќелии е вградена следната опрема:
1.5.1 Вакумски контактори со електро-механички погон, МV HRC осигурачи, 200А,
ie
во НУС, од каде ќе може да се прикажат мерењата на сите ел. големини, аларми на
ev
1.5.3 Интегрирани две оптички комуникациски порти со комуникациски протокол IEC
61850, со што се овозможува комуникациска топологија – прстен (Fiber Optic ring) и
редундантност во комуникацијата.
Pr
1.6 Моторна ќелија: две парчиња, за 2 x 160 KW, 6 КV мотори на Т11
EB
1.6.1 Ќелијата да биде комплетирана со контактор, раставувач, осигурачи, струјни

трансформатори и сите потребни пропратни елементи.
W

во НУС од каде ќе може да се прикажат сите мерења: струи, напони, активна и
реактивна моќност, cosϕ, аларми на опремата, можност за командување со
прекинувачите, да обезбеди заштита на опремата, заштита од повратен напон.
1.6.3 Интегрирани две оптички комуникациски порти со комуникациски протокол IEC
61850, со што се овозможува комуникациска топологија – прстен (Fiber Optic ring) и
редундантност во комуникацијата.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 5/11
1.6.6 Дигитален уред за мерење на електрични големини со дисплеј и индустриски

1.7 Ќелија за компензација на реактивна енергија на 6 КV
Набавка, поставување и конекција на средно-напонските кабли за поврзување на
моторните и компензациската ќелија. Компензацијата да биде директна. Кондензаторските
батерии да се постават паралелно на статорите на моторите.
Да се предвиди светлосна индикација за присуство на напон.
2 ПРОМЕНА НА ДОВОДНИ И РАЗВОДНИ ОРМАРИ
w
2.1 Ормари за довод на електрична енергија
Да се набават и инсталираат доводни ормари со: 2 прекинувачи за 2 доводни полиња, со
карактеристики: номинална струја 1600 А и струја на куса врска 55 kА. Поврзувањето на
доводните полиња ќе биде на постоечкиот шински развод, а во ормарите да биде предвиден
ie
сертифициран систем за шински развод, димензиониран за номинална струја од 1600 А.
Доводните прекинувачи да се командуваат локално и од НУС. Треба да се предвиди
интерлокинг заштитен услов механички и електрички, со цел да се оневозможи паралелна
работа на двата траснформатори. За секој довод да се обезбеди уред за мерење и прикажување
на ел. големини. Уредот треба да ги пренесе информациите до НУС преку протокол за
ev
индустриска комуникација. Ормарите во кои ќе биде вградена опремата да бидат со IP55.
2.2 Ормари за осветлување и сервисни потреби (кран)
Да се набави и инсталира ормар за осветлување со сертифициран шински развод и
предвидени два заштитни прекинувачи (интерлокинг по трафо извод) со In=250A, ICU=55kA.
Приклучокот на довод треба да биде пред главните заштитни прекинувачи со цел при
Pr
исклучување на погоните на дробилката, да се задржи напојувањето за осветлувањето и кранот
и да се обезбеди сервисен напон за вулканизација.
За вулканизација напојувањето ќе се земе после изводи за сервисни потреби (осигурачи,
склопка, прикучок за 100КW).
2.3 Разводни ормари
Да се набават и инсталираат разводни ормари за моторни позиции, за сите погони на
EB
дробилицата според табелата. Во ормарите да се предвиди систем на шински развод 1600А, со

сите потребни сертификати за ваков тип на опрема. Заштитната опрема вклучена во ормарите
да биде монтирана на адаптери за поврзување со шинскиот развод или доколку не е можно
поради големината – да се поврзе со ламинирани шини.
За ел. моторите со моќност од 45 kW (Т3) предвидено е пуштање во работа со
фреквентни инвертери од 55kW. Инвертерите треба да биде поврзани со централното PLC
W
преку индустриски комуникациски протокол, преку кој ќе се задаваат команди и ќе се читаат

мерења на ел. величини на инвертерот. Овие два погони oд T3 треба да работат синхронизирано
мастер – слејв (вториот инвертер да ја следи работата на првиот инвертер, а првиот инвертер
добива команди од PLC).
За ел. моторите со моќност од 7.5 kW, 15 kW и 18.5 kW предвидено е пуштање во работа
со мекопуштачи (softstarter-и). Мекопуштачите треба да имаат можност за заштита на моторот
од преоптoварување, термичка заштита, нагодување на границите на струјата и комуникација
со централниот програмабилен контролет PLC (преку индустриски комуникациски протокол
преку кој ќе се задаваат команди за пуштање) и исклучување на погоните како и отчитување на
статуси и мерења на електричните големини. Сите мекопуштачи треба да бидат избрани со
моќност една класа поголема од номиналната снага на моторот на дробилката за кој се
наменети и да исполнуваат минимум CLASS 10, класа на пуштање на погони под товар.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 6/11
За ел. моторите со моќност до 5.5 kW предвидено е пуштање во работа со мали

фреквентни инвертери со една класа на моќност над погонот за кој е наменет. Инвертерите
треба да бидат поврзани со централниот програмабилен контролер преку индустриски
комуникациски протокол преку кој ќе се задаваат команди и ќе се читаат мерења на ел.
величини и статусите на регулаторите.
Сите погони да се поврзат преку индустриски комуникациски протокол и да се вклучат
во Надзорно Управувачкиот Систем (НУС) на дробилицата.
Да биде предвидена заштита за сите фреквентни инвертери и софтстартери според
препораката на производителот.
Да се предвидат 2 додатни резервни изводи со раставувачи од 160 А. Ормарите во кои ќе
биде вградена опремата треба да биде со заштита IP55.
w
Да се вгради пренапонска заштита од тип Т1/Т2.
Да се вгради ладење и греење во ормарите соодветно според препорака на
производителот на инвертерите и софтстартерите, а во просториите каде ќе биде инсталирана
опремата од 6kV, 0.4kV и контролната соба да се вградат индустриски климатизери соодветни
ie
за овој тип на објект и работа во тешки услови.
Табела на погони на дробилката :
ПОГОН МОЌНОСТ УПРАВУВАЧКА ОПРЕМА КОЛИЧИНА

Т3
Т4, Т22
Т6, Т7, Т23
T8”, T9”, T10” (барабани)
ev
45 kW
18.5 kW
15 kW
7.5 kW
Инвертер 55 kW
Softstarter 22 kW
Softstarter 18.5 kW
Softstarter 11 kW
2
3
5
6
T21, T24 5.5 kW Инвертер 7.5 kW 2
T26, T28 4.0 kW Инвертер 5.5 kW 2
Pr
Т8.1, Т9.1, Т10.1 0.55 kW Инвертер 1.0 kW 3
3 ИСПРАВУВАЧ
Трофазен, за полнење на Ni-Cd батерии во паралелна врска, 10А, 126V.
3.1 Ормар за автоматска компензација на реактивна енергија на 0.4kV
EB
4 НАДЗОРНО - УПРАВУВАЧКИ СИСТЕМ (НУС)

Управувањето со технологијата на работа треба да биде централизирано – преку PLC
компатибилно со опремата вградена во ГТС, од “Брод-Гнеотино” (S7-400 или соодветен).
Централното PLC да биде во hot-swap изведба – можност за менување на проширувачки модул
без запирање на постројката и две комуникациски порти за формирање на комуникациски
прстен (Fiber optic ring), една порта за комуникација со операторскиот панел и PROFIBUS
W
порта за комуникација со фреквентните инвертери и софтстартерите.

Начинот на мониторинг и локално командување со погоните на 0.4 KV треба да биде
преку дистрибуирана управувачка периферија, која ќе комуницира со централниот PLC преку
индустриски комуникациски протокол PROFINET.
На секојa кота од дробилицата, каде е потребно, треба да се инсталира дистрибуирана
управувачка периферија во електроормари со заштита IP66. До секоја кота треба да се доведе
команден напон од 110 VDC и 230 VAC и оптички кабел.
Комуникацијата помеѓу централното PLC и дистрибуираните периферни уреди да биде
преку оптички кабли и да бидат механички заштитени во пластични и метални црева каде е
потребно. Дистрибуираната периферија да биде во hot-swap изведба.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 7/11
Централниот управувачки ормар треба да биде сместен во просторијата заедно со

разводните ормари. На вратата на управувачкиот ормар предвиден е LCD операторски панел во
боја, со екран на допир од 15” за командување и мониторинг од лице место.
Управувањето треба да биде локално (рачно) и далечински. При работа во далечински
мод комплетното управување го превзема автоматиката, со можност за стартување на погоните
од НУС во операторската просторија или од операторскиот панел на централниот управувачки
ормар. Автоматска работа на дробилката за сите погони е овозможена од управувачки
алгоритам – програма на централното PLC. Сигналите за командите и мониторингот на
погоните се пренесуваат преку PROFIBUS индустриски комуникациски протокол од PLC-то до
фреквентните инвертери и софт-стартерите.
Во системот на автоматски мод на работа е вклучена и сигнализација од метал-
w
детекторот, кој треба да се вклучи како сигнал за реверзирање на Т3 (преку фреквентните
инвертери).
Локалното управување треба да е овозможено преку управувачко ормарче поставено во
близина на погонот. Во локалното ормарче се вградени: гребен со клуч, за избор на мод на
управување (далечински, локално-рачно), старт/стоп типкала, за локално управување и насока,
ie
ЛЕД индикатори за работи, спремен (не работи) и аларм. До секој погон да се предвиди
светлосна и звучна сигнализација според стандард.
Во случај на хаварија да има: тотал стоп исклучување од лице место, потезно јаже, тотал
стоп печурки и далечински тотал стоп на НУС и операторскиот панел.
ev
Со цел да се овозможи далечинско управување и надгледување на податоците треба да
се изработи апликативен софтвер за НУС, кој ги интегрира потребните сигнали за мониторинг
и управување од сите погони на дробилицата. Овој систем овозможува графички приказ на
постројката, следење на работата во реално време, увид во сите процеси и статуси на опремата,
сигнализација, предупредувања, настани, аларми и извештаи (дневни, неделни, месечни за
работата на дробилицата) кои допринесуваат во нејзината непрекината работа и можност за
Pr
навремена дијагностика.
НУС системот ги опфаќа сигнализацијата, командите, мерењата, статусите, алармите и
настаните на 6 КV и 0.4 КV дел од постројката. Визуелизацијата е изведена на 2 х LED
монитори (23”) и 1 х LED 40” на кои е приказот на погоните на дробилката на 0.4 КV и 6КV
постројка прикажан како еднополна шема со сите мерења, статуси и команди за ќелиите.
Екраните треба да бидат поделени како по енергетски групи на погоните, така и по логичко –
EB
функционални групи со цел операторот да има увид во целокупната работа.

Сигналите кои се обработуваат од надзорно-управувачкиот систем на 0.4 КV страна:
- Статусите на секој погон – вклучен, исклучен, спремен, грешка.
- Мод на работа – локално-рачно, НУС-рачно, НУС-автоматски, ОП-рачно, ОП-
автоматски, превземање на команда со лозинка.
W
- Електрични величини на сите погони : напони по фази, струи по фази, cosϕ,

активна и реактивна моќност, потрошено количество на електрична енергија,
- Температура на мотори,
- Аларм на фреквентниот регулатор и код на грешка,
- Брзина на траки,
- Искосување на траки – моментална позиција, предупредување, аларм,
- Гранични прекинувачи на траки – моментална позиција, предупреување, аларм,
- Статуси на управувачката опрема, статуси на гребените за избор на мод на
работа итн,
- Премостувања на сензори – со лозинка,
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 8/11
- Сигналите од постоечката вага (4-20mA/комуникација) и моментален проток

(ton\h), да се предвиди вклучување на 2АI и 2DI од постоечкиот анализатор,
- Сигнализација за исправност на комуникацијата до сите периферни уреди,
- Сигнализација за исправност на безжична комуникација,
- Дијагностика на PLC и проширувачки модули,
- Број на работни часови на секој погон и на дробилица како систем,
- Број на работни часови во смена,
- Статуси на заштитните уреди – моторни заштити, раставувачи, доводни
автомати, доводни заштитни прекинувачи, пренапонска заштита,
w
- Статус на метал – детектор и реверзирање на Т3,
- Насока на движење на траките и работа на дробилките,
- Ниво на јаглен во бункер,
ie
- Детекција на скината жица и неисправен сензор,
- Статус на потезно јаже,
Сигналите кои се обработуваат од надзорно-управувачкиот систем на 6 КV страна:
- Сите сигнали за ел. мерења треба да се добијат преку индустриски
ev
комуникациски протокол од мултифункционалните заштитни релеа,
- Меѓуфазни напони и меѓу фаза и нула,
- Струи по фази,
- Активна и реактивна моќност,
Pr
- Потрошена енергија,
- Фактор на моќност,
- Статуси на прекинувачите,
- Да се издаваат команди за приклучување и исклучување на прекинувачите.
Командите да се задаваат со копче со потврда на команда со лозинка. Сите аларми и
EB
настани кои ќе ги детектира релето да бидат зачувани во базата на серверот.

НУС софтверот да биде инсталиран на посебени индустриски 19” RACK сервери
сместени во ИТ ормар и да има по 2 вградени RJ 45 порти. Преносот на информациите од
централното PLC до НУС серверите треба да биде преку етернет индустриски протокол
PROFINET. Преносот на сигналите од централното PLC до серверскиот ормар ќе биде преку
оптички кабел. Трансформацијата на сигналот од оптички во електричен и обратно треба да се
изведе со 2 х индустриски комбинирани етернет и оптички преклопници со минимум 3
W
мултимод оптички порти и 4 x RJ45 порти и на овој начин се обезбедува комплетна

комуникациска редунданција. Распределбата на сигналите до двата сервери се врши преку
преклопниците. Непрекинатото напојување ќе се овозможи преку 19” Rack UPS од 3 КVA.
Системот треба да биде заснован на концептот на редундантни сервери со еден клиент.
Централното управувачко место е сервер компјутер со 1 x LED монитор (23”) во командната
просторија на дробилката. Во случај на потреба, улогата на редундантно командно место го
превзема 15”-от LCD операторски панел на управувачкиот ормар. Редундантниот сервер за кој
е предвиден 1 x LED монитор (23”) ќе може да се користи и како инженерска станица за
изведување на софтверски зафати, без прекин на работата на диспечерите. Серверскиот ормар
да биде сместен во посебна климатизирана серверска просторија на дробилката.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 9/11
Да се набави и инсталира главен LED монитор за НУС, со димензии од 40”, монтиран на

ѕидот, на кота 11 и на кој ќе има комплетен приказ од работата на дробилицата.
Редундантноста на серверите е “жива”. Тоа значи дека серверите работат паралелно и
симултано ги собираат информациите. При испад на едниот сервер, надзорот и управувањето
веднаш го превзема другиот, без да има застој во комуникацијата и работата на дробилката.
Веднаш откако ќе се оспособи серверот кој бил испаднат и ќе биде ставен во работа, двата
сервери ги синхронизираат базите на податоци и НУС системот работи како претходно.
Мониторинг локацијата е сместена во Централниот Диспечер на Рудник Суводол – еден
клиент PC со 1 x LED монитор (23”). Клиент компјутерот и соодветната опрема за вмрежување
треба да биде инсталирана во ИТ ормар за монтажа на ѕид и 19” Rack UPS од 1 КVA. Оваа
локација има функција само на мониторинг, не и на командување со постројката.
w
Преносот на информациите до оддалечениот диспечерски центар треба да се изведе по
безжичен пат преку индустриска Wi-Fi мрежа (IEЕЕ 802.1x стандард) на слободните канали од
опсегот на 5GHz. Треба да се предвиди и можност за редундантна комуникација со
Централниот Диспечер (FO Single Mode/Multimode која е обезбедена со две слободни оптички
порти на комбинираниот преклопник). Од дробилката до Централниот Диспечер нема директна
ie
видливост. Да се предвиди антенски репетитор за поставување на мрежата.
За целиот систем да се предвиди пренапонска заштита тип Т1/Т2, а за безжичната
комуникација да се предвиди и заштита од гром која ќе биде соодветно заземјена.
5
ev
БЕЗ ЖИЧЕН СИСТЕМ ЗА ВИДЕО-НАДЗОР
Камерите се поставуваат по должина на подолгите траки (Т11 и Т1), пресипите,
дробилките, бункерите и пристапните места. Камерите да бидат IP адресибилни со IR опција и
IP66 заштитни куќишта за надворешна монтажа. Да биде инсталиран дигитален рекордер и
LED монитор 23” за таа намена кој ќе биде сместен во контролната соба.
Pr
6 МЕТАЛ ДЕТЕКТОР
Метал детекторот е со следните карактеристики : Тип на детекторот: тунелски, место на
монтажа: надворешна, напојување: 230 VAC, ширина на лентата: B=1600 [mm], брзина на
лентата: V=3.56 [m/s], гранулација на јагленот: 0-500 [mm], ширина на тунелот: 1850 [mm],
висина на тунелот: 900 [mm], приклучна моќност: P=0.04 [kW], тип на материјалот кој се
транспортира: јаглен, специфична густина на јагленот: 1.2 [t/m3].
EB
Критериуми за опремата: ISO9001, CE, IEC, IP66 заштита на сензорскиот дел, три
програмабилни релејни излези, звучни и светлосни индикации за детекција на метал, тастатура
и LCD дисплеј за конфигурирање, заштита со лозинка, индустриски комуникациски протокол,
нагодување по големина, должина и вид на метал, ел. елиминација на алу-фолии, автоматска
калибрација на сензорот. Осетливоста треба да биде еднаква по целиот пресек на детекторот и
да има можност за нагодување на осетливоста во повеќе степени.
W
7 ПРОМЕНА НА ЛОКАЛНИ УПРАВУВАЧКИ ОРМАРЧИЊА

Управувачката техника (локални управувачки ормарчиња и ормари за дистрибуирана
периферија на централното PLC) треба да биде лоцирана на котите на дробилката во зависност
од растојанието до самите погони.
До секој погон треба да биде инсталиран локален управувачки ормар (IP66) и гребен со
клуч за избор на мод на работа (локално-рачно и далечински). За состојбите старт, спремен и
аларм на погонот треба да се обезбедат типкала и сигнални светилки, внатре во локалниот
ормар. Прекинувачките елементи треба да имаат помошен контакт за сигнализација на
моменталната состојба кои ќе се спроведат до PLC.
- Сите контролници на вртежи (пролизгување) на траките да се заменат со нови спрема
постојниот проект и да се вклучат во НУС.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 10/11
- Да се набави и инсталираат давачи за надгледување на искосувањето и позицијата на

траките Т1 и Т11 и да се вклучат во НУС.
- Да се набават и инсталираат две термосонди за мерење на температурата на
хидроспојката на Т11 и да се вклучат во НУС.
- Да се набават и инсталираат 3 трансмитери за ниво на јаглен во бункерите и да се
вклучат во НУС.
Услов за стартување на транспортерите е блокаден услов од претходен транспортер.
Отворени условни контакти обезбедува инвеститорот, додека како услов во технологијата за
работа ги вклучува изведувачот, кој треба да ги донесе сигналите до централното PLC по жичен
и безжичен пат –редундантно (претходен транспортер е СТУ).
w
8 ПРОМЕНА НА ОТКОЧНИЦИ
Замена на откочници, ги има на Т1, Т11 и Т3, од следните типови:
- EHT 200-60VF, 0.55kW, 0.4kV, 2810 min-1, 4 парчиња,
ie
- EHT 80–60VF, 0.2kW, 0.4 kV, 2760 min-1, 2 парчиња,
Сите откочници да бидат со вградени микропрекинувачи.
9 ТЕК НА РЕВИТАЛИЗАЦИЈА
9.1
ev
Припрема за реконструкција и ревитализација
Изработка на предизведбен проект.
Набавка, монтажа и детално испитување на лице место на ормарите од 0.4 КV и 6 КV
ќелии во работните простории на изведувачот на ремонтот (FAT- Factory Acceptance Test).
Трошоците за FAT се на товар на изведувачот на работите.
Pr
Обуки од изведувачот на ремонтот за PLC и SCADA на назначени 3-ца инженери од
РЕК Битола – Рудник Суводол во траење од 5 дена.
Поставување на кабелски траси и опрема во поле – сензори и ормарчиња каде е можно.
Испорака на целокупната опрема во Рудник Суводол.
9.2 Активности при реконструкција иа ревитализација
EB
Демонтажа на целокупната опрема од 6КV постројка и нисконапонските ормари.

Монтажа и пуштање во работа на новата опрема.
Време за пуштање во работа на дробилката : 15 ДЕНА.
10 ЗАКЛУЧОК
Со оглед дека станува збор за постројка која е од витално значење за севкупното
W
работење на РЕК Битола, а нејзината електро опрема е во многу лоша состојба, така да повеќе
од сигурно се наметнува потребата од ревитализацијата на Дробилицата за јаглен. Со
инсталирањето на новата опрема ќе се добие: поголема сигурност во работата, намалување на
испадите и застоите од електро страна, а со тоа поголем број на работни саати на Дробилицата.
Целата работа треба да се добро испланира, односно да се направи соодветна припрема
со набавка на опремата и електро-монтажни работи (како инсталирање на кабловски траси,
шемирани ормари) кои можат да се направат додека Дробилицата е во работа, се со цел да се
сведи на минимум времето на застој.
Значи дека планираната ревитализацијата треба да се изведе многу брзо и ефикасно и
тоа за околу 15-тина денови.
MAKO CIGRE 2015 B3-020I 11/11
[1] РАДЕ КОНЧАР, Загреб - “Електро проект за Дробилично построение”,
[2] Драган Стошиќ – “Електрични инсталации“
[3] Rade Koncar - “Tehnicki prirucnik“
[4] Brechmann, Dzieia, Hornemann, Hubscher, Jagla, Klaue – ”Elektrotehnicki prirucnik”,
[5] СИСКОН – “Упатство за употреба на SCADA систем“
[6] LAPP Cable catalog
w
ie
ev
Pr
EB
W
Димитар Арсов
ЕЛЕМ Енергетика, Скопје
ФЕИТ Скопје
w
БЕЗБЕДНОСТ И ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА ВО ВИСОКОНАПОНСКИ
ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ ПОСТРОЈКИ
ie
Безбедноста на работа и здравјето на професионално експонираните работници не
претставува само формален пристап со кој заедницата сака да ја декларира својата определба за
унапредување на работната средина благосостојбата на работниците. Напротив, тоа е многу
економски ориентирана категорија, со која треба да се заштитат интересите на работниците, на
претпријатијата, на компаниите.
ev
Правото за здравје и правото за безбедност на работа се универзални човекови и
работни права. Поради тоа, Меѓународната организација на трудот (МОТ) од своето постоење
до денес има усвоено и објавено 187 Декларации и 198 препораки од областа на здравјето и
безбедноста на работа.
Во Законот за безбедност и здравје при работа, воведен е нов термин и воедно нов начин
Pr
и постапка во намалувањето на штетните влијанија од процесот на остварување на работните
задачи на работното место.
Процена на ризик е основа за безбедно и здраво работно место,самиот процес на
проценка на ризикот е одговорност кон вработените за потикнување на нивната сигурност,
мотивација и доверба кон претпријатието. Процената на ризик е показател за насоката за
долгорочно опстојување на претпријатието, подобрување на капацитетите,продуктивноста и
EB
профитот.
Клучни зборови: електрична енергија, ризик, безбедност, заштита, здравје, повреда, мерки за
безбедност, опасност
1 ВОВЕД
Опасностите кои што со себе ги носи примената на електричната енергија, бара
W
почитување на одредени норми, за постигнување на единствена цел, а тоа е безбедно користење

на апаратите, уредите, опремата, како во домаќинствата, така и на работните места, односно во
постројките каде што има висок напон.
Електричната енергија секојденвно има сè поголема примена, па одовде, и опасностите
од неа растат. Опасностите се толку големи колку што на прв поглед не се видливи. Затоа,
електричните инсталации, уреди и постројки треба да бидат изведувани, одржувани,
сервисирани и контролирани исклучително од страна на лица кои се стручни во таа област,
лица кои што би можеле брзо да ја согладаат одредената неисправност, и по можност веднаш,
во што е можно пократок временски интервал да го санираат или да го отстранат евентуалниот
дефект.
B3-027R 1/15
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 2/15
Имено, погоелмиот дел од несреќите кои што се јавуваат се резултат на непочитувањето

на принципите за заштита при работа. Од бројните анализирани повреди од струен удар, се
дошло до констатции дека:
 на прво место причината е непромислен пристап;
 на второ место причина е оштетување на приклучоците и на приборот, како и
оштетување на излолацијата;
 на трето место се реакциите (исплашеност, паника) како и последица на ударот
на електричната струја;
 најмногу повреди, 64% претрпеле стручни лица;
 смртните повреди на нестручните лица два пати се поголеми од смртните
повреди кај стручните лица;
 нестручните сервисирања на електрични уреди и високонапонски заштитни
w
средства се причина поради која се предизвикани голем број на повреди.
Овие податоци главно важат и кај нас, со тоа што процентите се нешто поинакви. јасно е
дека секоја повреда го оптоварува и нашиот буџет, поради подолготрајните отсуства од работа.
Во Република Македонја, со Законот за безбедност и здравје при работа („Службен
ie
весник на Република Македонија“, број 92/07 и 136/11) се утврдуваат мерките за безбедност и
здравје при работа, обврските на работодавачот и правата и обврските на вработените од
областа на безбедноста и здравјето при работа, како и превентивните мерки против
професионалните ризици, отстранувањето на ризичните фактори за несреќа, информирање,
консултирање, обука на работниците и нивните претставници и нивно учество во планирањето
ev
и преземањето на мерки за безбедност и здравје при работа. Целта на овој закон е да се воведат
мерки кои ќе поттикнат подобрување на безбедноста и здравјето при работа. Областа на
заштита при работа е регулирана и со бројни подзаконски акти донесени врз основа на овој
Закон. Овој закон се применува на сите дејности од јавниот и приватниот сектор освен оние кои
се регулирани со посебни прописи (Вооружените сили, Полицијата итн).
Pr
Тенденција е областа на заштита на работа да се регулира со наметнување на конкретни
обврски на работодавачите и вработените. Со донесување на новиот закон за безбедност и
здравје и со бројните подзаконски акти кои го следеа новиот закон како и со конкретни чекори
од Државните органи во областа на заштита при работа се централизира една досега
маргинализирана област. Иако големиот дел од подзаконски акти се донесени (преземени) од
системи во кои Македонија беше дел сепак има најави на заменување на истите со нови
усогласени со оние на Европската Унија како дел од критериумите за членство.
EB
Личните заштитни средства, заштитната опрема и изолациониот алат, кои служат за

работа во електроенергетските објекти, мораат да бидат испитани и атестирани според
соодветните стандарди. Изолационата опрема и изолациониот алат, мораат да бидат избрани во
согласност со називниот напон на објектот, и истите мораат да бидат одржувани во
беспрекорна состојба и чувани во подесени суви простории, во кои нема да бидат изложени на
штетно влијание на средината.
W
Безбедноста на работа и здравјето на професионално експонираните работници не

претставува само формален пристап со кој заедницата сака да ја декларира својата определба за
унапредување на работната средина благосостојбата на работниците. Напротив, тоа е многу
економски ориентирана категорија, со која треба да се заштитат интересите на работниците, на
претпријатијата, на компаниите.
2 МОЖНИ ПОВРЕДИ ОД ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

Минувајќи низ човековото тело, електричната струја на него дејствува на неколку
начини. Степенот на опасноста од електрична струја зависи од четири фактори:
 од патот низ кој струјата протекува, односно од органите кои се зафатени од електрична
струја,
 од обликот на фреквенцијата на струјата,
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 3/15
 од интензитетот на струјата,
 од времето на протекувањето на струјата.
Виталните органи се посебно чувствителни на протекување на електрична струја (срце,
нервен систем, а посебно центарот кој го контролира дишењето).
Струјата со нормална фреквенција предизвикува мускулатурни контракции, а во срцето
треперење на неговите комори (вентрикуларна фибрилација) што најчесто доведува до смрт,
поради опаѓање на крвниот притисок, односно поради недоволно снабдување со крв.
Струите со високи фреквенции не се опасни за човекот. Кај нив е изразен скин ефектот
и можат да бидат опасни само доколку Џуловата топлина го оштети ткивото. Треба да се
напомне дека човекот издржува поголеми вредности на еднонасочна струја, за разлика од
наизменичната.
w
Електричната струја дејствува на човечкото ткиво на неколку начини. Тоа дејствување
се манифестира како термичко и електролитско дејство, засновано на физичко-хемиски
процеси, како во органската така и во неорганската материја.
Термичкото дејство на електричната струја се манифестира преку изгореници, кои
ie
можат да бидат од прв до четврти степен. Ова дејство на електричната струја ги загрева и ги
оштетува крвните садови, ги прегрејува нервите, срцето, мозокот и другите органи и во нив
предизвикува сериозни функционални оштетувања.
Електронското дејство на електричната струја се јавува во вид на разложување на
ev
органската течност и во определен процент, и на крвта, предизвикувајќи со тоа значајни
нарушувања во нивниот физички и хемиски состав.
Покрај овие, постои и биолошко дејство на електричната струја, кое се изразува со
нарушување на внатрешните биолошки процеси, со што во голема мера се отежнуваат
животните функции.
Pr
Од дејството на електричната струја што е причина за несреќите, настануваат два вида
оштетувања на човечкиот организам, и тоа: електрични повреди; електрични удари; мешани
несреќи (и електрични повреди и електрични удари).
Процентуално, овие несреќи изнесуваат: електрични повреди 19%, електрични удари
26%, мешани несреќи 65%, што бара секоја од овие несреќи да ја разгледуваме засебно.
Електричната повреда претставува доста изразено нарушување на целината на
организмот предизвикано со електрична струја или електричен лак. Почесто се тоа површински
EB
повреди, т.е. повреди на кожата, а поретко на коските. Опасноста од електричните повреди е во

сложеноста на нивното лекување, кое зависи од степенот на повредата. Работната способност
после излекувањето е целосна или делумна, а многу ретко човекот умира. Карактеристични
облици на електричните повреди се:
 електрични изгореници,
 знаци на кожата,
W
 метализација на кожата,
 механички повреди,
 повреди на очите,
 мешани повреди.
Наброените облици на електрични повреди претставуваат сериозни повреди и се
јавуваат во 74% случаи, додека другите 26% случаи се лесни повреди кои заздравуваат за 2-3
дена.
Изгорениците се најчести повреди (се јавуваат во 39% случаи) и обично се сретнуваат
кај електромонтерите. Разликуваме три вида изгореници и тоа:
 струјни или контактни изгореници кои што можат да бидат и внатрешни;
 изгореници од електричен лак;
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 4/15
 мешани изгореници.
Струјните изгореници настануваат во постројките до 2 (кV). При повисок напон обично
настанува електричен лак или искра, па доаѓа до изгореници од електричен лак. Во 38% случаи
тоа се изгореници од I и II степен, а при напон од 380 (V) се јавуваат изгореници од III и IV
степен.
Внатрешните изгореници се јавуваат при протекување на електрична струја низ
човековото тело. Изгорениците на внатрешните органи се доста сериозни повреди, при што
најчесто страда црниот дроб што доведува до труење на организмот.
Лачните нзгореннци настануваат под дејство на електричниот лак на човекот, без
протекување на струја низ него. Како по правило овие повреди се јавуваат при куси врски во
постројките од 220 до 6000 (V), обично при работа под напон.
w
Мешани изгореници настануваат со истовремено дејство на електричниот лак, без
протекување на електрична струја низ човекот, и се јавуваат во постројките со висок напон,
повисок од 1(кV). Повредите се од тежок карактер и често завршуваат со смрт. Електричниот
лак може да предизвика изгореници од повисок степен кои се доста длабоки и може да
ie
јагленосаат делови од телото.
ЗНАЦИТЕ НА КОЖАТА се претежно со бледожолта боја и представуваат површински
повреди на човекот кој бил изложен на дејство на електрична струја. Најчесто имаат кружна
форма со пречник од 1 до 5 (mm), со вдлабнатина во центарот. Можат да се јават и во форма на
разгрането стебло. ev
МЕТАЛИЗАЦИЈА НА КОЖАТА - најситните честички на металот, кој е во растопена
состојба при куси врски во вид на искри, ги повредуваат незаштитените делови од телото,
рацете и лицето, па кожата добива метален сјај. Самите искри содржат мало количество
топлина и немаат доволно енергија да ја пробијат облеката. Повредениот на повреденото место
чувствува напнатост на кожата поради присуството на туѓо тело, а во некои случаи и болки од
Pr
изгореница.
МЕХАНИЧКИ ПОВРЕДИ - настануваат поради грчење на мускулите при протекување
на струја низ човековото тело. Поради тоа може да дојде до распукување на кожата, прскање на
крвните садови и на нервните ќелии. Може да се случи да дојде до кршење на коските, а да не
зборуваме до какви повреди може да дојде при паѓање на работникот или при удар со
соседните предмети. Овие повреди настануваат најчесто во нисконапонските мрежи при работа
под напон, и се карактеризираат како сериозни повреди.
EB
ПОВРЕДА НА ОЧИТЕ - претставуваат воспаление на слузокожата на очите како

резултат на мошне голем флукс на ултравиолетовите зраци кои енергично ги пробиваат
ќелиските мембрани и во ќелиите на организмот предизвикуваат хемиски промени. Сепак, не е
исклучена опасноста на повреда на очите со инфрацрвени зраци и многу силното дејство на
блескавата светлост и распрскувањето на растопениот метал. Повредите на очите се
чувствуваат 2-6 часа по изложувањето на светлоста.
W
ЕЛЕКТРИЧЕН УДАР - се манифестира со возбудување на ќелии на човекот

предизвикано со протекување на електрична струја низ неговото тело кое е проследено со
контракција на мускулите. Степенот на контракција може да биде различен. Така, при
електричен удар разликуваме неколку реакции на организмот:
 контракција на мускулите без свест,
 контракција на мускулите во свесна состојба со испрекинато дишење и работа на
срцето,
 губење на свест и нарушување на работата на срцето или дишењето,
 клиничка смрт, т.е. отсуство на дишење и снабдување со крв.
Тежината на повредата од дејството на електрична струја врз организмот на човекот
зависи од повеќе фактори, а најмногу од отпорот на човековиот организам, големината на
струјата, најзината фреквенција и од индивидуалните својства на човекот. Доколку
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 5/15
електричниот удар не доведе до смрт, тој не може да предизвика посериозни повреди.

Повредите предизвикани од електричниот удар може да се појават неколку часови, неколку
дена или дури неколку месеци по ударот.
Како резултат на електричниот удар може да дојде до: аритмија на срцето, зголемување
или намалување на крвниот притисок, како и до некои нервни заболувања.
Околу 80% од настраданите од електрична струја ги сочинуваат повредените од
електричен удар. Од овие повреди најчести се повредите со изгореници околу 55%, а 26%
поминуваат без повреди. Може да се нагласи дека на секои 140 електрични удари се јавува по
еден смртен случај.
СМРТ - претставува наполно прекинување на заемното дејство на организмот со
околната средина, односно прекинување на сите основни физиолошки процеси на организмот.
w
Разликуваме два вида смрт, во зависност од моментот на настанувањето:
 клиничка и
 биолошка.
Клиничката смрт претставува преоден период помеѓу животот и смртта и настанува со
ie
прекинување на работата на срцето. Кај човекот кој се наоѓа во состојба на клиничка смрт
отсуствуваат сите знаци на живот: не дише, не му работи срцето, на болни надразнувања не
реагира, очните капаци му се отворени и не реагира на светло.
Поради престанувањето на дишењето и работата на срцето, клетките во кората на
ev
големиот мозок, поради недостиг на кислооород, брзо изумираат и, ако не се укаже прва помош
на повредениот во наредните 7-8 минути, човекот од клиничка преоѓа во биолошка смрт.
Биолошка смрт (вистинска) - се карактеризира со прекинување на сите биолошки
функции и процеси во клетките на организмот. Причините за смрт од електрична струја се
следниве:
Pr
 прекинување на работата на срцето,
 вентикуларна фибрилација (треперење на коморите на срцето),
 респираторна инсуфициенција (престанување на дишење),
 електричен шок.
Прекинувањето на работата на срцето е најсериозна причина која најчесто доведува до
смрт. Дејството на струјата врз срцето може да биде директно, кога струјата протекува во
областа на срцето, и рефлексно, кога струјата делува на централниот нервен систем. И во двата
EB
случаја доаѓа до престанување на работата на срцето или до негова фибрилација.

Фибрилацијата на срцето настанува при наизменична струја од 100(mA) и фреквенција од
50(Нz), ако таа тече низ организмот неколку секунди.
Респираторна инсуфициенција- е поправо прва причина за смртта од електрична струја
затоа што со неа доаѓа до прекинување на дишењето. Прекинување на дишењето може да
настапи уште при 20- 25(mA) и индустриска фреквенција. При појака струја ова дејство се
W
зголемува. Поради недостиг на кислород доаѓа до прекин на работата на срцето и до клиничка

смрт.
Електричен шок - е доста сериозна и тешка нервна реакција на организмот, како
последица на силни надразнувања со електрична струја. Електричниот шок се карактеризира со
циркулаторна инсуфициенција (опаѓање на крвниот притисок), прекинување на работата на
дишењето и т.н. Обично, во почетокот на шокот настапува краткотрајана фаза на возбудување.
Кога повредениот реагира на болни надразнувања, му се повишува крвниот притисок. Потоа
настапува фаза кога ослабува пулсот и паѓа притисокот. Човекот е во длабока депресија и не
покажува знаци дека го познава светот што го опкружува.
Опасностите што со себе ги носи користењето и експлоатацијата на електричната
енергија наметнуваат и воведување технички заштитни мерки, со цел за намалување или
исклучување на ризикот од електричен струен удар.
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 6/15
Според нашиот стандард, кој е усогласен и со IЕС стандардите, постојат три основни
начини на заштита:
 во заштита од директен допир (со неа се спречува можноста да се дојде во допир
со деловите од електричните уреди и апарати, кои во нормален погон се под
напон),
 заштита од индиректен допир (со оваа мерка се спречува човекот да дојде во
допир со металните делови на ел. уреди и апарати, кои во норрмален погон не се
под напон, но, поради некоја грешка или дефект, може да примат опасен напон
на допир),
 истовремена заштита од директен и индиректен допир.
Овие опасности ги демнат сите оние кои се во контакт, со нисконапонските и
w
високонапонските системи, кои на кратко ќе бидат претставени во продолжение.
3 МОЖНИ РИЗИЦИ И ОПАСНОСТИ ОД ДЕЈСТВОТО НА СТРУЕН УДАР

Вистинскиот напон на кој што се изложува човекот при допир, Ud , е секогаш помал од
потенцијалната разлика Ed за падот на напон на преодната отпорност Rs тло – стопало поради
ie
ограничената површина на самиот контакт. Ако човечкото стопало се замисли дека претставува
кружна плоча со еквивалентен пречник Ds ~ 0,16 m, тогаш преодната отпорност Rs на
стопалото приближно ќе биде (каде што со ρp е означена специфичната отпорност на
површинскиот слој на тлото):
= ≈
ev
Во електроенергетските и во индустриските објекти како и во домаќинствата луѓето
можат да бидат изложени на електричен удар од струја со фреквенција 50 Hz.
(1)
За жал струите со оваа фреквенција се и најопасни бидејќи ударите со еднонасочна

струја или со високофреквентни струи човекот полесно ги поднесува. Затоа, во натамошните
Pr
анализи, имајќи го предвид предметот на нашето интересирање, ќе се зборува за дејството на
струјата со индустриска фреквенција 50 Hz.
До електричен удар доаѓа кога низ човековото тело протекува струја поради
премостување на некоја потенцијална разлика. Најопасни се ударите под дејство на струите кои
низ човечкото тело се воспоставуваат на релацијата рака – рака и рака – нога бидејќи тогаш
струјата минува низ срцето и низ органите за дишење.
EB
Струите што се воспоставуваат на патеката нога – нога се значително понеопасни од

претходните. Меѓутоа, од сигурносни причини, во практичните пресметки се смета дека овие
струи се подеднакво опасни со претходните.
Последиците од електричниот удар зависат од ефективната вредност на струјата што
минува низ човечкото тело Ič и од нејзиното времетраење t.
Врз основа на голем број експерименти, вршени на луѓе и животни, како и на база на
W
реконструкции на голем број несреќни случаи, направена е некаква ориентациона

класификација на споменатите дејства на струјата на ударот. Таа е прикажана во табелата 1.
Табела 1. Класификација на дејствата од струен удар
Ič (mA) Дејство на струјата
до 1 mA Не се чувствува.
1–9 Благи безболни реакции. Можна е управувана контракција на
мускулите и отпуштање на делот под напон.
10 – 20 Грчење на мускулите и болки во рацете и градите. Отпуштањето
на делот под напон најчесто не е можно. По завршувањето на струјниот
удар организмот останува без последици.
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 7/15
20 – 50 Се чувствуваат големи болки и настапува силна контракција на

мускулите. Дишењето е отежнато.
50 – 100 Доколку се работи за трајно дејство, можна е и вентрикуларна
фибрилација на срцето.
100 – 500 Вентрикуларната фибрилација е мошне веројатна.
> 500 Настануваат изгорници на местото на допирот. Настапува општ
мускулен тонус којшто ја спречува појавата на фибрилација
Од табелата 1, прикажана претходно, може да се забележи дека струјниот удар со струја

под 10 mA е по правило безопасен бидејќи во тој случај е можно отпуштање на делот под
w
напон, без никакви последици.
Гранични струи на оптуштање. Граничните струи на оптуштање при кои може да дојде
до отпуштање на фатениот дел под напон, или т.н. “let go – current” се добиени со бројни
експерименти на луѓе. Мерењата покажале дека приближно 90% од мажите можеле да го
ie
отпуштат спроводникот при струи помали од 12,5 mA, а 50% при струи помали од 16 mA. Кај
жените овие струи изнесувале 8 односно 10,5 mA.
Струите од 10 до 50 mA веќе можат да бидат опасни, толку повеќе колку што се
поблиску до горната граница 50 mA. Тоа се должи на фактот што лицето погодено со струјниот
ev
удар поради неможноста да се одвои од делот под напон ќе биде изложено на трајно
дејствување на струјата. Во тој случај под долготрајното дејствување на струјата доаѓа до
асфикција, т.е. малаксаност и до престанок на дишењето, губење на свеста и смрт.
Но сепак со примена на вештачко дишење и со масажа на срцето веднаш по
одвојувањето на настраданиот од напонот тој може да се поврати во живот без последици. Кај
подолготрајни струи од редот на 50 mA до губењето на свеста и до гушење доаѓа веќе во текот
Pr
на првите неколку минути.
Ако струјата на ударот се движи во границите од 50 до 500 mA обично доаѓа до
ациклично неконтролирано треперење на залистоците од срцето – појава наречена
“вентрикуларна фибрилација”. Таа доведува до блокирање на работата на срцето и прекин на
циркулацијата на крвта во неговото тело. Бидејќи виталните нервни центри не можат да останат
без крв повеќе од неколку минути, тоа ќе доведе до смрт на погоденото лице.
EB
Спонтаното реактивирање на срцето по прекинот на струјниот удар е неизвесно и малку

веројатно. Вештачкото дишење и масажата на срцето на местото на ударот обично не помагаат
погоденото лице да се реанимира и поврати во живот туку е потребна брза специјалистичка
интервенција и дефибрилација на срцето со електрошокови. Бидејќи со таква опрема обично не
се располага на лице место, вентрикуларната фибрилација во практиката најчесто предизвикува
смрт.
Но сепак, на лицето што претрпело електричен удар треба во секој случај да му се два
W
вештачко дишење сè до доаѓањето на медицинскиот персонал бидејќи никогаш однапред не

може да се знае исходот од дејството на струјата врз погоденото лице.
4 СПРОВЕДУВАЊЕ НА МЕРКИТЕ ЗА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА ВО РАБОТНА

ПРОСТОРИЈА
Сите работници, кои работат во компанија која што се занимава со производство,
пренос и/или дистрибуција на електрична енергија, должни се да се придржуваат кон
прописите, упатствата и наредбите кои се однесуваат на спроведување на заштитните мерки
при работа кои гарантираат сигурност во работата.
При работата, работниците се должни да ги користат личните и групни заштитни
средства, кои им се доделуваат според претходно изготвен Правилник или Норматив,
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 8/15
одговорно да ракуваат со нив, пред употреба да ги проверуваат и истите да ги одржуваат во

исправна состојба.
Работникот е должен заштитните средства да ги користи така, да не дојде до нивното
оштетување. Воедно, работникот е должен, веднаш да пријави на својот претпоставен
раководител за оштетените или исчезнатите заштитни средства.
Исто така, работникот е должен, да ги познава заштитните мерки предвидени со
законските прописи и овој Правилник за заштита при работа, за работното место на кое работи.
Работникот има право да одбие да работи на работното место на кое му се заканува
непосредна опасност по животот и здравјето а поради неспроведени или неправилно
спроведени пропишани мерки за заштита при работа.
Ако работникот одбие да работи или постави барање за неработење поради загрозеност
w
на неговата безбедност, а непосредниот раководител смета дека барањето на работникот е
неоправдано, работникот треба веднаш да ја извести писмено Службата за Заштита при работа
и Комисијата за заштита при работа во компанијата.
Работникот е должен при стапување на работа, да ги пријави сите психофизички
ie
недостатоци кои би можеле да влијаат на сигурноста при работа.
Работникот е исто така должен, да ја извести Службата за заштита при работа, односно
надлежниот раководител, ако во текот на работењето, поради болест, несреќа, повреда и сл.
изгубил трајно или привремено определени физички и психички својства, кои можат да влијаат
ev
на неговата сигурност.
Работникот е должен при распоредување на друго работно место, да биде запознаен со
опасностите на работното место и условите при работа.
5 ПОДЕЛБА НА ОБЈЕКТИТЕ ПО ЗОНИ

Pr
Според степенот на опасноста, а со цел да се регулира приодот, воведена е поделба на
објектите на три зони и тоа:
I зона - е зона на слободно движење, односно зона во која не се потребни
предупредувања и напатствија за работа, ниту мерки за заштита. Во оваа зона спаѓаат на пр.
погонски простории.
II. зона - е зона на манипулација и контрола. Во втората зона спаѓаат електрични
погонски постројски и затво- рени електрични погонски постројки.
EB
III. зона - е зона на опасност околу деловите што се под напон на оддалеченост помала
од сигурното растојание.
Во I зона е дозволено слободно движење на работниците од електро струка вработени во
компанијата, кои доаѓаат по работна задача. За другите посетители задолжителна е придружба.
Во II зона дозволено е движење на работниците од електро струка вработени во
W
компанијата, кои доаѓаат по работна задача. За сите други работници во зависност од степенот
на нивната обученост од областа на сигурноста и опасноста во делот во кој доаѓаат, се оценува
во кој дел е потребна придружба, надзор и примена на соодветни заштитни мерки (на пр:
носење на шлем оградување на пристап и сл.). Посетителите во оваа зона задолжително мораат
да имаат придружба.
Во III зона дозволена е работа само во безнапонска состојба и тоа на:
 работници, кои вршат осигурување на работното место;
 работници, наведени во документот (налогот) за работа после осигурување на
местото за работа
 лицата за внатрешен и надворешен надзор
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 9/15
Одговорните раководни лица (директори, раководители и др.) можат да влегуваат во

објектите 110/35(20)/10 kV без дозвола, но само за набљудување на одстојание од објектот, кој
е под напон, во придружба на вклопничарот/диспечерот или одговорното лице за објектот.
Одговорните лица за погон и одржување, можат да влегуваат во постројките
110/35(20)/10 kV во секое време, а останатите работници вработени во компанијата, само со
одобрение.
Повремено вработени лица, студенти, ученици на пракса за време на училишниот
распуст, можат да влезат во електроенергетските постројки со соодветно одобрение и во
придружба со стручно лице, кое ќе ги води.
На лица и групи од електро-машинска и друга специјалност, кои редовно вршат работа
на одржување или други работи на опремата, мора пред влегување во постројката, да им се
w
стави на знаење за опасноста, со потпис, во книга за влегување во постројката.
Лица или групи на бравари, молери и други, на кои не им е позната работата на
направите и опасностите, (бидејќи тоа) поради степенот на квалификацијата или струката, не
можат да го сфатат или разберат, одговорното лице на постројката е должно да ги запознае со
ie
состојбата на постројката, опасностите и да им одреди подрачје на движење при работата.
Во случај кога група или поединец не се придружуваат на упатствата, одговорното лице
за надзор мора да ја прекине работата и ја одстрани групата или поединецот од постројката.
Посети на електро-енергетските постројки може да се вршат со писмено одобрение од
Директорот на секторот или раководителот на Службата, со овластено лице кое ги води. Пред
ev
да влезат во постројката, водачот ги предупредува на опасностите и се потпишува во книгата за
влегување во постројката. Во случај групата или поединците да не се придружуваат на
упаствата, одговорното лице е должно да ја прекине посетата и да ја одстрани групата или
поединците од постројката.
Бројот на посетителите на групата се одредува така што одговорното лице има постојан
Pr
надзор над посетителите.
За да се спречи самоволното влегување на надворешните лица во постројките,
постројките мора да бидат оградени со ограда висока 2,2 m. Влезните врати мора да се
заклучуваат и да се постават знаци за предупредување - „ОПАСНО ПО ЖИВОТ" на оградата
околу објектот, а доколку оградата е метална мора да биде заземјена.
6 ЗАШТИТА НА ТЕЛОТО ПРИ РАБОТА

EB
Работниците, кои својата работа претежно ја вршат во седната положба, треба да бидат
осигурани со подесени седишта, за потпирање на крстот и нозете.
Кај сите работи, кај кои се во опасност очите и лицето на работникот и тоа поради силна
светлина, загревање, испарување и прскање на искри или парчиња од материјалот, работниците
треба да носат заштитни очила, штитник за лицето и сл. Средствата треба да бидат лесни и
удобни за носење и несмеат да предизвикуваат потење. Ако ваквите работи се вршат во
W
непосредната близина на другите работни места, тогаш треба ваквите работни места да бидат
посебно заградени.
На работниците, на кои за време на работата им се во опасност органите за дишење,
треба да им се стават на располагање средства за заштита на овие органи како што се:
респиратори, маски, изолациони апарати и сл. Ваквите средства треба да бидат испитани и
контролирани и во постојана исправност, како би во потполност одговорила на својата намена.
Секоја од овие направи треба да биде подесена спрема корисникот, посебно да се чуваат и
постојано да се во исправна и чиста состојба, а по потреба и да се врши дезинфекција.
На работниците, на кои за време на работата им се во опасност рацете, нозете, облеклото
и сл., треба да им се остават на располагање заштитни средства, како: нараквици, престилки,
заштитни доколеници, заштитни обувки и на нив слични. Овие средства треба да бидат секогаш
исправни и треба да бидат во таква состојба да одговараат во потполност на својата намена.
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 10/15
Кај работите кои се вршат во вода или влага, на работниците треба да им се осигураат
непропустливи обувки, а ако е потребно е непропустливо облекло.
На работниците, на кои поради работата им се во опасност главата или делови од неа,
треба да им се стават на располагање соодветни кациги или шлемови.
7 ОРГАНИЗИРАЊЕ НА ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА

Областа на заштита при работа е регулирана со Законот за безбедност и здравје при
работа (Службен весник бр.92/07) и бројни подзаконски акти донесени врз основа на овој
Закон. Во овој Закон се утврдени мерките за безбедност и здравје при работа, обврските на
работодавачот при организирањето на здравјето и безбедноста на работа како и правата и
обврските на вработените.
w
Овој закон се применува на сите дејности од јавниот и приватниот сектор освен оние
кои се регулирани со посебни прописи (Вооружените сили, Полицијата итн).
Тенденција е областа на заштита на работа да се регулира со наметнување на конкретни
обврски на работодавачите и вработените. Со донесување на новиот закон за безбедност и
ie
здравје и со бројните подзаконски акти кои го следеа новиот закон како и со конкретни чекори
од Државните органи во областа на заштита при работа се централизира една досега
маргинализирана област. Иако големиот дел од позаконски акти се донесени (преземени) од
системи во кои Македонија беше дел сепак има најави на заменување на истите со нови
усогласени со оние на Европската Унија како дел од критериумите за членство.
ev
8 ОБВРСКИ НА РАБОТОДАВАЧОТ
Општи обврски кои му се наметнати на работодавачот се да избира работни методи кои
ќе го подобрат нивото на безбедност и здравје при работа (член 5 став 2) и да го прилагоди
работниот процес кон способностите на вработените (член 10). Работодавачот ќе дозволи
вработените непосредно или преку свој претставник да учествуваат во утврдувањето на
Pr
недостатоците и подобрување на условите за работа (член 27 и 28) и мора да назначи:
 едно или повеќе стручни лица за безбедност (член 19)
 овластена здравствена установа која ќе врши стручни задачи за здравје при работа (член
17 и член 20)
 да донесе безбедносни мерки против пожар (член 17)
 мерки за прва помош и евакуација (член 17)
 обука на вработените за безбедно извршување на работата (член 17)
EB
 вршење на прегледи и испитување на работната средина (член 33)

 следење на здравствената состојба на вработените (член 17)
Работодавачот според Законот за безбедност и здравје мора да изготви и да спроведе
изјава за безбедност на секое работно место. Изјавата за безбедност претставува
идентификација на опасностите и проценка на ризиците. Оваа обврска работодавачите имаат
рок од две години од стапување на сила на Законот за безбедност и здравје при работа односно
W
до 07.2009 година. Оваа законска одредба не се применуваше поради отуството на издадени

дозвола за вршење на стручни работи од страна на Министерството за труд и социјална
политика.
Основните обврски кои Законот му ги наметнува на Работодавачот за да ја организира
безбедноста и здравјето при работа, можат да се извршени директно од страна на
работодавачот или преку назначување на овластени стручни лица.
Стручните лица во прв поглед ќе имаат обврска да го советуваат работодавачот,да
подготвата стручна основа за изјавата за безбедност да вршат контролни прегледи на работното
место, да вршат обука на вработените и да даваат конкретни предлози за унапредување на
безбедноста и здравјето на работното место.(член 19)
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 11/15
Работодавачот е должен земајќи го предвид технолошкиот процес, да преземе мерки за

заштита при пожар или доколку настане да ја намали опасноста на најмала можна мера за да ги
заштити вработените.
Во таа насока работодавачот ќе организира и ќе обезбеди евакуација, спасување и прва
помош, ќе оспособи лица кои ќе ја спроведуваат евакуацијата, ќе ги запознае вработените со
планот за евакуација и ќе спроведе практични вежби најмалку една во две години.(член 24).
Доколку на работното место и во работните простории работат до 20 луѓе тогаш најмалку еден
од нив ќе биде оспособен за давање на прва помош, гасење пожар евакуација и спасување а над
овој број на секои 20 по уште еден.(член 24)
Работодавачот ќе обезбеди соодветни апарати за гасење на пожар и истите ќе ги
постави на видно и достапно место и ќе ги сервисира во согласност со подзаконските прописи.
w
(член 8 од Правилникот за изборот на видовите и на количините на противпожарните апарати.)
Работодавачот во случај на непосредна опасност ќе има даде на вработените соодветни
упатства за запирање со работа и евакуација и во никој случај нема да ги задолжува
вработените со извршување на работни задачи.
ie
Средствата за работа работодавачот ќе ги држи во исправна состојба, а ќе ја проверува
исправноста и безбедноста со правење на повремени испитувања (член 33).
9 ПРАВА И ОБВРСКИ НА ВРАБОТЕНИТЕ

Вработените генерално треба да соработуваат со работодавачот со давање на мислења,
ev
предлози и забелешки. Активната улога на вработениот не претставува само право туку и
обврска на вработениот (член 38). Вработените ќе соработуваат и со стручните лица поставени
од работодавачот во областа на заштита на безбедноста и здравјето при работа.
Вработените ќе ги почитуваат упатствата од производителот при управување со
средствата за работа (член 41).
Pr
Вработените имаат право да именуваат претставник кое претставува лице избрано од
страна на вработените да ги застапува нивните интереси во поглед на безбедноста и здравјето
при работа пред работодавачот (член 3).
Бројот на претставниците ќе зависи од бројот на вработените, со тоа што тој број не
може да биде помал од: над десет вработени, се избира еден претставник, двајца претставници
на 101 до 500 вработени и тројца претставници кај работодавачот кои имаат над 501 вработен.
EB
Претставникот на вработените има право:

 да ги обиколи работните места поради согледување на состојбата во врска со
безбедноста при работа;
 да разговара со работодавачот за потребите и проблемите на безбедноста и здравјето
при работа;
 да ја извести инспекцијата на трудот за нејзино посредување, да присуствува, да ги даде
W
своите согледувања и да има увид во записникот составен од страна на инспекторот и

 да побара од работодавачот информации и да има пристап до изјавите за процена за
безбедноста и извештаите што се обврска на работодавачот и други документи во врска
со планирањето и уредувањето на безбедноста и здравјето при работа.
10 ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНО МЕСТО

Во Законот за безбедност и здравје при работа, е воведен нов термин, а со тоа и нова
постапка во намалување на штетните влијанија кои произлегуваат од секојдневниот процес на
работа, кои директно ги засегаат вработените, но во исто време, и работодавачите.
Воведувањето на поимот „ризик“ во македонската лексикографија предвидува дека не
постои ниту едно работно место без опасност или ризик од настанување на повреда при работа
или професионално заболување. Затоа, според ова гледиште, работодавачот е должен за сите
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 12/15
работни места, без исклучок, да изготви т.н. изјава за безбедност, која во себе ќе ги има сите
параметри на работното место, опасностите кои се присутни и да направи проценка на
можноста од настанување повреда, или професионално заболување кај непосредниот вработен
со изложувањето на непосредната опасност/штетност.
Со изведувањето на оваа активност, работодавачот е должен внимателно да испита што
при самиот работен процес може да доведе до ги повреди при работа, професионални
заболувања и болести во врска со работата и кои мерки на предострожност, или заштита, треба
да се преземат, за ризикот да биде намален.
Многу е важно е да се разбере дека самата проценка на ризик не е насочена единствено
кон заштита на вработените. Таа, воедно, директно е конципирана да го заштити и самиот
бизнис од непредвидени и неконтролирани настани кои, пак, можат за многу кратко време да го
w
доведат до пропаст.
Заради самата комплексност и одговорноста, пред сé, процесот на проценка на ризик не
може да биде спроведуван од луѓе кои немаат соодветно образование, соодветно работно и
професионално искуство. Затоа, единствено стручни лица (правни и физички) е можно истите
да ги вршат по претходно добиено овластување од страна на Министерот за труд и социјална
ie
политика.
Проценката на ризик треба да ја извршува тим составен од стручни лица за безбедност
при работа, доктори специјалисти по медицина на трудот, експерти од одделни области, а да се
вклучени и самите работници и нивниот претставник за безбедност и здравје при работа.
ev
Изјавата за безбедност со проценка на ризик на работното место и работната средина,
потребно е да се менува и дополнува во случај:
 на фатални повреди на работа со смртни последици и тешки повреда на работа
 кога постојните мерки за отстранување, намалување или спречување на ризикот не се
доволни, односно не одговараат на проценетата состојба
Pr
 кога проценката е темелена на податоци кои не се веќе ажурни и
 кога постојат можности и начини за унапредување, односно дополнување на проценката
Согласно член 5 од Правилникот за начинот на изготвување на изјава за безбедност,
нејзината содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот
(“Сл.весник на РМ“,бр.02/09), Изјавата за безбедност на работодавачот, треба да содржи
особено:
EB
 датум на издавање на изјавата;

 податоци на лицата кои учествувале при изработка на изјавата за безбедност со
проценкa на ризикот
 податоци за претходни прегледи и испитувања на средствата за работа
 податоци за работните места, организациските единици на работодавачот и бројот на
вработени
 проценка на ризикот и
W
 податоци за стручните лица за безбедност при работа и за овластената здраствена

установа
Казнените одредби за неизготвување и неспроведување на изјава за безбедност, спаѓаат
во Прекршоци од трета категорија односно глоба во износ од 5.000 до 8.000 евра во денарска
против вредност ќе се изрече за прекршок на правното лице, ако не изготви и не спроведе
изјава за безбедност во писмена форма, или таа не е изготвена според прописот од членот 11 на
законот за безбедност и здравје при работа (член 11 ставови (1) и (4)).
Во суштина, главна цел на проценката на професионалниот ризик е да се заштити
здравјето на работниците и да се подобри безбедноста на работата. Во согласност со
законодавство од областа на здравјето и безбедноста, работодавачите се оние кои се одговорни
за спроведување на активностите за проценка на ризикот.
Проценката на ризикот на работното место се состои од пет едноставни чекори:
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 13/15
 Собирање на податоци
 Идентификација на штетноста
 Проценка на изложеност и ефектите и дефинирање на степенот на ризик
(прифатлив/неприфатлив)
 Планирање на превентивни/корективни акции за елиминирање или намалување на
ризикот
 Документирање на направената проценка на ризикот
За спроведување на соодветна и меродавна проценка на професионалниот ризик на
работното место неопходни се следните информации:
 локација на работното место;
 број на експонирани работници;
w
 број на работници од вулнерабилните групи (бремени жени, млади работници,
работници со посебни потреби);
 карактеристики на опремата, материјалните и процесите;
 опис на работните операции;
 идентификувани штетности и нивни извори;
ie
 потенцијални последици;
 мерки на заштита;
 веројатност за појава на професионални болести, болести во врска со работата и
повреди на работа.
При тоа, се користат следните извори на информации:
производството;
ev
 технички подтаоци за опремата, материјалите и супстанциите што се користат во
 технолошки постапки и работни протоколи;

 резултати од мерењата на штетностите на работното место (анализа на работно место);
 податоци за повреди на работа и професионални болести/регистар;
Pr
 спецификација на својствата на хемиските супстанции/регистар;
 законски регулативи и технички стандарди;
 научна и техничка литература.
Покрај овие потребни податоци за проценка на ризикот неопходно е да се направи уште
и:
 увид во условите во работната средина;
EB
 увид во карактеристиките на работниот процес;

 интервју со работниците
11 ЗАКЛУЧОК
Здравјето и безбедноста на работното место е добро за бизнисот, за работниците и за
општеството во целина. Лесно е да се заборават овие факти кога се наближуваат крајните
рокови и целите за производство. Во таквите моменти, наместо безбедноста и здравјето да се
W
третираат како „бирократски товари“, поважно е сега отколку кога и да е порано да бидеме
свесни за ризиците на работното место.
Модерените, функционални и хармонизирани систем за здравје и безбедност на работа,
какви што се воспоставени во многу развиени земји и во сите земји-членки на ЕУ, базично се
ориентирани кон потребата за сочувување и зголемување на економските интереси на
работодавачите Токму поради тоа како неминовност се наметнува што побрзо имплементирање
на европското законодавство, нормите и стандардите на Европската унија (ЕУ), Меѓународната
организација на трудот (МОТ) и Светската здравствена организација (СЗО) во областа на
безбедноста на работа и здравјето на работниците.
Благодарејќи на проценката на Меѓународната организација на трудот и Австриската
агенција за развој за потреба од подобрување на состојбите во безбедноста и здравјето на
работа, изготвен е и соодветен Прирачник за проценка на професионалниот ризик како основна
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 14/15
алатака за вовед во правилата и прописите за правилно обезбедување на безбедно работно

место.
Работодавачите и менаџерскиот тим на деловните субјекти се тие кои треба да се уверат
и да ги согледаат придобивките од добро интегрираниот систем за безбедност и здравје при
работа и да сфатат дека средствата вложени во безбедност и здравје при работа се инвестиција
која несомнено се враќа бидејќи е јасна и директна врската помеѓу социјалното однесување на
една компанија и нејзината вкупна вредност и репутација во деловниот свет. Постојат неколку
начини на кои работодавачите и менаџерите ја сфаќаат безбедноста и здравјето при работа или
култура на безбедност и здравје при работа.
Повредите на работно место како и професионалните болести се поврзани со
здравството, но паралелно се поврзани и со економијата бидејќи, практично, работата е
w
економска активност. Економската перспектива на безбедноста и здравјето при работа ги
опфаќа како причините за настанување на повредата на работното место така и последиците од
настанот. Од тука следи и заклучокот дека станува збор за многу широка перспектива на која
што не може да и се одреди крајната точка бидејќи ниту причините, ниту последиците за
несреќите и повредите на работно место ниту пак познавањето од областа на безбедност и
ie
здравје при работа може да се стави во некоја рамка. Сето тоа е процес кој е континуиран и кој
континуирано треба да се следи со цел подобрување на целокупната состојба од оваа пред се
хумана област водејќи се од принципот на умереност и пристапот чекор по чекор кој принцип е
секогаш поуспешен од преамбициозен модел кој не дозволува прилагодување на промените кои
неминовно настануваат во овој процес.
ev
Големите компании веќе подолго време ја препознаваат важноста од добро воведениот
систем за безбедност и здравје при работа за нивниот имиџ, со тоа се докажува дека станува
збор за компанија која е општествено одговорна и која демонстрира повисоки стандарди на
коорпоративно управување. Но целта е и малите и средните компании да ја спознаат важноста
од имплементирањето на добар систем за безбедност и здравје при работа, пред се во однос на
исполнувањата на барањата на деловните клиенти или партнери кои инсистираат да работат со
Pr
коппании кои ги пошитуваат правилата и принципите за безбедно извршување на работните
задачи. Интегрирањето на безбедноста и заштитата при работа во секојдневното деловно
работење како составен дел од целокупните деловни планови овозможува компанијата да
постигне одржлив раст на продуктивноста и ефикасноста како и одржување на стабилно и
рентабилно работење што несомнено резултира со зголемена конкурентност на компанијата, и
зголемување на потенцијалот да се задржат постоечките клиенти и да се освојат нови пазари
каде би се зголемиле деловните активности. Затоа е битно да се подигне свеста кај клучните
EB
носители на одлуки во една компанија во своите краткорочни и долгорочни деловни планови да

ги вклучат и плановите за безбедно извршување на задачи во рамките на организацијата.
Но колку и да се трудиме да се подобрат усоловите во областа на безбедност и здравје
при работа и колку и да се свесни работодвачите од важноста на добро импленетираниот
систен за безбедно извршување на работни задачи сепак несреќите, заболувањата и повредите
поврзани со работата во повеќето професионални сектори за жал се уште се случуваат.
W
Воведување на превентивни и заштитни мерки на работните места со цел да се гарантира

безбедноста и здравјето на работниците на нивните работни места е повеќе од потребно.
Неопходно е да сите вработени а посебно помладите работници да бидат свесни за значењето
на превенцијата и на почнат да негуваат култура на превенција од несреќи при работа и
професионални заболувања. Создавањето на контролирано работно опкружување подразбира и
зголемена свест на секој поединец за ризиците на работното место. Тоа значи дека треба да се
создаде таков пристап кој истовремено е глобален и превентивен, кој ги промовира
придобивките од работата и воедно ќи ги помине границите на обична превенција од
специфични ризици.
Воведувањето на превентивни мерки значи дека е подобро да се “лечи” повреденото
работно место отколку повредениот работник. Затоа првиот елемент треба да биде
MAKO CIGRE 2015 B3-027R 15/15
образованието и тоа како нераздвоен дел од наставната програма во училиштата и во

високообразовните институции. Но овој елемент најважна е континуираната обука.
Обуката треба да биде распоредена во редовни временски интревали и да биде
прилагодена на реалноста на секојдневното извршување на работните обврски. Пристапот кон
превенцијата од ризици се остварува и преку вториот елемент а тоа е подигнување на свеста за
истите. Треба работниците и сите оние кои се директно поврзани со работниот процес како и
сите кои го организираат истиот да бидат свесни за ризиците кои се појавуваат во текот на
работниот процес. Предвидувањето на нови ризици и ризици кои може да се појават било да се
од техничка природа или се предизвикани од фактор човек се од пресудно значење во системот
на превенција.
Сепак како императив на секој деловен субјект треба да биде заштитата на најважниот
w
ресурс – човечкиот ресурс, а особено од аспект на безбедност и здравје на работното место
бидејќи на секој деловен субјект му се потребни здрави работници и работници кои се
задоволни од начинот на остварување на мерките за заштита при работа.
ie
[1] R. E. Hester, R.M. Harrison; Sustainability and Environmental Impact of Renewable Energy Sources, The
Royal Society of Chemistry UK, 2003
[2] National Fire Protection Association. National Electrical Code 1999. NFPA 70-1999. Quincy, Mass.
[3] NIOSH (1998). NIOSH Alert: Worker Deaths by Electrocution; A Summary of NIOSH Surveillance and
Investigative Findings. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Centers for
ev
Disease Control and Prevention, National Institute of Occupation Safety and Health.
[4] Straatsma, Glen W. Electrical shock syndrome. Alaska Medicine. 129–130. November 1973.
[5] James C. Cawley, Gerald T. Homce, Occupational Electrical Injuries in the United States, 1992-1998, and
Recommendations for Safety Research, J Saf Res 2003 Aug; 34(3):241-248,
[6] Бенџамин, О. А.: „Основни принципи за здравје и безбедност при работа“, Меѓународна канцеларија
на трудот, Женева, 2011
[7] Жбајнова, В.: „Обврски кои произлегуваат од законот за безбедност и здравје при работа“, Списание
Pr
на Рафајловски консалтинг, год 11, бр. 11, Скопје, 2008
[8] Ivanjac, M. / Luković, S. /Dragica M.: „Bezbednost i zdravlje na radu“, Sindikalni prirucnik, UGS
“Nezavisnost Beograd”
[9] Linhard, J.B.:”Understanding the return on health, safety and environmental investments” Journal of safety
research, 2005
[10] Roxane, L.: “Occupational safety and health and economic performance in small and medium sized
enterprices”, European Agency of Safety and Health at Work, Luxembourg, 2009
[11] Стојчевски, Б.: „Планирање на безбедноста и здравјето при работа“ Фондација „Фридрих Еберт“
EB
Скопје, 2010
[12] Фидановски, М.: „Безбедност и здравје при работа“, Списание на Рафајловски консалтинг, год 11,
бр. 12, Скопје, 2007
[13] Закон за енергетика – (Службен весник на Република Македонија бр.16/11)
[14] Alexandra Von Meier (2013). Electrical Engineer 137A: Electric Power Systems. Lecture 2:Introduction to
Electric Power Systems, Slide 33
[15] Ачковски, Р., Заземјувачи и заземјувачки системи во електричните мрежи, ФЕИТ; Скопје, 2008
W
[16] Petersen, D.: “Safety Management: A Human Aproach” – American society of safety engineers 2004.
[17] Petersen, D.: “Safety by Objectives “ - New York John Wiley and Sons 1996
[18] Petersen, D.: “Techniques of Safety Management: A system approach” – American society of safety
engineers 2003.
[19] Linhard, J.B., “Understanding the return on health, safety and environmental investments” Journal of
Safety research, 2005
Бруно Штамбак, Виолета Попова

АББ
Робе Робески
МЕПСО
w
АНАЛИЗА НА ПРЕДНОСТИТЕ НА ХИБРИДНИТЕ ВИСОКОНАПОНСКИ
ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ ПОСТРОЈКИ
ie
Со развојот на електроенергетскиот систем како од аспект на потрошувачот, така и од
аспект на производителите на електрична енергија се јавува потреба за континуирана изградба
на нови електроенергетски постројки; доградба на постоечките електроенергетски постројки,
одржување, односно реконструкција на застарените постоечки електроенергетски постројки.Со
ev
примената на новите технички решенија, и нивното комбинирање го оптимираме техничкото
решение, ја зголемуваме надежноста и расположивоста на системот, и на тој начин го
оптимизираме целокупното техничко решение.
Клучни зборови: нови технички решенија, оптимирање, надежност, расположивост
1 ВОВЕД
Pr
Со развојот на електроенергетскиот систем како од аспект на потрошувачот, така и од
аспект на производителите на електрична енергија се јавува потреба за континуирана изградба
на нови електроенергетски постројки; доградба на постоечките електроенергетски постројки,
одржување, односно реконструкција на застарените постоечки електроенергетски постројки.
При изградбата на трансформаторските постројки, а со оглед на се позахтевните
корисници на електроенергетскиот систем, во пракса секојдневно се поставуваат се построги
EB
барања на електроенергетските постројки, а особено со оглед на:

− Цената на изградба на постројките
− Брзината на изградба на постројките
− Надежност во експлоатација
− Флексибилност на погонот
W
− Расположивост во погон
− Минимизирање на завземениот простор
− Минималните барања за одржување
− Модуларноост на изведбата.
Со цел задоволување на наведените барања како на европскиот така и на светскиот
пазар се почесто се наметнуваат како оптимални решенија хибридните високонапонски
електроенергетски потројки кај кои модулите на високонапонските полиња се изолирани со гас,
а останатите делови се изолирани со воздух како кај класичната AIS постојка (собирници, врски
помеќу апаратите).
B3-076I 1/13
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 2/13
Со примена во пракса на фиксните и мобилните инсталации на хибридните

високонапонски трансформаторски постројки, како и со нивното комбинирање во случај на
сложена реконструкција или одржување кога е барано непрекинато напојување на
потрошувачите, односно непрекината евакуација на електрична енергија, а што по правило е
редовна појава, се задоволуваат најстрогите барања кои можат да се постават пред
електроенергетската постројка во примена.
Со примената на наведените технички решенија со хибридните високонапонски
постројки корисникот на мрежата ги оптимизира трошоците, како и ги минимизира
потенцијалните ризици кои произлегуваат во фазата на градењето, експолотацијата, одржување
или реконструкцијата на електроенергетската постројка.
Во овој реферат ќе ставиме посебен акцент на описот на фиксната и мобилната изведба
w
на хибридните високонапонски трансформаторски постројки, како и можностите за нивно
комбинирање во одредени ситуации со цел на оптимално задоволување на сите параметри и
барања кои се наметнуваат од стана на операторот на системот, односно корисникот на
мрежата.
Исто така, ќе се презентираат на споредбени примери предностите кои се воочуваат со
ie
примената на хибридните решенија како субституциски технички решенија во однос на
класичните воздушно изолирани постројки, како и во случаите на примена при изградбата на
нови трансформаторски постројки, така и во примената при реконструкција на постоечки
постројки изведени како класични воздушно изолирани постројки.
2
2.1 Општо
ev
ХИБРИДНИ ВИСОКОНАПОНСКИ ПОСТРОЈКИ
Хибридните постројки се засноваат на употребата на модули кои се изолирани со гас,

кои во себе обединуваат комплетно поле или дел од полето во комбинација со воздушно
изолирани делови на постројката.
Pr
2.2 Гасно изолирани модули на поле (PASS)
PASS (Plug And Switch System) во себе обединува комплетно високонапонско поле. Во
PASS се движечки делови, со исклучок на собирниците и струјните трансформатори, вградени
во заземјен алуминиумски оклоп исполнет со SF6 гас. Секој пол има сопствено куќиште што ја
зголемува достапноста и сигурноста. Сите главни куќишта се изработени од лиен алуминиум.
Со користење на стандардни компоненти, додавањето на друг систем на собирници е
EB
сосема едноставен. PASS се темели на сеопфатното искуство на АББ во производството на

воздушно изолиранои постројки (AIS Air Insulated Switchgear) и гасно изолирани поторјки ( GIS
анг. Gas Insulated Switchgear).
PASS исто така може да се сфати и како „перфоранси и заштеда на простор“
(Performance and save space): било која диспозиција на на трансформаторската станица може да
се изведе со ефикасно искористување на расположивиот простор. Надежната изведба е
W
осигурана со огромното искуство во истражување и развој, производство и бројот на постројки

во погон, што се заедно прави темел на АББовиот „know how“.
Клучна карактеристика на PASS е неговата компактна модуларна изведба која
обединува неколку функции во еден модул како на пример:
− Проводен изолатор/кабелски приклучоци за спој на еден или два системи
собирници;
− Еден или два прекинувачи;
− Еден или повеќе комбинирани раставувачи/заземјувачи;
− Еден или два струјни трансформатори;
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 3/13
− Еден или два напонски трансформатори.

Основни информации за PASS MO:
− PASS MO е комплетна високонапонска трансформаторска станица во
влезно/излезна конфигурација;
− Проводните изолатори на примар се споени на енергетскиот трансформатор;
− Проводните изолатори на секундар се споени на излезниот вод;
− Проводните изолатори на терциер се споени на влезен вод.
Поради тоа не се потребни конвенционални врски, т.е истите се изведени внатре во
PASS MO помеќу првите и вторите приклучоци. Во овој облик, PASS секоако направи пробој
w
како концепт на систем (патентиран) за дистрибутивните трафостаници.
Може да ја има следнава структура:
− Едноструки собирници (SBB, анг. Single Bus Bar);
−
ie
Двоструки собирници (DBB, анг. Double Bus Bar);
− Влезна и излезна трафостаница (IOS, анг. In and Out Substation);
− Двократен прекинувач (DCB, анг. Double Circuit Breaker).
PASS MOO е најновиот модул кој е пристигнат во PASS семејството. Конструиран е на
ev
начин како би ги задоволил специјалните барања на брзо развивачките пазари за 72,5 kV и 123
kV системи.
PASS MOS настана од искуствата кои АББ Групата ги стекна на подрачјето на
хибридните модули (PASS MOS) како би опфатиле барања на пазарите за 245kV преносни и
дистрибутивни трансформаторски станици.
Pr
Иновативна карактеристика на PASS MOS е три-позициско раздвојување кое што
овозможува секционализација и заземјување преку еден движечки контакт. PASS MOS е
замислен како модуларна компонента со едноставни стандардни функции, кои можат да се
подобрат според останатите барања на трафостаниците.
EB
W
Слика 1 Примери за хибридни постојки

MAKO CIGRE 2015 B3-076I 4/13
Табела 1 Пример за типови хибридни постројки

PASS M00 PASS M0 PASS M0S
Номинален напон kV 72,5 100 123 145 170 245
Номинална струја A 2000 3150 3150
Струја на краток спој kA 31.5 20 40 40
Наизменичен испитен
kV 140 185 230 275 325 395
напон
Импулсен испитен
kV 325 450 550 650 750 950
напон – BIL
Надморска височина m ≤ 1000 ≤ 1000 ≤ 1000
Максимална
C + 40 (1) + 40 (1) + 40 (1)
w
температура на воздух
Минимална температура
C - 30 (1) - 30 (1) - 25 (1)
на воздух
Релативна влажност % 100 100 100
Притисок на ветар Pa 700 700 700
ie
Сончево зрачење W/m2 ≤ 1000 ≤ 1000 ≤ 1000
Земјотрес (IEC1166) g 0.5 0.5 0.5
Степен на заштита (IEC
IP 44 (2) 44 (2) 44 (2)
60529) ev
Степен на загаденост IV Многу
III Голем (3) IV Многу голем
(IEC 60137) голем
(1)
различни температури на барање
(2)
различен степен на барање
(3)
степен IV (многу голем) на барање
Pr
2.2.1 Влијание врз околината
PASS е во слад со околината. Глобалните трошоци на животниот век и влијанието на
околината се земени во предвид при самите почетоци на изработка на констукцијата на PASS.
Споредувајќи го со конвенционалните воздушно изолиранирешенија кои исто така
применуваат еднакви функции, PASS ги задоволува следниве цели:
− Присуство на SF6 гас намалено за 80%;
EB
− Трошоците за одржување намалени за 38%;

− Минималната површина на постојката намалена за 70%;
− Вкупните трошоци за цел животен век намалени за 60%.
Споредувајќи со конвенционалната H шема на воздушно изолирани постројки со пет
полиња, глобалните трошоци за животен век на PASS се пониски за 30%.
W
2.2.2 Осигурување на квалитет

Конструкцијата, материјалот, добавувачите, подмонтажата и работните процедури се
врзани со програма за внатрешно осигурување на квалитетот која е во склад со барањата
наведени во нормата ISO9001 и 14001. Деловите кои не се директно произведени се добавуваат
од други АББ компании или од признати производители. Планот на испитување и тестирање
подразбира редовни испитувања на влезните материјали. Специјални разорни и неразорни
испитувања се спроведуваат во нашите лаборатории, лабораториите на трета страна, каде се
докажува задоволувањето на техничката спецификација.
Сите инструменти и уреди кои што се користат за проверка и испитување се
систаматски и периодично калибрирани во метролошките лаборотории или во квалификувани
лаборатории на трети страни.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 7/13
3 ПОСТРОЈКИ СО ХИБРИДНИ ПОСТРОЈКИ ВО ХРВАТСКА

Во Хрватска до сега во погон има пет постројки со номинален напон 110kV со посторјки
PASS во хибридна изведба:
− ТС 20/110 kV Брушка (40MVA) трафостаница за потребите на ВЕ ЗД2 и ЗД3;
− ТС 20/110 kV Воштане (40 MVA) трафостаница за потребите на ВЕ СТ1 и СТ2;
− ТС 20/110 kV Зеленград (63 MVA) трафостаница за потребите на ВЕ Зеленград;
− РП 110kV ХЕ Вараждин;
− РП Коморачно.
Досегашното искуство од работењето со наведените постројки е повеќе од позитивно.
w
Постројките се покажаа како изразито надежни во најтешките климатски услови, и
изразито неизискувачки од аспект тна одржување, и со тоа апсолутно ја оправдаа довербата во
техничкото решениекое е укажано од стана на инвеститорот.
Искуствата кои произлегоа од изградбата, а подоцна и од експлоатацијата, ги потврдија
ie
наводите за предностите на хибридните постројки првенствено со оглед на:
− Цената на изградба на постројките;
− Брзината на изградба на постројките;
ev
− Надежност во експлоатација;
− Флексибилност на погонот;
− Расположивост во погон;
− Минимизирање на завземениот простор;
Pr
− Минималните барања за одржување;
− Модуларноост на изведбата.
Во продолжение накратко ќе претставиме пример на реконструкција на постројка каде
има вградено PASS постројка како би се истакнале предностите на хибридна во однос на
конвенционално постројка.
EB
3.1 РП 110kV Вараждин

Проектот опфати реконструкција 110kV надворешна расклопна постројка стара скоро 40
години.
Во постоечката постројка поради изразено ограничување на просторот во водните
полиња не се вградени прекинувачи. Степенот на слобода на маниулација во таква постројка е
многу мал и од товар практично невозможен. Секое преспојување на еден блок во погон на
W
друг далековод бараше исклоп на прекинувачите на двата блок-трансформатори истовремено,

како и потреба од расклоп на попречниот и излезниот раставувач. Од гледна точка на
производство и испорака на електрична енергија овакви манипулации значеле значителен
губиток на приходи. Еднополната шема на постројката прикажана е на сликата.
Целите на реконструкцијата биле усмерени кон:
− Замена на дотраена и според статистиките изразито непоуздана опрема.
− Промена на постоечката еднополна шема со додавање на прекинувачи во ДВ
полиња.
− Овозможување на еднополно АПВ за елиминација на пролазните дефекти на ДВ
Неделјанец1 и ДВ Неделјанец2.
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 8/13
− Задржување на постоечката локација поради потенцијалното зголемување на

губитоците поради евентуалното оддалечување на трансформаторот од
генераторот,
− Замена на дотраените заземјувачки траки и подобрување на импулсниот отпор
на заземјување,
− Решавање на проблематиката на изложеност на фазните водичи на собирниците
на атмосферски празнења и вградување на одговарачки систем на заштита од
молњи,
− Прифатливост на цената.
Наметнатите цели на реконструкцијата довеадоа до избор на техничко решение со PASS
w
модули DCB. Главната причина за одбирањето беше мултифункционалноста и компактноста на
единиците со ограничен број на апаратни подсистеми кои се вградени и испитани фабрички.
Покрај тоа, на предноста и придонесува и фактот дека модулот има единствен управувачки
ормар со опција на локално управување со апаратите, во кој се сместени сите нисконапонски
стезаљки на ВН апарати.
ie
Посебно е потребно да се истакне дека со вакво решение (со plug in кабелски
приклучоци 110 kV на PASS DCB модулите) во целост е елиминирана потребата од 110kV
собирнички споеви, и ВН водичи се задржани само на приклучокот PASS модул на блок
трансформатор. ev
Pr
EB
W
Слика 6 ХЕ Вараждин –РП 110 kV пред реконструкцијата

MAKO CIGRE 2015 B3-076I 9/13
w
ie
ev
Слика 7 ХЕ Вараждин –РП 110 kV после реконструкцијата
Pr
EB
W
Слика 8 еднополна шема 110 kV пред реконструкцијата

MAKO CIGRE 2015 B3-076I 10/13
w
ie
ev
Pr
Слика 9 еднополна шема 110 kV после реконструкцијата
4 МОБИЛНИ ТРАФОСТАНИЦИ СО ХИБРИДНИ ПОСТРОЈКИ

EB
Во пракса мобилните инсталации на хибридните високонапонски трансформаторски

постројки се применуваат во услови на итни или планирани застои во случај на сложени
реконструкции или одржување кога е условувано непрекинато напојување на потрошувачите,
односно евакуација на електрична енергија без прекин. Ова е во правило редовна појава и
притоа со овие мобилни ТС се задоволуваат најстрогите барања кои можат да се постават пред
електроенергетското построение во примена.
W
Во продолжение накратко ќе го опишеме примерот на мобилна дистрибутивна

трафостаница која е испорачана во регионот а на која е вграден PASS.
Мобилната трансформаторска станица 100/10(20) е дистрибутивна станица проектирана
и направена за надворешна употреба и може да биде користена во следните услови:
− Надморска висина: до 1000 м н.в.;
− Максимална температура на амбиент: +40 C;
− Минимална температура на амбиентот: -25 C;
− Дозволена брзина на полуприколката: 30 км/ч на асфалтен пат и 10 км/ч на
неасфалтиран пат.
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 11/13
Табела 2 Главни номинални параметри на мобилната трансформаторска станица

-Номинална снага: 10 MVA (макс.40MVA на една приколица)
-Номинална фрекфенција: 50Hz
ВН постојка
-Номинален напон: 123kV
-Номинален напон на мрежа: 110 kV
-Подносив напон на мрежна фрекфенција: 230 kV (р м.с.)
-Подносив атмосферски пренапон: 550 kV (вршно)
-Номинална струја: 2500А
-Номинална прекидна струја на краток спој: 40кА
w
Помошни напони
-Греачи: 230V-50Hz
-Мотори (трансформатор): 400V-50 Hz
ie
-Мотори: (PASS МО-СН постројка) 220 V d.c.
-Сигнали итн.: 220 V d.c.
Привремено помошно напојување:

-Трофазно +Н: 400V -50Hz
ev
Мобилната трансформаторска станица 10MVA-110/21 (10,5) kV се состои од една
полуприколка на која се инсталира ВН, СН и НН опрема.
Табела 3 Пример за содржина на троосовинска приколка:
Pr
Троосовинска приколка која содржи: Количина
1
-123kV гасно изолиран модул PASS МО SBB 3
-123 kV одводник на пренапон со бројач и потпора 1
-110/21 (10,5) kV 10 MVA енергетски трансформатор 1
-72 kV одводник за нулта точка со бројач и потпора 1
-123 kV заземјувач 1
EB
-20 kVA Зsn5 помошен трансформатор 1

-24 kV отпорник за заземјување на нултата точка на 1
заземјувач
-24 kV трополен осигурувач 1
-24kV напонски трансформатор 3
-Потпорна конструкција за СН кабелски врски 1
W
-24kV потпорен изолатор 8

-24(12) kV одводник на пренапон со потпора 3
-6 kV одводник на пренапони за нулта точка 1
-Контејнер кој вклучува: 1
-Ормар заштита и управување: 1
Ормар AC развод 1
Ормар DC развод со батерија 1
24 kV SF6 гасно изолирано СН построение 1
Мобилната трансформаторска станица е дистрибутивна станица наменета за напојување

со електрична енергија за широка потрошувачка. Трансформаторската станица е без постојана
посада.
MAKO CIGRE 2015 B3-076I 12/13
Постројката 10(20) kV е за внатрешна монтажа, составено од 6 метално оклопени SF6

гасно изолирани ќелии, со еден систем на собирници, опремени со вакуумски прекинувачи (во
водните полиња). Ќелиите се 4 водни, една доводна (од енергетскиот трансформатор) и една
трафо. Врската на трансформторот со припаќачките ќелии 10(20) kV изводи со кабели 20 kV.
Енергетскиот трансформатор е 110/10(20) kV, со снага од 10 MVA е маслен, монтиран
на приколица.
Управувањето со прекидачите во постројката 10(20) kV ќе биде од заштитно
управувачка единица вградена во НН ормар ќелија или од станичниот SCADA компјутер.
Против погрешни манипулации со апаратите, изведен е систем од одговарачки механички и
електрични блокади. Само во случај на потреба можна е манипулација со механичките копчиња
на самите прекинувачи. Во тој случај електричните блокади не се во функција
w
ie
ev
Pr
Слика 10 Мобилна ТС 110 kV без трансформатор

EB
W
Слика 11 Мобилна ТС 110 kV со трансформатор

MAKO CIGRE 2015 B3-076I 13/13
w
ie
Слика 12 Мобилна ТС 220 kV со трансформатор
5 ЗАКЛУЧОК ev
Во рефератот е прикажана примената на хибридните ВН постројки како во фиксна така
и во мобилна изведба, и потврдени се карактеристиките кои дефинитивно ја оправдуваат
примената со оглед на точките наведени во уводниот дел на оваа презентација.
Во склад со наведеното, се надеваме дека оваа презентација на некој начин ќе ја
приближи хибридната постројка на потенцијалните инвеститори, и дека ќе стане вообичаено
Pr
решение во нашата регија.
[1] P.Lipovsky, HV Compact Solutions, ABB, 2006
[2] Glavni i Izvedbeni projekt rekonstrukcije 110 kV rasklopišta HE Varaždin, Eling Projekt, 2011
[3] Projekt mobilne TS 110(10(20) kV, ABB, 2009
EB
W

Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје
НАПРЕДНИ ТЕХНОЛОГИИ ВО РАЗВОДНИТЕ ПОСТРОЈКИ ЗА ПОДДРШКА

НА ПАМЕТНИТЕ МРЕЖИ
w
Концептот на паметните мрежи како генерален концепт кој почнувајќи од
производството, преку преносот и дистрибуцијата, па сè до крајните потрошувачи претставува
ie
предизвик за енергетичарите на 21-от век. Како одговор на овој предизвик, во овој труд, ќе биде
дискутирана технолошката рамка за реинженеринг на постоечкиот електроенергетски систем
од аспект на разводните постројки, со цел да се обезбедат очекуваните бенефити како што се:
сигурна и доверлива испорака на електрична енергија, обезбедување на оддржлива животна
средина, економска компетитивност, исполнување на корисничките барање итн.
ev
Разводните постројки мора да се осовременат со цел да одговорат на поставените
барања на паметните мрежи. За реализација на концептот на напредни разводни постројки како
поддршка на концептот на паметни мрежи неопходна е примената на стандардот IEC 61850 кој
е отворен и овозможува интероперабилност.
Во трудот ќе биде даден и пример во кој ќе бидат прикажани промените во дизајнот на
Pr
современа разводна постројка, каде преносот на сигнали преку бакарни кабли ќе биде целосно
заменет со комуникациски пораки помеѓу уредите кои ќе се разменуваат преку оптички кабли.
Клучни зборови: Паметни мрежи, современи разводни постројки, IEC 61850, реинженеринг
1 ВОВЕД
Во текот на 20-тиот век, во повеќето земји, енергетската инфраструктура добро ја
EB
извршувала својата функција во процесот на производство, пренос и дистрибуцијата на

елeктрична енергија до крајните потрошувачи. Како резултат на растот на економијата на
светско ниво, односно сè поголема побарувачка на електрична енергија, како и сите оние
новитетите кои се појавија во областа на ИТ и комуникациите, постоечката енергетска
инфраструктура во време во кое технологијата брзо се менува и усовршува, станува се помалку
функционална. Затоа се јавува потребата за нејзин реинженеринг т.е искористување на сите
овие новитети кои би донеле бенефити и за корисниците и за енергетските компании.
W
За таа цел сè почеста алтернатива се споменува имплементацијата на паметните мрежи

(smart grids), кои би придонеле преку следниве конкретни, мерливи и многу значајни резултати:
• Обезбедување на поголема сигурност, подобро управување и усовршување на
производството;
• Зголемување на ефикасноста при преносот и дистрибуцијата на елeктричната
енергија и намалување на емисијата на штетни гасови во атмосферата
• Охрабрување на потрошувачите сами да си ја планираат потрошувачката на
електрина енергија и сл.
Како систем со голема перспектива кој ќе донесе позитивни промени, паметните мрежи
се смета дека треба да ги содржат следниве компоненти :
B3-107R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
како и подобрување во однос на можностите за управување со системот. Ако, на пример, го

земеме SCADA системот кој се користел со години наназад, тој бил составен од едноставни
системи за мониторинг и управување кај кои со мала брзина се разменувале податоците преку
постоечката комуникациска врска. Во последниве години, со зголемувањето на бројот на
инсталираните микропроцесорски IED, можно е да се добијат голем број на податоци директно
од овие IED, преку RTU единиците или, пак, преку други компоненти на управувачкиот систем
на постројката. Факт е дека не е многу практично комуникацијата на главната станица да биде
директно со многубројните IED во сите постројки. За да се овозможи пренесување на овие
податоци до главната станица, се користи архитектура која вклучува таканаречени сервери на
постројката. Кај овој вид на архитектура , главната станица треба да комуницира директно само
со серверот на постројката наместо со повеќе IED и RTU единици од постројката, како што е
прикажано на слика 1. Исто така и способноста за комуникација на серверите со главната
w
станица е многу подобра од онаа на IED, а намалениот број на уреди кои се директно поврзани
на главната станица, допринесува за значително подобрена комуникација.
ie
ev
Pr
Слика 1 Архитектура на систем за управување на разводна постројка
3 ВЛИЈАНИЕ НА СТАНДАРДОТ IEC 61850

Потребата да се биде во чекор со новите технологии во комбинација со потребата за
интероперабилност се само некои од причините кои доведоа до појавата на стандардот IEC
EB
61850. IEC 61850 е интернационален стандард во кој се дефинира начинот на комуникација

помеѓу системите за управување во самата разводна постројка и помеѓу системите за
управување од различни разводни постројки, стандард за отворен систем на комуникација, со
значително подобрени функционалности. Пред сè тој е дизајниран за да: го редуцира бројот на
комуникациски протоколи кои постојат во разводната постројка, овозможи интеропреабилност
помеѓу уредите од различни производители (слика 2), и да овозможи полесен пристап до
информациите од разводната постројката.
W
Слика 2 Интеропeрaбилност според IEC 61850

Гледано од перспектива на системот, има голем број на промени кои треба да се

направат за да се усогласат сите прописи кои ги наложува стандардот и за да системот може да
функционира како една целина. За да се олесни овој процес и веројатноста на можна човечка
грешка се доведе до минимум, се дефинира SCL (Substation Configuration Language) кој се
базира на XML фајлови. Секој уред треба да генерира SCL фајл кој ја опишува неговата
конфигурација. Со помош на овие фајлови е овозможенo размена на информации за
конфигурацијата на опремата во разводната построка и во случај кога опремата е од различни
производители (слика 3). Некои од нив се: ICD (IED Capability Description) - опис на
можностите на IED, IID (Instantiated IED Description) - опис на прилагоден IED), SSD (System
Specification Description) - опис на барањата на системот, SCD (Substation Configuration
Description)- опис на составот на постројката, CID (Configured IED Description) - опис на
конфигурацијата на IED, SED (System Exchange Description) - опис на начинот на размена на
w
податоци.
ie
ev
Pr
Слика 3 Технички пристап во имплементација на стандардот IEC 61850
Кога станува збор за автоматизацијата на разводните постројки, односно имплемен-
тација на стандардот IEC 61850, важно е сето ова да се разгледа и од финансиски аспект.
Објектно-ориентираниот т.е софтверски пристап кој е дефиниран со стандардот IEC 61850 во
споредба со досегашниот традиционален инженерски т.е хардверски пристап и користење на
протоколот DNP3, води и кон значајна финансиска заштеда. Дополнително, заштеда понатаму
EB
има и при самата експлоатација, поради поголемата ефикасност на самиот процес. Времето кое
е потребно за конфигурација на системот е значително намалено, постои зголемена
виртуелизација при проектирањето на самите разводни постројки т.е постои можноста за нивно
проектирање и тестирање пред да се помине на фаза на нивна имплементација. Објектно-
ориентираниот пристап што го дефинира стандардот IEC 61850 им дозволува на проектантите
да развијат стандардни конфигуратори за елементите од енергетскиот систем, кои понатаму би
W
се користеле во било кој проект.

Во зависност од барањата кои треба да ги задоволи самата разводна постројка, можат да
бидат имплементирани различни комуникациски архитектури. Стандардот IEC 61850 се
имплементира постепено, најпрво со адаптација на постоечките IED да го подржуваат новиот
комуникациски стандард, кое нешто би се постигнало со имплементација на архитектура со
главна собирница, а во исто време воведувајќи некои почетни решенија за имплементацијата на
архитектура со процесна собирница.
4 АРХИТЕКТУРА НА ГЛАВНА СОБИРНИЦА

Функционалната хиерархија на оваа архитектура е дадена на слика 4. Кај оваа
архитектура имаме делумна имплементација на IEC 61850 во комбинација со конвенционални
техники и дизајни и во неа се применети некои од бенефитите кои ги носи стандардот IEC
61850. Струјните и напонски влезови за IED на дното од функционалната хиерархија се

конвенционални и се поврзани на секундарната страна на мерните трансформатори со помош
на бакарни кабли. Во секој случај, оваа архитектура претставува значаен напредок во споредба
со конвенционалните системи кај кои поврзувањето е со бакарни кабли и неможе да се
имплементира нов софтвер за да се промени начинот на нивната работа. Таа дозволува
имплементација на повеќе заштитни системи, нешто што е особено важно за големи разводни
постројки со голем број на потрошувачи, а во конвенционалните архитектури не е изводливо.
w
ie
ev
Слика 4 Функционална хиерархија на архитектура со главна собирница
Pr
Комуникацијата помеѓу уредите во разводната простројка се врши преку таканаречени
GOOSE6 (Generic Object Oriented Substation Event) пораки. Нивната главна намена е да се
обезбеди брз и доверлив пренос на податоците кои се потребни за правилно функционирање на
разводната постројка. GOOSE пораките периодично се пренесуваат преку комуникациската
мрежа. Кога нема промена во поставените вредности, овие пораки се пренесуваат со период T0
(слика 5). Ако во постројката се случи некоја грешка, тогаш се генерира нова порака во која се
EB
содржат податоци во врска со таа грешка. Откако првата порака ќе биде пратена, во
продолжение истата се праќа повторно со период ( T1, T2, ….TN) со променливо времетраење
кое не е дефинирано со стандардот, туку е имплементирано врз база на соодветен алгоритам, се
додека не се постигне првобитниот период на пренесување на пораките T0.
W
6
GOOSE ( Generic Object Oriented Substation Event)- датотеки во кои се содржат податоци за
состојбата на уредите
w
ie
Слика 5 Периодично пренесување на GOOSE пораки
ev
Релето кое детектира грешка кај потрошувачот праќа GOOSE порака преку собирницата
до сите други релеи кои се поврзани на неа, со кој сигнал дава до знаење дека треба да се
отстрани грешката. Ова може да се смета и како блокирачки сигнал за останатите релеи.
Единственото барање за имплементација на системот е релеите кои се поврзани на
потрошувачи кои се поврзани на иста собирница да се приклучени така да добиваат GOOSE
Pr
пораки од сите останати IED поврзани на истата собирница.
Апликациите кои се базираат на IEC 61850 вклучуваат неколку различни уреди кои се
приклучени на LAN мрежата на постројката. Интерфесот и концептот на здружени единици
(Merging Unit - MU) овозможuva процесирање на сите сигнали, синхронизација на сите мерења,
како и аналоген и дигитален интерфејс. MU ги процесираат сигналите од сензорите, генерираат
семплирани вредности за струјата и напонот и формираат комуникациска порака која ја праќаат
на LAN мрежата на постројката за да можат да ја примаат и користат сите IED на кои таа им е
EB
потребна за да ги извршуваат своите функции.

Друг уред е IO, кој ги процесира сигналите за состојбата, генерира податоци за таа
состојба, формира комуникациска порака и користејќи GOOSE пораката ја праќа на LAN
мрежата на постројката. Сите мултифункционални IED ќе ја добијат пораката со семплираната
вредност, како и онаа со бинарната вредност за конкретната состојба. Оние кои ќе ја
препознаат, ќе ја обработат, ќе донесат одлука и ќе реагираа со праќање на друга GOOSE
W
порака, како, на пример, да се отвори прекинувачот или да се изврши некое друго дејствие.На
слика 6 е прикажана архитектура со целосна имплементација на стандардот IEC 61850.
w
ie
Слика 6 Архитектура на примена на стандардот IEC 61850 во разводна постројка
5 ЗАКЛУЧОК
Развојот на електроенергетските системи, либерализацијата на пазарот на електрична
ev
енергија и новите услови на стопанисување на електроенергетскиот сектор наметнуваат нови
технички барања и потреба од воведување на нови функционалности во разводните постројки.
За таа цел, потребно е континуирано следење на современите технологии и стандарди и нивна
имплементација во концептот на современата разводна постројка. Исто така, изведбата на нови
современи разводни постројки поставуваат и барања за нивно комплетно вклопување во
концептот на паметните мрежи.
Pr
Во трудот посебно е анализирана надградба на управувањето на постоечките SCADA во
паметните разводни постројки со акцент на потребната информациска инфраструктура
базирана на брз оптички пренос на информации и објектно-ориентирана структура. IEC 61850
како отворен стандард кој наложува интероперабилност, дополнително носи бенефити во однос
на финансиите, но и можност за усовршување и флексибилност на конструктивните изведби на
паметните разводни постројки.
EB
Дигиталните комуникациски системи, интелегентните електронски уреди, системите за

визуелизација, како и софтверот кој е потребен за целосна интеграција на новите технологии,
нудат можност за поголема иновативност при процесот на проектирање на новите и
реинженеринг на постоечките разводни постројки, а сè со цел да се овозможи сигурна,
доверлива и ефикасна испорака на квалитетна електрична енергија.
W
[1] John D. McDonald : Electric Power Substations Engineering-Third Edition ( Chapter 22 : Role of
Substations in Smart Grids), CRC Press Taylor & Francis Group, New York, 2012,
[2] Ralph Mackiewicz: Technical Overview and Benefits of the IEC 61850 Standard for Substation Automation,
SISCO, Inc.;Sterling Heights, MI USA.
[3] Juan Hoyos, Mark Dehus, Timthy X Brown Exploiting the GOOSE Protocol: A Practical Attack on Cyber-
infrastructure (Interdisciplinary Telecommunications Program University of Colorado Boulder Boulder,
Colorado, USA).
[4] Adam Gauci: Effect on Substation Engineering Costs of IEC 61850 and System Configuration Tools,
Schneider Electric, 2013

ЕДУКАТИВЕН СОФТВЕР ЗА ПРОУЧУВАЊЕ НА СИЛИ ПОМЕЃУ

ПАРАЛЕЛНИ ПРОВОДНИЦИ ВО РЕЖИМ НА КУСА ВРСКА
w
Визуелизацијата на процесите што се одвиваат во разводните постројки и можноста за
испитување на влијанието на пооделните параметри секогаш претставува посебен предизвик.
ie
Со цел да се доближи до студентите проучувањето на силите што се јавуваат помеѓу
проводниците во разводните постројки креиран е едноставен за користење едукативен софтвер.
Силите што се јавуваат помеѓу проводниците се анализирани при појава на двополна и
триполна куса врска. Притоа се претпоставува дека проводниците се паралелно поставени и
дека има еден проводник по фаза. Во случајот кога се работи за триполна куса врска можно е да
ev
се анализира и графички да се претстави временската промена на силата помеѓу различните
фази. Целта е преку соодветни симулации да се определи меѓу кои проводници делува
најголема сила, како и да се определи моментот и условите кога таа се појавува.
Во трудот најпрвин ќе биде дадена теоретска разработка за пресметка на сили помеѓу
проводници во режим на куса врска. Потоа тие сознанија ќе бидат искористени за дизајн на
Pr
софтвер кој ќе има првенствено едукативен карактер и кој ќе биде наменет за студентите
електроенергетичари кои ја проучуваат оваа проблематика. Во трудот ќе бидат прикажани
искуствата при реализацијата на овој софтвер, графичкиот интерфејс, можностите, како и
правците за понатамошно подобрување.
Клучни зборови: Разводни постројки, сили меѓу проводници, MATLAB, софтвер, едукација,
визуелизација.
EB
1 ВОВЕД
Искуствата при реализација на наставата по предметот Разводни постројки покажуваат
дека студентите многу подобро ја совладуваат материјата доклолку тие активно се вклучени во
проучување на проблематиката и доколку со соодветни експерименти самите можат да го
проучат влијанието на пооделните влезни параметри врз испитуваната физичка величина.
Имајќи предвид дека кога се работи за проучувања на режими на куси врски во разводни
W
постројки секој реален експеримент е деструктивен и нанесува штети на опремата, за

проучување на појавите во режим на куси врски најдобро е да се користи моделирање на
физичкиот систем, а истражувањата наместо на реалниот објект да се вршат на изработениот
модел. Резултатите од симулациите можно е да се прикажат нумерички во табели кои ќе бидат
сместени во соодветни датотеки кои понатаму ќе можат да се обработуваат или пак да се
прикажат графички, со што се добива можност за визуелизација на динамичките појави.
Што се однесува до проблематиката поврзана со предметот Разводни постројки постојат
повеќе можности за користење на современи софтверски алатки во наставата. Овде ќе
споменеме неколку:
− Матрична пресметка на струите на куси врски во разводните постројки
− Визуализација на временската промена на струите на куси врски
B3-110R 1/8
− Анализа на режимот на загревање на проводниците во нормален режим и во режим

на куса врска
− Анализа на временската промена на силите помеѓу проводници во режим на куса
врска
− Избор на пресек на проводник и проверка во однос на термички и динамички
напрегања во режим на куса врска
− Анализа на процесот на вклучување и исклучување на шрекинувачите
− Изработка на техничка документација на разводни постројки и сл.
Денес, инженерите електроенергетичари мора да бидат оспособен за користење на
современи софтверски алатки кои треба да им ја олеснат нивната работа при решавање на
сложени инженерски проблеми. Затоа во текот на студирањето, на ФЕИТ, посебно внимaние се
посветува за совладување на програмот МАТLAB со неговите додатоци и негова примена во
w
различни области на инженерингот, а се работи и со други специјализирани софтверски пакети
кои треба да ја зголемат ефикасноста и ефективноста во работењето.
Во овој труд е прикажана начинот на изработка, интерфејсот, карактеристиките и
можностите на изработен програм за анализа на големината на силите помеѓу проводниците во
ie
режим на куса врска. Оваа софтверска алатка има за цел да помогне визуелно да ја прикаже
временската промена на електродинамичките сили помеѓу проводниците при постоење на
периодична и апериодична компонента на струјата на куса врска. Основната намена е овој
софтвер да се искористи за едукативни цели за совладување на оваа проблематика содржана во
предметите „Разводни постројки“ и „Производни и разводни постројки“ кои се слушаат во
ev
петти односно шести семестар на Факултетот за електротехника и информациски технологии.
Овој програм се однесува на електродинамичките сили што се јавуваат кај паралелни
проводниците од трифазен систем при настанување на двополна или триполна грешка.
Исцртаните графици ја прикажуваат зависноста на струите и силите во текот на времето од
настанување на грешката. Од графиците, исто така можат да се анализираат максималните
Pr
вредности на струите и силите во пооделни фази, а додатно и самиот програм има можност да
ја определи и максималната вредност на силата, фазата и времето во кое таа се јавува и да ја
испише вредноста на екранот.
Програмот е изработен со MATLAB програмскиот јазик, а со цел да се избегне
текстуалното програмирање и тешко снаоѓање на студентите во голем број линии код, изведена
е преку Graphic User Interface Design Environment (GUIDE) алатникот. Со него, програмата е
изработена во еден прозорец во кој се сместени полиња за влезни параметри, полиња за излезни
EB
параметри и место за исцртување на графиците.
2 ГРАФИЧКИ КОРИСНИЧКИ ИНТЕРФЕЈС

Со цел програмот да биде пријателски настроен (User – Friendly) и максимално да се
олесни внесот на податоци и излезот, како и да се избегнат деталите како програмата работи
(проблеми кои постојат кај текстуалните програми) искористен е со Graphic User Interface
W
Design Environment (GUIDE) алатникот.

Табела 1 Објекти користени од алатникот на GUIDE

Објект Намена
Panel За истакнување на полињата за внес на типот на грешка
Button Group За групирање на можните избори за тип на грешка (двополна куса врска или
триполна куса врска)
Radio Button Копче за двополна куса врска и копче за триполна куса врска
Static Text Полиња со текст кој не се менува при извршување на програмата (мерните
единици кај сите величини)
Edit Text Полиња со текст кои треба да се пополнат пред извршување на програмата (влезни
параметри: максимална струја ( I M ), аголно поместување ( α − ϕk ), временската
константа ( Ta ), растојание меѓу два соседни потпорни изолатори од иста фаза ( l ),
w
растојание помеѓу оските на шините ( a ), граници за временската оска ( tmin , tmax )),
како и полиња со текст кои треба да се пополнат при извршување на програмата
(излезни вредности: поле за информации, време при кое се добива максимална
електродинамичка сила ( tM ), вредности на струите и силите во различните фази
ie
за времето при кое се добива максимална електродинамичка сила
(i (tR M ), iS ( t M ) , iT ( t M ) , FR ( t M ) , FS ( t M ) , FT ( t M ))) .
Push Button Копче „Пресметај“ со кое се стартува програмата.
Axes
R (t ) , iS ( t ) ,
ev
Ова поле се користи за внесување на слики, како и за исцртување на струите и
електродинамичките сили во различните фази во зависност од времето
(i iT ( t ) , FR ( t ) , FS ( t ) , FT ( t ) )
Претходно спомнатите објекти се поставени во GUI фигурата како на слика 1 и во
Pr
„Property Inspector“ за секој од нив е внесен соодветен „Tag“, текст, фонт, големина, боја итн.
EB
W
Слика 1 Изглед на програмата во GUI едиторот
3 MATLAB ФУНКЦИИ КОИ СЕ КОРИСТАТ

Објектите кои се внесени во GUI фигурата мора да се поврзат со помош на функции од
MATLAB програмскиот пакет. Поврзувањето на објектите со текстуалниот код се врши со
помош на претходно внесените „Tag“ во „Property Inspector“ на секој еден објект.
Од широкиот спектар на функции кои што ни ги нуди MATLAB програмскиот пакет, за

работата на оваа програма се користени следни функции:
Табела 2 MATLAB функции користени во програмата
Функција Влезни параметри Излезни параметри
C=A ± B Матрици (низи) од броеви Збир (разлика) на матриците
(низите)
C=A .*B Матрици (низи) од броеви Матрица (низа) со димензии исти
како влезните, со производи на
соодветните елементи од двете
матрици (низи)
C=A . /B Матрици (низи) од броеви Матрица (низа) со димензии исти
како влезните, со количници на
w
соодветните елементи од двете
матрици (низи)
C=exp(A) Матрица (низа) од броеви Матрица (низа) од броеви e
x
S=get(handles.Object,’String’) Објект од GUI, поле од Вредност во бараното поле од
ie
„Property Inspector“ „Property Inspector“
set(handles.Object,’String’,string) Објект од GUI, поле од Ја внесува вредноста во
set(handles.Object,’Color’,[1 1 „Property Inspector“, вредност наведеното поле од GUI објектот
1])
NUM=str2double(S) Број во текстуален формат
ev Бројот форматиран со
прецизност „double“
ANGLE=deg2rad(A) Агол во степени Аголот претворен во радијани
plot(handles.Object,x,y, Објект од GUI (axes), низа од График со дадените вредности во
’LineWidth’,2,..) вредности за апцисата, низа од наведениот објект
вредности за ординатата,
подесувања за линијата.
Pr
grid(handles.Object,’on’) Објект од GUI (axes), Се подесува мрежата на графикот
подесувања во наведениот објект
title(handles.Object,’Title’,..) Објект од GUI (axes), текст, Внесува наслов на графикот во
подесувања наведениот објект со внесените
подесувања
ABS=abs(x) Реален број Апсолутна вредност од
внесениот број
EB
[MAX Index]=max(F) Низа со реални броеви Максимална вредност во низата и

нејзина местоположба во неа
STR=num2str(n) Реален број Бројот форматиран во текстуална
променлива
STR=horzcat(s1,s2,..) Текстуални променливи Една текстуална променлива во
која се споени влезните
IMG=imread(img) Име на слика во работната Ја исчитува внесената слика
W
папка со наставка за типот

IMG=image(img) Прочитана слика Ја прикажува сликата на GUI
објектот (axes) во чија
повикувачка функција е внесена
4 ПРИНЦИП НА РАБОТА
Програмата може да се стартува или со двоен клик на иконата, или преку Command
Prompt. При стартувањето на програмата, се повикуваат функциите за прикажување на сликите
и ознаките за влезните параметри. Се отвора прозорецот на програмата кој изгледа како на
слика 2.
w
ie
Слика 2 Изглед на прозорецот на програмата при нејзино стартување
ev
Најпрвин е потребно да се внесат влезните параметри во програмата. Се избира типот на
грешка со кликање на „Двополна КВ“ или „Триполна КВ“, и ако е избрано „Двополна КВ“
потребно е да се изберат фазите меѓу кои се јавува: „R и S“, „R и T“, „S и T“. Се внесува
максималната амплитудна вредност на струјата I M , аголното поместување α − ϕk и
временската константа на колото во кое се затвора струјата на грешка Ta . Растојанието меѓу
два соседни потпорни изолатори е l , растојанието помеѓу оските на шините a . Границите за
Pr
времето за кое треба програмата да пресмета tmin , tmax се предефинирани, но исто така е
оставена можност да се променат.
Со кликање на копчето „Пресметај“ започнуваат да се извршуваат функциите внесени
во повикувачката функција. Се читаат внесените параметри и со цел да се користат во
пресметките се претвораат во броеви, а аголното поместување се претвора од степени во
радијани. Со внесените временски граници се креира временската низа. Со тоа ги имаме сите
EB
потребни параметри за пресметување на струите во зависност од времето според равенките:
 − t 
iR (t ) = I m ⋅ sin (ω ⋅ t − (α − ϕ k ) ) − e Ta ⋅ sin (α − ϕ k )  (1)
 
  2π  − t Ta  2π  
iS (t ) = I m ⋅ sin  ω ⋅ t − (α − ϕk ) − −e ⋅ sin  α − ϕk −  (2)
  3   3  
W
  4π  − t Ta  4π  
iT (t ) = I m ⋅ sin  ω ⋅ t − (α − ϕk ) − −e ⋅ sin  α − ϕk −  (3)
  3   3  
Каде ω е кружна фреквенција на струјата, а t е време.
Во следен чекор се проверува кој тип на грешка е внесен. Доколку е внесена „Триполна
КВ“ струите остануваат исти, но доколку е внесена „Двополна КВ“ се читаат и фазите меѓу кои
се јавува грешката и во зависност од тоа, струите се менуваат.
На пример, доколку е избрано „Двополна КВ“ меѓу фазите „R и S“ струите ќе бидат:
iS ( t ) = −iR ( t ) , iT ( t ) = 0 (4)
Откако ги добивме точните струи низ фазите, електродинамичките сили во различни

фази во зависност од времето ги пресметуваме според равенките:
l
FR ( t ) = 2 ⋅10 −7 ⋅ ⋅ ( iR (t ) ⋅ iS (t ) + 0.5 ⋅ iR (t ) ⋅ iT (t ) ) (7)
a
l
FS ( t ) = 2 ⋅10−7 ⋅ ⋅ ( iR (t ) ⋅ iS (t ) − iS (t ) ⋅ iT (t ) ) (8)
a
l
FT ( t ) = 2 ⋅10−7 ⋅ ⋅ ( iS (t ) ⋅ iT (t ) + 0.5 ⋅ iR (t ) ⋅ iT (t ) ) (9)
a
Со реализација на пресметките со определен чекор на време, се генерира низа од броеви
која служи за исцртување и визуелно прикажување на промените на струите и силите во
w
зависност од времето.
Понатаму, програмот ја пресметува максималната вредност на силата која се достигнува
во секоја од фазите и потоа за најголемата од нив, се наоѓа времето при која се достигнува - tM .
За ова време се пресметуваат струите и силите во различните фази и се прикажуваат во
ie
прозорецот на програмот.
На крајот, во полето за информации се внесува текст со информација во која фаза се
јавува најголемата сила и за кое време е достигната. На слика 3 е прикажана програмата откако
е извршена за претходно внесени параметри. ev
Pr
EB
W
Слика 3 Изглед на програмата откако е извршена

На слика 4 е прикажан алгоритамот според кој работи програмата изработена во
MATLAB преку соодветен блок – дијаграм.
W
EB
Pr
ev
ie
w
5 ЗАКЛУЧОК
Со изработката на овој едукативен програм се дава придонес за поедноставен и
поприфатлив пристап во објаснување на временската зависност на електродинамичките сили
кај паралелни проводници кои се јавуваат во различните фази во режим на куса врска. Исто
така, овој софтвер ќе им помогне на студентите електроенергетичари поуспешно да ја
совладаат и разберат оваа материја од областа на динамички напрегања во разводни постројки.
Со менување на влезните параметри може да се истражува нивното влијание врз големината на
максималната сила помеѓу проводниците, а која понатаму ќе биде меродавна за пресметка на
динамичките напрегања и димензионирање на проводниците во режим на куса врска.
За да се направи програмата пристапна и за корисниците кои немаат инсталирано
MATLAB развојна средина, со помош на MATLAB Compiler, таа е спакувана во само-
w
екстрактирачка датотека за Windows оперативен систем. Со нејзино повикување, се отвора
прозорец за едноставна инсталација на MATLAB Runtime (софтвер наменет за стартување на
MATLAB програми) и потоа се стартува изработениот едукативен софтвер.
Понатаму, овој софтвер ќе се развива и надградува со цел да се направи платформа која
ќе ги пресметува напрегањата заради силите што се јавуваат заради течење на струите во
ie
фазите и напрегањето заради течење на струите во пакетот од иста фаза, а која ќе им помогне
на проектантите за проверка на избраниот пресек на собирниците од аспект на динамичките
напрегања во режим на куса врска.
6 ЛИТЕРАТУРА ev
[1] Атанас Илиев, Производни и разводни постројки – збирка решени задачи, ЕТФ, 1996.
[2] Ј. Nahman, V. Mijailovic, Visokonaponska postrojenjа, BeoPress Stampa – Beograd, 2000
[3] Арсен Аесенов, Термички и динамички напрегања во електрични постројки, ЕТФ Скопје, 2006
[4] Amos Gilat, MATLAB – An Introduction with Applications. Department of Mechanical Engineering,
The Ohio State University: JOHN WILEY & SONS, INC., 2011.
Pr
[5] Z. Stojković, Projektovanje pomoću računara u elektroenergetici – programski alati, ETF Beograd, 2003.
EB
W
Миле Спировски, Николче Ацевски, Благојa Арапиноски

Христо Трајковски
Механотехника ДООЕЛ Битола
w
ПРИМЕНА НА СТАНДАРДИЗИРАНИ РЕШЕНИЈА ПРИ ПРОЕКТИРАЊЕ НА
ТИПСКИ И АДАПТИРАНИ ДИСТРИБУТИВНИ ТРАФОСТАНИЦИ 10(20)/0,4KV
ie
Во трудот ќе биде објаснет начинот на проектирање на адаптирани и типски
трафостаници, со примена на стандардизирани решенија во делот на среднонапонскиот блок,
нисконапонскиот развод, заштитното и работното заземјување. Притоа, ќе бидат прикажани
пресметки потребни за димензионирањето на среднонапонската и нисконапонската опрема,
ev
заземјувањето и вентилацијата, како што се пресметките на струите на куси врски на СН и НН
страна, потоа струјното оптоварување на СН и НН страна, генерираната топлина при
максимално оптоварување на трансформаторот и вредноста на отпорот на заземјување. Сите
пресметки ќе се вршат за неколку стандардизирани типови на опрема, во зависност од моќноста
на вградениот траснформатор и можноста за поставување на поголем трансформатор во истото
куќиште.
Pr
Исто така, во трудот ќе биде прикажана и можноста и потребата за поставување на
кондензаторска батерија за компензација на реактивната моќност на трансформаторот, во
зависност од моќноста на трансформаторот и типот на потрошувачите. Ќе бидат прикажани
неколку типови на изведба на заземјувањето во зависност од местоположбата на
трафостаницата и расположивиот простор, и за сите типови ќе се изврши проверка дали
вредностите на отпорот на заземјување се во дозволените граници.
Начинот на проектирање, изборот на типот на опремата и сите пресметки ќе се извршат
EB
согласно позитивните стандарди и прописи кои во моментот кои се важечки во Република

Клучни зборови: (Проектирање, трафостаница, трансформатор)
1 ВОВЕД
Предмет на овој труд претставува дел од техничкото решение за напојување со
W
електрична енергија на соодветен објект од адаптирана трафостаница. За приклучу-вање на

новата трафостаница на електродистрибутивната мрежа, предвидена е нова двојна кабелска
врска со изведба на влез-излез до две доводно-одводни ќелии во СН блок на ТС, што не е
предмет на овој проект.
Според одобрената едновремена моќност од 426 kW, дадена во Решението за согласност
за приклучување (кое го издава Операторот на Дистрибутивниот Систем - ОДС во РМ – ЕВН
Македонија), предвиден е трансформатор со моќност 630 kVA , а е предвидено мерењето на
електричната енергија да се постави на среднонапонска страна.
Технички податоци за трафостаницата: Номинален работен напон 10(20) kV,
Максимален работен напон 24 kV, Работен напон (Ue) на ниска страна 0,4 kV, Номинална
фреквенција 50 Hz, Ниво на изолација на висока страна 50 kV, Ниво на изолација (Ui),
Импулсен напон кој може да се издржи (U1.2/50μs) на висока страна 125 kV, Импулсен напон
B3-112I 1/8
кој може да се издржи (Uimp) на ниска страна 8 kV, Номинална струја на разделувач на
моќност (In) 630 A, Номинална струја на трафо разделувач на моќност 200 А, Номинална струја
на на влезот од ККУ за Развод и управување на Н.Н. страна 1600 А, Струја на куса врска на
ниска страна (струја на термичка отпорност) 16kA/1s, Струја на динамичка отпорност на висока
страна 38 kA, Моќност на трансформаторот 1x630 kVA, Струја која може да се издржи
краткотрајно (струја на термичка отпорност) (Icw) на Н.Н.страна 25 kA, Струја на динамичка
отпорност(Ipk)на Н.Н.страна 40 kA.
2 ДИСПОЗИЦИЈА НА ОПРЕМА
Објектот се состои од два сектори: за среднонапонска и нисконапонска постројка и
трафо бокс.
Tрафо боксот е поставен во десниот дел и во овој дел ќе се постави маслен
w
трансформатор со порцелански изолатори 10.5 (21) /0.42 kV, 630 kVA. Трафостаницата во
трафо боксот има маслена јама, за собирање на маслото кое може да истече во случај на
хаварија.
Среднонапонскиот блок ќе се постави во секторот за СН и НН постројка, на крајната
ie
лева страна на објектот.
НН таблата ќе се постави на преградниот ѕид што граничи со трафо боксот.
3 СРЕДНОНАПОНСКА ПОСТРОЈКА
Среднонапонската постројка ќе биде опремена со една типска разводна 20 kV
ev
постројката ја сочинуваат три доводно изводни, една спојна, една мерна и една трафо ќелија,
според соодветната еднополна шема.
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
EB
W
Слика 1. Изглед на еднополна шема на опремата во Трафостаницата

Во металните ормари на доводно-одводните ќелии се поставува разделувач на моќност
со заземјувач, во мерната ќелија ќе се постават мерните струјни и напонски трансформатори, во
спојната ќелија се поставува разделувач, а во трафо ќелијата разделувачот на моќност е во
комбинација со осигурувачи, а постројката е исполнета со гас SF6 под притисок.
4 ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР
Во трафостаницата ќе се вгради трансформатор сo следните карактеристики: TI-ERM
630 kVA: моќност 630 kVA, преносен однос 3×10,5(21)/0,42 kV, врска Dyn5, фреквенција 50 Hz,
тип на трансформатор маслен, без конзерватор, начин на ладење ONAN, загуби во празен од 0.9
kW, загуби при куса врска 5.6 kW, напон на куса врска 6%, димензии 1620x850x1310 mm,
тежина на казан 2150 kg, тежина на масло 370 kg.
Врската помеѓу нисконапонските приклучоци на трансформаторот и влезните
прекинувачи на нисконапонската постројка, како типско решение, е со кабел 3×(4×NYY-0
1×240 mm2 Cu RM) + 2×NYY-0 1×240 mm2 Cu RM.
5 НИСКОНАПОНСКА ПОСТРОЈКА
w
Нисконапонската постројка изведена е како типска разводна табла на самостоечка
рамка. Постројката се состои од доводен, заштитен и изводен дел.
Доводниот дел е во средишниот горен дел од таблата и тука се приклучуваат каблите
кои се водат од секундарот на трансформаторот. Опремен е со трополен контактен прекинувач
на низок напон NS 1600N 3p 1600A, Micrologic 2.0, Schneider Electric. Изводниот дел се состои
ie
од вкупно дванаесет изводи за напојување на потрошувачи опремени со вертикален трофазен
трополен разделувач за осигурувачи 630 A. Постои можност дел од изводите да се опремени за
осигурувачи 910 А.
6 МЕРЕЊЕ ev
Мерењето на електричната енергија е обврска на Операторот на
електродистрибутивниот систем со еднополно изолирани мерни напонски трансформатори со
преносен однос 20000/1.73(10000/1.73)/100/1.73/100/1.73 V/V/V, и струјни напонски
трансформатори со преносен однос 2x25/5/5 A/A/A, 24 kV.
7 КОМАНДА
Pr
Разделувачот на моќност може да се командува рачно од лице место, со рачки за
манипулација. Вклучувањето и исклучувањето на НН прекинувачот е рачно, од лице место.
8 БЛОКАДИ
За спречување на грешките при ракување со опремата во трафостаницата, предвидени
се следните блокади: разделната склопка може да биде вклучена со посебна рачка, сместена
покрај влезната врата од среднонапонскиот блок и пристапот до СН осигурувачи заради
EB
нивна замена, можен е само во кога разделната склопка во трафо полето е исклучена, односно
само во тој случај може да се отвори вратата и да се заменат осигурувачите.
9 ЗАШТИТА
За заштита на трансформаторот од куси врски на среднонапонската страна, како и од
куси врски на НН собирници, предвидени се високонапонски високомоќни осигурувачи ВН ВМ
50 A, со ударна игла која автоматски го активира исклучувањето на разделувачот на моќност во
W
трафо полето.
Од преоптоварување трансформаторот се штити со секундарно поставено термичко реле
(4-8) A, кое автоматски го исклучува прекинувачот во трафо полето на високонапонска страна
при појава на зголемена температура над пропишаната.
10 ОСВЕТЛЕНИЕ
АТС се осветлува со две светилки 1×24 W, куќиште IP65, монтирани во секторот на СН
и НН постројка и трафо боксот.
11 ЛАДЕЊЕ И ПРЕСМЕТКА НА ВЕНТИЛАЦИЈА.

Ладењето на трансформаторот ќе биде со природна циркулација на воздух, која ќе се
одвива преку отворите (жалузините), за таа цел поставени на вратите на трафостаницата.
Пресметаната површината на влезен отвор за воздух (долна жалузина) треба да биде:
1
3
,
2
P CΔ
P T
1
3
,
2
1
,
2 0
5
2
2
⋅( )
S
1
+ ⋅ ⋅ + 5,6 ⋅
uh
F
e
0
,
5
1
5
= = = ,35 m2
1
p
3
⋅ ⋅
каде:
PCu+PFe - загуби на трансформаторот при оптоварување и празен од;
PCu = 1,2 kW; PFe = 5,6 kW( )
R- отпор на движење на воздухот и изнесува 5
Δh – висинска разлика од средината на трансформаторот и долниот раб на излезниот отвор и
изнесува 0,5 m
w
T – температурна разлика помеѓу влезниот и излезниот воздух и изнесува 15 К
Пресметаната површината на излезниот отвор за воздух, треба да биде:
S
1
,
1
S
1
,
1
1
,
3
5
1
,
4
8
= ⋅ = ⋅ = m2
2
p
1
p
ie
Пресметаните површини за нето потребните површини се зголемуваат за 15%, поради
конструктивните отпори на жалузините, така што потребните површини на градежните
отвори изнесуваат:
S
1
,
1
5
1
,
3
5
1
,
5
5
1
,
1
5
1
,
4
8
1
,
7
0
= ⋅ = m2; = ⋅ = m2
1
p
2
p
ev
За влез на воздух во трафостаницата предвидени се следните отвори:
- два влеза на воздух на вратите на трафо боксот со димензии 800×800 mm;
- еден влез на воздух на вратата на СН и НН постројка со димензии 800×900 mm.
Вкупните предвидени површини за влез на воздух во трафо боксот изнесуваат:
S
2
0
,
8
0
,
8
0
,
8
0
,
9
2
,
0
Pr
= × × + × = m2 ≥ S1p
1
За излез на воздух од трафостаницата се предвидени следните отвори:

- два излези на воздух на вратите на трафо боксот со димензии 800×800 mm;
- еден излези на воздух на вратата на СН и НН постројка со димензии 800×900 mm.
Вкупните предвидени површини за влез на воздух во трафо боксот изнесуваат:
EB
S
2
0
,
8
0
,
8
0
,
8
0
,
9
2
,
0
= × × + × = m2 ≥ S2p
1
12 ЗАЗЕМЈУВАЊЕ
За заштита на вработените од недозволено висок напон на допир, како и за нормална
работа на трансформаторот во ТС, предвидено е да се изведе заземјување на трафостаницата, и
W
тоа здружено заземјување, односно само заштитно заземјување, на кое ќе биде поврзан и
нултиот спорводник од секундарот на трансформаторот.
Заштитното заземјување ќе се изведе на тој начин што шината за изедначување на
потенцијалот од нисконапонската табла ќе се поврзе со заштитното заземјување на целиот
објект, преку флексибилен спроводник H07V-K -1x50 mm2, и соодветни кабелски папучи, а на
неа ќе се поврзе и нултата шина, преку флексибилен спроводник H07V-K -1x50 mm2.
На шината за изедначување на потенцијал ќе се поврзат заземјувањето на
нисконапонската табла, ормарите на среднонапонската постројка и куќиштето на
трансформаторот, како и сите метални делови во трафостаницата, кои во нормален погон не се
под напон (врати, UNP профили, метални конструкции...). Сите врски помеѓу овие метални
делови ќе се изведат со флексибилен спроводник H07V-K -1x25 mm2, и соодветни кабелски
папучи.
13 КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА ЕНЕРГИЈА НА ТРАНСФОРМАТОРОТ

Компензацијата на реактивна енергија на трансформаторот со моќност 630 kVA е
решена со кондензаторска батерија покрај НН разводна табла, со моќност 50 kVAr.
Кондензаторската батерија ќе биде поврзана со една изводна летва на НН разводна табла преку
кабел NAY2Y-J 4x50 mm2. Кабелот на изводната летва ќе се штити со осигурувачи НН ВМ 125
А. Оваа батерија ќе се користи само за компензација на реактивната моќност потребна за
магнетизирање на јадрото на трансформаторот, додека за целосна компензација на
ангажираната реактивна моќност од страна на потрошувачите, потребно е да се извршат
соодветни анализи за различни режими на оптоварување во погон, и да се одбере соодветна
автоматска компензација.
14 ПРОТИВПОЖАРНА И ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА
w
Противпожарната заштита треба да е во согласност со техничките прописи за специјална
заштита на енергетски постројки и Законот за заштита и спасување и правилници за заштита од
пожари.
ie
15 ПОМОШНА ОПРЕМА
Во трафостаницата е предвидено да се постави гумен изолационен тепих 24 kV, во
секторот на СН и НН постројката. Исто така, предвидени се ПП апарати во двете простории. Во
секторот на СН постројката да се постави кутија со заштитен алат и изолациона опрема. На
ѕидот покрај СН блок да се постават таблички со еднополна шема, петте златни правила,
ev
упатство за укажување на прва помош и предупредување за опасност од висок напон.
16 ПРЕСМЕТКА НА СТРУЈА НА КУСА ВРСКА НА 10(20) KV СОБИРНИЦА

Изборот на опремата и димензионирањето на собирниците се врши врз основа на
моќноста на трифазна куса врска на 20 kV собирница, која изнесува Sk3”=500 MVA.
Pr
- Почетна струја на трофазна куса врска :
″
″ S k3 500 ⋅ 10 3
I k3 = = = 14.43 kA
3 ⋅ Un 3 ⋅ 20
- Ударна струја на куса врска :
″
EB
I u = k u ⋅ 2 ⋅ I k3 = 1.75 ⋅ 2 ⋅ 14 .43 = 35 .71 kA

- ku - ударен коефициент кој зависи од односот R/X на мрежата и за R/X=0,1 ku=1,75; -
Ефективна вредност на струја на куса врска:
″
I ks = I k3 m + n = 14 .43 0.2 + 0,8 = 14 .43 kA
- m и n - коефициенти кои зависат од еднонасочната и наизменичната компонента на струјата
W
на куса врска. Нивните вредности се добиваат од дијаграм во зависност од ударниот

"
коефициент ku и одност Ik3 /Iktr , а за минимално време на исклучување на прекинувачот tisk =
0.25 s.
- Расклопна струја на куса врска :
″
I r = I k3 = 14 .43 kA
17 ПРЕСМЕТКА НА СТРУЈА НА КУСА ВРСКА НА 0.4 KV СОБИРНИЦА

За пресметка на струите и моќностите на куса врска на 0.4 kV страна, треба да се одреди
еквивалентна импеданса на 0.4 kV страна.
При пресметките ќе се користат податоци избраниот трансформатор.
Импедансата на мрежата, сведена на напон 0.4 kV се пресметува на следниот начин:

2 2
c ⋅ U Q  U rTLV  1,1 ⋅ 20  0.42 
ZQ =   =   = 0.352 mΩ
″
3 ⋅ I kQ  U rHLV  3 ⋅ 14,43  21 
каде:
c - напонски фактор кој зависи од напонот на системот;
UQ - номинален напон на СН мрежа;
UrTLV - номинален напон на НН страна на трансформаторот;
UrHLV - номинален напон на ВН страна на трансформаторот;
w
I"kQ - почетна струја на куса врска на ВН мрежа.
Следува дека индуктивната и омската отпорност ќе бидат:
X Q = 0,995 ⋅ Z Q = 0.35 mΩ; RQ = 0,1 ⋅ X Q = 0.035 mΩ
ie
Импедансата на директна куса врска на двонамотен трансформатор, како и омската отпорност,
се пресметуваат според податоците на трансформаторот:
u krT (%) U rTLV
2
6 0.42 2
Z TLV = ⋅ = ⋅ = 0.0168 Ω
100 S rT 100 0.63ev
PkrT 5600
RTLV = = = 0.0025 Ω
3 ⋅ I rTLV 3 ⋅ 866 2
2
каде:
ukrT(%) - напон при куса врска на трансформаторот;
Pr
SrT - номинална моќност на трансформаторот;
PkrT - загуби во намотките на трансформаторот при номинална струја;
IrTLV - номинална струја на НН страна на трансформаторот.
Од тука индуктивната отпорност на трансформаторот ќе биде:
EB
2 2
X TLV = Z TLV − RTLV = 0.0166 Ω
Еквивалентната импеданса на 0.4 kV собирница
Re = RQ + RTLV = 2.535 mΩ; X e = X Q + X TLV = 16.95 mΩ;
Ze = Re2 + Z e2 = 17 .14 mΩ
W
Пресметаната вредност на максималната струја на симетрична трофазна куса врска е:
″ cU n 1,1 ⋅ 0,4 ⋅ 20 3
I k3 = = = 5.928 kА
3Z e 3 ⋅ 17.14 ⋅ 10 −3
- За однос R/X=0.15 се отчитува ku=1.65 и се пресметува вредноста на ударната струја на
трофазна куса врска:
″
I u = k u ⋅ 2 ⋅ I k3 = 1.65 ⋅ 2 ⋅ 5.928 = 13 .79 kA
- Расклопната и трајната струја на куса врска се усвојува да бидат:
″
I r = I t = I k3 = 5.928 kA.
18 ДИМЕНЗИОНИРАЊЕ НА 20 KV КАБЕЛ
Номинална струја на 20 kV собирници е:
Sn 630 ⋅ 10 3
In = = = 18.19 A – при работа на 20 kV ниво
3 ⋅U n 3 ⋅ 20 ⋅ 10 3
Sn 630 ⋅ 10 3
In = = = 36.38 A – при работа на 10 kV ниво
3 ⋅U n 3 ⋅ 10 ⋅ 10 3
За 20 kV-тната врска енергетски трансформатор - 20 kV постројка, избраниот кабел тип
NA2XS(F)2Y 1×50 mm2, со изолација од умрежен полиетилен, може да се оптоварува со
струја од 200 A.
w
Термичка контрола на кабелот (контрола на куса врска)
Минималниот дозволен пресек на проводниците ќе биде:
Amin = C ⋅ I " k 3 ⋅ t = 10.9 ⋅14,43 ⋅ 0.004 = 9.95 < 50 mm2
ie
Следува заклучокот дека кабелот задоволува и термички.
19 ДИМЕНЗИОНИРАЊЕ НА 0.4 KV КАБЕЛ
In =
Sn
3 ⋅U n
=
630 ⋅ 10 3
3 ⋅ 0.4 ⋅ 10 3
ev
= 910 A
За 0.4 kV-тната врска енергетски трансформатор - 0,4 kV постројка, избраниот кабел тип NYY
4×(1×240) mm2, со PVC изолација, може да се оптоварува со струја од 4 x 520 A = 2040 A.
Притоа, треба да се уважи и коефициентот на редукција на оптоварувањето поради полошо
Pr
одведување на топлина при паралелно водење на кабли, кој во случај на сноп од четири кабли
во воздух изнесува 0,65.
I n = 910 < 0.65 ⋅ 2040 = 1326 A
Термичка контрола на кабелот (контрола на куса врска)
Според тоа минималниот дозволен пресек на проводниците ќе биде:
EB
"
Amin = C ⋅ I k3 ⋅ t = 8.9 ⋅ 5.928 ⋅ 1 = 53mm² < 4 × 240 = 960 mm 2
Следува заклучокот дека кабелот задоволува и термички.
[1] ЕВН Македонија Прирачник – Трансформаторска Техника
[2] ЕВН Македонија Прирачник – Кабелска Техника
W
[3] Миле Спировски, Христо Трајковски. Проекти од Механотеника ДООЕЛ Битола.

w
ie
ev
СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА
Pr
ЕЛЕКТРОНИКА
EB
Лидија Петковска
Секретар
W
w
ie
ev
СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА
Pr
ЕЛЕКТРОНИКА
EB
Лидија Петковска
Секретар
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Lidija Petkovska
EB
Secretary
Goga Cvetkovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Lidija Petkovska
EB
Secretary
Goga Cvetkovski
W
Доо “Бучим” - Радовиш
ПРИМЕНА НА ФРЕКВЕНТНИ РЕГУЛАТОРИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА

ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ ВО ПРОЦЕС ЗА ДОБИВАЊЕ НА КАТОДЕН
w
БАКАР
Главна цел при изработката на овој труд е да се согледа улогата на фреквентните
ie
регулатори за зголемување на енергетската ефикасност во погонот за добивање на катоден
бакар во рудникот Бучим.Заштедувањето на енергијата во денешно време е едно од
приоритетните барања при дизајнирањето на електромоторните погони, особено каде што има
голема потреба од пумпи и вентилатори како што е погонот за добивање на катоден бакар каде
што главен ресурс е растворот од бакар сулфат.
ev
Можноста на фреквентните регулатори за управување со брзината на трифазните AC
мотори, како и можноста за комуникација со програмабилните логички уреди е од големо
значење за подобрување на енергетската ефикасност и заштедата на енергијата во големите
електромоторни погони.Со контрола на брзината на вртење на моторите бројот на стартувања и
запирања на електричните машини значително може да се намали што придонесува до
Pr
избегнување на големите струјни удари при стартот и оштетување на механичките делови.
Клучни зборови: Фреквентни регулатори,енергетска ефикасност, заштеда.
1 ВОВЕД
Фреквентните регулатори претставуваат електронски уреди кои овозможуваат
управување со брзината на трифазните мотори со помош на претворање на мрежниот напон и
фреквенција кои се со константни вредности во променливи величини.Поради се поголемата
EB
примена на автоматиката во индустриските процеси, се јавува голема потреба од автоматско

управување со цел да се постигне непрекинато зголемување на брзината на производството
како и да се зголеми степенот на искористување на погонот.Трифазните електрични мотори се
главна движечка сила во електромоторните погони, меѓутоа се до појавата на фреквентните
регулатори не е имало можност целосно да се управува со брзината на вртење на
моторите.Освен основната функција на фреквентните регулатори за управување со брзината на
W
вртење на трифазните електромотори, во нив се интегрирани и голем број други функции како
на пример:заштита на моторот, алармирање, процесно управување во затворен круг, можност за
подесување на брзината и контрола на работата преку различни интерфејси (рачно преку
тастерите на самиот регулатор или преку далечинско поврзување на комуникациските
интерфејси како што се RS485 MODBUS, PROFIBUS итн.).
Во погонот за добивање на катоден бакар главен ресурс од кој што се врши лужење на
бакарот претставува растворот од бакар сулфат кој што се пренесува со голем број на пумпи
кои што се движат со помош на трифазни асинхрони мотори.При тоа мора да се води целосна
контрола со протокот на растворот во самите цевководи, како и да се управува со притисокот
во цевките со цел да не дојде до оштетување на самиот цевковод, а со тоа и да се предизвика
несакана хаварија и застој во производството.Како пример може да се посочи одделот за
исфрлување на растворот од погонот до оросителните полиња кој што се врши со помош на
пумпи чии што електромотори се со моќност од 190 kW.Овие електромотори се поврзани на
B4-021I 1/7
200 kW фреквентни регулатори од производителот Danfoss со чија помош се добива да самите

мотори имаат меко пуштање и сопирање за да не дојде до појава на големи струјни удари, а со
тоа и до оштетување на механичките делови на пумпата.Освен тоа, и можноста на
фреквентните регулатори да комуницираат со микроконтролерите овозможува автоматско
управување со протокот на растворот и притисокот со помош на SCADA систем, од каде што
може да се управува со протокот и потребниот притисок во цевководот.Најчесто нема потреба
од максимален број на вртежи на пумпата, па примената на фреквентните регулатори е од
голем интерес со што воедно и се заштедува електрична енергија бидејќи моторот не работи со
максимална моќност, додека ако нема вградено регулатор моторот постојано ќе работи со
максимална моќност што ќе доведе до непотребно трошење на енергијата, а со тоа и до
поголеми трошоци за производството.
w
2 ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР
Од крајот на 60-ите години на минатиот век фреквентните регулатори претрпуваат
голем број на промени кои што се резултат на развојот на микропроцесорската и
полупроводничка технологија, како и намалувањето на нивните цени.
ie
ev
Pr
Слика 1:Блок-шема на фреквентен регулатор
EB
W
Слика 2:Основна шема на фреквентен регулатор

w
ie
ev
Pr
Слика 3:Електрична шема на фреквентен регулатор Danfoss FC202-200kW
Фреквентниот регулатор главно е составен од четири главни дела, и тоа:
EB
-Исправувач кој може да се напојува од монофазен или трифазен AC извор и најчесто

кај фреквентните регулатори е составен од диоди кој што може да биде изведен како моноблок,
а може и со тиристори доколку има потреба од променлив еднонасочен напон.Неговата улога е
да обезбеди пулсирачки еднонасочен напон.Како што се гледа од сликата овој исправувач е
составен од две групи на диоди каде што излезниот напон претставува напонска разлика помеѓу
напоните на двете групи, и неговата средна вредност е за 1.35 пати поголема од главното
напојување.
W
-Меѓуколо кое има за улога да го стабилизира пулсирачкиот еднонасочен напон и да го

стави на располагање на инверторот.Најчесто тоа претставува коло составено од калеми и
кондензатори кои имаат за улога да го “испеглаат” еднонасочниот напон.
-Инвертор кој има за задача да ја генерира фреквенцијата на напонот на моторот,
односно врши претворање на еднонасочниот напон во наизменичен користејќи го методот на
импулсно-ширинска модулација.Најчесто е составен од IGBT транзистори, поради нивната
поголема фреквенција на прекинување.Најчесто фреквенцијата на прекинување на инверторот
кај фреквентните регулатори е поставена на вредност од 3kHz или 4kHz, со можност за промена
на таа вредност.
-Управувачко коло претставува микропроцесорски систем кој управува со сигналите
од исправувачот, меѓуколото и инверторот.Ова коло има неколку функции, и тоа:
-контрола на полупроводничките елементи на конверторот

-размена на податоци помеѓу фреквенцискиот претворувач и периферијата
-собирање и прикажување на пораки за настанати грешки
-извршување на заштитни функции за регулаторот и моторот
Фреквентниот регулатор како што е прикажано на слика 4 истовремено ги контролира и
излезниот напон и фреквенцијата, притоа одржувајќи константен однос помеѓу напонот и
фреквенцијата(volt/hertz).
w
ie
ev
Слика 4:Зависност на напонот од фреквенцијата
Моментот кој што се создава е директно пропорционален со овој однос, што значи да за
секоја вредност на брзината се до номиналната брзина овој момент е константен и еднаков на
номиналниот момент. Ова значи дека моторот за секоја брзина може да го испорача
Pr
максималниот момент.Фреквентниот регулатор може да го напојува моторот и со фреквенција
над 50Hz, но тогаш не е можно повеќе да се зголемува напонот.Во тој случај моментот се
намалува, и постои можност да моторот на поголема брзина да не може да го испорача
потребниот момент за придвижување на одреден товар.
2.1 Предности на користење на фреквентните регулатори
Примената на фреквентните регулатори во процесот за добивање на катоден бакар има
EB
голема улога за непрекинато производство и автоматизација на процесот, со што се постигнува

поголема ефикасност на целиот погон.Придобивки кои што може да се добијат со примена на
фреквентни регулатори се:
-Намалување на потрошувачката на електрична енергија на целиот погон, каде што како
пример може да се напомене дека во погонот за добивање на катоден бакар има инсталирано
околу 40 фреквентни регулатори од различни производители Danfoss, Grundfoss, Lenze, ABB,
W
Parker, Santerno со различни моќности од 0.37kW, 5.5kW, 11kW, 30kW, 55kW и 200kW поврзани
на електромотори со вкупна инсталирана моќност од околу 900kW.Доколку овие
електромотори работат директно поврзани на мрежата потрошувачката на електрична енергија
ќе изнесува околу 900kW/h, додека со примена на фреквентни регулатори кои што поради
потребата на процесот просечно работат на фреквенција од 40 до 45 Hz потрошувачката на
електрична енергија изнесува некаде околу 700kW/h.
-Подобрување на факторот на моќност cosφ претставува една од придобивките при
користење на фреквентни регулатори.На слика 5 се прикажани дијаграми од извршени
практични мерења на факторот на моќност на мрежата со помош на осцилоскоп Fluke 125.Од
слика 5а се гледа дека во случај кога пумпата работи директно на мрежа факторот на моќност
изнесува 0.89, додека пак кога работи преку фреквентен регулатор факторот на моќност се
зголемува на 0.96.
w
а) б)
Слика 5:Фактор на моќност при работа на 190kW електромотор а) директно на мрежа,
б )преку фреквентен регулатор
ie
-Регулирање на протокот претставува основна потреба при процесот на добивање на
катоден бакар.
ev
Pr
Слика 6:Регулирање на прток со вентил и со примена на регулатор
Во случај кога не се користи фреквентен регулатор протокот се регулира со помош на
вентил или со пригушување на друг начин.При регулација на протокот со помош на вентил
моторот работи со полна брзина и системот во најголем дел од времето непотребно троши
EB
енергија.Со користење на фреквентни регулатори за регулирање на брзината на

електромоторите може да се заштеди и до 70% од енергијата.
Како пример може да се напомене потребата од регулација на протокот во процесот
Сорбција за полнење на колоните за збогатување на електролитот прикажан на слика 7.
W
w
ie
Слика 7-Скада систем за регулација на проток и притисок
ev
При овој процес потребно е постојано да се регулира со протокот и притисокот во
колоните поради зголемување на притисокот при проперувањето на самите колони.За таа цел
инсталирани се фреквентни регулатори кои ја зголемуваат или намалуваат брзината на пумпите
во зависност од потребниот проток и зададениот притисок со помош на PID регулација.
Pr
EB
W
Слика 8:Регулација на проток со PID регулација

На слика 8 е прикажан едноставен систем за одржување на константен проток.
Вредноста на протокот кој што сакаме да го постигнеме се задава од операторот, и
програмабилниот логички уред праќа соодветен аналоген сигнал до регулаторот кој што
управува со брзината на вртење на пумпата.ПЛУ од сензорот ја отчитува вредноста на
постигнатиот проток и ако таа вредност не се совпаѓа со посакуваната се испраќа сигнал до
регулаторот кој што во зависност од отчитаната вредност на протокот ќе ја зголеми брзината
или ќе ја намали.
-Намалување на ударите при вклучување и исклучување на електромоторите има голема
улога во продолжување на работниот век на машините.Со примена на фреквентните регулатори
се овозможува мек старт на пумпите со постепено зголемување на фреквенцијата со

поставената вредност по претходно одредена рампа.На пример при стартувањето на 190kW
електромотори на пумпите за испумпување на раствор врз оросителните полиња се јавуваат
големи струјни удари кои може да бидат и до 10 пати поголеми од номиналната струја што
може да предизвика оштетување на механичките делови на пумпата.Со примена на регулатор
се избегнуваат овие удари и струјата при стартот може да достигне вредност до 1.5 пати
поголема од номиналната, и се постигнува пумпата да се забрза од 0 до 30 Hz за 3 секунди што
е услов за правилна работа на тој тип на пумпи.
-заштита на електромоторите од пренапон, прегревање и куса врска
-алармирање на настанат дефект
2.2 Недостатоци на фреквентните регулатори
w
Како недостатоци на фреквентните регулатори може да се набројат следниве:
-Зголемување на струјните хармоници на влезот на регулаторот кои што се јавуваат
поради нелинеарните карактеристики на диодите кои го сочинуваат исправувачот.
ie
-Големата осетливост на регулаторите при електрични празнења и пад на напонот.
3 ЗАКЛУЧОК
Примената на фреквентните регулатори во електромоторните погони е од големо
значење на подобрување на енергетската ефикасност и поквалитетно производство.Главни
ev
предности на фреквентните регулатори се:
-Заштеда на електричната енергија
-подобрување на квалитетот на електричната енергија
-Зголемување на работниот век на електричните машини
Pr
-Автоматско управување и регулација на проток
-Намалување на влијанието на човечкиот фактор и избегнување на повреди
[1] Dušan Kljajić-Prednosti Frekventne Regulacije- Konferencija 32000 Čačak 9-11. 2008
[2] Danfoss VLT Aqua Drives FC202-Operating instructions and manuels
EB
W
Факултет за електротехника и информациски технологии, УКИМ, Скопје
ЕНЕРГЕТСКИ ПРЕОБРАЗУВАЧИ КАКО АКТИВНИ ФИЛТРИ
w
Зголемената примена на електроопрема која се напојува или управува со помош на
енергетски преобразувачи во последно време значително влијае на квалитетот на електричната
енергија во електроенергетските системи на поодделни земји. Како големите индустриски
ie
постројки така и апаратите во домаќинстовото предизвикуваат појава на виши хармоници на
напонот во мрежата. Истата опрема која ги создава вишите хармоници истовремено е и доста
осетлива во однос на отстапувањата на напонот од синусниот облик. За поголемиот дел од
опремата постечките стандардни елементи за подобрување на квалитетот на електричната
енергија не овозможуваат квалитетно решение. Хармониското изобличување традиционално се
ev
решавало со примена на разни LC филтри. Со ваквите филтри можна е елиминација само на
одредени фиши хармоници за кои е димензиониран филтерот.
Од овие причини во научните и истражувачките центри во светот се преминало кон
проектирање и реализација на динамички и прилагодливи решенија кои ќе овозможат
подобрување на квалитетот на електричната енергија. Ваквите решенија во денешно време се
познати како активни филтри. Во праксата се уште познати и како подобрувачи на квалитетот
Pr
на активната енергија со чија што помош е можна компензација на вишите хармоници на
напонот и струјата, компензација на реактивна енергија, регулација на напонот, компензација
на фликерот и подобрување на симетријата на напоните кај трифазниот систем. Предноста на
активните филтри е во можноста тие автоматски да се прилагодат кон промените во мрежата
како и при промената на оптоварувањата. Исто така во нивна полза е и фактот што тие заземаат
многу помал простор од класичните пасивни филтри.
EB
Клучни зборови: енергетски преобразувачи, инвертори, активни филтри
1 ВОВЕД
Енергетските преобразувачи и квалитетот на електричната енергија се непобитно
поврзани и нивната интеракција станува уште поголема со нивниот развиток. Со брзиот подем
на примена на енергетските преобразувачи во последните две децении во системите за
W
преобразување на енергијата несомнено дека проблематиката поврзана со квалитетот на

електричната енергија сè повеќе се актуелизира и станува предмет на обемни анализи и студии.
Очигледно е дека енергетските преобразувачи во изминатиот период овозможија голем
број на можности за управување и регулација на електричните мотори применети во
индустриските процеси, а со тоа и нови начини на производство на одредени производи, нови
видови на услуги и начини на искористување на енергијата генерално. Но, за жал нивната
зголемена примена предизвикува одредени проблеми во областа на квалитетот на електричната
енергија. Енергетските преобразувачи денес во пракса може да се сретнат како: уреди за
напојување и регулација на моторите за еднонасочна и наизменична електрична енергија,
прекинувачки извори на електрична енергија, уреди за напојување и регулација на
електролачни печки, уреди за напојување на флуоресцентни лампи, уреди за напојување на
сервери, компјутери и лаптопи и како уреди за подобрување на квалитетот на електричната
енергија во преносните системи. Меѓутоа, електричната енергија која се добива од овие уреди
B4-023R 1/9
во себе содржи одреден број на хармониски компоненти на напонот или струјата кои можат
негативно да се одразат врз уредите кои ги напојуваат, но и повратно кон мрежата на која се
приклучени, односно да предизвикаат влошени услови на работа на одредена опрема во
мрежата која се наоѓа подалеку од изворот на хармониците. Токму од овие причини се јавила
потребата за истражување на оваа проблематика и преземање на одредени марки за да се
подобри квалитетот на електричната енергија во енергетскиот систем. Интересно е да се
спомене дека во поголемиот број на случаи истите овие уреди кои ги создаваат проблемите во
однос на квалитетот на електричната енергија се користат за рашавање на проблемите поврзани
со него. Во денешно време за решавање на овие проблеми се користат активни филтри,
статички и прилагодливи компензатори на реактивна енергија и уреди за непрекинато
напојување кои ги користат истите прекинувачки елементи кои ги создаваат проблемите во
доменот на апликациите. Оваа опрема во поголемиот број на индустриски развиени земји не е
w
експлицитно кажано дека е задолжителна, туку индиректно преку стандардите за квалитет на
електрична енергија им сугерираат на корисницете на опрема која содржи енергетски
преобразувачи да користат опрема за подобрување на квалитетот на електричната енергија со
што би ги задоволиле стандардите во поглед на хармониската дистрозија. Со порастот на
примена на енергетските преобразувачи во индустријата, комерцијалните објекти и
ie
домаќинстава се јавува потреба оваа проблематика да се актуелизира и во нашата земја и да им
се предочат на поголемите корисници проблемите кои ги предизвикуваат и начините на кои тие
можат да се решат.
2 АКТИВНИ ФИЛТРИ ev
Технологијата на изработка на активните филтри доживува поинтензивен развиток во
последните две децении. Со што во последно време нивната функција не е само сузбивање на
вишите хармоници туку и компензација на реактивната енергија и одржување на квалитетот на
напонот во енергетските мрежи. Поголемиот дел од активните филтри се изработени од
конвертори кои во себе содржат напонски или струјни инвертори чиј што шематски приказ е
претставен на слика 1. Струјниот мостен инвертор се однесува како несинусоиден струен извор
Pr
со чија што помош се врши подобрување на обликот на хармониската струја на нелинеарното
оптоварување. Овие инвертори се карактеризираат со голема доверливост, но од друга страна
имаат значителни загуби на моќност. За да се елиминираат несаканите виши хармоници во
струјата потребно е на наизменичната страна паралелно да биде приклучен кондензатор со
значителна вредност. Вториот вид на инвертор кој се користи како активен филтер е
напонскиот инвертор кој исто така се управува со помош на широчинско импулсна модулација.
Овој инвертор е поприкладен за примена во апликации како активен филтер бидејќи е полесен,
EB
поефтин и може да се примени во конфигурации со повеќе сегменти со што се подобруваат

неговите работни карактеристики при компензација на реактивна моќност при помали
прекинувачки фреквенции. Вообичаено овој инвертор се приклучува на наизменичната мрежа
преку индуктивитет, додека кондензаторот го одржува еднонасочниот напон на константна
вредност со намалени пулзации.
W
а) Напонски б) Струен
Слика 1 Шематски приказ на трифазни мостни инвертори
w
а) Паралелен б) Сериски
ie
ev
Pr
в) Хибриден
Слика 2 Топологии на активни филтри
Активните филтри можат да се поделат по однос на видот на инверторот, топологијата,
шемата на управување и карактеристиките на компензација [1-6]. Најчесто користена
методологија за подредување на активните филтри е по однос на топологијата на нивната
реализација која може да биде сериска, паралелна и хибридна. Хибридната топологија
EB
претставува комбинација од активна и пасивна компензација. Приказ на најразличните видови

на топологии на активните филтри е претставен на слика 2. Паралелниот активен филтер,
прикажан на слика 2а, претежно се користи за компензација на вишите хармоници на струјата,
компензација на реактивната енергија и компензација на несиметријата на струјата на
оптоварување. Исто така може да се користи и како статички генератор на реактивна енергија
во енергетските мрежи со цел да вршат подобрување на квалитетот на напонот. Серискиот
активен филтер, прикажан на слика 2б, се поврзува пред оптоварувањето во серија со
W
наизменичните водови на мрежата преку приклучен трансформатор. Со помош на овој филтер

се врши елиминација на вишите хармоници на напонот, а исто така можна е и регулација на
напонот како на станата на оптоварувањето така и на страната на мрежата. Хибридната
топологија претставува комбинација од сериски активен филтер и пасивен паралелен филтер
како што е тоа прикажано на слика 2в. Оваа топологија е доста прикладна за компензација на
виши хармоници во енергетски системи при големи моќности, бидејќи номиналната моќност на
активниот филтер е доста намалена (околу 10% од моќноста на оптоварувањето), како резултат
на постоењето на пасивниот LC филтер можно е да се врши компензација на хармониците на
струјата од понизок ред и компензација на реактивната енергија при номинална фреквенција.
Во понатамошниот текст ќе биде даден преглед на принципот на работа на секој од
претходно споменатите активни филтри и некои нивни основни топологии.
2.1 Паралелен активен филтер

Паралелниот активен филтер врши компензација на вишите хармоници на струјата на
тој начин што вбризгува во мрежата хармониска струја со ист интензитет но со спротивен знак.
Во овој случај паралелниот активен филтер работи како струен извор кој вбризгува хармониска
стуја со исти облик како и струјата на оптоварувањето и фазно поместена за 180°. Како
резултат на дејствувањето на активниот филтер доаѓа до компензација на хармониските
компоненти на струјата на оптоварувањето и струјата од страна на изворот останува со синусен
облик и во фаза со фазниот напон. Ваквиот принцип е применлив кај било кој вид на
оптоварување кој во суштина би претставувал извор на виши хармоници. Исто така со
соодветен избор на технологија на управување активниот филтер може да послужи и за
подобрување на факторот на моќност на страната на оптоварувањето. На овој начин за
енергетскиот систем нелинеарното оптоварување и активниот филтер претставуваат чист
w
активен потрошувач. Изгледот на еден ваков активен филтер и обилиците на струјата во
процесот на компензација на вишите хармоници се прикажани на слика 3.
ie
ev
Pr
Слика 3 Облици на струјата при процесот на компензација кај паралелен активен филтер
Кај паралелните активни филтри најчесто се применуваат широчинско-импулсно
EB
модулирани (ШИМ) напонски инвертори. Во ваквите апликации напонскиот инвертор работи

како струјно контролиран напонски извор. До сега традиционално за ваква намена се користеле
напонски инвертори изведени на две нивоа кои се приклучувале на наизменичната мрежа преку
трансформатор. Оваа топологија се применува за компензација на ваши хармоници кај
нелинеарни оптоварувања за средни моќности од ред на неколку стотини киловати.
Ограничувањето на примената на овие филтри за поголеми моќности доаѓа како резултат на
ограничувањата од страна на вентилите кои се користат во ваквите апликации. Во последно
W
време се користат напонски инвертори кои се изведени со повеќе нивоа со што се овозможува
примена на овие филтри за средни напони и поголеми моќности. Две различни топологии на
паралелен активен филтер се прикажани на слика 4.
w
ie
а) Трифазен паралелен активен филтер б) Три еднофазни активни филтри
ev со заедничко еднонасочно меѓуколо
Слика 4 Топологии на паралелни активни филтри
Кај ваквите топологии системот на управување на паралелниот активен филтер мора да
изврши пресметка на референтниот облик на струјата за секоја фаза на инверторот, да го
одржува еднонасочниот напон на константна вредност и да врши генерирање на управувачките
сигнали. Со помош на енергетското коло на овие филтри се врши генерирање на струи со кои
Pr
се врши компензација на вишите хармоници на струјата на оптоварување, како и компензација
на реактивната енергија, а воедно е потребно и да го одржуваат еднонасочниот напон на
кондензаторите на константна вредност. Квалитетот на работата на овие филтри се гледа во
нивната способност за што пократко време и со што помала грешка да извршат компензација на
брановиот облик на струјата. Во поглед на управувањето на овие активни филтри постојат
широк спектар на можности за определување на струјата на компензација кои во овој текст
нема да бидат опфатени заради недостаток од простор кој е неопходен за целосен опфат на оваа
EB
проблематика. На слика 5 е претставен стандарден облик на струите кај паралелен активен

филтер. На првиот дијаграм е претставен обликот на фазните струи од страната на
потрошувачот. На дијаграмот под него е претставен обликот на струите на страната на мрежата,
додека на последниот дијаграм е претставен обликот на струите на компензација со кои се
врши намалување на влијанието на вишите хармоници во струите во сите три фази.
W
w
ie
2.2 Сериски активен филтер
ev
Слика 5 Облици на струите кај паралелен активен филтер
Сериските активни филтри на инженерската јавност ѝ биле претставени кон крајот на

Pr
осумдесеттите години на дваесеттиот век и вообичаено се користеле како регулатори на
напонот и како изолатор на хармониците помеѓу нелинеарниот потрошувач и енергетската
мрежа. Серискиот активен филтер е поприкладен за заштита на потрошувачот од несоодветен
доведен напон од мрежата. Ова решение на активниот филтер е особено препорачливо за
компензација на несиметрии на напонот, дисторзија на напонот и пропади на напонот.
Серискиот активен филтер врши вбризгување на компонента на напонот во серија со
доведениот напон и од тие причини во шемите и при анализата тој може да се усвои како
EB
контролиран напонски извор кој е во можност да врши компензација на напонски пропади на

страната на оптоварувањето како што е тоа прикажано на слика 6. На слика 7 е прикажана
хибридна топологија на сериски активен филтер во кој LC филтри се приклучени паралелно на
оптоварувањето, при што тие делуваат како пасивни филтри на вишите хармоници на струјата.
Главна предност на оваа топологија е што номиналната моќност на овој сериски активен
филтер е многу мала и вообичаено изнесува околу 5% од моќноста што се предава на
оптоварувањето. Номиналната моќност на серискиот активен филтер може да биде зголемена
W
доколку покрај компензацијата на вишите хармоници е потребна и компензација на напонот.
Слика 6 Сериски активен филтер

w
Слика 7 Сериски активен филтер со паралелно приклучен пасивен филтер
ie
Детален приказ на енергетското коло на еден сериски активен филтер е прикажан на
слика 8. Во поголемиот број на случаи енергетското коло се состои од трифазен мостен
напонски инвертор кој преку три еднофазни трансформатори е приклучен на водовите на
мрежата. Кај одредени апликации се практикува трифазниот мостен инвертор да биде заменет
со три еднофазни напонски инвертори, при што на ова решение за соодветно функционирање
ev
му се потребни повеќе дополнителни компоненти што го прави нешто поскапо од претходно
споменатата изведба. За да може активниот филтер да работи како филтер на хармоници
неопходно е помеѓу нелинеарното оптоварување и трансформаторите паралелено да биде
поврзан LC филтер. Филтрирање на струјата и компензација на напонот се постигнува со
генерирање на соодветни бранови облици на напонот со помош на широчинско-импулсно
модулираниот трифазен напонски инвертор. Овие бранови облици на напонот преку
Pr
трансформаторите се предаваат во мрежата. Со соодветно управување на инверторот со помош
на серискиот активен филтер може да се врши компензација на вишите хармоници на струјата,
компензација на несиметријата на напоните, компензација на изобличувањето на напонот, како
и намалување на интензитетот на напонските пропади на приклучните краеви на страната на
EB
W
Слика 8 Топологија на сериски активен филтер

w
ie
ev
Слика 9 Облици на напоните кај сериски активен филтер
На слика 9 е претставен стандарден облик на напоните кај сериски активен филтер. На
првиот дијаграм е претставен обликот на фазните напони од страната на оптоварувањето. На
дијаграмот под него е претставен обликот на напоните на страната на мрежата, додека на
Pr
последниот дијаграм е претставен обликот на напоните на компензација со кој се врши
компензација на вишите хармоници кај фазните напони во системот.
EB
W
Слика 10 Топологија на хибриден активен филтер

2.3 Хибриден активен филтер

Во доцните осумдесетти години на дваесеттиот век во научната јавност беа преставени
хибридните топологии на активни филтри поврзани во серија со пасивни LC филтри.
Хибридните топологии во голема мерка значително ги подобруваат компензациските
карактеристики на пасивните филтри со што се овозможува примена на активните филтри во
апликации за големи моќности, при релативно ниска цена на чинење. Исто така вреди да се
спомене дека компензационите карактеристики на веќе инсталираните пасивни филтри можат
да бидеат значително подобрени со приклучување на сериски активен филтер со што се
постигнува поголема флексибилност на системот. Еден вид на топологија на хибриден активен
филтер е прикажан на слика 10. Хибридниот активен филтер се состои од трифазен ШИМ
напонски инвертор кој работи при фиксна фреквенција кој преку приклучниот трансформатор е
поврзан во серија со пасивен филтер и потоа приклучен на енергетската мрежа. Всушност со
w
работата на активниот филтер се овозможува стуите кон потрошувачот да имаат синусен облик
и да бидат во фаза со соодветниот фазен напон со што се подобруваат компензациските
карактеристики на пасивниот филтер. Облиците на напоните и струите пред и после нив се
всушност комбинација од напоните и струите кои беа претходно прикажани за паралелните и
сериските активни филтри.
ie
3 ЗАКЛУЧОК
Енергетските преобразувачи вградени во активните филтри, во компензаторите на
реактива енергија и во уредите за подобрување на квалитетот на напонот во денешно време
ev
стануваат реалност и сè повеќе наоѓаат примена во пракса. Добрите работни карактеристики и
квалитетното сузбивање на вишите хармоници и значително подобрување на квалитетот на
електричната енергија што го овозможуваат ги прават атрактивни за примена во
електроенергетските системи и покрај повисоката цена на чинење во однос на пасивните
филтри. Исто така треба да се напомене дека активните филтри се поквалитетни од пасивните
филтри и во поглед на одзивот кој е значително побрз како и во широкиот спектар на виши
Pr
хармоници кои можат да ги сузбијат за разлика од пасивните филтри кои се проектираат само
за одредени хармоници. Со еден збор несмомнено дека ерата на активните филтри допрва
настапува.
[1] F.Z. Peng, H. Akagi, and A. Nabae, “A new approach to harmonic compensation in power system – A
combined system of shunt passive and series active filter”, IEEE Trans. on Ind. Appl., 26 (6), pp. 983–989,
EB
1990.
[2] F.Z. Peng, M. Kohata, and H. Akagi, “Compensation characteristics of shunt passive and series active
filters”, IEEE Trans. on Ind.Appl., 29 (1), pp. 144–151, 1993.
[3] H. Akagi, “Control strategy and site selection of a shunt active filter for damping harmonics propagation in
power distribution system”, IEEE Trans. Power Delivery, 12 (1), pp. 17–28, 1997.
[4] H. Akagi, “Trends in active power line conditioners”, IEEE Trans. Power Electronics, 9 (3), pp. 263–268,
1994.
W
[5] L. Moran, P. Ziogas, and G. Goos, “A solid-state high performance reactive-power compensator”, IEEE
Trans. Ind. Appl., 29 (5), pp. 969–978, 1993.
[6] L. Moran, J. Dixon, and R. Wallace, “A three-phase active power filter operating with fixed switching
frequency for reactive power and current harmonic compensation”, IEEE Trans. Industrial Electronics, 42
(4), pp. 402–408, 1995.
Данчо Смилевски
Алкалоид АД Скопје
w
ПОДОБРУВАЊЕ НА УПРАВУВАЊЕТО НА АСИНХРОН МОТОР КАЈ
ПУМПНА ПОСТРОЈКА ЗА САНИТАРНА ВОДА
ie
Мерките за зголемување на енергетската ефикасност во индустријата се насочени кон
оптимизирање и/или замена на постоечките системи кои се неминовен дел од секојдневното
работење. Тука спаѓаат моторите кои се вградени во разни системи за задвижување, системите
греење, вентилација и климатизација, компресорите, дистрибуцијата на топла вода и пареа,
ev
снабдувањето со електрична енергија, како и осветлувањето и друга слична опрема.
Асинхроните мотори, како најбројни погонски мотори во индустријата, и заради
нивните добри карактеристики и робустнос тие се незаменливи како погонски уреди во
најразлични системи како што се: пумпи, вентилатори, компресори, електрични алати,
подвижни транспортирачки ленти, мешалки и слично. Несомнено е дека и во иднина ќе
продолжат да доминираат во апликации каде што е потребна константна брзина на вртење за
Pr
дадена фреквенција и оптоварување, но и во апликации каде што е потребна регулација на
брзината при тоа користејќи фреквентни регулатори со чија што помош може да се врши
напојување и управување на асинхроните мотори.
Клучни зборови: асинхрон мотор, фреквентен регулатор, енергетска ефикасност
1 ВОВЕД
Со цел да се обезбеди постојан притисок на санитарна ладна вода од градскиот водовод
EB
во објектот за производство на лекови во Алкалоид АД, инсталирани се две засебни

хидрофорски постројки. И двете постројки се производство на GRUNDFOS тип Hydro 2000 MS
2 CR16-60 PFU и се составени од сет од 2 пумпи задвижувани со асинхрони мотори. Моторите
се со номинална моќност од 5,5 kW, трифазно напојувани, со номинална струја од 11 А,
максимална струја од 12 А, број на вртежи од 2890 до 2920 врт/мин. и фактор на моќност од
0,89 до 0,86. Максималниот проток на пумпите е Q= 22 m³/h, а минималниот напор е H= 49 m.
W
Двете постројки се така испланирани што едната е работна, а другата е резервна и во

случај да дојде од кажување на функционирањето на првата таа да ја преземе работата. И двете
постројки се купени за да можат поединечно да ги задоволат максималните барања на
потрошувачка на санитарна вода. Бараниот притисок во инсталацијата кој треба да се одржува е
помеѓу 4,3 и 4,8 bar. До 2014 година и двете постројки работеле на идентичен начин, т.е.
пуштањето на пумпите во работа било строго контролирано од управувачката единица PFU
(Pump Functional Unit) 2000. Пуштањето во работа на моторите до тогаш било реализирано со
помош на склопка за пуштање ѕвезда/триаголник.
Сега, во едната постројка е инсталиран фреквентен регулатор, при што споредбата меѓу
начинот на управување со и без фреквентниот регулатор како и придобивките од неговото
користење ќе бидат прикажани во понатамошниот текст.
B4-097R 1/8
1.1 Хидрофорска постројка управувана од PFU 2000 и склопка за пуштање на пумпите

ѕвезда/триаголник
PFU 2000 е составен дел од електро - командниот орман GRUNDFOS Control 2000 S. Во
овој орман покрај управувачката единица се сместени и сите потребни електрични елементи за
работа на хидрофорската постројка. Хидрофорската постројка GRUNDFOS Hydro 2000 MS го
одржува притисокот на санитарната ладна вода во цевната инсталација на скоро константно
ниво преку автоматско пуштање и исклучување на пумпите.
Во PFU 2000 се зачувани 2 сета на контролни параметри:
• PFU 2000 EPROM вредности, кои се фабрички нагодени вредности и
• PFU 2000 RAM вредности, кои се конфигуративни вредности кои можат да се менуваат.
w
PFU 2000 RAM параметрите можат да се нагодуваат и да се прикажуваат со PMU (Pump
Management Unit) 2000 единицата која во конкретниот случај не е инсталирана. EPROM и RAM
параметрите може да се менуваат преку DIP колата сместени во PFU 2000.
Во системот е застапена closed-loop контролата со која се обезбедува повратен сигнал од
ie
трансмитерот (сензорот) на притисок.
Двете пумпи логички се наоѓаат во една зона што претставува затворен хидрауличен
систем во кој пумпите имаат заедничка доводна и излезна цевка. Работењето на пумпите е
каскадно, односно бараниот притисок во инсталацијата се одржува преку автоматско
вклучување/исклучување на потребниот број на пумпи (може да се вклучи и другата пумпа ако
ev
првата не задоволува). Пумпите се вклучуваат во работа ако измерениот притисок во
инсталацијата е помал од зададената вредност (setpoint).
Постојат три можности за автоматска промена на пумпите:
1. Промена зависна од работните услови. Ова се однесува на пумпи кои се од ист
приоритет. Пумпата која била прва вклучена ќе биде прва која ќе се исклучи ако
Pr
побарувачката на вода опадне.
2. Промена зависна од некоја настаната грешка во системот. Ако пумпата која била
вклучена е во дефект тогаш ќе биде исклучена, а втората пумпа ќе биде вклучена во
работа.
3. Промена зависна од работните часови. Со ова се обезбедува еднаква работа на двете
пумпи, односно секоја пумпа да има ист број на работни саати.
EB
Нагодување на вредноста на бараниот притисок (setpoint) може да се изврши преку

бирачот на функции во PFU 2000 единицата кој има три позиции:
• “STOP” – Двете пумпи се исклучени и не е нагоден setpoint.
• “0% - 100%” – Бараниот притисок може да се нагоди во граници од 0% до 100%. 100%
одговара на максималната вредност на трансмитерот за притисок.
W
• “MAX” – PFU 2000 ги пушта двете пумпи со максимални перформанси.

w
а) Селектор на функции б) DIP кола на PFU 2000
Слика 1: Управувачка единица за хидрофорската постројка GRUNDFOS PFU 2000
ie
Конфигурацијата на самата PFU 2000 контролна единица се врши преку двете DIP кола
(Dual In-line Package), DIP 1 и DIP 2.
1. Според положбата (ON/OFF) на контактите од DIP 1 колото, за PFU 2000 единицата
ev
важат следниве нагодувања:
• 1,2 и 3 се наместени во позиција OFF, OFF, OFF што значи дека ознаката на првата
пумпа во PFU единицата го има бројот 1,
• 4 е наместен во позиција ON што значи дека се врши мониторинг на недостаток на
вода во системот,
Pr
• 5 е наместен во позиција OFF што значи дека операциите се вршат врз база на
податоците кои се сместени во RAM меморијата од PFU 2000 контролерот,
• 6 е наместен во позиција OFF што значи дека не се користи компензација поради
загуби од триењето во цевната инсталација,
• 7, 8 и 9 се наместени во позиција OFF, OFF, ON што значи дека PFU контролерот
контролира 2 пумпи.
EB
2. Според положбата (ON/OFF) на контактите од DIP 2 колото, за PFU 2000 единицата

важат следниве нагодувања:
• 1 и 2 се наместени во положба OFF, ON што значи исто што и позицијата на контактот 4
од DIP switch 1,
• 3 е наместен во позиција ON што значи дека притисокот на вода на излез од
W
хидрофорската постројка (после пумпите) одговара на аналоген сигнал од 4-20 mA,

• 4 е наместен во позиција OFF што значи дека немаме донесено надворешен сигнал за
вредност на бараниот притисок, т.е. работата на пумпите е регулирана само преку
мерениот притисок од сензорот за притисок вграден после пумпите.
Хидрофорската постројка се става во функција преку главната гребенеста склопка со
номинална струја од 25А монтирана на вратата од Control 2000 орманот. Центрифугалните
пумпи се задвижувани од асинхрони мотори со номинална моќност од 5,5 kW. Секој мотор се
пушта во работа преку склопка за пуштање во работа ѕвезда/триаголник. За заштита на
моторите од куса врска и зголемено оптоварување (прекуструјна заштита) се користат моторно-
заштитни склопки со интегрирано биметално реле од 9-14 A. Ова е прикажано во Слика 3.
Еднополна електрична шема за хидрофорска постројка бр.1.
За заштита на пумпите од работа на суво се користи самиот трансмитер (сензор) на

притисок. Кога сензорот ќе даде струен сигнал помал од 4 mA, PFU 2000 контролерот ја
исклучува од работа соодветната пумпа. Бидејќи сензорот е поставен на излез после пумпите,
ова значи дека иако пумпите работат сепак излезниот сигнал од сензорот одредено време има
вредност помала од 4 mA, што пак значи дека нема довод на вода во системот. Исто така оваа
заштита се активира ако сензорот за притисок не е во функција (е во дефект).
За термичка заштита на моторите се користат вградени термистори во статорските
намотки на моторите кои се поврзани на самиот PFU 2000 контролер преку соодветни релиња
за заштита од прегревање на намотките на моторите.
Поради честите вклучувања и исклучувања на самите пумпи доаѓа до откажување на
контакторите, односно лепење на контактите од контакторите. Ова претставува голем проблем
w
бидејќи се случува притисокот во цевната инсталација да е постигнат, а сепак пумпите да
продолжат со работа. Заради овој проблем може да дојде до сериозно оштетување на
водоводната инсталација во објектот. Со цел да се реши овој проблем дополнително е
инсталиран граничен пресостат производ на Danfoss кој е нагоден на граничен притисок од 5,5
bar. Овој притисок е малку поголем од горната граница на бараниот притисок (4,8 bar.).
ie
Граничниот пресостат преку поднапонско реле е поврзан во кругот на командниот напон за
напојување на контакторите. Ако напонот на влез од ова поднапонско реле падне под 175 V
веднаш се прекинува напојувањето на контакторите и напојувањето на управувачката единица
PFU 2000.
Друг проблем претставува тоа што командните излезни релиња од самиот контролер
ev
PFU 2000 кои ги управуваат контакторите од моторите можат да издржат многу мала струја.
Така, често се случува тие да горат поради дефект на контакторите од моторите. Затоа се
инсталирани и solid-state релиња преку кои можат да издржат многу поголеми струи (и до 40
А). На овој начин излезните релиња од PFU 2000 им даваат само сигнал на овие solid-state
релиња.
Pr
1.2 Фреквентни регулатори
Кога статорот на асинхрониот мотор е поврзан на трифазно напојување, се воспоставува
магнетно вртливо поле со брзина на вртење која зависи од фреквенцијата на напојувањето и од
бројот на полови на моторот. Ова поле преминува преку воздушниот зјај меѓу статорот и
роторот, што предизвикува да протече струја во роторските намотки. Интеракцијата на
индуцираните роторски струи и вртливото магнетно поле произведува сила (вртлив момент)
која го задвижува роторот во иста насока со насоката на вртење на полето.
EB
Брзината на вртливото поле (синхрона брзина ns) директно зависи од изворната

фреквенција и од бројот на пар полови:
60 ⋅ f
ns (min-1), каде: f=50 Hz, p=2,4,6,8… (1)
p
Така, за двополен мотор птриклучен на извор со фреквенција од 50 Hz, синхроната
W
брзина ќе изнесува 3000 врт/мин., за четворополен ќе изнесува 1500 врт/мин. итн.

Меѓутоа, ако роторот се врти со иста брзина како вртливото магнетно поле, не би се
индуцирале струи во проводниците од роторот, па така нема да се произведе ни вртлив момент.
Затоа роторот секогаш се врти со мало доцнење (побавно) во однос на вртливото магнетно
поле, а оттука потекнува и името на асинхроните мотори. Оваа разлика во брзини се нарекува
лизгање и во зависност од моторот изнесува од 1% - 8% за номинален режим на работа.
Бидејќи брзината на моторот е пропорционална со фреквенција на напојувањето, за да
може да се регулира брзината на моторот потребно е да се менува доведената фреквенција.
Асинхроните мотори се до толку поефикасни колку што лизгањето е помало. Ова значи
дека магнетниот флукс треба да се одржува на своето номинално ниво. Ако ова не е случај
тогаш ќе се зголемат статорските струи и магнетниот флукс со што ќе дојде до заситување на
магнетното поле. Бидејќи амплитудата на магнетниот флукс е правопропорционална со

напонот, а обратно пропорционална на фреквенцијата, потребно е односот меѓу напонот и
фреквенцијата да се држи на исто ниво (барем до доведената фреквенција од 50Hz) за да се
добие флукс со константна амплитуда. Со други зборови, ако се намали фреквенцијата треба да
се намали и напонот, ако пак фреквенцијата се зголеми тогаш треба да се зголеми и напонот.
Ова претставува суштината на работењето на фреквентните регулатори.
Со употреба на стандарден асинхрон мотор во комбинација со фреквентен регулатор се
добива енергетски ефикасен систем за контрола на брзината на асинхрон мотор.
w
ie
ev
а) Шематски приказ на фреквентен регулатор б) Широчинско импулсна модулација
Слика 2: Приказ на фреквентен регулатор (инвертор)

Pr
Електронскиот преобразувач кој се користи за преобразба на еднонасочната електрична
енергија, добиена после исправувачот, во наизменична е познат како инвертор. Фреквентните
регулатори за наизменичните мотори најчесто доведениот наизменичен напон го преобразуваат
во еднонасочен напон користејќи исправувач и потоа повторно го преобразуваат во
наизменичен променлив напон со променлива фреквенција користејќи таканаречен
инверторски мост. Врската меѓу исправувачот и инверторот се нарекува еднонасочно меѓу
коло.
EB
Трофазното напојување е донесено на трифазнот неуправуван мостен исправувач кој се

состои од три пара на диоди (по еден пар за секоја фаза). Секоја диода спроведува во една полу-
периода (една диода во позитивната полу-периода, а другата во негативната полу-периода) од
влезниот напон со што се добива многу постабилен исправен напон со двојно поголема средна
вредност во однос на полубрановите исправувачи.
Кондензаторите во еднонасочното меѓу коло имаат за цел добиениот исправен напон од
W
исправувачот дополнително да го “испеглаат”. Тие скоро комплетно ја отстрануваат

брановидната форма на исправениот напон добиен од исправувачот и исто така го снабдуваат
потрошувачот со електрична енергија во периодите на кус прекин на напојувањето.
Вака добиениот исправен напон се преобразува повторно во наизменичен користејќи ја
широчинско импулсната модулација. Посакуваната бранова форма се добива со вклучување и
исклучување на излезните транзистори со некоја фиксна фреквенција (фреквенција на
комутација). Со менување на времето на работа на IGBT транзисторите може да се генерира
посакуваната излезна струја. Излезниот напон сеуште претставува низа од правоаголни
импулси, но струјата има синусоидална форма.
Со употребата на фреквентниот регулатор се врши континуирано управување на
работата на пумпите од хидрофорската постројка спрема моменталната потрошувачка на
санитарна вода.
Основната функција на хидрофорската постројка е да се обезбеди еднаков притисок во

цевната мрежа, бидејќи тоа не може да се постигне со директно приклучување на градската
водоводна мрежа.
Фреквентните регулатори исто така можат да се користат и како пуштачи во работа на
асинхроните мотори кои се доста атрактивни во ваквите постројки поради тоа што на овој
начин се намалуваат почетната струја на пуштање и хидрауличните удари во системот. Поради
нивната релативно висока цена на чинење не се користат таму каде што треба да се обезбеди
континуирана работа со полн проток. Затоа најчесто се користат во системи каде треба да се
обезбеди моментална промена на брзината на пумпата спрема одредени променливи величини
како проток, притисок и сл.
Кај апликации каде имаме променливи параметри како проток, притисок и слично,
w
можноста да се управува со брзината на моторите е опција која е посакувана од страна на
корисниците на ваквата опрема. Такви се вентилаторите и пумпите, бидејќи тие обично
задоволуваат променливи излезни барања, а контролата на брзината на моторите е многу
поефикасна во однос на механичките ограничувања на процесите со употреба на вентили и
клапни.
ie
Ова е така бидејќи кај процесите базирани на центрифугалната сила (вентилатори и
центрифугални пумпи), постојат следниве зависности:
• Вртливиот момент ≡ (Брзината)²
•
2
Моќноста ≡ (Брзината)³
ev
ХИДРОФОРСКА ПОСТРОЈКА УПРАВУВАНА ОД ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР
Системот управуван од PFU единицата за управување подлежи на неколку сериозни
проблеми:
• Недоверливост на системот
Pr
• Чести струјни удари поради начинот на пуштање во работа на пумпите со склопка
ѕвезда/триаголник
• Неконтролирани хидраулични удари во цевната инсталација
• Чести застои поради дефектите на електричните елементи
Поради сите овие проблеми, трошоците поврзани со одржувањето и поголемата
EB
потрошувачка на електрична енергија но и поради тоа што овој PFU контролер повеќе не се
произведува, Службата за Одржување и сервис реши да го смени начинот на управување на
едната хидрофорска постројка со употреба на фреквентен регулатор.
Инсталиран е фреквентен регулатор тип Midimaster Eco 6SE 9522-4DG50 производство
на Siemens. Техничките карактеристики на фреквентниот регулатор се: номинална моќност 11
kW, изворна фреквенција 47-63 Hz, влезен напон 380-480 V ± 10%, влезна струја до 30 А,
W
излезен напон од 0 до влезниот напон, трифазен излез, излезна струја 23,5 А и работна
фреквенција од 0-150 Hz.
Од електричниот контролен орман (Слика 4. Еднополна електрична шема за
хидрофорска постројка бр. 2) повторно се искористени главната гребенаста склопка, двете
моторно-заштитни склопки и два контактори, по еден за секоја пумпа. Дополнително е вграден
трополен автоматски осигурувач 16A, B-карактеристика преку кој се напојува фреквентниот
регулатор и една гребенаста преклопка за избор на работната пумпа. Во овој случај бидејќи е
инсталиран еден фреквентен регулатор за управување на две пумпи, едновремено може да
работи само една пумпа, а префрлањето на пумпите се врши исклучиво рачно. Ваквиот начин
на работа на постројката е можен бидејќи секоја пумпа е избрана така да ги задоволи
максималните потреби за санитарна вода во објектот. Исто така треба да се напомене дека
статорските намотки на моторите се споени во врска триаголник.
Сега начинот на работа на двете хидрофорски постројки е таков што прво се исклучува
од работа постројката со PFU 2000 контролерот, потоа се вклучува постројката со
фреквентниот регулатор и пумпата од истата постројка почнува да го одржува притисокот во
системот на бараното ниво, па потоа повторно се става под напон првата постројка (но не
тргнува во работа). Бидејќи двете хидрофорски постројки имаат свој притисочен сензор кој го
мери притисокот на вода во инсталацијата независно, ако фреквентно управуваната пумпа не
може да го постигне бараниот притисок, тогаш и првата хидрофорска постројка може да се
вклучи во работа. Ова е случај и ако постројката управувана од фреквентниот регулатор поради
било каква причина не е во функција.
Како влезен сигнал за управување на фреквентниот регулатор се користи струјниот
сигнал (4-20 mA) добиен од трансмитерот за притисок поврзан директно во фреквентниот
регулатор на аналогните влезови 5 и 9. Во овој случај, ако сигналот се зголемува (се зголемува
w
притисокот), така фреквентниот регулатор соодветно ја намалува брзината на пумпата и
обратно. Како двојна заштита повторно е искористен граничниот пресостат приклучен во
управувачкиот струен круг на системот. Сепак, самиот фреквентен регулатор во себе ги
вклучува сите потребни заштити како заштита од куса врска, прекуструјна заштита, заштита од
пренапон, заштита од брзи промени на напонот и сл.
ie
Сега хидрофорската постројка во која има интегрирано фреквентен регулатор
континуирано и глатко го одржува притисокот на санитарна вода на бараното ниво.
Управувањето на пумпите од хидрофорската постројка со фреквентен регулатор има
повеќе предности во однос на стариот начин на управување и тоа:
• Добиен е систем без струјни и хидраулични удари
• Се постигнува заштеда на електрична енергија
Pr
• Трошоците за одржување на системот се сведени на минимум (практично ги нема)
• Зголемен е работниот век на целиот систем (пумпи, мотори, електрични и механички
елементи и сл.)
Фреквентните регулатори денес треба да се неизбежен сегмент од системите кај кои
промената на брзината на моторите е во зависност од некои променливи величини како проток,
притисок, температура, ниво и слично, бидејќи кај ваквите апликации тие претставуваат
EB
инвестиција која носи многу подобрувања во работењето и долгорочна заштеда на електрична

енергија.
[1] Grundfos Instructions. Hydro 2000 S. Installation and Operating Instructions. Bjerringbro, 15th Nov. 2001
[2] Siemens. MICROMASTER Eco & MIDIMASTER Eco Reference Manual, August 1998
W
[3] Siemens. MICROMASTER Eco & MIDIMASTER Eco Operating Instructions, May 1999
w
ie
ev
Слика 3. Еднополна електрична шема за хидрофорска постројка бр. 1
Pr
EB
W
Слика 4. Еднополна електрична шема за хидрофорска постројка бр. 2

Иљјас Иљјази, Алајдин Абази

ЈИЕ Универзитет, Тетово
Златко Николовски, Миле Маркович, Златко Крстевски
Логинг Електроникс, Скопје
w
КОРЕКЦИЈА НА ФАКТОРОТ НА МОЌНОСТ ЗА ВРЕМЕНСКО ЗАВИСНИ
ТОВАРИ ВО ПРИСУСТВО НА ДИСТОРЗИИ
ie
Постигнување на оптимални перформанси и економично производство е од примарен
интерес за индустријата. Затоа, од ова гледна точка, секоја инвестиција во снабдувањето со
електрична енергија секогаш се гледа како додатен трошок. Ова особено се однесува на
корекција на фактор на моќност, вклучувајќи и подобрување на квалитетот на електрична
ev
енергија, кој е оправдан само доколку овозможува зголемување на производството или заштеда
на енергија. Во индустријата се сретнуваме со временско зависни товари. Во овој труд е
претставен еден типичен реален индустријски систем како комплексен временско зависен товар
и реално мерени електрични вредности што се користат за решавање на проблемот на факторот
на моќност и во исто време и подобрување на квалитет на електрична енергија и зголемување
на ефикасноста.
Pr
Проблеми со временско зависни товари се појавуваат во инженерската практика кога
електричните параметри на електричната инсталација се влошуваат со време или вклучување
на товари како случајни процеси. Временско зависни електрични оптоварувања варираат околу
нивната номинална точка, предизвикувајќи флуктуации на електричната струја а воедно и на
мрежниот напон. Средната вредност на струјата и моќноста се разликуваат од нивната
номинална вредност, што резултира со поместување на средната влезна моќност.
Трансформација на вакви товари во временски независни еквивалентни коло во многу случаи е
EB
погрешен пристап. Варијациите од друга страна придонесуваат на појава на нарушувања во

системот за напојување. Резултати за двете појави се добиени за вистински индустриски систем
и потврдени со мерења за трофазен систем. Снимањето е реализирано во текот на еден ден со
нормално производство. Измерените податоци се користени за изнаоѓање на решение за
компензација на реактивна и дисторзиона моќност во реалниот индустриски систем во реално
производство – топла валавница и e илустрирано примената на идеи со вистински измерени
вредности.
W
Врз основа на анализа на мерените електрични вредности на параметрите на временско

зависен товар во присуство на дисторзии, користење на брз динамичен компензатор со
временски одзив во редот на периодата на мрежниот напон дава многу добри резултати во
корекцијата на факторот на моќност и подобрување на квалитетот на електричната енергија во
мрежата.
Клучни зборови: корекција на фактор на моќност, временско независни товари, временско
зависни товари, квалитет на електрична енергија
1 ВОВЕД
Електричната енергија е специфичен производ кој треба да задоволува одредени барања
за квалитет, дефинирани во Европските стандарди EN50160, EN61000-4-7 и EN61000-4-30. Во
овие стандарди се дадени дефинициите на поедини атрибути на квалитетот на електричната
B4-174R 1/11
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 2/11
енергија, дозволените граници на отстапување на напонот, како и методите на мерење.

Порастот на нелинеарните потрошувачи како во индустријата така и во домаќинствата
придонесуваат за појави како што се изобличување на напонот и струјата, појава на виши
хармоници, пропади на напонот, фликери и други нарушувања во нормалниот режим на
напојување со електрична енергија. Голем удел за појава на овие пореметувања во
електричната мрежа имаат и самите приклучени уреди како електрични товари.
2 КЛАСИФИКАЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНИТЕ ТОВАРИ

Линеарни електрични товари претставуваат товар во кои брановиот облик на струјата го
следи идеално брановиот облик на приклучениот напон, односно за наизменичен синусоидален
напон имаме синусоидална електрична струја со иста фреквенција со можно фазно
поместување. Импенданцата на линеарниот електричен товар е независна од приклучениот
w
напон. Во електрични мрежи со линеарни товари нема појава на други фреквенции односно
хармоници освен основната фреквенција на напонот на напојување. Линеарните електрични
товари според природата се делат на: електрични отпорни товари, капацитивни електрични
товари, индуктивни електрични товари и комбинирани електрични товари. Најчеста појава на
овие товари претставуваат комбинација на отпорни и индуктивни товари за кои за
ie
компензација паралелно се приклучуваат капацитивни товари со дефинирани вредности за
зголемување на ефикасноста на експлоатација на електричната енергија. Овие претставени
идеални товари се стремеж и преокупација во електричните мрежи со наизменичен напон со
фиксна мрежна основна фреквенција. Во реалноста ситуацијата е посложена особено со
користење на електричната енергија за индустриски технолошки намени и масовно користење
ev
на моќни електронички уреди во индустријата и домаќинствата. Голем дел на овие електрични
уреди претставуваат нелинеарни електрични товари.
Нелинеарните електрични товари имаат импенданца која зависи директно од
приклучениот напон и според тоа наизменичниот синусоидален мрежен напон со мрежна
основна фреквенција создава струја со бранов облик кој е изобличена во однос на
Pr
синусоидалниот мрежен напон. Во електрични мрежи со нелинеарни товари се појавуваат и
други фреквенции односно хармоници освен основната фреквенција на напонот на напојување.
Во слика 1. е претставено брановиот облик на еден типичен нелинеарен товар кој масовно се
користи за расвета.
EB
W
Слика. 1: Нелинеарен товар, компактно флуеросцентно расветно тело, CFL 20W, бранов облик,
вкупното хармониска дисторзијата 105% и фреквентната анализа на електричната струја
Со приклучувањето на нелинеарни товари во електричната мрежа дефинициите за
моќност за синусоидални услови, или идеални услови, се повеќе се недоволни за решавање на
обврските за наплата на електричната енергија, димензионирање на електричните уреди и
линии во електричната мрежа како и самата компензација на јаловата моќност. Со текот на
годините, инженерите развија бројни дефиниции за мерење на електрична моќност за
несинусоидални напони и струи. Сепак, ниту еден од овие дефиниции успешно не ги
карактеризираат сите различити компоненти на моќност. Институтот за инженери на
електротехника и електроника (IEEE) со цел да се изнајдат по содветни дефиниции за ова
проблематика, организира работна група, со кој претседаваше д-р Александар Емануел.
Оперативната група го разви стандардот IEEE 1459-2000, IEEE Стандард за дефиниции за
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 3/11
мерење на електрична моќност при синусоидални, несинусоидални, урамнотежен, или

неурамнотежени услови. Предложениот стандардот IEEE 1459-2000 во 2010 година доби своја
следна ревизија како IEEE 1459 – 2010.[1] Користејќи предложениот стандард слободно
можеме да воведеме следните дефиниции за факторот на моќност кои се потврдени и со
лабораториски мерења. [4] *
или
каде
w
P1
PF1 = cos θ1 =
S1 претставува фактор на моќност на основната фреквенција
ie
преставува факторот на дисторзионата моќност
THDI е вкупно хармониско изобличување на струјата и THDV е вкупно хармониско
изобличување на напонот.
ev
Во следниот дел се претставени извршените мерења за ист наведен товар во слика 1 со
додаден активен коректор на факторот на моќноста, PFC, пред самиот товар, интегриран во
нелинеарниот товар. Активниот PFC дизајниран уред користи интегрираното коло на
STMicroelectronics, L6562A Transition-mode PFC controller [9]. Во слика 2 е претставен
брановиот облик на струјата со вграден активен PFC во расветното тело представен во слика 1.
Јасно се гледа драстично смалување на THDI за 12 пати вкупниот PF во ниво на вредност 0.94
Pr
без некои детални подесување на системот PFC (лесно може да се постигне и вредност до 0.98).
EB
Слика. 2: Нелинеарен товар, компактно флуеросцентно расветно тело, CFL 20W, бранов облик,
вкупното хармониска дисторзијата 8.2% и фреквентната анализа на електричната струја со
вграден PFC
W
За наведениот неленеарен товар со струјен бранов облик на слика 1, и истото расветно

тело со реализиран и вграден активен коректор на факторот на моќност, слика 2. се претставени
мерени електрични големини дефинирани по стандардот IEEE Std. 1459/2010 како следното:
*
Македонска Академија на Науките и Уметностите, проект: „Постојните теории за моќност и нивната
примена во паметните мрежи“, 2013-2015
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 4/11
IEEE 1459-2010
Мерењата се направени со реализиран инструмент за мерење на електричната моќност
w
при несинусоидални услови, користејќи дефиниции за електричната моќност по стандардот
IEEE 1459/2010 [1]. Истотака инструментот ги ги задоволува барањата на стандардот IEC
61000-4-7.[3] Инструментот е реализиран со користење на 24 битни аналогно/дигитални
конвертори како влезни модули за напоните и струите а софтверот е изработен во LabVIEW
ie
развојна средина. За да се одреди мерената неодреденост на развиениот инструмент тој е
калибриран со помош на лабораторискиот калибратор Fluke 5500A. [5], [6]*
Намената на PFC према постигнатите мерења го оправдува воведувањето на обврска за
интегрирање на PFC во самиот уред кој ќе биде приклучен во електрична мрежа и
придржување на строги стандарди за постигнување на факторот на моќност на самиот уред во
ev
висина над 0.95. Уредите кои се наоѓат денеска на пазарот во главно се со низок фактор на
моќност и висок THDI вкупно хармониско изобличување на струјата. [7],[8]. Расветата во
вкупното потрошувачка на електричната енергија учествува со над 15% за САД ( извор 2014,
EIA) и за целиот свет 20% ( извор 2013, Nippon Electric Co. Ltd.).
* Мерењата се извршени во ЈИЕУ во “Sustainable Energy Laboratory”, како резултат од пројектот финансиран од
Norwegian Ministry of Foreign Affairs HERD/Energy, The Programme in Higher Education, Research and Development in
Pr
the Western Balkans 2010-2016, “NORMAK Sustainable Energy”project/ “Energy management for small-scale energy
system and Power Quality” R&D project.
Пристапот и оправданоста за решавање на факторот на моќноста на нелинеарни товари

кои генерираат хармоници е за смалување на зголемена струја во нултиот вод, смалување на
оптеретување на самите трансформатори и електричните линии односно нивното загрејавање и
воедно зголемување на ефикасноста на електричната мрежа со што се постигнуваат и
финансиски придобивки.
EB
Наведените товари воглавно може слободно да се сметаат за временско независни

товари (Time-Invariant loads). Временско независни товари се товари чии импенданци не
зависат од времето. Времето од нивно приклучување на напонот до исклучување е многу
голема односно времето на преодните појави на приклучување и исклучување се многу кратки
во однос на вкупното време приклучени во електричната мрежа. Често временско независни
товари можат да се дефинираат со своите особености со математички модел.
W
Еден временско независен нелинеарен товар кој доста прецизно е дефиниран со своите
особености со математички модел претставува фазно полновално тиристорски контролиран
чист отпорен товар. Ваков товар иако е чист отпорен товар и многу прецизно е дефиниран со
математички модел се уште преставува дилема ако се претставува со прифатените теории на
моќност засновани врз временски (Fryze) или фреквентен домен (Budeanu) ( научна расправа
Leszek Czarnecki - Alexander Emanuel)[10].
Во продолжение е преставено мерења на еден реален полновално тиристорски
контролиран чист отпорен товар, слика 3, кој претставува временско независен нелинеар товар.
Во својот труд Leszek Czarnecki [10] ваков товар го именува како временско зависен товар.
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 5/11
Слика 3: Тиристорско полновално управување со отпорен 100W товар, фазна регулација 65º
исклучено и 115º вклучено во една полупериода.
w
Со капацитивна компензација од 3µF имаме состојба како во слика 4.
ie
ev
Слика 4: Тиристорско полновално управување со отпорен 100W товар, фазна регулација 65º
исклучено и 115º вклучено во една полупериода со капацитивна компензација од 3µF.
Приметуваме појава на парни хармоници но постојат и интермодулациони хармоници. Иако
Pr
сме добиле добра компензација на основното реактивна моќност Q1 и PF1 еднакво на единица
сепак вкупниот фактор на моќност е понизок од случајот без компензација. Мерени вредности
по стандардот 1459-2010 се представени во продолжение:
EB
IEEE 1459-2010
W
Основното интерпретирање на реактивната енергија се поврзува со појавата на

осцилација на електричната енергија помеѓу оптеретувањето и изворот на електричната
енергија. При нелинеарни оптеретувања, присуство на хармоници, интерпретирањето се
усложнува. Само реактивно капацитивно компензација не е доволна. При прекинувачки појави
на струјата, наведениот пример со тиристорско управување, капацитивната компензација
дополнително го усложнува системот. Освен енегија со основната фреквенција се појавуваат и
хармониците кои само со вклучување на добро дефинирани филтри се пригушуваат.
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 6/11
3 ВРЕМЕНСКО ЗАВИСНИ ТОВАРИ

Најсложена ситуација за компензација е при временско зависни товари кои воедно често
се и нелинеарни. Електричните товари кои не можат да се сметаат за временско независни
товари со своите особини претставуваат временско зависни товари или воопшто временско
зависни електрични системи во електричната мрежа. Брановиот облик на електричната струја
во овие товари нема периодичност поради временско независно вклучување и исклучување.
Времето во кое се вклучени овие товари е подолго од периодата на мрежниот напон. Со
фуриева трансформација на ваков сигнал се добиваат и компоненти на струја со фреквенција
помала од мрежната фреквенција како и интермодулациони хармоници на струја. Ваков товар
во електричната мрежа најчесто претставува поголем број на заедно поврзани товари, линеарни
и нелинеарни кои се вклучуваат и исклучуваат временско независно.
w
Во следниот дел ќе се претстви еден комплексен индустриски електричен систем кој
претствува временско зависен терет за електричната мрежа. За изведување на снимање на
мрежните параметри користен е напреден, брз анализатор ELSPEC BlackBox G4500 заради
комплетно дефинирање на поведението на параметрите на напојување. Анализаторот BlackBox
G4500 ги има следните карактеристики: висока Class A, точност на мерењето на напон од 0.1%,
ie
анализатор-рекордер наменет за снимање на брановата функција на напонските и струјните
влезови, брзина на семплирање на секој канал од 1024 семплови во тек на еден циклус од 20ms,
со која се гарантира снимање на транзиенти и други дефекти во напонот со гранулација од 19
микросекунди, снимање на хармониски изобличувања до 511 хармоник. Употребата на ваков
анализатор гарантира дека ќе бидат регистрирани сите флуктуации во мерените големини, кои
ev
ќе бидат земени во предвид во димензионирањето на компензацијата. Само егзактното
техничко евалуирање може да гарантира вистинско решение, преку употреба на современ и
модерен концепт на работа кој подразбира 4 чекори:
1. Утврдување на тековната состојба - Овој чекор вклучува преглед на еднополната
шема, вербална комуникација и инспекција на лице место за типот на приклучените
потрошувачи, утврдување на корелацијата на производниот процес и фактори со
Pr
профилот на потрошувачка (динамиката и повторливоста).
2. Снимање на параметрите на трансформаторот со брз анализатор на квалитет на
електрична енергија за детекција на најсуптилните, брзи промени во напонот и струјата
кои директно влијаат на решението.
3. Анализа на снимените резултатите со моќна софтверска алатка за преглед на
параметрите во временски домен (ефективни и моментни вредности) и фреквентен
EB
домен. Техничко решение за компензација ги обединува првиот и вториот чекор и

еднозначно дефинира решение.
4. Софтверска симулација - Современиот пристап кој е користено се заокружува со
процесот на верификација на решението преку симулација на процесот на
компензација. Влезни податоци за изведување на симулацијата се снимените резултати
до длабочина на бранова форма, како и техничките карактеристики на дефинираниот
W
уред за компензација. Корекцијата на реактивната енергија се прави циклус-по-циклус.

Во конкретниот случај трансформаторот има моќност од 1600kVA, со напонски нивоа
6/0.4kV, во врска Dy5. Целокупниот товар на трафото е составен од мотори (вкупно 9) кои
претставуваат големи товари за трафото во моментите на нивно вклучување. Трансформаторот
нема систем за компензација на реактивната енергија. Моторите се вклучуваат или менуваат
насока на движењето по временско независен процес со што имаме соодветно големи
флуктуации на напонот и реактивната моќност.
3.1 Снимање на параметрите на трансформаторот
Снимањето со анализаторот беше направено во период со стандардна и номинална
динамика на производство во време траење од 24 часа како еден целосен работен циклус.
Поради повторливоста на процесот, резултатите добиени со мерењето ја отсликуваат реалната
слика на оптеретувањето на трансформаторот.
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 7/11
На слика 5. е даден целосниот дневен профил на комплексниот товар кој содржува и

најситни временски информации за утврдување на работните параметри на трансформаторот.
w
ie
ev
Слика 5: Работни напони, струи, моќност и хармониско изобличување и фактор на моќност за
целиот период на снимање
Pr
EB
Слика 6: Работни напони, струи, моќност и фликери 10min (Pst) и 2h (Plt) за 24 часа
W
Првичната информации за изведеното снимање се следни

- Како што се очекуваше, струите и напоните имаат брзи и динамички промени кои треба
дополнително да се анализираат за пократок временски период
- Напонските флуктуации се во опсегот на 370V-410V при струјни оптоварувања до 2кА
- Активната моќност на поединечните промени е типично околу 600kW, а притоа
дополнително се превземаат типично 1.2MVAr реактивна енергија
- Заради индуктивното поведение на потрошувачите, реактивната моќност е многу
голема, а факторот на моќност е многу лош (0.4-0.6)
- Постои хармониско изобличување на напонот и струите кое треба дополнително да се
анализира преку преглед на фреквентниот спектар
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 8/11
- Поради постојаните динамички промени на напонот, се јавуваат високи вредности на

фликерите и за 10min и за 2h, слика 6.
Заради поточно определување на варијациите на напонот и струјата, податоците се
прегладедуваат за едночасовни периоди. Направени се и прегледи за подетални временски
профили на оптеретувањето, на 5 минути, 10 и 1 секунда. На следната слика 7. е претставено
временскиот профил од 1 секунда. Приметуваме варијации во временски рамки од 200ms.
w
ie
Слика 7: Работни напони, струи и моќност (со и без хармоници) за период од 1 секунда
ev
На следната слика 8.е даден фреквентиот спектар на струјата и напонот во апсолутна и
процентуална вредност
Pr
EB
W
Слика 8: Хармониска анализа на напонот и струјата

Со оглед на утврдената тековна состојба и спроведената анализа од претходниот чекор,
за компензација на трансформаторот потребни се следниве технички карактеристики:
- Полна комензација за еден циклус: 5-20ms (за 50Hz системи)
- Вкупна моќност 1200кVAr
- Компензација со 5 чекори по 240kVAr (1:1:1:1:1)
- Поврзување со компјутер со софтвер за следење на мерените и управувачките
параметри во реално време, современо решение, во склад со тековните регулативи за
опрема за компензација
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 9/11
- 14% неподесен филтер со железно јадро

- Електронско прекинување без генерирање на транзиенти (прекинување при нулта
вредност на струјата низ кондензаторите)
Конденаторски батерии према стандард: ЕN60831/1/2, работен напон до 525V и
стандарди за уредот за компензација, eлектромагнетна компатибилност EN50081-2, EN50082-2,
EN55011, EN61000-4-2/3/4/5, ENV50204, ENV50141 и безбедносни стандарди EN61010-1,
EN50439-1
Предложениот регулатор на ELSPEC EQUALIZER има време на реакција кое изнесува
најмногу ¾ од циклусот (15 ms). Системот за компензација EQUALIZER е и систем за
подобрување на квалитетот на електричната енергија во реално време кај динамичките товари
преку: корекција на факторот на моќност до идеално вредност 1, заштеда на електрична
w
енергија, подобрување на напонската варијација , намалување на фликерите, филтрација на
хармониците и намалување на струјните удари. EQUALIZER системот за компензација
овозможува речиси-идеално управување со реактивната енергија, подобрување на стабилноста
на мрежата и заштеда на енергија. Во многу случаи на брзи промени во варијации во мрежата
EQUALIZER претставува и единственото решение. Користењето на системи за компензација со
ie
поголемо време на реакција постигнува обратен, негативен ефект.
Понатака следи анализа за ефикасноста и придобивките на предложеното решение. На
следните слики 9 и слика 10 е дадена симулација за изгледот на основните параметри на
мрежата пред и после изведената компензација со предложените технички карактеристики.
ev
Pr
EB
Слика 9: Параметрите на мрежата пред и после изведената компензација – црна боја се

W
оригинални мерења, виолетова боја е симулација

MAKO CIGRE 2015 B4-174R 10/11
w
ie
Слика 10: Параметрите на мрежата пред и после изведената компензација – црна боја се
оригинални мерења, виолетова боја е симулација
Следниве се технички придобивки во системот од пред и после компензацијата:
ev
- Системот за компензација ја обезбедува реактивната енергија за потребите на
потрошувачите на трафото. На тој начин на трансформаторот ќе може да се приклучи
дополнителен товар со привидна моќност од 1000kVA
- Со поставување на компензацијата, ефективната вредност на напонот на секундардниот
дел ќе се зголеми за 2.5 - 3%, со што можемо да сметаме на заштеда во овој ниво со
симнување на примарниот степен на трасформаторот за 2.5%. Значително е
Pr
намалувањето на флуктуациите на напонот при динамички промени на товарот
- Значително ќе се намалат и струјните удари (60%) бидејќи брзата компензација ја
“обезбедува” стартната струја за електричните мотори во погонот
- Најдолниот график ја дава реактивната енергија, која во овој случај ќе биде комплетно
елиминирана, фактор на моќност скоро идеален со вредност приближно 1.
EB
Во процесот на симулација на овој проект е вклучена и експертиза од реномираниот

светски производител ELSPEC и нивната лабораторија.
4 ЗАКЛУЧОЦИ
Уредите за електрично напојување, конверторите и инверторите со електринички
прекинувачки елементи имаат низок фактор на моќност. За зголемување на ефикасноста и
самата експлоатација на вакви уреди треба додатно да се користат коректори на факторот на
W
моќност (PFC – Power Factor Correction) вградени во нив, кои најчесто претставувуваат сложени
електронички кола и се добиват фактор на моќност PF>0.95.
При прекинувачки појави на струјата со тиристорско управување, капацитивното
компензација го усложнува додатно системот.
За корекцијата на факторот на моќност во временско зависни товари при дисторзии
треба да се употребат динамични компензатори со одзив во редот на периодата на мрежниот
напон. Од изведената анализа на параметрите за еден комплексен индустриски временско
зависен товар со брз динамичен компензатор од редот 17ms се постигнуваат многу добри
резултати и за брзите промени, настани со динамика од околу 200-300ms (10-15 циклуси).
Предложениот систем за компензација за временско зависен товар подобрува квалитетот на
електричната енергија во реално време кај динамичките товари со: корекција на факторот на
MAKO CIGRE 2015 B4-174R 11/11
моќност до приближно идеално вредност 1, врши заштеда на електрична енергија, намалува

фликерите, врши филтрација на хармониците и намалува струјните удари во мрежата.
[1] IEEE Std. 1459/2010, “IEEE Standard Definitions for the Measurement of Electric Power Quantities under
Sinusoidal, Nonsinusoidal, Balanced, or Unbalanced Conditions”, 2010
[2] EN 50160 Voltage characteristics of electricity supplied by public distribution networks, EN 50160:2009.
Description: Electric power systems, Low voltage, Medium voltage, Voltage, Definitions, Voltage
fluctuations, Frequencies, Overvoltage, Transient voltages, Mains signaling, 2009
[3] IEC 61000-4-7 - Testing and measurement techniques – General guide on harmonics and interharmonics
measurements, for power supply systems and equipment connected thereto, 2002-08
[4] Алајдин Абази (МАНУ), Илјас Илјази (ЈИЕУ), Љупчо Арсов (ФЕИТ), “Квалиет на доставената
w
елечна енергија и Европските стандарди”, Прилози (Contributions) XXXIV 1-2, ISSN 1857-6656,
МАНУ 2013
[5] I. Iljazi, Lj. Arsov, M. Cundeva-Blajer, A. Abazi “Calibration of a Virtual Instrument for Power Quality
Monitoring”, Renewable Energy & Power Quality Journal, No.10, RE&PQJ-10, European Association for
Development of Renewable Energy and Power Quality, 2012, ISSN 2172-038X
ie
[6] L. Arsov, M. Cundeva, A. Abazi, I. Iljazi “Estimation of Uncertainty in Measurement of Power Quality
Characteristics with a Virtual Measurement Instrument”, Graz, Austria, I2MTC 2012 #1569530347 2012.
[7] Lj. Arsov, I. Iljazi, S. Mircevski, M. Cundeva-Blajer, A. Abazi, “ Measurement of the Influence of
Household Power Electronics on the Power Quality”, 15th International Power Electronics and Motion
Control Conference, EPE-PEMC 2012 ECCE Europe, September 4, 2012, Novi Sad
ev
[8] Ljupco Arsov, Marija Cundeva-Blajer, Iljas Iljazi, Ivana Arsova, “Monitoring of Power Quality in Industry
and Households”, International Journal of Industrial Electronics and Drives, Vol. 1, No. 3, 2014, ISSN
online: 1757-3882, ISSN print: 1757-3874
[9] STMicroelectronics, L6562, Transition-mode PFC controller, March 2009, rev. 2
[10]Leszek Czarnecki, Physical Interpretation of Reactive Power in Terms of the CPC Power Theory, Electrical
Power Quality and Utilisation, Journal Vol X111, No.1, 2007
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
Тодор Анѓушев
EB
Секретар
Кирил Коларовски
W
w
ie
ev
Pr
EB
Секретар
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Todor Angjušev
EB
Secretary
Kiril Kolarovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Todor Angjušev
EB
Secretary
Kiril Kolarovski
W
Бучим, ДОО
КОРИСТЕЊЕ ТЕРМОВИЗИСКИ КАМЕРИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ПРОЦЕСОТ

ЕЛЕКТРОЛИЗА ЗА ДОБИВАЊЕ НА КАТОДЕН БАКАР
w
Целта на овој труд е да се прикаже начинот на кој се врши управувањето на процесот
електролиза за добивање на катоден бакар во погонот РПЕ Лужење, Бучим Радовиш.
ie
Процесот на електролиза се одвива помеѓу катода и анода а просторот помеѓу нив е
исполнет со електролит.
Катодите и анодите се поставени во електролизните кади а контактот со бакарните шини
(собирници) го остваруваат само со својата тежина, делот на кој легнуваат катодите и анодите
ev
на шината е заоблен и притоа површината која ја зафаќаат заедно е со должина од 20mm и
ширина од 1-2 mm. Поради природата на процесот и присуството на пареи овој контакт
претставува проблем т.е поради таложење на нечистоти (и покрај постојаното чистење со вода)
контактната површина се намалува со што се појавува греење на контактот. Греењето на
контактите катода-шина се појавува и при протекување на поголема струја низ катодата а тоа е
случај кога има појава на дендрит (неправилно таложење на бакарот на катодата).
Pr
Со употребата на термовизиски камери како средство за следење на контактите шина-
катода или шина-анода со навременото откривање на проблемите се спречува несакани застои
во процесот и се подобрува квалитетот и квантитетот на катодниот бакар како финален
производ.
Клучни зборови: термовизиска камера, мерење, анализа.
EB
1 ВОВЕД
Електролизата се врши во 24 електролизни кади во кои се сместени по 26 катоди и 27
аноди. Анодите се направени од олово во форма на плоча поставена на бакарен држач со
тежина од 80 kg, додека катодите се изработени од нерѓосувачки челик во форма на плоча чии
држач исто така е направен од нерѓосувачки челик но по целата негова внатрешност се протега
бакарен профил преку кој се остварува контактот со бакарните собирници на кадите и има
тежина од 30 kg. Електролизата се врши со густина на струјата од 250-300 А/m2 при
W
еднонасочен напон од 48 VDC a напонот на секоја када т.е. келија е 2V. Сите 24 кади се
поврзани сериски а секоја катода со анода во самата када прави паралелна врска и потенцијална
разлика од 2V (слика 1.1).
B5-005I 1/8
w
ie
Слика 1.1 Поставеност на анодите и катодите во електролизните кади.
На слика 1.2 е претставен просторот каде се сместени кадите во кои се врши
електролиза.
ev
Pr
EB
Слика 1.2 Одделение електролиза – електролизни кади

Карактеристичен проблем за електролизата во однос на обезбедувањето на еднонасочен
W
напон до секоја келија е појавата на нечистотии на контактот шина-катода и шина-анода (слика

1.3), како и мерењето на јачината на струјата т.е проводливоста и потенцијалот на секоја катода
и анода.
w
Слика 1.3 Нечистотија (каменец) на контактот шина-катода и шина-анода
Друг проблем кој произлегува во процесот на електролиза е создавањето на
ie
таканаречени дендрити т.е непрвилно таложење на бакарот на катодата кој создавајќи се, се
ближи кон анодата и предизвикува куса врска, притоа ја нарушува рамнотежата на струите низ
останатите катоди во кадата со што ја променува и густината на струјата. И двата случаи на
појава на нечистотии и дендрити на катодата предизвикуват зголемување на температурата на
самата катода. Катодите и анодите поставени во електролизните кади контактот со бакарните
ev
шини го остваруваат само со својата тежина, делот на кој легнуваат катодите и анодите на
шината е заоблен и притоа површината која ја зафаќаат заедно е со должина од 20mm и ширина
од 1-2mm. Поради природата на процесот и присуството на пареи овој контакт претставува
проблем т.е поради таложење на нечистоти (и покрај постојаното чистење со вода) контактната
површина се намалува со што се појавува греење на контактот. Греењето на контактите катода-
шина се појавува и при протекување на поголема струја низ катодата а тоа е случај кога има
Pr
појава на дендрит. Поради присуството на аеросоли во атмосферата околу кадите
електронските инструменти се изложени на многу чести дефекти. Како што веќе беше увидено
дека при појава на проблемите на контактите доаѓа до промена на температурата на контактот
шина-катода, поради тоа за следење на состојбата на овие контакти се искористени
термокамери.
2 ИЗБОР НА МОДЕЛ НА ТЕРМО КАМЕРА

EB
Изборот на моделот на термокамерата зависи од точноста со која сакаме да мериме,

просторот кој треба да биде опфатен и условите во просторијата во која се мери.
Инфрацрвената термокамера треба да биде со што поголема резолуција за да имаме точност од
±2°C и да има чиста видливост на објектот кој се снима, условите во кои се сместени кадите за
електролиза се доста лоши поради присуството на:
o H2SO4: 0.05 до 0.09 mg/m3 просечна вредност за 8 часа
W
o Amonijak, dimethylamine, N, N-dimethylethylamine, Hidrazine, methylamine,

trimethylamine, triethylamine: вредност од 0.125 ppm,
а просторот кој треба да биде опфатен со камерата е претставен на слика 2.1.
w
ie
ev
Слика 2.1 Електролизни кади поглед одозгора
Минималниот простор кој треба да го опфати камерата во своето видливо подрачје е
просторот во кој е опфатена една шина на која се поставени катодите и анодити е со димензии
Pr
(должина-3100mm, ширина-200mm) а висината на која треба да е поставена камерата од
површината на бакарната шина е 4300mm. Дополнително треба да се обрати внимание и на
капаците со кои се покриени кадите и имаа форма на вертикално пресечен цилиндар налегнат
по должина врз кадата. Имајќи ги во предвид димензиите на просторот кој треба да биде
опфатен со термокамерата и условите на експлоатација одберена е камера тип: PI640,
производство на Optris, Германија. Со карактеристики:
EB
• оптичка резолуција - 640x480 pixel,

• агол на леќа - 33°x25°
• Комуникација со PC – USB 2.0
• Процесна стандардна комуникација (PIF) – 0-10V input, 0-10V output
• Температурен опсег од -20 до 100°C
W
На слика 2.2 е дадена пресметка на видното подрачје што го опфаќа камерата поставена
на оддалеченост од 4300 mm од површинаата на која се мери температурата.
w
Слика 2.2 Пресметка на видното подрачје на камерата.
ie
Според пресметката од слика 2.2 која ја дава производителот на камерата површината
која ја опфаќа камерата е со должина од 2551.76mm, ширина од 1895.4mm и дијагонала од
3222.42mm. Должината која ние треба да ја опфатиме со една снимка е 3000mm па поради тоа
камерата е поставена под агол кој ја дава дијагоналаата од снимката, хоризонтално на екранот
од мониторот. На оваа висина еден пиксел опфаќа површина од 3.9x3.9 mm, а минималните
ev
барања на камерата се 3x3 пиксели на просторот кој сакаме да мериме температура. Во нашиот
случај ширината на катодата е 20mm а должината 40mm што значи на таа површина ќе имаме
40 пиксели и се задоволени минималните барања на камерата за прецизно мерење.
Според слика 2.2 за целиот простор (слика 2.1) кој сакаме да биде опфатен со
термокамера ќе ни бидат потребни 12 фиксирани термо камери, поради економска не
издржливост а и постојаното присуство на камерите во просторот кој го дефиниравме како
Pr
доста агресивен пристапено е со решение за две подвижни камери.
Камерите се сместени во куќишта кои се отпорни на атмосферските влијанија во
просторијата каде треба да се движат а на долниот дел од куќиштето се направени отвори преку
кои излегува филтриран воздух кој создава воздушна завеса за да камерата не дојде во допир со
загадениот воздух.
Поради агресивната атмосфера, нултата позиција на камерата е во соседната просторија
EB
од каде преку завеса излегува само за време на мерењето кое трае 10 минути а се врши еднаш
на 8 часа и повторно се враќа назад во нулта позиција.
Софтверот на камерата има можност за подесување на бројот на снимките кои сакаме да
ги зачуваме во истријата, подесување на коефициентот на емисивност и трансмисивност, избор
на палетата на бои со кои сакаме да ни биде претставена сликата, дефинирање на просторот во
кој сакаме да ни биде означена максималната измерена температура и др.
W
3 СИСТЕМ ЗА ДВИЖЕЊЕ НА ТЕРМОКАМЕРИТЕ

Движењето на камерите е изведено со два независни системи (по еден за кадите од 1 до
12 и од 13 до 24) кои содржат фиксна сајла по која се движат каблите за напојување на камерата
и кабелот за врската на камерата со компјутерот и подвижна сајла и на неа е прицврстено
телото на камерата и е оптегната помеѓу две котурачи од кои едната е погонска прицврстена на
осовината на мотор редукторот. Мотор редукторот е управуван преку фреквентен регулатор а
брзината му се мери со безконтактен енкодер. Контролата на движењето е преку софтвер
инсталиран на работен компјутер а работниот екран е даден на слика 3.1.
w
ie
ev
Слика 3.1 Работен екран на системот за движење на камерите.
Pr
На слика 3.1 графички се представени сите 24 кади во кои се одвива процесот на
електролиза, движењето на двете камери е праволиниски и при тоа камера C1 врши мерење на
температурите на кадите К1 до К12 а камерата C2 врши мерење на кадите К13 до К24.
Софтвертот овозможува снимање на една када со обележување на саканата када на квадратчето
до кадата по што за да се врати камерата во нулта позиција потребно е да се обележи
квадратчето со ознака “наз”, а доколку сакаме да ги снимаме сите кади од 1 до 12 го означуваме
EB
кавдратчето К1-К12. При снимање на сите кади камерата врши снимање на сите 12 кади
застанувајќи на одреденото место на претходно зададените параметри и по извршеното мерење
камерата автоматски се враќа во нултата позиција. За да се ослободи притисокот на каблите кој
се јавува поради движењето а да камерата дојде во вертикална положба, камерата најпрво оди
напред за одреден број на импулси пр. 1000 импулси (293 импулси е десет сантиметри) и за
истиот број на импулси се враќа назад со што снимката ја прави точно на саканата површина и
камерата е во верткална положба со што нема изместување на сликата. Со врќањето на
W
камерата во нулта позиција се ресетира бројачот на импулси и при секое нарадно снимање
започнува да брои од нула. Работниот екран за движењето на камерите ни дава и информација
за средната и максималната температура на кадата при тоа доколку има температура над
означената алармна системот алармира појавувајќи на долниот дел од екранот ознака Tm>>Tp
со ознака на кадата каде се појавува алармната температура. Овој приказ на максималната и
средната измерена температура на одредена када ја олеснува работата на операторот бидејќи
анализата на сликите ја сведува само на оние каде има зголемена температура. Системот за
движење на камерите има и свој SKADA систем каде се собираат податоците од последните
десет дена од мерењата на сите 24 кади и се претставени графички на слика 3.2. Од овој график
операторот има можност да го следи развојот на температурите на одредени точки и да направи
одредени анализи кои даваат информации за превентивно дејствување.
w
ie
Слика 3.2 Графички приказ на измерените температури на сите 24 кади во период од 10 дена.
ev
На слика 3.2 се прикажани максимално измерените температури на сите 24 кади
означени со криви во различни бои.
4 МЕРЕЊЕ И АНАЛИЗИ
Мерењата кои ги прават двете камери на посакуваните простори се зачувуваат во
историјата на софтверот, во историјата се зачувуваат 30 последни снимки кои може да се
Pr
анализираат во секој момент со помош на софтверот кој го нуди производителот на камерата.
Преку софтверот се дефинираат областа на разгледување во која се означуваат средната,
максималната и hot spot точките, поставеност на сликата, палета на бои, минимална и
максимална температура на разгледување. Мерењето на температурите на сите кади се врши со
наредба од операторот со што тој не мора да ја гледа работата на камерата кога таа ги прави
снимките туку ги отвара сликите преку snapshot history и ги анализира кога тој има можност. На
сликата покрај обележаната максимална температура движејќи го курсорот низ сликата ги
EB
гледа температурите во секоја точка а точката со нај висока температура ја забележува

визуелно бидејќи е со изразена црвена боја, оваа можност го намалува времето за анализа на
сликите на самиот оператор. На слика 4.1 е представен работниот екран на софтверот кој го
нуди производителот на камерите Optris. Преку овој софтвер се вршат сите подесувања за
камерата и се врши анализа на сликите, значи покрај можноста за следење на работата на
камерата во реално време софтверот ги зачувува направените снимки за анализа во друго
време. Овој софтверски пакет нуди и графички приказ на измерените температури, представен
W
на долниот и страничниот дел од екранот.

w
ie
ev
Слика 4.1 Работен екран на сотверски пакет за камера PI 640, Optris
На слика 4.1 е представена снимка од камера C2 на када 23, каде е измерена максимална
температура од 56.5ºC и со црвена боја е означена точно точката со најголема температура така
што операторот лесно само со зголемување на сликата што ја анализира ја гледа катодата која
има зголемена температура т.е определува точен број на када и број на катода.
Pr
5 ЗАКЛУЧОК
Следењето на работата на процесот на електролиза со термо камери овозможува негово
поквалитетно управување, што значи намалени загуби, квалитетен облик на катодите и
навремено откривање на причинители на несакани дејства кои предизвикуваат застои во
работата на процесот. Со термо камерите покрај откривањето на проблемите кои ги опишавме
претходно како слаб контакт и дендрити се добива и информација за изолатори на кои се
EB
одвива дејство кое може да придонесе за нивно пробивање а со тоа и на куса врска која
предизвикува пожар и е со огромни негативни последици. Голем бенифит од автоматското
снимање на температурите на кадите имаат и операторите кои се во оваа одделение бидејќи се
намалува времето на нивното дејствување во одделението кога мора да се отвараат капаците на
кадите, кога и има испарување кое може тие да го вдишат а може да биде штетно по нивното
здравје.
W
[1] Mikaél A. Bramson: Infrared Radiation, A Handbook for Applications, Plenum Press, N.Y.
[2] William L. Wolfe, George J. Zissis: The Infrared Handbook, Office of Naval Research, Department of
Navy, Washington, D.C.
[3] Madding, R.P.: Thermographic Instruments and Systems. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin -
Extension, Department of Engineering and Applied Science.
АД ЕЛЕМ, Скопје
Мали Хидро Електрани
w
КОРИСТЕЊЕ НА ИНВЕРЗНИТЕ И НУЛТИ СИМЕТРИЧНИ КОМПОНЕНТИ
НА ВЕЛИЧИНИТЕ ПРИ ОДРЕДУВАЊЕ НА НАСОЧЕНОСТА КАЈ
ЗАШТИТНИТЕ РЕЛЕИ СО ОСВРТ НА НАГОДУВАЊЕТО НА НАСОЧЕНОСТА
ВО РЕЛЕЈОТ SEL-411L
ie
Инверзната компонента на величините произлегува (потекнува) од теоријата на
Симетрични компоненти развиена во далечната 1918 година. Теоријата од своја страна
ev
посочува дека секој трофазен несиметричен систем на фазори (величини) може да се претстави
(декомпонира, разбие) на еден несиметричен сет од три фазори со еднаква големина (нулти
ситем) и два симетрични сета фазори (позитивен и инверзен симетричен ситем).
Компонентите на позитивниот симетричен систем се наоѓаат (присуствуваат) како во
сите типови на грешка, така и во нормалниот (идеален) оперативен систем, додека
компонентите на инверзниот симетричен систем постојат при меѓуфазни грешки и грешките од
Pr
типот фаза со земја. Нултата компонента се јавува само при грешка на фаза со земја.
Традиционално, кај прекуструјните заштитни релеи, нултата компонента од системот на
симетрични компоненти се користи за детектирање на грешките со земја и овој избор нуди
сигурна и доверлива детекција за одредување на овие типови на грешка вклучувајќи го и
одредувањето на насоченоста на грешката. Компонентите на позитивниот симетричен систем
обично се корустат за трополни дефекти и грешки меѓу две фази, со тоа што прагот на побуда
мора да е поголем од струјата на оптеретување за са не дојде до несакани исклучувања. Овој
EB
факт делува на намалување на сензитивноста при меѓуфазни грешки, бидејќи кај нив поради
отсуствуото на нултата компонента истата не може да се искористи.
Решение во ваквата ситуација (меѓуфазни грешки) е користењето на компонентите на
инверзниот симетричен систем. Како резултат на нивното отсуство во идеално избалансиран
систем, негативната компонента на пример на мерената струја може да биде искористена и за
детектирање струи пониски од струите на оптоварување.
W
Клучни зборови: насоченост, симетрични компоненти, грешки
1 ВОВЕД
Од аспект на релејната заштита, брзото откривање на грешките (и нивната насока онаму
каде е потребно) во мрежата или во елементите на високонапонската мрежа секако дека
претставува императив и е од примарно значење со цел повредените делови брзо и доверливо
да бидат исклучени од преостанатиот функционален електроенергетски систем. За брзо и
доверливо определување на насоченоста на грешката, во зависност од нејзиниот тип, низ
годиите се развиени најразлични алгоритми кои потоа се имплементирани во релејните уреди
на сите произведувачи на релејна заштита.
B5-006R 1/11
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 2/11
Секако, усовршувањето на начините на одредување на насоченоста на грешката се

повеќе си добивала на значение, но вистински и суштински напредок секако дека е остварен со
промоцијата на процесорските заштитни уреди. Токму во тоа се крие и причината зошто на
пример до пред извесно време регуларната примена на инверзните компоненти на
симетричниот систем (напони, струи) е речиси незабележителна. Причините за тоа се повеќе но
главно се сведуваат на (не)доволното познавање на моделот на симетрични компоненти,
комплексната и скапа технологија на издвојување на инверзните компоненти на напонот или
струјата и секако, лесниот и доверлив метод на добивање на нултите компоненти на величините
пред се кај незаземјените мрежи.
Со развивање на процесорски базирани релејни уреди, вториот услов фактички станува
невалиден, а со подоброто разбирање на теоријата на симетрични компоненти, како и од фактот
што кај нас, па и во светот, високонапонските мрежи се заземјени, сами по себе отпаѓаат и
w
останатите причини. Тоа означува дека не само нултите туку и инверзните компоненти се
повеќе се користат и добиваат на значење при одредување на насоченоста на грешката. Кој
алгоритам и која компонента од симетричниот систем ќе биде искористена зависи од многу
предуслови и од намената на заштитниот релеј.
ie
Како и да е, инверзната величина од симетричните компоненти веќе си има своја голема
и одомаќинета примена при штитењето на генераторите (моторите) за заштита на роторот од
оштетување, кај насочените релеи за доверливо и сигурно колектирање на поларизирачкиот
сигнал (напон или струја), кај релеите за подолжна диференцијална заштита за зголемување на
осетливоста при меѓуфазни грешки и грешки фаза со земја преку голема отпрност, како и за
ev
фазна селекција, бидејќи при грешка фаза со земја инверзните и нулти компоненти се во фаза.
2 КРАТОК ОСВРТ НА ТЕОРИЈАТА НА СИМЕТРИЧНИ КОМПОНЕНТИ

За подетално и посликовито претставување на компонентите на симетричниот систем во
литературата најчесто се користиме со операторите “ј“ или операторот “а“.
Pr
2.1 Помошни оператори “j“ и “a“
Операторот “ј“ најчесто се прикажува во поларна форма:
j = 1 < 90 (1)
Множењето со “ј“ има ефект на ротирање на фазорот за деведесет степени без никакво
влијание на амплитудата на фазорот. Останатите карактеристики следуваат и се :
EB
j 2 = 1 < 180 = −1 (2)

j 3 = 1 < 270 = − j (3)
j = −1 (4)
Во литературата за симетрични компоненти кај трофазен систем, многу често поради
својата дефиниција експлоатиран е операторот “а“, кој се дефинира како единечен вектор со
W
агол од 120 степени т.е.

a = 1 < 120 (5)
2
a = 1 < 240 (6)
1+ a + a2 = 0 (7)
a + a 2 = −1 (8)
a − a2 = j ⋅ 3 (9)
2.2 Систем на симетрични компоненти
Како што изложивме, со помош на теоријата на симетрични компоненти и погоре
дефинираните оператори, доколку еден таков несиметричен систем го разложиме со помош на
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 3/11
системот на симетрични компоненти со однапред дефинирана позитивна референтна насока, ги

етаблираме следниве релации за напоните (струите) за директниот систем:
Va1 = Va1 = V1 (10)
Vb1 = (1 < 240  )Va1 = a 2 ⋅ Va1 (11)
Vc1 = (1 < 120  )Va1 = a ⋅ Va1 (12)
За инверзниот систем ќе важат релациите
Va 2 = Va 2 = V2 (10)
Vb 2 = (1 < 120  )Va 2 = a ⋅ Va 2 (11)
w
Vc 2 = (1 < 240  )Va 2 = a 2 ⋅ Va 2 (12)
И на крај за нултиот систем:
Va 0 = Va 0 = V0 (13)
ie
Vb 0 = Va 0 (14)
Vc 0 = Va 0 (15)
Конечно добиваме:
Va = V0 + V1 + V2
Vb = V0 + a 2V1 + aV2
ev (16)
(17)
Vb = V0 + aV1 + a 2V2 (18)
Или:
Pr
1
V0 = (Va + Vb + Vc ) (19)
3
1
(
V1 = Va + aVb + a 2Vc
3
) (20)
1
(
V2 = Va + a 2Vb + aVc ) (21)
EB
3 ОДРЕДУВАЊЕ МЕТОДИ ЗА ДОБИВАЊЕ НА ПОЛАРИЗИРАЧКИОТ СИГНАЛ

3.1 Нулти редослед на струјата како поларизирачки струен сигнал
Во неизбалансиран систем или при еднофазна грешка со земја како краен случај,
земјоспојната струја тече низ неутралната заземјена точка на трансформаторот, па истата може
W
да се искористи за детерминирање на на насоката нагрешката ако тој сигнал се земе за

поларизирачки струен сигнал (сигнал кој не ја менува насоката, фазната положба при грешки
во двете насоки.
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 4/11
w
ie
ev Слика 1
Како што се забележува се работи за доземен спој на фазата “А“ со земја при што за
упростување струите во останатите фази се претпоставени дека се нула.
Pr
EB
Слика 2
Со заземјување на струјните трансформатори како на сликата1, се забележува дека при
грешка “напред“ струјата која се зема од ѕвездишниот струен трансформатор (поларизирачки
сигнал) е во фаза со струјата од струјните трансформатори 3I0 (residual current) и се добива
максимален момент на делување на насочениот земјоспоен релеј. Јасно при грешка во обратна
W
насока, неутралната (поларизирачка) струја останува со иста насока, но не и струјата 3I0

(residual current). При промовирањето на неутралната струја за поларизирачка треба да бидеме
внимателни во случај кога кога имаме тронамотаен трансформатор кај кој примарната и
секундарната намотка заземјени.
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 5/11
w
Слика 3
Доколку се разгледува еднофазна грешка со земја на 500кВ страна ( грешка назад), насоката на
неутралната (поларизирачка струја) е таква што во комбинација со 3I0 струјата и начинот на
ie
врзување на струјните трансформатори, декларира грешка назад, што значи коректно
(не)делување на релејната заштита. Но на 161кВ-та страна,таа комбинација на струите
предизвикува некоректно одлука за грешка напред. Поради тоа мора да се внимава во изборот
на преносниот однос на струјните трансформатори во ѕвездиштето и да се оствари таква врска
да се собираат двете неутрални струи за да се обезбеди доверлива поларизирачка референца.
ev
Pr
EB
Слика 4
Во некои апликации како референца (поларизирачка струја) се зема струјата од
струјниот трансформатор од неоптеретениот терциар. Но и оваа варијанта треба да се земе со
резерва (ќе биде поподробно елаборирана во презентацијата), бидејќи може да доведе до
погрешно делување на заштитата. Само информативно, лесно се покажува дека, користењето
на терциерот на трансформаторот како извор на поларизирачката струја при доземен спој се
W
покажува како недоверлива, а грешката во одлуката речиси секогаш ќе биде присутна кога
попречната импеданса во Т-моделот е негативна и доволно голема за да вкупната импеданса (во
комбинација со изворната импеданса) е повторно со негативен предзнак.
3.2 Нулти редослед на напонот како поларизирачки сигнал и “dual polarizing”
Обично, нултиот напон -3U0 (system residual voltage) кој е всушност векторска сума од
индивидуалните фазни напони дава коректен референтен поларизирачки сигнал.
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 6/11
w
Слика 5
ie
Како недостаток на опцијата со земање на напонот -3U0 за референтен се јавува
проблемот со големината на тој сигнал на местото каде се вградени релеите, како и тоа што
користењето на теоријата на симетрични компоненти е директно зависна и претпоставува
стабилен симетричен систем пред појавата на грешка и исто претпоставува дека еднофазната
грешка не влијае значително врз неповредените фази. Во некои случаи на многу далечни
ev
грешки кога големината на сигналот -3U0 на местото на релејот е и без тоа мала,
неизбалансираните напони може да предизвикаат значителна промена на аголот на сигналот а
со тоа и грешка во детекцијата на насоката, слика 6.
Pr
EB
W
Слика 6
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 7/11
Едно од можните решенија за преодолевање на несигурноста на овој начин на добивање

на доверлив референтен, поларизирачки сигнал е додавањето на сигналот 3I0 (доколку е
достапен) на сигналот -3U0, со што би се добил прилично сигурен референтен сигнал.
w
Слика 7
ie
Во овој сличај, се гледа дека доколку “количеството“ на сигналот е доволно мало за да
предизвика евентуално грешка во проценката додавањето на сигналот 3I0 обезбедува
доверливо делување и донесување одлука за насоката на грешката.
3.3 Инверзен редослед на струјата и напонот како поларизирачки сигнал
ev
За полесно разбирање и воведување на инверзната компонента на импедансата (струјата,
напонот) како критериум за определување на насоката да ја разгледаме еквивалентната шема на
едноплна куса врска и распределбата на инверзниот напон.
Pr
EB
W
Слика 8
Лесно се доаѓа до заклучок дека релејот во станицата А, за грешка напред ќе мери
инверзна импеданса:
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 8/11
− VA2
Z2 = = −ZS 2 (22)
IS 2
а за грешка назад веднаш позади струјниот трансформатор
− VA 2
Z2 = = ZR2 (22)
− I R2
што само по себе го навестува критериумот за определување на насоченоста ако се
погледа знакот пред инверзните импеданси за двата случаја. Се забележуваат неколку моменти
кои би можеле да имаат негативен ефект врз проценката. Како прво, кога се работи за
релативно долг далекувод со јак извор позади себе (што ќе рече мала изворна импеданса),
сигналот V2, на местото каде е поставен релејот може да не е со доволна големина за да се земе
w
како сигурен поларизирачки сигнал и за да релејот доверливо одлучи за насоката, па најдобро
би било кога би можеле некако да го “придвижиме“ релејот по далекуводот каде сигналот на
V2 е задоволителен. Освен тоа и има приличен дијапазон меѓу двете вредности.
ie
ev
Pr
Слика 9
Со евентуалното придвижување на релејот по далекуводот исто како да сме ја
преместиле границата ZS2 на Z2F а ZR2 поради сигурност може да ја спуштиме надоле на
EB
местото на вториот праг за грешка назад, Z2R. Се гледа дека при одредени грешки и грешката
напред и грешката назад “паѓа“ во делот означен со 25 (недефинаран насока), па затоа за да
нема преклопување прагот Z2F се зема пониско а Z2R повисоко за отприлика 0,1ohm.
За да не работиме со комплексни величини на мерените напони и струи на инверзниот
систем, разаработен е алгоритам на добивање на скаларна величина која пак се однесува на
мерената инверзна импеданса, т.е. е земена како вредност во однос на неа. За таа цел ќе го
W
воведеме моментот што се развива при мерењето на инверзната импеданса за грешки напред и
назад и ќе го преформулираме со уште еден член за “придвижување“ по далекуводот.
[
T = Re V2 ⋅ ( Z L 2 ⋅ I 2 )∗ ] (23)
Или доколку на мерениот напона на инверзната компонента и додадеме процент “k” од
производот на инверзната импеданса на далекуводот и инверзната струја,
[
T = Re (V2 − k ⋅ Z L 2 ⋅ I 2 ) ⋅ ( Z L 2 ⋅ I 2 )∗ ] (24)
при што вметнатиот производ ќе се надодаде на инверзниот напон при грешка напред
што и сакавме, а ќе се одзема за грешка назад. Количеството, процентот што го земаме со “k”
не може да е произволно туку граничната вредност се зема од условот грешката назад да не
биде видена како грешка напред.
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 9/11
w
ie
Слика 10
Лесно се покажува (сликата 10 е за нулта компонента но истото се однесува и за
инверзната компонента) дека вредноста на “k” (процентот од инверзната импеданса на
ev
далекуводот не смее да е поголема од збирот на истата плус инверзната изворна импеданса на
далечниот крај. Обично се зема вредност на “k” 40-50% од ZL2, со што се добива првиот праг
за грешка напред, а со тоа и прагот за грешка назад. Со израмнување и средување на изразот 24
на нула, што би одговарало на балансиран случај (нити се декларира грешка напред нити
назад) се добива израз за “k” како скалар кој е јасно во корелација со мерената инверзна
импеданса, но ќе се споредува со исто така скаларните величини Z2F и Z2R.
Pr
Re(V2 ⋅ ( I 2 ⋅ 1 < Θ)∗
k = 2
) (24)
I2
Значи со пресметката на скаларот “k” и негово споредување со двата прага лесно, брзо и
сигурно се одредува насоченоста и при тоа како да сме се придвииле по далекуводот за да
добиеме сигурен сигнал за инверзниот напон и при услово за далечен дефект на долг далекувод
со јак извор позади себе.
EB
Користењето на инверзните или нулти компоненти за сигурно одредување на насоката

на грешка при еднофазни грешки со земја треба да ја одреди инженерот за заштита согласно со
конкретната задача. Генерално, доколку се земат релациите (до кои се доаѓа со анализа на
мрежата) за величината на инверзниот (нултиот) напон на местото на релејот при далечна
грешка
W
1
VA 2 R = V A 2 F ⋅ ( ) (25)
n ⋅ Z2L
1+
Z2S
1
VA 0 R = V A 0 F ⋅ ( ) (26)
n ⋅ Z0L
1+
Z0S
или доколку се земе нивниот однос се доаѓа до еден заклучок дека нултиот редослед на
симетрични компоненти ќе има одредени предности во однос на инверзниот особено при
одредување на насоката кај релативно долги далекуводи.
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 10/11
4 НАГОДУВАЊЕ НА НАСОЧЕНИТЕ ЕЛЕМЕНТИ ВО РЕЛЕЈОТ ТИП SEL-411L

НАМЕНЕТ ЗА ЗАШТИТА НА 110 КВ ДАЛЕКУВОДOT DV 123 A
Бидејќи се работи за релативно кратки далекуводи предноста на нултиот редослед при
одредување на масоката на грешкта се губи. Релејот SEL-411L има напреден алгоритам за
нагодување на насочените елементи со дефинирање на параметарот E32 (direction control), на
позиција E32=AUTO. Тоа значи дека праговите за одредување на насоченоста со користење на
инверзниот или нултиот симетричен систем релето само ги одбира знаејќи ги амплитудите и
аглите на инверзната и нултата импеданса на штитениот далекувод.
Единствено што треба да се одбере е да се даде приоритет на насочените елементи при
еднофазни грешки со земја. Во релето е одбрана опцијата предност да се даде на насочениот
елемент кој како оперативни величини ги користи инверзните компоненти на напонот и
w
струјата (ORDER=QV), па ако тој елемент е “неодлучен“ се активира елементот кој оперира со
нултите величини на напонот и струјата.
ie
ev
Pr
EB
Слика 11
Нагодувањето на параметрите 50FP и 50RP, го означува, нивото, прагот за струјниот
W
детектор над кој се дава “дозвола“ релејот да може да донесува одлука за грешка напред (50FP),
т.е. назад (50RP) соодветно. Доколку магнитудата на сигналите 3I0 3I2, е поголема од
наведените прагови, припадниот “насочувачки“ елемент може да процесира (се отвара патот)
грешка напред или назад соодветно.
Елементот Z2F(Z2R) претставува праг за инверзниот насочен елемент и доколку
елементот измери импеданса на инверзниот систем z2 помала од Z2F, релејот обзнанува,
декларира грешка напред, а доколку вредноста на z2 е поголема од Z2R се декларира грешка
назад. Аналог на Z2F(Z2R) се параметрите Z0F(Z0R) за кои важат истите објаснувања, со тоа
што тие се однесуваат за нултиот насочен елемент со кој се мери импедансата на нултиот
систем z0.
Факторот a2 претставува однос на мерената инверзна и директна симетрична
компонента на струјата и доколку е тоа ниво поголемо од вредноста на a2 се дозволува работа
MAKO CIGRE 2015 B5-006R 11/11
на насочениот елемент базиран на мерењето на инверзните величини. Воведувањето на ова

ограничување е со цел компензирање на инверзната компонента кога имаме нетранспориран
далекувод со голема должина каде поради неизбалансираноста може да се појавата величини
кои ќе ја активираат работата на насочениот елемент базиран на величини од инверзниот
систем. Аналог на a2 е факторот a0, кој претставува однос на нултата и директна симетрична
компонента на струјата и доколку е тоа ниво поголемо од вредноста на a0, се овозможува
работа на насочениот елемент базиран на мерењето на нултите величини.
Факторот k2 е однос на инверзна и нултата симетрична компонента на струјата и
доколку е мереното ниво поголемо од вредноста на k2, се овозможува работа на насочениот
елемент базиран на мерењето на инверзните величини,а доколку е мерената вредност помала се
активира насочениот елемент базиран на мерењето и споредувањето на нултите величини.
w
5 ЗАКЛУЧОК
Од досега изложеното, јасно се забележува предноста од користењето на алгоритми во
релеите кои ги имплементираат и процесираат мерените (пресметаните) инверзни симетрични
компоненти на величините при одредување на насоченоста на грешката. При тоа треба да се
ie
напомене дека паралелно со развивањето на вакви алгоритми, користењето на помошни
програми и софтверски пакети за анализа на мрежата многу ја олеснуваат работата на
инженерскиот тим кои се бави со оваа проблематика, особено при крајни, најнеповолни услови
на несиметрија, како што е например неисклопување на еден пол од прекинувачот при
нормални напонски и мрежни параметри.
ev
Освен споменатите примени на инверзните симетрични компоненти во релејната
заштита во поново време тие си нашле свое место во заштитата на трансформаторите со
деференцијална заштита користејќи ги инверзните струи. Тоа што прагот на детектирање на
инверзните струи е многу низок, ги прави овие алгоритми применливи за рано откривање на
минорни дефекти како на пример меѓунавојни куси врски кои само на почетокот продуцираат
мали струи кои со класичната диференцијална заштита не можат да бидат детектирани. Брзото
Pr
откривање на вакви дефекти може многу да значи за трансформаторот, и токму тука јасно се
забележува предноста на ваквиот пристап при неговата заштита. Се разбира за да се оствари
тоа, треба да има присуство на инверзната компонента на најмалку две страни на
трансформаторите и да се внимава да не дојде до несакано делување особено при несиметрични
оптоварувања.
6 ЗАКЛУЧОК
EB
[1] SEL-411L Instruction Manual 20121005 SEL SCWVEITZER ENGINEERING LABORATORIES , INC.
[2] Working Group D-3 Consideration in Choosing Directional Polarizing Methods for Ground Overcurrent
Elements in Line Protection Applications MAY 2014
[3] Direction Element Design and Evaluation, Jeff Roberts and Armando Guzman SCWEITZER
ENGINEERING LABORATORIES , INC Pullman WA USA
[4] Aspekti Zastite Elektroenergetskog Sistema F. Bozuta
W
[5] Distance Relay Element Design E.O. Schweitzer III, Jeff Roberts SCWEITZER ENGINEERING
LABORATORIES , INC Pullman Washington
Бојан Илиев
Елко-инг Дооел, Струмица
Марија Чундева-Блајер
Факултет за електротехника и информациски технологии-Скопје
w
РАЗВОЈ НА МЕТРОЛОШКАТА ИНФРАСТРУКТУРА ЗА ЕЛЕКТРИЧНА
ЕНЕРГИЈА И МОЌНОСТ ВО Р. МАКЕДОНИЈА
ie
Моменталната состојба и важноста на мерењата на електричната енергија за наплата и
останати цели, бара мерки за хармонизација и дополнување на македонскиот систем за
законска и индустриска метрологија за електрична енергија. Со цел обезбедување доверливост
и единство на мерењата на електрична енергија е потребна соодветна метролошка
ev
инфраструктура. Верификацијата на броила се реализира преку акредитирани компетентни
инспекциски тела, но во Р. Македонија недостасува национален еталон за моќност и енергија,
како и национална метролошка лабораторија за електрична енергија, што ќе обезбеди
следливост и единство при мерењата на електричната енергија. Прогласувањето национален
еталон за моќност и енергија и национална метролошка лабораторија за моќност и енергија е
регулирано со Законот за метрологија и со Правилник за условите за остварување, чување и
одржување на националните еталони и условите за признавање на референтните еталони за
Pr
национални еталони. Предуслови еталонот да биде прогласен за национален се: телото што го
остварува, чува и одржува еталонот да има акредитација за вршење на калибрации, потребни за
одржување на мерната следливост, во согласност со соодветниот интернационален стандард
ISO 17025; да поседува лабораториски простории, еталонска, додатна и помошна опрема,
потребни за одржување на метролошките својства; да располага со стручен персонал за
воспоставување на мерната следливост, мерни методи, инструменти и програмска опрема;
литература од соодветното подрачје на метрологијата; да има изработен преглед на состојбата
EB
за моменталните, краткорочните и долгорочните потреби за вршење на калибрации на

највисоко ниво во Република Македонија и во светот; да го одржува нивото на мерната
неодреденост во мерното подрачје на физичката величина, за кое има акредитација итн.
Лабораторијата за електрични мерења при Факултетот за електротехника и информациски
технологии при Универзитетот „Св. Кирили Методиј“ во Скопје располага со лабораторија за
калибрација на електромагнетни величини, во рамки на која има референтен еталон за
електрична енергија и моќност ZERA COM3003 со класа на точност 0,01. Во овој труд ќе се
W
прикаже методологијата за воведување на еталонот ZERA COM3003, како можен национален

еталон во Р. Македонија (врв на националната метролошка пирамида во областа на електрична
моќност и енергија), преку калибрации на секундарни еталони за моќност и енергија, што ќе
даде придонес кон развојот на метролошката инфраструктура во областа на електричната
енергија и моќност.
Клучни зборови: национален еталон, електрична моќност и енергија, калибрација, метролошка
инфраструктура
1 ВОВЕД
Моменталната состојба и важноста на мерењата на електричната енергија за наплата и
останати цели, бара мерки за хармонизација и дополнување на македонскиот систем за
B5-018R 1/8
законска и индустриска метрологија за електрична енергија. Со цел обезбедување доверливост

и единство на мерењата на електрична енергија е потребна соодветна метролошка
инфраструктура, [1]. Верификацијата на броила се реализира преку акредитирани компетентни
инспекциски тела, но во Р. Македонија недостасува национален еталон за моќност и енергија,
како и национална метролошка лабораторија за електрична енергија, што ќе обезбеди
следливост и единство при мерењата на електричната енергија, [2,3]. Прогласувањето
национален еталон за моќност и енергија и национална метролошка лабораторија за моќност и
енергија е регулирано со Законот за метрологија, [4] и со Правилник за условите за
остварување, чување и одржување на националните еталони и условите за признавање на
референтните еталони за национални еталони, [5]. Предуслови еталонот да биде прогласен за
национален се, [5]: телото што го остварува, чува и одржува еталонот да има акредитација за
вршење на калибрации, потребни за одржување на мерната следливост, во согласност со
w
интернационалниот стандард ISO 17025, [6]; да поседува лабораториски простории, еталонска,
додатна и помошна опрема, потребни за одржување на метролошките својства; да располага со
стручен персонал за воспоставување на мерната следливост, мерните методи, инструментите и
на програмската опрема; литература од соодветното подрачје на метрологијата; да има
изработен преглед на состојбата за моменталните, краткорочните и долгорочните потреби за
ie
вршење на калибрации на највисоко ниво во Република Македонија и во светот; да го одржува
нивото на мерната неодреденост во мерното подрачје на физичката величина, за кое има
акредитација итн. Лабораторијата за електрични мерења при Факултетот за електротехника и
информациски технологии при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје располага со
лабораторија за калибрација на електромагнетни величини, во рамки на која има референтен
ev
еталон за електрична енергија и моќност ZERA COM3003 со класа на точност 0,01, [7]. Со цел
негово интегрирање во метролошката инфраструктура за електрична моќност и енергија во Р.
Македонија, за што има сериозна потреба, се изврши разработка на функционирањето на
еталонот, се воспоставуваат процедури за калибрирање на други секундарни еталони со помала
класа на точност, како и останати броила на електрична енергија. Тоа заедно со паралелното
акредитирање по стандардот МКС EN ISO/ IEC 17025:2006, [6] на Лабораторијата за
Pr
електрични мерења како лабораторија за калибрација на електромагнетни величини и нејзиниот
високо стручен кадар создава услови за промовирање на референтниот еталон за национален.
Во овој труд се претставени процедурите за калибрација на секундарни еталони и
методологијата за пресметка на мерната неодреденост.
2 ОПИС НА РЕФЕРЕНТНИОТ ЕТАЛОН ZERA COM 3003

Како AC/ DC преносен еталон, трифазниот компаратор COM3003 служи за испитување
EB
во метролошките институти, лаборатории и други полиња за калибрација на амперметри и

волтметри, монофазни или повеќефазни броила за моќност и електрична енергија. Најважните
технички податоци на референтниот калибратор се:
- Напон 0 V до 480 V, со мерна неодреденост од ±30 ppm;
- Струја 5 mA до 200 А, со мерна неодреденост од ±50 ppm;
- Енергија и моќност, со мерна неодреденост од ± 100 ppm.
W
w
Слика. 1 SSM3000 – Софтвер за контрола на компараторот COM3003
ie
Главните карактеристики на COM3003 се:
• Висока прецизност, независно од мерниот режим;
• Едноставно мени за управување и приказ на мерењата;
• Управување преку преден 6,4’’ TFT дисплеј во боја;
• Погодно управување и евалуација која вклучува генерирање извештај;
ev
• Работна околина со WINDOWS оперативен систем;
• RS232 C- и IEEE интерфејси за интеграција во автоматски калибрациски системи;
• Пресметка на просечни вредности и стандардна девијација на мерните грешки;
• Интегрирано време за пресметка на просечни вредности;
• Моменталните вредности може да се бираат во опсегот од 1 ... 100 s;
Pr
• Излез за синхронизација на неколку мерни инструменти;
• Автоматски опсег за струјни и напонски влезови;
• Контрола на мерната точност преку директна споредба со DC;
• Работен еталон (10 V или 1,018 VDC);
• Компараторот COM3003 може да биде управуван или контролиран рачно преку
предниот 6,4’’ TFT дисплеј во боја и функционалните копчиња за одбирањемени.
Дополнително, компараторот може да биде контролиран надворешно преку персонален
EB
компјутер со користење на корисничкиот софтвер SSM3000. Софтверот развиен во работна

околина на оперативниот систем WINDOWS дозволува, истовремена активација на функции,
како што се индикација на измерени вредности, споредбено мерење енергија, тестирање броило
и сл. За евалуација и генерирање извештај од мерните резултати има дополнителен софтвер. На
сл.1 е прикажан принтскрин од софтверот за управување со COM3003.
W
Слика.2 Управувачки елементи кај COM3003

W
EB
Pr
ev
ie
w
Фреквентниот излез fout ги дава пропорционалните импулсни фреквенции на COM3003

при номинална моќност. Во случај на номинално оптоварување излезната фреквенција fout е
60000 импулси/секунда. Фреквентниот излез fREF.out дава константна излезна фреквенција од
128000 импулси/секунда при референтен сигнал. Фреквенцијата е достапна после вклучувањето
на компараторот и е независно од мерената моќност.
За да се провери ADC (аналогно-дигиталниот конвертор) на внатрешните референтни
напонски излези, 1 V и 10 V DC референтен влез може да се поврзе надворешен еднонасочен
напон соодветно со доделувањата на приклучокот.
3 КАЛИБРАЦИЈА НА СЕКУНДАРЕН ЕТАЛОН ЗА ЕЛЕКТРИЧНА МОЌНОСТ И

ЕНЕРГИЈА CALMET C300
Со цел реализација на процесот на калибрација и усвојување на понатамошни
w
процедури за калибрација на секундарни еталони за мерење на електрична моќност и енергија
беше реализирана калибрација на секундарниот еталон CALMET C300, [8], со класа на точност
0,02, исто во сопственост на Лабораторијата за електрични мерења (ЛЕМ) при ФЕИТ–Скопје,
во просториите на ЛЕМ при ФЕИТ-Скопје
ie
Калибраторот C300, [8] се користи за нагодување, проверка и верификација на мерни
системи што се употребуваат во индустриската електроенергетика и тоа: електрични броила,
фреквентни, напонски и струјни заштитни релеи, струјни трансформатори и клешти, активни и
реактивни мерила за моќност, фазни броила, фреквентни броила, амперметри, волтметри,
мониторинг системи, анализатори на моќност и сл. C300 истовремено има висока класа на
ev
точност и висока излезна моќност со релативно мали димензии и тежина. Постои можност за
автоматско добивање на грешката на испитуваните броила. Калибраторот C300 е трифазен
извор на наизменичен напон и струја и овозможува да се нагоди:
- напон “U” во опсег од 0,5 – 560 V во четири мерни опсези: 70-140-280-560 V,
- струја “I” во опсег од 0,005 – 120 А во четири мерни опсези: 0,5-6-20-120 А,
- фреквенција “f” во опсег од 40 – 500 Hz со можност за синхронизација со мрежната
Pr
фреквенција,
- фазен агол“φ” во опсег од 0-360°,
- фактор на моќност “cosφ” или “sinφ” во опсег -1 – 0 – +1,
- агол „U12” and „U13” помеѓу напоните во опсег од 0-360°,
- моќност „P”, „Q” и „S”,
- бранов облик на генерираниот сигнал: синусен или со хармоници, интерхармоници
или специјални облици.
EB
W
Слика. 5 Calpro 300 – Софтвер за контрола на CALMET C300

Најважните технички податоци од кои може да се уочи точноста на секундарниот еталон
се:
- Напон 0 V до 560 V, ±0,02 %

- Струја 0 A до 120 А, ±0,02 %
- Фреквенција 40 Hz to 100 MHz, ±0,002 Hz
- Фреквенција 100 Hz to 500 MHz, ±0,01 Hz
- Фазен агол 0 to ± 360°, ±0,05°
- Активна моќност 0...3x67200,0 W, ± 0.02%
- Реактивна моќност 0...3x67200,0 VAr, ±0,02%
- Привидна моќност 0...3x67200,0 VA, ±0,02%
- Време 1...36000 s, ± 0,01% ± 0,001 s
- Енергија ±0,02%
w
ie
ev
Слика. 6 Шема на поврзување за калибрација на секундарен еталон за моќност и енергија
Можно е генерирање на монофазна струја до 360 А. CALMET C300 се контролира со
помош на софтверот Calpro 300. За калибрација на секундарниот еталон Calmet C300,
користејќи го примарниот еталон Zera COM3003 е реализирана шема на поврзување прикажана
на Слика 6. Како извор на напон и струја служи секундарниот еталон Calmet C300, а
примарниот еталон ZERA COM3003 ги прикажува точните вредности во однос на кои подоцна
Pr
се изразува грешката на секундарниот еталон. Со помош на софтверот Calpro 300 се контролира
вредноста на излезните големини (напон, струја, фазен агол и фреквенција) и се задаваат
вредностите од фабричкиот калибрациски сертификат на секундарниот еталон, додека со
помош на софтверот SSM 3000 се запишуваат во посебна база точните измерени вредности во
однос на кои подоцна е направена анализа и пресметка на мерната неодреденост и точноста на
секундарниот еталон.
EB
4 РЕЗУЛТАТИ ОД МЕРЕЊЕТО И ПРЕТСТАВУВАЊЕ НА МЕРНАТА

НЕОДРЕДЕНОСТ
Проценката на мерната неодреденост се базира на стандардни и валидирани методи.
При пресметување на мерната неодреденост се користат документите GUM, [9], ЕА4/02, [10],
врз основа на кои се развиени сопствените работни упатства за проценка на мерната
неодреденост при калибрациите во ЛЕМ при ФЕИТ-Скопје, [11-13].
W
Грешката при покажување Еx на секундарниот еталон се добива од:

Ex=XiX − X s+ δXiX −δX S (1)
каде XiX е величината, покажана на секундарниот еталон (индексот i значи индикација); Xs е
величината покажана на примарниот еталон; δXiX е корекцијата на покажаната величина
поради конечната резолуција на секундарниот еталон; δXS е корекција на величината од
примарниот еталон (поради: дрифт од неговата последна калибрација, девијации кои се
резултат на комбинираниот ефект од офсетот, нелинеарноста и разликите во засилувањето,
девијации поради температурата на околината, девијации во напојувањето, ефект на
оптоварување поради конечната влезна импеданса на мерилото кое се калибрира).
W
EB
Pr
ev
ie
w
придонес кон развојот на метролошката инфраструктура при калибрациите и верификациите во

областа на електричната моќност и енергија во Р. Македонија и се создаваат предуслови за
прогласување национална лабораторија и национален еталон за моќност и енергија.
[1] Klaus-Dieter Sommer, Stefan Sarge, “Energy measurement and standards – the contemporary challenge”,
2nd IMEKO TC 11 International Symposium METROLOGICAL INFRASTRUCTURE, June 15-17, 2011,
Cavtat, Dubrovnik, Croatia
[2] L. Arsov, M. Cundeva-Blajer, “Establishing a Metrological Infrastructure and Traceability of Electrical
Power and Energy in the R. Macedonia”, ACTA IMEKO December 2013, Volume 2, Number 2, pp. 86-90,
www.imeko.org
[3] Љ. Арсов, М. Чундева-Блајер, “Обезбедување следивост за калибрациите и верификациите во областа
w
на електричната моќност и енергија”, Зборник на трудови на 7. Советување за големи електрични
системи MAKOCIGRE 2011, Охрид, Р. Македонија, 2-4 Октомври 2011, pp. B5-080R
[4] Закон за метрологија, Сл. Весник на РМ бр. 55/02, бр. 84/07, бр. 120/09.
[5] Правилник за условите за остварување, чување и одржување на националните еталони и условите за
признавање на референтните еталони за национални еталони (“Службен весник на Република
ie
Македонија”, број 28/2009)
[6] МКС EN ISO/IEC 17025:2006 Општи барања за компетенции на лаборатории за тестирање и
калибрација
[7] ZERA,“Operation manual – Three Phase Comparator COM3003”, ZERA GmbH – 53639 Koenigswinter –
Germany, 2012 ev
[8] CALMET 300 Three Phase Power Calibrator and Power Engineering Apparatus Testing USER'S
MANUAL,Calmet Ltd., Poland, 2013-01
[9] Evaluation of measurement data — Guide to the expression of uncertainty in measurement (GUM), JCGM
100 with member organizations (BIPM, IEC, IFCC, ILAC, ISO, IUPAC, IUPAP and OIML), 2008
[10] ЕА-4/02, Evaluation of Uncertainty of Measurement in Calibration, Rev 1.0, Sep 2013.
Pr
[11] Прирачник за квалитет на Лабораторија за електрични мерења, УКИМ-ФЕИТ Скопје, Лабораторија
за електрични мерења, 2014.
[12] РУ 5.4.04/1 Работно упатство за проценка на мерна неодреденост-отпорност или капацитивност,
УКИМ-ФЕИТ Скопје, Лабораторија за електрични мерења, Изд. 1, 2015
[13] РУ 5.4.04/2 Работно упатство за проценка на мерна неодреденост-калибрација со референтен извор
(калибратор), УКИМ-ФЕИТ Скопје, Лабораторија за електрични мерења, Изд. 1, 2015
[14] Christian Brenncke, “Methods of Instrument Transformer Testing are Changing”, ZERA GmbH – 53639
EB
Koenigswinter – Germany
W

АД МЕПСО - Скопје
НАМЕРНИ ДАЛЕЧИНСКИ ДЕСТРУКТИВНИ ВЛИЈАНИЈА ВРЗ СИСТЕМОТ

НА РЕЛЕЈНА ЗАШТИТА И CYBER БЕЗБЕДНОСТ
w
Тековниот процес на замена на електромеханичките со нумерички заштитни релеи не
ie
соочува со проблеми наметнати од глобалните комуникациски можности кои навлегуваат на
широка врата и со себе ги носат опасностите и заканите од несакани деструктивни влијанија во
поглед на доверливоста и во работењето на системите за релејна заштита и стабилноста на
штитениот ЕЕС на локално и пошироко регионално ниво. Во трудот е направена анализа на
предизвиците со кои се соочуваат модерните системи за релејна заштита во поглед на
ev
намерните далечински деструктивни влијанија и современите тенденции за обезбедување на
Cyber (Сајбер) безбедност.
Клучни зборови: деструктивни влијанија, систем за релејна заштита, Сајбер безбедност.
1 ВОВЕД
Основата на проблемот со несаканите далечински деструктивни влијанија лежи во
Pr
комуникацијата со заштитни релеи. Заради мултифункционалниот карактер на
микропроцесорските релеи, тие може да се обезбедат услуги и пристап и на други
заинтересирани групи и корисници на енергетскиот систем. [1]
Постоечките стандарди за сајбер безбедност се всушност “одбранбени системи“ и не се
дизајнирани за напад, со што сопствената филозофија на исчекување на напад за да спроведат
акција на одбрана ги прави ранливи. Историјата покажува дека само со “обранбена стратегија“
EB
не е можно да се победи. [2]
2 РЕЛЕЈНИ УРЕДИ
Како додаток на самите релеи се уреди кои се користат за пристап до релеите, како што
се трафостаничните компјутери, прекинувачи, надворешна како и локална мрежа. Како што
расте технологијата се зголемува и употребата на компјутери и пристапот до мрежа.
W
Компјутерите, или микропроцесорски базираните уреди со компјутерски способности, најчесто

се користат за контрола и автоматизација на функции во прилог на традиционалното
архивирање и обработка на податоци.
Милиони компјутери се поврзани на интернет или на некој друг начин со меѓусебен
договор на корпорации или индивидуални корисници. Можност за злоупотреба, исто така, е во
коковит пораст. Технолошки злоупотреба предизвикува сериозна загриженост во сите области
каде што компјутерите се користат во мрежи.
Современите тенденции се да се искористат предностите на огромната моќ обезбедена
со користење на компјутерите и микропроцесорски базираните технологии. Во
електроенергетските системи заштитата и управуваето со опремата, SCADA, далечински
контрола и следење, и многу други апликации рутински се спроведува со оваа технологија. Од
аспект на преносот на електрична енергија, како сегмент кој го поврзува производството и
B5-025I 1/8
дистрибуцијата на ЕЕ, досегашните искуства покажуваат дека прашањата поврзани со

безбедноста мора да се решат од страна на компанијта задожена за пренос и управување со
ЕЕС.
3 ПРИСТАП ДО ПОДАТОЦИ ЗА ПОТРЕБИТЕ НА ЗАШТИТНИТЕ ИНЖЕНЕРИ

Персоналот бара далечински пристап до заштита, управување, како и до уреди за
мониторинг кои се наоѓа во трафостаници расфрлани низ системот. Пристап е потребен до
повеќе причини, како што се: континуирано оценување на стабилноста на системот; да се
согледа развој на проблеми кои можат негативно да влијаат на способноста на системот да
функционира и понатаму; за идентификација на локацијата на грешките и оштетувањата за да
се олесни праќањето на екипи за поправка; за анализа на работата на заштитните уреди за да се
осигура точноста и одржување на координација за да се спречат испади од пошироки размери;
w
да се идентификуваат можните подобрувања на заштитните програми; потврди точноста на
моделите на системот за да се олесни планирањето. Некои од уредите за кои е потребен
пристап се:
- Микропроцесорски базирани заштитни релеи
ie
- Дигитални рекордери на грешка
- Динамички монитори на нарушувања
- Единици за мерење на фазори
-
-
ev
Стабилизатори на електроенергетскиот систем
Далечински терминални единици (RTU) на системите за управување на системот и
прибирање на податоци (SCADA)
- Трафостанични Компјутери
- Архивирани податоци
Pr
- SCADA системи
- Системи за безбедност (пожар, упад, итн)
Нивото на пристап треба да зависи од работната функција на вработениот. Операторите
за контрола на системот треба да знаат што се случило и каде (статусни промени на
прекинувачот, товарот на елемент од системот, сигнализација од релеи и локација на грешка,
аларми, итн). Инженери за заштита обично треба да го прочитаат зачуваните податоци (реле,
EB
запишувач на грешки, мониторинг и евиденција на настани, нарушувања и подесувања), со цел

да се анализираат нарушувањата на системот, поддршка во работата на персоналот, за
координирање на шемите за заштита, и за да се обезбеди усогласеност со поставените
стандарди на пр. од страна на ENTSO-E. Во краен случај инженерите за заштита може да
направат промени во подесувањата заради промените во конфигурацијата на системот со
користење на далечински пристап. Пристапите треба да бидат достапни во рамките на
W
трафостаницата и на корпоративните канцеларии. Ограничен број на персонал ќе бара целосен

пристап на локациите на компанијата. Пристапот до корпоративната мрежа со "податоци"
преку интернет, ја крева на највисоко ниво загриженоста за сајбер безбедност.
4 ПРИСТАП ДО ЗАШТИТНИТЕ РЕЛЕИ И ПОСТАВУВАЊЕ НА

ОГРАНИЧУВАЊА
Заштитните релеи се од клучно значење за електроенергетскиот систем. Подесувањата
на релеите определуваат одговор (или не-одговор) на уредот, а неточните подесувања можат да
имаат сериозно влијание врз работата на електроенергетскиот систем.
Вообичаено, подесувањата на заштитното реле е дозволено да се променат само од
страна на одговорните лица за релејна заштита. Но, модерното заштитно реле е поврзано и со
трафостаничниот компјутер, преку кој се врши автоматизација и се извршуваат управувачки
функции. Мулти функционалниот карактер на релејниот уред може да генерира потреба од

проширување и "поставување промени во привилегии" и на други лица освен на инженери за
релејна заштита, што создава дополнителен предизвик за инженерите за заштита за да се следи,
документира и потврдува подесувањето на релеите. Модерно дизајнираните релеи ја
препознаваат потребата за зголемување на пристапот до уредот, и потребата да се обезбедат
некои средства за да им се помогне на инженерите за релејна заштита при преподесување на
релеите. Широко распространет начин за контрола на пристапот се Лозинките. Повеќето релеи
имаат способност за заштита на лозинката за промени во подесувањата и притоа се генерира
аларм дека е направена промена на подесување. Општо прифатен принцип е да се имаат повеќе
нивоа на пристап, со различни лозинки за секое ниво. Вообичаено, на пониско ниво постои
дозвола само за читање на кое ниво може да се пристапи од страна на поголем број на
корисници, додека на повисоко ниво за поставување промени може да се пристапи само од
w
инженер за заштита.
5 КОМУНИКАЦИСКИ СИСТЕМИ
Комуникацискиот пристап до уредите на трафостаницата може да биде од точка-до-
точка, преку Local Area Network (LAN), виртуелна локална мрежа (VLAN), или Wide Area
ie
Network (WAN). Видот на комуникацискиот систем не е директно поврзан со комуникациските
медиуми при што различни медиуми може да бидат распоредени во рамките на една мрежа.
5.1 Интернет
Развиени се технологии кои им овозможуваат пристап до Интернет на уредите во
ev
трафостаницата. На секој уред му е доделена уникатна интернет адреса и е поврзан на LAN во
трафостаницата и на интернет. За комуникација со уредите може да се користи и интернет
пребарувач. Секој комуникациски уред кој ја користи мрежата има одредени пропусти и во
повеќето случаи функции за да се справи со сигурносните предизвици. Многу од овие функции
треба да бидат конфигурирани. Безбедносниот дизајн во рамките на мрежата е од суштинско
значење во процесот на обезбедување на мрежата. Во врска со сигурноста на мрежата треба да
Pr
се земат предвид следните карактеристики:
5.2 Релејни пилот канали
Пилот системот за заштита кој најмногу се користи е т.н. споредба на насока. Главните
причини за вакво широко прифаќање се ниските барања за комуникацискиот канал (на пример,
пониско ниво на податоци, мали димензии на порака, итн) и зголемена редундантност и бекап
на системи од истиот тип. Иако барањата за пропусниот опсег на каналот се помали од оние на
EB
струјните диференцијални шеми, барањата за интегритетот на податоците на канал за

комуникација се значајни. Можеме да ги класифицираме во поглед на исклучувањето како
блокирачки и преносни. Оваа класификација одговара на начинот на кој локалното реле ги
користи информациите од оддалеченото реле за да генерира сигнал за исклучување.
Системот на диференцијална струја е уште една популарна пилот заштитна шема. Во
таквите шеми се споредуваат големините и / или фазите на струите од сите релевантни
W
заштитни уреди. Ова значи дека струјните диференцијални шеми бараат комуникациски канал
со сигурен и висок капацитет. Во случај комуникација да не успее, проработката на
диференцијалната заштита на дел од овие шеми мора да биде блокирана. Многу актуелни
диференцијални шеми користат редундантни комуникации за да се справат со загуба на еден
канал. Сите пилот шеми се карактеризираат со потребата за сигурен комуникациски канал
помеѓу уредите на краевите од далекуводот. Во пракса, поголемиот дел од овие комуникациски
канали се целосно во сопственост на компанијата која го одржува и го управува ЕЕС. Поради
ова, во реално време повеќето комуникации за заштита имаат многу ограничена изложеност на
потенцијален електронски напад.
Претпоставувајќи дека напаѓачите се во можност да пристапат до комуникациските
медиуми (по електронски пат или физички), тие потенцијално може да ги извршат следните
општи напади:
- Негирање на услуга (НУ): да предизвика прекин во нормалната пренос на пораки во

реално време заштита.
- Манипулација со сообраќајот (МС): прекинува легитимен сообраќај и / или инјектира
малициозен сообраќај на линијата.
Ефектот на НУ или ТМ напад зависи од типот на режимот на заштита. Во Табела 1. Е

прикажана акцијата и резултатите за различни шеми.
Табела I - Ефект на напад на пилот шеми кај заштитните релејни системи
Негирање на услуга (НУ) Манипулација со сообраќајот (МС)
Шема
Акција Резултат Акција Резултат
w
Предизвикува Временски –
Исклучување со
Го блокира секој задржување на затегнато
поголем дофат
Блокирачки блокирачки сигналот за исклучување за
надвор од
исклучен сигнал блокирање на грешки во
зоната
исклучувањето зоната
ie
Временски – Предизвикува
Го блокира Исклучување со
затегнато задржување на
дозволениот над дофат за
Дозволувачки исклучување за сигналот за
сигнал за гешки надвор од
грешки во дозволување на
исклучување зоната
Директно
Пренесено
Исклучување
Го блокира ДПИ
сигналот
ev зоната
Нема
исклучување
исклучувањето
Испраќа ДПИ
сигнал
Погрешно
исклучување
(ДПИ)
Pr
Ги менува или
Подолжна
Ја прекинува Нема задржува Погрешно
диференцијална
комуникацијата исклучување пренесените исклучување
заштита 87L
податоци
Шемите за блокирање и дозволено исклучувње од заштита обезбедуваат висок

EB
имунитет на секој потенцијален напад (едноставно не е можно да се предизвика тешко

погрешно работење преку манипулација на каналот за комуникации). За шема на директен
пренос на исклучување (ДПИ), може да се елиминира можноста за исклучување на локалниот
прекинувач со локален надзор. Примери за локален надзор се прекумерна струја, поднапон,
моќност и стапка на промена на елементи. Конечно, за струјните диференцијални (87L) шеми
на заштита, може да се елиминира губењето на заштитата на далеководот произлезено од
грешка на комуникацискиот канал (случајно или намерно) со ефективе бекап на
W
комуникациските шеми за заштита.

Струјните диференцијални шеми се исклучително зависни од комуникациите: со напад
на НУ на струјната диференцијална шема се оневозможува основната заштита 87L на линијата.
Сепак, многу шеми вклучуваат вистинска бекап комуникација ставена во мирување за 87L
заштитни шеми и за споредба на насоченоста во истиот уред. Така, во случај на напад, ќе биде
оневозможена една од шемите 87L и притоа ќе се активира аларм, при што заштитата на
далеководот ќе остане непроменета. Сепак, можно е да се иницира лажно исклучување за ДПИ
(без надзор) и за 87L шеми за заштита со МС напад. Ова не може да биде причина за
загриженост поради ограничената изложеност на повеќето комуникации за заштита во реално
време. Заради ограничување на ризиците може да се овозможи дополнителна електронска
безбедност во случај на проценка дека комуникациските канали кои се користат за реализација
на пилот шемите за заштита не се "доволно" безбедни. Таква одлука може да се донесе само со
проценка на потенцијалните трошоци од ненамерно исклучување на прекинувачот наспроти

ризикот од електронски напад.
6 ЗАКАНИ И БЕЗБЕДНОСНИ СЛАБОСТИ

Во оценување на закана за безбедноста на опремата на една трафостаница, јасно е дека
многу луѓе имаат физички контакт со разни уреди во рамките на трафостаницата. Во овие лица
се вклучени вработените, изведувачи, продавачи, производители, итн. Од особена важност е
фактот дека типичната средина на трафостаницата може да обезбеди средства за
компромитирање на електроенергетскиот систем со ниска веројатност да бидат откриени или
фатени. Оваа ниска можност за согледување и за детекција создава можности за
компромитирање на функционирањето на електроенергетскиот систем што може да биде
привлечно од голем број на причини, вклучувајќи:
w
- Незадоволство од работата
- Економска добивка
- Дискредитација на конкуренцијата
ie
- Безбедност на работното место
- Уцена
- Спорт
7
- Тероризмот / Политички
КОМУНИКАЦИСКИ ПРОТОКОЛИ
ev
Енергетската индустрија е фокусирана речиси исклучиво на имплементирање на опрема
што може да го држи електроенергетскиот систем сигурен и доверлив во работата. До
неодамна, за комуникациските и информатичките текови се сметаше дека имаат периферно
Pr
значење. Сепак, информатичката инфраструктура што ја поддржува заштитата, следењето и
управувањето на електроенергетскиот систем стана клучна за сигурноста на
електроенергетскиот систем. Протоколите за комуникација се еден од најкритичните делови од
работењето на електроенергетскиот систем. Тие се одговорни за прибирањето на информации
од опремата и испраќање на команди за управување. И покрај нивната клучна важност, во овие
протоколи за комуникација ретко намерно се вградени безбедносни мерки.
Комплексноста на работење на електроенергетскиот систем е зголемено во текот на
EB
годините што ја прави можноста за грешки на опремата како и оперативни грешки со поголема
веројатност и нивното влијание поголемо во обем и трошоци.
Покрај тоа, постарите, помалку познати и застарени комуникациски протоколи се
заменуваат со стандардизирани, добро документирани протоколи кои повеќе се подложни на
хакери и индустриски шпиони.
W
Во употреба се три широко прифатени протоколи, а четвртиот зема се поголем замав и е

со тенденција да биде широко застапен и во целост да ги замени претходните:
- IEC 60870-5, кој широко се користи надвор од САД, за SCADA систем за комуникација
на податоци RTU.
- DNP 3.0, кој потекнува од IEC 60870-5, е во употреба во САД и многу други земји за
SCADA систем за комуникација на податоци RTU.
- IEC 60870-6 (исто така познат како TASE.2 или ICCP) кој се користи на меѓународно
ниво за комуникација помеѓу контролните центри и често при комуникацијата меѓу
SCADA системи и други инженерски системи во рамките на контролните центри.
- IEC 61850 кој се користи за релејна заштита, автоматизација во трафостаница,
автоматизација во дистрибуција, квалитет на електрична енергија, дистрибуирани
извори на енергија, трафостаница до контролен центар, и други оперативни функции во

енергетската индустрија. Тој е дизајниран да ги задоволи брзото време на одговор на
заштитните релеи, за земање на примероци од измерените вредности, и следење /
управувае со опремата на трафостаницата.
Овие меѓународни стандарди се применети во 90% од комуникацијата за податочни
протоколи во ново имплементирани и надградени SCADA системи за напојување во
индустрија, автоматизација во трафостаница и опрема за заштита. (Modbus и Fieldbus, како и
други протоколи се уште се користи во постарите системи и во други индустрии.)
8 НАМАЛУВАЊЕ НА РИЗИКОТ
А. Одбрана во длабочина и актуелните стандарди
w
Работење на електроенергетскиот систем поставува многу безбедносни предизвици кои
се различни од повеќето други индустрии. На пример, развиени се повеќето безбедносни мерки
за да се спречат хакери на интернет. Опкружувањето на Интернет е многу поразлично од
работното опкружување на електроенергетскиот систем. Затоа, обично постои недостаток на
разбирање за условите за безбедност и потенцијалното влијание на безбедносни мерки на
ie
комуникациските барања за работење на електроенергетскиот систем од причина што
безбедносните служби и технологии се развиени првенствено за индустриите кои немаат многу
строги перформанси и сигурносни барања кои се потребни при работа на електроенергетскиот
систем.
ev
Одбрана во длабочина претставува концепт за осигурување на информации, во кој се
поставени повеќе слоеви на безбедносни контроли (одбрана) во системот на информатичка
технологија. Нејзината намера е да обезбеди редундантност во случај на грешка во на
безбедносната контрола така да може да ги покрие од аспект на персонал, процедури, технички
и физички за време на траењето на животниот циклус на системот.
Мнозинство стандарди од сајбер безбедност се фокусирани врз основа на концептот на
Pr
"одбрана во длабочина", но примената на овој концепт е делумна, бидејќи тие се дефинира само
како одбранбен систем, по дефиниција целосно ранливи, бидејќи тие не се способни да звршат
контра напади, она што е суштината на успешна стратегија “одбрана во длабочина“.
Зборот стандард исто така се користи и за да се идентификуваат насоки за сајбер
безбедност, стратешки документи и консензус технички стандарди, како и регулаторни
овластувања. Стандардите ја опишуваат формата на инженерските или технички критериуми,
EB
методи, процеси и практики и, всушност, може да бидат регулаторни барања. Барањата кои се
однесуваат на еден сет на субјекти не мора да може да се примени друга група на субјекти, но
може да обезбеди корисни насоки на вторите.
Б. LAN / IP безбедност
Бидејќи има голема разновидност на методи на комуникација и карактеристики, како и,
од причина што ниту една мерка на безбедност не може да се справи со сите видови на закани,
W
се очекува да се спроведат повеќе системи на безбедносни мерки. Некои од заедничките закани

се помалку критични, додека други се повеќе критични. Иако важноста на конкретни закани
може да варира во голема мера во зависност од средствата што се обезбедени, некои по
критични закани се:
- Индискретност на персоналот - вработените ги држат нивните лозинки на нивните
компјутерски монитори или ги оставаат вратите отклучени.
- Заобиколување на контролата - вработените ги исклучуваат безбедносните мерки, не се
менуваат лозинките по стандардна процедура, или се користи иста лозинка за пристап
до сета опрема во трафостаницата. Или пак се претпоставува дека софтверската
апликација е во безбедна средина, па не се авторизираат постапките.
- Повреда на овластување - некој презема дејствија за кои не е овластен, понекогаш

поради безгрижно спроведување на правилата за овластување, или заради затскривање,
кражба или други нелегални средства.
- Човек-во-средина - компромитирана е порта, податоци од сервер, комуникациски канал,
или друга не-крајна опрема, така што податоците кои треба да протекуват низ оваа
опрема се читаат или се модифицирани пред да се испратат на својот пат.
- Исцрпени ресурси - опремата е случајно (или намерно) преоптоварена и затоа не може
да ги извршува своите функции. Или пак сертификатот истекува и го спречува
пристапот до опремата. Ова негирање на услуга може сериозно да влијае на операторот
на електроенергетскиот систем кој се обидува да го контролира електроенергетскиот
систем.
w
9 ОБНОВА / САНАЦИЈА ОД САЈБЕР НАПАД
Во случај ако сајбер напад е откриен на заштитно реле, од клучно значење е, што е
можно побрзо, да се направи целосна проценка на ситуацијата врз основа на следново:
ie
- Инцидентот веројатно нема да биде изолиран.
- Ако се остави со ублажено објаснување и прифаќање, може да се случат нови напади.
- Обновата и ревитализација на системот ќе бара од корисникот да се утврдат пет работи
во врска со нападот: кој, што, каде, кога и зошто. Во зависност од безбедносните
ev
карактеристики на уредот и административните процедури во сила, не е возможно да се
утврдат сите овие параметри. Во такви случаи, треба да се размисли за надградба на
релејната технологија и постапки за инсталацијата / одржување кои ќе обезбедат
подобра анализа на нападот. Без разбирање на кој, што, каде, кога и зошто, во иднина ќе
биде многу тешко да се развие ефикасен план за да се спречат напади.
Pr
10 ТЕХНОЛОГИЈА НА ХОРИЗОНТОТ
Во моментов постојат неколку организации, како што се IEC, IEEE и ISA, кои работат
на стандарди за контрола на системот за сајбер безбедност и повеќе реномирани компании за
развој на производи за помош во оваа област. Претстојните стандарди ќе препорачаат практики,
вклучувајќи степенувани пристапи (во повеќе нивоа), кон осовременување на постоечките
заштитни, управувачки и SCADA системи.
EB
11 ПРЕПОРАКИ
- Да се воспостави широка политика на корпоративна безбедност врз основа на
прилагодени на потребите на заштитните релејни системи
- Проценка на слабостите за упад во постоечките комуникациски канали .
- Да се развијат и спроведуваат политики за повторно користењето на компјутерите,
W
контрола на далечински пристап, чести ревизии на системите и политиките.

Нагласувајќи дека безбедноста не е повремена ад хок функција. Одредени луѓе во
компанијата да бидат одговорни за безбедноста (не ИТ, или не само ИТ)
- Каде што е соодветно, да се додадат политики, процедури и хардвер (криптографски
модули) за ранливите комуникациски канали и пристапни портови.
- Мониторни записи - да видиме што се случува со опремата / системот
- Мониторинг на податочниот сообраќај - кој добил пристап
- Одржување и следење на список на овластени лица кои имаат лозинка или најавен
пристап
За таа цел е развиен и веќе стандардниот комуникацски протокол IEC 61850, кој од своја
страна овозможува комуникациско поврзување на уреди за заштита и управување кои можат да
бидат разнородни во поглед на производителите и софтверите кои се застапени, со што се

овозможува поголема флексибилност и конкурентност при изборот на опремата.
12 ЗАКЛУЧОК
Современите технолошки текови и глобални состојби наметнуваат се поголеми
предизвици во поглед на безбедното одржување и управување на големите ЕЕ системи. Во
време на огромни технолошки можности за далечински пристап до микропроцесорки
заснованите уреди, во кои секако спаѓаат и современите заштитни релејни уреди, а кои се дел
од глобалните комуникациски мрежи, опасноста од намерен далечински пристап заради
деструктивни влијанија е веројатен во голема мерка. Актуелноста на сајбер упадите во светски
рамки имплицира на можност од такви случувања и во Ethernet мрежата која ги обединува
заштитните уреди, а со тоа и можност за директно негативно влијание по стабилноста на ЕЕ
w
систем.
Ова е нов вид на војна во која дефанзивните стратегии не се најдобриот начин за да се
заштитат средствата. Историјата покажува дека пасивната одбранбена стратегија е секогаш
ранлива, или барем дека е повеќе ранлива од проактивна стратегија дизајнирана како «одбрана
ie
во длабочина». Притоа физичките безбедносни уреди се покажуваат како побезбедни од
виртуелните креирани во сајбер-просторот.
Потребата од дополнително вложување во знаења и технологија заради заштита на ЕЕС
се издига на ниво на неопходност. За сајбер безбедноста мора да се размислува како дел од
интегрален систем за безбедност. Во релација на глобалните состојби во светски рамки,
ev
безбедноста é и мора да биде грижа на сите директни и индиректни учесници во одржувањето,
управувањето и користењето на преносниот ЕЕС и бенефитите кои произлегуваат од неговото
непречено функционирање.
Pr
[1] Cyber Security Issues for Protective Relays, Cyber Security Issues for Protective Relays.
[2] Cyber-security; War and Chess Jorge Cardenas, Jorge Cardenas Jr., Cristian Cardenas
EB
W

ДПТУ БУЧИМ ДОО Радовиш
ВЛИЈАНИЕ НА ФЕРОРЕЗОНАНТНИТЕ ПОЈАВИ ПРИ ДОЗЕМЕН СПОЈ ВО

6 kV ЕЕС НА РУДНИК БУЧИМ И РЕАКЦИЈАТА НА РЕЛЕЈНАТА ЗАШТИТА
w
Целта на овој труд е да се размени искуство во форма на информација за појавите кој се
случуваа при појава на доземен спој како што се ферорезонанциите и реакцијата на релејната
ie
заштита од доземен спој. При експлоатација на електроенергетската мрежа се појавуваат
доземни споеви кои преминуваат во куса врска. При оваа појава беше нарушена селективноста
на релејната заштита и нејзиното точно делување и се појавуваа пренапони во мрежата, што
негативно се одразуваше на експлоатацијата на опремата.
ev
По опсежната анализа за разрешување на проблемот се пријде кон измена на концептот
за сетирање на релејната заштита, при што се доби поголема селективност, помали испади и
струјата на доземен спој се намали повеќекратно.
Клучни зборови: Ферорезонанции, доземен спој, куса врска, релејна заштита
1 ВОВЕД
Pr
Под поимот Ферорезонанции се подразбира нелинеарен резонантен феномен кој се
манифестира со осцилации помеѓу нелинеарниот индуктивитет и капацитет во мрежата. Овој
феномен може да резултира големи вредности на напонот и струјата и така да предизвика
разорување на изолациониот систем на електро опремата. Ферорезонанцијата може да се јави
при номинална фреквенција или на субхармонична фреквенција(втор, трети, петти
субхармоник). Елементите кој продуцираат нелинеарен индуктивитет се: Енергетски
трансформатори, напонски мерни трансформатори и пригушници со железно јадро.
EB
Ферорезонантните осцилации обично се појавуваат при некои транзиентни (преодни) појави

како што се вклучување и исклучување на енергетски трансформатори или големи товари;
дефекти во мрежата (куси врски); доземни споеви и т.н.
Во среднонапонската (6kV-на) мрежа најчеста појава на дефект е доземниот спој. Во
директно заземјените мрежи секој земјоспој претставува и куса врска, поради што релејната
заштита делот кој е во дефект мора брзо да го исклучи. Кај мрежи со изолирано звездиште во
W
однос на земја, исто така е пожелно да се исклучи делот од мрежата кој е во дефект, бидејќи
при појавата на доземен спој може да се појават големи пренапони.
За дојава на земјоспој најпогодни се усмерени ватметарски релеи кој се многу
чувствителни, имаат мала сопствена потрошувачка и ја одредуваат насока на електричната
енергијата. Секој земјоспој предизвикува поместување на звездиштето во напонските
трансформатори, односно појава на нулта компонента U0 на фазниот напон. Така се добива
напон во однос на звездиштето према земја познат како напон на звездиштето. За земјоспојот е
карактеристична и струјата на земјоспој која тече од мрежата према местото на земјоспој.Таа е
збир на сите три нулти компоненти I0 на фазните струи. Поради ова напонската гранка на
релејот е приклучена така да добива напон 3U0, кој напон е сразмерен на напонот на
звездиштето, а низ струјната гранка тече струјата на земјоспој. Релеите се така приклучени да
делуваат само тогаш кога протече земјоспојна струја во смер на водот каде настанал земјоспој.
B5-061I 1/6
2 ВЛИЈАНИЕ НА ФЕРОРЕЗОНАНТНИТЕ ПОЈАВИ ПРИ ДОЗЕМЕН СПОЈ ВО 6

KV ЕЕС НА РУДНИК БУЧИМ И РЕАКЦИЈАТА НА РЕЛЕЈНАТА ЗАШТИТА
Рудникот за бакар Бучим се напојува преку мрежата на Мепсо АД со три енергетски
трансформатори 110/6 kV; 16MVA. Кај овие трансформатори на примарната (110 kV-на)
страна, звездиштето на трансформаторите е директно заземјено, а секундарната (6 kV-на)
страна е изолирано према земја.
Мрежата во рудникот Бучим е радијална што подразбира поставување на еден релеј на
секој вод и тоа на почетокот од водот.
Водовите за напојување со електрична енергија на погонските трафостаници од 6 kV-
ната разводна постројка во ТС 110/6 Бучим се 11 (единаесет) кабловски изводи во должина од
20 kм и 3 (три) надземни изводи (воздушен вод) во должина од 12 kм. Овие водови се
w
разгрануваат на повеќе изводи.
При проектирањето на главниот електро проект за рудникот Бучим од 1978 година во
изборот на опрема за заштита од доземен спој е избран релеј од типот RE55 производ на Искра
Крањ, кој релеј може да работи во компензирани и некомпензирани мрежи во зависност од
ie
изборот на преклопката на cosⱷ-спој
∙ ∙ ⱷ (0.5-5)% (1)
или sinⱷ-спој
∙ ∙ ⱷ (1-10)% ev (2)
Во мрежи со незаземјено звездиште како што е и мрежата во рудникот Бучим, при
појава на спој на една фаза со земја, се зголемува фазниот напон на останатите две фази и преку
капацитивноста на водот, тече земјоспојна струја која е составена од активна и капацитивна
компонента. Големината на активната компонента на струјата на земјоспој зависи од
големината на напонот и проводноста на мрежата спрема земја т.е. водливоста на изолаторите
према земја, изолацијата на кабелот и т.н. Големината на капацитивната струја зависи од
Pr
големината на напонот и капацитивноста на водот према земја. Бидејки капацитивната
компонента на струја е многу поголема во однос на активната компонента, може да сметаме
дека струјата на земјоспој е составена само од капацитивна компонента, па поради тоа како
критериум за делување на релејот се користи капацитивната компонента на земјоспојната
струја. Од ова произлегува дека релејот треба да биде така сетиран да преклопката треба да
биде поставена на sinⱷ - спој т.е. да го мери производот
EB
∙ ∙ ⱷ (3)
При сетирањето на релејната заштита за доземен спој, во главниот проект од 1978
година на голем дел од изводите е предвидено да има само сигнализација за преработка на
релето при појава на доземен спој, но не и исклучување на среднонапонскиот прекинувач, што
е својствено за мрежи со изолирано звездиште. Од за нас непознати причини за сетирање на
заштитата од доземен спој е избрано позиција на преклопката да е на cosⱷ-спој.При ваков спој,
релејот го мери производот
W
∙ ∙ ⱷ (4)
што е својствено за мрежи со директно заземјено звездиште или преку мал отпор. Не е земено
во предвид дека мрежата во рудник Бучим е со изолирано звездиште и дека при појава на
доземен спој, струјата на доземен спој има чист капацитивен карактер. При појава на доземен
спој реакцијата на релејната заштита во ваков случај на сетирање беше доста бавна,
неселективна и често се случуваше струјата на земјоспој да премине во струја на куса врска.
При тоа речиси на секое исклучување на малкумаслениот среднонапонски прекинувач на
позициите каде тоа е планирано, доаѓаше до зацрнување на електроизолационото масло иако
изборот на опремата во однос на куса врска е 25 кА , а пресметана струја на куса врска за избор
на расклопната опрема е 19,26 kA. Исто така се случуваше да при појава на доземен спој на
еден извод, да дојде до лажно преработување на релеј и во други изводи, или преработка на
релеј, а во тој извод да се нема случено земјоспој. Tоа предизвикуваше и дополнителни
проблеми како застој на опремата така и дополнителни материјални трошоци, (зголемено време
на застој, промена на масло во прекинувачот; трошок на средства за замена на маслото).
Тоа сетирање на релејната заштита беше се до 2008 - 2009 година кога се одлучи да
преклопката од cosⱷ- спој се префрли во sinⱷ- спој. При ова сетирање се доби брза реакција на
релејната заштита, се воспостави селективноста и доверливоста, но притоа се појавија и други
проблеми. Поради појава на ферорезонантните осцилации и при појава на доземен спој во
мрежата се случуваше да линискиот напон остане непроменет а фазниот во исправните фази се
зголемуваше, што е нормална појава при појвата на доземен спој, но појавата на асиметрија на
фазниот напон остануваше присутна и после реакцијата на релејната заштита и анулирањето на
доземниот спој. При оваа манифестација доаѓаше до прегревање и пробив на изолацијата на
напонските мерни трансформатори на примарната намотка и нивно прегорување (во прилог
Слика 1). Со анализа се утврди дека за компензирање на ферорезонантните појави кој се
w
јавуваат при појава на доземен спој потребно е да во колото на отворениот триаголник на
терциерната страна од напонските мерни трансформатори да се вгради и отпорник (11Ω; 900W
за напонските трансформатори кој се производ на Кончар Загреб; 25 Ω за напонски
трансформатори производ на ФМТ Зајечар). Овој отпорник уште во самото проектирање и
изведба на трафостаниците и разводните постројки е бил изоставен. Со претходното сетирање
ie
компензацијата се има вршено со самите отпори кој се вградени во самите релеј кој се во
фунцкија при сетирање во cosⱷ- спој (во прилог Слика 2)
ev
Pr
EB
W
Слика 2 . Со вградување на отпорник 11Ω; 900W во колото на отворениот триаголник од

напонските трансформатори во сите трафостници и разводни постројки, се зголеми
доврливоста и селективноста на релејната заштита во однос на доземниот спој и сега при
појава на доземен спој заштитата делува брзо и не е приметено зацрнување на
електроизолационото масло во малкумаслените среднонапонски прекинувчи на позициите
каде е планирано исклучување од доземен спој. Исто така не е забележано лажно делување на
релејната заштита. Од ова сетирање добивме постабилен погон, се анулира погрешното
делување на релејната заштита за земјоспој, исклучувањето на среднонапонските прекинувачи
од земјоспој е на работна струја која е далеку помала од номиналната струја на
среднонапонските малкумаслени прекинувачи и ова не предизвикува зацрнување на
електроизолационото масло во прекинувачите т.е. релејната заштита не дозволува доземниот

спој да премине во куса врска.
• Ако по дојавата на земјоспој преку релето инсталирано во отворен триаголник
земјоспојот не може да се детектира, со сигурност може да се каже дека тоа не е
земјоспој, туку ферорезонанција.
• Фазните пренапони и горењето на напонските трансформатори може да предизвика
значителна штета на постројката.
• Секоја изолирана мрежа не е подложна кон ферорезонанции. Врз основа на познавање
на капацитетот на мрежата и кривата на магнетизирање на напонските
трансформатори, можно е да се утврди дали одредена конфигурација на мрежата има
w
тенденција за ферорезонанција. Сепак, конфигурацијата на мрежата се менува со
уклопната состојба во поедини изводи, а со тоа и параметрите на мрежата.
• Многу е е поедноставно , поевтино и посигурно да се спречи појавата на
ферорезонанции со инсталирање на соодветен отпорник во отворенит триаголник на
група од три еденополно изолирани напонски трансформатори, поврзани помеѓу
ie
изолираната трофазна мрежа и земјата.
• За современи епоксидни напонски трансформатори потребно е да се избере
температурно независен отпорник со вредност од R = 30 Ω, за трајно приклучување на
напон од 100 V (330 W). ev
• Отпорникот треба да се поврзе на секоја трифазна група од три еднополно изолирани
напонски трансформатори во колото на отворениот триаголник.
• При инсталирање на отпорниците, особено во мрежите во која земјоспојот може да
трае долго време, треба да се земат предвид и ладењето на отпорниците за време на
земјоспојот и истиот да се постави во позиција (обично хоризонтално), во која ке има
поголемо ладење.
Pr
EB
W
4 ПРИЛОГ
w
ie
ev
Pr
EB
Слика 1 Хаварија на напонски мерни трансформатори

W
w
ie
ev
Слика 2 Шема на развиени струјни кругови на релето RE55
Pr
[1]. Упатство за употреба и инсталација на релеј RE55 производ на Искра Крањ 03-P.064.
[2]. Упатство за употреба и инсталација на епоксидни напонски мерни трансформатори тип 4VPA1-
12 производ на Кончар Загреб .
[3]. Избор на отпорник за инсталирање во отворениот триаголник од напонски мерни
трансформатори тип 4VPA1-12 производ на Кончар Загреб, бр. на документ М37600.
EB
W

Универзитет “Св. Кирил и Методиј”,
ПРОЦЕНКА НА ВАИБУЛОВИТЕ ПАРАМЕТРИ НА ВЕТРОТ СО
w
СТАТИСТИЧКИ МЕТОДИ ЗА РАСПРЕДЕЛБА НА ГУСТИНАТА НА
ЕНЕРГИЈАТА
ie
Во трудот се претставени статистички анализирани мерни податоци за евалуација на
ветерниот потенцијал, за периодот септември 2012 до март 2015 година, на мерната станица
Берово – с. Мачево. Статистичката анализа е направена врз усреднети вредности на податоците
за брзината на ветрот на дневна база. Потоа со примена на четири нумерички методи направена
е евалуација на Ваибуловите параметри на ветрот за конкретната мерна локација. Применетите
ev
методи се: метод на стандардна девијација, метод на моменти, метод на максимална
веродостојност и метод за проценка на густина на моќност.
Од мерните податоци на висина 50 m, со метода за утврдување на точноста на
добиените вредности според наведените нумерички методи, за параметарот на форма и за
параметарот на скалирање за мерната станица Берово – с. Мачево добиени се вредностите
Pr
4,15 m/s и 4,18, респективно.
Клучни зборови: средна брзина на ветрот, Ваибулови параметри, нумерички методи,
статистичка анализа.
1 ВОВЕД
Снабдувањето со електрична енергија и зачувувањето на животната средина, се двете
научно–истражувачки области кои најмногу го привлекуваат светското внимание изминатите
EB
неколку години [1]. Ветрот е неограничен и сигурен извор на обновлива енергија, гледано од
аспект при долгорочно планирање на снабдувањето со електрична енергија [2]. Затоа, ветрот е
можеби најчестиот и еден од брзо растечките искористливи извори на енергија во светот, [3].
Иако, енергијата на ветрот има стохастичка природа, системите за конверзија на оваа енергија
многу ефикасно влијаат врз намалување на загадувањето на животната околина, како и врз
производството на електрична енергија од конвенционални извори на енергија.
W
Република Македонија се обидува да го прати светскиот тренд кон што помасовно

искористување на енергијата на ветрот. За таа цел се спроведуваат детални истражувања за
енергетската издашност на ветрот на целата територија на државата. Мерните податоци кои се
искористени во истражувањата изложени во овој труд, се дел од втората мерна кампања за
евалуација на ветерниот потенцијал во Република Македонија.
Ваибуловата распределба има широка примена при моделирање на системи за
конверзија на енергијата на ветрот. Определувајќи ги двата параметри кои ја карактеризираат
Ваибуловата распределба, параметарот на форма–с и параметарот на скалирање–k, можно е да
се направат точни проценки за обилноста на енергијата на ветрот на одредена локација, а потоа
и да се изведат оптимирани системите за конверзија на ветерната енергија. Затоа, многу е
важно прецизно да се определат Ваибуловите параметри на ветрот за секоја локација за која
постои одредена база на податоци, [4]. Во овој труд изложени се податоците од мерната
B5-065R 1/10
MAKO CIGRE 2015 B5-065R 2/10
локација кај с. Мачево–Берово. Мерната станица е лоцирана 41о43,98’ северна географска

ширина и 22о47,05’ источна географска должина, на надморска висина од 985 m. Брзината на
ветрот се мери со шест анемометри, на висини од 30 m, 40 m и 50 m. Во трудот се изложени
усреднети резултати од десет минутни интервали, на висина од 50 m.
2 МАТЕМАТИЧКИ ПРИКАЗ НА ВАИБУЛОВАТА РАСПРЕДЕЛБА

Во последните години, во областа на евалуација и искористување на ветерната енергија,
големо внимание се посветува во развојот на соодветни модели за предвидување на
дистрибуцијата на брзината на ветрот. Ваибуловата функција на дистрибуција е најадекватната
дистрибуциска функција која се препорачува при анализи на податоци на брзините на ветрот,
[5]. Споредено со сите останати статистички функции, Ваибуловата функција на дистрибуција
најдобро се вклопува со дистрибуцијата на брзините на ветрот за одреден мерен период.
w
Оттука, разбирлива е потребата за проценка на Ваибуловите параметри.
2.1 Ваибулова веројатносна распределба
Сировите мерни податоци кои се добиваат од мерната станица, се конвертираат во
датотеки со текстуален ASCII податочен формат и претставуваат основа за градење на базата на
ie
податоци. Овој тип на податоци, кумулативно најдобро може да се претстави со фреквенциска
дистрибуција на брзината на ветрот [6]. Дневните, месечните и годишните средни брзини на
ветрот понатаму се обработуваат со цел да се претстават со функција на густина на веројатност.
Ваибуловата функција на густина на веројатност, се пресметува според следната формула:
k v
f (v ) =  
c c
k −1
e
v
− 
c
k
ev (1)
каде: f(v) е веројатноста на појава на одредена брзина на ветрот, v (m/s) е брзината на ветрот, с е
параметарот на скалирање и k е параметарот на форма. Параметарот на скалирање зависи од
брзината на ветрот и параметарот на форма, кој пак ја одредува униформноста на брзините на
Pr
ветрот за конкретната локација, [7]. Кумулативната функција на распределба ја претставува
кумултивна фреквентност на секој интервал на брзините на ветрот. Ваибуловата кумулативна
функција на распределба е претставена формулата:
k
v v
− 
F (v ) =  f (v ' ) dv ' = 1 −e c (2)
0
Природата на појава на брзините на ветрот влијае на формата на кривата на веројатност, затоа

EB
апроксимацијата на овие податоци е најдобро да се направи со помош на ваибуловата

кумулативна функција на распределба.
2.2 Функција на густина на енергијата на ветрот
Годишните варијации на брзината на ветрот се многу важни податоци, но не се доволни
при проценката на економската одржливост на проектираното ветерно поле. За таа цел, се
дефинира величината густина на енергијата на ветрот, изразена во W/m2. Оваа величина зависи
W
од варијациите на брзината на ветрот и неговата фреквенциска дистрибуција p, како и од

густината на воздухот. Густината на енергијата на ветрот врз единица површина A, е дадена со
формулата:
1 3 (3)
Pv = ρv
2
каде: ρ е густината на ветрот изразена во kg/m3, a v е брзината на ветрот изразена во m/s.
Очекуваната месечна или годишна густина на енергијата на ветрот врз единица површина на
одредена област, може да се изрази со помош на Ваибуловата веројатносна распределба, [7–11]:
ρc 3  3 (4)
Pw = Γ 1 + 
2  k
MAKO CIGRE 2015 B5-065R 3/10
каде: Г е гама функција и k e параметарот на форма. Очекуваната густина на енергија зависи

правопропорционално од третиот степен на параметарот на скалирање, кој пак директно зависи
од средната брзина на ветрот.
2.3 Средна брзина на ветрот
Претставувањето на централната тенденција на брзината на ветрот е од особена важност
за овој тип на пресметки. Поради тоа, како почетен чекор при проценката на Ваибуловите
параметри на одредена локација, е пресметката на средната брзина на ветрот. Најопшт и
најчесто применуван начин за пресметка на средната брзина на ветрот, е со помош на
формулата за аритметичка средина:
1 n
v m1 =  vi
n i =1
(5)
w
каде: n е вкупниот број на брзини на ветрот регистрирани во мерниот период, различни од нула,
а vi се брзините на ветрот. Ова е наједноставниот начин за пресметка на средната брзина на
ветрот и е најсоодветен при пресметката на економската оправданост при искористувањето на
енергијата на ветрот, како сценарио во најлош случај, [3, 12].
ie
Како што е прикажано во равенката (3), густината на енергијата на ветрот зависи
правопропорционално од средната брзина на ветрот. Оттаму разбирливо е зошто често пати
при пресметка на средната брзина на ветрот се користи и кубната средина:
1/ 3
1 n  ev
v m 2 =   v i3  (6)
 n i =1 
За да може да се направат поточни пресметки за средната брзина на ветрот пожелно е
да се земат предвид и вредностите на зачестеност на појава на секоја брзина на ветрот. Овој
начин на пресметка е можен преку формулата за пондерирана средна вредност, [13-15]:
n
Pr
fv i i
vm3 = i =1 (7)
n
f
i =1
i
f
i =1
i =n (8)
EB
каде: fi е факторот на фреквенциска дистрибуција од хисограмската репрезентација на брзините

на ветрот, а vi е централната брзина на втрот од секој интервал на хистограмот.
Конечно, начиинот на пресметка на средната брзина на ветрот кој ги зема предвид и
фреквенциската дистрибуција на брзините на ветрoт и зависноста од третиот степен на
брзината за понатамошните проценки на густината на енергијата на ветрот, е претставен со
следната формула:
W
1/ 3
 n 3 
  f i vi 
vm4 =  i =1n  (9)
 
  fi 
 i =1 
Последната равенка овозможува подобри резултати за средната брзина на ветрот, кои
споредени со вредностите добиени според формула (5) може да варираат 10-20 %, [16].
Конкретно, од мерните податоци на локацијата кај с. Мачево, според аритметичката средина
пресметаната средна брзина на ветрот изнесува 3,76 m/s, а според равенката (9) изнесува 4,21
m/s. Овие две вредности се разликуват за 11,68 %. Важно е да се напомене дека во сировите
мерни податоци за брзините на ветрот кои се претставувааат во десет минутните интервали,
автоматски веќе еднаш се усреднети од модулот за аквизиција, според формулата за средна
MAKO CIGRE 2015 B5-065R 4/10
аритметичка вредност. Во пресметките во нумеричките методи во овој труд, средната брзина на

ветрот е пресметана според формула (9).
3 СТАТИСТИЧКИ МЕТОДИ
Вредностите на параметарот на скалирање–с и на параметарот на форма–k, даваат
информации дали конкретната локација е погодна за понатамошни испитувања за
искористување на енергијата на ветрот. Односно, доколку часовните варијации на брзините на
ветрот околу средната годишна вредност на брзината на ветрот се мали, тоа значи дека k ќе има
поголеми вредности. Од друга страна, параметарот с е директен показател за средната брзина
на ветрот на конкретната локација. Колку што е вредноста на с поголема, толку конкретната
локација е попогодна за искористување на енергијата на ветрот, [3, 10].
Проценката на Ваибуловите параметри се прави со помош на неколку статистички
w
методи. Во овој труд проценката е направена со следните четири методи.
3.1 Метод на моменти
Методот на моменти (Method of Moments–МОМ) е точкаста генерирачка функција, која
ie
често пати се применува при проценка на одредени параматри. Во случаите кога методот на
моменти се користи како алтернативен метод покрај метод на максимална веродостојност,
параметарот на форма и параметарот на скалирање се пресметуваат според следните формули:
1 0983
 
  ev
0 . 9874  (10)
k =
 σ 
 
 v 
v (11)
c=
 1
Γ 1 + 
Pr
 k
каде: σ и v претставуваа стандардна девијација и средна брзина на ветрот, соодветно. Според
овој метод, стандардната девијација се пресметува по следната формула:
1/ 2
  2  1  (12)
σ = c Γ  1 +  − Γ 2  1 +  
  k  k 
Како почетна вредност за параметарот k во итеративниот процес, може да се земе k=2 (Рејлиев
EB
параметар на форма).
3.2 Метод на стандардна девијација
Методот на стандардна девијација (Empirical Method–EM) всушност пртставува
специјален случај на методот на моменти. Според методот на стандардна девијација,
Вабулoввиот параметар на форма се изразува преку стандардната девијација:
W
−1 086
σ  (13)
k = 
v
σ=
1 n
n − 1 i =1
(
 f i vi − v )
2
(14)
Параметарот на скалирање се пресметува според формула (11).

3.3 Метод на максимална веродостојност
Методот на максимална веродостојност (Maximum Likelihood Method–MLM) е најчесто
применуваниот метод за проценка на Ваибуловите параметри, [10]. Овој метод во математиката
е познат како мерка за веродостојност на функциите, генерирани од големи бази на податоци.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B5-065R 10/10
Берово, а Ваибуловите параметри за оваа локација изнесуваат 4,19 за параметарот на форма–k и

4,15 за параметарот на скалирање–с.
[1] R. Banos, F. Manzano-Agugliaro, F.G. Montoya, C. Gill, A. Alcayde, J. Gomez, “Optimization methods
applied to renewable and sustainable energy”, A review. Renew. Sustain. Energy Rev 15, pp. 1753–
1766, 2011.
[2] D.K. Kaoga, D. Raidandi, N. Djongyang, S.Y. Duka, “Comparison of five numerical methods for estimating
Weibull parameters for wind energy applications in the district of Kousseri, Cameroon“, Asian Journal of
Natural & Applied Sciences 3, pp. 72-87, 2014.
[3] I. Munteanu, A. I. Bratcu, N. A. Cutululis, E. Ceanga, “Optimal Control of Wind Energy Systems – Towards
a Global Approach”, Springer-Verlag London, 2008.
w
[4] Application note - “40C Anemometer Uncertainty”, NRG Renewable Systems, 2012.
[5] D. Indhumathy, C.V. Seshaiah, K. Sukkiramathi, “Estimation of Weibull Parameters for Wind speed
calculation at Kanyakumari in India”, International Journal of Innovative Research in Science, Engineering
and Technology ISSN: 2319-8753, pp. 8340-8345, 2014.
[6] C. G. Justus, W. R. Amir, G. Denise, “Methods for estimating speed frequency distributions”, Journal of
ie
applied meteorology, Vol. 17, no.3, pp. 350–353, 1978.
[7] S.O. Oyedepo, M.S. Asaramola, S.S. Paul, “Analysis of wind speed data and wind energy potential in three
selected locations in south-east Niegria”, International Energy and Enviromental Engineerig, 3:7, (open
access), 2012.
ev
[8] S.A. Akdag, A. Dinler, “A new method to estimate Weibull parameters for wind energy applications”,
Energy Conversion and Management 50, pp. 1761-1766, 2009.
[9] S.A. Akdag, H.S. Bagiorgas, G. Mihalakakou, “Use of two-component Weibull mixtures in the analysis of
wind speed in the Eastern Mediterranean”, Applied Energy 87, pp. 2566-2573, 2010.
[10] A. K. Azad, M. G. Rasul, T. Yusaf, “Statistical Diagnosis of the Best Weibull Methods for Wind Power
Assessment for Agricultural Applications”, Energies ISSN 1996-1073, pp. 3057-3085, 2014.
Pr
[11] A.N. Celik, “A statistical Analysis of Wind Power Density Based on The Weibull and Rayleigh Models at
the southern Region of Turkey”, Renewable Energy Vol. 29, No. 2, pp. 21-33, 2006.
[12] C.A. Vogel, W.R. Pendergrass, J.R. White, “Determining the effective mean wind for power generation
from high-frequency turbulent wind flow measurements”, NOAA Air Resources Laboratory, Atmospheric
Turbulence and Diffusion Division, 2013.
[13] M. Galassi, J. Davies, J. Theiler, B. Gough, G. Jungman, M. Booth, F. Rosii, “Weighted Samoles”, GNU
Scientific Library - Reference manual, Version 1.15, 2011.
EB
[14] B.K. Saxena, K.V. Subba Rao, “Comparison of Weibull parameters computation methods and analytical
estimation of wind turbine capacity factor using polynomial power curve model: case stuty of a wind farm”,
Renewables: Wind, Water and Solar 20162:3 – A Springer Open Journal, 2015.
[15] A. Tuzuner, Z. Yu., “A theoretical analysis on parameter estimaton for the Weibull wind speed
distribution”, IEEE PES General Meeting, 2008
[16] S. Andronopoulos, “Model description of the Rodos meteorological pre–processor”, Environmental
Research Laboratory, Institute of Nuclear Technology and Radiation Protection, National Centre for
W
Scientific Research “Demokritos”, Greece, 2009.

[17] A. Costa Rocha, R.C. de Sousa, C.F. de Andrade, M.E.V. da Silva, “Comparison of seven numerical
methods for determining Weibull parameters for wind energy generation in the northeast region of Brazil”,
Appl. Energy 89, 395-400, 2012.
[18] A. S. Glantz, B.K. Slinker, “Primer od Applied Regression and Analysis of Variance”,
ISBN 13: 9780071360869, 1990.
[19] A. Gelman, "A Bayesian Formulation for Exploratory Data Analysis and Goodness-of-Fit Testing",
International Statistical Review 71, pp. 369-382, 2003.
[20] K. Conradsen, L.B. Nielsen, “Review of Weibull statistics for estimation of wind speed distributions”,
American meteorology society 23, pp. 1173 -1183, 1984.
Saeid Shoarinejad
Araz Energy, Azerbaijan
Jorge Seco, Jorge Cardenas
GE Digital Energy, Spain
w
THE AZERBAIJANI EXPERIENCES IN DIGITAL SUBSTATION DEPLOYMENT.
HOW PROCESS BUS AND IEC 61850 ADDRESSES UTILITY REQUIREMENTS
ABSTRACT
ie
IEC 61850 has become the Standard to be used in Modern Substations due to the multiple
advantages that it brings to the different stakeholders involved during substation lifecycle. There are
many examples of substations using IEC 61850 IEDs (mostly protection relays) and many papers from
several manufacturers and from different users at various locations have already discussed about the
ev
multiple advantages of using this Standard. This paper will show the experience of Araz Energy using
a Process Bus Solution in four 110 KV (as retrofitted projects) Substations in Azerbaijan.
Araz Energy proposal to BEG (Baku Electric Grid that is locally called “Baki Elektrik
Shabakasi/ BES”) was based on the Hard Fiber Process Bus system made by General Electric-Multilin
(as part of General Electric Digital Energy). The use of the Process Bus System is key as it brings all
the benefits of a Digital Substation and regular SAS (some vendors call it “DCS” for Substation
Pr
Automation) and implies changes in the way a traditional substation is being designed, built, serviced
and maintained. The experience described in this paper is based on the feedback gained and lessons
learned from all perspectives in practice from four different substations where the same concept was
applied. Since then the use of Digital Substations has become a landmark in the way Substations
should be designed, operated & maintained.
Keywords: Digital Substation, IEC 61850, Process Bus, Protection Relay, Substation Automation
System (SAS); IED (Intelligent Electronic Device), PM (Predictive Maintenance)
EB
1 PROCESS BUS ARCHITECTURE

Primary equipment has traditionally been connected to protection and control devices using
copper wires This traditional way of making the connections leads to a significant engineering effort,
as thousands of different cables needed to be routed, installed, commissioned and maintained.
Process Bus Standard, as described in IEC61850-9-2, helps reducing dramatically costs and
W
engineering efforts during installation and maintenance, resulting in less costs and enhanced security.
Process Bus eliminates the need for thousands of different copper cables for controls & analog signals
and substitutes them with fewer fiber optic ones (Plug & Play) . Figure 1 shows this concept.
Digitization of primary equipment can be achieved with the use of a Process Interface Unit (PIU),
installed close to the primary equipment in the substation switchyard. This PIU converts the analog
signals of the primary equipment into digital signals. No need to duplicate signals or use interposing
transformers.
1.1 Digital Substation
In order to get all the benefits that a full digital substation brings, special attention must be paid
to Substation Design, because this decision affects all aspects of the project. The most evident sections
are Substation layout, number of P&C panels, size of control room, the number of copper cables, the
B5-071R 1/10
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 2/10
type of the required equipment and related sections’ change. It will also change the way project
engineering is done from the Protection & Control and generally SAS aspects. Engineering
procedures, interconnection drawings, panels’ shop drawings (such as wiring connections, terminal
list, cable schedule, etc.), configurations, maintenance, control room design and size, cables’ routes,
trays and canals are also done in a different way. This fact is probably the most important driver for
utilities to change their minds and designs (especially inside cities where land is so expensive)
concerning building Substations in a classical/ conventional way. A radical change in staff philosophy
(such as their knowledge in working with computers, software, etc.) is required in order to embrace
this new way of conceiving Substations.
w
ie
ev
Figure 1
Pr
For many utilities, this change of philosophy in the design of substations’ is a challenge that
must be overcome through the involvements of manufacturers, installers and end users in the
transferring of knowledge with the aim of an economical, appropriate and suitable operation and
maintenance ( including Predictive Maintenance) of substation assets. Likewise, and due to the
continuous development of new products with increased capabilities of communication, safety,
security and reliability, it is important to design substations in a way that equipment expansion (e.g.
EB
adding a new bay) and update would be possible in a quick and cost-effectively manner
Process Bus architecture used for Dagliq substation is depicted in Figure 2 PIU/Bricks
deployed together with hardware and software interfaces are shown on the drawing.
1.2 Opportunity description

W
In 2008 BEG / BES opened the project to retrofit DAGLIQ substation (except power
transformers). DAGLIQ is a distribution substation with different voltage levels (110/35/10 KV)
consisting of two incomer lines at 110kV, two 40MVA power transformers, and 53 medium voltage
feeders (35 & 10kV). The local power company, BEG, wanted to retrofit the substation due to its age.
The first approach to this job was to substitute old equipment with new one, following the
same classical approach. This meant changing the old P&C equipment with new digital relays,
updating old schemes and following the same principles originally used.
Retrofitting of this substation was framed in the efforts of the power company in updating their
facilities and thus reduce CAIDI & SAIDI rates. In addition, there was an interest in finding a solution
to the growing need to find new ways to act more quickly and effectively in the event of occurrence of
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 3/10
any electrical failure, increase the safety of its personnel, drastically reduce time and the costs of
construction, operation and have a solution that would allow the easy expansion of the facilities.
Solution to be adopted should address the current and future challenges of the utility, being the
most important ones:
• Cost of installation & maintenance

• Time required to complete the job
• Number of utility staff required to be involved in the project
• Future proof design
• Easy to be upgraded / interoperability
• Level of autonomy to make simple changes
w
• Safety of the maintenance crew / time required to perform routine tests
• Remote controlling by SCADA center through gateway (Protocols IEC 101, 104 where fiber optic
cable or OPGW were/are available instead of adding RTU, marshaling rack, etc.)
• Saving control room building size and the related costs for new substations
ie
• Considerable saving with deleting BCR (Bay Control Room) inside switchyard in substations with
regular SAS
• Minimizing power downtime during Process Bus equipment and system installation for
existing/under operation substations that is very critical point for the regions with high density
loads and/or important consumers/facilities
ev
• Overall saving in time
The proposed solution was the substation completely digital using all the potential of the IEC
61850 Standard advantages. Initially, electric company was reluctant to this solution due to the
absence of monitoring and automation in substations and lack of technical skills in IEC 61850. Finally,
due to the quantifiable benefits that the full digital substation proposal brought, made the utility order a
Pr
pilot project to Araz Energy to build a proof of concept substation. Target was to evaluate from first
hand all the advantages that the new design should carry. Araz Energy proposal was backed with its
extensive experience building substations and the technical support from GE Digital Energy.
1.3 Transmission & Distribution Substations in Azerbaijan
Majority of Transmission & distribution substations in Azerbaijan are of old technology. Most
of them have more than 40 years old and are based on the electromechanical technology. Since the
EB
first installation, some of them have been upgraded using a variety of different technologies and
manufacturers. The result of all this is an old installed base combined with newer protection relays
from different manufacturers and technologies. Engineering, Operation & Maintenance staff still
follows the same old approach to run the installations; however, the staffs’ mentality has considerably
changed after operation of those substations.
W
1.4 Proposal & challenges
Solution proposed was, as mentioned before, a full Digital Substation. The use of Process Bus
was key in achieving many of the proposed targets as it enabled huge savings. As the utility had no
real experience in using IEC 61850, Araz Energy leaded this project as Engineering, Procurement and
Construction company (EPC), being. BEG took the responsibility of building P&C panels, cabling and
installation manpower.
Dagliq Substation’s voltage level is 110/35/10kV. A number of 8 hard fiber PIUs/Bricks were
used to protect the HV section of the Substation. Hard fiber PIUs were connected to the line, CTs, PTs
and power transformer protection relays, using fiber optics, avoiding most of the traditional field
wiring. Fiber optic cables were in turn connected to patch panel installed inside the control panels
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 4/10
located in the Control building and routed to the corresponding protection relays. Substation Single
Line Diagram is depicted in Figure 2.
w
ie
ev
Pr
Figure 2
The way PIUs and relays are connected is very straightforward and allows the use of the same
signal to four different protection relays. Synchronization of samples is always ensured because of the
four independent Digital cores that the PIU has. This feature allows a considerable saving in hardware
as one PIU can share samples between four different IEDs. Sampling is independent for each core and
it is managed by every protection relay. This system avoids the need for using network merging unit
EB
and solves the main technical issue of sample synchronization w/o need of an external synchronization
device. All connections to the PIUs, between PIU & the patch panel and between relays & the patch
panel(s) are “Plug & Play”, i.e. the related cables and connectors to PIUs, the patch panels and relays
are all prepared in the factory and not in the site with no way to connect to a wrong female terminals
on the PIUs, the patch panels and relays, that makes huge saving in time and skilled labors during
installation and commissioning.
W
The scope of this project included also a complete SAS for this Substation. Araz Energy
designed a complete Automation System maximizing IEC 61850 benefits. All four substations with
Process Bus have gateway, GE UPS for redundant servers, monitors and printers, LVDC/LVAC
panels, 120 VDC batteries and redundant chargers; and the last three of them have 68” DLP as
monitor for the single line diagram of the substation, real time values, breakers’ status (provided by
GE Power software package for Substation Automation) and so on.
1.5 Proposal Solution Advantages
The implementation of a full Digital Substation faced some challenges but also brought many
benefits to both the EPC and the utility.
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 5/10
Most of the challenges faced during this first Pilot project were related to the use of new tools
and a new engineering concept, different from the conventional approaches for regular SAS that we
had several experiences in that since 2000. New skills were required, primarily by the protection
engineers, as the development of a new concept of standard substation needed to be built. As an
example, the old interconnection schemes were substituted by using digital signals that the different
protection relays can interchange between them. This is being achieved by GOOSE messages that IEC
61850 enables. Change from “hardware” to “software” world required engineers to be trained in the
new software tools and its capabilities. The use of digital tools to substitute hardware brings many
benefits in terms of flexibility, material cost saving and much less man-hours during substation
construction than conventional and regular SAS. These benefits are also present during the operation
of the substation, as reliability of new systems has been enhanced. The use of digital signals brings
also benefits in safety as there is less need for operators to work with live parts (in reality, substations
w
with regular and Process Bus SAS package could be simply unmanned). Also there is a huge
improvement in reliability and time required for maintenance and PM as the SAS checks continuously
“System Health” and stores periodically measures, events, profiles, etc. Digital relays allow a better
analysis of faults with retrieving the stored Oscillographies, Sequence of Events and sending faults’
details to the remote operator & maintenance experts in their headquarter with hugely saving in
ie
maintenance & restoring costs and the experts’ time (as all utilities have shortages in such experts
worldwide) in analyzing the faults, symptoms & remedies, finding reliable ways to fix the
faults/problems and quickly restore the substation & grid with no need to physically go to the
substations Outage time is therefore reduced with saving considerable money for utilities.
ev
The use of Process Bus technology resulted in saving time (big time) especially for retrofitting
the existing substations, because less time and resources were required:
• Installations were made easier as there was no need to change existing trenches
outside and channels and inside the control room
• Less P&C panels were needed
Pr
• Big reduction in testing and commissioning the whole installation
For the first installation, it was required to add a conventional mimic diagram on the P&C
panels as well, because this was a new concept for them and wanted to be sure that they would be able
to operate the installation in a traditional fashion (see figure 9). Manual operation of switchgears was
also possible. This fact increased the number of cables (conventional) and extra panel space (resulting
in additional costs). The advantages found with this new technology, reduced costs and saving time in
this project, convinced BEG to use the same technology in the new substations that were to be built for
EB
one of the most important events celebrated in Azerbaijan with international relevance, the Eurovision
Song contest hosted in Baku during May 2012.
This first substation was not only used as a proof of concept, it, also, was the base for the
standard substations to be built in the next future in the area.
The new Digital Substation and the use of Process Bus simplify and eneblesto make standard
W
designs that can be easily replicated in different substations thanks to its flexibility. This fact reverts in
additional cost reductions in the construction of new installations, easier and shorter maintenance and
higher security to utility crew.
A comparison between the traditional and the Process Bus solution is summarized in table 1:
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 6/10
Table 1
Traditional Hard-Wired Copper Presented Process Bus Solution
Solution
Materials Multiple small, individual materials are Materials become finite set of standard
procured and installed as customized components, with a small number of each type
individual components of the system Materials common across all zones and stations
Material quantity and type requirements Vast majority of physical system can be assembled
vary from zone to zone and apparatus to in a controlled environment
apparatus due to variability in wiring Higher initial material cost for initial zone installed,
with material costs greatly reduced for adjacent
zones
Control buildings greatly reduced in size due to
w
elimination of most bulky copper cables, terminal
racks and AC and DC FT type test switches on
relay panels.
Engineering Variability in engineering design largely in Physical interfaces between merging unit and IED
physical copper connections standardised
ie
Different applications require specialised Only minor physical variability in mapping origins
designs to cater for different apparatus, and destination of signals and information
different topologies Majority of variability transferred into software
Design changes require significant manual configuration
labour to implement changes in the details Firmware, settings and other engineering tools as
Drafting
Labour
ev
of the copper connectivity
Significant manual labour is required to
document individual copper connections
throughout the system
Modification or addition to the
simple as today
Only documentation required for copper
connections is in primary apparatus which can be
standardised to equipment type and specified as
deliverable as part of purchase of apparatus
connectivity requires manual revisions to a Documentation of connectivity vastly reduced and
potentially large number of drawings simplified to single point-to-point fibre connections
Pr
Manual drafting is error prone and requires that can be summarized in tabular form
extensive, labour-intensive crosschecking Facilitates automatically generated system and
and errors are often missed. connection documentation
Constructio Time-consuming manual labour has to be Construction effort vastly reduced for copper
n done in-situ where labour rates are connections – virtually eliminated where merging
generally higher and productivity units are installed by apparatus manufacturer
generally lower, and is susceptible to Chance for errors vastly reduced through standard
EB
errors physical connectivity

Some improvement can be realized with Faster installation of pre-constructed control
the concept of pre-constructed, pre-tested buildings through simplified interface point to
control buildings but the variability with switchyard
the termination of field cables persists
Commission Integrity of each copper signal path via Continuous monitoring of architecture reduces
ing copper cabling needs to be verified protection misoperations from incorrect isolation or
W
between switchyard and IED restoration following protection testing [5]

Errors in the physical wiring, regardless of Construction errors limited to provisioning of
the source, require troubleshooting and communication between origin and destination of
rework information
No high energy signals (AC or DC) present in the
control building for greater personnel safety when
working on protection and control systems
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 9/10
• Standardization 44% time reduction in Substation Detailed Design and shop drawings
• Wiring : 67% less time needed for wiring works
• Cable trays and canals/trenches: 70% less cost and time needed for cable trays’ installations
and making canals/trenches for the cables
• Installation: 50% less man-hours during installation works (this will decrease a lot over time
after more practices)
• Start-up: 67% less time needed for commissioning and testing(this will decrease a lot over
time after more practices)
• Configuration : 50% more time needed for IED set ups(this will decrease a lot over time after
more practices)
• Documentation (e.g. “As Built Drawings”): 65% less time needed for documentations because
of the system’s modularity and typicality
w
• Number of cores of CT and their burdens would be decreased including its costs
• Less P&C panels (much lower costs for making and wiring panels in Process Bus System
versus conventional and regular SAS)
• Less civil/ construction costs of control room versus conventional and regular SAS substations
ie
The overall time reduction is close to 50%. The only aspect where more effort was required
was during configuration stage; however, the configuration time gets less and less after more practices
because of modularity and typicality. We have to note that this time can also be drastically reduced if
substation configuration is standardized.
ev
Difference in material cost is very similar if we compare the regular SAS versus the Digitized
Substation (with Process Bus). Switchgear Costs are lower in the conventional substation, while the
Digital Substation with Process Bus uses less copper and less hardware (less IEDs, no DI, no DO, no
AI and no AO on the relay and their related wirings in the control panels, less cores in CTs, no BCR,
etc.).
Pr
Taking into account the different aspects involved in the lifecycle costs, advantages exceeds
dramatically disadvantages in all aspects, being economics and implementation time, only 2 of them.
Some of the Advantages found are listed below:
• Flexible. Changes and upgrades are easily made through software

• Enables standardization. Same configuration can be used in similar installations
EB
• Open. IEC 61850 makes it possible to use equipment from different vendors
• Scalable. Process Bus and the concept of IEC 61850 make it easy to make a design based
on building blocks, easily expandable
• Safer. Digital systems avoid the use of live wires and enhances crew safety
• Future proof. IEC 61850 has been designed to accept older and nowadays’ versions of
primary equipment of substations to maximize backwards compatibility
• Easier maintenance & applying full PM. Digital systems check continuously the status of
W
the connections and the health of the different IEDs. It is, also, possible to keep historic
records of the installations and to save pre-fault status to make a root cause analysis. Also,
the system is easily maintainable (just replacing PIU with a new one during less than 30
minutes, changing power supply and CCU cards inside the relays during 15 minutes, and
so on)
• Leaving existing cables of conventional substations on the trenches/ canals as are to save
more costs concerning under retrofit/renovate substations when the case is urgent
3 LITERATURE
[1] Rich Hunt, John Coursey, Stephen Hirsch, Jorge Cardenas “Simplifying protection system design for
distribution substations”.
MAKO CIGRE 2015 B5-071R 10/10
[2] Jorge Cardenas, Iñaki Ojanguren, Ignacio Garces. “CIRED 2011IEC 61850-9-2 Process Bus: operation
experience in a real environment”.
[3] RICHARDS, S., PAVAIYA, N., BOUCHERIT, M., FERRET, P., VANDELEENE. “Cigré 2014Feedback
on On-Service Deployment of the Fully Digital Substation”.
[4] M. ADAMIAK , B. KASZTENNY ,J. MAZEREEUW D. MCGINN S.HODDER “Considerations for IEC
61850 Process Bus deployment in real-world protection and control systems: a business analysis”.
w
ie
ev
Pr
EB
W

ОПТИЧКИ МЕРНИ ТРАНСФОРМАТОРИ
w
Оптички мерни трансформатори се уреди базирани на современите технологии за
мерење на високи напони и струи кои за краток временски период може да ги заменат
класичните електромагнетни мерни трансформатори. Овие мерни трансформатори се делат на
ie
оптички напонски трансформатори кои се базираат на Покелсовиот ефект и оптички струјни
трансформатори кои се базираат на Фарадејевиот принцип. Во трудот ќе бидат проучени
принципите на кои се базираат мерењата кај оптичките трансформатори, начините на работа на
трансформаторите и нивната сегашна и идна примена. Оптичките мерни трансформатори, кои
честопати се викаат струјни и напонски оптички сензори, имаат голем број на поволни
ev
карактеристики кои ќе бидат проучени во трудот, кои им даваат значителни предности
наспроти класичните електромагнетни мерни трансформатори. Грешките кај оптичките
трансформатори се многу мали при различни оптоварувања, од мали до номинални вредности
на мерената величина. Овие трансформатори ги претставуваат мерните трансформатори на
иднината поради нивните поволни карактеристики и можноста за вградување во новата
генерација на електроенергетски мрежи, таканаречени „паметни мрежи“.
Pr
Клучни зборови: оптички мерни трансформатори, оптички сензори, Фарадејев ефект,
Покелсов ефект.
1 ВОВЕД
Мерните системи и ситемите за заштита во електроенергетскиот систем функционираат
со помош на мерни трансформатори, чија улога е трансформирање на високите напони и струи
EB
до вредности погодни за мерните инструменти или релејната заштита.

Во класичните мерни системи и класичните системи за заштита се користат
електромагнетни мерни трансформатори кои создаваат аналогни сигнали кои преку електрични
кабли се пренесуваат до контролните соби на трафостаниците.
Овие сигнали ги примаат и процесираат мерните инструменти и релејната заштита. Со
константниот развој на изолаторската технологија и зголемувањето на номиналниот напон
електромагнетните мерни трансформатори стануваат се поголеми, потешки, поскапи за
W
изработка и повеќе подлежат на надворешни влијанија. Од тие причини кон средината на

минатиот век е почнат развојот на алтернативни мерни трансформатори кои би можеле да ги
заменат класичните. Едно такво решение се оптичките мерни трансформатори, уште наречени и
оптички сензори. Овие сензори ги користат физичките карактеристики на светлината за мерење
на високите напони и струи и имаат бројни предности пред електромагнетните мерни
трансформатори за кои ќе се збори во трудот. Постојат два вида на оптички мерни
трансформатори : оптички струјни трансформатори базирани на Фарадеjевиот ефект и оптички
напонски трансформатори базирани на Покелсовиот ефект.
B5-131I 1/8
2 ОПТИЧКИ СТРУЈНИ ТРАНСФОРМАТОРИ

2.1 Магнетно-оптички Фарадејев ефект
Оптичките струјни трансформатори уште се наречени и фибер оптички струјни сензори
(FOCS – Fiber Optic Current Sensors ). Овие уреди мерењата ги вршат користејќи го магнетно–
оптичкиот ефект кој е откриен од Мајкл Фарадеј во 1845 година и поради тоа е наречен
Фарадејев ефект. Овој феномен ја претставува поврзаноста на светлината и магнетното поле
кое делува во просторот низ кој се простира светлината. Имено, доколку поларизиран
монохроматски светлински зрак се простира во простор и во насока на простирање на
светлината дејствува магнетно поле, тогаш поларизациската рамнина на светлината поради
дејството на полето ќе се заврти за одреден агол . Оваа појава е наречена Фарадејева ротација
и големината на аголот правопропорционално зависи од јачината на магнетното поле што
w
дејствува во насока на простирање на светлината. За проучување на магнетно-оптичкиот ефект
разгледуваме оптички уред наречен Фарадејев ротатор (Сл. 1) [1][2].
ie
ev
Слика 1 Фарадејева ротација
Фарадејевиот ротатор се состои од извор на монохроматска светлина, поларизатор,
стаклен медиум на кој е намотана намотка што го создава магнетното поле и анализатор. Во
Pr
разгледуваниот случај стаклен медиум е кристален цилиндар кој има својства на оптички
изолатор, односно цилиндарот не влијае на простирањето на поларизираната светлина. Кога ќе
протече струја низ намотката, се создава магнетно поле со магнетна индукција во насока на
простирање на поларизираната светлина. Под дејство на ова магнетно поле, на анализаторот ќе
забележиме дека поларизациската рамнина на светлината се ротирала за агол . Поврзаноста на
со магнетната индукција е претставена со следниот израз:

ϕ = V ⋅ Bdl (1)
EB
каде претставува Вердетова константа која ги опишува магнетнооптичките својства на

кристалниот цилиндар и ја преставува должината на цилиндарот односно должината на
влијанието на магнетното поле на светлината.
Со мерење на аголот на ротација можеме да ја пресметаме магнетната индукција на
полето преку претходната формула.
Ако ни е позната вредноста на можеме да ја пресметаме и јачината на струјата која
W
тече низ намотката користејќи го изразот за магнетна индукција создадена од струја која тече
низ тенок спроводник:
μ 0i
B=
2πR (2)
каде ја претставува магнетната пермеабилност на воздухот, е јачината на струјата низ
проводникот и го претставува радиусот на проводникот.
Со замена на (1) во (2) го добиваме изразот за зависноста помеѓу струјата и аголот на
ротација:
μ 0i 2πRϕ
ϕ ≈ VBL = VL i≈ (3)
2πR μ 0VL
2.2 Основни елементи на оптички струен трансформатор

Оптичките струјни трансформатори стануваат актуелни во последните неколку години и
нивното имплементирање во енергетските мрежи е веќе почнато во некои држави. Изведбата на
овие уреди е различна во зависност од компанијата која ги произведува, но заедничко за сите
нив е тоа дека мерењата ги вршат на база на Фарадејевиот ефект.
Основни елементи на оптички струен трансформатор се: оптичка глава и процесирачка
единица.
2.2.1 Оптичка глава
Оптичката глава (уште наречена и оптички столб) служи за доведување на информации
за јачината на мерената струја со помош на Фарадејевиот принцип. Оптичката глава е составена
од светлински извор, поларизатор, кристален цилиндар на кој е намотана намотка, анализатор и
w
детектор. На оптичката глава се приклучува спроводник кој ја проведува струјата која се мери и
таа протекува низ намотката создавајќи магнетно поле. Откако ќе се вклучи светлинскиот извор
кој претставува LED диода, светлинскиот сноп се насочува со помош на насочувач за да се
намалат загубите за време на простирање на светлината. Овој светлински сноп потоа линеарно
се поларизира, и така поларизиран поминува низ кристалниот цилиндар кој е направен од
ie
материјал кој не влијае на светлината која поминува низ него. Под дејство на магнетното поле
создадено од мерената струја што тече низ намотката околу цилиндарот, поларизирачката
рамнина на светлинскиот сноп ќе се ротира за агол . По ова светлинскиот сноп оди во
анализаторот, а по анализаторот се насочува кон детекторот. Детекторот најчесто е фотодиода
и служи да ги претвори информациите кои ги носи светлината, како репрезент на резултатите
ev
од мерењето, во струјни импулси кои може се обработат во електрониката на оптичкиот струен
трансформатор. Струјата на фотодиоата која се создава поради светлинскиот сноп кој паѓа на
неа има две компоненти: наизменична и директна компонента. Наизменичната струјна (AC)
компонента се создава поради ефектот на магнетното поле во кристалниот цилиндар, а
директната струјна (DC) компонента се создава поради исправувањето на светлината.
Pr
2.2.2 Процесирачка единица
Од фотодиодата се добива струен импулс кој има наизменична и директна струјна
компонента и кој ги содржи информациите за големината на мерената струја, односно ја носи
информацијата за големината на аголот на ротација преку кој можеме да ја пресметаме
јачината на мерената струја. И двете компомпоненти се засилуваат со помош на операциски
засилувач за да се прилагоди електричниот сигнал за понатамошните процеси (Слика 2). Често
на неинвертирачкиот влез на операцискиот засилувач се приклучува еднонасочен напон за да се
EB
компензира еднонасочната компонента на струјата на фотодиодата и да се прилагоди сигналот.

Засилениот сигнал поминува низ нископропусен филтер и потоа поминува низ А/Д конвертор.
Добиените дигитални сигнали потоа се процесираат и со помош на односните равенки помеѓу
аголот на ротација и струјата низ намотката се пресметува вредноста на мерената струја.
Добиените резултати се зачувуваат во меморијата на оптичкиот струен трансформатор
и се формира излезен сигнал кој се носи на излезот на трансформаторот.
W
w
Слика 2 Приказ на процесирачката единица на оптички струен трансформатор
2.3 Карактеристики на оптичките струјни трансформатори
Оптичките струјни трансформатори имаат многу позитивни карактеристики што ги
прават конкурентни на класичните електромагнетни струјни мерни трансформатори.
ie
Номиналната вредност на мерените струи е до 4800 A, но трансформаторите можат да
регирстираат и ниски струи од 1 A, до струи на краткотрајна куса врска од 63kA, а работниот
напон на овие трансформатори е од 69 kV до 800 kV [3] [4]. Се одликуваат со голема точност-
во зависност од моделот има оптички струјни трансформатори со класи на точност од 0.1 за
ev
номинални вредности на струјата, и за разлика од класичните мерни трансформатори ја
задржуваат точноста во многу широк динамички опсег-од 0.2% до 150% од номиналната
вредност на струјата. Максимална вредности на струјата која можат да ја измерат овие
трансформатори пред да се активира заштитата е 171 kA. Со широкиот динамички опсег,
користењето на оптички струјни трансформатори ја елиминира потребата од користење на
повеќе класични мерни траснформатори за голем и мал опсег.
Во споредба со класичните трансформатори, овие трансформатори имаат намалени
Pr
димензии и тежина. Димензиите им се движат од 1.40 метри до 5.28 метри за висината на
оптичкиот столб, а остатокот од опремата има мали димензии. Намалената тежина е многу
важна карактеристика на овие трансформатори и за споредба класичен струен мерен
трансформатор за мерење на номинална примарна струја до 4000 А со номинален работен
напон од 69 kV има тежина од 267 килограми, додека оптички струен трансформатор за истите
вредности има тежина од само 49 килограми. Тежината на оптички струен трансформатор за
мерење на струја до 4000 A при напон од 800 kV е 95 килограми, што е значително помала од
EB
тежината на електромагнетен струен трансформатор за истиот напон [5].

Многу важна особина на овие трансформатори е што излезните информации од
мерењата освен во аналоген облик можат да бидат и во дигитален облик, и уште поважно може
да се предадат преку информациски протоколи дефинирани во IEC 61850 стандардот со што се
отвора можноста за користење на овие трансформатори во идните паметни мрежи.
Се одликуваат и со широк фреквенциски опсег и тој изнесува од 10 Hz до 6 kHz за мерен
излез од 1 A, и од 30 Hz до 1 kHz за излез за заштита од 5 A. Оваа карактеристика им дава
W
голема предност пред електромагнетните струјни мерни трансформатори бидејќи кај

класичните трансформатори со зголемување на фреквенцијата се појавуваат дополнителни
индуктивности во јадрото и се зголемува грешката на трансформаторот.
Изолацијата на оптичките трансформатори е од цврсти композитни материјали и не се
користат изолаторски масла или гасови што ги прави овие трансформатори поевтини за
одржување и транспорт од класичните трансформатори.
Бидејќи не користат изолаторски масла или гасови како што е SF6 овие трансформатори
за разлика од електромагнетните не ја загадуваат природата.
3 ОПТИЧКИ НАПОНСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ

Оптичките напонски трансформатори суштински битно се разликуваат од струјните
мерни трансформатори и во својата работа го користат Покелсовиот електро-оптички ефект за
мерење на напони.
3.1 Покелсов електро-оптички ефект
Покелсовиот електро-оптички ефект е откриен од Карл Алвин Покелс во 1893 година.
Овој ефект се јавува кај анизотропни кристали кога ќе се постават во силно константно или
променливо електрично поле. Анизотропни кристали се кристали кои немаат централна
симетрија и имаат различни својства во оските на симетрија. Такви кристали во природата се
галиум арсенид и литиум ниобат, а денес постојат и вештачки кристали со вакви својства.
Покелсовиот ефект се набљудува во уред наречен Покелсова ќелија (Слика 3) [6].
w
ie
ev
Слика 3 Приказ на Покелсова ќелија
Покелсовата ќелија е составена од анизотропен кристал и две електроди кои се
прикачени на него. Електродите се приклучуваат на напонот кој се мери и бидејќи
Pr
анизотропниот кристал е добар изолатор неможе да спроведе струја, па низ него се
воспоставува силно електрично поле.
Низ ќелијата се пропушта зрак поларизирана светлина кој кога ќе помине низ
анизотропниот кристал, во кристалот поради дејството на електричното поле настанува двојно
прекршување на светлината, односно пропуштениот светлински зрак се дели на две
компоненти: компонента паралелна со оптичката оска и компонента нормална на оптичката
оска. По двојното прекршување зракот кој се простира паралелно на оптичката оска заостанува
EB
позади зракот кој се простира нормално на оската и ова заостанување правопропорционално

зависи од јачината на електричното поле. Заостанувањето настанува при двојното
прекршување, бидејќи двете компоненти на влезниот зрак се прекршуваат од средини со
различни индекси на прекршување поради својствата на кристалот.
Ако индексот на прекршување на светлинскиот зрак кој се простира паралелно на
оптичката оска го означиме со , а индексот на прекршување на зракот кој се простира
нормално на оската го означиме со , тогаш индексот на двојното прекршување се пресметува
W
со изразот:
∆ = − (4)
Индексот на двојно прекршување ∆ е правопропорционален со јачината на
електричното поле, па ако се измери заостанувањето на паралелната компонента на зракот во
споредба со нормалната компонента може да се пресмета и вредноста на јачината на полето, а
со тоа и вредноста на мерениот напон.
Покелсовиот ефект може да се забележи и кај други медиуми кои немаат централна
симетрија како што се некои видови на полимери при дејство на силно електрично поле.
3.2 Основни елементи на оптички напонски трансформатор
Оптичките напонски трансформатори се изградени од два главни елементи: оптички
сензор и процесирачка единица (Слика 4, Слика 5) [7] .
w
Слика 4 Блок-структура на оптички напонски трансформатор
ie
3.2.1 Оптички столб
Оптичкиот сензор е составен од Покелсова ќелија и оптички комуникациски модул.
Електродите на Покелсовата ќелија се приклучуваат на напонот кој се мери со што во
кристалот на ќелијата се воспоставува електрично поле. Оптичкиот сензор содржи и LED диода
која претставува светлински извор. Светлинскиот зрак емитуван од диодата поминува низ
ev
поларизатор и насочувач и се спроведува низ Покелсовата ќелија.
Во ќелијата поради Покелсовиот ефект зракот двојно се прекршува на зрак паралелен со
оптичката оска и зрак нормален со оската.
Овие два зрака се спроведуваат во оптичкиот комуникациски модул, кој преку
стандарден фибер оптички кабел ги пренесува зраците до процесирачката единица.
Pr
3.2.2 Процесирачка единица
Од оптичкиот кабел зраците кои ги носат информациите ги прима oптички приемник кој
ги конвертира светлинските зраци во аналогни струјни сигнали. Аналогните сигнали потоа се
конвертираат во дигитални сигнали со помош на А/Д конвертор и овие сигнали се спроведуваат
до процесорот. Во процесорот се обработуваат податоците кои ги носат сигналите и со помош
на математички изрази се пресметува вредноста на мерениот напон. Процесорот по
пресметките дава излезни дигитални сигнали кои преку Д/А конвертор се конвертираат во
EB
аналогни сигнали. Ова се прави бидејќи најголем дел од мерните инструменти и релејната
заштита користат влезни аналогни сигнали. Излезните информации оптичките напонски
трансформатори може да ги предадат и преку информациски протоколи дефинирани во IEC
61850 стандардот.
3.3 Карактеристики на оптичките напонски трансформатори
Оптичките напонски трансформатори мерат номинални напони од 110 kV до 500 kV, а
W
во развој се и трансформатори за напон од 800 kV. Се одликуваат со многу голема точност и

нивната грешка е помала од 0.2% за опсег од 80% до 120% од номиналниот напон. Точнoстa на
оптичките напонски трансформатори e доволно голема така што овие трансформатори може да
се користат и за мерење и за поврзување со релејната заштита со што се елиминира потребата
од користење на посебни уреди за мерење и за заштита [8].
Димензиите и тежината на овие трансформатори се значително намалени во споредба со
електромагнетните трансформатори.
Димензиите во зависност од номиналниот напон се движат од 2 метри до 4,42 метри за

висината на оптичкиот столб, неговата ширина е мала, а процесирачката единица има димензии
482 mm x 457 mm x 177 mm. Тежината на оптичките напонски трансформатори исто зависи од
номиналниот напон и се движи од 132 kg за номинален напон до 138 kV до 682 kg за номинален
напон до 500 kV.
Овие тежини се значително помали од тежините на електромагнетните напонски мерни

трансформатори за истите вредности на напонот.
Како и оптичките струјни трансформатори, така и оптичките напонски трансформатори
не користат изолаторски масла, гасови и хартија и со тоа за разлика од класичните
трансформатори се значително поевтини за одржување, полесни за транспорт и не ја загадуваат
природата. Фреквенцискиот опсег на овие трансформатори е од 10 Hz до 6 kHz што е
значително поголем од опсегот на електормагнетните трансформатори.
Оптичките напонски трансформатори не подлегнуваат на стареење и на влијанијата на
надворешни електро-магнетни полиња.
Температурниот опсег на функционирање на овие трансформатори е од -40 ºC до 50 ºC.
Излезниот сигнал на овие трансформатори освен во аналоген облик може да биде дигитален и
пренесен преку информациски протоколи дефинириани IEC 61850 стандардот со што овие
w
трансформатори може да се имплементираат во новата генерација на електроенергетски
паметни мрежи.
ie
ev
Pr
Слика 5 Сензорен столб и процесирачка единица на оптички напонски трансформатор
4 ЗАКЛУЧОК
EB
Оптичките мерни трансформатори се современи мерни уреди кои се користат за многу

прецизно и доверливо мерење на високи напони и струи и се стремат да ги заменат постоечките
електромагнетни мерни трансформатори. Постојат два вида на оптички мерни трансформатори:
оптички струјни трансформатори и оптички напонски трансформатори. Оптичките мерни
трансформатори се одликуваат со многу поволни карактеристики во споредба со
електромагнетните мерни трансформатори како што се: помали димензии и тежина, поголема
точност, поширок опсег на мерени вредности, поголем фреквенциски опсег и поголеми граници
W
на толеранција. Исто така тие не користат изолаторски масла и не се подложни на

температурни промени, електромагнетни влијанија и стареење. Бидејќи не користат
изолациони масла оптичките мерни трансформатори имаат значително помали трошоци за
одржување и транспорт од електромагнетните трансформатори, побезбедни се бидејќи не може
да дојде до експлозии и хаварии при несакани појави (куси врски ) и не ја загадуваат природата.
Нивниот имунитет од електромагнетни влијанија ги прави поверодостојни од
класичните мерни трансформатори при појава на брзи системски промени (како што се појави
на куси врски и електрични празнења) и нивната точност е константна за целиот опсег на
мерени вредности.
Многу важна особина на оптичките мерни трансформатори е нивната можност за
давање на излезните информации во облик на аналогни излезни сигнали и преку
информациските протоколи од IEC 61850 стандардот. Излезните сигнали во аналоген облик се
неопходни за интеракција со денешните мерни уреди и заштита, а информациите пренесени
преку протоколи од IEC 61850 стандардот се важни за комуникација со новата генерација на

паметни мрежи кои се развиваат.
Особините и карактеристиките на овие трансформатори, нивните предности пред
електромагнетните трансформатори како и нивната можност за интегрирање во новата
генерација на паметни мрежи ги прават оптичките мерни трансформатори вистински мерни
трансформатори на иднината.
[1] J. Zubia , L. Casado , G. Aldabaldetreku , A. Montero, E. Zubia, G. Durana. “Design and Development of a
Low-Cost Optical Current Sensor”.Department of Communications Engineering, ETSI de Bilbao, 10
Октомври 2013 година
[2] K. KUROSAWA. “Development of Fiber-Optic Current Sensing Technique and Its Applications in Electric
w
Power Systems”, Photonic Sensors / Vol. 4, No. 1, 2014: 12–20, 2004 година
[3] NxtPhase T&D Corporation, “NXCT- Optical Current Sensor”,списание број: T27F02D00539R01.01,
Канада , Октомври 2004 година
[4] ABB Corporation, “Fiber Optics Current Sensor- Free Standing (FOCS-FS)”, каталог број: I-26900
Lodi, 2014 година
ie
[5] GE Electrical Distribution & Control. “ Instrument Transformers Buyer’s Guide”, брошура број: GE Meter
130, 2012 година
[6] G. Karady, S. Kucuksari, Y. Ma. “Performance Assessment of Advanced Digital Measurement and
Protection Systems”, Arizona State University, PSERC Publication 06-23, Август 2006 година
ev
[7] R’AIN Group, IQ Systems. “Optical Voltage Transformer”, каталог 2013 година
[8] NxtPhase T&D Corporation. “NXCT- Optical voltage Sensor”, Канада , март 2004 година
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
Властимир Гламочанин
EB
Секретар
Драган Христовски
W
w
ie
ev
Pr
Властимир Гламочанин
EB
Секретар
Драган Христовски
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vlastimir Glamočanin
EB
Secretary
Dragan Hristovski
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Vlastimir Glamočanin
EB
Secretary
Dragan Hristovski
W
Mariela Qemali, Rajmonda Bualoti, Marialis Çelo

Polytechnic University of Tirana, Albania
Mariglen Gjergji
Transmission System Operator, Tirana, Albania
w
THE STATIC METHODS FOR VOLTAGE STABILITY COMPARATIVE
ASSESSMENT: CASE STUDY ALBANIAN POWER SYSTEM
ABSTRACT
ie
Problems related to voltage stability in power systems are one of the major concerns in power
system planning and operation. The voltage stability analysis of power systems has been object of
many research efforts. Because of the complexity of the stability phenomena, the steady-state analysis
technique is a first approach to voltage stability study that provides useful understanding of the system
ev
behaviour. The steady-state analysis technique allow the control of a large scale of system conditions
and if they are used appropriately, can penetrate more in the nature of the problem and identify the key
factors contributing to the voltage collapse.
The results obtained by different methods will be compared in order to identify the most
effective one which at the same time will give us accurate information on: general situation versus
voltage stability, locate the problem and define the causes of voltage instability, determine the distance
Pr
from voltage collapse, by consuming the shortest time.
In recent years a series of investments have been taken in Albanian transmission network. It is
necessary to evaluate the impact of the system reinforcement on the Albanian power system voltage
stability.
This paper presents the results obtained by analysing the Albanian Power System voltage
stability with various steady-state analysis techniques, such as PV and QV curves, V-Q Sensitivity
EB
Analysis and Modal Analysis. The NEPLAN software is used for Voltage stability analysis.
The results of the analysis for the Albanian power system show that static analysis techniques
allow the control of a wide-scale system conditions and if used appropriately, can penetrate more in
the nature of the problem and identify the main factors contributing to voltage instability.
Keywords: Power system analysis, Voltage Stability, P-V and QV curves, sensitivity-based methods.
W
1 INTRODUCTION
Problems related to voltage stability in power systems are one of the major concerns in power
system planning and operation [1].Voltage stability is concerned with the ability of a power system to
maintain acceptable voltages at all nodes in the system under normal condition and after being subject
to a disturbance [2].
The Albanian power transmission system has a longitude profile from the North to the South
part causing in this way a shading profile of the voltage level and many failures due to voltage
instability. In recent years, power demand in Albania is increased rapidly while the investments in
power system are rather slow. Over 90% of energy in Albanian Power System is produced by hydro
power plants. They are mainly located at the Drini River which is in the far north of the country; it
represents more than 85% of the total installed generating system capacity. The production capacity
varies from 3500 - 4800 up to 7700 GWh respectively in accordance with rainfall rates and hydrologic
C1-022R 1/9
MAKO CIGRE 2015 C1-022R 2/9
conditions. That is why 50-90% of the energy demand is fulfilled from local production; the rest is
being imported through interconnection lines.
The year 2010 was characterized by a maximum power production from the hydro power
plants (7702 GWh), fulfilling more than 90% of country electricity demand.
This energy production is concentrated in the north of Albania while the demand is in center
and south of the country, this leads on difficult conditions from power flows point of view. Most of
major power system breakdown are associated with a sharp change in voltage magnitudes [3], it is
importance necessity to analysis the system voltage stability.
The voltage instability problem is analyzed by many different static and dynamic methods. The
P–V or Q–V curves are very commonly used as a tool to assess the static voltage stability limit of a
power system [4], [5], and [6]. The methods require results by multiple power flow solutions for
w
different load values and/or initial conditions. References [7], [8] used the minimum eigenvalue of the
power flow Jacobian matrix as a measure of the distance to voltage collapse. The concept of the
energy function is used in [9, 10] to establish a voltage stability index. References [11], [12], [13], [14]
used a simple equivalent circuit, obtained by applying the concept of Thevenin theorem, to assess the
voltage stability limit of a power system. Some of the above methods require global information [9],
ie
[10], [15], [16], and are computationally extensive whereas the other methods require only some local
information and are computationally less demanding [13], [14], [15], and [16]. A number of
countermeasures regarding voltage stability problems have been adopted by power companies [17],
[18]. The most significant ones are reported in [19].
ev
The static voltage stability methods depend mainly on the steady state model in the analysis,
such as power flow model or a linearized dynamic model described by the steady state operation.
Although stability studies, in general, requires a dynamic model of the power system, in this
paper analysis of voltage behavior has been approached using static techniques, which have been
widely used on voltage stability analysis.
Pr
This paper analyzes the results obtained from different static methods in order to identify the
most effective method which at the same time will give us accurate information on:
• general situation versus voltage stability,
• locate the problem and the causes of voltage stability,
• to determine the distance from voltage instability,
• and this for the shortest time.
EB
Analysis results show that static methods allow the control of a wide-scale system conditions
and if used appropriately, can penetrate more in the nature of the problem and identify the main
contributing factors.
2 STATIC METHODS
The voltage instability problem is analyzed by many different methods that can be divided
W
mainly into two groups: static and dynamic ones. In this section we will recall a briefly discussion of
voltage stability methods which will be used in the analysis of Albanian power system.
The P-V and Q-V curves methods: P-V and V-Q curves are generated by continues load flow
calculations. Before the calculation should be selected: a group of loads and generators that will
change their power during the calculating process under predefined limits, a group of bus voltages that
will be recorded, loading rate at the beginning of the simulation, loading rate at the end of the
simulation if the simulation should be stopped before the voltage collapse happens.
The P-V curves are the most used method of Voltage Stability Assessment. The P-V curves are
obtained by a parametric study involving a series of AC load flows that monitor changes in one set of
load flow variables with respect to another, in a systematic fashion. This procedure allows the
determination of transfer limits, which account for voltage and reactive flow effects. They are used to
determine the loading margin of a power system. The margin between the voltage collapse point and
the current operating point is used as voltage stability criterion [20].
For the P-V curve calculation the system loads increases gradually till the "knee" of the curve
is achieved. The critical node is the one with the lowest active power margin. This procedure allows
the determination on the loading network limit.
By Q-V curve method is possible to know the maximum reactive power that can be achieved
or added to the weakest bus before reaching minimum voltage limit. The reactive power margin is the
MVAr distance from the (system) operating point to the bottom point of the Q-V curve. The Q-V
curve can be used as an index for voltage instability. The point where dQ/dV is zero is defined as the
point of voltage stability limit [2].
The V-Q sensitivity analysis method: The V-Q sensitivity of a bus is the slope of its Q-V curve
w
at the given operating point. It can be calculated much more quickly than a full Q-V curve calculation.
The V-Q sensitivity analysis calculates the relation between voltage change and reactive power
change. The classical reduced Jacobean matrix gives a lot of information about the V-Q sensitivity.
∆ ∙∆ , (1)
ie
where:
JR - the reduced Jacobian matrix,
ΔV - the voltage change,
ΔQ - the reactive power change.
The elements of the inversed of the reduced Jacobean matrix represent the V-Q sensitivities.
ev
The self-sensitivities coefficients are the diagonal elements ∂V ⁄∂Q and the mutual
sensitivities are the non-diagonal ones ∂V ⁄∂Q of the reduced Jacobean matrix .
The signs of the sensitivity coefficients evaluate the system stability, if the sensitivity
coefficients are positive the system is considered to be voltage stable. The smaller the sensitivity
coefficients the more voltage stable is the system. As stability decreases, the magnitude of the
Pr
sensitivity coefficients increases, becoming infinite at the limit of stability. In case of negative
sensitivity coefficients, the system is considered unstable. The sensitivity coefficients of voltage-
controlled buses are zero.
The Modal analysis method: The system voltage stability can be evaluated computing the
smallest eigenvalue and associated eigenvectors of the reduced Jacobean matrix (1). The eigenvalues
are associated with a mode of voltage and reactive power variation. In case of all positive eigenvalues
the system is considered to be voltage stable. If one of the eigenvalues is negative, the system is
EB
considered to be voltage unstable. A zero eigenvalue means that the system is on the border of voltage
instability. The magnitude of minimum eigenvalue provides a measure to know how close the system
is to voltage collapse [1].
To identify the voltage weak areas or unstable areas we can calculate the bus participation
factor, which gives the relative participation of a bus in a certain mode. It indicates the effectiveness of
countermeasures applied at that bus in stabilizing that mode. For all small eigenvalues, node
W
participation factors determine the areas that are closest to the voltage instability. Node participation
factors identify the weakest areas in terms of voltage. They provide important information concerning
the mechanism of the loss of stability.
The branch participation factors indicate which branches consume the most reactive power in
response to an incremental change in reactive load. Branches with high participations are either weak
or heavy loaded links. Branch participation factors are usefully used for identifying countermeasures
that solve voltage stability problems and contingency selection.
Generator participation factors indicate which generators supply the highest reactive power in
response to an incremental change in system reactive loading. Generator participation factors provide
important information regarding proper reactive power distribution reserves among all the machines in
order to maintain an adequate voltage stability margin [21]. Through generator participation factors
can be identified the generators which should maintain reactive power reserves to ensure the
sustainability of the mode. This is very important information which will be used by operators to
identify the generating units which will have to store reactive power reserves.
In paper [1] has been analyzed the voltage stability for IEEE 14 busbar test system, using
different static methods, the research shows an agreement between the different methods. The
simulations indicate that the bus 14 of IEEE 14 busbar test system is considered the weakiest bus in
the system.
3 ALBANIAN POWER SYSTEM

The NEPLAN software package has been used to study the voltage stability of the Albanian
power system. The system includes 65 buses and 20 generators as shown in Figure 1. Voltage stability
is calculated using different methods for the following scenarios: 2013 maximal regime for the
Albanian power system.
w
ie
ev
Pr
EB
Figure1 Albanian power system

Albanian Power System is currently in an intensive development phase. This is evident in
these following aspects [3]:
W
 Power demand growth rates in Albania are still quite high. Data referring to the time period
2005-2014, electric power transmitted through the transmission system has been growing at about
3.8% per year.
 There have been many requests for new connections to the transmission system.
 Our power system still does not supply the consumer demand through local production and for
this reason every year is necessary to import large power quantities. Especially large deficit is
evident during dry years, where imported power is needed. Recently it has been possible to
realize an import of 700 MW band. In contrast to the wet years, for a better utilization of the
considerable river flows should be exported significant amount of power. To realize these
exchanges without transmission system safe operation violation, it is necessary to increase the
transfer capacity with neighbors by strengthening the interconnection network.
 In the framework of European Union integration, the Government has taken appropriate
commitments in front of the international community, for establishing appropriate legislation and
the creation of favorable technical conditions in order to develop the integrated power market in
the region, through the rehabilitation and modernization of transmission system and strengthening
of interconnection network.
All the above aspects are related to the transmission system service, which cannot be fully
performed without realizing the necessary investments to strengthen and modernize it, among them we
can mention:
 Rehabilitation and modernization of control system, protection and monitoring and primary
equipment replacement of 220 kV Vau Dejes, Fierze and Koman substations.
 Construction of 400 kV interconnection line, Tirana2 - Kosova B
w
 Strengthening the 110 kV transmission network in Southern Albania
These projects are in the implementation process. After their implementation is expected that
their impact on improving the current situation in the Albanian power system.
ie
4 THE STEADY-STATE ANALYSIS APPROACH FOR VOLTAGE STABILITY
STUDY
4.1 V-Q & P-V Curves
For the 2013 maximal regime, the lowest V-Q curve is Babica 110, with -115.6MVAr. it is
ev
considered as a critical node. Other critical nodes are Rrashbull110, Sharrë110 and Babica220 with
respectively -154.7MVAr, -196.7MVAr and -200.2 MVAr. Values obtained for the critical node at its
critical point are: 60% of voltage level and -115.6MVAr of reactive power required.
Pr
EB
Figure 2. V-Q curves

W
In figure 3 are shown the P-V curves obtained for the selected nodes. For the 2013 scheme
during its maximal operating regime, an network load increase reduces node voltages. As shown in
Figure 3, the buses with the lowest active power reserve are the same, and network loading limit for
the critical node, Babica110, is 124.75%. In other critical nodes Fierza220, Koman220, Vau Dejes220,
Koplik220, Kolacem, etc. loading limit is higher.
W
EB
Pr
ev
ie
w
7.797604
6.269102
4.545937
3.722089
2.506952
1.279178
w
Figura 4. Eigenvalues [Mvar / %]
As it is shown in Figure 4 the system is operating in a stable mode because the calculated
ie
eigenvalues are positive. Each eigenvalue corresponds to a changing mode of reactive power and
voltage. The smaller the magnitude, the closer the ith modal voltage is to being unstable. The
magnitude of the eigenvalues can provide a relative measure of the proximity to instability.
The following results will be shown only for the smallest eigenvalue in conditions when the
ev
limit of mutual sensitivity or participation factors are greater than 20%. This means that in the
following the analysis has been performed for those eigenvalues for which the node, branch and
generator participant factor has the greatest impact on the assessment of voltage stability.
4.3.2 Bus Participation Factors
Referring to the maximal regime (Figure 5), Babice110 is the closest node to voltage
instability, and therefore more appropriate ones to make the necessary interventions to improve the
Pr
situation.
0.291695
EB
0.121791
W
Babice110 Blloku Fier 6.3
Figure 5. Bus Participation Factors for the lowest eigenvalue

4.3.3 Branch Participation Factors
In Figure 6 for the maximal operating regime of 2013 are shown the branches that are closer to
instability or overloaded ones, consequently those who receive more reactive power for the smallest
eigenvalue. The branches which can be subject of a possible voltage instability are: Babice-Fier, Vau
Dejes and Fier-Elbasan1.
W
EB
Pr
ev
ie
w
The results of the analysis for the Albanian power system show that static analysis techniques
allow the control of a wide-scale system conditions and if are used in a appropriate mode, can
penetrate more in the nature of the problem and identify the main factors contributing to voltage
instability.
6 REFERENCES
[1] Claudia Reis, F.P. Maciel Barbosa, “A Comparison of Voltage Stability Indices”, IEEE MELECON
2006, May 16-19, Benalmádena (Málaga), Spain
[2] P.Kundur, Power System Stability and Control, McGraw-Hill, NewYork, 1994
[3] Annual Reports 2005-2015, www.ere.gov.al
[4] C.W. Taylor, Power system voltage stability, McGraw Hill, NY, 1994.
[5] IEEE/PES Special Publication, Voltage stability assessment, procedures and guides, Final Report,
w
January 2001.
[6] R.J. Koessler, “Voltage instability/collapse – an overview”, Proc. IEE Colloquium on Voltage
Collapse, London, UK, Digest No. 1997/01, pp. 1/6- 6/6, 1997.
[7] P.A. Lof, T. Smed, G. Andersson and D.J. Hill, “Fast calculation of voltage stability index”, IEEE
ie
Trans. on Power System, Vol. 7, No. 1, pp. 54-60, 1992.
[8] B. Gao, G.K. Morison and P. Kundur, “Voltage stability evaluation using modal analysis”, IEEE Trans.
on Power System, Vol. 7, No. 4, pp. 1529-1542, 1992.
[9] T.J. Overbye and C.L. DeMarco, “Improved techniques for power system voltage stability assessment
using energy methods”, IEEE Trans. on Power System, Vol. 6, No. 4, pp. 1446-1452, 1991.
ev
[10] T.J. Overbye, “Use of energy methods for on-line assessment of power system voltage security”, IEEE
Trans. on Power System, Vol. 8, No. 2, pp. 452-458, 1993.
[11] A.M. Chebbo, M.R. Irving and M.J.H. Sterling, “Voltage collapse proximity indicator: behavior and
implications”, IEEE Proc. Gener. Transm. Distrib. Vol. 139, No. 3, pp. 241-252, 1992.
[12] M.H. Haque, “A fast method of determining the voltage stability limit of a power system”, Electric
Power Systems Research, Vol. 32, pp. 35-43, 1995.
Pr
[13] K. Vu, M.M. Begovic, D. Novosel and M.M. Saha, “Use of local measurements to estimate voltage
stability margin”, IEEE Trans. on Power System, Vol. 14, No. 3, pp. 1029-1-34, 1999.
[14] M.H. Haque, “On-line monitoring of maximum permissible loading of a power system within voltage
stability limit”, IEE Proc. – GTD, Vol. 150, No. 1, pp. 107-112, 2003.
[15] G. Verbic and F. Gubina, “Fast voltage-collapse line-protection algorithm based on local phasors”,
IEEE Proc. – GTD, Vol. 150, No. 4, pp. 482-486, 2003.
[16] L. Warland and A. T. Holen, “Estimation of distance to voltage collapse: Testing and algorithm based
EB
on local measurements”, Proc. of the 14th PSCC, Sevilla, Spain, 24-28 June 2002.
[17] Cigre Publication, Criteria and countermeasures for voltage collapse, Cigre Task Force 38-02-12, 1994
[18] Cigre Publication, Protection against voltage collapse, Cigre Working Group 34-08, 1998.
[19] C. D.Vournas, “Voltage Instability: Phenomena, Countermeasures, and Analysis methods”,
Proceedings of the IEEE, Vol.88, Issue:2, Feb. 2000, pp.208 – 227.
[20] Editor/Coordinator: Claudio Canizares, Voltage Stability Assessment: Concepts, Practices and Tools,
W
IEEE/PES Power System Stability Subcommittee Special Publication, August 2002

[21] www neplan.ch
Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева

Предраг Поповски
Машински факултет, Скопје
Љупчо Петковски
w
Градежен факултет, Скопје
Тони Маркоски
АД ЕЛЕМ, ХЕС Црн Дрим
ie
ПРИДОБИВКИ ОД ИЗГРАДБА НА НОВА ХЕЦ ГЛОБОЧИЦА 2
ВО ХИДРОСИСТЕМОТ ЦРН ДРИМ
ev
Хидроенергетскиот систем на Црн Дрим е најполноводен хидроенергетски систем во
споредба со останатите во Македонија. Придонесот во производството на електрична енергија
во уделот на хидроцентралите на Македонија изнесува околу 35%. Двете електрани Глобочица
и Шпилје просечно придонесуваат со околу 450-500 GWh генерирана електрична енергија во
ЕЕС на Македонија.
Во трудот се презентираат придобивките од дополнителна електрана ХЕЦ Глобочица 2,
Pr
главно за намалување на преливите и за зголемена работа како вршна електрана во
електроенергетскиот систем во новите услови на либерализиран пазар на електрична енергија.
Клучни зборови: дополнителнa хидроелектрана, производство на електрична енергија,
хидроенергетски систем.
1 ХИДРОСИСТЕМ ЦРН ДРИМ

EB
ХЕЦ Глобочица како прва електрана во хидроенергетскиот систем (ХЕС) Црн Дрим е
комбинирана (акумулационо деривациона) електрична централа, што ја користи водата
складирана во Охридското Езеро и акумулацијата Глобочица, од која се зафаќа турбинскиот
протек за двете турбини. Инсталираноста на секој од двата агрегати изнесува по 25 m3/s или
вкупно 50 m3/s, односно вкупно инсталирана моќност од 42 MW, со просечно годишно
производство од 190 GWh. Вкупниот средно годишен волумен на вода што дотекува во
акумулацијата ХЕЦ Глобочица изнесува околу 835 милиони m3, или просечен дотек од околу
W
27 m3/s. Машинската зграда е деривациона и се наоѓа на десниот брег на р. Црн Дрим, на 7,8 km
низводно од браната, непосредно возводно од вливот на Селечка Река. Агрегатите се на кота
576,75 м.н.в. ХЕЦ Глобочица има камено - земјена брана со висина од 94,5 m, при што се
формира акумулација со вкупен волумен од 58,4 милиони m3, при што корисниот волумен
изнесува 13,2 милиони m3. Нормалното проектирано работно ниво на акумулацијата е 687,50
мнв, а минималното е 682,00 м.н.в. Доводниот тунел под притисок е со кружен пресек и
должина од 7740 m дијаметарот е 4,40 m и брзина v=2,47 m/s.
Со зголемување на инсталираноста на ХЕЦ Глобочица се планира изградба на нова
дополнителна ХЕЦ Глобочица 2, како нова прибранска електрана. Со тоа ќе се добијат повеќе
бенефиции како:
− Избегнување, односно намалување на преливите во периодите на високи дотоци;
C1-124R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
3 ИЗГРАДБА НА ХЕЦ ГЛОБОЧИЦА 2

Според техничките показатели на постојната ХЕЦ Глобочица, низата за хидролошки
податоци на дотечен волумен вода и распределба во текот на годината, направена е симулација
на очекувано производство доколку се инсталира дополнителен агрегат на прибранска ХЕЦ
Глобочица 2.
За новата ХЕЦ Глобочица 2 како прибранска, претпоставен е инсталиран протек од 50
3
m /s и инсталирана моќност 28 MW.
Табела 4 Основни карактеристики на ХЕЦ Глабочица 1 и 2
Постојна ХЕЦ Нова ХЕЦ Вкупно
Број на агрегати 2 1 3
w
Инсталирана протек (m3/s) 50 50 100
Инсталирана моќност (MW) 42 28 70
Направени се пресметки за интегрирана хидроелектрана Глобочица со вкупен

инсталиран протек од 100 m3/s и инсталирана моќност 70 MW. За таква интегрирана целина на
ie
ХЕЦ Глобочица 1 и 2, во таб.5 е дадено просечното производство според тарифниот модел,
како и изгубената енергија од прелив.
Енергетскиот и соодветниот финансиски ефект од нова ХЕЦ Глобочица 2 може да се
пресмета по две основи: ev
− како искористување на изгубената енергија од прелив на постојната ХЕЦ Глобочица
− повисоко производство во периоди на висока тарифа наместо во ниска тарифа
Финансискиот ефект од дополнителна инсталираност во ХЕЦ Глобочица 2 се
пресметува како разликата од енергијата која наместо базна се пласира како вршна во висока
тарифа и како искористениот прелив за вршна произведена енергија. Просечно годишниот
Pr
финансиски ефект изнесува:
ΔPRIHOD proiz = ΔW PEAK ⋅ (C PEAK − C BASE ) + ΔW PRELIV ⋅ C PEAK (6)
ΔPRIHOD proiz = ΔPPEAK + ΔPPRELIV (7)
Табела 5 Просечно годишна добивка во енергија (dW) и во пари (dP) со новата ХЕЦ Глобочица
EB
Peak Preliv Vkupno

dW(GWh) 18,00 13,72 13,72
dC (€/MWh) 40,00 60,00
dP (M€) 0,72 0,82 1,54
Очекуван просечно годишен дополнителен финансиски бенефит од повисока

W
инсталираност во електраната Глобочица изнесува 1,54 милиони евра, од кои 0,72 М€ се како
дополнителен приход од повисока генерирана вршна енергија наместо базна, а 0,82 М€ е
приход од искористување на преливните води за производство на вршна енергија во ЕЕС.
4 ПРОЦЕНКА НА ИНВЕСТИЦИИТЕ И ФИНАНСИСКА АНАЛИЗА

Проценката на инвестициите за изградба на нова ХЕЦ Глобочица-2 (со прибранска МЗ)
зависи од техничкото решение и градежните зафати кои се неопходни. Бидејќи се користи
постојната брана и акумулација, потребно е да се изградат хидрауличниот доводен и одводен
систем на електраната, машинската зграда со избраната електромашинска опрема. Проценета
цена на инвестицијата за дополнителен агрегат е околу 30 милиони евра. Оваа вредност на
инвестицијата е основа за да се добијат економските показатели на проектот.
Како вкупна вредност на инвестицијата на проектот се земени три вредности, највисока

од 36 милиони евра, средна од 30 милиони евра и најниска од 24 милиони евра. Добивката од
продажба на електрична енергија на просечно годишна вредност е сметана по две основи:
− dWpeak=18 GWh како разлика од цената на вршна и базна енергија dCraz=Cpeak-Cbaz
− dWpreliv=14 GWh како енергија од прелив по цена на Cpeak
Направени се неколку комбинации на цените на електрична енергија при
Cbaz=40 €/MWh и променлива цена на вршна енергија. Земени се следните
комбинации на очекувани цени за електричната енергија од: Cpeak_dCraz = 80_40,
90_50, 100_60
Како влезни економски параметри при пресметките се земени, дисконтна стапка
w
на сите трошоци и добивки од 6%, време на градба од 3 години, каматна стапка за
кредитот од 4% и период на отплата на кредитот од 15 години. Економски живот на
проектот е 30 години. Во табелата се дадени економските показатели NPV, B/C, PBP и
IRR, при неколку варијанти на инвестиции со цени од електрична енергија.
ie
Табела 6 Економски показатели за различни комбинации на инвестиција на проектот со цена на
Инвестиција / Cpeak_dCraz NPV B/C IRR PBP
Варијанта (М€) / (€/MWh_€/MWh) (М€) (%) (год.)
1
2
3
4
24 / 80_40
30 / 80_40
24 / 90_50
30 / 90_50
ev 3,03
0,00
6,83
2,45
1,16
1,00
1,36
1,10
12,00
6,00
25,00
10,00
20
30
10
22
5 36 / 100_60 1,91 1,07 8,00 25
Pr
Од пресметаните вредности на економските показатели, се гледа дека овој проект е
исплатлив за инвестиција под 30 милиони евра каде границата на рентабилност e варијантата
80_40 или при цена на вршна енергија од Cpeak=80 €/MWh. При инвестицијата повисока од 30
милиони евра, за позитивен финансиски биланс потребно е цената на вршна енергија да биде
над 90 €/MWh.
Потребно е да се направи сензитивна анализа за очекувани финансиски ефекти при
EB
различна цена на електричната енергија во тарифните модели и различна инсталираност на

агрегатот. Мора да се напомене дека при анализите мора да се смета дека со инсталираност од
30-40 m3/s во ХЕЦ Глобочица се искористуваат преливните води за производство на електрична
енергија (вкупна инсталираност на Глобочица 80-90 m3/s). Со одредување на котата на одводна
вада на машинската зграда, односно на долна вода (зашто се предвидува реакциска турбина) ќе
се добие инсталираната моќност на новата електрана Глобочица 2.
W
5 ЗАКЛУЧОК
Со реализација на овој проект би се постигнала повисока инсталираност на ХЕЦ
Глобочица, а секако и на целиот систем ХЕС Црн Дрим. Придобивките од дополнителен
агрегат во новата ХЕЦ Глобочица-2 се енергетски и финансиски за целиот систем:
− Поголемо производство на електрична енергија како резултат на искористување на
преливните води на Црн Дрим.
− Повисоко производство во периоди на висока тарифа во денот, наместо
производството како базна електрана.
− Можност за оптимизација на целиот систем на ХЕС Црн Дрим, односно оптимален
турбински истек на ХЕЦ Глобочица и ХЕЦ Шпилје.
− Како резултат од оптимално водење на целиот хидроенергетски систем на Црн Дрим

и избегнување на преливи, се добиваат позитивни финансиски ефекти од
оперативната работа на целиот хидро систем на Црн Дрим.
[1] Проф. д-р Живко Шкоклевски. Уредување и ревитализација на водостоите, Скопје, 1999.
[2] Milan S. Ćalovic, Andrija T. Sarić. Planiranje elektroenergetskih sistema. Beograd: Beopres, 2000.
[3] ХЕЦ Глобочица: Технички систем за управување со производните објекти на Електростопанство
на Македонија, 1990.
[4] ХЕЦ Глобочица: Енергетски карактеристики на ХЕЦ Глобочица, 1991.
[5] ХЕЦ Глобочица: База на податоци за ХЕЦ Глобочица, 1994.
w
[6] Olsson, M., Söder. L.. “Hydropower Planning including Trade-off between Energy and Reserve
Markets.”, Published in Proceedings of IEEE Bologna PowerTech. June 23-26, 2003.
[7] K. Y. Lee, M. A. El-Sharkawi. Modern Heuristic Optimization Techniques: Theory and Applications to
Power Systems. Wiley-IEEE, 2008.
[8] Kallrath, J., Pardalos, P.M., Rebennack, S., Scheidt, M. Optimization in the Energy Industry. Springer,
ie
2009.
ev
Pr
EB
W
Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева

Љупчо Петковски
Градежен факултет, Скопје
Влатко Павлевски
w
АД ЕЛЕМ, Скопје
ЕНЕРГЕТСКО ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ДЕЛ ОД ВОДИТЕ ОД Р. ВАРДАР ВО

ЕЛЕКТРАНИТЕ НА Р.ТРЕСКА ПРЕКУ ТУНЕЛ ТЕНОВО-КОЗЈАК
ie
Идејата за тунел за префрлување на дел од водите од река Вардар во река Треска,
односно од локација Теново до акумулација Козјак е стара повеќе од 50 години. Со изградба на
ev
акумулацијата Луково поле од хидросистемот (ХС) Маврово, ќе се добијат дополнителни
количини вода од околу 60 милини m3 просечно годишно, или вкупно околу 370 милини m3
годишно во акумулацијата Мавровско езеро. Сите овие води по искористувањето би оделе во
река Вардар. Како дополнителен прилог на оваа идеја за изградба на диверсификационен тунел
за пренасочување на водите од р.Вардар во р.Треска и нивно енергетско искористување,
претставува и завршување на хидросистемот Треска. Со изградба на ХЕЦ Козјак (2004 година)
Pr
и ХЕЦ Света Петка (2012 година) со своите акумулации, како и со ревитализираната и
надградена ХЕЦ Матка, префрлените води од р. Вардар дополнително енергетски би се
искористиле кај овие три хидроелектрани, и пак би се влеале во р. Вардар кај вливот на р.
Треска пред Скопје. Со овој зафат на изградба на тунелот, всушност би се пренасочиле дел од
водите од р. Вардар, наместо преку Полошката рамнина и река Вардар, да продолжат преку
река Треска каде после енергетско искористување во ХС Треска, да се влеват во Вардар пред
Скопје.
EB
Во трудот е дадена енергетска анализа на дополнителното производство на електрична

енергија од електраните на ХС Треска како резултат од префрлените води преку тунелот.
Клучни зборови: тунел Теново-Козјак, пренасочени води, хидроелектрани, енергетска анализа.
1 ТУНЕЛОТ НА ПОТЕГ ОД ЗАФАТ ТЕНОВО НА Р. ВАРДАР ДО АКУМУЛАЦИЈА

КОЗЈАК
W
Тунелот што е идеја да се изгради од локација Теново (на потегот Гостивар-Тетово), па

се до акумулацијата Козјак е долг околу 14,5 километри, што е најкратка линија за префрлање
на дел од водите од р. Вардар во р. Треска.
На сл.1 е дадена ситуација на северозападниот дел на Македонија каде е предвиден
тунелот за пренасочување на дел од водите од р. Вардар во р. Треска. Овој тунел е со
гравитационен пад од 25 метри, разлика од влез (463 м.н.в) до излез (438 м.н.в) на каналот кој е
со должина од 14,5 километри и напречен пресек од 15,5 m2.
C1-125R 1/7
w
ie
ev
Слика 1 Ситуација на локација на проектот за диверфикациониот тунел Теново-акум. Козјак
Pr
1.1 Податоци за проектот за тунел Теново-Козјак
Со проектот се предвидува изградба на брана кај Теново и тунел со должина од 14,5 km
за пренасочување на водите од р.Вардар локација Теново во акумулацијата на ХЕЦ Козјак.
Со овие дополнителни пренасочени води би се зголемил дотокот на води на
акумулацијата Козјак, а со тоа би се зголемило и годишното производство на електрична
енергија на трите електрани: ХЕЦ Козјак, ХЕЦ Света Петка и ХЕЦ Матка.
EB
Краток технички опис на тунелот Теново-Козјак

− Количината на пренасочена вода е пресметана од податоците за води кај локација
Теново. Дренажната површина е 612 km2, додека протокот на вода за анализираниот
период е просечно годишно од околу 10,6 m3/s., или вкупно годишно околу 330
милиони m3.
− Влезниот зафат на тунелот за пренасочување на водите од р. Вардар во р. Треска, е
W
лоцирана кај Теново во горниот дел на р. Вардар во Полошката котлина на околу 40

km југозападно од Скопје.
− Акумулацијата Теново е на кота на максимално работно ниво од 467 м.н.в. и
минимално на 464,5 м.н.в., со корисен волумен од 0,9 мил. m3.
− Браната е земјено насипна со волумен од 160.000 m3, кота на круната на браната 470
м.н.в., висина 10 m и должина 1800 m.
− Тунелот е со должина од 14,5 km, пресек со површина 15,5 m2 (прифаѓање на
максимал. истеци од 32 m3/s). Горна кота на тунелот е на 463 м.н.в., (брана Теново) и
долна излезна кота на 438 м.н.в., (акум. Козјак).
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Само комбинацијата 60/40 покажува негативни економски показатели, односно е потребно

поголемо време на експлоатација за рентабилност на проектот.
3 ВАРИЈАНТИ ЗА ЕНЕРГЕТСКО ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ВОДИТЕ НА ПОТЕГОТ

ОД ХЕЦ РАВЕН ДО АКУМУЛАЦИЈА КОЗЈАК
Врз основа на ToR [2] можни се и други варијанти на енергетско искористување на
водите од потегот ХЕЦ Равен до акумулацијата Козјак. За понатамошна анализа се предложени
три варијанти А1, А2 и А3. Варијантата А2 е дадена без нова ХЕЦ, односно само како тунел
Теново-Козјак.
Во можни варијанти за истражување во Студијата за оптимално искористување на
водите од ХЕЦ Равен до акумулација Козјак, варијантите А1 и А3 се дадени според ToR [2], а
варијантата А2 е дадена со можност за проширување со нови хидроелектрани на потегот Равен-
w
Теново што не е опфатено во [2].
Варијанта А1
• Зафат во близина на ХЕЦ Равен на кота 485 м.н.в.
ie
• Пренесување на водата преку комбиниран систем на тунели /цевководи/канали,
до акумулацијата Козјак со вкупна должина од 26,5 км.
• Подземна машинска зграда на ХЕЦ за користење на максималниот висински
бруто пад пред влез во акумулацијата Козјак
ev
• Зафат низводно по реката Вардар (локација Теново) на кота 475 m надморска
височина
• Мала акумулација Теново со 0,9-1,0 мил m3 за редуцирање и контрола на истекот
Pr
• Тунел Теново-Козјак, со должина од 14,5 км и дијаметар околу 3,5м.
• Можност за изградба на нови хидроелектрани на погодни локации на горниот
потег Равен-Теново (ХЕЦ Локојца и ХЕЦ Теново)
• Зафат во близина на ХЕЦ Равен на кота прибл. 485 м.н.в.
EB
• Мала акумулација со 0,9-1,0 мил m3 низводно од ХЕ Равен за регулирање на

испустот на вода
• Пренесување на водата преку комбиниран систем со вкупна должина од околу
31 км, 2.5 км (Тунел / цевковод) + 16 км (канал) + 12 км (Тунел).
• Подземна машинска зграда на ХЕЦ за користење на максималниот висински
бруто пад пред влез во акумулацијата Козјак
W
w
Слика 4 Тунелите за префрлување на вода до акумулација Козјак
ie
за сите 3 варијанти (А1, А2 и А3)
Табела 3 Проценето енергетско производство и инвестиции за трите варијанти
Производство (GWh)
ev Проценка на Инвестиции
Варијанти Нова ХЕЦ ХЕС Треска (M Euro)
Вар. А11 63 95 146
2
Вар. А2 Дополнителни анализи 110 57 + дополнителни инв.
1
Вар. А3 63 95 129
Pr
Врз основа на овие вријанти од ToR [2], дадени се мислења за секоја од варијантите во
документот [4].
Табела 4 Кратка анализа за сите варијанти А1, А2 и А3 според [4]
Предности Недостатоци
Долг деривационен довод од 26,5 км.
Енергетско искористување на целиот
Неможност за искористување на сливот од
Вар.1 висински бруто пад. Можност за енергетско
EB
профил Равен до профил Теново. Неможност

искористување со дополнителна ХЕЦ.
за контрола на поплави.
Искористување на водите на целиот слив до
Теново. Можност за енергетско
Вар.2 искористување со дополнителни 2 ХЕЦ.
Контрола на поплави. Можност за етапна
изградба.
W
Долг деривационен довод од 28 км.

Енергетско искористување на целиот Неможност за искористување на сливот од
Вар.3 висински бруто пад. Можност за енергетско профил Локојца до профил Теново.
искористување со дополнителна ХЕЦ. Редуцирана можност за контрола на
поплави.
Варијантите 1 и 3 се дадени во [2], додека варијанта 2 е дадена само како решение за

тунелот Теново-Козјак. Во [1] е даден детален технички опис само на тунелот од варијантата 2,
а во [3] се дадени дел од техничкото решение, енергетските придобивки и финансиска анализа
1
За овие варијанти нема анализа за производството и инвестициите во [2]
2
Оваа варијанта има анализа за производството и инвестициите во [3}
на тунелот. Потребно е да се направат дополнителни истражувања за можност на изградба на

нови ХЕЦ ( Локојца и Теново) за варијанта 2. Врз основа на цела документација, во [4] се
дадени анализа на варијантите.
Овие варијанти треба да бидат основа за анализа во Студијата за оптимално
искористување на водите од ХЕЦ Равен до акумулација Козјак. Истражувањата во оваа Студија
треба да се направи од повеќе аспекти како:
− Техничка можност за реализација на варијантите според постојната изграденост и
инфраструктура на локациите за предвидените објекти,
− Енергетски придобивки во производсво на електрична енергија во висока и ниска
тарифа кај постојните ХЕЦ на Треска и кај новите хидроелектрани,
w
− Потребни инвестициски средства за реализација на секој од проектите,
− Потреби од питка вода за водоснабдување на населението,
− Потреби од вода за наводнување на Полошкиот регион,
−
ie
Можност за заштита од поплавни бранови на Полошкиот регион и др.
4 ЗАКЛУЧОК
Со реализација на овој проект би се поврзале двата хидроенергетски системи, Маврово и
Треска и би се заокружило енергетското искористување на горниот тек на река Вардар.
ev
Придобивки од овој проект би биле следните:
Енергетски придобивки
− Дополнително производство на електраните на река Треска просечно од околу 110
GWh годишно
− Повисока ангажирана моќност на ХЕЦ Козјак заради зголемено време на работа на
Pr
висока кота на акумулацијата Козјак
− Оперативна работа на хидроелектраните на река Треска во периоди на висока
тарифа како вршни електрани при либераизиран пазар на електрична енергија, што
значи повисок приход за електраната, односно за ЕЛЕМ како оператор.
− Можност за дополнително производство и кај ново изградените хидроелектрани на
потегот Равен-Козјак
EB
Други придобивки ( заштита од поплави, потреба од водоснабдување и иригација)

− Избегнување на преливи и поплави на река Вардар во Полошката котлина во
периоди на висок доток, со што дел од водите би се пренасочиле во р. Треска.
− Дополнителни води за водоснабдување на населените места во Полошката котлина
W
− Регулиран проток на река Вардар во горниот тек, како и можност за наводнување на

полошкиот земјоделски регион.
[1] Studies on the Regulation and Control of the Vardar River. Volume X – Upper Vardar Diversion to
Treska, NORCONSULT A.S., Oslo, Norway, April, 1969.
[2] Transbasin Tunnel from Mavrovo System to Kozjak Reservoir. Document ToR, AF-Consult Switzerland
Ltd, November 2014. (TOR_Draft_Tunnel Kozjak_REV1.pdf)
[3] Тунел за префрлување на дел од водите од Вардар во Треска. Техничка документација, ФЕИТ-
Скопје, Октомври 2014. (TEH dokumentacija za Tunel Vardar_Treska ver 3.doc)
[4] Мислење за Студија за оптимално управување со водите од ХЕЦ Равен и трансфер во
акумулацијата Козјак, Градежен факултет, Јануари 2015. (gf#2 vardar-kozjak ver=1.pdf)
Антон Чаушевски
Томе Бошевски
МАНУ, Скопје
w
ЕНЕРГЕТСКИ ПРИДОБИВКИ ОД НОВИ ИНВЕСТИЦИОНИ ПРОЕКТИ КАЈ

ХИДРОЕНЕРГЕТСКИТЕ СИСТЕМИ ВО МАКЕДОНИЈА
ie
Во трудот се анализирани енергетските придобивки од нови инвестиции кај некои
хидроенергетски системи (ХЕС) во Македонија. Разгледани се можностите за доизградба на
ev
ХЕС Црн Дрим со доинсталирање кај постојните хидроцентрали, односно инсталирање на
дополнителен агрегат во истата машинска зграда на ХЕЦ Шпиље и нов прибрански агрегат во
нова машинска зграда кај ХЕЦ Глобочица. Со тоа, двете хидроелектрани на Црн Дрим би
работеле како вршни електрани, а истовремено би се намалиле преливите во влажни
хидролошки сезони. Друга можност претставува изградба на тунел од локација Теново на река
Вардар до акумулација Козјак на ХЕС Треска. Со ова инвестиција, би се пренасочиле дел од
Pr
водите од река Вардар во река Треска, односно водите од истекот на ХЕЦ Равен. Ова значи
зголемено производство кај постојните каскадни хидроелектрани Козјак, Света Петка и Матка
на река Треска. Овие инвестиции се релативно пониски во однос на градба на нови
хидроелектрани со придружни објекти (брана, акумулација и доводни хидраулични системи), а
значително би се подобрило производството кај постојните хидроенергетски системи. При
анализите се земени и тековните хидроенергетски проекти на изградба на акумулацијата
Луково поле и хидроелектраната Бошков мост.
EB
Во трудот се прикажани резултатите од ангажирањето на хидроелектраните со

предложените инвестиции (нови агрегати во електраните на ХЕС Црн Дрим и изградба на
тунелот Теново-Козјак), ХЕЦ Бошков мост, акумулацијата Луково поле заедно со постојните
термо електрични централи во ЕЕС на Македонија.
Клучни зборови: хидроенергетски систем, хидроелектрани, нови инвестиции, енергетски
придобивки.
W
1 НОВИ ИНВЕСТИЦИСКИ ЗАФАТИ ВО ХИДРОЕНЕРГЕТСКИ ПРОЕКТИ

Македонија се соочува со недостиг од електрична енергија во последните десет години,
што е последица од зголемените потреби за електрична енергија од една страна и намалената
градба на нови производни капацитети од друга страна. Како приоритетни хидроенергетски
објекти во следниот десетгодишен период се изградба на хидроелектраните Бошков Мост,
акумулацијата Луково поле, доинсталирање на ХЕЦ Шпиље и ХЕЦ Глобочица на системот Црн
Дрим, и изградба на тунелот за префрување на водите од река Вардар до акумулација Козјак,
како и малите ХЕЦ. Како поголеми инвестициони проекти се довршување на хидросистемот на
река Црна со изградба на ХЕЦ Чебрен и ХЕЦ Галиште, како и хидроелектраните на река
Вардар, кои би се дале на концесија на заинтересирани инвеститори.
C1-153R 1/6
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
има дополнително производство до 35 GWh што е во најголем случај заради намалување на

преливот. Во сушна и просечна хидрологија нивниот ефект е во зголемено производство во
периодите на висока тарифа на сметка на периодите на ниска тарифа. Вкупното производство
може да биде и пониско како сметка на повисоки загуби заради повисок истек. Меѓутоа
дополнителен ефект од повисока ангажирана моќност на двете електрани може да се оствари и
со работа на ХЕЦ Шпиље на повисока кота во текот на целата година на околу 5 метри под
максимална кота на Дебарско езеро. Ефектот на дополнителното производство на ХЕС
Маврово заради акумулацијата Луково поле се движи од 107 GWh во сува хидрологија до 178
GWh за влажна хидрологија. Префрлање на водите од Мавровската акумулација како истек од
ХЕЦ Равен во акумулацијата Козјак преку тунелот Теново-Козјак значи дополнително
производство низ трите електрани на ХЕС Треска од 75 GWh во сува хидрологија, 117 GWh до
145 GWh за влажна хидрологија. Ефектот од ХЕЦ Бошков мост како дерувациона електрана,
w
значи дополнителна ангажирана моќност и производство како вршна електрана во ЕЕС на
4 ЗАКЛУЧОК
Со предложените инвестициони зафати во хидроенергетските системи на Македонија се
ie
постигнува максимално енергетско искористување на постојните сливови.
Со тунелот Теново-Козјак всушност се поврзуваат хидраулично двата хидроенергетски
системи, Маврово и Треска. Со префрлање на водите од акумулација Маврово во акумулација
Козјак се добива дополнително производство на електраните на ХЕС Треска кое изнесува скоро
ev
половина од производството од природниот дотек на Треска. Зголемените води во
акумулацијата Козјак значи и можност за работа на ХЕЦ Козјак како челна електрана на
повисока кота во текот на целата година. Дополнителен ефект е заштита на Полошката котлина
од поплави, односно големите води од Вардар може да се префрлат во акумулацијата Козјак.
Со доинсталираност на ХЕЦ Глобочица и ХЕЦ Шпиље, ќе се постигне нивна поголема
маневарска способност и флексибилност за оперативна работа во ЕЕС. Ова значи можност на
Pr
работа на акумулациите на повисока кота, со што би се постигнала повисока ангажирана
моќност за ист проток и повисоко производство. Ова повлекува и можност за одржување на
котата на акумулацијата на Дебарско езеро на повисока кота пред периодот на висок доток
(пролетни месеци после топење на снеговите).
Високата маневарска способност на електраните значи и нивни приспособување на
потребите на ЕЕС, односно конзумот, покривање на варијабилниот дел, а запирање во ноќните
EB
часови. Со ова би се подобрила и работата на термоелектраните во ЕЕС, кои не мораат да

работат на ниска техничка моќност или запирање на работата во ноќните часови на низок
конзум.
Високата инсталираност кај електраните на Црн Дрим, заедно со зголемениот доток кај
електраните на р. Треска, значи поголема флексибилност на хидроенергетскиот систем во
спрегната работа со ОИЕ (ветерни електрани) кои имаат силно динамичка и стохастичка
природа на оперативна работа во ЕЕС.
W
[1] Anton Causevski, Tome Bosevski. “Improved model for electricity generation planning in the small
economic autonomous power system”. ETRAN, Zbornik radova, Sveska I. 8-13 June 2003, Herceg Novi.
[2] Tехнички извештаи од ЕЛЕМ и МЕПСО.
[3] Студија за ХЕЦ Шпиље 2, FICTHNER GEING, Skopje 2015.
[4] Studies on the Regulation and Control of the Vardar River. Volume X – Upper Vardar Diversion to
Treska, NORCONSULT A.S., Oslo, Norway, April, 1969.
[5] Стратегија за развој на енергетиката во Македонија до 2020 со визија до 2030. МАНУ, Скопје
2009.
[6] Jacob Klimstra, Markus Hotakainen. “Smart Power Generation”. Avain Publishers, Helsinki, ISBN 978-
952-93-1640-3, fourth improved edition, Arkmedia, Vaasa 2011.

АД ЕЛЕМ Подружница Енергетика – Скопје
ТЕ-ТО ЖЕЛЕЗАРА ПРОШИРУВАЊЕ КОНЗУМ, ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ

НОЌЕ СО АКУМУЛАТОР НА ТОПЛИНА
w
Термоенергетските постројки во Енерганата во Железара се проектирани за
ie
задоволување на енергетските потреби на металуршкиот комбинат. Со редуцирање на одредени
технолошки линии, се ослободија значителни количини енергенти за другите околни
потрошувачи.Со воведувањето на природниот гас енерганата постана економичен и еколошки
извор на следните енергенти‫׃‬
- активна и реактивна електрична енергија
ev
- топлинска енергија за топлификација
- технолошка пареа за процеси во кругот на Железара како и за околната индустриска
зона
- хемиски подготвена вода (мека, деминерализирана, напојна и др.)
Pr
- санитарна топла вода зиме и лете
Класичниот кондензационен режим на работа (често и под технички минимум) на
постројките со оглед на постојаното проширување на топлификацискиот конзум, се оптимира и
сукцесивно се прилагодува на нараснатите потреби од дефицитарните енергенти што воедно
значи подобрување на ефикасноста на постојните постројки како и изградба на нови еколошки
и високо ефикасни комбинирани постројки (ВЕКП , η>0,8).
EB
Во рамките на подобрување на енергетската ефикасност, модернизација,

автоматизација, и интегрално водење на комбинираниот процес, се спроведени или се
предвидуваат и следните оптимализации‫׃‬
- Фреквентна регулација на снагата на поголемите ел. моторни погони 510/490/400 kW
(6 kV); 290, 160/132, 90/72, 45/30 kW (0.4 kV)
- сериска регенерација на јонските изменувачи во ХПВ
W
- собирање на отпадните води, кондензати, одсолувања и сл.,третман, враќање во

процесот
- утилизација на отпадна топлина
- оптимално – еколошко согорување
- акумулатор на топлина 100 MW, 500 MWh
Секое понатамошно одложување на активирање на постојните конзервирани енергетски
постројки само ќе го намали временскиот период до кога регионот ќе западне во енергетска и
еколошка криза.
Клучни зборови: енергетска ефикасност, когенерација, акумулатор на топлина
C1-158R 1/7
1 ВОВЕД
АД ЕЛЕМ Подружница Енергетика изврши реконструкција на двете парни
турбогенераторски постројки од класични-кондензациони во противпритисни(поточно со
влошен вакум)-топлификациски и постана прва кај нас термоелектрана-топлана (ТЕ-ТО
Железара) каде со едно гориво природен гас/мазут едновремено во комбиниран процес се
произведуваат електрична, топлинска енергија како и технол. пареа.
Од 1980 год.со гаснењето на турбогенераторите заради првата енергетска криза и
неповолната цена на мазутот, до првата реконструкција на ТГ1 1994 год., котлите се користеа
во неоптимален режим на работа каде енергетската пареа која се произведуваше со намалени
параметри од номиналните, се редуцираше со подладување (вместо директно производство на
сувозаситена технолошка пареа во котлите Вагнер Биро кои до денес сеуште не се
w
гасифицирани).
Во рамките на подобрување на енергетската ефикасност, модернизација,
автоматизација, и интегрално водење на комбинираниот процес, се спроведени или се
предвидуваат и следните оптимализации‫׃‬
ie
-Фреквентна регулација на снагата на поголемите ел. моторни погони
510/490/400 kW (6 kV); 290, 160/132, 90/72, 45/30 kW (0.4 kV)
-сериска регенерација на јонските изменувачи во ХПВ
-собирање на отпадните води, кондензати, одсолувања и сл., третман и нивно враќање
ev
во процесот
-утилизација на отпадна топлина
-акумулатор на топлина 100 MW, 500 MWh
Најголем допринос кон подобрување на животната средина во индустрискиот дел од
градот е гасификацијата на дотогашните фирми – загадувачи меѓу кои беа и котловските
Pr
постројки Г-32. Денес од оџаците излегуваат само бели гасови (од водената пареа која се
добива како продукт од согорувањето на јагленоводородите од природниот гас) со содржина на
јагленови и азотни оксиди под дозволените вредности. Потребни се понатамошни вложувања
во унапредување на процесот на согорување како од економски (намалување на излезните
загуби, намалување на вишокот на воздух за согорување, евентуална примена на
расположивиот гасен кислород), така и од еколошки аспект (рециркулација на димните гасови
заради намалување на NOx, CO, CO2, намалување на SO2 – при работа со мазут и др)
EB
2 ОСТВАРЕНО ПРВО КОГЕНЕРАТИВНО ПРОИЗВОДСТВО НА ЕЛЕКТРИЧНА И

ТОПЛИНСКА ЕНЕРГИЈА КАЈ НАС
Производство после реконструкцијата на турбогенераторите во АД ЕЛЕМ Подружница
Енергетика за протоколарен период 01-22.03.2010 г.
Го разгледуваме периодот 01-22.03.2010, во кој работеа двата турбоагрегати во
W
Подружница Енергетика, од причина што во претходниот период на усогласување на режимот

на работа,со повеќе стартови и запирања, потрошувачката на гориво и оствареното
производство не ја отсликуваат реалната состојба. По 22.03.2010 поради немање доволен
топлификациски конзум не е во погон ниту еден од агрегатите.
Следат податоци од месечниот извештај, за период од 1-22.03.2010г. (или 528 за ТГ1/504
часа за ТГ2) одредени на основа состојба на броила како и распределба според испитните
протоколи пред и по реконструкцијата на двата турбоагрегати:
-произведена активна и реактивна ел. енергија на стеги на генератор според
броила/просечна ел. снага
ТГ1 2 157,211 МWh / 4,1 MW 1 914,634 MVArh / 3,6 MVAr
ТГ2 3 448,786 MWh / 6,8 MW 1 253,756 MVArh / 2,5 MVAr
-произведена топл. енергија на праг на ТЕ-ТО според броило(жигосан

калориметар)/просечна топл. снага
7 052 MWh / 13,4 MW
-произведена технолошка пареа на праг на потрошувач според броило(договорено
мерно-платно место) /просечна топл. снага(просечна часовна потрошувачка)
3710 t / 5,4 MW(7,0 t/h)
-потрошен природен гас според броила пред горачи / просечна влезна топл.
снага(просечна часовна потрошувачка)
3 208 554 nm3 / 56,9 MW (6 077 nm3/h )
За поедноставување , анализата се работи со билансно усвоени вредности за :
w
-специфична потрошувачка на гориво за технолошка пареа 99,5 nm3/t (80,5
nm3/MWh)
-специфична потрошувачка на гориво за топлинска енергија за греење 113,1 nm3/MWh
ie
-специфична потрошувачка на свежа енергетска пареа за класичен-кондензациски
режим на ТГ2 (кој за време на протоколарната работа не беше приклучен на топлификациската
конзумна мрежа) 5,1 t/hMW
-специфична потрошувачка на гориво за еден тон свежа енергетска пареа 94 nm3/t
ev
-потрошено количество природен гас за ТГ1
16 655 t x 94 nm3/t = 1 565 596 nm3 ( x 9,361/504 = 29,08 MW)
-вкупен термички коефициент на корисно дејство(ТГ1 и ТГ2)
(4,1+6,8+13,4+5,4) / 56,9 = 0,52
Pr
-термички коефициент на корисно дејство на ТГ1-во когенеративен режим
(4,1+13,4+5,4) / 29,08 = 0,8
Со приклучувањето на зголемен топлификациски конзум ‫׃‬
А. - преку развивање на магистрална дистрибутивна топловодна мрежа (кон нас.
Автокоманда-со факултетите, нас.Бутел-Чаир, нас.Ченто, нас.Аеродром и др.)
EB
Б. - преку развивање на внатрешна инсталација за санитарна топла вода (особено во

колективни ст. згради каде е ограничена примената на сончеви колектори) односно
В. - со проширување на дистрибутивните мрежи за пласман на технолошката пареа во
околната индустриска зона, се очекува подобрување на термичкиот коефициент на корисно
дејство (η>0,8).
Подобрената енергетска ефикасност на ТГ1 при когенеративен режим на работа
W
најдобро се манифестира преку постигнатиот единечен нормативен утрошок на природен гас

по произведен електричен MWh во последните грејни сезони: q=120 nm3/MWh. Ако овој
нормативен утрошок се зголеми за околу 20 %(вообичаен процент за останатите нормативни
утрошоци - вода, ел. енергија, хемикалии и др.) се добива вредност што сеуште е конкурентна
во однос на набавениот MWh.
2.1 Карактеристики на двете турбогенераторски постројки после реконструкцијата

(Табела 1-зимски режим)
Табела 1 Карактеристики на реконструираните турбогенераторски постројки
Един. ТГ бр. 1 ТГ бр. 2
Мера
Количина на пареа на влез t/h 104 55
Притисок на пареа на влез Bar 55 55
0
Температура на пареа на влез C 490 490
Количина на одземена пареа t/h 50 -
Притисок на одземање Bar 9,2 -
0
Температура на одземање C 277 -
w
Количина на пареа во кондензација t/h 54 55
Притисок на кондензација Bar 0,5 0,5
0
Температура на кондензат C 89 84,5
Снага на стеги на генератор MW 10,7 10,2
ie
Топлинска снага на кондензатор MW 36,8 40,7
Термички степен на корисно дејство % 89 >80
2.2 Технолошка шема и основни елементи на когенеративната постројка Енергетика

ev
Види слика 1,
2.3 Топлификациски систем на Енергетика
Види слика 2,
3 АКУМУЛАТОР НА ТОПЛИНА 100 MW, 500 MWh – ИЗГРАДБА НА НОВ

Pr
РЕЗЕРВОАР / ПРЕНАМЕНА НА ДЕЛ ОД РЕЗЕРВОАРИТЕ ОД ЦЕНТРАЛНА
МАЗУТНА СТАНИЦА
Бидејки постојната Централна мазутна станица која има 4 резервоари и е со
расположлив резервоарски простор од вкупно 21 000 m3, околу 20 год. не е во употреба, се
предлага вместо изградба на нов акумулатор-пренамена на трите резервоара и тоа:
(10+3+3)x1000 m3=16 000 m3 (четвртиот резервоар кој е од 5 000 m3 да остане за складирање
мазут согласно закон и Агенцијата за задолжителни резерви MACORA)
EB
Евентуалната пренамена од мазутни резервоари во акумулатор на топлина подразбира:

- Чистење талог и внатрешност на резервоарите
- Поставување топлинска изолација на резервоарите
- Изградба на топловоден приклучок за поврзување со магистралната NO 600 mm
топловодна мрежа (и санација на постојната мазутно-парна инсталација)
W
Очекувани ефекти од акумулаторот на топлина:

- Подобрување на енергетската икористливост на целиот систем
- Меѓусебна динамичка независност на електричниот и топлинскиот конзум
- Намалени трошоци на производство на топлинска енергија(пеглање топлински врв)
- Еколошки ефекти особено при максималните оптеретувања
Се очекува подобрување на енергетската ефикасност на Турбогенераторските постројки
и на целокупниот процес во ТЕ-ТО (искуствено од слични акумулатори во окружувањето) за
околу 20 % заради континуирана работа во номинален когенеративен режим и во ноќниот
период кога произведената топлинска енергија ќе се складира во акумулаторот на топлина а
дење ке се дистрибуира во системот (можност за намален топлински/електричен врв).
Со пренамената на постојните резервоари (како дел од листата на можности за

енергетска ефикасност во индустријата и имплементација на системот за менаџирање со
енергија EnMS од проектот UNIDO ) индустрискиот дел од градот Скопје добива значително
ефтин и ефикасен акумулатор на топлина.
4 ЗАКЛУЧОК
Секое понатамошно одложување на активирање на постојните конзервирани енергетски
постројки само ќе го намали временскиот период до кога регионот ќе западне во енергетска и
еколошка криза.
[1] Душко Виларов “ТЕ-ТО Железара.” Енергетика 2006 г. Меѓународно советување ЗЕМАК 2006 г.
w
[2] Душко Виларов“Подобрување на карактеристиките на ТЕ-ТО Железара”. Меѓународно
советување: Мако сигре 2011 г.
6 ПРИЛОЗИ
ie
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
EB
W
Сл. 1 Технолошка шема на Енергетика

w
ie
ev
Pr
EB
W
Сл. 2 Топлификациски систем на Енергетика

w
ie
ev
Pr
Климент Наумоски
EB
Секретар
Изабела Неткова
W
w
ie
ev
Pr
Климент Наумоски
EB
Секретар
Изабела Неткова
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Kliment Naumoski
EB
Secretary
Izabela Netkova
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Kliment Naumoski
EB
Secretary
Izabela Netkova
W
Кристина Стојаноска
АД Електрани на Македонија
Марија Смокварска
АД ЕВН Македонија
Лилјана Богоевска-Мирчевски
w
АД Електрани на Македонија
ВЛИЈАНИЕ НА ВЕТЕРНИТЕ ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВРЗ

ОПТИМАЛНИОТ РЕЖИМ НА РАБОТА НА КЛАСИЧНИТЕ ЕЛЕКТРИЧНИ
ie
ЦЕНТРАЛИ
Во овој реферат накратко ќе биде посветено внимание на влијанието на ветерните
ev
електрични централи врз оптималниот режим на работа на класичните електрични централи.
Најнапред ќе биде опишан начинот на стимулирање на производство на електирчна енергија од
обновливи извори на енергија, а ќе биде даден и краток опис на постоечките ВЕЦ Богданци, во
Р. Македонија. Влијанието на ветерните електрични централи врз оптималниот режим на
работа на останатите електрани ќе биде прикажан во неколку случаи и тоа: во зимскиот период
кога потребите од електрична енергија се значително големи, во пролетниот период кога има
Pr
големи дотоци на вода во акумулациите и мали потреби од електрична енергија и воедно ќе
биде анализиран период од една недела со реално производство од ветерните електрични
централи за секој ден посебно.
1 ВОВЕД
Согласно правната регулатива на Европската унија, процентот на застапеност на
електричната енергија добиена од ОИЕ од вкупната потрошувачка на електрична енергија во Р.
EB
Македонија до 2020 год. треба да изнесува 20%.

Големите Електрани во Р. Македонија се приклучени на електропреносната мрежа. За
разлика од нив, ОИЕ во вид на помали производни единици се поврзуваат на дистрибутивната
мрежа и на тој начин се доближуваат до потрошувачите, што од своја страна условува помали
загуби во мрежата.
Со исклучок на хидроелектраните, обновливите извори на електрична енергија, поради
W
нивната непредвидливост и нерамномерност во расположивоста имаат големо влијание врз

приликите на ЕЕС што од своја страна условува дополнително ангажирање на производни
капацитети за нивна регулација, регулациони хидроелектрани. Ова посебно е изразено кај
ветерните електрани, кај кои можни се флуктуации на излезната моќност и до 60% во еден час.
Во ЕЕС на РМ со над 80% се застапени термоелектричните централи на лигнит, што
значи дека станува збор за крут ЕЕС.
Од друга страна, високите инвестициони трошоци за нивна изградба, непредвидливоста
и непостојана расположивост условува висока производна цена за ОИЕ, што ги прави
неконкурентни на пазарот на електрична енергија. За таа цел, потребно е преземање на
одредени мерки за стимулација на инвеститорите за нивна изградба. Овие мерки за стимулација
може да бидат реализирани преку намалени даноци и директни субвенции за производителите
на електрична енергија од ОИЕ или преку повисоки цени на откупената електрична енергија од
C2-053R 1/9
ОИЕ. Во Р. Македонија како мерки за стимулација е применета повластена тарифа што

претставува регулирана цена за откуп на електричната енергија произведена од ППЕЕ
(производител на електрична енергија од ОИЕ што се стекнал со право на ППЕЕ). Сите ППЕЕ
претставуваат една балансна група, при што како БОС страна се јавува ОЕПС. ППЕЕ не
подлежат на балансна одговорност, односно не преземаат финансиска одговорност за
отстапувањето на производството од нивните планирани номинации. Нивната балансна
одговорност ја презема ОЕПС.
Сето ова погоре наведено има влијание врз зголемување на цената на чинење на
електричната енергија за крајните потрошувачи.
Првата ветерна електрична централа во Р. Македонија ја изгради АД Електрани на
Македонија (АД ЕЛЕМ). Во ВЕЦ Богданци избрано е да се постават турбини од типот Siemens
w
SWT-2,3-93, со моќност 2,3 MW, дијаметар на ротор од 93 [m] и висина на столб од 80 [m].
Вкупната инсталирана моќност на ВЕЦ Богданци изнесува 36,8 [MW]. ВЕЦ Богданци започна
со експлоатација од април 2014 година. Во 2014 година производството на електрична енергија
од ВЕЦ Богданци изнесуваше 70.632 [MWh], а до мај за 2015 година ВЕЦ Богданци има
произведено 54.834 [MWh] или вкупно 125.466 [MWh] електрична енергија. За период од јуни
ie
2014 до мај 2015 година (период од една година) производството од ВЕЦ Богданци изнесува
114.397 [MWh], што е за 65,44% поголемо од планираното производство согласно
Електроенергетскиот биланс за 2014 и 2015 година.
2 ВЛИЈАНИЕ НА ВЕТЕРНИТЕ ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВРЗ КЛАСИЧНИТЕ
ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВО ЗИМСКИОТ ПЕРИОД
2.1 Случај 1
ev
Во случај 1 ќе биде анализиран распоред на ангажирање на електричните централи
(возен ред) во зима (карактеристичен ден 1-ви јануари). На него ни е прикажан планот од
распоредот на ангажирање на електричните централи по часови во текот на едно деноноќие,
како и увозот и извозот на електрична енергија доколку го има, во зависност од потребите на
Pr
електрична енергија за задоволување на тарифните потрошувачи.
Од Графикот 2-1 се забележува дека базичната енергија се обезбедува од
термоцентралите кои се планирани да произведат 16.341 [MWh] и од увоз на електрична
енергија од 6.792 [MWh]. Поради понискиот конзум во период од 08:00-11:00-от час, со цел да
не се појават вишоци од електрична енергија и моќност во системот, термоелектричните
централи во наведените часови се поставени да возат со намалена моќност. Имено, најмал
конзум вообичаено има во ноќните и раните утрински часови, меѓутоа бидејќи во случајов
EB
станува збор за карактеристичен ден овие саати се поместени. Од графикот 2-1 се воочува дека
увозот во дневните саати е двојно поголем отколку во ноќните саати, поради кривата на
оптоварување во Р. Македонија. Имено, потребите од електрична енергија во ноќните саати се
и до 50% помали отколку потребите во дневните саати. Во овој случај се врши анализа на
карактеристичен зимски ден (ден по нова година), при што потребите од електрична енергија се
помали од 04:00 до 13:00 часот.
W
График 2-1 План за распоред на ангажирање График 2-2 ВЕЦ 50 [MW]

на електричните централи
w
ie
График 2-3 ВЕЦ 100 [MW] ev График 2-4 ВЕЦ 150 [MW]
Остатокот од потребите на електрична енергија се задоволуваат од акумулационите

хидроцентрали и тие во овој случај изнесуваат 2.273 [MWh]. Од графикот се гледа дека од
05:00-от до 12:00-от час нема ангажирано производство од хидроелектрични централи, поради
понискиот конзум во овие саати, што значи дека во овие саати нема секундарна резерва за
регулација во системот. Како резултат на вака испланираниот увоз на електрична енергија и
Pr
распоред на електричните централи, како што е прикажано на графикот 2-1, потребната и
расположивата енергија речиси се совпаѓаат, односно нема вишоци или недостаток на
електрична енергија во системот.
Вкупната состојба на акумулираната енергија во разгледуваниот период изнесува 12%
од вкупната максимална акумулирана енергија во акумулациите на хидроелектричните
централи. Ова значи дека акумулациите се речиси празни, што е карактеристично за зимскиот
период, и треба рационално да се користат до доаѓањето на поголемите дотоци на вода при
EB
крајот на зимата и почетокот на пролетта. При ова производство на регулационите

хидроелектрични централи и овој конзум, за тој ден акумулираната енергија во акумулациите
ќе падне на 11,62%. Овие вредности ни покажуваат дека акумулациите се речиси празни и
треба многу рационално да се користат, со цел да има регулација во системот до крајот на
зимата.
Во понатамошните анализи ќе се разгледуваат промените што ќе се случат со
класичните електрични централи кога во системот ќе бидат вклучени ветерни електрични
W
централи со инсталирана моќност од 50 [MW], 100[MW] и 150 [MW]. Производството од ВЕЦ

за соодветниот ден ќе изнесува 1.091 [MWh], 2.183 [MWh], и 3.274 [MWh] соодветно. Ова
производство ќе го пригуши производството од регулационите ХЕЦ, и производството од нив
ќе биде намалено за производството од ветерениот парк, согласно график 2-2, 2-3 и 2-4. Во
периодите од денот каде е целосно намалено или го нема производството од ХЕЦ, постои
можност за намалување на снагата од термоелектричните централи, се со цел порамнување на
производството и потрошувачката на електрична енергија. При вклучување на ВЕЦ со
инсталирана моќност 50 [MW], како што е прикажано на графикот 2-2, од 05:00-12:00 часот се
јавуваат вишоци на електрична енергија и моќност кои достигнуваат до 55 [MW], при
вклучување на ВЕЦ со инсталирана моќност 100 [MW] од 04:00-12:00-от час, вишоците
достигнуваат вредност до 138 [MW], а за ВЕЦ со инсталирана моќност 150 [MW] вишоци се
јавуваат од 03:00-17:00-от час и достигнуваат вредност и до 180 [MW]. Имено, од 05:00-12:00,
04:00-12:00 и од 03:00-17:00-от час соодветно нема производство од регулациони ХЕЦ, бидејќи
ќе бидат вишок во системот, што значи дека во овие саати нема секундарна резерва за
регулација на истиот. Ако ги споредиме графиците 2-2, 2-3 и 2-4 со графикот 2-1 ќе забележиме
дека во одредени часови се исклучени регулационите ХЕЦ, што значи дека во овие часови е
активирана терциерна резерва за надолу. Во периодот од 05:00-12:00 час, кога во системот нема
ангажирано регулациони ХЕЦ, целокупното производство од ветерниот парк ќе се јави како
вишок во ЕЕС. Ова посебно е изразено на графикот 2-4, кога во системот имаме вклучено ВЕЦ
со инсталирана моќност 150 [MW]. Значи, при ваква крива на потреби од електрична енергија
веќе со вклучување на ВЕЦ со инсталирана моќност 50 [MW] се нарушува балансот помеѓу
потрошувачката и производството на електрична енергија и во случајов се јавуваат вишоци на
електрична енергија и моќност. Во овој случај, во наведените часови, постои можност за
намалување на моќноста на термоелектричните централи. Како што се забележува од
графиците 2-2, 2-3 и 2-4 целокупната произведена енергија од ВЕЦ не е оптимално
w
искористена, односно таа оптимално е искористена во системот само 59% или 647 [MWh] при
вклучување на ВЕЦ со инсталирана моќност 50 [MW], 56,5% или 1.233[MWh] при ВЕЦ со
инсталирана моќност 100 [MW] и 51,5% или 1.685 [MWh] при ВЕЦ со инсталирана моќност 150
[MW]. Заклучуваме дека како се зголемува инсталираната моќност на ВЕЦ, процентот на
негова оптимална искористеност опаѓа. Остатокот од производството од ВЕЦ во овој случај се
ie
јавува како вишок на електрична енергија во системот, кој влијае на номиналната вредност на
фреквенцијата, а со тоа и на стабилноста на истиот.
Од друга страна, кога во системот има вклучено ВЕЦ 150 [MW], вкупната акумулирана
енергија за ден паѓа на 11,93% од нејзината максимална вредност што е за 0,31 % поголема
отколку кога во системот нема производство од ВЕЦ, за 0,19% кога во системот има вклучено
ev
ВЕЦ 50 [MW] и за 0,08% кога во системот има вклучено ВЕЦ 100 [MW], или во вода значи дека
дневно се заштедува 1.685 [MWh].
2.2 Случај 2
Во случај 2 ќе биде анализиран повторно зимски возен ред, меѓутоа со поинакви
околности во системот, при голема потрошувачка на електрична енергија испад на еден блок од
Pr
ТЕЦ Битола и ниски нивоа на акумулираните енергии во акумулациите. Во возниот ред е
прикажан распоредот на ангажирање на електричните централи по часови во текот на едно
деноноќие, како и увозот и извозот на електрична енергија доколку го има, потребите од
електрична енергија за задоволување на тарифните потрошувачи, производството и
отстапувањето.
EB
W

График 2-7 ВЕЦ 100 [MW] График 2-8 ВЕЦ 150 [MW]
Ако се анализира графикот 2-5, се забележува дека има отстапување помеѓу потребната
w
и расположивата енергија, односно потребната енергија е поголема од расположивата енергија
во системот. Ова значи дека во системот има недостаток од електрична енергија од вкупно
2.270 [MWh]. Имено, во дневните часови недостатокот од електрична енергија се движи помеѓу
90-120 [MW], а во 04:00-от, 05:00-от и 06:00-от час е три до четири пати помал. Се поставува
прашањето зошто недостатокот од електрична енергија не се покрие од регулационите ХЕЦ?
ie
Вкупната акумулирана енергија во акумулациите е на многу ниско ниво и изнесува 9,23% од
максималната вредност, што значи дека акумулациите на регулационите ХЕЦ се речиси празни.
Со вакво ниво на акумулациите не е возможно поголемо производството од регулационите
ХЕЦ. Овој недостаток од енергија во случјов се влече од соседните електроенергетски системи.
ev
Кога ќе се врати стабилноста на системот, оваа преземена енергија се враќа во вид на
компензација (енергија за енергија). Ваквиот недостаток на енергија, може да претставува
голем проблем од технички аспект, бидејќи има влијание врз номиналаната вредност на
фреквенцијата во системот, а со тоа и нарушување на стабилноста на истиот, од една страна и
од финансиски аспект, од друга страна. Имено, со настанување на целосната либерализација на
пазарот со електрична енергија и согласно Правилата за пазар на електрична енергија, секое
отстапување од планираните физички распореди, треба да биде пенализирано, односно ќе се
Pr
плаќа финансиски надомест за секое отстапување од производството.
Нека сега во системот вклучиме ВЕЦ со инсталирана моќност 50, ВЕЦ со инсталирана
моќност 100 и ВЕЦ со инсталирана моќност 150 [MW]. Од графикот 2-6 се забележува дека во
ноќните саати веќе се јавуваат мали вишоци на електрична енергија, иако во останатиот дел од
денот се уште има недостаток на енергија во системот, односно потребите се поголеми од
производството. За да се постигне баланс помеѓу потребите и производството и отстапувањето
да се сведе на минимум, потребно е во системот да бидат вклучени уште 1080 [MW] електрична
EB
енергија. Кога во системот ќе биде вклучен ВЕЦ со инсталирана моќност 100 [MW], табела 2-7
се забележува дека вишоците на електрична енергија и моќност во ноќните и раните утрински
саати во овој случај, веќе имаат високи вредности и достигнуваат до 87 [MW]. Во остатанатиот
дел од дијаграмот забележуваме дека кривата на потребна и кривата на расположива енергија
се совпаѓаат. Ако во системот биде вклучен ВЕЦ со инсталирана моќност 150 [MW], график 2-8
освен во ноќните и раните утрински саати, кривата на потреби и кривата на расположива
W
енергија во системот се поклопуваат. Во ноќните и утринските саати кривата на расположива

енергија во системот е поголема од кривата на потреби, што значи дека во овие саати во
системот се јавуваат вишоци на електрична енергија и моќност кои достигнуваат вредности и
до 138 [MW]. За да во дневните саати се постигне поклопување на кривата на потреби и
кривата на расположива енергија, потребно е намалување на производството од регулационите
ХЕЦ за сметка на производството од ВЕЦ 150 [MW]. При вака намалено производство од
регулационите ХЕЦ ќе имаме заштеда на вода од 716 [MWh] за ден.
ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВО ПРОЛЕТНИОТ ПЕРИОД
Во следната потточка ќе биде анализиран возен ред во пролет (карактеристичен ден, ден
Велигден). На него е прикажан планот од распоредот на ангажирање на електричните централи
по часови во текот на едно деноноќие, како и увозот и извозот на електрична енергија во
зависност од потребите на електрична енергија за задоволување на тарифните потрошувачи,

како и односот помеѓу расположивата и потребната енергија во системот.
w
ie
График 3-3 ВЕЦ 100 [MW]
ev График 3-4 ВЕЦ 150 [MW]
Карактеристично во пролет е што конзумот е значително помал (нема греење по
домаќинствата, а се уште температурите надвор не се доволно високи за вклучување на клима
уреди). Имено, во месец мај и јуни потребите од електрична енергија во системот се најмали.
Pr
Друга карактеристика што ја прати пролетта е што во овој период од годината се најголемите
дотоци на вода во акумулациите. Во зависност од географската поставеност на акумулацијата и
главниот извор на водата која што дотекува во неа, главните дотоци за различни акумулации
доаѓаат во различен период од пролетта. Со цел зголемување на потребите од електрична
енергија, реализирана е продажба на вишоци на електрична енергија и моќност од 3.910 [MWh].
Од друга страна намалено е производството од термоцентралите и истото изнесува 7,503
[MWh]. Имено, едниот блок од термоцентралата Битола и термоцентралата Осломеј се во
EB
ремонт, а останатите два блока од ТЕЦ Битола работат со намалена моќност. Ако се
анализира графикот 3-1, се заклучува дека има отстапување помеѓу кривите на
потребна и расположива енергија. Кривата на расположивата енергија е поголема од кривата
на потребна енергија во ноќните часови, односно се јавуваат мали вишоци од електрична
енергија и моќност. Вкупната состојба на акумулираната енергија во акумулациите за
разгледуваниот период е многу висока и изнесува 97,95% од вкупната максимална вредност,
W
што заклучуваме дека со вака планираното производство од регулационите ХЕЦ,

акумулираната енергија во акумулациите се одржува на константно ниво.
Нека во системот бидат вклучени ВЕЦ со инсталирана моќност 50, ВЕЦ со инсталирана
моќност 100 и ВЕЦ со инсталирана моќност 150 [MW]. Од графиците 3-1, 3-2, 3-3 и 3-4 се
заклучува дека во сите часови од денот производството од регулационите ХЕЦ е поголемо од
производството од ВЕЦ 50 [MW], ВЕЦ 100 [MW] и ВЕЦ 150 [MW], што значи дека во оваа
ситуација имаме регулација во системот во секој час од денот. Поради неопходноста од
автоматска регулација на системот, која што се врши со регулационите ХЕЦ (секундарна
резерва), производство од регулационите ХЕЦ ќе биде намалено за 18,27% за производството
од ВЕЦ и ќе изнесува 5329 [MWh], за 36,56%, односно за производството од ВЕЦ и ќе изнесува
4.201 [MWh] и за 54,83%, односно за производството од ВЕЦ и ќе изнесува 3.074 [MWh]
соодветно. Од графиците се забележува дека во вакви услови не е нарушен балансот помеѓу
потрошувачката и производството на електрична енергија и во случајов кривата на потребите
од електрична енергија соодветствува со кривата на расположива електрична енергија во

системот. Од друга страна, пригушувањето на производството од регулационите ХЕЦ за сметка
на производството од ВЕЦ, ќе има влијание врз нивото на акумулираната енергија во
акумулациите. Карактеристично за оваа ситуација е тоа што, целокупното производство од
ВЕЦ се искористува во системот за сметка на намалување на производството од регулационите
ХЕЦ. Поради намаленото производство на електрична енергија од ХЕЦ, во оваа ситуација,
доаѓа до прелив на вода од акумулациите на одредени електрани.

ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВО ПЕРИОД ОД 01-07.08.2014
Во претходните потточки беше анализирано влијанието на ветерени електрични
централи врз класичните електрични централи за едно деноноќие, при речиси максимално
w
производство од ветерните електрани за тоа деноноќие. Во овој случај ќе биде анализиран
период од една седмица, при реализирано производство од ветерниот парк за секој ден посебно.
ie
ev
Pr
EB
График 4-3 ВЕЦ 100 [MW] График 4-4 ВЕЦ 150 [MW]
Од графикот 4-1 се забележува дека во првите три дена од разгледуваниот период има
големо отстапување помеѓу кривата на потребите и кривата на расположивата енергија, што
значи дека се јавуваат големи вишоци на електрична енергија и моќност. Во овие денови главно
W
потребите од електрична енергија се задоволуваат од термо производство од трите блока од

ТЕЦ Битола, и има минимално производство од хидроцентралите 240-340 [MWh] за ден. Во
првите три дена АД ЕЛЕМ нема оперативна резерва за надолу за регулација на системот.
Осломеј е во ремонт во текот на целиот разгледуван период. Овие вишоци на електрична
енергија и моќност во раните утрински часови достигнуваат и до 270 [MW], а во дневните саати
тие изнесуваат околу 100 [MW]. Целокупната енергија што се јавува како вишок во нашиот
електроенергетски систем, и се презема од соседните електроенергетски системи. Последните
четири дена има поинаква состојба. Од 4.08.2014 година два блока на ТЕЦ Битола влегуваат во
ремонт, што значи дека се надвор од погон, при што сега производството од хидроцентрали е
зголемено и изнесува помеѓу 2000-3000 [MWh] за ден, а производството од термоцентралите е
намалено и изнесува околу 4100 [MWh] за ден. Во овие денови, освен во ноќните часови,
кривата на потреби соодветствува на кривата на расположива енергија. Во ноќните и раните
утрински саати нема хидропроизводство, што значи дека во тие часови АД ЕЛЕМ нема
оперативна резерва за надолу за регулација на системот. Во овие саати се јавуваат вишоци на
електрична енергија и моќност од термопроизводство. Овие вишоци на електрична енергија и
моќност за овие денови изнесуваат околу 50 [MW].
Нека сега во системот бидат вклучени ВЕЦ со инсталирана моќност 50, 100 и 150 [MW].
Производството од ВЕЦ ќе биде променливо за секој ден и во секој час од денот. Во првите три
дена, како што се забележува од графиците 4-2. 4-3 и 4-4, речиси целокупното производство од
ВЕЦ ќе се јави како вишок во системот во сите часови од деноноќието. Овие вишоци од
електрична енергија и моќност, при производство од ВЕЦ 150 [MW] достигнуваат вредност и
до 400 [MW]. Целокупната оваа енергија се презема од соседните електроенергетски системи.
Во последните четири дена производството од хидроцентралите ќе биде намалено за
w
производството од ветерните електрични централи. Во ноќните и раните утрински часови,
бидејќи нема хидропроизводство, а блокот од термоцентралата во овие часови работи на
неговиот технички минимум, целокупното производство од ВЕЦ ќе претставува вишок од
електрична енергија и моќност во системот. Вишоците од електрична енергија и моќност, при
производство од ВЕЦ 50 [MW] изнесуваат помеѓу 40-120 [MW], при производство од ВЕЦ 100
ie
[MW] изнесуваат помеѓу 80-170 [MW] и при производство од ВЕЦ 150 [MW] изнесуваат
помеѓу 120-215 [MW], во зависност од денот. Како што погоре беше напоменато, во последните
четири дена, производството од хидроелектричните централи ќе биде намалено за
производството од ВЕЦ, односно се зачувува водата во акумулациите. Од табелите се
заклучува дека при овие брзини на ветер, со вклучување на ВЕЦ 50 [MW] се заштедува вода во
ev
акумулациите во износ од 1.874 [MWh], за соодветниот период, а со вклучување на ВЕЦ 100
[MW] се заштедува вода во акумулациите во износ од 3.430 [MWh]. Значи при двојно поголема
моќност на ветерниот парк речиси двојно и е заштедата на вода. Со вклучување на ВЕЦ 150
[MW] во системот заштедата на вода во акумулациите ќе изнесува од 4.039 [MWh]. Во овој
случај значи при зголемена моќност на ВЕЦ за 50%, заштедата на вода ќе биде поголема само
за 17%.
Pr
5 ЗАКЛУЧОК
Се поставува прашањето дали е поволно во електроенергетскиот систем на Р.
Македонија вклучување на ветерна електрана? Поради недостатокот на енергија во Р.
Македонија секој дополнителен извор во ЕЕС ќе претставува позитивна инвестиција. Меѓутоа,
тука се поставува прашањето колку максимална снага на ветерни електрани може да се
интегрира во системот на Р. Македонија, без да ги наруши приликите на истиот и режимот на
EB
работа на класичните електрични централи. За сите три случаи заедничко е тоа што
вклучувањето на ВЕЦ во системот ќе претстaвува проблем во ноќните и раните утрински
часови. Во овие часови во поголемиот дел од годината нема потреба од производство од
хидроелектрични централи, што значи дека нема регулација во системот. Штом нема
производство на регулациони ХЕЦ во системот, не постои можност да се порамнуваат сите
промени на излезната моќност од ветротурбината во десетминутен интервал. Имено, за ВЕЦ
150 MW, потребна е резерва од 104 MW. Во повеќето случаеви и блоковите од
W
термоцентралите работат со намлена моќност за да се намалат вишоците на електрична

енергија во системот. Во овие саати целокупното производство од ВЕЦ ќе претставува вишок
на електрична енергија во ЕЕС. Од аспект на заштеда на вода, интегрирањето на ВЕЦ во ЕЕС
на Р.М може да биде позитивно при ниски нивоа на акумулираната енергија во акумулациите за
соодветниот период или кога има непредвиден настан, испад на некој блок од
термоелектричните централи. Се поставува прашањето дали со интегрирање на ВЕЦ во
системот, би можел да се намали увозот на електрична енергија, посебно во зимскиот период?
Поради нивната непредвидлива природа, неопходно е планирањето на производството од ВЕЦ
да се врши на што пократок период. Увозот на електрична енергија се планира квартално,
поради што намалувањето на увозот како резултат на производството од ветерен парк би било
проследено со голема неизвесност. Имено, доколку фактичкото производство е помало од
палнираното тоа ќе значи трошење на повеќе вода од планираното производство на
регулационите ХЕЦ (ова ќе биде посебно проблем во зимскиот пеиод) и обратно, при
зголемено производство од планираното ќе се пригушува производството од регулационите
ХЕЦ (што како проблем ќе биде поизразен во пролетниот период). ВЕЦ 50 MW и ВЕЦ 100 MW
може лесно да се интегрира во нашиот систем и да се регулира во било кој период од годината.
Мал проблем ќе претставува во ноќните и раните утрински саати. Интегрирање на ВЕЦ 150
MW, ќе предизвика целосно реметење на режимот на работа на класичните електрични
централи и големи вишоци на електрична енергија во системот. За нивна интеграција
неопходно е постоење на реверзибилна хидроелектрична централа.
По целосната либерализација на пазарот со електрична енергија за секое отстапување
од номинираните физички распореди ќе се пресметува финансиски надомест што може
значително да влијае на крајната цена на електричната енергија за крајните потрошувачи.
w
[1] Tom Acker, Integration of wind and hydropower systems, IEA Wind task 24 final report, Northern
Arizona, university on behalf of the national renewable energy laboratory U.S Department of energy
wind and hydropower program, December 2011;
[2] Morten Gleditsch, Utilization of hydro power for balancing wind power with relation to
ie
establishment of 1000 [MW] offshore wind power in Norway, Technical university of Denmark, autumn
2008;
[3] Thomas Ackermann, Wind power in power system, royal Institute of technology Stockholm, Sweden;
[4] Стратегија за искористувањето на обновливите извори за енергија во Р. Македонија до 2020
година, Македонска академија на науките и уметностите, Скопје јуни 2010 година;
ev
[5] Стратегија за развој на енергетиката во Р. Македонија за период 2008-2020 со визија до
2030 година, Македонска академија на науките и уметностите, Скопје јануари 2009 година;
[6] Студија за интеграција на ветерни електрани во македонскиот преносен систем, АД МЕПСО
и KEMA International B.V Netherlands, мај 2010 година;
Pr
EB
W

АД МЕПСО, Скопје
ДИСТРИБУТИВНА КОНТРОЛА ЗА ОПТИМАЛЕН ЕКОНОМСКИ

ДИСПЕЧИНГ НА ПРОИЗВОДСВЕНИ КАПАЦИТЕТИ
w
Во овој труд е презентиран поедноставен алгоритам кој ги прилагодува
позиционираните вредности на моќноста и фреквенцијата на генераторите за извршување на
ie
правилно и економично генерирање на енергија во мрежата, преку кој се постигнуваат најниски
трошоци за алокација на моќноста за време на небалансно возење на истите експоненцирано на
нула. Во овој алгоритам, секој генератор изврвшува свои контролни секвенци кои како влезен
параметар, во овој случај, ја користат небалансираноста на мрежата, како и фреквентната
девијација на мрежата. Со добиените резултати се претпоставува дека трошоците за
ev
експлоатација на секој од генераторите претставува конвексна функција. Дистрибутивниот
пристап е мотивиран од антиципативните потреби за идно проширување на мрежата со
енормно зголемување на малите, дистрибутивни генератори, како и потрошувачите со т.н.
можности за паметно мерење. Исто така, презентирани се аналитички резултати и нумерички
симулации се со цел да се илустрираат перформансите на самиот алгоритам.
Pr
Клучни зборови: Дистрибутивни генератори, Оптимално диспечирање, Паметни мрежи
1 ВОВЕД
Во овој труд е представен поедноставен дистрибутивен алгоритам за контрола на
фреквентно оптоварување на преносната мрежа, каде што секоја генераторска единица користи
локална контрола на трошоците при генерирање на електрична енергија, во комбинација со
потребните мерења на девијациите на фреквенцијата до динамичка регулација на генерирањето
EB
на активна енергија. Алгоритамот автоматски го постигнува условот на оптимален економски

диспеч под одредени претпоставки на квадратната функција за трошоците на секоја
генераторска единица.
Со технолошкиот развој, се предвидуваат да потребите на следната генерација на
електричните мрежи имаат т.н. паметни потрошувачи на крајните јазли, како и зголемена
пенетрација на алтернативните извори на електрична енергија. Со зголемувањето на
W
достапноста на алтернативните извори на електрична енергија, како што се ветерните и

соларните генератори, кои се инхеретно повремени и дисперзирани, достапноста на
електричната мрежа до динамичка регулација на производството и потрошувачката е клучен
фактор за постигнување на висок фактор на моќност како и ефикасно искористување на
електричната енергија.
Во традиционалните електрични мрежи, контролата на генераторите се извршува преку
автоматска контрола на производството (AGC – Automatic Generation Control) и истата се
постигнува со семплирање на поголем број на временски сегменти, користејќи повеќе различни
механизми. Примарната контрола е импементирана на дистрибутивен начин во самите
генератори, додека секунарната и терцијалната контрола (кореспондираат со контролата на
оптоварувањето и фреквенцијата (LFC-Load Frequency Control), како и економскиот диспеч
респективно) се имплементирани од централизирана контрочна станица во операторот на
преностниот систем и во независните даватели на услуги (LSE-Load Serving Entity), т.е.
C2-062R 1/7
учесниците во пазарот на електрична енергија. Времето на оперирање на примарната

регулација е значајно помало за разлика од секундарната и терцијалната регулација.
Секундарната регулација има за цел да ја намали грешката на регулациската област (АCE-Area
Control Error) до нула. Грешката на регулациската област се мери преку дебалансот помеѓу
назначениот капацитет на производство и енергијата која се конзумира во границите на
контролната област, додека LFC алгоритам врши регулација на нивото на генерирана моќност
се со цел да се постигне балансот во самата контролна област.
Традиционално, за враќање на АСЕ до вредност нула, контролерот за секундарна
регулација користи ad-hoc алокација, без притоа да земе во предвид минимизирање на
трочоците. Втората функција е одговорна за процесот на терцијална регулација или економски
диспеч. Процесот на економски диспеч периодично ја реалоцира вкупната генерирана моќност
на сите приклучени генераторски единици на мрежа се со цел да ги минимизира вкупните
w
трошоци. Алокациите на моќност, предходно сетирани од алгоритамот за економски диспеч,
можат времено да имаат девијација од нивните оптимални вредности, а истото може да настани
поради кумулативните флуктрации на оптоварувањето и делувањето на контролерот за
секундарна регулација. Економскиот диспеч, типично е имплементиран како мулти
варијабилен ограничен отпимизационен проблем што може нумерички да се реши со
ie
користење на Лагранжови техники како што е “ламбда итерација“. Доколку во математичкиот
модел се вметнат и загубите во преносната мрежа, економскиот диспеч станува аналитички
нерешлив дури и со користење на поедноставени модели за дефинирање на кривата на трошоци
кај генераторските единици. Според овие услови, често се вметнуваат комплескни нумерички
ev
методи за оптимизација како што се генерички алгоритми, како и стохастичко оптимизациони
техника како што е методата Монте-Карло.
Представениот дистрибутивен алгоритем ги нуди следните предности во однос на
традиционалниот централизиран пристап
1.Приспособливост. Централизираниот диспечер бара познавања од функциите на
трошоците на секоја генераторска единица со што ја ограничува нековата приспособлибост,
Pr
особено во мрежа која се набдува од поголем број на мали дистрибутивни генератори.
2.Динамичка приспособливост. Бидејќи во рамките на традиционалниот централизиран
пристап, алгоритамот за економски диспеч се имплементира на подолги временски рамки, и не
е во можност да одговори на флуктрациите и промените на оптоварувањето за состојба во која
генераторите се наоѓаат во брзи временски промени.
3.Аналитичка можност за следење. За решавање на проблемот за минимализирање на
EB
трошоци те за алокација потребно е да се користи контролер кој како влезен параметар не само
што ги зема функциите на трошоците на секоја генераторска единица, туку и врши проценка на
загубите во далекуводите и загуби во реактивна моќност, кореспондирајќи на секоја можна
алокација. Овој начин го прави проблемот да истиот неможе аналитички да се следи.
Дистрибутивниот пристап го решава овој проблем на интерактивен “online” начин така што не
е потребна употребата на апроксимативни и поедноставени претпоставки.
W
Во овој труд е представен идеализиран модел на економски диспеч, каде што се

занемарени загубите на моќност и исто така се игнорираат границите на максимално дозволено
инјектирање на реактивна енергија, напонски девијации итн. Овој модел овозможува да се
понатамошно интуитивно развирање на способностите на овој алгоритам, и нуди почетна точка
за понатамошни истражувања на пореални модели.
Предизвикот во развојот на енергетската мрежа е да се направи приспособување на
алтернативните дистрибутивни генератори кои се почесто стануваат активна тема во
истражувањата. Дерегулацијата на електричните централи во повеќето земји во последните
децении доведе до истражување на децентрализираниот мотел на контрола, каде што самите
централи, преносните систем оператори и независните произведители на електрична енергија
соработуваат и се натпреваруваат меѓу себе, користејќи го пазарот на електрична енергија и
други механизми. Овој модел користи хиреархиска контролна шема, каде што индивидуални
генератори сеуште се контролираат централно. Занитересираност за алгоритмите за целосно
дистрибутивната има само кај енергетските системи, кој најчесто во контекст на систем се
мисли на систем со дистрибутивни генератори.
Интересот и за малите изолирани енергетски системи, односно микро мрежи овозможија
поттик за понатамошно истражување во дистрибутивната контрола. Во овој контекст, пазарот
на електрична енергија е искористен како основа за креирање на координативни механизми.
Претходно, идеата за користење на алгоритми за дистрибутивна контрола за оптимална
алокација на генераторските капацитети не е земана во предвид.
2 ОПИС НА ПРОБЛЕМОТ
Моделот на економски диспеч е решаван секвенционално согласно временските
настанувања. Под претпоставка се смета дека во системот има N генератори. Во временски
w
чекор k, вкупниот конзум изнесува Pload [k ] и моќноста на генераторот е сетирана на
номиналната фреквенција на системот дадена со Pi [k ], i ∈1...N . Од тука може да се изрази и
дебалансот во системот преку следната равенка:
N
ΔPi [k ] = Pload −  Pi [k ]
ie
i =1 (2.1)
Каде што не се се земени во предвид загубите во преносниот систем.
Се претпоставува дека дебалансот на моќност во мрежата е причина за пропорционална
ev
девијација на фреквенцијата Δ f [ k ] = β Δ P[ k ] и истата може да се мониторира континуирано од
страна на секој од генераторите. Тоа е аналогно на грешката на регулациската област (ACE)
која се следи од страна на контролерот за секундарна регулација имплементирана во
традиционалната контролата на фреквенцијата и оптоварувањето (LFC). Се претпоставува дека
β останува константна за сите вредности на Pi [k ] и ΔPi [k ] . Треба да се забележи дека оваа
апроксимација која е еквивалентна со предпоставените криви на падот на оптоварувањето-
Pr
фреквенцијата за сите генератори во системот.
Нека J i [P] претставува функција на трошоците на генераторот i , каде што е земено да
функиите на трошоците се фиксни за целиот период. Во практиката, интермитентните
флуктрации на брзината на ветерот или други работни услови придонесуваат за промена на
трошоците за генерирање на електричната енергија, но се додека промените се случуваат бавно
во одредена временска рамка споредено со алгоритамот, може да се претпостави дека истите се
EB
константи за поголем број на временски чекори.

Целта на алгоритамот за економски диспеч е да се одбери вредноста на Pi [k ] така што
вкупните трошоци ќе бидат минимизирани J i [ k ] = iN=1 ( Pi [ k ] ) , како и дебалансот на моќност
ΔPi [k ] се стреми кон вредност нула. За секоја вредност на J i (⋅) се земени следните
претпоставки:
W
Претпоставка 2.1. Секоја вредност на J i (⋅) е два пати диференцијабилна и конвексна

функција, односно постои β > 0 и α > 0 , така што за сите вредности на P , втората деривација
d 2 Ji ( P )
J ′′( P) = dP 2
останува во дефинираните граници на β1 Pα ≥ J ′′( P) > β 2 .
dJ i ( P )
Дефинирање на маргиналните трошоци J ′( P) = dP
. Оваа предпоставка за
иницијалните вредности на маргиналните трошоци е докажана последователно.
Претпоставка 2.2 Секоја маргинална вредност е позитивна во иницијално време
Оваа претпоставка е физички потрврдена, бидејќи се очекова да во иницијалното време,
дополнителните генераторски единици да имаат позитивна вредност на трошоците и истите да
се зголемуваат напоредно со моќноста. Конечно, се предпоставува дека не постојат други
ограничувања за ΔPi [k ] , така што се занемарени минималните и максималните граници на
активна моќност на генераторите. Овој модел е флексибилен и може да биде модифициран и

може да биде приспособен за повеќето од горенаведените предпоставки, а со тоа и можност за
понатамошни истражувања.
Со користење на Лагранжовите техники може да се докаже дека решението на
горенаведениот оптимизационен проблем го задоволува следното:
dJ i ( P)
J ′( P) ≡ = const = λ , ∀i ∈1...N
dP (2.2)
Равенката (2.2) е добро позната за интерпретација дека при минимални трошоци за
алокација на моќноста, маргиналните трошоци J ′( Pi ) за генераторски единици е константна,
каде што со λ ги означуваме маргиналните трошоци.
w
2.1 Дистрибутивен алгоритам за економски диспеч
Во оваа точка е опишан дистрибутивниот алгоритам. Истиот представува интерактивен
алгоритам за кој во временски чекор k , i -тиот генератор се приспособува на зададената
излезна вредност, односно:
ie
  1 
 P [k ] + α1ΔP[k ] ,
Pi [k + 1] =  i  J ′( P )
i 
ако ΔP[k] ≥ 0,
P [k ] + α ΔP[k ]J ′( P ),
 i 2 i i ev (2.3)
Каде што α 1 > 0 и α 2 > 0 се параметри за контрола на степенот на адаптација.
Решението на изразот (2.3) е објаснат последователно. Ако дебалансот на моќност ΔPi [k ] е
позитивен, тогаш генераторите прават мало зголемување на моќноста во инвезна пропорција со
нивните маргинални трошоци. На тој начин, генераторите со ниски маргинални трошоци ја
зголемуваат нивната алокација побрзо за разлика од генераторите со високи трошоци.
Pr
Спротивно на тоа, кога дебалансот на моќност ΔPi [k ] е негативен, тогаш генераторите со ниски
трошоци ја редуцираат излезната моќност побавно за разлика од генераторите со високи
трошоци. Овој алгоритам дежнее да ги изедначи маргиналните трошоци на сите генератори
што резултира со минимализирање на трошоците.
Во контекст на тоа, по детално се анализирани се можностите на овој алгоритам.
3 МОЖНОСТИ НА АЛГОРИТАМОТ ЗА ДИСТРИБУТИВЕН ДИСПЕЧ

EB
За полесно да се анализира на овој алгоритам, опишани се неговите чекори

последователно. Резулатите се директно зависни од дискретното време за значителна мала
вредност на α i , односно:
  1 
Pi (t ) α 1 ΔP(t )  ,
= J ′( Pi )  ако ΔP(t) ≥ 0,
W
dt 
α ΔP(t ) J ′ ( P ),
 2 i i (3.4)
Во равенката 3.4, сите променливи имаат физички интерпретации аналогно со
дискретното време, т.е. инстантен дебаланс на моќноста ΔP(t ) ≡ Pload (t ) − iN=1 Pi (t ) и така натаму.
Понатаму, со P = [ P1 , P2 ,..., PN ]T , P : R → R N ги означуваме елементите кои ги представуваат
алокациите на моќност на генераторите. Со Popt го означуваме векторот кој кореспондира со
омтималната алокација (2.2). Понатаму нека со 1 = [1,1,...,1]T се означени сите единечни вектори,
тогаш следи:
ΔP ≡ Pload − 1T P (3.5)
Основната структурна промена од двете страна на равенката (3.4) ΔP = 0 , како и

појавувањето на маргиналните трошоци во детерминаторот на променатиот кернел, расти
согласно недостатокот на постоење на решение. Во теоремата 3.1 се докажува дека не само што
решениот од равенката 3.4 постои, туку и ова решение кореспондира со Δ P (t ) конвергирајќи
експоненцијално до нула. Пред да се докажи оваа теорема, набљудувано е дека конвексноста на
секоја функција на трошоците е загарантирана така што ако за некое i , постои δ i за кое
J i′(δ i ) = 0 , така што вредноста на δ i е единствена.
Теорема 3.1. Изразот (3.4) е разгледуван под претпоставките 2.1 и 2.2. Под претпоставка
дека Pload е константа и со единствена вредност на δ i , така што е исполнето следното
неравенство:
N
w
δ i < Pload
I =1 (3.6)
Тогаш се исполнети следните услови:
(а) Решението од равенката (3.4) постои
ie
(б) ∀ t ≥ 0, ΔP (t ) ΔP (0 ) ≥ 0
(в) Δ P (t ) конвергира експоненционално до нула
Доказ: Првично се разгледува дека кога ΔP ( 0) = 0 , е јасно дека решението постои. Сега
ev
се претпоставува дека ΔP ( 0) > 0 . Тогаш јасно може да се види, дека според претпоставката 2.2
ΔP (t ) > 0, ∀ i ∈{1, , N } решението постои и е проследено за некое t ∈[0, t1 ] . Понатаму,
Δ P (t ) > 0 и Pi (t ) > Pi (0) , ∀ t ∈ [0, t1 ] . Одкако J i (⋅) е структурно конвексен,
J ′( Pi (t )) > J ′( Pi (0)), ∀ t ∈[0, t1 ] . Според горедокажаното, решението постои се додека за некое t 2
, P (t 2 ) = 0 . Се разбира дека решението постои и надвор од границата на t 2 со што се исполнува
Pr
равенството Pi (t1 ) = Pi (t 2 ), ∀ t ≥ t 2 . Ако ( ΔP = 0 ) е во стационарна траекторија, со што се
исполнува условот (б) за континуитет. Исто така:
dΔP (t ) N
1
= −1T P (t ) = −α 1 ΔP(t )
dt i =1 J i′( Pi )
(3.7)
Односно, како што J ′( Pi (t )) > J ′( Pi (0)) > 0 , под претпоставката 2.1, постои , така што:
EB
ΔP (t ) < −γΔ( P(t )) (3.8)

Каде што се задоволува условот (в).
Конечно, се предпоставува дека ΔP (0) < 0 . Бидејќи ΔP = 0 , тогаш е во стационарна
траекторија, со предпоставката 2.1 се докажува дека усовот (б), а одтука и условот (в) е
W
исполнат. Понатаму во случај да:

dΔP (t ) N
1
= −1T P (t ) = −α 2 ΔP(t )
dt i =1 J i′ ( Pi )
(3.9)
По предпоставка дека постои некое δ > 0 , така што за сите t , важи:
N
 J ′( P (t )) > δ
i i
i =1 (3.10)
На самиот крај може да се заклучи дека при било која вредност на t0 и некое i, Pi (t 0 ) = δ i
, тогаш за сите вредности на t ≥ t0 , Pi (t ) = δ i . Поради равенката(3.6), и фактот дека според
условот (б), ΔP (t ) ≤ 0 , конвексноста на функцијата на трошоци е опфатена во равенката (3.10),

со што е исполент условот (в)
Забелешка 3.1. Доказот на оваа теорема дефинира два важни сегменти. Ако ΔP (0) ≥ 0 ,
тогаш ∀ t , J i′( Pi (t )) > 0 и ако ΔP (0) < 0 , тогаш ∀ t , J i′( Pi (t )) ≥ 0
Треба да се забележи дека Теоремата 1 гарантира дека алгоритамот ќе ја достигни
точката на еквилибриум експоненцијално брзо, но не и дека во точката на еквилибриум
представува и точка на минимум.
Во специјални услови, каде што сите функции на трошоци се идентични, т.е. за некое
F (⋅) , за сите вредности на i , важи:
J i′(⋅) = F (⋅)
w
(3.11)
А со тоа е можен и поцврст резултат.
Теорема 3.2. Имајќи ја во предвид равенката (3.4), под (3.11) и условите од теоремата
3.1. Се предпоставува дека ΔP(t ) ≠ 0 , и за некое i, j , F ′( Pi (t )) ≠ F ′( Pj (t )) , тогаш:
ie
dPi (t ) − dPj (t )  1 1 
= α 1ΔP(t ) − <0
dt  F ′( Pi (t )) F ′( Pj (t )) 
Доказ: Најпрво, се предпоставува дека за некое t , Δ P (t ) > 0 . Тогаш, од Теоремата 3.1
ev
ΔP (0 ) > 0 . Потоа, се предпоставува дека F ′( Pi (t )) > F ′( Pj (t )) . Од забелешката 3.1 и
предпоставката 2.1, Pi (t ) > Pj (t ) . Тогаш:
dPi (t ) − dPj (t )  1 1 
= α 1ΔP(t ) − <0 (3.12)
dt  F ′( Pi (t )) F ′( Pj (t )) 
Pr
Следно се предпоставува дека ΔP (t ) < 0 , тогаш, од Теоремата 3.1 следи да ΔP (0) < 0 .
Според тоа следи да F ′( Pi (t )) > F ′( Pj (t )) . Од забелешката 3.1 и предпоставката 2.1, Pi (t ) > ( Pj (t )
, тогаш:
dPi (t ) − dPj (t )
= α1ΔP(t ) ( F ′( Pi )) − ( F ′( Pj )) < 0 (3.13)
dt
Значајноста на овој резултат е опишан последователно. Додека ΔP(t ) ≠ 0 , алгоритамот
EB
ќе тежнее да се движи до маргиналните граници. Ако ΔP(t ) = 0 пред да ги постигне

маргиналните граници, тогаш истите се изедначени, тогаш најмалите изобличувања на Pi или
флуктрации на моќноста ќе го спроведат условот ΔP(t ) ≠ 0 , и повторно ќе имаат тенденција да
ги одржат маргиналните граници што е можно поблиску една од друга. Со текот на времето,
парциалниот ефект на оваа равенка е да се изедначат маргиналните граници.
Исто така може да се забележи според (3.11) дека оптималната алокација е еднаква на
W
алокацијата на моќност, односно Pi ≡ Pload

N
, ∀i ∈1...N . На тој начин, со текот на времето, овој
алгоритам ќе ја најде оптималната оперативна точка.
4 ЗАКЛУЧОК
Во овој труд е представен поедноставен дистрибутивен алгоритам за контрола на
алокација на моќноста на генераторите во изолирана електрична мрежа. Алоритамот бара да
секој генератор да има јасно дефинирана функција на трошоци при генерирање и целокупниот
дебаланс на моќност. Исто така се презентирани и аналитички аргументи се со цел да се
прикажи дека алгоритамот може да постигне минимална респределба на трошоците за
временски период под некои предпоставки на функциите на трошоци. Прелиминарната работа
во овој труд покажува дека дистрибутивниот пристап има многу предности, особено за
алтернативните извори на електрична енергија и отвара многу интересни прашања за
понатамошна работа. Една од клучните проблематики е тоа што со проширувањето на

дистрибутивниот алгоритам за да се добиат поголеми предности на т.н. “smart metering”
инфраструктира, сорнирањето на енергијата и комуникационите единици кои можат да
обезбедат подетални информации за состојбата на системот. Друга проблематика е во идниот
развој на аналитичките резултати е да се карактеризираат динамичките карактеристика на
алгоритамот под послаби предпоставки во кои ќе бидат опфатени поголеми ограничувања.
[1] S. Marvin, H. Chappells, and S. Guy. “Pathways of smartmetering development: shaping environmental
innovation” Име на часописот или конференцијата. Computers, Environment and Urban Systems,
1999,.
[2] Y. G. Rebours, D. S. Kirschen, M. Trotignon, and S. Rossignol. “A survey of frequency and voltage
w
control ancillaryservices part i: Technical features”. features”. IEEE Transactions on
Power Systems, 2007.
[3] F. Wu, K. Moslehi, and A. Bose. “Power system control centers:past, present, and future”. Proceedings of
the IEEE, 2005,.
[4] N. Jaleeli, L. VanSlyck, D. Ewart, L. Fink, and A. Hoffmann. “Understanding automatic generation
ie
control”. Место на издавање: ower Systems,IEEE Transactions on, 1992
[5] B. Chowdhury and S. Rahman. “A review of recent advancesin economic dispatch”. Power Systems,
IEEE Transactionson, 1990
[6] M. Ilic, X. Liu, G. Leung, M. Athans, C. Vialas, and P. Pruvot. “Improved secondary and new tertiary
ev
voltage control”. Место на издавање: IEEE transactions on power systems, 1995
[7] P. Yan. “Modified distributed slack bus load flow algorithmfor determining economic dispatch in
deregulated power systems”. Место на издавање: Power Engineering Society Winter Meeting, 2001
[8] R. Dugan and T. McDermott. “Distributed generation”. Industry Applications Magazine, IEEE, 2002
[9] J. Lopes, C. Moreira, A. Madureira, F. Resende, X. Wu, N. Jayawarna, Y. Zhang, N. Jenkins, F. Kanellos,
and N. Hatziargyriou. “Control strategies for microgrids emergency operation”. International Conference
Pr
on Future Power Systems, Amsterdam, Netherlands, 2005
[10] T. Shimakage, J. Sumita, N. Uchiyama, T. Kato, and Y. Suzuoki. “Supply and demand control of
distributed generators in a microgrid for new energy”. Electrical Engineering, Japan, 2009
[11] N. Hatziargyriou, A. Dimeas, A. Tsikalakis, J. Lopes, G. Kariniotakis, and J. Oyarzabal. “Management
of microgrids in market environment”. International Conference on Future Power Systems, 2005
[12] R. Mudumbai, S. Dasgupta, B. Cho. “Distributed Control for Optimal Economic Dispatch of Power
Generators”. 29th Chinese Control Conference, Beijing, China, 2010
EB
W
Елена Ачкоска, Елизабета С.Атанасова

АД МЕПСО
АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ СО СОФТВЕРСКИТЕ АЛАТКИ MAED И MESSAGE
w
Енергетско планирање е дел од енергетската политика во доменот на енергетиката и
економијата. Како процес во енергетиката опфаќа активности во врска со функцијата
снабдување и прогноза на потрошувачката и производството на електрична енергија. Притоа се
ie
користат средства и методи со кои се обезбедува задоволување на енергетските потреби на
националната економија. Постојат многу софтверските алатки кои се користат во процесот на
анализа на работата на ЕЕС во сегашно и идно време. Во трудот накратко се опишани двете
софтверски алатки MAED и MESSAGE на МААЕ (Меѓународна Агенција за Атомска Енергија,
кои се користеа во рамките на националниот проект МАК2006 за енергетско планирање кој се
ev
работи во Македонија со финансиска и стручна помош од МААЕ.
MAED(Model for Assessment of Energy Demand) е софтверски модел кој се користи за
прогноза на оптоварувањето на системот. Користи едноставен математички модел со детална
анализа по сите сектори на потрошувачка. MAED се применува за развој на среднорочни и
долгорочни сценарија за потрошувачката на енергија зависно од развојот на социо-економски,
технолошки и демографски настани. Пристапот кој се користи во MAED е bootom-up approach
Pr
или оддолу нагоре пристап во енергетското планирање кој користи детален пристап, многу
влезни податоци и ги зема во предвид политичките мерки и техничките промени.
MESSAGE(Model for Energy Supply Strategy Alternatives and their General Environmental Impacts)
е софтверски модел кој се користи за развивање на оптимални сценарија за снабдување на
системот со електрична енергија. Моделот е така развиен да ги опфати и обработи
алтернативните извори за снабдување со енергија. Корисникот сам ги дефинира
ограничувањата како: нови инвестиции, достапност на горива и технологија, регулатива и
EB
застапеност на нови технологии на пазарот. MESSAGE има можност да ги валоризира ефектите

врз животната средина, количината на гасови која е емитувана во атмосферата од различни
технологии.
Клучни зборови: потрошувачка, снабдување, MAED, MESSAGE, ЕЕС
1 ВОВЕД
W
Енергијата е од суштинско значење за сите човечки активности. Нејзината достапност е

од клучно значење за економскиот и социјалниот развој. Таа е од витално значење за
обезбедување на основните граѓански услуги во образованието, здравството, обезбедување на
чиста вода, како и за создавање на богатство. Недостатокот на енергија е фактор кој
придонесува кон сиромаштија на поедини заедници, нации и региони. Енергијата заедно со
соодветни технологии и инфраструктура ги генерира услугите на модерното општество:
транспорт, осветлување, климатизација, размена на информации и сл. Загриженоста за
достапност на енергијата, климатските промени, квалитетот на воздухот и енергетската
безбедност укажуваат на важната улога на енергија во снабдувањето со енергија во 21-от век.
Нуклеарната енергија се карактеризира со ниска емисија на гасови и производство на
електрична енергија на сигурен, безбеден и еколошки прифатлив начин.
C2-075R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
дефинираат критични политики и инвестициски аспекти, може да се идентификуваат несакани

последици и може да се утврди најекономичен начин како да се задоволат идните енергетски
потреби.
Со МАЕD (Model for Analysis of Energy Demand) се оценува идната потрошувачка на
енергија врз основа на доследни претпоставки на среднорочен и долгорочен план за социо-
економски, технолошки и демографски развој на една земја или регион. Идните енергетски
потреби се поврзани со производството и потрошувачката на стоки и услуги, имплементација
на технологии и инфраструктурни иновации, промени во животниот стил предизвикани од
зголемување на личните примања и потребите од мобилност (навики за користење на
транспорт). Крајните типови на потреба од енергија се: топлинска, електрична енергија за
нетоплински потреби и моторни горива. Топлинските потреби може да се задоволат од
различни облици на финална енергија: фосилни горива, електрична енергија, топлина од јавни
w
топлани, огревно дрво и биомаса, сончева енергија и геотермални извори. Моделот се фокусира
исклучиво на потрошувачката на енергија, и уште поконкретно на потрошувачката за одредени
енергетски услуги. Кога различни форми на енергија се натпреваруваат за одредена крајна
употреба, оваа потрошувачка се пресметува прво како корисната енергија и потоа се претвора
во финална енергија. При конверзија од корисна во финална се зема предвид пенетрација на
ie
пазарот и ефикасност на секоја од технологиите, и двете специфицирани како параметри на
сценариото. Незаменлива употреба на енергија како на пример моторни горива за
автомобилите, електричната енергија за посебни намени (електролиза, осветлување, итн) се
пресметува директно во однос на финална енергија.
ev
Со MESSAGE (Model of Energy Supply Strategy Alternatives and their General
Environmental Impacts) се комбинираат технологии и горива така што се креира „енергетски
синџир“, кој овозможува да се следат и поврзуваат енергетските текови од екстракција на
горивото од ресурсот, преработка или претворање во енергијата и на крај пренос и
дистрибуција и обезбедување на енергетски услуги. Моделот се користи за креирање на
долгорочни стратегии за снабдување со енергија или пак за тестирање на енергетската
Pr
политика преку анализа на трошоците за оптимално комбинирано производство, инвестициски
и други трошоци за нова инфраструктура, сигурност во снабдувањето со енергија, придобивки
од користење на различни енергетските ресурси, стапка на воведување на нови технологии и
еколошки ограничувања.
3 MAED
Моделот систематично ги поврзува специфичните потреби од енергија за производство
EB
на разни стоки и услуги на социјалните, економските и технолошките фактори кои влијаат на

потрошувачката на одредено гориво. Потрошувачката на енергија е поделена на голем број
крајни корисници, кои припаѓаат кон одредена услуга или учествуваат во производство на
одредено добро. Природата и степенот на потрошувачка на енергија за производство на стоки и
услуги се утврдуваат од трендот на пораст на населението, бројот на жители во стан, бројот на
електрични апарати кои се користат во домаќинствата, мобилност на луѓето и параметри за
начини на транспорт на луѓето, национални приоритети за развој на одредени индустрии или
W
економски сектори, еволуција на ефикасноста на одредени видови на опрема и пенетрација на

нови технологии или енергетски форми на пазарот. Очекуваните идни трендови на овие
одлучувачки фактори кои ги сочинуваат сценаријата се дефинираат од страна на корисникот.
Потрошувачката на енергија за секој економски сектор може да се оценува кога ќе се разберат
одлучувачките фактори кои се споменати. Вкупната потрошувачка на енергија за секоја
категорија крајни корисници може да се сумира во четири главни потрошувачки сектори:
индустрија, транспорт, домаќинства и јавен сектор.
MAED обезбедува систематски пристап за анализирање на ефектот на промените во
социо-економскиот и техничкиот развој на земјата врз потрошувачката на енергија.
Потрошувачката на енергија се пресметува на часовно и на годишно ниво. Крајниот резултат е
финална потрошувачка на одреден вид на енергија на среднорочен или долгорочен план, во
соодветен сектор. Финалната потрошувачка на енергија или електрична енергија се користи
како влезен податок во другите модели развиени од MААЕ за анализа и планирање на развојот
на енергетскиот систем. На Слика 2 се прикажани влезните и излезните информации во
моделот.
MAED
Модел за анализа на потрошувачката на енергија
Влез Излез
1. Потрошувачка на корисна и
1. Енергетски биланс
финална енергија по сектори/тип на
2. Претпоставки за развој на сценарија гориво
социо-економски
2. Потрошувачка на ел.енергија
технолошки → MAED →
3. Заменливи енергетски форми 3. Степен на електрификација
w
4. Ефикасност на процесите 4. Часовна крива на оптоварување
5. Карактеристики на часовна крива 5.Крива на траење на оптоварувањето
Слика 2. Модел за анализа на потрошувачка на енергија, MAED

3.1 Опис на моделот, MAED
ie
MAED e еxcel базиран модел, за долгорочно планирање на потрошувачката со така
наречен bottom-up пристап. Моделот се користи за проценка на идната вкупна потрошувачка
на енергија и одделно на електрична енергија врз основа на претпоставките за среднорочен и
долгорочен развој на социо-економскиот, технолошкиот и демографскиот развој на една земја
или еден регион.
ev
Најпрвин се дефинира модел на постојниот економски систем. Се дефинираат главните
и споредните економски сектори за кои има систематизирани податоци. За македонскиот
систем потрошувачката на енергија се пресметува за три главни сектори на потрошувачка:
• домаќинства и услуги,
• индустрија (земјоделство, градежништво, рударство и преработувачка индустрија) и
Pr
• транспорт.
Во сектор домаќинства има поделба на урбана и рурална средина. За секоја средина се
дефинира бројот на живеалишта, број и типови на станбени единици (пр. едно семејство има
едно постојано живеалиште, но има повеќе станбени единици: стан, куќа на езеро, куќа на
планина). За базната година се земаат како влезни параметри: квалитетот на користена
изолација, енергија која се користи за: добивање на топла вода, за готвење, осветлување ладење
EB
или загревање на просторот, големина на живеалиштата.

Секторот услуги се дефинира на сличен начин како и домаќинствата. Детално се
користат следниве параметри: квалитетот на изолација, енергија која се користи за: добивање
на топла вода, за готвење, осветлување ладење или загревање на просторот, функционирање на
електрични апарати, површина на јавен сектор.
Влезните податоци за домаќинствата и јавниот сектор се преработуваат и се
W
прикажуваат во форма на податоци со кои се добива податок за: потрошена енергија по жител,
потрошена електрична енергија по жител, БДП по жител и енергија по БДП.
За секторот индустрија се потребен е податокот колкав процент од енергијата се
користи за загревање односно термички потреби, а колкав за осветлување и за функционирање
на машините. Неопходен податок е коефициент на ефикасност за секое гориво кое се користи
(пр. електричната енергија 100% ја претвора енергијата во топлина, дрвата само 20% од
енергијата ја претвораат во топлина).
Во секторот транспорт основени податоци се: број на регистрирани патни моторни и
приклучни превозни средства, колкав процент од секој тип на превозно средство со кој тип на
гориво го користи, кои се навиките на населението за користење на сопствен или јавен превоз
во градска и меѓуградска средина.
Со калибрирање на сите влезните податоци се формира основното сценарио кое треба да

ја отслика реалната состојба за базната година. Потоа со воведување на разни претпоставки и
ограничувања може да се креираат повеќе сценарија. Генерално сценаријата кои ќе се развиваат
се комбинација на технолошките трендови (зголемена енергетска ефикасност) и
административни мерки. Во однос на технолошките трендови за развој на енергетска
ефикасност може да се претпостави дека тие веднаш ќе се имплементираат, со одредено
задоцнување или пак со поголемо задоцнување. Со примена на административни мерки може
да се препорачаат или пак да се наметнат одредени одлуки или технологии.
Едно од сценаријата може да биде со зголемена енергетска ефикасност кое ќе
подразбира дека на страна на крајната потрошувачка ќе се користат технологии со подобрена
ефикасност. Во секој од економските сектори може да се направи претпоставка дека ќе се
подобри ефикасноста на применетите технологии. Во земјоделието може да се претпостави
w
дека со одредени административни мерки ќе се зголеми учеството на соларни технологии, во
товарниот транспортот дека ќе се зголеми уделот на дизел и електрична возови, за
домаќинствата во урбана средина се претпоставува дека ќе се подобри изолацијата, ќе се
намали потрошувачката на електричните апарати, ќе се зголеми уделот на пелети за загревање
на просторот и сл. Како резултат се очекува да се добијат се поголеми заштеди на електрична
ie
енергија односно помала финална потрошувачка што пак ќе резултира со одложување на некои
инвестиции, а за да се постигне истото потребно е забрзано имплементирање на некои
административни мерки. Со споредба на резултатите меѓу разните сценарија се проценува кои
се придобивките или загубите од забрзување или одложување на некои мерки, прифаќање или
4 MESSAGE
ev
не прифаќање на некои технологии и сл.
MESSAGE е така дизајниран да ги формулира и евалуира алтернативните можности за

снабдување со енергија согласно дефинираните претпоставки од страна на корисникот како:
нови инвестиции, стапка на пенетрација на нови технологии на пазарот, достапност и трговија
Pr
на гориво, ограничувања од аспект на животна средина. Основен принцип на моделот е
оптимизација на функцијата на цел (пример: најниска цена, најниско влијание врз животната
средина, исполнување на адекватноста на производството3) со исполнување на одредени
ограничувања. Со MESSAGE се формира енергетски синџир кој претставува техно-економски
опис на енергетски систем. Ова подразбира дефинирање на:
• енергетски форми кои се користат (примарна, секундарна, финална или корисна
енергија),
EB
• горива (или нивни продукти),

• најчесто користените технологии (пр. за добивање: електрична енергија, бензин,
јаглен, топлина за греење) и
• енергетските услуги (пр. корисен загреан простор обезбеден од еден тип на
енергија/технологија).
Технологиите се дефинираат со задавање на влезни и излезни (главни или споредни)
W
параметри, нивната ефикасност и променливост доколку постојат повеќе од еден влез или излез
(пр. модел на рафинерија или пумпно-акумулациона централа). Економските карактеристики
вклучуваат инвестициски трошоци, фиксни и варијабилни трошоци за работа и за одржување,
трошоци за набавка на гориво и проценети скриени трошоци. Енергетски синџир се формира
така што се комбинираат технологиите и горивата, а енергијата тече од производството кон
потрошувачката. Пример за енергетски синџир е прикажан на Слика 3.
3
Адекватност на производството е проценка на инсталирана моќност за производството заради
задоволување на оптоварувањето во електроенергетскиот систем. Прогнозата на адекватноста на
производството е со цел да се идентификуваат можни проблеми и потребите за нови производни објекти.
W
EB
Pr
ev
ie
w
• технологии (која ја вадат, преработуваат, конвертираат енергијата од една во

друга форма или енерегтска услуга, ја пренесуваат или дистрибуираат)
Прв чекор при креирање на моделот на ЕЕС во MESSAGE е правилно поврзување на
релациите меѓу енергетските ресурси, форми и технологии. На слика 4 линиите кои се во
различни бои ги претставуваат енергетските форми, кои меѓу себе се поврзани со различни
технологии. Со технологиите се дефинира процес со кој се конвертира енергијата од една во
друга форма или во енергетска услуга (пр. конверзија на сурова нафта во нафтени деривати,
нафтени деривати во електрична енергија и електрична енергија во осветлување). Рудниците,
електричните централи, хидро сливови, акумулациите и слични компоненти на енергетскиот
систем се моделираат како технологии. Како технологии се дефинираат преносната и
дистрибутивната мрежа. За секоја енергетска форма се дефинираат типови на гориво: гас,
јаглен, електрична енергија. На нивото ресурси технологиите може да бидат групирани зависно
w
од географската локација, геолошките неизвесности или пак зависно од трошоците за
екстракција на гориво од ресурсот.
Следниве карактеристики на технологиите кои можат да бидат вклучени во моделот се:
повеќе влезни и излезни параметри, сезонски варијации на капацитетот, варијации на
ie
ефикасноста во текот на времето, промена на трошоците во текот на времето, ограничување на
производство и капацитетот, пенетрација на пазарот, контрола на емисија на штетни гасови и
сл. Податоците за потрошувачката која треба да се задоволи ги внесува корисникот, а истите се
излезни податоци од MAED. Со дефинирање на „load regions“ се дефинираат разни сезонски
варијации на потрошувачката. Годината може да се подели на сезони, во секоја сезона се
ev
дефинираат типови на денови, а секој тип на ден може да се подели на делови.
За базната година е потребно да се дефинираат основните параметри на сценариото:
почетна и крајна година на анализа, на колку еднакви или различни периоди може да се подели
целиот анализиран период.
Резултатот од MESSAGE е план за градење на нови капацитети за производство и план
Pr
за производство. При анализа на потребата од градење на нови капацитети се земаат предвид
постојните капацитети и времето на нивното пензионирање и потребното производство за да се
задоволи потрошувачката. Планот ќе има различни импликации: финансиски, еколошки,
енергетска безбедност и сл. Политички импликации може да бидат опфатени со анализа на
алтернативни енергетски системи развиени со алтернативни претпоставки и ограничувања од
типот на: трошоци, емисии, енергетска безбедност, доверливост и сл.
EB
5 ЗАКЛУЧОК
Во регионот на Југоисточна Европа релевантни институции ги користат опишаните
модели во трудов MAED и MESSAGE, како за анализа на одредени состојби така и за изработка
на национални стратегии. За нивно користење не е доволно да се обезбедат потребните
податоци, туку корисникот да има солидно познавање на проблематиката за да може правилно
да ги искористи. Со меѓусебното надополнување моделите овозможуваат анализа на сценарија
со кои би се испитале можни настани во иднина, а добиените резултати да се искористат за
W
донесување на издржани инвестициски одлуки.
6 БЛАГОДАРНОСТ
Авторите на овој труд и се заблагодаруваат на МААЕ за обезбедување средства и
стручна помош за работа на овој труд. Исто така, им се заблагодаруваат на Г-дин. Дамир
Пешут за помошта во работата и обуката со MAED, и на Г-дин. Марио Тот и Г-ѓа Аленка
Киндерман Лончаревиќ за стручната помош во обуката со MESSAGE.
[1] International Atomic Energy Agency (IAEA). IAEA Tools and Methodologies for Energy System
Planning and Nuclear Energy System Assessments. VIENNA: August, 2009
[2] International Atomic Energy Agency (IAEA). Model for Analysisof Energy Demand (MAED-2).
VIENNA: IAEA, 2006
[3] International Atomic Energy Agency (IAEA). Model for Energy Supply Strategy Alternatives and their
General Environmental Impacts. VIENNA: IAEA, 2007
[4] Energetski Institute Hrvoe Pozar. Strategija energetsko razvitha Republike Hrvatske. Zagreb, 2001
[5] Energetski Institut Hrvoje Požar, Institut Za Istraživanja U Energetici Ekologiji I Tehnologiji.
STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE, Knjiga B
PREDVIĐANJA POTROŠNJE FINALNE ENERGIJE. LJUBLJANA: Jul 2006.
w
ie
ev
Pr
EB
W
Влатко Чингоски
Димитар Танурков, Емил Јовановски
АД Електрани на Македонија, Скопје
Коста Папастеревски
w
Севермак АД, Скопје
ОБЕЗБЕДУВАЊЕ НА ДОПОЛНИТЕЛНИ СИСТЕМСКИ УСЛУГИ ВО ЕЕС НА

РМ ОД ТЕРМОБЛОКОВИТЕ НА РЕК БИТОЛА
ie
Во овој труд, ќе биде прикажан процесот на модернизација на контролните системи на
термоблоковите во ТЕ Битола, филозофијата на управувањето, процесот на тестирање и
ev
добиените резултати во реални услови за обезбедување на соодветна секундарна резерва за
македонскиот ЕЕС преку ставање на термоблоковите во т.н. фунцкионален AGC (Automatic
Generation Control) моде и обезбедување можности за нивно далечинско управување од НДЦ во
Скопје. Добиените резултати потврдуваат дека после модернизацијата термоблоковите во
целост ги задоволуваат препораките на UCTE и ЕNТSO-E за нивно вклучување во системот на
секундарна регулација на македонскиот ЕЕС.
Pr
Клучни зборови: Системски услуги, секундарна резерва, AGC, термоелектрани на лигнит,
UCTE, ЕNТSO-E
1 ВОВЕД
Стабилна и доверлива работа на еден електроенергетски систем (ЕЕС) е резултат на
континуирано балансирање помеѓу производството и потрошувачката на електрична енергија
(ЕЕ) во системот и неговата можност брзо и навремено да реагира на било каква промена или
EB
дебаланс помеѓу производството и потрошувачката во ЕЕС. Имајќи предвид дека

балансирањето претставува стохасичка и временски променлива големина, од големо значење
за секој ЕЕС е истиот да располага со доволно ресурси за следење и корегирање на сите
значајни отстапувањата во текот на неговата работа. Тоа подразбира доволни, стабилни и
доверливи резерви на системски услуги, кои во секој момент ќе обезбедат балансирање на
отстапувањата на ЕЕС со корекција на вредностите на моќноста, напонот и фреквенцијата. Во
W
групата на системски услуги, кои Операторот на електроенергетскиот систем ги обезбедува за

оваа цел се резервите на примарната, секундарната и терциерната моќност [1], [2].
Во македонскиот ЕЕС, главни испорачaтели на овие системски услуги се
хидроелектраните заради познатите својства на флексибилност, брзо вкучување и исклучување
во систем и можности за релативно широк опсег на регулација на излезната активна и
реактивна моќност [3]. Со зголемувањето на потрошувачката на ЕЕ, како и со се поголемото
учество на обновливите извори на енергија, потребата од резерва на моќност која активно ќе
учествува во процесот, пред сé на секундарната регулација, станува сé поголема. Земајќи ги
предвид техноекономските ограничувања за обезбедување на секундарна резерва од
постоечките хидро капацитети, се јавува потребна од дополнителна моќност како секундарана
резерва од страна на постојните термоелектрани во земјата, пред сé од термоелектраните во
РЕК Битола кои се во континуирана работа на мрежата на ЕЕС. Слични активности со различно
C2-090R 1/8
ниво на успех се превземаат и во соседните ЕЕС особено кај термоелектраните кои работат на
лигнит.
Почнувајќи од 2011 година свесни за проблемот, а согласно препораките на UCTE и
ENTSO-E, АД ЕЛЕМ превзеде мерки и отпочна со проект за модернизација на термоблоковите
во TE Битола, при што една од основните цели беше овозможување модернизираните
термоблокови да влезат во системот за обезбедување на секундарна регулација на
македонскиот ЕЕС. За таа цел, направена е целосна модернизација на системот за контрола и
управување, како и начинот на водењето на термоблоковите, а преку имплементација на
современ контролен систем и соодветни хидраулички извршни органи.
Во овој труд, ќе биде образложен процесот на модернизација на контролните системи на
термоблоковите во ТЕ Битола, филозофијата на управувањето, процесот на тестирање и
w
добиените резултати во реални услови за обезбедување на соодветна секундарна резерва за
македонскиот ЕЕС преку ставање на термоблоковите во т.н. фунцкионален AGC (Automatic
Generation Control) моде и обезбедување можности за нивно далечинско управување од НДЦ во
Скопје. Добиените резултати потврдуваат дека после модернизацијата термоблоковите во
целост ги задоволуваат препораките на UCTE и ЕNТSO-E за нивно вклучување во системот на
ie
секундарна регулација на македонскиот ЕЕС. На тој начин, успеано е со примена на адекватен
метод на модернизација на термоблоковите во ТЕ Битола да се постигне прв случај на успешно
партиципирање на термоелектрана на лигнит во системот на автоматска регулација на
производството во Република Македонија и во соседството.
2
ev
МОТИВ ЗА ВОВЕДУВАЊЕ НА AGC ВО ТЕРМОЕДИНИЦИ ВО ТЕ БИТОЛА
Потребата од обезбедување на секундарната регулација е во континуиран пораст пред сé
заради зголемувањето на ризикот од појава на несакани одстапувања во ЕЕС на РМ, кои
генерално се резултат на современите појави во модерните ЕЕС, пред сé:
• континуираниот пораст на потрошувачката на електрична енергија,
Pr
• појавата на независни производители на електрична енергија,
• либерализација на пазарот на електрична енергија,
• вклучување во ЕЕС на т.н. дистрибуирани производители на енергија заради
зголеменото учество на обновливите енергетски извори и сл.
Веќе и во сегашни услови на работа постојат ситуации каде покривањето на ЕЕС на РМ
со секундарна регулација е сериозно доведено во прашање, бидејќи се обезбедува само од
постоечките хидроелектрани, како на пример:
EB
• состојба на „големи води“ кога хидроелектраните работат во максимален режим за да се

избегнат преливи од една страна, а од друга страна за да се искористи максимално
водениот поренцијал,
• состојби кога две ли повеќе хидроелектрани се во процес на ревитализација или пак се
одвиваат неопходните редовни ремонтни активности,
• состојби кога во ЕЕС има вишоци на енергија, особено во раните утрински часови
W
(најчесто во периодот од 02:00 до 07:00), кога заради обезбедување на секундарна

резерва покрај вклучените термоелектрани, реално непотребно во ЕЕС мора да бидат
дополнително вклучени и некои хидроелектрани кои работат надвор од оптималниот
режим, генерираат непотребни трошоци и се намалува нивниот животен век.
Поради вакви или слични состојби, како оптимално решение се наметнува потребата од
превземање на соодветни технички зафати за обезбдување на секундарлна регулација во ЕЕС
на РМ преку воведување на термоблоковите во систем на автоматска регулација на
производството.
3 ПРЕВЗЕМЕНИ АКТИВНОСТИ ЗА ВОВЕДУВАЊЕ НА AGC ВО ТЕ БИТОЛА

За воведување на AGC за термоблоковите во ТЕ Битола, потребно беше да се направи
комплетна промена во начинот и филозофијата на нивното управување и водењето во процесот
на производство и испораката на енергија и моќност во ЕЕС на РМ. Едноставно кажано,
потребно беше промена на стариот начин на водење на производниот процес “котелот ја води
турбината“ во нов начин на водење на производството „турбината го води котелот.“
Превземените активности, покрај својот технички карактер, имаа за потреба да се подигнат и на
соодветно управувачко и административно ниво и паралелно да се одвиваат како во рамките на
АД ЕЛЕМ исто така и во рамките на Операторот на преносниот ЕЕС и Националниот
диспечерски центар, и двата лоцирани во рамките на АД МЕПСО.
3.1 Технички зафати во термоблоковите 1 и 2 во ТЕ Битола
Во ТЕ Битола во процесот на модернизацијата и автомацијата на термоблоковите 1 и 2
беа инсталирани два, за секој термоблок пооделно DCS (Distributed Control System) систем, од
германскиот производител Siemens модел SPPA T-3000, базиран на примена на автоматски
сервери од моделот S7 – 400 PLC.
w
Со инсталација на системот SPPA T-3000 и апликативнте сервери по блок, се овозможи
мониторинг, контрола и оптимизација на процесот на производство на електрична енергија,
како и проширување на опсегот на работа на термоблоковите и подобрување на нивните
перформанси. SPPA T-3000 овозможува еден кориснички интерфејс за инжинеринг,
конфигурирање, раководење, дијагностицирање и одржување. Во склоп на апликативниот
ie
софтвер е и софтверското решение кое овозможува работа на блокот во автоматска контрола на
производството (AGC) и секундарна регулација.
Во рамките на инсталираниот DCS систем функционира и посебен SPPA R-3000
турбински контролер кој е наменетет исклучиво за регулација на работата на турбината. Овој
ev
контролер е базирана врз работата на брз процесор FM – 458 наменет специјално за турбински
регулации, и неговата апликација беше специјално конфигурирана за регулација на турбините
од производителот Power Machines од Русија. Со директно управување на извршните
периферии, односно на хидрауличниот распоредник кој ги управува вентилите за проток на
пареа во турбината, се воведува водењето на процесот на производство да биде диктирано од
страна на турбината. Со други зборови, потребата за испорака на електрична енергија се
Pr
усогласува со потребите на енергија побарани од управувачот со термоагрегатот, според кои
барања котелот автоматски ги корегира своите параметри во функција на генерирање на
потребните количини на пареа за задоволување на енергетските барања на турбината. На тој
начин се постигнува автоматска регулација на излезната моќност на термоагрегатот според
меѓународните стандарди дефинирано од страна на ENTSO – E и UCTE, односно се созадаваат
услови за вклучување на термоагрегаторот во системот на секундарна регулација [1], [2].
За потребите од комуникација и далечинсто управување и контрола како од страна на
EB
производниот контролен центар сместен во просториите на АД ЕЛЕМ во Скопје, така и од

страна на Националниот диспечерски центар на АД МЕПСО, исто така лоциран во Скопје,
имлементиран е и соодветен комуникациско-информативен систем кој ги порзува соодветните
центри во Скопје и ТЕ Битола, овозможувајќи меѓусебна брза, точна и навремена размена на
сигнали, информации и команди.
3.2 Технички зафати во рамките на НДЦ во АД МЕПСО
W
Во Националниот диспечерски центар изврши се модификација и соодветна припрема и

надградба на софтверскиот пакет за AGC како и SCADA/EMS системот исто така произведен
од SIEMENS. Модифицирана и надградена е базата со новите сигнали и команди и направи е
соодветно моделирање на дисплеите (приказите) со новите единици. Направено е и потребното
подесување на AGC контролните функции, во SCADA/EMS системот во НДЦ МЕПСО, на
начин што секој термоблок се третира како посебна контролна единица од гледиште на AGC.
3.3 Протокол за тестирање на термоблокот 1 во AGC
Откако се реализираа сите потребни технички зафати и подесувања како во ТЕ Битола,
така и во диспечерските центри на АД ЕЛЕМ и АД МЕПСО пооделно, беше потребно да се
изврши тестирање на системот во целина со цел да се докаже можноста истиот да одговори на
барањата на системот за секундарна регулација според меѓународните правила и стандарди [1].
3.4 Постапка за тестирање на блоковите во систем на AGC

Најпрво, имајќи ги предвид техничките карактеристики на термоблоковите, беше
потребно да се дефинира ресположивиот опсег за тестирање и регулација на излезната моќност.
Во рамките на овој дефиниран расположив опсег на работа на термоблокот, нема да постојат
забранети зони за работа на генераторот. Овој расположив опсег во договор со операторот на
електраната и техничката документација за котелот и генераторот беше дефиниран во
границите помеѓу 190 MW и 225 MW. Брзината на одзив на блокот за потребите на ова
тестирање беше подесено на 3 MW/min, што соодветствува на стандардите за термоелектрана
на лигнит [2].
Процедурата за тестирање на работата на термоблокот во автоматски режим, односно во
режим на поддршка на барањата за автоматско генерирање на моќност (AGC) и обезбедување
w
на секундарна резерва, заради поедноставно следење беше поделена на 12 пооделни чекори.
Суштината и активностите кои се превземаат во секој од овие 12 чекори накратко се опишани и
објаснети во Табела 1.
Табела 1 Процедура на тестирање на автоматската работа на термоблокот 1
ie
Во управувачкиот центар на блокот и во НДЦ во МЕПСО, се активираат записите за
Чекор 1: трендот на зададената вредност (set point за моќноста) и промената на активната
моќност во текот на целиот период на тестирање.
Се определува времето потребно за пренесување на сигналот од НДЦ во МЕПСО до
Чекор 2:
ТЕ Битола (временско каснење).
ev
Операторот во НДЦ во МЕПСО го вклучува AGC модулот за блокок во положба
Чекор 3:
inactive.
Операторот во НДЦ во МЕПСО ја внесува вредноста за активната моќност во AGC
Чекор 4:
модулот, иста со моменталната вредност на производството на блокот.
Операторот во НДЦ во МЕПСО бара од оперераторот на блокот во ТЕ Битола да му
Чекор 5:
го предаде блокот во далечинска контрола (Remote control).
Pr
Операторот блокот во ТЕ Битола ја префрла контролата од локална во далечинска
Чекор 6:
(Local – Remote).
Операторот во НДЦ во МЕПСО го превзема блокот во далечинско управување, со
Чекор 7:
префрлање на преклопката од Local во Remote.
Операторот во НДЦ во МЕПСО го става блокот во ТЕ Битола во AGC модулот,
Чекор 8:
односно во позиција “operator base mode“ и “inflexible“.
EB
Моменталната вредност на активната моќност е 190 MW и операторот во НДЦ во

МЕПСО задава нова вредност (set point) за активната моќност на блокот од 220 MW
Чекор 9:
(Слика 1), во точно дефиниран временски момент (18:51/22.12.2011) во насока на
кревање/спуштање.
Операторот во НДЦ во МЕПСО го следи автоматското зголемување на
Чекор 10: генерираната моќност се додека блокот (Слика 2) не ја постигне зададената
вредност од 220 MW (19:03/22.12.2011).
W
Моменталната вредност на активната моќност се подесува на вредност 210 MW.

Операторот во НДЦ во МЕПСО во (10:42/23.12.2011) задава нова вредност (set
Чекор 11:
point) за активната моќност на блокот од 200 MW во насока на кревање/спуштање
(Слика 3).
Операторот во НДЦ во МЕПСО го следи автоматското намалување на генерираната
Чекор 12: моќност се додека блокот (Слика 4) не ја постигне зададената вредност од 200 MW
(10:46/23.12.2011)
4 ДОБИЕНИ РЕЗУЛТАТИ ОД ТЕСТИРАЊЕТО НА ТЕРМОБЛОКОТ 1

Добиените резултати за двата теста, автоматска регулација на моќноста на термоблокот
1 во ТЕ Битола во процес на подигнување од моментална вредност на зададена вредност
W
EB
Pr
ev
ie
w
w
ie
Слика 2 Дијаграм на промената на моќноста во DCS во термоблокот 1 во ТЕ Битола
ev
Pr
EB
W
Слика 3 Дијаграм на промената на моќноста во апликацијата за управување во НДЦ во МЕПСО

w
ie
Слика 4 Дијаграм на промената на моќноста во апликацијата за управување со термоблокот 1
во ТЕ Битола
ev
Според меѓународните стандарди за овој тип на електрани [1] и [2] за нивно учество во
aвтоматска контрола на производството, односно да се учествува во секундарна регулација
потребно е термоблоковите да може да бидат автоматско управувани [2,(P1-B-S3)], и
потребната брзина на одзив треба да се движи во граница од 1% до 2% од номиналната моќност
на агрегатот во електраните на лигнит [2,(А1-B-6)]. Соодветно, долната минимално прифатлива
Pr
граница за одзив кај блоковите во ТЕ Битола треба да биде поголема од 2,25 MW/min.
Од испитувањата и прикажаните резултати произлегува дека термоблокот 1 во ТЕ
Битола е соодветно автоматизаиран и истот овозможува автоматска секундарна регулација на
моќност во двете насоки бидеќи ги задоволува потребните меѓународни стандарди за учество
во автоматска регулација на производството, односно, истиот обезбедува:
• во насока на подигање постигнат одзив од 2,4 MW/min, и
EB
• во насока на спуштање постигнат одзив од 2.9 MW/min.

Согласно на прикажаните резултати, и во двете насоки вредности од испитувањата,
вредностите на одзивот кај автоматизираниот термоблок 1 се поголеми од минимално
потребните и ги задоволуваат барањата согласно меѓународни стандарди на ENTSO-E, односно
се потврдува можноста на термоблокот 1 на ТЕ Битола да учествува во системот за автоматска
контрола на производство (AGC), односно можноста да се користи како секундарна резерва во
W
ЕЕС на Р. Македонија како термоелектрана на лигнит. Имајќи предвид дека истиот тип на
автоматизација е извршен и врз термоагрегатот 2 во ТЕ Битола, се претпоставува дека и овој
агрегат после модернизацијата може да биде вклучен во систем на AGC за потребите на
македонскиот ЕЕС. Се разбира, пред тоа да се случи, пожелно е да се направат истите
тестирања и врз овој агрегат за да може и практично да се потврди неговата можност за учество
во секундарна регулација.
При тоа, важно е да се напомене дека управувањето на термоблоковите во ТЕ Битола и
во иднина треба да продолжи со непосредна соработка со диспечерскиот персонал во ТЕ
Битола, бидејќи во процесот на производството кај овој тип на електрани големо и важно
влијание имаат и многу други параметри, кои диспечерот во НДЦ во АД МЕПСО ги нема во
увид во секој момент на време. Тука од посебно значење се издвојува квалитетот и редовната
испорака на потребните количини на јаглен, кој не е секогаш со константна калорична вредност
и може битно да влијае на перформансите за производство и учество на термоблоковите во

секундарна резерва.
Од погоре изнесеното произлегува дека со завршување на автоматизација и на третиот
термоблок во ТЕ Битола, потребно е тестирање на целиот систем со трите термоблокови, со цел
конечно да се потврдат сите бараните карактеристики за сите три термоблокови пооделно и за
целата ТЕ во целост и истата да се внесе во системот на AGC и испорака на секундарна резерва
за македонскиот ЕЕС. Со тоа би се добило во уште поголема доверливост и квалитет на
производниот и преносниот систем во Р. Македонија во целина, и намалување на трошоците во
работата на системот.
[1] UCTE Operation Handbook Policy 1: Load Frequency Control, 2009.
w
[2] UCTE Operation Handbook: Appendix 1 – Load Frequency Control and Performance, approved
March 19th, 2009.
[3] Годишен извештај, ЕСМ 2003.
ie
ev
Pr
EB
W

ФЕИТ
РЕШАВАЊЕ НА ПРОБЛЕМОТ НА ОПТИМАЛНИ ТЕКОВИ НА МОЌНОСТИ И

НАПОНИ
w
Со развојот на ЕЕС, некаде во средината на XX-тиот век, се започнало со развивање на
нови методи, односно постапки за решавање на проблемот на определување оптимални
ie
моќности и напони. Како позначајни можат да се сметаат следните: градиентниот метод,
ламбда-итеративен, метод на средна точка и други. Ниту еден од овие методи за пресметка не
се смета за идеален, односно сите си имаат свои предности и недостатоци. Темата на овој труд
се методите за определување на оптималните текови на моќности и напони и нивната примена.
Проблемот се разгледува како од теоретски, така и од аспект на практична примена, земајќи ги
ev
предвид различните ограничувања. При тоа се разгледуваат методите кои најчесто се користат
за пресметките. На крајот на овој труд е прикажан конкретен пример на определување на
оптимални моќности и напони, кој се решава со помош на софтверскиот пакет Power World.
Клучни зборови: оптимизација, Power world, оптимални моќности, оптимални напони.
1 ВОВЕД
Pr
Во рамките на трудот е претставен проблемот на определување на оптимални моќности
и напони (ПООМН). ПООМН е проблем кој се решава со усвоени ограничувања (кои се
претставуваат со равенства или неравенства), а со кои се врши глобална оптимизација на
работата на електроенергетските системи. Проблемот се решава со соодветно избран
критериум. Функции на цел кои се опфатени при решавање на ПООМН се: минимизирање на
трошоците за производство, минимизирање на загубите во преносниот систем, минимизирање
EB
на поместувањето од оптималната работна точка на ЕЕС со минимална промена на

предвиденото производство и контролните акции, минимално растоварување на
оптоварувањето при вонредна состојба [1], [2].
Освен теоретскиот пристап за решавање на проблемот на оптимални моќности и напони,
прикажан е и практичен пример на решавање на овој проблем со примена на соофветен
софтверски пакет. На крајот од трудот се изнесени заклучоците кои произлегуваат од овој труд.
W
2 ОПРЕДЕЛУВАЊЕ ОПТИМАЛНИ МОЌНОСТИ И НАПОНИ

2.1 Решавање на проблемот на оптимални моќности и напони со минимизација на
загубите на активна моќност
Решавањето на проблемот на ПООМН може да се изврши при различни целни функции.
Кога целната функција се однесува на минимизирање на трошоците на производство, а при тоа
како контролни големини се користат активните моќност на генераторите во системот, тогаш
последователно, може да се бара да биде задоволен и условот на минимални загуби на моќност.
Во вториот случај, односно при минимизрање на загубите, се користи ново, допонително
множество на променливи, кои можат да придонесат во определување на подобрени напони и
струи низ системот. Како резултат на ваквиот вид на оптимизација се намалуваат можностите
за намалување на напоните под дозволените вредности дури и во услови на испад на некој од
C2-096R 1/9
елементите во системот. Решавањето на ПООМН со минимизација на загубите најчесто се

применува за целите на управување на системот, но исто така, наоѓа примена и при планирање
[3].
2.1.1 Математички модел
Ограничувањата се дадени во продолжение [3]:

(2.1.1.1)
(2.1.1.2)
w
исто така:
(2.1.1.3)
=1,…,
ie
на множество од паралелни трансформатори.
Ограничувањата се искажани во облик на следните неравенства:
ev (2.1.1.4)
, (2.1.1.5)
, (2.1.1.6)
, (2.1.1.7)
, (2.1.1.8)
Pr
, (2.1.1.9)
Дополнително линеаризирање на равенката :
, (2.1.1.10)
, (2.1.1.11)
За точната форма V се задава со:
EB
, (2.1.1.12)
Преносниот однос на трансформаторот влијае врз постапката на оптимизација преку
адмитансата во системот.
Целната функција е квадратна и е соодветна за имплементација на методот на средна
точка каде што: - вкупни загуби на активна моќност, – загуби на активна моќност во
гранка к, – проводливост на далекувод к, – реални и имагинарни компоненти на
W
напонот во јазол i, – реални и имагинарни компоненти на напонот во јазол j, –

реални и имагинарни компоненти матрицата на адмитанции, – преносни односи на
трансформатори кои работат во паралела, – број на трансформатори во i – тото множество
на трансформатори во паралелна работа, – долни и горни граници на преносниот
однос на i – тиот трансформатор, – еквиваленти на во правоаголни координати,
- коефициенти за конверзија за претворање на долната граница на напонот во
правоаголни координати.
2.2 Често користени оптимизациони методи
Решението на ПООМН треба во предвид да ги задоволи следните барања:
− Брзина. Пресметките кои се применуваат при ПООМН вклучуваат линеарни и

нелинеарни ограничувања со голем број на променливи, па за тоа се потребни
методи кои брзо конвергираат.
− Флексибилност. Развојот на ЕЕС бара во пресметките да се вклучуваат нови
ограничувања, па методите треба да се засноваат на флексибилни алгоритми кои
лесно можат да се адаптираат кон новите ограничувања.
− Сигурност. Решавањето на ПООМН во ЕЕС во реално бара определена
сигурност и точност на решението. Комплексноста на ЕЕС дополнително ги
отежнува математичките операции.
− Одржливост. Со развивањето на ЕЕС, алгоритамите за пресметување на
ПООМН мора да се надградуваат, а при тоа да се задоволени сите претходни
w
барања.
2.2.1 Линеарно програмирање
Основните чекори кои се потребни за решавање на ПООМН со помош на линеарно
програмирање се [3]:
ie
Решавање на проблемот кога системот се наоѓа во стационарен режим на работа
1 Линеаризација на ПООМН преку:
− земање предвид на граничните вредности на ограничувањата,
ev
− земајње предвид на ∆ промените (мали промени) на контролните
променливи .
2 Линеаризација на моделот на мрежа за секоја ∆ промена преку:
− пресметка на матрицата на адмитанции,
Pr
− претставување на граничните вредности добиени со промената на
контролните променливи од векторот .
3 Решавање на ПООМН со линеарните ограничувања кои претходно се поставени
со помош на алгоритамот на линеарно програмирање.
4 Пресметка на новите вредности на контролните променливи преку релацијата
и решавање на нелинеарниот проблем на определување на тековите
EB
на моќности.
5 Ако е задоволена точноста на решението се завршува со пресметките, а во
спротивен случај се враќаме на точка 4.
Примената на линеарно програмирање за решавање на проблемот на ПООМН
подразбира дека целната функција е множество од одделни, конвексни и непрекинати криви на
трошоци, односно математички прикажано:
W
(2.2.1.1)
2.2.2 Метод на средна точка
Методот на средна точка може да биде применет за решавање на ПООМН со користење
на последователни линеарни методи и вметнување на методот за решавање на линеарните
програми. Вториот пристап пак подразбира вметнување на методот во рамките на методите
засновани на нелинеарно програмирање.
2.2.2.1 Математички модел за методот на средна точка

Ако се претпостави дека целната функција е минимизација на загубите на активна
моќност, тогаш при претставување на математичкиот модел кој се применува за решавање на
методот на средна точка, се користат следните равенства:
(2.2.2.1)
(2.2.2.2)
(2.2.2.3)
(2.2.2.4)
(2.2.2.5)
(2.2.2.6)
(2.2.2.7)
(2.2.2.8)
(2.2.2.9)
каде: - вкупни загуби на активна моќност, - активна моќност генерирана во јазол i, -
w
влезна активна моќност во јазол i, – реактивна моќност генерирана во јазол i, - влезна
реактивна моќност во јазол i, - капацитивност во јазол i, - индуктивност во јазол i, -
напон во i-тиот PQ јазол.
2.2.3 Нелинеарно програмирање
ie
2.2.3.1 Квадратно програмирање
Овој алгоритам е проширување на Њутновиот метод за одредена оптимизација. Овој
метод го решава проблемот со решавање на приближниот квадратен метод во повеќе наврати.
ev
Квадратното програмирање е проблем на нелинеарно програмирање каде што целната функција
е квадратна и ограничувањата се линеарни. И квадратното апроксимирање на целната функција
и линеарните ограничувања се базираат на проширувања на Тејлоровиот ред на нелинеарните
функции околу Xk [1],[3].
Целната функција f(X)е заменета со квадратната апроксимација:
Pr
(2.2.3.1)
Чекорот со добивање на следниот квадратен т.н. субпроблем, односно минимизација
на :
=0 (2.2.3.2)
0 (2.2.3.3)
каде што и се матрици на јакобијанот соодветно на векторите на ограничување G и H.
EB
Откако чекорот е решен, се добива новата вредност на Х:

(2.2.3.4)
За функцијата изборот на е дефинирано со следниве критериуми:
(2.2.3.5)
каде што се лагранжови мултипликатори од решението на квадратниот субпроблем со кој се
W
дефинира Исто така е избран со цел да ја минимизира функцијата:

(2.2.3.6)
Лагранжовата функција се дефинира како:
(2.2.3.7)
каде што:
. (2.2.3.8)
2.2.3.2 Градиентен метод

Нека функцијата на цел е зададена со релацијата:
(2.2.3.9)
Со неа се претставени вкупните трошоци за производство на електрична енергија од
генераторите во даден систем [1], [3], [4]. Кога станува збор за функција на трошоци, потребно
е истата да се минимизира.
Тековите на моќности можат да се определат со следните равенства:
(2.2.3.10)
Првиот пар равенки се пресметува за секој i – ти PQ – јазел, додека третата равенка се

пресметува за секој к – ти јазол, не вклучувајќи го референтниот.
w
Првиот член е сума на моќностите на сите генератори, освен референтниот Вториот
член е моќноста на референтниот јазол и таа зависи од модулот и фазниот агол на напоните во
јазлите од мрежата.
(2.2.3.11)
ie
Лагранжовата функција за овој случај е следната:
(2.2.3.12)
ev
Функцијата на цел се прикажува и во следниот облик:
(2.2.3.13)
(2.2.3.14)
Pr
За да се минимизира функцијата на трошоци, градиентот на лагранжовата функција се
изедначува на нула:
3 ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ НА ЛИНЕАРНО ПРОГРАМИРАЊЕ ЗА РЕШАВАЊЕ

НА ПРОБЛЕМОТ НА ОПТИМАЛНИ ТЕКОВИ НА МОЌНОСТИ И НАПОНИ
EB
ПООМН претставува комплексен проблем кој денес може да се решава со помош на

различни софтверски алатки. Во рамките на овој труд се разгледува едноставен пример решен
со примена на софтверскиот пакет Power World. Станува збор за едноставна алатка, која
овозможува решавање на распределба на моќности во стационарен режим на работа, но исто
така и решавање на ПООМН со примена на методот на линеарно програмирање. Покрај
можноста за решавање на ПООМН, во додатните алатки на овој софтвер постои можност и за
W
решавање на ПООМН кога ограничувањата се поврзани со сигурната работа на системот [5],

[6].
На слика 1 е прикажан едноставен систем од три јазли [7], [8]. Во секој од јазлите е
приклучен по еден генератор со познати трошоци за производство, со можност за промена на
излезната активна моќност во рамките од 0 MW до 400 MW. Генераторот во јазолот 1 е
референтен. Во јазлите 2 и 3 се приклучени потрошувачи, но во дадениот пример само
потрошувачот во јазолот 3 презема активна моќност од 150 MW. Преносните водови имаат
идентични карактеристики и ограничување во однос на привидната моќност од 100 MVA.
Трошоците на генераторите се изразени како квадратни функции од активната моќност на секој
од генераторите, односно:
− Јазол 1: ;
− Јазол 2: ;
− Јазол 3: .
Овие трошоци можат да се линеаризираат во самата алатка, односно секоја од
функциите да се претстави со неколку отсечки кои релативно добро ќе ја претставуваат
квадратната функција. Ако во дадениот пример се занемарат ограничувањата на привидната
моќност низ водовите и предвид се земат трошоците за производство на секој од генераторите,
тогаш, со примена на методот на линеарно програмирање за решавање на ПООМН, ќе се
добијат резултатите прикажани на слика 1.
w
ie
Слика 1 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци
ev
Од слика 1 може да се забележи дека потрошувачот се напојува преку водовите 1-3 и 2-3
и дека потребната моќност доаѓа од генераторот со најмали трошоци. При тоа, водот 1-3 е
речиси целосно оптоварен (100 MVA). Секое зголемување на оптоварувањето би значело и
зголемување на оптоварувањето низ водовите. Така, на слика 2 е прикажан истиот пример со
зголемено оптоварување, кое изнесува 180 MW.
Pr
EB
Слика 2 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци при

W
прептоварен во 1-3
Во овој случај водот 1-3 е преоптоварен, решението не ги зема предвид ограничувањата
на водовите. Ако се земат предвид и ограничувањата на водовите, тогаш решението на
ПООМН ќе се промени, а освен генераторот со најниски трошоци, активната моќност на
потрошувачот ќе биде покриена со работата на два генератори, односно генеаторите
приклучени во јазлите 1 и 2. Овој случај е прикажан на слика 3.
w
Слика 3 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци, земени
предвид ограничувањата на водовите
Од сликата 3 може да се забележи дека учеството на генераторот приклучен во јазолот 1
е се уште поголемо, а причината се пониските трошоци. Но зголемување на оптоварувањето од
ie
една страна, а уважување на ограничувањата на преносните водови од друга, би значело дека ќе
се зголеми учеството на производството и на генераорот приклучен во јазолот 2, а причината ќе
биде ограничувањето на моќноста низ јазолот 1-3 (веќе е 100% оптоварен). Ваков случај е
прикажан на слика 4.
ev
Pr
Слика 4 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци,

EB
зголемено оптоварување и земени предвид ограничувањата на водовите

Од сликата 4 може да се забележи дека генераторите приклучени во јазлите 1 и 2
рамноправно учествуваат во напојувањето, а покрај нив, мал дел од оптоварувањето се
обезбедува од локалниот генератор, односно генераторот приклучен во јазолот 3.
Зголемувањето на оптоварувањето во јазолот 3 ќе предизвика зголемување на производството
на сите генератори, но така што генераторот во јазол 3 ќе произведува помалку поради
W
повисоките трошоци. Алатката ќе го бара решението во оптимална распределба на моќноста на

генераторите, а почитувајќи ги ограничувањата на системот. Ако поради некаков проблем се
исклучи генераторот во јазолот 2, тогаш моќноста ќе се обезбедува од останатите два
генератори, а при тоа, предвид ќе бидат земени ограничувањата на преносните водови. Овој
случај е прикажан на слика 5. Поспецифичен е случајот во кој е исклучен генераторот во
јазолот 3, а оптоварувањето во јазолот 3 е над 200 MW. Во таков случај ќе дојде до
надминување на ограничуањата на тековите на моќности низ водовите 1-3 и 2-3.
w
Слика 5 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци, исклучен
генератор во јазол 2 и земени предвид ограничувањата на водовите
Решението во таков случај не може да ги задоволи двата услови, однодно
ie
минимизирање на трошоците и ограничување на моќноста низ водовите. Бидејќи целна
функција е минимизација на трошоците на генераторите, во ваков случај тоа ќе биде и
примарната цел на решавање, а останатите услови нема да бидат задоволени. Решението во овој
случај е прикажано на слика 6.
ev
Pr
Слика 5 Приказ на решение на ПООМН со целна функција минимизација на трошоци, исклучен

EB
генератор во јазол 3 и земени предвид ограничувањата на водовите
4 ЗАКЛУЧОК
Методите кои се користат за решавање на проблемот за определување на оптимални
моќности и напони во ЕЕС, се користат при оперативно водење на системот, но во одредени
услови и при планирање. Во овој труд се прикажани и методите за анализа на ЕЕС, кога
W
системот се наоѓа во стационарен режим на работа.

И новите методи за решавање на ПООМН се засноваат на основните методи. Со
решавање на оптималните моќности и напони во мрежа, односно со минимизирање и
максимизирање на функциите на цел, се доаѓа до решение кое е најсоодветно од аспект на
целната функција и применетите ограничувања. Целите на оптимизација можат да бидат
различни, од минимизирање на загубите низ преносниот систем, оптимизирање на
производните трошоци, до намалување на емисијата на штетни гасови. Како што е претходно
напоменато, методите кои се користат за решавање на ПООМН, се доста флексибилни што и
овозможува постојано да се внесуваат нови промени, ограничувања во истите, па со тоа
комплексноста на системот што се менува од ден на ден во нагорна линија може да биде
задоволена преку можностите за измена и прилагодување на овие методи.
Со помош на софтверската алатка се анализирани неколку случаи во кои е прикажана

оптималната распределба на моќностите за различни работни состојби на енергетската мрежа.
Од решенијата добиени за различни случаи се гледа дека ПООМН зависи од расположливоста
на генераторските единици, ограничувањето на водовите, оптоварувањето на потрошувачите и
слично. Се забележува дека и при релативно мали промени на овие променливи оптималното
определување на моќностите значително се менува.
[1] A. J. Wood, B. F. Wollenberg. Power Generation, Operation, and Control. New York: John Willey &
Sons, 1996.
[2] M. Huneault, F. D. Galiana. “A Survey of the Optimal Power Flow Literature”. IEEE Transactions on
Power Systems. Vol. 6, no. 2, pp 762-770.
w
[3] J. A. Momoh. Electric Power System Applications of Optimization. Howard University, Washington
DC: Marcel Dekker Inc, 2005.
[4] А. Крколева, П. Крстевски. Предавања по предметот управување и диспечинг во ЕЕС
(скрипта). ФЕИТ, 2014.
[5] Quick Start for User Defined Models. Power World Corp. 2013, [online:
ie
http://powerworld.com/UserDefinedModelDocumentation/Quick_Start_for_User_Defined_Models.pd
f].
[6] Simulator Version 16: Users Guide. Power World Corp. 2011, [online:
http://www.powerworld.com/files/Simulator16_Help_Printed.pdf].
ev
[7] Quick Start for Using Power World for Market Analysis. Power World Corp. [online:
http://www.powerworld.com/files/OPFQuickStart.pdf].
[8] М. Лабоска. Проблем на определување на оптимални моќности и напони. Дипломска работа,
јуни 2015.
Pr
EB
W

Oak Ridge National Laboratory
MAGNETIC AMPLIFIER – AN OLD PRINCIPLE FOR NEW APPLICATIONS IN

EPS
w
ABSTRACT
The concept of magnetic amplifier has been known for more than a century. Devices based on
this principle had been widely used in electronic circuits before and during World War II and before
ie
the appearance of solid state semiconductors. Later, they were used some time in applications that
demand utmost robustness and reliability, before they were forgotten and all but disappeared. Their
application in electric power systems (EPS) has been extremely rare and limited to some auxiliary
functions. The goal of this paper is to reintroduce this principle back on stage. This time in a main role
as a power flow control device, solving one of the more complex problems in EPS.
ev
Magnetic amplifier can be looked at as a saturable reactor with continuous reactance
regulation. It differs from the standard reactor with ferromagnetic core in that it has a control direct
current (dc) winding to regulate the amount of bias magnetic flux in the core. By increasing the
amount of this dc flux, the saturation of the core is increased and the self-inductance of the main
alternating current (ac) winding is decreased. If this ac winding is connected in series in an ac circuit,
Pr
by changing its inductance i.e. reactance, the amount of current that flows through it is also changed.
In essence, the change in the direct current in the control circuit results with a change in the same
direction of the alternating current in the controlled circuit.
In terms of their design, magnetic amplifiers are built such that with a small direct current and
power a much larger alternating current and power is controlled. Hence comes the name. If one such
saturable reactor is connected in series with a power line, the change in the equivalent series reactance
will result with a change in the power flow through the line, if the line is part of a looped network.
EB
Magnetic amplifier can be compared to a transistor, but instead of using the electric field, the magnetic
field is used as a medium of interaction. This comes natural in an EPS where some of its main
components, rotating machines and transformers, also use the magnetic field as a medium of
interaction.
In this paper, specific details for application of the principle of magnetic amplifier in EPS and
some findings from the work on one such device as an R&D project funded by the U.S. Department of
W
Energy are presented. The project team comprises Oak Ridge National Laboratory (ORNL),
University of Tennessee – Knoxville, Waukesha Electric Systems Inc. – a manufacturing company,
and Bonneville Power Administration – a power utility. Also presented are some results from the
testing of one of the laboratory-scale prototypes built during the project.
Keywords: magnetic amplifier, saturable reactor, power flow control, power electronics.
1 INTRODUCTION
The basic concept of magnetic amplifier (magamp or MA) was first introduced by C. F.
Burgess and B. Frankenfield in 1901 [1]. The research and development (R&D) of MA-based
applications thrived between 1920’s to 1960’s [2] – [4] and declined with the emerging of the solid-
state devices. Over the early decades, the majority of the R&D effort of MA had been focused on the
low-power electronic-circuit-level applications that were widely used in control, communication, and
C2-106R 1/9
sensor areas. Applications of high-power saturable-core device in electric power systems have seldom
been reported until 1990’s.
Because of the rapid growth of the demand of electric energy in the past thirty years, the
existing power grid is in urgent need for a comprehensive infrastructure reform. Emerging issues,
such as penetration of variable renewable sources, transmission congestion, power market operation,
and aging of power grid components, have brought new challenges for keeping and improving the
quality, reliability and efficiency of the electric energy generation, transmission and distribution.
Power engineers have never stopped searching for new tools and approaches that can be used to
address these challenges. Magnetic amplifier is one of the technologies that has been well known and
used but has been revisited and found to be promising in many power system applications such as,
power flow control, fault current limiting, reactive power compensation, oscillation damping, etc. The
advances in other technologies, for example power electronics and high-temperature superconductors
w
(HTS), make it feasible and advantageous to incorporate MAs in power-system related applications
which were cost- and technology-wise infeasible a couple of decades ago. Overall, MA devices are
low-cost and durable. Utilizing the existing technologies of MA in power system applications lowers
the investment risk, allowing for the possibility of commercialization in a short period of time and
grid-scale deployment.
ie
In this paper, the basic concept and mechanism of MA is briefly reviewed. Then some of the
existing or potential power-system related applications of MA, including power flow controller, fault
current limiter, reactive power compensation, and oscillation damping, are introduced. More details of
the development of a low-cost power flow controller based on the MA at the Oak Ridge National
ev
Laboratory (ORNL) are highlighted.
2 THE CONCEPT OF MAGNETIC AMPLIFIER

Magnetic amplifier is a saturable-core reactor with a continuously variable inductance
(reactance). Its inductance is regulated by the direct current in the dc winding, which provides the dc
bias flux and changes the magnetization of the saturable core shared by the ac winding. Figure 1
Pr
depicts the simplified schematic of a basic MA.
EB
Figure 1 Schematic of a basic magnetic amplifier

W
An ac winding connected in series with the ac circuit to be controlled and a dc winding driven
by a dc source are wound on the two legs of a saturable core made of ferromagnetic material. The two
windings are magnetically coupled by both the ac and dc fluxes in the core. The direct current
generates the bias dc flux and controls the saturation of the core, i.e., the self-inductance of the ac
winding. This inductance reaches the maximum when the core is not saturated (at zero dc) and the
minimum when it is fully saturated (at large enough dc). The overall reactance in the controlled ac
circuit changes as a result of the ac winding self-inductance change.
In practice, there are several issues with this simple design. First, the asymmetrical operation
due to the nature of the design will introduce harmonics into the system connected to the ac side of the
device, since in one half cycle of one ac period, the ac and dc magnetic fluxes add, but in the other half
cycle they subtract due to the polarity change of the ac current. Second, the induced voltage on the dc
side caused by the transformer effect can be of very large magnitude, raising problems of insulation
and protection. And the third, a large dc source would be required to deeply saturate the core if an air
gap has to be opened on the core to obtain a relatively large value of the nominal (unsaturated)
reactance. This raises a number of difficulties including dc winding power rating, losses, its cooling,
etc.
Figure 2 shows an improved design considering the above problems. Two dc coils are wound
on the two outer legs of a three-legged saturable core. They are connected to form the dc winding in
such way to generate a circulating magnetic flux in the outer frame of the core. The air gap is placed in
the center of the middle leg, on which the ac winding is wound. The symmetry of the operation is
maintained because during each half cycle of a period, the ac and dc fluxes will add in half part of the
core and subtract in the other half, which keeps the overall effect of magnetization unaffected by the
ac polarity change. Besides, the total voltage in the whole dc winding stays low because of the
cancellation of the induced voltages in the two dc coils. The air gap allows a larger ac winding
w
reactance, i.e., the controlled variable. At the same time, most of the dc flux stays in the outer frame of
the core and will not “see” the gap in the middle leg. It allows the core to be saturated by a relatively
small dc current and the ac winding reactance to easily reach its minimum value. This concept of a
bias dc flux flowing only in the periphery or other select parts of the core has been dubbed “local
saturation” [5]. The design of MAs could vary according to different requirements of functionality.
ie
But the basic mechanism should follow the principles shown in the two figures.
ev
Pr
EB
Figure 2 An improved MA design for power application

At the two ends of its operating characteristic (completely saturated and unsaturated), the MA
works just like an air-core reactor and a ferromagnetic-core reactor, respectively, with two different
values of reactance. In between, as the ferromagnetic core gets magnetized between the unsaturated
and saturated states, a continuous change in the reactance of the ac winding is obtained. This operation
can be thought of as “magnetic valve” because the controlling medium is the magnetic field inside the
W
saturable ferromagnetic core shared by the ac and dc windings. The ac and dc sides of the MA have no
direct electrical connection and they are only coupled through the magnetic field in the core. The use
of magnetic field as medium to control power flow comes only natural in power systems. It is at the
core of the operation of transformers and rotating electrical machines (generators and motors alike),
the fundamental elements of the power grid. Based on more than a century of experience with similar
type of equipment like transformers, utilities will be very comfortable with large-scale installation of
MAs in their power systems.
3 APPLICATIONS OF MAGNETIC AMPLIFIERS IN POWER SYSTEMS

As stated above, in essence MA is an adjustable-value reactor. In power systems, it can be
added in many places where the effect of variable reactance is needed.
3.1 Power flow control

The MA whose design is shown in Figure 2 can be used to control power flow. The ac winding
of the MA is connected in series with the high voltage transmission line to be controlled. The dc
winding is supplied direct current by a low voltage/current power electronics dc controller. The large
magnitude ac power in the transmission line is controlled by the small dc power regulated by the low
voltage power electronics.
If the reactor is properly designed, the regulation range of the reactance can be from near zero
to several ohms or more, which can easily reach a substantial portion of the impedance of a typical
high voltage power line. Hence, the overall impedance of the transmission line becomes adjustable in a
smooth way. In a meshed power system, the MA controls the power flowing through the transmission
line where it is installed. With a number of strategically located and well-coordinated MAs in the
w
network, a comprehensive power flow control can be achieved.
Although this type of MA involves using power electronic devices, the most important
difference between the MA and the flexible AC transmission systems (FACTS) controllers with
similar capability is that the ac and dc sides of the MA have no direct electrical connection and they
are only coupled through the magnetic field in the core. In the former, none of the power flows
ie
through the power electronic components. Therefore, only low voltage power electronics (a few
hundred volts) are required for control while the FACTS controllers use high voltage components
which are also part of the main power circuit. The cost of MA will be much lower than the cost of a
comparable FACTS device while its reliability will be much higher.
ev
One project focusing on the development of this type of MA-based power flow controller was
funded by the U.S. Department of Energy (DOE)’s Advanced Research Project Agency - Energy
(ARPA-E) in 2011 [6]. More technical details of this project will be introduced in next section.
3.2 Fault current limiter
When a fault (typically, an unintentional short circuit or partial short-circuit) occurs in power
Pr
systems, excessive fault current flows through power components such as circuit breakers,
transformers, and transmission lines. During fault conditions, fault currents could reach 60kA or
higher, more than 100 times the normal operation current [7]. Fault current limiter (FCL) is a device
that limits such fault currents in transmission or distribution networks [7] – [9].
The concept of MA has never been used in practice for fault current limiting problems until
recently some high-temperature superconductor (HTS) FCL projects were reported to use a saturable
reactor driven by HTS dc supply to limit the fault current in power systems [9]-[12]. They use bias dc
EB
flux that flows globally, throughout the whole core, and keep it deeply saturated in normal operating
conditions. To keep the HTS module functional, complex cryogenic equipment and special
maintenance is needed. A high power dc supply is required to constantly supply large dc current
accompanied with significant joule losses. When a fault occurs, the large fault current drives the core
out of saturation resulting with an increased reactance that in turn limits the current flow.
FCLs can suppress fault currents to the levels not exceeding 3 to 5 times the steady-state
W
current [7], protect the power equipment (for instance, transformers) and extend the life of the system.
FCLs also decrease the required rating of the equipment, alleviating the need for utilities to upgrade
existing circuit breakers and substations to handle higher fault current as the system evolves. For
superconductor based FCLs, the major cost and complexity lie in the superconductor module and its
auxiliary equipment.
Besides the HTS type FCLs, the MA can be used to limit fault current in another way. For the
MA shown in Figure 2, by using high speed power electronic switches, it is possible to reconfigure the
circuitry of the dc winding of the MA and make it operate in a way similar to the HTS FCLs
mentioned before, but without the need for superconductive and cryogenic technologies.
3.3 Other applications
Some FACTS devices like switched shunt capacitors can provide reactive power compensation
to the power system by using high-voltage power electronics to insert a fixed value of capacitance into
grid. The device only has on/off status (or several step-wise settings in some applications). If an MA
with carefully chosen regulation range of reactance is connected in series with the capacitor, the total
reactance of the capacitor and the MA as a whole becomes controllable. Therefore, continuous
reactive power compensation can be realized. By adding the MA, the functionality of the device has
been expanded from fixed-value compensation to continuous-value control.
A shunt MA coupled with a fixed-value capacitor in series create a harmonics filter. The filter
can be tuned to the targeted harmonics by adjusting the inductance of the MA. Several applications of
using this type filters in HVDC converter station to filter high order (11th or above) harmonics have
been reported in [13]. Besides filtering, these filters are also used to provide reactive power
compensation.
Since the reactance of an MA is adjustable, when connected in power system it is potentially
w
capable for applications of damping system oscillation. Practical power systems usually have natural
modes (local or inter-area) at sub-hertz frequencies. Once these modes are excited, the system may be
driven into oscillations that may cause system interruptions or even blackouts. Using an MA to insert
additional impedance into transmission line whenever it is necessary changes the system configuration
and makes it possible to damp out the oscillation if the MA responds quickly enough to the event.
ie
In power distribution systems, MAs can also be used to suppress the voltage flicker caused by
a significant size of load being rapidly changed [14]. The variable reactance of an MA in series
connection with the load stabilizes the change of the load current and suppresses the flicker.
4 MAGNETIC AMPLIFIER-BASED POWER FLOW CONTROLLER

ev
4.1 Overview
Supported initially with an internal ORNL grant followed by an award by the U.S. Department
of Energy (DOE)’s Advanced Research Project Agency - Energy (ARPA-E), a team led by ORNL in
partnership with the University of Tennessee – Knoxville and the SPX/Waukesha Electric Systems,
Inc. has been working on the R&D of the MA-based power flow controller since early 2011 [6]. The
Pr
team has developed a three-phase 480V/200A prototype device and conducted different types of lab
tests on it. As part of the DOE funded project, development of a high voltage, high current prototype is
under its way. In the first stage of the project, a single-phase 115/√3kV, 1500A unit is being
manufactured for factory testing. Two additional units will be built to complete the three-phase bank
and installed in series with a transmission line for field demonstration.
The low voltage (480V) prototype consists of a three-phase saturable-core reactor and low-
EB
voltage power electronics based dc current supply/controller. A photo of the reactor (inside the large
white box) and the dc current supply box is shown in Figure 3. Each phase of the reactor has a three-
legged core with ac and dc windings wound in the same way as shown in Figure 2. The middle leg of
the core where the ac winding is wound contains a small air gap, about 1 mm long. The body of the
core is stacked from interleaved laminations made of transformer core steel. Due to the small
dimensions of the core and manufacturing tolerances, the typical step-lap joints could not be used and
some additional effective air gap is introduced. This was discovered during the testing of the device
W
and comparison of measured with simulated data.

w
Figure 3 A photo of the LV MA prototype, showing the reactor and the dc supply and control box
ie
The dc supply includes a 600A/600V, IGBT module-based inverter with PWM control. The
inverter has its own rectifier and can be plugged into and powered from a standard North American
single-phase 120V/15A ac power outlet. The output of the inverter is connected to the dc windings for
all three phases connected in series and provides the bias dc current to control the saturation of the
core. The dc supply has been overdesigned for research purposes. In all tests, the direct current applied
ev
to the dc winding was less than 200A at low voltages.
In order to facilitate data measurement and state monitoring during lab testing, a data
acquisition and display system built on the dSPACE® system has been developed. The dc value is set
discretely by using a 19-position knob controller or a virtual push-button style setting panel in the
dSPACE® data display system. A set of specified values of dc between 0A to 150A can be set by
dialing the knob or pushing buttons on the virtual panel.
Pr
The main R&D process for this MA-based power flow controller includes combination,
adaptation and integration of the already proven concepts with modern technologies. The three major
parts of the project are: i) design and manufacturing of the MA; ii) design and building of the dc
source and controller; iii) system integration and incorporation of the controller into the power flow
control scheme. Respectively, they are based on the existing sophisticated technologies of power
transformer manufacturing, low voltage power electronics, and power system control modelling.
EB
4.2 Lab test and results

The 480V prototype device is now installed at the Distributed Energy Communications and
Control (DECC) Laboratory of ORNL. Various tests on the device have been implemented for concept
validation, performance check, and design optimization. A diagram of the typical test setup is shown
in Figure 4.
W
Figure 4 Laboratory setup for testing of the LV prototype controller

The ac windings of the LV prototype shown in Figure 2 is made from two equal parts, each
with its own pair of terminals, to allow experiments with different values of the nominal (unsaturated)
reactance. Typically only one half of the ac winding is connected. Otherwise, large voltage drops will
occur at the load in radial configuration. In the setup shown in Figure 4 only one half of the ac winding
for each phase is used in the three-phase radial 480V ac circuit. The variation of the ac winding
reactance in this case ranges from about 0.18Ω to 0.035Ω when the dc winding current changes from
0A to 150A. That is approximately an 80% reduction or a 6:1 regulation (maximum/minimum) of the
reactance.
Figure 5 shows the curves for the ac winding reactance at different three-phase ac loads: 20,
50, and 100kW (i.e., alternating currents: 24, 60, and 120A). At smaller dc, the curve for smaller ac
load drops faster than that for larger loads because the core is easier to saturate when the ac flux
(induced by the ac) is smaller. After the dc reaches 20A, the three curves get closer and almost
overlap with each other as the core saturation gets deeper.
w
ie
ev
Figure 5 Ac winding reactance vs. bias dc at different ac loads
For validation purposes, the test data are compared to the results obtained from finite element
analysis (FEA) using Maxwell 3D® package. Figure 6 shows the FEA simulation result and the
Pr
measured data for the case of 100kW ac load. The dashed curve in the figure represents the average of
ac winding reactance values obtained from multiple simulations. Calibrating the results, it was
discovered that the effective gap in the core is close to 2 mm instead of the design target of 1 mm. The
additional 1 mm comes from the small extra gaps introduced by the imperfect joints of interleaved
laminations used to stack the core. This will not occur in a unit of a typical size for power system
applications. Taking into account the additional air gap in the 3-D FEA model of the device, a very
good match with the test data is obtained as shown in Fig. 6. In addition, the result of this effective
EB
increase in the air gap for the given number of turns is a reduction of the nominal (maximum) ac
winding reactance. This, in turn, caused a narrower regulation range compared to what it should have
been based on the design target of 10:1.
W
Figure 6 Comparison between the measured and the simulated ac winding reactance at 100kW ac load
During the lab tests, among other data points, the harmonic content and the total harmonic
distortion (THD) of the phase voltage (line to neutral) on the ac side of the MA have been monitored.
It has been found that although the voltage across the ac winding has obvious distortion (large 3rd and
5th harmonics), the grid phase-to-neutral voltage is relatively “clean” which means the device
introduces very small harmonic pollution to the grid. The maximum THD increase due to the device
ever observed is less than 0.006, (0.6%) given that the background THD in the lab is about 0.045.
5 CONCLUSIONS
This paper introduces the concept of magnetic amplifier whose reactance can be controlled by
low voltage and power dc source. The necessity of finding new approaches to tackle various control
problems in power systems and the low-cost and durable nature of MA should attract power engineers
to revisit this already matured technology and explore the applications of MA in power systems. A
w
number of existing or potential power-system related applications of MA, such as power flow control,
fault current limiting, reactive power compensation and system oscillation damping, have been briefly
introduced.
Some technical details of the R&D of a MA-based power flow controller at ORNL have been
ie
presented. The approach uses a combination of proven concepts with new technologies and its
feasibility has been proven by both numerical simulations and laboratory tests. A three-phase 480V
prototype device was developed for testing purposes. The test results show that a 6:1 regulation range
of the ac winding reactance of this reactor is obtained when the dc winding current changes between 0
and 150A. The regulation characteristic is nonlinear. The first half of the reactance change is obtained
ev
with just a third of the dc current range. The prototype device introduces little harmonics pollution into
the power grid, due to the small voltage drop across its terminals. The maximum increase of THD
caused by the device is less than 0.006.
The cost of the proposed controller is much lower than the current state-of-the-art solutions.
Such cost-effectiveness will allow for system-wide deployment and distributed power flow control on
a scale never implemented before.
Pr
6 LITERATURE
[1] William A. Geyger, Magnetic-amplifier Circuits. New York: McGraw-Hill, 1957.
[2] Boyajian, A., “Theory of D-C. Excited Iron-Core Reactors and Regulators,” AIEE, Trans., Vol. XLIII,
1924, pp. 919 – 936.
[3] Kirschbaum, H.S., Harder, E.L., “A Balanced Amplifier Using Biased Saturable Core Reactors,” AIEE,
EB
Trans., Vol. 66, Issue: 1, 1947, pp. 273 – 278.

[4] Ramey, Robert A., “On the Mechanics of Magnetic Amplifier Operation,” AIEE, Trans., Vol. 70, Issue 2,
July 1951, pp. 1214 – 1223.
[5] A.D. Dimitrovski, “Power Flow Control Using Distributed Saturable Reactors”, U.S. Provisional Patent #
61/446,515, Feb. 25, 2011
[6] http://arpa-e.energy.gov/?q=slick-sheet-project/magnetic-amplifier-power-flow-control
[7] http://www.superconductivitynewsupdate.org/newsletters/PDF/FaultCurrentLimitersOct2007.pdf
W
[8] http://energy.gov/sites/prod/files/oeprod/DocumentsandMedia/6-27-
07 US Electric Grid Press Release.pdf
[9] http://energy.gov/sites/prod/files/oeprod/DocumentsandMedia/hts fcl 110609.pdf
[10] F. Moriconi, F. De La Rosa, A. Singh, B. Chen, M. Levitskaya and A. Nelson, “An Innovative Compact
Saturable-Core HTS Fault Current Limiter – Development, Testing, and Application to Transmission
Class Networks,” IEEE/PES General Meeting, Jul. 25-29, Minneapolis, MN, 2010.
[11] F. Moriconi, F. De La Rosa, F. Darmann, A. Nelson and L. Masur, “Development and Deployment of
Saturated-Core Fault Current Limiters in Distribution and Transmission Substations,” IEEE Trans.
Applied Superconductivity, Vol. 22, No. 3, Part 2, 2011, pp. 1288-1293.
[12] J. X. Jin, S. X. Dou, H. K. Liu, C. Grantham, Z. J. Zeng, Z. Y. Liu, T. R. Blackburn, X. Y. Li, H. L. Liu
and J. Y. Liu, “Electrical Application of High Tc Superconducting Saturable Magnetic Core fault Current
Limiter,” IEEE Trans. Applied Superconductivity, Vol. 7, No. 2, June 1997, pp 1009-1-12.
[13] L. Carlsson, G. Flisberg and L. Weimers, “Recent evolution in classic HVDC,” The 4th International
Conference on Power Transmission & Distribution Technology, Changsha, China, 2003.
[14] V. Bolgov, “Current Stabilization for Improving Electromagnetic Compatibility of Highly Varying
Loads by Use of Saturable Reactor,” Compatibility in Power Electronics, 2007. CPE '07.
w
ie
ev
Pr
EB
W

АД МЕПСО Скопје
АНАЛИЗА НА ИСПАДИ НА 110 КV МРЕЖА ВО ОХРИДСКО-СТРУШКИОТ

РЕГИОН И МОЖНОСТА ХЕЦ ШПИЉЕ ДА РАБОТИ ВО ОСТРОВСКИ РЕЖИМ
w
Во трудот се дава ретроспектива на испади на 110 kV мрежа во Охридско-Струшкиот
регион и анализа на истите за последните неколку години, со посебен осврт на испадите кои се
ie
случија на 28-29.12.2014 година. Согледани се причините за испадите, како и можноста ХЕЦ
Шпиље да работи островски и споменатиот регион да го снабдува со електрична енергија се до
повторно поврзување на овој регион со останатиот дел од високонапонската мрежа на
Република Македонија.
1 ВОВЕД
ev
Клучни зборови: Анализа на испади, Островска работа, ХЕЦ Шпилје, МЕПСО
Огромниот развој на индустријата се карактеризира со интензивен пораст на

производството и потрошувачка на електрична енергија. Порастот пак на потрошувачката на
електрична енергија наметнува потреба за зголемување на доверливоста и ефикасноста во
Pr
работењето на преносниот електроенергетски систем. Во таа смисла еден од најзначајните
проблеми кои се јавуваат во експлоатацијата на енергетските системи се пренапоните и
заштитата од пренапоните. Пренапоните, кои се неизбежна појава во текот на работењето на
еден систем, најчесто се последица на атмосферските празнења. Тие можат да доведат до
уништување на изолацијата на поедини елементи од енергетскиот систем и да ги направат
временски или трајно неупотребливи, што предизвикува прекин во работата и прекини во
преносот на електрична енергија и огромни финансиски загуби поради тоа. Затоа големо
EB
внимание се посветува на развојот на заштитните елементи како и развивање на заштитни

мерки и методи за намалување на штетните ефекти од појавата на пренапони.
За зголемување на ефикасноста на работата на еден електроенергетски систем, потребно
е од една страна да се засили изолацијата на поединечни елементи, а од друга страна да се
превземат одделни мерки со кое ќе се ограничат или намалат пренапоните кои се јавуваат.
Меѓутоа, со превземањето на овие мерки се зголемува заштитата и ефикасноста на
W
енергетскиот систем, но се зголемуваат и трошоците и се намалува економичноста во работата.

За да се задоволат овие два услови потребно е да се најде оптимално решение кое ќе обезбеди
прифатлива ефикасност со минимални трошоци за нејзино обезбедување.
Од сево ова произлегува дека заштитата на енергетските системи, кое е тесно поврзана
со економичноста на целокупната индустрија е еден од проблемите на кои се посветува особено
внимание. Обезбедувањето на одреден степен на ефикасност на работењето на енергетските
системи е многу важен услов кој битно влијае на изборот на заштита и на заштитна опрема во
системот. Поради тоа, во согласност со современиот третман на проблемот со заштитата се
јавува потреба и за проучување и на ефикасноста и оптималноста на работењето на еден систем
од аспект на избор на заштитата.
Атмосферските пренапони се најчести причинители за настанување на дефекти во
системот, независно дали се однесува на разводните постројки или високонапонските водови,
C2-139I 1/6
MAKO CIGRE 2015 C2-139I 2/6
каде што можат да се предизвикаат големи штети и загуби. Статистиката покажува дека околу
30% од дефектите во разводните постојки и 80% од дефектите на надземните водови се од
атмосферско потекло. Поради тоа анализата на пренапоните и средствата за заштита на
разводните постројки од атмосферски пренапони имаат огромно значење.
1.1 Керауничка карта на Република Македонија [1]
Како што е спомнато претходно, најчеста причина за дефекти т.е. испади на
високонапонските водови се атмосферските пренапони предизвикани од атмосферските
празњена. Овие податоци се земени од диспечерскиот дневник (Национален диспечерски
центар на Република Македонија) во кој редоследно се евидентирани сите испади на
високонапонските водови и причините поради кои заштитата го исклучила водот. Овде може да
се забележи дека во некои области од Република Македонија одредени далеководи имаат
w
поголем број на испади предизвикани од атмосферски празнења од останати далеководи во
други делови од Македонија. Тоа се објаснува и дефинира со бројот на атмосферски празнења
за одредена географска област.
Просечниот број на денови со грмотевици во годината за едно географско подрачје се
нарекува керауничко ниво. Основен показател за интензитетот на атмосферските празнења е
ie
густината на празнењата во државата. Тоа е просечен годишен број на удари на 1 km2 и има
димензија удари на km2 за период од една година. Овие два параметри, керауничкото ниво и
густината на празнења во државата се во корелација и се определени со повеќегодишни
набљудувања на појавата на грмотевици. Притоа секој ден во годината во кој ќе се регистрира
барем една грмотевица се смета за ден со грмотевици.
ev
Керауничкото ниво зависи најмногу од географската ширина на областа на која се
однесува. За европските земји карактеристично е овој број да се движи меѓу 20 и 40 грмежни
денови годишно. За северните земји (Шведска, Норвешка и др.) тој број изнесува само неколку
денови во годината, но затоа пак за земјите коишто се поблиску до екваторот може да биде и до
200 денови со грмотевици годишно.
Pr
Керауничкото ниво за областа на која се протега Република Македонија, според
керауничката карта на Република Македонија (слика 1), издадена од Управата за
хидрометереолошки работи на Република Македонија во 2000 год., се движи од 20 до 50
грмежни денови годишно или керауничкото ниво за Република Македонија изнесува негде
околу 35 денови со грмотевици годишно. Но, според зачестеноста на регистрираните настани
на далеководите во некои региони ( Западна Македонија и долината на реката Треска), тој број
е поголем дури и од 50 грмежни денови годишно.
EB
W
Слика 1 Керауничка карта на Република Македонија

1.2 Влијание на снежните врнежи и мразот на далеководите

Снежните врнежи и појавата на мраз врз проводниците и изолаторите на столбовите,
истотака претставува опасност за непреченото функционирање на далеководите и стабилноста
на електроенергетскиот систем. При обилни снежни врнежи доаѓа до формирање на снежна
обвивка околу секој проводник, која во зависност од надворешната температура може да има
различен облик и својства. Метереолошките услови, теренот и географските фактори може
значително да влијаат на големината на снежната обвивка и брзината на формирање и
таложење на снежна обвивка околу проводниците, изолаторите и столбовите[2] од далеководите.
При тоа се нарушуваат механичките својства на елементите од далековот и како последита на
зимскиот додатен товар може да дојде до кинење на фазните проводници, кинење на
изолаторски вериги, кинење на заштитно јаже, па се деформации на столбовите и во
исклучителни ситуации и до паѓање на столбовите од далеководите.
w
Снежната обвивка околу проводниците може да има најразлични асиметрични форми, и
знаејќи го својството на водата, односно мразот да спроведува електрична енергија, може да
дојде до куса врска помеѓу две фази и да резултира со испаѓање на далековот и немање
можност за повторно вклучување се додека мразот ги поврзува проводниците.
ie
2 АНАЛИЗА НА ИСПАДИ НА 110 KV МРЕЖА ВО ОХРИДСКО-СТРУШКИОТ
РЕГИОН
Охридско-Струшкиот регион во контекст на високонапонската преносна мрежа е
дефиниран со: ev
• Две поголеми хидроцентрали ХЕЦ Глобочица и ХЕЦ Шпиље
• 110/35 kV трафостаници и тоа ТС Струга, ТС Охрид 1 и ТС Охрид 2
• 110 kV далеководи и тоа ДВ бр. 111 ХЕ Вруток - ХЕ Шпиље, ДВ бр.120/1 ХЕ
Глобочица - ТС Струга, ДВ бр.120/2 ТС Струга - ТС Охрид 1, ДВ бр.183 ТС
Охрид 1 - ТС Охрид 2 и ДВ бр.121/1 ТС Охрид 2 - ТС Ресен.
Pr
Од керауничката карта на Република Македонија може да се забележи дека овој регион
спаѓа во реон со 40-50 денови со грмотевици во текот на една година, кои се најчеста причина
за испади на високонапонските елементи. Исто така според статистиката од диспечерскиот
дневник, овој регион има многу повеќе испади во изминатите неколку години споредено со
бројот на испади во Централна и Источна Македонија. Тоа се должи пред се на структурата на
рељефот, надморската височина и поголемите врнежи на снег во овој регион. Во овој труд се
прави ретроспектива на настаните од 28-29.12.2014 год. кога овој регион испадна од
EB
енергетскиот систем па се до неговото повторно целосно поврзување со останата

високонапонска мрежа. Битно е да се наведе дека покрај атмосферските празнења, друга
причина за испад на елементите од овој регион се и обилните врнежи на снег во истиот период
од годината. Обилните врнежи снег доведоа до појава на додатен товар на проводниците и
како последица на тоа дојде до кинење на проводниците, а во некои случаи и до паѓање на
столбови. Интервенциите беа отежнати поради непристапноста на теренот и лошите климатски
W
услови во тој период.

При грмотевици доаѓа до оштетувања на проводниците и изолаторите на
високонапонската мрежа.
Поради невреме и обилни снежни врнежи дојде до испади на далеководите[3] според
следната хронологија и тоа:
• Во 14:22 ч. испадна 110 KV ДВ бр.111 ХЕ Вруток - ХЕ Шпиље, од двете страни.
Вклучен е во 14:17 ч.
• Во 15:07 ч. испадна 110 110 KV ДВ бр.120/1 ХЕ Глобочица - ТС Струга, само во ТС
Струга. Вклучен е во 15:09 ч.

• Во 17:44 ч. испадна 110 KV ДВ бр.120/2 ТС Струга - ТС Охрид 1, од двете страни.
До овој период сите испади со брза интервенција на дежурните диспечери и
вклопничари во трафостаниците беа успешно решени и елементите вратени на мрежа. Во 18:20
ч. испадна 110 KV ДВ бр.111 ХЕ Вруток - ХЕ Шпиље, од двете страни. ДВ останува исклучен и
w
со тоа целиот реон од ХЕ Шпилје до ТС Ресен претставува антена во енергетскиот систем. Во
18:40 ч. испадна 110 KV ДВ бр.121/1 ТС Охрид 2 - ТС Ресен, од двете страни. Далечинската
команда во ТС Охрид 2 не функционира (ТС Охрид 2 е без посада). Во 18:57 е вклучен во ТС
Ресен. Во 19:02 е вклучен и во ТС Охрид 2 после неколку неуспешни обиди. Со тоа ХЕ Шпиље,
ХЕ Глобочица, ТС Струга, ТС Охрид 1 и ТС Охрид 2 се без напон од 18:40 до 19:02 или 22
ie
минути.
Во 19:31повторно испадна 110 KV ДВ бр.121/1 ТС Охрид 2 - ТС Ресен, од двете страни.
Во 19:37 пробано е да се вклучи ДВ-от во ТС Ресен, обидот е неуспешен. Со тоа овој регион
повторно е без напон и е надвор од високонапонската мрежа. И поради немање доволен конзум,
ev
во 19:31 испаднаа двата генератори во ХЕ Шпиље и двата генератори во ХЕ Глобочица.
После неколку неуспешни обиди, во 23:50 е вклучен 110 KV ДВ бр.121/1 ТС Охрид 2 -
ТС Ресен откако предходно се исклучи ТР 2 во ТС Охрид 2. Со тоа што ТС Охрид 2 доби
напон. (ТС Охрид 2 беше без напон од 19:31 до 23:50 или 4 часа и 19 минути). Во 23:55 е
вклучен 110 KV ДВ бр.183 ТС Охрид 1 - ТС Охрид 2 и со тоа ТС Охрид 1 доби напон. (ТС
Охрид 1 беше без напон од 19:31 до 23:55 или 4 часа и 24 минути). Во 23:58 пробано да се
Pr
вклучи 110 KV ДВ бр.120/2 ТС Струга - ТС Охрид 1, но не успешно и ТС Струга останува без
напон.
Во 07:32 повторно испадна 110 KV ДВ бр.121/1 ТС Охрид 2 - ТС Ресен, само во во ТС
Ресен и после неуспешно вклучување, регионот е повторно без напон се до повторно
вклучуване на истиот далековод во 08:40. Со тоа ТС Охрид 2 добива напон (ТС Охрид 2 беше
без напон од 07:32 до 08:40 или 1 час и 08 минути). Потоа редоследно се изведуваат следните
манипулации до целосна реконструкција на високонапонската мрежа во овој регион:
EB
• Во 08:47 е вклучен 110 KV ДВ бр.183 ТС Охрид 1 - ТС Охрид 2, со предходно

исклучување на 110 KV страна на ТР 1 и ТР 2 во ТС Охрид 1.Со тоа ТС Охрид 1 добива
напон (ТС Охрид 1 беше без напон од 07:32 до 08:47 или 1 час и 15 минути)
• Во 08:50 е вклучен 110 KV ДВ бр.120/2 ТС Струга - ТС Охрид 1, со предходно
исклучување на 110 KV страна на ТР 1 и ТР 2 во ТС Струга.Со тоа ТС Струга добива
напон (ТС Струга беше без напон од 07:32 до 08:50 или 1 час и 18 минути)
W
• Во 10:35 е вклучен 110 KV ДВ бр.111 ХЕ Вруток - ХЕ Шпиље. Со тоа ХЕ Шпиље доби

напон (ХЕ Шпиље беше без напон од 02:20 до 10:35 или 8 часа и 15 минути).
• Во 10:40 е вклучен 110 KV ДВ бр.112 ХЕ Шпиље - ХЕ Глобочица. Со тоа ХЕ Глобочица
доби напон (ХЕ Глобочица беше без напон од 02:20 до 10:40 или 8 часа и 20 минути).
Со вклучување на 110 KV ДВ бр.111 ХЕ Вруток - ХЕ Шпиље и 110 KV ДВ бр.121/1 ТС
Охрид 2 - ТС Ресен се затвара прстенот на потег ХЕЦ Вруток-ТС Битола 4, односно градовите
Струга, Охрид, Ресен како и ХЕЦ Шпилје и ХЕЦ Глобочица се напојуваат од две страни.
w
ie
Слика 2 Електроенергетска карта на Република Македонија
2.1 Работење на ХЕЦ Шпиље во островски режим
ev
Согласно Одбранбениот план на МЕПСО, секоја од поголемите хидроелектрани во
земјата има можност да работи во островски режим. Тоа значи дека хидроелектраната може да
се синхронизира и да произведува енергија без да биде поврзана со останатиот дел од
енергетската мрежа. Тоа е сложен процес во кој што моменталното оптоварување што го
напојува хидроелектраната треба да биде усогласен со моќноста што ја дава хидроелектраната.
Островскиот режим на работа е една од методите за повторно воспоставување на енергетскиот
Pr
систем после целосен или делумен распад. Тој беше првично применет и при распадот на
целиот електроенергетски ситем на Република Македонија во 2007 година, но по неуспешната
примена на bottom up методата (неможноста да се синхронизира ХЕЦ Глобочица во
безнапонска состојба), системот беше обновен со напон од интерконективните далеководи.
Можноста ХЕЦ Шпиље да работи во островски режим беше искористена и при
испадите во Охридско-Струшкиот регион и останувањето во безнапонска состојба од 28-
EB
29.12.2014 година. Во временскиот период кога овој регион беше во безнапонска состојба,
синхронизиран е еден генератор во ХЕЦ Шпиље со минимално производство. Но со оглед на
фактот дека ова се случува во раните утрински часови кога товарот е мал т.е. помал од 10 MW,
а минималното производство по генератор на ХЕЦ Шпиље е околу 15 MW ( во зависност од
котата), после едночасовно работење доаѓа до испаѓање на генераторот од мрежа.
W
w
ie
ev
Слика 3 Елементи од високонапонската мрежа во Охридско-Струшки регион
Pr
3 ЗАКЛУЧОК
Согласно студијата за развој на преносната мрежа на Република Македонија и
планираните инвестиции во високонапонската преносна мрежа од страна на А.Д. МЕПСО,
потребно е што побрза реализација на 400 kV-от интерконективен далековод од Република
Македонија до Република Албанија, како и трафостаницата 400/110 kV во Охрид. Со тоа овој
регион добива можност да се напојува од трета страна, се подобрува сигурноста на снабдување
со електрична енергија. Други придобивки од оваа инвестиција за Охридско-Струшкиот регион
EB
би биле: подобрување на напонските прилики, растоварување на постојните далноводи и

поголеми можности за понатамошен економски развој на овој регион. Како друга алтернатива
би била изградба на 110 kV далековод ТС Битола- ТС Охрид 1.
Зголемување на подготвеноста на ХЕ Шпилје и ХЕ Глобочица за островска работа со
што во исклучителни ситуации можностите овој регион да остане без напојување би биле
минимални.
W
[1] Ристо Ачковски . Техника на висок напон 2. Скопје 2007.
[2] Р. Ачковски, „Надземни и кабелски водови“, Учебник. ЕТФ Скопје, 1995
[3] Диспечерски дневник при службата за оперативно водење на ЕЕС, Оператор на електропреносна
мрежа .

ЕВН Македонија, АД Скопје
КОМУНИКАЦИЈА ПОМЕЃУ СОФТВЕРСКИ СИСТЕМИ ПРИ УПРАВУВАЊЕ

НА ЕНЕРГЕТСКИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ
w
Доверливо и квалитетно напојување со електрична енергија и задоволен корисник се
главните цели на секоја дистрибутивна компанија во услови на либерализиран пазар на
ie
електрична енергија. За остварување на овие цели се користат современи системи коишто
постојано се надоградуваат и меѓусебно поврзуваат за да одговорат на предизвиците кои
произлегуваат од новите потреби на корисниците предизвикани од современиот начин на
живеење.
ev
Во трудот ќе бидат анализирани софтверските системите што се користат во една
компанија за дистрибуција на електрична енергија, можноста за нивна меѓусебна комуникација
со посебен акцент на системот за управување на дистрибутивната мрежа. На крајот од трудот
ќе биде направена анализа и прикажани бенефитите од меѓусебната комуникација на овие
системи.
Клучни зборови: доверливост, квалитетно, напојување, либерализиран пазар, електрична
Pr
енергија, комуникација, софтверски системи.
1 ВОВЕД
Во денешно време дистрибутивните системи стануваат се поголеми – во однос на
големината на дистрибутивната мрежа и бројот на потрошувачите, а во иднина ќе стануваат и
се покомплесни со продорот на интелигентните мрежи (smart grids). За да може еден
дистрибутивен систем да се управува сигурно и ефикасно потребни се голем број на прецизни
EB
информации кои ќе се искористат за негов мониторинг, управување и автоматизација. Денес се

уште голем број на дистрибутивни системи се водат врз основа на претходни искуства,
моменталните состојби се утврдуваат на лице место, а манипулациите се изведуваат рачно
после настанат дефект. Ова доведува до чести ситуации на преоптоварување, кое пак носи
зголемени загуби и појава на нови дефекти. Отсуството на прецизни податоци оневозможува
адекватно планирање на мрежата кое во иднина би ги намалило дефектите.
W
Со воведување на либерализација на пазарот на електрична енергија, притисокот на

регулаторните тела за намалување на трошоците на работењето на дистрибутивните компании
постојано ќе расте, наметнувајќи ја потребата за поефикасно работење и искористување на
постојната опрема. За таа цел се применуваат бројни софтверски пакети и системи како што се:
Систем за мониторинг, контрола и собирање на информации (SCADA), Софтвер за управување
со дистрибутивни системи (DMS), Географски информациски систем (GIS), Автоматско
(далечинско) отчитување на броила (AMR), Автоматско (далечинско) управување со броила
(AMM), Систем за справување со дефекти (OMS), Систем за раководење со работните екипи
(CMS), Управување со мерни податоци (MDM), Систем за наплата (BS), Центар за повици
(CC), САП систем (SAP), итн. Овие системи нудат апликации посебно прилагодени за
оперативно водење на дистрибутивната мрежа, кои овозможуваат нејзино оптимално
управување, а со тоа подобрување на квалитетот во снадбувањето со електрична енергија на
крајните потрошувачи со значително намалени трошоци. Системите треба да одговорат на сите
C2-148R 1/8
барања независно од нивната комплексност, конфигурација и големина на мрежите, можни

комбинации и применети програми. Многу често во праксата се случува овие системи од
различни производители да работат независно еден од друг, со ограничени можности за
координирано работење, секој со своја база на податоци итн.
2 SINAUT SPECTRUM – SCADA

SCADA (Supervisory Control And Data Acqisition) е систем за мониторинг, управување и
собирање на податоци. SCADA системите се применуват во индустријата, сообраќајот но
најзастапени се во преносните и дистрибутивните компании на електрична енергија.
SCADA системите може да функционираат како централизиран систем, регионално
далечински контролирани и одвоени во зависност од големината и потребите на компанијата.
Комплетното управување на системот со помош на SCADA се врши од диспечерски центар,
w
додека одделни аларми можат да бидат пренесени и преку Wireless. Комуникацијата со
надворешните терминални единици (RTU) и поврзаноста со останатите компоненти може да
биде изведена на повеќе начини во зависност од потребите и можностите на компаниите.
Основни функции на SCADA системите се:
ie
1. Целосен и прегледен увид и контрола на мрежата и нејзините составни
елементи,
2. Сигурна контрола за командување на елементите од мрежата кои далечински се
командуваат, ev
3. Евидентирање и процесуирање на настаните и алармите нивното обележување и
маркирање и селектирање на изворот на грешката,
4. Прибирање, селектирање, обработување и архивирање на прецизно измерените
величини и податоци од далечинско мерливите елементи и големини.
Pr
EB
W
Слика1 Основни функции на SCADA

SCADA системите се моќни и флексибилни со отворена архитектура, максимално
приспособливи на потребите на компаниите.
SINAUT Spectrum – SCADA преку својот SDM (Source Data Management) овозможува:
1. Различно право на пристап, кориснички специфичности и специфичности на
дестопот по барање на корисникот,
2. Кориснички водич низ сите операции,

3. Работење на повеќе оператори во исто време,
4. Дефинирање на функциите за едноставен пристап и користење на податоците,
како и за едноставна градба и промени на системот,
5. Креирање на мрежата и елементите по желба на клиентот, како и изгледот и
обликот на табелите со извештаите за настаните, алармите, измерените
вредности и нивно архивирање.
3 ДМС СОФТВЕР
ДМС Софтверот е Windows – орентиран софтверски пакет за вршење на сите технички
задачи во дистрибуција на комунални услуги, пред се на дистрибутивните мрежи, на ефикасен
и оптимален начин. Ова модерна софтверска алатка при дистрибуција на комуналните услуги
w
овозможува на вработените:
• Да добијат поголем квалитет на знаења за сопствената дистрибутивна мрежа,
• Да ја дизајнираат и управуваат дистрибутивната мрежа со автоматизирана
опрема, со цел да се зголеми квалитетот и количеството на електрична енергија
ie
доставена до корисниците,
• Да го максимилизираат профитот (приходите) од инвестициите потрошени за
оваа опрема
ДМС Софтверот е организиран модуларен пакет со три нивоа на архитектура на
ev
софтвер. На овој начин изградениот ДМС Софтвер може да биде модифициран, индивидуално
прилагоден и во целосна согласност со барањата на корисниците. Тој е базиран на стандарни
софтверски решенија кои овозможуваат комуникација со друга стандарна софтверска и
хадверска опрема кои што се применуваат во дистрибуција на електрична енергија (СКАДА
системи, ГИС системи, БИЛИНГ системи).
1. Прво ниво (botton tier) – База на податоци која е со отворена архитектура,
Pr
сеопфатна, компатибилна и многу флексибилна. Составена е од мрежна
конфигурација на податоци, СКАДА конфигурација на податоци и историски
податоци.
2. Второ ниво (midlle tier) – ДМС Сервер кој е основна платформа за интеграција
на ДМС Софтверот. Тој интегрира статички технички податоци, историски
податоци со динамички податоци во реално време.
3. Трето ниво (Top tier) – Клиентно корисничко ниво кое е развиено со внимателно
EB
направени студии во согласност на барањата на клиентите. Ова ниво го

сочинуваат:
• Градител на мрежа (Networg bilder),
• ДПС – Динамичка синоптичка плоча (Dinamic Mimic diagram) со
интегрирани ДМС Систем на аналитички функции (DMS Analytical
Functions),
• СКАДА систем(и).
W
3.1 ДМС Ситем на аналитички функции

ДМС Аналитички функции на системот е “мозокот“ на ДМС Софтверот, односно
најсофистираниот дел на системот, составен од повеќе меѓусебно компатибилни функции
организирани во вид на модули. Интегрирани со ДМС Системот преставуваат една
нераскинлива целина ДМС Софтвер.
Овој систем на функции е целосно сеопфатен сет на софтвер и алгоритми кои
овозможуваат ефикасен дизајн, оптимално функционирање и донесување на одлуки кои се
однесуваат на целата опрема инсталирана во дистрибутивната мрежа.
ДМС Аналитички функции се базира на мрежен модел составен од 34 взаемно
компатибилни функцци, организирани како модуларна библиотека.
w
ie
Слика 2 ДМС Аналитички функции
ev
Ќе ги споменеме само аналитичките функции кои се користат при управување на
дистрибутивните мрежи од диспечерски аспект.
• Реконфигурација под оптоварување е функција која овозможува симулација
на реконфигурација на мрежата, а истовремено нуди и можност за решавање на
оваа операција.
Pr
• Оптимален редослед на манипулации е функција со која се определува
оптималниот редослед на манипулации за премин од една во друга радијална
конфигурација.
• Управување со грешки е функција со која се определува оптималниот план за
управување и контрола со акциите кои што се неопходни за определување на
локацијата, изолација и реставрација на грешките што се настанати во
дистрибутивната мрежа.
EB
• Реставрација на напојување е функција која се користи со цел добивање на

оптимален план за манипулација со расклопната опрема во процесот на
реставрација на напојувањето на делот од мрежата што е без напон.
• Реставрација на големо подрачје е функција која обезбедува план за
реставрација на напојувањето на големо подрачје на дистрибутивната мрежа кое
останало без напојување после појава на грешка (или исклучување во случај на
редовни ремонти) на напојниот трансформатор, цела трансформаторска станица
W
или напоен вод.

• Реконфигурација на мрежа е функција која се корист при определување на
оптимална радијална конфигурација на дистрибутивната мрежа од аспект на
претходно дефинирани оптимизациони критериуми.
4 ГИС СИСТЕМ
ГИС (Геогравски Информационен Систем) е компјутерски систем кој содржи
хардверски и софтверски дел и е наменет за собирање, чување, анализа и прикажување на
податоци кои имаат географска референца и податоците се идентификуваат според конкретна
локација. Софтверскиот дел врши обработка на дигитилизираните податоци за просторот
назависно дали тие доаѓаат од сателит, авионско снимање, како дигитални мапи или друг вид
на дигитални податоци и овозможува нивно прикажување на начин и во форма по барање на
корисникот. Всушност ГИС Системите вршат спојување на картографијата и технологијата на

бази на податоци.
w
ie
Слика 3 Спојување на картографијата и технологијата на бази на податоци
Тие се користат за многу намени, но секако најпрепознатлива негова примена е во GPS
(Global Positioning System), систем кој во реално време ја покажува точната локација на вашиот
ev
уред користејќи ги сателитите.
Покрај многуте други примени ГИС Системите ја нашле својата улога и во современото
енергетско менаџирање, особено во управувањето со дистрибутивните системи. Географската
референца на потрошувачите и електричната мрежа ја дефинираат потребата и улогата на ГИС
Системот во управувањето со дистрибутивните мрежи, а тоа е постигнато со следните
функции:
Pr
• Geographical Displays - Дисплеј со геогравски приказ
• Dinamic Network Tracing - Динамично мрежно следење
• Dinamiic Network Coloring - Динамично мрежно боење
• Large Network Displays - Големи мрежни екрани
Овие функции овозможуваат на оперативниот диспечер многу попрегледно и побрзо
работење при управувањето со дистрибутивниот систем во услови на грешка во системот и во
EB
услови на прекин во напојувањето со електрична енергија на потрошачите.

Со функцијата дефинирање на оптимална рута на патот на дежурната екипа, ГИС-от
овозможува брза точна и уникатна презентација на мрежните податоци и визуелна локализација
на точките од потрошувачот до мрежата што придонесува за побрзо остранување на дефектот
во мрежата.
W
5 КОМУНИКАЦИЈА И ИНТЕГРАЦИЈА НА РАЗЛИЧНИ СИСТЕМИ И

СОФТВЕРИ
Потребата од меѓусебна комуникација на различните софтверски пакети и системи во
една компанија за дистрибуција на електрична енергија се потврдува со фактот дека во
денешно време се произведуваат системи кои што во себе ги имат имплементирано и
интергирано повеќе системи и софтвери (SCADA, DMS и GIS), како што е на пример SINAUT
Spectrum – Distribution Management System, оперативен систем за управување и водење на
дистрибутивните системи.
w
ie
Слика 4 Комуникацијата помеѓу SCADA, DMS и GIS системите
ev
Вакви интегрирани решенија имаат големи предности бидејки соберените информации
се дел од интегрирана база на податоци. Во такви услови одделните DMS-апликации ги
користат тековните состојби на вклученост/исклученост на расклопната опрема и опторувањата
дирекно од SCADA-та, а не од претходно подготвени и неажурирани бази на податоци, што
овозможува многу поточно ниво функционирање. Понатаму има можност одделни DMS-
апликации да се извршуваат брзо и сигурно преку интегрираните алатки на SCADA-та, а додека
со интегрираните GIS-функции се овозможува времетраењето на прекините во напојувањето со
Pr
електрична енергија да биде пократко. Сето ова доведува до посигурно и поефикасно
управување на дистрибутивните мрежи.
EB
W
Слика 5 Итеграциски концепт помеѓу SCADA, DMS и GIS системите

За модерно менаџирање на една компанија за дистрибуција на електрична енергија
потребно е да се воспостави комуникација и помеѓу системите и софтверите од техничката
свера со системите и софтверите кои се користат во економскиот и административниот дел.
w
ie
Слика 6 Интеграциски платформи
ev
На слика 6 се преставени две интеграциски платфорни кои меѓу себе се поврзани.
Првата интеграциска платформа е Simens High Speed Bus која ги интегрира оперативните
технички системи и софтвери.
Втората интеграциска платформа е Enterprise Integration Bus кој ги интегрира останатите
софтвери и системи, а кои се од исклучително значење за донесување на правилни одлуки на
менаџментот на компанијата.
Pr
За да се овозможи ваква интеграција потребно е сегашните комуникациски стандарди и
протоколи да се унифицираат. На слика 7 на левата страна се преставени денешните
комуникациски стандарди и протоколи на комуникација помеѓу чинителите на системите и
софтверите кои се користат во управувањето на дистрибутивните енергетските системи. На
десната страна е преставена унифицирана комуникација помеѓу сите чинители во
електроенергетскиот систем што всушност треба да биде иден предизвик на сите
електроенергетски компании.
EB
W
Слика 7 Комуникациски стандарди и протоколи

6 ЗАКЛУЧОК
Бенефитите од воспоставување на комуникација на оперативните технички системи и
софтвери се:
• Поедноставно, посигурно и поефикасно управување со мрежата,
• Повеќе извештаи и селектирани информации,
• Намалени инвестиции кои произлегуваат од реалните податоци од мрежата,
• Подобрување на квалитетон на понудата и намалени системски загуби,
• Побрзо изолирање и локализација на грешките во мрежата
Бенефитите од воспоставување на комуникација и интеграција на оперативните
технички системи и софтвери со системите и совтверите од економскиот и административниот
дел се:
w
• Постигнување на оптимализирани цени со користење на системот
• Можност компанијата едноставно да се адаптира на новонастанатите промени
• Овозможува зголемена сигурност во снадбувањето
• Овозможува максимализирање на добивката во услови на либерализиран пазар
ie
• Овозможува безбедно управување со системот
• Овозможува висока профитабилност на компанијата
На овој начин се постигнуваат и основните постулати дефинирани со Технолошката
платформа на European SMART GRIDS од 2006 година: сигурност и квалитет во
ev
снадбувањето, задоволен потрошувач и заштита на животната средина.
[1] Lisbon Agenda: http://www.euractiv.com/en/future-eu/lisbon-agenda/article-117510
[2] Vision and Strategy for Europe’s Electricity Networks of the Future
http://ec.europa.eu/research/energy/pdf/smartgrids_en.pdf
Pr
[3] SINAUT Spectrum – Energy Management System, www.simens.com/sinaut-ems
[4] SINAUT Spectrum – Distribution Management System, www.simens.com/sinaut-dms
[5] DMS SOFTWARE - windows for distribution networks , Novi Sad, http://www.dmsgroup.rs/software.ttm
[6] Dr. Roland Eichler: Distribution Network Automation & Contro, © Siemens AG 2008, Seminar,
Tehran/Iran, Jan 29/30, 2008
[7] J. Corera, J. Marti, J. Arriola, W. Lex, A. Kuhlmann, W. Schmitz, New SCADA/DMS/EMS Integrated
Control System Architecture for Iberdrola , CIGRE, 2002
EB
W
Марија Мерџановска, Димитар Бишковски, Влатко Манев

ЕВН Македонија
УПОТРЕБА НА СИМУЛАЦИОНЕН МОД ВО SCADA СИСТЕМОТ
w
Во трудот ќе биде прикажана можноста за симулации во SCADA системот за
далечинско управување. На почетокот ќе биде објаснета потребата од постоење на
Симулациониот мод за управувањето со мрежи. Посебно ќе биде прикажана можноста за
ie
симулација на покомплицирани планирани работи без тие реално да се реализираат во мрежата.
Симулацијата ќе му овозможи на диспечерот полесно предвидување на состојбата на мрежата
при планираната работа.
Исто така, ќе биде прикажана можноста за симулација на нормалната вклопна состојба
ev
на мрежатa. На крајот на трудот, ќе бидат систематизирани придобивките од можноста за
симулации во SCADA системот.
Клучни зборови: симулации, SCADA, симулација на планирана работа, симулација на
нормална вклопна состојба, придобивки.
1 ВОВЕД
Pr
Сите активности коишто се однесуваат на управувањето со мрежи во SCADA системот
вистински се извршуваат. Секоја манипулација на диспечерот и сите настани што доаѓаат од
процесот се во реално време и со тоа време истите се архивираат во листите на настани во
SCADA системот.
Во текот на својата работа диспечерот е соочен со многу предизвици, кадешто во исто
време треба да се справи со повеќе активности без разлика дали се работи за планирана работа
EB
или за отстранување на дефект. Диспечерската работа е комплицирана и бара посебна

концентрација и внимание затоа што активностите што ги презема диспечерот вистински се
извршуваат, а исто така, се рефлектираат на останатиот дел од мрежата на ОДС (Операторот на
дистрибутивниот систем). Секоја активност на диспечерот резултира со определено влијание на
крајните корисници. Многу често, диспечерот има потреба да види како ќе се рефлектира
определена негова активност на останатиот дел од мрежата, пред реално тие да треба да се
извршат. Посебно тоа е случај при планирање на покомплицираните активности коишто се
W
однесуваат на дел од рингувана мрежа. Од тие причини, од посебна важност за диспечерската

работа е постоењето на можност за извршување на определени чекори во SCADA системот без
тие навистина да се извршат. Тоа е возможно преку работа во симулациониот мод во SCADA.
Mодот за симулација се избира од главното мени на SCADA системот. Со избор на
модот на симулација се појавува прозорот за нова симулација.
Кога ќе ни се отвори прозорецот за симулација имаме можност да избереме од веќе
активните симулации доколку ги има или да направиме нова симулација. Откако ќе се направи
избор на нова или постоечка симулација е потребно да се почека кратко време бидејќи системот
прави комплетна копија на мрежата во модот симулација.
Откако ќе биде завршено копирањето на мрежата во модот симулација, со активирање,
може да се започне со избраната симулација.
C2-151R 1/6
Во продолжение ќе биде анализирана можноста за симулација на планирана работа и

симулација на нормалната вклопна состојба на мрежата.
2 СИМУЛАЦИЈА НА ПЛАНИРАНА РАБОТА

Во симулациониот мод во SCADA, со избор на нова или веќе постоечка симулација,
системот прави копија на целата мрежа. Всушност, реализацијата на саканите чекори во
симулациониот мод се извршува на направената копија од мрежата. Тоа може да потрае некое
време, бидејќи се прави копија на се што е внесено во SCADA, а не само на делот од интерес.
Со избор на симулација добиваме прозор кој целиот е во розева рамка. Сите активности коишто
се прават во розевата рамка не се извршуваат вистински.
Изборот на планирана работа се прави од дневениот преглед од SCADA системот.
Дневниот преглед е алатка во SCADA системот којашто овозможува водење на планираните и
w
непланираните активности. Тоа е алатка којашто му овозможува на диспечерот планирање и
реализирање на сите активности во мрежата. Во дневниот преглед е овозможена организација
на настаните според време, статус, тип, локација. Оваа алатка овозможува подобра
организација на диспечерската работа. Со помош на оваа алатка диспечерот може истовремено
ie
да се справи со повеќе настани коишто се случуваат во мрежата.
Откако ќе го избереме модот на симулација да биде во книгата за дневен преглед, ќе ни
се отвори прозорецот за дневен преглед, кој исто така ќе биде во розова рамка како на Слика 1.
ev
Pr
EB
Слика 1 Основен прозор на дневен преглед во симулационен мод [1]

W
Во прозорецот за дневен преглед прикажан на слика 1, секоја линија претставува

определена планирана работа. Зад секоја линија има серија на чекори коишто диспечерот треба
да ги реализира за завршување на определена планирана работа. Во горниот лев дел од
прозорецот постои пребарувач за состојба, тип и временска рамка на извршување на настанот.
Потоа се прави избор на определена планирана работа, за којашто сакаме да ги
симулираме чекорите, односно се избира еден ред од овој прозорец. Со влечење на квадратчето
покрај редот со планирана работа се отвора нов прозорец. Новоотворениот прозорец е исто така
со розева рамка и ги содржи манипулациите коишто треба да се извршат при планираната
работа, како што е прикажано на Слика 2.
w
ie
ev
Слика 2 Прозорец на планирана работа во симулационен мод
Со кликнување на полето за слика покрај соодветната манипулација во прозорецот за
планирана работа се отвора 10кВ мрежа со околина на манипулираниот елемент од мрежата
кадешто истиот ќе трeпка како на сликата 3 подолу.
Pr
EB
W
Слика 3 Слика на елемент од планирана работа во симулационен мод

Доколку сакаме да ги пробаме сите манипулации кои се запишани во планираната
работа прикажана на Слика 2, во тој случај полињата “Acti” и “Upravuvaj” мора да бидат
селектирани како што е прикажано на Слика 2. За извршување на чекорите еден по еден, само
кликнуваме на секоја од линиите и тие се извршуваат, но само во симулационен мод. Така ќе се
провериме дали чекорите се добро испланирани, а со тоа и целата планирана активност.
3 СИМУЛАЦИЈА НА НОРМАЛНАТА ВКЛОПНА СОСТОЈБА НА МРЕЖАТА ОД

SCADA СИСТЕМОТ
Во SCADA системот постои можност за задавање на нормалната вклопна состојба.
Нормалната вклопна состојба е всушнот дефинирана како нормален режим на работа при
рамномерна распределба на товарите и најмали загуби. Секоја состојба на вклопните елементи
од мрежата на ОДС којашто отстапува од нормалната вклопна состојба е обоена со црвена боја.
Во секојдневната работа на управувањето со мрежи од различни причини имаме отстапување
од нормалната вклопна состојба. Диспечерите секојдневно бараат различни решенија за
w
непрекинато и сигурно напојување на корисниците. При планираните и непланираните
активности многу од вклопните елементи во мрежата отстапуваат од нормалната вклопна
состојба и се со црвена боја. Но, диспечерот има потреба да ја види нормалната вклопна
состојба.
ie
Симулацијата на нормална вклопна состојба е овозможена преку симулациониот мод.
Најпрво се прави комплетна копија на мрежата во модот симулација за нормална вклопна
состојба. Потоа се избира шемата на 10кВ.
Во овој мод се прави копија на мрежата и се генерира нормалната вклопна состојба.
Односно, после генерирање на нормалната вклопна состојба на мрежата нема да имаме
ev
елементи со црвена боја коишто отстапуваат од нормалната вклопна состојба во целата 10kV
мрежа.
Во продолжение, на сликите 4 и 5 се прикажан приказ на дел од мрежата во актуелна
вклопна состојба и во нормална вклопна состојба.
На Сликата 4 е прикажан дел од шемата во актуелна вклопна состојба:
Pr
EB
W
Слика 4 Актуелна вклопна состојба

На приказот во актуелната вклопна состојба елементите коишто отстапуваат од

нормална вклопна состојба се со црвена боја, заокружени со жолти кругови. Овие вклопни
елементи во нормална вклопна состојба се во обратна состојба од тоа што е прикажано на
сликата.
На Сликата 5 е прикажан истиот дел од мрежата после генерирањето на нормалната
вклопна состојба. После генерирањето на нормалната вклопна состојба, може да се забележи
дека елементите коишто биле со црвена боја не се веќе со црвена боја, односно: ако биле
вклучени со црвено, после генерирање на нормалната вклопна состојба се исклучени и обратно.
Исто така може да се забележи и боење на делови од изводите со друга боја, што значи дека
делови од набљудуваната мрежа во нормална вклопна состојба се напојуваат од друг извод.
w
ie
ev
Pr
EB
Слика 5 Симулација на нормална вклопна состојба
4 ЕФЕКТИ ОД КОРИСТЕЊЕТО НА СИМУЛАЦИОНИОТ МОД ВО SCADA

СИСТЕМОТ
SCADA системот е систем за далечинско управување, надзор и анализа на мрежата во
W
делот за управување со мрежи. Во зависност од тоа дали допринесуваат за подобрување на

работата во областа на управувањето со мрежи или за работата во другите области, ефектите од
употребата на симулациониотмод во SCADA системот може да ги класифицираме во следниве
две групи:
- Внатрешни ефекти и
- Надворешни ефекти.
Внатрешните ефекти се ефектите што се добиваат за управувањето со мрежи и
диспечерската работа. Тука ќе ги вброиме:
- зголемување на ефикасноста на работата на диспечерите со планирање на
активностите без тие да се извршат,
- полесно планирање на промена на нормалната вклопна состојба и распределба
на товарите и
- полесно планирање на промена на ринговите во мрежата.

Надворешните ефекти од употребата на симулациониот мод во SCADA системот се
огледаат во користа за другите оддели и КЕЦ –ови, освен за управувањето со мрежи. Еднаш
месечно се прави експорт на состојбата на мрежата во нормална вклопна состојба од SCADA
системот којашто е можно да ја гледаат и вработените од другите оддели и КЕЦ-ови. Експорти
од SCADA системот се прават и почесто доколку е потребно. Со тоа е овозможено сите оддели
коишто се занимаваат со планирање и одржување на мрежата да ги планираат своите
активности врз основа на приказот на нормалната вклопна состојба од симулациониот мод од
SCADA системот. Исто така можно е да се извршат посебни симулации заради предвидување
на покомплицирани активности за конкретна потреба на другите оддели или КЕЦ-ови.
5 ЗАКЛУЧОК
w
За real-time системите постоењето на симулационен мод е од посебна важност затоа што
овозможува предвидување на состојбата на планираните работи без нивно реално извршување.
Постоењето на симулационен мод им овозможува на диспечерите да ги видат своите
активности и нивното влијание на мрежата без навистина да се реализираат.
ie
Позитивните ефекти од употребата на симулационен мод се внатрешни и надворешни од
аспект на управувањето со мрежи. Внатрешните ефекти се огледаат во подобрување на
ефикасноста на работата на диспечерот. Со симулацијата планираните активности и на
нормалната вклопна состојба, диспечерот може да ги планира своите активности.
Надворешните ефекти се огледаат во користа од користењето на симулациониот мод за
ev
другите оддели. Со експортите од симулациониот мод, било да се работи за симулација на
планирана работа или за симулација на нормална вклопна состојба, другите оддели може да ги
планираат своите активности во мрежата на ОДС, како за инвестиции и развој, така и своите
активностите за одржување.
Pr
[1] SCADA System SINAUT Spectrum 4.3.4
[2] CI&NF ЕВН Македонија, Интерно упатство за Дневен Преглед во SCADA
EB
W
Марија Мерџановска, Влатко Манев, Димитар Бишковски, Ристе Стојанов, Горан Маневски
УПРАВУВАЊЕ СО ПЛАНИРАНИ И НЕПЛАНИРАНИ АКТИВНОСТИ ВО

SCADA СИСТЕМОТ
w
Менаџирањето на планираните и непланираните активности во мрежата на ОДС
(Операторот на дистрибутивната мрежа) е овозможено со помош на дневната книга на настани
ie
од SCADA системот. Дневната книга на настани во SCADA системот овозможува преглед на
сите планирани и непланирани активности во мрежата ОДС. Со оваа алатка е овозможено
автоматско водење на настаните со времињата од SCADA системот во реално време.
Апликацијата овозможува пребарување на сите планирани, непланирани, активни и завршени
настани во мрежата. Целосните ефекти за управувањето со мрежи ќе се добијат кога оваа
ev
апликација ќе се поврзе со другите апликации за статистика на настаните во мрежата што се
употребуваат во управувањето со мрежи.
Со ваквиот начин на работа се овозможува поефикасна работата во диспечерските
центри.
Клучни зборови: планирани, непланирани, активни, завршени, управување, SCADA.
Pr
1 ВОВЕД
Управувањето со планираните и непланираните активности во мрежата на ОДС
(Операторот на дистрибутивната мрежа) е основна диспечерска работа. Справувањето со
повеќе активности истовремено е главен предизвик во секојдневната работа. Менаџирањето на
овие активности е овозможено со помош на апликацијата “дневна книга на настани” од SCADA
системот. Употребата на “дневната книга на настани” во SCADA системот овозможува подобро
EB
организирање и планирање на секојдневните активности во Диспечерскиот Центар, како на

планираните, така и на непланираните активности. Дневната книга на настани, всушност го
заменува дневникот за работа во Диспечерскиот Центар и му ја олеснува работата на
диспечерот.
Во трудот се објаснети можностите коишто се на располагање на диспечерот при работа
со “дневната книга на настани” во SCADA Системот. Посебно е анализирано водењето на
W
планираните, а посебно водењето на непланираните активности. На крајот се презентирани

најважните придобивки од употребата на “дневната книга на настани” во SCADA Системот,
како и можностите за понатамошен развој.
2 ОРГАНИЗАЦИЈА НА ДНЕВНАТА КНИГА НА НАСТАНИ

“Дневната книга на настани“ е организирана така што на диспечерите им овозможува
целосна прегледност во секојдневните активности. На главниот прозорец на “дневната книга на
настани“ во SCADA системот има повеќе информации и копчиња со кои може да се
пребаруваат веќе завршените, актуелните или планираните работи или пак да се избере нова
активност.
Основниот прозорец прикажан на Слика 1 од “дневната книга на настани“ е поделен во
три основни целини. Полето обележано со број 1 е пребарувач (филтер) за тип и настан, полето
C2-152R 1/6
обележано со број со 2 ги прикажува поединечните настани и во полето обележано со број 3 се

креира нов настан.
w
ie
ev
Слика 1 Основен прозорец од “Дневната книга на настани”
Pr
2.1 Пребарувач за тип и настан
Во полето број 1, од Слика 1, може да се пребарува низ листите на активности во
апликацијата за “дневна книга на настани“ според:
- тип,
- состојба
- КЕЦ (корисничко енергетски центар) и
EB
- време.
Со филтерот “Тип” можеме да се пребарува според тоа дали се работи за сите,
планирана активност, непланирана, или пак да се пребаруваат активностите само од актуелниот
ден.
Со филтерот “Состојба” може да се пребарува според тоа дали активностите се
пријавени, активни, завршени или пак да ги прикаже сите активности.
W
Со филтерот за пребарување според “КЕЦ” може да се пребарува според КЕЦ –от

кадешто се случува активноста.
Исто така, може да се зададат временски периоди за коишто сакаме да се филтрираат
определени настани. Со користење на ова поле диспечерот има можност за пребарувања според
комбинирање на наведените критериуми.
2.2 Приказ на поединечен настан
Секоја линија која е запишана во полето број 2, од сликата број 1, претставува една
планирана работа или пречка (дефект) во дистрибутивната мрежа, запишана во определен
формат. Во овој запис има основни параметри кои ни даваат информација за секој соодветен
настан, и тоа:
- ID – диспечерот кој управувал со тој настан
- Pocetok- почетно време на настанот

- Kraj – завршно време на настанот
- KEC – за кој КЕЦ се однесува настанот
- Naslov – во насловот обично ќе треба да стои соодветна трансформаторска станица
и соодветниот извод на кој се работел ( понатаму ке биде објаснето каде се внесува )
- Ve- со кого е контактирано / работено
- Tip – кој е типот на настанот (P- план, S- пречка (дефект))
- God – актуелна година
- Br. – под кој број настанот е запишан во архива
- Sost- во која состојба е настанот (Acti- activen, Noti –најава)
- Biranje- со селектирање на ова копче се добива содржината на селектираниот настан
- Scan – доколку копчето е бело, тоа значи дека за соодветниот настан има скенирано
w
состојба на мониторите која дава подетална слика и листа на самиот настан. Доколку
коцката е сива, немаме скенирана ситуација за тој настан.
2.3 Избор на нов настан
Во полето број 3 се врши избор на нова планирана активност или нова непланирана
ie
работа, односно пречка. Во суштина, со изборот на едното или другото, се јавува ист нов
прозорец, само почетната состојба (статус) е различна. Со изборот на нов план се отвора
прозорец во којшто е активен статусот “најава”и “снимај”. Со избор на настан нова
непланирана работа, пречка се отвора прозорецот за нова пречка кој по ништо не се разликува
од прозорецот за нов план освен во тоа што во полето за Status е активно “Activ”.
ev
Управувањето со планираните и непланираните активности во “Дневната книга на настани”
овозможува еднозначен и унифициран запис на активностите, за разлика од записите во
дневниците за работа коишто рачно се пополнуваа.
3 ПЛАНИРАНА РАБОТА ВО “ДНЕВНАТА КНИГА НА НАСТАНИ“ ВО SCADA

На сликата 2 е прикажан основниот прозорец за планирана работа во “дневната книга на
Pr
настани“. Како што може да се види на слика2, целиот прозорец е во зелена рамка, а тоа е од
причина што копчето “снимај” е активно (копчето снимај е со зелена рамка). Ова значи дека
секоја манипулација на диспечерот ќе биде снимена во листата на манипулации на овој
прозорец.
При подготовка на планираната работа се пополнуваат сите полиња на слика број 2,
коишто се однесуваат на КЕЦ-от, времето и одговорниот за работа. Структурата на
EB
пополнувањето на овие полиња е строго дефинирана заради еднозначност и можност за

пребарување.
W
Слика 2 Нов план

За да се дефинираат чекорите кои треба да се изработат во нова активност, најава/план,

потребно е од главниот 10kV преглед да се селектира мрежата за која се однесува
најавата/планот и да се вклучи копчето снимај. За планирање на чекорите што треба да се
извршат целиот прозорец на избраната мрежа од 10кВ преглед ќе биде во црвена рамка како
што е прикажано на слика 3. Во овој случај диспечерот може да прави соодветни манипулации
во прозорецот со црвена рамка од најавената/ планираната работа со што манипулациите нема
да се извршуваат и запишуваат во главната листа на настани, туку ќе ги има во листата на
манипулации од прозорецот на “нов план” прикажан на слика 2. Истите се прикажани без
временски запис и од кого е манипулирано бидејки сé уште не се извршени реално т.е ова е сé
уште планирање.
w
ie
ev
Слика 3 Снимање во 10кВ поглед
Промената на состојбата на прекинувачите и раставувачите при манипулирање кога е
активна функцијата “Snimaj” во 10кВ поглед видливо нема да се менува во прозорецот кој е со
црвена рамка, но истите манипулации ќе бидат запишани во листата за нов план/ најава.
Pr
Затоа треба да се внимава при подготовка на планираната работа прозорецот во кој е
селектираната мрежа секогаш да биде во црвена рамка.
Во оваа алатка постои можност за едитирање на информациите и чекорите за
планираниот настан. Целиот приказ на работното место (сите монитори) можат да се скенираат
со селектирање на коцката покрај “DP Scan”, на слика 2. Со ова на диспечерот му е овозможен
преглед на сите монитори за определена планирана активност. Покрај секој ред којшто
EB
претставува планирана или непланирана активност од “дневната книга на настани“ постои

можност за скениран приказ на мониторите, доколку е претходно направен. Со отворање на
скенираниот приказ на мониторите за одредена активност на диспечерот му е олеснето
префрлањето од една на друга активност од листата на дневниот преглед на настани.
Со активирање на копчето “Управувај” во статус”Активен”, подготвената најава / план
може да се извршува директно, т.е. чекорите да се извршуваат еден по еден како што се
наведени во планската активност.
W
4 НЕПЛАНИРАНА РАБОТА ВО “ДНЕВНАТА КНИГА НА НАСТАНИ“ ВО SCADA

Секоја нова пречка автоматски е во статус активна. Ова значи дека кога ќе се активира
прозорецот за нова пречка од апликацијата за “дневна книга на настани“, истиот е спремен да ја
снима секоја манипулација која е врзана за соодветниот дефект како што е
прикажано на слика 4. Бидејќи се работи за реален настан (а не планирана работа), кога ќе го
започнеме снимањето на дефектот одредена важна информација за истиот е веќе настаната и ја
имаме во главната листа на настани. Настаните коишто се однесуваат на настанатата пречка се
повлекуваат од главната листа на настани. Започнувањето на активностите за новата пречка во
“дневната книга на настани“ е со повлекување на потребните активности од главната листа на
настани.
w
ie
ev
Слика 4 Основен прозорец за нова непланирана работа/пречка
Во случај да не сме отвориле прозор за нова пречка навреме, откако ќе го отвориме
истиот, можеме да ги внесеме веќе направените манипулации со повлекување на линиите од
дневната листа на манипулации “Today switch list”, којашто е листа на направени манипулации
од тој ден од сите најавени диспечери, како што е прикажано на сликата број 5.
Pr
EB
W
Слика 5 Дневна листа на манипулации

Категориите за причините за пречките се категоризирани и постои можност за избор на

категоријата и подкатегоријата во делот за настанатата пречка. Изборот од дефинираните
категории ја елиминира можноста за грешки при пополнување. Тие се категориите и
подкатегориите коишто се користат при статистика на пречки во мрежата на ОДС и ќе
помогнат при анализа на прекините во мрежата. Работењето со дневните листи на настани и
вкупната листа на настани со соодветните времиња му овозможуваат на диспечерот брзо
снаоѓање и селектирање на настаните во мрежата коишто се однесуваат на определена
активност.
5 ЗАКЛУЧОК
Справувањето со многу активности истовремено, секојдневно во мрежата на цела мрежа
на ОДС е комплексна и интердисциплинарна работа со која се соочени диспечерите. Можноста
w
за водење на дневната книга на настани во SCADA системот е посебна придобивка за работата
во Диспечерскиот центар на ОДС. Употребата на оваа алатка од SCADA системот овозможува
сосема нова организација во диспечерскиот центар. Сите настани наместо да се пишуваат во
дневници рачно, се водат во SCADA системот. Постои можност за лесно пребарување на сите
активности коишто се случуваат во мрежата, според различни критериуми. Со користење на
ie
оваа алатка диспечерот има поголема прегледност на сите планирани и непланирани настани во
мрежата. Можноста за скенирање на ситуацијата овозможува брзо префрање од една на друга
активност во текот на диспечерската работа.
При планирана работа постои можност за планирање на сите чекори пред тие реално да
ev
се извршуваат. Точното дефинирање на чекорите однапред му овозможуваат на диспечерот
поголема сигурност и поголема концентрација во моментот кога навистина се извршува
активноста. При управување со непланираните активности од голема важност е можноста да се
повлекуваат настаните од сумарната листа на настани со времето кога навистина настанале.
Работата со дневните листи на манипулации му овозмошува контрола на диспечерот на своите
активности. На крајот на денот овие листи треба да се празни.
Pr
Во “дневната книга на настани“ се наоѓаат сите информации за активностите во
мрежата. Записите за активностите се унифицирани, а чекорите при реализација на
планираните и непланираните активности во дневната книга на настани се дефинирани со
процесите за управување со мрежи. Поголемата прегледност и организираност во
диспечерскиот центар доведуваат до поголема ефикасност на ОДС. Вистинските ефекти за
управувањето со мрежи, од употребата на “дневната книга на настани“ ќе се добијат со негово
поврзување со делот за статистиката на настаните во мрежата на ОДС, како и со поврзување со
EB
другите апликации за планирање на активностите коишто стојат на располагање на ОДС.
[1] SCADA System SINAUT Spectrum 4.3.4
[2] CI&NF ЕВН Македонија, Интерно упатство за Дневен Преглед во SCADA
W
Изабела Неткова, Даниела Гаврилоска Јовковска, Бранка Васиќ, Синиша Спасов

АД МЕПСО, Скопје
ПРЕСМЕТКОВЕН (ACCOUNTING) ПРОЦЕС ВО ДЕНОТ D+1 ВО

НАЦИОНАЛНИОТ ДИСПЕЧЕРСКИ ЦЕНТАР
w
Службата за оперативно планирање која е дел од Националниот диспечерски центар
(НДЦ) во АД МЕПСО, со секојдневните активности е една од клучните служби за
ie
обезбедување на нормално и непречено функционирање на електроенергетскиот систем (ЕЕС).
Една од најзначајните активности во оваа служба е пресметковниот (accounting) процес во
денот D+1 односно размена и усогласување на податоците за размена на електрична енергија
по граници со сите соседи и со Координативниот центар во Лауфенбург (швајцарскиот
преносен систем оператор (ПСО)). ev
Во овој труд детално е објаснет целосниот процес на accounting кој што секогаш се
прави во денот D+1 за денот D. После процесот на планирање (ѕcheduling за наредниот ден) и
реалната потрошувачка на електрична енергија во Македонија, следува размена и
усогласување на тековите на електрична енергија по сите далекуводи со соседните ПСО-и.
Како влезни податоци во accounting-от се користат мерењата на електрична енергија од AMR
Pr
системот (броила инсталирани од МЕПСО во сите точки на прием и испорака за отчитување на
податоци). На тој начин се добиваат сите информации за производството, потрошувачката и
размената на електрична енергија по далекуводите. Овие податоци се потребни за да се
генерираат SOMA, SOAM и SOVA фајлови кои потоа се разменуваат со соседните ПСО-и, кои
исто така праќаат податоци од нивните мерења. Фајловите се споредуваат и доколку
податоците се согласуваат, се испраќаат во Координативниот блок во Белград и во
Координативниот центар во Лауфенбург.
EB
Клучни зборови: accounting, SOMA, SOAM, SOVA, мерења, размена, усогласување
1 ВОВЕД
Управувањето со електроенергетскиот систем (ЕЕС) во реално време и потребата да се
одржи рамнотежа меѓу производството, увозот и потрошувачката како и извозот на електрична
енергија, а истовремено да се одржи стабилен и доверлив систем е врвен приоритет на
W
вработените во Националниот Диспечерски Центар (НДЦ) во АД МЕПСО (Македонски

електропреносен систем оператор).
Основните функции кои се извршуваат во НДЦ се: подготовка на дневни планови за
прекугранична размена на електрична енергија, дневен дијаграм за производство и
потрошувачка на електрична енергија врз основа на плановите доставени од учесниците на
пазарот на електрична енергија, координација во рамки на регионалниот блок, анализа на
сигурноста на преносната мрежа и предложените планови, координација и одобрување на
исклучувањата на далекуводи и ремонтни активности на постројки, изработка на мрежни
модели, пресметка на вредности на расположиви прекугранични капацитети и нивно
доделување на јавен и транспарентен начин, потоа, краткорочно, среднорочно и долгорочно
планирање на работата на ЕЕС, регулација на фрекфенција и размена на енергија, регулација на
напон, анализа на сигурноста на работатата на ЕЕС според N-1 критериум, учество во работата
на работните групи на меѓународните електроенергетски организации. Сите податоци со кои
C2-165R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
3.1 Конвенција за имињата на фајловите

Фајловите во accounting процесот ПСОи ги разменуваат со емаил пораки преку интернет
и electronic highway (EH) кои имаат стандардизирано име. Не е дозволено да се прати емаил со
податоци чие име е различно од договореното. Стандардните имиња на фајловите и емаил
пораките се следниве:
3.1.1 SOMA документи кои се добиваат од соседните ПСОи
Име на документ YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-ESO_ EIC-Y-MEPSO_vvv.xml
Наслов на емаил пораката YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-ESO_ EIC-Y-MEPSO_vvv
Пример 20150815_SOMA_10YCA-BULGARIA-R_ 10YMK-MEPSO----8 _001.xml
3.1.2 SOMA документи кои им се испраќаат на соседните ПСОи
w
Име на документ YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-MEPSO _ EIC-Y-ESO_vvv.xml
Наслов на емаил пораката YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-MEPSO _ EIC-Y-ESO_vvv
Пример 20150815_SOMA_ 10YMK-MEPSO----8 _10YCA-BULGARIA-R_001.xml
ie
3.1.3 Acknowledgement за добиениот ЅОМА документ
Име на документ
YYYYMMDD_SOMA_EIC-Y-ESO_EIC-Y-MEPSO_vvv_ACK_time_Stamp.xml
ev
Наслов на емаил пораката
YYYYMMDD_SOMA_EIC-Y-ESO_EIC-Y-MEPSO_vvv_ACK_time_Stamp
Име на документ
YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-MEPSO _ EIC-Y-ESO_vvv _ACK_time_Stamp.xml
Pr
Наслов на емаил пораката
YYYYMMDD_SOMA_ EIC-Y-MEPSO _ EIC-Y-ESO_vvv _ACK_time_Stamp
Time stamp: YYYY-MM-DDThh-mm-ssZ
Пример:
20150815_SOMA_10YCA-BULGARIA-R_10YMK-MEPSO----8_001_ACK_2015-08-
EB
15T07-16-58Z.xml
20150815_SOMA_10YMK-MEPSO----8_10YCA-BULGARIA-R_001_ACK_2015-08-
15T07-22-43Z.xml
3.2 Потврдување на измерените и пресметаните податоци
3.2.1 Релевантни податоци во точката на accounting
W
Релевантните податоци во точката на accounting се однесуваат на вредностите во

точката на мерење на електрична енергија на крајот на далекуводот и претставуваат најдобар
податок за измерената вредност, земајќи го во предвид следниот редослед на броила од кои се
достапни податоците:
- пресметковно броило;
- контролно броило;
- заменска вредност, земена од трафостаницата од соседниот ПСО
- заменска вредност земена од апликацијата за проценка на состојба
Релевантните податоци во точката на accounting понатаму се користат за да се

пресметаат податоците во точката на accounting кои треба да бидат исти и кај двете страни, а
се разменуваат преку ЅОАМ пораки.
Загубите кои се појавуваат по должината на далекуводите се земаат во предвид при

пресметка на податоците во точката на accounting од двете страни на далекуводот.
Релевантните податоци во точката на accounting се определени со ENTSO-E EIC
“10T” кодовите.
3.2.2 Податоци во точката на accounting
Податоците во точката на accounting се податоци кои произлегуваат од релевантните
податоци во точката на accounting кои треба да бидат исти и кај двете страни, а се
разменуваат преку ЅОАМ пораки и се конечна верзија која се користи при порамнувањето.
3.3 Пресметка на податоците во точката на accounting земајќи ги во предвид и
загубите
w
Загубите на далекуводите се пресметуваат на крајот од водовите, на самата граница, при
што секоја страна ги пресметува сопствените загуби како дел од капацитетот за пренос.
Пресметката на загубите при пресметување на податоците во точката на пресметка се
прави според следнава формула:
ie
∙ ∙
(2.1)
каде и се отпорности на далекуводите кај двата систем оператори, а М и М се измерени
вредности на физичките токови на електрична енергија (не се нетирани вредности).
4
4.1
РЕЗОЛУЦИИ
Резолуција на периодот
ev
Двата ПСОи се договараат accounting процесот да го спроведуваат со 15 минутни
вредности. МЕПСО само со српскиот ПСО accounting процесот го спроведува со 15 минутни
вредности, додека со бугарскиот и грчкиот ПСО податоците кои се разменуваат се со 60
Pr
минутни вредности.
4.2 Резолуција на енергетските вредности
Двата ПСОи се договараат во accounting процесот електричната енергија да биде
претставена со децимална вредност изразена во MWh со три децимални места.
4.3 Заокружување на вредностите
EB
Страните се договараат да спроведат заокружување на вредностите на следниов начин:

13,3749 ≈ 13,375
13,3755 ≈ 13,376
5 РАЗМЕНА НА ПОДАТОЦИ И ПРОЦЕС НА НИВНО ПОТВРДУВАЊЕ

5.1 Размена и синхронизација на измерени податоци од броилата
W
1. Процесот на размена на измерените податоци од броилата почнува со собирање и

размена на SOMA документи меѓу страните. Пред да се разменат ЅОМА фајловите,
секоја страна ги потврдува своите измерени податоци од броилата со цел да обезбеди
претходно потврдени податоци за размена и синхронизација на податоците од броилата.
2. Страните ги потврдуваат добиените ЅОМА фајлови. Процесот на потврдување вклучува
- Формална проверка на документот
- Формална проверка на сите податоци
- Потврдување на сите релевантни податоци во точката на accounting во однос на
сопствените релевантни податоци во точката на accounting (проверка дали сите
податоци се во рамки на прагот на толеранција)
Прагот на толеранција треба да биде дефиниран по линија на далекуводот и при

неговата пресметка покрај процентна девијација да се користи и апсолутна девијација.
Релевантните податоци во точката на accounting се во граници на толеранција ако е
испонета следнава равенка:
− ∕ ≤ или − ≤ , (5.1)
каде што:
− е поголемо од и ,
− е помало од и ,
− е лимит на телеранција претставена во проценти,
w
А − е лимит на толеранција претставена како апсолутна вредност.
3. Ако вредностите на релевантните податоци во точката на accounting од сите
интерконекции и за сите временски рамки, за секој период (96, кога се работи со 15
минутни и 24 кога се работи со 60 минутни вредности) се во рамки на прагот на
ie
толеранција, соседниот ПСО изработува и испраќа позитивен одговор –
acknowledgement. После размената на позитивен acknowledgement од двата ПСОи на
разменетите ЅОМА фајлови, завршен е процесот на потврдување на релевантните
податоци во точката на accounting. ev
4. Во случај на негативен одговор – негативен acknowledgement – страните повторно ги
проверуваат сите податоци, ги прилагодуваат релевантните податоци и повторно
разменуваат ЅОМА фајлови.
Страните за обврзани да ги прифатат релевантните податоци во точката на accounting

пред крајниот рок (13 часот за дневен accounting процес). Тоа значи дека податоците кои се
Pr
користат за да се пресметаат податоците во точката на accounting мора да бидат исти за двете
страни.
5. Ако нема позитивен acknowledgement на ЅОМА фајловите пред крајниот рок, процесот
на accounting не може да биде успешно спроведен.
Доколку одделите за Аccounting не добијат податоци или не добијат точни податоци, тие
ќе земат дека вредностите на фајловите се нула со цел на време да го завршат процесот.
EB
5.2 Размена на податоци во точката на accounting и нивно потврдување

По потврдувањето на релевантните податоци во точката на accounting страните
започнуваат со пресметка на податоците во точката на accounting, процес после кој се
составуваат и се испраќаат ЅОАМ фајлови.
Во процесот на мечување на податоците во точката на accounting, само еден од ПСОи
W
(назначениот ПСО) испраќа ЅОАМ фајл до соседниот ПСО (ПСО со кој треба да се спореди).
Соседниот ПСО ги споредува добиените податоци со сопствените и испраќа позитивен или
негативен acknowledgement.
МЕПСО со соседните ПСОи е договорен околу улогата на назначен и споредбен ПСО на
следниов начин:
W
EB
Pr
ev
ie
w
Во случај на недостапност на податоците во точката на accounting или достапни

податоци кои не се разменети на време, се применува следнава процедура за размена и
воспоставување на исти податоци во точката на accounting.
- Ако нема достапни податоци, страните треба да земат податоци од некој ден со
слични карактеристики како тој за кој се спроведува accounting процесот
- Ако нема достапни податоци и ако не постојат историски податоци за тој ден,
страните ќе го затворат процесот со вредности нула
Ако има достапни податоци, но не се совпаѓаат со податоците на соседниот ПСО,

страните треба да земат просечни вредности. На овој начин се постигнува усогласување на
податоците меѓу ПСОи, односно еднакви, потврдени податоци се испраќаат до Дата
Администраторот (Swissgrid – Laufenburg).
w
7 ЗАКЛУЧОК
Спроведувањето на accounting процесот е од огромно значење во работата на АД
МЕПСО пред сé поради обврските за имплементирање на сите регулативи и директиви кои ги
ie
налага членството во ЕНТСО-Е, а дополнително и како доказ за квалитетното и совесно
работење на ПСО.
Податоците во accounting процесот подоцна се користат за повеќе намени: пресметки на
отстапувањата на ПСОи во однос на планираните размени, пресметки потребни за ITC
ev
Mechanism (Inter TSOs Compensation Mechanism) врз база на кој се пресметуваат транзитите низ
ПСОи и други потреби.
[1] Bilateral Accounting Agreement ESO – MEPSO, 27 март 2013
[2] Bilateral Accounting Agreement MEPSO – EMS, 17 декември 2012
Pr
[3] Bilateral Accounting Agreement HTSO – MEPSO, 9 април 2013
[4] ENTSO – E, Policy 2: Scheduling and Accounting, 19 март 2009
[5] Публикација “10 години МЕПСО”, декември 2014
EB
W
w
ie
ev
Pr
Снежана Чундева
EB
Секретар
Весна Арнаутовски-Тошева
W
w
ie
ev
Pr
Снежана Чундева
EB
Секретар
Весна Арнаутовски-Тошева
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Snežana Čundeva
EB
Secretary
Vesna Arnautovski-Toševa
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Snežana Čundeva
EB
Secretary
Vesna Arnautovski-Toševa
W
Петре Ристески
Дарис инженеринг ДООЕЛ - Скопје
Владимир Димчев
Владимир Митревски
w
Искра АТГ ДООЕЛ - Скопје
КОМПАРАТИВНА АНАЛИЗА НА БРОЈОТ И ТИПОВИТЕ ГРОМОБРАНСКИ

ФАЌАЧИ СО УРЕД ЗА РАНО СТАРТУВАЊЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
ie
Атмосферските електрични Владимир Димчев празнења се феномен за кој се знае дека
постоел уште од настанокот на Земјата - природна појава која може да предизвика значителни
ev
материјални штети и загуби на човечки животи. Со напредокот на науката, проширувањето на
научните сознанија и развојот на техниката, човекот успеал да открие начини за заштита од
нејзините разорни дејства. Се развиле повеќе типови системи за заштита од атмосферски
електрични празнења и уреди, т.н. громобрански фаќачи кои се базирани на различни теории и
технологии. Во основа целта на сите тие системи била иста - да се „насочи” молњата да го
заврши своето празнење во самиот систем за заштита и со тоа да се спречат оштетувања и
Pr
последици врз живите суштества, објектите и материјалните добра.
После повеќедецениска стагнација во развојот на системите за заштита од атмосферски
електрични празнења, група инженери од француската фирма Инделек (Indelec) – Франција, во
месец ноември 1986 година патентираа метод и уред за заштита од молња, популарно познат
како т.н. громобрански фаќач со вграден уред за рано стартување (ГФУРС). Иако и ден-денес
постои дебата во научните кругови околу ефективноста на заштитата на овој тип громобрански
фаќачи, сепак во светот повеќе од педесетина производители масовно ги произведуваат и
EB
инсталираат овој тип громобрански фаќачи во исто толку варијанти.

Масовноста на употребата на ГФУРС особено се зголеми откако во почетокот на 1990-
те години од минатиот век радиоактивните громобрански фаќачи беа потполно забранети за
понатамошно производство и употреба и кои со закон беше уредено да се демонтираат.
Според расположливите податоци, првиот ГФУРС во Република Македонија е
инсталиран во јануари 1998 година. Оттогаш до денес на целата територија на Република
W
Македонија се инсталирани над 470 ГФУРС-и.

Во овој труд се изнесува компаративна анализа на инсталираните ГФУРС-и на целата
територија на Република Македонија, поделени според тип, бројност, година на исталација,
град, процентуална застапеност и друго.
Клучни зборови: громобрани, радиоактивни громобрани, раностартувачки громобрани,
громобрански фаќачи со уред за рано стартување, ГФУРС
1 ВОВЕД
Молњите предизвикува значителни штети и се појавувваат на целата планета, во секој
дел од годината. Особено погодени се екваторијалните подрачја каде бројот на годишни
C3-172R 1/8
грмотевични денови надминува и над 260. Со оваа временска непогода се зафатени и државите
кои навлегуваат во поларните кругови и трпат значителни материјални штети.
Над 16 милиони молњи се регистрираат годишно на сите светски меридијани, или
приближно 45 удари на молња ја потресуваат планетата секоја секунда!
Сепак, молњата е единствената природна непогода од која човекот успеал успешно да се
брани, креирајќи уреди за заштита од молња – громобрани. Не навлегувајќи во историјатот на
развојот на громобранската заштита и специфичните методи и уреди за заштита, денес се
познати неколку громобрански системи кои повеќе или помалку подеднакво се користат
насекаде низ светот: Франклинов фаќач, Фарадеев кафез, заштитни јажиња, радиактивни
громобрански фаќачи и громобрански фаќачи со уред за рано стартување (ГФУРС).
ГФУРС се всушност „најмлад“ претставник на групата заштитни уреди. Тие се развиени
w
како замена за радиоактивните громобрани (РАГ). Системот е првпат претставен во 1986
година во Франција. Оттогаш десетици фирми низ светот го применија системот за рано
стартување за развој на свои производи. Во 1986 година низ светот се инсталирани 4088
ГФУРСи. Во 1996 година нивниот број се искачи на над 100.000 инсталирани парчиња, за во
2006 година бројката да достигне вредност над 307.000 инсталирани ГФУРСи низ светот [1].
ie
Според трендот на примена, се очекува бројот на инсталирани ГФУРС во 2016 година да ја
достигне бројката од 800.000 (осумстотини илјади) инсталирани парчиња низ целиот свет!
Постојат два основни типови ГФУРСи; во првиот тип спаѓаат ГФУРСи без електрично
напојување од надворешен извор; во вториот тип спаѓаат ГФУРСи кои имаат надворешен извор
ev
на електрично напојување со пулсирачки напони.
И покрај масовната примена, технологијата на рано стартување има свои опоненти [2].
Интелектуалната војна ЗА и ПРОТИВ примената на овој тип громобрански фаќачи продолжува
на секоја конференција за громобранска заштита.
Непобитен факт е дека голем број држави во светот ја прифатија оваа нова технологија и
Pr
ја поддржаа со сопствени национални стандарди. Најпрва тоа го направи Франција, како земја
од која потекна технологијата на громобрани со рано стартување [3], а потоа следеа низа
држави кои го преземаа францускиот национален стадард и го прилагодија на сопственото
законодавство. Сепак, некои држави одбија да воведат стандарди за овој тип фаќачи, како што
тоа го направија САД и го задржаа постојниот стандард за громобранска заштита [4].
2 ГРОМОБРАНСКИ ФАЌАЧИ СО УРЕД ЗА РАНО СТАРТУВАЊЕ (ГФУРС) ВО

EB
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Според податоците до кои авторите на овој труд успеаја да дојдат, првиот ГФУРС во
Република Македонија е инсталиран во јануари 1998 година. Иако новата технологија сеуште
не беше поткрепена со национален стадард, сепак бројот на инсталирани ГФУРСи растеше.
Под притисок на стручната јавност но и под особено агресивната маркетиншка кампања на
локалните дистрибутери на громобранска опрема кај проектантските бироа за примена на
новата технологија, во 2000 година националното биро за стандардизација на Република
W
Македонија донесе низа стандарди за заштита на објекти од атмосферски електрични празнења

[5], [6], [7], [8] со кои технологијата на фаќачи со уред за рано стартување конечно се
официјализираше во државата.
Времето покажа дека најголемите предности на громобранските фаќачи со уред за рано
стартување се едноставноста на нивната монтажа, едноставната придружна инсталација, кусото
време на изведба и пониската цена на изведбата и одржувањето. Исто така се докажа и фактот
дека неретко стопанските субјекти најчесто вградуваат громобранска заштита заради обврската
за нејзино задолжително поседување и тоа го прават по најниската можна цена.
На сликите 1÷9 се прикажани некои брендови на ГФУРСи кои се инсталирани за
заштита од удар на молња на објекти во Република Македонија во периодот од 1998 година до
денес. Дел од нив повеќе не можат да се најдат кај локалните дистрибутери на громобранска
опрема, додека дел од нив тукушто започнуваат да се пробиваат на пазарот. Неколку компании
направиле обид за дистрибуција и на други брендови ГФУРСи, но тој останал без успех во
жестоката трговска конкуренција на Македонскиот пазар.
Сл.1. Превектрон Сл.2. Интерцептор

Сл.3. Ширтек (Schirtec)
w
(Prevectron) (Interceptor)
ie
Сл.4. Веда Тотал
evСл.5. Питас Тесла (Pittas
Tesla)
Сл.6. СТАР (STAR)
Pr
Сл.9. Сателит Pлус

Сл.7. Петекс (Petex) Сл.8. Пулсар (Pulsar)
(Satelit Plus)
EB
Податоците изнесени во овој труд се добиени преку систематско повеќегодишно

теренско истражување и бележење, но и преку податоците добиени од локалните дистрибутери
на громобранска опрема во Република Македонија. Дел од податоците беа непознати дури и за
самите дистрибутери на громобранската опрема, но се забележени како релевантни.
Од расположливите податоци се констатира дека на територијата на Република
W
Македонија се инсталирани вкупно 475 ГФУРСи. Од нив само 10 се резиденцијални, а

останатите 465 се стопански или државни објекти.
Најголем број ГФУРСи инсталирани кај еден објект е 11 (единаесет) парчиња.
Само кај еден oбјект е забележана громобранска инсталација со примена на два
различни брендови ГФУРСи.
Застапеноста на производителите на ГФУРСи и нивните брендови на пазарот на
Република Македонија се претставени во табела 1.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Привлечната цена на изведената громобранска инсталација и брзото време на изведба

уште повеќе придонесе за растечкиот тренд на примена на овој тип громобрански фаќачи.
Пробивот на нови брендови ГФУРСи на пазарот се одвива со забрзано темпо на сметка
на веќе добро етаблираните брендови.
Појавата на нови брендови ГФУРСи предизвика преполовување на цените на овие
уреди. Единствено најдобро етаблираниот ГФУРС од брендот Prevectron сеуште ги држи
цените кои ги имаше децении наназад.
Конечно во 2014 година за првпат на Македонскиот пазар се појави и првиот домашен
громобран од овој тип – громобранскиот фаќач ВЕДА ТОТАЛ. Овој ГФУРС е производ на
фирмата Дарис инженеринг од Скопје. Громобранот поседува меѓународен сертификат од
акредитираната високонапонска лабораторија ИКМЕТ Крајова (ICMET Craiova) од Романија за
w
задоволување на стандардите за громобрански инсталации со фаќач со уред за рано стартување
и е првиот громобран на домашниот пазар кој официјално доби потврда за безбедна примена од
Институтот за јавно здравје при Министерството за здравство на Република Македонија.
4 БЛАГОДАРНОСТ
ie
Авторите сакаат да изразат благодарност до дистрибутивните компании кои се одѕваа на
повикот и несебично ги споделија информациите за бројот на продадени ГФУРСи во Република
Македонија. Тоа се компаниите Искра АТГ Скопје, Фармахем Скопје, Електрорама Скопје,
Смелт-инг Скопје, Дарис инженеринг Скопје и ДУ-ЕЛ-МА Охрид.
ev
[1] NLP, Number of ESE units worldwide.
[2] Z. A. Hartono, I. Robiah, A long term study on the performance of early streamer emission air terminals
in a high keraunic region, IEEE, Print ISBN 0-7803-8129-7, INSPEC Accession Number 7810971
[3] Француски национален стандард NF C 17-102.
Pr
[4] Национален стандард за громобранска заштита на САД, NFPA 780.
[5] Македонски национален стандард МКС Н.Б4.801:2000.
[9] Петре Ристески, Громобрански фаќач со систем за изокераунички мониторинг, Магистерски труд,
EB
ФЕИТ Скопје, 2012.

[10] Проспектни материјали од Дарис инженеринг ДООЕЛ Скопје, www.daris mk
[11] Проспектни материјали од повеќе производители на ГФУРСи.
[12] www.wikipedia.com/Wiki/Lightning_rod.
[13] Петре Ристески, Уред за управување со атмосферските електрични празнења, Патентна пријава,
Скопје 2004.
W
[14] International Lightning Protection Association, Survey on ESE Lightning Protection, Symposium March
13-14 2014, Chamonix - France.
Петре Ристески
Дарис инженеринг ДООЕЛ - Скопје
Владимир Димчев
w
МОДУЛАРЕН ГРОМОБРАНСКИ ФАЌАЧ
„ВЕДА ТОТАЛ“
ie
Молњата е опасна природна непогода. За заштита од неа се користат уреди познати како
громобрански фаќачи или громобрани. Постоечките громобрани не се совршени заштитни
средства, па секој напредок на технологијата на громобранска заштита е ценет и интересен за
светскиот пазар. Последната глобално значајна иновација на ова поле е направена во 1986
ev
година со патентирањето на громобранскиот фаќач со уред за рано стартување (ГФУРС).
Неколку заеднички технички проблеми ги карактеризираат сите постоечки видови
громобрански фаќачи: тие се поставуваат како пасивни ударни точки во однос на молњата;
немаат техничка интеракција; делуваат еднократно и дезинтегрирано при опасност од удар на
молња; немаат систем за самодијагностика; не поседуваат можност за алармирање итн.
Една нова технологија во светот пласира технолошки напредни громобрански фаќачи со
Pr
отворена надградлива архитектура, со т.н. „интелигентни“ карактеристики.
Во трудот ќе бидe презентиран модуларниот громобрански фаќач „ВЕДА ТОТАЛ“ кој е
самостојно развиен во Република Македонија и кој на корисникот му дава можност за избор и
надградба на громобранската опрема.
Клучни зборови: громобран, модуларен громобран, ВЕДА ТОТАЛ, интелигентен громобран,
радиоактивни громобрани, раностартувачки громобрани, громобрански фаќачи со уред за рано
EB
стартување, ГФУРС.
1 ВОВЕД
За заштита од удар на молња т.е. од атмосферски електрични празнења кои се развиваат
помеѓу наелектризираните облаци и објектите на површината на Земјата, се презема изведба на
громобранска заштита.
W
Начинот и типовите на громобранска заштита варираат од изведба со Франклинов стап

како громобрански фаќач, заштитни јажиња и т.н. Фарадеев кафез. Овие изведби се
карактеризираат со висока цена на чинење, долг рок на изведба, голем број одводни
спроводници и електрични врски, заземјувачи, скапо одржување итн.
Во 1986 година беше патентирано техничко решение на т.н. громобрански фаќач со
уред за рано стартување (ГФУРС). Набрзо потоа десетици фирми ширум светот развија
сопствен производ од сличен тип [1]. Според тврдењата на производителите овој вид уреди
освен што овозможуваат заштита на објектите на кои се поставуваат, тие нудат можност и за
заштита на отворениот простор околу самите објекти, што со другите технологии на
громобранска заштита е непрактично за изведба.
Во 1995 година Франција прва воведе национален стандард за громобранска заштита со
ГФУРС [2]. Францускиот пример резултираше со воведување слични национални стандарди во
C3-173R 1/7
поголем број држави ширум светот како поткрепа на новата технологија. Во 2000 година и
Република Македонија воведе сродни стандарди за громобранска заштита [3], [4], [5], [6].
Новата технологија не помина без критики [7]. На светските конференции за
громобранска заштита се водеше и сеуште се води вистинска интелектуална војна помеѓу
промоторите и опонентите на оваа технологија. Националните стандардизациски тела во низа
држави одбија да ги поддржат ГФУРС со свои стандарди и ги задржаа постојните решенија, на
пример САД со својот стандард NFPA 780 [8].
2 НЕДОСТАТОЦИ НА ТЕХНОЛОГИЈАТА НА ГРОМОБРАНСКИ ФАЌАЧИ СО

УРЕД ЗА РАНО СТАРТУВАЊЕ
Громобранските фаќачи со уред за рано стартување (ГФУРС) се развиени како замена за
радиоактивните громобрани (РАГ). Постојат два основни типови ГФУРСи; во првиот тип
w
спаѓаат ГФУРСи без електрично напојување од надворешен извор – Превектрон (Prevectron),
Интерцептор (Interceptor), Ширтек (Schirtec), Петекс (Petex) итн.; во вториот тип спаѓаат
ГФУРСи кои имаат надворешен извор на електрично напојување со пулсирачки напони:
Пулсар (Pulsar), Сателит (Satelit) итн.
ie
Неколку заеднички недостатоци ги карактеризираат сите постоечки видови ГФУРСи:
тие се поставуваат како пасивни ударни точки во однос на молњата, немаат техничка
интеракција со околните системи за заштита од атмосферско празнење ниту со системите и
службите за следење и мониторинг на изокерауничката активност, дезинтегрирано делуваат на
потенцијалната или директната опасност од атмосферско електрично празнење, еднократно
ev
реагираат на празнењето на молњата, немаат систем за самодијагностика, не поседуваат
можност за алармирање, еднаш димензионирани не постои можност за промена на нивните
заштитни параметри во текот на експлоатацискиот период, итн.
3 МОДУЛАРЕН ГРОМОБРАНСКИ ФАЌАЧ „ВЕДА ТОТАЛ“

Pr
Според информациите на авторите на овој труд, првиот Македонски национален патент
за громобрански фаќач од домашно производство е пријавен во 2004 година [9]. Станува збор
за громобрански фаќач со ласерска технологија која го користи принципот на фотојонизација
на воздухот по патеката на ласерскиот зрак. Заради комерцијалната недостапност на компактни
ласерски извори со неопходна моќност и физички димензии за сместување во куќиштето на
громобранскиот фаќач, предложениот производ никогаш не започна да се произведува.
Во 2012 година беше предложена една нова идеја за технолошки напредни
EB
громобрански фаќачи со отворена надградлива архитектура, со т.н. „интелигентни“

карактеристики. Идејата беше образложена и преточена во магистерски труд [10] кој беше
поткрепен со низа експерименти изведени во Лабораторијата за висок напон при Факултетот за
електротехника и информациски технологии во Скопје.
Лабораториските резултати покажаа дека идејата заслужува вложување во нејзин развој.
На почетокот на 2014 година со комплетна поддршка на фирмата Дарис инженеринг ДООЕЛ од
W
Скопје, предложениот концепт на громобрански фаќач беше реализиран во прототип кој го

доби името ВЕДА ТОТАЛ [11]. Овој прототип истата година беше тестиран во акредитираната
високонапонска лабораторија ИКМЕТ (ICMET) во Крајова – Романија. Лабораториските
испитувања го потврдија концептот, а громобранскиот фаќач ВЕДА ТОТАЛ (Слика 1) се здоби
со важечки меѓународен сертификат кој го опфаќа стандардот NF C 17-102:Annex C. Веднаш
потоа здобиениот сертификат беше нострифициран според Македонскиот национален стандард
МКС Н.Б4.810. Уште повеќе, громобранскиот фаќач ВЕДА ТОТАЛ беше спроведен и на
ригорозни испитувања во лабораториите на Институтот за јавно здравје при Министерството за
здравство на Република Македонија, при што се стекна и со потврда за еколошка применливост
и безбедност по здравјето заради гарантираното отсуство на радиоактивни изотопи. Засега
ВЕДА ТОТАЛ е единствениот громобрански фаќач во Република Македонија кој ја има
добиено оваа потврда од Институтот за јавно здравје на Република Македонија.
Што друго е различно?
Бидејќи станува збор за електронски склопови со специјална намена, нивната функција

може да произлезе од потребите на крајниот корисник, да биде предложена од производителот
или да се конфигурира според проценките на проектантот на громобранската заштита.
Методата за заштита од молња со модуларна архитектура и следствено громобранскиот
фаќач ВЕДА ТОТАЛ се заштитени со сооодветни патенти. Во предложената архитектура на
громобранот се достапни поголем број можности, меѓу кои се следните:
- континуиран мониторинг на изокерауничката активност;
- комуникација со сателитски, терестријални и
интернет/интранет изокераунички системи;
- комуникација со громобрански фаќачи со сродна
технологија за размена на податоци за промената на
w
електричното поле во нивната непосредна околина преку
FDDA комуникација заради заедничка координирана
соработка при создавањето локални амбиентални услови
за електричното празнење на молњата да се насочи во
областа на сопственото или заедничкото влијание (FDDA
ie
= Fast and Dynamic Data Exchange – Брза и динамична
размена на податоци);
- аудиовизуелно алармирање во непосредната околина
преку светлински и/или тонски алармни сигнали при
Слика 1 evпретстоечко грмотевично невреме, при претстоечка
опасност од атмосферско електрично празнење или при
детектирање на атмосферско електрично празнење;
- алармирање со електрични сигнали и електронски пораки (ЅМЅ/MMS, пејџинг и e-mail);
- калкулација на текот на движењето на лидерот на молњата кон Земјата, заради можност
громобранот самостојно или синхронизирано во соработка со блиски и/или подалечни
громобрани со сродна технологија координирано да ги активира системите за создавање
Pr
локални амбиентални услови за електричното празнење на молњата да се насочи во областа
на сопственото или заедничкото влијание;
- автоматски запис на податоци за изокераунички настани, мониторинг, опсервации и мерења
(број и тајминг на примени удари на молња, број на денови со грмотевици итн.);
- размена на регистрирани записи на податоци за изокераунички настани, мониторинг,
опсервации и мерења, преку локален или далечински приод;
- впишување и отчитување на статусни, статистички и технички податоци за громобранот и за
EB
електронските склопови;
- самодијагностика на исправноста на громобранот и на приклучените електронски склопови и
известување за нивната исправност;
- мрежно интегрирање на громобранот во системи за изокераунички мониторинг и системи за
заштита од молња;
- програмирање на алармни известувања и сигнали кон крајниот корисник, кон непосредната
околина, кон системи за изокераунички мониторинг, кон системи за заштита од молња итн.
W
Еден од чинителите кои го прават громобранскиот фаќач ВЕДА ТОТАЛ посебно

напреден е можноста за потполна кофигурабилност на неговиот оперативен систем. Можна е
флексибилна локална или далечинска, автоматска или on-demand поставка на работните
параметри на секој од независните електронски склопови на громобранот со цел нивно
најоптимално искористување за потребите на крајниот корисник. Станува збор за Open source
концепт на технологија која овозможува да се вршат подобрувања на системскиот софтвер.
Директниот или далечинскиот пристап кон електронските склопови на громобранот му
овозможува на секој кој би се приклучил на една мрежа од громобрански фаќачи со сродна
технологија да провери во какво подрачје на заштита се наоѓа, кои, какви и колку локални
системи за заштита од атмосферски празнења (СЗАП) дејствуваат во неговото подрачје и по
потреба самостојно да си ги менува системските параметри на својот громобран. Злоупотребите
на системот се елиминираат со самиот факт што постои автентификација на сопствениците на
громобрански фаќачи и корисниците на мрежата. Уште повеќе, мрежата на СЗАП слободно
може да се конфигурира или ресетира на инсталациски или историски вредности од произволен

датум. Така, во случај на потреба од активација, во односниот громобрански фаќач можат да се
изменат токму оние параметри кои најмногу соодветствуваат за највисок степен на заштита.
4 ДИМЕНЗИОНИРАЊЕ НА МОДУЛАРНИОТ ГРОМОБРАНСКИ ФАЌАЧ „ВЕДА

ТОТАЛ“
Основата во развојот на громобранскиот фаќач Веда Тотал се постави во
димензионирање на прифатниот спроводник, обликот на куќиштето и основната електроника.
Особена важност беше посветена на феноменот на влијание на обликот на врвот на
прифатниот спроводник врз условите на локалната јонизација на воздухот и избивањето
нагорни стримери кои со поддршка на куќиштето и придружната вградена електроника ќе
придонесат за создавање најконкурентен стабилен нагорен трасер. За таа цел беа користени
w
сознанијата на тимот на Мур (C.B.Moore) од 2000 година [12] според кои обликот на врвот на
прифатниот спроводник значително влијае на локалното електрично поле и на точката на
зачеток на емитуваните изблици на струја од врвот на фаќачот, при што зашилените шипки со
помал радиус на заобленост на врвот имаат далеку понизок праг на појава на изблици на струја
ie
отколку шипките со поголем радиус на заобленост на врвот.
Имено, уште Франклин открил дека големината на протокот на електрична струја низ
метална шипка подложена на електрично поле зависи од јачината на полето. Мерењата од
страна на тимот на Мур покажале дека првите струи низ зашилена шипка зачнуваат кога
приложеното електрично поле станува посилно од 2kV/m и растат до големини од 15μА под
ev
влијание на полиња поголеми од 10kV/m. Мерењата исто така покажале дека со зголемување на
радиусот на зашилување на шипката може да се влијае на моментот на зачеток на струите!
Така, кај заоблени шипки со поголем радиус на закривеност на врвот, зачетокот на струите бил
при јачини на полиња од околу 5kV/m и истите растеле до вредност од околу 5μА при силни
електрични полиња.
Pr
Иако ваквите големини на струите на прв поглед можат да изгледаат безначителни,
сепак количеството електричен полнеж кој тие го ослободуваат во воздухот влијае на
амбиенталното електрично поле.
Имено, од електротехника е познато дека големината на електричната струја која
протекува низ еден спроводник е дадена како однос на количеството електрицитет кој
поминува низ спроводникот во единица време, што математички се претставува како:
EB
dq Q
i= [ A], за i = const , i = [ A] (1)
dt t
Заменувајќи конкретни бројки за I и t, за количеството електричен полнеж кој се
ослободува при локално електрично празнење околу врвот на зашилена метална шипка при
течење на електрични струи со вредности од 15μA се добива Q=15μC.
Ова ослободено количество електричен полнеж радијално околу себе создава
W
електрично поле со јачина:

Q
Е= [V / m] (2)
4 ⋅ p ⋅ e0 ⋅ r 2
кадешто диелектричната константа на вакуумот е: ε0 = 8,854 · 10-12 [F/m].
Амбиенталното електрично поле кое се создава помеѓу грмотевичен облак и Земјата
достигнува средна вредност помеѓу 10-20kV/m и истото значително не се менува сѐ до
последните мигови пред непосредното наближување на лидерот на молњата до објектите на
површината на Земјата. Дури и за вредности помали од овие средни вредности, на пример
Е=5kV/m, од изразот (2) може да се добие опсегот на влијание на електричниот полнеж кој се
ослободува над врвот на зашилена шипка.
Q = 15 mC  r » 5,2 m , (3)
Добиената вредност за растојанието на влијание на ослободениот позитивен електричен
полнеж радијално околу врвот на зашилена шипка при проток на струи од само 15μА покажува
дека истиот е доволен за поништување на амбиенталното електрично поле над околна
површина од приближно P=π·r2≈85m2! Со тоа се докажува дека ефектот на концентрираните
полнежи емитувани околу врвот на громобранска зашилена шипка значително го поништува
околното амбиентално електрично поле.
Користејќи анализа со метални шипки кои се сметаат за долги во однос на нивниот
напречен пресек и со претпоставка дека тие имаат тесен полуелипсоиден облик, нумеричкото
решение е најдено со пресметка во конфокални елипсоидно-хиперболоидни координати и го
има обликот:
w
Er a
= , (4)
Evrv 2 ⋅ r - a
каде што се:
ie
Er – јачина на електричното поле на растојание r од врвот на шипката;
Eврв – јачина на електричното поле при врвот на шипката;
a – радиус на закривеност на врвот на шипката;
r – растојание над центарот на врвот на шипката.
ev
Од изразот (4) произлегува дека јачината на електричното поле околу врвот на шипката
зависи обратнопропорционално од радиусот на закривеност на врвот на шипката. Ова е мошне
важен заклучок имајќи го предвид знаењето дека континуираниот раст на нагорните
пресретнувачки трасери зависи од јачината на електричното поле над областа која е под
влијание на ослободените позитивни јони околу врвот на шипката.
Pr
Со направената анализа пресметан и дефиниран е врвот на громобранскиот фаќач Веда
Тотал чиј радиус може да варира во опсегот до r=12,7mm.
За пресметка на напречниот пресек Ѕ [mm2] на прифатниот спроводник при проток на
струја на молња I [A] во времетраење t [s], користен е изразот од стандардот IEC 60364-5-54:
I 2 ⋅t
S= , (5)
k
EB
кадешто коефициентот k се нарекува константа на температурата при куса врска, и според

стандардот IEC 60364-5-54 се определува како:
æ Q f -Qi ö÷
k = 226 ⋅ ln ççç1 + ÷÷ , (6)
èç 234,5 +Qi ÷ø
W
Со замена на почетната и крајната температура на прифатниот спроводник Θi=25oC и

o
Θf=75 C соодветно, за коефициентот k од изразот (6) се добива k=94,87.
Под претпоставка дека максималната струја на молњата која би ја прифатил
громобранскиот фаќач би изнесувала I=200kA и со полно времетраење на празнењето од
t=50ms, од изразот (5) се пресметува дека напречниот пресек на прифатниот спроводник
изнесува S=471,5mm2 односно прифатниот спроводник има пречник dmin=24,5mm.
Најблискиот стандарден пречник до добиената пресметана вредност на прифатниот
спроводник изнесува d=25,4mm и тој е избран при изработка на громобранскиот фаќач.
Заради рамномерна распределба на потенцијалните линии на локалното електрично
поле, избран е сферен облик на куќиштето на громобранскиот фаќач Веда Тотал.
W
EB
Pr
ev
ie
w
По извршените испитувања, имајќи ги предвид мерната несигурност на користената

постапка и на мерната опрема, беше потврдено дека времето на реакција на фаќачот е со
предничење од ΔT=59,41±3,39μs во однос на Франклинов стапест фаќач.
Со овие резултати се потврди исправното димензионирање и работење на сите
компоненти на громобранскиот фаќач Веда Тотал согласно проектираните параметри, а
лабораторијата издаде соодветен сертификат со меѓународна важност.
6 ЗАКЛУЧОК
Модуларниот громобрански фаќач ВЕДА ТОТАЛ претставува технолошки напреден
громобран со отворена надградлива архитектура. Примената може да му биде како класичен
ГФУРС или како напреден громобран со цела низа надградени карактеристики. Концептот
овозможува неограничена примена на можни идеи за проширување на функциите на
w
громобранот, негово интегрирање во локални или глобални системи за заштита од атмосферски
празнења и искористување на самиот громобран како систем за рано предупредување од молња
и како статистичко средство.
Примената на современи електронски микропроцесорски системи и алгоритми за
ie
следење на изокерауничката активност и патеката на напредувањето на лидерот на молњата кон
Земјата го прават громобранскиот фаќач ВЕДА ТОТАЛ првиот и засега единствен громобран
со „интелигентни“ карактеристики во светот.
7 ЛИТЕРАТУРА ev
[1] Проспектни материјали од повеќе производителите на ГФУРСи – Schirtec, Forend, Indelec.
[2] Француски национален стандард NF C 17-102.
Pr
[7] Z. A. Hartono, I. Robiah, A long term study on the performance of early streamer emission air terminals
in high keraunic region, IEEE, Print ISBN 0-7803-8129-7, INSPEC Accession Number 7810971
[8] Национален стандард за громобранска заштита на САД, NFPA 780.
[9] Петре Ристески, Уред за управување со атмосферските електрични празнења, Патентна пријава,
Скопје 2004.
EB
[10] Петре Ристески, Громобрански фаќач со систем за изокераунички мониторинг, Магистерски

труд, ФЕИТ Скопје, 2012.
[11] Проспектни материјали од Дарис инженеринг ДООЕЛ Скопје, www.daris.mk
[12] C.B.Moore, William Rison, James Mathis and Graydon Aulich, Lightning rod improvement studies,
Jurnal of applied meteorology, May 2000.
W
w
ie
ev
СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА
Pr
НА СИСТЕМОТ
EB
Мирко Тодоровски
Секретар
Јовица Вулетиќ
W
w
ie
ev
СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА
Pr
НА СИСТЕМОТ
EB
Мирко Тодоровски
Секретар
Јовица Вулетиќ
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Mirko Todorovski
EB
Secretary
Jovica Vuletić
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Mirko Todorovski
EB
Secretary
Jovica Vuletić
W

АЛГОРИТАМ НА ИТЕРАТИВНА ОПТИМИЗАЦИЈА ЗА ПРЕСМЕТКА НА

ПРЕНОСНИ КАПАЦИТЕТИ НА ЕЕС ЗЕМАЈЌИ ГО ВО ПРЕДВИД
w
ВЛИЈАНИЕТО НА ТЕКОВИТЕ НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ
Во овој труд е претставен алгоритам со кој се овозможува пресметка на преносните
ie
капацитети на ЕЕС, а притоа да се земат во предвид реактивните моќности како и сите
ограничувања, преку кои се обезбедува сигурна и безбедна работа на ЕЕС. Алгоритамот се
базира на итеративна оптимизациона метода, која овозможува да се добијат поточни вредности
за преносните капацитети на ЕЕС, а притоа да не се занемари влијанието на реактивните текови
на моќност. Во пресметките се земени во предвид термичките ограничувања на водовите,
ev
ограничувањата кои произлегуваат од генераторите и напоните во јазлите.
Клучни зборови: електроенергетски систем, преносни капацитети, оптимизација, задушување.
1 ВОВЕД
Најголем предизвик од воведувањето на процесот на либерализација на пазарот на
Pr
електрична енергија е обезбедување на квалитетна електрична енергија до крајните
потрошувачи, а притоа да се задоволат критериумите за безбедна и сигурна работа на
електроенергетскиот систем (ЕЕС). Како резултат на либерализацијата на пазарот со
електрична енергија (ЕЕ), се овозможи да се зголеми конкурентноста на пазарот, привлекување
на инвестиции во ЕЕС, како и интегрирање на нови извори на електрична енергија.
Принципот на планирање и развој на националните ЕЕС пред воведувањето на пазарот
на ЕЕ, се заснова на обезбедување на стабилност на системот од аспект на елиминирање на
EB
можноста за распад на системот како резултат на испад на елемент од ЕЕС. Врз основа на овој
принцип, интерконективните водови биле градени за меѓусебно поврзување на соседните ЕЕС
како би се обезбедила стабилност на системот. Со либерализацијата на пазарот на ЕЕ, се
овозможи до израз да дојдат евтините извори на ЕЕ и со тоа да им се придаде предност во
производството на ЕЕ. Како резултат на тоа се зголеми бројот на договорени трансакции на ЕЕ,
а како последица на нив во одредени делови од преносните мрежи се појавија проблеми со
W
задушувања на преносните водови.

Овие задушувања, предизвикуваат зголемени загуби како и оневозможување на
реализација на одредени трансакции за размена на ЕЕ. Од технички аспект, најголем предизвик
од воведувањето на либерализираниот пазар на ЕЕ е развојот и унификација на методологијата
со која ќе се изврши пресметка на расположливите капацитети на преносните водови, преку
кои ќе се реализира договорената трансакција на ЕЕ.
ATC претставува преносен капацитет кој е на располагање и истиот е дефиниран како
дел од нето преносниот капацитет (NTC), после секоја фаза на алокација на преносните
капацитети. ATC е дефиниран со равенство [2]:
ATC = NTC – AAC = TTC – TRM – AAC, (1)
C4-002R 1/9
каде што со NTC е означен нето преносниот капацитет, AAC е веќе доделен преносен
капацитет, TTC е вкупен преносен капацитет и TRM е маргина на доверливост. Постои тесна
поврзаност на пресметката на преносниот капацитет кој е на располагање (ATC) и
ограничувањата кои произлегуваат од елементите од кои е изграден самиот ЕЕС, како на
пример термичките граници на преносните водови, напонски ограничувања, итн.
До денес се развиени повеќе пристапи за пресметка на преносните капацитети.
Генерално, во зависност од пристапот методите може да се класифицираат во две групи:
детерминистички и пробабилистички методи. Многу често за да се добијат резултати во реално
време, со што би се скратило времето на пресметки, се воведуваат одредени
претпоставки/упростувања во моделот на мрежата, но од друга страна преку добиените
резултати не се добива реална слика за моменталниот потенцијал на интерконекциите.
w
Со примена на детерминистичкиот пристап се овозможува да се добие решени во реално
време особено со примена на еднонасочниот (DC) модел на ЕЕС. Како би се елиминирале
грешките кои се прават со примена на овој модел на ЕЕС, развиен е друг пристап со примена на
наизменичен (AC) модел на ЕЕС и метод на континуиран тек на моќности. Со овој пристап се
овозможува поточна пресметка на преносните капацитети. Како негативности на овој пристап е
ie
неможноста да се надмине состојбата на сингуларност на Јакубијанот, како и употребата на
комплексни параметри на предвидување и фактори на корекција. Можеби како најсоодветен
пристап за определување на преносните капацитети на ЕЕС се наметнува методот на
оптимизација.
2 ФОРМУЛАЦИЈА НА ПРОБЛЕМОТ
ev
Пред да преминеме кон дефинирање на проблемот за оптимизација, нека извршиме
групирање на јазлите во кои се поврзани изворите на ЕЕ и тоа во три групи: извори, понори и
останати јазли. Јазлите кои се наоѓаат во групата на извори имаат можност да вршат промена на
нивното производство во позитивна насока односно зголемување на произведената ЕЕ, а додека
понорите ќе ја следат промената на изворите но во негативна насока т.е. ќе вршат намалување
Pr
на производството на ЕЕ. Генераторите кои се наоѓаат во групата на останати јазли нема да
вршат никаква промена во нивното производство на ЕЕ во процесот на генераторско
поместување. Генераторско поместување е процес при кој доаѓа до промена на производството
на ЕЕ кај изворите и понорите во процесот на определување на преносните капацитети на ЕЕС,
така што сите ограничувања да бидат запазени.
И покрај тоа што во еден јазел може да има поврзани повеќе генератори и потрошувачи,
EB
само генераторите можат да вршат промена на ЕЕ во процесот на генераторско поместување.

Исто така во процесот на генераторско поместување, генераторите кои се пазарно ориентирани,
им се овозможува промената во производството на ЕЕ да се врши и во двете насоки
(зголемување и намалување) во согласност со трошоците за производство. Математичката
формулација на проблемот за определување на преносните капацитети е дадена со следното
равенство:
ng
W
TTC = max  xi , (2)

i =1
каде што со xi е означена промената на активна моќност кај генераторот i, а со ng е означен

бројот на генератори кои учествуваат во размената.
Во пазарно ориентирани ЕЕС, постапката за определување на преносните капацитети,
потребно е да биде извршена во насока на трошоците за производство на ЕЕ. При еден таков
пристап, земајќи го во предвид моделот на мрежата како и кривата на трошоците за
производство на ЕЕ (полином од втор ред), проблемот за оптимизација е сведен на квадратно
програмирање [2], со линеарни ограничувања и квадратна функција на трошоци. Во тој случај
математичката формулација на проблемот (2), може да се предефинира на следниот начин:
ng
TTC = min  ( ai ⋅ Pi 2 + bi ⋅ Pi + ci ) . (3)
i =1
Активната моќност на генераторот i е означена со Pi , додека пак трошоците за

производство се претставени преку коефициентите ai , bi и ci .
Во процесот на генераторско поместување, промената во производството на ЕЕ е
потребно да се изврши на таков начин што системот ќе остане стабилен и ниту едно
ограничување нема да биде нарушено. Првото ограничување кое произлегува од промената на
моќноста во процесот на генераторско поместување е зададено со равенството:
SG min i ≤ SGi ≤ SG max i , i = 1,..., ng , (4)
каде што со SGi е означена привидната моќност, а со SG min i и SG max i се означени долната и
w
горната граница на генераторот i. Равенството (4) може да го претставиме и на следен начин:
PG min i ≤ PGi(0) + xi ≤ PG max i , i = 1,..., ng , (5)
QG min i ≤ QGi(0) + yi ≤ QG max i , i = 1,..., ng . (6)
ie
PG min i и PG max i се минималната и максималната граница на активна моќност на
генераторот i, а со PGi(0) е означена активната моќност на генераторот i во основното сценарио.
Соодветната нотација важи и за реактивната моќност. Во колку во равенството (5) ја внесеме
привидната моќност како и факторот на моќност, истото може да се презапише како:
ev
 SG min ⋅ cos ϕ − PG ( 0 )  ≤ x ≤  SG max ⋅ cos ϕ − PG ( 0 )  , (7)
   
каде што со x е претставен вектор-колона со промените на активни моќности на генераторите
кои учествуваат во размената на ЕЕ.
α1A 
Pr
 
  
 xA  α A  x ≥ 0
x =   = ΔPTOTAL ⋅  B  ,  α A −  α B = 0  A
nA
. (8)
 xB   −α1   xB ≤ 0
 
  
 −α B 
 nB 
EB
Сите ограничувања во нивната крајна формулација ќе бидат изразени во однос на

промената на активна моќност на генераторите кои учествуваат во размената на ЕЕ.
Следно ограничување кое е потребно да биде задоволено, произлегува од термичката
оптовареност на преносните водови. Поради природата на текот на моќност во преносните
водови, за секоја гранка од ЕЕС дефинираме почетен јазол означен како „from“ и краен јазел
означен како „to“, односно нотирани со индексите „f“ и „t“ во равенствата што следат. Во тој
W
случај ограничувањата кои произлегуваат од водовите се дадени со следното равенство:

− PB max kf ≤ PBk(0), f + ΔPBkf ≤ PB max kf , k = 1,..., nb
, (9)
− PB max tk ≤ PBk(0),t + ΔPBkt ≤ PB max tk
каде што со PBk(0), f и PBk(0),t се означени инјектираните активни моќности во секој од јазлите на
разгледуваната гранка k во основното сценарио, ΔPBkf и ΔPBkt претставуваат промените на
активна моќност во секоја од гранките, PB max kf и PB max tk се максималните вредности на
активната моќност што гранката може да је пренесе назначена на секој од краевите и со nb е
означен бројот на гранки во ЕЕС.
Максималната моќност што може секоја од гранките да ја пренесе е пресметана со
следните равенства:
− ( QBk(0), f )
2
( SB max k )
2
PB max kf =
, (10)
( SB max k ) − ( QB )
(0), t 2
t 2
PB max = k k
каде што со PB max kf и PB max tk се означени максималните граници на гранката k, со QBk(0), f и

QBk(0),t се означените тековите на реактивна моќност во гранката k во основното сценарио. Во
колку ја внесеме PTDF матрицата (поглавје 3) за активна моќност (HGP) и за реактивна
моќност (HGQ), сме во можност да ги изразиме ограничувањата кои произлегуваат од гранките
во ЕЕС во процесот на генераторското поместување кај генераторите кои учествуваат во
размената,
− PB max kf − PBk(0), f ≤ ( HGP + HGQ ⋅ tgϕ ) ⋅ x ≤ PB max kf − PBk(0), f ,
w
. (11)
PB max tk + PBk(0),t ≤ ( HGP + HGQ ⋅ tgϕ ) ⋅ x ≤ − PB max tk + PBk(0),t
На овој начин, сме во можност да го земеме во предвид влијанието на текот на
реактивна моќност низ гранките, што во поголем дел од методите за определување на
преносните капацитети се занемарува [3]-[6].
ie
Како би се одржала стабилноста на системот во процесот на генераторско поместување,
потребно е напоните во јазлите од ЕЕС да бидат во зададените граници. Ограничувањето кое
произлегува од напоните во јазлите е зададено со следното равенство:
U min j ≤ U j ≤ U max j , j = 1, , nj ,
ev
каде што со U min j и U max j се означени минималната и максималната вредност на напонот во
јазелот j, а со nj е означен бројот на јазли во ЕЕС. Ако ја земеме во предвид осетливоста на
(12)
промената на напонот во јазелот при промена на реактивната моќност во процесот на

генераторско поместување, ограничувањето зададено со равенството (12) може да биде
презапишано во следната форма:
Pr
U min − U ( 0 )  ≤ Cg ⋅ y ≤ U max − U ( 0 )  ,
    , (13)
Cg = − [ Fdg ] ⋅ tgϕ
−1
каде што со Cg е означена дијагонална матрица и претставува осетливост од промената на

текот на реактивната моќност во процесот на генераторско поместување y. Fdg е матрица со
EB
димензии nj x ng и нејзините елементи ги претставуваат промените на напоните во јазлите

следејќи ја промената на реактивната моќност во процесот на генераторско поместување и со
tg ϕ е означена дијагонална матрица формирана со факторите на моќност на генераторите кои
учествуваат во размената на ЕЕ.
3 МОДЕЛ НА МРЕЖАТА
W
При детерминистичкиот пристап во определување на преносните капацитети на

мрежата може да се користат два типа на модели на мрежата. Наизменичниот модел (AC) на
мрежата кој претставува „точен“ модел на мрежата при пресметка на тековите на моќност, каде
се земени во предвид сите особености со кои е претставен еден јазел од ЕЕС. Користејќи го
овој модел, при пресметка на тековите на моќност во ЕЕС, се пресметуваат напоните и фазните
агли на напоните за секој од јазлите во ЕЕС како и инјектираните активни и реактивни
моќности.
Од друга страна пак со еднонасочниот модел (DC) на мрежата се земаат во предвид само
фазните агли на напоните и тековите на активна моќност во гранките. Главната предност на DC
моделот е не итеративниот пристап во пресметките што овозможува на брз и доверлив начин да
се добијат резултати со задоволителна точност [7].
Во овој труд, користиме AC модел на мрежата за пресметка на тековите на моќност во

ЕЕС. Инјектираната активна и реактивна моќност во јазелот j се зададени со равенствата:
nj
Pj = U j ⋅  U m ⋅ ( G jm ⋅ cosθ jm + B jm ⋅ sin θ jm )  , (14)
m =1
nj
Q j = U j ⋅  U m ⋅ ( G jm ⋅ sin θ jm − B jm ⋅ cos θ jm )  , (15)
m =1
каде што со U е означена амплитудата на напонот, а со θ jm е означена разликата на фазните

агли на напоните во јазлите j и m. Со G и B се означени реалниот и имагинарниот дел од
матрицата на адмитанси за ЕЕС. Како би постигнале линеаризација на моделот при
оптимизацијата, ги користиме претпоставките од стандардниот метод за брзо раздвојување [8].
w
Потребно е да појасниме дека промените во инјектираните моќности се јавуваат само во јазлите
каде се поврзани генераторите, бидејќи само генераторите можат да вршат промена во
производството на ЕЕ во процесот на генераторско поместување. Врз основа на воведените
претпоставки равенките со кои се определуваат инјектираните моќности во јазлите (14) и (15)
ie
можат да се презапишат во матрична форма:
Δ P = E ⋅ Δθ , (16)
ΔQ = F ⋅ ΔU , (17)
ev
каде што со E и F означени матрици на осетливост, додека пак со Δθ и ΔU со означени
прирастите на фазните агли и напоните, соодветно [9]. Тековите на активна и реактивна
моќност во гранките кои директно ги поврзуваат јазлите j и m се дадени со следните равенства,
соодветно
PB j − m = U 2j ⋅ G j − m − U j ⋅ U m ⋅ ( G j − m ⋅ cosθ jm + B j − m ⋅ sin θ jm ) , (18)
Pr
QB j − m = −U 2j ⋅ ( B j − m + B shj ) − U j ⋅ U m ⋅ ( G j − m ⋅ sin θ jm − B j − m ⋅ cos θ jm ) . (19)
Применувајќи ги претпоставките од [8], равенствата (18) и (19) можеме да ги
презапишеме во матрична форма на следниот начин [9]
ΔPB = D ⋅ Δθ , (20)
ΔQB = H ⋅ ΔU . (21)
EB
Бидејќи моделот на системот е линеарен, овозможува линеарна осетливост на тековите

на моќност во гранките при промена на инјектираните моќности во јазлите [9] и [7]. Овие
осетливости се претставени преку матрици означени како PTDF. Ако во равенствата (16) и (17)
односно (20) и (21) ги внесеме матриците на осетливост, истите можеме да ги изразиме во
зависност од промената на активна моќност на генераторите кои учествуваат во размената на
ЕЕ
W
ΔPB = HGP ⋅ x , (22)

ΔQB = HGQ ⋅ tgϕ ⋅ x , (23)
каде што со ΔPB и ΔQB се означени прирастите на активна и реактивна моќност во гранките
како резултат на промената на активна моќност на генераторите при генераторското
поместување. HGP и HGQ претставуваат матрица на осетливост (PTDF) за активна и
реактивна моќност соодветно, а со tg ϕ е дијагонална матрица со факторите на моќност кои се
вклучени во размената на ЕЕ. Начинот како се формираат матриците на осетливост се детално
опишани во [9] и [10].
4 ПРЕДЛОЖЕН АЛГОРИТАМ
Предложениот алгоритам се базира на итеративна оптимизациона метода за која е
искористено линеарно програмирање. Програмскиот код со кој е опишан алгоритамот е
соодветен за користење на софтверскиот пакет MATPOWER. Со слика 1 е опишан алгоритамот
кој се состои од пет чекори и тоа:
Чекор 1: Се врши вчитување на влезна датотека со податоци за ЕЕС и проверка на
датотеката од влезни грешки.
w
ie
ev
Слика 1 Принципиелна шема на предложениот алгоритам
Чекор 2: Првично во овој чекор се врши пресметка на тековите на моќност во основното
сценарио. Потоа, се активира процедура со која се врши корекција на загубите на активна
моќност по зони, под претпоставка дека секоја зона ги покрива сопствените загуби на активна
моќност. На крај од овој чекор се врши определување на размените помеѓу зоните во основното
сценарио како и проверка на решението.
Pr
Чекор 3: Во овој чекор се врши определување на границите на генераторите за активна
и реактивна моќност кои учествуваат во размената на ЕЕ, како и ограничувањата на водовите и
напоните во јазлите.
Чекор 4: На почеток се дефинираат нелинеарните ограничувања како и глобалните
граници во кои се очекува дека се наоѓа решението. На почетокот долната граница е подесена
на 0 MW, а горната граница е определена како сума на прирастите на активна моќност на
EB
генераторите кои учествуваат во размената на ЕЕ. Овие прирасти се добиени како разлика на
максималната активна моќност што генераторите можат да ја произведат и моменталната
состојба дефинирана со основното сценарио. Овие граници ќе се менуваат во процесот на
оптимизација како се приближуваме до глобалниот оптимум. Глобалното решение се добива во
неколку итерации. Во текот на итерациите, секое решение е проверено користејќи го AC
моделот за пресметка на тековите на моќност како и корекции на ограничувањата кои
произлегуваат од тековите на реактивна моќност. Во продолжение, процедурата за корекција на
W
загубите по зони е активирана како и определување на размената помеѓу зоните. Се врши

проверка на решението од аспект на трошоци. Кога е пронајдено глобалното решение, ниту
едно ограничување не смее да биде нарушено. Оптимизациониот проблем кој е претставен со
равенството (3), а е додефиниран преку равенствата (7), (8), (11) и (13) е решен користејќи го
солверот QUADPROG, active-set од програмскиот пакет MATLAB [11].
Чекор 5: После оптимизацијата, решението се запишува во соодветна излезна датотека.
5 РЕЗУЛТАТИ
За тестирање на предложениот алгоритам е искористена тест мрежата IEEE RTS 96.
Оваа тест мрежа се состои од три зони, иако може да се најдат нејзини варијации со една или
две зони. Мрежата се состои од 73 јазли, 120 гранки и 96 генератори со вкупен капацитет на
генерирана ЕЕ од 10 215 MW (3 405 MW во секоја зона) и максимална оптовареност од 8 550
MW (2 850 MW во секоја зона), [2]. За полесно дефинирање на загубите, во тест мрежата е

креирана фиктивна зона. Таа зона се состои од еден јазел во кој е приклучен генератор и истиот
е означен како глобален балансен јазел. Тргнувајќи од претпоставката дека секоја зона само за
себе е потребно да ги покрие сопствените загуби на активна моќност, после оптимизацискиот
процес инјектираната активна моќност во оваа фиктивна зона ќе изнесува нула. Во суштина таа
вредност не е точно нула туку има некоја многу мала вредност, преку која всушност се изразува
точноста на методот. Оваа фиктивна зона е поврзана преку една гранка со вистинскиот
балансен јазел од изворната мрежа преку многу мала импеданса. На тој начин овозможуваме
истата да нема влијание врз тековите на моќност во мрежата.
Резултатите од основното сценарио се претставени во табела 1. За секоја зона е дадена
генерираната активна моќност од сите генератори кои влегуваат во разгледуваната зона,
вкупната потрошувачка како и загубите во секоја од зоните. Додека пак резултатите од
w
размената на ЕЕ помеѓу зоните се претставени во табела 2. Од добиените резултати може да се
заклучи дека во основното сценарио користејќи го AC моделот на мрежата, постои веќе
договорена размена во износ од 11.9 MW, не вклучувајќи ја зона 4 бидејќи нејзината задача е
само да се алоцираат вкупните загуби во системот кои изнесуваат 142.5 MW.
ie
При тестирањето на алгоритамот е земено генераторите кои се приклучени во јазлите 1,
2, 7, 13, 14, 15, 16, 18, 21, 22 и 23 од зона 1 и генераторот 74 во зона 4 да преставуваат извори,
додека пак генераторите во јазлите 25, 26, 31, 37 и 39 од зона 2 и генераторите 71 од зона 3 се
понори. Сите останати генераторски единици се во категоријата останати јазли и истите не
учествуваат во размената на ЕЕ помеѓу зоните.
ev
Функционалноста на алгоритамот е тестиран користејќи го AC и DC моделот на
мрежата при определување на тековите на моќност, како и сценарија кога се зема и не се зема
во предвид влијанието на реактивната моќност. Првиот анализиран случај е кога е искористен
DC моделот на мрежата и во тој случај вкупниот број на ограничувања изнесува 238. После
оптимизацијата вкупното зголемување на активна моќност кај изворите изнесува 411.6 MW,
додека пак вкупното намалување на активна моќност кај понорите изнесува –411.6 MW. Ова
Pr
генераторско поместување резултира со зголемување на вкупна размена помеѓу зоните од
392,1 MW (од – 107,9 MW во основното сценарио до 284.2 MW после оптимизацијата).
Трошоците за производство на ЕЕ за анализираните сценарија се претставени во табела 3.
Во случај на AC модел на мрежата без притоа да се земат во предвид влијанието на
реактивната моќност (случај 2), вкупниот број на ограничувања изнесува 476. Во ова сценарио,
после оптимизацијата вкупната зголемена активна моќност кај изворите изнесува 274.5 MW,
EB
додека пак вкупното намалување на активна моќност кај понорите изнесува –274.5 MW, што
резултира со зголемување во размената помеѓу зоните од 230.5 MW (од 11,9 MW во основното
сценарио до 242,5 MW после оптимизацијата). Решението е добиено во третата итерација.
Во продолжение, алгоритамот беше тестиран и во случај кога покрај примена на AC
моделот на мрежата земени се во предвид ограничувањата кои произлегуваат од реактивната
моќност (ограничувања од генераторите и напоните во јазлите), (случај 3). Во тој случај бројот
на ограничувања изнесува 624. После оптимизацијата прирастот на произведената активна
W
моќност кај изворите изнесува 167.4 MW, додека пак намалувањето на активна моќност кај
понорите изнесува –167.4 MW, што резултира со зголемување на размената помеѓу зоните од
88.6 MW (од 11.9 MW во основното сценарио до 100.5 MW после оптимизацијата). Решението е
добиено во седмата итерација.
Табела 1 Резултати од основното сценарио, (во MW)
Зона Производство Потрошувачи Загуби Увоз/Ивоз
1 2653.4 2565 33.5 88.4
2 2360.6 2565 55.5 –204.3
3 2680.9 2565 53.5 115.9
4 142.5 0 0 142.5
Табела 2 Размена помеѓу зоните во различни сценарија (случај 1, случај 2 и случај 3), (во MW)
Размена помеѓу зоните
Сценарио Вкупно
1-2 1-3 2-3 1-4
DC основно сценарио 8.0 80.4 –196.3 0 –107.9
DC случај 1 250.0 250.0 –215.8 0.3 284.2
AC основно сценарио 74.4 122.9 –185.4 0 11.9
AC случај 2 173.2 245.1 –175.8 –0.1 242.5
AC случај 3 129.4 179.7 –208.5 0.2 100.6
Табела 3 Трошоци за производство на активна моќност во различни сценарија,
w
(во парични единици)
DC DC AC AC AC
Основно Случај 1 Основно Случај 2 Случај 3
сценарио сценарио
ie
Трошоци 237 346 228 754 240 767 238 573 239 691
Бенифит – 8 592 – 2 194 1076
Податоците за трошоците за производство на активна моќност се превземени од

влезната датотека за анализираниот систем, IEEE RTS_96. Предноста со земањето во предвид
ev
на тековите на реактивна моќност се состои во поточно определување на преносните
капацитети на интерконективните водови. На тој начин, се придонесува кон избегнување на
појавата од задушување која може да се одрази врз реализација на веќе договорените или некои
идни трансакции на ЕЕ.
6 ЗАКЛУЧОК
Pr
Во овој труд е предложен итеративен алгоритам кој се базира на оптимизациона метода
при определување на преносните капацитети на ЕЕС, што може да се искористи кај ЕЕС кои се
пазарно ориентирани. Со овој алгоритам се земени во предвид влијанието на тековите на
реактивна моќност како и ограничувањата кои произлегуваат од нив. За реализација на
алгоритамот е искористено линеарно програмирање, кое овозможува да се најде глобално
решение за дадена состојба на ЕЕС во случај да се реализираат дополнителни размени на ЕЕ.
Ова е направено користејќи линеарен модел на мрежата, надополнет со ограничувањата кои
EB
произлегуваат од тековите на реактивна моќност. Земајќи ги во предвид ограничувањата кои

произлегуваат од реактивната моќност во процесот на оптимизација, овозможува да
определиме поточни вредности за преносните капацитети на мрежата. На тој начин
овозможуваме да се спречи можната појава на задушување со системот. Алгоритамот е
тестиран на голема мрежа, што не најчест случај, каде проверката на алгоритмите се врши на
мали мрежи како би се постигнале побрзи времиња на добивање на решението.
W
ЛИТЕРАТУРА
[1] Definitions of Transfer Capacities in liberalized Electricity Markets, ETSO, Final Report, April 2001.
[2] R. D. Zimmerman, C. E. Murillo-Sánchez, and R. J. Thomas, “MATPOWER: Steady-State Operations,
Planning and Analysis Tools for Power Systems Research and Education,” IEEE Transactions on Power
Systems, vol. 26, no. 1, pp. 12-19, Feb. 2011 DOI: 10.1109/TPWRS.2010.2051168
[3] Yajing Gao; Ming Zhou; Gengyin Li; Yuekui Huang; Limin Xiao; Rui Li, "Monte Carlo Simulation Based
Available Transmission Capability Calculation," Transmission and Distribution Conference and Exhibition:
Asia and Pacific, 2005 IEEE/PES , vol., no., pp.1,6, 2005 DOI: 10.1109/TDC.2005.1546984
[4] Qiang Zhang; Xueshan Han; Wang, Mingqiang, "An effective method for total transfer capability
calculation," Evolutionary Computation, 2007. CEC 2007. IEEE Congress on, vol., no., pp.2931, 2935, 25-
28 Sept. 2007 DOI: 10.1109/CEC.2007.4424844
[5] Krause, O.; Lehnhoff, S.; Rehtanz, C., "Linear constraints for remaining transfer capability
allocation," Innovative Smart Grid Technologies Conference Europe (ISGT Europe), 2010 IEEE PES , vol.,
no., pp.1,6, 11-13 Oct. 2010 DOI: 10.1109/ISGTEUROPE.2010.5638933
[6] Patel, M.Y.; Girgis, A.A., "New iterative method for Available Transfer Capability calculation," Power and
Energy Society General Meeting, 2011 IEEE , vol., no., pp.1,6, 24-29 July 2011
DOI: 10.1109/PES.2011.6039136
[7] B. Stott, J. Jardim, and O. Alsaç, “DC Power Flow Revisited,” IEEE Transactions on Power Systems, vol.
24, no. 3, pp. 1290-1300, Aug. 2009 DOI: 10.1109/TPWRS.2009.2021235
[8] Wang, L.; Lin, X.R., "Robust fast decoupled power flow," Power Systems, IEEE Transactions on , vol.15,
no.1, pp.208,215, Feb 2000 DOI: 10.1109/59.852123
[9] Saric, A.T.; Stanković, A.M., "Model Uncertainty in Security Assessment of Power Systems," Power
Systems, IEEE Transactions on, vol.20, no.3, pp.1398, 1407, Aug. 2005 DOI: 10.1109/TPWRS.2005.851922
w
[10]Xu Cheng; Overbye, T.J., "PTDF-based power system equivalents," Power Systems, IEEE Transactions on ,
vol.20, no.4, pp.1868,1876, Nov. 2005 DOI: 10.1109/TPWRS.2005.857013
[11]H.Wang, C. E. Murillo-Sánchez, R. D. Zimmerman, and R. J. Thomas, “On computational issues of market-
based optimal power flow,” IEEE Transactions on Power Systems, vol. 22, no. 3, pp. 1185–1193, Aug. 2007
DOI: 10.1109/TPWRS.2007.901301
ie
ev
Pr
EB
W

НАМАЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИ И ВКУПНО ХАРМОНИСКО ИЗОБЛИЧУВАЊЕ

ВО ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ ЗА РАЗЛИЧНИ МОДЕЛИ НА
w
ПОТРОШУВАЧИТЕ СО ПОСТАВУВАЊЕ КОНДЕНЗАТОРИ И ПРИМЕНА НА
ГЕНЕТСКИ АЛГОРИТАМ БЕЗ ПЕНАЛИ
ie
Во трудот е прикажана постапка за оптимален избор и локација на кондензаторски бате-
рии во дистрибутивни мрежи при несинусоидални услови, со примена на генетски алгоритми.
Генетските алгоритми спаѓаат во група методи за решавање оптимизациски проблеми преку
процес на пребарување. Притоа, за дефинирање на функцијата на цел, досегашната пракса
посочува на речиси исклучива примена на методот на пенализација. Иако методот на пенализа-
ev
ција е релативно лесен за имплементација, со себе воведува низа недостатоци кои стануваат
особено изразени кај оптимизациски проблеми со голем број ограничувања.
Во трудот е изложен генетски алгоритам што користи специјална процедура при
процесот на селекција на хромозоми, со што целосно се избегнува методот на пенализација.
Модифицираниот генетски алгоритам обезбедува дополнително распрегнување од проблемот и
Pr
на корисникот му овозможува на значително полесен начин да се справи со оптимизациски
проблеми кои содржат голем број ограничувања, без притоа да води сметка за нивното нарушу-
вање. Предложениот генетски алгоритам е применет за оптимално поставување кондензатори
при несинусоидални услови во една тест дистрибутивна мрежа.
Клучни зборови: Кондензатори, Хармониско изобличување, Загуби, Генетски алгоритми, Дис-
трибутивни мрежи
EB
1 ВОВЕД
Оптималното поставување кондензатори во дистрибутивните мрежи е релативно стара и
добро обработена проблематика. Постапката подразбира минимизација на однапред дефинира-
на функција на цел при решавање на комбинаторен проблем во кој треба да се одредат
големините и локациите на кондензатори во една електрична мрежа. Притоа, загубите на
активна моќност и енергија, заедно со трошоците за инсталирање на кондензаторите треба да
W
бидат што е можно помали. Присуството на нелинеарни потрошувачи во мрежите го усложнува

овој проблем бидејќи кондензаторите се изложени на дополнително напрегање и забрзано
стареење на изолацијата, поради присуството на хармоници и можноста од појава на резонанса.
Поради овие причини, постои потреба од ре-евалуација на одлуките поврзани со оптималното
поставување кондензатори во електричните мрежи [1].
Досегашната пракса при решавање на проблемите поврзани со оптимално поставување
кондензатори, подразбира примена на моделот на константна моќност за потрошувачите при
анализите за текови на моќност. Важно е да се напомене дека со пораст на оптоварувањето во
мрежите, напонската зависност на моќноста на потрошувачот станува особено изразена, а со
тоа и изборот на соодветен модел. Бидејќи напонскиот профил и загубите во мрежата се смета-
ат за одлучувачки параметри при процесот на оптимално поставување кондензатори, во трудот
ќе бидат разгледани потенцијални решенија за различни модели на потрошувачите (модел со
константна моќност, константна импеданса и константна струја), со цел да се увиди влијанието
C4-013R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 2/11
од изборот на различен модел на потрошувачите врз напонскиот профил и загубите во мрежата

[2].
Генетските алгоритми спаѓаат во група методи за решавање оптимизациски проблеми
преку процес на пребарување. При дефинирање на функцијата на цел, досегашната пракса
посочува на безмалку задолжителна примена на методот на пенализација. Еден од главните
недостатоци на овој метод е изборот на коефициентите на пенализација по принципот проба-
грешка, бидејќи не постои генерален пристап и правило за одредување на истите. Изборот на
коефициенти според гореспоменатиот принцип воведува одредени потешкотии кои стануваат
особено изразени кај оптимизациски проблеми со голем број ограничувања [3]. Во трудот ќе
биде изложен генетски алгоритам што користи специјална процедура во процесот на селекција
на хромозоми со што целосно се избегнува примената на методот на пенализација. Пристапот
овозможува дополнително распрегнување на алгоритмот од проблемот и на корисникот му
w
обезбедува на значително полесен начин да се справи со оптимизациски проблеми кои содржат
голем број ограничувања, без притоа да води сметка за нивното нарушување [4].
2 ДЕФИНИРАЊЕ НА ФУНКЦИЈА НА ЦЕЛ И ВОВЕДУВАЊЕ НА

ie
2.1 Дефинирање на функција на цел
Функцијата на цел содржи годишни трошоци за работа на мрежата кои ги опфаќаат тро-
шоците поради загуби на активна електрична енергија, загубите кои се јавуваат при врвно опто-
варување и трошоците за инсталирање на кондензаторски батерии. Функцијата на цел е дефи-
ev
нирана со релацијата (1):
F = ce ΔW + c p ΔP peak + p  (c f + cv Qc ,k ) (1)
k∈C
каде што ce е цена за електрична енергија изразена во [$/kWh], ΔW се вкупни годишни загуби
на електрична енергија во мрежата изразени во [kWh], cp е цена за врвна моќност изразена во
Pr
[$/kW], ΔPpeak се загуби на активна моќност при врвно оптоварување изразени во [kW], p е го-
дишна стапка за отплата на трошоците поврзани со инсталирање на кондензаторските батерии
во мрежата, cf и cv се соодветно фиксни и променливи трошоци за поставување на кондензатори
во мрежата, Qc,k е моќност на кондензаторската батерија во јазелот k, а C е множество локации
во кои се поставени кондензатори.
Бидејќи трошоците се разгледуваат за период од една година, динамиката на оптовару-
вањето мора да се земе во предвид, со цел добивање пореална слика за заштедите кои би се ос-
EB
твариле по основ поставување кондензатори во мрежата. Во трудот ќе биде користен подреден

скалест дијаграм на оптоварување кој е прикажан на слика 1. Важно е да се забележи дека спо-
ред дијаграмот, врвното оптоварување се јавува во првиот интервал од дискретизираната крива.
Во овој интервал се претпоставува дека сите кондензатори во мрежата се вклучени.
W
Слика 1 Дискретизиран подреден дијаграм на оптоварување

Ако дијаграмот на оптоварување се означи со Lt, тогаш за моќноста на потрошувачот во
јазелот i за временскиот интервал t ќе важи релација (2), каде што Simax претставува врвна при-
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 3/11
видна моќност на потрошувачот, а Lt е реален број. Ако се дозволат комплексни вредности за

Lt, тогаш кај потрошувачите може да се моделира и промена на факторот на моќност.
max
S i (t ) = Lt S i (2)
Ако бројот на дискретни нивоа на оптоварување се означи со NLDC, тогаш за вкупните
загуби на електрична енергија ќе важи релација (3):
N LDC
ΔW =  ΔPT
i =1
i i (3)
каде што ΔPi се загубите на активна моќност за временскиот интервал i со времетраење Ti.
2.2 Воведување на ограничувања
w
Во постапката на оптимизација се воведени ограничувања за вистинските ефективни
вредности на напоните во мрежата и нивното вкупно хармониско изобличување (THD). Кога
станува збор за несинусоидални услови во мрежите, кондензаторите се изложени на дополни-
телни напрегања поради постоење на хармоници и ризик од резонанса. Дополнителното
ie
напрегање на кондензаторите води кон намален експлоатациски век и поради тие причини, во
процесот на оптимизација мора да бидат земени предвид ограничувањата за струјно и напонско
напрегање на кондензаторите [5] Сите горенаведени ограничувања се дефинирани со релациите
(4)-(8):
1. Ограничување за вистинските ефективни вредности на напоните, каде што
ev
Umin=0,9 pu и Umax=1,1 pu, според [6]:
U min ≤  [U ]
h
i
(h) 2
≤ U max (4)
2. Ограничување за вкупното хармониско изобличување, каде што THDmax≤5% спо-

ред [6]:
Pr
 [U ]
100 (h) 2
THDi = i ≤ THD max (5)
U i(1) h ≠1
3. Група ограничувања за максимално дозволен напон, струја и реактивна моќност

кај кондензаторите согласно [5]:
uimax ≤ 1,20 ⋅U icap ,rated
(6)
EB
, max
I iRMS ≤ 1,35 ⋅ I icap ,rated (7)
Qcap,i ≤ 1,35 ⋅ Qicap,rated (8)

Во сите горенаведени ограничувања, i претставува контролна променлива за јазлите во
мрежата, додека h е контролна променлива за редот на хармоникот. Дополнително се воведува
W
ограничување за вкупната реактивна моќност што се побарува од главниот напоен јазел на мре-
жата (slack bus) и кое е дефинирано со релација (9):
min
Q slack ≥ Qslack (9)
min
каде што Qslack претставува реактивна моќност што се побарува од главниот напоен јазел на
мрежата. Преку соодветен избор на оваа големина, можно е да се дефинираат различни управу-
вачки стратегии за мрежата.
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 4/11
3 ХАРМОНИСКА АНАЛИЗА ЗА ТЕКОВИ НА МОЌНОСТ

3.1 Моделирање на елементите од мрежата
За хармониски анализи кај трифазни симетрични мрежи, елементите од мрежата се мо-
делираат со соодветни π-заменски шеми. Кај надземните и кабелски водови се уважува ефектот
на долги водови. Дополнително, се корегираат параметрите во соодветните заменски шеми за-
ради уважување на фреквентна зависност и скин-ефект според методологијата и апаратот изло-
жен во [7]. Трансформаторите се сметаат за незначителни извори на хармоници и поради тоа,
во нивната соодветна заменска шема се изостава гранката на магнетизација. Импедансата на
растурање кај трансформаторите се пресметува од податоците за празен од и куса врска и се
корегира заради уважување на фреквентна зависност и скин-ефект [7]. Останатите елементи во
мрежата, како на пример капацитивностите, се моделирани со фреквентно зависни импеданси.
w
3.2 Моделирање на потрошувачите
ie
Слика 2 Модел на потрошувач: константна моќност, струја и импеданса
ev
Потрошувачите се моделираат како константна моќност или константна импеданса и
струја, како што е прикажано на слика 2. Кога се користи моделот на константна моќност (PQ),
потрошувачите се прикажани како инјекција на моќност со насока од мрежата. Кога се користи
моделот на константна импеданса и струја (ZI), потрошувачите се прикажани со идеален струен
генератор паралелно поврзан со импеданса. Насоката на струјата кај струјниот генератор е од
мрежата. Важно е да се напомене дека гореспоменатите насоки на струите се однесуваат за
Pr
основен хармоник. За сите останати хармоници, насоките на струите се кон мрежата.
3.3 Хармониска анализа за текови на моќност
За анализа на тековите на моќност, во трудот се користи методот на независни напони,
притоа користејќи ги погодностите при работа со ретко пополнети матрици (sparse). Матрична-
та релација (10) за анализа на тековите на моќност се решава за секој присутен хармоник во
мрежата:
EB
(h) (h) (h)

Y ⋅U =I (10)
(h) (h)
каде што Y е матрица на адмитанси за мрежата, U е вектор колона со напони во јазлите од
мрежата, а I(h) е вектор колона со струјни инјекции во јазлите од мрежата за секој хармоник h.
Анализата за текови на моќност најпрвин се спроведува за основен хармоник (h=1). Кога
се користи моделот на константна моќност, струјната инјекција што потекнува од потрошува-
W
чот се пресметува со релација (11):

∗
(1)  S ,i 
I load ,i =  load
(1) 
(11)
 Ui 
каде што Sload,i е привидна моќност на потрошувачот во јазелот i, а Ui(1) е актуелен напон во јазе-
лот i. Моделот на константна моќност го прави системот матрични релации (10) нелинеарен и
потребна е итеративна постапка за да се дојде до решение на истиот. Итеративната постапка се
одвива во три чекори:
1. Иницијализирај ја вектор колоната со напони за јазлите од мрежата по принци-
пот рамен старт (сите напони добиваат почетна вредност 1 pu);
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 5/11
2. Пресметај ги струјните инјекции на потрошувачите со (11) и реши го системот

матрични релации (10) по напоните;
3. Спореди ги новодобиените напони со тие од претходната итерација. Ако најго-
лемата разлика меѓу соодветните вредности е помала од однапред зададената
вредност на толеранција (10-6 pu) процедурата завршува. Во спротивно постапка-
та продолжува од чекор 2.
Кога се користи моделот на константна импеданса и струја [2], системот матрични релации
опишан со (10) станува линеарен и може да се реши без итерации. Параметрите на моделот се
пресметуваат со помош на релациите (12) и (13):
(1)
Y load ,i = C Z Pload ,i − jC Z' Qload ,i (12)
w
(1)
I load ,i = C I Pload ,i − jC I' Qload ,i (13)
каде што Pload,i и Qload,i се активна и реактивна моќност на потрошувачот во јазелот i соодветно,
а константите C и C′ се делови од потрошувачот што се моделираат како константна импеданса
(индекс Z), односно константна струја (индекс I) соодветно. За константите во релациите (12) и
ie
(13) важат следните идентитети (14):
CZ + CI = 1
(14)
C Z' + C I' = 1
Вредностите на константите за резиденцијални, комерцијални и индустриски потрошувачи се
ev
превземени од [2] и во трудот ќе бидат наведени малку подоцна во делот за анализи и резулта-
ти.
Анализата за текови на моќност за вишите хармоници (h>1) се врши така што хармони-
ските струјни инјекции во секој јазел се пресметуваат врз основа на специфичниот хармониски
спектар на нелинеарниот потрошувач приклучен во соодветниот јазел и струјата добиена при
Pr
пресметките за основниот хармоник, според релација (15):
(h) (1)
I load ,i = si( h ) ⋅ I load ,i (15)
каде што si(h) е удел на h-от хармоник карактеристичен за спектарот на нелинеарниот потрошу-
вач приклучен во јазелот i. Деловите од потрошувачот моделирани со константна импеданса,
односно адмитанса се вметнуваат во соодветните дијагонални елементи од матрицата на адми-
танси, соодветно корегирани заради уважување на фреквентната зависност [2, 7].
EB
3.4 Пресметка на загубите на активна моќност

Со воведување на два вектори што ги содржат почетните и крајните индекси на гранки-
те од мрежата, f и t соодветно, за струјата низ гранката k за временскиот интервал j, ќе важи
следната релација (16):
(h, j ) (h, j )
( h, j ) U f (k ) − U t(k )
=
W
I k (h)
(16)
Zk
Загубите во мрежата за временскиот интервал j, може да се пресметаат со примена на
релацијата (17):
N branch
ΔPj = 
h
 R ⋅ [I
k =1
(h)
k k ]
(h, j ) 2
(17)
4 ГЕНЕТСКИ АЛГОРИТАМ БЕЗ ПЕНАЛИ

Оптимизациската алатка што се користи во трудот претставува генетски алгоритам. Ге-
нетските алгоритми се пребарувачки ориентирани методи што имитираат процеси на природна
селекција, опстанок и пренесување информации на потомството. Терминологијата и оператори-
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 6/11
те кај генетските алгоритми се синонимни со тие во природната еволуција и генетиката. Кај

генетските алгоритми, секоја променлива од функцијата на цел се нарекува ген. Сите промен-
ливи опфатени со функцијата на цел се сместени во структура што се нарекува хромозом. Ге-
нетските алгоритми оперираат врз множество потенцијални решенија (хромозоми) и тоа мно-
жество се нарекува популација. Со примена на тнр. генетски оператори, врз популацијата се
вршат одредени манипулации во одреден број еволуциски циклуси кои се нарекуваат генера-
ции. Притоа, се очекува дека по одреден број еволуциски циклуси, алгоритмот ќе изнајде реше-
ние доволно блиско или еднакво на тнр. глобален оптимум на функцијата на цел. Генетските
алгоритми најчесто оперираат со претставници на променливите, а не со нивните актуелни
вредности. Со ова се постигнува голема независност и распрегнатост од доменот на променли-
вите, за сметка на зголемено време на пресметки.
Кога се користат генетски алгоритми за оптимизација на проблеми кои содржат ограни-
w
чувања, вообичаено се користи методот на пенализација. Методот на пенализација воведува
модификација на изворната функција на цел. Модификацијата подразбира додавање на допол-
нителен член или сума од членови што претставуваат мултипли од прекршените ограничувања
и соодветни коефициенти за пенализација. Модифицираната функција на цел вообичаено се
нарекува фитнес функција и служи за проценка на потенцијалното решение. Потешкотиите што
ie
произлегуваат со воведувањето на овој релативно едноставен принцип, е изборот на соодветни
коефициенти за пенализација кои служат за да го водат процесот на оптимизација кон потенци-
јално најдоброто решение. Овие коефициенти зависат од природата на проблемот и не постои
генерално правило (освен можеби принципот проба-грешка) при нивниот избор. Ако коефици-
ev
ентите се големи по вредност, може да се случи алгоритмот при пребарувањето да „залута” кон
некој локален оптимум. Од друга страна пак ако коефициентите се мали по вредност, може да
се случи алгоритмот да не може да детектира изводливо решение.
Во трудот се избегнува методот на пенализација така што фитнес функцијата е еднаква
со функцијата на цел (1). За таа цел, при процесот на селекција се користат специјални критери-
уми кои ја уважуваат информацијата за прекршени ограничувања, меѓутоа нивната вредност не
Pr
ја вметнуваат во фитнес функцијата со што се избегнува пенализацијата. При процесот на
селекција, се користи методот на турнир, каде што секогаш се споредуваат по два случајно
избрани хромозоми применувајќи ги следните специјални критериуми за споредба [4]:
1. Ако хромозомите што се споредуваат немаат прекршени ограничувања, за пре-
мин во наредната генерација се избира хромозомот со помала вредност на
функцијата на цел;
2. Ако едниот хромозом содржи прекршени ограничувања, а другиот не, за премин
EB
во наредната генерација се избира хромозомот без прекршени ограничувања;

3. Ако двата хромозоми што се споредуваат имаат прекршени ограничувања, за
премин во наредната генерација се избира хромозомот со помала апсолутна
сума на прекршените ограничувања.
Гените содржат информација за бројот и типот на кондензаторски батерии во еден јазел.
Ако со Nmax и Ntypes се означи максималниот број и тип на кондензатори по јазел соодветно,
W
секој од гените е ограничен по вредност согласно релација (18):

0 ≤ Gi ≤ ( N max + 1) ⋅ N types − 1 (18)
Ако е позната вредноста на генот, типот и бројот на кондензатори по јазел може да се одреди со
помош на релација (19) и (20) соодветно:
 Gi 
t i = int  + 1 (19)
 N max + 1 
N i = Gi − (N max + 1) ⋅ (t i − 1) (20)
Важно е да се напомене дека не е дозволено поставување на различни типови кондензатори по
јазел и на тоа се внимава во процесот на оптимизација.
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 7/11
Хромозомите се организирани во структура како што е прикажано во табела 1. Структу-

рата содржи две полиња од кои првото поле содржи информација за вредноста на гените (цело-
бројна вредност), а второто поле содржи инфомација за вклопната состојба на кондензаторски-
те батерии (бинарни вредности). Притоа, во полето за вклопна состојба е изоставен првиот
интервал од дијаграмот на оптоварување бидејќи тоа е интервал со максимално оптоварување
кога се претпоставува дека сите кондензаторски батерии се вклучени.
Табела 1 Организациска структура на хромозомите
Вредност на гените G1 G2 G3 ... GNnodes
0 1 0 ... 1
Вклопна состојба 1 1 1 ... 0
0 0 1 ... 1
w
Вкрстувањето меѓу хромозомите е изведено со вкрстување во една точка. Мутирањето е
неуниформно што овозможува стеснување на интервалот за случаен избор на гени-кандидати
за мутација во подоцна фаза од оптимизацијата кога се очекува дека алгоритмот е многу блиску
до оптималното решение [8]. При процесот на мутација, генот-кандидат за мутирање ќе
ie
поприми нова вредност според (21):
   μ
c
 
   N generations  
 1− 
( max
Gi + Gi − Gi )
1 − r

ev 
, ако r1 ≤ 0,5
  
Gi ,( new) =   (21)
  
c
 
 
μ
 N generations  
 1−
(
Gi − Gi − Gimin )
1 − r
 
, ако r1 > 0,5
  
  
Pr
каде што Gimin и Gimax се долна и горна гранична вредност за гените соодветно, Gi е актуелна
вредност на генот, µ е тековна генерација, Ngenerations е вкупен број на генерации, r и r1 се
рамномерно распределени случајно генерирани броеви во интервалот помеѓу 0 и 1, а c е
параметар за мутација кој обично изнесува 5.
Генетскиот алгоритам без пенали е имплементиран во седум чекори како што е прика-
жано подолу:
EB
1. Се вчитуваат влезни параметри (максимален број и тип на кондензатори,

веројатности за вкрстување и мутација pc и pm соодветно, големина на попула-
ција, вкупен број на генерации и параметар за мутација);
2. Се иницијализира почетна популација со случајно избрани вредности за гените и
ограничени согласно (18);
3. Се врши процес на селекција со примена на специјалните критериуми изложени
на почетокот од ова поглавје;
W
4. Се врши процес на вкрстување и мутација;

5. Се пресметува вредност на функцијата на цел и апсолутна сума на прекршените
ограничувања за секој хромозом во популацијата. Вредностите се зачувуваат во
вектори;
6. Од претходниот чекор се издвојува хромозомот со најмала вредност на функци-
јата на цел и нула апсолутна сума од прекршени ограничувања и се зачувува.
Овој хромозом се нарекува елитен хромозом и врз него не се вршат никакви
генетски операции туку тој служи да го завземе местото на условно најлошиот
хромозом во популацијата од тековната генерација;
7. Процедурата завршува ако е достигнат максималниот број на генерации и се
печати најдоброто решение од претходниот чекор. Во спротивно, постапката
продоложува од чекор 3.
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 8/11
5 АНАЛИЗИ И РЕЗУЛТАТИ
Генетскиот алгоритам без пенали е применет на тест дистрибутивна мрежа со 18 јазли
(IEEE – 18). Податоците за мрежата се прикажани во табелата дадена во прилогот. Во јазелот 7
постои нелинеарен потрошувач со моќност од 3 MW. Потрошувачот поседува карактеристичен
хармониски спектар на шест-пулзационен преобразувач.
Подредениот дијаграм на оптоварување кај сите потрошувачи содржи три нивоа на
оптоварување и тоа максимално, номинално и минимално оптоварување со множители од 1,6,
1,0 и 0,5 соодветно. Времетраењето на нивоата на оптоварување изнесува 1500 h, 5260 h и
2000 h соодветно. Коефициентите во функцијата на цел сè со следните вредности:
ce=0,05 $/kWh, cp=10 $/kW, cf=0 $, cv=3 $/kvar и p=0,1. Максимално дозволен број на конденза-
торски батерии по јазел е 10. Кондензаторски батерии од 150 kvar, 300 kvar и 600 kvar се дос-
w
тапни во процесот на оптимизација. Во јазлите индексирани со 2, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 13, 16 и 17 е
дозволено поставување на кондензатори. Потрошувачите се моделирани како константна моќ-
ност и комбинација од константна импеданса и струја со карактеристични коефициенти за
следните типови на конзум: домаќинства, комерција и индустрија. Коефициентите се прикажа-
ни во табела 2.
ie
Табела 2 Коефициенти за потрошувачи моделирани како константна импеданса и струја [2]
Тип на потрошувачи Вредности за коефициентите
CZ CI CZ ’ CI ’
Домаќинства ev -0,10 1,10 1,93 -0,93
Комерција 0,12 0,88 2,42 -1,42
Индустрија -0,90 1,90 1,00 0,00
Кај генетскиот алгоритам користени се следните константи и коефициенти: популација

од 100 хромозоми, вкупен број од 100 генерации, веројатност за вкрстување pc=0,6, веројатност
за мутација pm=0,1 со фактор на мутација c=5. Решенијата за основно сценарио и различни
Pr
модели на потрошувачите се прикажани во табела 3.
Табела 3 Решенија за основно сценарио и различни модели на потрошувачи
Потрошувачи Оптоварување Umin [pu] ΔP [kW] THD [%] Функција на цел [$]
max. 0,7350 1522,84 24,77
PQ-const. nom. 0,8615 452,88 14,56 258321,15
min. 0,9372 97,73 7,19
EB
max. 0,8694 584,62 16,71

Домаќинства nom. 0,9072 265,34 11,80 127054,69
min. 0,9481 75,78 6,53
max. 0,8714 524,67 15,07
Комерција nom. 0,9086 246,47 10,99 116699,94
min. 0,9486 72,81 6,29
W
max. 0,8782 732,39 17,13

Индустрија nom. 0,9088 309,74 12,06 151955,54
min. 0,9480 82,40 6,62
Резултатите од оптимизацијата се прикажани во табела 4, а во табела 5 се прикажани

вклопните состојби на кондензаторските батерии за секој период од кривата на оптоварување.
Притоа, со 1 е означена вклучена батерија, а со 0 исклучена батерија.
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 9/11
Табела 4 Резултати од симулациите за дистрибутивна мрежа со 18 јазли

Локации PQ-const. Домаќинства Комерција Индустрија
2 1×300 / / 5×150
4 5×150 2×300 5×150 6×600
Големина на кондензаторските
5 6×600 6×600 6×600 2×600
батерии во кандидат јазлите
6 / 7×300 7×300 6×600
7 8×600 1×150 / /
9 7×600 9×300 8×300 4×600
12 1×600 2×150 1×600 10×150
13 3×150 / 6×150 1×300
16 8×300 / / /
17 9×150 1×600 / /
w
Qkb,total [kvar] 18450 10050 10350 13350
Umin [pu] 0,9796 0,9309 0,9288 0,9663
Umax [pu] 1,0321 1,0000 1,0000 1,0324
max.
THD [%] 4,96 4,97 4,89 4,49
ie
Qslack [kvar] -3109,19 1067,81 1110,29 -4488,16
Дијаграм на оптоварување
ΔP [kW] 737,01 531,53 478,66 646,17

Umin [pu] 0,9669 0,9643 0,9628 0,9730
Umax [pu] 1,0076 1,0052 1,0051 1,0186
nom.
THD [%] ev 4,76 4,80 4,86 4,90

Qslack [kvar] -993,15 -667,54 -769,27 -2419,73
ΔP [kW] 295,71 237,55 220,65 268,41
Umin [pu] 1,0000 1,0000 0,9976 0,9993
Umax [pu] 1,0294 1,0362 1,0258 1,0259
min.
THD [%] 4,72 2,92 3,68 4,88

Qslack [kvar] -2993,33 -3191,36 -2803,66 -3658,49
Pr
ΔP [kW] 92,41 94,41 77,68 81,21
Функција на цел [$] 155194,11 120110,15 109590,87 137641,98
Заштеди [$] 103127,04 6944,54 7109,07 14313,56
Време за пресметки [sec] 51,25 40,31 40,19 39,78
Табела 5 Вклопна состојба на кондензаторските батерии

EB
Локации PQ-const. Домаќинства Комерција Индустрија

max. nom. min. max. nom. min. max. nom. min. max. nom. min.
2 1 1 1 / / / / / / 1 0 1
4 1 0 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0
5 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1
6 / / / 1 0 0 1 0 1 1 0 1
W
7 1 0 1 1 1 0 / / / / / /
9 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 0
12 1 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 1
13 1 0 1 / / / 1 1 1 1 0 0
16 1 0 0 / / / / / / / / /
17 1 1 1 1 1 1 / / / / / /
6 ЗАКЛУЧОК
Во трудот е прикажан генетски алгоритам што користи специјални критериуми во про-
цесот на селекција со што целосно се избегнува примената на методот на пенализација. Приста-
пот е особено погоден за решавање на проблеми што содржат голем број на ограничувања.
Алгоритмот е применет за оптимално поставување кондензатори во дистрибутивни мрежи кои
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 10/11
работат во несинусоидални услови. Притоа, се води сметка за техничките и конструктивни

ограничувања на мрежата и кондензаторите. Со алгоритмот имплицитно се избегнува појавата
на резонанса така што се бира комбинација од батерии поставени на локации кои не доведуваат
до зголемување на вкупното хармониско изобличување. Оптимизацијата е спроведена за разли-
чни модели на потрошувачите за да се увиди влијанието врз заштедите во зависност од изборот
на модел на потрошувачите. Резултатите покажуваат дека изборот на модел влијае значително
врз вредноста на функцијата на цел и остварените заштеди во мрежата.
[1] M. Aman, G. Jasmon, A. Bakar, H. Mokhlis and M. Karimi, “Optimum shunt capacitor placement in
distribution system-a review and comparative study” Renewable and Sustainable Energy Reviews, vol. 30,
no. 0, pp. 429 – 439, 2014.
w
[2] J. R. Marti, H. Ahmadi and L. Bashualdo, “Linear power-flow formulation based on a voltage-dependent
load model” IEEE Trans. Power Del., 28(3):1682–1690, 2013.
[3] J. Vuletic, M. Todorovski, “Optimal capacitor placement in distribution networks for energy loss reduction
under distorted conditions using integer genetic algorithm. In XVI International Symposium on
Electromagnetic Fields in Mechatronics, Electrical and Electronic Engineering, ISEF 2013, Septem-
ie
ber 2013.
[4] K. Deb, “An efficient constraint handling method for genetic algorithms” Computer Methods in Applied
Mechanics and Engineering, vol. 186, no. 24, pp. 311 – 338, 2000.
[5] “IEEE standard for shunt power capacitors” IEEE Std. 18-1992, 1993.
519-1992, pp. 1–112, April 1993.

ev
[6] “IEEE recommended practices and requirements for harmonic control in electrical power systems” IEEE Std.
[7] “IEEE Tutorial on Harmonics Modeling and Simulation” IEEE Power Engineering Society, 1998.
[8] Z. Michalewicz, “Genetic Algorithms + Data Structures = Evolution Programs” Third revised and extended
ed. Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 1999.
Pr
EB
W
MAKO CIGRE 2015 C4-013R 11/11
ПРИЛОГ 1
Табела П.1 Податоци за дистрибутивната мрежа со 18 јазли
Почетен јазел Краен јазел R [Ω] X [Ω] B [µS] P [kW] Q [kvar]
1 2 0,00781 0,05531 0,000 0 0
2 3 0,04875 1,05516 0,000 0 0
3 4 0,06734 0,18813 2,240 200 120
4 5 0,09391 0,26203 3,136 400 250
5 6 0,04938 0,13781 1,664 1500 930
6 7 0,14000 0,39094 4,672 3000 2260
7 8 0,04609 0,12875 1,536 800 500
w
8 9 0,26875 0,33125 2,944 200 120
9 10 0,63594 0,47703 3,264 1000 620
4 11 0,26656 0,34516 2,752 500 310
3 12 0,45469 0,58875 4,736 1000 620
12 13 0,34719 0,44953 3,584 300 190
ie
13 14 0,75047 0,97156 7,808 200 120
13 15 0,62266 0,80625 6,464 800 500
15 16 0,45469 0,58875 4,736 500 310
15 17 ev 0,58234 0,71766 6,400 1000 620
17 18 0,17250 0,21250 7,552 200 120
Pr
EB
W

ОПТИМАЛНО ПОСТАВУВАЊЕ НА ДИСПЕРЗИРАНИ ГЕНЕРАТОРИ

НАПОЈУВАНИ ПРЕКУ ЕНЕРГЕТСКИ ПРЕОБРАЗУВАЧИ ВО
w
ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА КЛАСТЕР МЕТОДА
Во трудот е прикажана постапка за оптимално поставување на дисперзирани генератори
ie
спрегнати преку енергетски преобразувачи во дистрибутивни мрежи, со примена на кластер
метода. Дисперзираното производство го сочинуваат мали извори на електрична енергија кои
вообичаено се приклучуваат во дистрибутивната мрежа. Овие извори во литературата мошне
често се нарекуваат и дистрибуирани, децентрализирани или интегрирани извори на електрич-
на енергија. Нивното присуство во дистрибутивните мрежи воведува низа предности и недос-
ev
татоци, поради кои постои потреба од повторно анализирање на работните режими на дистри-
бутивните мрежи.
Во трудот ќе биде презентирана метода која е заснована на принцип на пребарување.
Методата е изворно поврзана со методот на сумирање моќности и адмитанси и дава уникатни и
повторливи резултати. Дополнително, пресметковните времиња се исклучително мали, што ја
Pr
прави методата особено погодна. Проблемот што ќе биде разгледан е оптимално поставување и
големина на дисперзирани генератори спрегнати преку енергетски преобразувачи во тест
дистрибутивни мрежи, со цел минимални загуби, одржување на зададен напонски профил и
вкупно хармониско изобличување во мрежата.
Клучни зборови: Дисперзирано производство, Хармониско изобличување, Загуби, Хармоници,
Дистрибутивна мрежа.
EB
1 ВОВЕД
Дисперзираните генератори (во литературата се нарекува и дистрибуирано, децентрали-
зирано или интегрирано производство) се мали извори на електрична енергија вообичаено при-
клучени во дистрибутивната мрежа. Во последните години нивното присуство во електричните
мрежи е се поголемо. Нивната интеграција во мрежите повлекува низа придобивки меќу кои:
намалување на емисиите на стакленички гасови, компетитивни енергетски политики, диверси-
W
фикација на примарните ресурси, намалување на трошоците (оперативни, пренос и дистрибу-

ција и максимално оптоварување), пролонгирање на периодите за капитални инвестиции во
мрежите, намалување на загубите и сл. Сепак, поставувањето на дисперзирани генератори во
мрежите влијае значително врз нивниот начин на работа и постои реална потреба од редефини-
рање и ревизија во работата на овие мрежи [1].
Оптималното поставување на дисперзирани генератори во мрежите подразбира
уважување на низа технички ограничувања кои влијаат врз правилна работа на мрежата. Функ-
цијата на цел може да опфаќа повеќе елементи меѓу кои: минимизација на загуби и енергија,
напонски профил на мрежата, минимизација на просечниот број на прекини (SAIDI), максими-
зација на дисперзирано производство, профит и однос цена/придобивка. Притоа, променливи
што можат да бидат уважени при процесот на оптимизација се: локација, тип, број и големина
на дисперзираните генератори, модел и профил на потрошувачите (константни, променливи,
концентрирани, распределени и сл.). Вообичаено, комбинација од следните ограничувања се
C4-014R 1/7
уважува при процесот на оптимизација: напонски профил, оптоварување на гранки, ограничу-

вања за текови на моќност, вкупно хармониско изобличување, струи на куса врска, индекси на
доверливост, ограничувања за начин на работа, максимално производство, ограничени финан-
сиски средства, локации и големини на дисперзираните генератори.
Во трудот ќе биде презентирана метода која е заснована на принцип на пребарување.
Методата е изворно поврзана со методот на сумирање моќности и адмитанси и дава уникатни и
повторливи резултати. Дополнително, пресметковните времиња се исклучително мали, што ја
прави методата особено погодна. Проблемот што ќе биде разгледан е оптимално поставување и
избор на големина на дисперзирани генератори спрегнати преку енергетски преобразувачи во
тест дистрибутивни мрежи со цел минимални загуби, одржување на зададен напонски профил и
вкупно хармониско изобличување во мрежата.
w
2 ДЕФИНИРАЊЕ НА ФУНКЦИЈА НА ЦЕЛ И ВОВЕДУВАЊЕ НА
2.1 Дефинирање на функција на цел
Функцијата на цел подразбира минимизација на загубите на активна моќност и е
ie
дефинирана со релација (1):
F = min ΔP (1)
каде што ΔP се вкупни загуби на активна моќност во мрежата изразени во [kW]. Во трудот е
претпоставен константен дијаграм на оптоварување за потрошувачите што претставува
ev
наједноставен случај.
2.2 Воведување на ограничувања
Во постапката на оптимизација се воведени ограничувања за вистинските ефективни
вредности на напоните во мрежата и нивното вкупно хармониско изобличување (THD), бидејќи
дисперзираните генератори се приклучени во мрежата преку енергетски преобразувачи, што
Pr
повлекува постоење на несинусоидални услови во мрежата. Горенаведените ограничувања се
дефинирани со релациите (3) и (4):
1. Ограничување за вистинските ефективни вредности на напоните, каде што
Umin=0,9 pu и Umax=1,1 pu, според [2]:
U min ≤  [U ] i
(h) 2
≤ U max (3)
EB
2. Ограничување за вкупното хармониско изобличување, каде што THDmax≤5% спо-

ред [2]:
 [U ]
100 (h) 2
THDi = i ≤ THD max (4)
U i(1) h ≠1
Во трудот е воведена претпоставка дека сите дисперзирани генератори во мрежите се

W
приклучени преку енергетски преобразувач што поседува карактеристичен хармониски спектар

на трифазен шест пулзационен преобразувач. Претпоставката се воведува бидејќи со овој
спектар се опфатени сите непарни хармоници (со исклучок на тројните), што од аспект на хар-
мониска анализа претставува најлошо можно сценарио за фреквентниот опсег на разгледување.
3 ХАРМОНИСКА АНАЛИЗА ЗА ТЕКОВИ НА МОЌНОСТ

3.1 Моделирање на елементите од мрежата
За хармониски анализи кај трифазни симетрични мрежи, елементите од мрежата се мо-
делираат со соодветни π-заменски шеми. Кај надземните и кабелски водови се уважува ефектот
на долги водови. Дополнително, се корегираат параметрите во соодветните заменски шеми за-
ради уважување на фреквентна зависност и скин-ефект според методологијата и апаратот
изложени во [3]. Трансформаторите се сметаат за незначителни извори на хармоници и поради
тоа, во нивната заменска шема се изостава гранката на магнетизација. Импедансата на

растурање кај трансформаторите се пресметува од податоците за празен од и куса врска и се
корегира заради уважување на фреквентна зависност и скин-ефект [3]. Останатите елементи во
мрежата, како на пример капацитивностите, се моделирани со фреквентно зависни импеданси.
3.2 Моделирање на потрошувачите и дисперзираните извори
Потрошувачите во мрежата се моделирани како константна моќност. Притоа, насоките
на активна и реактивна моќност во моделот на потрошувачот се усвоени со насока од мрежата.
Дисперзираните генератори најчесто се моделираат со константни инјекции на моќност
[1] со насока кон мрежата. Една од основните обврски што произлегува со нивното приклучува-
ње во мрежите е можноста за генерирање на реактивна моќност [4]. Според тоа, од операторот
на системот може да бидат водени според една од следните управувачки шеми:
w
1. Работен режим со константен фактор на моќност. Специјален случај претставува
работата со единечен фактор на моќност, што се користи во моделот за
дисперзирани генератори во овој труд;
2. Работен режим со константна реактивна моќност;
ie
3. Работен режим со променлива реактивна моќност (QDG=f(U)), при што се задава
вредноста на напонот што генераторот треба да ја одржува во јазелот на негово
приклучување.
При хармониските анализи за h>1, пасивните потрошувачи се моделираат со фреквентно
зависни импеданси и уважена корекција заради скин-ефект. Потрошувачите извори на хармо-
ev
ници се моделираат со идеални струјни генератори со насоки на струите кон мрежата за секој
присутен хармоник [3]. Дисперзираните генератори исто така се моделираат со идеални струјни
генератори со насоки на струите кон мрежата за секој присутен хармоник [1].
3.3 Хармониска анализа за текови на моќност
За анализа на тековите на моќност, во трудот се користи методот на сумирање моќности
Pr
(за h=1) и методот на сумирање адмитанси (за h>1), уважувајќи ориентирано подредување на
јазлите заради едноставност и забрзување на пресметките [5]. Ориентираното подредување
подразбира индексирање на јазлите во мрежата така што крајниот индекс на гранките во мре-
жата е секогаш поголем по вредност од почетниот индекс на гранките и индексот на гранката е
еднаков на индексот од крајниот јазел на истата. Методите се детално изложени во [6] и тука
нема да бидат разгледувани.
EB
4 КЛАСТЕР МЕТОДА
Кластер методата е изворно поврзана со методот на сумирање моќности/адмитанси и го
користи за одредување на големината на дисперзирани генератори поставени на одредени
погодни локации во мрежата. Основната идеја кај кластер методата е додавање одреден број
модуларни дисперзирани единици со моќност PDG,0 во дистрибутивната мрежа на локации каде
што е можно нивно поставување и избор на оние локации за кои се добива најмала вредност за
W
функцијата на цел (1), притоа уважувајќи ги зададените ограничувања. Нешто слично е веќе
направено во [7], но за оптимално поставување на кондензатори.
Множеството локации CDG за поставување на дисперзирани извори се избира со спрове-
дување на анализа за чувствителност при елементарна промена на моќноста за сите јазли од
мрежата (loss-sensitivity analysis) не вклучувајќи го главниот напоен јазел (slack bus). По спрове-
дената анализа, јазлите се подредуваат во опаѓачки редослед според нивната чувствителност и
множеството од кандидат јазли за поставување на дисперзирани извори е избрано да ја опфаќа
првата половина од листата со подредени јазли.
Оптимизацијата со кластер методата се врши итеративно. Во секој кандидат јазел од
множеството CDG се поставува модуларен дисперзиран извор со моќност PDG,0 и се врши
хармониска анализа за тековите на моќност, при што се пресметува вредноста на функцијата на
цел опишана со (1). Постапката се повторува за секој јазел од множеството CDG. Дисперзирани-
от извор со моќност PDG,0 се поставува во оној јазел од множеството CDG што поседува најмала
вредност за функцијата на цел (1). Притоа, во секој чекор од оваа постапка се проверуваат огра-
ничувањата опишани во второто поглавје од овој труд, што претставува услов за избор на
соодветната локација (освен вредноста на функцијата на цел) за поставување на дисперзирани-
от извор.
Постапката опишана со горниот параграф се повторува одреден број пати (итерации) се
додека не се увиди дека не е можно подобрување на резултатите од аспект на параметрите на
оптимизацијата, кога постапката прекинува и решението се прогласува за конечно. На овој
начин се формираат кластерите со модуларни дисперзирани генераторски единици во дистри-
бутивната мрежа.
w
ie
ev
Pr
Слика 1 Формирање на кластери од модуларни дисперзирани извори во IEEE-18 мрежата
Табела 1 Промена во бројот на модуларни дисперзирани извори кај кандидат јазлите во IEEE-18
мрежата при процесот на формирање кластери
Јазел 18 17 16 15 10 14 13 9
Итерации
1 - - - - - - PDG,0 -
EB
2 - - - - - - - PDG,0
3 - - - - - - PDG,0 -
4 - - - - - - - PDG,0
5 - - - - - - PDG,0 -
6 - - - - - - - PDG,0
7 - - - - - - PDG,0 -
W
8 - - - - - - PDG,0 -
9 - - - - - - - PDG,0
10 - - - - - - PDG,0 -
11 - - - - - - - PDG,0
12 - - - - - - PDG,0 -
Решение - - - - - - 7PDG,0 5PDG,0
За илустрација на процесот на оптимизација со кластер методата, на слика 1 е прикажа-

на тест дистрибутивна мрежа со 18 јазли, која заедно со табела 1 го објаснува формирањето на
кластери при процесот на оптимизација. За да се објасни функционирањето на методот во
чекори, се воведува вектор во кој ќе бидат сместени вредностите на дисперзирани извори за
секој кандидат јазел од мрежата PDG, бројач на итерации i и променлива во која ќе се запишува
најдоброто решение Fbest. Формирањето на кластери се врши во следните чекори:
1. Се поставува модуларен дисперзиран извор со вредност PDG,0 во јазел m од
множеството кандидат јазли CDG, т.е. важи m ϵ CDG;
2. Се врши анализа на текови на моќност со методот сумирање моќности за
основен хармоник и методот сумирање адмитанси за сите останати хармоници
во мрежата;
3. Се пресметува вредноста на функцијата на цел Fm според (1) и се зачувува во
привремен вектор Ftemp;
4. За сите кандидат јазли во мрежата се повторуваат првите три чекори и
поединечните решенија за функцијата на цел се сместуваат во привремениот
вектор Ftemp;
w
5. Се бара решението со најмала функција на цел за кое важи Fm,min = min(Ftemp) и
ограничувањето (4), како и неговата позиција k во рамките на векторот Ftemp;
6. Се врши проверка дали добиеното решение е подобро од тоа во претходната
итерација (Fm,min<Fbest). Ако решението е подобро, тогаш истото се запишува во
променливата Fbest (Fibest=Fm,min);
ie
7. Се додава модуларен дисперзиран извор со вредност PDG,0 на позиција k во
векторот PDG и постапката продолжува од чекор 1. Во спротивно, постапката
прекинува и решението се прогласува за конечно по претходна проверка на огра-
ничувањето опишано со (3) кое речиси секогаш е исполнето по извршената оп-
5
тимизација.
АНАЛИЗИ И РЕЗУЛТАТИ
ev
Кластер методот е применет на тест дистрибутивна мрежа со 18 јазли (IEEE – 18).
Податоците за мрежата се прикажани во табелата дадена во прилогот. За сите потрошувачи е
претпоставен константен дијаграм на оптоварување. Вредноста на модуларниот дисперзиран
Pr
извор изнесува PDG,0=150 kW. Се претпоставува дека дисперзираните извори работат со
константен фактор на моќност и тоа во конкретниот случај со единечен фактор на моќност
(cosφ=1,00). Исто така се претпоставува дека модуларните единици се спрегнуваат со мрежата
преку енергетски преобразувачи што поседуваат карактеристичен хармониски спектар на шест
пулзационен преобразувач (содржи непарни хармоници со исклучок на тројни хармоници).
Модулот и фазниот агол на хармониските струи се одредува според правилата посочени во [3].
Од спроведената анализа за чувствителност на јазлите при елементарна промена на
EB
моќноста во истите, добиено е множеството кандидат јазли за поставување на дисперзирани

извори кое ги содржи следните јазли CDG={18, 17, 16, 15, 10, 14, 13, 9}. Јазлите во множеството
се подредени во опаѓачки редослед според резултатите добиени со анализата за чувствител-
ност.
Во табела 2 се прикажани резултатите добиени со процесот на оптимизација, од каде
што јасно се согледува намалувањето на загубите и одржувањето на напонскиот профил и
W
вкупното хармониско изобличување во мрежата во рамки на дозволените граници. Притоа,

анализирано е и влијанието на хармонискиот спектар врз пенетрацијата на дисперзирани изво-
ри во мрежата, а во зависност од тоа до кој хармоник се врши анализата на текови на моќност.
Разгледани се три случаи за анализи до 50 хармоник (1 случај), 25 хармоник (2 случај) и 13 хар-
моник (3 случај).
Табела 2 Резултати од симулацијата за мрежа со 18 јазли

Локации Основно сценарио 1 Случај 2 Случај 3 Случај
18 / / / /
17 / / / /
16 / / / /
15 / / / /
10 / / / /
14 / / / /
13 / 4×150 7×150 10×150
9 / 3×150 5×150 7×150
PDG,total [kW] 0 1050 1800 2550
w
Umin [pu] 0,9189 0,9252 0,9291 0,9327
Umax [pu] 1,0500 1,0500 1,0500 1,0500
THDmax [%] 0,0000 4,5230 4,9430 4,7380
ΔP [kW] 395,8150 344,834 313,546 286,351
ie
F [kW] 395,8150 344,834 313,546 286,351
Време за пресметки [sec] N/A 0,077 0,087 0,086
Во трудот е прикажана калстер метода за оптимално поставување на дисперзирани
генератори спрегнати преку преобразувачи во дистрибутивни мрежи. Кластер методата е
изворно поврзана со методот сумирање моќности и адмитанси кои ги користи екстензивно во
процесот на оптимизација при што се води сметка за одржување на напонскиот профил во мре-
жата и вкупното хармониско изобличување на напоните. Во мрежата не постојат кондензатори
за поправка на факторот на моќност туку само попречни капацитивности кои потекнуваат од
Pr
водовите во мрежата. Со ова се избегнува разгледувањето на феноменот на резонанса, главно
поради фактот што конкретната тополошка структура на мрежата поседува резонантни врвови
кои се над интервалот на разгледување со хармониската анализа. Но дури и тоа да не е случај,
кластер методата води сметка и избегнува поставување на дисперзирани извори на локации кои
би вовеле појава на резонанса (индикатор би бил висок THD). Пресметковната брзина на
методата е исклучително голема што ја прави истата особено погодна за примена. Резултатите
покажуваат дека пенетрацијата на дисперзирани извори во мрежата зависи од многу фактори,
EB
меѓу кои се издвојуваат хармонискиот спектар и изборот на локации како најзабележителни.
[1] P. S. Georgilakis, N. D. Hatziargyriou, "Optimal Distributed Generation Placement in Power Distribution
Networks: Models, Methods, and Future Research" Power Systems, IEEE Transactions on, vol.28, no.3,
pp.3420,3428, Aug. 2013, doi: 10.1109/TPWRS.2012.2237043
W
[2] “IEEE recommended practices and requirements for harmonic control in electrical power systems” IEEE Std.
519-1992, pp. 1–112, April 1993.
[3] “IEEE Tutorial on Harmonics Modeling and Simulation” IEEE Power Engineering Society, 1998.
[4] J. R. Marti, H. Ahmadi and L. Bashualdo, “Linear power-flow formulation based on a voltage-dependent
load model” IEEE Trans. Power Del., 28(3):1682–1690, 2013.
[5] D. Rajicic, R. Ackovski, R. Taleski, "Voltage correction power flow" Power Delivery, IEEE Transactions
on, vol.9, no.2, pp.1056,1062, Apr 1994, doi: 10.1109/61.296308
[6] М. Тодоровски, “Методот сумирање адмитанции и неговата примена”, магистерски труд, ЕТФ
Скопје, 1998
[7] J. Vuletic, M. Todorovski, “Optimal capacitor placement in radial distribution systems using clustering based
optimization”, International Journal of Electrical Power & Energy Systems, Volume 62, November 2014,
Pages 229-236, ISSN 0142-0615, http://dx.doi.org/10.1016/j.ijepes.2014.05.001.
ПРИЛОГ 1
Табела П.1 Податоци за дистрибутивната мрежа со 18 јазли
Почетен јазел Краен јазел R [Ω] X [Ω] B [µS] P [kW] Q [kvar]
1 2 0,00781 0,05531 0,000 0 0
2 3 0,04875 1,05516 0,000 0 0
3 4 0,06734 0,18813 2,240 200 120
4 5 0,09391 0,26203 3,136 400 250
5 6 0,04938 0,13781 1,664 1500 930
6 7 0,14000 0,39094 4,672 3000 2260
7 8 0,04609 0,12875 1,536 800 500
w
8 9 0,26875 0,33125 2,944 200 120
9 10 0,63594 0,47703 3,264 1000 620
4 11 0,26656 0,34516 2,752 500 310
3 12 0,45469 0,58875 4,736 1000 620
12 13 0,34719 0,44953 3,584 300 190
ie
13 14 0,75047 0,97156 7,808 200 120
13 15 0,62266 0,80625 6,464 800 500
15 16 0,45469 0,58875 4,736 500 310
15 17 ev 0,58234 0,71766 6,400 1000 620
17 18 0,17250 0,21250 7,552 200 120
Pr
EB
W
Макстил – Скопје
МЕТОДИ НА ПОДОБРУВАЊЕ НА ТРАНЗИЕНТНИТЕ ПАРАМЕТРИ КАЈ

КОНДЕНЗАТОРСКИТЕ БАТЕРИИ
w
Најзастапени системи за компензација на реактивна електрична енергија се сеуште
системите со степенесто вклучување на кондензаторските батерии. Карактеристично кај овие
ie
системи е големиот број на комутации т.е. вклучувања и исклучувања на кондензаторските
батерии.
Во трудот се анализираат транзиентните параметри при вклучување и исклучување на
кондензаторските батерии за компензација на реактивна електрична енергија. Најсликовита
ev
анализа на транзиентните параметри е ако вклучувањата се вршат со контактори. Најголемо
влијание како на системот така и на батериите во транзиентниот период има струјата при
вклучување (ударна струја) и затоа на неа и нејзиното намалување е посветено и најголемо
внимание. Исто така за подобро согледување е разгледан еден конкретен случај од постројка од
Макстил.
Клучни зборови: ударна струја, кондензаторски батерии, транзиентни параметри.
Pr
1 ВОВЕД
Основните барања кои се поставуваат кај секој систем за компензација се добра
компензација и постигнување на задоволителен фактор на моќност а при тоа негативните
влијанија врз системот да бидат што помали. Постигнувањето на задоволителен фактор на
моќност е поврзано со променлива капацитивна моќност од компензаторскиот систем, а тоа се
постигнува со вклучување различен број на батерии. Потребната реактивна моќност зависи од
EB
динамиката на системот кој се компензира и често пати таа моќност е многу променлива. Тоа
бара од системот за компензација да биде динамичен во поглед на големината на реактивната
моќност што треба да ја даде.
Денес постојат доста современи методи и системи кои овозможуваат скоро
континуирана промена на големината на рактивната енергија од системот за компензација. За
нив е карактеристично и тоа што транзиентните состојби скоро и не постојат или се со многу
W
ублажeни транзиентни параметри.

Степенестата компензација со контактори овозможува степенаста промена на
големината на реактивната енергија од системот и се карактеризира со транзиентни струи со
релативно голема амплитуда и фреквенција.
2 ТРАНЗИЕНТНИ (ПРЕОДНИ) СТРУИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА

КОНДЕНЗАТОРСКИ БАТЕРИИ
Транзиентната (преодната) струја може да достигне многу висока амплитуда (ред на
големина на куса врска ), голема срмнина на пораст и голема фреквенција што предизвикува
значителни напрегања на склопните апарати и кондензаторите и појава на пренапони во
намотките на струјните трансформатори и секундарните кругови на заштитите. Термичкото
C4-016R 1/9
дејство на транзиентните струи не е интересно за анализа со оглед на тоа што тие брзо се
пригушуваат заради малата временска константа.
Ударната струја на кондензаторската батерија (максимална вредност на преодната
струја) е дефинирана со IEC стандардот, кој препорачува:
/ ≤ 100 (1)
Овој услов многу често е исполнет, но сепак секогаш треба да се провери.
Во реалните системи, секогаш во струјните кругови на кондензаторските батерии се
присутни и индуктивитети и омски отпори. Меѓутоа за полесна анализа и прегледност ќе
вршиме анализа прво со занемарување на индуктивноста ,а потоа со занемарување на омската
отпорност.
w
2.1 Транзиентна струја при отсуство на индуктивитет
Ова е всушност случај кога влијанието на индуктивноста практично е занемарлива во
однос на влијанието на омската отпорност. Шемата по која се полни батеријата би била како на
Слика 1.
ie
U =Emsinωt
ev
U =Emcosωt
Pr
Слика 1 Приказ на колото без индуктивност
И овде имаме два случаи:
-Вклучувањето настанува во моментот кога напонот на мрежата е максимален
(најнеповолен случај) , односно:
U = E m cos ωt
(2)
EB
Диференцијалната равенка во временска област би била:

du E m cos ωt − u c
=
dt RC (3)
Нека е RC=k e временска константа.
По извршување на Лапласова трансформација и по средување добиваме:
W
p Em  p k 2ω 2 k 
U ( p) = E m =  2 + 2 −
(1 + kp)( p + ω ) 1 + k 2ω 2
2 2
 p +ω
2
p +ω 2
1 + kp 
(4)
Во временска областќе биде:
Em  − 
t
cos ωt + k ω sin ωt − e 
2
U (t ) = k
1 + k 2ω 2   (5)
Струјата е:
du Em C  2 2 1 − 
t
i (t ) = C = k ω cos ωt − ω sin ωt + e k 
dt 1 + k 2ω 2  k  (6)
-Вклучувањето настанува во моментот кога напонот на мрежата минува низ нула
(најповолен случај) , односно:
U = Em sin ωt (7)
На овој случај не му посветуваме поголемо внимание бидејќи не предизвикува големи
ударни струи.
2.2 Транзиентна струја при отсуство на омска отпорност
w
Kога во колото на кондензаторот ке се вклучи пригушница покрај тоа што се намалува
ударната струја се филтрираат и одредени виши хармоници. Вишите хармоници со оглед на тоа
што имаат неколкукратно поголема фреквенција од основниот хармоник предизвикуваат
непотребно струјно оптоварување на кондензаторите. На пример ако вредноста на петтиот
напонски хармоник е 8% од вредноста на основниот хармоник (колку е и максимално
ie
допуштената вредност), дополнителното струјно оптоварување може да достигне 40% од
номиналната струја на кондензаторот за основниот хармоник.
ev
Слика 2 Приказ на колото за изведување аналитички израз без омски отпор
Pr
Од сликата имаме:
u (t ) = U m cos(ωt + λ ) (8)
2
Um = .U l
3 (9)
и Ul е линиски напон за трофазен систем и λ е агол на вклучување.
EB
Тогаш:
Um p ( p cos λ − ω sin λ ) u 1
I ( p) = − c0 2
L ( p + ω )( p + 2α p + ω 0 )
2 2 2 2
L p + 2α p + ω 02 (10)
W
U m  2αω 2 cos λ − ω (ω02 − ω 2 ) sin λ 2αω 2 sin λ + ω (ω02 − ω 2 ) cos λ

i (t ) =  cos ωt − sin ωt ] −
L  (ω02 − ω 2 ) 2 + 4α 2ω 2 (ω02 − ω 2 ) 2 + 4α 2ω 2
U m −αt  2αω 2 cos λ − ω (ω02 − ω 2 ) sin λ

e  cos ω02 − α 2 t −
L  (ω0 − ω ) + 4α ω
2 2 2 2 2
αω (ω02 + ω 2 ) sin λ + (ω04 − ω02ω 2 + 2α 2ω2 ) cos λ

ω − α [(ω − ω ) + 4α ω
2 2 2 2 2 2 2
]
(sin ]
ω02 − α 2 t ) −
0 0
uco
e −αt sin ω02 − α 2 t
L ω −α 2 2
0 (11)
Ако замениме:
λ =0 (12)
R
α=
w
2 L  коефициент на слабеење или придушување на осцилациите, (13)
1
ω 02 =
LC  кружна фреквенција на сопствени осцилации на филтерот,(14)
ie
= 0е заостанат напон на батериите, (15)
, ќе се добие
 1 − 1k t
i (t ) = E m C
1
1 + k 2ω 2  k
ev
 e − ω sin(ωt ) + k ω cos(ωt )
2 2
]
(16)
3 МЕТОДИ НА НАМАЛУВАЊЕ НА УДАРНАТА СТРУЈА ПРИ УПОТРЕБА НА

КОНТАКТОРИ
Pr
За постоечките како и за новите системи за компензација, најчесто се применуваат
следните начини на ограничување на ударната струја:
- со користење (вградување) на специјални контактори со предотпори,
- со вградување на индуктивитети (пригушници) во колото на кондензаторите.
3.1 Вградување на предотпори во колото
EB
Овој метод се засновува на тоа што при вклучување на батериите истите се вклучуваат
преку предотпори, кои по затварањето на главните контакти се исклучуваат сл.4. На тој начин
практично вклучувањето е преку отпорник кој во зависност од неговата големина значително ја
намалува ударната струја.Главните контакти се затвараат после помошните со доцнење од
околу 3-5ms. По завршување на преодниот процес помошните контакти се отвараат за
непотребно да не бидат под напон.
W
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Батериите за компензација имаат вградено отпорници за празнење при што по извесно

време напонот на исклучените батерии ќе биде минимален. Присуството на напон на батериите
при нивното вклучување може да предизвика повеќекратно поголема ударна струја од онаа
кога кондензаторот е празен. Заради тоа при оваа компензација со контактори постои “мртво
време“ во кое не смее да има вклучување. Тоа за низок напон е 50 ѕ, а за среден околу 10 min.
4 ЗАКЛУЧОК
За посигурна работа на системите за компензација на реактивната електрична енергија
многу е значајно транзиентните состојби добро да се познаваат. Тие имаат исто така големо
влијание врз работниот век на целокупната опрема во системот, а посебно врз животниот век
на батериите. Во Tабела1 се дадени пиковите на транзиентната струја за нашиот систем во
зависност од тоа кој систем на вклучување е применет.
w
Табела 1 Вредности на ударната струја во зависност од аголот и видот на вклучување
Inm Агол на Директно без индук. и Вкл. без индук. Вкл.директно Со индук. и Ед.
(A) вклучување без предотпор со предотпор со индук. со предотпор мерка
5678 257 532 137,8
ie
90 900 А
64.25*Inm 2.85*Inm 5.9*Inm 1.52*Inm
Секогаш треба да се гледа најнеповолниот момент на вклучување. Вклучувањето со

индуктивитет и предотпори е најповолно, без оглед на аголот на вклучување кој во пракса не
ev
можеме да го бираме.
Батериите за компензација имаат вградени отпори за празнење за да се овозможи
потполно празнење, за при наредното вклучување да нема заостанат напон, кое во зависност од
тој напон и фазата на вклучување може да предизвика повеќекратно поголема ударна струја од
онаа кога кондензаторот е празен. Заради тоа при оваа компензација со контактори постои
“мртво време“ во кое нема вклучување. Тоа за низок напон е 50ѕ, а за среден околу 10 min. Тој
Pr
факт е пресуден, односно ја ограничува динамиката на ваквите системи.
Динамиката се подобрува со користење на други современи методи на компензација.
[1] M. Šodan.Kompenzacija jalove snage. ETF-ZVNE Zagreb, 1985.
[2] Ante Bandov.Kompenzacioni uređaji za poboljšavanje cosϕ niskonaponskom postrojenju, diplomski rad,
EB
Zagreb, 1981.
[3] Ivan Sarajčev. Kompenzacija mreže kondenzatorima u prijelaznom stanju, magistarski rad, Zagreb, 1980.
[4] M. Ožegović, K. Ožegović.Električne energetske mreže IV, FESB Split, 1999.
[5] Ivo Uglešić.Tehnika visokog napona, predavanja, FER-ZVNE Zagreb, 2002.
[6] Milan Savic.Visokonaponski rasklopni aparati, ETF Beograd 2004.
[7] Branka Dobraš.Prijelazne pojave, Tehnicki fakultet sveuciliste u Rijeci.
W
Борислав Тројачанец
Самостоен проектант
Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски
w
АНАЛИЗА НА НЕСИМЕТРИЧНИ И НЕПОЛНОФАЗНИ РЕЖИМИ НА РАБОТА
НА ЧЕТИРИ-СПРОВОДНИ СИСТЕМИ СО ПРИМЕНА НА
МАТЛАБ/СИМУЛИНК
ie
Во трудот се разработува проблемот на моделирање и анализа на неполнофазните
режими на работа во нисконапонските дистрибутивни електроенергетски мрежи во
карактеристични постоечки (реални) случаи на тест мрежи со помош на MATLAB модел
ev
Како еден посебен и карактеристичен случај на појава на несиметрија во НН мрежи е
случајот со прекин на еден или повеќе фазни спроводници и, најекстремниот случај, кога е
прекинат на нултиот (неутралниот) спроводник. Оваа состојба на неполнофазност е честа
појава во реалноста и се јавува како резултат на хаварија при невреме (паѓање на дрвја врз
воздушната мрежа што посебно е изразено во руралните средини), паѓање на застарени
столбови, корозија и лошо изведени приклучни клеми на воздушниот приклучок од
Pr
потрошувачите и др. Истражувањето на ваков случај на неполнофазен режим на работа со
помош на можностите на MatLab Simulink моделирањето е воедно и една од главните цели на
овој труд. За таа цел, во трудот се прикажани и анализирани случаите на претпоставени
прекини на проводниците од НН приложени реални (тест) мрежи со реална топологија.
Прекините се направени на сите карактеристични места од магистралниот вод од
анализираните мрежи, односно, НН изводи, како и на јазлите во кои се приклучени
потрошувачите. Исто така вреди да се нагласи дека со примена на еден ваков модел се
EB
овозможува најсоодветен избор на местото на заземјување на нултиот проводник по должината

на разгледуван нисконапонски извод. Тоа во натамошната анализа овозможува да се осознае
какво влијание има заземјувачот поставен во разните јазли од мрежата во услови на прекинат
нулти проводник. Со симулацијата со помош на Симулинк-моделот се добива многу добра
претстава за состојбата на анализираната мрежа дијагностицирање на несиметријата и
последиците од неполнофазните режими), се прави брза анализа, се истражуваат различни
можни состојби и за кратко време и лесно се донесуваат соодветни заклучоци без тоа да
W
претставува некаков проблем.

Од ваквите истражувања може да се добие јасна слика за влијанието на работата на
мрежата во споменатите режими, како и последиците од нив. Всушност направената анализа ќе
овозможи детекција на состојби кога струите и/или напоните во една мрежа добиваат
недозволени вредности, појави коишто можат да доведат до опасност по уредите во остатокот
на мрежата како и по животот на корисниците. Вака добиените резултати ќе им овозможат на
аналитичарите и на проектантите на новите мрежи да ги предвидат неполнофазните режими и
да преземат мерки и решенија за елиминирање на последиците.
Клучни зборови: несиметрични и неполнофазни режими, моделирање, MATLAB/Simulink,
четири-спроводни мрежи.
C4-029R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 2/11
1 ВОВЕД
Соврeмените електроенергетски мрежи се по правило трифазни. Тие најчесто работат во
трифазни симетрични режими или режими коишто се блиску до случајот кога постои идеална
симетрија. Во таквите режими сите елементи на мрежата се симетрични а покрај тоа и
потрошувачите во неа претставуваат трифазни симетрични потрошувачи. Покрај работењето во
таков режим на работа, постојат и т.н. „хавариски“ режими на работа или режими со дефект.
Тоа се оние режими во коишто еден или повеќе елементи од мрежата се исклучени од погонот.
Таквите режими со испаднати елементи траат кратко, обично неколку часови или неколку
десетини часови, колку што е потребно да се отстрани самиот дефект. Но постојат и такви
режими кога поради дефект кај некој елемент од мрежата на една од фазите доаѓа до т.н.
неполнофазен режим на работа. Тогаш елементот може да остане и понатаму во погон и ќе
работи на две фази, или дури и само на една фаза. Понекогаш. кај нисконапонските (НН)
w
дистрибутивни мрежи може да дојде до прекин и на нултиот спроводник. Таквиот режим иако
навидум се чини дека е безопасен за мрежата, сепак тој претставува голема опасност за самите
потрошувачи во неа бидејќи е можно да се јават големи несиметрии на фазните на¬по¬ни кај
некои потрошувачи, значително поголеми од несиметриите до коишто доаѓа при прекин на
фазен спроводник односно поголеми од нормалните несиметрии во НН мрежи до коишто доаѓа
ie
поради несиметрија на конзумот.
Несиметријата во нисконапонските дистрибутивни мрежи се јавува и постои практично
секогаш, дури и во нормални работни услови кога сите елементи од мрежата се исправни. Така
е поради несиметричниот карактер на трифазните потрошувачи – најчесто домаќинства, но
ev
делумно и поради несиметријата на самите нејзини елементи – надземни водови, кабли и
дистрибутивни трансформатори СН/НН. Несиметријата е особено изразена во мрежи во кои
постојат и монофазни приклучоци бидејќи во тој случај целиот товар на таквите потрошувачи е
приклучен само на една од фазите. Познато е дека во Р. Македонија над 35% од потрошувачите
од категоријата „домаќинства“ се напојуваат преку монофазни приклучоци, што прави
несиметријата во нашите НН мрежи да биде силно изразена.[3]
Pr
Покрај анализата на нормалниот режим на работа, во трудот се анализираат и
неполнофазните режими на работа со НН дистрибутивни мрежи, кога во мрежата постои
елемент (вод) кај којшто се јавил прекин на еден или повеќе спроводници. Како што веќе беше
напоменато во претходниот дел таквите режими покрај тоа што воведуваат силна несиметрија,
можат да бидат опасни за самите потрошувачи, особено во НН мрежи каде што е честа појавата
на прекин на нултиот спроводник. Затоа во рамките на овај труд е развиен и модел за анализа
на неполнофазните режими на работа на дистрибутивните мрежи. Станува збор за Матлаб
EB
симулинк модел со чија помош се овозможува да се вршат анализите на произволни режими на

работа во радијалните четири спроводни дистрибутивни мрежи со произволна сложеност,
топологија и димензии.
Токму овај пристап за моделирање на дистрибутивните четири спроводни ниско
напонски мрежи и примената на споменатите софтверски алатки придонесуваат за поточно
препознавање и дијагностицирање на несиметријата и неполнофазните режими и из¬наоѓање
W
на технички решенија и интервенции кои ќе ја елиминираат несиметријата или попрецизно

кажано ќе ја сведат несиметријата во дозволени граници дефинирани со нормата ЕН 50160.
Анализите што беа вршени со споменатите софтверски алатки овозможуваат детални
пресметки на разни режими на работа на таквите мрежи, особено на режимите со силна
несиметрија со цел да се проучуваат сите можни ситуации што може да се ја¬ват во погонот.
Врз основа на таквите пресметки понатаму е можно да се врши правилно димензионирање на
идните дистрибутивни мрежи, истражување на можните начини за намалување на
несиметријата во мрежите како и намалување на загубите на моќност и енергија во нив, се во
функција на подобрување на квалитетот на испорачуваната електрична енергија на
потрошувачите и економичноста во работењето на самата мрежа, а решавајќи ги проблемите
при неполнофазното работење да се постигне и побезбедно работење на ДЕЕМ.
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 3/11
На крај вреди да се забележи и тоа дека поголемите проблеми на современото

дијагностицирање и анализирање на несиметријата се појавуваат и поради фактот што
современите потрошувачи се инсталираат и ги користат дистрибутивните мрежи и објектите
кои се проектирани и изградени во време кога проблемите од несиметријата и неполнофазните
режими не биле нагласени или немало сознанија како да се предвидат. Тоа е дополнителна
инспирација за инженерите и планерите на ДЕЕМ за препознавање, мерење и предлагање на
мерки и активности за нејзина елиминација, користејќи ги горе споменатите предложени
модели и софтверски алатки што го овозможуваат тоа.
2 НЕСИМЕТРИЧНИ РЕЖИМИ НА РАБОТА

Несиметрични режими на работа во една мрежа се појавуваат кога постои несиметрија
на конзумот, кога постои несиметрија во мрежата или кога постојат и двете при¬чини. При
w
несиметрија на конзумот во една дистрибутивна мрежа доаѓа до нарушување на фазните
напони и фазните струи, а тоа може да се одрази врз квалитетот на напонот. Исто така при
дефект на некој елемент од мрежата (на пр. прекин на една фаза или нулти спроводник во
нисконапонската дистрибутивна мрежа), доаѓа до појава на сил¬на несиметрија која
предизвикува неконтинуирано и некомплетно снабдување со електрична енергија на
ie
Степенот на несиметријата на напонот во една точка од мрежата се дефинира преку
познатите вредности на инверзната и нултата компонента на напонот. Со следните показатели
се оценува дали несиметријата е прифатлива или не:
ev
Ui U0
Ui % = ⋅ 100 и U0 % = ⋅ 100 (1)
Ud Ud
Појавата на несиметријата на напонот предизвикува зголемување на сумарните
отстапувања од номиналниот напон, кое нешто предизвикува влошување на условите за работа,
кај електричните апарати и намалување на нивниот век на траење. Појавата на инверзната
Pr
компонента на напонот негативно се одразува врз работата на потрошувачите а најмногу на
вртливите електрични машини. При појава на несиметрија во дистрибутивната електрична
мрежа, настанува појава на директна, инверзна и нулта компонента на струјата, кои се од своја
страна причина за зголемени падови на напон, зголемени загуби на активна моќност и други
дефекти и лоши влијанија. Инверзната и нултата компонента на струите Ii и Io негативно
влијаат на мрежата и електричните апарати и уреди што се дел од неа. Нултата компонента
може да доведе до пад на напонот и загуби на активната моќност, како и да предизвика
EB
интерференција меѓу телекомуникациската и електричната мрежа. Несиметријата како појава

во дистрибутивната мрежа се јавува од многу причини, и досега за тие причини воопшто не се
посветувало внимание. Дистрибутивната мрежа се состои од монофазни и трифазни
потрошувачи. Монофазните приклучоци заради својата природа создаваат голема несиметрија
во дистрибутивната мрежа. При приклучувањето на монофазните приклучоци од страна на
електромонтерите воопшто не се внимава на која фаза се приклучуваат. Најчесто, на
електромонтерите најлесно им е овие монофазни потрошувачи да ги приклучуваат на
W
најблиската фаза која што им е на дофат.

2.1 Несиметрија како појава и причини за нејзино настанување
Главни карактеристики на несиметрија во дистрибутивната електрична мрежа е појавата
на директни инверзии и нулти компоненти на напонот и на струјата односно фазните напони и
струи образуваат трофазни симетрични системи. Во случај на појавување на несиметрија на
краевите на потрошувачите, тоа треба да биде во дозволените пропишани граници, бидејќи во
спротивно може да доведе до различни последици меѓу кои намалување на рокот на употреба
на електричните апарати и уреди приклучени на мрежата, па дури и нивно прегорување.
Постојат повеќе причини што би можеле да доведат до несиметрија. Во таа насока, еден
од најчестите причинители е големата примена на монофазни електрични апарати и нивна
неправилна распределба по фазите. Тие може да доведат до неправилно оптоварување по
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 4/11
фазите. Големиот број на монофазни приклучоци, електричното осветлување и сл., исто така
може да бидат причина за појавата на несиметрија во дистрибутивната мрежа
Застапеноста на монофазните потрошувачи е посебно изразена во села и во периферните
населби од градовите. Според статистиката, за Македонија се карактеристични 30–40%
монофазни и 60–70% трифазни потрошувачи. Ова претставува голем процент, што е
објаснување за големата несиметрија во мрежата.
3 ТОПОЛОГИЈА И ГРАФИЧКИ ПРИКАЗ

Воздушните мрежи во електроенергетскиот систем на Република Македонија изградени
се со различна топологија и разгранетост и тие во најголем дел се изградени за да ги снабдуваат
со електрична енергија градските, приградските и селските населби односно потрошувачите во
нив (домаќинства и останати потрошувачи).
w
Покрај топологијата други карактеристики на овие мрежи се: типот на спроводниците,
нивниот пресек, материјалот, растојанието меѓу столбовите како и меѓусебната поставеност на
фазните спроводници и нултиот спроводник на главата на столбот. Овие параметри се многу
битни и потребни при моделирањето на реалната нисконапонска воздушна мрежа преку
ie
математички модел кој модел пак од своја страна ги користи познатите Carson-ови равенки за
пресметка на импеданси и реактанси на водот во кој се користат овие физички карактеристики
на трифазните четириспроводни воздушни мрежи. Точното внесување на вредностите од
физичките параметри на водот: типот на спроводникот, пресекот, должината, меѓусебната
поставеност меѓу спроводниците кои ги бара MATLAB-от, може да доведе до точни и многу
ev
доверливи резултати за струјно напонските прилики на водот и сите други пресметки на
величини кои го карактеризираат квалитетот на испорачаната или примената електрична
енергија. Истото важи и за точното прикажување и моделирање на новите и реконструираните
дистрибутивни надземни четирисповодни мрежи во фазата на проектирање.
4 МОДЕЛИ НА ТРИФАЗНИ ЧЕТИРИ ПРОВОДНИ МРЕЖИ

Pr
Трифазните четворожични дистрибутивни мрежи (ДМ) се во широка примена во
модерните дистрибутивни електро енергетски системи (ДЕЕС). Трифазните четворожични
дистрибутивни системи можат да бидат со незаземјен нулти спроводник или со повеќекратно
заземјен нулти споводник кои се по специфични и имаат поголема осетливост при заштитата од
дефекти во однос на трифазните трижични ДЕЕС. Повратната струја низ нултиот спроводник е
последица од небалансираните оптоварувања на потрошувачите и нелинеарните
EB
карактеристики на електроенергетската опрема на дистрибутивните водови и присутната

несиметрија. Повратната струја низ нултиот спроводник може да биде поголема од фазните
струи доколку трифазните оптеретувања на потрошувачите значително се небалансирани.
Нултите спроводници играат важна улога кај проблемите со квалитетот на електричната
енергија и сигурноста на мрежата
Во досегашните пресметки на дистрибутивните електроенергетски мрежи (ДЕЕМ)
неутралниот спроводник во повеќе модели и софтверски програми за пресметка на текови на
W
снаги обично е интегриран во фазните спроводници со примена на Крон-ова редукција. Поради

тоа што нултиот спроводник и земјата не се експлицитно претставени, напонот и струјата на
нултиот спроводник и земјата остануваат непознати. При анализата на квалитетот на
електричната енергија, анализата на кусите врски и заштита, анализата на загубите на снага и
енергија и др. познавањето на напонот и струјата на нултиот спроводник и земјата е од посебен
интерес. Во понатамошниот текст е опишан МАТЛАБ Симулинк модел и алгоритам на
пресметка на текови на снага во трифазните четворожични радијални дистрибутивни мрежи
базиран на техниката на моделирање во матлаб симулинк опкружување. Во оваа ново
применета техника на моделирање и пресметка нултиот спроводник и земјата се експлицитно
претставени.
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 5/11
4.1 НН трифазни четири проводни мрежи

Во овај дел од трудот детално се прикажани равенките на состојба на
четириспроводната НН мрежа. Ниско напонските водови кои егзистираат во Р. Македонија се
четири спроводни и тоа три фазни проводници a b c и четвртиот неутралниот проводник n. На
слика 1 е дадена графичка слика на една делница од тој вод а во текстот за таа делница е дадена
матричната претстава (формулација) која ја дава врската помеѓу струите I во проводниците
(фазните и нултиот) и напоните на почетокот и на крајот од делницата. Со U ги означуваме
меѓу фазните (линиски) напони а со V ги означуваме фазните напони во мрежата.
w
Слика 1 Четири спроводна делница од НН мрежа
ie
V1 = V2 + Z ⋅ I (2)
Со V1 и V2 се означени матриците колони на напоните на секој од 4-те спроводници,
додека со I е означена матрицата колона на струите во секој од 4-те спроводници:
ev
V1a  V2a   Ia 
V  V  I 
1b  ,  2b  , (3)
V1 =  V = I =  b
V1c  2 V2c   Ic 
     
V1n  V2 n  In 
Матричната равенка (4) ја претставува матрицата на импеданциите на таков вод.
Pr
 Z aa Z ab Z ac Z an 
 ba 
Z Z bb Z bc Z bn 
Z =  (4)
ca
Z Z bb Z cc Z cn 
 Z na Z bb Z nc Z nn 

EB
aa
Со Z , Z bb , Z cc и Z nn се означени комплексните претставници на сопствените
ab ba ac ca an na
импеданции на соодветните контури спроводник-земја, а со Z =Z , Z =Z , Z =Z ,
bc cb bn nb cn nc
Z =Z , Z =Z и Z =Z се означени комплексните претставници на нивните
меѓусебни импеданции.
W
5 ОПИС НА МРЕЖАТА
Мрежата што е предмет на истражување е воздушна мрежа во рурална средина во
најголем дел на дрвени столбови. изведена со проводници од Al-Če јаже со пресеци 50, 35, 25 и
16 mm2. Куќните приклучоци се изведени со проводник PVC 6 mm2, монофазни и трифазни
приклучоци и SKS Al 4×16 mm2. На слика 2 е прикажана реалната топологија на мрежата
односно на првиот извод од напојната ТС10/0.4 kV. Овој извод го сочинуваат 28 столбови и 34
приклучоци од кои 27 еднофазни и 7 трифазни. После исцртувањето на графот со постапката
подредување се нумерираат јазлите со почитување на правилото за подредување [1]. Такви
јазли се столбните места и приклучоците па така добиваме 28 броеви доделени на столбовите и
34 броеви доделени на приклучоците значи добиваме вкупно 62 јазли и јазолот 0 кој и припаѓа
на ТС. Така овој извод е претставен со 63 јазли и 62 делници (гранки).
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 6/11
Треба посебно да се нагласи дека оваа мрежа е со небалансирана и несиметрична

структура, каде 88% од приклучоците се монофазни, а само 12% се трифазни.
Како еден посебен и карактеристичен случај на појава на несиметрија е случајот со
хаварија на НН четворожични воздушни мрежи, односно, прекин на еден или повеќе фазни
проводници и, најекстремниот случај, прекин на нултиот проводник, Оваа состојба на
неполнофазност се јавува како резултат на хаварија од невреме (паѓање на дрвја врз воздушната
мрежа што посебно е изразено во руралните средини), паѓање на застарени столбови, корозија
и лошо изведени приклучни клеми на воздушниот приклучок од потрошувачите и др.
Истражувањето на ваков случај на неполнофазен режим на работа е воедно и една од главните
цели на овој труд. За таа цел, во продолжение на трудот се прикажани и анализирани случаите
на претпоставени прекини на проводниците од НН реални мрежи со реална топологија.
Прекините се направени на сите карактеристични места од магистралниот вод како и на јазлите
w
во кои се приклучени потрошувачите. Вреди да се напомене дека со Симулинк моделот се
овозможува и избор на место на заземјување на нултиот спроводник по должината на
разгледуван нисконапонски извод, поточно на секој јазол од моделот на мрежата. Тоа во
понатамошната анализа овозможува да се осознае какво влијание има заземјувачот поставен во
јазлите во услови на прекинат нулти проводник
ie
ev
Pr
EB
W
Слика 2 Трет извод од напојната трафостаница
6 МОДЕЛИРАЊЕ ВО MATLAB/SIMULINK
Во понатамошниот текст во трудот е прикажанa постапка за моделирање и симулација
на несиметричните и неполнофазните режими на работа на дистрибутивните мрежи со помош
на Matlab/Simulink
Simulink е модул во MatLab наменет за симулација на динамички процеси во разни
системи со примена на графички начин на работа.[4] Користењето на MatLab/Simulink го
одбегнува моделирањето на елементите и пишувањето на диференцијални равенки за нив, а
наместо тоа фокусот е насочен кон правилно селектирање на соодветни модели од
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 8/11
на трансформаторот ги пресметуваме според зададените податоци и карактеристики со помош

на познатите изрази. Карактеристично е тоа што за двонамотајниот трансформатор избираме
секундарната намотка да има извлечена нулта точка и на тој начин овозможено е да ја
моделираме четири спроводната НН мрежа со своите делници а исто така и можност за
моделирање и прикажување на заземјувачот на трансформаторот 10/04 kV.
6.4 Модел за мерење (подсистем за мерење)
На секој јазел од мрежата се поставени подсистеми за мерење на напоните и струите
(подсистемот означен со Г на слика 3) и секој од нив го носи бројот на јазелот во кој се врши
мерењето. Детален приказ на подсистемот е даден на слика 4. Во него се сместени три
волтметри и амперметри за мерење на фазните напони и струи и по еден волтметар и
амперметар за нултиот проводник. Резултатите од мерењата се мултиплексираат и се даваат
w
како три одделни излезни сигнали за напонот и струјата кои содржат по три измерени
вредности исто така и за напонот и струјата низ нултиот спроводник. Измерените сигнали од
подсистемите за мерење во сите јазлите на тест мрежата се носат на дисплеи елементот Go-to
или со помош на блокот ToWorkspace (како соодветни променливи) во работниот простор во
Matlab така што се овозможува нивна дополнителна обработка (во нашиот случај excel табели).
ie
ev
Pr
EB
W
Слика 4 Структура на подсистемот за мерење

6.5 Модел за одредување на симетричните компоненти
Одредувањето на симетричните компоненти на напонот и струјата во сите јазли на тест
мрежата го правиме со блокот кој се наоѓа во библиотеката SimPowerSystems/Extra
Library/Phasor Library (подсистемот означен со З на слика 3). Овај блок трифазниот
мултиплексиран сигнал го претвора во два мултиплексирани сигнали од три компоненти кои
што ги претставуваат модулите и фазните агли на симетричните компоненти. Ако сакаме да ги
добиеме директната , инверзната и нултата компонента тогаш од дијалогот (кој го добиваме со
кликнување на блокот) одбираме Pozitiv, Negativ, Zero во Sequence (слика 5).
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 9/11
а) б)
Слика 5 Модел за одредување на симетричните компоненти а) блок, б) прозорец за нагодување
w
Резултатите за пресметаните симетрични компоненти се прикажани на дисплеј каде се
гледаат три вредности за сите симетрични компоненти на напоните и струите одделно.
Истовремено вредностите на симетричните компоненти се испраќаат во демултиплексер и се
добиваат три излеза за да добиеме три одделни сигнали за секоја симетрична компонента
ie
посебно. Понатаму со помош на блокот за делење на сигнали (кој се наоѓа во библиотеката
Simulink/Math Operations ) ги добиваме вредностите за коефициентите на несиметрија кој после
ги множиме со 100 и ги испраќаме на дисплеи или на блоковите From, Goto и ToWorkspace.
Со овие елементи може да се образува подсистем со кој се добиваат коефициентите на
ev
несиметрија (слика 6).
Pr
EB
W
Слика 6 Подсистем за пресметување коефициенти на несиметрија

6.6 Модел на 0.4 kV Делница, Заземјувач и Подсистем на потрошувач
Фазните и нултите спроводници од 0.4 кВ делници се моделирани со RL гранки
(преземени од библиотеката Elements и ги внесуваме реалните подолжни R отпорности и L
индуктивитети кои сме ги пресметале претходно или со блокот означен со Д на слика 3. За
потрошувачите избираме Series RLC Load (блокот означен со Е на слика 3) и потоа
подсистемот за потрошувач го моделираме како еднофазен или трифазен потрошувач.
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 10/11
Заземјувачот (блокот означен со Ѓ на слика 3) е моделиран од една R гранка и блок земја од

истата библиотека Elements.
6.7 Приказ на резултати
Една од добрите особини и можности на Матлаб е тоа што добиените резултати во
Симулинк моделот односно променливите од напоните во јазлите, струите во гранките,
симетричните компоненти, коефициентите на несиметрија и сите други пресметани величини
што се испратени во работниот простор може да бидат автоматски проследени до EXCEL
табели со командата:
xlswrite ('NAPONI_001.xlsx', [U3abc, fiuabc, Iabc1_2, U_1_sim, Ei1, Eo1, I_1_3_sim,
IiId13, IoId13], 'Sheet2', 'A4:S4');
На таков начин можат да се прикажат сите пресметки од моделот и потоа по потреба да
w
се дообработуваат во EXCEL. На слика 7 тоа e прикажано за јазелот број 1 и делницата 1-3.
ie
ev
Pr
EB
Слика 7 Пресметки на величините во моделот за јазелот број 1 и делницата 1-3
7 ЗАКЛУЧОК
Целта на трудот беше со истражување на мерења, пресметки и прибирање мноштво на
реални и точни податоци и топологија од терен подобро да се разберат причините за појава на
W
несиметричните и неполнофазни режими во ДЕЕ мрежи, уште попрецизно, за нисконапонските

трифазни четири проводни надземни мрежи со најразлична топологија од аспект на вид на
проводник, материјал, пресек, распоред на главите на столбовите, меѓусебни растојанија
помеѓу проводниците, меѓу столбовите и по должината на мрежите, податоци за заземјувачите
во ТС и столбовите за куќните приклучоци (вид на проводникот, пресекот и неговата должина).
Потребата од мноштво податоци од терен е евидентна при работа со програмата Матлаб
симулинк како би можеле да се искористат огромните можности на истата. Од нивната точност,
доверливост и обемност зависи и точноста на резултатите на пресметките на струјно
напонските прилики од аспект на присуство на несиметријата. Со анализата на големиот број
на мрежи и податоци се дојде до многу интересни резултати за кондицијата на постоечките
ДЕЕ Мрежи од аспект на несиметричните режими и видот и големината на штетите.
MAKO CIGRE 2015 C4-029R 11/11
Во истражувањето се покажа моќта на современиот начин на моделирање. Со

употребата на Матлаб симулинк моделот се добива моќна алатка со која во рамки на трудот беа
направени огромен број на тестирања од произлегоа многу доверливи резултати што може да
служат за превенција на постоечките ДЕЕ мрежи, дали и колку да се вложува во нивна
реконструкција од аспект на влијанијата и степенот на несиметријата во нив, процентот на
загуби, како и степенот на безбедност.
Како посебен случај на несиметричен режим беше моделиран режимот на неполно
фазна работа на четири проводни мрежи и најекстремниот случај на прекин на фазен или нулти
проводник. Ова не е реткост во ДЕЕ мрежите и штетите не се за занемарување. Направениот
модел во Симулинк и пресметки многу сликовито ја прикажуваат несиметријата предизвикана
од ваквите хавариски прилики во мрежата. Исто така се дадени и некои карактеристични проби
на можни прекини на проводниците на различни растојанија од почетокот во ТС, во почетните
w
растојанија на специфични места на приложената мрежа, како и приказот на струјно
напонските прилики по прекинот на фазниот или нултиот проводник на куќните приклучоци.
Од направеното истражување може да се добие јасна слика за влијанието на работата на
мрежата во споменатите режими, како и последиците од нив. Всушност направената анализа
ie
покажа течење на струи со недозволена вредност низ нултиот проводник (со иста, па и
поголема вредност од вредноста на струјата низ фазните проводници). Покрај тоа, беше
забележана и недозволена висина на напонот на нултиот проводник. Целокупната анализа во
трудот дава придонес во суштинско запознавање на несиметријата, односно лошите влијанија и
штети од несиметријата, што претставува чекор поблиску до справување со нив и можност за
ev
предлагање на начини за решавање или ублажување на влијанијата од неа. Може да се каже
дека овие современи анализи и моделилирања на мрежата спомнувани во трудот даваат одговор
за степенот на несиметријата во разгледуваните мрежи што може да бидат со произволна
топологија и форма и со најразлична структура на потрошувачите.
Pr
[1] Д. Рајичиќ, Вовед во дистрибутивните системи, Учебник ЕТФ Скопје 1995
[2] Мирко Тодоровски, „Упатство за матлаб“, скрипта, ФЕИТ – Скопје, 2009 год.
[3] Р. Ачковски „Високонапонски мрежи и системи“. ЕТФ – Скопје. 1995
[4] Simulink Getting Started, User’s Guide
[5] М. Тодоровски Компјутерско моделирање на преодни процеси. Предавања по истоимениот предмет.
ФЕИТ-Скопје, 2008.
EB
[6] А. Крколева, А. Ласков, Р. Ачковски. „Примена на MATLAB/Simulink и PSCAD за анализа на

преодни процеси во електроенергетските системи“. VI Советување МАКО-СИГРЕ, Охрид 2009.
W
ТРАНЗИЕНТНИ СОСТОЈБИ ПРИ СТЕПЕНЕСТО ВКЛУЧУВАЊЕ НА

КОНДЕНЗАТОРСКИ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНА ПЕЧКА
w
Степенасто вклучување на кондензаторски батерии значи вклучување набатериите по
редослед за регулација на факторот на моќност. За разлика од вклучувањето во еден степен
ie
постои значителна разлика при повеќе степено вклучување. Тоа пред се се однесува на
големината и формата на напонот и струјата во преодниот процес, како и неговото
времетраење. Карактеристичен параметар кој се јавува кај степенестото вклучување е струјата
на изедначување која тече помеѓу претходно вклучените кондензаторски батерии и
нововклучените. Овие струи на изедначување (балансирање) доста го усложнуваат преодниот
ev
процес. Прво е разгледан општ случај на степенасто вклучување, а потоа за конкретен пример
со претпоставена ситуација се извршени пресметки и симулации. За пример се земени
кондензаторските батерии од системот за електролачна печка во Челичарница во Макстил.
Клучни зборови: струја на урамнотежување.
1 ВОВЕД
Pr
Електролачната печка рабти со фактор на моќност околу 0,7. Со оглед на тоа што тоа е
моќен агрегат, неопходна е компензација на реактивната електрична енергија. Компензацијата
се врши со кондензаторски батерии на среднонапонско ниво. Електричниот лак е силен извор
на виши хармоници кои е потребно во одредена мерка да се филтрираат и да не се пренесат на
напојната мрежа. Најзначајни хармоници кои се јавуваат кај ЕЛП во Макстил се вториот и
EB
третиот хармоник. Нивното филтрирање се врши со филтри кои се комбинација од

кондензаторски батерии и индуктивитети. Соодветно постои филтер за третиот и филтер за
четвртиот хармоник кои се на напонско ниво од 30kV. На Слика 1 е даден шематски изглед на
системот филтри- електропечкa.
W
C4-032R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
Пред вклучувањето на следниот степен на кондензаторската батерија , струјата во

стационарна состојба низ веќе вклучената батерија е:
Um ω
i (t ) = − sin(ωt + λ )
L + Ln ω 0 − ω 2
2
(1)
Додека напонот кој владее на вклучената батерија е:
ω2
uc (t ) = U m cos(ωt + λ )
ω02 − ω 2 (2)
Каде е:
w
1
ω02 =
( L + Ln ).C n (3)
Ако во моментот на вклучување на кондензаторската батерија t=0 на батеријата нема
заостанат напон тогаш е:
ie
Um ω
i0 = − sin(λ )
L + Ln ω 0 − ω 2
2
(4)
ω2
uc0 = U m cos(λ )
ω 02 − ω 2
ev
Со преминување во Лапласов домен се добива:
(5)
 1  p cos λ − ω sin λ
− Lp +  Ln p + .I n ( p ) = U m + ( L + Ln ).i0 −
 C np   p2 + ω 2

Pr
u c 0  1  u  1 
. Ln p +  I n ( p ) − Ln i0 + c 0 =  L1 p +  I1 ( p )
p  Cn p  p  C1 p 
I ( p) = I1 ( p) + I n ( p) (6)
EB
Со решавање на овие диференцијални равенки и со упростување се добива:

- За струјата низ мрежата:
U m ωω12
i (t ) = − sin(ωt + λ ) +
L1 Ln
ω 012 (ω12 − ω 2 )
L1 + Ln
W
U m ω12
+ (ω sin λ cos(ω1t ) + ω1 cos λ sin(ω1t )) +
L1 Ln
ω 012 (ω12 − ω 2 )
L1 + Ln
1  ω 02 ω 02 − ω12 
+ u c0  sin(ω t ) + sin(ω1t )  + i0 cos(ω1t )
ω 01 Ln ω 2 01
ω 01ω1
 01  (7)
- За струјата низ штотуку вклучената кондензаторска батерија:
U mωω12
i1 (t ) = − sin(ωt + λ ) +
L1ω 012 (ω12 − ω 2 )
U m ω12
L1ω 012 (ω12 − ω 2 )
 
 (1 − ω 0 ) sin(ω 01t ) + ω 0 − ω1 sin(ω1t )  −
2 2 2
1
+ uc0 

ω 01 ( L1 + Ln )  ω 01
2
ω 01ω1 
Ln
− i0 (cos(ω 01t ) − cos(ω1t ))
L1 + Ln
(8)
- Струјата низ претходно вклучените батерии:
U mωω12
w
in (t ) = − sin(ωt + λ ) +
L1ω 012 (ω12 − ω 2 )
U mω12
Lnω 012 (ω12 − ω 2 )
ie
1   L1ω 02 L1 ω 02 − ω12 
+ uc0 
 − 1) sin(ω t ) + sin(ω1t )  +
ω 01 ( L1 + Ln )   Ln ω 01
2 01
Ln ω 01ω1 
Ln L ev
+ i0 (cos(ω 01t ) − 1 cos(ω1t ))
L1 + Ln Ln
(9)
, каде е:
C1 + C n
ω 012 =
( L1 + Ln )C1C n (10)
Pr
L1
ω12 =
( LL1 + LLn + L1 Ln )C n (11)
Првиот член од претходните релации ја претставува стационарната компонента на
струјата, а останатите ги претставуваат преодните компоненти на струите.
Преодните компоненти на струите зависат од аголот λ кој го одредува времето на
EB
вклучување.
Ако се направат повеќе апроксимации поаѓајќи од фактот дека сопствените фреквенции
се многу поголеми од мрежната фреквенција се добива:
i (t ) ≈ i0 . cos ω1t
(12)
Ln  
W
1 L
in (t ) ≈ −u c 0 sin ω 01t + i0  cos ω 01t + 1 cos ω1t 
ω 01 ( L1 + Ln ) L1 + Ln  Ln  (13)
1 Ln
i1 (t ) ≈ uc 0 . sin ω01t − i0 .(cos ω0 t − cos ω1t )
ω01.( L1 + Ln ) L1 + Ln (14)
Споредувајќи ги претходните две релации може да се заклучи дека иста вредност на
струјата со фреквенција ω01, тече низ претходно вклучената батерија и низ нововклучената
батерија.
1 Ln
i ∗ (t ) = − u c 0 sin ω 01t − i0 cos ω 01t
ω 01 .( L1 + Ln ) L1 + Ln (15)
или:
Ln
i1 (t ) ≈ i ∗ (t ) + i0 cos ω1t
L1 + Ln (16)
L1
i1 (t ) ≈ −i ∗ (t ) + i0 cos ω1t
L1 + Ln (17)
*
Струјата i (t) има голема амплитуда со многу висока фреквенција ω01 , а до нејзина
појава доаѓа заради празнењето помеѓу претходно вклучените степени и штотуку вклучениот
w
степен и оваа струја се нарекува уште и струја на изедначување. До празнење доаѓа поради
стремежот што побрзо да се изедначи потенцијалот помеѓу наведените делови на батеријата.
Максималната вредност на струјата на изедначување зависи главно од разликата на напонот ,
кој владее во моментот на вклучување помеѓу веќе вклучените степени и тукушто вклучениот
степен, а помалку од параметрите на струјниот круг.
ie
Врз основа на претходните релации може да се напише изразот за амплитудата на
струјата на изедначување:
Um ω02
I m∗ = ω012 cos 2 λ + ω 2 sin 2 λ
ev
L1 + Ln ω 01 (ω 0 − ω )
2 2 2
(18)
, од кој се гледа дека амплитудата е функција од аголот λ.
2.1 НАПОНСКИ СОСТОЈБИ
Напонот на штотуку вклучената батерија е:
Pr
t
1
C1 0
u1c (t ) = i1 (t )dt
(19)
, додека напонот на веќе вклучениот дел од батеријата е даден со изразот:
t
1
Cn 0
u nc (t ) = in (t )dt + u c 0
EB
(20)
Со понатамошно средување се добива:
ω12
u1c (t ) = U m cos(ωt + λ ) +
ω12 − ω 2
ω12 ω
 sin λ . sin ω1t − cos λ . cos ω1t ) +
W
+Um 2
ω1 − ω 2  ω1
L1   ω 02  ω 012 − ω12 
+ uc0  1 +  (1 − cos ω t ) + (1 − cos ω1t ) −
L1 + Ln 2 
  ω 01  01
ω12
 
Ln L1  ω 
− i0 ω 01  sin ω 01t − 01 sin ω1t 
L1 + Ln  ω1  (21)
ω12
u nc (t ) = U m cos(ωt + λ ) +
ω12 − ω 2
ω12 ω
+Um  sin λ. sin ω1t − cos λ. cos ω1t ) +
ω12 − ω 2  ω1
 L1   L1ω02  L1 ω 20 −ω12 
+ uc 0 1 +  − 1.(1 − cos ω t ) + .(1 − cos ω t ) 
1  −
  Lnω012  01
ω 2
 L1 + Ln   Ln 1 
L2n  Lω 
− i0 ω01  sin ω01t − 1 01 sin ω1t 
L1 + Ln  Lnω1  (22)
w
Првиот член од претходните релации ја претставува стационарната компонента на
напонот, а останатите членови ги претставуваат преодните компоненти на напонот.Преодните
компоненти на напонот зависат од вредноста на аголот λ во моментот на вклучувањето. Со
одредени занемарувања може да се добие релација за приближно одредување на вредноста на
ie
пренапонот кој може да се појави за најнеповолен случај , односно за λ=0.
 n 1 
u1c (t ) ≈ U m cos ωt − cos ω1t + (1 − cos ω01t ) + (1 − cos ω1t )
 n +1 1+ n  (23)
ev
Од изразот произлегува дека најголема вредност на напонот на кондензаторската
батерија може да се очекува приближно во моментот t=π/ω0 со вредност:
U 1c _ max ≈ U m
2n
n +1 (24)
Оттука произлегува дека при вклучување на повекестепена кондензаторска батерија
Pr
пренапонот што ке се појави е помал одколку при вклучување на кондензаторска батерија кога
нема претходно вклучени батерии, во кој случај максималниот пренапон што може да се јави е
2Um.
3 ПРЕОДНИ ПОЈАВИ ПРИ СТЕПЕНЕСТО ВКЛУЧУВАЊЕ НА

КОНДЕНЗАТОРСКИ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА
EB
Во нашиот случај работиме со претпоставка дека постои можност кондензаторските

батерии да работат во степенест режим. На тој начин ќе можеме да направиме споредба со
едностепениот режим на работа. Претходните изрази и теорија ни овозможуваат поподробно да
го разгледаме овој случај. Податоците за системот се дадени во табела 1.
Табела 1
III ХАРМОНИК IV ХАРМОНИК
W
L 13.30 mH L 16.40 mH
C 87.30 μF C 39.70 μF
R 0.02 Ω R 0.02 Ω
ωo 928.04 Hz ωo 1 239.32 Hz
α 0.75 α 0.61
Um 24.45 kV Um 24.45 kV
Q 28.00 MVAr Q 12.00 MVAr
I 540.00 A I 231.00 A
Карактеристиките на една батерија се следните:
Q=700 kVAr; In=75A; C=23.8μF; Un=9 670V
W
EB
Pr
ev
ie
w
Ако е вклучен прво III хармоник, амплитуда на струјата на изедначување при

вклучување на четвртиот хармоник за λ=0 е:
I m* = 888 A
(26)
За напонот, според изразот (24) за n = 1 имаме:
2n
U 1c max ≈ U m = 2U m
n +1 (27)
4 ЗАКЛУЧОК
Степенестото вклучување на кондензаторки батерии во поглед на струјните напрегања е
далеко понезгодно од вклучувањето на нераздвојна батерија. Тоа е поради појавата на струјата
w
на изедначување помеѓу вклучениот степен на кондензаторските батерии и ново вклучениот
степен. Појавата на струјата на изедначување е најкритичната фаза од преодниот процес
бидејки таа се манифестира со појава на струјни удари со голема амплитуда и висока
фреквенција, како последица на што се големи механички напрегања. Оваа појава е посебно
изразена кај кондензаторски батерии за среден напон. Најчесто степенастата работа на
ie
кондензаторски батерии е кај нисконапонско ниво за системи за компензација на реактивна
електрична енергија. Кај овие системи денес се повеќе се користат контактори со предотпори
или полупроводнички контактори со кои значителни се смалуваат ударните струи при
вклучување.
ev
[1] M. Šodan.Kompenzacija jalove snage. ETF-ZVNE Zagreb, 1985.
[2] DUCATI Energija.Low voltage power factor correctioncapacitors and equipment. Кatalogproizvođača,2010-
2011.
[3] Ante Bandov.Kompenzacioni uređaji za poboljšavanje cosϕ u niskonaponskom postrojenju. Diplomski rad,
Pr
Zagreb, 1981.
[4] Ivan Sarajčev.Kompenzacija mreže kondenzatorima u prijelaznom stanju.Мagistarski rad, Zagreb, 1980.
[5] M. Ožegović, K. Ožegović.Električne energetske mreže IV. FESB Split, 1999.
[6] Ljubomir Božiković.Industrijsko postrojenje kao izvor viših harmonika.Magistarski rad, Zagreb, 1986.
[7] Ivo Uglešić.Tehnika visokog napona, predavanja. FER-ZVNE Zagreb, 2002.
[8] Milan Savic.Visokonaponski rasklopni aparati. ETF Beograd, 2004.
EB
[9] H. Pozar.Visokonaponska rasklopna postrojenja. Tehnicka knjiga Zagreb, 1973.

[10] Бојана Новаковић, Срђан Јокић, Горан Вуковић, Петар Матић."Мјере за елиминисање утицаја
компензација реактивне снаге на квалитет електричне енергије у индустриским постројењимa са
присутним вишимхармоницима."Инфотех Јахорина, vol. 9, 2010.
W
КРУЖЕН ДИЈАГРАМ НА ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА ВО МАКСТИЛ
w
Кружниот дијаграм е најдобра слика за електричните параметри на ЕЛП и нивните
односи, кој се користи пред се за изработка на протоколи и програми за работа на печката и
изнаоѓање на можности за подобрување на работата на печката од аспект на зголемување на
ie
производноста и намалување на потрошувачката на електрична енергија. Во трудот се
разгледуваат електричните параметри на ЕЛП преку кружниот дијаграм. За таа цел е изработен
кружен дијаграм на ЕЛП во Макстил врз основа на проектната документација, испитувањата
при пуштањето во работа и извршените мерења од страна на SGL Group при работа на печката.
1 ВОВЕД
ev
Клучни зборови: кружен дијаграм, фактор на моќност.
Електролачната печка е многу моќен и сложен енергетски потрошувач. Како енергенси

во електролачната печка се користат: природен гас, јагленород, кислород и електричнаенергија.
Електричната енергија е основниот и најважниот енергент. Ослободувањето на топлина во
Pr
печката е преку електричниот лак (или електрична дага). Со воспоставување на електричниот
лак започнува процесот на топење кој се одвива во две фази. Во првата фаза која трае околу 25
минути, потрошувачката на печката е нерамномерна. Втората фаза (фаза на рафинација) трае
околу 30 минути и има порамномерна потрошувачка. Во втората фаза од топењето шаржата се
загрева до потребната температура, и се додаваат потребните материјали за финалниот
производ.
Елактричната дага е изразито нелинеарен елемент што е една од причините за
EB
сложеноста околу одредување на електричните параметри и добивање на точен енергетски

модел на печката. Но со комбинирање на теоретските сознанија и мерења и испитувања на
самите агрегати, успешно се добиваат задоволително точни резултати.
W
C4-033R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
Табела 1 Ел. карактеристики на трансформаторите на ЕЛП

TR1 (регулационен) TR2 (печен)
Напон 110/30kV 30kV/(603-1154)V
Производител WEG-Blumenau-Brazil WEG-Blumenau-Brazil
Моќност 120MVA 100MVA
Тип Power step down Furnace
Врска YNd11 Dd open
Преклопка OF load ON load
Бр. На степени 9 21
Ладење Oil immersed / OFWF Oil immersed / OFWF
Положба (Tap) Положба (Tap)
w
Напон на куса
1 5 9 1 15 21
врска
Пресметано(%) 13.01 12.44 12.07 22.24 12.93 8.37
Измерено(%) 12.82 12.15 11.64
ie
Загуби при
466.90 468.00 480.90 458.52 542.14 384.92
Sn(kW)
Загуби во празен Пресм. Измер. Толер.

13.15 37.72 64.04
од (kW) 55.64 ev 57.99 10.%
Омски отпор на
нам. при 200С mΩ mΩ mΩ mΩ mΩ mΩ
1U-N (1U-1V) 171.83 154.15 136.29 49.905 30.941 24.288
1V-N (1V-1W) 170.64 152.97 135.40 50.489 31.060 24.276
1W-N (1W-1U) 170.76 152.97 135.15 50.003 31.009 24.371
Pr
Секундар 2U-2V 2V-2W 2W-2U
mΩ 18.477 18.504 18.482
За компензација на реактивната електрична енергија и за филтрирање на некои виши

хармоници постојат кондензаторски батерии (28MVAr +12 MVAr) со соодветни индуктивитети,
како и сериски индуктивитет за овозможување на фазна разлика помеѓу напонот и струјата, за
EB
стабилност на лакот на печката.

W
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Табела 2
Ir Ik Pzag Pkor Pak η cosф Ug Rg
51.16 79.00 3.96 45.52 46.45 0.92 0.77 277.00 5.42
kA kA MW MW MW V mW
Работната точка за 51,16 кА и положба на преклопката 14 е точката В. Од Слика 4 и

Слика 7, се гледа дека максимална вредност активната моќност (47,16MW) би имала во точката
В’(56.70kA), додека максимална корисна моќност (42.664 MW) би имале во точката B”
(54.00kA). Истото тоа се гледа и од дијаграмот на Слика 3, од каде и поточно може да се
прочитаат конкретните вредности.
На Слика 5 се прикажани обликот на напонот на лакот, факторот на моќност и
w
коефициентот на корисно дајство во зависност од големината на струјата. Големината на
напонот на лакот соодветствува со должината на лакот.
Од карактеристиките се гледа дека зголемувањето на работната струја има смисла само
до одредена граница, во нашиот случај до 51,16 kА. При понатамошно зголемување на струјата
ie
корисната моќност на лакот ќе се намалува, електричните загуби ќе раснат, па и покрај
намалувањето на корисната моќност, се зголемува и активната моќност што печката ја зема од
мрежата. Меѓутоа и покрај порастот на активната моќност, поради намалување на корисната
моќност, се намалува и економичноста на работата на печката. Струјата која одговара на
максималната моќност на лакот не значи и дека е најрационална. За прецизно да се одреди
ev
областа на рационалниот режим на работа на печката, потребно е да се направат работните
дијаграми на печката. Тоа не е едноставно имајќи во предвид дека електричната моќност, која
во печката треба да се претвори во топлина, многу се разликува во поедините периоди од
работата на печката. Реактансата на колото во поединечните фази исто така треба да биде
различна за да може работата на печката да се одржува во оптимални работни услови.
Pr
5 ЗАКЛУЧОК
Работата на електролачната печка од електроенергетски аспект е сложен и интересен
процес. Познавањето на кружните дијаграми е важно за изработка на програма за работа на
печката и тоа таква со која ке се постигне најдобро ефективно време и најдобра енергетска
ефикасност.
Една од најзначајните особини на печката е постојаноста на електричниот лак. Тоа се
EB
постигнува со одбирање на соодветни електрични параметри на печката (cosф), јачина на

струја, положба на преклопката итн.
За одредување на оптималниот режим на работа на ЕЛП не се доволни само
електричните карактеристики. Треба да се нагласи дека режимот при минимална потрошувачка
на електрична енергија не се поклопува со режимот на максимална производност.
W
[1] Nadjinski B. M.SC. (Project Manager). Results of acceptance test of 120 MVA power step down transformer.
September 2009.
[2] Nadjinski B. M.SC. (Project Manager). Results of acceptance test of 100 MVA electric arc furnace
transformer. September 2009.
[3] Jaccard L. Working of electric arc furnace. 2011.
[4] SGL GROUP. Electrical arc furnace measurement report. September 2009.
[5] Чундев Стојан. Електротермија. ЕТФ Скопје, 1977.
Гоце Божиновски
АД ЕЛЕМ – Скопје, Подружница ХЕС "Црн Дрим" – Струга
w
СТАТИСТИЧКА АНАЛИЗА НА ХИДРОЛОШКИ ПОДЛОГИ НА ДОТЕЦИTE
КАКО ПАРАМЕТРИ ПОТРЕБНИ ЗА ЕНЕРГЕТСКА И ЕКОНОМСКА
ВАЛОРИЗАЦИЈА НА ПРОЕКТ ЗА ХИДРОЕЛЕКТРАНА
ie
Хидроелектричните централи (ХЕЦ) се сложени технички проекти кои бараат сериозна
и сèопфатна анализа од аспект на инвестиционите вложувања, енергетските придобивки и
финансиските ефекти. Ова е посебно важно за големи ХЕЦ кои содржат комплексни градежни
ev
зафати (брана, акумулација), доводни органи, машинска зграда со придружна електромашинска
опрема, разводна постројка и кои можат да опфатат инвестиција поголема од 2000 евра по
инсталиран kW електрична моќност.
Основен влезен параметар во енергетската анализа и техничката проценка за инстали-
раност на агрегатите во ХЕЦ се хидролошките подлоги, а особено дотеците на вода во сливното
подрачје. Секако, ова има влијание врз очекуваното производство и нормално на добивките од
Pr
продажба на произведената електрична енергија од ХЕЦ.
Во трудот е прикажана статистичка анализа на влезните параметри на хидрологијата
преку анализа на низа на податоци за дотеците за подолг временски период по години, а која е
распределена во месеци. Од одредена низа на дотеци во кои се опфатени и крајно влажни и
крајно суви хидролошки состојби, може да се добијат статистички податоци на очекуваните
вредности на дотечена вода со соодветни веројатности на појава. Вакви анализи може да се
применат во одредување на очекувано производство на електрична енергија на хидро-
EB
електраната, а потоа и очекуваниот приход од продажбата на електричната енергија.

Клучни зборови: Хидроцентрали, проекти, дотеци, енергија, веројатност на појава, анализа
1 ХИДРОЛОШКИ ПОДЛОГИ КАКО ОСНОВА ЗА ОДРЕДУВАЊЕ НА

БЕНЕФИТИТЕ НА ХИДРОЕНЕРГЕТСКИ ОБЈЕКТ
Хидролошките подлоги, а посебно дотеците на вода во сливното подрачје се
W
доминантни параметри во енергетската анализа, а посебно за техничка проценка на

инсталираност на агрегатите во ХЕЦ. Секако, дотечената количина на вода има влијание врз
производство на електрична енерија, a со тоа и на добивките остварени со продажба на
произведената електрична енергија од хидроелектраната.
Базата на податоци за хидролошките прилики за сливното подрачје за еден хидро
енергетски објект содржи низа на годишни, месечни или податоци со временски пониска
резолуција. Ваквите податоци најчесто се хронолошки подредени во серија на одреден
временски период, при што се опфатени и подпросечни (суви), просечни и надпросечни
(влажни) периоди или сезони. Со статистичка анализа на податоците може да се добијат
одредени сознанија за очекувани вредности на дотечена вода во временски интервали, а секако
тоа значи и одредување на очекувано производство со одредена веројатност. Ваквите анализи
C4-046R 1/7
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
околу 6% (сл.5а), што кореспондира со одлевање на вода или преливање низ преливната шахта
на акумулацијата на ХЕЦ Шпилје. Дистрибуцијата на турбинскиот истек (сл.6а), покажува
релативно нормална дистрибуција за просечен истек. Најголемата веројатност за очекуваното
производство на електричната енергија има интервалот 10-30 GWh месечно (сл.5б).
Максималното месечно производство изнесува Wmax = 56 GWh при бруто-пад од 90 метри.
4 МЕСЕЧНА ДИСТРИБУЦИЈА НА ПОЈАВА НА ВЕРОЈАТНОСТ НА ПАРАМЕТРИ

Истите анализи може да се направат и за појава на веројатност на месечните вредности,
како за параметрите за дотек, така и за оперативните режими на работа на хидроенергетскиот
објект. Дотечената енергија (прикажана со изразот 1) може да се подели на три делови, и тоа на
произведена енергија во базен дел, произведена енергија во врвниот дел на конзумот и енергија
на прелив која неповратно се губи преку преливните органи.
w
Wdot (t ) = W proizv (t ) + W preliv (t )
(1)
Wdot (t ) = Wbazna (t ) + Wvrsna (t ) + W preliv (t )
ie
Очекуваната базна и вршна енергија од електраната кореспондира со тарифните
интервали на ниска и висока тарифа. Во ЕЕС на Македонија периодот на ниска тарифа е Tlow =
7 часа на ден, а останатиот интервал Thigh = 17 часа е период на врвен товар. Максималното
месечно производство на ХЕЦ Шпилје изнесува Wmax = 56 GWh. Граничната вредност на
дотечена енергија во акумулацијата (Wgr,dot.) е прикажана со следниот израз:
ev
Thigh
Wgr , dot ≅ ⋅ Wmax (2)
Tlow + Thigh
Ако Wdot < Wgr,dot. = (17/24) x 56 = 40 GWh, тогаш ХЕЦ Шпилје може да работи во
интервалот на висока тарифа и да произведува вршна енергија.
Pr
Ако Wdot > Wgr,dot. = (17/24) x 56 = 40 GWh тогаш ХЕЦ Шпилје работи и во базен
режим (ниска тарифа). Вредноста на дотечената енергија за која P(40<Wdot<50) претставува
веројатност дека електраната ќе работи во базен режим.
Ако вредноста на дотечена енергија Wdot > 50 GWh, или вредноста при P(50<Wdot<120)
претставува веројатност на појава на прелив низ преливните органи на ХЕЦ Шпилје.
Во табела 2. е прикажана дистрибуцијата на месечни веројатности на дотечена енергија
EB
во акумулацијата на ХЕЦ Шпилје, што е особено важно од аспект на планирање на режимите

на работа на електраната.
Табела 2 Месечна веројатност на дотечена енергија Wdot што кореспондира со дотек на вода Qdot
Веројатност
Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec
Wdot (GWh)
0<Wdot<10 0.02 0.13 0.02 0.00 0.00 0.00 0.18 0.20 0.33 0.29 0.29 0.07
W
10<Wdot<20 0.42 0.27 0.31 0.04 0.09 0.38 0.51 0.71 0.62 0.60 0.40 0.38
20<Wdot<30 0.27 0.47 0.36 0.33 0.22 0.33 0.31 0.09 0.04 0.07 0.29 0.31
30<Wdot<40 0.16 0.04 0.13 0.18 0.13 0.16 0.00 0.00 0.00 0.04 0.02 0.16
40<Wdot<50 0.09 0.07 0.11 0.22 0.18 0.11 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.07
50<Wdot<120 0.04 0.02 0.07 0.22 0.38 0.02 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.02
Последните две редици од таб. 2. ја покажуваат веројатноста ХЕЦ во секој месец да

работи во базен режим (40<Wdot<50) и да има прелив (50<Wdot<120) соодветно. Овие два
режими на работа на електраната се претставени графички на сл.7.
W
EB
Pr
ev
ie
w
5 ЗАКЛУЧОК
Хидроенергетските проекти претставуваат ризични и неизвесни инвестициони зафати,
кои можат да дадат задоволителни финансиски показатели и да бидат прифатливи и атрактивни
за инвестиции, но заради несигурност и стохастичката природа на влезните податоци може да
дадат и неприфатливи економски резултати. Затоа, за секој хидроенергетски проект е потребно
да се направат темелни анализи на показателите на економскиот бенефит на проектот. За точно
определување не економските параметри потребно е да се определат енергетските показатели
на ХЕЦ за произведена електрична енергија, кои пак се во корелација со хидролошките
параметри, оперативната подготвеност и цената на електричната енергија на пазарот.
Преку статистичка анализа на хидролошките показатели на дотечена вода за подолг
временски период можат да се добијат повеќе значајни показатели, како што се:
w
– Распределба на дотекот на вода и очекуваниот финансиски прилив врз основа на
производството на електрична енергија за различни хидролошки услови на
исклучително суви, просечни и влажни временски периоди.
– Енергетски загуби поради одлевање на енергијата во екстремно влажни периоди
ie
(преливи).
– Очекувани пониски приходи во екстремно сушни години поради пониско
производство на електрична енергија.
– Очекуваното намалување на приходите во екстремно влажните години, поради
ev
поголемата понуда на електрична енергија и пониски цени на пазарот.
Анализата на влезни податоци за дотек на вода, како и историските податоци за
работата на хидроелектраната се исклучително важни, за да се добијат што е можно поточни
вредности на очекуваните приходи од производството на електрична енергија од одреден
инвестиционен зафат на хидроенергетски проект, било тоа да биде потполно нова електрична
централа што ќе се гради на истата акумулација или пак ќе биде доградба на веќе постоечки
Pr
хидроенергетски објект.
[1] Olsson, M., Söder. L.: “Hydropower Planning including Trade-off between Energy and Reserve Markets”,
Published in Proceedings of IEEE Bologna PowerTech 2003 June 23-26th Bologna Italy.
[2] Amir Pasha Zanjani Nasab; Financial Analysis of Small-Hydro Power Project in Malaysia from the Investor
Perspective, 2012 IPCBEE vol.33 (2012) Singapore.
EB
[3] Carmen L.T. Borges, Senior Member, IEEE, and Roberto J. Pinto: Small Hydro Power Plants Energy
Availability Modeling for Generation Reliability Evaluation, IEEE, Vol 23, No.3 August 2008.
[4] Khalil N. Zabeh, Zabeh Meyer, Robert C. Meyer; Operation Planning and Control of Cascaded Hydrro
Plants, 1991.
[5] A.Iliev, V. Fustik: Hydro Project Benefit Calculation in a Fuzzy Sense, Proccedings of Second Balkan
Power Conference, Beograd, 19-22 June 2002, pp.247-252.
W
[6] A. Iliev, V. Fustik: A new Fuzzy Based Method for Calculation of Electricity Production from Hydroelectric
Projects, 4-th Balkan Power Conference, 25-28 May 2004, Sarajevo, Bosna i Herzegovina, p.p. 137-143.
[7] Technical documentation of hydro energy system of Crn Drim.

ПОДОБРЕН МОДЕЛ СО ДВЕ ЕКСПОНЕНЦИЈАЛНИ ФУНКЦИИ ЗА

ПРЕТСТАВУВАЊЕ СТРУИ НА АТМОСФЕРСКИ УДАРНИ ПРАЗНЕЊА
w
Во ова истражување се тргнало од еден модел за претставување струи на атмосферски
ударни празнења објавен во 1973 година. Моделот е разлика од две експоненцијални функции.
ie
Кај првата од нив експонентот е линеарна функција од време. Експонентот на втората содржи
време на четврти степен. Во моментот на неговото објавување моделот бил чекор кон подобро
претставување на струјата на атмосферските ударни празнења. Но, кај тој модел за t = 0
стрмнината на струјата, иако сосема мала, не е еднаква на нула. Тоа е една од причините
поради која моделот не добил поширока примена.
ev
Меѓутоа, како што е објаснето во овој труд, спомнатиот недостаток на наведениот модел
може да се елиминира со соодветни модификации. И не само тоа. Модифицираниот модел има
мошне важни одлики кои се однесуваат на обликот на импулсот со кој се претставува струјата.
Прво, во почетниот сегмент од растечкиот дел на струјата нејзината стрмнина поспоро се зголе-
мува отколку кај другите модели. Второ, во сегментот на струјата пред постигнување на
Pr
амплитудната вредност, стрмнината на струјата побрзо опаѓа отколку кај моделот кој е внесен
во стандардот на Меѓународната електротехничка комисија (IEC 62305-1). Овие одлики на
модифицираниот модел се во согласност со особините на карактеристичните облици на струи
на регистрираните (со мерења) краткотрајни удари при атмосферски празнења.
Како негативна одлика на предложениот модифициран модел може да се наведе дека за
определување на неговите параметри е потребно да се реши систем од шест нелинеарни
равенки. Но, сличен е случајот и кај речиси сите други модели, вклучувајќи го и моделот од
EB
стандардот на Меѓународната електротехничка комисија. Сепак, тоа не треба да се смета за

голем проблем бидејќи денес се располага со брзи компјутери и софтверски алатки со кои е
значително олеснето решавање и на така сложени нумерички проблеми.
Клучни зборови: математички модели на струи на краткотрајни удари, параметри на струи на
краткотрајни удари, карактеристични облици на струи на краткотрајни удари.
W
1 ВОВЕД
Помасовна употреба на компликувана опрема (многу скапа и многу важна) и електро-
ника базирана на полуспроводници (осетливи на пренапони) ја наметнале потребата за обез-
бедување поефикасна заштита од атмосферски ударни празнења. Така, откога се собрани
подетални информации за самата појава (на пример, [1], [2]) било можно да се развијат
соодветни мерки на заштита и да се формулираат потребните стандарди (на пример, [3]).
Во стандардот [3] е наведено дека атмосферско ударно празнење се состои од еден или
повеќе удари, како што се:
– импулси со траење покусо од 2 ms, кои во овој текст ќе ги нарекуваме краткотрајни,
и
− долги удари со траење подолго од 2 ms.
C4-056R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 2/11
Натаму, ударите се разликуваат според нивниот поларитет (позитивни или негативни) и

според нивната позиција во празнењето (први, последователни и надодадени). Последовател-
ните удари се најчесто негативни. Во овој труд се разгледуваат само струите на краткотрајни
удари.
Струја на атмосферско ударно празнење може да биде со екстремно голема максимална
вредност или стрмнина. Такви појави можат да предизвикаат значителни штети. За до тоа да не
дојде се неопходни соодветни мерки на заштита и нивната проверка по пат на детална анализа.
За изведување на такви анализи е практично струјата на атмосферско ударно празнење да се
претстави со подобен аналитички израз, т.е. да се користи нејзиниот математички модел. За таа
цел се развиени повеќе модели (на пример, [4], [5], [8], [9], [10]). Осврт врз повеќето од
моделите е даден во [7]. Најчесто, моделот е еден аналитички израз во чиј состав влегуваат
експоненцијани функции. Но, во поново време се јавуваат и модели со два аналитички израза
w
(како во [9]) или со три (како во [10]).
Постоењето повеќе модели е несомнена индикација дека не е најден модел на кој ништо
не може да му се приговори.
Во овој труд е опишано како е модифициран еден модел објавен пред повеќе од 40
ie
години [4], чиј главен недостаток е што почетната точка не му е минимум, т.е. првиот извод не
му е еднаков на нула за t = 0. Со внесување на соодветни модификации во тој модел е создадена
нова верзија. Притоа е постигнато не само да биде отстранет наведениот недостаток туку и да
се добие облик на струјниот импулс со одлики блиски до одликите што ги имаат карактерис-
тичните облици на регистрираните струи на краткотрајни удари.
2
2.1
ev
ОСНОВНО ЗА РАЗГЛЕДУВАНИОТ ПРОБЛЕМ
Стандардни дефиниции
Струја на краткотраен удар е со импулсен карактер и може да се претстави како на
сликата 1. Кај неа разликуваме брз раст во делот до амплитудната вредност (нарекуван чело на
Pr
бранот или растечки дел), по што следува делот (нарекуван грб на бранот или опаѓачки дел) во
кој струјата значително поспоро ја намалува својата вредност. На сликата 1 се користени
ознаки чии значења се: t е времето од почетокот на главното празнење, i (t ) е струјата во
моментот t и Iм е амплитудна вредност на струјата (позитивна или негативна).
Од практични причини, во овој труд ќе сметаме дека челниот дел на струјниот бран е
составен од три сегменти, и тоа:
EB
1. прв сегмент − во кој брзината со која се зголемува стрмнината на струјата се менува

релативно брзо,
2. втор сегмент − во кој стрмнината на струјата релативно малку се менува и
3. трет сегмент − во кој стрмнината на струјата, за релативно кусо време, се намалува
до нула.
W
Во стандардот [3] се дадени дефиниции на поимите и големините кои се користат во

областа на заштита од атмосферски ударни празнења. Некои од нив тука ќе ги наведеме бидејќи
се важни за натамошно следење на излагањето.
– Времетраење на челото на струјниот импулс, Т1, е параметар кој се добива кога
времето помеѓу моментите во кои струјата постигнува 90% и 10% од амплитудната
вредност се помножи со 1.25 (како што произлегува и од сликата 1).
– Пресметковен почеток на струјниот импулс, О1, е точка во која временската оска
(во случајов тоа е апсцисната оска) ја пресекува правата која минува низ точките на
челниот дел во кои струјата има вредности 10% и 90% од амплитудната вредност.
Пресметковниот почеток е за време T1/10 пред моментот кога струјата достигнува
10% од амплитудната вредност (како што може да се види на сликата 1).
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 5/11
Со идеја да се формира модел без наведената негативна особина на моделот (1), во [4] е
предложен моделот:
i (t ) = C ⋅ I м ⋅ e − A⋅T − e − B⋅T ( 4
), T =t+3
A
B
, (2)
каде t е времето (во микросекунди) од почетокот на главното празнење, Iм е екстремната

вредност на струјата и А, В и С се параметри чии вредности зависат од Т1 и Т2. За моделот (2) да
претставува струја на последователен краткотраен удар, со Т1 = 0,25 μs и Т2 = 100 μs, треба да се
земат: A = 0,0070 μs−1, B = 118,5134 μs−4 и C = 1,0037. Додека за да претставува струја на прв
краткотраен удар, со Т1 = 10 μs и Т2 = 350 μs, вредностите на параметрите во (2) треба да бидат:
A = 0,0021 μs−1, B = 0,00003945 μs−4 и C = 1,0480.
На сликата 4 се претставени графиците на растечкиот дел на струјата на прв позитивен
w
удар добиени со користење на моделите (1) и (2).
1.05
Однос помеѓу моменталната вредност на струјата
ie
0.9
0.8
и екстремната вредност
0.7
0.6
0.5
0.4
ev
0.3
Pr
0.2
Според (1)
0.1 Според (2)
0
0 5 10 15 20 25
Микросекунди
Слика 4 Графици на растечкиот дел на струјата на прв позитивен удар

(со Т1 = 10 μs и Т2 = 350 μs) според моделите (1) и (2)
EB
Но, иако моделот (2) подобро ги претставува струите на краткотрајни празнења од

моделот (1), тој не е без недостатоци. Неговиот прв извод не е еднаков на нула за t = 0.
Во [5] Хајдлер (F. Heidler) предложил модел во кој се отклонети констатираните недос-
татоци кај моделите (1) и (2). Тоа е постигнато со користење на функцијата:
Iм ( t / τ1 )n −t /τ
W
i (t ) = ⋅ ⋅e 2
, (3)
η 1 + ( t / τ1 )
n
при што е
1/ n
η = е−(τ1 /τ 2 )⋅( n⋅τ 2 /τ1 ) .
Моделот (3) често го нарекуваат Хајдлерова функција. Тој е внесен и во стандардот [3].
Може да се забележи дека за избрани Т1 и Т2 во [5] не е прецизно наведено колкави треба да
бидат вредностите на параметрите τ1, τ2 и n. Подоцна, тоа е направено во други трудови (на
пример, во [6]) и е внесено во [3]. Во стандардот [3] е фиксирана вредноста n = 10, додека
вредностите на останатите параметри се како во табелата 1. Да забележиме дека и кај овој
модел за определување на параметрите на моделот треба да се користат комплицирани
постапки (на пример, како во [6]).
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 6/11
Табела 1 Параметри на моделот (3) за струи на стандардни краткотрајни удари дефинирани во [3]
Струја на краткотраен T1/T2 τ1 τ2

η n
удар μs/μs μs μs
Последователен негативен 0,25/100 0,993 0,454 143 10
Прв негативен 1/200 0,986 1,82 285 10
Прв позитивен 10/350 0,930 19 485 10
Во [7] е даден осврт на повеќе модели од литературата. Некои од нив се своевидни

модификации на моделот (3), а во некои моделот (3) е во комбинација со други модели.
Во [8] е даден поопшт пристап. Струјата на атмосферски ударни празења се претставува
како сума од Хајдлерови функции:
w
m 
I
i (t ) =   0 k ⋅
( t / τ1k )nk ⋅ e−t /τ 2 k  , (4)
η nk
 k 1 + ( t / τ 1k )
k =1  

ie
при што секоја од компонентните функции е со поинакви вредности на параметрите. Според
[8], моделот (4) може да се користи за претставување на струи на позитивни и негативни удари,
како тие со просечни карактеристики така и тие со екстремни.
Поинаков пристап е предложен во [9]. Таму се користат два аналитички израза. Со
првиот се моделира делот до постигнување на амплитудната вредност на струјата, а со вториот
ev
се моделира делот по постигнување на амплитудната вредност. Моделот од [9] го има следниов
облик:
 I м ⋅ τα ⋅ eα⋅(1− τ) за 0 ≤ τ ≤1

i(t ) =  k (5)
 м  γi ⋅ τ ⋅ e
βi βi ⋅(1− τ)
I ⋅ за 1 ≤ τ < ∞,
Pr
 i =1
каде α и βi се параметри, γi се тежински коефициенти − при што е 1k γi = 1 , tм е времето до

постигнување на екстремната вредност на струјата I м , τ = t / tм е нормализирана променлива и
k е избраниот број на изразите во моделот на опаѓачкиот дел.
Моделите (3) и (5) на прифатлив начин ја претставуваат струјата на краткотрајни удари.
EB
Меѓутоа, и кај нив, како и кај сите други модели од литературата (освен моделот прикажан во
[10]), за определување на параметрите е потребно решавање на систем трансцендентни равен-
ки. За конкретни вредности на Т1 и Т2 е вообичаено во трудовите да се дават готови вредности
на параметрите. Често без појаснувања како тие се определени. Иако постапките за определу-
вање на параметрите на моделите, во кои се користат нелинеарни и трансцендентни функции,
не можат да се сметаат за едноставни.
Во [10] е предложен наполно нов пристап, со користење на модел составен од три ана-
W
литички изрази. Првиот се користи за претставување на струјата од почетокот до постигнување

на нејзината максимална стрмнина. Вториот се користи за претставување од постигнувањето на
максималната стрмнина до постигнување на амплитудната вредност на струјата. Третиот се
применува по постигнување на амплитудната вредност на струјата. Овој модел го има следниов
облик:
 −( t ta )
α
 i1 (t ) = 1 − e за 0 ≤ t ≤ tпревој
i (t )  α
=  i2 (t ) = e ( м )
−β⋅ 1−t t
за tпревој ≤ t ≤ tм (6)
Iм 
i (t ) = e −( τ t )⋅( t t м −1)
2
за tм ≤ t ,
 3
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 7/11
каде: t е време од почетокот на главното празнење, tм е времето за кое струјата ја постигнува

екстремната вредност, Iм е екстремната вредност на струјата, tпревој е времето при кое настанува
максималната стрмнина на струјата, додека α, β, τ и ta се параметри.
Заслужува да се истакне дека облиците на струите добиени со моделот (6) се практично
еднакви на оние добиени со моделите (3) и (5). Меѓутоа, постои голема разлика во начинот на
определување на параметрите на овие модели. Како што веќе беше наведено, параметрите на
моделите (3) и (5) се определуваат со комплицирани нумерички постапки, додека параметрите
на моделот (6) едноставно се определуваат со дадени формули. Оваа особина на моделот (6) го
прави особено практичен во случаите кога се прават повеќекратни анализи во кои вредностите
на Т1 и Т2 треба да се земат од дефинирани интервали.
Но, и моделот (6) ја претставува струјата со облик на кој можат да му се стават истите
w
забелешки како и на обликот добиен со моделот (3). Имено, радиусот на кривина во првиот
сегмент е помал од оној на третиот сегмент. А тоа не е карактеристика на облиците прикажани
на сликите 2 и 3. Сметајќи дека тоа е битен белег на струјата на краткотрајни удари, во
натамошното излагање ќе прикажеме модел со кој добиените облици на струи се одликуваат со
поголем радиус на кривина во првиот сегмент отколку во третиот.
ie
4 ПРЕДЛОЖЕН МОДЕЛ
4.1 Дефиниција на моделот и определување на неговите параметри
Новиот модел е добиен со модификација на моделот (2). Како што ќе се види во подоц-
ev
нешното излагање, модификацијата не е само формална. Овој модел го задоволува условот
i(0) = 0 и е дефиниран со изразот:
 − t +t τ − t /τ + ( t /τ ) − ( t + t ) τ  
n n
i (t ) = c ⋅ I м ⋅ e ( 0 ) 1 − e 0 1 0 2  0 2   , (7)
 
каде што t е времето од почеток на главното празнење, а t0 , τ1, τ 2 , c и n се параметри. Притоа,
Pr
t , t0 , τ1 и τ 2 се изразуваат во микросекунди. Параметрите с и n се без димензија.
Првиот извод на (7) е:
 1 n  t + t0 
n −1 n
τ1 + ( t0 τ 2 ) − ( t +t0 ) τ 2 
n 
− ( t + t0 ) τ 1 − t0
′
i (t ) = c ⋅ I м ⋅  − ⋅ e + ⋅  ⋅e . (8)
τ τ2  τ2 
 1 
EB
Од претходно изложеното (имајќи ја предвид и сликата 1) произлегуваат услови кои

треба да ги задоволи моделот (7) за да претставува струен импулс со време на чело Т1, време до
половина вредност Т2 и дадена амплитудна вредност I м . Тие услови можат да се изразат со
следниве равенки:
i′(0) = 0 (9)
W
i′(tм ) = 0 (10)
i(tм ) = I м (11)
i(t1 + 0,1⋅ T1 ) = 0,1 ⋅ I м (12)
i(t1 + 0,9 ⋅ T1 ) = 0,9 ⋅ I м (13)
i(t1 + T2 ) = 0,5 ⋅ I м . (14)
Да забележиме дека во равенките (10) и (11) со tм е означено времето за кое струјата ја
достигнува амплитудната вредност I м . Покрај тоа, во равенките (12), (13) и (14) со t1 е означена
апсцисата на точката во која правата низ точките со ординати 0,1 I м и 0,9 I м ја сече апсцисната
оска (како што е прикажано на сликата 1).
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 8/11
Параметрите t0 ; t1; tм ; τ1; τ 2 и c треба да се определат од равенките (9)−(14). Емпири-

ски е определено дека задоволителни резултати се добиваат ако за параметарот n се земе дека
зависи од Т1 според равенството:
n = T1 + 5 , (15)
каде што Т1 е изразено во микросекунди.
За решавање на системот нелинеарни равенки (9)−(14) е употребен софтверски пакет,
познат под името MATLAB. Користена е алатката fsolve. На таков начин се добиени резултати
прикажани во табелата 2. При тие пресметки е земено дека параметарот n е определен со
равенството (15).
Табела 2 Параметри на моделот (7) за струи на стандардни краткотрајни удари
w
Вредности на параметрите
Струја на стандарден T1/T2
краткотраен удар
τ1 τ2 t0 t1 tm
μs/μs c n
μs μs μs μs μs
Последователен негативен 0,25/100 1,0042 143,7270 0,3855 0,0648 0,1618 0,5259 5,25
ie
Прв негативен 1/200 1,0089 286,4512 1,7454 0,4398 0,6643 2,0635 6
Прв позитивен 10/350 1,1065 486,1993 42,8191 29,6662 6,5551 19,0827 15
4.2 Графици на струи на стандардни краткотрајни удари претставени

ev
со моделите (3) и (7)
Користејќи ги параметрите на моделот (3) од табелата 1 и параметрите на моделот (7) од
табелата 2, на сликите 5−10 се прикажани добиените графици на струи за стандардните
краткотрајни удари. На сликите 5−10 на апсцисата е времето во микросекунди, а на ординатата
односот на струјата и нејзината амплитудна вредност. Притоа, графиците прикажани со
точкести линија се добиени со моделот (3), а графиците прикажани со континуирани линии се
Pr
добиени со моделот (7).
На сликите 5, 7 и 9 се прикажани растечките делови на струјата на прв позитивен удар,
прв негативен удар и на последователен негативен удар, соодветно. А на сликите 6, 8 и 10 се
прикажани опаѓачките делови на струјата на прв позитивен удар, прв негативен удар и на
последователен негативен удар, соодветно.
EB
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5 Модел (3)
W
0.4 Модел (7)

0.3
0.2
0.1
0
0 5 10 15 20 25 30 35
Слика 5 Графици на растечкиот дел на струјата на прв позитивен удар
добиени со моделот (3) и со моделот (7)
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 9/11
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5 Модел (3)
Модел (7)
0.4
0.3
0.2
0.1
w
0
0 300 600 900 1200 1500 1800
Слика 6 Графици на опаѓачкиот дел на струјата на прв позитивен удар
ie
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
ev Модел (3)
Модел (7)
0.3
0.2
Pr
0.1
0
0 0.5 1 15 2 2.5 3 3.5
Слика 7 Графици на растечкиот дел на струјата на прв негативен удар
EB
1
0.9
0.8
0.7
0.6
W
0.5 Модел (3)

0.4 Модел (7)
0.3
0.2
0.1
0
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
Слика 8 Графици на опаѓачкиот дел на струјата на прв негативен удар
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 10/11
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5 Модел (3)
0.4 Модел (7)
0.3
0.2
0.1
w
0
0 0.1 0.2 0.3 04 05 06 0.7 0.8 0.9
Слика 9 Графици на растечкиот дел на струјата на последователен удар
ie
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
ev Модел (3)
Модел (7)
0.3
0.2
Pr
0.1
0
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500
Слика 10 Графици на опаѓачкиот дел на струјата на последователен удар
EB
4.3 Коментар
Од сликите 6, 8 и 10 се гледа дека, при претставувањето на опаѓачкиот дел на струјата,
практично нема разлика помеѓу претставата со моделот (3) и претставата со моделот (7).
Имајќи предвид дека за повеќето последици од струи на атмосферски ударни празнења е
пресудно влијанието на нивниот челен дел, посебно внимание се обрнува токму на модели-
рањето на тој дел. Иако, на прв поглед, се чини дека претставата на челниот дел на струјата со
W
моделот (7) значително не се разликува од претставата со моделот (3), сепак, подетален увид ќе
покаже дека разлики постојат. За да се впуштиме во оценување на одликите на наведените два
модела треба да констатираме кој од нив дава претстава со облик поблизок до облиците на
регистрираните струи на краткотрајни удари (чии репрезентанти се прикажани на сликите 2 и
3).
5 ЗАКЛУЧОК
Предложената модификација на моделот од 1973 година може да се оцени како подобра
не само од појдовниот модел туку и од други модели. За потврда на овој исказ е доволно да се
направи споредба само на челните делови на струите на краткотрајни удари претставени со
моделите (3) и (7).
MAKO CIGRE 2015 C4-056R 11/11
Како што се гледа од сликата 5, во споредба со претставата на струјата на првите

позитивни удари со моделот (3), претставата со моделот (7) повеќе наликува на облиците
прикажани на сликата 2. За разлика од претставата со моделот (3), претставата со моделот (7) ја
карактеризираат: поспоро зголемување на струјата во првиот сегмент на челото и побрзо нама-
лување на струјата во третиот сегмент на челото (сегментите се дефинирани во потпоглавјето
2.1). Слично може да се констатира и кај облиците прикажани на сликите 7 и 9.
Со други зборови, од сликите 2 и 3 произлегува дека радиусот на кривина на третиот
сегмент на челото на струјата е помал од радиусот на кривина на првиот сегмент. Таа особина
ја нема претставата со моделот (3). Но ја има претставата со моделот (7). И тоа за струи на сите
стандардни краткотрајни удари.
w
[1] K. Berger, R. B. Anderson and H. Kroeninger, “Parameters of lightning flashes,” Elektra, no. 41, pp. 23−37,
1973.
[2] R. B. Anderson and A. J. Ericsson, “Lightning parameters for engineering applications,” Elektra, no. 69, pp.
65−102, 1980.
ie
[3] International Standard, IEC 62305-1: Protection against lightning ‒Part 1: General Principles, Edition 2.0,
December 2010.
[4] D. Rajičić, “Beeinflussung einer Darstellungweise der atmosphärischen Entladung auf den maximalen
Spannungswerten in den einzelnen Punkten der einfacheren Blitzschutzinstallationen,“ 12th Internationale
Blitzschutzkonferenz, Bericht R − 2. 12, Portorož, Slovenia, 1973.
ev
[5] F. Heidler, “Analytische blitzstromfunktion zur LEMP-berechnung,“ in Proc. 18th Int. Conf. Lightning
Protection, Munich, Germany, 1985, pp. 63−66.
[6] D. Lovrić, S. Vujević and T. Modrić, “On the estimation of Heidler function parameters for reproduction of
various standardized and recorded lightning current waveshapes”, Euro. Trans. Electr. Power (2011); DOI:
10.1002/etep.669.
[7] V. Cooray, M. Fernando, “Lightning parameters of engineering interest”, in Lightning Protection, Edited by
Pr
Vernon Cooray, The Institution of Engineering and Technology, London, United Kingdom, 2010.
[8] W. R. Gamerota, J. O. Elismé, M. Uman, V. A. Rakov, “Current waveforms for lightning simulation”, IEEE
Trans. Electromagn. Compat. , vol.54, no. 4, pp. 880−886, August 2012.
[9] V. Javor and P. D. Rančić, “A channel-base current function for lightning return-stroke modeling,” IEEE
Trans. Electromagn. Compat., vol. 53., no. 1, February 2011, pp. 245−249.
[10] Д. Рајичиќ и Л. Грчев, „Практичен модел за претставување струи на краткотрајни удари при атмос-
ферски празнења“, С4-127R- MK, 8. Советување на МАКО СИГРЕ, Охрид, 22−24 септември 2013.
EB
W

Oak Ridge National Laboratory
PARAREAL APPROACH TO PARALLEL POWER SYSTEM DYNAMIC SIMULATION
w
ABSTRACT
The difficulty in operating ever more dynamic power systems arises from the need to
coordinate between the intermittent resources (generation and demand) while maintaining the system
balance at all times. Some systems today with high percentage of wind power (Denmark in Europe,
ie
Texas in the U.S.) offer a glimpse of future operating conditions in most power systems. This is one of
the reasons that have sparked the development and deployment of sensing and communication
technologies for wide-area monitoring in real time. But the loop for wide-area protection and control
has not been closed yet. An integral part in this effort will be the simulation of power system dynamics
faster than they unfold in real time so that proper control and protection actions can be decided upon.
ev
Due to the tremendous amount of data and very short times faster than real time simulations
will require the highest performance computing power available. But the raw computing horsepower
by itself will not be sufficient to deal with this difficult task. The speed of a single CPU core today and
in the foreseeable future will remain limited. Instead, the necessary speed gains lie in using many CPU
core and development of algorithms and models that are amenable for parallel computation.
Pr
The current state-of-the-art in parallel computation in the power industry is limited to running
multiple instances of the same procedure simultaneously to analyse mutually independent cases – the
so-called “embarrassingly parallel” problems. Typically, these are static cases such as contingency
analysis or reliability assessment. There have been some efforts in the literature to parallelize the
computation of a single case, in particular that of a static power flow computation. Being the
fundamental power system analysis tool, it has understandably been the target of most of the
development efforts so far. But very few attempts have been made to parallelize the computation of a
EB
single case of transient stability.

In recent years, there have been significant developments in parallel algorithms for dynamic
system simulations in other fields of science and engineering. Parareal in time is one such algorithm
that has become popular for long transient simulations in, for example, molecular dynamics, fusion,
and reacting flows. It is a parallel algorithm that divides the time interval into sub-intervals and solves
them concurrently based on a predictor-corrector scheme. This paper will show the applicability of this
W
algorithm for power system dynamic simulations. Results from the application of the Parareal in time
on multi-machine power systems will be presented. Two widely used test systems, the WECC 3-
generator 9-bus system, and New England 10-generator 39-bus system (i.e. IEEE-39 test system), will
be benchmarked to show the effectiveness of the approach. Its robustness will also be tested by
simulating the most difficult 3-phase bus faults. The possible speedups when compared to the
sequential computation will be reported in the paper.
Keywords: Parareal in time, parallel algorithms, power system dynamics, time parallel
1 INTRODUCTION
Computational complexity of power system dynamic simulations has been increasing steadily
due to the growing interconnections, high penetration of renewables, network expansion to meet the
growing demand, and increased use of power electronic based transmission controls (HVDC, FACTS,
C4-114R 1/12
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 2/12
etc.). Maintaining power system stability is essential for secure and reliable power supply to the
customers. Dynamic simulations analyze the impact of potential contingencies in a time frame of 10-
20 seconds after a disturbance. Solving thousands of non-linear differential-algebraic equations (DAE)
in each time-step due to the detailed mathematical modeling of grid components in power system
dynamic simulations is a very challenging task. Parallel computing on high performance computing
(HPC) architectures and parallelization techniques have become an increasingly attractive choice for
researchers [1].
The parallelization techniques can be broadly classified into three categories:
1) Parallelism across the system [2], [3], [4], [5], which partitions the system equations in to
various components and distribute the computation over different processors;
2) Parallelism across the method [6], [7], [8], [9], which exploits the parallelism in numerical
w
scheme that is used to solve the equations;
3) Parallelism across the time domain[10], [11], [12], [13], which consists in dividing the
integration interval into sub-intervals and solve concurrently over each subinterval.
It has been realized that the above methods do not give speedups suitable for faster than real-
ie
time simulations when they are actually implemented on parallel computing hardware [1]. There are
spatial, temporal, hardware, and numerical dependencies that need to be optimized in order to achieve
higher speedups in parallelization. In [1] it has been observed that the parallel in time algorithms
actually end up solving several smaller time steps in parallel due to inflexibility in the numerical
method and difficulty in approximating the initial seeds in each sub-interval which limits the speedup.
ev
“Parareal in Time” algorithm first proposed in [14] provides flexibility in terms of both the
numerical method and the initial seed. The Parareal method decomposes the time evolution problem
into a series of independent evolution problems on smaller time intervals. A coarse approximation of
the trajectory is used to supply the initial seeds and an iterative algorithm based on a predictor
corrector approach, that generally converges quite fast [15], leads to real time solution procedures
Pr
when large number of processors can be availed. This method does extra work for the same simulation
but can drastically reduce the wall-clock time of the simulations and that is what is needed for faster
than real-time simulations. The method has been tested on a wide range of problems, molecular
dynamics, reservoir simulations, partial differential equations, fluid structure computations, etc. [16].
In [17] a coupled Parareal and waveform relaxation method has been reported for power systems on
simplified power system models but the computational effectiveness of the parareal has not been
analyzed.
EB
This paper investigates the applicability of the Parareal algorithm to power system dynamic
simulations. Preliminary results on the application of Parareal for multi-machine power systems are
reported. Two widely used test systems, WECC 3-generator 9-bus system, New England 10-generator
39-bus system, are used to explore the effectiveness of the Parareal. Severe 3 phase bus faults are
simulated using both the classical and detailed models of multi-machine power systems. Coarse
approximations are obtained using large time step and simple numerical techniques.
W
2 PARAREAL IN TIME ALGORITHM

Parareal algorithm needs decomposition of the time period of integration into sub-intervals.
Define the decomposition into N intervals as T0 < T1 < … < Tn … < TN and Tn – Tn-1 = ΔT as shown in
Figure 1. The system to be solved is defined as:
= ( , ) (1)
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 3/12
Figure 1 Decomposition of time into smaller domains

Define a numerical operator F(t) called as fine operator that operates on some initial state
u(Tn-1) = Un-1 and approximates the solution to (1) at time Tn-1 + ΔT, using some small time step
δt << ΔT. A coarse propagator is defined as GΔT which also operates on some initial state u(Tn-1) = Un-1
and approximates the solution to (1) at time Tn-1 + ΔT, but now using a time-step ΔT. The fine operator
w
(Fδt) operates in parallel on each of the sub-intervals. The coarse operator (GΔT) produces initial seeds
sequentially for all the sub-intervals. Following the concurrent solution of n = 1, 2, …,N initial value
problems using fine operator, the Parareal method corrects the sequential coarse predictions using the
following correction step:
ie
= ∆ ( )+ ( )− ∆ ( ) (2)
1: procedure PARAREAL( )
2: ← ← Iteration 0
3: for n = 1 to N do
4: ← ∆ ( ) Initial prediction
5:
6:
7:
8:
end for
←
←
ev
for k = 1 to Kmax do
9: for n = 1 to N do
10: ← ( ) Parallel Fine Step
Pr
11: end for
12: for n = 1 to N do Sequential Coarse Step
13: ← ∆ ( ) Prediction
14: ← + − Correction
15: end for
16: if | − −1 | ∀ then Exit on Convergence
EB
17: BREAK
18: end if
19: end for
20: end procedure
Figure 2 Pseudocode for Parareal implementation [16]
The pseudo code for implementation of the Parareal algorithm is shown in Figure 2. In the
W
pseudo code the notation and are used for states obtained from coarse solution and fine solution
respectively. The notation U is used for corrected coarse solution.
In a sub-interval Tn-1, Tn, define the left end values as the state values at time Tn-1 and the right
end values as the state values at time Tn. The algorithm in Figure 2 initially (lines 3-6) calculates the
left end values (seeds) of all the sub-intervals with time step ΔT. Then in first Parareal iteration (steps
9-11) the fine solver computes the right end values of all the subintervals using these seeds with a time
step δt. This step will be done in parallel for all the sub-intervals. Now the coarse operator predicts the
right end value of the first sub-interval using the corrected left end value (Note: there is no correction
for the first interval left end value because they are the initial values). Then the predicted right end
value from coarse solver, the right end value from the fine solver and the right end value obtained
from coarse solver in the previous iteration, will be used to obtain the corrected right end value for the
first subinterval as shown in (2). The process is repeated sequentially for all sub-intervals. The
Parareal iterations will be repeated until the difference between corrected values of two successive
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 4/12
iterations in all the sub-intervals is minimized to a desired level. Note that the first interval always gets
corrected to the actual value which is the output of the fine solver in first iteration and this is true for
subsequent intervals through the iterations.
Assuming that the fine solver takes ζ time for solving 1 subinterval, the whole problem can be
solved by using the fine solver sequentially for N intervals in N × ζ. If the iterations converge in K < N
iterations i.e. K-times the fine solver is used, then the time taken for the solution with Parareal is K × ζ.
This assumes that the coarse solver’s time is negligible. The ideal speedup that can be obtained using
Parareal is defined as (N × ζ)/(K × ζ) = N/K. So, the speedup depends on the number of iterations,
number of coarse time intervals and the time taken for the coarse solution [16]. Other factors related to
the parallelization are negligible. The choice of the coarse operator in Parareal algorithm is very
important in order to obtain fast convergence. If the coarse operator is too inaccurate, a lot of iterations
are needed for convergence and can also cause divergence. If it is expensive then the parallel
w
efficiency (time-to-solution) gets affected. Coarse solvers can be constructed in several different ways
and few of them are listed below:
1) Using a bigger step-size than for the fine operator.
2) Using another time-stepping method that has a lower order and therefore faster.
ie
3) Simplifying the underlying physics, thereby using a simpler model.
4) Using an iterative solver with limited number of iterations. This paper investigates the first
two approaches. In the following subsections the Parareal algorithm operation is introduced
using two examples. These examples confirm the implementation of Parareal on dynamical
ev
systems similar to simple models of power systems, before going to more complex power
system models.
2.1 Example I – One dimensional system
Consider the one dimensional example [16] below
Pr
y = sin(t)y(t) + t (3)
y(0) = 1; t ∊ [0; 14]
Runge-Kutta 4th order (RK-4) numerical method is used for both the coarse and fine solvers.
The total time of 14s is divided into 6 intervals. So, the coarse time step is ΔT = 2.33s. Each interval is
sub-divided into 30 fine steps. So, the fine time step is δt = 0.0777s. Figure 3 shows the simulations
results.
EB
W
Figure 3 One dimensional example using Parareal

The solid lines with circles show the fine solution. The initial coarse solution is marked with
‘×’ and the converged coarse solution is marked with ‘*’. It can be observed that the fine and coarse
solutions move towards the actual solution (solid line). Eventually, after 3 fine iterations the coarse
solution converges to actual solution. The results conform to the results in [16] which uses forward
Euler method with different time division. The ideal speedup achieved in this case is 2.
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 5/12
2.2 Example II – Two dimensional system

Consider the following two dimensional system called Van der Pol’s equations:
= y (4)
y = (1 − ) − (5)
th
It is a very stiff system. Here also Runge-Kutta 4 order numerical method is used for both the
coarse and fine solvers. The total time of 20s is divided into 30 intervals. So, the coarse time step is ΔT
= 0.6667s. Each interval is sub-divided into 100 fine steps. So, the fine time step is δt = 0.0067s. The
simulation results are shown in Figure 4. The initial coarse and final coarse solutions are distinctly
marked. The Parareal algorithm converged in 8 iterations. The speedup achieved in this case is 3.75. It
can be observed that the coarse solution converges to the actual solution.
w
ie
ev
Figure 4 Van der Pol’s example using Parareal
Pr
3 APPLICATION TO POWER SYSTEMS
In this section the Parareal algorithm application to multi-machine power systems is discussed.
The Parareal is applied to classical models of power systems first and later extended to detailed
models. The classical model contains only two differential equations with algebraic network
constraints.
EB
3.1 Classical modelling of power systems

The synchronous machine in the classical power system model is represented as a voltage
source behind transient reactance with constant flux linkages and constant mechanical torque. The
dynamic equations governing the classical model are as follows:
δ = ω S (6)
S = ( − − ) (7)
W
= [ ( − )− ] (8)
= (9)
The network algebraic equations are given by:
( )
= (10)
= (11)
The YBUS matrix includes the generator reactance and the equivalent impedance of the
loads. Excitation and governor controls are neglected [18].
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 6/12
3.1.1 Results: WECC 3-generator 9-bus system

RK-4 is used for simulating the classical power system dynamic equations. Western Electricity
Coordinating Council (WECC) 3-generator, 9-bus equivalent system is a widely used test system.
Three phase faults are the most severe conditions in power networks for which the system displays
nonlinear behaviour. So, three phase faults are simulated.
In this case, t the total simulation time of 10s is divided into 60 intervals. The coarse time step
is ΔT = 0.1667s. Each sub-interval is divided into 100 fine intervals. So, the fine time step is t =
0.00167s. It has been observed that for coarse intervals fewer than 60 the Parareal algorithm started
diverging after few iterations. This is the maximum time step that could be used for the coarse RK4
solver for this example. Figure 5 shows the rotor angle response of generator 2 with respect to the
generator 1, δ21, for a 3-phase fault of 6 cycles duration at bus 5. The fault is assumed to self clear
w
without tripping any lines. Disturbance is simulated at t = 0s. The figure contains the actual model
response, initial and converged coarse responses. It can be observed that the initial coarse response is
significantly different from the actual response. The Parareal converged in 6 iterations. The converged
coarse response approximates the actual response very well. The ideal speedup in this case is 10.
Actual CPU time taken for MATLAB® calculations on a laptop with core i7 2.9GHZ, 16GB RAM,
ie
Quad-Core processor is shown in Table 1 for various steps. If ideal parallelization is assumed for fine
evaluations then the speedup achieved is 5.27 in this case.
ev
Pr
EB
Figure 5 WECC δ21, 3-phase fault at bus 5, 6 cycles, Classical model

Table 1 CPU Time, WECC System, Classical Model
iteration k Fine Evaluation (s) if Parallel (s) Coarse Step (s)
0 0.04
W
1 1.34 0.023 0.0147

2 1.32 0.023 0.0147
3 1.30 0.024 0.0135
4 1.27 0.023 0.0134
5 1.25 0.023 0.0129
6 1.22 0.023 0.0131
Total 0.134 0.122
Total time Parareal 0.2512s
Fine N intervals 1.323s
Speedup 5.27
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 7/12
3.1.2 Results: New England 10-generator 39-bus system

New England 10-generator, 39-bus system is another widely used system for validating the
stability controls. It has 6181MW total generation and 6124MW load.
The data for the system is obtained from [18]. A 3-phase fault of 6 cycles duration at bus 5 is
simulated. The fault is cleared without tripping the associated line. Figure 6 shows the rotor angle
response of generator 5 w.r.t. the generator 1, δ51. Disturbance is simulated at t = 0s. The total
simulation time of 10s is divided into 60 intervals. It has been observed that for time intervals fewer
than 60, more number of iterations are required for convergence. The coarse time step is ΔT = 0.1667s.
Each sub-interval is divided into 100 fine intervals. So, the fine time step is δT = 0.00167s. The
Parareal converged in 5 iterations. In this case, the ideal speedup achieved is 12. The actual CPU time
calculations are shown in Table 2. Actual speedup achieved is 4.74.
w
ie
ev
Pr
Figure 6 New England δ51, 3-phase fault at bus 5, 6 cycles, Classical model
Table 2 CPU Time, New England System, Classical Model
0 0.04
1 0.827 0.014 0.018
2 0.972 0.016 0.017
EB
3 0.801 0.014 0.016

4 0.781 0.014 0.016
5 0.773 0.014 0.016
Total 0.072 0.122
W
Speedup 4.74
3.2 Detailed modelling of power systems

This section investigates the application of Parareal to detailed models of power systems. In
this study IEEE model 1.1 as shown in Figure 7 is considered for synchronous machine with IEEE
Type 1 excitation system and 1st order turbine-governor models [18].
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 8/12
w
Figure 7 Synchronous Machine: ΙΕΕΕ Model 1.1
ie
Generator mechanical equations:
δ = ω S (12)
S = ( − − ) (13)
q, d-axis flux linkage equations: ev
= [− +( − ) + ] (14)
= [− − − ] (15)
Generator electrical torque equation:
Pr
= + − (16)
The stator algebraic equations are given by:
+ − = (17)
− − = (18)
The excitation system and turbine-governor models are shown in Figure 8 and Figure 9,
respectively.
EB
W
Figure 8 ΙΕΕΕ Type 1 excitation system

MAKO CIGRE 2015 C4-114R 9/12
Figure 9 First order turbine-governor system

The detailed system model results in 11 state variables for each generator. Parareal is
implemented using these models and the results are presented in the following subsections.
3.2.1 Results: WECC 3-generator 9-bus system
For the detailed models, implicit trapezoidal method (TRAPZ) with a midpoint predictor [18]
w
is used as a coarse solution with a large time step. For fine solution RK4 method is used. The total
simulation time of 10s is divided into 400 intervals. The coarse time step is ΔT = 0.025s. Each sub-
interval is divided into 50 fine intervals. So, the fine time step is δt = 0.0005s. It has been observed
that for coarse intervals fewer than 400 the Parareal algorithm started diverging after few iterations.
ie
This is the maximum time step that could be used for the coarse trapezoidal solver for this example.
Figure 10 shows the rotor angle response δ21 for a 3-phase fault of 6 cycles duration at bus 5. The fault
is assumed to self clear without tripping any lines. Disturbance is simulated at t = 0s. It can be
observed from the Figure 10 that the coarse response has unstable oscillations. The Parareal converged
in 8 iterations. Theoretical speedup for this case is 50. The actual CPU time calculations are shown in
ev
Table 3. The actual speedup achieved is 6.28 in this case. It can be observed that significant time is
spent in coarse evaluation. If the coarse solution is made (assume) at least 10 times faster than those
from the table one can calculate the speedup as 19.81 which could be significant improvement. This
shows that fast coarse models can improve the speedup of Parareal.
Pr
EB
W
Figure 10 WECC δ21, 3-phase fault at bus 5, 6 cycles, detailed model

MAKO CIGRE 2015 C4-114R 10/12
Table 3 CPU Time, WECC System, Detailed Model

0 0.17
1 9.78 0.02 0.015
2 9.89 0.02 0.015
3 9.81 0.02 0.014
4 9.83 0.02 0.015
5 9.76 0.02 0.014
6 9.82 0.02 0.014
7 9.69 0.02 0.014
8 9.83 0.03 0.015
w
Total 0.020 1.33
Speedup 6.28
ie
When the fine solver is changed to trapezoidal with other settings remaining the same, the
speedup drops to 4.7. This is because RK4 is computationally more expensive than the trapezoidal.
3.2.2 Results: New England 10-generator 39-bus system
For this system again implicit trapezoidal method (TRAPZ) with a midpoint predictor is used
ev
as a coarse solution and RK4 method is used for fine solution. The total simulation time 10s is divided
into 400 intervals. The coarse time step is ΔT = 0.025s. Each subinterval is divided into 50 fine
intervals. So, the fine time step is δt = 0.0005s. For this system, again, for coarse intervals fewer than
400 the Parareal algorithm started diverging after a few iterations. Figure 11 shows the rotor angle
response δ51 for a 3-phase fault of 6 cycles duration at bus 5. The disturbance is simulated at t = 0s.
Pr
The parareal converged in 7 iterations. Ideal speedup for this case is 57.14. The actual CPU
time is shown in Table 4. The actual speedup achieved is 7.08. Here, also, significant time is spent in
coarse solution. When the fine solver is changed to trapezoidal with other settings remaining the same
the speedup drops to 5.27 as the trapezoidal method is computationally cheaper than RK4. For this
example also if the coarse model is made (assume) 10 times faster than a speedup of 20.78 could be
achieved. This shows that the Parareal can deliver promising results if simpler coarse models are used
for power systems. One can hope that Parareal coupled with spatial and numerical method parallelism
EB
could achieve faster than real time simulations. This is the focus of the ongoing research.
W
Figure 11 New England δ51, 3-phase fault at bus 5, 6 cycles, detailed model
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 11/12
Table 4 CPU Time, New England System, Detailed Model

0 0.20
1 10.21 0.03 0.015
2 10.33 0.03 0.015
3 10.32 0.03 0.015
4 10.31 0.03 0.015
5 10.22 0.03 0.015
6 10.22 0.03 0.015
7 10.20 0.03 0.015
Total 0.18 1.24
w
Speedup 7.08
In this paper only representative results are shown which confirm the Parareal applicability to
ie
power system simulations. The speedup results are summarized in Table 5.
Table 5 Summary of the Results
Model Coars-Fine System Achieved Ideal Speedup (N/K)
RK4-RK4 ev WECC 5.27 60/6=10
Classical
RK4-RK4 NE 4.74 60/5=12
TRAP-TRAP WECC 4.7 400/8=50
TRAP-RK4 WECC 6.28 400/8=50
Detailed
TRAP-TRAP NE 5.27 400/7=57
TRAP-RK4 NE 7.008 400/7=57
Pr
Several simulations have been carried out varying the fault duration and fault location. It has
been observed that the actual speedup in terms of CPU time varies with both. For long duration faults
the speedup is less because the waveforms involve significant dynamics. Especially, the generators
close to the fault location need more iterations for convergence than the generators farther away. It has
also been observed that the Parareal converges quickly for short duration simulations. This is
consistent with the Parareal behaviour on other systems [16]. The Parareal convergence is heavily
dependent on the coarse model accuracy. It is also evident from the time calculations that the Parareal
EB
speed up is directly coupled to the coarse model speed.

The MATLAB ® code used in the experiments is not optimized for performance. Future
research focuses on fast coarse models development, implementation on C/C++ languages for actual
parallel implementation and code optimization.
4 CONCLUSIONS
W
This paper proposes Parareal in time algorithm for fast dynamic simulations of large power
systems. Parareal algorithm seems to be a promising approach which can achieve higher speedup
ratios. The algorithm is simple to implement and has flexibility to experiment with various numerical
methods. The following is the summary of the work reported of this paper:
• Parareal algorithm is implemented for power system dynamic simulations.
• Parareal is verified on classical and detailed models of multi-machine power systems.
• Actual speedup of 5-7 times have been observed assuming ideal parallelization. Speedup
factors at the order of 20 possible using fast coarse approximate power system models.
• Dependency of Parareal convergence on fault duration and location has been observed.
• The need for fast coarse model development is identified to achieve higher speedups.
MAKO CIGRE 2015 C4-114R 12/12
5 REFERENCES
[1] D. Koester, S. Ranka, and G. Foz, “Power systems transient stability - a grand computing challenge,” School
of Computer and Information Science and The Northeast Parallel Architectures Center (NPAC), NPAC
Technical Report SCCS-549, August 1992.
[2] G. Kron, Diakoptics-piecewise solutions of large systems, General Electric, also published by McDonald,
vol. 158/162, 1963.
[3] S. Taoka, S. Abe, and Takeda, “Fast transient stability solution using an array processor,” IEEE Trans.
Power Apparatus and Systems, vol. PAS-102, no. 12, December 1983.
[4] S. Esmaeili and S. Kouhsari, “A distributed simulation based approach for detailed and decentralized power
system transient stability analysis,” Electric Power Systems Research, vol. 77, pp. 673-684, 2007.
[5] M. Tomim, J. Marti, and L. Wang, “Parallel solution of large power system networks using the multi-area
thevenin equivalents (mate) algorithm,” Electrical Power and Energy Systems, vol. 31, pp. 497-503, 2009.
w
[6] M. L. Scala, M. Brucoli, F. Torelli, and M. Trovato, “A Gauss-Jacobi block-Newton method for parallel
transient stability analysis,” IEEE Trans. Power Systems, vol. 5, No. 4, November 1990, pp. 1168–1177.
[7] A. Bose, “Parallel processing in dynamic simulation of power systems,” Sadhana, Indian Academy of
Sciences, vol. 18, no. 5, pp. 815–827, September 1993.
ie
[8] L. Hou and A. Bose, “Implementation of the waveform relaxation algorithm on a shared memory computer
for the transient stability problem,” IEEE Trans. Power Systems, vol. 12, no. 3, p. 1053-1060, August 1997.
[9] V. Jalili-Marandi and V. Dinavahi, “Instantaneous relaxation based realtime transient stability simulation,”
IEEE Trans.Power Systems, vol. 24, no. 3, pp. 1327–1336, August 2009.
[10] F. Alvarado, “Parallel solution of transient problems by trapezoidal integration,” IEEE Trans. on Power
ev
Apparatus and Systems, vol. PAS-98, no. 3, May/June 1979.
[11] M. L. Scala, R. Sbrizzai, and F. Torelli, “A pipelined-in-time parallel algorithm for transient stability
analysis,” IEEE Trans. on Power Systems, vol. 6, no. 2, pp. 715–722, May 1991.
[12] M. La Scala, R. Sbrizzai, F. Torelli, and P. Scarpellini, “A tracking time domain simulator for real-time
transient stability analysis,” IEEE Tran. Power Systems, vol. 13, no. 3, pp. 992–998, August 1998.
[13] F. Wang, “Parallel-in-time relaxed newton method for transient stability analysis,” IEE Proc.-Gener. Trans.
Pr
Distribution, vol. 145, No. 2, March, no. 2, pp. 155–159, March 1998.
[14] J. L. Lions, Y. Maday, and G. Turinici, “A parareal in time discretization of pdes,” C.R. Acad Sci. Paris,
Serie I, vol. 332, p. 661668, 2001.
[15] Y. Maday, E. nquist, and G. Staff, “The parareal-in-time algorithm: Basics, stability analysis and more,”
2006, not formally published.
[16] A. S. Nielsen, “Feasibility study of the parareal algorithm,” MSc. Thesis, Technical University of Denmark,
Informatics and Mathematical Modelling Building 321, DK-2800 Kongens Lyngby, Denmark, 2012.
EB
[17] T. Cadeau and F. Magoules, “Coupling parareal and waveform relaxation methods for power systems,” in
Electrical and Control Engineering (ICECE), 2011 International Conference on, 2011, pp. 2947–2950.
[18] K.R.Padiyar, Power system dynamics Stability and Control, B.S.Publications, 2002.
W
Гоце Божиновски, Зоран Манојловиќ, Евзија Дестановски, Ибрахим Лала

АД ЕЛЕМ – Скопје, Подружница ХЕС "Црн Дрим" – Струга
ТЕХНО-ЕКОНОМСКА АНАЛИЗА НА ЕФЕКТИТЕ ОД ИНСТАЛИРАНИОТ

ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР НА СИСТЕМОТ ЗА ЛАДЕЊЕ НА АГРЕГАТИТЕ
w
ВО ХЕ ШПИЛЈЕ
ХЕЦ претставуваат високо инвестициони проекти кои бараат сериозна и сеопфатна
ie
анализа од аспект на енергетските придобивки и финансиските ефекти на проектот.
Идејата на предложениот труд е да се прикажат техничките и економските придобивки,
како и зголемувањето на енергетската ефикасност од инсталирањето на фреквентен регулатор
на системот за ладење на агрегатите во ХЕ Шпилје. Фреквентните регулатори претставуваат
ev
уреди кои ја подобруваат заштедата на електричната енергијата за сопствени потреби,
драстично ја намалуваат буката, високите фреквенции и хармоници, како и овозможување мек
старт на пумпата за ладење на агрегатите. За таа цел ќе се искористи одредена низа на податоци
за временски период на работа на агрегатите, потрошувачката на електричната енергија за
сопствени потреби на системот за ладење во подолг временски период по години. Во анализата
ќе бидат опфатени три случаеви, односно периодите кога работи само еден агрегат, кога
Pr
работат само два агрегати и кога работат сите три агрегати, како и соодветната потрошувачка
на електрична е-ја за сопствени потреби на системот за ладење, одделно во сите три случаеви.
Клучни зборови: фреквентен регулатор, притисок, енергија, фреквенција, анализа, заштеда.
1 ОПШТО ЗА ФРЕКВЕНТНИТЕ РЕГУЛАТОРИ

Фреквентните регулатори се електронски уреди кои овозможуваат управување со
брзината на трифазните асинхрони мотори со претворање на влезниот мрежен напон и
EB
фреквенција (кои се фиксни вредности) во променливи величини.

Фреквентниот реглулатор е термин кој е прифатен кај нас, а постојат и повеќе називи за
овие уреди, како што се Аdjustable Speed Drives, Variable Frequency Drives (VFD), Inverter итн.
Покрај основната функција за управување со брзината на AC моторите, фреквентниот
регулатор извршува и повеќе други функции: заштита на моторот, алармирање, процесно
управување во затворен круг (пр. одржување на константен притисок во цевка), можност за
W
подесување на брзината и контрола на работата со различни интерфејси (рачно преку тастер на

самиот регулатор или далечински поврзан со комуникациски интерфејс).
На сл. 1 е прикажана интерната структура на фреквентен регулатор. Исправувачот го
претвора мрежниот AC напон во пулсирачки DC напон. Меѓуколото го стабилизира
пулсирачки DC напон и го става на располагање на инвертерот. Инвертерот генерира
фреквенција на напонот на моторот (пулсирачки DC напон повторно се претвора во
контролиран AC напон). Управувачкото коло прима и испраќа сигнали од исправувачот,
меѓуколото и инвертерот. Тоа е микропроцесорски систем кој на основа на своите алгоритми на
управување ја дефинира побудата за моторот како би се добил посакуваниот одзив.
C4-119R 1/9
Слика 1 Интерна структура на фреквентен регулатор

Поради се поголемот учество на автоматиката во индустријата, постои константна
w
потреба за автоматско управување, а непрекинатото зголемување на производството и
подобрите методи за подобрување на степенот на корисност на погонот континуирано се
развиваат и унапредуваат. Електромоторите денес се важен стандард во индустријата. Се
додека не се појавиле фреквентните регулатори не било можно во потполност да се управува со
брзината на трофазниот AC мотор.
ie
Покрај целосната контрола на брзината на AC моторите, користењето на фреквентниот
регулатор има и други предности:
– Заштеда на енергијата, која пред се се однесува на погоните со пумпи и вентилатори
ev
каде што потрошувачката на електрична енергија е сразмерна со третиот степен на
брзината. На пр. погон кој работи со половина од брзината троши само 12.5 % од
номиналната снага.
– Подесувањето на брзината во процесот на производство овозможува повеќе
предности во поглед на зголемување на продуктивноста, смалување на трошоците за
одржување итн.
Pr
– Бројот на стартувања и запирања на машините може целосно да се намали. Со
користење на бавно забрзување и успорување се избегнуваат напрегањата и наглите
удари во машинските склопови.
Фреквентните регулатори ја контролираат брзината на работа на моторот со менување
на фреквенцијата на напонот на моторот. Синхроната брзина (брзина на вртење на магнетното
поле на статорот во ротирање по минута RPM) е прикажана прку следниот израз:
EB
120 * Frekvencija
Sinhrona Brzina = (1)
Broj Polovi Motor
Номиналнат брзина на вртење на моторот претставува брзина на вртење на осовината на
моторот со номинално оптеретување и при номинална фреквенција од 50 Hz на напонот на
напојување. Оваа брзина е нешто помала од синхроната брзина, а разликата се нарекува
W
лизгање и е услов за создавање на обртен момент. Пр. синхроната брзина на четворополен

мотор е 1500 RPM, а номиналната брзина на моторот може да биде 1460 RPM. Со менување на
фреквенцијата може да се менува брзината на моторот.
Фреквентниот регулатор ја контролира заедно излезната фреквенција и напон според
сл.2 одржувајќи го константен односот напон/фреквенција (volt/hertz). Моментот кој се создава
е дирктно сразмерен со овој однос, што значи дека на сите брзини (до номиналната брзина)
моментот е константен и еднаков на номиналниот момент. Тоа значи дека моторот на сите
брзини може да испорача полн момент.
w
Слика 2 Контрола и одржување константен однос [V/Hz] на фреквентниот регулатор
Фреквентниот регулатор може да го напојува моторот и со фреквенција над
номиналната (50 или 60 Hz), но во тој случај не можно зголемување на напонот. Во тој случај
моментот се смалува и постои можност моторот на поголеми брзини да не може да испорача
ie
доволен момент за покренување на даденото оптеретување.
2 ПРЕДНОСТИ ОД КОРИСТЕЊЕТО НА ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР

Пумпите, вентилаторите и компресорите често се користат без контрола на брзината. Во
тој случај протeкот се регулира со вентили или со пригушување на друг начин. Кога протeкот
ev
се контролира без регулација на брзината, моторот работи со полна брзина. Системите за
ладење, греење и вентилација (HVAC) ретко бараат максимален проток и зависат од повеќе
фактори, како на пр. надворешната температура итн. Со употреба на вентили, пригушувачи се
пригушува протeкот и системот во најголемиот дел од времето беспотребно троши енергија. Со
користење на фреквентен регулатор за контролирање на брзината на моторот може да заштеди
до 70% од енергијата.
Pr
EB
Слика 3 Приказ на користење на фреквентен регулатор
3 ПУМПИ И ВЕНТИЛАТОРИ КОИ КОРИСТАТ ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР

W
На наредната сл. 4 се прикажани кривите на карактеристиките на пумпи (вентилатори) и

самиот систем во кој постои пумпата.
w
Слика 4 Криви на карактеристиките на системот во кој е вградена пумпа (вентилатор)
Кривата на пумпата представува зависност на притисокот кој го дава пумпата H (кој е
изразен во висина на водениот столб кој пумпата може да го совлада) од протокот Q. Кривата
покажува дека пумпата може да даде помал проток доколку треба да совлада поголема разлика
ie
на притисок во системот.
Кривата на системот се состои од два дела:
– Притисок потребен при нулти проток е статичкиот притисок, кој претставува висина
на водениот столб кој пупмата во системот може да го совлада без обзир на протокот
ev
(или може да се свати како работа која пумпата ја совладува наспроти
гравитацијата).
– Другата компонента претставува мерка на отпорот на самиот систем (цевки,
вентилациони отвори) и се зголемува со зголемување на протокот.
Пресекот на кривите на карактеристиките на пумпата и системот претставува работна
Pr
точка. Со употреба на фреквентен регулатор (VFD) и смалување на брзината на вртење на
пумпата, карактеристиката на пумпата се спушта под. Со употреба на вентили (пригушници) се
менува карактеристиката на системот, а не на пумпата. За постигнување на исти проток,
притисокот на пумпата е помал со употреба на фрекфентен регулатор. Како што влезната снага
е сразмерна со произвдениот протек и притисок се заклучува дека со користење на
фреквентните регулатори се штеди енергија.
EB
4 ЗАШТЕДА НА ЕНЕРГИЈА СО КОРИСТЕЊЕ НА ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР

Односите помеѓу притисокот, протекот, брзината на вртење на осовината и снагата
можат да се изразат преку законот за афинитет, како што е прикажано на наредната сл 5.
W
Слика 5 Односите помеѓу притисок, проток, брзина на вртење на осовината и снага изразени
преку законот за афинитет
Протокот е директно пропорционален со брзината, додека притисокот е пропорционален
со квадратот на брзината. За заштедата на електричната енергија најзначајно е тоа што снагата
која се троши е пропорционална со третиот степен на брзината. Пр. 75% брзина произведува
75% проток, додека се троши само 42% снага нопходна за полн проток. Кога протокот се смали
на 50%, потрошувачката на снага е точно 12,5%.
Со употреба на фреквентен регулатор се постигнува голема заштеда во контролата на
процесот каде оптеретувањето или брзината се променливи. Посебно заштеда се постигнува кај
контрола на оптеретувања кои имаат променлив момент на оптеретувањето во зависност од
брзината, а тоа се пумпите, вентилаторите, компресорите итн.
На наредната сл. 6 е прикажано подредување на потрошувачката на енергијата помеѓу
контрола на проток, вентил (или други пригушувач) и употреба на фреквентен регулатор.
w
ie
ev
Слика 6 Веројатност на појава на параметрите на оперативна работа на агрегатите
Фреквентните регулатори овозможуваат прецизна контрола на процесите со
Pr
дистрибуција на вода, вентилација и сл. Притисокот во системите за дистрибуција на вода може
да се одржува со значително подобра толеранција. На сл. 7. е прикажан едноставен систем
(системот е во затворена спрега) за одржување на константен притисок во цевка.
EB
W
Слика 7 Систем за одржување константен притисок во цевка со фреквентен регулатор

Идентичен систем е применат и во системот за ладење на агрегатите во ХЕЦ Шпилје,
каде што саканата референтна вредност на притисокот (на излез до пумпата) се подесува на
фреквентниот регулаторот. Фреквентниот регулатор добива повратна информација од сензорот
на протокот (или притисокот), кои се поврзуваат на аналогни влезови на регулаторот. PID
контролерот, кој е соствен дел на регулаторот ја регулира брзината на моторот на пумпата, како
би се одржувал константен притисок. Оваа брзина зависи доминантно од моменталната
потрошувачка.
5 ПРИДОБИВКИ ОД ИНСТАЛИРАНИОТ ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР TOSHIBA

VF-PS1 НА СИСТЕМОТ ЗА ЛАДЕЊЕ НА АГРЕГАТИТЕ ВО ХЕЦ ШПИЛЈЕ
Во ХЕЦ Шпилје средината на 2010 година е инсталиран фреквентен регулатор на
системот за ладење на агрегатите од тип TOSHIBA (Transistor Inverter-Variable torque Inverter
TOSVERT) VF-PS1, прикажан на сл. 8.
w
ie
Слика 8 Фреквентен регулатор TOSHIBA (Variable torque Inverter TOSVERT) VF-PS1
ev
Овој фреквентен регулатор е избран за електро мотор (со снага P=55 kW; In=108A;
U=380V; cosf=0.84; f=50Hz; 1480 vrt./min) за пумпа за вода (со снага P=48kW; Q=120l/s; n=1450
vrt./min; H=30m). Овој регулатор е специјализиран за индустриски пумпи и вентилатори (три
фази, напојување од 400 V и снага од 0,75 – 630 kW) и дизајниран за заштеда на енергија и
ефикасност на пумпата и при мала брзина. Во овој фреквентен регулатор е вграден специјален
софтевер кој овозможува: лесна соработка помеѓу локалните и оддалечените уреди, контрола
на пожар која овозможува присилно работење во итни случаеви, брзо и лесно управување за
Pr
вклучување/исклучување, ниска детекција на вртежен момент која може да забележи скршен
појас итн. Исто така, во самиот фреквентен регулатор е вграден интегриран филтер за
намалување на бучавата, високите фреквенции и хармоници, а факторот на моќност ја
ограничува влезната струја на 110% од номиналната излезна струја.
Резултатите покажуваат дека во периодот од 2000÷2010 год. од службата за МО е
извршена замена на три пати на тркалачните лежишта (лагерите) на вратилот од пумпата,
EB
одредени дихтони и останати репроматеријали, а по инсталирањето на фреквентниот регулатор

(околу 5 години) досега ниту еднаш не е извршена такава замени ниту е забележано
зголемување на температурата на истите. Исто така, по инсталирањето на фреквентен
регулатор во ХЕЦ Шпилје е овозможено:
– Со мекиот старт е продолжен животниот век на пумпата за ладење на 30%.
– Намалено е до 80% активирањето на растеретниот вентил на притисок
W
(огранчувањето е до 3 бари).
– Продолжен е животниот век на цевната инсталација за ладење на агрегатите за 30%.
– Продолжен е животниот век на ладилниците за ладење на лежиштата и статорскиот
дел од генераторот за околу 30%.
– Драстично се намалени инвестициите за резервните делови за одржување на пумпата
(ладилници, вентили, мерачи на проток, манометри итн.) и цевната инсталација за
ладење на агрегатите.
6 АНАЛИЗА НА ЗАШТЕДАТА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ПО ВГРАДУВАЊЕ

НА ФРЕКВЕНТЕН РЕГУЛАТОР TOSHIBA VF-PS1 НА СИСТЕМОТ ЗА ЛАДЕЊЕ
ВО ХЕЦ ШПИЛЈЕ
Пресметката на режимот на работа се изразува со следниот израз:
Pel = 3 ⋅U ⋅ I ⋅ cos f (2)
Додека степенот на искористување се пресметува со следниот израз:

Pizl P
nn = = n (3)
Pvlez Pel
Разликата на брзината на вртливото поле и брзината на роторот се изразува како:
w
ns − n
Sn = (4)
ns
Во наредната табела 1 се дадени основните параметри (при работа на само еден агрегат,
ie
на два агрегати заедно и на три агрегати), кои ќе послужат за изработка на анализа за заштеда
на електричната енергија при различните работни режими.
Табела 1 Основни параметри за анализа на заштеда на ел. е-ја при различни работни режими
Работа при ev Sinhr.
Uizm Iizm fregul. izm fmreza Pel Q
одреден бр. Brzina
[V] [A] [Hz] [Hz] [kW] [l/s]
агрегати [vrt./min]
Три агретати 380 87 50 50 48 1500 120
Два агрегати 380 55 42.7 50 30.4 1281 102.5
Еден агрегат 380 29.2 37 50 16.1 1110 88.8
Pr
Во наредната таб. 2 се прикажани резултатите при работа на трите агрегати заедно,
работа на само два агрегати и работа на само еден агрегат, во 4 годишен период (2011÷2014
год.) од кога е вграден фреквентниот регулатор. Во третата колона од таб. 2 се прикажани
вкупниот број на работни часови во соодветната година. Во четвртата и петтата колона е
прикажана вкупната потрошена електрична е-ја при работа без и со фреквентен регулатор
соодветно. Додека во шестата колона е прикажана разликата односно заштедата на електрична
EB
енергија при работа на системот за ладење на агрегатите со вграден фреквентен регулатор.

Може да се забележи дека при работа на сите три агрегати потрошената електрична енергија е
еднаква и тогаш немаме заштеда, додека при работа на два или еден агрегат заштедата на ел.
енергија е значителна. Од пресметките може да се заклучи дека вкупната потрошена ел.
енергија при работа на системот за ладење без фреквентен регулатор за периодот од 2011÷2014
би изнесувала 933,1 MWh, додека при работа на системот за ладење со инсталираниот
фреквентен регулатор вкупната потрошена електрична енергија за периодот од 2011÷2014 год.
W
изнесува 771,7 MWh, а тоа е еднакво на 161,4 MWh или 17,3 % заштеда на ел. енергија.
W
EB
Pr
ev
ie
w
[1] Olsson, M., Söder. L.: “Hydropower Planning including Trade-off between Energy and Reserve Markets”,
Published in Proceedings of IEEE Bologna PowerTech 2003 June 23-26th Bologna Italy.
[2] Dr. Žarko Janda, dipl. Ing., naucni saradnik SREDNJENAPONSKI FREKVENTNI REGULATORI ZA
POGON ASINHRONIH MOTORA, Elektrotehnicki institute "Nikola Tesla", R. Srbija
http://www.pogoni.etf rs/OdabranaPoglavlja/09%20MV_frekventni%20pretvaraci.pdf.
[3] VF-PS1 - Toshiba Industrial Products Sales Corporation; http://www.tips.toshiba.com.au/vf-ps1/.
[4] Marko Nikolic, Teorija upravljenja; http://www.automatika.rs/baza-znanja/teorija-upravljanja/frekventni-
regulatori html.
[5] Tehnicka dokumentacija – frekventni regulatori, prednosti korišcenja/ momentum doo Sremska Mitrovica
http://www.momentum-automation.com/tekstovi%20i%20reklame/Frekventni%20regulatori.pdf
[6] Tehnicka dokumentacija na HES Crn Drim.
w
ie
ev
Pr
EB
W
Snezana Cundeva
Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies – Skopje
Math Bollen
Electric Power Engineering Group, Luleå University of Technology, Skellefteå, Sweden
w
CIGRE/CIRED/IEEE WORKING GROUP C4.24 – POWER QUALITY AND EMC
ISSUES ASSOCIATED WITH FUTURE ELECTRICITY NETWORKS – STATUS
REPORT
ie
ABSTRACT
The Working Group C4.24, “Power Quality and EMC Issues Associated with Future
Electricity Networks”, is a joint working group of CIGRE, CIRED and IEEE. This paper gives a status
report of the working group C4.24. Next to an overview of the different activities started, more details
ev
are given of the work done on voltage dips, new sources of emission, feeder reconfiguration, demand
side management, volt-var-control, and power quality and economics.
Keywords: power quality, Electromagnetic compatibility (EMC), voltage dips, harmonics, smart grids
1 INTRODUCTION
The Working Group C4.24, “Power Quality and EMC Issues Associated with Future
Pr
Electricity Networks”, is a joint working group of CIGRE, CIRED and IEEE. A collaboration has
been initiated between C4.24 and IEEE WG “Power Quality and EMC Issues associated with future
electricity networks”, whose scope and objectives are similar.
Working group C4.24 obtained its mandate in 2012 and it should, according to its scope,
address the following issues:
- The emissions (harmonic and unbalance) by new types of devices connected to the
EB
distribution network as production (DG) or consumption (load), especially devices with

active power-electronics interface including equipment connected to low-voltage and
installations connected to higher voltage levels. This might require the evaluation of new
measurement techniques, including a closer look at the frequency response of existing
instrument transformers and sensors. The main question is: will this require new ways of
considering power quality in the design?
- The positive and negative impact of new smart distribution applications such as Volt
W
&VAR control and feeder reconfiguration on power quality (voltage unbalance and
harmonic flow) in the distribution system.
- How these power quality issues at the distribution level may impact the transmission
system?
2 SUBJECTS ADDRESSED
The group has currently about 40 members and held seven meetings. The work has started on
several subjects, referred to as “chapters”, as these subjects are likely to correspond to specific sections
and parts of the final report, which should be finalised by the end of 2016. The current list of chapters
is:
1) Introduction, scope of the report and terminology.
2) New developments in power electronics.
C4-128R 1/8
3) Overview of smart grids and power quality.

4) New emissions and voltage dips.
5) Transmission systems
6) New immunity
7) Microgrids and power quality
8) Volt-var control and power quality
9) Feeder reconfiguration and power quality
10) Demand side management and power quality
11) New measurements
12) New mitigation
13) Power quality and economics
Roughly speaking, the subjects studied within the working group, as the above list, fall into
three groups:
w
- Subjects of introductory character (Chapters 1, 2 and 3);
- The impact of new production or consumption on the power quality in the classical grid
(Chapters 4, 5 and 6)
- The impact of new technologies in the grid and the power system (“smart grids”) on the
power quality and EMC (Chapters 7 through 13).
ie
The status of the work in Chapter 2 and Chapter 4, especially with reference to
“supraharmonics” (emission in the frequency range 2 to 150 kHz), is presented in [1]; the status of
Chapter 3 in [2]; the status of Chapter 8 in [3]; and the status of Chapter 11 in [4].
In this paper more details are given on five activities: voltage dips; feeder reconfiguration;
ev
demand side management; volt-var control; power quality and economics.
3 STATUS OF THE REPORT WRITING

The work on some chapters has proceeded further than on the others. For a few, a rather
complete draft is already available, while for other chapters only the title exists. Most chapters are
Pr
somewhere in between.
4 VOLTAGE DIPS
4.1 Emission
The shift from using directly-connected induction motors to adjustable-speed drive (ASD)
applications is expected to continue. According to the International Energy Agency, roughly 50% of
all generated electrical power is consumed by Induction Motors (IM), [5], while recent studies in
EB
[6][7], estimate that around 25% of the newly installed machines are supplied from ASDs. This means
that less voltage dips due to motor starting can be expected. This will be most noticeable in industrial
installations, but also in agricultural installations often connected to a weak rural network, which will
experience less motor-starting dips.
Starting of drive-controlled motors is expected to lead to less severe dips than starting of
induction motors, as ASDs typically allow controlled start-up conditions (“soft starting”) and as a high
W
starting current would require overrating of the ASD. However, the harmonic emission might be high
during the starting of the motor, resulting in a new type of phenomenon, preliminary named “short-
duration distortion due to device starting”.
Improved methods for finding potential faults before they occur will result in fewer faults and
therewith in fewer voltage dips.
The increased use of underground cables in distribution grids will result in more dips with a
large phase-angle jump. However, as there are fewer faults in cables than in overhead lines, the total
number of dips will be reduced.
4.2 Immunity
Equipment manufacturers are reasonably aware of the need to make their equipment more
immune to voltage dips. However, standardization is still lacking and IEC 61000-4-11/34 still has only
moderate requirements (equipment is allowed to trip, but should not be damaged). Future equipment
may also be immune to other characteristics than residual voltage and duration (the ones mentioned in
the standard) and equipment may actually be damaged when exposed to more severe dips than the
ones in the standard. This concern is especially relevant for low-power equipment, where the power-
quality knowledge of the manufacturer may be limited to what is required according to product
standards.
The number of manufacturers of small end-user equipment is increasing and there is a much
higher diversity in used power-electronic interfaces than in the past, when all equipment used the same
four-pulse diode rectifier. This is expected to reduce the risk of mass-tripping of end-user equipment.
Equipment manufacturers should be made aware of the voltage dip check list created by
CIGRE/CIRED/UIE WG C4.110 [7]. The dip immunity tests that were done 10 to 20 years ago should
w
be repeated for modern equipment to assess their voltage-dip immunity. Not only residual voltage and
duration should be considered, but also other relevant dip characteristics.
4.3 Fault-ride-through
This is basically the same as equipment voltage-dip immunity, but applies to generators.
ie
Similar to consuming equipment (see above), an assessment should be made of the potential impact of
other characteristics (beyond residual voltage and duration) on the immunity. For large synchronous
machines and their auxiliary supply, the impact of dips is rather well understood. But for smaller units,
especially with power-electronics interface, the impact is less well understood.
4.4 Multiple dips and short interruptions
ev
Single-phase fault-clearing and reclosing will result in “single-phase short interruptions”.
Single-phase short interruptions can have different (including more severe) impact on equipment than
three-phase. IEC 61000-4-30 classifies such events as dips, but with zero residual voltage. Additional
characteristics are needed to get information that may be necessary to make the link with equipment
performance. Possibly, a new type of event should be defined, somewhere in between a dip and a short
Pr
interruption.
Due to increased use of automatic reclosing and feeder reconfiguration schemes, multiple dips
and short interruptions are expected to occur more often. There is still a lack of knowledge on how
these multiple events impact end-user equipment. During an earlier WG (C4.110), the issue of possible
damage due to multiple events was discussed, but did not result in any conclusion. A thorough study
of this is still very much needed.
EB
5 NEW EMISSION
Several new emission-related issues are under discussion in the working group. The list below
(which is most likely not complete) summarizes some of this.
For a number of reasons, there is an increasing emission in the frequency range between 2 and
150 kHz, also known as “supraharmonics”. This is discussed among others in a companion paper [2].
Although some standards exists that cover this frequency range [21], there is general agreement that
W
there is a serious need for more standardization here. Not only the limits but also the performance
indices to be compared with the limit (like THD, harmonic and interharmonics subgroups) need to be
adapted to this new frequency range. Study of the propagation of supraharmonics will also require the
development of new models for power-system components. For example, the coupling between
primary and secondary side of transformers has to be considered.
A related issue is the need for new measurement techniques. Already without instrument
transformers, measurements in this frequency range are far from trivial. The presence of instrument
transformers, i.e. measurement of supraharmonics voltage and currents superimposed on high voltages
and high currents, is a serious challenge. The presence of supraharmonics, where not anticipated, can
also result in erroneous measurements at lower frequencies due to aliasing.
Power-line communication (PLC) is an important source of supraharmonics and the highest
levels are typically due to PLC. But end-user equipment can also adversely impact PLC: either by
creating a low-impedance path for the communication signal or through emission at the frequency of
this signal.
Distributed generation will form new sources of harmonics, both (classical) harmonics and
supraharmonics. Where it concerns harmonics it is important to realize that often a significant amount
of DG can be installed without the need to strengthen the system. The result is an increase in harmonic
current without a reduction in source impedance. A related issue is that the diversity between local
sources of DG is likely to be much smaller than between loads.
The replacement of overhead lines by underground cables will shift resonances to lower
frequencies. This will not cause new emission but it could result in amplification of existing emission.
One example is the occurrence of harmonic overvoltages when energizing a transformer in the
neighbourhood of an underground cable.
w
The replacement of incandescent lamps with LED and CFLs will create many new small
sources of emission. Related to this is the growth in the number of small devices connected to the low-
voltage grid. The total emission of all these small devices may be a substantial contribution to the
voltage distortion.
ie
Larger sources of harmonic distortion that may appear in the low-voltage grids are chargers of
electric vehicles and electric heat pumps. At transmission levels, HVDC and FACTS devices are
potential new sources.
There is a general trend of replacement of non-electronic loads by electronic loads. This takes
away a source of damping at resonance frequencies. Together with the before-mentioned shift of
ev
resonances to lower frequencies, it could result in a local or global increase in harmonic voltage levels.
6 FEEDER RECONFIGURATION
Automatic feeder reconfiguration is a feature for improved service to the customers following
a fault or a system disturbance. Reconfiguration of feeders, automatic or manual, is also required
Pr
during other situations like load balancing and load isolation. While automatic feeder reconfiguration
has a larger impact on PQ parameters like short interruptions, manual reconfiguration can also affect
long interruptions. It is always desirable that PQ is preserved during feeder reconfiguration situation
other than faults. However, following a fault, some network operators and regulators may allow PQ
parameters to deviate for a short period of time.
The report will present a range of scenarios under which PQ parameters will be affected. The
scenarios include feeder reconfigurations as a consequence of network faults as well as normal
EB
network operation. A distinction will be made between feeder reconfiguration following a fault and
feeder reconfiguration not associated with a fault. For feeder reconfigurations following a fault, the
period during the fault or the way in which the operation of the protection impact the PQ are not
considered. Feeder reconfigurations i) to enable maximum penetration of DG resources and ii) for
preventive maintenance are considered as scenarios for normal network operation.
7 DEMAND SIDE MANAGEMENT

W
Two types of Demand Side Management (DSM) are distinguished:

- Energy Efficiency and Energy Conservation DSM programmes, when less-efficient types of
equipment are being replaced by more energy-efficient equipment (e.g. replacement of incandescent
lamps with CFLs and LED lamps); this includes technology improvement of equipment, typically
occurring over longer time-scales (e.g. replacement of CRT TVs with LED TVs);
- Direct DSM control of equipment aimed at reducing system peak load, as a part of system
balancing, to provide different types of system reserve, or to improve the network performance.
7.1 Network-related effects
Connecting and disconnecting specific types of loads will change network characteristics and
impact grid performance. This is manifested by, e.g. changes in harmonic emissions, or dynamic
characteristics of the aggregate loads, and their further interactions with the network and system
impedance.
More frequent switching of groups of loads in various DSM scenarios will lead to deeper
and/or more frequent system voltage variations, which might then require fundamental changes in
voltage control. This could be a closer coordination of the DSM scheme with the reactive power
compensation, as well as active or passive filtering in the network.
7.2 Customer-related effects
Increased energy-efficiency of equipment is often made possible through the use of active
power-electronic converters, forming a part of the grid interface of the equipment. A drawback of the
use of power-electronic interfaces is the possible increase of harmonic distortion levels and
introduction of new electromagnetic interference. Although it is possible to make power electronic
w
loads to tolerate a wide range of disturbances, they are in practice often more sensitive to PQ
disturbances than classical equipment. The tripping or malfunctioning of the devices may have a
further negative impact on the grid or on nearby equipment.
Replacement of resistive and linear loads with non-linear power electronic loads (e.g.
ie
incandescent lamps with CFLs, LED lamps and directly-connected motors with ASD-controlled ones)
will influence dynamic system behaviour and responses to faults. Where it concerns harmonic
distortion, the capacitors often present on grid-side of the converter will introduce new resonances.
The reduced amount of resistive load will result in a higher amplification at existing and new
resonance frequencies. ev
Anticipated near-future electrification of the road transportation sector will introduce a large-
scale deployment of electric vehicle battery chargers, which are also non-linear power electronic loads
with possible negative impact on PQ and also one of the possible targets of DSM actions and schemes.
7.3 Special considerations for reactive schemes
Considerations should be given to the assessment of DSM on PQ regarding “reactive” vs.
Pr
“preventive” DSM schemes. Reactive schemes might be needed to “save the system” and during their
activation PQ requirements may become secondary. Care should be taken to avoid damage to end-user
equipment or wide-scale equipment mal-operation, especially when reactive schemes will be activated
more often than is the case currently.
7.4 EMI issues
It is anticipated that a large number of communication, monitoring and metering systems will
EB
be applied in future electricity networks. Consequently, there will be an increased possibility for
electromagnetic interference (e.g. with power line carrier signals, but also other communication
systems), delays in two-way communication, as well as possible problems in sharing communication
infrastructures. It is already reported that specific PQ disturbances (e.g. harmonics coming from
customer loads) may interact with the DSM control signals (e.g. interference with power line carrier
signals) [12][13].
W
Research has shown that disturbances originating in the LV network can travel to the MV
network through the transformer's parasitic couplings [14]. As these disturbances can cause
interference in remote locations, their origin can be difficult to find. Techniques to shield wires from
EMI have been developed over the years for locations such as substations, but they might not be
enough to prevent the harmful effects of EMIs caused by transients [15]. In addition, EMI caused by
radio frequency phenomena, as well as harmonics, needs to be further evaluated.
7.5 Power-Quality-driven DSM
Frequency control is a prime example of DSM of the second type (see above). By aggregating
a large number of energy rather than power-reliant loads [16] it is feasible to support the grid
frequency by controlling the usage cycle of especially heating and cooling loads. More recent research
[17] also incorporates wind farms.
Frequency control is in general not aimed at improving the power quality, but at maintaining
the global balance between production and consumption. Similar methods may however be developed
for improving other PQ performance characteristics. Examples include methods to optimize the
voltage profile of the network, whilst simultaneously taking into account the load priority [18], or
smoothing the power consumption curve [19]. Similar methods are developed incorporating battery
energy storage systems, which are capable of feeding both active and reactive power to the grid [20].
8 VOLT-VAR-CONTROL
Volt-var control will likely be different in the future from what it is today. This will be partly
driven by necessity, partly by the availability of new technology. Whereas overall this will have a
positive impact on the voltage variations in the distribution network, there are also a number of
potential negative impacts.
w
Some of the potential negative impacts include:
- Increased number of short-duration undervoltages including shallow voltage dips.
- An increased number of (individual) rapid voltage changes and the associated increase in
flicker severity.
ie
- Additional resonances with the risk of high levels of harmonic distortion.
- The emission of harmonics and supraharmonics by some of the devices used for VVC.
- A higher number of switching transients, including higher frequencies due to back-to-back
switching and higher overvoltages due to multiple resonance frequencies being excited.
- The actual impact will depend strongly on the aim and implementation of the VVC.
ev
9 POWER QUALITY AND ECONOMICS
The transition to a sustainable society has changed the types and amount of equipment
connected to distribution grid. New energy efficient lighting, increasing number of photovoltaic
panels (PVs), electric vehicles (EVs) and electric heat pumps cause more voltage variations and emit
Pr
more harmonics than before.
There is a trend to evaluate the cost and value of power quality in the electricity market
environment. The devices that cause voltage variations or emit harmonics should be responsible to the
quality issue. Currently, distribution companies invest in devices to regulate voltages and absorb
harmonics. The investment is done centrally without identifying the sources that cause the power
quality disturbance. The investment is considered as a distribution service to maintain power quality,
and the cost is recovered from customers’ electricity bills. However, some equipment that generates
EB
more power quality disturbances is not identified for their negative impacts on the grid. A recurring
question is whether the owners of equipment generating power quality disturbances should pay more
for connecting to the grid than equipment not generating such disturbances. There is still no obvious
answer to this question.
Voltage support service in transmission grid has been considered as one of the ancillary
services, which can be valued and purchased from generators. This is an example for distribution
W
network to have economic evaluations for voltage variations caused by newly installed DGs and
equipment. Harmonic emissions can be evaluated using sensitivity analysis.
Market mechanisms can form the basis for control and communication involving PVs, EVs,
electric heating, and other network users. Such market mechanism can also form the basis for future
regulation on voltage quality and as a base for future network markets.
10 CONCLUSIONS
The work within this working group is on-going, but the discussions are far from reaching
their conclusions. With two more years to go towards the final report (at the time of writing of this
paper) a lot more contributions can be included.
Anybody willing to comment or contribute to the material presented in this paper is therefore
encouraged to contact the authors of this paper or the members of the working group.
11 ACKNOWLEDGEMENTS
Although the authors have tried to describe the state of the discussions within the working
group as accurate as possible, this paper is not a working group paper. The opinions expressed in this
paper may deviate from the ones of the working group, from CIGRE, from CIRED and from IEEE.
12 LITERATURE
[1] A-Moreno-Munoz, S. Rönnberg, A. Gil de Castro, M. Bollen, E. Romero-Cadaval, “Ongoing work in
CIGRE working groups on supraharmonics from power-electronic converters”, CIRED, June 2015.
[2] M. Bollen, S. Rönnberg, F. Zavoda. ”CIGRE/CIRED C4.24 – power quality in the future grid – first
introduction”, Great Lakes Symposium on Smart Grids, September 2014.
[3] M. Bollen, S. Bahramirad, A. Khodaei, J. Meyer, R. Langella, J.P. Hasler, F. Zavoda, J. Liu, “Volt-var
control and power quality (CIGRE/CIRED/IEEE C4.24)”, CIRED, June 2015.
w
[4] F. Zavoda, J. Meyer, M. Bollen, S. Rönnberg, J. Desmet, “CIGRE/CIRED/IEEE working group C4.24
– New measurement techniques in the future grid”, CIRED, June 2015.
[5] P. Waide and C. Brunner, “Energy-Efficiency Policy Opportunities for Electric Motor-Driven
Systems,” p. 132, International Energy Agency, 2011.
ie
[6] P. Zwanziger, L. Trevisol, and T. Hornung, “Plenairy discussion- CEMEP: Catching-up to pass,” Proc.
of the 8th conference on Energy Efficiency in Motor Drives Systems (EEMODS), Rio de Janeiro, 2013,
p. 11.
[7] Almeida, F. Ferreirra, J. Fong, and P. Fonseca, “European Ecodesign Directive on Energy- Using
Products (EUP’s), Project LOT 11 Motors,” Coimbra, p. 2008.CIGRE/CIRED/UIE C4.110, Voltage dip
ev
immunity of equipment and installations, CIGRE TB 412.
[8] P. Pakonen, S. Vehmasvaara, M. Pikkarainen, B.A. Siddiqui,, P. Verho, "Interference of touch dimmer
lamps due to PLC and other high frequency signals," Electric Power Quality and Supply Reliability
Conference (PQ), 2012, June 2012.
[9] IEEE Recommended Practice for Establishing Liquid-Filled and Dry-Type Power and Distribution
Transformer Capability When Supplying Nonsinusoidal Load Currents, IEEE Std. C57.110-2008.
Pr
[10] C.Y. Lee; W.J. Lee, "Effects of Nonsinusoidal Voltage on the Operation Performance of a Three-phase
Induction Motor," Energy Conversion, IEEE Transactions on , vol. 14, no. 2, pp. 193-201, June 1999.
[11] P. Pakonen, S. Vehmasvaara, M. Pikkarainen, B.A. Siddiqui,, P. Verho, "Experiences on narrowband
powerline communication of automated meter reading systems in Finland," Electric Power Quality and
Supply Reliability Conference (PQ), 2012 , pp.1-6, 11-13 June 2012.
[12] G.A. Franklin, “A Practical Guide to Harmonic Frequency Interference Affecting High-Voltage Power-
Line Carrier Coupling Systems”, IEEE Transactions on Power Delivery, Vol. 24 No 2 pp. 630 – 641,
EB
2009.
[13] S.K. Rönnberg, M.H.J. Bollen, M. Wahlberg, “Interaction between narrowband power-line
communication and end-user equipment”, IEEE Transactions on Power Delivery, Vol.26, No.3 (July
2011), pp.2034-2039.
[14] R. Smolenski, M. Jarnut, A. Kempski, and G. Benysek, “Compensation of CM voltage in interfaces for
LV distributed generation”, Electromagnetic Compatibility (EMC), 2011 IEEE International
Symposium on, 2011, pp. 351–356.
W
[15] C. de Abreu Silveira, C. A. da Costa, R. da Costa e Silva, L. R. Soares, and J. C. P. Guimarães,

“Electromagnetic environment measurement under steady-state conditions in utility substations,” in
Transmission & Distribution Conference and Exposition: Latin America, 2006. TDC’06. IEEE/PES,
2006, pp. 1–6.
[16] P. J. Douglass, R. Garcia-Valle, P. Nyeng, J. Ostergaard, and M. Togeby, “Demand as frequency
controlled reserve: implementation and practical demonstration,” Innovative Smart Grid Technologies
(ISGT Europe), 2011 2nd IEEE PES International Conference and Exhibition on, 2011, pp. 1–7.
[17] Molina-Garcia, I. Munoz-Benavente, A. D. Hansen, and E. Gomez-Lazaro, “Demand-Side Contribution
to Primary Frequency Control With Wind Farm Auxiliary Control,” IEEE Trans. Power Syst., vol. 29,
no. 5, pp. 2391–2399, Sep. 2014.
[18] J. Agneessens, T. Vandoorn, B. Meersman, and L. Vandevelde, “The use of binary particle swarm
optimization to obtain a demand side management system,” Renewable Power Generation (RPG 2011),
IET Conference on, 2011, pp. 1–6.
[19] S. Iacovella, F. Geth, F. Ruelens, N. Leemput, P. Vingerhoets, G. Deconinck, and B. Claessens,

“Double-layered control methodology combining price objective and grid constraints,” Smart Grid
Communications (SmartGridComm), 2013 IEEE International Conference on, 2013, pp. 25–30.
[20] V. P. Sinha, B. Comblin, S. Massin, S. Rasov, and P. Rosenfeld, “Application of LV active filter in
battery energy storage system,” Harmonics and Quality of Power (ICHQP), 2012 IEEE 15th
International Conference on, 2012, pp. 220–225.
[21] M.H.J. Bollen, E.O.A. Larsson, “Emission and Immunity of Equipment in the Frequency Range 2 to
150 kHz”, Bucharest Power Tech, July 2009.
w
ie
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И
Pr
РЕГУЛАТИВА
EB
Благојче Трповски
Секретар
Наташа Вељановска
W
w
ie
ev
СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И
Pr
РЕГУЛАТИВА
EB
Благојче Трповски
Секретар
Наташа Вељановска
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Blagojče Trpovski
EB
Secretary
Nataša Veljanovska
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
Pr
Chairman
Blagojče Trpovski
EB
Secretary
Nataša Veljanovska
W
Имер Зенку
АД ЕЛЕМ-Скопје, Подружница РЕК ОСЛОМЕЈ-Кичево
МЕНАЏМЕНТ НА ПРОИЗВОДСТВОТО, ПРОИЗВОДСТВЕНАТА ЦЕНА И

ПРЕДИЗВИЦИТЕ НА РЕК „ОСЛОМЕЈ“
w
КРАТКА СОДРЖИНА
Енергијата е основа на секаков вид технички и индустриски развој. Таа во својот
основен облик широко е распространета, и од местото на потеклото до бараната точка, каде
ie
што се конзумира и претвора во саканиот краен физички облик на енергија, најчесто се
пренесува како електрична енергија.
Оваа флексибилност на електричната енергија е неспоредлива со кој било друг облик на
енергија и истата е, секако, најблагороден, најквалитетен и најчист облик на енергија која
ev
човештвото научи да ја создава, контролира и користи. Нејзиното производство претставува
значајна економска дејност, која не е во фаза на зрелост или опаѓање, туку токму спротивното,
таа дејност има перспективна развојна иднина. Истата претставува и најважен фактор за
општествено-економски развој на една земја, додека производствените капацитети се најважен
сегмент на електроенергетскиот систем.
Оттука, проблематиката која ќе биде разработена во овој труд е мошне актуелна поради
Pr
фактот што ќе ги третира суштинските аспекти во врска со електричната енергија, а во
контекст на тоа, вниманието во овој труд ќе биде насочено кон детална и практична обработка
на производството, производствената цена и предизвиците на РЕК „Осломеј“, како и нивниот
менаџмент.
Анализата во овој труд е фокусирана и има за цел да се осврне на важноста на
работењето на РЕК „Осломеј“, како втор термоенергетски капацитет, во составот на АД
„ЕЛЕМ“, чија главна цел е промовирање на активната улога во доменот на производство на
EB
електрична енергија во рамките на АД „ЕЛЕМ“, во државата и во регионот, што ќе ја намали и

зависноста на домашната економија од увоз на електрична енергија. Со оглед на тоа, понатаму
анализата ги опфаќа разните опции и варијанти за продолжување на векот на натамошното
работење на РЕК „Осломеј“, со истовремено задоволување и исполнување на најстрогите
еколошки европски стандарди за заштита и зачувување на животната средина. За постигнување
на овие цели и предизвици, истражувањето е базирано на податоци кои внимателно се
W
селектирани и обработени, во врска со производството и работењето на комбинатот, кое е

значајно за електроенергетскиот систем во целина, за вработувањето и економскиот развој на
општината, регионот и на земјата во целина.
Клучни зборови: Менаџмент, производство на електрична енергија, производствена цена,
термоенергетски капацитет, развојни планови на РЕК Осломеј.
1 ВОВЕД
Важен елемент за развојот на економијата на една држава е, секако,
електроенергетскиот систем воопшто, а посебно секторот за производство на електрична
енергија со неговите производствени капацитети. Во контекст на тоа и ТЕЦ Осломеј како втор
најголем производствен капацитет во составот на АД „ЕЛЕМ“, со инсталирана моќност од 125
MW, обезбедува околу 10% од вкупното производство на електрична енергија во Република
C5-007R 1/10
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 2/10
Македонија. Вкупното нејзино остварено производство на електрична енергија на мрежа за

периодот 1980-2014 година изнесува 16 749 774 [MWh], што претставува 86.4% од нејзиното
планирано производство што изнесува 19 931 202 [MWh] или просечно годишно производство
од приближно 500 000 [MWh]. За прикажаното производство се потрошени 29 642 513 t јаглен
или просечната годишна потрошувачка изнесува околу 900.000 t, додека мазут е потрошен 121
286 t или просечната годишна потрошувачка изнесува 3.567 t.
Имајќи го во предвид погоре изнесеното, како и потребата од зголемување на
производството на електрична енергија во државата воопшто, а на АД „ЕЛЕМ“, односно РЕК
Осломеј посебно, трудот има за цел да укаже на сегашното работење на РЕК Осломеј како и на
можностите за подобрувањето на неговото идно работење. Во контекст на тоа трудот е
составен од три дела. Во првиот дел се анализира сегашното работење на РЕК Осломеј во однос
на процесот на менаџмент на производството на електрична енергија. Целта е да се добијат
w
информации за да се идентификуваат карактеристичните активности кои треба да се воведат
како би дошло до поголем успех, подобрување и раст на перформансите. Вториот дел од трудот
се однесува на менаџментот на цената на произведена електрична енергија во РЕК Осломеј и
нејзина споредба со одобрената цена од страна на РКЕ за произведена електрична енергија на
АД ЕЛЕМ, просечната цена на електрична енергија за домаќинствата, како и цената и
ie
потрошените средства за увоз на електрична енергија во Република Македонија. Во третиот
дел се анализираат предизвиците на РЕК Осломеј и нивниот менаџмент сè со цел понатамошно
работење и зголемување на производството, заради задоволување на зголемените потреби на
потрошувачите во Република Македонија и, на крај, трудот завршува со заклучоци.
ev
Трудот е од една голема енергетска, економска, социјална и еколошка важност бидејќи
укажува на идното работење на РЕК Осломеј кое ќе даде голем придонес во исполнување на
овие аспекти, и сето тоа заедно ќе ни овозможи да им се придружиме на современите и
технолошки напредните земји и секако чекор поблиску до интегрирање во ЕУ.
2 МЕНАЏМЕНТ НА ПРОИЗВОДСТВОТО НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО РЕК

Pr
ОСЛОМЕЈ ЗА ПЕРИОДОТ 2009-2014 ГОДИНА
РЕК „Осломеј“ за периодот 2009-2014 година, во вкупното производство на електрична
енергија од страна на АД ЕЛЕМ учествува со над 7.83%, додека во вкупното производство на
електрична енергија од страна на термоелектраните на АД ЕЛЕМ учествува со 10.23% (Табела
1) [10, 17]. Останатиот дел од 89.77% се произведува во енергетските комбинати на РЕК Битола
со инсталирана моќност од 675 MW.
EB
W
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 3/10
Табела 1 Планирано и остварено производство на ЕЕ во РЕК Осломеј во периодот (2009-2014) год.

2009 2010 2011 2012 2013 2014 Вкупно Просек
1.Произв на ЕЛЕМ [GWh] 5886 6462 6044 5370 5113 4565 33440 5573.33
а. ТЕЦ на ЕЛЕМ [GWh] 4788 4277 4776 4483 3750 3531 25605 4267.5
б. ХЕЦ на ЕЛЕМ [GWh] 1098 2185 1268 887 1363 963 7764 1294
2.Број на вработени-ЕЛЕМ 3809 4210 4023 4732 4682 4498 25954 4325.67
3.Вработени по GWh-ЕЛЕМ 0.65 0.65 0.67 0.88 0.92 0.99 4.76 0.79
4. План.произ.мрежа [GWh] 603 603 601 601 505.2 349.4 3262.6 543.77
5.Оств.произ мрежа [GWh] 591 578 587 505 169 190 2620 436.67
6.Оствар./Планир. [%] 98.1 95.8 97.6 84.0 33.5 54.3 77.2
7.Оствар./Произ.ЕЛЕМ [%] 10.04 8.94 9.71 9.40 3.31 4.16 7.83
w
8.Потрошен јаглен [103t] 1044 1013 1079 948 354 391 4829 804.83
9.Спец.потр.јаг. [kg/kWh] 1.76 1.75 1.84 1.88 2.09 2.06 11.38 1.90
10. Потрошен мазут [t] 4901 3364 4679 6892 5791 7935 33562 5593.67
11.Спец.потр маз. [g/kWh] 8.29 5.83 7.97 13.65 34.27 41.76 111.77 18.63
ie
12.Калор. вред.јаг. [TJ/103t] 6.670 6.661 6.461 6.442 6.036 5.927 38.197 6.366
13.Коеф. на ен.еф. [5/8+10] 0.297 0.302 0.298 0.285 0.257 0.259 1.698 0.283
14.Број на вработени 647 741 732 794 783 764 4461 743.5
15.Вработени по GWh 1.09 1.28 1.25 1.57 4.63 4.02 13.84 2.31
16.План.време работа [h] 7296 7296 7296 7656 6552 4368 40464 6744
17.Оств.време работа [h]
18.Оствар./Планир. [%]
19.Бр на застои и ремонти 10
ev
6935
95.1
6629
90.9
12
6862
94.1
16
6273
81.9
17
2281
34.8
7
2589
59.3
8
31569
70
5261.5
76.02
11.67
20.Вк. време на застој [h] 1825 2131 1898 2511 6479 6171 21015 3502.5
Pr
Просечното производство на електрична енергија од страна на термоелектраните на АД
ЕЛЕМ за разгледуваниот период изнесува 25605 GWh или 76.57%, за хидроелектраните
изнесува 7764 GWh или 23.22%, додека за ВЕЦ Богданци изнесува 71 GWh или 0.21% од
просечното производство на АД ЕЛЕМ.
Од планираното и оствареното производство на електрична енергија од страна на РЕК
„Осломеј“ за периодот 2009-2014 година (Табела 1), произлегува дека планираното
производство поради недостиг на јаглен е намалено во 2013 година за 16% во однос на 2012
EB
година, а посебно намалено во 2014 година за 31% во однос на 2013 година, односно за 42% во
однос на 2012 година. И покрај намаленото планирано производство, сепак имаме и по
драстично намалено остварено производство и во 2013 година оствареното производство
изнесува 33.5% од планираното, што претставува 43.7% помало производство од просечното
производство за разгледуваниот период 2009-2014 година, која изнесува 77.2%.
Оствареното производство е блиску до планираното во периодот (2009-2011) година и
W
изнесува 97.17%, додека во периодот 2012-2014 година е драстично намалено и изнесува

57.27%. Оствареното производство за тригодишниот период 2009-2011 година од 97.17% е за
10.77% повисока од досегашното, односно оствареното производство од 86.4% за периодот
1980-2014 година, додека за периодот 2012-2014 година е за 29.13% помало. Во однос на
оствареното производство од 77.2% за разгледуваниот период 2009-2014 година,
производството за периодот 2009-2011 година е за 19.97% повисоко, додека за периодот 2012-
2014 година е за 19.93% помало. Оствареното производство за периодот (2009-2011) година е
двојно поголемо од производството за периодот 2012-2014 година (Дијаграм 1) [17].
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 5/10
период 2009-2011 година просечната специфична потрошувачка на мазут од 7.30 g/kWh е скоро
иста со просечната за периодот 1980-2014 година од 7.2 g/kWh, додека за периодот 2012-2014
година просечната специфична потрошувачка на мазут од 29.89 g/kWh е драстично зголемена,
односно 4.15 пати повисока од просечната. Просечната специфична потрошувачка на јаглен за
разгледуваниот период 2009-2014 година изнесува 1.90 kg/kWh, додека на мазутот изнесува
18.63 g/kWh.
Во ТЕЦ „Осломеј“ во последните три години, односно во периодот 2012-2014 година,
коефициентот на енергетска ефикасност се намалува во однос на периодот 2009-2011 година и
се движи од 0.302 во 2010 година до 0.257 во 2013 година. Исто така, во последните три години,
односно во периодот 2012-2014 година се зголемува и вкупното времетраење на застоите и
ремонтите во однос на периодот 2009-2011 година и се движи од 1825 часа во 2009 година до
6479 часа во 2013 година. Обратно на ова се намалува оствареното време на работа и тоа од
w
6935 часа или 95.1% во 2009 година на 2281 часа или 34.8% во 2013 година. Сето ова има
директно влијание во намаленото остварено производство на електрична енергија од страна на
ТЕЦ „Осломеј“.
3 МЕНАЏМЕНТ НА ЦЕНА НА ПРОИЗВЕДЕНА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО
ie
РЕК ОСЛОМЕЈ ЗА ПЕРИОДОТ 2009-2014 ГОДИНА
АД „ЕЛЕМ“ како најголем производител на електрична енергија во Република
Македонија, со инсталирана моќност од 1 400 MW, производството го реализира по две основи
(начини) и тоа: во термоенергетските комбинати со инсталирана моќност од 820 MW
ev
произведува 80% од електричната енергија, додека останатите 20% ги произведува во
хидроенергетските капацитети со инсталирана моќност од 580 MW, односно за разгледуваниот
период околу 77% со 23%. Во 2014 година и во ВЕЦ Богданци со инсталирана моќност од 36
MW има производство од 71 GWh или 0.21%.
Производството во АД „ЕЛЕМ“, иако се зголемува и намалува по години, сепак се
движи во рамките на планираното производство, што во разгледуваниот период 2009-2014
Pr
година изнесува 33440 GWh и во потрошувачката на електрична енергија од 50117 GWh во
Република Македонија за истиот период учествува со 66.83%, додека производството од 3829
GWh од други производители учествува со 7.67%. Преостанатиот дел на електрична енергија
од 12848 GWh, кој му припаѓа на увозот, учествува со 25.5% во потрошувачката на електрична
енергија во Република Македонија (Табела 2) [9, 10, 11, 12, 14, 15, 16]. Ова покажува дека
електроенергетскиот сектор на Република Македонија покрај многубројни разновидни
економски проблеми се соочува и со поголемата потрошувачка на електрична енергија во однос
EB
на производството, што ја принудува земјата да увезува дополнителни количини електрична

енергија.
Вкупната релативна вредност на потрошените средства од 805.6 милиони € за увоз на
електрична енергија во Република Македонија во периодот 2009-2014 година во однос на
потрошените средства од 5018.7 милиони € за енергија изнесува 16.05%, односно од 11.78% во
2010 година до 18.24% во 2012 година (Табела 2). Овие средства (805.6 милиони €) ќе беа
W
потрошени и при изградба на две термоцентрали на лигнит од 300 МW, земајќи ја предвид
цената од 1200 €/kW [13] за термоцентрали на лигнит.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 7/10
Одобрената цена на електрична енергија од страна на РКЕ за АД ЕЛЕМ и просечната

цена на електрична енергија за домаќинствата се зголемуваат по години и средната вредност во
разгледуваниот период 2009-2014 година изнесува 35.33 €/MWh и 59.49 €/MWh соодветно.
Што се однесува до цената на електрична енергија од увоз, истата се зголемува и
намалува по години и во разгледуваниот период 2009-2014 година се движи од 55.66 €/MWh во
2013 година до 79.80 €/MWh во 2012 година, односно средна вредност од 61.72 €/MWh.
Од изнесеното за разгледуваниот период 2009-2014 година, произлегува дека цената на
произведената електрична енергија во РЕК Осломеј била над одобрената цена на електрична
енергија од страна на РКЕ за АД ЕЛЕМ, како и над просечната цена на електрична енергија за
домаќинствата, но во периодот 2009-2012 година е испод цената на електрична енергија од
увоз, додека во 2013 и 2014 година драстично се зголемува и е и над цената на електрична
w
енергија од увоз и тоа за 3.35 пати повисока, односно 2.34 пати, соодветно.
Сето ова е како последица на зголемената специфична потрошувачка на јагленот и
мазутот посебно, намалениот квалитет на јагленот, драстичното намалување на оствареното
производство, намалувањето на коефициентот на енергетска ефикасност и зголемувањето на
вкупното времетраење на застоите, како и на драстичното зголемување на бројот на вработени
ie
по GWh. По конкретно, ова значи зголемување на цената на произведената електрична енергија
во РЕК Осломеј, посебно во последниот тригодишен период 2012-2014 година, како последица
на намалени приходи при скоро исти или сосема малку намалени високи разходи. При една
ваква висока цена на произведена електрична енергија во РЕК Осломеј, треба да се има во
предвид компаниската конкурентност посебно во услови на либерализација на пазарот на
ev
електрична енергија, која целосно треба да заврши во 2020 година и кога корисниците ќе можат
слободно да го избираат својот снабдувач и ќе се снабдуваат со електрична енергија по пазарни
цени.
4 МЕНАЏМЕНТ НА ПРЕДИЗВИЦИТЕ ЗА НАТАМОШНОТО РАБОТЕЊЕ НА РЕК

ОСЛОМЕЈ
Pr
Во моментот состојбата со РЕК Осломеј е неизвесна поради тоа што рудникот Осломеј-
запад е при крајот на своето работење и има недостаток на јаглен и оттука ТЕЦ Осломеј е во
незавидна состојба во однос на снабдувањето со јаглен. Поради изнесеното планираното
производсво на ТЕЦ Осломеј е намалено и сведено само за грејната сезона, односно само
четири месеци во годината и тоа со подршка и транспортирање на јаглен, околу половина од
потребното количество на јаглен од рудниците на РЕК Битола. Освен недостаток на јаглен ТЕЦ
EB
Осломеј се соочува и со уште еден предизвик, односно со потреба од модернизација на

технолошкиот процес, заради староста на опремата над 35 години.
За понатамошното работење и продолжување на животниот век на ТЕЦ Осломеј во
наредните 25-30 години, соодветно на типот на горивото неопходна е нејзина модернизација, со
што ќе се зголеми ефикасноста и ќе се намалат емисиите на штетните гасови согласно
еколошките европски стандарди за заштита и зачувување на животната средина.
W
За задоволување и исполнување на еколошките барања за заштита и зачувување на

животната средина, во ТЕЦ Осломеј потребно е вградување на систем за десулфуризација на
чадните гасови до 31 декември 2017 година, во согласност со обврските кои произлегуваат од
Директивата 2001/80/ЕС [13].
Соочени со ваквите предизвици, во секторот за развој и инвестиции при АД ЕЛЕМ, за
модернизацијата на ТЕЦ Осломеј сериозно се разгледуваат и се анализирани три опции [9]:
− Модернизација на постојечки котел, (100 милиони евра)
− Изградба на нов котел за согорување на спрашен јаглен-PC, (160 милиони евра)
− Нов котел за согорување во флуидизиран слој-CFB, (107.5 милиони евра).
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 8/10
Битно и значајно е тоа што било која опција за модернизација на ТЕЦ Осломеј во себе
интегрира и опрема за намалување и ограничување на емисиите на штетните гасови согласно
важечките европски директиви за големи постројки за согорување [2] [3].
Овие варианти се разликуваат во однос на економскиот, енергетскиот, социалниот и
еколошкиот аспект и секоја од нив има приоритет и недостаток во поглед на овие аспекти.
Во квалитативната и квантитативната анализа на опции за снабување со гориво на ТЕЦ
Осломеј анализирани се четири варианти и тоа: домашен лигнит, увозен лигнит, природен гас и
увозен висококалоричен јаглен.
Во однос на опциите за снабување со гориво, овде може и вреди да се спомнува и
отворање на рудникот Поповјани, впрочем, проектот рудник за јаглен во Поповјани стои и во
Програмата на Владата за 2011-2015 година во делот на енергетиката, како и во анализата на
w
АД ЕЛЕМ и во инвестицискиот план 2012-2017 на АД ЕЛЕМ [7, 9, 6]. Решавањето на
проблемот преку снабдување со јаглен, лигнит или висококалоричен, без да се земе во предвид
и користи и јаглен од рудникот Поповјани, ќе има директно негативно влијание врз социалниот
аспект, односно вработените во рудникот, посебно.
ie
Во анализата изработена од страна на секторот за развој и инвестиции при АД ЕЛЕМ,
како и од страна на менаџментот на АД ЕЛЕМ како најприфатлива од технички, економски и
еколошки аспект е опцијата со нов CFB котел како и опцијата за долгорочно снабдување на
модернизираната термоелектрана со увозен јаглен со висока калорична моќност од 26MJ/kg, за
што од страна на AF-Consult е изработена и Физибилити студија [1].
ev
Покрај сето тоа, сè уште не се дадени насоки и нема конечна одлука во однос на
опцијата за продолжување со работа на ТЕЦ Осломеј, дали тоа ќе биде преку користење на
увозен висококалоричен јаглен, лигнит (домашен или увозен) или природен гас. Спротивното
на овие варијанти би значело прекин со работа и затворање на РЕК „Осломеј“.
При затворање на ТЕЦ Осломеј во 2016 година ќе биде потребен дополнителен увоз на
Pr
електрична енергија од 600 GWh годишно во периодот до кога би можела да работи ТЕЦ
Осломеј, до 2030. Потребни средства за дополнителен увоз на електрична енергија во текот на
15 години: 700 милиони евра [8].
Во анализата се опфатени и анализирани сите можни опции во однос на снабдувањето
со гориво и при тоа се дадени сите економски и технички показатели, кои овозможуваат да се
направи адекватна споредба помеѓу опциите и даваат насоки за избор на најдобрата варијанта,
при што ја прават анализата многу конкретна, комплетна и содржајна. Во контекст на тоа што
EB
се однесува до планираното производство од 800 GWh, посебно преку снабдување со лигнит

(домашен или увозен), мислам дека проценката е нереална бидејќи би требале да се набават
големи количини на јаглен (во зависност од квалитетот), а и просечното производство од околу
500 GWh годишно и тоа при најдобри услови, односно со рудник во најблиската околина,
укажува и е доволен аргумент за тоа. Исто така, не точна и не утврдена е и проценката на
ископан јаглен од 600 000 t годишно во наоѓалиштето Поповјани, кога сè уште не се направени
ниту геолошки истражувања. Истакнатите забелешки, нормално дека ќе имаат влијание и ќе
W
предизвикуваат промени и во другите дадени економски и технички параметри во анализата.
5 ЗАКЛУЧОК
Трудот е од големо значење затоа што ги третира производството, производствената
цена и предизвиците на РЕК Осломеј, како и нивниот менаџмент и врз анализа на економските
и техничките параметри се добиваат информации преку кои се идентификуваат
карактеристичните активности кои треба да се превземаат, заради подобрување и раст на
перформансите на РЕК Осломеј а со тоа и на АД „ЕЛЕМ“. Овие активности се од голема
важност и влијание врз создавањето на одржлива компаниска конкурентност, која сè уште не е
присутна поради регулираните производствени капацитети и истата се очекува со целосната
либерализација на пазарот за електрична енергија во Република Македонија и која подразбира
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 9/10
рамномерност во економскиот, социјалниот и во еколошкиот развој на компанијата и

општеството воопшто.
Зголемувањето на производството од страна на РЕК Осломеј, во време на глобализација
и како императив на модерната економија, има големо влијание врз намалувањето на
коефициентот на вработеност по GWh, како и намалувањето на цената на произведената
електрична енергија и сето тоа заедно влијае во намалувањето на увозната зависност на земјата,
а со тоа и трговскиот дефицит, создавањето одржлива компаниска конкурентност, економски
развој на целокупното домашно стопанство, макроекономската стабилност на земјата, воопшто,
и воедно, приближување кон Европската унија.
Во моменталната ситуација, зголемувањето на производството на РЕК Осломеј во
најмала рака подразбира постигнување и остварување на планираното производство, врз основа
w
на подобрување на неговата ефикасност и ефективност во работењето, како и со превземање и
навремена практична реализација на планираните активности од страна на менаџментот на РЕК
Осломеј, во планот за јавни набавки и годишната инвестициона програма. Ова ќе влијае колку
толку и во намалувањето на цената на произведената електрична енергија и ќе создаде услови,
можности и простор за развој, кој се основа за реконструкција, ревитализација и модернизација.
ie
Продолжувањето на векот на работење на ТЕЦ Осломеј е од големо значење за
електроенергетскиот систем во целина и економскиот развој на општината, регионот и на
земјата во целина, воопшто, како и за вработувањето на населението, посебно. Оваа цел
претставува најважна, најглавна и најприоритетна задача за раководството на РЕК Осломеј и
токму затоа истите не треба да останат инфериорни, индолентни и индиферентни, но да бидат
ev
упорни и да дадат голем придонес, како и да влијаат преку АД ЕЛЕМ во Владата на Република
Македонија, за што побрзото донесување на конкретната конечна одлука за модернизација
соодветно обезбедените количини и квалитет на јаглен (лигнит или висококалоричен) или
природен гас.
Во контекст на менаџментот на човечките ресурси, кои се едни од клучните фактори за
Pr
успех на компанијата, во АД „ЕЛЕМ“ воопшто, и во РЕК Осломеј, посебно, во
систематизацијата на работните места точно и прецизно да се одреди степенот на стручна
подготовка во рамнотежа со Болоњската конвенција (ECTS) како и соодветната насока во
многу работни места, со што ќе се овозможи и обезбеди „соодветни луѓе на соодветни места”.
Исто така, со спроведување на програмата за доброволно престанување на работниот однос, да
се овозможи вработување на нови млади и стручни кадри, посебно инженерски кадар, кои ќе
придонесат за зголемување на ефикасноста и ефективноста на производниот процес, без да се
EB
зголемува бројот на вработени, кој може да доведе до зголемување на трошоците и економски

неприфатливо производство на електрична енергија.
Понатаму во однос на извршување на суштинските менаџерски задачи, подружниците
на АД ЕЛЕМ, како организација со лукративни (профитабилни) цели, за да ги оствари своите
намери, треба да функционираат со еден директор и покрај законската можност за
функционирање со двајца директори, како што тоа е случај во РЕК Осломеј.
W
[1] AF-Consult Switserland Ltd, "Modernization of TPP Oslomej-2700", Feasibility study-March 2015
[2] Directive 2001/80/EC of the European Parliament and of The Council of 23 October 2001 on the limitation
of emissions of certain pollutants into the air from large combustion plants
[3] Directive 2008/1/EC of the European Parliament and of The Council of 15 January 2008 concerning
integrated pollution prevention and control
[4] Ðuričin N. Dragan, Janošević V. Stevo, Kaličanin M. Ðorđe, „Menadžment i strategija“, Beograd, 2010;
[5] Fred R. David, „Strategic Management“, twelfth edition, New Jersey, 2009;
[6] АД Електрани на Македонија, „Инвестициски план 2012-2017“, Скопје, март 2012; www.elem.com mk
[7] Влада на Република Македонија: „Програма на Влада на Република Македонија за периодот 2011-
2015 година-Енергетски сектор“; www.vlada mk
MAKO CIGRE 2015 C5-007R 10/10
[8] Влада на Република Македонија: Програма за реализација на Стратегијата за развој на енергетиката

на Република Македонија за периодот од 2013 до 2017 година, Службен весник на Република
Македонија, бр.50/2013;
[9] ЕЛЕМ, "Квалитативна и квантитативна анализа на опции за снабдување на ТЕЦ Осломеј со гориво",
Скопје, декември 2014
[10] ЕЛЕМ, Годишен извештај за 2009, 2010, 2011, 2012, 2013 и 2014 година, Скопје; www.elem.com.mk
[11] Енергетски биланс на Република Македонија за 2009, 2010 и 2011 година, Службен весник на
Република Македонија, бр.165/2008; бр.161/2009 и бр.172/2010;
[12] Енергетски биланс на Република Македонија за периодот од 2012 до 2016 година, за периодот од
2013 до 2017 година и за периодот од 2014 до 2018 година, Службен весник на Република
Македонија, бр.182/2011, бр.170/2012 и бр.185/2013;
[13] МАНУ, „Стратегија за развој на енергетиката во Република Македонија до 2030“, Скопје, 2010;
w
www.economy.gov.mk
[14] НБРМ, Увоз на енергија во 2009, 2010, 2011, 2012, 2013 и 2014 година, Скопје; www nbrm.mk
[15] РКЕ на РМ, Одлуки за одобрување на регулиран максимален приход и цена за вршење на
регулираната енергетска дејност снабдување со електрична енергија на тарифни потрошувачи на
ЕВН Македонија АД Скопје за 2009, 2010, 2011, 2012, 2013 и 2014 година; www.erc.org.mk
ie
[16] РКЕ на РМ, Одлуки за одобрување на регулиран максимален приход и цена за вршење на
регулираната енергетска дејност производство на електрична енергија на АД ЕЛЕМ-Скопје за 2009,
2010, 2011, 2012, 2013 и 2014 година; www.erc.org.mk
[17] ТЕЦ Осломеј, Годишен извештај, Производсво ТЕЦ за 2009, 2010, 2011, 2012, 2013 и 2014 година,
Осломеј; ev
[18] Филипсон Лорин, Вилис Ли Х., „Запознавање со енергетските капацитети и нивната
либерализација“, Тетово, 2010;
Pr
EB
W
Eni Saqe
Operator i Sistemit te Transmetimit Ost sh.a
Marialis Celo, Marjela Qemali
Polytechnic Univeristy of Tirana, Faculty of Electric Engineering
w
ANCILLIARY SERVICES AND IMBALANCE NETTING STUDY IN THE
ALBANIAN AND KOSOVAN POWER SYSTEMS
ABSTRACT
ie
A main function of one Transmission System Operator (TSO) is the maintaining and securing
the compensation between produced and consumed Energy within the regulating area by using
regulated Energy. Through the coordination of the used regulation between more TSOs the regulating
process can be optimized. One of the optimizing options is the “netting” of the needed load frequency
ev
control (LFC) between more regulated areas. In the frame of the Imbalance netting cooperation, the
activation of automatically activated reserve restoration will be optimized through the netting of the
participating areas, in which opposite activation of reserves are avoided. If one or more LFC areas
need regulated Energy, to compensate the deficit in one area and in another area regulating is needed
to compensate the surplus energy in the TSO, than an over border optimization is activated before the
secondary regulation activation is performed. (1)
Pr
With the new Interconnection Line Pristine to Tirana, also a common Load Frequency Control
is considered to be study. This paper shows why it is necessary to study and implement in the future
the imbalance netting function in the power system. The objective will be illustrated through the
interconnection of Albania and Kosova power systems, where are evaluated the possibilities and
advantages of a common secondary regulations scheme. The best regulating scheme is chosen based
on the criteria cost, profit and implementation possibilities.
Keywords: Imbalance Netting, Load Frequency Control, Power System, pluralistic scheme
EB
1 ACTUAL STATUS OF SECONDARY REGULATION OPERATION IN THE

ALBANIAN AND KOSOVA POWER SYSTEM
The transmission system operation functions are unbundled and separated from the power
generation, distribution and supply functions in both countries. Independent Transmission System
Operators (TSOs) are established in respective countries. “Kosova Operator Sistemi, Transmission dhe
W
Tregu sh. A.” is the TSO for the territory of Kosova and “Operatori i Sistemit te Transmetimit”
(OST) is responsible for the transmission system of Albania. (2).
Currently the Kosova power transmission system is part of the control area of the Serbian TSO
Elektromreža Srbije (EMS). Therefore, the secondary regulation for the entire control area including
Kosova is done by EMS transmission control centre in Belgrade, and KOSTT until now exclusively
reports to EMS. According “Buletini 9 – 2014 Gusht” the electro energetic border between Kosova
and Serbia is the same as the geographical border of both countries and KOSTT is the only
Transmission System Operator for Kosova. KOSTT is recognized internationally and is a membership
Candidate of European Network of Transmission System Operators for Electricity ENTSO-E (3). OST
operates its own control area for the territory of Albania. The general objective of a common
frequency control area between Albania and Kosova is to establish a respective balance between
power generation and power consumption of both countries in order to improve the frequency stability
C5-038R 1/12
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 2/12
to fulfill the requirements of the European Network of Transmission System Operators for Electricity
ENTSO-E
w
ie
ev
Pr
EB
W
Figure 1 Transmission grid map

The Albanian power system has improved transmission capacity significantly after putting in
to operation the 400 kV Line from Elbasan to Tirana 2 and from Tirana 2 to Podgorica. The planned
extension of the Albanian transmission grid with the new 400-kV-lines connecting Tirana 2 to Kosova
B will result in a powerful integration of the Albanian transmission grid into the ENTSO-E-System.
The advantages of this grid extension are:
• The import of electrical energy can be realized from grid capacity point of view in a
dimension comparable to the installed power generation capacity of Albania
• Albania is able to take part in the power trade market of the region practically without
any bottlenecks and restrictions
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 3/12
• The technical grid integration of the transmission grids of Kosova and Greece will
improve considerable.
The transmission grid of Kosova consists of 400, 220 and 110 kV lines and respective
substations (figure 1). The power generation centre of Kosova is located in the vicinity of Prishtina,
where the power plants of Kosova A and Kosova B produce more than 95% of electric power in
Kosova. The power plant Kosova B is connected to the 400-kV-grid.
With the 400-kV-/ 220-kV-system the network grid of Kosova will have an adequate
infrastructure for the planned extension of generation power and will be, by means of the new 400kV-
line from Prishtina to Tirana 2, sufficiently capable for the recommended construction of further
lignite units and possible new renewable generation in order to support optimally energy trades.
Consequently in comparison to the (n-1)-transmission capability relatively low, net transfer capacity
w
can be increased further by modern protection technology or monitoring. (4).
1.1 Common operation and secondary regulation options
With the new 400 kV line that will be implemented between Prishtina and Tirana also 2
options for common regulation were studied. The first option was that both systems could have
ie
independent secondary control operation (figure 2). The second option was that the systems form a
common control block with 2 independent areas. As defined by ENTSO-E, two or more TSOs can
decide to constitute an LFC Block which acts as a single entity, regulating frequency and block
interchanges, that is, net interchanges of all the members of the block with respect to TSOs outside the
block. Internal block exchanges so as flow in tie-lines connecting members of the block, are not of
ev
relevance (figure 2).
Pr
EB
Figure 2 Two Independent Electrical Control Areas

W
LFC control will be managed as Two Electrical Areas with One Control Block that assume:
• The calculation of the Area Control Error (ACE) on the respective areas is managed in
independent mode from the TSO’s.
The philosophy of secondary control will be as follows:
• KOSTT system in respect of Kosova Grid manages the partial contribution of Kosova
TPPs in the Secondary Regulation and requires the external support from OST to
balance the difference.
• OST will be responsible for its own ACE and for the external requested contribution
from KOSTT in order to balance the block, by controlling the power Generation of
Albania HPP.
• ACE regulation only from OST for all the block will require that the frequency
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 4/12
control will be made only in OST by the regulation of the Albanian HPPs. The Kosova
TPP will participate in Base Load mode.
w
ie
Figure 3 Two Control Areas – One Control Block Overview
1.2 Principle of operations ev
The principle of secondary control block operation with independent configuration will be as
shown in figure 4.
Respective TSOs will Control and Regulate its own Grid as follows:
· Each TSO will manage its own Scheduling
Pr
· Logical switch “b” closed , ACE calculation includes frequency bias for Kosova
· Logical switch “c” closed , ACE calculation includes frequency bias for Albania
· The output of the ACE from KOSTT to OST will be not taken into consideration from
OST being the switch “d” Open.
1.3 The scheme that will be study on the short run.
The principle of operational scheme shown in figure 4 will be functioning only in cases that
EB
the power demand from Kosova ACE overload the network and/or the generating capacities of
Albania. Based on the operational concepts of the association of ENTSO-E, transmission networks
must have the status of a LFC Area as a prerequisite of forming a joint LFC-Block. The transmission
network of Albania is already operated as a LFC. These two Areas may then be combined to a LFC
Block with joint, operational load-frequency control of the two transmission grids with the aim of
contributing to a common market structure.
According to the recent version of the European network code on “Load-Frequency Control
W
and Re-serves” of ENTSO-E, there are two main fields of cooperation within a joint Control Block
aiming at secondary and tertiary control (i.e. at frequency restoration and reserve re-placement
control): These fields of cooperation consist on:
1. Access to reserve capacity needed for recovering the network frequency back to
normal level;
2. Conducting of inter-TSO operational processes in order to optimise the use of this re-
serve capacity.
With regard to the reserve capacities (I. field of cooperation), in a first step, the historic
frequency and load data had been analyzed and the reserve requirements for frequency restoration
were calculated for both TSOs separately. In a second step, the reserves were calculated jointly - as if
the TSOs were operating a single Load-Frequency Control Block.
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 5/12
Although frequency deviations of the last 12 months appeared to be low (usually within a
range of +/- 100 mHz), the demand of reserve power subject of compensation or potential load
deviations from scheduling is significant.
w
ie
ev
Pr
EB
W
Figure 4 Two Independent Electrical Control Areas

Given the current generation capacities with LFC functionality (i.e. with automated generation
control) and the current load shedding policies, both TSOs cannot secure all their required positive
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 6/12
and/or negative reserves by themselves on a permanent basis. Especially KOSTT will be in need of
substantial positive reserve power.
However, another important result of the joint dimensioning of reserves is that there is
substantial saving potential in terms of total reserves required for joint LFC Block control compared
with separate control of two LFC Areas on a stand-alone basis. The following bar-chart shows that
combined total reserves could be reduced from -410 down to +210 MW and combined negative
reserves from -235 down to -160 MW.
Given the overall saving potential shown on the above bar-chart, the possibilities of
“exchanging and/or sharing of reserves” within a joint cooperation model were analyzed. It was found
that the total generation capacities of both countries, which are fitted with automatic generation control
equipment, are technically sufficient to fulfill the reserve power requirements of the envisaged joint
w
LFC Block. However, it is noted that generation capacities practically available for LFC purposes
might be a limiting factor for “exchanging and/or sharing of reserves”.
ie
ev
Pr
Figure 5 Dimensioning of reserves in MW
Figure 6 shows the secondary control with 2 areas and one control Block with all Logical
switches “a” open, power interchange deviation includes only “block”, tie lines information for
measurements and schedule. Position of the logical switch “e” will be:
EB
• Open: Regulation is fully taken from Albania. Thermo power plants (TPPs) from
Kosova participate as base load controlled locally from power plant or from
dispatching center.
• Closed: Kosova Participates to Secondary Regulation with Real Time Regulation.
1.4 The extension of imbalance netting on the final operating scheme
The Imbalance Netting process aims to reduce the amount of simultaneous and counteracting
W
Frequency Reserve Restoration (FRR) activation of different participants and LFC Areas by
exchanging the Imbalance Netting Power. The Imbalance Netting process can be applied between LFC
Areas which are part of one or more LFC Blocks within one Synchronous Area and is, therefore, a
process to be considered for the cooperation between KOSTT and OST (5). The following figure 7
shows the principle of the Imbalance Net-ting process.
The participating TSOs calculate - in real time - their ACE or Frequency restoration Control
Error (FRCE), reflecting their current power imbalance, and derive from this their individual demand
for FRR activation. In a second step, these demand values are transmitted to the block controller,
which applies – in third step – an algorithm which consider the single FRR demands and calculates the
Imbalance Netting power interchange for each participating LFC Area. Finally, the power interchange
is implemented by a virtual tie-line, meaning that a real-time control signal is exchanged between the
participating LFC Areas for the adjustment of their ACEs.Since a probabilistic approach for netting
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 7/12
analysis, actually is not possible due to already regulated Area Control Error Signals in place from
LFC Albania, it is concluded to register the smallest or largest value of ACE (which-ever has the
highest absolute max. value) for each 15-minute sampling time interval. This implies that
instantaneous load data (i.e. measured every 4 seconds) have to be used. Subsequently, the primary
control shall been taken out as well as any already applied secondary control. Only such data show the
real system behavior and give a good indication on how much total secondary (and tertiary) control
power will be needed for each LFC Area.
As a conclusion it is worth to define and apply measures at both TSOs to record / calculate and
store the ACE as defined by ENTSO-E grid codes using the above mentioned data for necessary
corrections. Ideally, the hourly generation schedules and power plant outage probabilities should be
measured and stored, too. This will be needed for the annually performed revisions of required LFC
reserves. (6)
w
ie
ev
Pr
EB
W
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 8/12
w
ie
ev
Pr
EB
W
Figure 6 Two Electrical Control Areas – One Control Block

MAKO CIGRE 2015 C5-038R 9/12
w
Figure 7 Imbalance netting process
ie
1.5 Perspectives on how to operate the common block with the market operator
Imbalance netting can be seen as the basis of a common regulation market. A good functioning
example can be seen in the common network regulation (Netzregelverbund) in Germany. There are
four rules that precise the operation market rules in the Netzregelverbund (NRV) (7):
ev
1. Avoiding opposing power activation regulation
It is inherent in the system that there are times in which individual control areas have a
lack of power, while others control areas at the same time have a power surplus. Without
the NRV the control power for each control area would be activated in accordance with
independent concept and different signs. The aim of rule 1 is to avoid the activation of
Pr
counter-balancing power by controlled and targeted exchange of energy between the
control areas. The potential for savings is in the reduction of the counter-balancing power
work (Secondary Control Power SCP and Tertiary Control Power TCP) and the associated
costs.
2. Joint control performance dimensioning
The aim of rule 2 is the common control area overarching dimensions of the control power
and thereby reducing the power kept available and the associated costs (SCP and TCP).
EB
The sizing is identical to a fictional German control area. The NRV allows the
participating control areas to access common reserves, allowing them to be reduced.
3. Common Secondary control power procurement
Rule 3 enables the German TSOs secondary control power (SCP) available from suppliers
that use their TSO port only as a connection to provide their power to the market. The
potential savings in rule 3 is the reduction in costs by direct competition between providers
in an all-German secondary control power market as well as in reducing the technical
W
complexity for the provider.

The TCP is procured since 2006 for all TSOs jointly on the Internet platform
(www.regelleistung.net). Since 2012 MRL is accessed via a common merit order list by
the MOLS. This is an electronic retrieval procedure.
4. Cost-optimized power control activation
The control power use is done cost-effectively throughout Germany using Germany-wide
merit order lists for SCP and TCP. The aim of rule 4 is thus the control over the area
border with economic optimization of the control power activation. The savings potential
is thus in the reduction of costs for control work.
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 10/12
w
ie
ev
Pr
EB
W
Figure 8 Two Electrical Control Area – Power interchange calculation block

MAKO CIGRE 2015 C5-038R 11/12
w
ie
Figure 9 Technical operating principal for two or more control areas.
ev
2 CONCLUSIONS
The goal of the common operating scheme is to start the roadmap for implementing the rules
that are used in ENTSO-E. With the above market infrastructure and the increasing transmission
capacities in Albania that are planned for the future i.e. 400 kV line Elbasan 400 kV to Bitola the
option of increasing the common operation to other adjacent countries with a bigger economic welfare
Pr
for all participants is feasible. The main points to be worked out for the near future are:
• define and allocate future interconnector capacities available for LFC cross-border
cooperation (i.e. capacities not available for market bookings and transactions)
• Secure positive and negative reserves from generation companies (total amount to be
committed, response times etc.) (i.e. reserves that will not or no longer be available for market
usage); and optionally negative reserves from major consumers as part of managing the
EB
electricity demand.
• Avoiding opposing power activation regulation
• Establish joint control performance dimensioning
• Establish common Secondary control power procurement
• Establish cost-optimized power control activation via merit order list server.
Furthermore for a scenario of a common operation and in order to complete an economic
W
analysis the following issues should be addresses:

• Kosova thermal power plants should be used for base load, Albanian hydro power plants for
covering the peak demand and provision of control power;
• Kosova Renewable Energy Sources (RES) generation development and CO2 certificate trades
could be supported by existing Albanian hydro power plants in joint operation of both
countries;
• The energy generation costs of joint operation are bit higher than in Albanian single operation
but substantially less than in Kosova single mode.
• Albanian peak and reserve control power can be sold much more expensive than Kosova base
power;
• It is important to define and apply measures at both TSOs to record / calculate and store the
net ACE as defined by ENTSO – E grid codes.
MAKO CIGRE 2015 C5-038R 12/12
3 LITERATURE
[1. APG.at. [Online] http://www.apg.at/de/markt/netzregelung/sekundaerregelung/inc.
2. http://rrc-energy.com/electricitymap. [Online] 13. 06 2015. [Zitat vom: 13. 06 2015.]
http://rrc-energy.com/electricitymap.
3. KOSTT. KOSTT.com. [Online] 13. 06 2015. [Zitat vom: 13. 06 2015.]
httpwww.kostt.comwebsiteimagesstoriesdokumentebuletiniBuletini_9_2014_gusht.pdf.
4. Vattenfall. vattenfall.de. [Online] 31. 03 2013. [Zitat vom: 13. 06 2015.]
http://www.kostt.com/website/images/stories/dokumente/publikime/Report_REV15_i_publikuar_ne_
web.pdf.
5. https://ec.europa.eu. [Online] [Zitat vom: 14. 06 2015.]
w
https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/20130610_eu_balancing_master.pdf.
6. Intec. KOSTT-OST__Interim-Report_intec__20140908.
7. regelleistung.net. [Online] 14. 06 2015. [Zitat vom: 14. 06 2015.]
https://www.regelleistung.net/ip/action/static/gcc;jsessionid=0H0sV9Hp2fT5LKMdQbL2gFGF9Smsv
ie
JMxkp70Dwkh5PZk8v7X98g6!-1613838221!-2140800303.
ev
Pr
EB
W

Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија
ВЛИЈАНИЕ НА ОТКУПОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ПРОИЗВЕДЕНА ОД
w
ПОВЛАСТЕНИТЕ ПРОИЗВОДИТЕЛИ ВРЗ ЦЕНАТА НА ЕЛЕКТРИЧНА
ЕНЕРГИЈА ЗА ПОТРОШУВАЧИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
ie
Откупот на произведената електрична енергија од повластените производители на
електрична енергија по повластени тарифи има влијание врз цената на електрична енергија на
сите потрошувачи. Заклучно до 31 декември 2014 година, операторот на пазарот на електрична
енергија ја продаваше откупената електрична енергија од повластените производители на
регулираниот производител по цената по која регулираниот производител ја продаваше на
ev
снабдувачот на електрична енергија на тарифни потрошувачи. Од 1 јануари 2015 година
откупената електричната енергија од повластените производители на електрична енергија,
операторот на пазарот на електрична енергија ја продава на снабдувачите со електрична
енергија и трговците со електрична енергија кои продаваат електрична енергија на
Pr
Во трудот се прикажани анализи за влијанието на откупот на електричната енергија од
повластените производители по повластени тарифи врз цената на електрична енергија за
потрошувачите во периодот 2011-2014 година, имајќи го во предвид развојот на пазарот на
електрична енергија во Република Македонија.
Клучни зборови: повластена тарифа, повластен производител
1 ВОВЕД
EB
Во Република Македонија правната рамка за искористување на обновливите извори на

енергија (ОИЕ) е утврдена со Законот за енергетика [1].
Како механизам за поддршка на производството на електрична енергија од ОИЕ во
Република Македонија се користат повластените тарифи (ПТ). Владата на Република
Македонија ги утврдува повластените тарифи и периодот на нивното користење.
W
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија (РКЕ) согласно

Правилникот за повластени производители на електрична енергија од обновливи извори на
енергија [2], издава решенија за стекнување со статус на повластен производител на електрична
енергија (ППЕЕ) од ОИЕ и одлуки за користење на ПТ, а воедно води и Регистар на ППЕЕ.
Регистарот, како и дијаграмите за постапките за стекнување на статусот на ППЕЕ и
користењето на ПТ се јавно достапни на веб страната на РКЕ.
Операторот на пазарот на електрична енергија (ОПЕЕ) ја откупува електричната
енергија произведена од ППЕЕ по ПТ. ОПЕЕ склучува договор за откуп на електричната
енергија произведена од ППЕЕ со времетраење од 20 или 15 години согласно одлуката за
користење на ПТ, донесена од РКЕ. Трошоците за откуп на електричната енергија од ППЕЕ по
ПТ ги надоместуваат потрошувачите на електрична енергија.
C5-120R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 2/11
2 ПОВЛАСТЕНИ ТАРИФИ ЗА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА
Со Уредбата за повластени тарифи за електрична енергија [3], донесена од Владата на
Република Македонија на 13 декември 2011 година, се пропишаа специфичните услови што
една електрична централа треба да ги исполни за да може да се стекне со статус на ППЕЕ,
горната граница на инсталираната моќност на електричната централа, ПТ и периодот на нивно
користење. ПТ за електричната енергија произведена од ППЕЕ од ОИЕ, утврдени со оваа
Уредба, се прикажани во табела 1.
Во 2011 година Владата на Република Македонија донесе Одлука за вкупната
инсталирана моќност на повластените производители на електрична енергија произведена од
секој одделен обновлив извор на енергија [4], со која се утврди висината на инсталирана
w
моќност на ППЕЕ за која се применуваат ПТ за купопродажба на електрична енергија во
Република Македонија, односно:
– за фотонапонски електроцентрали со инсталирана моќност помала или еднаква на 50
kW, вкупната инсталирана моќност да изнесува 2 MW,
ie
– за фотонапонски електроцентрали со инсталирана моќност поголема од 50 kW, а
помала или еднаква на 1 MW, вкупната инсталирана моќност да изнесува 8 MW,
– за термоелектроцентрали на биомаса, вкупната инсталирана моќност да изнесува
10MW,
–
–
ev
за термоелектроцентрали на биогас со инсталирана моќност помала или еднаква на
500 kW, вкупната инсталирана моќност да изнесува 2 MW,
за термоелектроцентрали на биогас со инсталирана моќност поголема од 500 kW, а
помала или еднаква на 2 MW, вкупната инсталирана моќност да изнесува 8 MW,
– за ветерните електроцентрали заклучно до 31 декември 2025 година, вкупната
Pr
инсталирана моќност да изнесува 150 MW, односно до 31 декември 2016 година – 65
MW, до 31 декември 2020 година – 100 MW и до 31 декември 2025 година – 150
MW.
EB
W
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 3/11
Табела 1 Повластени тарифи за електрична енергија согласно Уредбата од 2011 година

Период нa
Повластена тарифа за производство на
Централа користење
електрична енергија (€¢/kWh)
(години)
за месечна количина на испорачана
електрична енергија по блокови:
I блок: 12,00 (≤ 85.000 kWh)
Хидроелектроцентрали II блок: 8,00 (> 85.000 и ≤ 170.000 kWh)

(со инсталирана моќност помала или 20
еднаква на 10 MW)
III блок: 6,00 (> 170.000 и ≤ 350.000 Wh)
w
IV блок: 5,00 (> 350.000 и ≤ 700.000 kWh)
V блок: 4,50 (> 700.000 kWh)

Ветерни електроцентрали
ie
(со инсталирана моќност помала или 8,9 20
Фотонапонски електроцентрали 30 (≤ 0,050 МW)
еднаква на 1 MW) ev 26 (> 0,050 МW)
Термоелектроцентрали на биомаса
(со инсталирана електрична моќност
помала или еднаква на 3 MW и со 11 (≤ 1 МW)
процентуално учество на фосилните 15
горива во вкупната енергетска 10 (> 1 MW)
вредност на употребените горива
Pr
помало или еднакво на 15%)
Термоелектроцентрали на биогас
помала или еднаква на 2 MW и со 15 (≤ 0,5 МW)
процентуално учество на фосилните 15
горива во вкупната енергетска 13 (> 0,5 MW)
EB
На 16 април 2013 година Владата на Република Македонија донесе нова Уредба за

повластени тарифи за електрична енергија [5], со која се утврдија ПТ за електричната енергија
произведена од ППЕЕ од ОИЕ прикажани во табела 2.
На 16 април 2013 година Владата на Република Македонија донесе Одлука за вкупната
инсталирана моќност на повластените производители на електрична енергија произведена од
W
секој одделен обновлив извор на енергија [6]. Со оваа одлука се утврди висината на
инсталирана моќност на ППЕЕ за која се применуваат ПТ за купопродажба на електрична
енергија во Република Македонија, односно:
– за фотонапонските електроцентрали, вкупната инсталирана моќност во Република
Македонија за која може да се применат ПТ изнесува вкупно 18 MW, односно 4 MW
за фотонапонските електроцентрали со инсталирана моќност помала или еднаква на
50 kW и 14 MW за оние со инсталирана моќност поголема од 50 kW, а помала или
еднаква на 1 MW,
− за термоелектроцентралите на биомаса ограничувањето на вкупната инсталирана
моќност изнесува 10 MW,
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 4/11
− за термоелектроцентралите на биогас ограничувањето на вкупната инсталирана

моќност изнесува 7 MW,
− за ветерните електроцентрали ограничувањето на вкупната инсталирана моќност во
Република Македонија за која може да се применат ПТ изнесува вкупно 150 MW
заклучно до 31 декември 2025 година, односно до 31 декември 2016 година вкупно
65 MW, до 31 декември 2020 година вкупно 100 MW и до 31 декември 2025 година
вкупно 150 MW.
Табела 2 Повластени тарифи за електрична енергија согласно Уредбата од 2013 година
Период нa
Повластена тарифа за производство на
Централа користење
електрична енергија (€¢/kWh)
(години)
w
за месечна количина на испорачана
електрична енергија по блокови:
I блок: 12,00 (≤ 85.000 kWh)
ie
Хидроелектроцентрали II блок: 8,00 (> 85.000 и ≤ 170.000 kWh)
III блок: 6,00 (> 170.000 и ≤ 350.000 kWh)
ev IV блок: 5,00 (> 350.000 и ≤ 700.000 kWh)
V блок: 4,50 (> 700.000 kWh)

Ветерни електроцентрали
(со инсталирана моќност помала или 8,9 20
Фотонапонски електроцентрали 16 (≤ 0,050 МW)
Pr
еднаква на 1 MW) 12 (> 0,050 МW)
Термоелектроцентрали на биомаса
помала или еднаква на 3 MW и со
процентуално учество на фосилните 15 15
горива во вкупната енергетска
EB

Термоелектроцентрали на биогас
(со процентуално учество на
фосилните горива во вкупната 18 15
енергетска вредност на употребените
горива помало или еднакво на 10%)
W
3 АНАЛИЗА НА ВЛИЈАНИЕТО НА ОТКУПОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

ПРОИЗВЕДЕНА ОД ПОВЛАСТЕНИТЕ ПРОИЗВОДИТЕЛИ ВРЗ ЦЕНАТА НА
ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА НА ПОТРОШУВАЧИТЕ
Согласно Правилникот за начинот и условите за определување на регулиран максимален
приходи и регулирани просечни тарифи за пренос на електрична енергија, управување и
организирање со пазарот на електрична енергија и дистрибуција на електрична енергија [7] и
Правилникот за цени на електрична енергија за тарифни потрошувачи [8], РКЕ ги утврдува
цените и тарифите за електричната енергија, преку одредување на регулираните максимални
приходи на компаниите кои ги вршат регулираните енергетски дејности: производство на
електрична енергија, пренос на електрична енергија, организирање и управување со пазарот на
електрична енергија и дистрибуција на електрична енергија.
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 5/11
Откупот на произведената електричната енергија од ППЕЕ по ПТ има влијание врз

цената на електрична енергија на потрошувачите. Имено, трошоците за откуп на електричната
енергија по ПТ од ППЕЕ, се надоместуваат од страна на потрошувачите на електрична
енергија.
Согласно Законот за енергетика [1] и Правилата за пазар на електрична енергија [9],
заклучно со 31 декември 2014 година, откупената електричната енергија од ППЕЕ, ОПЕЕ ја
продаваше на регулираниот производител, по цената по која регулираниот производител ја
продаваше електричната енергија на снабдувачот со електрична енергија во краен случај
(СЕЕКС), односно на снабдувачите со електрична енергија на тарифни потрошувачи (СЕЕТП).
Трошоците за откуп на електричната енергија од ППЕЕ од страна на ОПЕЕ, намалени за
приходите остварени од продажбата, се вклучуваа во пренесените трошоци при одредувањето
на регулираниот максимален приход на ОПЕЕ од страна на РКЕ.
w
Трошоците за откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ за потрошувачите на
електрична енергија до 31 декември 2011 година се надоместуваа преку тарифата за пренос на
електрична енергија, додека пак од 1 јануари 2012 година овие трошоци се надоместуваа преку
тарифата за организирање и управување со пазарот на електрична енергија, која ја утврдува
ie
РКЕ.
Од 1 јануари 2015 година откупената електричната енергија од ППЕЕ, ОПЕЕ ја продава
на снабдувачите со електрична енергија (СЕЕ) и трговците со електрична енергија кои
продаваат електрична енергија на потрошувачите. СЕЕ и трговците се должни од ОПЕЕ секој
ден да откупуваат количина на електрична енергија произведена од ППЕЕ, соодветно на
ev
учеството на најавите за потребите од електрична енергија на нивните потрошувачи во
вкупните предвидени потреби на потрошувачите на електрична енергија во Република
Македонија. Цената по која ОПЕЕ ја продава електричната енергија на СЕЕ и трговците се
пресметува на крајот од месецот како просечна цена по која ОПЕЕ ја откупил електричната
енергија од ППЕЕ, зголемена за трошоците за урамнотежување и потребните системски услуги
поврзани со работата на ППЕЕ, направени во истиот месец.
Pr
3.1 Трошоци за откуп на електрична енергија произведена од повластени
производители во 2011 година
Трошокот за откуп на електричната енергија произведена од ППЕЕ од ОИЕ по ПТ во
2011 година е вклучен во пренесените трошоци при утврдувањето на регулираниот максимален
приход за регулираната дејност пренос на електрична енергија.
EB
Во одлуките на РКЕ се земени планираните количини за производство на електрична

енергија од ППЕЕ да изнесуваат 13.213.180 kWh за 2011 година, односно 12.388.881 kWh од 6
хидроелектроцентрали и 824.299 kWh од 8 фотонапонски електроцентрали.
Трошоците за откуп на оваа количина на електрична енергија кои ОПЕЕ ги плаќа на
ППЕЕ по ПТ изнесуваат 83.858.889 денари. Просечната цена за откуп на оваа количина на
електрична енергија од ОПЕЕ изнесува 6,32 ден/kWh (102,80 €/MWh).
W
Откупената количина на електрична енергија ОПЕЕ ја продава на регулираниот

производител, по регулирана цена за производство на електрична енергија од 2,1227 ден/kWh
(34,51 €/MWh), при што трошоците за откуп на 13.213.180 kWh електрична енергија од
регулираниот производител изнесуваат 28.047.404 денари. Количините на електрична енергија
од ППЕЕ, регулираниот производител ги фактурира на СЕЕТП по регулираната цена за
производство на електрична енергија.
Имајќи ги предвид приходите од продажбата на овие количини на регулираниот
производител, всушност дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија на ОПЕЕ
од ППЕЕ по ПТ изнесуваат 55.491.485 денари. Овие трошоци се вклучени во пренесените
трошоци и истите изнесуваат 10,60% од пренесените трошоци, односно 2,41% од вкупниот
регулиран максимален приход на АД МЕПСО, одобрен од РКЕ за 2011 година, за вршење на
регулираните енергетски дејности пренос на електрична енергија и организирање и управување
со пазарот на електрична енергија.
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 6/11
Надоместокот за покривање на дополнителните трошоци за откуп на електричната

енергија од 13.213.180 kWh од ППЕЕ по ПТ изнесува 0,006 ден/kWh (0,10 €/MWh), односно
0,15% од просечната продажна цена на електрична енергија за снабдување со електрична
енергија од 3,9948 ден/kWh утврдена од РКЕ во 2011 година.
Оствареното производство на електрична енергија од ППЕЕ од ОИЕ во 2011 година
изнесува 9.624.172 kWh, односно 8.503.516 kWh од 8 хидроелектроцентрали и 1.120.656 kWh од
8 фотонапонски електроцентрали. Трошоците за откуп на оваа количина на електрична енергија
кои ОПЕЕ ги платил на ППЕЕ по ПТ во 2011 година изнесуваат 77.731.915 денари. Просечната
цена за откуп на оваа количина на електрична енергија од ОПЕЕ изнесува 8,08 ден/kWh (131,33
€/MWh).
w
Од 1 јануари 2012 година, согласно Правилникот за начинот и условите за определување
на регулиран максимален приходи и регулирани просечни тарифи за пренос на електрична
енергија, управување и организирање со пазарот на електрична енергија и дистрибуција на
електрична енергија [7], трошокот за откуп на електричната енергија произведена од ППЕЕ од
ie
ОИЕ по ПТ се вклучува во пренесените трошоци при утврдувањето на регулираниот
максимален приход на ОПЕЕ.
Во одлуките на РКЕ, планираното производство на електрична енергија од ППЕЕ
изнесува 18.741.314 kWh за 2012 година. Трошоците за откуп на оваа количина на електрична
ev
енергија кои ОПЕЕ ги плаќа на ППЕЕ по ПТ изнесуваат 179.273.588 денари. Просечната цена
за откуп на оваа количина на електрична енергија од ОПЕЕ изнесува 9,57 ден/kWh (155,54
€/MWh).
производител, по регулирана цена за производство на електрична енергија од 2,2087 ден/kWh,
при што трошоците за откуп на 18.741.314 kWh електрична енергија од регулираниот
Pr
производител изнесуваат 41.393.910 денари. Количините на електрична енергија од ППЕЕ,
регулираниот производител ги фактурира на СЕЕТП по регулираната цена за производство на
електрична енергија. Имајќи ги предвид приходите од продажбата на овие количини на
регулираниот производител, всушност дополнителните трошоци за откуп на електричната
енергија на ОПЕЕ од ППЕЕ по ПТ изнесуваат 137.879.678 денари. Овие трошоци се вклучени
во пренесените трошоци и истите изнесуваат 99,84% од пренесените трошоци, односно 85,65%
од вкупниот регулиран максимален приход на АД МЕПСО, одобрен од РКЕ за 2012 година, за
EB
вршење на регулираната енергетска дејност организирање и управување со пазарот на

Надоместокот за покривање на дополнителните трошоци за откуп на електричната
енергија од ППЕЕ по ПТ во 2012 година изнесува 0,016 ден/kWh (0,26 €/MWh), односно 85,87%
од утврдената тарифа за организирање и управување со пазарот на електрична енергија од
0,0187 ден/kWh (0,3041 €/MWh), а 0,33% од просечната продажна цена на електрична енергија
W
за снабдување со електрична енергија од 4,731 ден/kWh утврдена од РКЕ.

изнесува 18.106.031 kWh, односно 15.279.391 kWh од 13 хидроелектроцентрали и 2.826.640
kWh од 16 фотонапонски електроцентрали. Трошоците за откуп на оваа количина на
електрична енергија кои ОПЕЕ ги платил на ППЕЕ по ПТ во 2012 година изнесуваат
153.918.631 денари. Просечната цена за откуп на оваа количина на електрична енергија од
ОПЕЕ изнесува 8,50 ден/kWh (138,23 €/MWh).
Како во 2012 година, така и во 2013 година трошокот за откуп на електричната енергија
произведена од ППЕЕ од ОИЕ по ПТ се вклучува во пренесените трошоци при утврдувањето на
регулираниот максимален приход на ОПЕЕ согласно Правилникот за начинот и условите за
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 7/11
определување на регулиран максимален приходи и регулирани просечни тарифи за пренос на

електрична енергија, управување и организирање со пазарот на електрична енергија и
дистрибуција на електрична енергија [7].
€/MWh).
производител, додека пак количините на електрична енергија од ППЕЕ, регулираниот
производител ги фактурира на СЕЕТП по регулираната цена за производство на електрична
w
енергија. Дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија на ОПЕЕ од ППЕЕ по ПТ
изнесуваат 253.901.491 денари. Надоместокот за покривање на дополнителните трошоци за
откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ во 2013 година изнесува 0,0304 ден/kWh (0,49
€/MWh), односно 98% од утврдената тарифа за организирање и управување со пазарот на
електрична енергија од 0,0310 ден/kWh (0,50 €/MWh). Односно, надоместокот за покривање на
ie
дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ во 2013 година
учествува со околу 0,66% од просечната продажна цена на електрична енергија за снабдување
со електрична енергија (4,5889 ден/kWh).
ev
Pr
Заклучно со 31 декември 2014 година, трошоците за откуп на електричната енергија од
ППЕЕ по ПТ од страна на ОПЕЕ, намалени за приходите остварени од продажбата, се
вклучуваа во пренесените трошоци при одредувањето на регулираниот максимален приход на
ОПЕЕ, односно овие трошоци се надоместуваа преку тарифата за организирање и управување
со пазарот на електрична енергија, која ја утврдува РКЕ.
EB

€/MWh).
производител, додека пак количините на електрична енергија од ППЕЕ, регулираниот
W
производител ги фактурира на СЕЕТП по регулираната цена за производство на електрична

енергија. Дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија на ОПЕЕ од ППЕЕ по ПТ
изнесуваат 418.103.719 денари. Надоместокот за покривање на дополнителните трошоци за
откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ во 2014 година изнесува 0,0520 ден/kWh (0,85
€/MWh), односно 86,23% од утврдената тарифа за организирање и управување со пазарот на
електрична енергија од 0,0603 ден/kWh (0,98 €/MWh). Односно, надоместокот за покривање на
дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ во 2014 година
учествува со околу 1,03% од просечната продажна цена на електрична енергија за снабдување
со електрична енергија (5,0286 ден/kWh).
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 8/11

Во табела 3 се прикажани регулираните цени и тарифи за електрична енергија утврдени
од страна на РКЕ за периодот 2011-2014 година.
Табела 3 Регулирани цени и тарифи за електрична енергија за периодот 2011-2014 година
01.08.2012 – 01.01.2012 –
од 01.07.2014 од 01.07.2013 2011
Регулирани цени и 30.06.2013 31.07.2012
година година година
тарифи година година
(ден/kWh) (ден/kWh) (ден/kWh)
(ден/kWh) (ден/kWh)
Цена за производство на
w
електрична енергија 2,5156 2,4414 2,3704 2,2087 2,1227
(АД ЕЛЕМ)
Тарифа за пренос на
електрична енергија 0,2722 0,2715 0,2722 0,2722 0,2571
(АД МЕПСО)
ie
Тарифа за организирање и
управување со пазарот на
0,0603 0,0310 0,0187 0,0187 /
(АД МЕПСО)
Тарифа за дистрибуција
на електрична енергија
(ЕВН Македонија АД
Скопје)
1,6641
ev 1,6273 1,7098 1,7098 1,4127
Просечна цена на
електрична енергија за
снабдување на тарифни
Pr
5,0286 4,5889 4,7310 4,3074 3,9948
потрошувачи
(ЕВН Македонија АД
Скопје)
Во табелата 4 е прикажан надоместокот за покривање на дополнителните трошоци за

откуп на електричната енергија од ППЕЕ по ПТ и учеството во просечната продажна цена на
електрична енергија за снабдување со електрична енергија на тарифни потрошувачи за
EB
периодот 2011-2014 година.

Табела 4 Надоместок за покривање на дополнителните трошоци за откуп на електричната енергија
од ППЕЕ по ПТ за периодот 2011-2014 година
ОПИС 2014 година 2013 година 2012 година 2011 година
Надоместок за покривање на
W
дополнителните трошоци за
откуп на електричната 0,0520 0,0304 0,016 0,006
енергија од ППЕЕ по ПТ
(ден/kWh)
Учество во просечната
продажна цена на електрична
енергија за снабдување со 1,03 0,66 0,33 0,15
електрична енергија на
тарифни потрошувачи (%)
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 9/11
3.5 Механизам за надоместување на трошоците за откуп на електрична енергија од

повластени производители на електрична енергија по повластени тарифи од 1
јануари 2015 година
Согласно Законот за енергетика [1] и Правилата за пазар на електрична енергија [9] од 1
јануари 2015 година откупената електричната енергија од ППЕЕ, ОПЕЕ ја продава на СЕЕ и
трговците со електрична енергија кои продаваат електрична енергија на потрошувачите. Во
Правилата за пазар на електрична енергија е дадено упатство за пресметка на месечно ниво на
трошоците и тарифите за откуп на електрична енергија од ППЕЕ.
СЕЕ и трговците се должни од ОПЕЕ секој ден да откупуваат количина на електрична
енергија произведена од ППЕЕ, соодветно на учеството на најавите за потребите од електрична
енергија на нивните потрошувачи во вкупните предвидени потреби на потрошувачите на
w
електрична енергија во Република Македонија. Цената по која ОПЕЕ ја продава електричната
енергија на снабдувачите и трговците се пресметува на крајот од месецот како просечна цена
по која ОПЕЕ ја откупил електричната енергија од ППЕЕ, зголемена за трошоците за
урамнотежување и потребните системски услуги поврзани со работата на ППЕЕ, и
номинираните количини на електрична енергија од ППЕЕ, направени во истиот месец.
ie
ОПЕЕ, врз основа на прогнозите за потрошувачката на електрична енергија во целиот
ЕЕС, изготвени во соработка со ОЕПС и предвиденото производство на електрична
енергија од ОИЕ, е должен да изготвува и на својата веб страна да објавува прелиминарни
прогнози на потрошувачката и прелиминарни прогнози на производството на електрична
енергија за календарскиот месец. Прелиминарните прогнози ОПЕЕ ги објавува најдоцна 15
ev
дена пред почетокот на календарскиот месец.
ОПЕЕ, врз основа на прогнозите за потрошувачката на електрична енергија во целиот
ЕЕС, изготвени во соработка со ОЕПС и предвиденото производство на електрична енергија од
обновливи извори, е должен да изготвува и на својата веб страна да објавува прелиминарни
часовни прогнози на потрошувачката и прелиминарни часовни прогнози на производството на
Pr
електрична енергија 7 дена пред денот на физичката испорака на ЕЕ.
ОПЕЕ е должен да изготвува конечни часовни прогнози за потрошувачката на
електрична енергија во ЕЕС и прогнозираното часовно производство од ППЕЕ и да ги објави на
својата веб страна најдоцна до 10 часот еден ден пред рокот за доставување на физичките
распореди.
Со објавените конечни прогнози се прикажува процентот на учество на произведената
EB
електрична енергија од ППЕЕ во вкупната потрошувачка и истиот служи за определување на

конечните часовни количини кои треба да ги откупат трговците и снабдувачите од ППЕЕ за
секој номиниран MW за потребите на потрошувачите. Податоците за конечните прогнози,
процентот и конечните часовни количини кои треба да ги откупат трговците и снабдувачите по
номиниран MW се објавуваат за секој ден од месецот.
Врз основа на конечната прогноза на учеството на енергијата произведена од ППЕЕ во
потрошувачката на електрична енергија во Република Македонија, снабдувачот или трговецот
W
кој снабдува или продава електрична енергија кон потрошувачи треба да достави и номинација
за откуп на електрична енергија од ОПЕЕ. За таа цел потребно е збирот од сите номинациите за
снабдување и продажба на електрична енергија кон потрошувачи во секој час од денот да го
помножи со соодветниот часовен коефициент (процент) објавен во конечната прогноза на
учеството на енергијата произведена од ППЕЕ во потрошувачката на електрична енергија во
Република Македонија за тој ден.
ОПЕЕ на својата веб страна, https://opee.mepso.com.mk/ , објавува месечни просечни
цени на електрична енергија произведена од ППЕЕ и процентуално учество на електричната
енергија произведена од ППЕЕ во потрошувачката. ОПЕЕ најдоцна до петтиот работен ден во
месецот ги објавува:
– Просечна цена по која ОПЕЕ ја откупил електричната енергија од ППЕЕ,
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 10/11
– Просечна цена по која ОПЕЕ ја продава електричната енергија на снабдувачите и

трговците,
– Процентуалното учество на електричната енергија произведена од ППЕЕ за секој
снабдувач и трговец поединечно,
– Просечна тарифа за откуп на електрична енергија од ППЕЕ по која снабдувачите и
трговците ќе фактурираат на потрошувачите.
Во табелата 5 се прикажани просечните цени на електрична енергија произведена од
ППЕЕ, кои се објавени од ОПЕЕ за месец јули 2015 година.
Табела 5 Просечни цени на електрична енергија произведена од ППЕЕ објавени од ОПЕЕ за месец
јули 2015 година
w
Вкупно произведена електрична енергија од ППЕЕ [MWh] 17.314,481
Просечна цена по која ОПЕЕ ја откупил електричната енергија од ППЕЕ [ден/MWh] 7.440,0124
Просечна цена по која ОПЕЕ ја продава електричната енергија на снабдувачите и
7.392,4615
трговците [ден/MWh]
ie
Просечна тарифа за откуп на електричната енергија од ППЕЕ [ден/MWh] 263,0414
4 ЗАКЛУЧОК
ev
Од анализите за влијанието на откупената електрична енергија од ППЕЕ од ОИЕ кои
користат ПТ за произведената електрична енергија врз цената на електричната енергија за
потрошувачите во периодот 2011-2014 година може да се заклучи зголемувањето на крајната
цена на електричната енергија за потрошувачите како резултат на зголемените трошоци поради
откупот на електрична енергија од ППЕЕ од ОИЕ кои користат ПТ, е релативно мало.
Зголемувањето на цените на електричната енергија заради откупот на електрична енергија од
ППЕЕ од ОИЕ по ПТ не предизвикува драстично зголемување на цената на електричната
Pr
енергија на потрошувачите.
[1] Собрание на Република Македонија. Закон за енергетика. Службен весник на Република Македонија.
бр. 16/11, 136/11, 79/13, 164/13, 41/14, 151/14 и 33/15.
[2] Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија. Правилник за повластени
EB
производители на електрична енергија од обновливи извори на енергија. Службен весник на

Република Македонија. бр. 18/12, 97/12, 63/13 и 25/15.
[3] Влада на Република Македонија. Уредба за повластени тарифи за електрична енергија. Службен
весник на Република Македонија. бр. 176 од 21.12.2011 и бр. 19 од 9.2.2012.
[4] Влада на Република Македонија, Одлука за вкупната инсталирана моќност на повластените
производители на електрична енергија произведена од секој одделен обновлив извор на енергија.
Службен весник на Република Македонија. бр. 100 од 25.7.2011 и бр. 12 од 26.1.2012.
W
[5] Влада на Република Македонија. Уредба за повластени тарифи за електрична енергија. Службен
весник на Република Македонија. бр. 56 од 17.4.2013.
[6] Влада на Република Македонија, Одлука за вкупната инсталирана моќност на повластените
производители на електрична енергија произведена од секој одделен обновлив извор на енергија.
Службен весник на Република Македонија. бр. 56 од 17.4.2013 и бр. 10 од 20.1.2014.
[7] Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија. Правилник за начинот и условите за
определување на регулиран максимален приход и регулирани просечни тарифи за пренос на
електрична енергија, организирање и управување со пазарот на електрична енергија и дистрибуција
на електрична енергија. Службен весник на Република Македонија. бр. 21/11, 168/11 и 135/12.
[8] Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија. Правилник за цени на електрична
енергија за тарифни потрошувачи. Службен весник на Република Македонија. бр. 21/11, 168/11 и
135/12.
MAKO CIGRE 2015 C5-120R 11/11
[9] Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија. Правила за пазар на електрична

енергија. Службен весник на Република Македонија. бр. 38/14, 57/14 и 194/14.
w
ie
ev
Pr
EB
W

ЕФЕКТИ ОД ЛИБЕРАЛИЗАЦИЈАТА НА ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА
w
ЕНЕРГИЈА
Структурната промена на електроенергетскиот сектор, транзицијата од монополистичка
ie
кон конкурентна структура на пазарот на електрична енергија, покрај потреба од регулација,
предизвика и потреба за методолошко приспособување на законските и подзаконските акти
што го регулираат овој сектор кон новонастанатите услови во кои работат регулираните
претпријатија.
Дерегулацијата, односно движењето кон отворен, либерализиран пазар на електрична
ev
енергија треба да обезбеди реални цени за крајните потрошувачи, кои ги рефлектираат
трошоците за извршената услуга, како и редефинирање на постојаната и воведување нова
регулатива, која ја поттикнува конкуренцијата.
Имајќи ги предвид комплексноста на пазарот на електрична енергија процесот на
либерализација во Република Мекедонија се одвива етапано и истиот согласно последните
измени на Законот за енергетика се предвидува да заврши до 30 јуни 2020 година, се со цел да
Pr
се обезбеди функционирање на ликвиден пазар на електрична енергија, без притоа да се
наруши сигурноста во снабдувањето со електрична енергија и без да се предизвикаат ценовни
шокови за крајните потрошувачи.
Клучни зборови: Регулација, Либерализација, Финансиски импликации
1 ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И МОЖНОСТИ ЗА НЕГОВО

РЕСТРУКТУИРАЊЕ
EB
Последната деценија од минатиот век, како и почетокот на новиот, ја одбележаа големи

промени во електроенергетскиот сектор. Секторот во кој доминираа вертикално интегрирани
претпријатија, со монополска позиција на пазарот, најчесто во сопственост на националните,
регионалните или локалните власти, влезе во процес на реформирање со крајна цел целосна
дерегулација и либерализација на пазарот на електрична енергија.
Во почетокот на 90-тите години започнува дерегулацијата на електроенергетскиот сектор,
W
од структура на монопол преоѓа кон конкурентна структура на пазарот на електрична енергија.

Реформите во електроенергетскиот сектор подразбираа воведување нова регулатива и
создавање услови за конкурентно функционирање на електроенергетските дејности кои не
претставуваат природни монополи, односно репозиционирање на овие дејности од монополско
во конкурентно опкружување.
Kонкуренцијата на пазарот на електрична енергија, пред сè, се развива кај дејностите
производство и снабдување со електрична енергија, но можности за воведување конкурентни
односи постојат и во снабдувањето со помошни услуги, како и кај дејностите поврзани со
мерење и сервисирање на сметките. Во услови на зголемена конкурентност, цената на
електричната енергија се формира во пазарни услови, односно зависи од односот на понудата и
побарувачката. Во услови на пазарна економија, каде што понудата е поголема од
побарувачката, се намалува моќта на диктирање на цените од страна на големите претпријатија.
Кај земјите-потписнички на Енергетската заедница преовладуваат малите пазари како во
C5-121R 1/8
поглед на производство така и во однос на потрошувачката. Покрај тоа регионот е увозно

зависен во поглед на елетричната енергија. Во повеќето земји од регионот има една компанија
вршител на дејноста производство на електрична енерија која е во државна сопственост.
Бидејќи станува збор за мали пазари, можностите за воведување на конкуренција во делот на
производството се ограничени. Постоењето на комплементарни извори на енергија и
големината на националните пазари се основни индикатори кои ја потенцираат потребата од
отворање на националните пазари на електрична енергија и нивна понатамошна регионална
интеграција.
Како што покажува пазарната економија, конкуренцијата не е можна кај мрежните
дејности, преносот и дистрибуцијата на електрична енергија, и овие дејности се нарекуваат
природни монополи. За обезбедување на нивната улога во рамките на пазарот на електрична
енергија, односно овозможување непречен пристап на лицата кои извршуваат конкурентски
w
дејности до услугите на преносните и дистрибутивните системи, неопходно е воспоставување
на соодветна регулаторна рамка за извршување на овие дејности. Регулативата е потребна како
од аспект на обезбедување пристап на мрежите и физичко приклучување на новите корисници
на недискриминаторен, објективен и транспарентен начин, така и за определување приход и
тарифа, односно регулирана цена за нивната услуга. Целта на ценовната регулатива е
ie
обезбедување стабилни и предвидливи услови за работење, поттикнување за ефикасно
работење, создавање услови за нови инвестиции, надоместување на оправданите трошоци, како
и соодветен повраток на капиталот на претпријатијата кои ги вршат мрежните
електроенергетски дејности. Вообичаено, постои регулирање и на дејностите производство и
снабдување за потрошувачи кои избрале да бидат снабдувани по регулирани цени.
ev
2 ПРОЦЕСОТ НА ЛИБЕРАЛИЗАЦИЈА НА ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА
ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Имајќи ги предвид спецификите на пазарот на електрична енергија, како и времето за
подготовка на електроенергетскиот систем, во најголемиот број на земји, либерализацијата на
пазарот на електрична енергија се одвива етапно, согласно однапред зададена временска рамка,
Pr
со постепено вклучување на потрошувачите врз основа на годишната потрошувачка,
напонското ниво на приклучување и остварените годишни приходи.
Со ратификувањето на Договорот за основање на Енергетска Заедница во мај 2006
година, Република Македонија како и останатите земји потписнички, превзема обврскa за
либерализирање на пазарот на електрична енергија. Со цел избегнување на ценовни шокови,
како и овозможување на учесниците на пазарот на електрична енергија да се подготват за овој
процес, либерализацијата на пазарот на електрична енергија потребно е се одвива етапно, чекор
EB
по чекор, бидејќи во овој процес нема право на грешки, се со една цел, либерализацијата на
пазарот на електрична енергија да донесе придобивка за крајните потрошувачи.
Либералзацијата на пазарот на електрична енергија во Република Маедонија на некој
начин започнува со увозот на електрична енергија од страна на тогашното вертикално
интегрирано претпријатие АД ЕСМ – Скопје, со цел задоволување на потребите на домашните
потрошувачи. Во 2005 година и во Република Македонија се создадоа услови за
преструктурирање на дотогаш вертикално интегрираното претпријатие за производство, пренос
W
и дистрибуција на електрична енергија АД „Електростопанство на Македонија“ во три

новоосновани претпријатија - АД МЕПСО (претпријатие за пренос и организирање на пазарот
на електрична енергија), АД ЕЛЕМ (претпријатие за производство на електрична енергија) и
АД ЕСМ (претпријатие за дистрибуција и снабдување со електрична енергија – кое во 2006
беше приватизирано и ребрендирано во ЕВН Македонија). И покрај тоа што дејностите беа
функционално одделени, електроенергетскиот сектор во Република Македонија продолжи да
работи во регулирани услови.
Трансформацијата на вертикално интегрираното електроенергетско претпријатие која
подразбира правно и функционално раздвојување на производството, преносот и
дистрибуцијата на електрична енергија, предизвика финансиска нестабилност на дел од
новонастанатите претпријатија поради неможноста за вкрстено субвенционирање помеѓу
одделните дејности. Крајната цел на дерегулацијата не подразбира укинување на регулативата,
туку постигнување реални цени за крајните потрошувачи, кои ги рефлектираат трошоците за

извршената услуга, редефинирање и воведување нова регулатива, која ја поттикнува
конкуренцијата со примена на начелата на недискриминација, објективност и транспарентност,
при што се гарантира правото на пристап кон преносните и дистрибутивните мрежи.
Делумна либерализација на пазарот на електрична енергија започна во мај 2007 година
кога сите потрошувачи на електрична енергија приклучени на преносната мрежа, освен
Македонски железници, 55% од своите потреби за електрична енергија ги обезбедија на
слободниот пазар на електрична енергија, додека преостанатите 45% ги обезбедуваа од АД
МЕПСО – Скопје, како вршител на енергетската дејност снабдување со електрична енергија на
тарифни потрошувачи на големо по регулирани цени, по што продолжи и од 1.1.2008 година
овие потрошувачи во целост своите потреби од електрична енергија ги обезбедија на
слободниот пазар на електрична енергија.1 Со излегувањето на слободен пазар на
w
потрошувачите приклучени на преносната мрежа, пазарот на електрична енергија во Република
Македонија се либерализираше нешто помеѓу 20 и 25 проценти. Во оваа фаза сеуште не
постоеја правила за пазар на електрична енергија, поради што односите помеѓу АД МЕПСО –
Скопје и овие потрошувачи беа регулирани со меѓусебни договори. Во 2012 година операторот
на електропреносниот систем (АД МЕПСО – Скопје) и операторот на дистрибутивниот систем
ie
(ЕВН Македонија АД Скопје), количините потребни за покривање на загубите во сопствената
мрежа во целост ги обезбедија на слободниот пазар на електрична енергија.
Имајќи го во предвид тогаш важечкиот Закон за енергетика од 2006 година, АД
МЕПСО – Скопје како оператор на пазарот на електрична енергија беше должен да ги изготви
Правилата за пазар на електрична енергија и истите да ги достави на одобрување до
ev
Регулаторната комисија за енергетика на РМ. Кон крајот на 2009 година, АД МЕПСО – Скопје
достави првична нацрт верзија до РКЕ која што беше заеднички разгледувана помеѓу
претставниците на РКЕ, МЕПСО и консултанската компанија КЕМА (во овој период во РКЕ се
реализираше и проект за техничка помош, финансиран од ЕУ, во кој меѓудругото експертите од
консултанската компанија КЕМА, беа искористени да ја анализираат првичната нацрт верзија
на Пазарните правила). Имајќи во предвид дека во завршна фаза беше усвојувањето на новиот
Pr
Закон за енергетика, со кој се менуваа односите на учесниците на пазарот (обврската за
изготвување на Пазарните правила се префрли од АД МЕПСО – Скопје како оператор на
пазарот на електрична енергија на РКЕ), услови пролонгирање на усвојувањето на првичната
верзија на правилата и по донесувањето на новиот Закон за енергетика се изготви нов нацрт
текст на Правилата за пазар на електрична енергија и кој беше усвоен во мај 2012 година. Со
Пазарните правила се предвидуваше либерализацијата на пазарот на електрична енергија за
потрошувачите со можност за самостојно учество на пазарот да започне од 01.01.2013 година.
EB
РКЕ следејќи ја подготвеноста на учесниците на пазарот на електрична енергија, како и

исполнувањето на сите клучни технички предуслови за негово функционирање, организираше
презентации, работилници и обуки за новите квалификувани потрошувачи. Со цел
овозможување функционирање на пазарот на електрична енергија беше потребно да се
создадат технички предуслови, што значеше набавка на на одредени софтвери од страна на АД
МЕПСО и ЕВН Македонија. Имајќи ги во предвид наведените состојби на пазарот на
елекктрична енергија, што значеа нецелосна подготвеност и запознаеност на учесниците на
W
пазарот со процесот на либерализација РКЕ на 27.12.2012 донесе Правила за изменување и

дополнување на Правилата за пазар на електрична енергија со кои либерализација на пазарот на
електрична енергија се одложи за 6 месеци, односно се предвиде истата да продолжи од
01.07.2013 година.
Специфичноста за набавка на потребните софтвери за АД МЕПСО и ЕВН Македонија,
кои беа неопходни при создавањето на технички предуслови за функционирање на пазарот на
електрична енергија, наговестуваа ново одложување на датумот на либерализација. Земајќи ја
во предвид спецификата на пазарот на електрична енергија, а приоа несаќајќи да се
предизвикаат негативни финансиски импликации врз учесниците на пазарот на електрична
енергија како и да не се предизвика загрозување на сигурноста и безбедноста во снабдувањето
[1]
Закон за измена и дополнување на Законот за енергетика, Службен весник на Република Македонија
бр. 36/2007;
со електрична енергија, Регулаторната комисија за енергетика одлучи да го пролонгира датумот

на продолжување на либерализацијата на пазарот.
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија на 30.9.2013 го донесе
Акциониот план за либерализација на пазарот на електрична енергија со кој се утврдија
точните датуми кои ќе ја одредат понатамошната динамика со која ќе се одвива
либерализацијата на пазарот, но и рокови до кои сите учесници на пазарот на електрична
енергија ќе бидат должни да ги исполнат своите обврски кои произлегуваат од Законот за
енергетика и Правилата за пазар на електрична енергија.
Во Акциониот план беа наведени: 2
− крајниот датум за исполнување на обврските на учесниците на пазарот на електрична
енергија кои што произлегуваат од Правилата за пазар на електрична енергија и Законот за
енергетика.
w
− датум за отпочнување на либерализацијата на пазарот на електрична енергија за сите
потрошувачи на електрична енергија, освен домаќинствата: 01.04.2014 година,
− датум за отпочнување на либерализацијата на пазарот на електрична енергија за
домаќинствата, во согласност со Законот за енергетика: 01.01.2015 година
РКЕ формираше и работна група за следење на имплементацијата на овој акционен
ie
план, во кој учествуваат сите заинтересирани страни, вклучувајќи ги и стопанските комори,
Комисијата за заштита на конкуренција, како и организациите за заштита на правата на
потрошувачи. Со цел, подетално информирање на новите 222 потрошувачи за кои
либерализацијата беше задолжителна од 01.04.2014 година, РКЕ организираше 8 работилници.
Во групата на овие 222 потрошувачи кои што ги исполнуваа критериумите за самостојно
ev
учество на пазарот на електрична енергија (повеќе од педесет (50) вработени и вкупен годишен
приход или вкупна актива поголема од десет (10) милиони евра во денарска противвредност),
беа и:
− јавните претпријатија кои што вршат дејност од јавен интерес,
− акционерските друштва и друштва во мнозинска државна сопственост кои што
вршат дејност од јавен интерес,
Pr
− акционерските друштва и друштва во мнозинска државна сопственост.
Овие претпријатија се должни при набавката на електрична енергија на отворениот пазар на
електрична енергија да спроведат соодветна постапка во согласност со Законот за јавни
набавки. Со цел, да им се помогне на овие претпријатија, Регулаторната комисија за енергетика
формираше работна група во која учествуваа претставници од:
− Биро за јавни набавки,
− Комисија за заштита на конкуренција,
EB
− Македонска енергетска асоцијација (МЕА) – трговци со електрична енергија, и

− ЕВН Македонија АД Скопје.
Претставници од работната група на 27.12.2013 година, во просториите на Стопанската комора
на Македонија, ги презентираа и претходно ги доставија до јавните претпријатија, следниве
документи:
− предлог модел за набавка на електрична енергија во согласност со Законот за
W
јавни набавки,
− предлог договор за снабдување со електрична енергија,
− месечна потрошувачка на електрична енергија за 2013 година.
Во рамките на работната група за следење на имплементацијата на акциониот план беа
одржани повеќе 15 состаноци. Со цел елиминирање на слабостите кои се воочени во тогаш
важечките Пазарни правила работната група дојде до заклучок дека е потребно дополнително
поедноставување и појаснување на истите. Имајќи ги во предвид забелешките на сите
заинтересирани страни, РКЕ со помош на експертите од Проектот за поддршка на РКЕ во
имплементација на обврските од Законот за енергетика, финансиран од Кралството Норвешка
[2]
Акционен план за либерализација на пазарот на електрична енергија во Република Македонија,
Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија, 2013;
на 17.02.2014 година донесе целосно нови Правила за пазар на електрична енергија. Веднаш по
усвојувањето на овие правила, РКЕ заклучно до 31.03.2014 година, донесе или одобри преку 20
обрасци, решенија или одлуки кои што беа клучни за функционирањето на пазарот на
електрична енергија. На 03.03.2014 година дополнително беше направена мала измена на
пазарните правила со цел допрецизизирање на пресметката на отстапувањата.
Втората фаза од либерализацијата на пазарот на електрична енергија помина без било
какви посериозни проблеми. Сите помали проблеми кои што се јавија, а беа пред се од
технички карактер (проблеми со броила, нерасчистени имотно правни односи во однос на
приклучувањето на неколку потрошувачи и сл.), Регулаторната комисија за енергетика во
координација со операторите на соодветните системи, засегнатите снабдувачи, како и нивните
потрошувачи, ги реши на заедничко задоволство на сите заинтересирани страни. До 15 мај,
операторите на соодветните системи ги доставија податоците за измерената електрична
w
енергија, за месец април, до снабдувачите со електрична енергија, со цел овие да ги изготват и
првите фактури за своите потрошувачи. Единствено, 8 јавни претпријатија, како и
акционерските друштва и друштва, во општинска или државна сопственост, заради роковите
утврдени со Законот за јавни набавки во однос на времетраењето на самата постапка не успеаја
да склучат договори за снабдување со електрична енергија со снабдувачи со електрична
ie
енергија или трговци со електрична енергија заклучно до 31.12.2014 година. Од овие причини,
Регулаторната комисија за енергетика со посебна одлука ги задолжи ЕВН Македонија АД
Скопје и АД ЕЛЕМ Скопје како вршители на енергетската дејност снабдување во краен случај
со електрична енергија, да ги снабдуваат со електрична енергија. При носењето на оваа Одлука,
Регулаторната комисија за енергетика особено ги имаше во предвид дејностите од јавен
ev
интерес кои што ги вршат овие претријатија како што се: водоснабдување, собирање на отпад,
железнички сообраќај, контрола на авио собраќај, поштенска дејност, радиодифузна дејност и
слично. Исклучувањето на овие претријатија можеше да доведе до сериозно нарушување на
нормалното живеење на граѓаните во Република Македонија, поради што неопходно беше да се
овозможи преоден период во кој овие претпријатија ќе ја завршат тендерската постапка за
избор на свој снадбувач, односно трговец.
Pr
Договори за снабдување со електрична енергија со потрошувачите потпишаа следниве
снабдувачи: ЕВН МАКЕДОНИЈА ЕЛЕКТРОСНАБДУВАЊЕ ДООЕЛ Скопје, ЕНЕРЏИ
ДЕЛИВЕРИ СОЛУШНС ЕДС ДОО, ЕНЕРЏИ СЕРВИСИС ДООЕЛ СКОПЈЕ, ФЈУЧР ЕНЕРЏИ
увоз-извоз ДООЕЛ и МИСТ ЕНЕРЏИ ДООЕЛ Скопје, што значеше создавање на конкурентни
услови на пазарот на електрична енергија во Република Македонија, што беше предуслов за
успешно спроведување на процесот на либерализација. Моментално на пазарот на електрична
енергија работат 17 лиценцирани снабдувачи со електрична енергија. Само за илустрација, на
EB
пазарот за мобилна телефонија постојат три мобилни оператори, што само по себе покажува
дека нашиот пазар за електрична енергија е конкурентен и привлечен за нови снабдувачи со
Заклучно 31.12.2014 година се формираа 5 балансни групи и тоа: 4 снабдувачи ја
преземаа балансната одговорност за своите потрошувачи, од кои еден од нив презема балансна
одговорност и за снабдувач. Исто така, еден потрошувач сам за себе ја презема балансната
одоговорност и се регистрираше како балансна група со само еден учесник.
W
По 01.04.2014 година, процентот на реална либерализација изнесува приближно 45%.

Во овој момент на слободниот пазар на електрична енергија во Република Македонија се
тргуваат приближно 3.500 GWh електрична енергија, вклучувајќи и ги и загубите на електрична
енергија во преносната мрежа кои приближно изнесуваат 1.300 GWh.
Согласно Правилата за пазар на електрична енергија АД МЕПСО – Скопје на 01.07.2014
објави нова листа на квалификувани потрошувачи кои ги исполнуваат критериумите за
самостојно учество на пазарот на електрична енергија (повеќе од педесет (50) вработени и
вкупен годишен приход или вкупна актива поголема од десет (10) милиони евра во денарска
противвредност) согласно податоци од Централниот регистар на Република Македонија за 2013
година. На оваа листа се најде 31 ново претпријатие, или вкупно 253, кои своите потреби од
електрична енергија ги обезбедуваат на слободниот пазар. На новата листата на потрошувачи
кои можат самостојно да учествуваат на пазарот објавена на 30.04.2015 година се најдоа вкупно
249 компании.
Акционот план од 30.09.2013 година, предвидуваше дека последната фаза од процесот

на либерализација ќе започне од 01.01.2015 година кога малите потрошувачи и домаќинствата
ќе можат, по свој избор, своите потреби од електрична неергија да ги набавуваат на слободниот
пазар на електрична енергија. Со цел, РКЕ да им овозможи на снабдувачите со електрична
енергија подолг временски рок за да ги информираат и презентираат своите понуди пред овие
потрошувачи, го пролонгираше рокот за склучување договори за 2 месеци, односно од 15
септември, на 15 ноември.
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија на 23.12.2014 година
донесе Правила за изменување и дополнување на Правилата за пазар на електрична енергија
согласно кои од 01.01.2015 година секој снабдувач или трговец кој продава електрична енергија
на потрошувач има обврска да откупи електрична енергија произведена од повластени
производители на електрична енергија (ППЕЕ) согласно неговиот удел во снабдувањето на
w
потрошувачите. За таа цел Операторот на пазарот на електрична енергија (ОПЕЕ) на својата веб
страна објавува прогнози за вкупното производството на електрична енергија од ППЕЕ со што
се прикажува процентот на учество на произведената електрична енергија од ППЕЕ во
вкупната потрошувачка и истиот служи за определување на конечните часовни количини кои
треба да ги откупат трговците и снабдувачите од ППЕЕ. Оваа измена услови намалување на
ie
регулираната просечна тарифа за организирање и управување со пазарот на електрична
енергија за 2014 година, и се утврди истата да изнесува 0,0083 ден/kWh, наместо претходно
утврдената од 0,0603 ден/kWh, односно во фактурите кои трговците и снабдувачите ги
доставуваат до своите крајни потрошувачи трошокот кој досега беше прикажуван во оваа
ставка ќе биде поделен на тарифа за организирање и управување со пазарот на електрична
ev
енергија и просечна тарифа за откуп на електрична енергија од ППЕЕ. Обврската за откуп на
електричната енергија произведена од повластени производители на електрична енергија, важи
за сите снабдувачи со електрична енергија, и оние кои ја продаваат електричната енергија на
регулираниот пазар и оние кои електричната енергија ја продадаваат на слободниот
(либерализираниот) пазар. Трошокот за откуп на електрична енергија од ППЕЕ е вкалкулиран
и во крајната цена за електрична енергија која ја плаќаат крајните потрошувачи на
Pr
регулираниот пазар на електричната енергија во Република Македонија. Во однос на
надоместокот за користење на електрична енергија од обновливи извори на енергија, тој зависи
од количините на произведената количина на електрична енергија во месецот за кој се однесува
доставената фактура и истиот ќе варира од месец во месец, во зависност од произведените
количини.
Активно следејќи го процесот на либерализацијата па пазарот на електрична енергија и
постојаниот контакт на Регулаторната комисија со заинтересираните страни, а се со цел
EB
постојано унапредување на условите на пазарот на електрична енергија е формирана работна

група чии членови покрај претставници на комисијата се и претставници од: АД ЕЛЕМ, АД
МЕПСО и ЕВН Македонија. Воочувајќи ги недостатоците кој се појавија како резултат на
постоечките Правила за пазар на електрична енергија, истата има за цел да изготви измени на
Правилата во делот на обезбедувањето на системски услуги, балансна енергија и
методологијата за пресметка на надоместокот за услугите за урамнотежување, како и начинот
на доставување на номинации за сопствена потрошувачка, обезбедување на сопствена
W
потрошувачка, како и доставување на номинации од електрични централи приклучени на

дистрибутивниот систем кои што не се стекнале со статус на повластен прозводител.
3 ЕФЕКТИ ОД ЛИБЕРАЛИЗАЦИЈА ВРЗ УЧЕСНИЦИТЕ НА ПАЗАРОТ НА

ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Според достапните информации и податоците на РКЕ, слободно може да се констатира
дека втората фаза од либералзација помина успешно, а она што е најбитно е дека дојде до
намалување на вкупните трошоци за електрична енергија на претпријатијата кои што своите
потреби ги обезбедуваат на слободниот пазар на електрична енергија. Основна причина за
намалувањето на трошоците за електрична енергија на овие потрошувачи се Тарифните
системи за пренос и дистрибуција на електрична енергија, кои што РКЕ ги донесе во јули 2013
година, со кои се оневозможува вкрстено субвенционирање на трошоците за користење на
соодветните мрежи помеѓу различните категории на потрошувачи, односно секој потрошувач

ќе плаќа врз основа на реално причинетите трошоци за користење на соодветната мрежа и
соодветното напонско ниво. РКЕ на 31.01.2014 година донесе Одлука со која ги утврди
тарифите за пресметковни елементи.
Степенот на либерализацијата на пазарот на електрична енергија значи промена во
одговорностите и обврските кои ги има регулаторот. Во зависност во која фаза се наоѓа
процесот на либерализација некои од неговите надлежности се намалуваат, други се
зголемуваат и се појавуваат нови за кои не постоеле во периодот на постоење на мополистичко
претпријатие. Имено од контролор кој ги одредува цените на целокупниот пазар на електрична
енергија, неговата улога делимично се намалува. Се создаваат два пазари регулиран, на кој
цените ги одредува регулаторот, и отворен базиран на нерегулирани билатерални договори, на
кој цените се слободно договорени помеѓу купувачот и продавачот и врз чие формирање
w
регулаторот нема никаква ингеренции. Немањето ингеренции во поглед на цените не значи
дека релулаторот е исклучен од овој пазар. Токму напротив, ги поставува темелите, начините и
правилата согласно кој ќе функционира овој пазар. Има задача да обезбеди услови за
развивање на конкурентноста, да овозможи фер пристап и услови за сите учесници на пазарот
на електрична енергија и се грижи за заштита и унапредување на правата на потрошувачите.
ie
Либерализатијата значи дека сите учесници на пазарот мора да превземат финансиска
одговорност за влијанието на нивните дејства врз доверливото, сигурното и економичното
работење, управување и балансирање на електроенергетскиот систем, односно стануваат
балансно одговорни.
Зголемениот обем на обврски кои произлегуваат од процесот на либерализација е
ev
карактеристичен за операторот на пазарот на електрична енергија кој согласно пазарните
правила е одговорен да го организира и управува со пазарот на билатерлани договори (кој се
состои од регулирани и нерегулирани билатерални договори) и дневениот пазар со примена на
листа на приоритети (им овозможува на учесниците на пазарот, по завршувањето на сите
трансакции на пазарот на билатерални договори и доставувањето и усвојувањето на физичките
распореди на балансната група, да купат или продадат електрична енергија со што ќе ги
Pr
минимизираат своите отстапувања од номинираните физички распореди на електрична
енергија), да води и одржува Регистар на БОС и балансни групи, превзема балансна
одговорност за повластените производители на електрична енергија, води листата на
потрошувачи кои можат самостојно да учествуваат на пазарот, објавува прелиминарни и
конечни прогнози на потрошувачката и прогнози на производството на електрична енергија,
како и подготовка на сите обрасци неопходни за дефинирање на односите, правата и обврските
помеѓу учесниците на пазарот на електрична енергија.
EB
ОЕПС има обврска да реализира набавки на електрична енергија за покривање на

загубите во преносната мрежа, набавува системски услуги и соодветна оперативна резерва и
енергија за урамнотежување, по пазарни услови, на транспарентен, недискриминаторен и
конкурентен начин, одговорен е за реализација на тргувањето на дневниот пазар со примена на
листа на приоритети, да воспостави и одржува регистар на учесници на пазарот на системски
услуги, како и подготовка на потребните обрасци.
Како ОЕПС така и ОДС има обврска да реализира набавки на електрична енергија за
W
покривање на загубите во својата мрежа, по пазарни услови, на транспарентен,

недискриминаторен и конкурентен начин.
Снабдувачот на електрична енергија за тарифни потрошувачи станува снабдувач во
краен случај (ги снабдува потрошувачите на регулираниот пазар), а како нов учесник на
пазарот на електрична енергија се појавуваат снабдувачите на електрична енергија(ги снабдува
потрошувачите на отворениот пазар).
Во Република Македонија, а и не само во Република Македонија туку и во сите земји од
регионот, во изминатите 30 тина години, домаќинствата имаат најниска цена за разлика од сите
останати потрошувачи приклучени на дистрибутивниот систем и покрај тоа што причинуваат
најголеми трошоци на целиот електроенергетски систем со оглед на нерамномерниот дневен
дијаграм на потрошувачка. Процесот на добивање на реална цена за домаќинствата е
долготраен процес. Во изминаитиве неколку години беа донесени сите потребни тарифни
системи, вклучувајќи го и најбитниот тарифниот систем за дистрибуција на електрична
енергија согласно кој секој потрошувач плаќа според напонското ниво на кој е приклучен. Во
одлуките за 2014 година за првпат трошоците за користење на дистрибутивниот систем за
домаќинствата беа пресметани согласно Тарифниот систем за дистрибуција на електрична
енергија. Во овој момент процентот на наплата за домаќинствата приближно изнесува 88%,
додека на индустриските потрошувачи, околку 93%. Но во 2006 година, процентот на наплата
за домаќинствата низнесуваше под 80%. Од овие причини, РКЕ во своите методологии за цени
за регулираното снабдување воведе и сосема нови елемент, како што се маржа за снабдување,
како и bad debts, со цел да ја подобри ликвидноста на регулираниот снабдувач, како и да го
поттикне да го зголеми процентот на наплата. Очигледно е дека овие мерки даваат соодветен
резултат, но за тоа е потребно време. Со нагло зголемување на цената на електричната енергија
за домаќинствата, ќе се намали и процентот на наплата, а со тоа ќе се намалат и приходите на
регулираниот снабдувач, поради што нема да биде во можност да ги покрие трошоците за
w
набавка на електрична енергија со што ќе се доведе во опаснсот и сигурноста во снабдувањето
со електрична енергија. Сите искуства од сите земји членки на Енергетската Заедница
покажуваат дека домаќинствата своите потреби од електрична енергија ги обезбедуваат на
регулираниот пазар на електрична енергија.
Имајќи го во предвид претходно наведеното, либерализацијата на пазарот на
ie
електрична енергија ќе продолжи да се одвива во повеќе фази, со цел да се обезбеди
функционирање на ликвиден пазар на електрична енергија, без притоа да се наруши сигурноста
во снабдувањето со електрична енергија
Согласно измените на Законот за енергетика од октомври 2014, предвидената
либерализација од 01.01.2015 година, со која беше предвидено тарифните потрошувачи на
ev
електрична енергија (мали потрошувачи и домаќинства) да имаат право на избор на снабдувач
со електрична енергија, односно по сопствен избор своите потреби за елeктрична енергија да
можат да ги задоволат на регулиран пазар по цени одобрени од Регулаторната комисија за
енергетика или, пак, на слободен пазар по нерегулирани цени, се одложи, и во зависност од
годишната потрошувачка на електрична енергија ќе се одвива согласно следнава динамика:
- до 30 јуни 2016 година, мали потрошувачи со потрошувачка на електрична енергија во
Pr
2015 година над 1000 MWh,
2018 година над 25 MWh, и
EB
- до 30 јуни 2020 година, домаќинствата и сите останати мали потрошувачи на

Согласно горенаведените датуми малите потрошувачи и домаќинствата ќе можат по
сопствен избор своите потреби од електрична енергија да ги обезбедат на пазарот со
нерегулирани билатерални договори, од снабдувачи со електрична енергија, или пазарот со
регулирани билатерални договори, од снабдувачот во краен случај.
W

ВЛИЈАНИЕ НА УКИНУВАЊЕТО НА НИСКАТА ТАРИФА ВРЗ ДНЕВНИОТ
ДИЈАГРАМ НА ОПТОВАРУВАЊЕ И ВКУПНИТЕ ТРОШОЦИ НА ЕЕС НА
w
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија во јули 2012 година донесе
Тарифен систем за изменување и дополнување на Тарифен систем за продажба на електрична
ie
енергија на тарифни потрошувачи.
Како резултат на усвојувањето на овој Тарифен систем, се укина ниската тарифа во текот на
денот. Овој труд се однесува на анализа на позитвното влијание на укинувањето на ниската
тарифа во текот на денот врз дневниот дијаграм на оптоварување и на вкупните трошоци на
ev
ЕЕС на Република Македонија.
Клучни зборови: тарифни системи, анализи, критериуми, тарифи, цени, категории на
потрошувачи.
1 ВОВЕД
Pr
Електроенергетскиот сектор е најразвиен во енергетскиот сектор во Република
Македонија и се состои од производство на електрична енергија, пренос на електрична
енергија, дистрибуција на електрична енергија и снабдување со електрична енергија.
1.1 Домашно производство на електрична енергија и набавка од увоз
АД ЕЛЕМ – Скопје е најголемo претпријатие за производство на електрична енергија во
Република Македонија. Производните капацитети во Република Македонија, заклучно со 2012
година, со својот инсталиран капацитет се презентирани во следнава табела:
EB
Табела 1 Домашно производство на електрична енергија и набавка од увоз

Инсталиран
Процентуално
Р. бр. ОПИС капацитет
учество
(МW)
1. АД ЕЛЕМ 1409,4 72,66%
W
1.1 Производство од ТЕЦ 800 41,25%

1.1.1 ТЕ Битола 675 34,80%
1.1.2 ТЕ Осломеј 125 6,44%
1.2 Производство од ХЕЦ 579,4 29,87%
1.2.1 ХЕЦ Маврово 213 10,98%
1.2.2 ХЕЦ Шпиље 84 4,33%
1.2.3 ХЕЦ Тиквеш 116 5,98%
1.2.4 ХЕЦ Глобочица 42 2,17%
1.2.5 ХЕЦ Козјак 88 4,54%
1.2.6 ХЕЦ Света Петка 36,4 1,88%
C5-122R 1/22
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 2/22
1.3 ТЕ – ТО Енергетика 30 1,55%

2. АД ТЕЦ Неготино 210 10,83%
3. ТЕ-ТО АД 227 11,70%
4. КОГЕЛ Север 30 1,55%
5. ХЕЦ над 10 MW – ЕВН Македонија 23,8 1,23%
6. Мали ХЕЦ до 10MW 35,6 1,84%
7. Фотонапонски електроцентрали 3,8 0,20%
8. Вкупно 1.939,6 100,00%
1.2 Пренос на електрична енергија
w
Преносната мрежа во Република Македонија е во соспственост на АД МЕПСО – Скопје
и истата се состои од 400kV, 220 kV и 110kV напонско ниво, при што должината на мрежата за
секое напонско ниво поодделно изнесува:
ie
- 400kV – 507km
- 220 kV - 38km
- 110kV - 1492km
Во овој момент преносната мрежа на Република Македонија е поврзана со преносните
ev
мрежи на Србија, Бугарија и Грција.
1.3 Дистрибуција на електрична енергија
Најголем дел од дистрибутивната мрежа во Република е во соспственост на ЕВН
Македонија АД Скопје, додека само мал дел во комплексот на поранешната железарница е во
сопственост на АД ЕЛЕМ. Дистрибутивната мрежа во сопственост на ЕВН Македонија АД
Pr
Скопје се состои од 110kV, 35 kV, 20 kV, 10 kV и 0,4kV напонско ниво, при што должината на
мрежата за секое напонско ниво, поодделно, приближно изнесува:
- 110kV – 188km
- 35 kV - 860km
- 20(10) kV – 10.018km
EB
- 0,4 kV – 14.957 km
1.4 Снабдување со електрична енергија
Во Република Македонија, заклучно со 31.12.2012 година, постојат 9 квалификувани
потрошувачи (своите потреби од електрична енергија ги набавуваат на слободниот пазар по
пазарни цени) и 678.658 тарифни потрошувачи (своите потреби ги обезбедуваат од снабдувач
со електрична енергија на тарифни потрошувачи по регулирани цени одобрени од
W
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија). Квалификувани потрошувачи

се сите потрошувачи приклучени на преносната мрежа, освен Македонски железници. Со
постоечкиот Тарифен систем за продажба на електрична енергија на тарифни потрошувачи
Според напонското ниво на точката на испорака на електричната енергија, со овој Тарифен
систем се определуваат следните категории, групи и подгрупи на тарифни потрошувачи:
- Категорија на тарифни потрошувачи на 35 kV напонско ниво – 47 потрошувачи:
- Категорија на тарифни потрошувачи на 6kV,10(20) kV напонско ниво - 1.122
потрошувачи и
- Категорија на тарифни потрошувачи на 0,4 kV (380 / 220V) напонско ниво – 677.489
потрошувачи, со групи:
• Домаќинства – 600.150 потрошувачи
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 3/22
• јавно осветлување - 5.146 потрошувачи

• останати - 72.193
2 НАБАВКА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА, ПОТРОШУВАЧКА НА

ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И ЦЕНИ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО
2.1 Податоци за набавка на електрична енергија
Потребите на македонските потрошувачи се обезбедуваат од домашно производство и
од увоз. Набавката на електрична енергија од домашно производство и од увоз за периодот од
2010 до 2012 година, како и процентуално учество се презентирани во табела 2 и табела 3:
w
Табела 2 Набавка на електрична енергија од домашно производство
и увоз од 2010 до 2012 година
2012 2011 2010
Р. бр. ОПИС
(kWh) (kWh) (kWh)
Произведена
ie
1. електрична енергија од 5.370.050.371 6.050.249.708 6.476.469.597
АД ЕЛЕМ
1.1 Производство од ТЕЦ 4.475.712.627 4.775.690.284 4.277.440.550
1.1.1 ТЕ Битола ev 3.971.004.557 4.188.887.953 3.699.900.468
1.1.2 ТЕ Осломеј 504.708.070 586.802.331 577.540.082
1.2 Производство од ХЕЦ 887.518.282 1.267.887.428 2.184.830.851
1.2.1 ХЕЦ Маврово 263.226.635 560.073.194 799.971.697
1.2.2 ХЕЦ Шпиље 239.671.149 257.370.708 516.653.692
Pr
1.2.3 ХЕЦ Тиквеш 104.793.110 145.456.900 326.346.460
1.2.4 ХЕЦ Глобочица 169.822.884 167.634.302 290.961.777
1.2.5 ХЕЦ Козјак 97.782.834 137.352.324 250.897.225
1.2.6 Света Петка 12.221.670 0 0
ТЕ – ТО Енергетика
1.3 6.819.462 6.671.996 14.198.196
(ЕЛЕМ)
EB
2 АД ТЕЦ Неготино 0 0 0
3 ТЕ-ТО АД 280.071.810 74.398.300 6.963.880
4 КОГЕЛ Север 2.207.832 2.893.242 0
5. Увоз 2.741.486.597 2.748.752.144 1.602.312.654
Мали
6. 151.207.363 159.232.959 241.578.747
W
хидроелектроцентрали
Фотонапонски
7. 3.088.640 1.120.656 26.193
електроцентрали
8. Вкупно 8.548.112.613 9.036.647.009 8.327.351.071
Табела 3 Процентуално учество на набавена електрична енергија

од 2010 до 2012 година
Р. 2012 2011 2010
ОПИС
бр. (kWh) (kWh) (kWh)
Произведена електрична
1. 62,82% 66,95% 77,77%
енергија од АД ЕЛЕМ
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 4/22
1.1 Производство од ТЕЦ 52,36% 52,85% 51,37%

1.1.1 ТЕ Битола 46,45% 46,35% 44,43%
1.1.2 ТЕ Осломеј 5,90% 6,49% 6,94%
1.2 Производство од ХЕЦ 10,38% 14,03% 26,24%
1.2.1 ХЕЦ Маврово 3,08% 6,20% 9,61%
1.2.2 ХЕЦ Шпиље 2,80% 2,85% 6,20%
1.2.3 ХЕЦ Тиквеш 1,23% 1,61% 3,92%
1.2.4 ХЕЦ Глобочица 1,99% 1,86% 3,49%
1.2.5 ХЕЦ Козјак 1,14% 1,52% 3,01%
w
1.2.6 Света Петка 0,14% 0,00% 0,00%
1.3 ТЕ – ТО Енергетика (ЕЛЕМ) 0,08% 0,07% 0,17%
2 АД ТЕЦ Неготино 0,00% 0,00% 0,00%
ie
3 ТЕ-ТО АД 3,28% 0,82% 0,08%
4 КОГЕЛ Север 0,03% 0,03% 0,00%
5. Увоз 32,07% 30,42% 19,24%
6.
7.
Фотонапонски
електроцентрали
ev
Мали хидроелектроцентрали 1,77%
0,04%
1,76%
0,01%
2,90%
0,00%
8. Вкупно 100,00% 100,00% 100,00%
2.2 Податоци за потрошувачка на електрична енергија

Pr
Вкупната потрошувачка на електрична енергија за секоја категорија на потрошувачи во
Република Македонија, како и процентуалното учество на секоја категорија на потрошувачи во
вкупната потрошувачка, за периодот од 2010 до 2012 година е презентирано во Табелите 4 и 5:
Табела 4 Потрошувачка на поедини категории на потрошувачи
од 2010 до 2012 година
Р. 2012 2011 2010
Потрошувачи
EB

Приклучени на преносната
1. 1.967.306.602 2.255.604.653 1.731.544.561
мрежа (110kV)
2. 35 kV 100.828.909 103.884.675 105.338.347
35 kV директно
3. 4.027.845 5.719.413 6.599.281
приклучени
W
4. 10 kV 762.405.382 761.653.163 729.047.934
5. Домаќинства 3.257.489.461 3.345.159.541 3.233.037.278
6. I тарифен степен 328.354.443 297.376.035 257.599.599
7. II тарифен степен 693.391.966 733.996.024 714.721.776
8. Јавно осветление 105.789.879 110.254.437 119.037.886
9. Вкупна потрошувачка 7.219.594.487 7.613.647.941 6.896.926.662
Табела 5 процентуално учество на поедини категории на

потрошувачи во вкупна потрошувачка
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 5/22
Р. 2012 2011 2010

Потрошувачи
Приклучени на
1. 27,25% 29,63% 25,11%
преносната мрежа (110kV)
2. 35 kV 1,40% 1,36% 1,53%
3. 0,06% 0,08% 0,10%
4. 10 kV 10,56% 10,00% 10,57%
5. Домаќинства 45,12% 43,94% 46,88%
6. I тарифен степен 4,55% 3,91% 3,73%
w
7. II тарифен степен 9,60% 9,64% 10,36%
8. Јавно осветление 1,47% 1,45% 1,73%
9. Вкупна потрошувачка 100,00% 100,00% 100,00%
ie
2.3 Цени на електрична енергија
Во Република Македонија во моментов за крајните потрошувачи постојат:
ev
- регулирани цени на електрична енергија кои ги определува Регулаторната комисија
за енергетика на Република Македонија. Регулираните цени на електрична неергија
се однесуваат на производствот на електрич, и
- нерегулирани цени т.е пазарни цени кои ги одредува самиот пазар на електрична
енергија во Република Македонија. Пазарот на електрична енергија во Република
Pr
Македонија е целосно либерализиран за потрошувачите приклучени на преносната
мрежа (110kV потрошувачи) започнувајќи од 01.01.2008 година. Исто така, од
01.01.2012 година, операторот на електродистрибутивниот систем (ЕВН
МАкедонија АД Скопје), како и операторот на електропреносниот систем (АД
МЕПСО – Скопје), потребните количини за покривање на загубите на електрична
енергија во соодветните мрежи ги обезбедуваат на слободниот пазар на електрична
енергија.
EB
Според постоечкиот Тарифен систем за продажба на електрична енергија на тарифни

потрошувачи, тарифните потрошувачи му плаќаат на снабдувачот со електрична енергија на
тарифни потрошувачи за:
- активна моќност: кај потрошувачите (35kV директни потрошувачи, 35kV
потрошувачи, 10kV потрошувачи и потрошувачите од I тарифен степен) кај кои е
задолжително мерењето на активната моќност, истата се плаќа според врвното
W
оптоварување кое претставува најголемото оптеретување кое потрошувачот ќе го

постигне за 15 минути за време на важење на високи дневни оптоварувања на
електроенергетскиот систем, додека кај потрошувачите (домаќинства – 33% од
активната електрична енргија и II тарифен степен– превземената активна енергија
во kWh се зголемува за 33,33%) кај кои не е задолжително мерење на моќноста,
активната моќност се одредува пресметковно, додека кај јавното осветлување
истата не се мери и не се наплаќа,
- активна електрична енергија: задолжително мерење кај сите потрошувачи и
- прекумерно превземена реактивна електрична енергија: прекумерно превземена
реактивна електрична енергија која претставува позитивна разлика помеѓу фактички
превземената реактивна енергија и реактивната енергија која му одговара на
факторот на моќност соѕ(φ) = 0,95, т.е. превземена реактивна енергија над износот
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 6/22
од 33 % од превземената активна електрична енергија, при што мерењето е

задолжително кај сите потрошувачи, освен кај домаќинства и јавно осветлување кај
кои не се наплаќа.
Според времето на испорака на електрична енергија во текот на денот, постојат:
- цени на електрична енергија за време на високи дневни оптоварувања на
електроенергетскиот систем и тоа од 07:00 до 22:00 часот, и
- цени на електрична енергија за време на ниски дневни оптоварувања на
електроенергетскиот систем и тоа од 22:00 до 07:00 часот и од 00:00 до 24:00 часот
во недела.
Релативниот однос помеѓу цените на електрична енергија за време на високи дневни
оптоварувања и цени на електрична енергија за време на ниски дневни оптоварувања се
w
утврдува во сооднос од : 2,0 : 1,0.
Врз основа на реално остварената потрошувачка на електрична енергија просечните
годишни остварени цени за секоја категорија на тарифни потрошувачи, поодделно за периодот
од од 2010 до 2012 година се презентирани во следнава табела 6:
ie
Табела 6 просечни годишни остварени цени по
категории на потрошувачи од 2010 до 2012 година
Р. Потрошувачи приклучени на 2012 2011 2010
бр. дистрибутивен систем
ev (ден/kWh) (ден/kWh) (ден/kWh)
1 35 kV 4,12 3,58 3,40
2 35 kV директно приклучени 4,86 4,19 4,02
3 10(20) kV 4,72 4,13 4,01
4 Домаќинства 3,84 3,33 3,20
5 I тарифен степен 5,46 4,76 4,59
Pr
6 II тарифен степен 8,28 7,33 7,00
7 Јавно осветлување 5,32 4,68 4,48
8 Вкупно: 4,69 4,10 3,95
Цената на увезената електрична енергија за потребите на тарифните потрошувачи, за

периодот од 2010 до 2012 година, е презентирана во следнава табела 7:
EB
Табела 7 Цени на увезена електрична енергија

во РМ за потребите на тарифните потрошувачи
Количина Цена Вредност
Р. бр. Година
(MWh) (€/MWh) (€)
1 2012 452.404 83,27 37.672.057
2 2011 551.758 74,02 40.840.165
W
3 2010 277.490 46,13 12.801.673

4 Вкупно 1.281.652 71,25 91.313.895
Цената по која квалификуваните потрошувачи приклучени на преносната мрежа

набавувале електрична енергија не е достапна на Регулаторната комисија за енергетика,
бидејќи истата е дел од комерцијалните договори склучени помеѓу овие потрошувачи и
трговците со електрична енергија, кои не се предмет на одобрување од страна на
Регулаторната комисија за енергетика.
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 7/22
3 ТАРИФЕН СИСТЕМ ЗА ПРОДАЖБА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА НА

ТАРИФНИ ПОТРОШУВАЧИ И ЕФЕКТИТЕ ОД НЕГОВА ПРИМЕНА
3.1 Тарифен систем за продажба на електрична енергија на тарифни потрошувачи
На регулираниот пазар на електрична енергија купопродажбата на електрична енергија
и моќност се врши по цени и услови одобрени од Регулаторната комисија за енергетика.
Договорите помеѓу учесниците на регулираниот дел од пазарот на електрична енергија се
предмет на одобрување од страна на Регулаторната комисија за енергетика.
Учесници на регулираниот пазар на електрична енергија се:
- производителот на електрична енергија на кој во лиценцата му е утврдена обврска
да обезбеди јавна услуга (АД ЕЛЕМ Скопје),
w
- повластените производители на електрична енергија,
- снабдувач во краен случај со електрична енергија,
- снабдувачот на електрична енергија за тарифни потрошувачи, заклучно со 31
декември 2014 година (ЕВН Македонија АД Скопје),
ie
- операторот на електропреносниот систем за обезбедување на системски услуги,
оперативна резерва и енергија за урамнотежување (АД МЕПСО Скопје), и
- операторот на пазарот на електричната енергија за купување и продавање на
произведената електрична енергија од повластените производители на електрична
ev
енергија ( АД МЕПСО Скопје).
Под регулирано снабдување со електрична енергија се подразбира снабдување со
електрична енергија на тарифни потрошувачи и снабдување со електрична енергија во краен
случај на малите потрошувачи и домаќинствата кои избрале да бидат снабдувани од
снабдувачот во краен случај, поради што ќе ги бидат претставени заедничките главни
Pr
карактеристики на двата тарифни системи.
Регулаторната комисија за енергетика постапувајќи согласно член 197, став 6, алинеја 3
од Законот за енергетика, на седницата одржана на ден 30.06.2011 година, донесе Тарифен
систем за продажба на електрична енергија на тарифни потрошувачи (во понатамошниот текст:
Тарифен систем).
Во својата суштина овој Тарифен систем е базиран на Тарифниот систем од 1982
година, пред се од аспект на катагории на потрошувачи, врeме на испорака во текот на денот,
EB
како и начин на примена на пресметковни елементи.

Согласно постоечкиот Тарифен систем, според напонското ниво на точката на испорака
на електричната енергија, утврдени се следниве категории, групи и подгрупи на тарифни
потрошувачи:
- Категорија на тарифни потрошувачи на 35 kV напонско ниво, со групи:
W
• 35kV директни потрошувачи,

• 35kV потрошувачи
- Категорија на тарифни потрошувачи на 6kV,10(20) kV напонско ниво и
- Категорија на тарифни потрошувачи на 0,4 kV (380 / 220V) напонско ниво, со групи:
• домаќинства
• јавно осветлување
• останати, со подгрупи
 прв тарифен степен – мерење на моќност
 втор тарифен степен – без мерење на моќност
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 8/22
Пресметковни елементи за кои се определуваат цени и врз основа на кои тарифните

потрошувачи ја плаќаат испорачаната електрична енергија на снабдувачите со електрична
енергија на тарифни потрошувачи, се:
- активна моќност: кај потрошувачите (35kV директни потрошувачи, 35kV
потрошувачи, 10kV потрошувачи и потрошувачите од I тарифен степен) кај кои е
задолжително мерењето на активната моќност, истата се плаќа според врвното
оптоварување кое претставува најголемото оптеретување кое потрошувачот ќе го
постигне за 15 минути за време на важење на високи дневни оптоварувања на
електроенергетскиот систем, додека кај потрошувачите (домаќинства – 33% од
активната електрична енргија и II тарифен степен– превземената активна енергија
во kWh се зголемува за 33,33%) кај кои не е задолжително мерење на моќноста,
активната моќност се одредува пресметковно, додека кај јавното осветлување
w
истата не се мери и не се наплаќа,
- активна електрична енергија: задолжително мерење кај сите потрошувачи и
- прекумерно превземена реактивна електрична енергија: прекумерно превземена
реактивна електрична енергија која претставува позитивна разлика помеѓу фактички
ie
превземената реактивна енергија и реактивната енергија која му одговара на
факторот на моќност соѕ(φ) = 0,95, т.е. превземена реактивна енергија над износот
од 33 % од превземената активна електрична енергија, при што мерењето е
задолжително кај сите потрошувачи, освен кај домаќинства и јавно осветлување кај
кои не се наплаќа.
-
ev
Според времето на испорака на електрична енергија во текот на денот, постојат:
цени на електрична енергија за време на високи дневни оптоварувања на
електроенергетскиот систем и тоа од 07:00 до 22:00 часот, и
- цени на електрична енергија за време на ниски дневни оптоварувања на
Pr
електроенергетскиот систем и тоа од 22:00 до 07:00 часот и од 00:00 до 24:00 часот
во недела.
Релативниот однос помеѓу цените на електрична енергија за време на високи дневни
оптоварувања и цени на електрична енергија за време на ниски дневни оптоварувања се
утврдува во сооднос од : 2,0 : 1,0.
Со постечкиот Тарифен систем, за сите тарифни потрошувачи, цената за активна
EB
моќност се определува на тој начин што, во приходот за испорачаната електричната енергија и

активна моќност по сите пресметковни елементи при 8760 работни часа годишно, приходот од
активната моќност, по правило, учествува со:
- 50%, за категорија на тарифни потрошувачи на 35 kV и категорија на тарифни
потрошувачи на 6kV,10(20) kV
- 25%, за категорија на тарифни потрошувачи на 0,4 kV (380 / 220V), освен за групата
јавно осветлување каде во цената за активна електрична енергија е вклучена и
W
активната моќноста
Особено треба да се потенцира дека овие проценти не се гранични, туку учеството на
надоместокот за активната моќност во вкупниот надоместок за испорачаната електрична
енергија по поединечен тарифен потрошувач, зависи од остварените карактеристики на
неговата потрошувачка во пресметковниот период.
Цените за прекумерно превземената реактивна електрична енергија изнесуваат 25 % од
цените за активната електрична енергија.
Вкупниот надоместок за испорачаната електрична енергија, претставува збир на
надоместоците за активна моќност, превземена активна електрична енергија и прекумерно
превземена реактивна електрична енергија, според категоријата, групата, односно подгрупата
на која припаѓа тарифниот потрошувач.
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 9/22
3.2 Ефекти од примена на Тарифен систем за продажба на електрична енергија на

тарифни потрошувачи
Основна цел на секој Тарифен систем е да испрати сигнал до крајните потрошувачи да
ја оптимизираат својата потрошувачка на електрична енергија и да ја прилагодат на барањата
на електроенергетскиот систем, односно на барањата на домашните производни капацитети,
како и на преносните и дистрибутивни капацитети за нивно поефикасно и поекономично
работење, без притоа да се наруши безбедноста и сигурноста во снабдувањето со електрична
енергија. Исто така не треба да се занемари и барањето за што е можно поголема оптимизација
на увозот на електрична енергија кој во последните неколку години е во постојан пораст. На тој
начин, од една страна ќе се обезбеди намалување на трошоците за функционирање на целиот
електроенергетски систем, а од друга страна и трошоците за електрична енергија на самите
потрошувачи ќе се намалат. За жал, со постојниот Тарифен систем, во најголем дел оваа
w
основна цел неможе да се исполни и се случува токму спротивното, целиот електроенергетски
систем се прилагодува на крајно неповолните карактеристики на потрошувачка на електрична
енергија во Република Македонија со што се намалува ефикасноста на работа и се зголемуваат
вкупните трошоци на целиот систем и неговите главни чинители. Но, најлошо од се е што
постојниот Тарифен систем не овозможува покривање на зголемените трошоци на
ie
електроенергетскиот систем, заради лошата карактеристика на потрошувачка.
Постојниот Тарифен не овозможува соодветно и вистинско вреднување на трошоците
кои ги причинуваат одредени категории на потрошувачи. Сосема е јасно дека со постоечкиот
Тарифен систем не се испраќаат вистински ценовни сигнали до потрошувачите со што се
ev
овозможува потрошувачите да не ги покриваат реалните причинетите трошоци. Овие
нелогичности во однос на просечно остварените цени на сите потрошувачи во Република
Македонија за периодот од 2008 до 2012 година се претставени во следнава табела 8:
Табела 8 просечни годишни остварени цени по категории
на потрошувачи од 2008 до 2012 година
Потрошувачи 2012 2011 2010 2009 2008
Pr
Р. приклучени на
бр. дистрибутивен (ден/kWh) (ден/kWh) (ден/kWh) (ден/kWh) (ден/kWh)
систем
1 35 kV 4,12 3,58 3,40 3,14 2,76
2 4,86 4,19 4,02 3,67 3,32
3 10(20) kV 4,72 4,13 4,01 3,67 3,29
EB
4 Домаќинства 3,84 3,33 3,20 2,93 2,66

5 I тарифен степен 5,46 4,76 4,59 4,23 3,80
6 II тарифен степен 8,28 7,33 7,00 6,42 5,83
7 Јавно осветлување 5,32 4,68 4,48 4,02 3,68
8 Вкупно: 4,69 4,10 3,95 3,64 3,27
W
Од Табела 8 лесно се воочливи одредени нелогичности:

- домаќинствата како потрошувачи кои се приклучени на 0,4 kV напонско ниво имаат
најниска цена за разлика од сите останати потрошувачи приклучени на
дистрибутивниот систем и покрај тоа што причинуваат најголеми трошоци на
целиот електроенергетски систем со оглед на нерамномерниот дневен дијаграм на
потрошувачка,
- кај потрошувачите приклучени на 0,4 kV постојат големи разлики во однос на
просечната остварена цена, иако трошоците за испорачување на енергијата кај сите е
иста со оглед на фактот дека сите се наоѓаат на исто напонско ниво
- во одредени години просечната цена на 35kV директни потрошувачи е повисока од
цената на 10kV и 35kV потрошувачи, иако само при испораката на електричната
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 12/22
предвид и фактот дека нашето производство на електрична енергија за тарифните потрошувачи

по регулирани цени е со лимитиран капацитет, без најави дека во наредните три години истото
ќе се зголеми.
3.3 Искуства во регионот во однос на времетраење на ниска дневна тарифа во текот на
денот
Република Македонија е единствена земја во регионот во која што постоеше ниска
дневна тарифа во текот на денот. Единствено во Република Македонија се до 31 јули 2012
година се применуваше ниска дневна тарифа во текот на денот. Во сите држави кои што
произлегоа од поранешна Југославија ниската дневна тарифа во текот на денот е укината, а во
некои од нив (Србија и Хрватска) е укината ниска дневна тарифа и во недела. Сите овие земји
го сторија тоа заради намалување на вкупните трошоци на своите електроенергетски системи.
w
Во табелата подолу е презентирано времетраењето на ниска дневна тарифа во земјите од
поранешна Југославија, како и во одредени земји од регионот:
Табела 9 Примена и времетраење на ниска дневна тарифа во тек на ден
Период на примена на ниска ниска дневна тарифа ниска дневна тарифа
Р.бр Држава
дневна тарифа во тек на ден викенд
ie
1 Србија 07:00 до 23:00, секој ден нема нема
2 Хрватска 07:00 до 21:00, секој ден нема нема
3 Црна Гора 07:00 до 23:00, секој ден нема недела
4 БиХ 07:00 до 23:00, секој ден
ev нема сабота и недела
5 Словенија 06:00 до 22:00, секој ден нема сабота и недела
6 Грција 07:00 до 23:00, секој ден нема нема
4 АНАЛИЗА НА ВЛИЈАНИЕТО НА ВЛИЈАНИЕТО НА УКИНУВАЊЕТО НА

НИСКАТА ТАРИФА ВО ТЕКОТ НА ДЕНОТ ВРЗ ДНЕВНИОТ ДИЈАГРАМ НА
Pr
ОПТОВАРУВАЊЕ НА ДИСТРИБУТИВНИОТ КОМЗУМ
Во ова поглавје се анализирани дневните дијаграми на оптоварување на
дистрибутивниот конзум, пред укинувањето и по укинувањето при што се анализирани
апсолутните вредности на часовното оптоварување кои се однесуваат на вкупниот
дистрибутивен конзум. Со цел да се добие подобра претстава во Прилозите на оваа студија во
електронска форма се презентирани сите табеларни прегледи.
4.1 Просечни часовни оптоварувања
EB
Во табелите подолу се презентирани просечните часовни оптоварувања на месечно ниво

за периодот од август 2011 година до февруари 2012 година, просечните часовни оптоварувања
на месечно ниво за периодот од август 2012 година до февруари 2013 година, како и разликата
помеѓу просечните часовни оптоварувања за двата анализирани периоди.
W
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 13/22
Табела 10 Просечни часовни оптоварувања од август 2012 до февруари 2013

месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 547 488 455 425 406 401 414 462 527 572 605 634 665 707 707 681 651 635 641 670 712 685 687 631
септември 499 428 391 376 376 403 437 483 542 577 594 608 619 630 627 607 591 583 623 710 696 654 663 595
октомври 529 452 411 394 393 426 489 533 591 623 634 636 636 641 637 622 629 660 754 777 733 702 719 651
ноември 745 633 558 521 514 554 627 676 744 780 788 785 779 782 781 795 886 937 926 905 864 842 904 869
декември 1.013 884 792 734 713 746 828 862 941 993 1.008 1.009 1.003 1.004 1.001 1.015 1.097 1.130 1.116 1.101 1.062 1.040 1.147 1.138
јануари 1.000 889 793 733 707 724 787 807 882 937 964 973 971 969 960 957 1.010 1.073 1.066 1.052 1.016 997 1.111 1.115
февруари 925 807 715 660 638 665 734 769 839 885 898 894 880 868 860 852 884 964 994 985 946 930 1.037 1.042
Табела 11 Просечни часовни оптоварувања од август 2011 до февруари 2013

месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 546 490 477 444 413 399 419 468 531 576 608 637 669 769 776 732 676 656 665 685 736 713 684 627
w
септември 495 435 399 385 384 406 442 501 565 601 620 640 656 742 746 701 643 618 648 739 728 679 651 581
октомври 637 549 498 471 466 495 571 633 703 735 740 738 735 826 842 799 748 774 878 905 866 823 825 757
ноември 876 757 684 644 636 681 767 832 905 936 934 927 920 1.037 1.070 1.054 1.060 1.096 1.087 1.073 1.031 1.000 1.054 1.009
декември 1.014 880 792 741 725 758 846 902 986 1.031 1.044 1.045 1.045 1.178 1.217 1.189 1.176 1.187 1.177 1.157 1.115 1.093 1.159 1.133
јануари 1.062 932 845 794 772 794 861 899 987 1.043 1.064 1.070 1.075 1.223 1.262 1.221 1.162 1.194 1.192 1.165 1.129 1.109 1.192 1.179
февруари 1.070 948 865 814 796 826 902 949 1.032 1.084 1.095 1.090 1.086 1.235 1.273 1.221 1.121 1.165 1.200 1.188 1.150 1.135 1.211 1.188
ie
Табела 12 Разлика табела10 и
Tабела11
месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 1 -2 -22 -19 -7 2 -5
ev -6 -4 -4 -3 -3 -4 -62 -69 -51 -25 -21 -24 -15 -24 -28 3 4
септември 4 -7 -8 -9 -8 -3 -5 -18 -23 -24 -26 -32 -37 -112 -119 -94 -52 -35 -25 -29 -32 -25 12 14
октомври -108 -97 -87 -77 -73 -69 -82 -100 -112 -112 -106 -102 -99 -185 -205 -177 -119 -114 -124 -128 -133 -121 -106 -106
ноември -131 -124 -126 -123 -122 -127 -140 -156 -161 -156 -146 -142 -141 -255 -289 -259 -174 -159 -161 -168 -167 -158 -150 -140
декември -1 4 0 -7 -12 -12 -18 -40 -45 -38 -36 -36 -42 -174 -216 -174 -79 -57 -61 -56 -53 -53 -12 5
јануари -62 -43 -52 -61 -65 -70 -74 -92 -105 -106 -100 -97 -104 -254 -302 -264 -152 -121 -126 -113 -113 -112 -81 -64
февруари -145 -141 -150 -154 -158 -161 -168 -180 -193 -199 -197 -196 -206 -367 -413 -369 -237 -201 -206 -203 -204 -205 -174 -146
Pr
Од претходно презентираните табели, јасно е воочливо намалувањето на просечното
часовно оптоварување за периодот од август 2012 година до февруари 2013 година, по
укинувањето на ниската дневна тарифа во текот на денот, споредено со просечното часовно
оптоварување за периодот од август 2011 година до февруари 2012 година, кога важела ниската
дневна тарифа во текот на денот.
4.2 Просечни температури во анализираните периоди
EB
Значајно влијание на просечните часовни оптоварувања имаат и просечните

температури во анализираните периоди, поради што во табелите подолу се презентирани
истите, како и разликата на просечните температури.
Табела 13 Просечни темеператури за
период август 2012 – февруари 2013
средна максимална минимална
W
месец
⁰С
август 25 34 16
септември 20 29 12
октомври 15 23 7
ноември 9 14 4
декември 0 4 -4
јануари 1 6 -3
февруари 5 9 1
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 14/22
Табела 14 Просечни темеператури за

месец
⁰С
август 24 33 16
октомври 11 18 5
ноември 4 11 -2
декември 2 6 -3
јануари -1 4 -5
февруари -3 2 -7
w
Табела 15 Разлика на просечни темеператури
од Табела 14 и Табела 13
месец
ie
⁰С
август -1 -1 0
октомври ev -4 -5 -2
ноември -5 -3 -6
декември 2 2 1
јануари -2 -2 -2
февруари -8 -7 -8
Pr
4.3 Споредба на просечните дневни оптоварувања на месечно ниво во 14,15, и 16 часот
во анализираните периоди
Со цел да се споредат ефектите од укинивањето на ниската дневна тарифа во 14, 15 и 16
часот, во табелите подолу се споредувани просечното оптоварување во 14, 15 и 16 часот, со
просечното дневно оптоварување. Овие споредби се однесуваат за периодот од август 2011 до
февруари 2012, како и периодот од август 2012 до февруари 2013.
EB
Табела 16 Просечно оптоварување во 14, 15 и 16 часот споредено со

просечното дневно оптоварување за период август 2011 – февруари 2012
просечно дневено
просечно дневно оптоварување
оптоварување во
во час
месец месецот
W
MW
просек 14 15 16
август 600 769 776 732
септември 583 742 746 701
октомври 709 826 842 799
ноември 920 1.037 1.070 1.054
декември 1.025 1.178 1.217 1.189
јануари 1.051 1.223 1.262 1.221
февруари 1.068 1.235 1.273 1.221
Разлики со просекот
месец просек 14 15 16
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 15/22
август 0 169 176 132

септември 0 159 163 118
октомври 0 117 133 90
ноември 0 117 150 134
декември 0 153 192 164
јануари 0 172 211 170
февруари 0 167 205 153
Табела 17 Просечно оптоварување во 14, 15 и 16 часот споредено со

просечното дневно оптоварување за период август 2012 – февруари 2013
просечно
w
дневено просечно дневно оптоварување во
оптоварување во час
MW
ie
август 584 707 707 681
септември 555 630 627 607
октомври ev 595 641 637 622
ноември 758 782 781 795
декември 974 1.004 1.001 1.015
јануари 937 969 960 957
февруари 861 868 860 852
Pr
август 0 123 123 97
септември 0 75 72 52
октомври 0 46 42 27
ноември 0 24 23 37
декември 0 30 27 41
EB
јануари 0 32 23 20
февруари 0 7 -1 -9
Врз основа на табелите 16 и 17 во табелата 18 е презентирана разликата помеѓу

периодот од август 2011 до февруари 2012, со периодот од август 2012 до февруари 2013.
W
Табела 18 Разлика помеѓу период август 2011 – февруари 2012 и

просечно
дневено просечно дневно оптоварување во
оптоварување во час
MW
август 584 -16 -62 -69
септември 555 -28 -112 -119
октомври 595 -114 -185 -205
ноември 758 -162 -255 -289
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 16/22
декември 974 -51 -174 -216

јануари 937 -114 -254 -302
февруари 861 -207 -367 -413
август 0 -46 -53 -35
септември 0 -84 -91 -66
октомври 0 -71 -91 -63
ноември 0 -93 -127 -97
декември 0 -123 -165 -123
w
јануари 0 -140 -188 -150
февруари 0 -160 -206 -162
Од табелата 18 може да се заклучи дека по укинувањето на ниската дневна тарифа
ie
разликата помеѓу оптоварувањето во 14, 15 и 16 часот споредена со просечното дневно
оптоварување е намалена, што значи дека оптоварувањето во 14, 15 и 16 часот се намалуваат.
Се забележува дека во август 2012 потрошувачите се уште не се прилагодија на
измените на тарифниот систем во периодот од 13 до 16 часот. Веќе во септември разликите во
овие часови се поголеми. Температурите во октомври 2012 се повисоки во однос на 2011,
ev
согласно тоа и потрошувачката е помала што дополнително ја зголемува разликата во периодот
од 13 до 16 часот. Овој ефект е уште поизразен со започнувањето на грејната сезона, па така во
ноември, а уште повеќе во декември, иако температурите се малку пониски во однос на 2011
година, трендот на намалено превземање е уште поизразен. Истото важи и за првите два месеца
од 2013, а посебно за февруари кога средната температура беше значително повисока од истата
лани со што дополнително влијаеше на смалената дистрибутивна потрошувачка во овој месец.
Pr
4.4 Просечни дневни часовни оптоварувања (per unit)
Имајќи ги предвид температурните разлики во анализираните периоди, во табелите
подолу се анализира со per unit, односно сите вредности се дадени во однос на месечното
часовно просечно оптоварување. На овој начин најсликовито се покажува како се
прераспределила дистрибутивната потрошувачка откако се воведоа измените во тарифниот
систем во периодот од денот од 13 до 16 часот. Од овие табели може да се примети дека дел од
потрошувачката е префрлена после 22 часот, а посебно е тоа изразено во зимските месеци каде
EB
што греењето што се правеше во периодот од 13 до 16 часот е значително намалено и

префрлено во ноќните часови.
Табела 19 per unit август 2012 – февруари 2013
месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 0,94 0,84 0,78 0,73 0,70 0,69 0,71 0,79 0,90 0,98 1,04 1,09 1,14 1,21 1,21 1,17 1,11 1,09 1,10 1,15 1,22 1,17 1,18 1,08
септември 0,90 0,77 0,70 0,68 0,68 0,73 0,79 0,87 0,98 1,04 1,07 1,10 1,12 1,14 1,13 1,09 1,06 1,05 1,12 1,28 1,25 1,18 1,19 1,07
W
октомври 0,89 0,76 0,69 0,66 0,66 0,72 0,82 0,90 0,99 1,05 1,07 1,07 1,07 1,08 1,07 1,05 1,06 1,11 1,27 1,31 1,23 1,18 1,21 1,09
ноември 0,98 0,84 0,74 0,69 0,68 0,73 0,83 0,89 0,98 1,03 1,04 1,04 1,03 1,03 1,03 1,05 1,17 1,24 1,22 1,19 1,14 1,11 1,19 1,15
декември 1,04 0,91 0,81 0,75 0,73 0,77 0,85 0,89 0,97 1,02 1,03 1,04 1,03 1,03 1,03 1,04 1,13 1,16 1,15 1,13 1,09 1,07 1,18 1,17
јануари 1,07 0,95 0,85 0,78 0,75 0,77 0,84 0,86 0,94 1,00 1,03 1,04 1,04 1,03 1,02 1,02 1,08 1,15 1,14 1,12 1,08 1,06 1,19 1,19
февруари 1,07 0,94 0,83 0,77 0,74 0,77 0,85 0,89 0,97 1,03 1,04 1,04 1,02 1,01 1,00 0,99 1,03 1,12 1,15 1,14 1,10 1,08 1,20 1,21
MAKO CIGRE 2015 C5-122R 17/22
Табела 20 per unit август 2011 – февруари 2012

месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 0,91 0,82 0,80 0,74 0,69 0,67 0,70 0,78 0,89 0,96 1,01 1,06 1,12 1,28 1,29 1,22 1,13 1,09 1,11 1,14 1,23 1,19 1,14 1,05
септември 0,85 0,74 0,68 0,66 0,66 0,70 0,76 0,86 0,97 1,03 1,06 1,10 1,12 1,27 1,28 1,20 1,10 1,06 1,11 1,27 1,25 1,16 1,11 0,99
октомври 0,90 0,77 0,70 0,66 0,66 0,70 0,81 0,89 0,99 1,04 1,04 1,04 1,04 1,17 1,19 1,13 1,06 1,09 1,24 1,28 1,22 1,16 1,16 1,07
ноември 0,95 0,82 0,74 0,70 0,69 0,74 0,83 0,90 0,98 1,02 1,02 1,01 1,00 1,13 1,16 1,15 1,15 1,19 1,18 1,17 1,12 1,09 1,15 1,10
декември 0,99 0,86 0,77 0,72 0,71 0,74 0,83 0,88 0,96 1,01 1,02 1,02 1,02 1,15 1,19 1,16 1,15 1,16 1,15 1,13 1,09 1,07 1,13 1,11
јануари 1,01 0,89 0,80 0,76 0,73 0,76 0,82 0,86 0,94 0,99 1,01 1,02 1,02 1,16 1,20 1,16 1,11 1,14 1,13 1,11 1,07 1,06 1,13 1,12
февруари 1,00 0,89 0,81 0,76 0,74 0,77 0,84 0,89 0,97 1,01 1,02 1,02 1,02 1,16 1,19 1,14 1,05 1,09 1,12 1,11 1,08 1,06 1,13 1,11
Табела 21 Разлика per unit август 2012 – февруари 2013 со

август 2011 – февруари 2012
w
месец 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
август 0,03 0,02 -0,02 -0,01 0,01 0,02 0,01 0,01 0,01 0,02 0,03 0,03 0,02 -0,07 -0,08 -0,05 -0,02 0,00 -0,01 0,01 -0,01 -0,02 0,04 0,03
септември 0,05 0,03 0,02 0,02 0,02 0,03 0,03 0,01 0,01 0,01 0,01 0,00 0,00 -0,13 -0,15 -0,11 -0,04 -0,01 0,01 0,01 0,00 0,02 0,08 0,08
октомври -0,01 -0,01 -0,01 0,00 0,00 0,02 0,01 0,01 0,00 0,01 0,03 0,03 0,03 -0,09 -0,12 -0,08 0,00 0,02 0,03 0,03 0,01 0,02 0,05 0,02
ноември 0,03 0,02 0,00 -0,01 -0,01 -0,01 0,00 -0,01 0,00 0,01 0,02 0,03 0,03 -0,10 -0,13 -0,10 0,02 0,05 0,04 0,02 0,02 0,02 0,04 0,05
ie
декември 0,05 0,05 0,04 0,03 0,02 0,03 0,02 0,01 0,01 0,01 0,01 0,02 0,01 -0,12 -0,16 -0,12 -0,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,05 0,06
јануари 0,06 0,06 0,05 0,02 0,02 0,01 0,02 0,00 0,00 0,01 0,02 0,02 0,02 -0,13 -0,18 -0,14 -0,03 0,01 0,01 0,01 0,01 0,00 0,06 0,07
февруари 0,07 0,05 0,02 0,01 0,00 0,00 0,01 0,00 0,00 0,02 0,02 0,02 0,00 -0,15 -0,19 -0,15 -0,02 0,03 0,03 0,03 0,02 0,02 0,07 0,10
4.5 Анализа на часовното оптоварување

ev
Имајќи предвид дека измените на тарифниот систем започнаа да се применуваат од
август 2012 година, анализата на ефектите од воведувањето на новиот начин на пресметка на
испорачаната електрична енергија на тарифните потрошувачи е направена за периодот од
август 2012 година до февруари 2013 година, споредена со периодот август 2011 година до
февруари 2012 година. Од овие причини е споредуван просечниот дневниот дијаграм за
Pr
наведените периоди. Разгледувано е движењето на дистрибутивната потрошувачка посебно во
часовите на дневните ниски тарифни ставови во работните денови (неделната потрошувачка не
е земена предвид).
Квантитавната анализа покажува дека во месеците од август 2012 година до февруари
2013 година, дистрибутивната потрошувачка споредена со дистрибутивната потрошувачка во
месеците од август 2012 година до февруари 2013 година во часовите на дневните ниски
EB
тарифни ставови е помала и истото е презентирано во следнава табела:

Табела 22 Споредба
просечна средна просечна средна
намалување во
температура температура
период од 14 до
месец август 2012 – август 2011 –
16 часот
февруари 2013 февруари 2012
MW ºС
W
август -61 25 24
септември -108 20 22
октомври -189 15 11
ноември -268 9 4
декември -188 0 2
јануари -273 1 -1
февруари -383 5 -3
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Елизабета Арсова, Марко Бислимовски, Наташа Вељановска, Елена Маркова Велинова,

Регулаторна Комисија за енергетика на Република Македонија
ПОДОБРУВАЊЕ НА НАЧИНОТ И УСЛОВИТЕ ЗА ПРИКЛУЧУВАЊЕ НА
w
КОРИСНИЦИТЕ НА ЕЛЕКТРОДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА СОГЛАСНО
МРЕЖНИТЕ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
ie
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија на 29 јуни 2012 година
ги одобри Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија на ЕВН Македонија АД
Скопје. Со цел да се подобрат Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија,
Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија одобри се неколку измени и
дополнувања и тоа првата измена на 31 јануари 2014, втората измена на 30 септември 2014
ev
година, третата измена на 5 декември 2014 година и четвртата измена на 20 февруари 2015
година.
Во овој труд ќе биде објаснет начинот и условите на приклучување на корисниците на
електродистрибутивната мрежа, ќе биде направена споредба на стариот и новиот начин на
приклучување на корисниците на електродистрибутивната мрежа согласно на Мрежните
Pr
правила за дистрибуција на електрична енергија, ќе бидат образложени кои се причините за
изготвените измени на Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија. Исто така
ќе биде прикажанa методологијата на извештајот од Светстка банка „Doing Business“ во делот
Пристап до електрична енергија како и постигнатиот ранг на Република Македонија за
последните две година. Во трудот ќе биде образложено како Република Македонија може да
достигне подобар ранг во извештајот „Doing Business“.
Клучни зборови: Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија, Doing Business
EB
1 МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРУБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

(СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА БР.83/08)
Операторот на електродистрибутивниот систем ЕВН Македонија АД Скопје во 2008
година подготви Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија кои од страна на
Регулаторната комисија за енергетика беа одобрени истата година. Во Мрежните правила за
W
дистрибуција на електрична енергија на јасен и недвосмислен начин беа уредени начинот на

планирањето на електродистрибутивната мрежа, одржувањето и развојот на
електродистрибутивната мрежа, планирањето и прогнозата за дистрибутивниот систем, како и
техничко технолошките и економските услови за приклучувањето на корисниците на
електрична енергија. Во мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија беа
дефинирани и условите за приклучување на електродистрибутивната мрежа за потрошувачите
и производителите на електрична енергија. Во зависност од потребната максимална
едновремена моќност, местото на приклучување, напонското ниво, оддалеченоста на објектот
на корисникот за приклучување, намената на објектот, како и планското уредување на
просторот поткрепено со урбанистичка документација беше направена категоризација на
приклучоците и тоа стандарден и нестандарден приклучок.
Во категоријата стандареден приклучок беа опфатени сите приклучоци кои имаа
потреба од максимална едновремена моќност до 40 kW, максималната оддалеченост на објектот
C5-123R 1/9
на корисникот до 30 метри, како и за објекти кои се наоѓаат во области каде просторот е уреден
со детални урбанистички планови. Исто така во оваа категорија на приклучоци беа опфатени
приклучоци за објекти чија потреба од максимална едновремена моќност е до 40 kW, а
растојанието на објектите е поголемо од 30 метри, а објектот се наоѓа во подрачја каде
просторот не е уреден со детални урбанистички планови. Стандардните приклучоци се
однесуваа за приклучоци на објекти на електродистрибутивната мрежа за напонско ниво 0,4
kV. Во оваа категорија на приклучоци претежно спаѓаат домаќинства, магацини како и деловни
простори.
Во категоријата на нестандардни приклучоци спаѓаат приклучоци за објекти кои имаат
потреба од максимална едновремана моќност поголема од 40 kW, оддалеченоста на објектот од
електродистрибутивната мрежа е поголема од 30 метри, како и за објекти кои се наоѓаат во
подрачја каде просторот не е уреден со детални урбанистички планови. Во оваа категорија на
w
приклучоци спаѓаат претежно индустриски објекти, производители на електрична енергија,
деловни објекти, односно објекти кои имаат потреба од максимална едновремена моќност
поголема од 40 kW. Приклучувањето на нестандардниот приклучок на електродистрибутивната
мрежа можеше да биде на сите напонски нивоа почнувајќи од 0,4 kV па до 110 kV, во зависност
од потребата на максимална едновремана моќност како и од конфигурацијата на постоечката
ie
електродистрибутивната мрежа.
Ваквата поделба на приклучоците беше направена со цел да се направи поделба на
приклучоците домаќинства и индустрија, приклучоци во градски и селски населби како и да се
олесни реализацијата и изведбата на приклучоците. На овој начин се изврши унифицираност и
ev
стандардизација на опремата за приклучување на електродистрибутивната мрежа со што се
овозможи и постојана резерва на опремата во магацините, како и брзо и ефикасно реализирање
на приклучоците.
Поделбата на приклучоците на стандардни и нестандардни приклучоците предизвика и
доведе до различно времетраење за реализација на приклучоците. Односно времетраењето на
реализацијата и изведбата на стандардните приклучоци беше пократко во однос на
Pr
нестандардните приклучоци. Затоа беа транспаретнтно и јасно дефинирани и рокови за
реализација на приклучоците.
Времетраењето за издавање на решение за согласност за приклучување и реализација на
стандарден приклучок беше дефинирано и изнесуваше 60 дена, при тоа не вклучувајќи го
потребното време за обезбедување на потребна документација за одобрение за градење како и
изработка на проектна документација од страна на надворешни лиценцирани фирми. Согласно
EB
мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија за издавање на решение за

согласност за приклучување на стандардни приклучоци дефинирано беше максимално време
од 15 дена, додека пак за реализација на приклучокот максимално време од 30 дена како и 15
дена за ставање под напон на броилото од денот на поднесувањето на барањето за ставање под
напон. Додека пак времето за обезбедување на одбрение за градење како и проектна
документација дополнително траеше од два до шест месеци.
За нестандарден приклучок согласно мрежните правила за дистрибуција на електрична
W
енергија дефинирано времетраење за издавање на решение за согласност за приклучување и

реализација беше 165 дена, при тоа не беше вклучено времето потребно за обезбедување на
одобрение за градење како и проектната документација од страна на надворешни лиценцирани
фирми. За издавање на решение за согласнот беше дефинирано максимално време од 60 дена,
додека пак за реализација и изведба на приклучокот 90 дена како и 15 дена за ставање под
напон на броилото од денот на поднесувањето на барањето за ставање под напон. Додека пак
времето за обезбедување на одбрение за градење како и проектна документација дополнително
траеше од два до шест месеци.
За производителите на електрична енергија исто така беа дефинирани рокови за
издавање на решение за согласност за приклучување и реализација на приклучокот и тоа 195
дена, при што не беше вклучено потребното време за обезбедување на одобрение за градење
како и изработка на проектна документација од страна на лиценцирани фирми. За издавање на
решение за согласност за приклучување на производители на електрична енергија беше

дефинирано 90 дена, а за реализација и изведба на приклучокот 90 дена како и 15 дена за
ставање под напон на броилото од денот на поднесувањето на барањето за ставање под напон.
Додека пак времето за обезбедување на одбрение за градење како и проектна документација
дополнително траеше од два до шест месеци.
Трошоците за приклучување на електродистрибутивниот систем претставуваа збир од
трошоци за создавање на технички услови и трошоци за изградба на приклучокот, но се
наплаќаа само трошоците за изградба на приклучокот.
2 МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРУБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА

(„СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА БР. 87/12, 30/14, 161/14,
189/14 И 50/15“)
w
Во август 2012 година беа донесени нови Мрежни правила за дистрибуција на
електрична енергија од страна на операторот на дистрибутивниот систем, ЕВН Македонија АД
Скопје, а истите беа одобрени од страна на Регулаторната комисија за енергетика и беа
објавени во Службен весник на Република Македонија бр. 87/12. Во периодот од август 2012 па
ie
се до јуни 2015 година одобрени се четири измени на Мрежни правила за дистрибуција на
електрична енергија со што се проширија, подобрија и дообјаснија некои членови и поглавја во
насока на транспарентност, едноставност, применливост и имплементирање на измени од други
законски одредби кои имаат директно влијание. Новите мрежни правила да дистрибуција на
електрична енергија во однос на старите претрпеа огромни промени. Со промените се
ev
овозможи подобрување, допрецизирање, проширување и олеснување начинот на приклучување
на производителите и потрошувачите на електрична енергија. Се воведоа и нови поглавја со
што во целост беа исполнети обврските од Законот за енергетика.
Во новите Мрежни правила за дистрибуција имплементирана е нова категоризација на
приклучоци, намалување на роковите за приклучување на потрошувачите и производителите на
електричната енергија на електродистрибутивната мрежа, намалување на трошоците за
Pr
приклучување на електродистрибутивната мрежа, воведување на транспарентна методологија
за пресметување на трошоците за приклучување, воведување на казнени пенали доколку
операторот на дистрибутивниот систем не ги запазува пропишаните рокови од договорот за
приклучување, воведување на казнени пенали на потрошувачите и производителите на
електрична енергија доколку не го почитуваат договорот за приклучување и др.
Приклучоците се поделени на стандардни и нестандардни, но со таа разлика што
EB
зголемена е границата на одобрена максимална едновремана моќност.

Во категоријата на стандардни приклучоци беа опфатени сите приклучоци на објекти
кои имаат потреба од максимална едновремена моќност помала или еднаква на 400 kW и кои се
предвидени во области каде просторот е уреден со Детален урбанистички план, Урбанистички
план за село или Урбанистички план за вон населено место. Исто така во оваа категорија беа
опфатени сите стамбени и деловни објекти со едновремена моќност од 400 kW како и
приклучоци за објекти кои се наоѓаат во подрачја каде нема Детален урбанистички план, ниту
W
Урбанистички план за село ниту Урбанистички план за вон населено место а имаат потреба од
едновремена максимална моќност од 40 kW а објектот е оддалечен од постоечката
електродистрибутивна мрежа до 40 метри а постоечката дистрибутивна мрежа е во добра
техничка исправност.
Во измената на Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија во 2015
година („Службен весник на Република Македонија“ бр. 50/15) беше воведена и нова
подкатегорија на стандардни приклучоци таканаречени „експресни стандардни приклучоци“ за
објекти кои имаат потреба од едновремана максимална моќност меѓу 40 kW и 400 kW кај кои за
нивно приклучување нема потреба од изградба или реконструкција на постоечките
среднонапонски изводи или трансформаторски станици.
Во категоријата нестандардни приклучоци беа опфатени останатите приклучоци на
објекти кои имаа потреба од едновремена максимална моќност поголема од 400 kW.
Што се однесува на роковите исто така беа доста намалени. За стандардни приклучоци
со едновремана моќност до 40 kW потребно време за приклучување на приклучокот е 115, од
кои 15 дена за издавање на решение за согласност за приклучување, 70 дена за обезбедување на
одобрение за градење и обезбедување на проектна документација и 30 дена за реализација на
приклучокот.
За стандардни приклучоци со едновремана моќност до 400 kW потребно време за
приклучување на приклучокот е 135 дена, од кои 15 дена за издавање на решение за согласност
заприклучување, 70 дена за обезбедување на одобрение за градење и обезбедување на проектна
документација и 50 дена за реализација на приклучокот.
За експресен стандарден приклучок со едновремена моќност до 400 kW потребно време
за приклучување е 95 дена, од кои 15 дена за издавање на решение за согласност за
w
приклучување, 50 дена за обезбедување на дозволи за градење и 30 дена за реализација на
приклучокот.
Додека пак за нестандардни приклучоци потребно време за приклучување на
приклучокот е 160 дена, од кои 40 дена е за издавање на решение за согласност за
приклучување, 70 дена за обезбедување на одобрение за градење и обезбедување на проектна
ie
документација и 50 дена за реализација на приклучокот.
За производители на електрична енергија потребно време за приклучување е 160 дена,
од кои 40 дена е за издавање на решение за согласност за приклучување, 70 дена за
обезбедување на одобрение за градење и обезбедување на проектна документација и 50 дена за
ev
реализација на приклучокот.
Трошоците за приклучување на објектите претставуваа збир од трошоци за создавање на
технички услови во електродистрибутивната мрежа и трошоци за изградба на приклучокот.
Исто така но Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија беше утврдено и износ
за единечни трошоците за создавање технички услови во електродистрибутивната мрежа
денари/kW за различни напонски нивоа и тоа:
Pr
- Единечен трошок за создавање на технички услови во дистрибутивниот систем за
приклучување на корисници на среден напон, во износ од 2.121 денари/kW;
приклучување на корисници на низок напон со одобрена врвна моќност поголема од
40 kW, во износ од 3.990 денари/kW;
EB

приклучување на корисници на низок напон со одобрена врвна моќност помала или
еднаква на 40 kW, во износ од 2.564 денари/kW;
Во трошокот за приклучување на објекти кои припаќаат во категоријата стандарден
приклучок со максимална едновремена моќност до 40 kW се пресметуваше само трошок за
создавање на технички услови во мрежата за само 10 kW.
W
Додека пак трошоците за приклучување на нестандарден приклучок претставуваат збир

од трошоците за создавање на технички услови според бараната едновремена моќност и
трошоците за изградба на приклучокот.
Трошоците за приклучување на производители на електрична енергија претставуваат
трошоци за создавање на технички услови во електродистрибутивната мрежа согласно
потребната максимална едновремена моќност.
Составен дел од Мрежните правила за дистрибуција се Договорите за приклучување во
кои се воведени казнени камати доколку операторот на дистрибутивниот систем не ги почитува
роковите за обезбедување на потребните дозволи и роковите за изградба на приклучокот тогаш
барателот има право на надомест пресметан како казнена камата согласно закон за секој ден
доцнење на уплатениот износ од договорениот надоместок за приклучување на приклучокот
како и казнени пенали на потрошувачите и производителите на електрична енергија доколку не

го почитуваат договорот за приклучување.
3 СПОРЕДБА НА МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА

ЕНЕРГИЈА („СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА“ БР. 88/08)
И МРЕЖНИ ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
(„СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА“ БР. 87/12, 30/14, 161/14,
189/14 И 50/15)
Со Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија („Службен весник на
Република Македонија“ бр. 87/12, 30/14, 161/14, 189/14 и 50/15) се постигна значителни
промени и подобрувања во однос на начинот на приклучување на електродистрибутивната
мрежа на потрошувачите и производителите и тоа:
w
- зголемување на опсегот на едновремената максимална моќност за категоријата
стандардни приклучоци;
- овозможување на приклучоците на индустриските објекти да преминат во
категоријата стандарден приклучок;
ie
- воведување на парцијално плаќање за трошокот за приклучуање;
- воведување на нова подкатегорија на стандардни приклучоци „експресни стандардни
приклучоци“;
-
-
ev
преминување на стамбените и деловните објекти со едновремена моќност до 400 kW
во категоријата стандардни приклучоци;
скратување на роковите за издавање на решение за согласност за приклучување;
- воведување на рокови за обезбедување на одобренија за градење и проектна
документацијач
Pr
- скратување на рокови за реализација на приклучоците;
- едноставување на пресметката за трошоци за приклучување;
- транспарентност на пресметката за трошоците за приклучување;
- овозможување на производителите на електрична енергија да учествуваат во
изработувањето техничкото решение;
EB
- ослободување на производителите на електрична енергија од трошоците за изведба на

приклучокот;
- електронски начин на аплицирање на решение за согласност за приклучување;
- скратување на роковите за изведба и реализација на „експресен стандарден
приклучок“
W
- воведување на процедури за приклучување и др.

Табела 1 Преглед на рокови според Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија

Мрежни правила за дистрибуција Мрежни правила за дистрибуција
на електрична енергија на електрична енергија
„Службен весник на РМ“ бр. „Службен весник на РМ“ бр.
88/08 87/12
Рок за издавање за решение за
согласност за приклучување за
15 15
стандардни приклучоци со
Ped≤40kW (денови)
стандардни приклучоци со 60 15
w
Ped > 40 kW и Ped ≤ 400kW
(денови)
60 40
ie
нестандардни приклучоци
(денови)
90 40
производител на електрична ev
енергија (денови)
Рок за реализација на
приклучокот - стандарден
30 30
приклучок со Ped≤40kW
(денови)
Pr
приклучокот - стандарден
90 50
приклучок со Ped > 40
kW и Ped ≤ 400kW (денови)
приклучокот - нестандарден 90 50
приклучок (денови)
EB
Казнени пенали за непочитување

на роковите за приклучување за / Казнена камата согласно закон
секој ден доцнење
4 МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРИСТАП ДО ЕЛЕКТРОДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА

W
СОГЛАСНО DOING BUSINESS

Проектот на Светска Банка Doing Business промовира објективни мерки за следење и
развој на економијата на малите и средните претпријатија ширум целиот свет. Овој проект
постои од 2002 година а извештајот е објавен во 2003 година каде бил опфатен економскиот
раст во 133 земји, а додека пак во 2015 година вклучени се 189 земји. Со прибирање на
квантитативните податоци и правење на анализи се прават финални извештаи во кои се врши
споредувањето на бизнисот како и регулативата во економијата во различни земји, се
донесуваат заклучоци и мерки за подобрување на бизнис климата во секоја земја. Исто така
согласно на извештаите секоја земја со цел да добие подобар ранг во наредните извештаи
тежнее да воведе реформи во регулативата како би станала поатрактивна за странските
инвеститори да вложуваат во малите и средните претпријатија.
Во 2012 година Светска Банка во проектот Doing Business воведе извештај за пристап до
електрична енергија. Извештајот за пристап до електрична енергија беше изработен согласно
методологија во која беа дефинирани три параметри подеднакво и тоа:
- времетраење за реализација на приклучок на електродистрибутивната мрежа,
-трошокот за реализација на приклучокот по приход по глава на жител (просечна плата),
- бројот на постапки од аплицирањето на барањето на приклучокот до пуштањето под
напон на приклучокот.
Предмет на разгледување во извештајот беа малите индустриски објекти кои имаат
потреба од максимална едновремена моќност до 112 kW, а објектот е оддалечен најмногу до
130 метри од електродистрибутивната мрежа. Во првите два извештаи од Светска банка за 2012
и 2013 година рангирањето на Република Македонија беше согласно Мрежните правила за
w
дистрибуција на електрична енергија („Службен весник на Република Македонија“ бр. 88/08), а
се постигна 121 и 109 место соодветно. Во 2012 година беа донесени нови Мрежни правила за
електрична енергија („Службен весник на Република Македонија“ бр. 87/12) согласно новиот
Закон за енергетика („Службен весник на Република Македонија“ бр. 16/11) како и со цел да се
ie
подобри рангот во извештајот од Светска банка Doing Business 2014 а воедно и да се подобри
бизнис климата во Република Македонија.
Најголем акцент во методологијата се обрна во делот скратување на времетраењето на
приклучување. Со цел да се опфататат приклучоците кои се предмет на разгедување во
извештајот Doing Business 2014 беше поместена границата за едновремената максимална
ev
моќност за категоријата стандардни приклучоци од 40 kW на 400 kW. Исто така беше скратено
времето на приклучување на приклучокот, особено во делот издавање на решение за согласност
за приклучување и реализација на приклучокот. Беа направени и измени во законот за градење
со што се скратија роковите за издавање на одбрение за градење, се воведе електронски начин
на аплицирање и издавање на одобрение за градење. Се воведе електронски начин на
аплицирање на барање за согласност за приклучување. Сето тоа доведе до скратување на
Pr
роковите за приклучување на потрошувачите и производителите на електродистрибутивната
мрежа.
Исто така трошоците за приклучување на стандардните приклучоци до 400 kW кои
претходно припаѓаа во категоријата нестандардни приклучоци беа намалени, беше овозможено
плаќање на трошок за создавање на технички услови во електродистрибутивната мрежа според
бараната едновремена моќност, но не и трошок за реализација на приклучокот, со што
EB
трошоците за приклучување значително се намалија.

Со направените измени во Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија
Република Македонија во извештајот Doing Business 2014 го достигна 76 место во делот
Пристап до електрична енергија. Додека пак во извештајот Doing Business 2015 го достигна 88
место.
Во извештајот Doing Business 2016 е предвиден нов параметар за континуитет во
W
снабдувањето со електрична енергија односно коефициентите SAIDI (System Average

Interruption Duration Index – просечно времетраење на прекин во електродистрибутивниот
систем), SAIFI (System Average Interruption Frequency Index – просечна зачестеност на прекини
во електродистрибутивниот систем), CAIDI (Customer Average Interruption Duration Index –
просечно времетраење на прекин по потрошувач) и ENS (Energy Not Supplied неиспорачана
електрична енергија) кои заедно треба да учествува во методологијата со 25%.
5 МЕРКИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА НАЧИНОТ НА ПРИКЛУЧУВАЊЕ НА

ЕЛЕКТРОДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА И ОБЕЗБЕДУВАЊЕ ПОДОБРА
БИЗНИС КЛИМА
Методологијата од делот Пристап до електрична енергија од Doing Business 2016 се
состои од четири параметри кои подеднакво се вреднуваат и тоа:
- времетраење за реализација на приклучок на електродистрибутивната мрежа;

- трошокот за реализација на приклучокот по приход по глава на жител (просечна
плата);
- бројот на постапки од аплицирањето на барањето на приклучокот до пуштањето под
напон на приклучокот; и
- SAIDI, SAIFI, CAIDI и ENS.
Во однос на првата точка скратување на времетраењето за реализација на приклучокот
воведена е нова подкатегорија на стандарден приклучок тн „експресен стандарден приклучок“
во последната измена на Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија („Службен
весник на Република Македонија“ бр. 50/15). Со оваа измена значително е скратено времето за
реализација на приклучокот и тоа на 95 дена. За издавање на решение за согласност за
w
приклучување се предвидени 15 дена, за обезбедување на одобрение за градење и проектна
документација 50 дена и за реализација на приклучокот 30 дена. Имајќи во предвид дека во
ЕВН Македонија АД Скопје опремата е стандардизирана и унифицирана, магацините се
централизирани и постојано има резерва затоа рокот за реализација на приклучокот е
ie
значително намален.
Во однос на втората точка трошоци за реализација на приклучокот, тие претставуваат
однос од трошоците за реализаација на приклучокот и приход по глава на жител (просечна
плата) на ниво на Република Македонија, што значи дека колку и да влијае на намалувањето на
трошоците за приклучување сепак не можеме да влијае и на целокопниот просекот на платите
ev
по вработен. Овој параметар би се зголемил доколку и приходот по вработен на ниво на држава
значително би се зголемиле.
Што се однесува на постапките за приклучување на објектот започнувајќи од
аплицирањето на барање на согласност за приклучување па се до ставање под напон, во однос
на оваа точка во последната измена на Мрежните правила за дистрибуција на електрична
Pr
енергија дефинирани се три постапки и тоа барање за согласност за приклучување, склучување
на Договор за приклучување на електродистрибутивната мрежа и ставање под напон. На овој
начин со скратувањето на постапките од пет на три значително би се подобрил рангот во
извештајот.
Со цел да се подобри начинот за приклучување на корисниците на електрична енергија
на електродистрибутивната мрежа потребно е побрзо и поефикасно приклучување. Во иднина
операторот на електродистрибутивниот систем во иднина треба да обезбени електронски
EB
подземен и надземен катастер на постоечката и новолланираната електродистрибутивна мрежа

внесена на географска подлога. Исто така и другите фирми кои обавуваат јавни дејности како
што се водовод, топлификација, потребно е да свој обезбедат свој електронски подземен
катастер. Додека пак фирмите кои ги обавуваат дејностите фиксна и мобилна телефонија,
кабелските оператори имаат веќе направено база на податоци со вцртана инфраструктура.
Целокупната постоечка и новопредвидена инфраструктура потребно е да биде доставена до
содветните институции и општините и тие меѓусемно да вршат електронска комуникација при
W
планирање и развој, проектирање, отклонување на дефекти и др. Доколку целокупниот

подземени и надземен катастер се внесе соодветно во урбанистичката документација тогаш
времето за издавање на одобренија за градење потребни за приклучок на елекодистрибутивната
мрежа би било многу кратко. Тогаш би можело одобрение за градење да се обезбеди во рок од
еден ден како што е пракса во повеќе европски земји пр Австрија, Германија и др. Исто така на
тој начин усогласувањето на операторот на електродистрибутивниот систем со другите фирми
кои обавуваат јавни дејности при проектирање на трасите за приклучоците би било многу
полесно побрзо и попрецизно. На тој начин рокот за реализација и приклучување значително би
се скратил бидејќи пред изградбата на некој објект претходно би се знаела приклучната точка
на електродистрибутивната мрежа.
[1] Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија („Службен весник на Република
Македонија“ бр. 88/08)
[2] Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија („Службен весник на Република
Македонија“ бр. 87/12, 30/14, 161/14, 189/14 и 55/15),
w
ie
ev
Pr
EB
W
Мерита Дема
Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна Борозан
w
АНАЛИЗА НА МОЖНОСТИТЕ ЗА ПРИМЕНА НА ИНТЕЛИГЕНТНИ БРОИЛА
КАКО ПРЕДУСЛОВ ЗА РЕАЛИЗИРАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНТНИ
ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ
ie
Интелигентни броила се електронски мерни уреди кои се користат од страна на
електроенергетските претпријатија за снимање на потрошувачката на електрична енергија во
интервали од еден час или помалку и пренесување на измерените податоци до нив најмалку
ev
еднаш дневно, за потребите на следење и наплата на потрошувачката на електрична енергија.
Интелигентните броила вообичаено имаат можност за мерење и на други големини
(потрошувачка на гас, вода и сл.), но во рамките на овој труд тие се разгледувани од аспект на
нивните функции за мерење и следење на потрошувачката на електрична енергија.
Додека интелигентните броила претставуваат индивидуални апарати инсталирани во
објекти на потрошувачите на електрична енергија, со цел мерење на нивната потрошувачка, тие
Pr
исто така се користат при надзорот и управувањето на електроенергетските мрежи. Всушност,
интелигентните броила спаѓаат во клучните технологии кои придонесуваат за преобразување
на современите дистрибутивни мрежи во интелигентни мрежи.
Земјите членки на Европската унија (ЕУ) потребно е да обезбедат имплементација на
интелигентните броила според Третиот пакет на законодавство за внатрешен пазар на енергија
на ЕУ. Притоа, ЕУ има за цел да изврши замена на најмалку 80% од електричните броила со
интелигентни броила до 2020 година, секаде каде се очекува дека тоа ќе биде изводливо. Иако
EB
имаат заедничка цел, сепак начинот на воведување на интелигентните броила во земјите во ЕУ

е различен. Во рамките на трудот, покрај анализата на правната рамка и искуствата од овие
земји, образложени се и можностите за примена на интелигентните броила во Република
Клучни зборови: интелигентни броила, интелигентни системи за мерење, Трет пакет на
законодавство на ЕУ.
W
1 ВОВЕД
Во последните години теми кои привлекуваат големо внимание се токму
интелигентните броила (ИБ) и интелигентните системи за мерење (ИСМ).
Со цел да се обезбеди поголема јасност за тоа што претставуваат ИСМ, потребно е да се
даде недвосмислена дефиниција за овие системи. Важно е да се напомоне дека постои разлика
меѓу ИСМ и ИБ. ИБ претставуваат електронски уреди кои ја мерат потрошената енергија
(електрична, гас), но за разлика од конвенционалните броила, на потрошувачите им
овозможуваат и пристап до дополнителни информации (на пример цени на електрична енергија
за претстојниот временски период, квалитет на електричната енергија) и можат да пренесуваат
податоци користејќи електронска комуникација [1].
C5-130R 1/9
Додека ИБ претставуваат индивидуални уреди кои се поставуваат во објектот на

потрошувачот, со цел мерење на потрошувачката на електрична енергија, ИСМ претставуваат
примена на ИБ во пошироки рамки, односно примена на општ принцип, а не само на
поединечен уред.
Во документот [2] на Европската комисија е наведено дека ИСМ се неразделив дел од
Интелигентните мрежи (ИМ) и истото е објаснето со воведување на дефиниција на ИМ како:
“Интелигентна мрежа претставува усовршена (надградена) електроенергетска мрежа во која е
овозможена двонасочна дигитална комуникација меѓу снабдувачот и потрошувачот и во која се
користат интелигентни мерни системи и системи за следење на работата на мрежата.”
Конвенционалните броила кои се применуваат во домаќинствата се броила кои работат
на принципот на електромеханичка индукција, додека за природен гас се користат броила кои
w
што вршат мерење на проток. Исто така, конвенционалните броила ја мерат само количината на
потрошената електрична енергијата или гас од последното отчитување, без увид во промените
на потрошувачката во текот на одреден временски период.
Со воведување на ИБ, овие мерачи на енергија се заменуваат со модерни електронски
броила кои овозможуваат добивање на податоци за оптоварувањето со тек на времето.
ie
2 ДЕФИНИЦИЈА НА ИНТЕЛИГЕНТНИ СИСТЕМИ ЗА МЕРЕЊЕ И
ИНТЕЛИГЕТНИ БРОИЛА
Европската комисија со Директива 2009/72/ЕC за општите правила на внатрешниот
ev
пазар на електрична енергија, ИСМ ги дефинира како системи кои обезбедуваат двострана
(двонасочна) комуникација помеѓу потрошувачот и снабдувачот и воведување на услуга за
олеснување на енергетската ефикасност [3].
ИСМ ги извршуваат следните функции:
- автоматско читање, обработка и пренос на измерени податоци,
Pr
- можност за двострана размена на податоци во реално време (или со многу мало
временско задоцнување),
- поддршка на дополнителни услуги и апликации,
- далечинско ажурирање на софтверот со цел овозможување на нови услуги,
комуникациски протоколи и сл.
Како што и претходно беше наведено најдобар начин за дефинирање на интелигентното
EB
мерење е преку појаснување на множеството на функции и услуги на ИСМ. Меѓутоа, не постои

една единствена дефиниција за тоа што всушност тие треба да вршат. За таа цел во ЕУ се
развиваат процеси, публикации и истражувања на Европската комисија во оваа област. Од
големо значење е стандардот М/441 [4], додека основните услови за секој ИСМ на ниво на ЕУ
произлегуваат од Директивата за мерните инструменти од 2004 година [5].
Покрај тоа, шест функции на ИСМ се дефинирани во рамките на [4]:
W
- далечинско отчитување на метролошките регистри,

- двонасочна комуникација,
- поддршка на различни тарифи и системи за плаќање,
- далечинско управување со вклучување/исклучување и ограничување на
оптоварувањето,
- комуникација со други уреди во просториите на потрошувачот,
- информации преку веб портал / графички дисплеј или дополнителна опрема.
ИСМ треба да обезбедат податоци за моменталната потрошувачка и цена на месечно
ниво, лесна промена на снабдувачот и промена на договорот, сметки засновани на реалната
потрошувачка, понуди врз основа на реалната потрошувачка, далечинско надоградување на

софтвер.
Во секторот на електрична енергија, специфични функции се можност за далечинско
намалување или зголемување на моќност, далечинско активирање и деактивирање на
напојување, сигнализација во случај на непријавено исклучување. Од гледна точка на
потрошувачот, ИСМ овозможуваат отчитување на податоци од страна на потрошувачот од уред
што тој го поседува. За операторот на дистрибутивниот систем (ОДС), ИСМ овозможуваат
далечинско читање на регистрите со податоци од мерењето, двонасочна комуникација меѓу
броилото и надворешните мрежи за одржување и контрола на броилото, со тоа што е
овозможено отчитаните вредности да бидат преземани доволно често. Од комерцијална гледна
точка на снабдување со електрична енергија, ИСМ овозможуваат примена на напредни
тарифни системи, далечинско вклучување/исклучување, управување со потрошувачката или
w
ограничување на моќноста. Така, различни типови на потрошувачи (индустрија, комерцијални
потрошувачи или домаќинства) ќе добијат можност да применат автоматски системи за
подобрување на енергетската ефикасност и да се приклучат во програми за управување
со оптоварувањето. Истото се однесува и на потрошувачите кај кои може да се исклучат или
вклучат сите или дел од нивните електрични уреди од електричната мрежа за одреден
ie
временски период [6,7,8], со што ќе се овозможи растоварување или дополнително
оптоварување на системот.
Од аспект на сигурност и приватност, ИБ овозможуваат сигурна размена на податоци и
отстранување или спречување на можна измама. Сепак, особено внимание треба да се обрне на
ev
приватноста на податоците, нападите од надворешни ентитети со цел преземање на овие
податоци и ред други опасности. ИСМ се клучни и за примената на дистрибуираното
производство бидејќи овозможуваат мерење на произведената и потрошената моќност во
јазолот во кој е приклучена производната единица. Важно е да се спомне дека не секој ИСМ е
потребно да ги поддржува сите овие функции.
За да се постигне успешна примена на ИСМ, треба да се одредат минималните потребни
Pr
функции во согласност со државните цели за обезбедување на ефикасен и функционален
електроенергетски систем (ЕЕС), а исто така да се овозможат и нови услуги со цел на
максимизирање на придобивките. Меѓутоа, ако се постават високи цели, посакуваните
придобивки ќе може да се постигнат со поголеми инвестиции, бидејќи во случаи на воведување
на поголем број на функции, потребен е и поскап хардвер. Одлуката за тоа кои основни барања
треба да бидат исполнети би требало да зависи од локалните услови и од целите кои стојат зад
имплементирањето на ИБ, но и да бидат во согласност со општиот развој на ЕУ.
EB
Европското законодавство за ИБ се води од целта на подобрување на енергетската

ефикасност, намалување на потрошувачката на енергија и олеснување на интеграцијата на
дипсерзираното производство на електрична енергија.
3 ИНФРАСТРУКТУРА НА ИНТЕЛИГЕНТНИТЕ БРОИЛА

ИБ е потребно да имаат можност за обработка на измерените податоци и за испраќање и
W
примање на податоци, како што се моментално измерени вредности, податоци за тарифата,

наредби за далечинско вклучување/исклучување и/или ограничување на оптоварувањето,
обновување на тековните податоци (update) на системот и слично. Oвие податоци се
пренесуваат помеѓу мерниот уред (или поврзаниот модул за комуникација) и системот за
управување со мрежа на ОДС преку WAN1, односно фиксни и мобилни комуникациски
мрежи, комуникациски врски преку електрични водови, како и стандардни комуникациски
врски кои се користат во разводните постројки и трансформаторските станици [9], [10].
Типичната инфраструктура на ИСМ се состои од следниве елементи:
1
WAN е кратенка од англискиот термин Wide Аrea Network, кој се однесува на систем за мерење и
прибирање на податоци на пошироко географско подачје и како кратенка се употребува во македонскиот
јазик.
- мерни уреди и придружни уреди во просториите на потрошувачот (опционално

поврзани со уред за контрола на апаратите во домаќинството, односно Smart Home
Unit2),
- комуникациска инфраструктура, која се разликува согласно потребите на
корисникот и потребите на операторот на системот,
- системи за управување со мрежата кај ОДС.
Податоците испратени до броилото може директно да се пренесуваат и до други уреди
во просториите на потрошувачот со користење на HAN3. Со користење на дисплеј во нивната
станбена просторија потрошувачите можат да имаат пристап до овие податоци.
Исто така, броилото може да се поврзе и со уред за контрола на апаратите во
домаќинството, кој ги контролира апаратите според добиените податоци, на пример
w
вклучување на машина за садови кога цените на електрична енергија се ниски.
Комуникациската технологија може да биде дел од ИБ или поставувањето (set up) може
да биде модуларно. Модуларноста на компонентите е особено важна заради одржување на
системот и замена на дотраените делови.
ie
За комуникација меѓу мерните уреди и крајните системи, се користат следниве
технологии:
- PLC4,
-
-
GSM/GPRS/UMTS технологија5,
DSL6.
ev
Но, исто така можно е да се изврши и комбинација на повеќе од еден од горенаведените
технологии.
При воведување на инфраструктурите за интелигентно мерење, многу важна одлука е
Pr
дали податоците се пренесуваат до системот за управување со мрежа на ОДС директно од
потрошувачот или откога истите податоци од потрошувачот ќе се групираат од страна на така
наречениот концентратор. Концентраторите на податоци се препорачуваат кога се планира
воведување на интелигентно мерење во места со поголема густина на население. Во тој случај,
поединечни инсталации за мерење се поврзани со концентраторите на податоци преку PLC, со
до неколку стотици метри на концентратори на податоци. Концентраторите на податоци може
да се инсталираат во дистрибутивни трафостаници и истите ги групираат, проверуваат,
EB
обработуваат и зачувуваат измерените податоци, но и пренесуваат и добиваат податоци за и од

системот за управување со мрежа на ОДС.
Имплементацијата на ИСМ има како цел промена на однесувањето на потрошувачите
на, затоа повратната информација до нив е суштинска. Директниот начин на обезбедување на
повратна информација е преку соодветен дисплеј. Овој дисплеј за графичко прикажување,
поставен во просториите на потрошувачот, поврзан со уредот за мерење или комуникација,
W
2
Smart Home Unit, односно автоматизиран домашен систем, уред кој комуницира со сите технички уреди
поврзани на системот преку сигурен безжичен протокол.
3
HAN е кратенка од англискиот термин Home Area Network, која се однесува на комуникациската мрежа
во домовите.
4
PLC, Power Line Communication, е заедничкото име на техниките кои овозможуваат телекомуникација
преку користење на дистрибутивните мрежи за електрична енергија како комуникационен канал.Истата
кратенка се користи и во македонскиот јазик.
5
Кратенките GSM/GPRS/UMTS се користат и во македонскиот јазик за англиските термини Global
System for Mobile Communications/General Packet Radio Service/The Universal Mobile Telecommunications
System.
6
Кратенката се користи и во македонскиот јазик за англискиот термин Digital Subscriber Line (DSL).
покажува низа корисни информации, кои на потрошувачот му овозможуваат да носи одлуки во

врска со потрошувачката.
Постои можност да се користи и веб страна со податоци за мерењето. Меѓутоа, доколку
се користи веб страница, податоците пред сѐ е потребно да се пренесат од објектот и истите се
обработуваат од страна на друг систем. Ова би значело дека за разлика од дисплеите кои што
овозможуваат приказ на податоците во реално време, податоците обезбедени од веб страна со
истата функција не овозможуваат приказ на податоците во реално време.
Всушност, имплементацијата на ИСМ се води од целта да се постигне заштеда на
енергија и да се намалат емисиите на стакленичните гасови. Во ЕУ оваа политичка цел е
објаснета преку Стратегија 20-20-20 [11].
4 ПРАВНА РАМКА НА ЕУ И РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА ИНТЕЛИГЕНТНИ
w
МРЕЖИ И СИСТЕМИ
Следните два основни документа во законодавството на ЕУ се поврзани со
интелигентното мерење:
ie
- Директива за внатрешен пазар за електрична енергија и гас (2009/72/ЕC и
2009/73/ЕC, односно Третиот пакет на законодавство на ЕУ(ТП)) ,
- Директива 2012/27/ЕC, директива за енергетска ефикасност, амандман на Директива
2009/125/EC и 2010/30/EU и истата ги укинува Директива 2004/8/EC и 2006/32/EC
[12]. ev
Директива 2012/27/ЕС, во член 27, наведува дека согласно Директива 2009/72/ЕС за
внатрешен пазар на електрична енергија и гас, таму каде имплементацијата на ИСМ е оценета
како позитивна, најмалку 80 % од потрошувачите до 2020 година треба да бидат опремени со
ИСМ. Исто така, во Член 33 од истата директива е наведено “Со цел на зајакнување на
еманципацијата на крајните потрошувачи во однос на пристапот до податоците од мерењето и
Pr
фактурирањето на нивната потрошена енергија, имајќи ги во предвид можностите поврзани со
процесот на имплементација на ИСМ во Земјите членки, важно е барањата на законот на ЕУ да
бидат јасни. Ова треба да помогне да се намалат трошоците за имплементација на ИСМ кои се
опремени со функции за заштеда на енергија, поддржување на услугите на пазарот на
електрична енергија и управување со побарувачката”, во продолжение на истиот член е
нагласено дека е потребно да се разјаснат условите за пристап до податоците, но и фер и точна
сметка основана на реална потрошувачка на енергија во случаи каде имплементацијата на ИСМ
EB
нема да може да се реализира до 2020 година.

Во 2009 година, ТП беше донесен со директивите 2009/72/EC за електрична енергија [3]
и 2009/73/EC за гас. Условите за интелигентно мерење се дефинирани во Анекс 1 од двете
директиви. Овој анекс содржи одредби за промовирање на интелигентното мерење, односно во
Анекс I е наведено дека, Земјите членки обезбедуваат примена на ИСМ кои го потпомагаат
активното учество на потрошувачите на пазарот за снабдување со електрична енергија.
Примената на тие мерни системи може да биде предмет на економска проценка на: сите
W
долгорочни трошоци и придобивки за пазарот, придобивки за поединечниот потрошувач , која

форма на интелигентно мерење е економски разумна и исплатлива, како и која временска рамка
е остварлива за нивната дистрибуција. Таквата проценка се случува до 3 септември 2012
година. Земјите членки или кој било надлежен орган кој што тие ќе го назначат подготвуваат
распоред со крајна цел за примена на ИСМ во временски рок до 10 години. Таму каде што
воведувањето на ИБ ќе се оцени како позитивно, најмалку 80 % oд потрошувачите се
опремуваат со ИСМ до 2020 година. Земјите членки, или кој било надлежен орган кој тие ќе го
назначат, обезбедуваат интероперативност на мерните системи кои се применуваат на нивна
територија и задолжително го земаат предвид користењето на соодветни стандарди и најдобра
практика, како и важноста на развојот на внатрешниот пазар за електрична енергија [3].
Ставот 27 од преамбулата на Директивата 2009/72/EC наложува земјите членки на ЕУ, а
соодветно и страните во Договорот за Енергетска заедница, да ја „поттикнат модернизацијата
на дистрибутивните мрежи, преку воведување на концептот на интелигентни мрежи, изграден

на начин кој ќе овозможи интеграција на дисперзираното производство на електрична енергија
и зголемување на енергетската ефикасност“, а понатаму, во ставот 55, се утврдува обврска
воведувањето на ИСМ да биде основано на економски проценки, по одделни категории на
потрошувачи во зависност од обемот на потрошувачката и вакви системи да бидат
имплементирани во сите случаи каде тоа е економски оправдано. Во член 3 (11), Обврски за
јавни услуги и заштита на потрошувачот, е наведено дека “За да промовираат енергетска
ефикасност Земјите членки, или кога Земјата членка така предвидела, регулаторниот орган
силно препорачува претпријатијата за електрична енергија да го оптимизираат користењето на
електрична енергија, на пример, со давање услуги на управување со потрошувачката,
развивање иновативни ценовни формули, или воведување интелигентни мерни системи или
интелигентни мрежи, таму каде што е соодветно” [3].
w
Со оглед на тоа што претходно беше кажано, директивите ги поставуваат условите за
воведување на ИБ, Директива 2004/22/ЕC ги поставува општите технички услови за примена и
мерење [5].Таа содржи технички услови за мерните уреди за електрична енергија, гас, вода и
други течности, мерачи на топлина итн. Дополнително калибрација, толеранција и слично, се
предмет на националното законодавство.
ie
Покрај другото, пред да се изврши имплементација на ИБ, овие уреди е потребно да
исполнат голем број на национални стандарди и да бидат во согласност со државни уредби,
наменети за правилно функционирање и безбедност на ИБ.
Република Македонија, како држава која претендира да биде членка на ЕУ, се соочува
ev
со предизвиците на ефикасно спроведување на реформи во неколку сектори, меѓу кои е и
енергетскиот сектор. Важна цел во формулирањето и планирањето на енергетската политика на
нашата држава е постепеното интегрирање во европските пазари на енергија.
Република Македонија е потписник на Договорот за Енергетска повелба, кој е
ратификуван од 51 држава и Европската заедница, а Република Македонија го има
Pr
ратификувано со закон во 1998 година, како и на Договорот за Енергетска заедница, кој е
ратификуван со закон од страна на Република Македонија во 2006 година). Согласно
Договорот за Енергетска заедница, Македонија го усогласува своето законодавство со
постојната правна регулатива на Европската унија (acquis communutaire) во областите
енергетика, животна средина, конкуренција и обновливи извори на енергија [16].
Законот за енергетика, донесен во февруари 2011 година, претставува основен документ
кој ги наложува активностите и го насочува развојот во областа на енергетиката во Република
EB
Македонија. Со цел унапредување на законодавствто во согласност со барањата од ТП и

спроведување на Одлуката на Министерскиот совет на Енергетската зедница од 6 октомври
2011 година за имплементација на ТП, потребни се промени во законската регулатива за
енергетскиот сектор. При Министерството за економија на Република Македонија е формирана
работна група со преставници од Министерството, други надлежни институции и ангажирани
експерти, кои и покрај тоа што не постигнаа да го запазат рокот (1 јануари 2015 година), и
понатаму активно работат на подготовка на новиот Закон за енергетика кој ќе биде усогласен
W
со ТП и ќе го замени Законот за енергетика од 2011 година.
5 ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ИНТЕЛИГЕНТНОТО МЕРЕЊЕ ВО ЕУ И

Мотивацијата за примена на ИСМ е различна во различни држави. Од европска
перспектива, главна мотивација е користењето на овие системи за подобра информација и
едукација на крајните потрошувачи со што се очекува да се постигне високо ниво на свест, а со
тоа да се постигне заштеда на енергија и намалување на емисиите на стакленичните гасови.
Притоа, како што и претходно беше наведено, интелигентното мерење е воведено во
Стратегијата 20/20/20 на ЕУ [11].
Прокламирани цели на ЕУ во подрачјето на енергетика до 2020 година се: подобрување
на енергетската ефикасност за 20%, обезбедување на енергија од обновливи извори во износ
од 20% во однос на вкупната потрошувачка на финална енергија и учество на биогоривата

во износ од 10% од вкупната потрошувачка на дизел и бензиски горива. Заедничка европска
цел во врска со климатските промени е редукција на емисиите на стакленички гасови до 2020
година за 20% во однос на нивото од 1990 година, и редукција за 30% до 2030 година ако
другите индустријализирани земји, вклучително и САД, преземат слични чекори.
Денес, во повеќе земји во светот се одвиваат проекти за инсталирање нa ИБ, а меѓу
најголемите се вбројува проектот за инсталирање на над 27 милиони ИБ во Италија, од
страна на компанијата Енел. Покрај инсталирањето на новите ИБ, во Италија се воведуваат
посебни тарифи во рамките на програмата за управување со оптоварувањето со што се
воведува можноста директно да се исклучуваат одредени потрошувачи во било кое време.
Долгорочните резултати од примената на ИБ ќе зависат и од развојот на останатите технологии,
а особено од комуникациската инфраструктура, но и од развојот на стандардите од оваа област.
w
SmartRegions (проект финанцсиран од ЕУ за промовирање на најдобрите пракси на
иновативните услуги на ИСМ) разликува пет групи на земји согласно нивниот напредок во
имплементацијата на ИСМ и во однос на правна и регулаторна рамка. Освен Италија, држави
каде одлуката за потполна имплементација на ИСМ веќе е донесена или се воспоставени
ie
големи пилот проекти се Шведска, Обединетото Кралство, Шпанија, Данска, Малта, Финска,
Франција, Норвешка и Холандија. Од друга страна држави како Романија, Чешка, Германија,
Естонија и Словенија, одлуката за имплементација на ИСМ ја оставаат на ОДС или
снабдувачот, поради технички причини или по барање на клиентот.
Португалија, Австрија и Белгија иако во голема мера ја имаат потребната рамка, сепак
ev
не започнале со имплементација на ИСМ.
Земји каде имплементацијата на ИСМ е веќе на дневен ред, но сѐ уште не се добиени
конкретни резултати се Бугарија, Полска, Унгарија, Грција и Кипар, додека држави каде
имплементацијата на ИСМ сѐ уште не се дискутира се Словачка, Латвија, Летонија и
Луксембург, меѓутоа поради барањата на ТП, истите држави ќе мораат да направат прогрес во
Pr
што пократко време [13].
Во Република Македонија, исто така, имплементацијата на ИСМ сѐ уште не се
дискутира, но како што и претходно беше наведено, поради усогласување и унапредување на
законодавството во енергетскиот сектор со ТП, е обврзана да преземе мерки во овој контекст.
6 ЗАКЛУЧОК
EB
Со цел да се обезбеди успешна имплементација на ИСМ, потребно е однапред да се

анализираат можните пречки и да се утврдат потребните чекори за нивно ублажување. Освен
законските, регулаторните и технички препреки, отпорот од страна на потрошувачите може да
претставува сериозна препрека во имплементирањето на ИСМ, која може да се смета како
најтешка за ублажување. Отпорот може да биде поттикнат од стравот на потрошувачите дека
собраните податоци можат да ја нарушат нивната сигурност и приватност, односно дека
неовластени лица може да имаат пристап до тие податоци. Исто така, потрошувачите се плашат
W
дека ќе сносат трошоци за имплементација на инфраструктурата за ИСМ. За да се надмине оваа

пречка, личните податоци потребно е да бидат заштитени со закон. Во ЕУ некои од овие цели
се дефинирани во Директивите 95/46/ЕC за заштита на личните податоци и слободно движење
на тие податоци [14] и Директива 2002/58/ЕC која се однесува на обработка на лични податоци
и заштита на приватноста во секторот на електронските комуникации [15]. Меѓу другото,
потрошувачите се плашат дека овие системи можат да доведат до повисоки цени на
електричната енергија, пред сѐ поради потрошените средства за имплементација на системите.
Целосната имплементација на ИСМ е воглавно управувана од политички одлуки,
почнувајќи од барањата од Директивата 2009/72/EC [3], и нивното транспонирање во
националните закони, прописи и регулаторни одредби. Успешната имплементација на
интелигентното мерење зависи од регулаторните органи, владини и законодавни тела. Овие
институции играат важна улога во проценка на трошоците и придобивките од интелигентното
мерење, поставуваат шема на начинот на имплементација и ја следат имплементацијаата на

истата.
Регулаторните органи се одговорни за определување на дозволените приходи и
правилата за распределба на трошоците и утврдување на цените за дистрибутивните мрежи и
правилата за пазарот на мало каде пазарите се либерализирани. Затоа од суштинско значење е
истите да го охрабруваат и поттикнуваат развојот на иновативните тарифи во зависност од
времето на употреба од страна на учесниците во пазарот и регулираните субјекти.
Исто така, националните технички регулативи и прописи, како што е општата правна
рамка за мерење, треба да бидат разгледани и доколку е потребно треба да се изврши промена
на истите за да бидат земени во предвид барањата на новите технологии. Но доколку според
законските одредби, постои потреба од редовна визуелна инспекција на уредите за мерење, ова
w
може да ги намали потенцијалните придобивки од ИСМ.
Клучен фактор за успешна имплементација на ИСМ е отстранување на сите економски
препреки. Една од позначајните препреки е дека иако цените за поставување, работа и
одржување на системите можат да се предвидат, често постои голема неизвесност во врска со
придобивките. Многу придобивки се основаат на претпоставки и предвидувања, меѓу кои
ie
секако е и количината на електрична енергија која може да се заштеди како резултат на
примена на овие системи. Слично е и со останатите придобивки, а искуството од праксата не е
доволно за потполна евалуација на придобивките. Трошоците и придобивките зависат и од
различните специфики на една држава, како и стратегијата за нивна имплементација и целите.
ev
Успешната имплементација на овие системи зависи и од воспоставување на стандарди
за применетите хардвер и софтвер, како и за комуникациските протоколи и податочните
формати. Стандардизацијата може да се постигне преку индустриска спогодба, преку
административни спогодби поттикнати од компетентни органи или преку комбинација на
двете.
Придобивнките од имплементација на ИСМ се многубројни како за потрошувачите, кои
Pr
добиваат подетални информации за потрошувачката, иновативни тарифи, точни сметки и
подобри услуги, така и за општеството преку усогласување со целите за енергетска ефикасност
и намалување на емисиите на стакленичните гасови, подобрен квалитет на снабдување,
позитивно влијание во пазарот на трудот. Од гледна точка на снабдување, со имплементација
на ИСМ се постигнува подобрен систем на фактурирање, полесно менување на снабдувач,
подобро разбирање на шемата на потрошувачка и редукција на лошиот долг, додека за ОДС
истото влијае врз намалување на кражби, помала цена за отчитување на броила, полесна
EB
детекција на дефекти и отстранување на истите и следење на квалитетот на напонот.
[1] GEODE Working Group Intelligent Networks. GEODE Position Paper on Smart Metering. November 2009.
[2] European Commission, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the
European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Smart Grids: from innovation
W
to deployment, COM(2011) 202 final, 2011.

[3] Directive 2009/72/EC of the European Parliament and of the Council of 13 July 2009 concerning common
rules for the internal market in electricity and repealing Directive 2003/54/EC.
[4] M/441 Standardisation mandate to CEN, CENELEC and ETSI in the field of measuring instruments for the
development of an open architecture for utility meters involving communication protocols enabling
interoperability. Brussels 12 March.
[5] Directive 2004/22/EC of the European Parliament and of the Council of 31 March 2004 on measuring
instruments.
[6] F. Rahimi, A. Ipakchi, Demand Response as a Market Resource Under the Smart Grid Paradigm,
IEEE Transactions on Smart Grids, Vol. 1, No.1, June 2010, pp. 82-88.
[7] A. Ng’uni, L. A. Tuan, Interruptible Load and Demand Response: Worldwide Picture and the Situation in
Sweeden, 38thNorth American Power Symposium, NAPS 2006.
[8] H. Saele, O. S. Grande, Demand Response from Household Customers: Experiences from a Pilot Study in
Norway, IEEE Transactions on Smart Grids, Vol. 2, No.1, March 2011, pp. 102-109.
[9] D2.1/Part 1, Description of Current State-of-the-Art Technologies and Protocols, Open Public Extended
Network metering, Deliverable V3.0, 2009, [Online].Available: http://www.openmeter.com/
[10] A.Krkoleva, V. Borozan, A. Dimeas, N. Hatziargyriou, Requirements for Implementing Gossip Based
Schemes for Information Dissemination in Future Power Systems, in IEEE PES Innovative Smart Grid
Technologies Europe 2011, Manchester, UK, 5-7 December, 2011, paper ID: 217.
[11] Communication from the Commission Europe 2020, A strategy for smart, sustainable and inclusive growth,
Brussels, 3.3.2010 COM(2010) 2020 final.
[12] Directive 2012/27/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 on energy
efficiency, amending Directives 2009/125/EC and 2010/30/EU and repealing Directives 2004/8/EC and
2006/32/EC.
w
[13] David Balmert, Daniel Grote, Konstantin Petrov. “Development of Best Practice Recommendations for
Smart Meters Rollout in the Energy Community”. Bonn, February 24, 2012 .
[14] Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the protection of
individuals with regard to the processing of personal data and on the free movement of such data.
[15] Directive 2002/58/EC of the European Parliament and of the Council of 12 July 2002 concerning the
ie
processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector (Directive
on privacy and electronic communications).
[16] Стратегија за развој на енергетика во Република Македонија за период 2008-2020 со визија до 2030,
Македонска академија на науките и уметностите, Скопје, јуни 2009 год.
ev
Pr
EB
W
Петар Крстевски, Весна Борозан, Александра Крколева Матеска, Јорданчо Ангелов,

ИСТРАЖУВАЊЕ НА МОДЕЛИ НА БЕРЗА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
w
ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Во овој труд се прикажани опциите за организација и улогата на берзата на електрична
ie
енергија како начин на организирање на пазар за тргување со електрична енергија ден однапред
во Република Македонија. Се разгледува распределбата на улоги, одговорности и функции
помеѓу давателите на услуги на пазарот (берзи, брокери, клириншки куќи), преносните систем
оператори, регулаторните институции и играчите на пазарот. Истражувањето е базирано на
европските упатства за раководење и критериуми за високо ниво на ефикасност и
ev
транспарентност, како и ефикасна распределба на улоги и задачи на клучните играчи на
пазарот. Притоа се земени предвид и локалните услови на пазарот и усвоените енергетски
стратегии. Од разгледаните опции издвоено е најпрепорачливото решение за организација на
берзата на електрична енергија.
Пошироката цел на истражувањето е да се идентификуваат и можните начини на
Pr
интеграција на идната македонска берза во Европскиот внатрешен пазар на електрична енергија
и да се одредат потребните чекори за нејзино спроведување. Затоа начинот на организација на
пазарот на електрична енергија и самата берза треба да биде дизајнирана на начин со кој би се
овозможило лесно преминување во регионално решение.
Имплементирањето на пазар за тргување со електрична енергија ден однапред и берза
на електрична енергија ќе претставува значителна промена во начинот на тргување со
електрична енергија во Македонија и ќе придонесе за зголемена ефикасност и транспарентност
EB
при тргувањето.
Клучни зборови: берза на електрична енергија, регионални пазари на електрична енергија
1 ВОВЕД
Република Македонија како потписник на договорот на Енергетската заедница има
обрска да учествува во остварувањето на примарните цели на оваа организација и тоа:
W
1) воспоставување на интегриран пазар на електрична енергија и гас во Југоисточна Европа

базиран на истите принципи кои се применети во земјите членки на Европската унија;
2) обезбедување на стабилно непрекинато и економично снабдување со електрична енергија,
3) создавање на единствена законска и регулаторна рамка и стабилни пазарни услови за
тргување со електрична енергија, 4) развој на конкурентноста и ликвидноста на овие пазари,
5) подобрување на еколошките услови, енергетската ефикасност и социјалните услови на
териториите на потписничките страни на договорот. Главната цел е интеграција на пазарите на
електрична енергија од регионот во рамките на еден едниствен Европски внатрешен пазар на
електрична енергија. Гореспоменатите цели можат да бидат остварени преку развивање на
националните пазари на електрична енергија и нивна интеграција на регионално ниво, пред
остварувањето на крајната цел – интеграција на континентално ниво. Развивањето на
националните пазари на електрична енергија во голема мерка би било поттикнато од
формирањето на национални берзи на електрична енергија кои понатаму би можеле да
C5-154R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 2/11
прераснат во регионални берзи и да се интегрираат во Европскиот внатрешен пазар на

При развивањето на соодветни модели и решенија за организација на Македонската
берза на електрична енергија треба да се земат во предвид основите релации и функции на
трите временски рамки кај пазарите на електрична енергија, а тоа се:
1) тргување со енергија на развиена ефикасна берза на електрична енергија,
2) тргување однапред кое овозможува ефикасно справување со ризици во однос на
цената на електричната енергија и
3) балансирање кое е услов за ефикасно и сигурно работење на електроенергетскиот
систем.
За да се овозможи интеграција во Европскиот внатрешен пазар на енергија
w
истражувањето на можните решенија за модел на берзата треба да биде базирано на Европскиот
водич за организација и критериумите за високо ниво на ефикасност и транспарентност како и
ефикасна распределба на улоги и одговорности помеѓу клучните играчи на пазарот. Според
овие барања во рамките на овој труд се развиени и дискутирани повеќе алтернативни опции со
цел да се откријат придобивките на решенијата, но и нивните ограничувања.
ie
2 МОДЕЛИ НА ОРГАНИЗАЦИЈА НА БЕРЗИ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
Во рамките на ова истражување поимот организација на берза на електрична енергија
опфаќа начин на организација на пазарот, но и начин на распределба на улоги, одговорности и
ev
функции помеѓу давателите на услуги на пазарот, Операторите на преносни системи (ОПС),
регулаторни тела и играчи на пазарот. Покрај тоа, поимот организација се однесува и на
улогите и одговорностите на Македонската берза на електрична енергија, нејзиниот начин на
регулирање и сопственичка структура.
2.1 Европски водичи за организација на берзи на електрична енергија
Pr
Европскиот Обврзувачки водич за алокација на капацитети и управување со задушувања
[Error! Reference source not found.] ги идентификува задачите и улогите на учесниците во
процесот на спојување на пазари. Обврзувачкиот водич за алокација на капацитети и
управување со задушувања дефинира четири учесници кои ја олеснуваат работата на пазарите и
се од голема важност за размената на електрична енергија, тоа се: ОПС, Оператор на спојување
на пазарите (ОСП), Номиниран оператор на пазар на електрична енергија (НОП) и Централна
договорна страна (ЦДС). Основната улога на операторот на преносниот систем вклучува
EB
физички пренос на електричната енергија кој е резултат на трансакциите на пазарот на

електрична енергија. Улогата на Операторот на спојување на пазарите е да провери дали има
поклопување (matching) на трансакциите од повеќе зони на наддавање и да изврши алокација на
преносни капацитети помеѓу нив (ова типично е задача изведена од кооперативен субјект врз
база на договор кој може да вклучува повеќе берзи на електрична енергија како што е
Ценовното спојување на региони (Price Coupling of Regions) [2]). Номинираниот оператор на
пазар на електрична енергија има улога на интерфејс помеѓу локалните пазари и Операторот на
W
спојување на пазари изведувајќи ги задачите за прибирање и доставување на нарачки кои

вообичаено се извршуваат од страна на локалните берзи на електрична енергија. Централната
договорна страна склучува договори со учесниците на пазарот кои се резултат на процесот на
порамнување. Централна договорна страна вообичаено е клириншка куќа.
2.2 Распределба на задачи и улоги
Четирите олеснувачи на работата на пазарите на електрична енергија кои се
идентификувани претходно во текстот имаат различни задачи. Овие задачи, во однос на
параметрите степен на конкурентност и географски опсег, се дадени на слика 1:
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 4/11
Второто барање е поврзано со разграничување на улогите и стриктно регулирање кое ќе

ги раздвои конкурентните од монополистичките задачи и ќе овозможи создавање на поле за
конкуренција и ограничување на злоупотребата на пазарот.
Третиот критериум се однесува на пазарот ден-однапред и неговото исполнување
овозможува пазарот ден однапред да биде добро усогласен и интегриран во другите временски
рамки на пазарот (пазар на резерви и балансирање) со што се овозможува ефикасна работа на
електроенергетскиот систем и се промовираат ефикасни начини на тргување.
Четвртиот критериум е поставен со цел избраниот начин на организација на пазарот и
самата берза да обезбеди интеграција на Република Македонија во регионалните пазари на
електрична енергија со крајна цел интеграција во Европскиот внатрешен пазар на енергија.
Според ова, потребно е решението да одговара на ситуацијата во Република Македонија и да
w
биде скалабилно за да се овозможи најпрвин интеграција на регионално ниво, а потоа и
пошироко. Најважно е организациското решение во рамките на самата берза да овозможи
мотивираност за создавање и развивање на нови производи и прекугранична интеграција.
Последното барање е поврзано со структурата на берзата на електрична енергија т.е.
ефикасноста на нејзината организациска и управувачка структура. Оваа структура ја опфаќа
ie
правната рамка за основање и работа на берзата. Таа се занимава со статусот на правно лице на
берзата и постоењето на соодветен регулаторен режим кој ќе овозможи нејзино ефикасно
работење.
3 ОПЦИИ ЗА МОДЕЛИ НА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА МАКЕДОНСКАТА БЕРЗА НА

ev
ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
Истражувањето на моделите на организација на Македонската берза на електрична
енергија е направено врз основа на примена на претходно објаснетите принципи за ефикасно
организирање на берзите на електрична енергија и според условите кои владеат во земјата.
3.1 Алтернативи за распределба на улоги и одговорности
Pr
Претходно дефинираните улоги на олеснувачите на пазарот на електрична енергија
можат да бидат распределени на различни начини помеѓу субјектите (ентитетите) вклучени во
работењето на пазарот ден однапред.
Локалниот Номиниран оператор на пазар на електрична енергија треба да ги извршува
барем задачите означени со жолта боја на слика 1, а тоа се локално прибирање на понуди,
агрегирање на понудите и поканите и контрола на квалитет на кривата на понуда. Номиниран
EB
оператор на пазар типично може да биде националната берза на електрична енергија.

Прибирањето на понуди и покани на пазарот може да биде конкурентна задача која ќе биде
извршувана од конкурентни берзи на електрична енергија, но оваа задача во најголем број на
случаи се изведува од страна на националната берза како монополистичка дејност. Во овој
контекст снабдувачите служат како одредени агрегатори бидејќи ги даваат нивните агрегирани
понуди и покани на берзата. Малата големина на пазарот на електрична енергија во Република
Македонија не овозможува развивање на значајна конкурентност во ова поле со што
W
најповолно е оваа дејност да биде монополизирана и да се изведува од страна на еден субјект, а

тоа е берзата на електрична енергија.
Од ова следува дека берзата би ги извршувала задачите кои моментално ги исполнува
Македонскиот оператор на пазарот на електрична енерија. Покрај тоа берзата ќе извршува
локално прибирање на понуди и покани (цена и енергија), агрегирање на понудите и поканите и
ќе врши контрола на квалитетот на кривите на понуда и побарувачка со што ќе се пресмета и
пазарната цена на електричната енергија. Операторот на пазар моментално има информациски
системи кои лесно можат да се надградат за да ги изведуваат сите потребни функционалности
како берза на електрична енергија. Со ова ќе се создаде економично решение за формирање на
Македонската берза на електрична енергија.
Задачите доделени на Операторот на спојување на пазарите се однесуваат на
оптимизацијата која се изведува ден однапред и прекуграничното спојување на пазарите.
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 6/11
Алтернативата 1 се заснова на претпоставката дека Македонската берза на електрична

енергија ќе купи услуги на Оператор за спојување на пазари/Централна договорна страна од
постоечки Назаначен оператор со што Република Македонија ќе се интегрира во Европскиот
модел на пазар на електрична енергија како остров во Ценовното спојување на региони.
Втората алтернатива предвидува основање на берза на електрична енергија во
Македонија од страна на странски Назначен оператор со што тој ќе обезбедува услуги на
Оператор за спојување на пазари/Централна договорна страна во Република Македонија. Овој
Назначен оператор ќе ја интегрира Македонија во европското решение на пазар повторно како
остров.
Алтернативата 3 е базирана на можноста Номинираниот оператор на пазар т.е.
Македонската берза на електрична енергија да учествува во регионална соработка на берзи во
w
Југоисточна Европа, па понатаму регионалната берза да откупи услуги на Оператор за
спојување на пазари/Централна договорна страна од странски Назаначен оператор со што
целиот регион ќе се интегрира во европскиот пазар на електрична енергија.
Алтернативата 4 предвидува сценарио кога странски Назначен оператор основа берза на
електрична енергија во Република Македонија и учествува во регионална соработка на берзи во
ie
Југоисточна Европа. Овој регион може да се поврзе со Ценовното спојување на региони преку
договор помеѓу берзите во регионот и некој Назначен оператор, со што тој ќе обезбедува
услуги на Оператор за спојување на пазари/Централна договорна страна за целиот регион.
Алтернативите 1 и 2 се локални решенија за Република Македонија кои во иднина
ev
можат да бидат заменети со некое регионално решение (алтернативи 3 и 4). Сепак
алтернативите 1 и 2 можат да служат и како решенија на подолг рок. Истото се однесува и за
другите земји во Југоисточна Европа. Овој регион којшто последен треба да му се придружи на
Ценовното спојување на региони и на Европскиот пазар ден однапред може да следи и
поинаква патека на развој во однос на другите региони во Европа. Другите региони морале да
развиваат регионални решенија додека чекале да се созададе европско решение. Но, сега кога
Pr
веќе постои европското решение, алтернативите 1 и 2 се исто така остварлив пат за интеграција
на земјите од Југоисточна Европа во Европскиот пазар ден однапред.
3.3 Алтернативи за интегрирање со другите временски рамки на пазарот и локалните
услови на пазарот
3.3.1 Тргување однапред
Во рамките на овој труд се фокусираме на пазарот ден однапред и развојот на
EB
Македонската берза на електрична енергија со цел да се олесни интеграцијата на пазарот ден

однапред во рамките на регионот и Европскиот внатрешен пазар на енергија.
Од овој аспект многу значајна е ликвидноста на берзата, која подразбира вклученост на
сите производители и потрошувачи на електрична енергија во тргувањето. Високото ниво на
ликвидност е неопходно за да се постигнат посакуваните придобивки за зголемување на
ефикасноста.
W
Моменталното присуство на пазар со долгорочни физички билатерални договори за

тргување со електрична енергија во Република Македонија не смее да ја ограничува
ликвидноста на пазарот ден однапред. За да се постигне тоа се применува следната стратегија.
Количините на електрична енергија кои се договорени преку долгорочните физички
билатерални договори треба да бидат номинирани од страна на производителите по цена
еднаква на маргиналните трошоци за производство. Покрај тоа истите количини треба да се
номинираат и како покани по бесконечно висока цена. Во тој случај производителот ќе може
да го снабдува потрошувачот, со кој склучил билатерален договор, со енергија купена од
берзата наместо со неговата произведена енергија. Производителот ќе произведува електрична
енергија само кога ќе бидат покриени неговите маргинални трошоци (т.е. кога цената на
берзата ќе биде поголема од неговите маргинални трошоци) со што ќе се постигне поголема
ефикасност и конкурентност на пазарот ден однапред. Со ова ќе се намалат вкупните трошоци
за снабдување со електрична енергија што би резултирало со продобивки за потрошувачите. На
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 8/11
На сличен начин може да се врши оптимизација на прекуграничните договори однапред

со што задолжително треба да бидат вклучени во пазарот ден однапред и количините на
електрична енергија тргувани на овој начин.
Како што претходно беше кажано постои поттик кај сите учесници на пазарот да вршат
тргување преку Македонската берза на електрична енергија. Сепак добро е да се создаде режим
кој ќе налага задолжително учество т.е. сите тргувачи количини на електрична енергија да
бидат тргувани или регистрирани преку берзата на електрична енергија, со што ќе се осигура
нејзината барана ликвидност.
3.3.2 Балансирање
Македонскиот електропреносен систем оператор (МЕПСО) е одоговорен за одржување
на баланс во електроенергетскиот систем во реално време. Тој овозможува континуирано
w
балансирање помеѓу производството и потрошувачката на електрична енергија. Пазарот ден
однапред ќе им обезбеди распоред на ангажирање на производни единици на МЕПСО и на
играчите на пазарот ден однапред, за да им служи за планирање на погонот. Високата
ликвидност во пазарот ден однапред и ефикасната оптимизација ќе бидат добри алатки за
планирање и ангажирање на производни единици. Играчите на пазарот треба да плаќаат за
ie
дебалансите кои ќе ги предизвикуваат (девијации во однос на распоредот кој е даден ден
однапред) и МЕПСО ќе треба да купува резерви за да се справи со настанатите дебаланси.
Купувањето на резерви за балансирање се врши од страна на операторот на преносниот систем
како единствен купувач во посебен пазар (пазар на балансна енергија).
3.4
3.4.1
ev
Алтернативи за сопственост на берзата и регулаторен режим
Стаус на правен субјект и сопственост
Секоја берза потребно е да има одреден статус на правен субјект. Најчесто постојат два
типови на статус на правен субјект и повеќе нивни варијации. Првиот тип се базира на статут
или закон, додека вториот тип е било каков тип на приватна корпорација, каде терминот
Pr
приватна се однесува на типот на правен режим со кој се контролираат правата и обврските
помеѓу физичките лица. Во Република Македонија веќе постојат други пазари и берзи и тие се
приватни анкционерски друштва (АД) [Error! Reference source not found.]. Ако Македонската
берза на електрична енергија биде акционерско друштво нејзиното основање и работа е во
надлежност на Законот за трговски компании и соодветните подзаконски акти. Ако берзата
биде оддел во рамките на МЕПСО таа нема да претставува посебно правно лице. Тоа би
значело дека МЕПСО ќе формира оддел кој ќе делува како Номиниран оператор на пазар на
EB
електрична енергија во Република Македонија без да има потреба да биде посебно правно лице.
Сопственоста може да биде од целосно државна, во сопственост на преносниот систем
оператор до приватна или некоја комбинација на претходните опции. Приватната сопственост
на берзите на електрична енергија е вообичаена во Европа. Сепак постојат и берзи кои се во
сопственост на преносниот систем оператор или некои други компании од електроенергетскиот
сектор. Исто така има и берзи на електрична енергија кои се во сопственост на финансиски
берзи. МЕПСО како оператор на преносниот систем е природно поврзан со некои од задачите
W
кои треба да ги извршува берзата. Македонските компании од електроенергетскиот сектор

имаат имаат искуство во националниот пазар на електрична енергија додека финансиската
Македонска берза АД има исксутво во конкурентните задачи како што се тргувањето и
финансиските пазари на берзите. Друга можност е индиректна јавна сопственост т.е. еден или
повеќе оператори на преносен систем да се сопственици на берзата. Во овој случај операторот
на преносен систем треба да биде раздвоен и да има автономни права на управување и
донесување на одлуки [Error! Reference source not found.]. Исто така потребно е да постои
раздвојување помеѓу ефективните права за донесување на одлуки на операторот на преносен
систем и берзата на електрична енергија со што берзата ќе биде автономна. Ако Македонската
берза на електрична енергија е оддел во рамките на МЕПСО нема дискусија за нејзината
сопственост т.е. истата ќе биде во сопственост на МЕПСО.
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 9/11
3.4.2 Регулаторен режим

И во Република Македонија како и во европските земји, берзите треба да добијат
одредена лиценца пред да започнат со работа. Формалната легислатива за основање на берза се
разликува во различните земји на Европа. Во некои земји, основата потекнува од Законот за
енергетика и е предмет на секундарната легислатива од соодветното назначено министерство
или друг орган како што е националното регулаторно тело [Error! Reference source not
found.]. Во други земји постои закон на берзи и пазари [1], [1]. Во Република Македонија
бидејќи крајната одговорност за пазарите на електрична енергија е кај Министерството за
економија, добивањето на лиценца за Македонската берза на електрична енергија би требало да
биде во нивна надлежност. Министерството може и треба да ја делегира моќта да го одобрува и
контролира процесот на лиценцирање и секундарните регулативи, на Регулаторната комисија за
енергетика (РКЕ). Со ова РКЕ ќе стане де факто одговорен орган за Македонската берза на
w
Повеќето правила за работење на берзите како и односите помеѓу берзите и учесниците
на пазарот често се дефинирани во неколку договори кои важат за сите учесници вклучени во
тргувањето [1]. Сличен систем може да се примени и во Република Македонија. Постои клучна
ie
разлика помеѓу задолжително и доброволно учество на играчите на пазарот во берзата.
Задолжителното учество гарантира дека сите тргувани количини на електрична енергија ќе
бидат регистирани на берзата со што ќе бидат вклучени во оптимизациониот процес. Иако
повеќето европски земји имаат режим на доброволен пристап на берзите на електрична
енергија, нивото на учество во берзите е доста високо поради зрелоста на пазарот.
ev
Македонскиот пазар на енергија има само неколку учесници и вообичаена е употребата на
билатерални договори. Со гарантирање дека целото количество на електрична енергија ќе биде
вклучено во оптимизацијата на берзата ќе се добие поконкурентна цена на електричната
енергија.
4 ПРЕПОРАЧАН МОДЕЛ ЗА МАКЕДОНСКА БЕРЗА НА ЕЛЕКТРИЧНА

Pr
ЕНЕРГИЈА
Според анализираните алтернативи за организација на Македонската берза на
електрична енергија усвоен е предлог модел на Македонска берза на електрична енергија кој ги
вклучува следните главни елементи:
1) назначени улоги и функции,
2) производи со кои се тргува,
EB
3) дефинирана структура на сопственост и

4) дефиниран регулаторен режим.
Овие елементи и функции се прикажани на слика 4.
W
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-154R 11/11
Се препорачува режим на задолжително учество т.е. целата истргувана количина на

електрична енергија да биде регистрирана на Македонската берза на електрична енергија. Ова
сеуште дозволува постоење на билатерални договори но гарантира учество на сите во
оптимизацијата. За незрел пазар каков што е македонскиот задолжителното учество на берза ќе
ја зголеми ликвидноста на берзата. Покрај тоа постои и потреба да се осигура и меѓународно
присуство на пазарот, па потребно е да се овозможи давање на лиценци и за странски физички
и правни лица.
Вреди да се напомене дека за мал пазар со отвореност од околу 40% основањето на
Македонската берза ќе обезбеди ликвидност со вградување во постоечките временски рамки на
пазарот. Скалабилноста на предложениот модел е предност за создавање и на регионално
решение.
w
5 ЗАКЛУЧОК
Во трудот беше претставено истражување на алтерналивни решенија за основање на
Македонска берза на електрична енергија според европските искуства и идентификуваните
барања за ефикасно оргaнизирање на берзите на електрична енергија. Од анализираните
ie
алтернативи е добиен препорачан модел на Македонска берза на електрична енергија.
Предложениот национален модел лесно може да премине во регионално решение за
организација на пазарите на електрична енергија со што би се олеснила интеграцијата на
пазарите во регионот и постигнување на крајната цел – интеграција на Македонија и регионот
во Европскиот внатрешен пазар на енергија.
ev
[1] Energy Community www.energy-community.org.
[2] Price Coupling of Regions
[http://www.ceer.eu/portal/page/portal/EER HOME/EER ACTIVITIES/EER INITIATIVES/ERI/South-
West/Meetings1/SG meetings/5th SW SG/DD/5 SG%20RI Lisbon I 2 EPEXSpot OMEL.pdf]
Pr
[3] Energy Community Treaty, online [https://www.energy-
community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY]
[4] L. Meeus, K. Purchala, R. Belmans, “Development of the Internal Electricity Market in Europe”, The
Electricity Journal, Vol. 18, July 2005, pp. 25-35
[5] Regulation establishing a Guideline on Capacity Allocation and Congestion Management – providional
version, 5th December 2014, European Commission
[6] A. Weber, D. Graeber, A.Semmig, “Market Coupling and the CWE Project”, Springer, Z. Energiewirtsch
EB
(2010) 34:303-309, 2010

[7] J. Galchant, “The Achievement of the EU Electricity Internal Market through Market Coupling, Florence
School of Regulation, EUI RSCAS Working Papers,2010/87.
[8] Technical assistance for Institutional Framework for establishing national/regional Power Exchange, Task 5:
“Review of the regulatory framework”, Final report, July 2014
[9] Third package for electricity and gas markets, online [http://ec.europa.eu/energy/node/50]
W
[10] Art. 4.5 Energiloven, lov 15 juni 2001 nr. 82 (ikr. 1 jan 2002 iflg. res. 7 des 2001 nr. 1344), Norway
[11]Austrian Stock Exchange Act, online
[http://en.wienerborse.at/static/cms/sites/wbag/media/en/pdf/agb/boersegesetz.pdf]
[12] Act No. 229/1992 Coll. on commodity Exchanges, Chez Republic, online
[http://www mpo.cz/dokument119722.html
[13]Nord Pool Spot’s, Physical Markets Rulebook, online [http://www.nordpoolspot.com/TAS/Rulebook-for-
the-Physical-Markets/Nordic-Baltic/]
Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна Борозан, Јорданчо Ангелов, Рубин
Талески
ИСТРАЖУВАЊЕ НА МОЖНОСТИТЕ ЗА ФОРМИРАЊЕ НА РЕГИОНАЛНА
w
БЕРЗА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
Во овој труд се разгледуваат можностите и бариерите за формирање на регионална
ie
берза на електрична енергија во т.н. мини-регион составен од Македонија, Албанија, Црна Гора
и Косово кој е дел од регионот на ЈИЕ. Анализата опфаќа разгледување на неколку основни
услови за ефикасно функционирање на една берза на електрична енергија: 1) комплементарност
на енергетските извори за производство на електрична енергија; 2) присуство на доволни
преносни капацитети; 3) координирано управување на задушувања; 4) присуство на заедничка
ev
законска платформа и 5) целосна либерализација на националните пазари на електрична
енергија. Истражувањето е извршено на собрани податоци за електроенергетските системи и
законската рамка од областа на енергетиката за земјите од мини-регионот. Анализите се
базираат на Европскиот модел на пазарот на електрична енергија (European target market model)
и ги опфаќаат трите фундаментални функции на пазарите на електрична енергија: тргување со
енергија, тргнување однапред (forward trading) и балансирање.
Pr
Ова истражување овозможува утврдување на потребните чекори за реализација на
идејата за формирање на регионална берза на електрична енергија во дел или во целиот регион
на ЈИЕ. Од истражувањето се идентификуваат очекуваните придобивки од формирањето на
регионалната берза на електрична енергија во мини-регионот и се испитува оправданоста на
потребата од понатамошна интеграција на пазарите на електрична енергија.
Клучни зборови: регионална берза на електрична енергија
EB
1 ВОВЕД
Развојот на електроенергетскиот сектор во Југоисточна Европа (ЈИЕ) во голема мера
зависи од соработката помеѓу земјите во регионот. Ова е главен мотив за преземање
иницијативи за либерализација и интеграција на пазарите на електрична енергија. Создавањето
на регионален пазар на електрична енергија во ЈИЕ е во голема мерка олеснето со основањето
W
на Енергетската заедница [1]. Всушност, тоа е и декларираната заедничка цел на Европската

комисија и властите во ЈИЕ. Европската комисија во нејзиниот прв извештај за оценување, по
влегувањето во сила на Договорот на Енергетската заедница кој бил потпишан во пролетта
2011 година, потврди дека Енергетската заедница претставува „модел за регионална соработка
во областа на енергетиката“. Основањето на Енергетската заедница и идејата за создавање на
заедничка регионална правна рамка за трговија со енергија без бариери се покажа како успешен
проект бидејќи беа привлечени нови страни – учесници и набљудувачи на Договорот на
Енергетската заедница.
Сепак, не треба да се занемари и фактот дека ефективната отвореност на локалните
пазари во ЈИЕ е многу помала во однос на законски одредените нивоа. Пазарите се доминирани
од локални државни компании, а создавањето механизми за развој на регионален пазар на
електрична енергија постојано се одложува, па клучно прашање е кога ова ќе биде возможно
[2]. И покрај покажаната политичка волја за промени во оваа област и веќе високото ниво на
C5-155R 1/10
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 2/10
транспонираност на Европскиот acquis за енергетика, развојот на пазарни механизми во ЈИЕ сѐ

уште е на ниско ниво. За да се сфатат причините за оваа состојба, потребно е да се анализираат
мотивите за развојот на овие настани.
Имено, пред околу дваесетина години, кога започна либерализацијата на пазарите на
електрична енергија, земјите членки на Европската унија имаа развиени економии, развиена
инфраструктура за пренос и искористување на природен гас, како и различни опции за греење.
Исто така, тие имаа и искуство од процесот на дерегулација во сообраќајот и комуникациите.
Во такви услови мотовите да се воведат конкурентни пазари на електрична енергија се
воглавно водени од следните потреби:
- зголемена конкурентност во електроенергетскиот сектор,
- намалување на цените,
w
- привлекување на приватни иннвестиции и
- развој на нови ефикасни технологии кои ќе ја поттикнат националната
индустрија.
ie
Ситуацијата во регионот на ЈИЕ е значително поинаква. Во 2002 година беше воведена
иницијатива за реструктуирање и либерализација на електроенергетскиот сектор и создавање
на услови за слободно тргување со енергија преку електроенергетските мрежи. Оваа
иницијатива се нарекува Атински процес по градот каде што беше потпишан меморандумот за
разбирање [3]. Во тоа време овие земји имаа кревки транзициони економии, со високо ниво на
ev
невработеност и сиромаштија и недостаток на капацитети за производство на електрична
енергија. Под овие услови главните мотиви на земјите од ЈИЕ да започнат процес на реформи и
да ја основаат Енергетската заедница се:
- интеграција во Европската унија и
- привлекување на приватни инвестиции.
Pr
Крајната цел е потполна интеграција на регионот во рамките на единствен внатрешен
европски пазар на електрична енергија, со што ќе се овозможи слободно тргување со
електрична енергија на континентално ниво. Ова би водело кон зголемена конкуренција и
привлекување на нови инвестиции во електроенергетскиот сектор, што е од особен интерес за
земјите од ЈИЕ. Остварувањето на целта може да се изврши преку либерализација и развој на
локалните пазари на електрична енергија и нивна понатамошна регионална интеграција. Во тој
процес значајна улога има формирањето на регионални берзи кои би овозможиле слободно
EB
тргување со електрична енергија во мини-региони составени од неколку земји. Овие берзи

понатаму би можеле да се интегрираат во берза на електрична енергија која би го офаќала
целиот регион на ЈИЕ или одделноо да се интегрираат во внатершниот европски пазар на
2 УСЛОВИ ЗА ФОРМИРАЊЕ НА РЕГИОНАЛНА БЕРЗА НА ЕЛЕКТРИЧНА

ЕНЕРГИЈА
W
Во ова поглавје е разгледана исполнетоста на гореспоменатите основни услови за

формирање на регионална берза на електрична енергија во мини-регионот.
2.1 Комплементарност на енергетските извори за производство на електрична
енергија
Првиот дел од истражувањето за придобивките од формирањето на регионална берза на
електрична енергија опфаќа прибирање на податоци за електроенергетските системи на
четирите земји. Овие податоци играат клучна улога при проценката на резултатите од идната
берза. Прибраните информации вклучуваат историски податоци за производството и
потрошувачката на електрична енергија, кои енергетски извори се користат за производство,
како и увозот/извозот на електрична енергија за секоја од земјите. Покрај тоа, во предвид се
земени и трендовите на промена на потрошувачката и планираните нови производни и
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 3/10
преносни капацитети. На сликата 1 се дадени графици кои претставуваат дел од собраните

податоци за Република Македонија.
w
ie
Информација добиена од ENTSO-E
Слика 1 Производство на електрична енергија според тип на гориво на месечно ниво,

Македонија, 2013
ev
Pr
EB
Информација добиена од ENTSO-E
Слика 2 Часовно оптоварување, Македонија, 2013

W
Слични податоци се собрани и за останатите земји, а од податоците може да се заклучи

дека од земјите во мини-регионот во Албанија и Црна Гора производството на електрична
енергија во најголем дел е од хидроелектрични централи и е зависно од хидролошките услови.
Овие земји генерално се увознички на електрична енергија, но во периоди на добри
хидролошки услови можат и да извезуваат електрична енергија. Сепак, во сушни години во
Албанија се јавувал недостиг на електрична енергија кој условувал дури и примена на
редукција на оптоварувањето [4], [5]. Производството на електрична енергија во Косово скоро
целосно доаѓа од термоелектрични централи на лигнит кои имаат мали можности за регулација
на излезната моќност. Ова е причина за појава на проблеми при задоволувањето на потребите
од електрична енергија, особено во зимскиот период кој се карактеризира со висока
потрошувачка на електрична енергија [4], [6]. Во Македонија производството на електрична
енергија во најголем дел се реализира од термоелектрични централи, но вклучува и значајни
количини на електрична енергија произведени од хидроелектрични централи, гасни електрани
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 6/10
За решавање на овој проблем веќе се усвоени планови за изградба на интерконкеции.

Проектите за изградба на 400 kV интерконективен вод помеѓу Македонија и Албанија и
Албанија и Косово се вбројуваат во листата на среднорочни проекти со пан-европско значење
на Европската мрежа на преносни систем оператори за електрична енергија (ENTSO-E) [9] во
рамките на 10 годишниот развоен план. Реализацијата на овие проекти ќе го олесни
формирањето на регионална берза на електрична енергија во мини-регионот.
2.3 Координирани прекугранични процедури за управување со задушувања
Уште еден значаен услов за регионално интегрирање на пазарите на електрична енергија
и функционирање на регионалната берза на електрична енергија е примена на координирани
процедури за управување со задушувања во мини-регионот, но и во поширокиот реион на ЈИЕ.
Во регионот на ЈИЕ веќе постои иницијатива за примена на координирано управување
w
со задушувања. Иницијативата се состои од множество од активности, студии и
институционални мерки кои се фокусирани на имплементација на регулативата 1228/2003 од
Енергетската заедница со цел зголемување на прекуграничните размени на електрична енергија
[10]. Овие активности доведоа и до основање на Канцеларија за коодинирана аукција во
Југоисточна Европа.
ie
Во преамбулата на меморандумот за разбирање на Канцеларијата за координирана
аукција во Југоисточна Европа стои следното: „Заедничките процедури за алокација на
преносни капацитети треба да ги следат следните цели и принципи: а) сигурна работа на
мрежата, б) економска ефикасност и промоција на конкурентност, в) максимизирање на
ev
количината на достапни преносни капацитети и нивна употреба со запазување на условите за
сигурност, г) транспарентност и недискриминаорни услови за корисниците н мрежата, д)
непрофитни механизмите од гледна точка на преносните систем оператори“.
Во март 2014 година седум преносни систем опратори од ЈИЕ потпишаа договор за
формирање на на Канцеларијата за координирана аукција во Југоисточна Европа, а до крајот на
2014 година беше изведена првата аукција [11]. Од земјите во мини-регионот само преносниот
Pr
систем оператор од Македонија сѐ уште не го потпишал договорот за учество во Канцеларијата
за координирана аукција во Југоисточна Европа.
Учеството на Албанија, Црна Гора и Косово во Канцеларијата за координирана аукција
во Југоисточна Европа ја гарантира примената на координирани аукции на прекугранчини
преносни капацитети помеѓу овие земји. Под овие услови воведувањето на координирани
аукции на преносни капацитети помеѓу Македонија и другите земји од мини-регионот е клучно
EB
за созадавање на услови за основање на регионалната берза на електрична енергија во мини-

регионот.
2.4 Имплементација на заеднички законски платформи и мрежни правила
Целниот Европски модел на пазар на електрична енергија во Европската унија (EU
Target Market Model) е концепт кој се состои од многу компоненти и нивното хамонизирано
функционирање се базира на регионално имплементирани правила на Европската унија, како и
W
функционирање на ликвидни енергетски пазари поддржани од национални и регионални берзи

на електрична енергија.
Во рамките на Третиот пакет на закони за пазари на електрична енергија и гас на
Европската унија, Агенцијата за соработка на енергетските оператори (ACER) и Европската
мрежа на преносни систем опратори за електрична енергија (ENTSO-E) играат централна улога
во процесот на формирање на заедничка правна рамка и исполнување на други технички
услови за достигнување на Европскиот модел на пазар на електрична енергија. Покрај ова,
имплементацијата на заеднички мрежни правила (покрај градбата на соодветна
инфраструктура) е главен столб на развојот на регионалните пазари на електрична енергија и
нивна целосна интеграција во рамките на еден пан-европски внатрешен пазар на електрична
енергија
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 7/10
Според претходно кажаното, на предлог на Европската комисија, министерскиот совет

на Енергетската заедница донесе одлука за имплементација на Третиот пакет на закони за
пазари на електрична енергија и гас на Европската унија, со краен рок за имплементација до 31
декември 2014 година [12]. Со цел да ги исполат ветувањата од одлуката сите земји
потписнички на договорот за Енергетската заедница, вклучувајќи ги и сите земји од мини-
регионот, презедоа акции за транспозиција на Третиот пакет на закони во националните правни
системи што претставува процес кој сѐ уште трае. Во меѓувреме Регулаторниот борд на
Енергетската заедница по барање на Постојаната група на високи претставници на
министерствата донесе низа на програмски активности за усвојување на нови Европски мрежни
правила во земјите потписнички на договорот за Енергетската заедница [13].
Имплементацијата на Третиот пакет и Европските мрежни правила е основа за
постигнување на Европскиот модел на пазарот на електрична енергија. Сепак земјите од мини-
w
регионот сѐ уште не го имплементирале Третиот пакет и покрај изминатиот рок. Моментално
овие земји се борат со имплементацијата на различни витални елементи од Вториот пакет на
закони за пазари на електрична енергија и гас. Дури и ако во блиска иднина земјите успеат да ја
извршат транспозицијата на Третиот пакет, тие ќе треба да бидат посветени на негова
имплементација во следните неколку години. Според тоа, за да се постигне предложениот
ie
Европски модел на пазарот на електрична енергија, државните администации, националните
регулаторни тела и оператори на преносните системи во мини-регионот треба да се фокусираат
на имплементација на Третиот пакет и да работат на формирање на организиран пазар за ден
однапред и дневен пазар на електрична енергија. Ова не е само правна обврска, туку треба да се
2.5
ev
нагласи дека непречената работа на интерконектираните електроенергетски системи е условена
од имплементација на хармонизирани правила.
Целосна либерализација на националните пазари на електрична енергија
Друг критериум за успешна работа на една берза на електрична енергија е нејзината
ликвидност. Ликвидноста на регионалната берза на електрична енергија во мини-регионот
може да се постигне единствено ако има целосно реално отворање на националните пазари на
Pr
електрична енергија и дојде до зголемување на бројот на учесници на пазарот.
Состојбата во мини-регионот е таква што најголем удел на потрошена електрична
енергија набавена од слободен пазар се јавува во Македонија и изнесува 45%, додека во
другите земји реалното отворање на пазарот е под 10%.
Од 1 јануари 2015 година, сите потрошувачи во Црна Гора и Косово се формално
квалификувани. Но, со одлука на регулаторното тело во Косово пазарот на електрична енергија
EB
целосно се затвора, со објаснување дека не постојат услови за отворен пазар. Во Црна Гора
државната електроенергетска компанија е сѐ уште вертикално интегрирана и извршува улоги на
производител, дистрибутер и снабдувач со електрична енергија. Покрај тоа структурата на
јавниот снабдувач и целосната регулираност на цените ја прави непривлечна промената на
снабдувач, со што не се привлекуваат нови учесници на пазарот [14].
Во Албанија сите корисници кои се напојувани директно од 110 kV мрежа (без разлика
W
на нивната потрошувачка) како и корисниците со вкупна годишна потрошувачка над 50 GWh

(без разлика на напонското ниво) имаат статус на квалификувани потрошувачи. Во практика
само 7 потрошувачи ги исполнуваат овие критериуми и сите го промениле својот снабдувач. За
останатите потрошувачи пазарот е практично целосно затворен [14].
Во Македонија сите 9 големи потрошувачи поврзани на преносната мрежа како и
средните потрошувачи (со над 50 вработени и годишен обрт од над 10 милиони евра) се
снабдуваат со електрична енергија на отворен пазар и не смеат да бидат снабдувани по
регулирани цели. Од 1 јануари 2015 година сите потрошувачи во Македонија беше планирано
да станат квалификувани. Сепак со усвојување на амандман на Законот за енергетика во
октомври 2014 целосната либерализација на пазарот на електрична енергија во Македонија е
одложена до 2020 година [14].
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 8/10
Во сите земји од мини-регионот сѐ уште постојат регулирани тарифи кои вештачки се

одржуваат на ниска вредност преку обврзување на јавните електроенергетски компании да
извршуваат јавна услуга. На пример, во Македонија во 2014 година регулираната тарифа за
енергија на домаќинствата изнесувала окоу 4c€/kWh додека истовремено цената на
електричната енергија на слободниот пазар била скоро двојно поголема [15]. Само во Црна
Гора и покрај тоа што цената на домашната произведена електрична енергија е регулирана, во
пресметката на цената се зема во предвид пазарната цена од Европската берза на енергија, што
резултира со пореалистична цена во однос на другите земји во мини-регионот. Во вакви услови
симулација на спојување на пазарите и ценовни анализи не би дале реалистични резултати.
Според претходно кажаното и основните претпоставки на Европскиот модел на пазар на
електрична енергија, јасно е дека отворањето на регионалниот пазар во ЈИЕ, а со тоа и во мини-
регионот единствено ќе се случи со развој на националните пазари на електрична енергија и
w
нивна интеграција [16]. Покрај формалната транспозиција на Договорот на Енергетската
заедница во националните правни системи, притисоците за основање на структури на
регионален пазар на електрична енергија не би ги дале посакуваните резултати бидејќи
властите сѐ уште покажуваат тенденција само за декларативно отворање на пазарите, со што
само би се задоволиле легалните обврски во рамките на Енергетската заедница. Причините за
ie
ваквото однесување пред сè се наоѓаат во лошите економски перспективи во мини-регионот.
2.6 Препораки
Според извршената анализа на разлики помеѓу сегашните начини на организација и
идните модели за интеграција на пазарите во регионот, изведени се препораки за понатамошен
ev
развој на пазарите на електрична енергија, реално отворање на пазарите и формирање на
регионалната берза на електрична енергија во мини-регионот.
Моментално, властите треба да бидат поттикнати да ја зголемат транспарентноста на
билатералното физичко тргување со електрична енергија. Ова може да се постигне со
воведување на стандардни договори за регулираните пазари и мерки кои ќе ја поттикнат
Pr
конкуренцијата и ќе привлечат нови трговци и снабдувачи во мини-регионот. За да се подобри
ефиаксноста на тргувањето значајно е воведувањето на стандардизирани енергетски производи
во смисла на пакети на енергија во услови на врвно и базно оптоварување и слично [16].
Покрај регулаторните мерки, важно е да се нагласи потребата од хармонизација на
регионално ниво, а особено од воведување на хармонизирани дозволи за тргување на пазарот
на големо и регионално признавање на тие дозволи. Друго прашање кое треба да се разгледа е
развојот на конзистентен модел за мониторинг на пазарите во рамките на националните
EB
регулаторни тела.
Кога се разгледува централната улога на операторите на преносните системи во рамките
на отворен пазар на електрична енергија на големо, едно од клучните барања е да се направи
јасно радвојување помеѓу нивните технички и економски улоги поврзани со пазарот. Ова е
првиот предуслов за воведување на конкуренција во електроенергетскиот сектор. Покрај тоа
важно е да се изврши децентрализирање на одговорноста за балансирање на системот на сите
W
учесници на пазарот вклучувајќи ги и јавните снабдувачи.

Без воспоставување на систем на мерење, прибирање и испраќање на податоци не се
можни ефикасни балансни механизми и пазарно пребивање и расчистување Моментално
достапните системи за аквизиција на податоци (SCADA) не се соодветни за да им служат на
операторите на преносните системи во извршување на новите пазарни функции. За да се
постигне тоа, треба да биде поставено двонасочно мерење на енергија и максимална моќност во
одредени временски интервали на сите точки на поврзување со мрежата на секој учесник на
пазарот или барем кај секоја балансна група. Начинот на воспоставување на овој систем треба
да биде таков што ќе овозможи непречена промена на снабдувач на секој корисник [16].
Раздвојувањето на снабдувањето од дејностите производство и дистрибуција на
електрична енергија е законско барање кое е потребно за да се воспостават минимални услови
за вистинско користење на статусот квалификуван потрошувач. Дури откако ќе се изврши
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 9/10
раздвојување на снабдувањето од производството може да се разгледува прашањето за

раздвојување на ниво на дистрибуција, а притоа да се добијат очекуваните резултати. Основен
предуслов за раздвојување на ниво на дистрибуција е да се реши проблемот на прекумерните
загуби, кој е присутен во повеќето дистрибутивни мрежи во мини-регионот, со воведување на
правилно идентификување и алоцирање на загубите и нивно вклучување во тарифите за
користење на дистрибутивната мрежа [2].
Важно е мрежните тарифи за преносните и дистрибутивните мрежи да одговараат на
вистинската структура на трошоци. Покрај тоа, потребно е прекинување на вкрстеното
субвенционирање во мрежните тарифи и регулираните цени на енергијата, со што ќе се
елиминираат конфликтите на интереси и заштитената улога на некои компании.
3 ЗАКЛУЧОК
w
Истражувањто на можностите за формирање на регионалната берза на електрична
енергија ги открива и нагласува очекуваните придобивки и ја потврдува потребата за
интеграција на земјите од мини-регионот во регионален пазар на електрична енергија и
понатаму во Европскиот внатрешен пазар на електрична енергија. Покрај тоа откриени се и
ie
главните слаби точки на моменталната состојба и развој на пазарите на електрична енергија во
мини-регионот и се одредени клучните акции за нивно отстранување.
Регионалното решение е важно за да се овозможи ефикасно искористување на
електроенергетските системи во мини-регионот, но сепак доаѓањето до вакво решение е
предизвик и бара доволно време за да се дојде до него. Добро структурирано развивање на
ev
националните пазари и нивно постепено интегрирање со континуирано зајакнување на
регионалната соработка е најостварлива алтернатива.
[1] Energy Community www.energy-community.org.
Pr
[2] Technical assistance for Institutional Framework for establishing national/regional Power Exchange, Task
5: “Gap Analysis and Regional Analysis”, Final report, July 2014
[3] Athens process
http://ec.europa.eu/enlargement/archives/seerecon/infrastructure/sectors/energy/apsecretariat.htm
[4] Technical assistance for Institutional Framework for establishing national/regional Power Exchange, Task
3: “Overview of the interconnected systems in the region”, Final report, June 2014.
[5] Heidi Theresa Ose, “Optimal use of the hydro resources in Albania”, Norwegian University of Science and
Technology-NTNU, June 2009
EB
[6] KOSTT, “Transmission Development Plan 2014 – 2023”.

[7] Macedonian TSO, “Study for Development of the Transmission Network of the Republic of Macedonia for
the period 2010 – 2020”, July 2011.
[8] P. Krstevski, J. Angelov, R. Taleski, A. Krkoleva, K. Naumoski, A. Paunoski, “Facilitating DACF by
Implementation of Integrated Software Solutions”, 9th International Conference on the European Energy
Market (EEM), 2012, Florence, 10-12 May, 2012.
W
[9] ENTSO-E, “Ten Year Development Plan 2014”, July 2014.

[10]
http://www.energy-community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ELECTRICITY/
Regional_Market
[11] South East European Coordinated Auction Office
http://www.seecao.com/organization
[12] The Energy Community Legal Framework 3rd edition, July 2013.
https://www.energy-community.org/pls/portal/docs/2178178.PDF
[13] Nina Grall-Edler, “Third Package Network Codes in the Energy Community”, Joint ENCS-E/EnCS
Workshop, 4 November 2013, Vienna, http://www.energy-community.org/
[14] Energy Community Secretariat, Annual Implementation Report, 1 August 2014, https://www.energy-
community.org/pls/portal/docs/3356393.PDF
MAKO CIGRE 2015 C5-155R 10/10
[15] Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia, Annual Report 2014
[16] V. Borozan, UKIM, FEIT, “Integration of South East Europe into the Internal Market for electricity under
the specific aspect of the TSO’s role”, Study for the Southeast Europe Coop
w
ie
ev
Pr
EB
W
Александра Дејкоска, Елена Колевска

Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Весна Борозан
w
ОБВРСКИ И ПАЗАРНИ ФУНКЦИИ НА СОВРЕМЕН ОПЕРАТОР НА
ДИСТРИБУТИВЕН СИСТЕМ
ie
Како дел од евроинтеграциските аспирации и можностите за воведување стабилна и
хармонизирана правна рамка, како и привлекување на странски инвестиции во енергетскиот
сектор, Република Македонија (РМ) во 2005 година го потпиша Договорот за основање на
Енергетска заедница, чии обврски налагаат транспонирање на директивите и регулативите од
ev
европското законодавство од областа на енергетиката, животната средина, конкуренцијата и
обновливите извори на енергија. Обврските од Договорот, меѓу другото, вклучуваат
имплементација на европското acquis од Вториот пакет на законодавство за внатрешен пазар на
енергија (Втор пакет) на Европската унија (ЕУ), кои подоцна се заменети со директивите и
регулативите од Третиот пакет на законодавство за внатрешен пазар на енергија (Трет пакет).
Значителен број обврски произлегуваат од Вториот и Третиот пакет, обврски и

Pr
дефинирање нови пазарни функции во сите дејности од областа на електричната енергија во
РМ, меѓу кои и во делот на Операторот на електродистрибутивниот систем (ОДС). Во поново
време, целосната либерализација на пазарот, новите интелигентни технологии и
дистрибуираното производство на електрична енергија, како и можностите за потрошувачите
да преземат активна улога на пазарот преку функциите на управување со потрошувачката и
агрегирање во таканаречени виртуелни електрани придонесуваат за менување на некои од
постоечките и појавување на нови обврски и пазарни функции на ОДС.
EB
Во трудот ќе биде прикажан преглед на моменталните обврски и пазарни функции на

ОДС на РМ кои произлегуваат од постојната правна рамка на РМ и релевантните подзаконски
акти и лиценци, во услови на целосно либерализиран пазар на електрична енергија во РМ. Во
продолжение, ќе бидат разгледани можните правци за развој на ОДС во РМ, во насока на
исполнување на барањата од Третиот пакет и одговор на новите предизвици кои ги поставуваат
новите технологии.
W
Клучни зборови: современ оператор на дистрибутивен систем, енергетско законодавтсво
1 ВОВЕД
Определбите на Европската унија (ЕУ) за енергетика и климатски услови, кои се
преточени во стратешки цели во делот на енергетската ефикасност, обновливите извори на
енергија и намалување на стакленичките гасови, како и основните принципи на европската
политика во енергетиката за сигурност во снабдувањето, конкуренција и одржлив развој, ја
зајакнуваат улогата на операторите на дистрибутивните системи (ОДС) во електроенергетскиот
сектор.
Традиционално, дистрибутивните системи се проектирани да вршат дистрибуција на
електрична енергија во една насока и тоа од преносниот систем до потрошувачите приклучени
C5-170R 1/10
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 2/10
на дистрибутивниот систем. За ваков систем не се потребни значителни алатки за негово

следење и управување . Во поново време, управувањето на системот станува сè посложено,
особено ако се има во предвид енергетската политика според која се поддржува развој на
дистрибуираното производство на енергија (ДПЕ), електрични возила и флексибилна
побарувачка.
Пред ОДС, како и пред останатите учесници во пазарот на електрична енергија,
дополнително, претстојат предизвици за имплементирање на Третиот пакет на законодавството
на ЕУ за внатрешен пазар на енергија (Трет пакет). Со политиките за заштита на
потрошувачите, како и поддршката на ДПЕ, интелигентните мерења и флексибилната
потрошувачка, се зајакнува улогата на ОДС во унапредувањето на техничките карактеристики
на дистрибутивниот систем, меѓу кои спаѓаат и системите за мерење и размена на податоци.
Освен тоа се унапредуваат и постапките за промена на снабдувач, барањата за квалитет на
w
услугите и други процедури.
2 ТРЕТ ПАКЕТ НА ЗАКОНОДАВСТВО НА ЕУ ЗА ВНАТРЕШЕН ПАЗАР НА

ЕНЕРГИЈА
ie
Третиот пакет ги утврдува заедничките цели, методи и механизми за унапредување на
функционирањето на енергетскиот сектор во ЕУ. Во секторот за електрична енергија Третиот
пакет се состои од Директивата 2009/72/ЕС [1] за заеднички правила за внатрешен пазар на
електрична енергија, Регулативата 714/2009/ЕС [2] за условите за пристап до мрежите за
прекугранична размена на електрична енергија и Регулативата 713/2009/ЕС [3] за основање на
ev
Агенција за соработка на енергетските регулатори .
Целите на Третиот пакет од аспект на електрична енергија се: воспоставување на
целосно отворен внатрешен пазар на електрична енергија со кој на сите купувачи им се
овозможува слободен избор на снабдувач; регулиран пристап на мрежите; сигурно и
квалитетно снабдување со електрична енергија; одвојување на регулираните дејности (пренос и
дистрибуција на електрична енергија) од пазарните дејности (производство и снабдување);
Pr
заштита на потрошувачите и намалување на енергетската сиромаштија; зголемување на
надлежностите на регулаторните тела; олеснување на интегрирањето на електричните централи
кои користат обновливи извори на енергија (ОИЕ) во електроенергетските мрежи и
зголемување на енергетската ефикасност.
Законот за енергетика на Република Македонија (РМ) [4], донесен во 2011 година, е
најзначаен документ кој ги регулира активностите и го насочува развојот во областа на
EB
енергетиката во РМ. Законот за енергетика е усогласен со барањата кои за РМ произлегуваат од

Договорот за основање на Енергетската заедница т.е. вклучува имплементирање на
директивите и регулативите од Вториот пакет на законодавството на ЕУ за внатрешен пазар на
енергија (Втор пакет), како и директивите поврзани со сигурност во снабдувањето, енергетска
ефикасност и ОИЕ. Целта на Законот е да се обезбеди постепено отворање на пазарот на
електрична енергија, со однапред утврдена временска динамика, сè до целосна либерализација.
Исто така, со некои одредби во Законот, дел од барањата од Третиот пакет се веќе
W
транспонирани.
Во однос на ОДС, нема значителни измени помеѓу барањата од Вториот и Третиот
пакет. Барањето за раздвојување го задржува истото ниво (најмалку правно раздвојување од
вертикално интегрираното претпријатие (ВИП)). И понатаму останува исклучокот од оваа
обврска за претпријатијата кои имаат помалку од 100.000 корисници, кои покрај дистрибуција
на електрична енергија можат да вршат и дејност снабдување со електрична енергија. Меѓу
обврските на ОДС според Третиот пакет е и назначувањето на одговорно лице за усогласување
и дефинирање на степенот на заеднички услуги помеѓу структурите на ВИП.
Токму поради горенаведените регулаторни предизвици за ОДС, како и техничко-
технолошките предизвици олицетворени во барањата за соодветно третирање на ДПЕ,
електричните возила, интелигентните технологии, активната улога на потрошувачите (преку
управување со потрошувачката и агрегирање во таканаречени виртуелни електрани), се јавува
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 3/10
потреба од дефинирање на нови активности на ОДС, како и начини за нивно извршување.

Потребна е нова и соодветна регулаторна рамка за успешно да се рефлектира промената на
улогата на ОДС и да се унапреди развојот на пазарите и технологиите.
3 ПОСТОЕЧКИ ОБВРСКИ И ПАЗАРНИ ФУНКЦИИ НА ОПЕРАТОР НА

ДИСТРИБУТИВЕН СИСТЕМ ВО ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Согласно Законот, една од главните задачи на ОДС е да го одржува, надградува,
проширува и да управува со дистрибутивниот систем (ДС) и го поврзува истиот со
електропреносниот систем. Во спроведување на своите обврски ОДС треба да обезбеди
сигурна, безбедна и квалитетна дистрибуција и испорака на електрична енергија на
недискриминаторна и транспарентна основа, со пропишан квалитет, како и да го развива ДС со
цел да обезбеди долгорочна способност на системот за да се задоволат разумните барања за
w
дистрибуција на електрична енергија. Во своето тековно работење, а согласно техничко
технолошката целина на електроенергетскиот систем, ОДС врши усогласување на
манипулациите во ДС со операторот на електропреносниот систем. ОДС, како регулирано
претпријатие изготвува извештаи за финансискиот и физичкиот обем на планираните и
реализирани услуги и истите ги доставува до Регулаторната комисија за енергетика на
ie
Република Македонија (РКЕ).
ОДС е одговорен за долгорочното планирање на развојот на дистрибутивниот систем.
Тој е должен да доставува до РКЕ план за развој на ДС за период од следните пет години,
едногодишни и петгодишни прогнози за потребите од електрична енергија за ДС, план за
ev
инвестирање во ДС за секој регулиран период и друго.
Согласно член 77 од Законот [4], ОДС е должен да ги донесе и по одбрување од РКЕ да
ги објави мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија. Со Мрежните правила за
дистрибуција на електрична енергија [5] се уредува начинот на приклучување на
дистрибутивната мрежа, условите и начинот на користење на системот од трети страни и
техничкиите услови за функционирање на системот. Со Мрежните правила за дистирбуција на
Pr
електрична енергија се утврдуваат критериумите за квалитет на електрична енергија која се
испорачува преку мрежата, работата на системот во случаи на нарушувања и хаварии и друго.
Во однос на активностите и должностите на ОДС за мерењето и мерните уреди, Законот
[4] и Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија [5] утврдуваат дека ОДС е
должен да обезбеди мерење на електрична енергија што ја презема од производителите и
електропреносниот систем и ја испорачува на потрошувачите приклучени на ДС и доставување
EB
на податоците од мерењата до производителите или снабдувачите или трговците, како и до

операторот на пазарот. ОДС треба да обезбеди пристап на корисниците до мерните уреди што
се во сопственост на ОДС и да ја утврди локацијата на мерните уреди во зависност од
техничките можности на самото место. ОДС исто така ги уредува функционалните барања и
класата на точност на мерните уреди, како и начинот на мерење на електричната енергија и
моќност.
Согласно член 74 став (2) точка 7) од Законот [4] и Правилата за пазар на електрична
W
енергија [6], ОДС е должен да набавува електрична енергија за покривање на загубите во

дистрибутивната мрежа и системските услуги по пазарни услови на транспарентен,
недискриминаторен и конкурентен начин.
3.1 Постоечки обврски и пазарни функции на ОДС согласно Третиот пакет
Законот за енергетика [4] е усогласен со барањата кои произлегуваат од Вториот пакет, а
транспонирани се и одредени обврски и одговорности од Третиот пакет. Вообичаено е по
транспонирање на Третиот пакет во примарното национално законодавство да се почне да се
усогласува и секундарната легислатива. Со оглед дека нема значителни разлики во однос на
ОДС во поглед на барањата од Вториот и Третиот пакет, може да се заклучи дека голем дел од
барањата од Третиот пакет се веќе исполнети.
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 4/10
Така на пример, во член 78 од Законот [4], транспонирани се барањата од Директивата

[1] во поглед на раздвојување на ОДС од ВИП. Раздвојувањето на ОДС е уредено во членот 26
од Директивата [1], каде се дадени основните елементи на раздвојувањето:
− правно раздвојување на ОДС од останатите активности на ВИП кои не се
поврзани со дистрибуција,
− функционално раздвојување на ОДС со цел да се обезбеди независност од
останатите активности на ВИП,
− сметководствено раздвојување: барање за посебни сметки за активностите на
ОДС.
Во членот 78 став (1) од од Законот [4] е уредено дека „правното лице што ја врши
w
дејноста дистрибуција на електрична енергија не може да има лиценца за вршење на дејностите
производство, пренос, трговија, снабдување со електрична енергија или снабдување во краен
случај со електрична енергија“. Согласно ова, запазено е барањето за минимум правно
раздвојување на ОДС од останатите дејности на ВИП. Во ставот (2) од истиот член се вклучени
и дополнителни барања кои на некој начин го додефинираат правното раздвојување, кое, како
ie
повисок степен на раздвојување од функционалното, во себе мора да ги содржи сите барања
што ги содржи фукнционалното раздвојување. Согласно Законот [4], „лицата кои се одговорни
за управувањето и раководењето со ОДС не можат да учествуваат во управувачките и
раководните структури во носителите на лиценци за производство, пренос, трговија или
ev
снабдување со електрична енергија“ и „да имаат независност во нивната работа и одлучување“
и „донесувањето на одлуките во врска со средствата неопходни за функционирање, одржување
и развој на системот да биде независно од интересите на ВИП“. Овие барања се барања според
функционалното радвојување во поглед на менаџерско раздвојување од ВИП.
Барањето од Директивата [1], член 26(2)(д) за програма за усогласување „со која ќе се
предвидат мерки за спречување на дискриминаторно однесување и ќе се обезбедат соодветни
Pr
обврски за вработените“ е транспонирано во ставот 3 од членот 78 од Законот [4]. ОДС треба да
изработи програма со која ќе се забрани било какво дискриминаторско однесување и соодветен
мониторинг на спроведувањето на програмата. Со програмата треба да се обезбеди формална
рамка која ќе содржи правила за однесување кои треба да бидат почитувани од страна на
вработените со цел да се избегне постоење на дискриминација. Такви правила се на пример
доверливост на комерцијални информации, па програмата би требало во детали да ги наведе
сите информации кои се сметаат за доверливи и како да се постапува со истите. Преку надзорот
EB
од страна на регулаторното тело ќе се стимулира правилното спроведување на програмата, но и

ќе може да се одредат областите кои претставуваат ризик за неусогласеност.
Сметководственото раздвојување е минималниот степен на раздвојување кое мора да се
почитува од страна на секој оператор, без исклучок. ОДС мора да води посебно сметководство
за секоја енергетска и неенергетска дејност. Оваа обврска не е само согласно Законот за
енергетика [4], туку е вклучена и во лиценците на претпријатијата кои вршат енергетска
W
дејност, како и во ценовната регулатива. Целта на ова раздвојување е да се следи правилната

распределба на трошоците на ОДС поради фактот што тој врши регулирана дејност.
Неправилната распределба може да предизвика неосновани трошоци на ОДС и вкрстено
субвенционирање во прилог на останатите дејности, што може да придонесе кон повисоки
тарифи за потрошувачите.
Согласно Третиот пакет, ОДС е должен да обезбеди приоритет во диспречирањето на
производителите кои користат ОИЕ, биогорива или комбинирано произведуваат топлина и
електрична енергија. Оваа обврска е предвидена во член 122 од Законот [4]. Притоа треба да се
води сметка за ограничувањата што произлегуваат од оперативните можности на
електроенергетскиот систем.
Една од обврските кои се потенцирани во Третиот пакет и транспонирани во Законот [4]
за енергетика е обврската за доверливост на податоци на ОДС (член 27 од Директивата [1]),
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 5/10
каде стои дека ОДС мора да ја заштити доверливоста на комерцијално-чуствителните

информации добиени по пат на извршување на својата дејност и ќе го спречи откривањето на
информации за своите активности, кои можат да бидат од комерцијална предност, на
дискриминаторски начин. Согласно член 74 став (2) точка 12) од Законот [4], ОДС е должен да
обезбеди: „доверливост на комерцијалните и деловните податоци за корисниците на
дистрибутивниот систем“. Дополнително, обврска на ОДС е да го уреди извршувањето на оваа
обврска и во мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија (член 77 став (1) точка
8) од Законот [4]).
4 ОБВРСКИ И ПАЗАРНИ ФУНКЦИИ НА ОДС ПРИ ЦЕЛОСНА

ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА ТРЕТИОТ ПАКЕТ
Како што може да се види од претходно наведеното постојат одредени делови на кои
w
дополнително треба да се работи за да се постигне целосна имплементација на Третиот пакет.
Функционалното раздвојување е дефинирано во ставот (2) од членот 78 и тоа преку барањето за
независност во вршењето на дејноста дистрибуција на електрична енергија. Овие барања се
однесуваат на раздвојување по однос на оперативниот менаџмент на ОДС.
ie
Сепак, во однос на целосно исполнување на обврските од Третиот пакет, при
функционалното раздвојување, се јавува прашањето до кој степен треба да биде дозволено да
постојат заеднички услуги помеѓу структурите на ВИП. Под заеднички услуги се подразбира
услуги поврзани со вработените и финансиите, информациските технологии, сместување и
транспорт. Иако ова прашање мора да се решава на национално ниво, сепак Директивата [1], во
ev
членот 26(2)(c), предвидува дека ОДС мора да ги има потребните ресурси, вклучувајќи
човечки, технички, физички и финансиски за да се реши проблемот со заедничките услуги во
рамки на ВИП. Ова значи дека ОДС не смее да се потпира на услугите од другите делови на
ВИП, туку дека мора да ги има сите потребни ресурси за работа, одржување и развој на
неговата мрежа.
Дополнитело, по однос на програмата за усогласување „со која ќе се предвидат мерки за
Pr
спречување на дискриминаторно однесување и ќе се обезбедат соодветни обврски за
вработените“, согласно Директивата [1] се бара и назначување на одговорно лице за
усогласување на ОДС, кое ќе биде целосно независно и ќе има пристап до сите потребни
информации за ОДС. Во Директивата [1] е потенцирано дека треба да се поднесува и годишен
извештај за спроведување на оваа програма. Според ова, потребни се измени во Законот [4],
односно донесување на нов закон со што би се наметнале овие дополнителни обврски на ОДС
во насока кон целосно исполнување на обврските од Третиот пакет.
EB
Со постоечката законска рамка на РМ не е опфатено и барањето на Директивата [1] за

земање предвид на енергетската ефикасност, управувавувањето со потрошувачката или ДПЕ
при планирањето на дистрибутивната мрежа. ОДС треба да ја зема предвид можноста која тие
ја нудат како алтернатива за надградување и замена на мрежата.
Како нова обврска која се јавува за ОДС согласно Третиот пакет, а која треба да се
регулира во националното законодавство на РМ е обврската за различно брендирање и
W
комуникација, која не смее да создава конфузија кај потрошувачите помеѓу ОДС и ќерката
фирма која е снабдувач (член 26(3) од Директивата [1]). На тој начин се зацврстува
функционалното раздвојување на ОДС.
Во анексот на Директивата [1], кој ги опфаќа мерките за заштита на корисниците, се
воведува и обврска на земјите потписнички да „обезбедат имплементација на интелигентни
мерни системи (интелигентно мерење) кои ќе ја помогнат активната улога на корисниците во
пазарот на мало. Имплементацијата на системите може да биде предмет на економска анализа
на сите долгорочни трошоци и придобивки за пазарот и самиот корисник и која форма на
интелегентно мерење е економски оправдана и ефективна и во која временска рамка е
изводлива нивна дистрибуција“. Иако оваа обврска не е директно наметната на ОДС, сепак,
учеството на ОДС во исполнувањето на ова барање е од исклучителна важност. Поради тоа,
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 6/10
потребна е правна рамка со која би се дефинирале улогата и одоговорностите на ОДС во насока

на имплементација на ова барање од Третиот пакет.
5 УЛОГА НА ОДС И АКТИВНОСТИ КОИ ПРОИЗЛЕГУВААТ ОД РАЗВОЈОТ НА

НОВИТЕ ТЕХНОЛОГИИ
Постојат повеќе области каде се јавуваат нови активности на ОДС кои произлегуваат од
имплементирањето на европската енергетска политика и поттикнување на пазарот на мало. Се
развиваат и нови улоги на ОДС со сè поголемото учество на ДПЕ и потребите за
флексибилност на системот. Тука се и системите за складирање на електрична енергија кои во
последните години се развиле во остварливи решенија за потребите поврзани со ДПЕ. Нови
предизвици за ОДС се јавуваат и поради сè поактивната улога на потрошувачите, која е
овозможена од програмите за управување со оптоварувањето и енергетска ефикасност.
w
Интеграцијата на електричните возила треба да биде поддржана од ОДС, но, од друга страна,
тие можат да предизвикаат проблеми во постоечката инфраструктура на ОДС. Голем предизвик
за ОДС е и инвестирањето во интелигентни мрежи, кои пак треба да понудат ефективен и
ефикасен начин за остварување на целите на еден современ ОДС.
ie
Со цел ОДС да се справи со сите предизвици, а истовремено тоа да биде согласно
европската енергетска политика, Советот на европски енергетски регулатори во трудот за јавна
консултација „Идната улога на ОДС“ [7] дефинира три основни принципи според кои ОДС
треба да се води како при извршувањето на неговите традиционални, основни активности, така
и при дефинирањето и извршувањето на нови активности:
ev
− принцип 1: ОДС мора да го води својот бизнис на начин кој ќе ги рефлектира
оправданите очекувања на корисниците на мрежата и останатите засегнати
страни,
− принцип 2: ОДС мора да дејствува независно при исполнувањето на основните
активности кои го овозможуваат пазарот на мало,
Pr
− прнцип 3: ОДС мора да работи во интерес на јавноста, земајќи ги предвид
трошоците и придобивките.
Овие три принципи треба да се применуват и покрај тоа што постојат значителни
разлики во функционирањето на ОДС низ европските земји. Промената на постојната
енергетска регулатива во однос на ОДС треба да ја рефлектира промената на улогата на ОДС и
да овозможи развој на нови пазари. ОДС би можел да извршува дадени активности под
EB
одредени услови дури и кога има можност за конкуренција, но само доколку има јасно и
прецизно оправдување. На пример такви услови можат да бидат: ограничување на периодот за
кој ОДС е вклучен во активностите, барања за транспарентност, ограничување на нивото на
вклученост на ОДС или пак учество на ОДС само кога конкуренцијата на пазарот е релативно
неразвиена, односно учеството на ОДС ќе придонесе за развој на тој пазар.
Според условите дефинирани погоре, може да се извлечат следниве заклучоци за
W
категории на активности на ОДС [7]:

− основни активности,
− сива зона на активности, со поткатегории:
− активности дозволени под одредени услови (без можност за развивање
конкуренција),
− активности дозволени под одредени услови (со можност за развивање на
конкуренција, но постои оправдана причина за вклученост на ОДС),
− активности кои не се дозволени (можност за развивање на конкуренција и
не постои оправдана причина за вклученост на ОДС), и
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 7/10
− забранети активности (постоечки активности каде е развиена конкуренција).

Со оваа категоризација на активностите на ОДС може да се утврди дали треба да се
дозволи тој да биде вклучен во извршувањето на одредена активност. Ако е тоа случај, дали
истата да биде регулирана или нерегулирана дејност. Онаму пак каде не е јасно дали
потенцијална активност на ОДС е клучна или забранета, тогаш истата би спаѓала во „сивата
зона на активности“, каде би било потребно подетално истражување (земајќи ги предвид
спецификите на ОДС, нивото на раздвоеност на ОДС, условите на пазарот) за да се утврди дали
истата е активност на ОДС.
Согласно погоре кажаното, може да се развие следната логичка шема за активностите на
ОДС (слика 1) [7].
w
ie
ev
Pr
EB
Слика 1: Логичка шема на активности на ОДС

Постоечките активности на ОДС како што се планирање, равој и одржување на мрежата,
потоа сигурноста на системот, управувањето со загубите во дистрибутивната мрежа и
управување со техничкките податоци (поврзани со работата и безбедноста на системот) се, и
остануваат да бидат, основни активности на ОДС. Исто така, во делот од планирањето и
W
развојот на мрежата спаѓаат и приклучоците на сите корисници на дистрибутивната мрежа

(производителите, потрошувачите и активните потрошувачи (анг.prоsumes)). Секако дека при
извршувањето на овие основни активности се јавуваат и голем број предизвици за ОДС како
што се исклучувањето на ДПЕ поради технички проблеми или управување на загубите со
помош на дистрибутивни електроенергетски ресурси.
Што се однесува до некои од постоечките активности, како што се производството и
снабдувањето со електрична енергија, согласно европската енергетска политика, чиј столб е
раздвојувањето, јасно е ставено до знаење дека целта е ОДС да не учествува во извршувањето
на овие активности. Единствена активност поврзана со снабдување со електрична енергија, што
според Советот за европски енергетски регулатори, [7], ОДС може и понатаму да ја извршува, е
снабдувањето во краен случај. Оваа активност е дефинирана како „структурна“ активност на
ОДС, со која се обезбедува јавна услуга, поврзана со ранливите потрошувачи, но таа може да се
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 8/10
извршува само тогаш кога потребната енергија не е понудена или достапна преку снабдувач.
Оваа дефиниција е различна од дефиницијата која произлегува од моменталната регулатива
каде се предвидува снабдување на потрошувачи кои не избрале снабдувач или кои не биле
атрактивни за снабдувачите.
За поддршка на пазарот на мало, постојат одреден број на активности во кои ОДС мора
да биде вклучен, но, тоа мора да се врши согласно барањата за раздвојување и регулаторен
надзор. Таквите активности најчесто претставуваат врска на ОДС со снабдувачите преку
управувањето со измерените податоци, исклучување поради неплаќање, брзо повторно
вклучување, или префрлување на потрошувач од еден на друг снабдувач.
Кога станува збор за интеграцијата на ДПЕ, ОДС има обврска за приклучување на ДПЕ
на дистрибутивната мрежа и за изведување на приклучокот (иако, во некои земји тоа е
w
развиено во конкурентна дејност).
Друг вид на пазар за кој постои можност да се развие, а каде ОДС би имал директно
учество, е пазар на складирање на електрична енергија, при што ОДС би користел услуги за
складирање на енергија за привремено решавање на проблемите со загушувања во мрежата.
Такви услуги би можеле да нудат и електричните возила.
ie
Кога станува збор за електричните возила се јавуваат низа нови предизвици за ОДС.
Изградбата на станици за полнење бара развој и надградба на самата мрежа. ОДС треба да ја
контролира употребата на самите станици со цел подобро да се управува мрежата. Не мора да
значи дека ОДС директно треба да располага со станиците за полнење, туку дека е потребна
ev
координација помеѓу сопственикот или операторот на станиците и ОДС. Исто така, треба да се
зема предвид локацијата на станиците за поленење во дистрибутивната мрежа.
Енергетската ефикасност треба да се подобрува во сите сектори. ОДС треба да има
улога во активности поврзани со подобрување на енергетската ефикасност на мрежата.
Обезбедувањето на дополнителни услуги и напредни апарати кои придонесуваат за
подигнување на свеста на потрошувачите, треба да се смета за комерцијална активност
Pr
поврзана со снабдувањето, а не со дистрибуцијата. Интелигентните мрежи претставуваат
ефективен и ефикасен начин преку кој може да се остварат целите на еден современ ОДС. Во
последните години се прават интензивни истражувања посебно за премин на дистрибутивните
мрежи кон интелигентни мрежи што претставува капитална инвестиција, која секако ќе влијае
на ОДС. Во трудот на Агенцијата за соработка на енергетските регулатори „Мост до 2025“[8],
одредени засегнати страни истакнуваат дека не е посветено доволно вниманите на
инвестициите во истражување и развој. Како што беше наведено погоре, треба да постои
EB
поголема координираност кога станува збор за истражувања во секторот за електрична енергија

помеѓу сите засегнати страни за да се спречи дуплирање или непотребно инвестирање. Поради
сите овие причини потребно е да се развијат насоки од страна на регулаторните тела за
поддршка, но и за контрола на истражувањата, односно да се дефинира соодветна правна
рамка.
Постојат одредени активности на ОДС кои може да се развијат надвор од секторот за
W
електрична енергија и кои мораат да бидат разгледани од страна на регулаторните тела,

посебно во услови кои ги налага Третиот пакет. Такви активности можат да бидат: нудење
услуги на телеком компании (пр. користење на постоечката инфраструктура), јавни услуги кои
можат да бидат поврзани со електрична енергија, како што се јавно осветлување, работа со
сообраќајни светла и сл.
Развојот на дистрибутивните мрежи, имплементирањето на европската енергетска
политика и овозможувањето на пазарот на мало налага располагање со повеќе податоци.
Поради тоа, од исклучителна важност е развивање на соодветна правна рамка од страна на
регулаторните тела со кои податоците на сите засегнати страни ќе бидат соодветно заштитени.
Мора да постојат јасни правила кои ќе ја дефинираат одговорноста за управувањето со
податоците – собирање, процесирање, складирање и нивно проследување и притоа да бидат
преземени мерки кои гарантираат приватност, сигурност и заштита. Управувањето со
техничките податоци, кои се неопходни за сигурна, безбедна и доверлива работа на системот е
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 9/10
основна активност на ОДС. Такви податоци се текови на моќност, напонски прилики, вклопна
состојба на мрежата, како и агрегирање на потрошувачи. Но, за потребите на пазарот и со
развојот на новите технологии се појавуваат и т.н. комерцијални податоци, а управувањето со
нив може да биде важна улога на ОДС. Голем дел од тие податоци можат да бидат од важност
само за снабдувачите со електрична енергија или за други учесници кои извршуваат
конкурентни дејности. Кога ОДС го поддржува пазарот на мало, тој мора да ги обезбеди
потребните податоци на сите учесници на пазарот, а тоа да го прави на недискриминаторен
начин со цел да не се наруши конкуренцијата. На пример, персоналот кој работи во делот за
снабдување не смее да има привилегиран пристап до базата на податоци со информации кои
можат да бидат од комерцијална предност.
6 ЗАКЛУЧОК
w
РМ во својата правна рамка го има транспонирано Вториот пакет, како и дел од
барањата кои произлегуваат од Третиот пакет. Во однос на ОДС, не постојат значителни
разлики помеѓу барањата од Вториот и Третиот пакет. Поради тоа, успешното извршување на
постоечките обврски и пазарни функции значи исполнување на поголем дел од барањата за
ОДС.
ie
Сепак, остануваат одредени барања кои треба да бидат исполнети за целосна
имплементација на Третиот пакет. Потребно е да се дефинира степенот на заеднички услуги
кои се јавуваат помеѓу структурите на ВИП и да се назначи одговорно лице за усогласеност,
кое ќе биде целосно независно и ќе има пристап до сите потребни информации за ОДС. Во
ev
правната рамка треба да се вклучи обврската за различно брендирање и комуникација, која не
смее да создава конфузија кај корисниците. Една од обврските кои произлегуваат од Третиот
пакет е и овозможување и имплементација на интелигентните системи за мерење на електрична
енергија, преку кои би се поддржала енергетската ефикасност и активната улога на
потрошувачите на пазарот на мало, согласно резултатите кои би произлегле од спроведувањето
на студија за исплатливост. Истовремено, тоа претставува начин за модернизација на
Pr
дистрибутивните мрежи.
При самото имплементирање на европската енергетска политика и овозможување на
пазарот на мало се јавуваат нови улоги и активности за ОДС. Покрај улогите и активностите
кои произлегуваат од горенаведените обврски (активната улога на потрошувачите преку
управување со оптоварувањата и програмите за енергетска ефикасност), нови предизвици за
ОДС произлегуваат и од сè поголемото учество на ДПЕ и електричните возила и системите за
складирање на електрична енергија.
EB
Со цел полесно да се развие правна рамка која правилно ќе ги дефинира моменталните и

идните улоги и активности на ОДС, потребно е да се изврши категоризација на новите улоги и
активности. На тој начин ќе може да се утврди дали за извршување на одредена активност
треба да биде надлежен ОДС и дали истата треба да биде регулирана.
W
[1] European Parliament and the Council of the European Union, Directive 2009/72/EC of the European
Parliament and of the Council of 13 July concerning common rules for internal electricity and repealing
Directive 2003/54/EC, L211/55, 14.08.2009
[2] European Parliament and the Council of the European Union, Regulation (EC) No 714/2009 of the European
Parliament and of the Council of 13 July on conditions for access to the network for cross-border exchanges
in electricity and repealing Regulation (EC) 1228/2003, L211/55, 14.08.2009
[3] European Parliament and the Council of the European Union, Regulation (EC) No 713/2009 of the European
Parliament and of the Council of 13 July establishing an Agency for the Cooperation of Energy Regulators,
L211/55, 14.08.2009
[4] Собрание на Република Македонија, Закон за енергетика, Службен весник на РМ, бр 16/2011,
136/2011, 79/2013, 164/2013, 41/2014, 151/2014, 30/2015
[5] ЕВН Електростопанство на Македонија, Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија,
Службен весник на РМ, бр.87/2012, 30/2014, 161/2014, 189/2014 и 30/2015
MAKO CIGRE 2015 C5-170R 10/10
[6] Правила за пазар на електрична енергија, Службен весник на РМ, бр.38/2014, 57/2014 и 194/2014
[7] Council of European Energy Regulators, Future Roles of DSOs, A CEER Public Consultation Paper, 16
December 2014
[8] Agency for the Cooperation of Energy Regulators, Energy Regulation: a Bridge to 2025, Conclusions Paper,
19 September 2014
w
ie
ev
Pr
EB
W
w
ie
ev
СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И
Pr
ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО
EB
Димитар Димитров
Секретар
Даница Арсеновска
W
w
ie
ev
СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И
Pr
EB
Секретар
Даница Арсеновска
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED
Pr
GENERATION
Chairman
EB
Dimitar Dimitrov
Secretary
Danica Arsenovska
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED
Pr
GENERATION
Chairman
EB
Dimitar Dimitrov
Secretary
Danica Arsenovska
W
Методија Атанасовски , Љупчо Трпезановски

Технички факултет-Битола
АНАЛИЗА НА ПРЕКУСТРУЈНАТА ЗАШТИТА НА ДИСТРИБУТИВНИТЕ

ИЗВОДИ СО ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО
w
Целта на овој труд е да ги истражи и анализира проблемите со селективноста на
заштитата на дистрибутивните изводи кога во мрежата е присутно дисперзирано производство
ie
(ДП). Затоа е креиран типичен пример на дистрибутивна мрежа за која е моделирана
целокупната заштита која генерално се користи за штитење на дистрибутивните изводи,
собирниците и трансформаторите во ТС ВН/СН. Заштитата на мрежата е подесена и тестирана
е нејзината селективност во услови кога во неа нема ДП. Потоа во неа се приклучува ДП.
Користени се два типа на генератори кај приклученото ДП и тоа: синхрон и асинхрон
ev
генератор. Идентифицирани се низа на проблеми со селективноста на заштитата на
дистрибутивната мрежи. Во трудот е покажано дека поврзувањето на ДП предизвикува
серизони проблеми со селективноста на заштитата на дистрибутивните изводи, посебно во
случај кога грешката во мрежата се случува на соседен извод на оној на кој е поврзано ДП.
Анализирана е островската работа на ДП како опасен режим, кој може да се појави во случај
кога кусата врска се случува на истиот извод на кој е поврзан ДП, независно нагоре кон коренот
Pr
на мрежата или кон нејзините краеви, гледано од местото на поврзување на ДП. На крајот се
презентирани низа на корисни заклучоци и предложени се начини за надминување на
проблемите со заштитата..
Клучни зборови: прекуструјна заштита, дистрибутивна мрежа, дисперзирано производство.
1 ВОВЕД
EB
Последната деценија на минатиот век се појавува забележително оживување на

интересот за поврзување на генераторски единици директно на дистрибутивна мрежа (ДМ).
Овие генератори со едно име се наречени ДП. Самиот поим ,,дисперзирано” е воведен со цел да
се направи разлика од конвенционалното централизирано производство на електрична енергија.
ДП не е централно планирано и диспечирано, што значи дека ангажирањето на овие генератори
во производството на активна или реактивна електрична енергија е надвор од контролата на
операторите на ЕЕС. Моќноста на ДП во најголема мерка влијае на кое напонско ниво истото
W
ќе биде поврзано. Напонските нивоа на кои ДП се поврзува се типичните дистрибутивни

напонски нивоа кои се движат од 400 V до 110 kV [1].
Изградбата на мали генераторски единици е позната од многу порано и со нив всушност
се поврзани почетоците на електроенергетската индустрија. Затоа, претходно во текстот беше
споменато „забележително оживување на интересот за инвестирање во ДП“.
Кога ДП ќе се приклучи на ДМ тогаш доаѓа до двострано напојување на мрежата и се
менува распределбата на моќностите во истата. Приклучувањето на ДП ги зголемува струите на
куси врски и влијае на напонските прилики во мрежата, но исто така ги менува и условите на
работа и селективноста на постевените заштитни уреди во неа.
Целта на овој труд е да ги истражи и анализира проблемите со селективноста на
заштитата на дистрибутивните изводи кога во мрежата е присутно ДП. Затоа е креиран типичен
C6-001R 1/8
пример на ДМ за која е моделирана целокупната заштита која генерално се користи за штитење

на дистрибутивните изводи, собирниците и трансформаторите во ТС ВН/СН. Заштитата на
мрежата е нагодена и тестирана е нејзината селективност во услови кога во неа нема ДП. Потоа
во неа се приклучува ДП и идентифицирани се низа на проблеми со селективноста на
заштитата. Користени се два типа на генератори кај приклученото ДП и тоа: синхрон и
асинхрон генератор. На крајот се презентирани низа на корисни заклучоци и предложени се
начини за надминување на проблемите со заштитата.
Трудот е концепиран во шест поглавја. Второто поглавје го опушува генералниот
концепт на заштита на дистрибутивните изводи и начинот на нагодување на заштитата. Во
третото поглавје теоретски е опишано влијанието на ДП врз заштитата на дистрибутивните
изводи. Четвртото поглавје претставува анализа на случај за влијанието на ДП врз заштитата на
дистрибутивните изводи. Петтото и шестото поглавје се заклучокот и користената литература.
w
2 ЗАШТИТА НА ДИСТРИБУТИВНИТЕ ИЗВОДИ
ДМ вообичаено функционираат како радијални мрежи. За заштита од куса врска во нив
најчесто се применува прекуструјна заштита (ПСЗ), и тоа: моментална ПСЗ I>>, ПСЗ I> и
ie
земјоспојна I0>. За да се обезбеди целосна функционалност на заштитата неопходно е според
работната состојба и карактеристичниот режим во ДМ да се нагоди заштитата. ПСЗ има две
нагодувања: временско и струјно. До потребните вредности за овие нагодувања се доаѓа од
пресметките кои одговараат на работната состојба и режимот на ДМ. Пресметките за
нагодување на заштитата се изведуваат за нормална работна состојба на ДМ. Под нормална
ev
работна состојба и режим се подразбира состојба и режим во кој мрежата вообичаено
функционира. Споменатите нагодувања се изведуваат врз основа на два вида на пресметка и
тоа во нормален режим пресметка на тековите на моќност и во режим на куса врска. За
режимот на куса врска се проверува осетливоста и селективноста на заштитата и тоа за
минималната струја на куса врска која може да се појави во штитената зона на заштитниот
уред.
Pr
Како основа за пресметка на струјното нагодување на ПСЗ се зема максималната
вредност на струјата на елементот кој се штити Imax, при што таа вредност може да биде
помала или најмногу еднаква на номиналната струја на тој елемент In.
Моментниот прекуструен I>> заштитен уред обично се поставува на примарната страна
на трансформаторот (кога се користи како замена или брза резерва на диференцијалната
заштита), на почетокот на изводот, но кај подолги изводи за зголемување на осетливоста може
EB
да се постави и на повеќе места по должината на изводот. Временското нагодување кај

моменталните ПСЗ по дефиниција е нула. Кога се поставува на почеток на изводот тогаш
струјното нагодување на овој релеј се пресметува како:
I nag = k m ⋅ I max ⋅ (1 / SMT )
(1)
каде што: km-е коефициент на нагодување (обично има вредност 6), SMT –преносниот однос на
струјниот мерен трансформатор.
W
Струјното нагодување на ПСЗ I> се пресметува според следниот израз:

I nag = k ⋅ I max ⋅ (1 / SMT )
(2)
каде што: k-е коефициент на нагодување (обично има вредност 1,5).
Повеќе за нагодувањето на заштитата на елементите на ДМ може да се најде во
литературата [2].
3 ВЛИЈАНИЕ НА ДП ВРЗ ЗАШТИТАТА НА ДМ

Приклучувањето на ДП ја зголемува струјата на куса врска и влијае на напонските
прилики во ДМ, но исто така ги менува и условите на работа на поставените заштитни уреди.
Ако настане дефект, како на слика 1, освен од мрежата струјата на куса врска ќе се напојува и
од ДП, што ќе има последица, како на пример, на дистантната заштита на водот (доколку е
вградена) која ќе мери поголема импеданција од вистинската, со што се скратува штитената
зона на делницата. Прекуструјната заштита ќе мери струја поголема од случајот кога мрежата е
без ДП. Овој проблем може да биде надминат со користење на современа заштитна опрема, која
е осетлива и има можност за прецизно нагодување [3].
Меѓутоа, при користење на оваа заштитна опрема, проблем може да се јави при дефект
на соседниот извод, кога доаѓа до погрешно делување. При нагодување на заштитата во мрежа
со ДП, треба да се има предвид дека заштитата треба исправно да функционира кога и од која
било причина, еден или сите генератори нема да бидат приклучени на мрежа.
Освен споменатиот проблем, проблем се јавува и кога доаѓа до испад на мрежата од
погон, а ДП останува да работи (островска работа). Островската работа не е дозволена од
w
дистрибутивните компании. При нагодување на секоја заштита поединечно, мора да се има
предвид и начинот на заземјување на неутралната точка и видот на приклучениот генератор за
да се обезбеди правилна работа во секоја ситуација.
Изводите на кои е приклучено ДП можат да бидат исклучени од погон, а на нив да нема
дефект. Ова е најчест случај кога ќе се случи дефект на некој од изводите кои се напојуваат од
ie
иста ТС како и изводот со ДП, слика 2. Во случај на дефект на местото K ќе тече струја и од
страната на мрежата и од страната на ДП. Местото на дефект ќе го исклучи заштитата R1.
Меѓутоа, струјата IDG ќе течи преку заштитата R2 и ако е доволно голема, а заштитата R2 не е
насочена, таа ќе го исклучи изводот со ДП, без разлика што на него нема дефект. Ова е проблем
на селективноста на заштитата, која е особено изразена во ситуација кога местото на дефект K и
ev
точката во која е приклучено ДП се блиску до собирницата на ТС од која се напојуваат. Исто
така на оваа појава големо влијание има и видот на генераторот. Синхроните генератори
значително допринесуваат за проблемот со селективноста. Влијанието на асинхроните
генератори е значително помало врз селективноста во однос на синхроните генератори. ДП кое
користи инвертор практично нема влијание врз заштитните уреди во мрежата.
Pr
Селективност на заштитата може да се постигне со нејзино прецизно нагодување. Ако
вредноста на струјата на нагодување на проблематичната заштита не може да се промени, што е
чест случај, проблемот може да се реши со адекватно нагодување на времето на реагирање на
заштитата на соседниот извод. Притоа треба да се внимава променетото време на реагирање да
не ја надмине термичката издржливост на елементите од мрежата. Ако проблемот со
селективноста кај ненасочените прекуструјни заштити не може да се реши со некој од
споменатите начини, решение е да се постави насочена заштита.
EB
"
I Mk
" " "

I Tk = I Mk + I Gk
"
I Gk
W
Слика 1. Куса врска во ДМ со ДГ

IM
R1 I DG
I K = I M + I DG
R2
Слика 2. Проблем со селективноста на заштитата на изводите во ДМ со ДП
w
4 АНАЛИЗА НА СЛУЧАЈ
Со цел илустративно да се прикажат проблемите со селективноста на ПСЗ на ДМ кои ги
придизвикува ДП во овој труд е анализиран случај на типична ДМ (слика 3) која е моделирана
ie
заедно со целокупната заштита која генерално се користи за штитење на дистрибутивните
изводи, собирниците и трансформаторите во ТС ВН/СН1/СН2. Заштитата на мрежата е
нагодена и тестирана е нејзината селективност во услови кога во неа нема ДП, бидејќи истата
изворно е пасивна. Мрежата е превземена од литературата [2] каде можат да се најдат комплет
податоците за истата. Моделот на мрежата заедно со сите анализи се направено со
ev
софтверскиот пакет NEPLAN 5.3.5 [4]. Анализирана ДМ е радијална и се состои од ТС
110/20/10 во која има два тринамотни трансформатори 110/20/10 kV со моќности 31,5/31,5/10,5
MVA. Секундарната 20 kV страна на трансформаторите е со заземјено ѕвездиште преку омски
отпор од 40 Ω . На сликата 3 се прикажани и сите ПСЗ (означени со броеви од 1 до 9) кои се
користат за штитење на изводите, собирниците и трансформаторите. Во табелата 1 се
прикажани струјните и временските нагодувања на ПСЗ. ДМ се состои од 3 изводи и тоа од
Pr
изводот 1 се напојуваат два јазли со вкупно 3 ТС 20/0,4 kV 1 MVA, од изводот 2 се напојуваат 3
јазли со вкупно 8 ТС 20/0,4 kV 1 MVA и од изводот 3 се напојуваат два јазли со вкупно 2 ТС
20/0,4 kV 1 MVA. 110 kV мрежа е моделирана со Тевененов еквивалент на ЕЕС со активен
отпор од 4,3 Ω и реактанција од 8,07 Ω . За извршените анализи е претпоставено дека
параметрите на еквивалентот за субтранзиентен, транзиентен и траен период за симетричен
режим со директен редослед се еднакви. Истите параметри се користат и за симетричните
режими со инверзен и нулти редослед. Ова е вообичаена претпоставка за пресметка на куси
EB
врски во ДМ (освен за пресметки во самата ТС ВН/СН1/СН2). Постојат и ПСЗ во ѕвездиштето

на трансформаторите кои заради прегледност не се прикажани на сликата 3.
W
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
5 ЗАКЛУЧОК
Приклучувањето на ДП на ДМ бара сериозна анализа на нагодувањето на постоечката
ПСЗ во ДМ каде истото се поврзува. Во трудот е покажано дека поврзувањето на ДП
предизвикува серизони проблеми со селективноста на заштитата на дистрибутивните изводи,
посебно во случај кога грешката во мрежата се случува на соседен извод на оној на кој е
поврзано ДП. Селективност на заштитата може да се постигне со нејзино прецизно нагодување.
Ако проблемот со селективноста кај ненасочените прекуструјни заштити не може да се реши со
овој начин, решение е да се постави насочена заштита, која ќе делува само за насоки на струите
кои доаѓаат од напојната ТС кон изводите на мрежата.
Од анализите кои се направени на користената тест мрежа, се наметнува заклучокот
дека доколку изводот на кој се поврзува ДП е повеќе оптоварен во нормален режим, односно
w
напојува повеќе ТС СН/НН и со тоа има повисоко струјно нагодување на моменталната ПСЗ, во
тој случај најверојатно нема на тој извод да има проблеми со селективноста на заштитата
заради ДП, при куса врска на соседните изводи. Истовремено, поврзувањето на ДП на изводи
кои се пооптоварени е добредојдено за техничките услови во мрежата од повеќе аспекти:
намалување на загубите, подобрување на напонскиот профил посебно во периоди на
ie
максимално оптоварување, намалување на оптовареноста на трансформаторот ВН/СН, главните
делници на изводот и друго.
Островската работа на ДП како опасен режим може да се појави во случај кога кусата
врска се случува на истиот извод на кој е поврзано ДП, независно нагоре кон коренот на
мрежата или кон нејзините краеви, гледано од местото на поврзување на ДП. Овој режим не
ev
смее да се случи и не е дозволен согласно мрежните правила на дистрибутивните компании.
Затоа секое ДП мора во својот пакет на заштита да ја содржи и заштитата од островска работа
или т.н. “loss of mains protection”.
Важно е да се заклучи дека ДП ги зголемува вредностите на струите на куси врски во
ДМ и при нивното приклучување треба да се изврши проверка на расклопната моќ на
Pr
прекинувачите и димензионирањето на целокупната опрема која се користи во ДМ.
[1] Методија Атанасовски. Нови методи за распределба на загубите во дистрибутивни мрежи со
дисперзирано производство на електрична енергија, докторска дисертација, ФЕИТ-Скопје, 2011.
[2] Dragan Popovic, Dusko Bekut, Valentina Treskanica. Specijalizovani DMS algoritmi, DMS Group, Novi
Sad 2004.
EB
[3] Vladica Mijailovic. Distributivni izvori energije, Beograd 2011.

[4] NEPLAN User’s Guide V5, BCP, www.neplan.ch, (лиценцаТФБ).
W
Скопје
ЗА ЕДНА ФОРМУЛА ВО ИЗМЕНИ И ДОПОЛНУВАЊЕ НА МРЕЖНИ

ПРАВИЛА ЗА ДИСТРИБУЦИЈА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА
w
Во Измени и дополнување на мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија,
кои важат во Република Македонија од февруари 2014 година, помеѓу другото, е третиран и
ie
проблемот на определување на релативната промена на напонот на местото на приклучок на
производна единица. Притоа е наведено дека промените на напонот се однесуваат на преоден
режим при промена од состојбата во која не е вклучена набљудуваната производна единица на
состојбата со која таа единица е вклучена на дистрибутивната мрежа, и обратно. Во членовите
45-и и 45-ј е наведено како се определува „релативната промена на напонот во однос на номи-
ev
налниот напон во точката на приклучување на производната постројка во преоден режим на
работа, односно при впуштање на генераторската единица...“ Во членот 45-ј е дадена формула,
за која е наведено дека може да се користи за проценка на споменатата релативна промена на
напонот.
Иако во членовите 45-и и 45-ј стои дека се работи за „преоден режим“, всушност
Pr
дадената формула може да послужи само за апроксимативно определување на релативната
промена на напонот и тоа само кога се споредуваат напоните од стационарните состојби без
набљудуваната производна единица и со неа.
Во трудот е покажано како може да се изведе формулата наведена во споменатиот доку-
мент. Оттаму произлегува за каква намена таа би можела да се користи.
Клучни зборови: преоден режим, стационарен режим, релативна промена на напонот.
EB
1 ВОВЕД
Покрај важечките Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија [1], во
февруари 2014 година се објавени и Измени и дополнување на мрежни правила за дистрибуција
на електрична енергија [2]. Покрај другото, во членовите 45-и и 45-ј од [2] е напишано дека се
однесуваат на „преоден режим“. Но, имајќи ја предвид нивната содржина, заслужува да се
укаже дека употребата на терминот „преоден режим“ не е соодветна бидејќи не се оперира со
W
големини кои се неопходни за определување на временските промени на струите, напоните и

моќностите. Интенцијата на овој текст е да го сврти вниманието на стручната јавност на
можните различни толкувања на тие членови.
Од теоријата на електрични кола (на пример, од извонредната книга [3]) е познато дека
и за поедноставни електрични системи не е едноставно да се определат временските промени
на струите и напоните при преодни процеси. За тоа да се направи е потребно, најнапред, да се
формира соодветен математички модел. Во моделот треба да бидат познати како параметрите
на неговите пасивни елементи (резистивни, индуктивни и/или капацитивни) така и временските
промени на сите ексцитации (напони на напонските генератори и/или струи на струјните
генератори). Ништо од тоа не се споменува во наведените членови, ниту се користи во
формулата наведена во членот 45-ј. Оттаму и потребата да се дадат појасненија за вистинското
C6-003R 1/5
толкување на таа формула, а со тоа и да стане јасно какви се можностите за нејзината

практична примена.
2 АНАЛИЗА НА ФОРМУЛАТА ОД ЧЛЕНОТ 45-Ј

2.1 Дефиниција на формулата
Во став (1) на член 45-ј од [2] стои (цитираме): „Релативните промени на напонот во
точката на приклучување на производителот на електрична енергија во преоден режим на
работа се проценуваат со следната формула:
S ng
Δum = ki ,max , (1)
S ks
w
каде
Δum − релативна промена на напонот во точка на приклучување;
ki,max=Ip/In − количник од почетна вредност на струјата на впуштање на генераторот Ip и
номинална струја на генераторот In;
ie
Sks − моќност на куса врска во точка на приклучок;
Sng − номинална привидна моќност на генераторската единица која се приклучува“.
Да нагласиме дека во овој цитат сите термини, формулации и ознаки се земени онакви
какви се во [2], без какви и да било измени.
ev
Во формулата (1) фигурираат два односа. Првиот е однос на ефективни вредности на
струи. Вториот е однос на привидни моќности. Овие големини се недоволни за определување
на напони во преоден режим кој настанува при вклучување, односно при исклучување, на
генератор од дистрибутивен електроенергетски систем. За да се согледа за што формулата (1)
може да се употреби, најнапред ќе покажеме како до неа може да се дојде.
2.2 Изведување на формулата
Pr
Претпоставуваме дека дистрибутивниот систем е трифазен, симетричен и урамнотежен.
Притоа, под струја во еден елемент подразбираме фазна струја, под напон во една точка
подразбираме меѓуфазен напон и под импеданција на еден елемент подразбираме импеданција
за директниот редослед. Освен тоа, ако генератор е приклучен кон дистрибутивна мрежа преку
трансформатор, ќе претпоставиме дека сите напони, струи и импеданции се сведени на напон-
ското ниво на дистрибутивната мрежа − на местото на приклучок.
EB
Нека кон дистрибутивен електроенергетски систем, во точката m, треба да се приклучи

генератор со номинална моќност Sном генератор и номинален напон Uном генератор (слика 1 а). На
сликата 1, како и во текстот, ознаките на комплексните количини се подвлечени. Под импедан-
ција Zприклучок, прикажана на сликата 1, се подразбира сума на комплексните претставници на
импеданциите на генераторот, на блок-трансформаторот (ако постои) и на водовите за приклу-
чок (ако постојат).
W
Според [1], точката m се нарекува место на приклучок.

Во стационарниот режим, пред да се приклучи генераторот, напонот во точката m нека е
Um, пред (слика 1 а). По затворање на прекинувачот во точката m, и по завршување на преодниот
процес, настанува стационарен режим во кој напонот во точката m ќе го означиме со Um, по. При
определување на разликата на напоните U m, по − U m, пред може да се користи Тевененовиот екви-
валент на дистрибутивниот електроенергетски систем. Тој еквивалент се состои од сериска
врска на импеданција Zкуса врска и напонски генератор со напон Um, пред. (како што е прикажано на
сликата 1 и како што е објаснето во книгата [3]). Притоа, Zкуса врска е импеданција на трифазна
куса врска на дистрибутивниот електроенергетски систем гледана од местото на приклучок
пред да се приклучи генераторот, т.е. пред да се затвори прекинувачот во колото б) на сликата
1.
m m
Z приклучок Z куса врска Z приклучок

U m,пред
+ U + U + U
генератор m,пред генератор
− − −
m′ m′
a) б)
Слика 1 Шематски приказ на разгледуваната конфигурација:
а) пред еквивалентирање на дистрибутивниот систем и
w
б) по претставување на дистрибутивниот систем со Тевененово
еквивалентно коло
По затворање на прекинувачот во колото б) на сликата 1, и по завршување на преодни-
от процес, ќе настане нова стационарна состојба во која струјата во колото ќе биде еднаква на
ie
струјата во генераторот (Iгенератор). Како што е наведено во првиот параграф на ова потпоглавје,
струјата на генераторот е сведена на напонското ниво на дистрибутивната мрежа во точката m.
Тогаш за комплексниот претставник на напонот во точката m може да се напише
U m, по = U m, пред + 3 ⋅ Z куса врска ⋅ I генератор ,
ev (2)
од каде за разликата помеѓу комплексните напони во точката m, при премин од претходната
стационарна состојба во новата стационарна состојба, следува
ΔU m = U m, по − U m, пред = 3 ⋅ Z куса врска ⋅ I генератор . (3)
Според равенството (3), ефективната вредност на разликата помеѓу комплексните
Pr
напони во точката m во двете стационарни состојби, ќе биде
ΔU m = 3 ⋅ Z куса врска ⋅ I генератор , (4)
од каде за релативната вредност на наведената ефективна вредност на разликата помеѓу
комплексните напони, во однос на номиналниот напон на мрежата ( U ном. мрежа ), се добива
ΔU m 3 ⋅ Z куса врска ⋅ I генератор

EB
Δum = = . (5)
U ном. мрежа U ном. мрежа
Со k ќе го означиме односот помеѓу актуелната ефективна вредност на струјата на
генераторот (Iгенератор) и номиналната струја на генераторот (Iном генератор), т.е. може да се напише
I генератор
k= . (6)
I ном. генератор
W
Освен тоа, за номиналната струја на генераторот важи равенството

Sном. генератор
I ном. генератор = , (7)
3 ⋅ U ном. генератор
каде U ном. генератор е номиналниот напон на генераторот сведен на напонското ниво на дистрибу-
тивната мрежа во точката m.
Имајќи ги предвид равенствата (6) и (7), како и фактот дека односот k е еднаков како за
фазните струи на генераторот така и за неговите струи за директен редослед, равенството (5)
може да се напише во вид
Zкуса врска ⋅ Sном. генератор

Δum = k ⋅ . (8)
U ном. мрежа ⋅ U ном. генератор
Земајќи дека е
U ном. мрежа ≈ U ном. генератор (9)
и бидејќи за моќноста при трифазна куса врска важи
2
U ном.
Sкуса врска = , (10)
Z куса врска
од равенството (8) се добива
w
Sном. генератор
Δum = k ⋅ . (11)
Sкуса врска
Значи, со спроведената постапка се добива равенство (11) кое има ист облик како и
формулата (1). Разликата е само во начинот како е дефиниран множителот k. Со тоа е покажано
ie
на што, всушност, се однесува формулата (1) и можат да се дадат неколку коментари.
2.3 Коментари
Имајќи го предвид изложеното во потпоглавјата 2.1 и 2.2 можат да се дадат коментари
во врска со условите под кои е изведена формулата (1), да се наведат можностите за нејзината
ev
соодветна примена, но и да се обрне внимание на можности за нејзиното неправилно корис-
тење.
Прво, формулата (1) не се однесува на преоден процес туку на два стационарни режима.
Второ, кога се зборува за промена на напонот во една иста точка, во два стационарни
режима, е вообичаено да се подразбира за колку се променила ефективната вредност на напо-
Pr
нот во таа точка. Меѓутоа, формулата (1) се однесува на ефективна вредност на релативната
разлика помеѓу комплексните напони во двата режима. Поради тоа, со формулата (1) пресмета-
ната релативна промена на напонот може да биде поголема од фактичката релативна разлика
помеѓу ефективните вредности на напоните на местото на приклучок во двата режима. Оваа
констатација произлегува од познатата релација помеѓу модулот на разликата од два комплекс-
ни броја и разликата помеѓу модулите на тие броеви, т.е.
EB
U m ,по − U m ,пред ≥ U m ,по − U m,пред . (12)

Да забележиме дека во (12) ќе важи знакот за еднаквост доколку во двата режима напоните на
местото на приклучок имаат еднакви фазни агли. Притоа, заслужува да се наведе дека во
нисконапонските и среднонапонските мрежи не се јавуваат поголеми разлики помеѓу фазните
агли на напоните.
Трето, формулата (1) не може да се смета за доволно точна и поради тоа што не зема
W
предвид дека во разгледуваните стационарни состојби (без и со набљудуваниот генератор на

мрежата) се можни:
а) промени на преносните односи на трансформаторите кај кои е тоа можно под
оптоварување и
б) промени на напоните на генераторите приклучени на мрежата.
Четврто, не е јасно како во формулата (1) се зема предвид случајот кога генераторот (од
која и да било причина) не може да работи со моќност еднаква на неговата номинална моќност.
Петто, како што е наведено во членот 45-ѕ од [2], пресметката на напоните „Операторот
на дистрибутивниот систем ја врши со користење на соодветни компјутерски програмски
пакети за пресметка на напони во дистрибутивната мрежа“. А тоа значи дека напоните се
пресметуваат со користење на општо прифатени математички модели и без воведување
дополнителни претпоставки. Така пресметаните ефективни вредности на напоните во точката

m, во стационарни состојби пред и по затворање на прекинувачот кај таа точка, ги означивме со
Um,пред и Um,по, соодветно. Тогаш, релативната промена на напонот на местото на приклучок, во
однос на номиналниот напон Uном мрежа, се определува со равенството
U m,по − U m,пред
Δum = . (13)
U ном. мрежа
И тоа е исправно.
Но, треба да биде нагласено дека ниту (1), ниту (11), ниту (13) не се однесуваат на
преоден режим кој настанува при вклучување на генератор на дистрибутивна електроенер-
гетска мрежа, односно при неговото исклучување.
w
3 ЗАКЛУЧОК
Членовите 45-и и 45-ј од Измени и дополнување на мрежни правила за дистрибуција на
електрична енергија се однесуваат на промена на напонот на местото на приклучок на произ-
водна единица, но не во преодниот режим, туку во два стационарни режима на работа. Во
ie
првиот режим на набљудуваната електроенергетска дистрибутивна мрежа се приклучени сите
потрошувачи и извори, но без производната единица чие приклучување е предмет на анализа.
Во вториот режим, покрај наведеното за првиот режим, кон предметната мрежа е приклучена и
производната единица чие приклучување е предмет на анализа.
ev
Освен тоа, имајќи ги предвид претпоставките воведени при изведување на равенството
(11) е разбирливо дека определување на релативната промена на напонот со помош на
формулата дадена во членот 45-ј од [2] има смисла да се користи само за апроксимативни
анализи. И тоа само во случаите кога нема можност со компјутерска програма да се прават
соодветни пресметки на напони во стационарни режими на работа.
Pr
[1] Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија, „Службен весник на Република
Македонија“, број 87, од 10.07.2012 година.
[2] Измени и дополнување на мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија, „Службен
весник на Република Македонија“, број 30, од 10.02.2014 година.
[3] Mомчило Богданов, Теорија на електрични кола − Кола со сконцентрирани параметри, Факултет за
електротехника и информациски технологии, Скопје 2008.
EB
W
АД ЕЛЕМ – Скопје, Подружница ХЕС Црн Дрим – Струга
БРАНИТЕ КАКО МОЖНИ ЛОКАЦИИ ЗА ФОТОВОЛТАИЧНИ ЕЛЕКТРАНИ
w
Електричната енергија претставува најкорисен облик на енергија затоа што на наједнос-
тавен начин може да се претвори во корисна работа. Нејзината потреба во современото живе-
ење станува сé поголема и понеопходна. За нејзино добивање се користат конвенционалните
ie
примарни необновливи извори (јаглен, сирова нафта, природен гас и нуклеарна фисија). Но, тие
се ограничени, нерамномерно просторно распределени и имаат негативно влијание врз живот-
ната средина на локално и глобално ниво. Нивно дополнение претставуваат традиционалните
обновливи извори на енергија (водата, биомасата), а во последно време т.н. нови обновливи
извори на енергија: сонцето, ветерот, биогасот и геотермалната енергија. Технологијата на
ev
искористување на сончевата енергија и нејзино претворање во електрична енергија со помош
на фотоволтаични ќелии е во постојан развој и наоѓа сé поголема примена во електроенергети-
ката. За изградба на фотоволтаична електрана, покрај другите технички барања, потребно е да
се обезбеди соодветна големина на површина за инсталација на соларните панели со адекватна
изложеност на сончевата радијација. Во овој труд се прикажани некои диспозиции за изградба
на фотоволтаични електрани врз постоечки изведби на брани, но и инспирација за извесни
Pr
технички адаптирања за нивна изградба, при идни проектирања на браните. На тој начин ќе
послужат како дополителен извор на електрична енергија за евентуалните потреби на самите
брани или техничките објекти во нивна близина, а вишокот на енергија ќе го пласираат во
електро-енергетскиот систем.
Клучни зборови: брани, соларна енергија, озрачување, озраченост, фотоволтаична електрана
1 ВОВЕД
EB
Браните преставуваат најспецифични и најкомплксни хидротехнички објекти со чија

помош се врши попречување на некој водотек заради акумулирање на големи количини на вода
или зголемување на потенцијалната енергија на водата. Во зависност од типот, големината и
значењето што го имаат, тие се придружени со други, повеќе или помалку, сложени технички
објекти и системи кои што ја овозможуваат нивната непречена работа. Тука во прв ред спаѓаат:
W
- Затворачи за пуштање и запирање на водата во доводни цевоводи,

- Затворачи за пуштање и запирање на водата во темелен испуст,
- Системи за отстранување на пливачки нанос (trash cleaning systems),
- Системи за технички надзор и контрола на безбедноста на браната,
- Мерна опрема и алармна сигнализација,
- Надворешно осветление,
- Осветление на внатрешни галерии и пристапи до нив и др.
- Осветление, греење, климатизација и други потреби на помошни објекти.
Сите тие претставуваат повремени или континуирани потрошувачи на електрична енер-

гија која што мора да им биде овозможена во секој потребен момент. Во случај на прибрански
хидроелектрани, машинската хала со електроагрегатите и браната се во непосредна близина и
затоа снабдувањето со електрична енергија на помошните системи од браната е во склоп на
C6-008R 1/8
сопствената потрошувачка со електрична енергија на самата хидроелектрана. Но, кај дериваци-

оните хидроелектрани, растојанието помеѓу машинската хала и браната може да изнесува и
неколку километри. Снабдувањето со електрична енергија на помошните системи на браната во
тој случај се овозможува со изградба на посебен далековод или се овозможува конекција со
најблиската електро-дистрибутивна мрежа.
Фотоволтаичните (ФВ) ситеми овозможуваат претворање на сончевата енергија во елек-
трична. Доколку се исполнети сите неопходни услови (технички и економски), ФВ системи
може да се доградат во склоп на постоечките брани или да бидат предвидени во текот на
проектирањето на нови брани. Дел од произведената електрична енергија би се користел за
потребите на браната, а во одредени случаи, би се користел како дополителен извор на елек-
трична енергија со состав на електро-дистрибутивниот систем.
w
2 СОНЦЕТО – НЕИСЦРПЕН ИЗВОР НА ЕНЕРГИЈА
Сонцето претставува ѕвезда со средна големина околу кое се врти планетата Земја и
останатите планети од Сончевиот систем. Вкупната маса на сите планети од Сончевиот систем
не изнесува ниту 1/100 од вупната маса на самото Сонце, додека неговиот волумен е 1.3 x 106
ie
пати поголем од волуменот на Земјата. Околу толкавата џиновска маса, на растојание од околу
150 x 106 километри, по елиптична траекторија со многу мал ексентрицитет (е = 0.017) ротира
планетата Земја, вршејќи истовремено ротирање околу сопствената оска на ротација.
Во јадрото на Сонцето се одвиваат термо-нуклеарани реакции на фузија на големи маси
на водород во хелиум. При тоа, во секоја секунда се создава дефект на маса од околу 4
ev
милиони тони водород при што се создава енергија во вид на електромагнетно зрачење, која
што во форма на светлина и топлина се шири низ Вселената со брзина од 299.792.500 km/s,
односно:
Водород → Хелиум + Енергија (сончево зрачење)
Ваквата нуклеарна фузија во јадрото на Сонцето трае веќе 5 милијарди години и се
Pr
претпоставува дека ќе трае уште 4 x 109 години, така што може да се смета дека овоj извор на
енергија е неисцрпен. После тој период, откако ќе го потроши водородот како свое гориво за
термо-нуклеарната фузија, Сонцето ќе премине во својата прва фаза на умирање (“црвен џин“)
а, потоа, после неколку илјади години во нова форма т.н. “бело џуџе“. Дотогаш, човештвото би
требало да најде решение за својот понатамошен опстанок.
Само 0.5 x 10-9 од енергијата на Сонцето доаѓа на површината од Земјата. Вкупната
EB
моќност од сончевото зрачење на површината од Земјата во текот на една година изнесува 1,73
x 1014 kW т.е. 1.5 x 1018 кWh што приближно претставува 10.000 пати поголема енергија во
однос на годишното производство на сите електрани во светот кога би работеле под полн
погон, односно сончевата енергија што се апсорбира на Земјата за еден саат, поголема е од
вкупната енергија што ја користи човештвото во текот на една година [1].
3 ЛОКАЦИСКИ ПАРАМЕТРИ И ДИСПОЗИЦИИ НА ФВ-ПАНЕЛИ НА БРАНИ

W
Географската локација на браната е определена со географската ширина (φ−латитуда) и

географската должина (λ−лонгитуда) на некоја нејзина карактеристична точка. За соларните
пресметки и анализи, обично тоа е средината на круната на браната, изразена во степени (деци-
мална нотација) или степени, минути, секунди (DMS – нотација).
w
ie
Слика 1 – Определување на азимутот на брана Слика 2 – Можни диспозиции на соларни
Глобочица панели кај брани
Други параметри на браната, значајни за соларната проблеметика се: должина на круна-

ev
та (L), височината на браната над теренот (H), котата на круната на браната, азимутот (α) на
низводната или спротиводната страна на браната кој што се определува во однос на југ за објек-
ти од северната хемисфера, односно, во однос на север, за јужната хемисфера, и наклонот на
нејзината низводна или спротиводна страна (1: x).
Постојат повеќе начини и техники за определување на латитудата, лонгитудта и азиму-
тот на браните. Во Табела бр.1, покрај некои општи податоци, [2], дадени се и географските
Pr
координати на големите брани во Република Македонија, при што се користени популарни или
наменски компјутерски програми достапни на интернет [3][4]. На слика 1 е прикажан еден
начин на користење на GoogleEarth за приближно определување на азимутот на спротиводната
страна на браната Глобочица, како една можна локација на ФВ-панели.
Од аспект на директна изложеност на сончева радијација на површини врз кои што
може да се постават ФВ панели, кај браните може да се разграничат следниве елементи:
EB
- круна на брана која што е највисока хоризонтална површина на браната издигната

над максималното ниво на водата,
- спротиводна страна на браната т.е. страната која што е свртена кон акумулираната
вода односно потопената страна од браната,
- низводна страна на браната т.е. непотопената страна од браната.
Секоја брана претставува уникатен технички објект заради уникатноста на самиот при-
W
роден простор во кој што таа е изградена. Според тоа, и горните елементи, од брана до брана,
имаат различен надворешен изглед и техничко решение, заради типот и спецификите на брана-
та. На слика 2 се дадени неколку можни диспозиции на ФВ панели кај различни типови на
изведби на брани.
Табела 1: Некои општи и локацискии податоци за браните во Република Македонија
H L Латитуда Лонгитуда Азимут

Име Река Тип
[m] [m] φ [ 0N] λ [ 0E] α [ 0]
1. Матка Треска Л 29.5 64 41.952336 21.298867 -50
2. Маврово Мавровска З 54 210 41.696661 20.746328 -60
3. Липково Ликповска Л 29.5 203 42.165843 21.573750 -30
4. Гратче Кочанска Л 29 150 41.959665 22.407648 0
5. Младост Отовица Л 27 73 41.776303 21.755422 40
6. Глобочица Црн Дрим КЗ 82.5 196 41.336940 20.634861 -55
7. Водоча Водоча КЗ 4 185 41.420850 22.566772 20
w
8. Прилеп Ореовечка ПЛ 35 408.5 41.383948 21.594693 25
9. Тиквеш Црна Река КЗ 104 338 41.403072 21.938047 -25
10. Калиманци Брегалница КЗ 85 240 41.973206 22.581600 30
11. Шпиље Црн Дрим КЗ 101 330 41.493736 20.506428 85
ie
12. Ратевска Ратевска Л 49 194 41.670528 22.894342 -60
13. Турија Турија КЗ 77.5 417.3 41.555803 22.656250 70
14. Глажња Липковска Л 71.5 344 42.189930 21.555172 -30
15. Мантово
16. Стрежево
17. Паљурци
18. Суводол
Лакавица
Шемница
Луда Мара
Суводолска
КЗ
КЗ
З
З
ev 37.5
76
21.1
33.9
138
632
310
941
41.583259
41.144908
41.205421
41.066567
22.323789
21.197846
22.618898
21.542614
70
40
-85
70
19. Подлес Водник Л 18 92 41.531531 21.827164 35
20. Мавровица Мавровица З 24 360 41.909299 21.984175 -30
Pr
21. Иловица Иловичка КЗ 27.8 274 41.476094 22.815906 85
22. Козјак Треска КЗ 114 300 41.877950 21.192844 -10
23. Лошана Лошана К 41 165 41.875064 22.772267 -70
24. Маркова р. Маркова р. КЗ 26 72.5 41.406262 22.614808 -70
25. Лисиче Тополка З? 66 579.6 41.690253 21.602241 -50
EB
26. Кнежево Злетовска КЗ 75 290 42.107764 22.307411 75

27. Св. Петка Треска Л 41 115 41.924878 21.263839 80
28. Леуново Мавровска З 18.6 806 41.69847 20.796598 -60
Л - лачна, З - земјена, КЗ - камено-земјена, ПЛ – повеќелачна (контрафорна), К – камена
Круната на браната, во некои случаи, има извесно надвишување на спротиводната стра-

W
на, со цел да се спречи прелевање на акумулираната вода. Кај некои брани, веројатноста да
дојде до толку високи коти на акумулираната вода до ниво на прелевање, е многу мала, така
што треба да се најде оптимално решение за оправданоста од монтажа на ФВ панели на спроти-
водната страна од круната, доколку се задоволени и другите потребни технички услови (осон-
ченост, положба над максималното ниво на вода, стабилна прицврстеност, едноставен пристап
за одржување, издржливост на временски непогоди (ветер, снег), заплиснување од водени
бранови, загрозеност од пливачки нанос и др.), слика 2a).
Еден од елементите за ефективно искористување на ФВ панели претставува неговиот
наклон во однос на хоризонталата. Карактеристично за насипните брани (земјани, камено-
земјани, камено-насипни) е тоа што имаат благи косини на низводната и спротиводната страна,
а со тоа и многу поповолна изложеност на сончевите зраци при монтажа на ФВ панели врз нив.
Понекогаш, доволно е нивниот наклон, агол (β), да биде еднаков на наклонот од низводната
страна, со што се постигнува поголема ефективна површина на искористување, без да се губи

дополнителна површина заради факторот “сенка“, слика 2c).
Бетонските масивни брани имаат поголем наклон на низводната страна во однос на
насипните, слика 2b). Кај контрафорните брани, како површина за монтажа на фотоволтаични
панели може да се искорити целата должина на круната на браната, но во некои случаи и повр-
шината од самите контрафори, слика 2d).
Посебен пристап за анализа претставуваат лачните брани заради нивната закривеност.
Но, може да се јават и такви случаи, кога привидната патека на движењето на сончевите зраци
во текот на денот, ја следи закривеноста на браната, а со тоа и на самите панели, со што се
постигнува пооптимално искористување на ФВ панели.
4 ОСОНЧЕНОСТ И ОСОНЧУВАЊЕ НА БРАНИТЕ
w
Под осонченост подразбираме ситуација на директна изложеност на некоја површина
врз сончевите зраци, кои што вршат нејзино осветлување посилно од дифузното зрачење на
небото. Тоа се случува кога интензитетот на сончевото зрачење е поголемо од 120 W/m2,
односно кога има појава на сенка зад осветлените предмети.
ie
ev
Pr
Слика 3 – Сончев дијаграм за брана Козјак Слика 4 – Сончев дијаграм за брана Шпиље
EB
Осонченоста на некоја површина може да биде нарушена во текот на денот заради

облачност. Нејзиното траење, во текот на ден или месец, се мери во саати и се нарекува осончу-
вање. Осончувањето претставува податок кој кажува колку просечно саати дневно, во текот на
една година, еден ФВ панел може ефективно да го користи директното сончево зрачење.Тоа се
менува и заради различната должина на денот, односно заради промената на привидна патека
W
на Сонцето по небесниот свод во текот на годината. Врз намалувањето на осончувањето може

да повлијаат и пречки заради самата конфигурација на околниот простор. Кај некои брани, тоа
се најчесто стрмни планински засеци.
Директната изложеност на сончевите зраци на браната, а со тоа и положбата на ФВ
панели во однос на сонцето, во голема мерка ја определува азимутот на низводната или спроти-
водната страна. На слика 3 и 4 се прикажани сончеви дијаграми со три карактеристични патеки
на движењето на Сонцето: за време на краткоденица (21 Декември), за време за рамноденица
(21 Март/23 Септември) и за време на долгоденица (21 Јуни), како и зоната на движење на
Сонцето за останатите денови во текот на годината [5].Од положбата на Сонцето при неговото
изгревање, на пладне (12:00 часот) и при заоѓање, како и положбата во текот на целиот ден,
може да се заклучи дека случајот на слика 3 прикажува осончување само на спротиводната
страна на браната, што е поповолно во однос на случајот од слика 4 каде што има делумно
осончување на низводната и делумно осончување на спротиводната страна.
5 ПРОЦЕНКА НА ПРОИЗВЕДЕНА ЕНЕРГИЈА НА ФВ ЕЛЕКТРАНИ

Општата формула за пресметка на произведената енергија од ФВ систем, предадена во
електро-дистрибутивната мрежа, е дадена со следниов израз [7]:
E = A ⋅ η STC ⋅ H ⋅ PR (1)
Доколку се познати коефициентите на кориснo дејство ηi на поедините елементи и факторите
на загуби (derate factors) fi на одделни елементи од ФВ систем, тогаш (1) може да се модифи-
цира и во следниот облик [8][9][10]:
n n n n
E = PSTC ⋅ N ⋅ ∏ f i ⋅ H ⋅ ∏η j = PSTC ⋅ N ⋅ ∏ (1 − pi ) ⋅ H ⋅ ∏η j (2)
i =1 j =1 i =1 j =1
w
каде што:
E (kWh) – произведена електрична енергија,
A (m2) – вкупна површина на ФВ панели,
ηSTC (%) – коефициент на корисност на ФВ панели,
ie
PSTC (kW) – максимална моќност на ФВ панели при STC
N – вкупен број на ФВ панели
H (kWh/m2) – просечно годишно озрачување на наклонетите ФВ панели,
PR – performance ratio, коефициент на загуби (вредност помеѓу 0,9 – 0,5);
η1 – коефициент на корисно дејство на инверторот (95% до 98%),
ev
η2 – коефициент на корисно дејство во енергетски трансформатор (96 % до 98%),
η3 – корисност на други уреди пред и зад инвенторот (%),
p1 – загуби поради темепратура над 25 0C (6% до 15%),
p2 – загуби во DC кабли (1% до 3%),
p3 – загуби во AC кабли (1% до 3%),
p4 – загуби заради засенетост (0% до 40%),
Pr
p5 – загуби заради слаба озраченост (3% до 7%),
p6 – загуби заради прашина, снег и сл. (2%),
pn – други загуби.
Повеќето компјутерски софтвери за анализа, проценка и симулација на соларните систе-

ми се базираат на: егзактни математички релации (геометриски релации помеѓу Сонцето и
Земјата), географската локација на ФВ панели, емпириски формули добиени во текот на истра-
EB
жувања и испитувања, најнови сателитски снимања на метеоролошки податоци и сончевото

зрачење, бази од податоци од долгогодишни мерења на глобалното сончево зрачење на голем
број мерни станици на Земјата, податоци со технички перформанси од повеќе производители на
разни типови на опрема за ФВ системи и др.
Во Европа, Африка и југозападна Азија, најчесто се користи комјпутерскиот систем
PVGIS (Photovoltaic Geografical Information System) кој што е бесплатен и лесно достапен на
интернет. За проценка на износот на електрична енергија E која што може да се добие од ФВ
W
електрана во текот на една година, во PVGIS се користи следниов израз [6][11]:

E = 365 ⋅ Ppk ⋅ PR ⋅ H h / i (3)
каде што:
Ppk – номинална моќност на ФВ мудули при стандардни технички услови (W),

PR (performance ratio) = 0.75 – однос на перформансите на системот за соларни панели
од монокристален и поликристален силициум,
Hh/i - средна дневна енергија на Сончевото зрачење кое паѓа на еден квадратен метар
хоризонтална површина или површина ориентирана под некој агол во однос на хори-
зонтална рамнина (kWh/m2).
На пазарот можат да се најдат различни изведби на ФВ панели (модули) и соодветна
максимална моќност (Wp) што можат да ја постигнат при стандардни технички услови (STC:
озрачување 1000W/m2, AM 1.5, 20 0C). За илустрација се избрани панели со максимална
моќност 250 Wp во поликристална изведба, со приближни димензии 1000x1650 mm, така што
вкупниот број на панели N во еден ред, бројно е еднаков на должината на круната од браната L,
изразена во цели метри.
Табела 2: Проценка на просечно месечно производство на електрична енергија од ФВ електрани
Pinstal βopt Em
w
Брана Можно производство при брана Глобочица
[kWp] [ 0] [kWh]
Глобочица 49 19 4520
Тиквеш 84.5 31 9200
ie
Козјак 75 32 7800
Стрежево 158 28 16500
Лисиче
Прилеп
145
102
26
31
ev 14500
11000
Pr
Инсталираната моќност на излезот од панелите изнесува Pinstal = N⋅250 (Wp). Резултатите
добиени со помош на PVGIS се прикажани во Табела 2, каде што βopt оптималниот агол на нак-
лон на панелите, а Em е средно месечно производство на електрична енергија во текот на една
година. За друг избор на панели и нивна поинаква конфигурација, се добиваат други резултати.
6 ПРИКЛУЧЕНОСТ НА ФОТОВОЛТАИЧНИТЕ СИСТЕМИ

Фотоволтаичниот систем претставува интегрирна целина од ФВ панели и други
EB
неопходни компоненти со што овозможува директно претворање на Сончевото зрачење во

електрична енергија и нејзино користење од страна на потрошувачите. Според начинот на
приклучување, се разликуваат два типа на ФВ системи:
- Самостојни т.е. автономни (англ. off-grid, stand-alone systems)
- Приклучени на мрежа (on-grid).
ФВ системи коишто не се приклучени на електродистрибутивна мрежа можат да бидат
W
без или со уреди за акумулирање на енергија (батерии) или хибридни, ако користат дополните-
лен извор на енергија (ветрогенератор, дизел-агрегат и сл.).
Во состав на фотоволтаичните системи приклучени на јавна електро-дистрибутивна
мрежа влегуваат: ФВ панели (1), DC и AC главни прекинувачи (2,4), инвертор (3), броило/а за
предадена и превземена енергија (5,7), уреди за заштита и управување (10), кабли за DC и AC
развод (6), енергетски трансформатор (8) и приклучен вод до дистрибутивната мрежа (9), слика
5. Дел од произведената електрична енергија се користи за сопствените потрошувачи, додека
вишокот го превзема дистрибутивната електрична мрежа.
W
EB
Pr
ev
ie
w

XИБРИДЕН СИСТЕМ ЗА СНАБДУВАЊЕ НА ОРАНЖЕРИЈА СО ПОСТРОЈКА

НА БИОГАС И ФОТОВОЛТАИЧЕН ГЕНЕРАТОР
w
Во овој труд е дадена методологија за димензионирање хибриден систем за автономно
снабдување со електрична енергија на оранжерија, каде се применети постројка за
ie
искористување на биогас и фотоволтаичен генератор. Заради поголема доверливост и пониска
производна цена на електричната енергија, системот содржи и акумулаторски батерии.
Електричните потрошувачите се уреди од оранжерија.
За димензионирање е користена софтверската алатка HOMER, при што се избрани
ev
компоненти и начин на управување на хибриден систем што дава електрична енергија со
најниска производна цена. Притоа се земени во предвид компоненти што се наоѓаат на пазарот
и е дадено техничко решение со потребните економски показатели. Производната цена на
електрична енергија на оптимално димензионираниот хибриден систем, при која потрошувачот
континуирано се снабдува, изнесува 0,24 [$/kWh].
Клучни зборови: ФВ генератор, батерии, инвертор, агрегат мотор – генератор, HOMER,
Pr
електрична енергија (ЕЕ)
1 ВОВЕД
Глобалната потреба од енергија ќе се одликува со постојан раст во децениите што следат
[1]. Осиромашувањето на природните ресурси на конвенционалните (необновливи) енергетски
извори (јаглен, нафта, земјен гас), како и стремежот за намалување на нивното штетно влијание
врз екосферата, отвораат погоден техничко – економски коридор за примена на обновливите
EB
извори на енергија. Бидејќи, ретко кога еден енергент добиен од обновлив извор на енергија
може во секој момент да ја задоволи побарувачката од електрична и/или топлинска енергија на
потрошувач(и) преку цела година, комбинација од два или повеќе извори на енергија, во
единечен хибриден систем, претставува погодно решение. Тенденцијата за задоволување на
енергетските потреби на еден поголем и/или група помали потрошувачи, креира микромрежа
која може да работи автономно или да биде приклучена кон главна дистрибутивна мрежа [2].
W
Едно можно решение за автономно снабдување на потрошувачи е хибриден систем што

вклучува фотоволтаичен (ФВ) генератор и агрегат мотор – генератор (АМГ) на биогас. Кај
соодветно димензиониран хибриден систем се истакнуваат предностите на двата извори на
енергија, а се намалува влијанието на нивните недостатоци. Предности на ФВ генератор се
едноставност, модуларност, сигурност при работа, еколошка прифатливост, многу мала потреба
за одржување, работен век повеќе од 25 години и т.н. Недостатоци се високата цена на ФВ
модули, како и дневна и сезонска варијација на примарниот енергент (сончево зрачење). Со цел
да се зголеми доверливоста при работа на еден ФВ систем, погодна е примена на батерии за
складирање на ЕЕ. Со тоа се овозможува поголема флексибилност во искористување на ЕЕ од
страна на потрошувачите. Предности на АМГ на биогас се ниската цена на агрегатот и на
примарниот енергент (особено доколку корисникот произведува биогас за сопствени потреби),
како и можност за контролирано вклучување и исклучување во работа. Недостатоци се
потребата од редовен сервис и одржување, низок коефициент на полезно дејство (особено при
C6-010R 1/8
помали моќности), примарниот енергент содржи висок степен на нечистотии, како и постоење
потенцијален ризик од експлозија [5]. Комбинацијата од ФВ генератор и АМГ на биогас
претставува хибриден микроенергетски систем каде применетите енергенти се
самонадополнуваат, со цел да се задоволуваат севкупните енергетски потреби на единечен
потрошувач или на група потрошувачи врзани во микромрежа.
Оптималната конфигурација на хибридниот систем е одредена според најниската цена на
произведената ЕЕ. Како споредба, нека се претпостави дека цената за инсталирање нов
далекувод изнесува 13000 [$/km]; цената на трансформаторска станица со моќност 10/0,4 [kV],
50 [kVA] изнесува доплонителни 16000 [$] [6]; цена на ЕЕ за потрошувачи од I тарифен степен
изнесува 0,07 [$/kWh].
2 КОМПОНЕНТИ НА ХИБРИДЕН ЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ
w
На слика сл. 1 е прикажана блок шема на разгледуваниот хибриден систем. Системот
содржи две собирници – за еднонасочна (DC) струја и напон и за наизменична (AC) струја и
напон. На DC страната се приклучени ФВ генератор и батериите, додека на AC страната се
приклучени АМГ на биогас и потрошувачите. Врската помеѓу DC и AC страната на хибридниот
ie
систем е DC\AC енергетски преобразувач (инвертор).
ev
Pr
Слика 1 Блок шема на хибриден систем
2.1 ФВ генератор
ФВ генератор се состои од ФВ модул(и). ФВ модули меѓусебно електрично се
поврзуваат во серија, при што се добива низа; на овој начин се одредува излезен напон. Со цел
да се добие поголема излезна струја, ФВ модули се поврзуваат во паралела. Вака добиената
EB
конфигурација се нарекува ФВ генератор [7]. За потребите на овој труд, ќе се разгледува ФВ

модул изработен од соларни ќелии од поликристален силициум (p-Si), чии главни
карактеристики се прикажани во табела 1. Четири вакви модули се врзуваат во серија со цел да
се добие соодветно напонско од 48 [V] на излез од ФВ генераторот, а бројот на паралелни низи
ќе биде одреден со димензионирање во HOMER.
Табела 1 Карактеристики на ФВ модул тип SW 145 Silver Poly
W
Модел Максимална Максимална Максимален Димензии Производител Цена

излезна излезна струја излезен [mm] [$]
моќност Impp [A] напон
Pmax [W] Umpp [V]
SW 145 145 8,1 18 1508×680×34 Solar World 115
Silver Poly
2.2 Батерии
Поаѓајќи од фактот дека сончевата енергија е временски непостојана, автономните ФВ
системи, редовно користат уред за складирање EE – акумулаторски батерии. Најприменувани
батерии се оловно – киселински заради нивна економичност и голем број на циклуси полнење и
празнење. Акумулаторскиот систем служи како бафер на EE во моменти на максимална

максимална вредност на ЕЕ потрошувачка.
Состојба на наполнетост (State of Charge – SOC) е мерка на количество енергија што
може да се искористи од батеријата во однос на нејзината моментална капацитивност. Притоа,
доколку минималната дозволена SOC е помала, бројот на работни циклуси се намалува и
батеријата треба во пократок временски период да се замени. Исто така, врз работните
карактеристики и работниот век влијаат и температурата, редовните проверки на количеството
вода (заради загуби при електролиза), отстранувањето на корозивните делови, намалувањето на
раслојување на сулфурната киселина преку контролираното гасирање и т.н [7].
За потребите на овој труд, ќе биде применета батерија со номинален напон 12 [V], чии
главни карактеристики се прикажани во табела 2. Четири вакви батерии ќе бидат врзани во
w
серија, со цел да се добие 48 [V] номинален напон. Причината за тоа е да се намали струјата во
системот за акумулација на ЕЕ.
Табела 2 Карактеристики на батерија тип L096/12V/RED
Модел Димензии Излезен Број на Номинален Производител Цена
ie
[mm] напон циклуси капацитет [$]
[V] при SOC [Ah]/[kWh]
20 [%]
L096/12V/RED 500×187×417 12 1500 215/2,58 OSRAM SYLVANIA 300
2.3 Инвертор
ev
Инвертор е DC/AC енергетски преобразувач кој што ЕЕ со DC струја и напон ја
преобразува во ЕЕ на AC струја и напон. Неговата примена во ФВ систем зависи од потребите
на потрошувачите. Режим на инвертирање често е проследен со режим на исправување, така
што еден DC/AC енергетски преобразувач може да работи и во режим на исправувач и во
Pr
режим на инвертор. Автономните инвертори вршат DC\AC конверзија на струјата и напонот
преку затварање и отворање на електронски прекинувачи во определен ритам. Комутацијата е
присилна и се врши со посебни импулсни уреди. Фреквенцијата на инвертираната струја зависи
од фреквенцијата на управувачките импулси и таа се одржува и регулира со посебни
електронски осцилатори. Кај автономните системи, во инверторот се интегрирани и контролер
за управување со тековите на ЕЕ. При тоа, во зависност од потрошувачката, SOC и моќноста на
излез од ФВ генератор и АМГ, се вклучуваат или се исклучуваат одредени енергетски гранки
EB
од системот. Овие инвертори се одликуваат со висока цена, можност за работа независна од ЕЕ

мрежа, генерираат мал степен виши хармоници и зафаќаат мал простор [7].
Карактеристиките на автономниот инвертор, применет за потребите на овој труд,
прикажани се во табела 3.
Табела 3 Карактеристики на инвертор тип Invt 12KW Solar PV Inverter
Модел Димензии Струја Напон Моќност η Производител Цена
W
[mm] DC/AC DC/AC DC/AC [%] [$]

[A] [V] [W]
Invt 12KW Solar 656×494×206 21/20 48/ 12500/ 98 shenzhen invt 6250
PV Inverter 320~460 12000 electric co. ltd
2.4 АМГ на биогас

АМГ се состои од мотор со внатрешно согорување и електричен генератор. Во моторот
се врши конверзија на хемиска енергија на горивото во механичка. Вака добиената механичка
енергија се применува за придвижување на генераторот, кој пак одава ЕЕ [8]. За потребите на
W
EB
Pr
ev
ie
w
3 СОФТВЕРСКИ ПАКЕТ HOMER

Во овој труд, за димензионирање на автономен хибриден систем, се користи
софтверскиот пакет HOMER. Техничко - економската анализа, извршена преку HOMER, дава
најсоодветно решение за комбинирање на енергентите биогас и сончева енергија, сведени на
цена на произведена ЕЕ, изразена во [$/kWh]. Трите основни задачи на HOMER се: симулација
на хибриден енергетски систем, оптимално димензионирање на компоненти и анализа на
чувствителност. Целта на оптимизирањето е димензионирање на компонентите на системот
што произведува ЕЕ со најниска цена, а притоа потрошувачот да е постојано снабден [10].
Оттаму, доколку се внесат премногу опции во HOMER за димензионирање и моделирање
единечен систем, бројот на симулации е преобемен и време потребно за вршење на истите може
да трае со часови или денови; за да се добие соодветен резултат, потребно е да се извршат
повеќе обиди за симулирање конкретен модел. Со цел да се реши тој проблем, неопходно е
w
соодветен избор на применетите компоненти, спрема нивни работни карактеристики и излезна
моќност. Можните вредности на применетите компоненти на хибридниот систем, разгледуван
во овој труд, прикажани се во табела 6. HOMER не користи метод на оптимизација, туку врши
пресметки за сите можни комбинации од внесените компоненти на системот, а тоа во овој
случај изнесува 302400; потребното време за извршување на овие симулации со посредство на
ie
процесор тип Intel(R) Core(TM) i3 CPU M 330 @ 2.13 GHz, изнесува дваесетина минути.
Табела 6. Опсег вредности на хибридниот систем применети за симулација во HOMER
Бр. на ФВ модули 0; 4; 8; 12; 16; 20; 24; 28; 32; 36; 40; 44; 48; 52; 56; 60; 64; 68; 72; 76; 80; 84; 88;
Бр. бат. во низа

Инвертор [kW]
АМГ [kW]
ev 92; 96; 100; 104; 108; 112
0; 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12
0; 8; 10; 12; 15
0; 8; 10; 12; 15
Со HOMER се одредува оптималната диспечинг стратегија која го диктира режимот на

Pr
работа на АМГ и батериите. Тоа подразбира вклучување и исклучување одредени енергетски
гранки во зависност од количеството произведена ЕЕ и моменталната потреба од истата. Како
влезни параметри се земаат можностите за вклучување и исклучување на АМГ, капацитетот на
батериите, цената на гориво, цената на одржување, количеството применети обновливи извори
на енергија и т.н. Разгледувани се две диспечинг стратегии: Следење на Потрошувач (Load
Following – LF), односно вклучување АМГ само за покривање потреби на потрошувач или
Циклично Полнење (Cycle Charging – CC), односно АМГ работи со номинална моќност, а со
EB
вишокот ЕЕ се полнат батериите до вредност на SOCmin.

Дополнително, со HOMER е направена анализа на чуствителност, за различни SOCmin.
При тоа, се зема за оптимален степен на празнење оној што овозможува најдолготраен работен
век на батериите, а воедно и најниска цена на произведената ЕЕ [4].
4 РЕЗУЛТАТИ ОД HOMER
W
По извршените симулации со HOMER, добиените резултати за оптимално

димензираниот хибриден систем, анализата на чуствителнот и соодветните економски
показатели, прикажани се на табела 7.
Табела 7. Резултати од симулација во HOMER за хибриден систем на биогас и ФВ генератор

SOC ФВ АМГ Бр. на Инвертор Стратегија за Цена на Почетна
[%] [kW] [kW] батерии [kW] диспечирање електрична инвестиција
енергија енергија [$/kWh] [$]
100 8 24 12 CC 0,363 23 700
40 16,2 8 40 15 CC 0,25 43 255
50 13,9 8 40 12 CC 0,242 39 540
60 14,5 8 28 12 CC 0,241 36 400
70 11,6 8 28 12 CC 0,24 34 100
80 12,2 8 24 12 CC 0,24 33 360
90 11 8 24 12 CC 0,241 32 440
w
Бидејќи примарните енергенти се сметаат за бесплатни, HOMER зема SOCmin=80 [%],
како најсоодветна вредност. Одредената диспечинг стратегија е CC. Со ваков метод на работа
се продолжува работниот век на применетите батерии и се намалуваат трошоците за сервис и
замена. Одредената инсталирана моќност на секоја компонента од хибридниот систем изнесува:
ie
12,2 [kW] за ФВ генератор, 8 [kW] за АМГ, 12 [kW] за инвертор и 24 батерии тип
L096/12V/RED. Цена на почетна инвестиција на хибридниот систем според HOMER изнесува
33 360 [$], а цена на ЕЕ изнесува 0,24 [$/kWh].
Резултатите за производство на ЕЕ преку хибридниот систем на годишно ниво, се
ev
прикажани во табела 8, додека на слика 3 е даден графички приказ на произведена ЕЕ преку
ФВ генератор и АМГ на биогас за секој месец во година.
Табела 8. Произведена ЕЕ на годишно ниво
ФВ генератор Генератор на биогас хибриден систем неупотребена ЕЕ
[kWh/год] 15 920 34 455 50 375 1987
Pr
[%] 31,6 68,4 100 3,9
EB
Слика 3 Произведена ЕЕ преку ФВ генератор и генератор на биогас

Вкупно годишно производство на ЕЕ според овој хибриден систем изнесува 50375
[Wh/год], од кои 15920 [Wh/год] (31,6 [%]) се произведени од ФВ генератор, а 34455 [Wh/год]
W
(68,4 [%]) се произведени од АМГ. Оттаму следи заклучок дека главна побарувачка на ЕЕ е
обезбедена од АМГ, додека ФВ систем служи за компензација на средна и врвна.
Резултати од HOMER за карактеристиките при работа на ФВ генератор, батерии,
инвертор и АМГ, се прикажани во табела 9, табела 10, табела 11 и табела 12, соодветно.
Табела 9. Работни карактеристики на ФВ генератор
Номинална Просечна Просечно дневно Количество работни
моќност работна производство часови во година
[kW] моќност [kW] [kWh/ден] [час/год]
12,18 1,8174 43,617 4383

Табела 10. Работни карактеристики на батерии

Номинален Номинален енерг. Автономна Очекуван работен
напон [V] капацитет [kWh] работа [час] век [год]
48 61,92 9,9 3,36
Табела 11. Работни карактеристики на инвертор

Номинална Број на работни Влезна ЕЕ Излезна ЕЕ Загуби
моќност [kW] часови во година [kWh/год] [kWh/год] [kWh/год]
Изменувачки режим 12 5110 20367 17923 2444
Исправувач. режим 10,56 3646 8600 8170 430
w
Табела 12. Работни карактеристики на АМГ на биогас
Бр. на раб. Бр. на вкл. Очекуван раб. Кол. потр. Прос. днев. кол. Коеф. на ЕЕ
час. во год. во год. век [год] гор. [kg/год] гор. [kg/ден] ефикасност [%]
ie
4654 889 2,58 2215,5 6,07 1,53
На табела 13 се претставени трошоците за сите елементи, како и за севкупниот хибриден

систем. Економската анализа на хибридниот систем, со очекуван работен век од 25 години е
ev
извршена со годишна номинална каматна стапка од 8,5 [%] и стапка на инфлација од 2 [%].
Напомена: цената на примарните енергенти (сончево зрачење и биогас) е нула.
Табела 13. Цена на компоненти и цена на хибридниот систем
Компонента Почетна Замена Одржување Остаточна Вкупно
инвестиција [$] [$] и сервис [$] вредност [$] [$]
Pr
ФВ генератор 9 660 0 5 184 0 14 844
Батерии 7200 23 912 0 26,3 30 253
Инвертор 7500 6 223 0 69,64 12 923
АМГ на биогас 5000 22 051 28 722 64,86 55 449
Останато 4000 0 12 343 0 16 343
Вкупен систем 33 360 52 187 46 249 160,78 129 812
EB
Од горната табела може да се види дека ФВ генератор се одликува со највисока цена

при почетна инвестиција и ниска цена при тековно работење и одржување; ФВ модули, кои го
сочинуваат ФВ генераторот, се очекува да имаат 25 годишен работен век, односно да нема
нивна замена. Од друга страна, АМГ има најниска почетна инвестиција, а највисока цена при
тековно работење и одржување; се очекува АМГ да биде целосно заменет барем четири пати за
работен период од 25 години. Батериите и инверторот имаат релативно висока почетна
W
инвестиција, но цената при тековно работење и одржување е практично нула; се очекува во

работен период од 25 години барем трипати да се изврши замена на секоја батерија и единечна
замена на применетиот инвертор. Вкупната цена на разгледуваниот хибриден систем, во период
од 25 години изнесува 123812 [$], со остаточна вредност од 160,78 [$], сведени на сегашно
ниво. Цената на истиов систем, доколку би требало да се исталира нов далековод од 2 [km], со
цел тој да биде приклучен на дистрибутивната мрежа, би изнесувала 129500 [$].
5 ЗАКЛУЧОК
Во овој труд е димензиониран автономен хибриден систем, составен од ФВ генератор и
АМГ на биомаса. За таа цел е применет софтверскиот пакет за симулација и оптимизација
HOMER energy. Направена е анализа на чувствителност за повеќе SOCmin и според дадените
услови, добиена е вредност од 80 [%], како оптимална.
Според HOMER, производната цена на ЕЕ на разгледуваниот хибриден систем изнесува

0,24 [$/kWh], а севкупната цена на системот изнесува 123812 [$]. Доколку се направи споредба
помеѓу оваа цена и цена на приклучување кон дистрибутивна мрежа, со новоисталиран
далекувод од 2 [km], може да се заклучи дека овој автономен хибриден систем е исплатлива
инвестиција. Ваква ниска цена на ЕЕ е возможна доколку примарниот енергент на АМГ на
биогас се произведува од отпад, добиен од самата оранжерија каде е инсталиран автономниот
хибриден систем. Дополнителна придобивка е фактот што сончевото зрачење и биогасот се
еколошки чисти енергенти, односно не ја загадуваат околината.
АМГ покрај ЕЕ генерира и топлина. Истата таа топлина може да биде искористена за
затоплување на разгледуваната оранжерија. Такво когенеративно производство на енергија,
дополнително може да ја намали цената на ЕЕ и да ја зголеми исплатливоста на хибридниот
систем. Когенеративното производство преку АМГ не е беше предмет на анализа на овој труд.
w
[1] John Twidell & Tony Weir, “Renewable Energy Resources Second Edition”, London and New York: Tylor
& Francis Group, 2006
ie
[2] S. Chowdhury, S.P. Chowdhury and P. Crossley, “Microgrids and Active Distribution Networks”, London:
The Institution of Engineering and Technology, 2009
[3] Leon Freris & David Infield, John Wiley & Sons, “Renewable Energy in Power Systems”, Chichester: Ltd
Publication, 2008
[4] T. Givler and P. Lilienthal, Using HOMER® Software, NREL’s Micropower Optimization Model to Explore
ev
the Role of Gen-sets in Small Solar Power Systems Case Study, Technical Report NREL/TP-710-36774,
May 2005
[5] A. Zobaa, R. Bansal, “Handbook of Renewable Energy Technology”, Singapore: World Scientific Publishing
Co. Pte. Ltd., 2011
[6] Kiril I. Kocev, Dimitar Dimitrov, Gjorgji Tugjarov, “The Effect of the Distance and of the Load Demand on
the cost Effectiveness of the Hybrid System”, ISES Solar World Congress, June 14 – 19, 2003
Pr
[7] France Lasnier, Tony Gan Ang, “Photovoltaic Engineering Handbook”, Bristol and New York: IOP
Publishing, 1990
[8] Slavko Tomovich, “Alternativni Izvori Energije”, Beograd: Narodna Biblioteka Srbije, 2002
[9] Славе Арменски, “Енергија од Биомаса”, “Алфа 94” Скопје 2009
[10] http://www.homerenergy.com/, 10.05.2015
EB
W
Genci Sharko, Rajmonda Buhaljoti

Faculty of Electric Engineering
Anni Dasho
Faculty of Economy, European University of Tirana
w
SMART METERING APPLICATIONS NECESSITY IN DISTRIBUTION METER
MANAGEMENT SYSTEM OF THE ALBANIAN POWER SYSTEM-OSHEE
ABSTRACT
ie
The Albanian Power sector is facing serious financial and operational challenges in Albania,
manifested by a large unfunded deficit, a large level of technical and commercial losses – the highest
in the region – due to non-payment of electricity bills by consumers, as well as poor collection rates.
To increase the management level of the whole meter management sector it was necessity the
ev
implementation of Smart Metering System through the Applications as: Converge and MyAvis.
The implementation of SMART Systems will impact the Albanian power distribution operator
(OSHEE) through the processes upgrade of the distribution infrastructure and transmission meter/data
center, and the same way for the OSHEE- Sales Division. The benefits from the reduction of losses
and improved billing and collection rates. This fact will come as a necessity for OSHEE management
level to establish later the Smart Grid and Scada System, making the existing distributed system to be
Pr
monitored and operated from the distance, in order to carry out optimization, automation of control,
and better management of Billing and Collection System.
Keywords: Smart Metering System, MyAvis, Converge, Billing and Collection System, Smart Grid
and SCADA System, reduction of loses.
1 INTRODUCTION
EB
The Albanian Power Distribution Operator (OSHEE) (ex CEZ Shpërndarje) is facing serious
financial and operational challenges in Albania manifested by a large unfunded deficit and a large
level of technical and commercial losses, due to non-payment of electricity bills by costumers, as well
as poor collection rates, based on the currents situation for OSHEE it’s necessity to design and
implement a new reform for power sector covering: reduce distribution losses and improve collection,
improve the power market model in line with EU directives and diversify generation source.
W
The idea of implementing Smart Metering Systems has been analysed and implemented
partially since CEZ Shpërndarje under CEZ management time through two main Projects: MyAvis and
Converge, and for the state owned Company now OSHEE this technology is highly efficient and can
realise the ideas for the development of Smart Systems supporting the Prepaid Metering System
though a pilot project for some problematic zones in Tirana.
The implementation of Smart Systems will impact the OSHEE Distribution System through
the necessity to upgrade the distribution infrastructure and upgrade the transmission meter/data center,
and the OSHEE-Sales Division will benefit from the reduction of losses and improved billing and
collection rates. This project is a necessary step to support sector reforms, leading to improved quality
of service and reliability for OSHEE, Kesh and OST main actors in the Albanian Power Sector. The
reliability of the electrical system (due to under-investment in the infrastructure), growing demand and
C6-035R 1/8
the increasing difficulty of building new transmission infrastructures are the primary drivers for later
Smart Grid implementation system in Albania.
OSHEE is at the feasibility study: analysing, planning and projecting different phases of
implementation of the Smart Grid System Project for Albania are. Albanian Smart grid system Project
consists of three main groups: Smart-Metering, Personal Energy Management and Network
Management. Smart-Metering is not only meter reading, but also it can control the entire electricity
system. Smart meters are basic elements for creating smart grid network later on the next phases.
Smart metering involve: installation of intelligent meters at the costumers, obtaining information about
energy and power flow in real time and the data that are processed and returned back to the consumers.
Prepayment Metering System Project in Albania is one of the most important OSHEE projects
to be implemented as per the main priorities of the actual Government Albanian on the Albanian
w
Power Sector Strategy. This project has been one of the biggest project to be implemented from CEZ
Shpërndarje for as per CEZ Shpërndarje Strategy priorities 2012-2015. Usability of Electricity
metering through the dedicated methods of installing and utilizing devices to measure the quantity and
direction of electricity flow intended for OSHEE customer’s consumption. By recording the electric
energy units which a household costumer has consumed, the OSHEE Company is able to determine
ie
how much the costumer should be charged by using established rates documented on the bill and made
known to the costumer in advance. Unlike credit metering (whose billing system is based on the
electricity units in kilowatts ) which have already been consumed by the costumer, the prepayment
metering system requires the customer to pay for electricity before consuming, allowing OSHEE
electricity-consumer users to consume energy only when they have credit in an electricity account
ev
because electricity “self-disconnects” when credit is exhausted [6], [7].
Pr
EB
Figure 1 Sustainable Prepayment Metering System and System Support Structure
Critical Success Factors for this Project to be successfully implemented to the Pilot zones are
W
based on the following predefined analyses key points:

The main question raised during the first Project analyses consisted on knowing:
• Why OSHEE is implementing a prepayment metering system,
• Why OSHEE Customers should understand the Albania Power Distribution
Company services philosophy?
• What about to the OSHE side what they should do and how?
OSHEE in the meantime should set: clear functional and technical specifications and criteria
for manufacturers to qualify for tender, validate and update customer database regularly, keep the
implementation process simple, develop sound procurement strategy, set a vendor selection criteria,
strong supporting structure, vending management.
OSHEE should take care of to promote prepayment metering system what marketing strategy
to be used and how to be implemented? The management staff should prepare a customer oriented
marketing strategy before system installation (awareness campaign), community engagement and
building of trust (social compact), downplay benefits to the utility while highlighting benefits to
customers, target different customer profiles and market the benefits continuously, advertising themes
through media (TV, radio, e-mail brochures, posters), public meetings organized to encourage
participation of local community leaders and the demand for electricity.
2 MYAVIS AND CONVERGE SYSTEMS

Government of Albania is owning through the state administration the management of the
Albanian Distribution System Operator-OSHEE. During CEZ Group management 2009-2012, CEZ
Shperndarje started to meet growing customer expectations by: improving electricity quality
w
supplying in Albania and quality services to the Albanian costumers.
Some of the CEZ Group information systems which have been re-engineered, developed and
implemented and functioning as well even now for OSHEE Company are:
− “MyAvis & Converge” applications part of Albanian Power Distribution System-OSHEE
ie
smart metering system: reading through readers the monthly clients consumption and
monthly reading on-line process (without the presence of readers for the reading process)
for Big Clients portfolio of the corporate.
− The Centralized Billing System
− Data Cleaning Project in closed cooperation with the Management of Looses Project
ev
In the Albanian power sector one of most successful and innovative projects to be
implemented by CEZ Shpërndarje was the implementation of an integrated Meter-Management
System. By this project the CEZ Group has increased the quality and accuracy of the reading and
online integration process with Billing System.
The project consisted of three main parts [1], [2], [3]: a. Converge system application (Fig 3)
Pr
(Online reading of about 3000 electricity smart meters for big customers), b. MyAvis system
application (Fig2) (Online reading, through electronic reading devices-PDA’s used by the readers).
The Online transmission system in both parts a. and b. of the project was done by using the GPRS
network of mobile companies AMC and Vodafone mobile operators.
The previous reading electricity meters system was carried out manually in paper notes
records kept by readers for CEZ Shpërndarja/OSHEE customers, and all those data were enter
manually through Billing operators at Billing System. This process increase risk of having data
EB
redundancy, inaccuracy, insecurity and data entry human errors, also unnecessary overload and
additional work flow for the CEZ employees. The 3 main projects implemented on the old CEZ time
brought a new challenge for meter management system as per the following support: management of
loses supported by Master Data Cleaning process, management of Common Areas consumption
treated properly through data cleaning process, and invoice delivery process done by meter readers in
cooperation with Billing and MyAvis Systems.
W
w
Figure 2 Process of communication among systems MyAvis and Billing System
ie
Readers, periodically (monthly) for periodic billing process, for energy balance (cabins) or
non-periodically, such as for control meter readings are proceeding with reading process through their
PDS’s. The meter reading process is triggered by creating a meter reading order (request for reading
initialized from Billing System) created in Billing system and sent to MyAvis. The meter readings are
taken by readers in the field and are entered in their PDA’s interface with MyAvis System, the
ev
transmission of PDA data toward MyAvis System and transfer of MyAvis data toward Billing system
through the internal interface between two systems MyAvis-Billing and vice versa(as meter reading
response) for the monthly invoice creation process and the requests next reading cycle process from
Billing System sent to the PDA’s of the readers for next month monthly reading process(Fig 2).
Pr
EB
W
Figure 3 Converge System, electronic energy reader communication network diagram

Another system where company CEZ Shpërndarje has invested in terms of automatic reading
of customer’s data is a new type of energy meter which are electronic smart meter. Those equipments
makes possible periodically data meter readings and automatically data sent periodically to the data
center Converge System via modem through GPRS system of the local Albanian mobile companies.
All these data have been preceded automatically through respective interface to the billing system on a
regular based. Because of the relatively high cost implementation of smart power meters this service
was installed on first category clients call Big Clients portfolio and on CEZ distribution substations
managing, control all this nodes in the most accurate and correct way (Fig 3).
2.1 Management of loses supported from Master Data Cleaning process

Since CEZ time, the OSHEE Company has been involved in some regulatory discussions with
ERE that had prevented and blocked the Albanian power distribution company CEZ Shpërndarje from
implementing the most proper and comprehensive loss reduction strategically plan in years.
Nevertheless the OSHEE Company has start end of 2014 several initiatives for the loss reduction that,
in staff’s words, may lack of the proper comprehensiveness and/or high-level view to be absolutely
successful. International experience shows that Albanian’s case seems similar to the Latin American
cases in 90’s and 2000’s. High losses levels with a population with a low interest in paying the
electricity and a soft social and punitive framework that somehow allows irregular consumption of the
energy. Even in those cases, being the energy losses sector and country's problem, solutions have been
found and implemented with the necessary strong and consistent efforts and support of all involved
stakeholders within a comprehensive loss reduction framework [1], [2], [3].
w
The initiative of creating such a pilot project consisting on: cleaning the customer’s database
within house resources, conducting network mapping task within house resources, performing
improvement of network and measurement installations condition without major investments, testing
new operational approaches, and understanding major obstacles for loss reduction efforts.
ie
2.1.1 Results of Data Cleaning and Mapping Figures on the management of losses process.
From the analyses phase done by OSHEE Management staff, USAID Project expert advising
and supporting the management of loses process the whole actors came at the following conclusions
comparing data of 2013 vs. 2014: ev
− Feeder losses in November went down to 35% from 48% in 2013(13% reduction), and 43%(8%
reduction) in October 2014. The Agency Tirana 1 losses went up from 22,5% in October to 27%
in November. In December losses made further progress and went down to 32% against 53.4% in
2013 (21% reduction). The pilot feeder was progressing when losses for the entire company were
going up from 32.8% in November to 37, 5% in December.
− Based on existing readings and balances January results will be 30% or lower. Last year’s losses
Pr
for the same period were 50,5%(20,5% targeted reduction). Collection has increased from
5,126,771 LEKE in 2013 to 11,618,694 LEKE in 2014, this is more than double increase.
− Definitely, the level of losses in the company is very high even compared to other similar
examples. Number of customers billed with energy shows a very low percentage with regards to
total number of customers in the billing cycle. Problems respond to different reasons: impossibility
to reach the supply point and low quality of the measurement among others.
− Energy in selected customers (private + government) shows that almost 50% of the energy is
EB
billed to them. This means that these clients must have problems in the energy registering in order
to have a balance of 40-45% losses. Geographically, the 60% of the losses are concentrated in
Tirana, Durresi and Shkodra. Areas that also concentrate 60% of the Energy.
− Additionally, the company has been growing at a rate of 5% every year on average for the past 3
years. This fact has also affected the level of technical losses in a grid that was already in a week
condition.
W
Figure 4 Contribution of Total Loses.

2.2 Needs of cooperation between two projects: Master Data Cleaning and Management of
Loses, for better management of loses.
The common areas consumption in CEZ management time even now is not properly treated
due to not cleaned data and historical procedure vacuum. I will go ahead with the comparison of the 2
views the most important concept in CEZ time and need to be even at the actual OSHEE system status
data [1], [4].
2.2.1 Situation with the Billing System
Approximately 8.4k common area electrometers(EM) were in Billing System (mostly common
areas light/elevator/water pumps), there was no clear mark of these EM in Billing System, the
identification was done base on: Description Field/Name of the Contract/a flag migrated from old
system(KP2as suggested by MR), there was not being marked any new common area EM since the
w
Billing System was launched, it was billed on customers based on the imputed “Consumption” income
from MyAvis System(register 3), there was no link in Billing System between above listed EM and the
customers to be allocated the respective consumption.
Up to April 2012 CEZ management part had issued bills for all common areas with 240ALL
ie
service fee & TV tariff (until Dec 2012). Part of this cases have the coefficient 0 in order not to double
consumption in Billing System and others were with coefficient 1 but blocked for invoice process. In
some cases these invoices have been requested/accepted and paid by the administration of common
area (mainly new buildings- no clear mark in Billing System). Collective boxes were not in the system
and no link of collective box with Customers.
2.2.2 Situation in the field
ev
Missing functionalities in Myavis System (system who recorded online readings from the
PDA’s read by the readers) to do proper Common Space Device Management and distribution of
consumption (low possibilities to have this feature), in most of the collective boxes there were EM
for the measurement of the common area and there were case when there were not EM and all can
Pr
summarized as below: Have EM –Have Contracts, Have EM – Have not Contracts, Do not have EM-
Have contracts, Do not have EM –Do not have Contract.
In case where the MR can find (calculate) consumption they divided it by no rule to
customers of the collective box and send it through MyAvis in a separate register as a calculated
consumption (in kWh): since MR had not access to the previous indexes they were keeping previous
index in paper at box door, there was not an exact procedure for this action and neither any control
EB
point for the customers that had been billed and neither for the respective consumption.
6.33 gwh or 32% more is the estimation of the energy that can be billed if the common area
consumption issue would be solved(Fig 5).
W
Figure 5 Estimation of the Common Area Consumption.

In order to proceeds with the solution there was the need for the clarification of some issues in
departmental and top management level: a. Cooperation between all departments is the fundament of
the success of the implementation of this solution, b. Lack of common area administration is and will
also affect the collection of these common area consumption invoices [1], [4].
Three steps in which it is more than necessary the cooperation between involved departments
would bring a final solutions for actual future issue:
1st phase: Identification of all Common Area cases: a. Certify the common area that have
been identified in the Billing System, b. Identify and correct what we do not have in Billing System, c.
Billing System data cleaning process of Common Area
2nd phase: Link of customers to respective common area Electrometer: a. Find and
implement technical solution for linking the customers to respective common areas electrometers
w
(MyAvis/ Billing System), b. In case we have common areas that are administered by single
administrator - to be bill the consumption as single invoice (link to a single customer), c. In case when
we have common areas with no easily identifiable single owner: - link all respective customers to the
common area- bill proportional consumption to the customer as calculated by MR- do not issue
invoice for the common area.
ie
3rd phase: Final Solution Automatize: a. Find and implement technical solution (in Billing
System or MyAvis) for the automatic calculation of the consumption of common areas and allocate it
to respective customer/s, b. Define clear procedure (rules) for the future treatment of the Common
Areas Consumption. ev
3 CONCLUSION
Actions to be addressed in short on the reorganization of the Albanian State Power Distribution
Company OSHEE where it is envisaged a full reorganization of the Operational Activities where
head responsible of a number of feeders will be in charge of metering, meter reading, irregularities and
collection enforcement. Clear and transparent objectives shall be assigned to the heads. The rest of
Pr
the organization shall be supportive of this units: a. Evaluation of alternative technologies for the
management of the commercial cycle in specific cases (Prepayment, Smart Metering, etc.), b.
Improvement of regulatory aspects, c. There is a need for some regulatory support in order to facilitate
the quick recovery of losses and collection. In that sense, we can figure out the following issues: a.
facilitating collective actions for collection when a community has a clear majority of customers in
due, b. allowing the recovery of the non-registered energy in those cases where the irregularity is
not due to a company’s fault, c. The implementation of the plan shall require specific resources that
EB
need to be addressed with the regulator.

The needs of a Quick Wins Project will provides activities that can be quickly implemented
and that shall provide quick results to the OSHEE Company. Quick Wins Project to develop for
OSHEE Company needs to be focused on the following:
− Establish a monitoring framework to ensure the information provided by Meter Readers.
− Stabilize the billing anomalies and start constituting a real Guardian of the Process instead of
W
a Fireman Department. Customers start or stop billing energy with no proper control and
understanding.
− Introduce the values concept in order to start creating ‘friends’ within the staff. Today’s
situation is of total skepticism and lack of consideration for company’s meaning.
− Control the energy flow. As of today the control is very weak.
− Start strengthening the meters to make them more reliable and less accessible for ‘trickers’
the access to the machinery – Today’s meters are physically and technically vulnerable and
help little to detect irregularities.
4 REFERENCES
[1] http://www.cez.cz, http://www.cez ro, http://www.cez.bg;
[2] http://www.kvados.cz
[3] http://www.landisgyr.com
[4] http://www.oshee.al
[5] McKenzie M (2013) Prepayment Meters and Energy Efficiency in Indigenous Households. A Report for the
Bushlight Centre for Appropriate Technology.
[6] Casarin A A, L Nicollier (2009) Prepaid Meters in Electricity: A Cost -Benefit Analysis. IAE Working Paper
Series, IAE Business School, Austral University.
[7] Malama.A, Mudenda.P, Ng’ombe.A, Makashini.L and Abanda.H, 4 August 2014, The Effects of the
Introduction of Prepayment Meters on the Energy Usage Behavior of Different Housing Consumer Groups
w
in Kitwe, Zambia.
[8] M.S.Jaganmohan; K. Manikandan “Challenges in Smart Meter Design” Power system protection and
automation conference, December 2010, New Dehli ,India.
[9] “Smart Meters and Smart Meter Systems, A Metering Industry Perspective”; An EEI-AEIC-UTC White
Paper; February 2011.
ie
[10] Official web page of CEZ Group Prague/ CEZ Albania/ Kvados Group/Landis and Gyr Company
ev
Pr
EB
W
Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски

Томче Мијовски
ЕВН Македонија – КЕЦ Битола
w
НОВ МЕТОД ЗА РАСПРЕДЕЛБА НА ЗАГУБИТЕ НА ЕНЕРГИЈА ВО РДМ БЕЗ
ie
Дерегулацијата на електроенергетскиот сектор и примената на пазарната економија во
стопанисувањето со електричната енергија, ја актуализираа потребата од пресметување и
распределба на трошоците за покривање на загубите на енергија при преносот и
дистрибуцијата. Секој од учесниците во пазарот на електрична енергија: производителите и
ev
потрошувачите, како и операторите на преносните и дистрибутивните системи на електрична
енергија, на одреден начин учествуваат во создавање и покривање на трошоците за загубите на
моќност и енергија. Со цел да се направи правилна и праведна распределба на трошоците за
покривање на загубите, во изминатите години во литературата од соодветната проблематика,
предложени се неколку методи за пресметување на распределбата на загубите во мрежите,
создадени од производителите и потрошувачите на електрична енергија.
Pr
Во овој труд прикажан е еден нов метод за пресметување на распределбата на загубите
на електрична енергија од потрошувачите во радијална дистрибутивна мрежа (РДМ), во која
нема дисперзирано производство (ДП). Методот се заснова на користење на резултатите од
пресметките на тековите на моќност во РДМ. Со помош на методот „Сумирање на струи“, се
пресметуваат напоните во јазлите, струите во гранките и струите на потрошувачите во РДМ.
Користејќи ги овие резултати, се пресметуваат падовите на напон на секоја гранка и се врши
декомпозиција на струите во гранките. Применувајќи едноставна постапка за пресметување на
EB
комплексните загуби на моќност во гранките, се врши распределба на загубите на моќност од

потрошувачите во секоја гранка (преку која соодветниот потрошувач се снабдува со електрична
енергија) и вкупно во целата РДМ. При пресметувањето на распределбата на дневните загуби
на енергија, се користат специфични дневни дијаграми на оптоварување на потрошувачи.
На еден пример на РДМ без ДП, со повеќе типови на потрошувачи, направени се
пресметки за распределбата на дневните загуби на енергија со предложениот нов метод и со два
други постоечките методи за пресметување на распределбата на загубите, предложени во
W
литературата од оваа проблематика. Пресметките се направени со верифицирани компјутерски

програми, креирани специјално за новиот и за постоечките методи. Добиените резултати се
анализирани, споредувани и извлечени се соодветни заклучоци.
Клучни зборови: дистрибутивни мрежи, методи за распределба на загуби на енергија.
1 ВОВЕД
Во изминатите две децении во многу земји е направено техничко и економско
реструктуирање на електроенергетските системи (ЕЕС). Ваквата промена на управувањето,
експлоатацијата и планирањето на развојот на ЕЕС од технички и економски аспект се нарекува
дерегулација на ЕЕС. Со дерегулацијата се отвараат можности за отворен пазар и тргување со
електричната енергија, но и можност за конкуренција во производството и снабдувањето со
C6-047R 1/8
Кога ЕЕС беа вертикално структуирани и постоеше договорна економија, трошоците за

загубите во системот во процесот на производство, пренесување и дистрибуција на
електричната енергија воглавно беа вклучени во вкупните трошоци за производство. Со
имплементација на дерегулацијата и примената на пазарната економија процесите на
производство, пренесување и дистрибуција на електричната енергија во ЕЕС, поделени се на
повеќе автономни правни субјекти (компании). Бидејќи сите учесници на пазарот на
електрична енергија, како што се: производителите, потрошувачите и операторите на
преносните и дистрибутивните системи на електрична енергија, на одреден начин учествуваат
во создавање на загубите на моќност и енергија во ЕЕС, тие треба соодветно да учествуваат и
во покривањето на трошоците за загубите.
Проблемот на правилна и фер распределба на трошоците за загубите помеѓу сите
учесници на пазарот на електрична енергија е доста сложен. При решавањето на овој проблем и
w
дефинирањето на условите кои треба да се исполнат за да се постигне идеална распределба на
загубите, потребно е да се дефинира метод кој ќе ги исполнува следните услови [1]:
• Да биде едноставен разбирлив, лесен за примена и базиран на реални податоци на
мрежата.
• Од практична гледна точка пожелно е распределбата на загубите да се базира на
ie
актуелни податоци од мерења, но може да се користат податоци од пресметката на
тековите на моќност или од проценката на состојбата.
• Треба да биде точен и правичен т.е. мора да ги избегне или минимизира вкрстените
субвенции помеѓу корисниците на мрежата и временски постојан.
ev
• Треба да биде економски ефикасен, односно загубите мора да бидат распределени така
што ќе ги рефлектираат вистинските трошоци (или добивки) што секој корисник на
мрежата ги создава од аспект на загубите, притоа имајќи ја предвид релативната
позиција на корисникот (јазолот) во мрежата.
Методите за распределба на загубите во ЕЕС може да се поделат според два
критериуми: првиот е според типот на мрежата за кои се наменети (преносна или
Pr
дистрибутивна), а вториот според пристапот за распределба на загубите кој се користи
(маргинален, среден или просечен и актуелен).
Во овој труд е опишан нов метод за распределба на загубите моќност и енергија,
создадени од потрошувачите во една РДМ, без ДП. Пристапот во овој метод е актуелен и се
заснова на примена на резултатите од спроведените пресметки за тековите на моќност. Бидејќи
при пресметките се користат падовите на напон и струите на гранките врз кои е направена
декомпозиција, методот е наречен ΔUCDELA (Voltage Drop Current Decomposition Energy Loss
EB
Allocation).
За пресметување на распределбата на загубите во преносните и дистрибутивните мрежи
во литертурата се објавени голем број на методи. Пресметки на распределбата на загубите на
примерот врз кој се објаснува предложениот метод ΔUCDELA, извршени се и со методите
PSMLA (Power Summation Method for Loss Allocation) [1], [3] и BCDLA (Branch Current
Decomposition Loss Allocation) [4]. Потрошувачите се претставени со три типски дневни
W
дијаграми на оптоварување [5]: 1. Дијаграм на потрошувач од типот домаќинство (Д); 2.

Дијаграм на типот комерцијален потрошувач (К) и 3. Дијаграм на потрошувач од типот лесна
индустрија (ЛИ). Предложениот нов метод ΔUCDELA е развиен врз методот ΔUCDPLA
(Voltage Drop Current Decomposition Power Loss Allocation) [7].
2 ДЕФИНИРАЊЕ НА ПАРАМЕТРИТЕ И КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА РДМ

За поедноставно дефинирање на методот, капацитетите на водовите во однос на земјата
се занемарени, односно моделирањето на кабелските и надземните водови ќе биде со права
шема. На слика 1, прикажан е еден извод од РДМ со вкупно n гранки и (n+1) јазли. Јазолот во
кој е приклучен изводот во ТС VN/SN се означува со индекс “0” и за него напонот е познат. Со
регулациониот трансформатор во трафостаницата, ефективната вредност на овој напон U0 може
да се одржува на постојана вредност. Фазниот став (аргументот) на овој напон ќе се уважи со
вредност 00 и ќе биде референтен за фазните ставови на напоните во сите други n јазли.

Нумерирањето на јазлите и гранките на РДМ од слика 1, изведено е со постапката на
ориентирано подредување [6]. Јазлите се индексирани со броеви од 0 до n, а индексите на
гранките се означени со заокружени броеви од 1 до n. Напоните на јазлите, моќностите и
струите на потрошувачите приклучени во јазлите го имаат индексот на соодветниот јазол.
Бидејќи РДМ е без ДГ, насоките на струите во гранките се еднозначно определени, од
почетниот јазол 0 кон потрошувачите. Струите низ гранките се означени со индекси од две
цифри. Првата цифра е еднаква со индексот на јазолот каде струјата влегува во гранката
(почетниот јазол на гранката). Втората цифра е еднаква со индексот на јазолот каде струјата
излегува од гранката (крајниот јазол на гранката) кој се софпаѓа со индексот на гранката.
Потрошувачите во мрежата приклучени се на нисконапонската страна на дистрибутивните
трансформатори, чија среднонапонска страна е приклучена во еден од n-те јазли на РДМ.
w
Доколку загубите во дистрибутивните трансформатори се занемарат, може да се смета дека
вкупната моќност на потрошувачите од нисконапонската страна е еднаква со моќноста која се
ангажира во соодветните среднонапонските јазли каде е приклучена ТС SN/NN. Ваквата
апроксимација и начинот на приклучување на потрошувачите во јазлите на среднонапонската
РДМ, прикажани се на слика 1.
ie
3 S3
3
I3
Z3 U3
0 ev I 23
1 2 4
Z1 1 Z2 2 Z4 4 S4
ЕЕС
I 12 I 24 I4
TR I 01 U1 U2 U4
Zi
VN/SN U0 I 1; S 1 I 2; S 2
i
I 2i i Zk k
k Sk
Pr
i SN јазол i Ui I ik Uk Ik
TR SN/NN ≅ Ii; Si I kn
Zn
n
NN јазол S i = Pi + jQi n Sn
Pi − jQi In
S i = Pi + jQi Ii =
EB
Un
3 ⋅ U *i
Слика 1. Радијален извод на среднонапонска мрежа без ДГ.

За РДМ познати големини се:
− напонот на среднонапонската собирница во ТС VN/SN, односно на јазолот 0: U 0 = U 0 ∠0 0 ;
W
− подолжните параметри на водовите (гранките) на мрежата: Z g = R g + jX g ; g=1, 2,….., n и

− моќностите на потрошувачите приклучени во јазлите на РДМ: S i = Pi + jQi ; i=1, 2,….., n.
Доколку во некој од јазлите нема приклучено потрошувач, јазолот може да се третира како во
него да има приклучено потрошувач со нулта вредност на моќноста.
За секој јазол i (i=1, 2,...., n) постои множество на гранки {G0i } преку кои поаѓајќи од
почетниот (напојниот) јазол со индекс 0 се доаѓа до јазолот со индекс i.
Низ гранката g (g=1, 2,….., n) течат струјата на потрошувачот приклучен во крајниот
јазол i на гранката (за кој што според ориентираното подредување важи i=g) и струите на
потрошувачите приклучени во јазлите со индекс i > g , до кои во насока нанапред се доаѓа
преку гранката g. Множеството на овие јазли за гранката g се означува како { J gi } .
3 ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА НАПОНИ ВО ЈАЗЛИТЕ И СТРУИ ВО ГРАНКИТЕ

Со примена на некој од методите за пресметка на текови на моќност во радијални
мрежи, може да се пресметаат напоните во јазлите и струите во гранките на РДМ, за одреден
стационарен работен режим со дадени параметри на мрежата и потрошувачите. Како
наједноставен може да се примени методот „Сумирање на струи“ – CSM (Current Summation
Method) [2]. Овој метод е итеративен и се состои во повеќекратни пресметки „наназад“ и
„нанапред“ се додека не се постигни бараната точност на пресметаните вредности. Постапката
„наназад“ се спроведува од јазлите со поголеми индекси, редоследно наназад кон јазолот со
индекс 0, при што се пресметуваат струите на потрошувачите во јазлите и струите во гранките
од мрежата. Постапката „нанапред“ се спроведува од јазолот со индекс 0 (со познат напон U 0 ),
редоследно нанапред кон јазлите со поголеми индекси, при што се пресметуваат новите
вредности на напоните во јазлите. По извршените пресметки, со однапред зададена точност, се
w
добиваат вредностите за:
− напоните во сите јазли на РДМ: U i , за i=1, 2,….., n;
− струите на сите потрошувачи приклучени во јазлите на РДМ: I i , за i=1, 2,….., n и
− струите низ сите гранки g=1, 2,….., n на мрежата:
ie
I pg = Ii , (1)
i∈{ J gi }
каде p е почетен јазол на гранката g (при што p < g ), а { J gi } е множеството на јазли на кое
се доаѓа преку гранката g.
4
ev
припаѓаат крајниот јазол g на гранката g и сите јазли со индекс i > g до кои во насока нанапред
ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ НА МОЌНОСТ ВО ГРАНКИТЕ

Со пресметаните напони на јазлите i=1, 2,...., n и со познатиот напон на јазолот 0, U 0 на
Pr
РДМ, на секоја гранка g=1, 2,….., n, може да се пресмета падот на напон ΔU g . За гранките од
РДМ на слика 1, падовите на напон ќе бидат:
ΔU 1 = U 0 − U 1 за гранка 1, ΔU 2 = U 1 − U 2 за гранка 2 и во општ случај за било која
гранка k со почетен јазол i:
ΔU k = U i − U k , k > i . (2)
EB
Користејќи ги вака пресметаните падови на напони и претходно пресметаните струи низ

гранките според равенката (1), може да се пресметаат вкупните загуби на привидна моќност
Δ S g во секоја гранка g=1, 2,….., n, од мрежата, според равенката (3):
*
Δ S g = 3ΔU g ⋅ I pg . (3)
Ако во равенката (3) за вредноста на струјата низ гранката g се искористи равенката (1),
W
тогаш вкупните загуби на моќност во гранката g може да се прикажат со равенката (4):

*
 
Δ S g = 3ΔU g ⋅   I i  , (4)
 i∈{ J } 
 gi 
односно со равенката (5):
ΔS g = ( *
3ΔU g ⋅ I i . ) (5)
i∈{ J gi }
Во сумата од равенката (5) за i=g, уделот на загуби на моќност во гранката g,

предизвикани од течењето на струјата I g на потрошувачот приклучен во јазолот g, во скратена
форма може да се запише како:
Δ S (gg ) = 3ΔU g ⋅ I *g , g ∈ { J gi } . (6)
Со суперскриптот (g) се означува дека загубите се предизвикани од струјата на

потрошувачот приклучен во јазол g. Со останатите собироци во сумата од равенката (5), се
претставуваат уделите на загуби на моќност во гранката g, предизвикани поединечно од
струјата I i на потрошувачот со моќност S i приклучен во јазолот i, за сите потрошувачи со
индекс i ∈ { J gi } и i > g , чија струја минува низ гранката g, односно:
Δ S (gi ) = 3ΔU g ⋅ I *i , i ∈ { J gi } , i > g . (7)

Ако коњугираните вредност на струите на потрошувачите во равенките (6) и (7) се
прикажат преку моќностите на потрошувачите и напонот на кој тие се приклучени во
w
соодветните јазли, уделите на загуби на моќност во гранката g, предизвикани од потрошувачот
на крајот на гранката и секој од останати потрошувачи во јазлите i напојувани преку оваа
гранка, може да се пресметаат со равенката (8):
ΔU g ΔU g
⋅ (Pi + jQi ) , i ∈ { J gi } , i ≥ g .
(i )
ΔS g = ⋅ Si = (8)
ie
Ui Ui
Вкупните загуби на моќност во било која гранка g на РДМ, може да се пресметаат како
збир на уделот на загубите на моќност во гранката од потрошувачот со индекс i=g на крајот на
таа гранка, како и од уделот на загубите на моќност од секој потрошувач напојуван преку
ΔS g = 
i∈{ J gi }
(i )
Δ S g , g=1, 2,….., n.
ev
гранката g т.е. приклучен во јазол i, при што i ∈ { J gi } :
(9)
Од гореизнесеното може да се заклучи дека за пресметување на уделот на загубите на

моќност на секој потрошувач во вкупните загуби на моќност во гранките од мрежата низ кои
Pr
тој потрошувач се снабдува со електрична енергија, може едноставно да се пресмета ако се
пресметаат напоните во јазлите на мрежата, падовите на напон на гранките и ако се познаваат
моќностите на потрошувачите за одреден стационарен работен режим. Бидејќи во основа се
користи падот на напонот на соодветна гранка и издвоениот дел од вкупната струја во гранката
(кој го сочинува само струјата на одреден потрошувач), овај метод е наречен ΔUCDPLA
(Voltage Drop Current Decomposition Power Loss Allocation) [7].
EB
5 ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА РАСПРЕДЕЛБАТА НА ЗАГУБИ НА ЕНЕРГИЈА

Доколку за потрошувачите се познати дневните дијаграми на промената на активната и
реактивната моќност на потрошувачите, тогаш може да се пресмета и распределбата на
загубите на енергија во гранките и вкупно во мрежата. За дефинирање на методот ΔUCDELA
(Voltage Drop Current Decomposition Energy Loss Allocation), применети се три типски дневни
дијаграми на оптоварување на потрошувачите преземени од [5]. На сликата 2 прикажани се
W
следните типски дијаграми во p.u. вредности: а) на потрошувач од типот домаќинство (Д), б) на

комерцијален потрошувач (К) и в) на потрошувач од типот лесна индустрија (ЛИ).
Распределбата на загубите на енергија се пресметуваат за секој час сметајќи дека
вредностите на активната и реактивната моќност на потрошувачите се непроменливи во тој час.
Со примена на методот ΔUCDPLA [7], накусо опишан во точка 4. и моќностите на
потрошувачите за соодветниот час (од дијаграмот на оптоварување на соодветниот
потрошувач) се пресметува распределбата на загубите на моќност во мрежата.
1.00 1.00
P/Pmax Q/Qmax P/Pmax Q/Qmax
0.90 домаќинства 0.90 комерцијални
0.80 0.80
0.70 0.70
0.60 0.60
0.50 0.50
0.40 0.40
0.30 0.30
0.20 0.20
0.10 0.10
0.00 0.00
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
(h) (h)
а) б)
1.00
P/Pmax Q/Qmax
0.90
лесна индустрија
w
0.80
0.70
0.60
0.50
0.40
0.30
ie
0.20
0.10
0.00
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
(h)
в)
б) комерцијални (К) и в) лесна индустрија (ЛИ).

ev
Слика 2. Дневни дијаграми на оптоварување на потрошувачи од типот: а) домаќинства (Д),
Бидејќи ова оптоварување на мрежата од страна на потрошувачите се усвојува за

непроменливо во текот на еден час, пресметаната распределба на загубите на моќност во kW,
бројно е еднаква на распределбата на загубите на енергија во kWh, со оптоварување од
потрошувачите за разгледуваниот час. Спроведувајќи ги пресметките за загуба на моќност
Pr
последователно 24 пати, односно со вредности на моќностите на потрошувачите за секој час од
соодветните дневни дијаграми и сумирајќи ги загубите на електрична енергија предизвикани во
мрежата за секој час од секој потрошувач, се добива вкупната распределба на дневните загуби
на електрична енергија. Алгоритмот на гореопишаните последователни пресметки со различни
вредности на моќностите на потрошувачите за секој час од соодветните дневни дијаграми, го
претставува новиот метод ΔUCDELA на пресметка на распределбата на загубите на енергија.
EB
6 ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ ΔUCDELA НА РЕАЛНА РДМ

Распределбата на загубите на енергија на секој од потрошувачите во една РДМ без ДГ,
направенa e врз радијалниот извод од РДМ [6], прикажан на слика 3. Радијалниот извод има 5
гранки, 6 јазли (вклучувајќи го и јазолот со индекс 0) и 5 потрошувачи. Карактеристиките на
елементите на мрежата и нивните параметри се следните:
− Сите водови се надземни, изведени со јажиња Al/Fe 35/6 mm2/mm2 чија дозволена трајна
W
струја е I d = 145 A , r = 0,8353 Ω / km и x = 0,37 Ω / km .

− Должините на водовите во мрежата со соодветните индекси се: l1 = 2,5 km ; l2 = 6,0 km ;
l3 = 0,4 km ; l4 = 0,5 km и l5 = 0,6 km .
− Максималните моќностите на потрошувачите приклучени во јазлите на мрежата во kVA како
и типот на дневниот дијаграм на потрошувачите се: S 1 = P1 + jQ1 = (400 + j130) тип (Д);
S 2 = P2 + jQ2 = (180 + j 60) тип (К); S 3 = P3 + jQ3 = (140 + j 40) тип (Д);
S 4 = P4 + jQ4 = (200 + j 70) тип (ЛИ) и S 5 = P5 + jQ5 = (100 + j 30) тип (К).
− Напонот на среднонапонската собирница на ТС VN/SN, т.е. на јазолот со индекс 0 се одржува
на вредност: U 0 = (10,25 + j 0) kV = 10,25 kV∠0 0 .
Пресметките за истата мрежа направени се со методите: PSMLA (Power Summation

Method for Loss Allocation) [3], BCDLA (Branch Current Decomposition Loss Allocation) [4] и
новиот метод ΔUCDELA (Voltage Drop Current Decomposition Energy Loss Allocation) опишан во
овој труд.
4 S4
4
I4
Z4 U4
0 I 14
1 5 S5
Z1 1 Z2 2 2 Z5 5
ЕЕС
I 01 U1 I 12 I 25 U5 I5
U2
w
TR
U0 I 1; S1 I 2; S 2 Z3
VN/SN I 23 3
3
S3
U3 I3
ie
Слика 3. Пример на радијален извод за пресметка на распределбата на загуби на енергија.
Резултатите од пресметките за распределбата на загубите на енергија во мрежата, во
kWh и %, од секој потрошувач посебно како и вкупните загуби на енергија во мрежата, за еден
ev
ден прикажани се во табела 1.
Табела 1 Резултати за распределба на загубите на енергија во РДМ од слика 3.
Потрошувач S1 (јазол 1) S2 (јазол 2) S3 (јазол 3) S4 (јазол 4) S5 (јазол 5) Вкупно РДМ

kWh/den kWh/den kWh/den kWh/den kWh/den kWh/den
Метод (%) (%) (%) (%) (%) (%)
Pr
134,60 98,54 53,78 42,28 29,89 359,09
PSMLA
(37,48) (27,44) (14,98) (11,77) (8,32) (100)
96,34 93,80 69,39 47,15 52,41 359,09
BCDLA
(26,83) (26,13) (19,32) (13,13) (14,60) (100)
97,29 91,30 71,22 47,61 51,67 359,09
ΔUCDELA (27,09) (25,42) (19,83) (13,26) (14,39) (100)
EB
Со анализа на добиените резултати, прикажани во табелата 1 може да се заклучи дека со

предложениот ΔUCDELA метод, како и со другите два методи загубите во најголем дел се
распределуваат на потрошувачите во јазлите 1 и 2. Ваквиот резултат е логичен, бидејќи во овие
два јазли е концентрирана најголемиот дел од потрошувачката на изводот, а и водовите 1 и 2 се
со доминантна должина во однос на останатите гранки на изводот. Може да се забележи дека
распределените загуби со предложениот ΔUCDELA метод варираат по локација (јазол) и време
W
(согласно дијаграмите на потрошувачка). Исто така важно е да се нагласи дека предложениот

метод дава многу слични резултати со BCDLA методот. Ова се должи на фактот што двата
методи се базирани на иста математичка и електротехничка основа. Имено двата методи вршат
декомпозиција на струите во гранките и го користат падот во напон во секоја гранка за да се
пресмета распределбата на загубите на секоја јазол кој е инцидентен со гранката на патот до
коренот на мрежата. Со овој пристап практично се добива линеарна зависност помеѓу загубите
во секоја гранка и инјектираната струја во секој јазол. Очигедно е дека PSMLA методот дава
резултати кои се во одредена мерка се разликуваат од резултатите добиени со предложениот
ΔUCDELA метод и BCDLA методот. Ова е резулатат на сосема различниот алгоритам кој е
применет во овој метод. Методот ја зачувува природната квадратна зависност помеѓу
инјектираните моќности во јазлите и загубите во мрежата, базиран е на методот на сумирање на
моќности со посебен осврт на вкрстените членови на моќностите.
Главна потешкотија при решавањето на проблемот на распределба на загубите е тоа што

загубите во елементите на електроенерегетските мрежи се нелинеарна (квадратна) функција од
тековите на струи и моќности низ нив, односно од инјектираните моќности во јазлите. Во голем
дел од литературата за оваа проблематика е заклучено дека, независно од алоритамот,
финалната распределба содржи одреден степен на произволност. Ова е последица на фактот
што загубите во електроенергетските мрежи се нелинеарна функција од инјектираните
моќности во јазлите, што го прави невозможно делењето на загубите на сума од членови, при
што секој од нив единствено да може да се препише на генератор или оптоварување.
Практично, прашањето на правичност веројатно нема да биде целосно разрешено со ниту еден
метод на распределба.
7 ЗАКЛУЧОК
w
Во трудот е прикажан едноставен метод за пресметување на распределбата на загубите
на електрична енергија во радијална дистрибутивна мрежа без дисперзирано производство. Со
примена на резултатите од пресметките на тековите на моќност во мрежата, се пресметува
уделот на секој од потрошувачите во создавањето на вкупните загуби на електрична енергија во
мрежата. Со помош на пресметаните напони во јазлите на РДМ, се одредуваат падовите на
ie
напон на сите гранки во мрежата. Познавајќи ги струите на потрошувачите во јазлите и
пратејќи ја топологијата на РДМ, лесно може да се направи декомпозиција на струите низ
гранките, како збир на струите на потрошувачите кои преку соодветната гранка се снабдуваат
со електрична енергија. Со комплексната вредност на падот на напонот на секоја гранка и со
делот од струјата низ гранката која припаѓа на даден потрошувач, се пресметува уделот на
ev
загубите на моќност на тој потрошувач во соодветната гранка. Доколку се познати типовите на
дневните дијаграми на оптоварување на потрошувачите, со вредностите на моќностите на
потрошувачите за секој час од денот, се пресметува уделот на секој потрошувач во вкупните
дневни загуби на електрична енергија во мрежата.
За еден реален пример на РДМ, направени се пресметки за распределбата на загубите на
Pr
електрична енергија со предложениот нов метод и со други два верифицирани метода
предложени во литературата. Новиот метод се карактеризира со голема брзина на пресметките,
робустност и точност на добиените резултати. Овој метод може да послужи како основа за
дефинирање на посложен метод во кој ќе биде опфатено и влијанието на дисперзираното
производство врз распределбата на загубите на моќност и енергија во радијалните
дистрибутивни мрежи.
EB
[1] Методија Атанасовски. Нови методи за распределба на загубите во дистрибутивни мрежи со
дисперзирано производство на електрична енергија, докторска дисертација, ФЕИТ-Скопје, 2011.
[2] D. Shirmohammadi, H. W. Hong, A. Semlyen, G.X. Luo. “A Compensation-Based Power Flow Method for
Weakly Meshed Distribution and Transmission Networks”. IEEE Transactions on Power Systems, Vol. 3,
No. 2, pp. 753-762, 1988.
[3] Atanasovski M., Taleski R., "Power Summation Method for Loss Allocation in Radial Distribution Networks
W
With DG". IEEE Transactions on Power Systems, Vol. 26, No. 4, pp. 2491−2499, November 2011.
[4] E. Carpaneto, G. Chicco, J. S. Akilimali. “Branch Current Decomposition Method for Loss Allocation in
Radial Distribution Systems With Distributed Generation”. IEEE Transactions on Power Systems, Vol. 21,
No. 3, pp. 1170-1179, August 2006.
[5] A. L. Shenkman. “Energy Loss Computation by Using Statistical Techniques”. IEEE Trans. on Power
Delivery, Vol. 5, No. 1, pp. 254-258, January 1990.
[6] Д. Рајичиќ. Вовед во дистрибутивни електроенергетски системи. Скопје: Универзитет Св. Кирил и
Методиј – Скопје, Електротехнички факултет, 1995.
[7] Lj. Trpezanovski, M. Atanasovski. “New Calculation Method for Power Loss Allocation in Radial
Distribution Networks Without Dispersed Generation”, accepted paper for L International Scientific
Conference on Information, Communication and Energy Systems and Technologies (ICEST), Sofia,
Bulgaria, June 24-26, 2015.
Марија Ташовска, Оливер Мирчевски, Влатко Манев

Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Весна Борозан
w
ИНТЕГРИРАНА РЕГУЛАЦИЈА НА НАПОНИТЕ И РЕАКТИВНИТЕ
МОЌНОСТИ ВО ДИСТРИБУТИВНИТЕ СИСТЕМИ
ie
Развивањето на систем за автоматско водење и управување во еден дистрибутивен
систем треба да претставува природно проширување и подобрување на веќе постоечкиот
степен на автоматизација. Секоја дистрибуција, дури и секој специфичен дел од една
дистрибуција, претставува единствен случај за имплементација на различните функции на
ev
автоматско следење и управување со системот.
Интегрираната регулација на напоните и реактивните моќности, или, интегрираната
Volt/Var регулација, е една од најважните функции на модерните системи на автоматско
управување со дистрибутивните системи. Оваа функција комплексно ги опфаќа регулациите на
напоните и на реактивните моќности во дистрибутивните системи и обезбедува нивна
координација.
Во овој труд ќе биде опишан пристап кон проблематиката на регулација на напоните и
Pr
реактивните моќности во дистрибутивните мрежи во трите основни домени на планирање и
оперативно водење и управување со режимите на работа на дистрибутивната мрежа, и тоа:
- среднорочно планирање,
- краткорочно (оперативно) планирање и,
- управување во реално време.
Во трудот, исто така, ќе биде прикажана структурата и карактеристичните режими на
EB
работа на типична дистрибутивна мрежа во Македонија, во која ќе бидат идентификувани сите

расположиви технички ресурси кои можат да се искористат за регулација на напоните и
реактивните моќности. Покрај тоа, ќе бидат прикажани и продобивките од примената на
интегрираната регулација на напоните и реaктивните моќности.
Клучни зборови: дистрибутивен систем, регулација на напон, регулација на реактивна моќност,
интегрирана Volt/Var регулација.
W
1 ВОВЕД
Регулацијата на напонот и реактивните моќности, односно Volt/Var регулацијата е
важна управувачка шема во дистрибутивните системи (ДС) која конвенционално ги вклучува
регулацијата на напонот и реактивната моќност (или факторот на моќност).
За да може да се обработува оваа проблематика, најдобро е најпрвин да се дефинираат
временските домени во кои се врши планирање и управување со режимите на работа во
дистрибутивната мрежа (ДМ) и да се земат во предвид сите расположливи ресурси со кои
располага ДС и со кои може да се врши регулација на напоните и реактивните моќности.
Разгледувајќи ги трите основни домени на планирање и оперативно водење и
управување со режимите на работа на ДМ, во овој труд посебно внимание се посветува на
третиот временски домен, односно управувањето на ДС во реално време, кое се прави со
C6-049R 1/11
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 2/11
интегрирана управувачка процедура која води сметка за интерактивно дејствување на уредите

за регулација на напоните и реактивните моќности.
Имено, со развојот на модерните ДС и автоматската регулација, се развива една
интегрирана управувачка процедура која води сметка за интерактивно дејствување на уредите
за регулација на напонот и реактивните моќности и симултано ги управува овие уреди на
оптимален начин. Ваквите управувачки процедури се нарекуваат интегрирани регулатори на
напоните и реактивните моќности или интегрирани Volt/Var регулатори. Во овој труд е опишан
начинот на функционирање на еден интегриран Volt/Var регулатор кој е наменет за примена во
рамките на децентрализиран систем за автоматско следење и управување со ДС.
2 РЕГУЛАЦИЈА НА НАПОНИТЕ И РЕАКТИВНИТЕ МОЌНОСТИ

Во рамките на проблематиката на регулација на напоните и реактивните моќности во
w
ДМ при планирање, оперативно водење и управување со режимите на работа на ДМ, најчесто
се разгледуваат три временски домени, и тоа:
- среднорочно планирање,
- краткорочно (оперативно) планирање и,
ie
- управување во реално време.
Планирање на развојот и оперативните состојби на ДС се прави исклучиво со примена
на сложени математички модели и примена на соодветни компјутерски програми. Заради
комплексноста и големиот број фактори чие влијание треба да се опфати, планирањето на
развојот и режимите на работа на целокупниот ДС не е можно да се опфати како единствена
ev
целина. Затоа, најчесто се пристапува кон декомпозиција на процесот на планирање при што
секој од основните процеси на планирање е поддржан со соодветен математички модел. Во
литературата [1] се користи временска и просторна декомпозиција, која е кратко образложена
во неколкуте наредни параграфи.
Регулацијата на напонот на трансформаторите висок напон на среден напон (ВН/СН),
Pr
вообичаено се извршува под оптоварување, со континуирана промена на преносниот однос на
трансформаторот. Оваа регулација се извршува автоматски, така што напонот на секундарната
страна се држи на константна вредност или пак се управува по однапред зададена програма,
независно од големината на оптоварувањето и напонските прилики на примарната страна.
Заради тоа во трансформаторот (најчесто во неговото sвездиште) се вградува специјална
преклопка со помош на која е можно да се менува бројот на навивки од примарната намотка и
кога трансформаторот е оптоварен.
EB
Регулацијата на напонот на трансформаторите среден напон на низок напон (СН/НН)

или пак од еден среден напон на друг среден напон (СН1/СН2), се прави во безнапонска
состојба. Степените на регулација кај трансформаторите СН/НН и СН1/СН2, имаат неколку
дискретни вредности. Вообичаено е кај нив регулацијата да се врши во опсегот +5% околку
номиналниот коефициент на трансформација, со степен на регулација 2,5%. Тоа значи дека
ваквите трансформатори на ВН намотка имаат вкупно пет отцепи - еден основен и четири
регулациони, +2,5% и +5%. Затоа, со оваа регулација, се врши дискретна промена на
W
преносниот однос кај трансформаторите.

Регулацијата под оптоварување е централизирана и е лоцирана кај трансформаторите
ВН/СН, додека пак регулацијата во безнапонска состојба е децентрализирана, односно е
распоредена на „микро-локации“ по одделните изводи на ДМ - на секој, или само на некои од
трансформаторите СН/НН и СН1/СН2. Ваквиот распоред на регулацијата е основа за нејзина
декомпозиција во просторот - просторна декомпозиција (според локацијата).
Од друга страна, брзината на делување на регулацијата на двата типови на
трансформатори не е иста. Делувањето на регулацијата под оптоварување е „брзо“ (од ред на
секунди) и се извршува релативно често во зависност од потребите и режимот на работа на ДМ.
Додека, пак, промената на преносниот однос на трансформаторите со регулација во
безнапонска состојба е „многу спора“ и таа се врши сезонски, односно еднаш во неколку
месеци, како резултат на среднорочното планирање на работата на ДМ. Ваквото делување на
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 3/11
регулацијата е основа за нејзина декомпозиција во времето - временска декомпозиција (според

брзината на делување).
Сепак, ние сметаме дека при планирањето на работата и управувањето со ДС, потребно
е да се земат во предвид и соодветно да се искористат и регулационите ресурси на останатите
расположиви уреди или постројки во ДМ, како што се инсталираните превклучливи
кондензаторски батерии (ПКБ) и, во поново време, дисперзираните генераторски единици чиј
режим на работа најчесто е далечински управуван.
Имено, во ДС постојат регулациони ресурси кои што инјектираат реактивна моќност
и/или првенствено делуваат на одржување на напонскиот профил по должината на еден извод.
Такви се фиксните кондензаторски батерии, ПКБ, со можност за промена на нивниот капацитет
под оптоварување, како и подолжните регулатори, кои начелно се распоредени на „неколку
w
микро локации“ во ДМ. Работењето на ПКБ се заснова на принципот вклучи/исклучи, со
непроменет статус во релативно подолг период, на пример, во дел од денот, или повеќе денови
или пак недели. Подолжните регулатори всушност се трансформатори со еднаков номинален
напон на примарната и секундарната страна. Овие трансформатори се вградуваат во ТС СН/СН
или ТС НН/НН кои се поставуваат во ДМ со долги СН или НН изводи и се карактеристични за
ie
американскиот континент. Овие трансформатори служат единствено за подолжна регулација на
напонот, а тоа е главно зголемување на напонот на делот од изводот каде што се поставени и
може да биде од континуиран карактер. Со инсталирање на овие ресурси на точно определена
локација во ДМ и нивно правилно димензионирање значително се намалуваат загубите на
моќност и енергија во мрежата и се регулира напонскиот профил во зависност од
ev
краткорочниот (оперативниот) план за работа на ДМ.
Значително влијание на условите и можностите за интегрирана регулација на напоните и
реактивните моќности имаат и дисперзираните генераторски единици кои се поврзуваат на ДМ.
Нивното влијание зависи од видот и работните карактеристики на дисперзираниот генератор.
Дисперзираното производство може да го зголеми ризикот од зголемување на напонот надвор
од дозволените граници. Овие ризици можат да се намалат, или да се ублажат, ако опремата за
Pr
контрола на напонот и реактивната моќност се управува врз координирана основа со користење
на прогноза, оптимизација и автоматско управување. Ако дисперзираниот генератор е правилно
координиран со помош на расположивата опрема, а во рамките на ефикасен оптимизационен
алгоритам за интегрирана регулација на напоните и реактивните моќности, тој може да
придонесе кон подобрување на оперативното водење и управување со режимите на работа на
ДМ.
EB
На овој начин со користење на постоечките ресурси, кои можат да бидат далечински

управувани и/или во себе да содржат одреден степен на интелегенција за самостојно
донесување на едноставни управувачки одлуки (вклучи/исклучи), а со помош на соодветен
алгоритам за интегрирана Volt/Var регулација, може да се врши оптимална регулација на
напоните и реактивните моќности во ДМ.
3 ИНТЕГРИРАНА VOLT/VAR РЕГУЛАЦИЈА

W
Системот за регулацијата на напоните и реактивните моќности во ДМ, или

интегрираната Volt/Var регулација, претставува систем кој што се состои од напредна
комуникациска технологија, софтвер и надзорни единици и кој со користење на постоечките
кондензаторски батерии, напонски регулатори и дисперзирани генераторски единици на еден
кординиран начин обезбедува напоните во сите точки од ДМ да се одржуваат во рамките на
дозволените граници и врши управување со реактивните моќности со цел намалување на
загубите на енергија во ДМ.
Како што беше понапред објаснето, традиционално, во ДМ напонот се регулира со
помош на уредите кои се наречени регулатори на напон (РН). Овие уреди го регулираат
напонот на секундарната страна од трансформаторската станица (ТС) ВН/СН и/или во поедини
точки од мрежата, во кои се инсталирани трансформатори со променлив преносен однос под
оптоварување. Додека пак, управувањето со факторот на моќност на ВН страна на ТС, односно
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 5/11
3.2 Интегриран Volt/Var регулатор

Во литературата [2] и [4] е опишано развивањето на еден интегриран Volt/Var регулатор
(IVVC апликација) кој е наменет за примена во рамките на децентрализиран систем за
автоматско следење и управување со ДС. Начинот на функционирање на овој регулатор се
заснова на алгоритам кој работи според однапред утвредени правила, а при оваа регулација се
опфатени една TС ВН/СН и СН изводи на неа.
Целта на овој интегриран Volt/Var регулатор е намалување на загубите на енергија, а
при тоа се поставени следните ограничувања:
- напоните да се одржуваат во одредени граници: Umin ≤ U(t) ≤ Umax,
- бројот на операции на една ПКБ во текот на денот да биде ≤ 4,
- факторот на моќност на ВН страна од ТС ВН/СН ≥ 0,95.
w
Сите ДС со автоматско управување имаат потреба од информации во реално време и
поради тоа прибирањето и управувањето со информациите е основно барање на системот. За
имплементирање на интегрираниот Volt/Var регулатор се претпоставува дека се расположливи
следните мерења:
ie
- напонот на крајот од изводот, Uкрај,
- активна моќност, реактивна моќност и напон по фаза, на примарната страна од ТС
ВН/СН,
-
-
ev
активна моќност, реактивна моќност, напон и струја кај инсталираните ПКБ,
напонот кај неколку избрани потрошувачи.
Во продолжение ќе бидат прикажани двете регулациони шеми, едната за регулирање на

напоните (РН регулатор) во ДМ, а другата за регулирање на реактивните моќност со помош на
ПКБ (ПКБ регулатор), кои според [2] и [4], заедно, на интегриран начин, овозможуваат
најуспешно да се постигне целта на интегрираната Volt/Var регулација.
Pr
3.2.1 РН регулатор
Регулацијата на напоните е задача на РН, односно регулационото дејство на РН е
одржување на напонот по должината на СН изводи во рамките на дозволените граници и
работниот напон, Uop, во секој од потрошувачките јазли i, Ui, треба да биде регулиран, така што
во било кое време t да биде задоволен условот: Ui(t)=Uop, а Umin ≤ Uop ≤ Umax. При тоа треба да се
има во предвид дека оптоварувањето зависи од напонот, така што ако целта на регулацијата е
EB
да се намали потрошувачката, тогаш ќе биде потребно напонот кај потрошувачите да се

одржува што понизок, односно да биде што е можно поблиску до Umin. Но, доколку е потребно
да се минимизираат загубите, тогаш зависноста помеѓу напонот и загубите е поинаква, односно
загубите можат да се менуваат во иста, или во спротивна насока, од промената на напонот.
Затоа, во секој ДС постои одредена точка до која зголемувањето на напонот резултира со
намалување на загубите. Оваа точка го одредува работниот напон, чие што одржување е задача
W
на РН регулацијата.
За достигнување на овие цели е развиена РН шемата која е прикажана на слика 2. На
сликата со ЦР е означен централниот Volt/Var регулатор кој што се наоѓа во ТС ВН/СН, а со ЛР
се означени локалните регулациони уреди со вграден извесен обем на интелегенција.
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 6/11
ЦР
Uпочеток Uкрај1
ЛР м м
Извод
м м
РН ЛР
м
Uкрај Uкрај2
Слика 2. Шема за РН регулатор
w
Регулационата шема која што е прикажана на сликата 2 треба да работи во согласност
со следната процедура -
1. ЛР, кој што е поставен во најоддалечената локација при ПКБ, прави избор на најниската
измерена вредност на напонот, Uкрај, помеѓу примените вредности на напонот од
ie
соодветните локации на потрошувачите i, Uкрајi:
U крај = min {U крај 1 , U крај 2 .....}, (1)

Вредноста Uкрај се испраќа до ЦР. ev
2. ЦР го пресметува падот на напонот на СН извод, ΔU, врз основа на достапните
информации за вредноста на напонот на секундарната страна од ТС ВН/СН, кој што е
добиен од страна на РН регулаторот, Uпочеток:
ΔU = U почеток − U крај , (2)

Pr
при што, се врши и подесување на вредноста на напонот, Uset, врз основа на претходно
одредена посакувана вредност на напон кај потрошувачот, Udes :
U des ≈ U op , (3)
U set = U des + ΔU . (4)
3. Потоа, пропусниот опсег на напонската регулација, Ubw, се избира врз основа на падот
EB
на напонот (нивото на опотоварување), и тоа:

- ако ΔU < ΔU h тогаш Ubw = U bw
l
, (5)
h h
- ако ΔU > ΔU тогаш Ubw = U , bw (6)
каде што,
W
ΔU h е претходно дефинираната вредност на падот на напонот,

l
U bw h
,U bw се пропусните опсези на напонското управување за мало и големо
оптоварување.
Вредностите за ΔU h, U bw
l h
,U bw се различни за секој СН извод и се утврдуваат во
експериментите при симулацијата.
4. Ако разликата помеѓу напонот Uпочеток и неговата подесена вредност Uset е надвор од
дозволениот пропусен опсег, регулационата преклопка во ТС ВН/СН се придвижува со
цел да ги изедначи овие два напони, Uпочеток = Uset. При тоа доколку Uset. > Umax се
откажува наредбата за придвижување на регулационата преклопка.
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 7/11
5. Дополнително, доколку има потреба, на располагање се и ПКБ кои се вклучуваат во

услови на голем пад на напон, кои во тој случај ќе инјектираат реактивна моќност
заради нискиот напон кој што е регистриран на крајот од СН извод. Тие се вклучуваат
кога ќе биде измерено дека Uset < 0,98 Umax.
3.2.2 ПКБ регулатор

Регулацијата на реактивните моќности е задача на инсталираните ПКБ во ДМ. Со нивно
оптимално вклучување и исклучување се обезбедува управување со реактивните моќности кои
се контролирани во повеќе точки од изводот и на таков начин се врши намалување на загубите
на активна моќност во секое време t. За да се овозможи ова, потребно е да се развие
таканаречен „rule based“ регулатор кој ќе користи техника на оптимизација, за да обезбеди
најдобра комбинација на делување на ПКБ. За таа цел е развиена управувачка процедура која
w
што е прикажана на слика 3. Начинот на управување се извршува на централно и на локално
ниво, по следниот редослед -
1. Факторот на моќност на ТС ВН/СН се следи од страна на ЦР. Кога факторот на моќност
ie
ја надминува границата од 0,95 се употребува алгоритамот за регулација на реактивните
моќности.
2. Најпрво се врши пребарување во листата на достапни ПКБ која е претходно дефинирана
(влез/излез листа). Сигналот за да се вклучи некоја од ПКБ, доколку тоа е потребно за
ev
регулација, ќе биде пратен до првата достапна ПКБ.
3. Наредба за регулација на напонот се испраќа до ЛР.
4. ЛР добива наредба од ЦР за надгледување на текот на реактивна моќност, Qгр во
областа каде што се наоѓа ЦР. А потоа, прави одлука за вклучување или исклучување на
Pr
ПКБ според следното правило:
- ПКБ се вклучува ако Qгрi > d max Qci , (7)
- ПКБ се исклучува ако Qгрi < d min Qci . (8)
каде што,
Qci големина на iот кондензатор во kVar,
EB
d max , d min се коефициенти кои се одредуваат со експерименти при симулациите и се

различни за секој СН извод,
Td sec е репрограмирано временско задоцнување.
Коефициентот dmax обично се наоѓа во интервалот [0,3; 0,6] и коефициентот dmin е во
интервалот [0,1; 0,4].
W
5. Повратната информација околу одлуката дали ПКБ треба да се вклучи/исклучи се праќа

до ЦР.
6. Ако повратната информација е дека ПКБ е исклучена, ЦР продолжува со пребарување
на ПКБ од влез/излез листата.
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 8/11
ЦР kW
kVar
QТСвн/сн м Qгр
Извод
м м
РН ЛР
да / не ЛР
(1) / (2)
Слика 3. Шема за ПКБ регулатор
w
При тоа, влез/излез листата во која се врши пребарување на ПКБ е составена врз ознова
на следните хеуристички правила:
- најголемата ПКБ прва влегува во „игра“, а последна излегува,
- доколку ПКБ се со иста големина тогаш најодалечената ПКБ прва влегува во „игра“, а
ie
последна излегува.
Со извршување на овие правила се обезбедува намалување на загубите на активна

моќност во ДМ, намалување на транзиентни ефекти кои се појавуваат со вклучување и
ev
исклучување на ПКБ, а се намалува и бројот на вклучувања и исклучувања на ПКБ.
При развивањето на интегрираниот Volt/Var регулатор е поставена цел која се состои во
одржување на напонот во зададени граници и мимимизација на загубите на енергија во СН
дистрибутивни мрежи. Во литература [2] и [4] се развиени повеќе регулациони шеми чија
функционалност е испитувана по пат на симулација на дејствата на регулаторите врз неколку
тест мрежи и од резултатите кои се добиени при бројните изведени симулации се покажува
Pr
дека интегрираниот Volt/Var регулатор, односно РН+ПКБ регулационата шема е најдобра во
постигнувањето на поставената цел.
4 ПРИДОБИВКИ ОД ИНТЕГРИРАНАТА VOLT/VAR РЕГУЛАЦИЈА

Покрај постигнувањето на основата цел, која се состои од одржување на напонот во ДМ
во рамките на дозволените граници и намалување на загубите на енергија во мрежата, ДС има и
EB
дополнителни придобивки од користењето на интегрираната Volt/Var регулација, а тоа се:

- раководење со оптоварувањата – постои можност за менување на целта на регулацијата
(како на пример, намалување на потрошувачката во периодите на врвни оптоварувања),
со промена на некои параметри од централниот компјутер,
- поголем квалитет на испорачаната електрична енергија – одржување на рамномерен
напонски профил по целата должина на изводот,
W
- намалување на оперативните трошоци – можност за далечинско проверување на

исправноста на ПКБ,
- одлагање на трошоците за одржување – постои координација на работата помеѓу РН и
ПКБ и се одбегнуваат непотребни превклучувања.
5 РЕГУЛАЦИЈА НА НАПОНИТЕ И РЕАКТИВНИТЕ МОЌНОСТИ ВО

ДИСТРИБУТИВНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Дистрибутивните мрежи во дистрибутивниот систем на Република Македонија се
претежно радијални, слабо умрежени или прстенести, и се состојат од ТС ВН/СН и ТС СН/НН,
надземни и кабелски водови и дополнителни компоненти кои се дел од ДС.
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 9/11
Во електроенергетскиот систем на Република Македонија постојат неколку

карактеристични напонски нивоа на работа, [5]:
- ВН - 400 kV и 110 kV напонско ниво кое се користи во преносниот систем од
електроенергетскиот систем и 110 kV напонско ниво кое што се користи во ДМ,
- СН - напонско ниво кое ги опфаќа 35, 10 (20) kV напони,
- НН - напонското ниво на коe припаѓа 0,4 kV напон.
Ако се земе предвид типот и начинот на работа, ДМ може да се подели на урбана и

рурална. Типична урбана СН мрежа се состои од подземни кабeлски изводи, кои најчесто се
поврзани во рингови, но работат како радијални, а од друга страна пак, во руралната ДМ
постојат и надземни и подземни кабелски изводи.
w
СН мрежа се поврзува со НН мрежа преку ТС СН/НН со трансформатори 10(20)/0,4 kV.
Овие ТС обично ги напојуваат НН изводи кои претежно се состојат од надземни водови во
руралните НН мрежи, односно кабелски во урбаните НН мрежи.
Според развојните планови на операторот на дистрибутивниот систем (ОДС) е
ie
предвидено 10 kV кабелски водови да бидат заменети со 20 kV кабелски водови.
Согласно Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија, [6], ОДС е должен
при планирањето на ДС да ја земе во предвид потребата за регулација на напон и реактивна
моќност. ОДС оптимално ги планира изворите на реактивна моќност во ДС, со приоритет тие
да се инсталираат кај потрошувачите на ДС кои трошат големи количини на реактивна
ev
енергија. Преземањето на реактивна моќност и енергија од преносниот систем, од страна на
ОДС, треба да биде сведено на просечен фактор на моќност, cosφ=0,95. Исто така ОДС е
должен да врши регулација на напонот во ДС со одржување на напонот во пропишаните
граници за дозволени отстапувања согласно Мрежните правила за дистрибуција на електрична
енергија и тој ги утврдува условите на компензација на реактивната моќност за корисниците на
ДМ.
Pr
Регулацијата на напонот во ДМ на Република Македонија се врши во трансформаторите
ВН/СН, со континуирана промена на преносниот однос на трансформаторот. Во повеќето ТС
ВН/СН, тоа се извршува автоматски и под оптоварување. Во овие ТС постојат уреди кои се
далечински управувани и со кои се мери оптоварувањето на почетокот од секој СН извод и
напонот на секундарната страна на трансформаторот, во реално време. Според овие параметри
се врши автоматско управување на регулационата преклопка на транформаторот, при што се
регулира напонот на секунарната страна на трансформаторот. Исто така во ДС регулацијата на
EB
напонот се врши и во ТС СН/НН, но во овој случај регулацијата на трансформаторите СН/НН

се прави во безнапонска состојба и по сезони, како резултат на среднорочното планирање на
работата на ДМ.
Вредноста на факторот на моќност во ДС мора да биде во одредени граници,
дефинирани согласно Мрежните правила за дистрибуција на електрична енергија, и секој
корисник приклучен на ДС мора својот фактор на моќност да го одржува во одредените
W
граници. Вообичаена практика, кога се работи за индустриски мрежи каде главни потрошувачи
на реактивна моќност се асинхроните мотори, статичките конвертори за еднонасочни мотори и
лачните печки за компензација на реактивните моќности е да се користат ПКБ кои се
поставуваат во ТС СН/НН. Во Република Македонија во поголемиот дел од ТС ВН/СН, на СН
страна се поставени ПКБ кои, доколку е потребно се вклучуваат, но нивното активирање не е
автоматизирано и далечински управувано, туку тие се управувани со помош на механички
склопки.
Од аспект на планирање на ДМ, ОДС при анализите на состојбите на ДМ користи
соодветни компјутерски програмски пакети за пресметка на напонските прилики во мрежата.
Со оглед на ресурсите кои ги поседува ДМ на Република Македонија, можат да се прават
краткорочни планови за работа и управување на ДМ. Според [7] како карактеристични состојби
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 10/11
на мрежата, во услови кога постојат инсталирани генераторски единици и во стационарен

режим на работа се дефинираат:
- минимално оптоварување на мрежата и минимално производство на генераторските
единици,
- минимално оптоварување на мрежата и максимално производство на генераторските
единици,
- максимално оптоварување на мрежата и минимално производство на генераторските
единици,
- максимално оптоварување на мрежата и максимално производство на генераторските
единици.
w
Може да се заклучи дека ДС на Република Македонија поседува одредени технички
ресурси со кои може да се врши регулација на напоните и реактивните моќности, но начинот на
управување на овие две големини се извршува одделно. Само дел од овие уреди се далечински
управувани и нивото на инсталираната локална интелегенција е на ниско ниво.
ie
Во услови на се поголемото присуство на дисперзирано производство во ДМ на
Република Македонија, а посебно она од обновливи извори на електрична енергија, кога
напонските прилики и тековите на реактивни моќности во ДМ значително се менуваат, од
голема важност за ДС е да се воспостави интегрирана регулација на напоните и реактивните
моќности, која ќе му овозможи на ОДС да го управува ДС на ефикасен начин. Доколку
ev
дисперзираната генераторска единица е правилно координирана со помош на расположивата
опрема, а во рамките на ефикасен оптимизационен алгоритам за интегрирана регулација на
напоните и реактивните моќности, таа може дополнително да влијае кон подобрување на
оперативното водење и управување со режимите на работа на ДМ.
6 ЗАКЛУЧОК
Pr
Во овој труд е опишан пристапот кон проблематиката на регулација на напоните и
реактивните моќности во ДМ во трите основни домени на планирање, оперативно водење и
управување со режимите на работа на ДМ, при што се земени предвид сите расположиви
ресурси во ДМ и кои се овозоможуваат регулација на напоните и реактивните моќности.
Главниот акцент во овој труд е ставен на интегрираната Volt/Var регулација, каде е
опишана работата и начинот на фунционирање на еден интегриран Volt/Var регулатор чија што
EB
основна цел е напоните во ДМ да ги одржува во зададени граници и загубите на енергија во ДМ

да се сведат на минимум.
Повеќето ОДС можат да инсталираат Volt/Var оптимизациони системи со многу мали
промени или надоградувања и можат да ги интегираат оптимизационите системи за Volt/Var
регулација во постоечките SCADA системи. Често, овие системи можат да се исплатат во
релативно краток период. Како што ОДС се стремат кон еластичност на мрежата и поголема
интеграција на енергија од обновливи извори, оптимизационите системи за Volt/Var регулација
W
нудат можност за подобро надгледување на оперативните параметри и подобрување на

работењето на ДС.
Од голема важност за ДС на Република Македонија би било имплеметирањето на еден
ваков систем за интегрирана регулација на напоните и реактивните моќности со кој би
обезбедило оперативно водење и управување со работата на ДМ на уште поефикасен начин.
Во рамките на идните истражувања, се планира развиениот интегриран Volt/Var
регулатор да се прошири на начин што во алгоритмот кој го користи овој регулатор да бидат
вклучени и дисперзираните генераторски единици, кои доколку се далечински управувани и
достапни за управување од страна на ОДС, ќе овозможат дополнително влијание во правец на
подобрување на водењето и управувањето со режимите на работа на ДМ.
MAKO CIGRE 2015 C6-049R 11/11
[1] V.C. Strezoski, D.S.Janjic, Sistem regulacije napona radijalnih distributivnih mreza, Novi Sad, 1997,
[2] V.Borozan, M.E.Baran, A Prototype Distribution Automation System, Project for the Electric System
Technology Institute, ABB Power T&D Company Inc., Raleigh, NC, USA, February - July 1997,
[3] Bob Uluski, “Integrated Volt/Var Control”, IEEE PES Distribution Automation Tutorial, 2011,
[4] V.Borozan, M.E.Baran, D.Novosel, “Integrated Volt/Var Control in Distribution Systems”, Proc. of the
IEEE/PES 2001 Winter Meeting, Columbus-OH, USA, January 2001,
[5] R.Taleski, V.Borozan, A.Krkoleva, Electricity Distribution System Development in the North Eastern Region
of the Republic of Macedonia, VeVe Group for EVN MK, Pilot Project for EDS development, 2011,
[6] ЕВН Електростопанство на Македонија, Мрежни правила за дистрибуција на електрична енергија,
Службен весник на Република Македонија, бр. 87, Скопје, 2012,
w
[7] ЕВН Електростопанство на Македонија, Измени и дополнување на Мрежните правила за
дистрибуција на електрична енергијa, Службен весник на Република Македонија, бр. 87, 2012.
ie
ev
Pr
EB
W

Polytechnic University of Tirana, Albania
THE IMPACT OF SMALL HYDROPOWER PLANT ON THE VOLTAGE PROFILE

AT DISTRIBUTED SYSTEM
w
ABSTRACT
Before building of small hydropower plants, the distribution system voltage and the reactive
power control equipments are mostly operated based on an assumption that the power flows in one
ie
direction only, from the transmission system to the HV/MV substations and then to the distribution
system. The voltage decreases along the feeder, from the substation to the feeder-end. In recent years
in Albania due to liberalization of energy market, the building of small hydropower plants placed at
the focus of private investitors. The presence of local generation as distributed generation (DG) in a
distribution system will affect the distribution system. The DG will alter the power flow in the
ev
distribution system, and the distribution system can no longer be considered as a system with
unidirectional power flow. On the other hand, distribution systems have, for many years, been
designed based on the assumption that the power flow is unidirectional. In this paper the impact of
small hydropower plants on the performance of the local voltage control is presented. From the
analysis of the considered region, the connection of small hydropower plants at distribution system
results on increase of voltage, so a new strategy of local voltage control is needed.
Pr
Keywords: distribution system, SHP, power flow, voltage level control
1 INTRODUCTION
Over 90% of electricity in Albania is produced by hydropower plants. Hydropower plants are
mainly located at the north of Albania and are built on Drin and Mat rivers with 1446 MW capacity.
Before building of small hydropower plants (SHPs), the hierarchal scheme of power system was
EB
radial, e.g. the power flow is unidirectional. Due to this reason the power quality, mainly in the end of
a radial line, is not at good and optimal conditions. It seems at low voltage levels of nodes in this part
of Albania and significant transmission power losses. To increase the voltage value in the nodes of the
system, the tap charger of power transformers in electrical substations are set to obtain the maximum
value of their output voltage in the no load regime. The same words can be told about the transformers
along the transmission lines or in the distribution network. However, the voltage conditions at the
radial line termination, in some cases, are below the allowed values. To improve the voltage
W
conditions, in some nodes of the system, synchronous compensators are installed. In recent years, the
interest of building small hydropower plants by operators working in the field of energy production is
increased. These resources are usually connected to the distributed power system. The power
generated from SHPs is quite large. The use of hydroenergetic reserves through construction of small
hydropower plants, has not only the increase of the production of electricity, but also some other
important advantages [1]. In last years in Albania are built several small hydropower plants with a
total capacity about 400 MW [2]. The presence of local generation in a distribution system will affect
the distribution system. The distribution generation (DG) may alter the power flow in the distribution
system, and the distribution system can no longer be considered as a system with unidirectional power
flow [3]. Hence, the presence of the SHPs, will obviously impact in the strategy of local control of
voltage conditions at the power distribution system operation [4].
C6-079R 1/7
The aim of this article is to analyze the impact of small hydropower plants in voltage control
strategy in a part of power system, the Kukes region of Albania. We will first analyze the voltage
levels in a radial line before small hydropower plant constructions in this region. From the analysis as
well as data received from transmission system operator, although tap charger where in maximum
position, the voltage value at the end of the line goes around 80% of rated voltage, an unacceptable
value for the consumers. The voltage is unstable and it has voltage fluctuation. After building the
small hydropower plants and connections at distribution power system, the power quality is improved.
The voltage values are increased and voltage fluctuations are reduced. In some cases, the power
generated by SHPs built in the analyzed region is greater than the load, so that a part of the power
flows to the system through transmission lines. This has caused an increase of the voltage above the
allowed values. A major impact on increasing the voltage value in the system has brought the
connection of 400 kV line Tirana – Podgorica, so the change the voltage regulation strategy turn
w
necessary out. It consists of changing all tap charger positions of power transformer substations. We
propose that (i) the new transformers that will be installed in the system must be with automatic on
load voltage regulation, (ii) to consider the possibility of installing a reactor in the system, and (iii) the
building of a 110 kV transmission line that connects the Kukes substation with Prizren substation, in
Kosovo.
ie
2 THE STATE OF REGIONAL POWER SYSTEM BEFORE SHPS AT KUKES REGION
ARE BUILT
The schematic layout of Kukes regional power system is shown at Fig. 1. The region of Kukes
is normally fed by a 110 kV transmission lines from Fierza hydropower station (S1 closed and S2
ev
opened). A 110 kV transmission line from Fierza initially feeds F.Arres substation, F.Arres and
Kalimash substations are connected with a 110 kV line, which continues up to Kukes substation. The
area of Fierze – F.Arres is an area with high intensity of lightning, which cause frequently
disconnection of Fierza − F.Arres line. When it is happened, the Kukes area is fed by the Burrel
substation, as can be seen in Fig. 1 (S1 opened and S2 closed).
Pr
EB
W
Figure 1 Schematic diagram of Kukes regional power system before SHP constructions.
w
Figure 2 Electric network of Kukes regional power system before SHP construction.
ie
This line traverses respectively areas: Burrel − Ulez − Skuraj − Rubik − Reps – F.Arres −
Kalimash − Kukes. The study of this scenario of electricity supply is object of this paper. In the Table
1 are shown the transmission line parameters such as length (L) in kilometer, total resistances (R) and
reactances (X) of the lines in ohm, and their capacities in ampere. In the Table 2 are shown the
ev
transformer data of substations as nominal power, primary and secondary nominal voltages of
windings [5]. The Burrel substation will accept as a source of infinite power, therefore its voltage is
constant.
Table 1 Power transmission line parameter
U Length R X Cross section Imax
Pr
Line
[kV] [km] [Ω] [Ω] [mm2] [A]
Burrel – Ulza 110 16.3 5.4 7 95 336
Ulza – Skuraj 110 10.3 3.4 4.4 95 336
Skuraj – Rubik 110 7.4 2.4 3 95 336
Rubik – Reps 110 25.5 8.4 10.1 95 336
EB
Reps – F.Arres 110 28.9 9.5 12.4 95 336

F. Arres – Kalimash 110 24.7 8 10.6 95 336
Kalimash – Kukes 110 13.6 4.5 5.8 95 336
Table 2 Transformer substation data

W
Sn Vn
Substation No. of transformers
[MVA] [kV]
Burrel 1 1 × 60 220/110
Ulza 4 4 × 7.43 110/6
Rubik 2 2 × 7.5 110/35
Reps 1 1 × 5.6 110/6
F.Arrez 2 2 × 5.6 110/35
Kalimash 2 2 × 5.6 110/10
Kukes 4 4 × 5.6 110/10
W
EB
Pr
ev
ie
w
Now we will analyze the impact of small hydropower plants in regional power system of the
Kukes area. Since small hydropower plants are built and connected at distributed power system, the
voltage profile is improved. In Fig. 3 are shown the penstock and electro-mechanical equipment room
of Lapaj hydropower plant. All these sources of power generation are connected to the distribution
system with voltage levels respectively 10, 35 and 110 kV. The simplified electrical diagram of
regional power system with small hydropower plants connected at power system is show at Fig. 4.
w
ie
Figure 3 Penstock and electromechanical equipment room of small hydropower plant of Lapaj.
ev
Pr
EB
W
Figure 4 Electric network of regional power system Kukes after SHPs constructions.
The regional power system is analyzed at different of loads and different power injected by
small hydropower plants. The voltage nodes are calculated in all transmission lines. The power
injected by new small hydropower plants is changed from zero to 100% of its installed capacity. The
calculations are presented in Table 5. From the results of this table we can see that the voltage node
conditions for all nodes of transmission lines are improved. To emphasize the impact of SHPs, the
voltage node profiles at Kukes substation, before and after SHPs connection at power system, are
represented in Fig. 5. With the construction of new sources of energy and their connections with the
power system, Kukes region already from a consumer node it is turned into a generation node. Power
flows in the lines have changed direction. It means that the Kukes regional behaves as a source and
Burrel substation acts as consumer. The most critical case is when the SHPs inject in power system at
the rated capacities. From this Table we can see that the voltage values at Kukes substation (notably
during the night) are over of allowed value (114.5%). Also the Burrel – Ulza line is loaded at the rated
capacity and there is not a power reserve.
Table 5 Node voltage level after SHPs connection
Voltage nodes
Load [nominal percentage voltage]
[%]
Burrel Ulza Skuraj Rubik Reps F.Arres Kalimash Kukes
0 100 103.13 105.05 105.57 108.37 110.52 113.50 114.51
20 100 102.67 104.00 104.50 106.49 108.25 110.74 111.85
40 100 102.20 102.90 103.18 104.50 105.88 108.06 109.07
60 100 101.62 101.58 101.59 102.14 102.96 104.68 105.60
w
80 100 101.17 100.56 100.36 100.34 100.81 102.31 103.12
100 100 100.62 99.30 98.83 98.07 98.06 99.19 99.90
ie
ev
Pr
Figure 5 Voltage profile at Kukes node versus load before and after SHPs connections.
EB
The increase of voltages in the system is caused for some reasons, where the most important
are: (a) the configuration of the power system; (b) the contractual relationship with small hydropower
producers, who can only sell the active power; and (c) operation of the 400 kV Tirana-Podgorica.
To improve voltage conditions in the system, the first thing that we recommend is change of
the configuration of the system, from a radial network to a ring network. Construction of a 110 kV
transmission line connecting Kukes region to Prizren region of Kosovo can serve for this purpose.
Additionally of this, the construction of this line increases the security and stability of the Kukes
W
regional power system. The second recommendation is the improvement of contracts of private
operators with KESH (Albanian Power Corporation), in which small producers of electricity to give in
or take from reactive power. Third, the new transformers will be installed in the system must be with
automatic on load voltage regulation.
4 CONCLUSION
In this paper the impact of a small hydropower plants on voltage profile of distribution
network is analyzed. The power produced by SHPs is generated at the consumer end, so the possibility
to supply the consumers with affordable power at a higher level of quality is increased. The voltages
are greater than allowed value. It is caused from the regional configuration of power system and the
manner of voltage regulation. The strategy of voltage regulation with the introduction of new sources
must be changed. New transformers to be installed in the system must be with automatic voltage
regulators. Also the possibility of installing a reactor in the system must be considered. Construction
of new transmission lines will significantly improve the voltage conditions of power system,
increasing the security of electricity supply to consumers. Another recommendation is to purchase and
renegotiating energy contracts between operators in the system.
5 LITERATURE
[1] Bastiao F., P. Cruz and R. Fiteiro, “Impact of Distributed Generation on Distribution Networks,”
Proceedings of the 5th International Conference on European Electricity Market, Lisboa, 28-30 May 2008,
pp. 1-6. doi:10.1109/EEM.2008.4579049.
[2] Çelo M., E. Zeqo, A. Ibrahimi and R. Bualoti “The Impact of Small HPP’s in the Energy Balance of
Albanian Power System”, International Conference on Renewable Energies and Power Quality
(ICREPQ’13) Bilbao (Spain), 20th to 22th March, 2013
w
[3] Khoan T. and M. Vaziri, “Effects of Dispersed Generation (DG) on Distribution Systems,” IEEE in Power
Engineering Society General Meeting, Sacramento, 16 June 2005,Vol. 3,pp.2173-2178.
[4] Barker P.P. and R. W.De Mello, “Determining the Impact of Distributed Generation on Power Systems: I.
Radial Distribution Systems,” Proceedings of IEEE Power Engineering Society Summer Meeting, Seattle,
Vol. 3, 16-20 July 2000, pp. 1645-1656. doi:10.1109/PESS.2000.868775.
ie
[5] ERE, 2010 – 2014, Annual Report.
[6] KESH, 2010 – 2014, Annual Report.
ev
Pr
EB
W
Горан Чогеља
Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип, Електротехнички факултет
w
ПРИМЕНА НА ФОТОВОЛТАИЧЕН СИСТЕМ ВО ДОМАЌИНСТВА ПРИ
МОЖНОСТ ЗА РАЗМЕНА НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА
ie
Со намалувањето на цените на компонентите во последниве години, производната цена
на електричната енергија добиена од фотоволтаичните системи е намалена и веќе е блиска до
цената на електричната енергија што се нуди на дистрибутивните потрошувачи. Сепак, во
споредба со другите генератори, фотоволтаичните системи произведуваат мало количество
ev
енергија и имаат променлив дијаграм на производство, поради што произведената енергија
нема реална можност да постигне соодветна цена во услови на либерализиран пазар. Еден од
начините за поддршка на овие системи е овозможување на услови за размена на електричната
енергија во рамки на дистрибутивната мрежа.
Во овој труд се анализирани техничките и економските аспекти при инсталирање на
фотоволтаичен систем во домаќинствата во Р. Македонија, во услови доколку, преку
Pr
електродистрибутивната мрежа, е овозможена размена на електричната енергија со
снабдувачите. Разработени се неколку правила за размена и преку реални примери е оценето
нивното влијание врз техничката прифатливост и исплатливост за домаќинствата, за
снабдувачите и за дистрибутивната мрежа.
Клучни зборови: фотоволтаичен систем, потрошувачка на електрична енергија во домаќинства,
размена на електрична енергија
EB
1 ВОВЕД
Во последнава деценија, примената на фотоволтаичните (ФВ) системи бележи
значителен пораст. Така, во светски рамки, вкупната моќност на инсталираните фотоволтаични
системи до крајот на 2005 година изнесуваше нешто повеќе од 5 GW, а до крајот на 2014
година – околу 180 GW [1]. Главно, тоа е резултат на поддршката од голем број држави,
најчесто во форма на повластени тарифи за електричната енергија произведена од овие
W
системи. Омасовувањето на производството доведе до значително намалување на цената на ФВ

модулите, а со тоа и до производната цена на електричната енергија од овие системи [2,3].
Почнувајќи од 2008 година, повластени тарифи за произведена електрична енергија од
ФВ системи се воведени и во Р. Македонија [4]. Досега, тие неколку пати беа предмет на
намалување. Така за ФВ електроцентрали со пониска моќност од 50 kW, тарифата од
46 cent€/kWh е намалена на 16 cent€/kWh, а за централи од 51 kW до 1 MW тарифата од
41 cent€/kWh е намалена на 12 cent€/kWh. Воедно е намален и повластениот период од 20
години на 15 години. Во меѓувреме, исто така е ограничена и максималната инсталирана
моќност на ФВ системите на 18 MW [4]. И покрај намалувањето на повластените тарифи, ова
ограничување, во моментов е пред исполнување.
C6-092R 1/8
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Дополнително, во пресметките во овој труд се искористени искуствата од дел од

инсталираните ФВ системи во Р. Македонија и од симулациите при нивното проектирање. Врз
основа на тоа е претпоставено дека годишното производство на електрична енергија за ФВ
систем со фиксно поставени модули е 1400 kWh/kWp. Соодветно на тоа, ФВ систем од 6 kWp
произведува 8400 kWh/год. Доколку ФВ генераторот е составен од модули со номинална
моќност од 250 Wp (доколку содржат ќелии од монокристален или поликристален силициум
имаат димензии 1 m x 1,65 m), се потребни 24 ФВ модули. На Слика 3 се прикажани неколку
можни изведби на ФВ генератори, чија поставеност на ФВ модулите што одговара за
поставување на покрив. Притоа, се дадени случаи за ФВ генератор со моќност од 4 kWp, 5 kWp
и 6 kWp.
w
ie
ev
Слика 3 Варијанти на поставување на ФВ модули
Pr
2.3 Цени на електричната енергија
Во моментов, во Р. Македонија, потрошувачите на електрична енергија приклучени на
дистрибутивната мрежа се поделени во две групи [5]. Во првата група припаѓаат
домаќинствата, додека пак во втората група се комерцијалните објекти и индустриските
потрошувачи. Двете групи се поделени во по два тарифни степени. Домаќинствата како
потрошувачи може да бидат со еднотарифно или двотарифно мерење на превземена активна
EB
електрична енергија. Поради застапеноста, во овој труд ќе се разгледуваат само домаќинствата

со двотарифно мерење.
Цената на преземената електрична енергија кај домаќинствата се определува со две
тарифи: висока од 7:00 до 22:00 часот и ниска во останатиот дел од времето. Во недела, во
текот на целиот ден тарифата е ниска. Тарифата кај комерцијалните потрошување од втор
степен во текот на целиот ден е иста.
W
Во текот на годината сонцето во Скопје изгрева од 4:58 до 7:02 часот, а најдоцна заоѓа
од 16:03 до 20:14 часот [8]. Притоа, во денот кога сонцето изгрева најрано, енергијата на
сончевото зрачење од изгревањето на сонцето до 7:00 часот изнесува помалку од 3,5 % од
вкупната дневна енергија на сончевото зрачење ако денот е ведар (пресметано за Скопје, со
примена на алатката „Solar Calculator“ [9]). Во останатиот дел од годината овој процент е
понизок, т.е. се движи меѓу 0 и 3,5 % при ведро небо. При зголемена облачност овој процент е
понизок. Поради тоа, грешката доколку се занемари генерираната енергија од ФВ системите, од
изгревањето до 7:00 часот е мал и може да се занемари. Тоа значи дека ФВ системите
генерираат електрична енергија само во периодот кога тарифата на електрична енергија е
висока (шест дена во седмицата), освен во недела (еден ден во седмицата). Заради упростување,
ја пресметуваме просечната цена на електричната енергија од 7:00 до 22:00 часот и таа
изнесува:
5,57 ´ 6 + 2,79´1 ден

= 5,17 . (1)
7 kWh
Ако на оваа цена се пресмета 18 % ДДВ се добива 5,17 х 1,18 = 6,1 ден/kWh, т.е. 9,9 cent€/kWh.
И покрај тоа што средната цена на електричната енергија добиена во висока тарифа (9,9
cent€/kWh) е пониска отколку висината на повластената тарифа (12 cent€/kWh и 16 cent€/kWh)
треба да се земе предвид дека за добивање на статус повластен производител на електрична
енергија од ОИЕ е потребно прибавување на голем број документи за што е потребна обемна и
скапа документација. Исто така, со оглед на моќноста, при приклучувањето на ФВ системите
што поседуваат повластена тарифа е потребна градба на трансформаторска потстаница, како и
изградба на кабелски или надземен вод и придружна опрема за поврзување со дистрибутивната
мрежа. Ако се одземат овие трошоци, инвестицијата во ФВ систем можно е да се намали.
w
Сепак, во понатамошните пресметки, за цената на ФВ системот ќе биде земено предвид
најнеповлното сценарио, т.е. 1200 €/kW. Притоа е претпоставено дека производството на
електрична енергија од ФВ системот 1400 kWh/kWp.
2.4 Правила за размена на електричната енергија
ie
Како што претходно беше споменато, дијаграмот на производство на ФВ систем кој
приближно произведува онолку електрична енергија колку и што троши едно домаќинство, не
се совпаѓа со дијаграмот на потрошувачката. Така, во одредени периоди, се јавува вишок
произведена енергија, а во други потрошувачката на енергија ќе биде повисока. На пример, ФВ
систем може да произведе енергија само дење, а потрошувачка има и во ноќните часови.
ev
Доколку ова неусогласеност се решава со системи за акумулирање, кои би
овозможувале вишокот енергија произведена дење да биде потрошена ноќе, тогаш
исплатливоста е дискутабилна, а постојат проблеми како габаритност, испуштање штетни
материи и др. Друго решение е менување на навиките на потрошувачите, но една ваква мерка
може да даде само делумни резултати (не може да се избегне употребата на електричната
енергија ноќе), а исто така го нарушува и комодитетот на живеењето.
Pr
Еден од начините за овозможување на инсталирање на поголем број ФВ системи во
услови кога постои неусоглсеност меѓу производството и потрошувачката, е создавање услови
за размена на електричната енергија со дистрибутивната мрежа. За да може да се реализира ова,
потребна е поддршка со изготвување и донесување на законски и подзаконски акти. Во прилог
на тоа, во овој труд ќе биде анализирано влијанието врз учесниците во размената на
електричната енергија (потрошувач, снабдувач и дистрибутивен оператор), применувајќи
EB
концепт-модел со следни хипотетички правила за размена:

• Преземањето на вишокот енергија да биде обврска на снабдувачот;
• Соодносот меѓу цените на предадената и потрошената енергија да биде
регулиран на годишно ниво, при што може да се предвиди односот да биде
помал или поголем (на пример 0,9:1 или 1,1:1). При разгледувањата во овој труд
е земен сооднос 1:1.
W
• Ако во тек една година домаќинството произвело помалку електрична енергија

отколку што потрошило, тогаш тоа ја плаќа само за разликата меѓу потрошената
и произведената електрична енергија,
• Ако во тек една година домаќинството произведе повеќе електрична енергија
отколку што потрошило, тогаш за вишокот може воопшто да не се плаќа, но
имајќи ја предвид варијабилноста на сончевото зрачење, може за следната
година да се пренесе износот на разликата во енергиите, но намален за
определен процент. Во овој труд ќе биде земено предвид дека вишокот се
пренесува во следната година, намален за 50 %.
На Табела 1 е даден пример со неколку варијанти, како според дадените правила би се
остварувала размената (порамнувањето) на електричната енергија меѓу домаќинство (кое
троши 7000 kWh/год. електрична енергија), врз чиј објект е поставен ФВ систем и снабдувач со
Табела 1 Пример за размена на електрична енергија (EE – електрична енергија, ВТ – висока

тарифа, НТ – ниска тарифа)
Потрошена Произведена Потрошена Произведена
Порамнување
ЕЕ - ВТ [kWh] ЕЕ - ВТ [kWh] ЕЕ - НТ [kWh] ЕЕ - НТ [kWh]
4000 5000 3000 1000 Доплата за 1000 kWh НТ
4000 6000 3000 1000 Доплата 0
Доплата 0 и пренесување
4000 7000 3000 1000
500 kWh ВТ за следната година
Дополнително, со цел да се овозможи размената и непречено функционирање на

дистрибутивната мрежа е потребно да се обезбедат следните соодветни технички услови и
ограничувања:
w
• Инсталирање на броило што ќе ја мери и регистрира ЕЕ во двете насоки (или две
броила)
• Моќноста на излез од инверторот да биде ограничена на 5 kW до 10 kW. Ова
ограничување е со цел да се инсталираат мали ФВ системи и да се
ie
дестимулираат неефикасните начини на загревање на просториите со примена на
• Моменталната моќност на излез од инверторот во ниту еден момент да не смее
да ја надмине номиналната моќност на инверторот. На ваков начин се остава
ev
можност моќноста на ФВ генераторот да биде избор на проектантот на ФВ
системот. Притоа, зависно од временските услови, колкава и да е моменталната
моќност што може да ја има ФВ генераторот, излезот на инверторот би бил
ограничен (номинален).
• Инверторите да ги задоволуваат EN стандарди (виши хармоници, фликер,
островска работа, итн.)
• Заради обезбедување на симетрија, да се користат трифазни инвертори.
Pr
3 АНАЛИЗА НА ПРИМЕНАТА НА ПРАВИЛАТА ЗА РАЗМЕНА НА
ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА
Во продолжение ќе биде анализирано влијанието на примената на правилата за размена
на електричната енергија врз дистрибутивната мрежа, снабдувачот со електрична енергија и
потрошувачите кои имаат инсталирано ФВ систем.
EB
3.1 Влијание врз дистрибутивната мрежа

Влијанието на ФВ системите врзани на мрежа врз дистрибутивната мрежа се
анализирани во литературата [10, 11]. Покажано е дека ФВ системите како ДГ, ги намалуваат
загубите на моќност во мрежата и ги подобруваат напонските прилики во дистрибтивните
изводи. Во [12] е покажано дека напонските прилики се подобрени доколку ФВ системите се
дисперзирани во рамки на дистрибутивните изводи, за разлика од случајот кога во еден од
W
јазлите од изводот е приклучена ФВ централа со поголема моќност. Во случај кога моќноста на

ФВ системите е поголема, загубите во дистрибутивниот извод се пониски доколку се
приклучени ФВ системи во сите јазли. Покрај тоа инверторите на современите ФВ системи
можат да генерираат реактивна моќност, што дополнително може да ги намали загубите на
моќност во мрежата [13].
3.2 Влијание врз снабдувачот со електрична енергија
Според изложените правила, снабдувачот со електрична енергија е задолжен за
преземање на вишокот произведена електрична енергија од ФВ системите, а која не е
потрошена од потрошувачите во домаќинството. Како што може да се види од Слика 1,
снабдувачот презема електрична енергија дење, кога тарифата е висока, а ја компензира за исто
толку енергија во ноќните часови, кога тарифата на електричната енергија е ниска. Разликата во
цената претставува добивка за снабдувачот.
Во Табела 2 е прикажан реален пример за домаќинство кое троши 7000 kWh/год

електрична енергија, при што 3000 kWh/год во висока тарифа, а 4000 kWh/год во ниска тарифа.
Во домаќинството е инсталиран ФВ систем, кој произведува исто така 7000 kWh/год
(6000 kWh/год во висока тарифа и 1000 kWh/год во ниска тарифа). Преземената електрична
енергија снабдувачот ја продава на други потрошувачи. При овој случај снабдувачот има
заработка од 30 %.
Табела 2 Пресметка на добивката на снабдувачот на електрична енергија (EE – електрична
енергија, ВТ – висока тарифа, НТ – ниска тарифа)
ЕЕ Цена ЕЕ Цена ЕЕ Вкупна цена Разлика во
Пример
[kWh/год] [ден/kWh] [ден/год] ЕЕ [ден/год] цена [ден]
Потрошена ел. енергија – ВТ 3000 5,57 16710
27870
w
Потрошена ел. енергија – НТ 4000 2,79 11160 8340
Произведена ел. енергија – ВТ 6000 5,57 33420 (30 %)
36210
Произведена ел. енергија – НТ 1000 2,79 2790
3.3 Влијание врз потрошувачите што имаат инсталирано ФВ систем
ie
Согласно Табела 2, домаќинство чија месечна сметка за потрошена електрична енергија
изнесува околу 3000 денари (околу 36000 денари во тек на една година), годишно троши околу
7000 kWh. Ова количество енергија може да се произведе со фотоволтаичен систем со моќност
од 5 kW, а чини околу 6000 евра. Фотоволтаичните модули можат да се постават на покрив на
ev
куќа, при што би зафаќале површина до околу 35 m2. Зависно од односот на потрошена
електрична енергија во висока и ниска тарифа, очекуваниот пораст на цената на електричната
енергија, банкарските камати и др., инвестицијата може да се исплати за 8 до 10 години. Треба
да се спомне дека системот ќе работи многу подолго, можеби и 40 години.
Pr
Во трудот се изложени предлог-правила за размена на електричната енергија кои имаат
за цел да се овозможи инсталирање на поголем број ФВ системи во Р. Македонија. Од
направените анализи може да се заклучи дека тие се соодветни и избалансирани, т.е. сите
учесници (домаќинствата, снабдувачот со електрична енергија и дистрибутерот на електрична
енергија) добиваат. За да се спроведат овие предлог-правила потребно е да бидат поддржани со
законска или подзаконска рамка, која предвидува крајно олеснета, брза и евтина постапка за
добивање на потребните документи за инсталирање на ФВ систем.
EB
Од сегашна перспектива, доколку домаќинство вложи во ФВ систем, периодот на

враќање на инвестицијата во реален случај е 9 – 10 години, но, имајќи предвид дека цената на
електричната енергија е очекувано да расте, а цените на компонентите на ФВ системите да
опаѓаат, се очекува овој период да се намали. На таков начин, без дополнителни финансиски
обврски за државата, бројот на инсталирани ФВ системи во Р. Македонија би се зголемил, со
што би се зголемил вкупниот процент на застапеноста обновливите извори во енергетскиот
W
биланс на Р. Македонија.
Дополнително на ова, се создаваат услови за намалување на емисии на стакленички
гасови, како и можности за отворање на нови работни места
[1] Masson G., Orlandi S., Rekinger M. Global Market Outlook for Photovoltaics 2014-2018. Brussels: EPIA,
2014.
[2] “PV Parity Project”, http://www.pvparity.eu/ (пристапено на 8 јули 2015).
[3] De La Tour A., Glachant M., Ménière Y. “Predicting the costs of photovoltaic solar modules in 2020 using
experience curve models.” , Energy 2013; 62; 341-348
[4] „Законски акти“, Регулаторна комисија за енергетика на РМ, http://erc.org.mk/pages.aspx?id=8
(пристапено на 8 јули 2015).
[5] „Цена – електрична енергија“, Регулаторна комисија за енергетика на РМ,

http://erc.org.mk/pages.aspx?id=153 (пристапено на 8 јули 2015).
[6] G. Pepermans, J. Driesen, D. Haeseldonckx, R. Belmans, W. D’haeseleer, "Distributed generation:
definition, benefits and issues", Energy Policy Vol. 33, p.p. 787–798, 2005.
[7] „Schema Тipo Fotovoltaico“, http://www.prontoimelda.com/schema-tipo-fotovoltaico.html (пристапено на
8 јули 2015).
[8] „Sunrise and Sunset Calculator“, http://www.timeanddate.com/sun/republic-of-macedonia/skopje
(пристапено на 8 јули 2015).
[9] Solar Calculator“,http://www meteoexploration.com/products/solarcalc.php (пристапено на 8 јули 2015).
[10] Dimitrov, D., Glamocanin, V., Pop-Jordanov, J., Andonov, D., "Simulated Evaluation of Grid-Support Photovoltaic
Systems Regarding Distribution Loss Reduction", 14th IEE & CIRED International Conference and Exhibition on
Electricity Distribution: Distribution Power for the Millennium, Birmingham, Contributions, Subject 5, 2–5 pp. 5.28.1–
5, June, 1997.
w
[11] Dimitrov, D, Kocev, I. K., "An Approach to Assessment of the Power Loss Reduction in Distribution Networks with a
Grid-Connected Photovoltaic System", 3rd Mediterranean Conference and Exhibition on Power Generation,
Transmission, Distribution and Energy Conversion – MEDPOWER'02, Athens, Greece, 4 – 6 November, 2002.
[12] Гелева С. Димитров Д. "Анализа на загуби на моќност и напонски прилики во дистрибутивен извод со повеќе
дисперзирани генератори", IX Советување на Мако-Сигре, Зборник на трудови, Охрид, 27-29 септември 2015.
ie
[13] Schonardie F. M., Ruseler A., Coelho F. R., Martins C. D., "Three-phase Grid Connected PV System with Active and
Reactive Power Control Using dq0 Transformation", Power Electronics Specialists Conference, IEEE, Rhodes, 15-19
June, 2008.
ev
Pr
EB
W

Технички факултет – Битола
БИОГАСНА ЕЛЕКТРАНА СО МОЌНОСТ ОД 2МW ВО С. ЛОГОВАРДИ, ОД

ПРОЕКТ ДО РЕАЛИЗАЦИЈА
w
Гледано според студиите, Македонија е земја со развиено земјоделие и сточарство.
Поради тоа потенцијалот на биомаса е доста голем. Според билансот на моќности, биомасата
ie
зафаќа 7,6% од бруто снабдувањето со енергија. Ако се земат во предвид податоците од разни
студии во Македонија, капацитетот на вкупно инсталирана моќност од биомаса може да биде
од 117MW до 167MW.
За разлика од другите обновливи извори за кои има голем број на електрани кои работат
ev
(фотоволтаични централи, ветерници, мали хидроцентрали), електрани на биогас во
Македонија во моментот се изградени и пуштени во работа две и во план се уште две кои треба
да се изградат, а за кои се добиени лиценци. Во овој труд ќе биде даден осврт на Биогасната
централа изградена во с.Логоварди која е пуштена во работа. Ќе бидат презентирани основните
проектни податоци и опишан текот на изградбата на истата. Моќноста на централата е 2МW, а
ќе се анализираат и постигнатите моќности на електраната од пуштањето во работа, па се до
Pr
денес.
Клучни зборови: обновливи извори, биогас, електрана, производство
1 ЗАКОНСКА РЕГУЛАТИВА
Добивањето на лиценца за изградба на електрана од обновливи извори е дефинирана со
законски акти според кои производителот треба да исполни одредени критериуми за добивање
на истата. Според ова законодавството и надлежните институции во Р.Македонија имаат
EB
донесено многубројни акти, кои ја дефинираат споменатата проблематика. Тие се: стратегија за
ОИЕ, на секои 5 г., за период од 10 г., акционен план за ОИЕ, за период од 10 г., одлука за
целите и годишната динамика на порастот на учеството на енергијата од обновливи извори во
финалната потрошувачка на енергија, уредба за повластени тарифи за електрична енергија и
одлука за вкупна инсталирана моќност на повластени производители донесени од Владата на
РМ. Потоа дефинирани се: одлука за вкупна инсталирана моќност на повластени
W
производители и извештај за реализација на Акциониот план за ОИЕ, на секои 2 г. издадени од

Министерството за економија, гаранции за потекло на ел. енергија произведена од ОИЕ,
регистар на издадени гаранции, регистар на постројки кои користат ОИЕ од Агенција за
енергетика на РМ, правилник и регистар на повластени производители од Регулаторна комисија
за енергетика и операторот на пазарот за ел. енергија има дефинирано договор за откуп на
електричната енергија произведена од повластен производител [1].
1.1 Повластени тарифи
Повластените тарифи за електрани од ОИЕ се дефинирани од Регулаторна комисија за
енергетика и за термоелектрични централи на биогас се дадени во следната табела:
C6-098R 1/5
Табела 1 Повластени тарифи за термоелектрични централи на биогас

Год. на Инсталирана Повластена Време на
донесување на моќност на ел. тарифа [€¢/kWh] користење на
одлука централа повластена тарифа
2007 ≤ 500kW 13
> 500kW 11 20 години
2010 ≤ 500kW 15
> 500kW 13
2011 ≤ 500kW 15
15 години
> 500kW 13
2013 ≤ 500kW 18
w
> 500kW
Табела 2 Издадени решенија за термоелектрични централи на биогас

Термоелектрични централи на биогас со моќност ≤ 7000 kW
ie
број
1 Изградени и пуштени во употреба 2
(користат повластена тарифа)
2 Издадени се привремени решенија
ev 2
3 Вкупно: 4
4 Вкупна моќност утврдена со одлука на Влада на РМ 7 MW
Според Регулаторна комисија за енергетика влијанието на повластените тарифи на

термоелектричните централи на биогас врз крајната цена на ел. енергија изнесува 0.05% за 2014
год.
Pr
Во Р.М. моментално работат 2 централи на биогас, Везе Шари во Тетово и Биогасната
централа во с.Логоварди, Битола. Везе Шари е со моќност 999кW, a централата во Логоварди е
со моќност 2МW со намера за проширување на капацитетот на 3МW.
2 БИОГАСНА ЦЕНТРАЛА ВО С.ЛОГОВАРДИ

2.1 Технички опис
EB
Овој производствен објект е Биогас електрана со моќност 2МW, со искористување на

енергетски култури, ѓубриво и остатоци од храна, лоциран во с. Логоварди, општина Битола Во
него е предвиден дел за производство на електрична енергија, кој се базира на два мотор-
генератори во контејнерско компактно пакување со електрична излезна моќност од 2МW при
што напонското ниво од 0,4 kV се трансформира со контејнерска трафостаница на 10kV
напонско ниво од каде енергијата се испорачува во електроенергетскиот систем на РМ.
W
Напојувањето со електрична енергија на објектот е од среднонапонскиот кабелски

далновод согласно правилата на ЕВН-Дистрибуција во непосредна близина на објектот.
Погонот на производство на ел.енергија се состои од дел за производство на био гас, со
пропратни ел. потрошувачи, дел на мотор-генераторска група за претворање на био гасот во ел.
енергија и дел за трансформација на ел.енергетското напонско ниво. Во склоп на објектот има
приемна јама, два примарни и два секундарни дигестори (сл. 1), три резервоари за остатоци од
ферментација, собирна јама и јама за празнење.
w
Слика 1 Примарен дигестор
Во поедини резервоари се наоѓаат мотори за мешање на био масата, истите се
управуваат фрекфентно од главната разводна табла сместена во машинската просторија.
Двата мотор - генератори се сместени во контејнери во кругот на објектот. Истите се тип
ie
Genset container : JGC 320 GS, со номинална излезна електрична снага Pe = 1MW на 0,4 kV. Со
помош на трансформатор од контејнерски тип со Pn = 1600kVA; 0,4/10(20) kV, напонското ниво
на генераторот се покачува на 10 kV, каде се приклучува според енергетската согласност со
среднонапонската дистрибутивна мрежа на Република Македонија.
ev
Мерењето на предадената енергија е на среднонапонско ниво, според електроенер-
гетската согласност. Максималната испорачана електрична енергија во системот за овој објект
е Pe = 2MW.
Како заштита од атмосферски празнења за овој објект е употребен громобрански фаќач
со уред за рано стартување тип PROVECTRON, кој монтиран е даден на сл. 2. Овој
громобрански систем е во целост со македонскиот стандард МКС Н.Б4.810. Ваквиот систем на
Pr
громобранска заштита е погоден како за објектот кој се штити, така и за луѓето кои се наоѓаат
во околината на таа зона и конкретно за овој објект определеното дејство на радиусот на
штитењето од атмосферски празнења изнесува 107м. Раностартувачкиот громобран е изработен
така да го намали просечното статистичко време на иницирање на нагорниот трасер. Од
раностартувачкиот громобран, за разлика од метален стап поставен во исти услови, нагорниот
трасер се активира порано. Оваа добивка во време е определена и докажана лабораториски. Од
јарболот на громобранот до мерна дозна е употребена поцинкувана лента FeZn 30x4 мм.
EB
Лентата се монтира низ металниот столб. За ваков систем на атмосферска заштита секој
одводен спроводник е посебно заземјен со заземјувач кој е одвоен од заштитното заземјување и
кој обезбедува минимум 10Ω преодна отпорност на заземјување. Работното заземјување на
објектот е посебно од заштитното.
W
Слика 2 Раностартувачки громобран Provectron S6.60

Заземјувачите претставуваат комбиниран систем на девет метални кружни сонди

Ø75мм, h=3 м вертикално поставени и метална лента хоризонтално положена FeZn 30x4 мм,
како нивна галванска врска, а воедно и како додатен заземјувач.
2.2 Teк на градба
Објектот е започнат со градба при крајот на фервуари 2014, а завршен крајот на
септември 2014, при што изведбата е извешена „клуч на рака„. Изведувачи беа Австриската
фирма Wolf Systembau Gesellschaft m.b.H. од Австрија за градежните работи и Италијанската
фирма „ Rota Guido S.R.L , Италија за монтажерските работи.
На градилиштето беа спроведени сите услови за Заштита при работа, како на
работниците, така и за електротехничките материјали. Изведено е заштитното заземјување и
доставен е извештај за мерење на отпорот на заземјување, чии вредности ги задоволуваат
w
постојните прописи и стандарди, за ваков вид на објекти. Изведена е громобранска инстала-
ција и поврзана со темелниот заземјувач.
Електричните инсталации за осветлението и приклучниците се изведени во согласност
со Основниот проект, по сите прописи и стандарди за градба на ваков вид на објекти.
ie
Електроенергетскиот развод се врши од главната разводна табла од која се напојуваат
останатите разводни табли. Монтирани се сите разводни табли според еднополните шеми во
согласност со Основниот проект. Главната разводна табла ГРТ за моторните системи е
поставена во машинската просторија, а во континуитет до неа е и разводната табла за
автоматско управување на системите. Во ГРТ е пoставен струен прекинувач (АС) со далечинска
ev
команда за исклучување на разводната табла и сите потрошувачи снабдени од неа.
Далечинскиот прекинувач е сместен во делот на ГРТ, а гребен прекинувачот за команда на
исклучувањето е сместен во машинската просторија, видно одвоен со стаклено прозорче со
натпис: исклучување на главно ел.напојување. Моторите за мешање на био масата, кои се
наоѓаат во поедини резервоари се управуваат фрекфентно од главната разводна табла.
Трансформаторите и мотор-генераторите кои се компактно-контејнерски тип дадени се на сл. 3.
Pr
EB
Слика 3 Мотор генераторот тип Genset container : JGC 320 GS

Напојувањето на објектот се врши од нова трафостаница ТС 10/(20)/0.4кV „ЗК
W
Пелагонија – сточарство„ до ТС „Пелагонија Енерџи 1„ а од неа е поврзана ТС „Пелагонија

Енерџи 2„ . Приклучокот на ТС е извршен од страна на ЕВН, според електроенергетската
согласност. Напојувањето со електрична енергија на објектот е од среднонапонскиот кабелски
далновод согласно правилата на ЕВН-Дистрибуција во непосредна близина на објектот.
Од главната разводна табла (ГРТ) до поедините моторни потрошувачи фреквентно
управувани во дадените резервоари е положен оклопен кабел тип ПП41 во бетонски канал во
земја, со бетонски капак. Останатите потрошувачи се поврзани со кабел тип PPOO положен во
истиот канал.
За доказ на квалитетот на вградените електротехнички материјали се доставени
соодветни сертификати и атести и извештај од мерењето на отпорот на заземјување на
громобранот кој изнесува 3.24Ω и е во согласност со важечките стандарди и прописи.
2.3 Пуштање во работа

По доставување на извештаите од надзорните инженери и на комисијата за технички
преглед централата прво е пробно ставена под напон од страна он ЕВН, КЕЦ Битола. Денес
работи со моќност од 2МW, при што веќе е запишана во регистарот на повластени
произведители и ја користи повластената тарифа од операторот на пазарот за ел. енергија.
Размислување е да се изврши проширување на капацитетот на централата од 2 МW на
3МW со додавање на уште еден контењер мотор - генератор со излезна моќност од 1 МW во
системот. Новиот блок би бил идентичен со веќе поставените два. Би се додал уште еден
секундарен дигестор за биогасот од кој би се снабдувал со гориво третиот агрегат.
w
[1] “Дисперзирано производство на електрична енергија во Република Македонија – Состојби и
перспективи.” Мако Цигре, Технички факултет – Битола, ноември 2014
[2] Миле Спировски. “Oсновен Електротехнички проект за Изградба на Биогас електрана со моќност 2
МW, со искористување на енергетски култури, ѓубриво и остатоци од храна.” “Механотехника“
ДООЕЛ Битола тех. бр. Е-08-169
ie
[3] Наташа Мојсоска. Извештај за извршена техничка контрола на “Oсновен Електротехнички проект за
Изградба на Биогас електрана со моќност 2 МW, со искористување на енергетски култури, ѓубриво и
остатоци од храна.” “Форми Јорго“ ДООЕЛ Битола, тех. бр. 049-108
[4] Наташа Мојсоска. Извештај за надзорен инженер за извршен надзор согласно со проектот и
одобрението за градење за Биогас електрана со моќност 2 МW, со искористување на енергетски
ev
култури, ѓубриво и остатоци од храна.” “Форми Јорго“ ДООЕЛ Битола, тех. бр. 10-10/02
[5] Записници од пуштање во работа и др. техничка документација во врска со изведбата на објектот.
Pr
EB
W
Љубен Илиоски
Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна Борозан
ФЕИТ, Скопје
w
АЛГОРИТМИ ЗА ПОДРЕДУВАЊЕ НА ЈАЗЛИ И ГРАНКИ ВО РАДИЈАЛНИ
ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ
ie
Во трудот ќе бидат разгледани повеќе различни алгоритми за подредување на јазли и
гранки во радијални дистрибутивни мрежи.
Подредувањето на јазли и гранки во една дистрибутивна мрежа е еден од првите чекори
кои се потребни да се направат за понатамошна анализа на мрежата. Подредувањето се користи
ev
кај речиси сите наменски методи за пресметка на напони и текови на моќности во радијални
мрежи и мрежи со мал број на контури, кои се карактеристични за дистрибутивните системи.
Имено, со подредувањето значително се олеснува применувањето на методите за пресметка на
напони и текови на моќности на вакви мрежи, во соодветни алгоритми на компјутерски
програми за пресметка.
Во воведниот дел од трудот е претставен проблемот и потребата од подредувањето на
Pr
јазлите, односно гранките, при пресметка на тековите на моќности во дистрибутивните мрежи.
Во следниот дел е даден преглед на неколку алгоритми за подредување, со објаснување на
карактеристиките на секој од нив. Во завршниот дел од трудот се сублимирани предностите и
недостатоците на секој од анализираните алгоритми.
Клучни зборови: алгоритам, подредување, јазли, гранки
EB
1 ВОВЕД
Подредувањето на јазлите и гранките е еден од првите важни чекори при решавање на
една радијална дистрибутивна мрежа. Со подредувањето се поедноставува функционирањето
на понатамошниот алгоритам за пресметка на напони и текови на моќности низ мрежата. Исто
така, подредувањето мора секогаш да биде направено според точно определени правила, според
кои е направен и понатамошниот алгоритам за пресметка. Можни се различни концепти и идеи
на подредување, кои се обработувани во литературата, како на пример во [1], [2], [3] и [4].
W
Подредувањето може да се базира на подредување на јазлите или гранките, како во [1],

[3] и [4]. Друг можен концепт, односно начин, е подредувањето врз основа на матрица на
инциденција, како во [2], но во овој случај матрицата мора да биде зададена, односно
претходно креирана од страна на некој друг алгоритам или од страна на оператор.
2 РАЗЛИЧНИ ПРИСТАПИ НА ПОДРЕДУВАЊЕ

2.1 Метод на подредување на јазли и гранки – радијално од напојниот јазол кон
крајните јазли
Овoј метод на подредување [3], подоцна унапреден во [4], е базиран на подредувањето
на гранките во слоеви. Така, кај овој алгоритам гранките се подредени во слоеви, при што
C6-109R 1/9
гранките кои се поврзани со напојниот јазол се во првиот слој, следните во вториот и така до
крајните гранки.
Во [1], исто така, е објаснет алгоритам со подредување на гранките и јазлите. Пред да се
започне со подредување потребно е листата на подредени гранки да биде празна, а листата на
подредени јазли да го содржи само напојниот јазол. Подредувањето се одвива гранка по гранка,
а процесот на проверка се состои од три можни случаи:
- ниеден од јазлите на гранката не е во листата на подредени јазли,
- само еден од јазлите е во листата на подредени јазли,
- двата јазли се во листата на подредени јазли.
Во првиот случај ништо не се менува во листите на подредување, во вториот, гранката ја
w
зазема наредната позиција во листата на подредени гранката, а јазолот кој не бил во листата на
подредени јазли ја зазема следната слободна позиција во листата на подредени јазли. Во
третиот случај се работи за мрежа која не е радијална, односно оваа гранка не е составен дел на
дрвото на графот, туку е гранка преку кој се затвора некоја контура од мрежата. Во овој случај
во листата на јазли ништо не се менува, а оваа гранка ја зазема првата слободна позиција
ie
броејќи одназад во листата на подредени гранки.
2.2 Метод на подредување на јазли и гранки во кој се користи матрица на
инциденција
Метод кој суштински се разликува од претходно образложените е методот во кој би се
ev
користела матрица на инциденција, односно матрицата на поврзување на мрежата, [2]. Во оваа
матрица, секој од редовите се однесува на една гранка од мрежата, а секоја колона се однесува
на еден од јазлите во мрежата. Елементите од матрицата можат да имаат вредност 1 или 0 во
зависност дали соодветниот јазол припаѓа на соодветната гранка. Ако именувањето на гранките
се направи на тој начин што секоја гранка би имала иста ознака со неговиот краен јазол, тогаш
може матрицата да се модифицира во квадратна (n x n) матрица во која дијагоналните елементи
Pr
добиваат вредност 1, а редовите и колоните претставуваат јазли и соодветно можат да добијат
вредност 1 или 0, како и претходно. Вака формираната матрица е основа за решавање на
мрежата.
2.3 Метод на подредување на јазли и гранки одназад нанапред
Подредувањето може да се изврши и на други начини. Еден од нив е подредувањето да
започне од крајните јазли кон напојниот јазол, со што најпрвин би се подредила мрежата а
EB
потоа секој од јазлите би го добил соодветниот реден број.

Алгоритмот во овој случај започнува со детектирање на крајните јазли од кои и ќе
започне подредувањето на мрежата. Сите крајни јазли би се запишувале во првата колона од
една матрица а потоа се преминува кон наоѓање на секој од јазлите преку кој овој јазол се
напојува.
W
3 АЛГОРИТАМ ЗА ПОДРЕДУВАЊЕ НА ЈАЗЛИ И ГРАНКИ

3.1 Правила на подредување
За да се направи алгоритам за подредување на мрежата најпрво е потребно да се
постават правилата врз кои ќе се базира истиот. Правилата на подредување се преземени од [5].
Овие правила можат да се применат без разлика на кој начин е зададена влезната датотека,
односно дали таа е формирана со броеви, кодови на јазлите или пак текстуални имиња.
Најпрво потребно е на секој од јазлите да му се придружи по еден индекс, односно негов
реден број. Ова не треба да се прави произволно, туку е потребно да се применуваат соодветни,
однапред предвидени правила. Доделување на индексите применувајќи правила се нарекува
подредување.
Правилата се следни [5]:
- со подредување се тргнува од јазолот со познат напон и нему му се доделува индекс

0,
- потоа, од јазолот со индекс 0 се оди кон другите јазли, „движејќи се“по водовите од
мрежата, а бидејќи мрежата е радијална, постои само една патека за да се „стигне“
до одреден јазол,
- јазолот на една гранка кој е прв нумериран се нарекува почетен јазол на гранката , а
другиот јазол придружен на истата гранка се нарекува краен јазол,
- основно правило во целата постапка е дека индексот на крајниот јазол на секоја
гранка треба да биде поголем од индексот на почетниот јазол.
Приказ на подредени јазли на граф на една мрежа е даден на сликата 1.
w
4
2
ie
5 7
0 1
ev 3 6
Слика 1. Граф на радијална мрежа со извршено подредување

При примена на наведените правила не се доаѓа секогаш до истото решение. Со други
зборови, за една радијална мрежа се можни различни индекси за ист јазол, иако се применувани
истите правила. Сепак, ова не претставува пречка во пресметките, бидејќи индексирањето се
Pr
користи како помошно средство за поедноставно организирање на пресметките кога се
изведуваат со помош на компјутер.
Кога јазлите за дадена мрежа се индексирани според претходно споменатата постапка,
за таа мрежа може да се каже дека е ориентирано подредена. Во ориентирано подредена мрежа
на секој му се придружува и индекс што е еднаков на индексот на неговиот краен јазол. Исто
така, вообичаено е да се дефинира и позитивна насока, а тоа е насоката од почетниот јазол кон
крајниот јазол на тој елемент.
EB
За една ориентирано подредена мрежа практично е да се формира вектор во кој ќе бидат

сместени индексите на почетните јазли на елементите. Овој вектор го означуваме со IP.
Векторот IP се состои од 8 елементи односно n-1 елементи, сметајќи дека n е бројот на јазли во
мрежата. Елементот со индекс k (еднаков на крајниот јазол од елементот) има почетен јазол со
индекс i. Bo векторот IP во редицата со реден број k ќе биде сместен бројот i. Односно IP (k) =i.
За претходно прикажаната мрежа на слика 1 векторот IP би се состоел од:
W
0
1
1
= 2 (1)
2
3
5
Со помош на векторот IP без дополнителни пребарувања може да се определат
елементите преку кои од некој јазол се стигнува до јазолот со познат напон. Векторот IP
овозможува брзо движење низ мрежата од било кој јазол до елементот со познат напон, но исто
така, векторот IP се користи и за полесно организирање на пресметките за текови на моќности
во радијална дистрибутивна мрежа, познати како метод на сумирање на струи и метод на

сумирање на моќности [5].
Преку IP векторот, исто така, може лесно да се открие кој елемент му претходи на некој
друг елемент. Така, ако е потребно да се определи кој елемент му претходи на елементот k
тогаш тој елемент се наоѓа во векторот IP на позиција к.
3.2 Општо за алгоритмот за подредување на јазли и гранки
Алгоритмот со кој се подредуваат елементите е направен според погоре прикажаните
правила, за потребите на овој труд овие постапката преку која би се примениле овие правила е
програмиран во MATLAB, а начинот на функционирање и деталите се објаснети во ова
поглавје.
3.3 Влезни податоци
w
Влезни податоци кои се потребни за функционирање на овој алгоритам се две табели од
кои едната ги содржи податоците за мрежата, а другата податоците за генераторите и
потрошувачите во мрежата. Како и податоци за јазолот со познат напон (во понатамошниот
текст се користи ознаката SLACK).
ie
Табелата за податоците на мрежата е организирана во 5 колони од кои првите две
колони за двата краја на секоја од гранките, третата колона за должината на гранките, а
четвртата и петата колона ги содржат податоците за отпорноста и реактансата на секоја од
гранките. Оваа табела има n-1 редови каде n е вкупниот број на јазли во мрежата
ev
Табелата за податоци на генераторите и потрошувачите е организирана во 3 колони и
тоа првата колона за името на јазолот, втората колона за активната моќност се презема или
инјектира и во третата колона е сместен податокот за реактивната моќност во тој јазол. Бројот
на редови зависи од бројот на јазли во кој има генератор или потрошувач.
3.4 Организација на алгоритмот
Pr
По вчитувањето на влезните податоци, тие се сметуваат во две матрици. Матрица
MREZA со податоци за мрежата и матрица POTROS со податоци за генераторите и
потрошувачите за мрежата. Овие матрици имаат сосема ист облик како и табелите од кои се
читаат податоците. Тие имаат ист број на колони и редови.
По вчитувањето на податоците со помош на функција се одредува бројот на редови на
матриците кои се потребни при понатамошните пресметки. Исто така се формираат и два други
вектори: FLAG, кој се користи за проверка дали одреден елемент од матрицата MREZA е веќе
EB
подреден и вектор Pod во кој се сместуваат елементите еден по еден, како што се одвива
процесот на подредување.
Овој алгоритам ги подредува јазлите радијално, односно ги подредува гранките по
оддалеченост од напојниот јазол. Така најпрво им доделува реден број на јазлите кои се
оддалечени од напојниот јазол за една гранка, потоа на јазлите кои се оддалечени за два гранки
и така се до крајните јазли кои се најоддалечени од напојниот јазол.
W
3.4.1 Детален опис на функционирање на алгоритмот

По завршувањето на подготовките најпрвин се креирани два вгнездени циклуси од кои
едниот е за елементите од векторот Pod, а другиот е за секој од редовите во матрицата MREZA.
Во циклусот најпрвин се проверува дали редот кој се обработува е претходно обработен.
Потоа се проверува дали елементот од Pod е еднаков со елементот од матрицата во прва
колона. Доколку овој услов е исполнет тогаш елементот од истиот ред, но во втора колона се
копира на позиција n+1 во Pod, a во векторот Flag се доделува вредност 1 за тој ред.
Исто така се прави и обратна проверка односно дали елементот од втора колона е
еднаков и доколку е, тогаш се копира елементот од првата колона.
Со сместувањето на секој од јазлите во векторот Pod, секој јазол добил и реден број
односно неговиот реден број е еднаков на позиција во векторот минус 1, бидејќи јазолот со
познат напон се наоѓа на првата позиција во овој вектор.
По ова потребно е редниот број на јазлите да се смести во матрицата MREZA за таа цел
имаме повторно два вгнездени циклуси од кој едниот ја изминува матрицата MREZA ред по
ред, а другиот векторот Pod елемент по елемент. Со изминувањето на овие два циклуси во две
нови колони, односно во колона 6 и колона 7 соодветно секој од јазлите го добива својот реден
број.
По внесување на редните броеви во матрицата MREZA, се прави проверка, односно
подредување на јазлите од колоните 6 и 7 така што бројот во колона 6 мора да е помал од
бројот во колона 7 доколку не е така тогаш овие два редни броеви си ги менуваат местата.
w
По средувањето на матрица MREZA потребно е редните броеви на јазлите да се внесат и
во матрицата POTROS, а тоа се прави во нова додадена колона во оваа матрица, односно
колона 4.
Од овој алгоритам остануваат уште два чекори а тоа е редовите во двете матрици да се
ie
подредат според редниот број на јазолот, односно се подредуваат матрицата MREZA според
шестата колона од матрицата POTROS според четвртата колона.
По завршувањето на сите овие циклуси останува уште да се формира и вектор IP со што
се добиваат подготвени излезни податоци кои можат да се користат во програм за пресметка на
напони на пример според методот на сумирање на струи.
ev
На слика 2 алгоритмот е објаснет преку неговиот блок дијаграм.
Pr
EB
W
Влезна ексел датотека со

2 листа. Од кои во Sheet 1
Старт Се сместени податоците
за мрежата, А во Sheet 2
Податоците за
потрошувачите
Влезен податок за Slack
1.Одредување на бројот на редови
Јазол
во Sheet 1 А со тоа и елемнти во
мрежата.
2.Креирање на вектор во кој ќе
бидат сместувани имината на
подредените јазли (Pod)
3.Креирање на вектор (Flag) Кој би
се користел за обележување на
веќе подредените елеметни
w
Циклус од 1 до
N+1
ДА
За изминување
на векторот Pom
Циклус од 1 до N
Дали за редот за изминување
НЕ
ie
има вредност 1 НЕ на секој ред од
во Flag матрицата на
мрежата НЕ
Проверка дали јазолот од

векторот Pom Е еднаков на
ev Дали се
јазолот од мрежа дококу е
проверени
тогаш другиот краен јазол од
сите редови
тој елемент се внесува во
од мрежата
векторот Pom На наредното
слободно место
ДА
Додавање на нови две колони
во матрицата на мрежата со
Pr
што соодветните редни броеви Дали се
на јазлите се внесуваат во изминати
новите две колони соодветно. сите
Сортирање така што во елементи од
колоната со помал реден број Pom
да биде јазолот со помал
подреден број
Доделување на
EB
соодветниот реден
број во нова
колона во матрица
за потрошувачи
Сортирање на редовите во
двете матрици за мрежата
и потрошувачите според
редниот број на
W
елементите
Формирање на IP
вектор
Излезни податоци
POTROS – податоци за
потрошувачите
MREZA – Податоци за
мрежата
IP- Вектор на подредување
Слика 2. Блок дијаграм на алгоритмот

4 ПРИМЕР НА ПОДРЕДУВАЊЕ
На слика 3 е прикажана IEEE 13 [6] тест мрежата врз која е тестиран овој алгоритам.
w
ie
Слика 3. IEEE 13 тест мрежа
Со повикување на алгоритмот со влезни податоци за мрежата внесени во Табела 1 и
ev
влезни податоци за потрошувачите како и податок дека напоен јазол е јазолот 650 започнува
подредувањето. По завршување на подредувањето се добива излезна датотека која e прикажана
во Табела 2 , a векторот на подредени јазли е прикажан во Табела 3.
Табела 1. Табела со влезни податоци за IEEE 13
Должина
Pr
Јазол A Јазол B (ft.)
632 645 500
632 633 500
633 634 20
645 646 300
650 632 2000
EB
684 652 800

632 671 2000
671 684 300
671 680 1000
671 692 20
684 611 300
W
692 675 500
Пред да започне алгоритмот во векторот Pod на прва позиција се наоѓа јазолот 650
бидејќи тој е напојниот јазол. Најпрвин се проверува ред по ред дали овој јазол е јазол на некоја
од гранките ред по ред. Така кога алгоритмот ќе стигне до петтиот ред 650-632 тогаш ознаката
на другиот јазол од оваа гранка се копира на второ место во векторот Pod ,а во векторот Flag се
внесува 1 за овој ред. Во наредниот циклус се проверува дали јазолот кој е на 2 позиција 632 е
јазол на некоја од гранките . Тој е јазол на гранките во првиот вториот и седмиот, а петтиот ред
не се проверува бидејќи истиот веќе е подреден. Сега индексите 645, 633 и 671 ги заземаат
наредните 3 позиции односно позициите од 3 до 6. По завршување и целосно исполнување на
векторот Pod истиот се состои од елементите прикажани во Табела.3.
Нареден чекор е доделување на индексите од подредувањето во нови две колони и подредување

на матрицата MREZA според колоната 6 и се добива Табела 2 во која не се прикажани 4 и 5
колона во кои се податоците за r и x на гранките од мрежата. Истото се прави и во матрицата со
податоци за потрошувачите односно како што беше напомнато во деталниот опис во нова
четврта колона се внесуваат соодветните индекси за јазлите и истата се подредува според оваа
четврта колона.
После ова останува уште да се формира векторот IP кој е идентичен со шестата колона
од матрицата MREZA.
По завршување на алгоритмот како излезни податоци ги имаме матрици MREZA,
POTROS и IP кои можат да се користат за понатамошни пресметки и анализи на мрежата.
Табела 2. Изглед на табела по извршено подредување на јазли.
w
Јазол А Јазол В
Јазол А Јазол В Должина(ft.) индекс индекс
650 632 2000 0 1
632 645 500 1 2
ie
632 633 500 1 3
632 671 2000 1 4
645 646 300 2 5
633 634
ev 20 3 6
671 684 300 4 7
671 680 1000 4 8
671 692 20 4 9
684 652 800 7 10
684 611 300 7 11
Pr
692 675 500 9 12
Табела 3. Изглед на векторот на подредени јазли

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
650 632 645 633 671 646 634 684 680 692 652 611 675
EB
5 ЗАКЛУЧОК
Во рамките на овој труд прикажани се алгоритмите за подредување на јазли и гранки во
радијална дистрибутивна мрежа, принципите и правилата врз кои се темели подредувањето на
мрежата, како и еден применет алгоритам за подредување на мрежата кој се базира врз
радијално подредување на јазлите, односно подредување од напојниот јазол кон крајните јазли.
W
Исто така алгоритмот е прикажан преку пример врз IEEE 13 тест мрежата, од каде може да се
провери неговото функционирање. Вака подготвените податоци можат да се користат како
влезни податоци во друг алгоритам за пресметка на напони и текови на моќности во мрежата.
Подредувањето на мрежата е првиот чекор по вчитување на влезните податоци за
мрежата. Од точниот и правилен начин на подредување значително зависи и брзината и
точноста на пресметките на напоните и тековите на моќности во мрежата. Во многу од
постоечките алгоритми за пресметка на напони и текови на моќност се смета дека гранките и
јазлите во мрежата се веќе подредени преку готов алгоритам или се така добиени од
операторот, ако се работи за помала мрежа.
Радијалниот метод кој е прикажан за потребите на овој труд се смета за доста ефикасен
во подредувањето и даде точни резултати при тестирањето врз IEEE тест мрежите.
Предностите на овој алгоритам се тие што истиот може да се примени врз различни
влезни податоци, односно истите можат да бидат во различен формат, односно со мали
прилагодувања податоците можат да се читаат од текст датотека, табела, матрица и слично.
Исто така, овој алгоритам е независен од начинот на означување на јазлите, односно дали тие
се означени со редни броеви, идентификациони броеви, или пак текстуални имиња.
Како главен недостаток на радијалниот алгоритам може да се спомене бројот на циклуси
во пресметките, односно потребата да се проверува припадноста на секој од јазлите во секој од
елементите. Се разбира, со пософистицирано програмирање може овој број на циклуси да се
намали и брзината на подредување на алгоритмот да се зголеми.
[1] Dragoslav Rajicic, Risto Ackovski, Rubin Taleski, „Voltage correction power flow“, IEEE Transactions on
w
Power Delivery, Vol 2, No 2, April 1994.
[2] A. Augugliaro, L.Dusonchet, M.G.Ippolito, E.Riva Sanseverino, „An efficient Iterative Method for Load-
flow Solution in Radial Distribution Networks“, PPT 2001 IEEE Porto Power Tech Conference, September
2001, Porto, Portugal.
ie
[3] D. Shirmohammadi, H.W. Hong, A.Semyen, G.X.Luo, „A compensation-based power flow method for
weakly meshed distribution and transmission networks“, IEEE Transactions on Power Systems, Vol 3, No.2,
May 1988.
[4] V.Borozan, D.Rajicic, R.Ackovski, „Improved Method for Loss Minimization in Distribution Networks“,
IEEE Transactions on Power Systems, Vol.PWRS-10, No.3, August 1995, pp.1420-1425.
ev
[5] Д. Рајичиќ, „Вовед во дистрибутивни системи“, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“,
Електротехнички факултет – Скопје, 1995.
[6] IEEE Distribution Planning Working Group Report, “Radial distribution test feeders”, IEEE Transactioins on
Power Systems,, August 1991, Volume 6, Number 3, pp 975-985
Pr
EB
W

Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies – Skopje
POWER LOSS AND VOLTAGE CONDITIONS ANALYSIS IN A DISTRIBUTION

FEEDER WITH MORE DISPERSED GENERATORS
w
ABSTRACT
Connecting of dispersed generators into the distribution networks, generally leads to power
loss reduction and improved voltage conditions. However, for a complete usage of the benefits from
ie
dispersed generation, additional analysis for optimal installation and qualifying beneficial placement
for dispersed generators and their installed power capacities have to be made.
This paper presents an analysis of photovoltaics (PV) systems’ influence connected to the grid
as dispersed generators, into a 10 kV distribution feeder. In addition, a case when the feeder has only
ev
one PV system with installed power of 1 MW, is compared with a case when each node of the feeder
has PV system, with total installed power of 1 MW. For both cases the power losses and the voltage
conditions are being analyzed, where “current summation” iterative method is being used. It is shown
that in the second case, when generator’s power is higher (higher solar radiation), the total power loss
decreases and the voltage conditions are improved.
Keywords: dispersed generation, voltage conditions, power losses, photovoltaic system
Pr
1 INTRODUCTION
Distributed Generation (DG) is a term used to describe local power supply to consumers not
connected to the power utility (stand-alone systems), or to describe the injection of electricity into the
grid (grid-connected systems) [2][3]. The location of distributed generation is defined as the
installation and operation of electric power generation units connected directly to the distribution
network or connected to the network on the customer site of the meter [6]. By the introduction of
EB
distributed generation in distribution systems, which generally are radial feeders with a point of
common connection, a voltage raise is caused within the radial network.
Very often DG are PV systems, which show enhancements in the operation of power systems
by improving the voltage conditions and by reducing the energy power losses of distribution feeders,
reducing the maintenance costs (ex. replacement of transformer tap changers), enabling their under
sizing due to lower power flow, and in last instance, improving utility system reliability [4][5][7].
W
Both the solar radiation and the electricity consumption are distributed. Consequently, instead of
building large PV power plants, the dispersed generation ability should be used more frequently.
Power flow analysis line losses in power systems and their voltage conditions can easily be
calculated/researched through a number of methods. The importance of DG allocation leads to some
algorithm techniques as: Backward/Forward Sweep method, Newton-Raphson method, Compensation
method and Implicit Gauss method [2][8].
The aim of this paper is to present the results and one of the solutions for optimal allocation of
DG units. By using Backward/Forward Sweep method, power losses and voltage conditions
calculation is made for a distribution feeder with 9 nodes, in which PV units with total capacity of
1 MW are installed as DGs. Another variant of results is placed with a single PV unit with capacity of
1 MW installed in the ending, 9-th node. This case is realistic, because most of the PV plants are
installed in distant locations, where extension of the distribution grids is required, usually beginning
C6-136R 1/7
from the ending nodes. In both cases the results (power losses and voltage conditions) are improved
rather than the results from a case with a distribution feeder without any PV unit installed into the
nodes.
2 CALCULATION OF THE POWER LOSSES

Medium voltage distribution networks are usually radial and are composed of feeders
(sections) and nodes (transformers medium/low voltage) (Figure 1). Flowing through them, part of the
electric energy dissipates, transforming into thermal energy. In order to obtain flows, power loads,
voltage magnitude and feeder’s resistance, the essential parts in power flow analysis, there are few
useful methods, based on Kirchoff’s laws inserted in power flow analysis [1]. Further on, the
Backward/Forward Sweep Method is given within the power flow analysis.
2.1 Backward/Forward Sweep Method
w
Backward/Forward Sweep Method is an iterative method for nodes’ voltages calculation in
radial distribution network, and is based on the determining the currents in grid’s elements, yet it is
composed of two phases repeating for a several times (iterations) [1]. In the first phase, a current
corrections are being made, beginning from last nodes moving backwards to the beginning feeder node
ie
(backward update), while in the second phase, voltage corrections are being made beginning from the
first node, moving forward to the last ones (forward update). Before the calculation begins, voltage
nodes are set with an initial value and usually they have as same value as the nominal voltage. At the
beginning of the calculation, initial voltage values (usually same as the nominal voltage values) are
set. ev O r
R
o
k m t
Pr
A K M T
w
W
Figure 1. Part of a distribution feeder

An algorithm for calculating representatives of complex voltage and complex current in the
radial distribution network is given in the following paragraph [1]:
EB
1. Representatives of complex voltages in the nodes, in zero iteration are given default value
(usually value of the first voltage level or value of the voltage in the zero node, if it is
known):
VK(0) = V (0) , K = 1,....., N , (1)
where:
W
VK(0) - is a complex representative of the voltage in the K-node in zero iteration,

V (0) - is a complex representative of the voltage in the zero node,
N – is the number of nodes in the radial distribution network.
2. Complex representative of the load current in the K-node for i-iteration I K( i ) is calculated,
where the default number of i = 1:
Sk
I K(i ) = ( ( i −1)
)* (2)
3 ⋅V K
where:
S K = PK + jQK - represents the complex power of the loads in K-node, while
VK( i −1) - is the complex representative of the voltage in K-node in i-1 iteration.
3. In every k section and i iteration the current is set to zero value:
J ki = 0 . (3)
4. Beginning with each last node T and moving towards the first node, we correct the current
in every single k section, where:
J ti = IT , (4)
J k(i(new)
)
= Ј k(i(old)
)
+ J m(i ) + J K(i ) , (5)
I K( i ) = 0 , (6)
w
where:
J k( i ) - is a complex representative of the current in k – section of i – iteration. Indexes (new)
and (old) are referred to the sections, in which output nodes are branched.
5. Beginning with the first and moving towards the last nodes, node voltages are defined
ie
according to:
(i ) (i )
V M =V K − Zm ⋅ 3⋅ Jm . (7)
6. Result voltages from i – iteration are compared with voltages of i-1 iteration.
ev
• if value aberration of node voltages is above the permissible limit of predetermined
tolerance ε, then the calculation process is repeated in each new iteration, beginning
from point 2;
• in case node consumers are taken as constant impedances (ex. households), then in the
second iteration and consecutive iterations, we correct the consumers’ currents
according to the voltages in i-1 and 0 iteration:
Pr
( i −1)
(i ) (0) VK
I K =I K (0)
, (8)
VK
• if the difference of the values for all voltages is lower than permissible tolerance ε, the
process for voltage and current calculation in the given feeder is completed.
2.2 Power losses
EB
As node voltage and current values are being calculated in sections within one distribution
feeder, it is easy to obtain the power losses in all sections in the considered part of the distribution
network, according to relation [1]:
* 2
ΔS k = 3⋅ Z k ⋅ J k ⋅ J k = 3⋅ Z k ⋅ J k , (9)
where:
W
k – is an index which corresponds to the section number,

Δ S k - is a complex representative of power loss in the k – section,
Z k - is a complex representative of impedance in the k – section,
J k - is a complex representative of current in the k – section.
Considering the prior expressions, the active and the reactive power losses in the feeder
sections are determined by the following expressions:
2
Δ Pk = 3 ⋅ Rk ⋅ J k , (10)
2
Δ Qk = 3 ⋅ X k ⋅ J k , (11)
where Rk and X k represent active and reactive resistance of the k-section.

Current flows through the transformers and their transformations from one to another voltage
level, are followed by active and reactive power losses.
The active power loss in transformers ΔPtr has two components: a constant P0 and a load
depended component Pop.
ΔPtr = P0 + Pop = P0 + κ 2 Pk , (12)
where:
P0 – represents iron losses, which are independent from the load (no load losses),
I S
w
κ= = – is the transformer’s load index, which is a ratio between the operational (I, S) and the
I n Sn
rated current or power (In, Sn) (having in mind that the voltage in normal operation conditions is close
to the rated voltage)
ie
Pk – are the cooper losses in the transformer’s windings, in case of rated current flow (full load
losses).
Transformer’s reactive power loss is a result to magnetization current and winding inductance,
and it is given in the following expression:
ΔQtr = (uk ⋅ k 2 + i0 ) ⋅
where:
Sn
100
,
ev (13)
uk - is transformer’s short-circuit voltage [%],

i0 - is transformer’s open-circuit current [%].
Pr
Within the further analyses, by convention, the consumed power and power losses are
considered as “positive”, while the injected power from the generators are treated as “negative”
(Figure 2). Consecutively, the load of each node (at medium voltage side) is calculated according to
the following expression:
S 1i = S 2i + ΔPtr,i + j ΔQtr,i − PGi .
EB
(14)
where:
S 1i – is the complex load at medium voltage side bus of the node i;
S 2i – is the complex load at low voltage side bus of the node i;
ΔPtr,i , j ΔQtr,i – is the active and reactive power losses at transformer at node i;
W
PGi – is the power of the PV system at node i.
Figure 2. The models of load and DG as their power factor[5]

3 RESULTS
In order to evaluate the influence to the power losses and the voltage profile to the distribution
feeder of connection of PV systems the following distribution feeder was analyzed (Figure 3).
w
Figure 3. Distribution feeder
The complex load pertained to the nodes are given in the Table 1. The feeder segment complex
impedances can be calculated by their length, where the specific impedance in the first segment is
0.206 + 0.104i [Ω/km; Ω/km], while in the others is 0.253+0.107i [Ω/km; Ω/km]. The length of the
ie
feeder segments is given in Table 2.
Table 1 Load in nodes
Node i 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Complex
Power Si
[kW;
kVar]
100+35i 100+35i 110+40i
ev 300+100i 180+60i 660+220i 150+40i 380+130i 400+140i
Table 2 Feeder segment impedances

Pr
Segment k 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Feeder
segment
0.51 0.38 0.72 0.10 0.30 0.35 0.63 0.32 0.46
length
[km]
The transformers in all nodes are with the rated capacity of Sn = 1000 kVA, short circuit
EB
voltage uk = 6 %, open circuit current i0 = 1.7 %, no load power P0 = 1.7 kW and full load power
losses Pk = 13 kW. The power flow calculations had been carried out by taking the voltage of 10.25
kV at the beginning of the feeder.
We considered three variants:
• feeder without connected PV system
W
• feeder with an single installed output capacity PPV,s = 1 MW PV system connected in

the ending node
• feeder with connection of identical PV systems in each feeder’s node, with total
capacity of 1 MW. Hence, the installed PV system capacity in each node is
PPV,d = 1000 kW / 9 nodes = 111,1 kW.
For these data load flow analyses had been carried out. All loads were considered as constant
power, i.e. the power is changed as the node voltage changes. The mentioned load and PV system data
are considered as base case. The analyses had been additionally made for 50 %, 75 % and 125 % of
the loads. With this, only the active power was changing, while the reactive was kept constant.
Within analyses, in order to encounter most of the operational cases, the power of the PV
systems was being varied from 0 to 100 % of PPV,s and PPV,d with steps of 10 %.
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
Влатко Манев, Кире Милевски, Ристе Стојанов, Горан Маневски

АЛГОРИТАМ ЗА ПРОЦЕНКА НА МАКСИМАЛНА МОЌНОСТ НА КОРИСНИК

ВО НИСКО НАПОНСКА МРЕЖА
w
Димензионирањето на ниско напонска мрежа, за потребите на корисниците на истата е
предизвик за дистрибутивните компании, кои треба да задоволат одредени критериуми,
ie
економски и технички за да ја почнат изградбата на мрежата.
Проект манаџерите, треба да потрошат многу време за пресметки и анализи доколку
немаат соодветни влезни податоци и соодветни софтвери за симулација и анализа.
Во овој труд ќе биде опфатена класификацијата на корисниците во Македонија,
ev
естимација на инсталираната моќност во нивните објекти и алгоритам за естимација на
максималната моќност која тие би ја повлекле од нисконапонска мрежа.
Ќе се прикаже алгоритамот за фактор на едновременост на повеќе корисници од
различни класи, на еден НН извод од дистрибутивна мрежа. Факторот на симултаност на една
дистрибутивна ТС.
Pr
Користењето на овој алгоритам е оправдано затоа што резултатите за максималните
моќности во НН мрежа, можат да бидат влезни податоци за софтверите кои прават естимација
на товарите во дистрибутивната мрежа, врз основа на максиграфите постигнати од корисниците
во дистрибитувните ТС.
Клучни зборови:симулација на максимална моќност, фактор на едновременост, инсталирана
моќност во објект.
EB
1 АЛГОРИТАМ
Одредување на инсталирана моќност по тип на корисник
Дефинирање на типови корисници
Фактор на искористување на моќноста
Фактор на бесконечност
W
Фактор на едновременост на корисници

1.1 Дефинирање на типови корисници
Согласно користна литература и искуството со работа на терен, ги наложија следниве
типови на корисници:
1. Неразвиено село (1L и 3L)
2. Развиено село (1L и 3L)
3. Приградска населба (1L и 3L)
4. Индивидуални и колективни објекети со неелектрично греење (1L и 3L)
5. Индивидуални и колективни објекети со комбинирано греење (1L и 3L)
C6-143R 1/4
W
EB
Pr
ev
ie
w
2. Развиено село (1L 12,1kWи 3L 16,1kW)

3. Приградска населба (1L 19,7kWи 3L 23,7kW)
4. Индивидуални и колективни објекети со неелектрично греење (1L22,2kWи 3L
26,2kW)
5. Индивидуални и колективни објекети со комбинирано греење(1L30,2kWи 3L 26,2kW)
6. Индивидуални и колективни објекети со електрично греење(3L52,4kW)
7. Индустриски објекти (3L) – согласно проектот за објектот имаат вредност за
инсталиран моќност и фактор на искористување на моќноста.
1.2.1 Фактор на искористување на моќност
w
Согласно користената литература, дефинирана е крива на искористување во зависност
од инсталираната моќност, слика 2.
ie
ev
Pr
слика 2
1.2.2 Фактор на бесконечност
Согласно користената литература, дефинирана е крива на искористување во зависност
EB
од инсталираната моќност, слика 3.

W
Слика 3
1.3 Фактор на едновременост на корисници

Согласно Русоковата равенка, се пресметува факторот на едновременост за n корисници.
= ∞ + (1 + ∞) × (1)
√
= × (2)
Со равенката (2), се одредува максималната потребна моќност за еден тип на корисник,
соглансно инсталираната моќност (Pi) и факторот на искористување (fi).
= ×∑ (3)
Со равенката (3), се одредува максималната потребна моќност на n корисници.
w
[1] Atish K. Ghosh, David L. Lubkeman. “Load Modeling For Distribution Circuit State Estimation.” IEEE
Transactions on Power Delivery, Vol. 12, No. 2, April 1997
[2] Al Sargent Robert P. Broadwater Jeffrey C. Thompson. Estimation of Diversity and KWHR-to-Peak-KW
Factors From Load Research Data. IEEE Transactions on Powcr Systems, Vol. 9. No. 3. August 1994
ie
[3] Rubin Taleski, Dragoslav Rajachich,. Distribution Network Reconfiguration For Energy Loss Reduction.
IEEE Transactions on Power Systems, Vol. 12, No. 1, February 1997
[4] J. Nazarko, W. Zalewski. The Fuzzy Regression Approach to Peak Load Estimation in Power Distribution
Systems. IEEE Transactions on Power Systems, Vol. 14, No. 3, August 1999
[5] R.Taleski, V.Borozan, A.Krkoleva, Electricity Distribution Network, “Electricity Distribution System
ev
Development in the North Eastern Region of the Republic of Macedonia”, VeVe Group for EVN MK– Pilot
Project for EDS development, 2011.
[6] D. Popovic, D. Bekut, V. Treskanica, “Specijalizovani DMS аlgoritmi”, Novi Sad, Јuni 2004.
[7] A. C. Monteith, C. F. Wagner. Electrical Transmission and Distribution Reference Book Of Westinghouse
Electric Corporation, 1950
[8] Dr. Hrvoje Pozhar, Dr. Maksimilijan Konrad, Balling Miroslav. Tehnichka Enciklopedija, 1973 Zagreb.
Pr
EB
W
w
ie
ev
Pr
Живко Коколански
EB
Секретар
Маре Србиновска
W
w
ie
ev
Pr
Живко Коколански
EB
Секретар
Маре Србиновска
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST
Pr
TECHNIQUES
Chairman
EB
Živko Kokolanski
Secretary
Mare Srbinovska
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST
Pr
TECHNIQUES
Chairman
EB
Živko Kokolanski
Secretary
Mare Srbinovska
W

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Скопје
РЕАЛИЗАЦИЈА И ВЕРИФИКАЦИЈА НА ВИРТУЕЛЕН ИНСТРУМЕНТ ЗА
w
МЕРЕЊЕ НА АГОЛ НА ЗАГУБИ
Аголот на загуби (tanδ) е важен показател за квалитетот и состојбата на електрична
ie
изолација, па затоа неговото одредување е од голема важност. Аголот на загуби е дефиниран
како однос помеѓу активната и реактивната компонента на импедансата. Во трудот, со помош
на графичкиот програмски јазик LabVIEW е реализиран виртуелен инструмент за мерење на
агол на загуби. За таа цел, имплементиран е квази-урамнотежен метод кој овозможува мерење
ev
на активната и реактивната компонента на импеданса, па оттука и одредување на аголот на
загуби. Во трудот е изложена и теоретската основа на квази-урамнотежениот метод.
Виртуелниот инструмент ќе се искористи за мерење на аголот на загуби на серија комерцијални
кондензатори од различен тип. Резултатите од мерењата ќе се споредат со анализатор на
импеданса од повисока класа на точност. По верификација и евалуација на резултатите од
мерењата ќе се дадат насоки за подобрување на мерните карактеристики на виртуелниот
инструмент.
Pr
Клучни зборови: агол на загуби, квази-урамнотежен метод, LabVIEW, виртуелна
инструментација
1 ВОВЕД
Тестовите на квалитет на изолациските материјали се од голема важност за
овозможување на трајна и безбедна работа на електричната опрема и тие овозможуваат
EB
навремено детектирање и отстранување на проблеми кои би можеле да ја нарушат

функционалноста и безбедноста на опремата. Тестовите на квалитет на електричната изолација
се состојат од мерење на повеќе параметри на диелектриците од кои е составена изолацијата.
Важна улога при овие испитувања игра мерењето на капацитивноста на изолацијата и
нејзините диелектрични загуби, односно аголот на загуби (tanδ). Аголот на загуби е дефиниран
како однос помеѓу дисипираната активна енергија во диелектричниот материјал и реактивната
W
енергија складирана во него. Мерењето на диелектричните загуби овозможува навремено

откривање на разни видови на дефекти на изолацијата, а особено прекумерна влажност. Брзата
и голема промена на вредноста на овој параметар укажува на деградација на изолацискиот
материјал и во таков случај потребно е исклучување на опремата и вршење на одредени
поправки. Дијагностичките мерења на аголот на загуби вообичаено не бараат висока точност.
Во пракса, најупотребуваните методи се базираат врз мерење на компонентите на
импедансата на изолацијата. Вообичаено, испитуваниот диелектричен материјал се моделира
како едноставно сериско или паралелно RC коло. Во понизок фреквенциски опсег, како модел
најчесто се користи сериско коло, како она прикажано на слика 1. Електричното коло се состои
од идеален кондензатор, кој ја претставува способноста на материјалот да складира електрична
енергија и идеален отпорник, кој ја претставува дисипацијата на енергијата.
D1-036R 1/7
MAKO CIGRE 2015 D1-036R 2/7
Слика 1 Сериски модел на електрична изолација

Во овој модел, аголот на загуби се пресметува како односот помеѓу активната и
реактивната компонента на еквивалентната сериска импеданса:
R
tan δ = = ωRC , (1)
X
w
каде ω=2π f е кружна фреквенција.
На мерењето на аголот на загуби му се придава големо значење и имплементираат
различни методи за негово мерење. Дел од овие методи се претставени во трудовите [4]-[5]-[6]-
[7]. Мерењето на аголот на загуби може да се изведува индиректно, со мерење на компонентите
ie
на импедансата на изолацијата или директно. При овие мерења најчесто се употребуваат
урамнотежени и неурамнотежени методи.
Покрај овие методи за мерење на аголот на загуби, постои и една група на помалку
познати и употребувани методи – квази-урамнотежени методи [1]-[2]-[3]. Квази-
урамнотежените методи генерално овозможуваат мерење на една компонента на импедансата
ev
или на некој фактор кој дефинира однос помеѓу активната и реактивната компонента на
импедансата. Слично како и кај урамнотежените методи, и кај квази-урамнотежените методи
потребно е при процесот на мерење системот да се доведе во т.н. квази-урамнотежена состојба.
Најчесто, оваа квази-урамнотежена состојба претставува предодредено фазно поместување
помеѓу одредени сигнали од мерниот систем. Квази-урамнотежените методи се особено
погодни за имплементација во виртуелни инструменти, бидејќи операциите кои се извршуваат
Pr
врз мерните сигнали се обично едноставни аритметички операции.
2 КВАЗИ-УРАМНОТЕЖЕН МЕТОД
Вообичаено, со квази-урамнотежените методи може да се измери само една од
компонентите на мерената импеданса. Мерењето на втората компонента се врши со промена на
конфигурацијата на мерното коло. Ова се смета за главен недостаток на квази-урамнотежените
EB
методи. Сепак, можно е да се состават такви кола, што ќе овозможат мерење на импедансата и
аголот на загуби. Едно такво коло, паралелно квази-урамнотежено коло, е претставено на слика
2. Со ваков мерен систем може едновремено да се измерат двете компоненти на мерената
импеданса со помош на два детектори на квази-урамнотежена состојба.
W
w
ie
Слика 2 Шематски приказ на паралелно квази-урамнотежено коло
Блокот означен со „Z“ ги претставува генераторот на испитниот напон и мерената
импеданса ZX. Мерни сигнали се напонот UX и струјата IX на мерената импеданса. Блокот „H1“
претставува засилувач на напон со вредност на засилувањето H1, додека блоковите „H2“и „H3“
ev
претставуваат преобразувачи на струја во напон со вредности на засилувањето H2 и H3
соодветно. Блокот „j“ претставува блок за множење со имагинарната единица j, односно фазно
поместување на мерниот сигналот за 90о. Употребени се два фазни детектори за одредување на
фазната разлика помеѓу сигналите w1 и w2, како и w3 и w4 соодветно. Со ова мерно коло може да
се измерат двете компоненти на мерената импеданса ZX. Со регулирање на засилувањето на
блоковите H1 и H2, може да се постигнат две квази-урамнотежени состојби, независни една од
друга.
Pr
Мерните сигнали w1 и w2, според колото на сликата се дадени со релациите [1]:
 w1 = H 1U X − H 2 I X
 . (2)
 w2 = H 2 I X
Квази-урамнотежената состојба која се детектирана со првиот фазен детектор
претставува ортогоналност на сигналите w1 и w2 и во таква состојба важи следната релација:
EB
w1
Re =0 (3)
w2
Од равенките (1) и (2) следи:
w1 H1 U H
Re = Re X − 1 = 1 Re Z X − 1 = 0 ,
W
(4)
w2 H 2 IX H2
од каде активната компонента на мерената импеданса може да се претстави како:
H2
Re Z X = . (5)
H1
На сличен начин можат да се претстават и сигналите w3 и w4:
w3 = jH 1U X − H 3 I X
 . (6)
 w4 = H 3 I X
Квази-урамнотежената состојба и во овој случај претставува ортогоналност на

сигналите w3 и w4, односно нивна фазна изместеност за π/2 и може да се претстави со
релацијата:
w3
Im = 0. (7)
w4
Од релациите (6) и (7), реактивната компонента на мерената импеданса може да се
претстави како:
H3
Im Z X =
H1 . (8)
w
Од релациите (5) и (8), бараниот агол на загуби може да се пресмета како:
R X Re(Z X ) H 2
tan δX = = = . (9)
X X Im(Z X ) H 3
ie
Оттука следува дека со помош на паралелниот квази-урамнотежен метод може да се
одреди аголот на загуби tanδ на одредена импеданса, како однос на коефициентите на
засилување H2 и H3 при кои се постигнати двете квази-урамнотежени состојби детектирани од
фазните детектори.
3
ev
РЕАЛИЗАЦИЈА НА ВИРТУЕЛНИОТ ИНСТРУМЕНТ
Паралелното квази-урамнотежено мерно коло е реализирано со помош на графичкиот
програмски јазик LabVIEW, како виртуелен инструмент (Virtual instrument-VI), кој ја симулира
работата на соодветните блокови. Мерните сигнали UX и IX се доведуваат кон виртуелниот
инструмент со помош на картичка за аквизиција и нивната понатамошна обработка се одвива
софтверски.
Pr
Виртуелниот инструмент е реализиран да ги нагодува параметрите H1 и H2 автоматски,
така што се постигнуваат двете квази-урамнотежени состојби и како повратна информација се
добива аголот на загуби tanδ.
Предниот панел, односно корисничкиот интерфејс на програмата е прикажан на слика 3
и тој служи за интеракција со корисникот и внесување и отчитување на потребните
информации.
EB
W
Слика 3 Преден панел на виртуелниот инструмент

Блок дијаграмот е прикажан на слика 4 и го содржи графичкиот изворен код за тоа како
работи виртуелниот инструмент. Објектите од предниот панел се појавуваат како терминали во
блок дијаграмот и служат за разменување на информации помеѓу предниот панел и блок
дијаграмот.
Блок дијаграмот се состои од три дела. Првиот дел (означен на сликата со 1) служи за
вопоставување на физичка врска и интерфејс со мерното електрично коло и отчитување на
мерните сигнали UX и IX со помош на т.н. подвиртуелен инструмент, како и нивнo
претставување како посебен вид на сигнал (waveform) кој се користи во графичкиот програмски
јазик LabVIEW. Во вториот дел, програмата влегува во итеративен циклус (означен на сликата
со 2), каде со промена на коефициентите на засилување H2 и H3 се постигнува квази-
урамнотежена состојба помеѓу сигналите w1 и w2, како и помеѓу сигналите w3 и w4, односно
нивна фазна изместеност за π/2. Програмскиот сегмент означен со 2.1 ја претставува
w
итерацијата на вредностите за коефициентите на засилување H2 и H3. Блокот „ј“ (на сликата
означен со 2.2) служи за множење со имагинарната единица, односно фазно поместување на
сигналот за π/2. Програмските сегменти 2.3 служат за пресметување на фазната разлика помеѓу
соодветните сигнали. Кога ќе се постигне квази-урамнотежена состојба помеѓу соодветните
сигнали, програмата излегува од итеративниот циклус и влегува во третиот и последен дел (на
ie
сликата означен со 3), кој претставува одредување на аголот на загуби tanδX според релацијата
(9), односно со пресметување на количникот на добиените вредности за коефициентите на
засилување H2 и H3.
ev
Pr
EB
Слика 4 Блок дијаграм на виртуелниот инструмент
4 ОПИС НА МЕРНАТА ПОСТАПКА

W
За испитување на точноста на виртуелниот инструмент, изведена е серија од мерења на

аголот на загуби на сериска врска на електролитски кондензатор и променлив отпорник.
Кондензаторот е со номинална вредност од 6,8 μF, а променливиот отпорник со номинална
вредност од 470 Ω. Како струен шант е употребен отпорник со номинална вредност од 100 Ω.
Како извор на сигнал е употребен функциски генератор Instek GFG-8020H. Фреквенцијата на
употребениот испитен сигнал е 50 Hz, а неговата амплитудата од врв до врв е 4 V.
Мерните сигнали UX и IX се падот на напон на сериската врска на кондензаторот и
отпорникот и струјата која што тече низ неа претворена во напонски сигнал. За отчитување на
мерните сигнали е употребена картичка за аквизиција NI USB-6008. Влезните аналогни канали
на картичката за аквизиција содржат аналогно-дигитални конвертори со резолуција од 12 бити,
додека брзината на земање на одбироците од влезните сигнали изнесува 1000 Hz. За
верификација на точноста на виртуелниот инструмент, резултатите се споредени со резултати
добиени од инструмент со повисока класа на точност – мерен мост FLUKE PM6303A, со
максимална релативна грешка при мерење агол на загуби од 0.25%. При одредување на
апсолутните и релативните грешки на мерењата со виртуелниот инструмен, вредностите за
аголот на загуби добиени со помош на мерниот мост се усвоени како точни.
5 ЕКСПЕРИМЕНТАЛНИ РЕЗУЛТАТИ
Изведени се три серии на мерења за 10 различни вредности на отпорноста на
променливиот отпорник, со кој се менува аголот на загуби на мерениот кондензатор.
Првичните мерења се искористени за калибрација на виртуелниот инструмент преку снимање
на неговата преносна карактеристика. Преносната карактеристика потоа е апроксимирана со
примена на методот на најмали квадрати со линеарна математичка функција.
По калибрацијата на виртуелниот инструмент се изведени три нови серии на мерења за
10 различни вредности на отпорноста на променливиот отпорник. Средните вредности на
w
резултатите од трите серии на мерења се дадени во табела 1, како и апсолутната и релативната
грешка во однос на резултатите добиени од мерниот мост. Од експерименталните резултати се
покажува дека максималната релативна грешка во ова мерно подрачје изнесува 0,863%.
Табела 1 Резултати од мерењата
ie
RX [Ω] Средна Средна Апсолутна Релативна
измерена точна грешка грешка [%]
68,36 0,15660 0,15564 0,00096 0,619
106 0,23971
ev 0,24090 -0,00119 -0,493
150,2 0,33870 0,34092 -0,00223 -0,654
190,9 0,43057 0,43432 -0,00375 -0,863
233,3 0,52886 0,53035 -0,00149 -0,280
271,1 0,61464 0,61551 -0,00088 -0,143
309,6 0,70316 0,70312 0,00004 0,006
Pr
347 0,78715 0,78806 -0,00091 -0,115
400,1 0,90932 0,90852 0,00080 0,088
431,6 0,98085 0,98059 0,00026 0,026
496,2 1,13129 1,12861 0,00268 0,237
На слика 5 е прикажана зависноста на апсолутните и релативните грешки за различни

EB
вредности на аголот на загуби.

W
Слика 5 Зависност на апсолутните и релативните грешки за различни вредности на аголот на

загуби
Од резултатите добиени од мерењата може да се заклучи дека со помош на виртуелниот

инструмент со задоволителна точност може да се добијат практично употребливи податоци за
аголот на загуби на одредена импеданса.
6 ЗАКЛУЧОК
Во овој труд е претставена реализација на виртуелен инструмент за мерење на агол на
загуби во графичкиот програмси јазик LabVIEW. Имплементиран е паралелен квази-
урамнотежен метод. Тој претставува релативно нов и помалку употребуван метод, кој
овозможува одредување на компонентите на мерената импеданса.
Виртуелниот инструмент е тестиран така што се извршени мерења на аголот на загуби
на сериска врска на кондензатор и отпорник со променлива отпорност, за различни вредности
на неговата отпорност. Потоа резултатите од мерењата се споредени со резултати добиени од
w
инструмент со повисока класа на точност и извршена е калибрација на виртуелниот
инструмент.
Од резултатите добиени од мерењата по калибрацијата се заклучува дека со
виртуелниот инструмент претставен во овој труд со доволна точност може да се добијат
ie
податоци за аголот на загуби на одредена импеданса и тој може да се употребува како
алтернатива за поскапите мерни инструменти.
systems. Vol. XX (2013)

ev
[1] Adam Cichy. “Quasi-balanced methods of electric loss factor measuring”. Metrology and measurement
[2] Adam Cichy, Artur Skórkowski, Sebastian Barwinek. “Automated quasi-balancing in virtual quasi-balanced
circuit designed to capacitance measurements”. 19th Symposium IMEKO TC 4 Symposium. Barcelona,
Spain, July 2013.
[3] Cornelia Marcuta, Cristian Fosalau, Camelia Petrescu. “A Virtual Impedance Measuring Instrument Based
on a Quasi-Balanced Bridge”. 14th IMEKO symposium on new technologies in measurement and
Pr
instrumentation. Gdynia, Poland, September 2005.
[4] Gerards Gavrilovs, Sandra Vītolina. “Measuring specificities of dissipation factor of electrical equipment in
substations”. 51st annual international scientific conference of Riga Technical University, Section „Power
and electrical engineering“. Riga, Latvia, October 2010.
[5] Heping Yue, K.L.Virga, J. Prince. “Dielectric constant and loss tangent measurement using a stripline
fixture”. Electronic Components & Technology Conference, 1998. 48th IEEE. Seattle, WA, May 1998.
EB
[6] B. Givot, J. Krupka, K. Lees, R. Clarke, G. Hill. “Accurate Measurements of Permittivity and Dielectric
Loss Tangent of Low Loss Dielectrics at Frequency Range 100 MHz - 20 GHz”. International Conference
on Microwaves, Radar & Wireless Communications, MIKON 2006. Krakow, Poland, May 2006.
[7] Daiqing Li, C.E. Free, K.E.G. Pitt, P.G. Barnwell. “A simple method for accurate loss tangent measurement
of dielectrics using a microwave resonant cavity”. Microwave and Wireless Components Letters, IEEE.
Volume: 11, Issue: 3, March 2001.
W

Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје,
ИСПИТУВАЊЕ НА ЕЛЕКТРИЧНИ ПРОВОДНИЦИ СО ПОМОШ НА
w
СЕКУНДАРНА ЕМИСИЈА НА Х-ЗРАЦИ
Брзиот развој на електротехничките уреди и постојаната тенденција за подобрување на
ie
нивните карактеристики неминовно наметнува и подобрување на електротехничките
материјали кои се користат во уредите. Јасно е дека подобрувањето на електротехничките
материјали во голема мера зависи и од испитните техники со кои можат да се оценат и
верификуваат нивните карактеристики.
ev
Во овој труд се даваат насоки за испитување на електрични проводници со помош на
секундарна емисија на х-зраци (X-Ray Fluorescence – XRF). Со оваа техника, преку одредување
на врвовите од добиениот енергетски спектар и апроксимација со одредени математички
функции може да се изврши квалитативна и квантитативна анализа на хемискиот состав на
примерокот, односно да се утврди кои елементи и во колкава концентрација се присутни во
примерокот. Испитувањата во трудот се концентрираат на следните карактеристики на
Pr
проводниците: униформност на хемискиот состав, специфична електрична отпорност на
проводниците, и откривање на нечистотии и примеси кои го деградираат квалитетот на
проводниците. Во трудот ќе се дадат теоретски основи на секундарната емисија на х-зраци и
нејзина примена за одредување на концентрацијата на елементите во метални легури.
Дополнително ќе се идентификуваат изворите на мерна неодреденост кај оваа мерна постапка.
Теоретските анализи ќе бидат поткрепени со практични мерења на одреден број испитни
примероци (проводници) од различен хемиски состав. За реализација на практичните мерења ќе
EB
се користи комерцијален XRF инструмент Spectro-Midex кој користи рендгенска цевка со

аноден материјал од Молибден (Mo) и максимална енергија на излезните х-зраци од 48 keV.
Клучни зборови: електричен проводник, х-зраци, специфична електрична отпорност
1 ВОВЕД ВО СЕКУНДАРНА ЕМИСИЈА НА Х-ЗРАЦИ

Секундарна емисија на х-зраци (X-Ray Fluorescence – XRF) е аналитичка мерна техника
W
која овозможува одредување на хемискиот состав на примероци од различна природа. При

мерењата, примероците можат да бидат во цврста, течна, прашкаста или друга форма. Една од
основните предности на XRF техниката во однос на другите хемиски аналитички техники е
можноста за не-деструктивно испитување на примерокот со минимални или скоро никакви
подготовки.
Основен модул на XRF инструментацијата е извор на x-зраци. Вообичаено изворот се
добива од одреден природен радио-изотоп кој емитира х-зраци или со х-електронска цевка.
Така добиените х-зраци се насочуваат кон примерокот кој е предмет на анализа. Во одредени
случаи примероците можат да бидат многу мали или потребно е да се анализира само мал дел
од поголем примерок. За оваа намена инцидентните х-зраци можат да се фокусираат со
одредена оптика или да се пропушти само мал дел од зраците преку таканаречени колиматори.
На тој начин, зраците добиени од изворот се насочуваат кон испитниот примерок и при тоа се
D1-057R 1/10
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 2/10
генерираат секундарни х-зраци од примерокот кон детекторот на инструментот. Секундарните

зраци имаат енергии кои се карактеристични за елементите кои го сочинуваат примерокот.
Преку одредување на овие енергии со детекторот може да се одреди елементарниот состав на
примерокот, односно да се извршат квалитативна анализа. Слично, преку мерење на
интензитетот на зрачењето за дадена енергија може да се одреди и конценртаријата на секој
елемент во примерокот, односно да се изврши квантитативна анализа. Заради одредени
ограничувања кои ќе бидат елаборирани во понатамошниот текст од трудот, XRF техниката
овозможува квалитативна и квантитативна анализа на примерокот за елементи со атомску
броеви помеѓу Натриум (Na) до Ураниум (U).
1.1 Интеракција на х-зраците со материјата
Постојат три главни настани при интеракција на х-зраците со материјата: еластично
w
(Релиево) одбивање, нееластично (Комптоново) одбивање и секундарна емисија на х-зраци или
флуоресценција. Интеракцијата на х-зраците со испитниот примерок е илустрирана на сл. 1 [1].
ie
ev
Pr
Слика 1 Интеракција на х-зраците со материјата
Доколку х-зраците паѓаат под прав агол со примерокот, дел од нив ќе бидат пропуштени
низ примерокот, дел ќе бидат одбиени наназад, а дел од нив ќе се апсорбираат предизвикувајќи
секундарно флуоресцентно зрачење. Одбивањето на зраците може да биде придружено со или
EB
без загуба на енергија. Одбивањето со загуба на енергија е познато уште и како нееластично
или Комптоново одбивање, сл. 2.а. Нееластично одбивање се појавува кога одреден фотон од
инцидентните х-зраци се одбива од електрон на испитниот примерок. Во таков случај фотонот
губи дел од енергијата која се апсорбира од страна на електронот. Количината на предадената
енергија од фотонот зависи од аголот на сударот.
W
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 3/10
w
Слика 2 Одбивање при интеракција на х-зраците со материјата. а) Нееластично – Комптоново
одбивање, б) Еластично – Релиево одбивање
Еластично Релиево одбивање настанува кога одреден фотон на х-зраците се судира со
ie
цврсто врзан електрон. Во таков случај електронот останува во својата орбита но започнува да
осцилира на фреквенција еднаква на фреквенцијата на инцидентното зрачење. Како резултат на
таквото осцилирање се добива впечаток дека инцидентното зрачење е целосно рефлектирано од
атомот. Вообичаено примероците кои содржат “лесни елементи” односно елементи со помал
ev
атомски број го нагласуваат Комптоното одбивање, додека примероците кои содржат елементи
со поголем атомски број го нагласуваат Релиевото одбивање. Дополнително, количината на
одбиено зрачење и зрачењето кое предизвикува флуоресценција зависи од дебелината d (сл. 1),
густината ρ, составот на материјалот и енергијата на инцидентните х-зраци.
1.2 Емисија на карактеристично секундарно зрачење - флуоресценција
Кај класичниот модел на атомот, енергијата на даден електрон зависи од енергетското
Pr
ниво кое истиот го зафаќа. Под дејство на х-зраци, фотоните можат да го избијат електронот од
атомот формирајќи празнина. На сл. 3 е илустрирано избивањето електрон од k-орбитата на
атомот.
EB
W
Слика 3 Емисија на карактеристично секундарно зрачење

Со избивањето на електронот се создава празнина во k-орбитата на атомот со што
истиот преминува во нестабилна возбудена состојба. Атомот тежнее да се врати во стабилна
состојба преку пополнување на празнината со електрон од орбитите со повисока енергија. На
тој начин при пополнување на празнината со електрон од L-орбитата се емитира зрачење кое е
еднакво на разликата на енергиите помеѓу двете орбити. Во енергетскиот спектар ова зрачење
се гледа како карактеристична линија. Секој атом има свои специфични енергетски нивоа и со
тоа збирот на емитирани карактеристични линии може да се гледа како уникатен отисок на
дадениот елемент.
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 4/10
Од друга страна за да се избие електрон од атомот, инцидентните х-зраци мораат да

имаат повисока енергија од енергијата на дадена орбита. Ако се избие електронот,
инцидентното зрачење се апсорбира. Колку е поголема абсорбцијата, толку е поголема и
флуоресценцијата на карактеристичното зрачење. Меѓутоа, доколку енергијата на
инцидентните х-зраци е преголема, голем дел од фотоните ќе бидат пропуштени низ
примерокот и само мал дел од нив ќе предизвикаат флуоресценција. На тој начин најголема
флуоресценција се добива доколку енергијата на инцидентните х-зраци е само малку поголема
од енергијата на дадена орбита на атомот. Од овие причини за зголемување на
флуоресценцијата на даден елемент многу често се користат филтри и секундарни мети [2].
Веројатноста за избивање на електрон од дадена орбита е позната [3], а енергетските нивоа на
атомот на даден елемент се дадени во периодниот систем на елементите. Ваквите предуслови
овозможуваат примена на XRF техниката за квалитативни и квантитативни аналитички цели.
w
1.3 Ефекти на абсорбција и засилување
За инцидентните х-зраци да достигнат одреден слој атоми во внатрешноста на
примерокот првично треба да го поминат површинскиот слој кој апсорбира дел од зрачењето.
Каракеристичната флуоресценција која ќе се создаде исто така треба да го помине
ie
површинскиот слој и да го напушти примерокот, дел од неа исто така ќе се апсорбира.
Големината на абсорбцијата зависи од енергијата на зрачењето, растојанието до внатрешниот
слој и од густината на примерокот.
ev
Pr
EB
Слика 4 Ефекти на абсорпција и засилување

На одредена длабочина од примерокот апсорбцијата е толку голема што инцидентните
х-зраци не стигнуваат, односно секуднарната флуоресценција не го напушта примерокот. Тоа
значи дека само елементите блиску до површината на примерокот можат да бидат измерени.
Секундарната емисија на х-зраци на патот од внатрешниот слој во примерокот може да
предизвика појава на споредна флуоресценција на елементи со помала енергија. На овој начин
W
се врши засилување на врвовите во енергетскиот спектар за одредени елементи. Доколку овие

ефекти не се земат предвид може да се појават грешки при вршење квантитативни анализи.
2 АНАЛИЗА НА ПРИМЕРОЦИТЕ СО XRF

Основен предуслов за вршење квалитетни анализи со XRF техниката е оптимално
дефинирање на условите при мерењето. Оптималните услови можат да се дефинираат преку
неколку критериуми: најголем интензитет на врвовите во спектарот, најмала позадина, најмали
спектрални преклопувања и сл. Висок интензитет и мала позадина на врвовите во спектарот
овозможуваат брзо и точно детектирање на елементите од примерокот. Наспроти тоа
критериумот за минимални спектрални преклопувања овозможува одредување на интензитетот
на спектралните линии со прости математички алгоритми. Максимален интензитет на врвовите
во спектарот се постигнува со поставување на енергијата на инцидентните х-зраци малку над
енергетското ниво на елементот кој е предмет на анализа. Тоа може да се постигне на три
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 5/10
начини: со нагодување на високиот напон на х-електронската цевка, со примена на филтри и со

примена на секундарни мети. Од друга страна минимални спектрални преклопувања можат да
се постигнат со избор на XRF инструмент со поголема резолуција, со правилно параметрирање
на електронското коло за прилагодување на сигналите и со избор на соодветна секундарна мета
или филтер.
2.1 Квалитативни анализи
Првичен чекор во квалитативните анализи е одредување на енергијата на врвовите во
енергетскиот спектар на секундарните х-зраци како и површината која истите ја зафаќаат со
енергетската оска. Преку позицијата на врвовите се врши идентификација на елементите,
додека со површините под кривите се одредуваат нивните концентрации. На сл. 5 е даден
пример на енергетски спектар со два врва и линеарна позадина.
w
ie
ev
Слика 5 Профили на XRF енергетски спектар. а) Врвовите не се преклопуваат, б) Врвовите се
преклопуваат
Во првиот пример даден на сл. 5.а врвовите во енергетскиот спектар не се преклопуваат.
Како резултат од мерењата се добиваат профилите од спектарот (сина боја) на која е додадена
линеарна позадина. Профилите на врвовите се одредуваат со апроксимација со методата на
Pr
најмали квадрати. По изнаоѓање на профилите на врвовите се врши одземање на интензитетот
на позадината кој се појавува од самиот инструмент, х-електронската цевка, детекторот и др.
Меѓутоа најчесто профилот на позадината не е линеарен. Во таков случај и профилот на
позадината се апроксимира со методот на најмали квадрати или со интерполација на
позадините под сите врвови во спектарот. Математички одредувањето на профилот се врши со
миимизирање на следната сума:
EB
2
енергии
 m профили

  Re − Be −  Pe (интензитетp , ширина p )
 
e =1  p =1  (1)
m
каде што Re е интензитетот за енергија e, додека Be е позадината за енергија e. Во
вториот пример сл. 5.б врвовите во енергетскиот спектар се преклопуваат. Во овој случај
интензитетот на врвовите не може да се одреди со просто одземање на врвот и позадината.
W
Наспроти тоа интензитетот на врвот 1 е сума на висината на врвот 1 и фракција од врвот 2, и

спротивно. Математички, интензитеттите се добиваат со решавање на следниот систем
линеарни равенки:
 R1m = R1n + f 12 R2n

 m n n
 R2 = f 21 R1 + R2 (2)
каде што f12 и f21 се фактори кои се одредуваат со калибрација (на пр. со референтни
примероци) и според формулите:
R2,1 R1, 2
f12 = , f 21 =
R2 R1 (3)
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 6/10
Критериумот за вршење квалитативна оценка дали одреден елемент е присутен во

примерокот за веројатност од 99,7 % се базира на следното равенство:
Np
≥3
Nb
(4)
Со равенството (4) се дефинира границата на детекција на инструментот како
интензитет на врвот кој е три пати поголем од стандардната девијација на позадината.
2.2 Квантитативни анализи
При вршење квантитативни анализи, нето интензитетот на врвовите во енергетскиот
спектар се конвертираат со соодветни концентрации. Вообичаената процедура опфаќа
w
калибрирање на XRF инструментот со неколку референтни материјали од слична природа како
испитниот примерок. На тој начин се одредуваат релациите помеѓу концентрациите на
одредени елементи и интензитетт на врвовите во спектарот.
Во идеален случај, интензитеттот на одредена спектрална линија би била
пропорционална со концентрацијата на соодветниот елемент. Меѓутоа, интензитетот на
ie
спектралната линија не зависи само од концентрацијата на актуелниот елементот туку и од
концентрацијата на другите елементи заради ефектите на апсорбција и засилување. За
ограничено мерно подрачје, кривата која ја опишува врската помеѓу интензитетот на врвот и
концентрацијата на елементот може да се апроксимира со линеарна функција како:
Ci = (Di + Ei Ri )M i
ev (5)
каде што D и R се коефициенти кои се одредуваат со примена на референтни материјали
(стандарди). Во равенството (5) M претставува фактор за корекција на матрицата на
примерокот. Тука се земаат предвид и елементите кои неможат да се детектираат со XRF, како
на пр. елементите со атомски број помал од Натриум (Na).
Pr
При вршење на квантитативните анализи се применува истото равенство како и при
калибрација (5). Разликата е во тоа што при калибрацијата се одредуваат параметрите D, E и M
додека концентрациите се познати од применетите референтни материјали. Од друга страна кај
анализите, познати се параметрите D, E и M, а се одредуваат концетрациите C. Процесот се
извршува во итеративна постапка со пресметување на (5) се до конвергирање на
концентрациите до дадена гранична вреднст.
EB
3 ЕКСПЕРИМЕНТАЛНИ МЕРЕЊА И РЕЗУЛТАТИ

Извршени се испитувања на четири комерцијални проводници од различен
производител со напречен пресек од 0,8 mm - 1,5 mm. Сите четири испитни примероци се
повеќежилни и преслечени со изолациски материјал. Изглед на испитните проводници е даден
на сл. 6.
W
Слика 6. Изглед на испитните електрични проводници. а) Син дебел проводник со напречен

пресек 1 mm б) Кафен дебел проводник со напречен пресек 1 mm в) Црн дебел проводник со
напречен пресек 1,5 mm а) Син тенок проводник со напречен пресек 0,8 mm
Анализите на електричните проводници се вршени со XRF инструмент тип Spectro-Midex.
Примарните х-зраци од инструментот се добиваат со помош на х-електронска цевка со аноден
материјал од Молибден (Mo) и максимална енергија на излезните х-зраци од 48 keV. Сите
мерења се извршени со директно зрачење на примерокот, без употреба на филтри или
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 7/10
секундарни мети во воздушна средина без создавање вакум. Дијаметарот на упадните х-зраци
врз примероците изнесува 2 mm, додека при постапката на мапирање се користи колиматор кој
го ограничува дијаметарот на упадните х-зраци на 100 μm.
3.1 Експериментални квалитативни анализи
Испитните примероци дадени на сл. 6 се мерени во идентични услови во времетраење
од 300 s. Добиените енергетски спектри на секундарните х-зраци од примероците се дадени на
сл. 7.
w
ie
ev
Pr
Слика 7. XRF спектри на електричните проводници
Од дадените енергетски спектри на сл. 7 се забележува дека во сите испитни примероци
доминантен елемент е бакар (Cu) кој јасно се гледа како врв на K енергетските линии на
енергии од приближно ≈8 keV. Исто така се забележува дека во сите примероци има примеси
EB
на железо (Fe - врв на ≈6,3 keV). Од спектрите на првите два примероци дадени на сл. 6.а) и
6.б), се гледа дека покрај споменатите елементи, во помали количини се содржат и елементите:
олово (Pb), калај (Sn), и хром (Cr). Иако од спектрите на сл. 7 лесно можат визуелно да се воочат
присутните елементи во примероците, за да се изврши точна квалитативна анализа потребно е
да се провери статистичката валидност на врвовите во енергетскиот спектар согласно
равенството (4). За таа цел, извршена е апроксимација на енергетските спектри со помош на
полином од 5-ти ред и пресметани се примероците под секој врв во спектарот и неговата
W
позадина. Резултатите од апроксимацијата се сумирани во Табела 1.

Табела 1 Број на примероци за карактеристични врвови во енергетскиот спектар и нивна позадина
добиени со апроксимација на спектарот со полином од 5-ти ред
Cu-K Fe-K Sn-K Cr-K Pb-L
Примерок
Np Nb Np Nb Np Nb Np Nb Np Nb
а) 5,8⋅105 7,5⋅103 6,3⋅104 0,8⋅103 0,6⋅103 0,2⋅103 / / 4,5⋅103 0,7⋅103
б) 4,3⋅104 0,9⋅103 2,8⋅103 0,4⋅103 / / 1,8⋅103 0,4⋅103 / /
в) 6,9⋅105 2,3⋅103 4,4⋅103 0,8⋅103 / / / /
г) 8,7⋅105 2,4⋅103 3,4⋅103 0,5⋅103 / / / /
Валидност ДА ДА ДА ДА ДА
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 8/10
Од табелата 1, се забележува дека сите претпоставени елементи во составот на

испитните примероци се статистички валидни од XRF енергетскиот спектар.
3.2 Експериментални квантитативни анализи
Извршени се квантитативни анализи на четирите примероци електрични проводници на
начин опишан во поглавјето 2.2. Калибрацијата на системот е реализирана со примена на
референтни материјали, односно чисти метали и метални легури. Како резултат на
калибрацијата се добиваат коефициентите D и R од равенството (5), за потоа да се одредат
концентрациите на елементите. Добиените концентрации за сите испитни примероци се
прикажани на слика 8.
w
ie
ev
Слика 8. Квантитативна анализа на испитните проводници со граници на грешка за интервал од
една стандардна девијација (веројатност 68,2%)
Од прикажаните резултати од сликата 8 се забележува дека согласно очекувањата
Pr
Бакарот (Cu) е доминантен елемент во сите испитни примероци. Дополнително, во сите
испитни примероци има мали примеси на железо (Fe), во вториот испитен примерок има
примеси на хром (Cr), а во првиот испитен примерок има примеси на калај (Sn) и олово (Pb).
Покрај пресметка на концентрациите на елементите во проводниците, во поглед на
нивните електрични карактеристики важна е и униформноста на примероците. За таа цел е
извршено испитување на хомогеноста по пат на мапирање. Мапирањето е извршено за
EB
испитниот примерок даден на сл. 6.г) затоа што истиот има најголема концентрација на бакар
(согласно сл.8). Мапирањето е извршено со ограничување на дијаметарот на упадните х-зраци
на 100 μm со помош на колиматор. Чекорот на мапирањето изнесува 100 μm. Анализите од
мапирањето се прикажани во вид на слика на која интензитетот на соодветната боја е
пропорционална со концентрацијата на елементот во примерокот (слика 9).
W
Слика 9. Испитување на униформност на испитниот примерок 6.г) преку мапирање

Од резултатите од мапирањето може да се забележи дека сите прикажани елементи се
униформно распределени низ примерокот. Неуниформната распределба на елементите
визуелно би се појавила како точка со посилен/послаб интензитет од околината. Во анализите
дадени на сл.9 вклучен е и калајот затоа што тој е еден од најчесто употребуваните елементи во
електротехничките продукти кој се користи во процесот на лемење.
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 9/10
3.3 Испитување на електричните карактеристики на проводниците во поглед на

загуби на енергија
За да се увиди кој од испитните проводници би дал помали загуби на енергија со текот
на времето, треба да се земат предвид процентуалните застапености на елементите, како и
нивните специфични електрични отпорности. Во случај кога проводникот е составен од повеќе
метали (метална легура), отпорноста се пресметува со следната формула:
= ∙∑ ∙ = ∙ (6)
каде што, l е должината на спроводникот, s е напречниот пресек, ρi е специфичната отпорност
на составниoт елемент i и ki е релативната застапеност на елементот i во металот.
Еквивалентната специфична електрична отпорност ρekv од (6) е пресметана за секој испитен
примерок и сумирана во табелата 2.
w
Табела 2 Пресметка на еквивалентна специфична електрична отпорност на испитните примероци
Елемент Специфична Релативни Релативни Релативни Релативни
ел. Отпорност концентрации концентрации концентрации концентрации
[Ωm] Примерок а) Примерок б) Примерок в) Примерок г)
ie
Cr 1,3 10-7 0 0.046 0 0
-7
Fe 1,0 10 0.003 0.112 0.052 0.032
Cu 1,68 10-8 ev0.951 0.833 0.941 0.970
Sn 1,09 10-7 0.018 0 0 0
Pb 2,2 10-7 0.027 0 0 0
Еквивалентна специфична ел. 2,31 10-8 3,12 10-8 2,1 10-8 1,95 10-8
Отпорност [Ωm]
Pr
Јасно е дека загубата на активна моќност е линеарно зависна од отпорноста на проводниците
согласно следното равенство:
= ∙ ∙ (7)
Оттука, може да се заклучи дека односот на загубите на моќност е директно пропорционален со
односот на еквивалентната специфична електрична отпорност даден со равенството (8).
EB
= = (8)
На ваков начин може да се изврши директна споредба на испитните проводници во поглед на
загубите на моќност. На пример, согласно (8) и резултатите дадени во табелата 2, испитниот
примерок г) би имал 1,6 пати помали загуби на енергија од испитниот примерок б). Во тој
поглед, јасно е дека примерокот г) има најдобри електрични карактеристики од четирите
испитни примероци што воглавно се должи на најголемата концентрација на бакар (Cu) кој има
W
најмала специфична електрична отпорност споредено со другите метали кои се наоѓаат во

примероците.
Од пресметаната еквивалентна специфична електрична отпорност, и од геометриските
карактеристики на проводникот (напречен пресек и должина) може да се пресметаат и загубите
на моќност за дадена јачина на електрична струја. На пример, за јачина на електрична струја од
1A, должина од 1m и напречен пресек од 0,8 mm, проводникот г) би имал загуби на моќност од
38,8 mW. Наспроти тоа, за исти геометриски карактеристики останатите примероци би имале
поголема загуба на моќност и тоа: 45,8 mW за проводникот а), 62 mW за проводникот б), и 41,8
mW за проводникот г).
MAKO CIGRE 2015 D1-057R 10/10
4 ЗАКЛУЧОК
Во трудот се опишува систематски пристап за не-деструктивно одредување на
концентрацијата на хемиските елементи во четири комерцијални примероци на електрични
проводници со примена на секундарна емисија на х-зраци (XRF). Опишани се основите на XRF
техниката како и начините за вршење квалитативна и квантитативна анализа.
Експерименталните анализи се извршени со професионален XRF инструмент Spectro-MIDEX
кој користи х-електронска цевка со максимална енергија од 48keV на примарните х-зраци. Се
анализираат неколку параметри кои се важни за оцена на електричните карактеристики на
проводниците: еквивалентна специфична електрична отпорност, хомогеност на хемискиот
состав и загубите на електрична енергија. Во трудот се даваат насоки за одредување на
гореспоменатите параметри, како и вршење на споредбена анализа и оценка на квалитетот на
проводниците.
w
[1] P. Brouwer. Theory of XRF. Netherlands: Pan Analyticals, 2003
[2] R. Woldseth. X-Ray Energy Spectrometry. Unated States of America: Kevex Corporation, 1973
ie
[3] R. V. Grieken, A. A. Markowicz. Handbook of X-Ray Spectrometry. New York: Marcel Dekker, 2002
[4] International Standard. IEC 62321. Electrotechnical products – Determination of levels of six regulated
substances (lead, mercury, cadmium, hexavalent chromium, polybrominated biphenyls,polybrominated
diphenyl ethers). Geneva: IEC, 2008
[5] Spectro Corporation. Spectro MIDEX - Micro X-Ray Fluorescence Spectrometer. Available:
ev
http://www.potencialzero.com/media/50317/midex.pdf
Pr
EB
W
Марија Чундева-Блајер
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје,
ПРЕГЛЕД НА СОВРЕМЕНИ МЕРНИ ТЕХНИКИ ЗА КАРАКТЕРИЗАЦИЈА НА
w
МАГНЕТНИ МАТЕРИЈАЛИ
Магнетните материјали претставуваат едни од основните градбени и структурни
ie
елементи во електроенергетските уреди. Тие се основниот медиум за електромагнетна
трансформација на енергијата во трансформаторите, вртливите електрични машини,
нисконапонските апарати итн. При проектирањето на сите електроенергетски уреди како
основни влезни податоци се користат карактеристиките на магнетните материјали меѓу кои
како најтипични се следните зависности на:
ev
• магнетната индукција од јачината на магнетното поле и
• магнетниот пермеабилитет од јачината на магнетното поле
со кои се определуваат идните основни параметри на електроенергетските уреди.
Како многу важен критериум за изборот на магнетните материјали при проектирањето и
Pr
изведбата на електроенергетските уреди, првенствено на меките магнетни материјали
(електролимовите) се нивните енергетски карактеристики изразени преку следните зависности:
• специфични загуби на активна моќност од јачината на магнетното
поле/магнетната индукција,
• специфични загуби на привидна моќност од јачината на магнетното
поле/магнетната индукција и
• фактор на моќност од јачината на магнетното поле/магнетната индукција,
EB
преку кои директно се влијае на конечната енергетска ефикасност на електроенергетските

уреди.
Во трудот ќе биде направен преглед на современите мерни техники за карактеризација
на магнетните материјали. Посебен акцент ќе биде ставен на карактеризацијата на меките
магнетни материјали и тоа:
W
1. Еднодимензионална карактеризација со две методи:

1.1. Епштајнов апарат (со иновативен приод во дефинирањето на неговата мерна
неодреденост и систематски грешки);
1.2. ССТ техника („single sheet tester“ техника и корелација на мерните резултати со
резултатите добиени со методата на Епштајн);
2. Дводимензионална карактеризација на меки магнетни материјали.
При прегледот се направи анализа на изворите на мерни грешки во методите и
придонесите во буџетите на мерните неодредености. Се изврши и споредба на мерните методи.
Клучни зборови: магнетни материјали, магнетни мерења, Епштајнов апарат, ССТ техника
D1-132R 1/8
1 ВОВЕД
Магнетните материјали претставуваат едни од основните градбени и структурни
елементи во електроенергетските уреди. Тие се основниот медиум за електромагнетна
трансформација на енергијата во трансформаторите, вртливите електрични машини,
нисконапонските апарати итн. Во трудот ќе се даде преглед на современата стандардна
класификација на магнетните материјали, а ќе се даде и преглед на современите техники за
карактеризација на магнетните материјали, со посебен акцент врз определувањето на својствата
на меките магнетни материјали.
2 КЛАСИФИКАЦИЈА НА МАГНЕТНИТЕ МАТЕРИЈАЛИ

Поимот „магнетни материјали“, означува супстанции кај кои се јавуваат феромагнетни
или феримагнетни карактеристики, [1]. Според стандардот IEC 60404-1:2000, [1],
w
класификацијата на магнетните материјали се базира на општо прифатените две главни групи
материјали:
• меки магнетни материјали (коерцитивност ≤1 000 A/m);
• тврди магнетни материјали (коерцитивност >1 000 A/m).
ie
Во рамките на овие две главни групи се разликуваат следните карактеристики:
• главниот елемент на легурата, металуршката состојба и физичките својства на
материјалот;
•
ev
каде е можно и соодветно се определува врската меѓу овие карактеристики.
Според [1] поделбата на магнетните материјали е во класи дадени во Табела 1.
Pr
EB
W
Табела 1 Класификација на магнетните материјали според IEC 60404-1:2000

Класа Материјал
А Железа
В Меки челици со низок процент на В.1. Масивен материјал
јаглерод В.2. Тенок материјал
С Челици со силициум С.1. Масивен материјал
С.2. Тенок материјал
D Други челици D.1. Масивен материјал
D.2. Тенок материјал
D.3. Не’рѓосувачки челици
Меки магнетни материјали
коерцитивност ≤1 000 A/m
Е Никел-железни легури Е.1. Содржина на никел 72 % до 83 %

Е.2. Содржина на никел 54 % до 68 %
w
F Железо-кобалтни легури F.1. Содржина на кобалт 47 % до 50 %
F.2. Содржина на кобалт до 35 %
F.3. Содржина на кобалт 23 % до 27 %
ie
G Други легури G.1. Алуминиум-железни легури
G.2. Алуминиум-силициум-железни легури
H Магнетно меки материјали добиени со H.1. Меки ферити
прашкасти металуршки техники H.2. Магнетно меки синтерирани материјали
ev H.3. Прашкасти композити
I Аморфни меки магнетни материјали I.1. Железо базирани легури
I.2. Кобалт базирани легури
I.3. Никел базирани легури
Q Магнетострикциски легури Q.1. Железни легури со елементи на ретки земји
R Магнетно тврди легури R.1. Легури од алуминиум-никел-кобалт-железо-титаниум
Тврди магнетни материјали
коерцитивност >1 000 A/m
R.3. Легури од железо-кобалт-ванадиум-хром

Pr
R.5. Легури од ретки земји и кобалт (RE-Co)
R.6. Легури од хром-железо-кобалт
R.7. Легури од ретка земја-железо-бор
S Магнетно тврди керамики S.1. Тврди ферити
T Други магнетно тврди материјали T.1. Мартенситски челици

U Сврзани магнетно тврди материјали U.1. Сврзани алуминиум-никел-кобалт-железо-титаниум
магнети
U.2. Сврзани ретка земја-кобалт магнети
EB
U.3. Сврзани неодиум-железо-бор магнети

U.4. Сврзани тврди ферити
3 МЕРНИ ТЕХНИКИ ЗА КАРАКТЕРИЗАЦИЈА НА МЕКИ МАГНЕТНИ

МАТЕРИЈАЛИ
Карактеристиките на производите од меки магнетни материјали (на пр. електролимови)
W
се од огромно економско значење поради нивното влијание врз енергетската ефикасност при
електричната или електромеханичката конверзија на енергијата. Истражувањата за
подобрување на точноста и ефективноста се неопходни за следните цели, [2, 3]:
• Истражување на карактеристиките и својствата на материјалите и можностите за
нивно подобрување;
• Моделирање на својствата на материјалите при различни услови на магнетизација со
цел да се добијат основни влезни параметри при пресметките на карактеристиките на
сложени технички уреди;
• Карактеризација на материјалот преку мерење на магнетните загуби на моќност,
пермеабилност и зависноста на магнетната индукција од јачината на магнетното поле
со цел исполнување на барањата на пазарот и натамошно проектирање на уредите.
Мерните техники за карактеризацијата на магнетните материјали во голем степен се

стандардизирани, особено во делот на карактеризација на меки магнетни материјали. Притоа,
се разликуваат две главни карактеризации:
1. Еднодимензионална карактеризација со две методи:
1.1. Епштајнов апарат според ISO/IEC 60404-2, [4,5];
1.2. ССТ техника (на анг. „single sheet tester“ техника) според ISO/IEC 60404-3, [6-8];
2. Дводимензионална карактеризација на меки магнетни материјали, [2], [8, 9].
Методите за еднодимензионална карактеризација на меките магнетни материјали се со
висок степен на мерна повторливост, па поради тоа тие се стандардизирани. Според, [2],
методите за дводимензионална карактеризација на меките магнетни материјали имаат голем
степен на расејување на мерните вредности меѓу врвните метролошки лаборатории за магнетни
мерења и сеуште не е постигнат меѓународен консезус за стандардизација на
w
дводимензионалната карактеризација на меките магнетни материјали.
Специфичната моќност што еден електромагнетнен систем ја носи во себе се изразува
преку Поинтинговиот вектор во дадена точка од електромагнетниот систем. Тој се изразува
како векторски производ на векторот на електричното и векторот на магнетното поле во
ie
дадената точка од системот дадено со (1), а графички прикажано како на Слика 1.
  
S =E×H (1)
ev
Pr
Слика 1 Физички концепт на мерење на енергијата со Поинтингов вектор
Вкупната моќност во инфинитезимален домен со површина ds се пресметува преку
површинскиот интеграл на Поинтинговиот вектор по површината на доменот:
1
T   
P =   E × Hds dt
EB
T 0
(2)
Со примена на Законот за електромагнетна индукција и Амперовиот закон е дојдено до
идејата за реализација на домен во форма на кружен прстен со конечни димензии околу кој се
намотани две намотки, струјна со вкупен број навивки N1, низ која тече струја I1 и напонска
намотка со N2 навивки, во која се индуцира напон U2, како на Слика 2. Вкупната моќност во
електромагнетен систем изнесува:
W
T
1 N
P = ⋅ 1  U 2 ⋅ I1dt
T N2 0
(3)
Слика 2. Инженерски концепт со торусно Слика 3. Инженерска реализација на

јадро Епштајнов апарат
Кружниот прстен околу кој рамномерно се намотани примарната и секундардната
намотка би бил идеален Епштајнов апарат без систематска грешка. Меѓутоа, инженерската
W
EB
Pr
ev
ie
w
Слика 5 Принцип на мерење со ССТ техника

Генеричкиот поим „дво-димензионални“ мерења се однесува како на режимот на
магнетизација на кружен или елиптичен ротирачки вектор на густината на магнетниот флукс
(2d-ротациски случај) и на наизменичниот вектор на флуксот кој осцилира во било која насока
на рамнината на плочата на електролимот (2d-наизменичен случај), [2]. Меѓународните
w
меѓулабораториски споредби, [2], покажаа дека постои голема релативна стандардна девијација
σ=±15% што е метролошки неприфатлив резултат. Ова е веројатно поради големите разлики во
изведбата на мерните системи, [2], [8], [10], [11]. Од друга страна индустриските субјеки не
искажаа голема заинтересираност за овој вид мерења, па досега тие не се стандардизирани.
ie
4 МЕРНА НЕОДРЕДЕНОСТ ПРИ КАРАКТЕРИЗАЦИЈА НА МЕКИ МАГНЕТНИ
МАТЕРИЈАЛИ И КОРЕЛАЦИЈА МЕЃУ РАЗЛИЧНИ МЕРНИ ТЕХНИКИ
Интеркомпарацијата на прототипот на Епштајновиот апарат EPSMAK со Епштајновиот
апарат EPS.50 на PTB-Брауншвајг, најдобро може да се оствари ако се земат предвид сите
влијателни големини. Поединечните мерења на карактеристиките на магнетизирање се вршат
ev
со одредена мерна неодреденост, која се искажува преку стандардната девијација на
поединечното мерење. Затоа ако се земе оваа мерна неодреденост, која ја внесува колото за
контрола, управување и обработка на мерните резултати од Лабораторијата за магнетни мерења
во PTB, може да се определи совпаѓањето на подрачјето на доверливост при определена
веројатност на покривање за секоја од релевантните големини. Според меѓународното упатство
GUM, [14], за мерења со нормална Гаусова распределба, неодредост од тип А, проширеното
Pr
подрачје на доверливост се зема со фактор на покриеност 2, при веројатност на доверливост од
95%. Постапката на статитичката обработка на мерниот резултат е следната:
X = X sr ± k ⋅ ΔX
(4)
1
каде се: X sr =  Xi -
10 i =1,10
средна вредност од десет поединечни мерења;
EB
1
ΔX = 
9 i =1,10
( X i − X sr )2 - стандардна девијација на поединечното мерење; u = k ⋅ ΔX -
проширена мерна неодреденост; k = 2 - фактор на покриеност при веројатност на подрачјето на
доверливост од 95%.
Притоа, пресметката на мерната неодреденост се прави и за неодреденост од типот Б,
W
што е метод за пресметка на серија од мерења во која има повеќе влијателни влезни големини
кои се познати со определена мерна неодреденост. За мерната неодреденост од типот Б, се
користат повеќе научни методи за определување на влијателните големини при магнетните
мерења, отколку вообичаените статистички начини на обработка на мерните резултати од
серија на мерења. Во Табела 2. се дадени мерните неодредености на влезните влијателни
големини при автоматизираното мерење на карактеристиките на магнетизирање и загубите во
железо кај електролимовите. Најголемиот дел од мерните неодредености се определени само
како граници [3], [5]. Се претпоставува правоаголна распределба на веројатноста, а границите
се делат со √3 за да се добие стандардната девијација, [3], [5]. На Слика 6 се дадени
резултатите од меѓулабораториската споредба на Епштајновите апарати на ФЕИТ-Скопје и
PTB-Брауншвајг.
W
EB
Pr
ev
ie
w
5 ЗАКЛУЧОК
Во трудот е даден преглед на состојбата со методите за карактеризација на магнетните
материјали, со посебен акцент на меките магнетни материјали. Прикажана е современата
стандардизирана класификација на магнетните материјали, врската меѓу различните методи за
карактеризација, како и резултатите од меѓулабораториското споредување меѓу ФЕИТ-Скопје и
PTB-Брауншвајг.
Може да се заклучи дека во буџетот на мерната неодреденост при магнетните мерења
има многу влијателни величини, што доведува до значително расејување на мерните резултати
во однос на другите мерни техники во електротехниката, а и воспоставувањето корелација меѓу
различни методи исто така претставува тешкотија, што претставува предизвик за натамошни
истражувања.
w
[1] ISO/IEC 60404-1:2000: Magnetic Materials-Part 1: Classification, Geneva, (2008)
[2] J. Sievert “Reproducibility and Standardization Aspects of A.C. Measurement Methods under One- and
Two-Dimensional Magnetization Conditions”, Proc. of the 6th Int. Workshop on 1&2-Dimensional Magnetic
ie
Measurement and Testing, 20-21 Sep. 2000, Bad Gastein, Austria, Vienna Magnetics Group Reports, ISBN
3-902105-00-3, pp. 147-153
[3] J. Sievert, H. Yang, X. Guo, A. Lin, X. Zhou “The Measurement Methods of Magnetic Properties of
Electrical Sheet Steel – Studies on the Main Error Sources”, Proc. of the 13th Int. Workshop 1&2
Dimensional Magnetic Measurement and Testing - Torino, 2014, paper A-4
ev
[4] ISO/IEC 60404-2, 1996+AMD1:2008: Magnetic Materials-Part 2: Methods of measurement of magnetic
properties of electrical steel sheet and strip by means of an Epstein frame, Geneva, (2008)
[5] H. Ahlers, J. Luedke “Uncertainties of Magnetic Properties Measurements of Electrical Steel Sheet”, Proc.
of the 6th Int. Workshop on 1&2-Dimensional Magnetic Measurement and Testing, 20-21 Sep. 2000, Bad
Gastein, Austria, Vienna Magnetics Group Reports, ISBN 3-902105-00-3, pp. 26-34
[6] ISO/IEC 60404-3, 1992+AMD1:2002+AMD2:2009: Magnetic Materials-Part 3: Methods of measurement
Pr
of magnetic properties of magnetic sheet and strip by means of a Single Sheet Tester, Geneva, (2009)
[7] J. Sievert, H. Ahlers, P. Brosien, M. Cundeva, J. Luedke "The Measurement of Magnetic Properties of Grain-
Oriented Steel – Relationship of Epstein Frame to Single Sheet Tester Results", Studies in Applied
Electromagnetics and Mechanics, Non-Linear Electromagnetic Systems, Vol. 18, 2000, IOS Press Ohmsha,
1383-7281, pp. 3-6
[8] G. Krismanic, E. Kitz, E. Leiss, M. Cundeva, H. Pfuetzner "Measuring System Considering Flux
Inhomogenity and Eddy Currents in SST Samples", The 16th Soft Magnetic Materials Conference SMM 2003
EB
Conference Proceedings, Duesseldorf, Germany, 9-12 September 2003 pp. 299-304

[9] H. Pfuetzner “Different Designs of Rotational Single Sheet Testers-Suggestions for Procedures of
Calibration”, Proc. of the 6th Int. Workshop on 1&2-Dimensional Magnetic Measurement and Testing, 20-21
Sep. 2000, Bad Gastein, Austria, Vienna Magnetics Group Reports, ISBN 3-902105-00-3, pp. 154-162
[10] Marija Cundeva-Blajer “Application of Numerical Methods in Metrology of Electromagnetic Quantities”,
Series on Advances in Mathematics for Applied Sciences-Vol.86, Advanced Mathematical and
Computational Tools in Metrlogy and Testing X, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd, 2015 pp. 140-
W
148
[11]M. Cundeva-Blajer, L. Arsov „FEM-3D for Metrologically Improved Magnetic Measurements“, Journal of
Electrical Engineering, Vol. 61, No. 7/s, Faculty of Electrical Engineering and Information Technology of
the Slovak Technical University and Institute of Electrical Engineering of the Slovak Academy of Sciences,
Bratislava, 2010, pp. 42-45
[12]M. Cundeva-Blajer, L. Arsov, „Computer Aided Techniques for Estimation and Reduction of
Electromagnetic Measurement Devices Uncertainties“, Int. Jour. of Metrology and Quality Engineering, vol.
2, EDP Sciences, Paris, 2010 pp. 89-97
[13]М. Чундева, Љ. Арсов, Р. Салкоски "Развој на прототип на уред за испитување на карактеристики на
електролимови EPSMAK со примена на FEM-3D", Зборник на трудови на 3. Советување Макосигре
2001, Охрид, 3-6 Октомври 2001, STK 12-06
[14]JCGM 100:2008 BIMP Evaluation of Measurement Data - Guide to the expression of uncertainty in
measurement (GUM)

Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje
DEVELOPMENT OF VIRTUAL INSTRUMENT FOR POWER QUALITY

MEASUREMENTS
w
ABSTRACT
In the last few decades, power quality is becoming ever more prominent in electroenergetics.
The need for power quality control stems directly from the fact that poor quality of power inevitably
ie
results with major financial losses. In addition, the maintenance of high-level quality is crucial for the
proper functioning and operation of many electronic devices and equipment which makes producers,
distributors and consumers interested in this concept. The power quality is regulated by the standard
MKS EN 50160:2012 in which several of the parameters that together make up this notion are defined.
In this paper the process of creating a virtual instrument for power quality analyses, using the NI
ev
LabVIEW software, will be presented. This instrument is intended to measure phenomena that are
defined by the notion of power quality. Furthermore, the benefits and opportunities offered by this
instrument as well as the areas where its application would be most useful will be considered. A
review of both the operations of the instrument and the methods applied to measure the values of
interest will be presented.
Pr
Keywords: power quality, virtual instrument, quality analysis
1 INTRODUCTION
Power quality is becoming an ever more present issue in the process of production,
distribution and consumption of the electric energy. People are becoming more and more aware of the
quality of the electric power they consume. The electrical energy, like any other product, has to satisfy
some quality standards. Good power quality means less expensive electricity bills for the consumers,
EB
especially the big industries and companies that are the most affected by the poor quality of power.
Even the small consumers such as individual homes or families, are interested in the quality of the
electric power they consume because many electronic devices can be damaged if supplied by
electricity with poor power quality. To maintain the power quality at the highest levels, analyses of the
supplied voltage have to be conducted. For this purpose, many instruments for power quality analysis
are being developed. Their purpose is to keep a record of the quality, detect problems in the electrical
grid, and prove the quality of the supplied power. Such an instrument can be developed using the NI
W
LabVIEW software. The instrument will be able to measure and analyze different parameters of
voltage signals, and warn the user in case of power disturbances defined by the standard MKS EN
50160:2012.
2 DEVELOPMENT OF THE VIRTUAL INSTRUMENT

The virtual instrument that is being developed consists of two integrated instruments that are
intended to run successively. The first one is “DAQ.vi” which represents the data acquisition system,
and the second one is “PQ.vi” which analyzes the acquired data. The only way to share data between
these two instruments is through the global variable that is used. One part of the global variable is the
physical channel controls, which the information about the channels of the measurement device that
are being used is sent through. After the information is received by the “DAQmx Create Channel (AI-
Voltage-Basic).vi” block, the virtual channels are created and DAQ.vi is ready to start sampling the
D1-135I 1/7
MAKO CIGRE 2015 D1-135I 2/7
analog signals with sampling rate of 2500 samples per channel per second. Each 400 milliseconds,
1000 samples of each of the voltage signals are collected and stored in an array. Now the measured
analog voltage signals of the three phases of the power system are represented as three arrays of
double precision floating point numbers. These arrays together make up a two dimensional matrix with
three rows, each row containing the acquired data from one of the three different voltage signals. The
two dimensional array contains the data that PQ.vi needs for the power quality analysis, so this data is
sent to it through the global variable. The block diagram of DAQ.vi is given below (Fig.1).
w
ie
Fig. 1 Block diagram of DAQ.vi
After the measurement data is received, the analyses for each of the phases are performed
separately. Therefore the rows of the two dimensional array are extracted from the array and
ev
transformed into a waveform using the “Build Waveform” function. The waveforms are then
connected to waveform graphs for displaying the signals in time domain. They are also connected to
the “Measurements.vi” blocks where the rms values, frequencies, amplitudes and the phases of the
signals are calculated and harmonic analysis is performed. After Measurements.vi finishes its
execution, the calculated values and the frequency spectrums of the signals are displayed on their
appropriate indicators. The information for the phases and the rms values of the three signals are then
Pr
passed to Phasor Plot.vi (Fig.2) in a form of a cluster, where the phase differences between the signals
are calculated using another virtual instrument called “Phase difference.vi”. Then with the assistance
of the other required functions the phasor diagram is created.
EB
W
Fig. 2 Block diagram of Phasor Plot.vi

The output terminals of Measurements.vi that pass the frequency and rms values of the signal
are connected to the input terminals of Analyze.vi where further analyses of the power quality are
performed. The measured values are compared to the values defined by the standard MKS EN
50160:2012. After it is determined whether the frequencies and the rms values are in the permitted
range or a power (voltage) disturbance such as interruption, dip or swell had occurred the information
is sent further. The block diagram of Analyze.vi is given in Fig.3.
w
Fig. 3 Block diagram of Analyze.vi
ie
The “Frequency Disturbances” output terminal of Analyze.vi will have a value of “true” if the
frequency of the signal is not in the permitted range and a value of “false” vice versa. Similarly, the
“Voltage Disturbances” terminal outputs a value of 0 if the rms value of the measured voltage signal
satisfies the power quality requirements. Otherwise, the same terminal will have an output value of 1,
ev
2 or 4 depending on whether a voltage interruption, dip or swell had occurred respectively. The
outputs of Analyze.vi control the case structures which are used for writing the information about the
power quality disturbances to the previously selected files. Furthermore, Time.vi is used inside of the
case structures so that the duration of the voltage disturbances can be measured and written to file.
One part of the block diagram of Time.vi is given below (Fig.4). The other subdiagrams of the case
structure in Time.vi are similar to the one presented in Fig.4.
Pr
EB
W
Fig. 4 Block diagram of Time.vi (case “1” is selected)

A reference of an indicator on the front panel of PQ.vi and an integer number are passed to
Time.vi. The reference is used for changing the value of its corresponding indicator through an explicit
property node and writing the time the disturbance had started. In the first moment when the analyses
show that the disturbance is no longer present, the previously written value is subtracted from the
current time, thereby calculating the time passed between the moment the disturbance had occurred
and the moment it disappeared. The input integer number of Time.vi controls the case structure and
selects the proper subdiagram that will be executed. One of the outputs of the sub virtual instrument is
“Next Case” whose value is passed through a shift register to the next iteration of the while loop in the
main virtual instrument and connected to the “Case” input terminal of Time.vi. This way the state in
which the previous writing to the file had taken place is memorized. This is used for having better
esthetics of the written text and is necessary for measuring the duration of the disturbances properly.
The other output is “String” which outputs the string that is written to the file. Some of the
subdiagrams of the case structures that are used for writing the power quality evaluation results to files
are given in Fig.5. The other subdiagrams are similar to those in Fig.5. As presented below, for each
disturbance, its type, duration and the rms voltage are written.
w
Fig. 5 Case structures used for writing the characteristics of the occurred voltage disturbances to file
ie
3 USING THE VIRTUAL INSTRUMENT FOR REAL POWER QUALITY
MEASUREMENTS
Before the virtual instrument is started, the user has to specify the location of the files that are
going to be used for keeping a record of the power quality measurements and analysis that will be
ev
conducted. In addition, the physical channels of the data acquisition device that is used for the
measurements have to be selected properly before the virtual instrument can run. After the user has
made the appropriate selections, the start button is pressed and the power quality analysis is started.
Using the tab control, different parameters of the voltage signals can be monitored. Beside the start
button on the first tab (“Select channels and file paths”) the physical channels and the file path controls
are placed (Fig.6). Their parameters cannot be changed once the instrument is started, so these controls
will be disabled and grayed out. On the second tab (“RMS, f, A, THD”) there are indicators for the
Pr
rms value, frequency, amplitude and total harmonic distortion of the voltage signals of each of the
three phases in a three-phase electric power system. The third tab (“Time and Frequency Domains”) in
the first row contains waveform graphs for displaying the voltage signals in time domain, and in the
second row there are graphs that the frequency spectrum of the signals is displayed on. On the last tab
(“Phasor Diagram”) there is an indicator which plots the phasors of the phase voltages in the three-
phase power system. The power quality measurements can be stopped at any moment by pressing the
“stop” button on the front panel.
EB
W
w
ie
Fig. 6 Tab control on the front panel of the virtual instrument
To present the use of the virtual instrument in real life applications, it will be connected
ev
through the NI USB-6008 data acquisition device to the power grid voltages. The voltage parameters
of interest will be measured, and the described power quality analysis will be performed. At the time
the measurements were taken, no power quality disturbances were noticed. The results from these
measurements are given in Fig. 7 – 8. Furthermore, to test the instrument in conditions of power
disturbances, a power simulator METREL MI2191 was used for simulating voltage dips (Fig.9),
swells (Fig.10) and sinusoidal voltage signals with higher harmonic distortion (Fig. 11 – 12).
Pr
EB
W
Fig. 7 Grid Voltages in time and frequency domain

w
ie
Fig. 8 Phasor Diagram of the three-phase power grid voltages
ev
Pr
Fig. 9 Voltage dip Fig. 10 Voltage swell

EB
W
Fig. 11 Voltage signal simulated with METREL Fig. 12 Voltage signal simulated with METREL
MI2191 power simulator (time domain) MI2191 power simulator (frequency domain)
4 CONCLUSION
The virtual instrument that was created can be used for measuring the different properties of a
voltage signal and monitoring the signals in time and frequency domain. Furthermore, it can be used
for simple power quality measurements that are primarily intended to warn the user about the occurred
disturbances and for power quality analyses that are intended to be conducted for a longer period of
time. Defects and failures in the power grid can also be easily detected with this instrument. The
evaluation of the quality can be performed based on the files where the information about the voltage
disturbances is written. Using the developed instrument, many of the power quality parameters can be
measured for determining whether the quality of the supplied power meets the demands defined by the
standard MKS EN 50160:2012. The importance of the power quality analyses is constantly increasing
as the electricity market is becoming more dynamic and the competition among the power supplying
companies is getting stronger. As electrical energy is being sold like any other product, guaranteeing
w
the highest levels of quality is crucial for the suppliers if they are to maintain a stable and reliable
electric power system.
5 REFERENCES
ie
[1] Math H. J. Bollen, Senior Member, IEEE, Philippe Goossens, Alain Robert. “Assessment of Voltage Dips in
HV-Networks: Deduction of Complex Voltages From the Measured RMS Voltages.” IEEE transactions on
power delivery. Vol. 19, No. 2, April 2004.
[2] Phang Yoke Yin, M. V. Chilukuri, Senior Member, IEEE. “Remote Power Quality Monitoring and Analysis
System Using LabVIEW Software.” I2MTC 2009 - International Instrumentation and Measurement,
ev
Technology Conference. Singapore, 5-7 May 2009.
[3] M. H. J. Bollen. “Understanding Power Quality Problems—Voltage Sags and Interruptions.” New York:
IEEE Press, 1999.
[4] L. D. Zhang, M. H. J. Bollen. “Characteristic of voltage dips (sags) in power systems.” IEEE Trans. Power
Delivery. Vol. 15, pp. 827–832, April 2000.
[5] E. Styvaktakis, M. H. J. Bollen, Y. H. Gu. “Expert system for classification and analysis of power system
Pr
events.” IEEE Trans. Power Delivery. Vol. 17, pp. 423–428, Apr. 2002
EB
W
Христина Спасевска
Универзитет “Св Кирил и Методиј” во Скопје,
Тања Ивановска, Џампиеро Руани
Истражувачки совет на Италија, Институт за наноструктурни материјали, Болоња
w
НОВИ КОНЦЕПТИ НАМЕЗОПОРОЗНИ ФИЛМОВИ ОД ТИТАНИУМ
ДИОКСИД ЗА СЕНЗИТИВНИ СОНЧЕВИ ЌЕЛИИ
ie
Истражувањата на сензитивните сончеви ќелии се развиваат веќе дваесетина години
што ги вбројува во еден од најиновативните концепти на сончеви ќелии. Постојано се прават
иновации во користењето на различни материјали за спроводливост на шуплините, органски и
ev
неоргански сенситизери, но и подобрување на својствата на фотоелектродата, која што се
состои од компактен и месопоросен слој од титаниум диоксид. Овој концепт на сончева ќелија
претставува пресврт во конвенционалното размислување за еден фотоволтаичен систем и ја
прави потенцијален кандидат за замена на силициумските сончеви ќелии, поради ниската цена
и едноставното производство.
Во овој труд се добиени два нови типови на мезопорозни филмови од титаниум диоксид
Pr
чии што структурни параметри се споредени со мезопоросен филм направен од комерцијалната
референтна паста Solaronix. Филмовите се подготвени со техника на нанесување со сечиво, т.н
Доктор Блејд.
Карактеризацијата на структурните својства на филмовите и нивната топографија е
определена со помош на Раманов оптички микроскоп и атомската силова микроскопија.
Структурна карактеризација на добиените филмови овозможува да се направи споредбена
анализа помеѓу карактеристиките на филмовите добиени од различни типови раствори, да се
EB
утврди дебелината на филмовите, како и да се испита униформноста, структурата на зрната и

нивната порозност.
При истражувањето, освен различниот хемиски состав на пастата се менува и
дебелината на влажниот филм со цел да се испита како таа влијае на дебелината по
топлинскиот третман и адхезијата на филмот. На тој начин е воспоставена постапка што ќе
овозможи добивање на филмови со исти параметри, кои што ќе се користат за споредбени
W
испитувања при изработка и анализа на ефикасноста и другите слоеви и параметри кај

сензитивните сончеви ќелии.
Клучни зборови: титаниум диоксид, сончеви ќелии, мезопорозен филм
1 ВОВЕД
Потенцијалот за искористувањето на фотоволтаиците за производство на електрична
енергија е сè поголем и правецот во кој што се движат технолошките иновации ветува
значителна независност од конвенционалните извори. При употребата на фотоволтаични
системи треба да се имаат предвид економските аспекти за различните видови на
фотоволтаични ситеми, сега и во иднина [1]. Цената на произведената електрична енергија од
фотоволтаичните системи и особено зависи од составните материјали, дизајнот, својствата и
друго.
D1-175R 1/8
Сепак, ако се земе во предвид вложените средства во процесот на производство, во кои

што спаѓаат и средсвтата вложени во користениот материјал, фотоволтаичните системи,
односно соневи ќелии, имаат долг период на повраток на вложените финансиски средства. Со
цел да се зголеми искористувањето и употребата на фотоволтаиците во светот, истражувањата
во оваа област треба сè повеќе да бидат ориентирани кон изнаоѓање на нови фотоволтаични
концепти кои што значително ќе ја намалат цената на произведената електрична енергија од
нив.
Еден од начините да се постигне намалување на цената на чинење на крајниот производ
е користењето на материјали за изработка на сончевите ќелии со ниска цена на чинење.
Најчесто овие материјали можат да се најдат во големи количини, а при тоа процесот на
производство да се одвива со мала потрошувачка на енергија. Од друга страна, намалувањето
на цената како резултат на производниот процес при изработка на ќелиите може да се исполни
w
и со негово поедноставување и имплементација во веќе постоечки индустриски процеси.
Дополнителен начин за намалување на цената на фотоволтаиците е со дизајнирање на ситеми
составени од тенки слоеви за кои што се користи мало количество на материјали. Еден од тие
концепти на сончеви ќелии со мала цена на чинење и прифатлива ефикасност се сензитивните
сончеви ќелии што се засновани на мезоскопски неоргански или органски полуспроводници.
ie
Предностите на ваквите ќелии произлегуваат токму од нивната внатрешно-поврзана
тридимензионална структура. Овие ќелии добиени од нанокристални неоргански оксиди,
јонски течности, сензитер (сензитивна боја) и органски спроводници на шуплини, нудат
концепт за евтино производство без скапи и енергетски интензивни високотемпературни и
ev
вакуумски процеси. Со сензитивните сончеви ќелии се напушта класичниот концепт за
конструкција на една сончева ќелија. Мезоскопската морфологија на материјалите овозможува
допирна површина со огромна плоштина, давајќи им на овие системи интригантни
оптоелектронски својства. Ќелиите базирани на меѓусебно поврзани тридимензионални
структури од полуспроводници покажуваат ефикасност на конверзија во домените на
конвенционалните ќелии.
Pr
Течната сензитивната сончева ќелија е направена од транспарентен спроводен оксид од
калај допингуван со флуор, мезопорозен филм од полуспроводник со голема ширина на
забранета зона како што е титаниум диоксидот, сенситизер и електролит, кои што се наоѓаат
помеѓу два транспарентни супстрати [2,3].
Транспарентната анода се состои од филм од транспарентен спроводен оксид нанесен на
стакло. Врз транспарентната анода (фотоелектрода) се нанесува тенок слој од титаниум
диоксидсо мезопорозна структура која што овозможува филмот да има многу поголема
EB
допирна површина. Вака добиената анода потоа се потопува во сенситизер, по што тенок слој
од сенситизерот останува ковалентно врзан по целата површина на мезопорозниот филм.
Катодата се изработува од стакло на кој е нанесен метал, најчесто платина. По спојувањето на
двете електроди, просторот меѓу филмот од титаниум диоксид со сенситизер и катодата се
исполнува со течен електролит со јод.
Својства на фотоелектродата од титаниум диоксид во голема мерка зависат од начинот
W
на подготовка на филмот што директно влијае врз неговите структурни, оптички, а со тоа и на
електричните својства. Таа се состои од две структури, односно од два филма кои имаат
различна улога и различни структурни карактеристики. Мезопорозниот филм од титаниум
диоксид мора да поседува голема активна површина, а сепак да зафаќа мал волумен со цел да се
овозможи адсорпција на количество на сенситизер со што е можно поголема површина, како и
максимална пенетрација на материјалот што спроведува шуплини во него. Ова е особено важно
за индустриско производство на овој тип сончеви ќелии, бидејќи едноставното добивање на
потребната микроструктура при едноставен процес за изработка ќе се овозможи ниска цена на
производство на сончеви ќелии.
2 МЕЗОПОРОЗНА СТРУКТУРА ВО СЕНЗИТИВНИ СОНЧЕВИ ЌЕЛИИ

Мезопорозните филмови од титаниум диоксид се составени од микропори што се
резултат на празнините што остануваат во филмот кога при печењето на органските
компоненти од пастата ќе согорат. Бидејќи филмот од мезопорозен титаниум диоксид е

формиран од анатазни нанокристали, по топлинската обработка во филмот постојат нанопори и
субмикропори што се резултат на поврзувањето меѓу наночестичките и микрочестичките од
анатазен титаниум диоксид.
На слика 1 шематски е прикажана структурата и порозноста на филмот од титаниум
диоксид, како и механизмите на движење на јоните од течен електролит низ порозниот филм.
За овој модел на порозност на филмот и транспорт на електролитни јони, ќелиите имаат
најдобра ефикасност ако филмот има дебелина од 15 μm до 30 μm, во зависност од тоа дали се
работи за филмови со нано или микропори [4].
Независно од тоа со кој метод се подготвени наночестичките за мезопорозните филмови
од титаниум диоксид, ефикасноста е значително поголема за оние ќелии што се добиени од
w
мезопорозни електроди топлински обработени (синтерувани) на 450 °C [5].
ie
ev
Слика 1 Мезопорозната структура на нанокристален филм од титаниум диоксид [49]
Ефикасноста на ќелиите е мала ако големината на наночестичките на мезопорозните
филмови од титаниум диоксид изнесува до 9 nm, во споредба со ќелии направени од
Pr
мезопорозни филмови со големина на честички од 50 до 300 nm. Ова се должи на подобриот
електронски транспорт како и на подобрата поврзаност на наночестиците. Филмот со помали
димензии на наночестичките има поголем отпор како резултат на зголемениот број на стапици,
а не на фундаментална промена на физиката на транспорт на електронот низ филмот од
титаниум диоксид. Како резултат на поголемите димензии на наночестичките се овозможува и
подобра апсорпција на светлината и инфилтрација на електролитот или материјалот што
спроведува шуплини [6].
EB
Мезопорозните филмови од титаниум диоксид се добиваат од пасти што содржат

анатазни нанокристали со различни хемиски својства. Истражувањата покажале дека
мезопорозните електроди кај сензитивни сончеви ќелии направени од пасти за депозиција со
комерцијално достапни прашоци од наночестички на титаниум диоксид, кои покрај анатазната
фаза содржат и одреден процент на рутили фаза (од 10-15%), даваат добри повторливи
репродуцибилни резултати за работата и ефикасноста на ќелиите. На овој начин се овозможува
W
методолошко истражување што придонесува за напредок во полето на сензитивните сончеви

ќелии, како научно така и индустриски [7].
3 ДОБИВАЊЕ НА МЕЗОПОРОЗНИ ФИЛМОВИ ОД ТИТАНИУМ ДИОКСИД

Мезопорозните филмови од титаниум диоксид имаат важна улога за структурата и
работата на сензитивните сончеви ќелии. Еден од параметритешто што е особено важен за
ефикасноста на сончевата ќелија е порозноста на филмот. Со зголемување на порозноста се
зголемува активната допирна површина на нанокристалите од титаниум диоксид и молекулите
на сенситизерот.
Во овој труд за добивање на мезопорозни филмови од титаниум диоксид е користена
референтна паста од Solaronix, Nanoohide D, што содржи анатазни нанокристали со големина од
11 до 20 nm со која што се добиени ќелии со најголема ефикасност и два приготвени примероци
на паста. Подготовата на различни видови паста е со цел да се добие материјал со ниска цена
што ќе овозможи хомогено нанесување на големи површини со Доктор Блејд техниката, а при
тоа ќе имаат својства блиски на комерцијалната Solaronix паста. Двата примероци на
подготвена паста имаат различен состав и концентрација Aerooxide TiO2 P25 (Evonix, Degussa)
нанокристалите. Р25 се комерцијално достапни нанокристали од титаниум диоксид (TiO2) што
содржат над 85% анатазна и околу 10-15% рутилна фаза. Р25 наночестиците имаат големина од
25 nm. Рецептите за подготовка на пастите се користени од литература [8, 9] со одредени
модификации за подобрување на адхезијата и зголемување на дебелината на филмот.
Мезопорозните филмови од титаниум диоксид се нанесени на супстрати од
транспарентно спроводно стакло со тенок транспарентен спроводен слој со дебелина од 2200
µm и отпор од 7 Ω/квадрат.
w
Постапката на добивање на мезопорозните филмови со Доктор Блејд техниката се
одвива брзо и лесно, при што за депозиција се користи XY рекордер што со константна брзина
го придвижува сечивото над супстратот и го размачкува филмот. По нанесувањето, филмовите
се ставаат на грејна плоча на собна температура и се синтеруваат до 10 минути на 100°С и 30
минути на 450°С. Топлинскта обработка овозможува отстранување на растворувачот, како и
ie
горење на органската компонента и добивање на анатазните нанокристали.
Пред да се започне со испитување на структурните својства на мезопорозните филмови,
најнапред е испитана зависноста на дебелината на нанесената паста и дебелината на синтерува-
ниот филм. Оваа зависност е важна не само за добивање на филмови со иста дебелина туку и за
испитување на максималната дебелина на филмот што може да се добие од другите приготвени
ev
примероци на пасти. Дебелината на добиените филмови е мерена профилометриски.
Со цел да се зголеми ефективната површина за апсорпција на сенситизерот, се
зголемува дебелината на филмот што овозможува зголемување на ефикасноста на ќелијата како
резултат на зголемената пенетрација на електролитот во создадените празнини на филмот. Но
ефикасноста може и да се намали како резултат на празнината што останува помеѓу слоевите
Pr
по синтерувањето и не дозволува поврзување на честичките во филмот со што го оневозможува
електронскиот транспорт низ истиот [9].
При изработка на филмовите утврдено е дека мезопорозниот филм со пастата од Solaro-
nix, кога пастата е влажна има дебелина од 200 µm, синтеруваниот филм има дебелина од 3 до
3,20µm. На слика 2 е прикажана површината на Solaronix мезопорозниот филм снимена со ка-
мерата на Раманов микроскоп при зголемување од 5 пати. Може да се забележи дека површи-
ната е компактна со одредена порозност што би требало да биде слична низ целата длабочина
EB
на филмот. Филмот визуелно нема пукнатини што значи дека супстратот има добра адхезија.
W
Слика 2 Оптичка фотографија на површина на Слика 3 Оптичка фотографија на површина на

мезопорозниот филм при зголемување од 5 мезопорозниот филм при зголемување од 5
пати, добиен со Solaronix паста со дебелина на пати, добиен со паста бр.1 со дебелина на
влажниот филм од 200 µm влажниот филм од 120 µm
За оптимизирање на дебелината на филмовите направени од пастата бр.1 најнапред е
нанесен филм со висина на сечивото од 120 µm. Површината на филмот, снимена со камерата
на Раманов микроскоп при зголемување од 5 пати, е дадена на слика 3. Како резултат на
скробот во пастата, што согорува за време на синтерувањето, филмот изобилува со многу
големи пори. Ова е особено поволно за пенетрација на сенситизерот во мезопорозниот филм.

На слика 4 е претставена фотографија добиена со скенирачки електронски микроскоп на
филмот, од каде што може да се потврди дека покрај макропорите постојат и микропори, а исто
така се забележува и добра поврзаност меѓу анатазните кристали. При двоен слој од пастата со
дебелина на влажниот филм од 120µm за секој од слоевите, определена е дебелината на
синтеруваниот филм и утврдено е дека униформноста останува иста, а максималната дебелина
на филмот изнесува 15µm.
w
ie
Слика 4 Снимка на напречен пресек на Слика 5 Оптичка фотографија на површина на
мезопорозниот филм,од паста бр.1 со мезопорозниот филм при зголемување од 5
дебелина на влажниот филм од 120 µm, пати, добиен со паста бр.2 со дебелина на
добиена со скенирачки електронски
ev влажниот филм од 120 µm
микроскоп
Пастата бр.2 е нанесена како филм со дебелина на влажниот слој од 120µm. Оваа
дебелина по синтерувањето на филмот изнесува околу 15 µm. Слика 5 е фотографија од
површината на филмот направен со паста бр.2 при зголемување од 5 пати.
Од сликата може да се забележи дека се работи за компактна површина на која што не
Pr
се забележуваат пори како кај претходните две пасти. Ова покажува дека се работи за
релативно компактен филм. Друг услов што треба да биде задоволен е присуство на
микропорозност, што се јавува како резултат на добро растворената органска компонента во
пастата што согорува со синтерувањето. Овој тип на паста озможува добивање на мезопорозни
филмови со униформна и релативно голема дебелина.
4 КАРАКТЕРИЗАЦИЈА НА МЕЗОПОРОЗНИ ФИЛМОВИ ОД ТИТАНИУМ

EB
ДИОКСИД СО АТОМСКА СИЛОВА МИКРОСКОПИЈА

Испитување на топографијата на површината на мезопорозните филмови е направена со
атомска силова микроскопија. Испитувањата се вршени со атомски силов микроскоп NT-MDT
Nova, во полуконтактен мод со сонда до должина 100±5 µm, ширина 35±5 µm, резонантна
фреквенција од 190-325 kHz и константа на еластичност од 5,5 до 22,5 N/m. Скенирањето е
направено во хоризонтална насока со резолуција од 256×256 пиксели. Обработката на сликите е
направена софтверски со програмата Gwyddion 2.25.
W
а)
w
ie
б) ev
Pr
в)
Слика 6 Топографија на мезопорозните филмови од TiO2, 2D претставување на површината

EB
(лево), 3D претставување на површината (десно), при димензија од10×10µm: а) филм изработен

од Solaronix паста при вредност на оската z од 0 - 642 nm; б) филм изработен од паста бр.1 при
вредност на оската z од0 - 411,1 nm; в) филм изработен од паста бр.2 при вредност на оската z
од 0 - 944,7 nm
Целта на испитувањето на површината на филмовите е да се утврди нивната рапавост и
порозност за да се воочат разлики во структурата на филмовите изработени со трите различни
W
пасти. Поради истражување на порозноста на филмовите направени се мерења со димензии на

површината на филмот од 10×10 µm.
На слика 6 е претставена дводимензионална (лево), и тродимензионалнаслика (десно) на
површината на филмовите со големина од 10×10 µm.
Од слика 6 и пресметаните вредности за средна висина на површината филмот hа,
аритметичка средина на рапавоста Ra и корен на средната квадратна рапавост Rrms, дадени во
табела 1 може да се заклучидека филмот добиен од Solaronix пастата има голема вредност на
рапавоста и може да се воочи дека се состои од пори со најразлична големина што се
униформно рапределени по неговата површина.
Табела 1 Вредности на параметрите: средна висина на површината филмот hа, аритметичка

средина на рапавоста Ra и корен на средната квадратна рапавост Rrms на мезопорозните филмови
од титаниум диоксид дадени на слика 6
Филм hа (nm) Ra (nm) Rrms (nm)
Solaronix паста 164,8 55,7 74,2
Паста бр.1 251,9 28,4 37,8
Пастабр. 2 445,8 115,7 142,2
w
За разлика од филмот направен од Solaronix паста, филмот добиен со пастата бр.1 има
соодветна униформна и компактна површиннска структура. Сликата 3 може да потврди дека
површината на филмот е глатка со одредени пори. Од топографијатана филмот изработен со
пастата бр.1, претставена на слика 6, се потврдува оваа стуктура. Исто така може да се
ie
забележи и формата на пората, како и нејзината длабочина.
Најголемата вредност за рапавоста има филмот изработен со пастата бр.2. Имено од
топографските слики добиени со атомската силова микроскопија воочливо е дека овој филм
нема глатка површина и рапавоста има голема вредност. Постојат одредени порозни структури,
меѓутоа воглавно се работи за микропорозност. Самата површина на филмот не е униформна
ev
што придонесува за зголемената рапавост.
Филмот направен од Solaronix пастата покажува најхомогено распоредена порозна
структура, додека на филмот од пастата бр.1 и поктај хомогеноста можат да се забележат
микропори. Филмот изработен со пастата бр.2 исто така покажува микропорозна структура и
има најголема рапавост на површината.
Pr
Со изработка на мезопорозните филмови и карактеризирање на различните пасти од кои
се изработува филмот може да се заклучи дека со пастата бр. 2 се формираат филмови со
најголема рапавост. Иако ова е особено поволно за изработка за сензитивни сончеви ќелии,
сепак во споредба со комерцијалната Solaronix паста има одредени разлики во однос на
порозноста и униформноста и распределбата на порите.
Филмот добиен со пастата бр.1 покажува голема порозност поради присуството на
порите создадени со согорување на скробните честици, како и добро синтерувани анатазни
EB
нанокристали, што е потврдено со сликата добиена со електронскиот сканирачки микроскоп.

Сепак неуниформноста на дебелината на филмот и невозможноста за репродуцибилност на
филмови изработени од оваа паста е најголемиот недостаток.
5 ЗАКЛУЧОК
Мезопорозните филмови добиени од различни пасти се направени со цел да се утврди
W
дали пастите изработени по одредени рецепти со помош на комерцијални нанокристали Р25 се

квалитетна замена на комерцијалната паста од Solaronix. Филмовите треба да бидат
униформни, реподуцибилни, високо порозни и со дебелина од 15 µm, од материјал со ниска
цена на чинење што хомогено се нанесува на големи површини со Доктор Блејд техниката и со
својства блиски на Solaronix пастата.
Се покажа дека техниката за нанесување со сечиво – Доктор Блејд е едноставна за
користење и овозможува униформно нанесување на филмови.
Од истражувањата може да се заклучи дека пастата бр.2 е добра замена за
комерцијалната Solaronix паста. Се добиваат филмови со соодветна дебелина, униформни и со
добра адхезија за супстратот. Структурата и униформноста на филмовите изработени од оваа
паста овозможуваат повторливст на параметрите, што ќе придонесе за добивање на релевантни
и споредливи резултати при понатамошни испитувања на сензитивните сончеви ќелии.
Оптимизацијата на компактните и мезопорозните филмови е само дел од сончевата

ќелија. Испитувањето извршено во овој труд ќе придонесе да се продолжи со изработка на
сензитивни сончеви ќелии и да се пристапи кон тестирање и оптимизација на останатите
материјали од кои е составена сончевата ќелијата со цел да се подобри концептот и
ефикасноста.
[1] Green M. et.al. “Име на трудот.” Prog. Photovolt: Res. Appl. 19, 2011, стр. 84–92.
[2] Antonio Luque, Steven Hegedus. “Име на трудот.” Handbook of Photovoltaic Science and Engineering.
2003, ISBN 0-471-49196-9.
[3] Michael C. Elliott. “Име на трудот.” Nature Chemistry. 3,2011.
[4] Guan-Jun Yang, Chang-Jiu Li, Sheng-Qiang Fan, Jin-Cheng Gao. “Име на трудот.” Surface & Coatings
w
Technology. 205, 2011, стр. 3205–3210.
[5] S. Nakade, M. Matsuda, S. Kambe, Y. Saito, T. Kitamura, T. Sakata, Y. Wada, H. Mori, S. Yanagida. “Име
на трудот.” J. Phys. Chem. B. 106, 2002, стр. 10004-10010.
[6] Ryan O’Hayre, Marian Nanu, Joop Schoonman, Albert Goossens, Qing Wang, Michael Grätzel. “Име на
ie
трудот.” Adv. Funct. Mater. 16, 2006, стр. 1566–1576.
[7] Seigo Ito, Peter Chen, Pascal Comte, Mohammad Khaja Nazeeruddin, Paul Liska,Peter Pechy, Michael
Gratzel. “Име на трудот.” Prog. Photovolt: Res. Appl. 15, 2007, стр. 603–612.
[8] Qing Shen, Taro Toyoda. “Име на трудот.” Thin Solid Films. 438 –439, 2003, стр. 167–170.
[9] Seigo Ito, Takayuki Kitamura, Yuji Wada, Shozo Yanagida. “Име на трудот.” Solar Energy Materials &
ev
Solar Cells. 76,2003, стр. 3–13.
Pr
EB
W
w
ie
ev
СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНЕН СИСТЕМ И
Pr
ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ НА ЕЕС
EB
Трајче Черепналковски
Секретар
Елизабета Солакова
W
w
ie
ev
СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНИ СИСТЕМИ И
Pr
ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ
EB
Трајче Черепналковски
Секретар
Елизабета Солакова
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND
Pr
TELECOMMUNICATION
Chairman
EB
Trajce Čerepnalkovski
Secretary
Elizabeta Solakova
W
9. CONFERENCE
w
ie
ev
SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND
Pr
TELECOMMUNICATION
Chairman
EB
Trajce Čerepnalkovski
Secretary
Elizabeta Solakova
W
Anni Dasho, Indrit Baholli

Faculty of Economy, European University of Tirana
Genci Sharko
Faculty of Electric Engineering
Erdet Këlliçi
European University of Tirana
w
ALBANIAN POWER DISTRIBUTION (OSHEE) BILLING SYSTEM INTERFACE
WITH BANKING SYSTEM.
ABSTRACT
ie
Approval of the new Albanian Power Market Model, constitutes an important step towards the
consolidation and sustainable development of the Electricity Market in Albania. The Albanian Power
sector is facing serious financial and operational challenges in Albania since CEZ management time
even now under state management. At the CEZ Management time the Distribution/Meter Management
ev
and Sales/Billing Sectors were managing their work through a very old methodology: Reading process
of clients’ electrometers was done manually on paper, and billing operators entered all monthly
readings data manually on Billing System. The Albanian Distribution Company on CEZ Management
time and now at OSHEE time was discussing:
– What about daily generation of monthly invoices from OSHEE Billing System and daily
on-line payments from OSHEE clients through on-line interface with Banking System.
Pr
– How important is and what will be the impact of developing an electronic meter reading
system to facilitate the work of the readers and transmitting data online to Billing System?
– Making photos of real status of electrometers(EM) during monthly reading process and
transmitting on-line to Billing System and supporting all Client’s claims and anomalies
during a month or historical ones?
To increase the management level of the Distribution/Meter Management sector and
EB
Sales/Billing Sector it was decided to be developed a project with very important phases to be
developed in parallel:
– On-Line interface with Banking System for all OSHEE clients being part of Banking
System Clients as well all random clients paying their OSHEE monthly Bills through
Banking System.
W
– MyAvis System Implementation, through reading all clients with PDA equipment’s done
by the readers.
– Converge System Implementation, readings through smart-meters for the OSHEE big
clients to be transmitted online without the presence of the readers through the GPRS
mobile companies’ network.
Keywords: Interface, Banking System, Billing System MyAvis, Converge.
1 INTRODUCTION
Based on the needs of all Customers of OSHEE(ex CEZ Shpërndarje) for receiving the
Electricity Bills on time, online, not wasting time on customer care centers for getting a copy of their
monthly Bills, it was done a detailed analyses consisting on the following areas:
D2-034R 1/11
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 2/11
– Did our customers received their monthly invoices correctly and on-time? How many
invoices were delivered to all our contractual customer’s portfolio?
– How to be managed the big queues in the Customer Care Centers for re-printing the
monthly invoices based on the increased requests of the customers every month as per non
delivery of the monthly bills at the customer’s official physical addresses?
– How important, and what will be the impact of building-up a web platform showing
monthly bills and even the status of paid/not paid bills to facilitate this process for all types
of customers private and households?
– What will be the impact of increasing payment channels not only Customer Care Centers,
and Posta Shqiptare but even increasing the level of payments of monthly bills at Banking
System (Commercial Banks interfaced with OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) Billing
w
System).
– What about the latest facilities for OSHEE customers M-pay or Easy Pay facilitating
through their services the process of monthly bill payment process credited online with
OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) customers. [1], [2], [5].
ie
In order to convert traditional Billing System and Payment Customers to a paperless,
automated solution, utilities need to understand the reasons behind CEZ Shpërndarje customers’, and
perhaps the CEZ Shpërndarje strategic plan for converting traditional Billing System and Payments to
an automatizes process, including[8], [9]:
For the CEZ Shpërndarje customer: ev
– Process is not user-friendly coming up to a poor customer experience
– Online registration through the internet is or could be a problem for the biggest part of the
customers as per their usage of internet applications
– Password is mostly boring and problematic process for customers who just don’t want to
manage another log-in credential
– For most of the customers it will be a great problem that no longer receiving a paper bill could
Pr
increase the possibility that they’ll miss the bill and/or payment of that monthly bill
For the CEZ Shpërndarje as a utility company:
– Solution can be difficult and expensive to implement, leading to incomplete solutions that do
not serve to the CEZ Shpërndarje company entire customer base.
– Since those systems are offered by different vendors, e-Billing and e-Payment systems are often
independent and isolated from one another creating more work for staff.
− The proposal for such needs was development systems from local ICT staff of CEZ Albania.
EB
The general overview was that the biggest corporates on Albania which do not provided a useful
electronic bill-pay-communication solution run the potential of losing money and increasing customer
relationships problems with the biggest electroenergetic corporate on the country. Such losses can be
avoided if CEZ Shpërndarje ensure that the electronic monthly bill and payment solutions they offer to
their clients are easy to use, secured to be used as well, comprehensive and convenient at the same
time. Based on all those concerns from the Customers and CEZ Shpërndarje point of view, it was build
W
up locally from the ICT Department the E-Bill platform and first three main Banks Interfaced (BKT,
Societte Generale and Raiffeisen Banks) with Billing System.
The E-Bill web platform would facilitate all CEZ Shpërndarje customers getting online their
monthly electricity bills in the electronic format, and help them making even regular payment
electronically on Banking System or Posta Shqiptare, or M-Pay & Easy Pay external collection
companies, or to physically presented in the OSHEE(ex CEZ Shpërndarje) Customer Care Centers to
proceed with monthly Electricity Bill payment process. Development, implementation and usage of
web applications are having a great popularity even due to the ability of updating and maintaining web
applications without distributing and installing software on potentially 1.2 million of customers’s
computers. The E-Bill web platform designed for Albanian Customers of “CEZ Shpërndarje”
generates the monthly electricity invoices online. The primary goal of this application is to offer a
suitable interface to all “CEZ Shpërndarje” customer’s in Albania in order to simplify and reduce the
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 3/11
time consuming for generating monthly invoices, correct and fulfill all data-cleaning process for
having the most accurate data for all customer contracts with “CEZ Shpërndarje” company. The E-
Bill platform was designed for all clients of “CEZ Shperndarje” who requested to generate the
invoices for all historical period 2009 and actually, and continuing with the data cleaning process to
update the whole data of their contract.
w
ie
Figure 1 User Interface for all clients using E-Bill Platform
ev
Pr
EB
Figure 2 E-Bill Platform User Interface

W
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 4/11
w
ie
ev
Pr
Figure 3 Data Cleaning Form, updating continuously all data from the clients.
With E-Bill platform all clients can see the invoice (monitoring the monthly consume of the
electricity consumed home/office etc…), save it, print it, and see even the whole historical
consumption of their contracts. One new benefit for all clients was the data-cleaning form updating
those contract personal data each time clients have changes on those personal data. Why it was a great
support for all clients the development of E-Bill platform?
EB
• Fast, Correct Data, and Secure Platform

• You need to spend less time on staying in line for hours to our customer care centres.
• All clients can have possibility to see their invoices and print them from home, office, or
internet café computers.
1.1 Payment channels used from “CEZ Shpërndarje” for better collection strategy.
W
The calculation was done based on collected money for end of 2012 with 4% flat increase for
next 5 years. Due to low costs the cooperation with commercial banks as the most preferred channel
for CEZ Shpërndarje, since Commercial Banks were not the best presented in all country (incl. rural
area) it was planned to cooperate also with Western Union, Posta Shqiptare and other collection
companies which were planning to develop a new model of payment channels, with wide spread in
country level with 1500 terminals (3 times more than all banks together), mainly in rural areas. With
Alba Post was expected to decrease the business down to 8% for next 5 years [1], [2].
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 5/11
w
Figure 4 Payment channels 2012-2017 and expected development for next 5 years (in %)
1.1.1 Banking interface online with Billing System
ie
For the centralized CEZ Shpërndarje (now OSHEE) Billing System new interface for sending
information about issued invoices (expected payments) and for receiving information about payments
from Commercial Banks and Posta Shqiptare was implemented and is functional even now under
OSHEE administration (where almost the number of Commercial Banks is increased from 3 to 10
supporting OSHEE for such services). For both directions (export invoices from billing and import
ev
payments to billing) data files in standardized TXT format are used. This interface was implemented
in SQL stored procedures in database CEZ_BS_QF and in SSIS packages stored on production SQL
server. For temporary and logging purposes the interface uses tables in database CEZ_BS_EXP_IMP,
final data about received and assigned payments are uploaded directly to CEZ_BS_QF database [13],
[14],[15], [16] .
Pr
EB
W
Figure 5 Banking Interface with CEZ Shperndarje/OSHEE Billing System

Export for banks
After printing process: Bank export process is part of “After printing process” which consists
of following stored procedures implemented in CEZ_BS_QF database. Both procedures are executed
on demand, depending on current printing activity. Finally the whole process should be executed only
automatically during night scheduled SQL jobs.
AUTO_BILL_PRINTED:
This procedure moves PDF files from PDF-Creator folder to final storage folders Originals for
printing house and Archive. Files from folder Originals for printing are deleted after the physical
printing of invoices by external company. Files in Archive folder (copies of invoices) are stored
forever and available in BS web user interface for download. At the end the procedure moves records
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 9/11
money transfer provider”. The platform used by EasyPay is very flexible and allows the company to
offer a variety of services for its agents and clients, with the highest security ever. Currently, EasyPay
is the official distributor of Digitalb, the biggest PayTv company in Albania, as well as PLUS
Communication, a mobile operator in Albania. EasyPay is now a member of American Chamber of
Commerce in Albania (AmCham), Albanian Information Technology Association (AITA), and also
member of Albanian Consulting Network (ACN). Online Electricity Bills Payment, EasyPay offers
one new service: "Pay online OSHEE bills". Bill payment can be done via EasyPay POS. Electricity
bills can be checked in two ways: Contract Number and Serial Number. Once you finish the payment
successfully, you will get a copy of the receipt. You will get notified via e-mail for all the monthly
bills you have to pay to OSHEE, No extra fee per payment [11].
In all big shopping malls through the platform of Factorial – AED
w
That is the most advanced service that is offered for the first time in Albania, through AED
Company. Through the fiscal cash machine is now possible to make payments for additive products
and services such as payments for telephone bill, water bill and electricity bill or to recharge the
account of your cell phone, for social security payments or fine payments. So, in this way through the
fiscal cash machine each individual can be directed in our authorized points that also may be markets
ie
or particular shops to perform necessary actions, without having to stand in queue. Every city has a
regional office that enables the delivery of equipments and their connection with the factorial service.
So, this entity authorized by AED, will also be the distributor of this even more advanced service.
Fiscal device is connected with taxation, also with company's server in order to provide the available
services, listed on the menu, which will be updated automatically. By reason of one part of the
ev
services, relates on bill payments then the fiscal cash machine will be connected with the banking
system.
Thus, it seems clear that with one small fiscal equipment, it becomes possible committing all
these services. The company guarantees the fact that the service is extremely easy to use and offer.
AED itself, undertakes the training and the installation of the new service, by a qualified staff. So the
company has invested AED in the simplification of operations, which are connected online with our
Pr
server, so that our partners have the job easier for the sale of any product or service. To be paid
through Visa and Master Cards- banking system supporting such service [12].
1.3 Increased Collection Results as per payments received through other payments channels
Banks, Posta Shqiptare, online interfaced with Billing System.
In pilot areas there were observed better and increasing collection results especially regarding
the current invoice collection. Collection of current monthly invoice paid through other payment
EB
channels other than CCC in the pilot areas was lower than the remaining part of Albania. This had
been the propose of selection. Even thought that the collection rates were having the same trends in
both areas, it was observed a significant increase (nearly 6% abs) in the pilot areas. Despite the fact
that collection within two months was facing a decrease due to increase of debt collection and current
invoice collection, in pilot areas could be observed a better situation [1], [2], [5].
W
Figure 6 Comparison of collection results Jan-Dec 2012

MAKO CIGRE 2015 D2-034R 10/11
Even now as the Albanian Distribution Corporate is under state administration and
management the situation on collection is exactly the same as results of the period 2012 under CEZ
Shpërndarje administration and management. Collection of current monthly invoice paid through other
payment channels other than CCC in the pilot areas was lower than the remaining part of Albania.
This is why is important implementing different payments channels interfaced with billing system as
part of Collection and management of loses OSHEE strategy though building up Pilot Projects [1], [2].
2 CONCLUSIONS
OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) was considering to be closer and supporting their customer’s
first time when deploying E-Bill system and increasing Payments Channels through interfaces with
Banking System and Posta Shqiptare.
Before OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) can provide an easy-to-use e-bill/e-pay solution, they
w
need to better understand their customers. For OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) understanding
customers’ concerns, needs and comfort levels will go a long way to ensuring that the solution is one
that they will actually use. Understanding customer profiles will enable utilities to provide the right
bill-pay options for them; thereby increasing adoption rates.
ie
Recognize that billing and payment should operate in conjunction with one another:
The Albanian Distribution Corporate OSHEE have historically viewed billing and payment as
separate processes; with one handling the production and mailing of bills, while the other takes care of
receiving and reconciling payments. ev
However, today’s technologies provide a great opportunity to merge them into a single, cost
saving process. Since many OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) customers already view billing and
payment as a single step, it only makes sense that such technology implemented from OSHEE (ex
CEZ Shpërndarje) reinforce this habit. Online and mobile technology further strengthens the bill-pay
relationship, since OSHEE (ex CEZ Shpërndarje) customers can review their balances and make
payments in a single step.
Pr
Rather than viewing billing and payment as separate functions, OSHEE (ex CEZ Shpërndarje)
and all customers can benefit greatly from recognizing the value of bridging these functions into a
single process. For OSHEE (ex CEZ Shpërndarje), an automated, turnkey solution can help to drive
preferred customer behaviors toward additional low cost bill-pay services. For customers, a single,
paperless billing and payment process can deliver value added services as well as enhance their
customer experience.
EB
3 LITERATURE
Official web page of CEZ Group Prague/ CEZ Albania/ Kvados Group/Landis and Gyr Company.
[1] http://www.cez.cz, http://www.cez.al; http://www.cez.ro, http://www.cez.bg;
[2] http://www.oshee.al;
[3] http://www.kvados.cz
W
[4] http://www.landisgyr.com
[5] Francis Buttle, “Customer Relationship Management, Concepts and Technologies”, SE, (2009) PP 409-412.
[6] A C S Athukorala , I S Dewasurendra, P J wijerathne, I Pothuvila , “Remote Electricity Billing System”, Sri
Lanka Institute of Information Technology, Malabe, 2011.
[7] EEI-AEIC-UTC White Paper, “Smart Meters and Smart Meter Systems, a Metering Industry Perspective”;
February 2011.
[8] Ellen F. Monk and Bret J. Wagner (2013), Concepts in Enterprise Resource Planning, Fourth Edition,
Cengage Learning, PP 56-58, PP 184 - 187.
[9] Francis Buttle (2009), Customer Relationship Management, Concepts and Technologies, SE, PP 409-412.
[10] http://www.mpay.al;
[11] http://www.easypay.al;
[12] http://www.aed.al/en/tech-Factorial;
MAKO CIGRE 2015 D2-034R 11/11
[13] http://www.raiffeisen.al;
[14] http://www.bkt.al;
[15] http://www.societegenerale.al;
[16] http://www.postashqiptare.al;
w
ie
ev
Pr
EB
W
Благој Трајкоски
Google Ireland Ltd., Даблин, Р. Ирска
Борислав Поповски
Универзитет „Св. Кирил и Методиј” во Скопје
w
СПРАВУВАЊЕ СО ХД И ПМД ВО ОПТИЧКИТЕ ТРАНСПОРТНИ МРЕЖИ
ie
Во овој документ вниманието е задржано на ефектите на Хроматска дисперзија и
Дисперзија на Поларизационен Мод и нивната се позначајна улога во Оптичките транспортни
системи. Направени се детални мерења на ХД и ПМД на оптички линкови од 1,7km до 55,5km и
добиените резултати се анализирани. Врз база на тие резултати потоа се направени сценарија за
компензација на дисперзијата користејќи параметри на постоечките оптички влакна.
ev
Дизајнирани се три типа на оптички системи со методи на Преткомпензација,
Посткомпензација и Симетрична компензација. Прикажаните перформанси на симулираните
системите за различни нивоа на влезна моќност се обработени графички и статистички и во
поголем дел од случаите методот на Симетрична компензација дава најдобри резултати.
Клучни зборови: Дипсерзија, ХД, ПМД, Оптички транспортни системи, компензација на
дисперзија
Pr
1 ВОВЕД
Со растот на потребите од вкупен проток на информации во Интернетот, генерално од
40% [4] годишно, за приближно толкава вредност е зголемена потребата од транспорт на
податоци. Со тоа се појавува предизвикот за зголемување на капацитетите на постојните
оптички транспортни мрежи. За да се оствари таа цел следните два предизвици треба соодветно
EB
да се адресираат и анализираат со што би се постигнале соодветни решенија. Првиот предизвик

е потребата за постигнување на поголем капацитет по бранова должина. Во реалните
транспортни системи веќе некој период се присутни 40Gbps канали, a веќе и во последно време
и 100Gbps канали кои се предвидува дека за догледно време ќе станат доминантни. Вториот
предизвик претставува зголемувањето на користени бранови должини по линк (едно оптичко
влакно). Веќе гледаме пораст на бројот на канали по линк од 44 на 88 со што се дупилира
капацитетот кој може да се постигне. А со последните евалуации е утврдена бројката од 160
W
канали по линк коишто може да пренесат и до вкупен капацитет од 1,6Tbps. При процесот на
решавање на претходните два предизвици треба да се анализираат неколку појави
предизвикани од физиката на пренос низ оптичките влакна. Покрај веќе добро познатото
пропагациско слабење на сигналот, феномените на Хроматска Дисперзија (ХД) и Дисперзија на
Поларизационен Мод (ПМД) бараат значително внимание и соодветно справување со
нив.Истражувачката работа во овој труд се заснова на практични мерења на ефектите на ХД и
ПМД во Оптички транспортни мрежи на подземни и надземни инсталации на оптички кабли,
нивна анализа и дискусија. Понатаму направена е симулација на Оптички систем каде е
моделиран според претходните мерења и изведени се неколку сценарија на справување
(компензација) со негативните влијанија на линеарните ефекти, главно предизвикани од
ХД.Мерливоста на перформансите е направена со разгледување на излезните резултати
добиени од параметрите како што се BER, Q фактор и дијаграм на OKO. На крај се изведени
соодветни заклучоци и препораки.
D2-073R 1/7
2 ЕФЕКТИ НА ХД И ПМД
2.1 Хроматска дисперзија (ХД)
Хроматската Дисперзија, понатаму реферирана како ХД (Chromatic Dispersion - CD),
претставува својство на оптичкото влакно или на компоненти на оптички мрежи, кое
предизвикува различни бранови должини на светлината да патуваат со различна брзина.
Бидејќи сите извори на светлина имаат тесен спектар на бранови должини кои ги зрачат (се
состојат од повеќе бранови должини), сите случаи на пренос на светлина се подложни на
Хроматска дисперзија. Секоја бранова должина од изворниот светлосен сноп на бранови
должини се простира со различна брзина, со тоа на приемна страна различните бранови
должини на крајот на оптичкиот преносен систем пристигаат во различно време. Овој процес
резултира со временско проширување на пренесуваниот импулс, што пак од друга страна води
w
кон интерсимболска интерференција помеѓу импулсите, а со тоа се зголемуваат грешките во
битовите.
2.2 Дисперзија на Поларизациски Мод (ПМД)
Дисперзијата на Поларизациски Мод или ПМД (Polarization Mode Dispersion - PMD), е
ie
карактеристика на мономодно влакно или оптичка компонента каде што проширувањето на
импулсот настанува како резултат на различни брзини на простирање на двете ортогонални
поларизации на сигналот. Оптичките влакна или оптичките компоненти можат да бидат
моделирани со две ортогонални поларизациски оски наречени главни членови на
поларизацијата (PSP). Оптичкиот сигнал создаден во влакното е решен во двете PSP оски.
ev
Секоја поларизациска оска (брза и бавна оска) има различна брзина на нејзино создавање. Тоа е
поради различните индекси на прекршување во секоја оска предизвикани од двојното
прекршување на материјалот. Различните брзини водат кон временско проширување на
импулсот во делот на приемникот, бидејќи оптичките приемници се чуствителни на
инцидентна светлина. Износот на проширувањето на импулсот во време помеѓу два различно
поларизирани импулси претставува диференцијално групно доцнење (DGD) и се мери во
Pr
единици во рангот на пикосекунди. DGD е моментална вредност која варира случајно низ
должината на влакното. ПМД се дефинира како линеарен просек од повеќе случајни вредности
на групи на прекини низ должината на областа (DGD, λ) или како средна квадратна вредност
(RMS) просек на случајни диференцијални вредности на групи на прекини низ должината на
областа (DGD2). ПМД се изразува како единици од пикосекунди (ps). За долги влакна (>2км)
линеарниот просек и RMS просечните вредности се слични.
EB
3 МЕРЕЊА НА ХД И ПМД
3.1 Услови и опрема за мерења
Со користењето на модулите на EXFO, FTB-5800 и FTB-5500B направени се серија на
мерења на ефектите на ХД и ПМД соодветно. Мерењата се изведени на терен и неколку во
лабараториски услови и истите се компарирани со аналитички резултати. Направени се мерење
на наследени оптички мрежи поставени пред повеќе години, во различни должини, од тип
W
G.652 но исто така и мерења на ново поставени траси со оптички влакна од тип G.655.
Особено значаен параметар при карактеризација на транспортниот систем е ПМД
дисперзијата од втор ред, која посебно добива на значење при повеќе канални системи на
брзини од над 40 и 100Gbps. Со мерењата извршени со модулот FTB-5500B, софтверски, како
дериват е добиен и овој параметар како и вредностите на останатите коефициенти на влакната.
Со овие вредности се овозможува да се направи карактеризација на оптичките влакна многу
попрецизно отколку само со вредност за едноставна ПМД дисперзија, а со тоа се постигнува
поголема контрола на квалитетот на пренос во оптичкиот систем. Целосната контрола и
конфигурација на FTB-5800 анализаторот се прави од апликацијата ToolBox преку која
софтверски се дефинираат сите неопходни параметри за мерењето.
Пред да се започне со мерење се дефинира опсегот на бранови должини кој ќе се
разгледува (C, L двата или костумизиран опсег), потоа се дефинира чекорот на земање на
примероци на бранови должини за кои ќе се мерат RDG параметрите (помал чекор, поголема
точност) и наредно се дефинира времето за усреднување на измерените резултати, односно
колку време се посветува за мерење на една точка, бранова должина (за послаб сигнал потребно
е поголемо време на усреднување).
3.2 Резултати од мерења
На слика 1 се прикажани резултатите на едно од серијата на мерења на ХД. Тестиран е
оптички линк поставен подземно во должина од 55,5km. Може да се забележи дека добиените
резултати се во рамките на очекуваните пресметки, односно во посакуваните граници за
успешно дизајниран долг транспортен систем. Добиените резултати се со следни вредности:
коефициентот на Хроматска Дисперзија во C прозорецот на фреквенции е со вредности помали
од 18 ps/(nm*km), а додека во L прозорецот тој коефициент се движи помеѓу 18 и 26
w
ps/(nm*km), со позитивен наклон од 0,059 ps/(nm2*km). Бидејќи однапред не беше познат типот
на оптичкто влакно, дојдовме до заклучок дека најверојатно ова влакно е од стандарден тип
G.652.
При мерењата беа користени различни чекори на земање на примероци од спектарот на
бранови должини и исто така применети беа различни временски интервали на усреднување.
ie
Од анализираните излезни податоци може да се заклучи дека вредностите низ C и L прозорците
на фреквенции не се разликуваат премногу, па за мерениот линк од 55,5km би препорачале да
се користи чекор на земање примероци од 1nm и времетраење на усреднување од 5s, како за
доволно кратко време би се добиле веродостојни податоци.
ev
Во продолжение на слика 2 се приложени визуелните резултати од мерењата на ПМД на
оптичко влакно со должина од 1,7km од тип G.652D во лабараториски услови. Резултатите
визуелно се воочуваат како распределба на интензитет на доцнење по должина на временско
доцнење во ps.
Pr
EB
W
Слика 1 Мерења на ХД на отпички линк на влакна од непознат тип 55,5km

w
ie
.
ev
Слика 2 Мерење на ПМД на кратко влакно во лабараториски услови.
Pr
Но исто така се отчитува и вкупната вредност на ПМД дисперзијата. Според добиените
резултати, овие вредности слободно може да се занемарат при планирање на ефектите кои
влијаат на оптичкиот линк. Дополнитено, при мерењата на ПМД може да се дефинира праг на
толерантност на вредноста на ПМД, по што доколку би се надминала истата се покажува
визуелно предупредување за слабиот квалитет на линкот.
4 СИМУЛАЦИЈА НА ОПТИЧКИ СИСТЕМ И ДИЗАЈН НА СЦЕНАРИЈА ЗА

EB
КОМПЕНЗАЦИЈА НА ДИСПЕРЗИЈА
Една од главните цели за студирање на перформансите на транспортните оптички
системи е симулирање на реални сценарија на оптички системи како и анализирање на
добиените резултати. Идејата е преку наоѓање на соодветен софтвер за моделирање на реален
телекомуникациски систем со сите компоненти од предавател преку преносен медиум до
приемник да се креира реално сценарио каде ќе може да се истражуваат перформансите на тој
систем. По направеното истражување и споредување на постоечките симулациски пакети за
W
оваа цел, поради посоодветните карактеристики и полесниот пристап за работа, во овој труд е
користен софтверот OptiSystem 7.0. Со помош на резултатите добиени од мерењата на
карактеристиките на веќе поставени оптички делници, со модулите EXFO CD 5800 и PMD
5500, направени се неколку различни сценарија и презентирани се решенија за справување со
влошените перформанси како резултат на негативните ефекти главно на ХД и ПМД
дисперзијата. Крајниот ефект на функционирање на системиот се отчитува преку прозорецот за
приказ на дијаграмот на ОКО и Q факторот. Q факторот е параметар кој е добиен од релацијата
на зачуваната енергија и ратата на потрошена енергија во било која електронска компонента
или уред, поедноставено, практично може да се поистовети како мерка за ефикасност.
Терминот оригинално почнал да се користи во електричните кола, но подоцна станал и доста
користен кај оптичките резонатори.
w
Слика 3 Симетрична компензација на ХД.
Дизајнирани се три сценарија за компензација на Хроматската дисперзија во зависност
ie
од локацијата на поставеност на компензаторот и тоа Преткомпензација, Посткомпензација и
Симетрична компензација. На слика 3 детално е прикажан системот на оптчки пренос во
услови на Симетрична компензација.
Во сите три случаи, пристапот на проблемот математички е решен со истит степен на
ev
одземање на Хроматската дисперзија, оставајки резидуална (остаточна) дисперзија од околу
500ps. Ова е направено намерно со цел да се избегне појавата на нелинеарни ефекти кои би се
појавиле во услови на дисперзија на влез на приемник.Во системот е пуштен сигнал со битска
брзина од 10Gbps со гаусов облик на импулс. Степенот на деградација на импулсот е различен
во сите три случаеви на компензација.
Според добиените резултати може да се заклучи дека во генерален случај
Pr
Преткомпензацијата во послаба мерка се справува со акумулираната Хроматска Дисперзија, во
однос на улогата на Посткомпензацијата и симетричниот начин на Компензација. Исто така на
крај на оптичкиот систем, пред влез во приемник поставен е засилувач, EDFA, кој е специјално
позициониран на излез на преносен канал, бидејќи доколу е на влез системот ќе биде подложен
на дополнителни негативни перформанси предизвикани од нелинеарните ефекти со оглед на
тоа што сигналот ќе патува со поголемо ниво на моќност.
EB
W
w
ie
ev
Слика 4 Вредности на Q факторот во зависност од типот на компензација на ХД.
На слика 4 може графички да се забележи тенденцијата на оптичкиот систем со
феноменот на дисперзија во зависност од сценариото, со црвена боја е прикажан ефектот на
методот на Симетрична компензација кој статистички прикажа подобри резултати. Во
извршените сумулации преку графикот на слика 3 екстрактирани се вредностите на Q факторот
Pr
при различни нивоа на влезна моќност во системот користејќи ги трите различно дизајнирани
решенија на оптички систем. Поголемите вредности на Q факторот означуваат подобри
цеолкупни перформанси на оптичкиот транспортен систем.
5 ЗАКЛУЧОК
Хроматската Дисперзија и Дисперзијата на Поларизационен Мод се од посебено
значење во процесот на планирање и дизајнирање на системот за транспорт. Нивниот ефект врз
EB
вкупниоте перформанси на системот доаѓа до израз во системи за пренос со брзини од 10Gbps и

поголеми.
Како придонес кон справување на овие ефекти разгледани се повеќе постоечки
сценарија и неколку теоретски пристапи и споредени се мерните резултати. Како резултат на
анализата се доаѓа до заклучок дека Хроматската Дисперзија мора да се компензира дури и во
услови на помали битски протоци во однос на ПМД, која е релевантна само при битски
W
протоци еднакви и поголеми од 10Gps. Начинот на компензација на ХД е проактивен со

искористуваање на веќе постоечките инсталации, правење на карактеризација на истите и
креирање на соодветно сценарио за пренос во нив. Од друга страна влијанието на ПМД е многу
потешко да се предвиди и скоро невозможно целосно да се отстрани. Најефикасен метод на
справуање со ПМД е локализирање на сегментите од оптичките линк кои се најмногу подложни
на негативните влијанија од истиот и нивна физичка замена со нови оптички делници по
можност со тип на влакна G.655.
За да се даде потврда на предложените сценарија дизајнирани се три модели на
компензација на ХД: Преткомпензација, Посткомпензација и Симетрична компензација. Истите
се тестирани на пет различни нивоа на влезна моќност во системот со битски проток од 10Gbps.
Заклучоците се во насока на потврда со теоретските тези и методите на Симетрична
компензација и Посткомпензација даваат значително подобри перформанси на системите во
однос на тие со метод на Преткомпензација.
Препорака за идна работа е анализата на новите типови на влакна кои со помош на

напредната технологија на производство овозможуваат поголема отпорност на ефектите на ХД,
ПМД. Исто така работата треба да продолжи во насока на студирање на функцијата на новите
Кохерентни Системи и нивниот метод на целосна компензација на дисперзијата на страната на
приемникот.
[1] G. P. Agrawal. Fiber Optic Communication Systems, Fourth Edition. Wiley, 2010
[2] R. Hui, M. O’Sullivan. Fiber Optic Measurement Techniques. Elsevier Academic Press, 2009
[3] Б. П. Лахти, Современи аналогни и дигитални комуникации. превод на 500 најдобри трудови од
Влада на РМ, 2010
[4] Infinera, Infinera Introduces New Line System, Sets New Standard for Capacity. Infinera, 2008
w
[5] S.Kumar, A.K. Jaswal. “Performance Analysis of Dispersion Compensation in Long Haul Optical Fiber
with DCF.” IOSR Journal of Electronics and Communication Engineering. Volume 6, Issue 6 (Jul. - Aug. 2013),
PP 19-23
[6] B. Chomycz. Planning Fiber Optics Networks. The McGraw-Hill Companies Inc, 2009
ie
[7] Optical Passive Devices Standardization Committee. Chromatic dispersion measurement using
polarization phase shift (PPS) method for passive optical components. Optoelectronic Industry and Technology
Development Association (JAPAN), 2006
[8] S. Spolitis, V. Bobrovs. Realization of Combined Chromatic Dispersion Compensation Methods. Riga
Technical University, 2011. ev
Pr
EB
W

ФЕИТ
УПРАВУВАЊЕ ВО ИНТЕЛИГЕНТНИ ДОМОВИ
w
Развојот на новите технологии доведе до сосема нови можности за управување со
електричните уреди во домовите, чија крајна цел е рационално искористување на електричната
енергија. Може да се смета дека технологиите кои го овозможуваат управувањето во домовите
ie
се во постојан подем, а меѓу позначајните причини за тоа се забрзаниот развој на
информациските и комуникациските технологии и пристапноста до едноставни електронски
уреди со различна намена по релативно пристапни цени. Всушност, технологиите за
управување во домовите обединуваат повеќе технологии кои на корисниците им овозможуваат
подесување на работата на електричните уреди во домовите во согласност со нивните животни
ev
навики, но земајќи ги предвид и услугите на снабдувачите со електрична енергија, односно
можностите да се користи електричната енергија во деловите од денот кога цените се пониски.
Токму затоа, овие технологии се сметаат за интерфејс меѓу снабдувачите и корисниците.
Клучни зборови: интелегентни домови, автоматизација, програмабилни логичку управувачи
1 ВОВЕД
Pr
Системот за управување во даден систем го сочинуваат збир на уреди и опрема кои
обезбедуваат стабилност, точност и елиминација на штетните состојби во процесот на
функционирање на системот. Системот за управување може да биде со различен облик и
имплементација, од енергетски постројки до производствени машини. Системите на
управување се развивале со текот на времето. Во раниот период на развојот самите луѓе ги
вршеле управувачките задачи. Кон крајот на 60-тите години од минатиот век, системите за
EB
управување биле базирани на примери на релејна логика, врз база на релативно едноставни
логички алгоритми. Напредокот на технологијата во изработката на микропроцесорите во тоа
време, довело до револуција во системите на управување. Се појавила идеја за изработка на
електронско-микропроцесорски управувачки уреди кои би можеле едноставно да се
репрограмираат во случај на промена во управувачките задачи. Таквите уреди се наречени
програмибилни логички управувачи (ПЛУи)1.
W
Со цел зголемување и усовршување на производството, современите индустриски гранки

користат ПЛУи. Всушност, темата на овој труд е поврзана со можностите за примена на овие
уреди во рамките на интелигентните домови.
2 ПРОГРАМАБИЛНИ ЛОГИЧКИ УПРАВУВАЧИ
2.1 Дефиниции и концепциски дизајн на програмибилните логички управувачи

Прорамабилните логички управувачи се вид на индустриски компјутери кои што користат
интегрални кола наместо електромеханички уреди за имплементација на управувачките
1
Прорамабилен логички управувач (скр. ПЛУ) е македонски превод на англискиот термин Programmable Logical Controller и ќе
биде користен во овој труд
D2-103R 1/9
функции и имаат специјално дизајнирана внатрешна архитектура [1]. ПЛУи можат да се

сметаат за нова технологија во споредба со традиционалните управувачки технологии, како
што се старите жичани релејни системи и аналогната иструментација. Иако функциите на
ПЛУи, како што е брзината на работа, начините на поврзување и можностите за процесирање
на податоци, се подобриле во текот на годините, основните принципи на дизајн остануваат
непроменети, а тоа е да бидат лесни за користење и одржување. ПЛУи постојано технички се
усовршуваат. Овие усовршувања не само што влијаат на дизајнот на ПЛУи, туку и на самата
управувачка архитектура. Промените воедно вклучуваат и хардверски (физичките компоненти)
и софтверски (управувачкиот програм) подобрувања.
ПЛУи претставуваат добро развиени управувачки системи кои нудат многу повеќе
можности отколку што се предвидувало. Тие имаат можност за комуникација со други
управувачки системи, овозможуваат генерирање на различни извештаи како и
w
дијагностицирање на грешките во самите ПЛУи или во системите кои ги управуваат. Овие
подобрувања ги прават програмабилните управувачи мошне значајни фактори за справување со
денешните барања на висок квалитет и продуктивност. И покрај фактот што програмабилните
управувачи станале пософистицирани, тие сеуште ја задржуваат едноставноста и леснотијата на
оперирање, што била и целта при произведувањето на овие уреди.
ie
2.2 Компоненти на програмибилните логички управувачи и модели
Сите ПЛУи (од микро до најголеми) во принцип имаат иста хардверска структура[2].
Програмабилниот управувач ги содржи следните делови:
ev
• централна процесирачка единица2 (ЦПЕ);
• влезен модул (дигитален, аналоген влез);
• излезен модул (дигитален, аналоген излез);
• модул за проширување;
• комуникациско поврзување.
Pr
Во основа ПЛУи имаат одреден број на влезови и излези. Кога во процесот ќе бидат
потребни повеќе влезови и излези од колку што има основниот уред се користат модули за
проширување. Модулот за проширување е посебен уред кој се спојува со ПЛУ и има
дополнителни влезови и излези. ПЛУи секогаш можат да се прошируваат без да се набавуваат
нови.
Пазарот на ПЛУ-а може да се сегментира во пет групи:

EB
1. микро ПЛУи;
2. мали ПЛУи;
3. ПЛУи со средна големина;
4. големи ПЛУи;
5. многу големи ПЛУи.
W
Микро ПЛУи се употребувааат во апликации кои управуваат до 32 влезно/излезни

уреди, при што најчесто станува збор за апликации со 20 или помалку влезно/излезни уреди. По
нив доаѓа категоријата на мали ПЛУи кои управуваат од 32-128 влезови/излези. ПЛУи со
средна големина (64-1024 влезови/излези), големите ПЛУи од 512 до 4096 влезови/излези и
многу големите ПЛУ-а од 2048 до 8192 влезови/излези ја комплетираат сегментацијата.
2.3 Начини на програмирање на програмабилни логички управувачи
Програмирањето на ПЛУ всушност претставува создавање на соодветна програма со која
се врши управување на ПЛУ[1].
2
Централна процесирачка единица (ЦПЕ) е македонски превод на англискиот термин „central processing unit – CPU“ и ќе се
користи во овој труд
Видови на програмски јазици кои се користат за програмирање на ПЛУи се:

• Скалестиот дијаграм (Ladder Diagram- LD во IEC1131);
• Функцискиот блок дијаграм (Function Block Diagram - FBD);
• Дијаграми на состојба (State Transition Diagrams), при што кај IEC 1131-3 тие се
наречени Секвенциски Функциски графови (Sequential Function Charts - SFC).
Постојат уште два јазика базирани на текст, а тоа се :

• Структурен Текст (Structured Text - ST);
• Инструкциски Листи (Instruction List - IL);
Секој производител со својот ПЛУ обезбедува софтвер за создавање на програмски код.

Софтверот се инсталира на персонален компјутер каде се изработува соодветната програма.
w
2.4 Скалесто програмирање на програмабините логички управувачи
Јазикот за скалесто програмирање кој се користи кај ПЛУи може да се подели на две
групи[3]:
ie
• основен јазик на скалесто програмирање;
• подобрен јазик на скалесто програмирање.
Секој од овие јазици се состои од многу ПЛУ-инструкции. Класификацијата според која

ev
инструкциите може да се сместат во една од овие две категории се разликува од производител
до производител, бидејќи не постои строго дефинирана класификација на овие две групи. Како
и да е, низ годините се формирал стандард со кој инструкциите може да се сортираат или во
основниот или во подобрениот јазик на скалесто програмирање. Понекогаш, основниот јазик на
скалесто програмирање се нарекува јазик на пониско ниво, додека подобрениот јазик на
скалесто програмирање се нарекува јазик на повисоко ниво.
Pr
Без оглед на класификацијата, ефектот на повеќе инструкциски категории е едноставен –
колку ПЛУ има повеќе инструкциски категории, толку тој станува помоќна алатка за
управување. Најчесто, малите ПЛУи работат само со основни инструкции и евентуално, некои
од подобрените инструкции. Поголемите ПЛУи најчесто имаат посовршено инструкциско
множество.
Скалестиот дијаграм претставува множество од симболички инструкции кои се користат за
креирање на една ПЛУ-програма. Инструкциските симболи на скалестиот дијаграм можат да се
EB
искомбинираат на тој начин, да се добие посакуваната управувачка логика, која понатаму се

зачувува во мемороријата. Бидејќи множеството на инструкции од овој тип се состои од
симболи кои ги претставуваат контактите, исто така се нарекува и симболика на контакти.
Основната функција на програмирањето со скалестиот дијаграм е управување на излезите
и извршување на функциски операции, врз основа на влезните услови. Скалестиот дијаграм
користи програмирачки мрежи за да ја оствари оваа управувачка акција. Општо, мрежата се
W
состои од множество на влезни услови (кои се претставени со инструкции за контактите) и

излезни инструкции на крајот на мрежата (претставени со симболот на намотка). Инструкциите
за контакти во мрежата се нарекуваат влезни услови, услови на мрежата, или управувачка
логика.
3 ПРИМЕНА НА ПРОГРАМИБИЛНИ ЛОГИЧКИ УПРАВУВАЧИ ВО

3.1 Интелегентни домови
Интелигентен дом3[4], или интелегентна куќа, е дом кој вклучува напредни системи за
автоматизација за да им обезбеди на корисниците софистицирано следење и контрола на
3
Интелигентен дом е македонски превод на англискиот термин „smart house“ и ќе се користи во овој труд
функциите во домот. Интелигентните домови ги користат технологиите на автоматизација во

домовите, како и информациските и комуникациските технологии сѐ со цел да се обезбедат
повратни информации и податоци од различни мерени големини кои се основа за извршување
на низа контролни автоматизирани операции во домот.
Интелигентните домови можат да се изведат преку четири главни аспекти:
• физичката структура на објектот;
• систем (безбедност, климатизација, контрола на потрошувачката);
• услуги (интернет, комуникација);
• менаџмент (енергија, осветлување, наводнување).
Технологиите кои се применуваат вклучуваат автоматизација на работата на дел од
w
уредите во домаќинството, како и софистицирано управување на некои системи, како што се
системите за домашна забава, наводнување на дворот, менување на амбиентот за различни
настани (како што вечери или забави) и употребата на домашните роботи.
Уредите може да бидат поврзани преку домашна комуникациска мрежа за да се овозможи
управување преку персонален компјутер, ПЛУ или некои други уреди и за да се овозможи
ie
далечински пристап преку интернет. Преку интеграција на информатичката технологија со
домашната средина, системите и апаратите имаат можност да комуницираат и извршуваат
едноставни контролни наредби.
Со имплементација на оваа технологија за автоматизација во домови се заштедува 30-40 %
ev
енергија, и се намалува емисијата на штетни гасови. Рационалната употреба на електричната
енергија всушност ја зголемува енергетската ефикасност на овие објекти.
Системите за домашна автоматизација ги користат следните видови на уреди:
• Сензори за мерење или детектирање на температура, влажност, дневна светлина
или движење;
Pr
• Контролери како што се персонаните компјутери или ПЛУи;
• Активатори како што моторизирани вентили, прекинувачи за светло и мотори;
• Собирници за комуникација кои можат да бидат жичени или безжични;
• Интерфејс преку кој корисникот го управува уредот или еден уред управува друг
уред.
Но, сепак денешната технологија за автоматизација во домовите се развива многу побрзо, а

EB
за тоа говорат и фактите дека во 2012 година, во 1,5 милиони домаќинства во САД биле
применети вакви технологии и се очекува до 2017 година да достигне бројка над 8 милиони
автоматизирани домаќинства.
3.2 Каркатеристики на применетиот програмибилен логички управувач
За тестирање на можностите за управување со уредите во интелигентнен дом во рамките
на овој труд се користи ПЛУ V350-35-T2, произведен од компанијата Unitronics во серијата
W
Vision. Оваа компанија се занимава со произведување и продажба на ПЛУи кои се применуваат

во сите гранки на индустријата. Предности на производите на Unitronics се пред сѐ
едноставноста на програмирањето, сигурното и едноставно комуникациско поврзување,
можноста за безжично комуницирање, бесплатна програмска опрема и релативно пристапни
цени.
На слика 3.2.1 е претставен изгледот на овој модел на ПЛУ.
w
ie
Слика 3.2.1 Unitronics Vision OPLC V350-35-T2
V350-35-Т2 ПЛУ е солиден микро-ПЛУ кој се состои од:
• 12 дигитални влезови;ev
• 2 аналогни /дигитални влезови и 3 HSC/Shaft-encoder влезови;
• 12 транзисторски излези;
• 3.5 ’’ графички лед дисплеј во боја кој работи на допир;
• 1 сериски порт RS232/RS485;
• Можност за дополнителни 128 влезови или излези преку адаптер;
• 1 порт за Ethernet комуникација;
Pr
• 1 порт за CANbus комуникација;
• Поддржува MODBUS комуникација.
Овој модел на ПЛУ има 12 влезови. Сите тие можат да бидат употребени како
дигитални влезови и можат да бидат групирани со помош на џампер како npn или pnp.
Влезовите 10 и 11 можат да бидат или аналогни или дигитални влезови. Влезовите 0, 2 и 4
можат да функционираат како брзи бројачи,како енкодери или како нормални дигитални
EB
влезови. Влезовите 1, 3 и 5 можат да функцинираат како бројачи за ресетирање, нормални

дигитални влезови или како енкодери.
Комуникацијата со екстерни уреди се остварува преку: приклучок RS232/RS485,
опциски Ethernet приклучок и еден опциски приклучок за CANbus. ПЛУ поддржува SMS,
GPRS, MODBUS. Протоколот FB овозможува ПЛУ да се поврзе со други уреди со помош на
RS232/RS485/Ethernet приклучоците. Информацискиот модул овозможува мониторинг и
W
уредување на работните големини, регулирање на контраст и острина на екранот, стоп, формат,

ресет на контролерот , а се активира со притискање на тастерот <i>.
ЦД-то кое се добива во пакет со ПЛУ содржи VisiLogic софтвер и комуникациски
додатоци. Софтверот овозможува конфигурирање на хардверот и пишување на HMI и Ladder
управувачки апликации. Исто така содржи и библиотека на подпрограми како помош при
решавање на сложени задачи.
3.3 Управување на бојлер и клима уред со помош на програмибилен логички
управувач
Во овој труд ПЛУ е програмиран со помош на софтверот VisiLogic од компанијата
Unitronics. Најпрво се дефинирани режимите на работа на болјерот и клима уредот, со цел да се
постигне автоматизира нивната работа, без директно инволвирање на корисникот во процесот.
За бојлерот е дефиниран следниот начин на автоматско пуштање во работа:

• од 07:00 до 22:00 часот бојлерот е исклучен,
• од 22:00 до 02:00 часот бојлерот е вклучен,
• од 02:00 до 05:00 часот бојлерот е исклучен,
• од 05:00 до 07:00 часот бојлерот е влучен.
Во овој случај бојлерот ќе работи само во ноќните часови, кога потрошената електрична
енергија се пресметува по ефтина тарифа. Целта на овој режим на работа на уредот е
намалување на сметките за потрошена електрична енергија. . Исто така, покрај стандардната
термостатска заштита, во конкретниот случај се поставува уште една, дополнителна заштита
w
односно исклучување на бојлерот во периодот од 02:00 до 05:00 часот за да не дојде до
прегревање на бојлерот.
На слика 3.4.2 се претставени скалестите функции со кои се дефинираат режимите на
работа на бојлерот според дефинираните периоди на работа во текот на едно деноноќие.
ie
ev
а)
Pr
EB
б)
W
в)
г)
Слика 3.3.1 Скалести функции со кои се дефинираат режимите на работа на бојлерот со а) од

22:00 до 02:00 часот бојлерот е вклучен; б) од 05:00 до 07:00 часот бојлерот е вклучен; в) од
02:00 до 05:00 часот бојлерот е исклучен; г) од 07:00 до 22:00 часот бојлерот е исклучен
w
За клима уредот се дефинирани следните режими на работа:
• ако температурата во собата надмине 26 ° C , тогаш клима уредот автоматски се

пушта да работи (лади) се додека не постигне температура од 24 ° C,
ie
• ако температура во собата е помала од 18 ° C, тогаш клима уредот автоматски се
пушта да работи (топли) се додека не постигне температура од 22 ° C,
• ако температура во собата е помеѓу 22 ° C и 26° C, клима уредот воопшто не работи
и ова уште се нарекува и мртва зона на работа на клима уредот.
ev
Ваков режим на работа е прифатлив бидејќи со него се опфатени сите периоди од
годината, не зависно дали е лето или зима, а притоа модулот е нагоден автоматски на самиот
клима уред како би се одбегнале компликации при програмирањето на тоа дали треба да лади
или да топли.
На слика 3.3.5 се претставени скалестите функции со кои се дефинираат режимите на

Pr
работа на клима уредот, соодветно.
EB
а)
W
б)
в)
w
ie
ev г)
Слика 3.3.2 Скалести функции со кои се дефинираат режимите на работа на клима уредот со а)
вклучување на клима уредот ако температурата е поголема од 26 ° C; б)кога температурата ќе
биде 24 ° C клима уредот ќе се исклучи; в)вклучување на клима уредот ако температурата е
Pr
помала од 18 ° C; г) кога температурата ќе биде 22 ° C клима уредот се ќе исклучи
4 ЗАКЛУЧОК
Концептот на системите за автоматизациј на дом е базиран на системите за контрола. Во
поглед на проектирањето, карактеристики и функции на електричните компоненти се потребни
за да се утврди барањата на системот. Главната цел во овој процес беше да се примени ПЛУ за
EB
дизајнирање на систем за автоматизација на дом и сите цели во овој проект беа успешно
направено како што е планирано. Конечно, основната апликација на дизајнираниот систем за
контрола и логика може да се користи како референца за да се дизајнираат други апликации на
автоматизација на системот. Со инплементација на ваков вид на апликации во домовите, се
добива потполно нов концепт на живеење, каде што потребата од човечка акција е ограничена и
сведена на минимум, додека автоматизација ја завзема главната улога. Се зголемува
безбедноста во домот, а со тоа се добива и удобна животна средина за корисниците. Овие
W
концепти на домови започнаа масовно да се инплементираат во државите од западна Европа и

даваат одлични резултати. Со натамошен развој на технологиите, ќе се развива и овој концепт
на интелегентни домови што го прави прилично адаптивен и неограничувачки.
[1] Миле Станковски, Татијана Колемишева-Гогуловска, Компјутерско водење на процеси, ЕТФ, 2006.
[2] Атанаско Тунески, Програмибилно мемориско управување: Програмибилни логички контролери,
МФС, 2009 година
[3] D. H. Stefanov, Z. Bien, The Smart House for Older Persons and Persons With Physical Disabilities:
Structure, Technology Arrangements, and Perspectives, IEEE Transactions On Neural Systems And
Rehabilitation Engineering, , June 2004
[4] Sheila Mahapatra, Aman Jain, Divyanshu Singh, PLC-Based Home Automation System, International
Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE)
ISSN: 2278-3075, Volume-4, Issue-5, October 2014
w
ie
ev
Pr
EB
W
Ivan Fućek, Boris Golub

KONČAR-Power Plant and Electric Traction Engineering Inc.
Nela Bilčar, Đordana Miličić
Croatian Transmission System Operator Ltd
w
INFORMATION SYSTEM SUPPORTING LOCAL ISSUING OFFICE BUSINESS
PROCESSES
ABSTRACT
ie
The article gives an overview of an information system supporting standard operation
processes of a local issuing office including data maintenance of EIC objects and data synchronization
with central issuing office.
First part of the article describes business processes according to the Energy identification
ev
coding scheme (EIC) reference manual, from the types of objects which are uniquely identified using
Energy identification coding scheme (EIC), through process of issuing a new EIC codes, to the
description of data synchronization process with Central Issuing Office (CIO). In addition to the
manual, providing data to other systems will also be described showing the importance of stored
information to other business processes.
Second part of the article gives an overview of the information system architecture as well as
Pr
integration with other systems. Information system for local issuing office architecture is described
through all the layers. Starting from the data layer, then the layer of business logic implemented using
Java platform and Spring framework and data display layer implemented using ExtJs javascript
framework as a portlet on IBM WebSphere Portal platform. The ways of information exchange with
Central Issuing office in the process of synchronization through Enterprise Service Bus implemented
on IBM Message Broker platform is described as well as integration with other information systems.
EB
More details is given on the modular structure of the information system, details on achieving
information system high availability as well as different options available when deciding system
components used to implement on and run the information system.
Keywords: EIC, local issuing office, information system
1 INTRODUCTION
W
Keeping records about entities participating in electric grid market include maintaining data
about market participants, resource objects, measurement points, tie-lines etc. Standardization of
identification of these entities led to the need to organize an office which would issue and maintain
these identifications. EIC (Energy Identification Coding scheme) code is a unique code assigned to
objects participating in European electricity grid market. These codes are issued by issuing offices
approved by ENTSO-E organization. In Croatia, responsibility of organizing such an office is on the
Croatian’s Transmission System Operator.
This paper describes an information system which supports business processes of a local
issuing office as well as integration with other system in case of data exchange. Special attention will
be given to the synchronization process of collected data with a central issuing office.
In the second part of paper description of system architecture will be given. From the
presentation layer. Information system for local issuing office architecture is described through all the
D2-126R 1/8
layers. Starting from the data layer, then the layer of business logic implemented using Java platform
and Spring framework and display layer implemented using ExtJs javascript framework as a portlet on
IBM WebSphere Portal platform. The ways of information exchange with Central Issuing office in the
process of synchronization through Enterprise Service Bus implemented on IBM Message Broker
platform is described as well as integration with other information systems.
2 SYSTEM FUNCTIONS
Market management system (MMS) supports many business processes in jurisdiction of a
transmission system operator. Some of them include: Interconnection capacity Allocation and
nomination, System Scheduling, Reserve Resource Process, Settlement Process etc. What is common
to the mentioned systems is the need for basic set for data including market participants and other grid
objects involved in number of processes. For example, in interconnection allocation and nomination
w
process it is needed to monitor how participants’ roles change over time. It is possible for participant
to lose the right to participate in certain auction process in case of unsettled financial debit to
transmission system operator.
In the following sections specific functions of the system supporting local issuing functions
ie
will be provided as well as its integration with other information systems.
2.1 EIC codes
European unique identification scheme is agreed in 2002. as a result of work of ETSO
(European Transmission System Operators) EDI task force (Electronic Data Interchange). The
ev
following objects are included in the identification process [1]:
– Parties: System Operators, traders, producers, consumers, power exchanges, grid
operators, suppliers, agents, service providers, etc.
– Areas: Local grids where metering points are situated, market balance areas consisting of a
number of local grids, control areas, etc.
Pr
– Measurement Points: cross border connections, settlement or accounting points, etc.
– Resource objects: The objects that generate, or consume energy.
– Tie-lines: The physical lines that connect two Market Balance Areas.
– Locations: The physical or logical places where a party or the IT system of a party is or
could be located.
EB
In order to keep the record consistent over time, several conditions and rules must be satisfied.
Issued identification codes must be unique and only one identification code can be assigned to one
object. Once the code is assigned to an object, it can be modified only when status of an object
changes, not if object’s basic data is changed like name or address information. Only system operators,
market operators and imbalance settlement responsible organizations may request new area
identification codes.
W
EIC code is a set of 16 characters. Code can only contain numbers (0-9), capital letters (A-Z)
and the sign minus (-). Code consists out of 4 segments. The first 2 characters contain identification of
an area in jurisdiction of some local issuing office (e.g. “31” for Croatian regulation area). The next
character contains the type of an object (e.g. “X” for market participant). Available characters that
define object type are as follows:
– “X” for Market participants,
– “Y” for Areas,
– “Z” for Measurement point,
– “W” for Resource objects,
– “T” for Tie-lines,
– “V” for Locations.

The next 12 characters uniquely identify an object. The last character is a check character that
is calculated from the first 15 characters and may contain numbers, capital letters but not the sign
minus. For example, the following are valid (and in use) EIC codes:
– 31X-HEP-ODS----6 (Croatian Transmission System Operator)
– 10X1001A1001A248 (Danish Transmission System Operator)
2.2 Local issuing office (LIO)
Local issuing office (LIO) operates as a branch office of the Central issuing office. Every area
has a right to establish such an office, in Croatian regulation area local office is a department under
Croatian Transmission System Operator Ltd. EIC codes can be assigned to objects related to domestic
w
processes (e.g. measuring point inside regulation area) as well as to objects related to international
processes (e.g. international tie-line). Every local issuing office is responsible for maintaining a
consistent set of eic codes assigned to object under its jurisdiction. In addition, every data change of
international EIC objects must be reported to central issuing office. ENTSO-E defines messages for
data synchronization between local and central issuing office by the manual “The energy identification
ie
coding scheme (EIC) reference manual”. Information system’s data model is implemented according
to the manual as well as the data synchronization mechanism. System’s user interface is shown in the
pictures below.
ev
Pr
EB
W
Figure 1 EIC Object list

w
ie
ev
Pr
Figure 2 EIC Object details
Standard data model is extended in order to support additional information. Additional data are
available to the system users as well as to other systems, but are excluded from the synchronization
process.
EB
2.3 Central issuing office (CIO)

Central issuing office collects data from all local issuing offices. During the submission of the
new objects, or modification of the existing, central issuing office is responsible to keep all the data
consistent at all times. It is also responsible for assigning local issuing office identification codes
which are part of every EIC code. Central issuing office is responsible for keeping record of all the
objects not in jurisdiction of any local issuing office. Collected data are partially being published on a
W
public web site, while local issuing office has access to all the data in central repository.
2.4 Allocation of EIC codes and synchronization with CIO
Information system supports a two way communication with central issuing office. The
communication takes place if any of the following situations occur:
– Allocation of new EIC codes for new objects
– Object data or status change
– Central repository is updated
In case of assigning new EIC code, system supports manual input from user or automatic code
generation based on its characteristics (object type, local issuing office identification code etc.). After
new data are inserted or existing are changed, system changes object’s status which describes the
object state of synchronization. As a result, system can collect all the data that are changed and
automatically generate the request message which has to be sent to central issuing office. The
generated message is in xml format according to the manual. User can review all the changes from
user interface shown on the pictures below.
w
ie
Figure 3 List of modified objects
ev
Pr
EB
Figure 4 Modified object details

System is able to show the user when the object was changed, and is able to colour fields that
W
were changed based on values before the change. After user selects all the changes from last
synchronization point in time and generates the request, system changes the selected objects’ status to
know that these changes are sent to central issuing office. After the central issuing office reply to
request, the reply message can be directly uploaded to the system. During upload, system analyses the
reply and edit the data accordingly. If some of the changes are not approved by central issuing office,
it would be changed in the response. System recognises these changes and edit the data in local
repository accordingly. After the response is fully uploaded, all the data in local repository is
synchronized. Described process can be applied to adding new EIC objects, modification of an
existing, object activation, deactivation as well as reactivation. Synchronization steps can be seen on
the picture below.
W
EB
Pr
ev
ie
w
3.1 Presentation layer

The presentation layer is the highest application layer from the logical point of view. It show
data obtained from the communication with the business logic layer and it is based on two
technologies: JSP and ExtJS.
JSP (Java Server Pages) is a standard JEE (Java Enterprise Edition) technology for application
web user interface. ExtJS is a software function library in JavaScript programming language that
enables compilation of very rich web interfaces. ExtJS is an implementation of the technology that
enables compilation of Web 2.0 applications. ExtJS also includes multi-browser and multi-lingual
support. The user interface based on ExtJS uses REST (Representational State Transfer)
communication protocol for accessing the business logic layer. REST protocol also simplifies the unit
testing thus supporting faster application development. The data transfer is based on JSON (JavaScript
w
Object Notation) standard for Web 2.0 applications. JSON is a concise notation that does include
transmission of a large quantity of meta-data thus reducing the quantity of network traffic between the
client workstation computer and the server – meaning a faster application operation as a final
consequence.
The presentation layer always access data exclusively from the business logic layer – there is
ie
no direct access to data stored in the data storing layer or a mechanism enabling it. Implementations
based on fore mentioned JSP standard enable deployments on various platforms including IBM
WebSphere, Oracle, JBoss etc.
3.2 Business logic layer ev
The business logic layer controls the application functionality. This layer is implemented using
the SOA (Service Oriented Architecture) guidelines – programme modules are implemented as
services. Those services are exposed to other applications enabling simpler integration with other
information system modules and applications. Implementation of this layer uses the Spring framework
[2] that enables simple compilation of applications using smaller components. Each component is a
Java class comprising only certain business logic that can be used again in a totally different business
Pr
context.
All the other functionalities such as transaction controls, users log in and out, audit, access
control are added to the application through the spring configuration. Providing of services to other
information system parts is realized in the form of SOAP web services. XML messages independent
from the platform are used for exchange of messages over web services. JPA (Java Persistence API) is
used for access to the data store layer. JPA enables Java object mapping to the database objects (tables
EB
and views). JPA is only a specification, while the specific implementation used in the application is
Hibernate [3]. Spring completely supports JPA and Hibernate and simplifies applications that use
these technologies. By using JPA application becomes independent from the used underlying database.
JPA adjusts the application and the SQL queries automatically in accordance with the used database.
Business logic layer runs on Java application server runtime environment (IBM WebSphere
Application Server running WebSphere Portal Server in case of Croatian TSO). IBM WebSphere
Portal is a set of software tools that enables building and managing web portals. It was used primarily
W
to provide a single access point to web content and applications, while delivering differentiated,
personalized experiences for each user as well as reliability and scalability in clustered environment.
3.3 Data layer
The data store layer consists of a relational database having the role to keep the independency
of data with respect to application servers and the business logic. Separation of this layer increases
scalability and performance of the application. The integrity and the safety of data are also assured
within database layer. The application uses Oracle database, but due to Hibernate technology usage, all
modern relational bases supported by Hibernate are supported as well.
3.4 System Integration
Repository data is available to other systems via web service technology implemented in Java
programing language. Access to web service is enabled to other systems independent of its language
implementation as long as they support SOAP (Simple Object Access protocol) based communication.
Web service implementation enables access control and allows connection only to authorized users or
systems. Communication with Exchange mail server is achieved as an independent application
developed for IBM Message Broker platform as an implementation of Enterprise Service Bus (ESB).
4 CONCLUSION
Before the system was implemented, a couple of main goals were defined. The first one is to
implement a central repository of fundamental data that would be easily accessible to other existing
systems as well as to the systems that will be implemented in the future. The second one is to develop
such an information system whose modules could be easily modified in order to deploy on different
platforms and environments. By using Java language, system as a software, can be deployed to various
environments, from simple, single instance, application servers for small number of users to large,
w
redundant and highly available platforms common to enterprise usage.
As described, system fully supports local issuing business processes according to
implementation manual as well as some extended functionalities to meet the needs of the end user. In
practice, every business process is a subject to change. With a little effort, information system can be
ie
modified to implement changes in the data model as well as the communication with other systems.
5 LITERATURE
[1] ENTSO-E. The energy identification coding scheme (EIC) reference manual. ENTSO-E, 2011.
ev
[2] Walls, Spring in Action, Manning Publications, 2006.
[3] D. Minter and J. Linwood, Beginning Hibernate, Apress, 2006.
Pr
EB
W
АД МЕПСО - Скопје
ФУНКЦИОНАЛНО РАЗГРАНИЧУВАЊЕ ПОМЕЃУ МЕПСО И

ЕВН МАКЕДОНИЈА И ЕЛЕМ
w
Со реструктуирањето на корпоративната поставеност на Електростопанство на
Македонија на три сукцесорски целини – производство, пренос и дистрибуција се генерираше и
ie
потребата од промена на концепциската поставеност во доменот на системите за далечински
надзор и управување со електроенергетските објекти и електроенергетскиот систем во целина.
Следејќи ги веќе етаблираните функционални поставености на електропреносните
систем оператори кај кои ваквите процеси беа реализирани и воедно водејќи сметка за
ev
спецификите на нашиот систем, МЕПСО најнапред ја дефинираше концепцијата и
функционалната поставеност на Техничкиот Систем на Управување (Energy Management
System) со електроенергетскиот систем на Република Македонија. При ова, ТСУ се
дефинираше со хиерархиска поставеност при што како највисока функционална целина се
дефинираше Националниот Диспечерски Центар а потоа и електроенергетски објекти со
инсталации на Supervisory Control And Data Acquisition Systems (SCADA) односно Remote
Pr
Terminal Units (RTU) како аквизирачко управувчки единици. Ваквата концепциска
структуираност беше идентична со поставеноста на претходниот ТСУ со тоа што се
редуцираше имплементацијата на RTU а се прејде на имплементација на Substation Automation
Control Systems (SACS) – системи за надзор и управување и заштита базирани на
дистрибуирана архитектура на интелигентни уреди (Intelligent Electronic Devices).
Квантитативната и квалитативна дефинираност на овие системи ја акцептираше
функционалната разграниченост на електропреносниот систем од дистрибуцијата односно
EB
производството – место на разграничување со дистрибуцијата се полињата со енергетските

трансформатори 110/x kV при што расклопната опрема на овие полиња ја надзира и управува
МЕПСО а заштитата на високонапонските прекинувачи е во надлежност на ЕВН Македонија
односно ЕЛЕМ. Ваквото разграничувања покажа слабости во експлоатацијата како што е на
пример појавата на мешање на напони од батериите на МЕПСО и ЕВН односно ЕЛЕМ во
секундарните кругови што ја усложнува изведбата на управувањето и ја намалува доверливоста
односно расположивоста на системите.
W
Функционалното разграничување на МЕПСО од останатите компании се наметна како

неминовност. Концепцијата и основните технички решенија како и функционалните барања и
техничите спецификации беа резултат на соработка на повеќе стручни тела и служби како на
ниво на МЕПСО така и на соработка со колегите од ЕВН Македонија те ЕЛЕМ. Искуствата
стекнати во изминатиот период покажуваат дека концепцијата и техничките решенија
применети за разграничување можат и треба да претрпат измени кои ќе доведаат до соодветни
подобрувања.
1 ВОВЕД
Со реструктуирањето на корпоративната поставеност на Електростопанство на
Македонија на три сукцесорски целини – производство, пренос и дистрибуција се генерираше и
D2-134I 1/6
потребата од промена на концепциската поставеност во доменот на системите за далечински

надзор и управување со електроенергетските објекти и електроенергетскиот систем во целина.
Следејќи ги веќе етаблираните функционални поставености на електропреносните
систем оператори кај кои ваквите процеси беа реализирани и воедно водејки сметка за
спецификите на нашиот систем, МЕПСО најнапред ја дефинираше концепцијата и
функционалната поставеност на Техничкиот Систем на Управување (Energy Management
System), во понатамошниот текст ТСУ, со електроенергетскиот систем на Република
Македонија. При ова, ТСУ се дефинираше со хиерархиска поставеност при што како највисока
функционална целина се дефинираше Националниот Диспечерски Центар а потоа и
електроенергетски објекти со инсталации на Supervisory Control And Data Acquisition Systems
(SCADA) односно Remote Terminal Units (RTU) како аквизирачко управувчки единици. Ваквата
кнцепциска структуираност беше идентична со поставеноста н претходниот ТСУ со тоа што се
w
редуцираше имплементацијата на RTU а се прејде на имплементација на Substation Automation
Control Systems (SACS) – системи за надзор и управување и заштита базирани на
дистрибуирана архитектура на интелигентни уреди (Intelligent Electronic Devices).
Квантитативната и квалитативна дефинираност на овие системи ја акцептираше
ie
функционалната разграниченост на електропреносниот систем од дистрибуцијата односно
производството – место на разграничување се полињата со енергетските трансформатори 110/x
kV при што расклопната опрема на овие полиња ја надзира и управува МЕПСО а заштитата на
високонапонските прекинувачи е во надлежност на ЕВН односно ЕЛЕМ. Ваквото
разграничувања покажа слабости во експлоатацијата, како што е на пример неразграниченост
ev
во секундарните кругови - појавата на мешање на напони од батериите на МЕПСО и ЕВН
односно ЕЛЕМ во секундарните кругови што ја усложнува изведбата на управувањето и ја
намалува доверливоста односно расположивоста на системите.
2 РАЗГРАНИЧУВАЊЕ – КОНЦЕПЦИЈА И ФАЗНА РЕАЛИЗАЦИЈА

На разграничувањето со оглед на сложеноста и обемот на активности му се пријде
Pr
фазно. Во следната табела е даден преглед на фазите во реализација на активности во ТС кои се
предмет на разграничување:
Прва фаза Втора фаза
ТС Делчево ТС Битола 3
ТС Југохром ТС Куманово 1
ТС Ресен ТС Куманово 2
EB
ТС Самоков ТС Тетово 1
ТС Велес 1 ТС Штип 2
ТС Битола 4 ТС Кочани
ТС Берово ТС Пробиштип
ТС Ѓорче Петров ТС Сопотница
ТС Кичево ТС Крива Паланка
ТС Македонса Каменица
W
ТС Охрид 1
ТС Охрид 2
ТС Овче Поле
ТС Полог
ТС Осломеј
ТС Струга
ТС Валандово
ТС Велес 2
Концепцијата на SACS системите дефинираше инсталирање на тнр управувачки и
заштитни ормари во кои е инсталирана опремата за надзор и управување односно заштита: во
управувачките ормари се сместени Bay Control Units (BCU) – управувачки единици по
извод/поле; локални управувачки панели (Local Control Panel – LCP) како второ ниво на
управување на ниво на трафостаница и соодветната комуникациска опрема. Во заштитните
ормари се инсталира само опремата за заштита. Концепцијата дефинира дека за секоја

функционалност (Управување/Заштита) се полагаат сепаратни кабелски врски во секундарните
струјни и напонски кругови и не се дозволува кабловските врски за управување да влегуваат во
заштитните ормари и обратно. Концепцијата предвидува и напуштање на
надзорот/управувањето со 110 кV постројки од постојните Командно Сигнални Табли (КСТ)
лоцирани во командните згради на електроенергетските постројки. И овој пристап покажа
слабости од експлоатационен аспект – отфрлањето на КСТ предизвикува – во објектите кои не
се опремени со SACS системи на Дистрибуција посадата на објектите да остане без валиднио
податоци за состојбата на расклопната опрема и без мерења од далеководните полиња.
Експлоатационото искуство покажа дека функционалната разграничување кое се
базираше на сепаратни системи/уреди за надзор и управување (посебни платформи за
потребите на МЕПСО и посебни платформи за потребите на ЕВН) доведоа до тоа дел од
w
информациите кои се од интерес на другата страна не се достапни во реално време па од тука се
наметна потребата од комуникациска поврзаност на ваквите платформи (во објектите во кои
обете компании имаат инсталирано такви платформи) односно од дополнителни ожичувања за
аквизирање на потребните податоци.
ie
Во објектите на ЕЛЕМ за аквизирање на потребните информации од ТС на хидро
електраните се користат постојните Ovation платформи сопственост на ЕЛЕМ. Во ТЕ Осломеј е
реализирано функционално разграничување при што во ТС ОСломеј е инсталирана SACS
платформа а разграничувањето дефинира дека податоци од 110 кV ДВ полиња не се
доставуваат до ТЕ Осломеј. Ова договорен пристап покажува слабости и се наметнува
ev
потребата од техничко решение кое на ТРЕ Осломеј ќе му ги стави на располагање сите
потреби информации.
Разрешувањето на проблемите од овој тип треба да се базира на договорна стратегија на
МЕПСО и ЕВН односно ЕЛЕМ за имплементација на SACS системи кои ќе комуницираат
односно разменуваат информации со користење на стандардни комуникациски протоколи (на
ниво на ТС) или пак на размена на податоци помеѓу Националниот Диспечерски Центар на
Pr
МЕПСО и ДЦ на ЕВН односно ДЦ на ЕЛЕМ. Треба да се напомене дека аквизирањето на
потребните податоци од објектите на ЕЛЕМ се врши преку ICCP протокол од постојните
Ovation платформи во електраните, односно преку IEC 60870-5-101 или IEC 60870-5-104
комуникациските протоколи со електраните во кои има SCADA (SACS) платформи.
Во доменот на комуникациската структуираност дефинирани се два сегменти –
комуникации на ниво на трафостаница (ТС) – со користење на оптичка и по исклучок, жичана
EB
поврзаност на уредите за надзор и управување меѓусебно односно со SCADA серверите. Истото

важи и за комуникациската поврзаност на уредите за заштита.
Комуникасцискиот пртокол на ниво на ТС е де факто стандард - IEC 61850 кај сите
објекти од 2010 година наваму додека за постарите системи се користат IEC 60870-101, IEC
60870-5-103, LON и SPA комуникациските протоколи. Кај дел од објектите, заради затекнатата
состојба, во функција се и Profibus или Modbus протоколите.
W
Комуникациски протоколи кои се користени за реализација на комуникацијата со

надредените центри (Националниот Диспечерски Центар и Резервниот Диспечерски Центар) се
IEC 608705-5-101; IEC 60870-5-104 Inter Control Center Protocol (TASE.2). Функционалното
барање за поврзување на ТС со НДЦ и РДЦ по два преносни пата (преферирано со различен
физички медиум) не е запазено заради ограничените комуникациски ресурси. Во Табелата 1 е
даден табеларен преглед на имплементираните технички решенија и користените
комуникациски протоколи за објектите вклучени во ТСУ (SCADA/EMS).
Концепцијата на SACS системите во ТС дефинираше и квантитет и квалитет на
податоците аквизирани од ТС односно управувачките налози кон ТС.
Функционалното разграничување на МЕПСО од останатите компании се наметна како
неминовност. Концепцијата и основните технички решенија како и функционалните барања и
техничите спецификации беа резултат на соработка на повеќе стручни тела и служби како на
W
EB
Pr
ev
ie
w
W
EB
Pr
ev
ie
w
потребите на МЕПСО и ЕВН Макеоднија, кај оние прекинувачи кои се со две шпулни
или пак со воведување на елементи за умножување на контактите (помошни релеи).
• Во обата случаи се намалува доверливоста на функционалноста на исклучување на
прекинувачите.
• Исклучување на функционалноста на КСТ доведува до отсуство на информации за
расклопната состојба на 110кV далноводни полиња (нема покажување на вклопната
состојба, нема приказ на мерења на напони, струи и моќности) со што се усложнува
донесување на правилни оперативни акции или до отсуство за информации за појавата
и причините за појава на исклучување на одредени далноводи (проработка на Заштита –
собирничка, Дистантна итн).
• Функционалното разграничување на МЕПСО од ЕВН Македонија односно ЕЛЕМ треба
w
да опфати и сегмент на меѓусебна размена на податоци на компаниите. Ваквиот пристап
е запазен во мал дел од електропреносните трафостаници (ТС Бунарџик, наскоро и ТС
Теарце) но е нешто што се наметна како потреба па дури и неопходност.
ie
ev
Pr
EB
W

2015 Proceedings

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2015 Proceedings

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

w

СОВЕТУВАЊЕ на МАКО СИГРЕ (9 ; 2015 ; Охрид)

Начин на пристап (URL):

A1-040R-MK Можности за намалување на загубите во електромоторните погони на

A1-102R-EN Ревитализација на генератори и системи за возбуда и примена на

Дејанчо Трајанов, Игор Ристов, Јован Евтимов

A2-042R-MK Управување со работата на енергетските трансформатори од аспект на

СТК А3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА

СТК Б1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ

B1-009R-MK Пресметка на електричните параметри на XLPE кабли со MATLAB

Методија Атанасовски, Николче Ацевски, Благоја Стевановски

СТК Б2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ

B2-012R-MK Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на

B2-068R-MK Техничко решение за поправка на оштетен дел од ДВ 10 kV Дебар -

СТК Б3 РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ

B3-027R-MK Безбедност и заштита при работа во високонапонски електроенергетски

B3-076I-MK Анализа на предностите на хибридните високонапонски

Миле Спировски, Христо Трајковски, Николче Ацевски, Благоја Арапиноски

СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА

B4-023R-MK Енергетски преобразувачи како активни филтри

B4-174R-MK Корекција на факторот на моќност за временско зависни товари во

СТК Б5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ

B5-006R-MK Користење на инверзните и нулти симетрични компоненти на

Рудник Бучим и реакцијата на релејната заштита

СТК Ц1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ

C1-022R-EN Статички методи за компаративна процена на напонската стабилност:

C1-125R-MK Енергетско искористување на дел од водите од река Вардар во

C2-053R-MK Влијание на ветерните електрани врз оптималниот режим на работа на

Марија Мерџановска, Влатко Манев, Димитар Бишкоски, Ристе Стојанов,

СТК Ц3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА

C3-172R-MK Компаративна анализа на бројот и типовите громобрански фаќачи со

СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ

C4-002R-MK Алгоритам на итеративна оптимизација за пресметка на преносни

C4-128R-EN СИГРЕ/СИРЕД/ИЕЕЕ работна група C4.24 - Квалитет на електрична

СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА

C5-007R-MK Менаџмент на производството производствената цена и предизвиците

C5-130R-MK Анализа на можностите за примена на интелигентни броила како

Ангелов, Рубин Талески

СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО

C6-001R-MK Анализа на прекуструјната заштита на дистрибутивните изводи со

C6-098R-MK Биогасна електрана со моќност од 2 МW во Логоварди од проект до

Љубен Илиоски, Александра Крколева Матеска, Петар Крстевски, Весна

СТК Д1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ИСПИТНИ ТЕХНИКИ

D1-036R-MK Реализација и верификација на виртуелен инструмент за мерење на агол

СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНИ СИСТЕМИ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ

Иван Фучек, Борис Голуб, Нела Билчар, Ѓордана Миличиќ

A1-082R-MK Пресметување на електромагнетни карактеристики на трифазен

B3-112I-MK Примена на стандардизирани решенија при проектирање на типски и

Зоранчо Митев, Стефче Стефановски, Тони Атанасов, Горан Андоновски

B2-012R-MK Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на

B2-115R-MK Компензација на реактивна енергија кај долги неоптоварени

спроводни системи со примена на МатЛаб Симулинк

C2-152R-MK Управување со планирани и непланирани активности во SCADA системот

класичните електрични централи

C6-079R-EN Влијание на мала хидроелектрична централа врз напонските прилики во

Марко Бислимоски, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова, Видан Кулевски,

Велинова, Куштрим Рамадани

Марјела Кемали, Рајмонда Буалоти, Мариалис Чело, Мариглен Ѓерѓи

C6-010R-MK Xибриден систем за снабдување на оранжерија со постројка на биогас и

Дејанчо Трајанов, Игор Ристов, Јован Евтимов

B4-174R-MK Корекција на факторот на моќност за временско зависни товари во

C5-120R-MK Влијание на откупот на електрична енергија произведена од

A1-102R-EN Ревитализација на генератори и системи за возбуда и примена на

D2-034R-EN Интерфејс на системот за наплата на албанскиот оператор за